JEHA A SIKA HE BL$ NYA TOMI K! HA MA A NI TSUMIHI

Transcription

JEHA A SIKA HE BL$ NYA TOMI K! HA MA A NI TSUMIHI
MOF
MOF
JEHA A SIKA HE BL$ NYA TOMI K! HA MA A NI TSUMIHI
DANGME
Republic of Ghana
JEHA
A
SIKA
HE
BL$
NYA
TOMI
K!
JEHA
A
SIKA
HE
BL$
NYA
TOMI
K!
2016
JEHA AASIKA
HE BL$
TOMI
K! HATOMI
MA A NI K!
JEHA
SIKA
HENYA
BL$
NYA
TSUMIHI
HA
MA AA NI
NI TSUMIHI
TSUMIHI
HA
MA
2016
SIKA HE BL$ NYA TOMI K! HA MA A NI TSUMIHI HE WOMI WAYOO K!
SIKA HE HA
BL$MA
NYA
TOMI
K! HAK!
MA
A NUMI
NI TSUMIHI HE WOMI
BITOMI
A KANEMI
SISI
SIKA
HE
BL$
NYA
K!
HA
MA
A
NI
SIKA HE BL$ NYA TOMI K! HA MA A NI TSUMIHI
TSUMIHI HE
HE WOMI
WOMI
WAYOO K! HA MA BI A KANEMI K! SISI NUMI
WAYOO
WAYOO K!
K! HA
HA MA
MA BI
BI AA KANEMI
KANEMI K!
K! SISI
SISI NUMI
NUMI
Administrator
Administrator
Administrator
Administrator
[Type the abstract of the document here. The abstract is typically a short summary of the
contents of the document. Type the abstract of the document here. The abstract is typically a
short summary of the contents of the document.]
A M Oti:
L LAO
A
LNOHa
NSI UT
SUH
I N
HG
E UNAG N
U !A H
N! H
YSi!
$ A MS
A S
ILK
A B
L Ba
$ fa
NM
Y AI H I
“K1
Kpiti
AA
M
M
N
SSS U
M
III M
H
N
G
N
H
M
A
SSSAIIIIKK
LLL$$
O
MLLLLAA
O
NIIII TTTTN1
UN4
MIYami
HEEEENi
NTsumi
GU
UA
A $m1
N !!! N1
HYYYY!A!!!$$
$PiM
MAA
ANg1
A Be
KAA
A BB
BMi’’
$ NN
NYYYYAA
A TTTTO
OiM
M III H
H III
AAM
M
AAAA
AA LLL O
O
N
U
M
H
N
G
U
A
N
H
$
M
A
A
K
A
B
$
N
A
O
M
H
TOMIHI A N$ $
AA
N$$
AA NN
N
$$ $$
$$
JEHA A SIKA HE BL$ NYA TOMI K! HA MA A NI TSUMIHI
Bl4 N4 N1 Ma Bi Maa Gu K1 Na Wa He Bl4:
2016 Ma a Sika He Bl4 Nya Tomi K1 Ha Ma a Ni Tsumihi K1 Wayo 4 K1 Ha Ma
Bi A Kanemi K1 Sisi Numi 4 Ng1 It1n1ti 4 N4 Ng1:
www.mofep.gov.gh
Ke O Ng1 Eko Hlae $, Moo Ba Amlaalo Ni Tsumi He Ngua N1 Hy14 Ma A Sika
Bl4 Nya Tomihi A N4 4:
Public Relations Office
New Building
Ground Floor
Room 002 or 004
P. O. Box MB 40
Accra - Ghana
Email: [email protected]
TRANSLATED BY: The Bureau Of Ghana Languages
Oti: “K1 Ha N1 N4 Yami Ni Tsumi $m1 N1 A Pi Si Ng1 Be Kpiti Mi’’
Ba fa ii
JEHA A SIKA HE BL$ NYA TOMI K! HA MA A NI TSUMIHI
MI NI
NYA BLIMI ................................................................................................................................................... v
1 NYA TS$$MI .................................................................................................................................... 1
1.1
M1ni Ji Jeha a Sika Bl4 Nya Tomi K1 Ha Ma Ni Tsumihi Loo B4j1ti K1 Ha Ma
Bi $? 1
1.2
M1ni He Je N1 B4j1ti K1 Ha Ma Bi He Hia Ng1? .......................................................... 1
1.3
M1ni Ji Ma A Jeha Sika Bl4 Nya Tomi K1 Ha Ni Tsumihi? ...................................... 1
1.4
Ma A Sika He Bl4 Nya Tomi 4 He Nane Hiamihi Loo Bl4 Nya Tomihi .................. 1
2 SUSUMIHI A N$ N! A DA K! TO SIKA BL$ NYA K! HA MA NI TSUMI $M!
(MA A KULAA SIKA BL$ NYA TOMI NI TSUMI OTIHI) ....................................................... 3
2.1
Sika Nami Bl4 Nya Tomihi ....................................................................................................... 3
2.2
Sika K1 Ha Ni Tsumi N4 Hy1mi Bl4 Nya Tomi .............................................................. 4
3 AMLAALO SIKA N! E NAA K! GU$ TOHI A TSUMI K! BL$ NYA TOMI KPAHI
A N$ $ ……………………………………………………………………………………………………4
3.1
Tohi N1 A Tsu4 Ng1 Ghana Ma A Mi ................................................................................ 4
3.2
Sika N1 Je4 Ma Se ................................................................................................................... 5
4 NI HEMI K! HI$HI A WOMI ..................................................................................................... 5
5 NI TSUMI KOM! N! AMLAALO NI TSUMI HE $M! TSU $ HY!MI ......................... 7
5.1
Oslaabai He Wami K1 Nu (P1tloo K1 Nu Kpahi) ............................................................ 7
5.2
Bl4hi K1 Bl4 Nguahi (A He Ni Tsumi He)................................................................................ 9
5.3
Nyu Nunui K1 Falefale Ni Tsumihi ................................................................................. 10
5.4
Sukuu Ts4semi ........................................................................................................................ 11
5.5
Adesa He Wami Nami .......................................................................................................... 13
5.6
Ngm4 Humi K1 Lohwe L1mi ............................................................................................... 15
5.7
Amlaalo Bl4 Nya Tomi N1 A Daa N4 K1 Paa Sika Ha Ni Kakaakahi K1 Kuuhi
N1 A K1 Tsu Ni (MASLOC)............................................................................................................... 17
5.8
Ma N4 Yami Bl4 Nya Tomihi ............................................................................................. 17
5.9
We Mami Bl4 Nya Tomihi ................................................................................................... 19
5.10 Jua Yemi K1 Ni Tsumi He / Ni Tsuli .............................................................................. 19
5.11 Ni Tsumi................................................................................................................................... 20
6 MLAA NYA BL$ NYA TOMI KOM! ...................................................................................... 21
7 NYA MU$MI ................................................................................................................................... 22
8 MUNYUNGU P$T!!HI A SISI TS$$MI (SIKA HE BL$ NYA TOMI HA NI TSUMI
$ MI MUNYUNGU P$T!!HI) .......................................................................................................... 23
Oti: “K1 Ha N1 N4 Yami Ni Tsumi $m1 N1 A Pi Si Ng1 Be Kpiti Mi’’
Ba fa iii
JEHA A SIKA HE BL$ NYA TOMI K! HA MA A NI TSUMIHI
FONIHI NG! WOMI N! $ MI
Foni 1: Ma A Sika He Bl4 Nya Tomi 4 He Nane Hiamihi ............................................................ 1
Foni 2: Tohi n1 a tsu4 ng1 Ghana (ng1 Ghana sidi y44yi a mi) ................................................... 5
Foni 3: 2016 Jeha a Bl4 Nya Tomi K1 Ha Ni Hemi K1 Hi4 Womi .............................................. 6
Foni 4: Oslabai he wami ts1mi k1 ya he n1 a kl1 nihi k1 ho ng1 wo 4 ng1 Keta he 4 (ng1
gbogbo fiami k1 wo wo 4 he ng1 keta a he je) ................................................................................. 8
Foni 5: Anyinam k1 ya Konongo bl4 4 dlami; BL4 4 gui Nkawkaw ma a mi ........................... 9
Foni 6: Kpong Nyu Nunui He Ni Tsumi He 4 Mi Bliimi K1 Teshie- Nungua Nyu Nunui
He Ni Tsumi He 4 (He n1 a gblaa ngo nyu n1 a hoo4 mi ng1 n1 a nu4) ................................. 11
Foni 7: N4 tsami sukuu loo SHS tsu ng1 Bamiankor ng1 Pusin4 He Je Kpo 4 mi ................. 12
Foni 8: Ridge Hi4 Tsami He 4 Mi Bliimi N1 E Ma Ny1 Ma Wo Hi4ts1m1 Lafa Eywi1 K1
Nyingmi Eny4 (420) K1 F4 Sa N4 Ng1 Be Kake Mi ..................................................................... 13
Foni 9: Ngm4 Humi Klamihi N1 Jua Su US$ 3.3m N1 A Gba Ha Ngm4 Huli Ng1 J4 Ngua
A (Volta), Ga, Asante (Ashanti), Yiti Puje He Je, Yiti Je Kpo Ngua Am1 A N4........................................... 16
Foni 10: MASCLOC ye k1 bua ngm4 huli k1 tlaisiklihi .................................................................. 17
Foni 11: Ma s4m4l4 n4k4t4ma n1 ng1 ‘EBAN’ womi 4 kpo jee (Nik4t4mahi a l4le mi s1mi
womi) ......................................................................................................................................................... 18
Foni 12: Wehi N1 A He Jua W1 Ts4 4 5,000 Ng1 Saglemi K1 (368) Ha Aslaafo 4m1 .......... 19
Oti: “K1 Ha N1 N4 Yami Ni Tsumi $m1 N1 A Pi Si Ng1 Be Kpiti Mi’’
Ba fa iv
JEHA A SIKA HE BL$ NYA TOMI K! HA MA A NI TSUMIHI
NYA BLIMI
A tsu nihi babauu ng1 2015 jeha a mi. E ji jeha n1 Amlaalo 4 k1 ma bi hu ta k1 si
sika nyagba n1 na je 4 kulaa a, k1 nyagba kpahi k1 ha n1 a yi mi tomi kpakpa
ng1 ma a n4 yami he 4 n1 ba mi. Ma a na nyagba babauu ng1 e sika bl4 nya tomi
4m1 k1 ni tsumi mi. Nyagba a ekom1 ji oslabai he wami hami nyagbahi (he wami 4
n4 gb4mi), nihi a he jua wami k1 Ghana sika a (sidi 4) he wami 4 n4 gb4mi. Ng1
en1 4 tsuo mi 4, Amlaalo 4 ji e yi mi tomi kpakpa n1 ji “N4 Yami Bl4 Nya Tomi
Kpakpa” k1 ha ma bi a n4 yami 4 se.
Kaa Amlaalo 4 maa su4 n1 e yi mi tomi kpakpa k1 ha Ghana ma a n1 bami he je
4, e tsa n4 n1 e ng1 e bl4 nya ni tsumi n1 diblii ko be mi 4 tsue, e tsa n4 ng1
ak4taa kpakpa bue n1 e ngm1 ma bi bl4 n1 a k1 a he n1 wo e ni tsumi 4m1 a mi.
Ng1 en1 4 he 4, a to bl4 nya k1 ha 2016 b4jeti loo jeha a mi sika bl4 nya tomi k1
ha ma ni tsumihi 4 ng1 bl4 n1 sa n4 k1 ha ma bi a kanemi k1 sisi numi.
Amlaalo 4 ng1 ma bi tsuo si nae ng1 a tsui nami ng1 n4 f11 n4 mi ng1 ben1 e ng1
m4de b4e kaa e yi mi tomi kpakpa am1 maa ba mi n1 ma bi ma na a he se 4. Wa
naa nihi kulaa n1 a ye k1 bua ng1 2016 jeha a b4j1ti he ni tsumi mi 4 si. Ma bi a
yemi k1 buami kuuhi, nihi n1 ye4 k1 buaa wa n4 yami ni tsumihi, d1 he ni tsuli
k1 ma bi tsuo, wa ke wa naa ny1 si saminya ng1 ni tsumi kpakpa n1 ny1 tsu k1
ye k1 bua bl4 nya tomi n1 4.
Amlaalo 4 ng1 h1 k1 n4 f4mi kaa 2016 jeha a b4j1ti 4, ma ha ma bi he wami k1 je
a ju1mi kpo ng1 mo-de-ma-de n4 yemi bl4 nya tomi 4 mi. En1 4 ma ha n1 a ma bi
ak4taa kpakpa bumi k1 ma a weto nihi a n4 hy1mi kpakpa n1 se nami maa ba he,
n1 ng1 amlaalo 4 nine n4 4, he mumyu.
SETH E. TERKPER
MA S$M$L$ N$K$T$MA N! HY!$
MA A SIKA BL$ NYA TOMIHI A N$ $
Oti: “K1 Ha N1 N4 Yami Ni Tsumi $m1 N1 A Pi Si Ng1 Be Kpiti Mi’’
Ba fa v
JEHA A SIKA HE BL$ NYA TOMI K! HA MA A NI TSUMIHI
1
NYA TS$$MI
1.1 M!NI JI JEHA A SIKA BL$ NYA TOMI K! HA MA NI TSUMIHI
LOO B$J!TI K! HA MA BI $?
En1 4 ji nihi n1 maa hia ma a k1 a sika he bl4 nya tomi 4 n1 a ts44 sisi ng1 bl4 n1 sa
n4 n1 ma bi maa nu sisi saminya. E ts44 bl4 n4 n1 Amlaalo 4 gu4 k1 naa sika k1 wo4
ni tsumihi a he hi4 k1 bl4 n4 n1 e gu4 k1 gbaa n4 yami bl4 n4 tomi nihi k1 ha ma a
n4 yami kpakpa.
1.2 M!NI HE JE N! B$J!TI K! HA MA BI HIA NG!?
Amlaalo 4 gu4 bl4 n1 4 n4 k1 haa n1 ma bi le4 b4 n1 e k1 ma a weto nihi
k1 ni kpahi ng1 ni tsue ha. Kaa ma bi le nihi p4t11 n1 Amlaalo 4 ma tsu
ng1 jeha a mi 4, a ng1 he bl4 hu n1 a bi4 bimihi k1 k4 ni tsumi 4m1 a he
ng1 bl4 f11 bl4 n4.
1.3 M1ni ji ma a jeha sika bl4 nya tomi k1 ha ni tsumihi 4?
En1 4 ji ma ko bl4 nya tomi p4t11 n1 ts44 bl4 n4 n1 a maa gu k1 na sika k1 tsu ma
n4 yami ni tsumihi k1 sika klemi n1 e k1 maa wo ni tsumi p4t11hi a mi ng1 be p4t11
ko mi. Ng1 Ghana a, ma s4m4l4 n4k4tama n1 hy14 ma a sika bl4 nya tomihi a n4 4,
daa ma n4 yel4 4 nane mi k1 to4 bl4 nya n1 4 n1 e ya b44 he amani1 ha mlaa womi
kpe 4 n1 a hy1 mi kon1 a wo sisi nine. A p44 en1 4 peemi daa jeha. A pee4 en1 4 ng1
hlami/oslami kake mi loko sika bl4 nya tomi jeha a, n1 je4 sisi ng1 J4ne kekle ligbi
4 n4 n1 gbe4 nya ng1 Maja ligbi nyingmi et1 k1 kake 4 n4 4, je4 sisi.
1.4 Ma a sika he bl4 nya tomi 4 he nane hiamihi loo bl4 n4 tomihi
Foni 1: Ma A Sika He Bl4 Nya Tomi 4 He Nane Hiamihi
Oti: “K1 Ha N1 N4 Yami Ni Tsumi $m1 N1 A Pi Si Ng1 Be Kpiti Mi’’
Ba fa 1
JEHA A SIKA HE BL$ NYA TOMI K! HA MA A NI TSUMIHI
Ng1 Ghana a, sika he bl4 nya tomi k1 ha ma n4 yami ni tsumi 4, ng1 bl4 eywi1hi a
n4 n1 e gu4 - k1 je bl4 nya tomi 4 he ni tsumi mi k1 ya ta he n1 a maa hy1 sika n1 a
k1 maa wo mi 4 mi. Bl4 nya tomihi n1 a gu4 n4 k1 tsu4 ma a sika he bl4 nya tomi 4
he ni 4, ji sika he bl4 nya tomi 4 he nane hiami ng1 foni 4 mi 4 n1.
BL$ NYA TOMI $ HE NI TSUMI K! HA: Loko ma s4m4l4 n4k4t4ma a ya b44 ma a
sika he bl4 nya tomi k1 ha ma ni tsumihi a tsumi 4 he amamni1 ha mlaa womi kpe
bi 4m1 4, nihi fuu yaa n4. Ng1 sika he bl4 nya tomi 4 ni tsumi k1 ha a mi 4, a hy14
sika bl4 nya tomi ni tsumi 4m1 k1 be n1 a k1 ma tsu 4 mi fitsofitso. Ni tsumi he
ngua n1 hy14 ma a sika he bl4 nya tomi 4m1 a mi 4 ji n4 n1 tsu4 ni n1 4 n1. Ni
tsumi he n1 4 ng44 ma bi a ju1mi n1 a k1 tsu4 ni ng1 en1 4 peemi mi. A bi4 ma bi a
ju1mi k1 gu4 g4g4 fiami ng1 oposidehi a mi n4. MoF 4 naa ni s11mi k1 ni tsumihi k1
n4 yami kuuhi kaa jua yeli a kake peemi kuu (TUC) 4, jua yeli kakaaka, nihi n1 a
s14 nihi k1 je4 ma se, nihi n1 a s14 nihi k1 yaa ma se, sukuu ts4semi he
munomunohi k1 ma bi a kuu kpahi.
Ni tsumi he ngua n1 hy14 ma a sika bl4 nya tomihi a n4 4, ye4 k1 buaa Amlaalo ni
tsumi hehi tsuo k1 hy14 a bl4 nya tomi ng1 sika bl4 fa mi mi n1 a hy1 kaa a sa n1 a
k1 ma a n4 yami bl4 nya tomi 4m1 k4. MoF 4, pee4 sika bl4 nya tomi 4m1 k1 je4
Amlaalo ni tsumi he 4m1 4 kake n1 e k1 ya haa Kabin1ti loo ma n4 yel4 4 ga woli
4m1 n1 a hy1 mi n1 a wo sisi nine. En1 4 se 4, MOF 4 hy14 bl4 nya tomi 4m1 a mi
ekohu n1 a dla a h1 mi n1 ma s4m4l4 n4k4t4ma n1 hy14 ma a sika bl4 nya tomihi a
n4 4, daa ma n4 yel4 4 nane mi k1 b44 mlaa womi kpe 4 amani1. Be fuu 4, a p44 en1 4
peemi ng1 S1kl1 hlami 4 ng1 jeha a mi 4 n4.
Bl4 Ngm1mi : Mlaa womi kpe bi 4m1 hy14 sika bl4 nya tomi 4 mi saminya. Hehi n1
nyagbahi ng1 4, a ts14 ma s4m4l4 n4k4t4ma a n1 a bi4 l1 nya ts44mihi. Ke Mlaa
Womi Kpe 4 bua j4 ni 4m1 kulaa he 4, a wo4 sisi nine n1 e ba pee4 mlaa n1 a daa n4
k1 tsu4 ma ni n1 a ya bi we bl4 ng1 n4 ko ng4 hu.
Ni $ Tsumi: Ke ma n4 yel4 4 wo e nine k1 wo bl4 nya tomi 4m1 a sisi 4, a je4 ni
tsumi 4m1 a sisi ng1 jeha a sisije loo J4ne hlami 4 mi. En1 4 se4, Amlaalo ni tsumi
he 4m1 wo4 a jeha ni tsumi k1 ni hemi bl4 nya tomi 4m1 ya haa MoF 4 k1 ha a mi
hy1mi. Ke MoF 4 hy1 mi ta a, a haa ni tsumi he n1 4m1 sika k1 gu4 Ghana ma a
sika bl4 nya tomi n1 a pee kake k1 wo4 ni tsumihi k1 ni hemihi a he hi4 4 n4 kon1 a
k1 he/tsu nihi n1 ng1 a sika bl4 nya tomi 4 n1 a wo a sisi nine 4m1 a mi 4.
Oti: “K1 Ha N1 N4 Yami Ni Tsumi $m1 N1 A Pi Si Ng1 Be Kpiti Mi’’
Ba fa 2
JEHA A SIKA HE BL$ NYA TOMI K! HA MA A NI TSUMIHI
Ni Tsumi 4 n4 hy1mi, e he se namihi k1 ak4taa bumi mi hy1mi: Hy1m1 n1 4 ji he n1
a hy14 kaa Amlaalo ni tsumi he 4m1 tsu nihi n1 sa ng1 a sika bl4 nya tomi 4m1 a
nya. A hy14 kaa a sika he ak4taa bumi ng1 p1p11p1 n1 a k1 sika b4 n1 sa tsu n4 n1
sa.
2 SUSUMIHI A N$ N! A DA K! TO SIKA BL$ NYA K! HA MA NI
TSUMI $M! (MA A KULAA SIKA BL$ NYA TOMI NI TSUMI
OTIHI)
B4 n1 pee n1 sika bl4 nya tomi 4m1 n1 a hi p1p11p1 n1 a wo n4 yami k1 ba ng1 ma bi
a si himi mi 4, Amlaalo 4 to bl4 nya n1 maa ye k1 bua n1:

Ni tsumihi k1 nihi (k1 nu) a he jua n1 ku4 k1 su 5.4% (kaa lafa mi gbami enu4
k1 fa);

Ni tsumihi k1 nihi a he jua n1 ku4 k1 su 5.2% (lafa mi gbami enu4 k1 b44) n1
nu be mi;

Nihi a he jua ko wa pe 10.1% (loo lafa mi gba ny4ngma k1 b44);

Sika n1 a k1 maa ye bua k1 tsu nihi n1 a be ny1e maa da sika bl4 nya tomi 4
n4 k1 tsu 4, ko be ni tsumihi k1 nihi loo maa weto ni kulaa he jua 5.3% (loo
lafa mi gbami enu4 k1 b44);

Ma a he wami (ng1 sika bl4 fa mi) n1 e k1 ma he ni ng1 ma se ng1 be p4t11
mi 4 ko ba si pe oslami et1 nihi n1 a maa s1 k1 je ma se k1 ni tsumi 4 he jua
wami. En1 ts44 kaa e sa n1 he wami n1 hi si b4 n1 sa n1 a ma ny1 maa s1
nihi n1 hia ma bi k1 je ma se n1 a maa wo a k1 a he ni tsuli hi4 ng1 oslami
et1 mi n1 nyagba ko ba.
2.1 Sika Nami Bl4 Nya Tomihi
B4 n1 pee n1 to tsumi ni tsumihi n1 a ya n4 4, Amlaalo 4 to bl4 n1 4m1 a nya k1 pi1
bl4 nya tomi kpa kom1 a he;
 A ma tsake adesa ni tsumihi ng1 to tsumi he 4m1 k1 pee klamihi a ni tsumi;

Ma gba to n1 a wo4 k1 haa Amlaalo ng1 sika n1 n4 naa loo ba s14 n4 d1 4 mi
n1 e k1 mw4n1mw4n1 4 bl4 nya tomi 4m1 n1 k4;

To n1 a daa ni tsumi ab4 loo klemi n1 a tsu n4 k1 he4 4, maa je bl4 mi; n1

A maa to bl4hi a nya k1 tsi sika laami k1 gu4 tohi a hemi n4 4 nya.
Oti: “K1 Ha N1 N4 Yami Ni Tsumi $m1 N1 A Pi Si Ng1 Be Kpiti Mi’’
Ba fa 3
JEHA A SIKA HE BL$ NYA TOMI K! HA MA A NI TSUMIHI
2.2 Sika N4 Hy1mi Bl4 Nya Tomihi K1 Ha Ni Tsumi
Amlaalo 4 maa to bl4hi a nya n1 a k1 klamihi ma tsu ni waw11 k1 to sika jemi k1 ni
tsumi he bl4hi a nya. A maa pee en1 4 k1 tsi sika he ni tsumi ng1 bl4 n1 s1 n4 4
nya. Ekom1 ji:

A maa pee sika klami womi k1 ha sika jemi k1 ni tsumi p4t11hi a tsumi ng1
ma se. Womi n1 4 ma tsu ni k1 gu klamahi a n4 k1 hy1 kaa sika n1 sa k1 ha
ni tsumi n1 sa he bl4 nya p1 a maa to;


A maa pee womi n1 ma tsu ni k1 gu klama p4t11 kom1 a n4 n1 a ma k1 he nu
k1 wo l4lehi a mi k1 tsu Amlaalo 4 ni tsumihi;
A ma pee sika kp11 ngua kake (n1 sika kp11 ts4wits4wi ng1 mi) (Treasury Single
Account-TSA) k1 pee Amlaalo sika to he kake. En1 4 maa ye bua sika jemi k1
nihi n1 sa tsumi ng1 be n1 sa mi;

Adesa ni tsumi k1 to bl4 nya ha Amlaalo ni tsuli a hi4 womi 4, maa tsake k1
pee klama ni tsumi. En1 4 maa ye bua k1 to bl4 nyahi n1 sa k1 ni tsuli a hi4
womi mla.
3 AMLAALO SIKA N! E NAA K! GU$ TOHI A TSUMI K! BL$
KPAHI A N$
Sika n1 Ghana Amlaalo 4 ng1 bl4 hy1e kaa e ma na k1 gu tohi a tsumi k1 bl4 kpahi a n4
ng1 2016 jeha a mi 4 ji Ghana sidi y44yi nyingmi et1 k1 kpaany4 k1 nya nyingmi et1 k1
kpaany4 k1 enu4 (38.03805).
3.1 Tohi N1 a Tsu4 Ng1 Ghana Ma a Mi
A tsu4 to n1 4m1 ng1 ma bi k1 ma se bim1 n1 ba ye4 jua ng1 Ghana a d1. Sika kom1
kaa hi4 kom1 a womi k1 se nami kom1 n1 a he we to ng1 a he 4, hu pi1 to n1 4 he.
A ng1 bl4 hy1e kaa sika n1 a ma na ng1 2016 jeha a mi k1 gu to n1 4m1 a n4 4 n1 su
Ghana sidi y44yi nyingmi et1 k1 kpaago, lafa kpaago nyingmi n11 k1 ekpa (GH¢
37.0796b). E nya ts44mi 4 ji n1 4 n1:
Oti: “K1 Ha N1 N4 Yami Ni Tsumi $m1 N1 A Pi Si Ng1 Be Kpiti Mi’’
Ba fa 4
JEHA A SIKA HE BL$ NYA TOMI K! HA MA A NI TSUMIHI
Foni 2: Tohi n1 a tsu4 ng1 Ghana (ng1 Ghana sidi y44yi a mi)
Nihi / sika n1 a
he we to ng1 he,
7.20971
Ma bi a tsumihi,
0.35203
Tohi,
28.86845
3.2 Sika N1 Je4 Ma Se
Sika n1 4m1 ji sikahi n1 Amlaalo 4 naa k1 je4 ma se yemi k1 buali k1 yemi k1 buami
kuuhi a d1. Ng1 2016 jeha a sika bl4 nya tomi k1 ha ni tsumihi a mi 4, a ng1 bl4
hy1e kaa ma se sika n1 4 n1 nya maa su Ghana sidi y44yi kake, akpe nyingmi ekpa, lafa
kpaago, nyingmi kpaany4 k1 kpaago (GH 1.60787b). Ng1 en1 4 kulaa mi 4, Amlaalo 4
ny1 we n1 e naa sika k1 tsu4 ni tsumihi n1 sa l1 tsumi 4m1. En1 4 ha n1 e paa sika
k1 pi14 sika n1 e naa k1 je4 ma a mi k1 ma a se to tsumi 4m1 a he. Bl4 hy1mi k1 ha
sika nami k1 gu tohi a tsumi n4 4 he ak4taa ji n1 4 n1:
Nya ts44mi 1: Tohi n1 a tsu4 kulaa (k1 yemi k1 buali a sika)
He N1 E Maa Je
B4j1ti 4 n1 a
tsake h1 mi
2015
To n1 a tsu sika
n1 a na
2016
B4j1ti
Ma a mi
28,524,461,136
21,216,764,959
36,430,187,242
Ma a se (He dooli a sika)
2,001,764,510
1,507,880,748
1,607,865,766
Yi b4
30,526,225,646
22,724,645,707
38,038,053,009
4 NI HEMI K! HI$HI A WOMI
Bl4 n4 n1 Amlaalo 4 gu4 k1 naa sika a, ja a n4uu n1 e k1 sika a wo4 hi4 k1 tsumihi
a mi. Ke ma bi, ni tsumi hehi k1 kuuhi wo a tohi ng1 be n1 sa mi 4, Amlaalo 4 ma
Oti: “K1 Ha N1 N4 Yami Ni Tsumi $m1 N1 A Pi Si Ng1 Be Kpiti Mi’’
Ba fa 5
JEHA A SIKA HE BL$ NYA TOMI K! HA MA A NI TSUMIHI
na sika b4 n1 sa ng1 ma a mi k1 wo ni tsumihi a mi. En1 4 ma ha n1 Amlaalo 4 be
sika ts4 woe k1 wo ni tsumi kom1 a tsumi mi pe b4 n1 a naa a.
Foni n1 4 ts44 sika n1 Amlaalo 4 ng1 bl4 hy1e kaa e ma k1 wo ni tsumi munomunohi
a mi ng1 2016 jeha a sika bl4 nya tomi 4m1 a nya (Ghana sidi y44yi 43.505103 n1 ji GH¢
43.50513b). A maa na paa kaa sika a hi1hi1 ya s14 ni tsuli a hi4 womi mi. N4 n1
ny11 se ji sika pap11 mi womi.
Foni 3: 2016 Jeha a Bl4 Nya Tomi K1 Ha Ni Hemi K1 Hi4 Womi
Bl4 Nya Tomi K1 Ha Ni Hemi K1 Hi4 Womi (ng1 y44yi mi)
Sika n1 a k1 wo4
ma n4 yami ni
tsumihi
GH¢6.67688
Hi4hi womi ng1
ma bi a bl4 fa mi
(nu, oslabai he
wami k1 nyu)
GH¢0.07543
Ni tsuli a hi4
womi GH¢14.02399
Sikahi n1 sa
hami ng1 mlaa
nya,GH¢9.65142
Hi4hi womi ng1
ma bi a bl4 fa mi
k1 gb4 nihi a jua
n4 GH¢0.050
Sika n1 a k1 wo4
ni tsumihi a sisi
GH¢2.53678
Sika pap11hi a mi
womi
GH¢10.49060.
Sika n1 Amlaalo 4 je4 4, tsu4 en1 4m1:

Ni tsuli a hi4 womi: Ng1 en1 4 mi 4, a wo4 Amlaalo ni tsuli hi4, hi4 4 he pi1mi
sikahi (allowances), he j44mi sikahi, hi4 n1 a wo4 nihi n1 tsu4 ni tsumi
ts4wits4wihi k1 ekpahi.

Sika n1 a k1 wo4 ni tsumihi a sisi: En1 4 ji sika n1 Amlaalo 4 k1 wo e ni tsumi
4m1 a sisi k1 ha nihi hemi, nihi tsumi k1 bl4 nya kpahi tomi kon1 n4 ko ko hia
n1 ni n1 hi tsumi daa.

Sika n1 a k1 tsu4 ma n4 yami ni tsumihi: A wo4 sika n1 4 k1 tsu4 ma n4 yami ni
tsumihi kaa bl4hi gbami, sukuu mami, hi4 tsami he mami, atan4 peemi, l4le
hemi ha ma ni tsumi, nyu nunui he m4de b4mi k1 bl4 nya tomi, klamahi hemi
ha ni tsumi p4t11hi k1 ha ma a n4 yami k1 ekpahi.
Oti: “K1 Ha N1 N4 Yami Ni Tsumi $m1 N1 A Pi Si Ng1 Be Kpiti Mi’’
Ba fa 6
JEHA A SIKA HE BL$ NYA TOMI K! HA MA A NI TSUMIHI

Sika Pap11hi a Womi: Sika n1 4m1 ji sikahi n1 a wo4 k1 ha ma kom1, sika to
hehi k1 sika he ni tsuli kpahi n1 a paa sika ha Amlaalo 4 k1 ha n4 yami ni
tsumihi tsumi.

Sika Pap11hi a mi womi: E ji sika n1 Amlaalo 4 wo4 kaa mi womi ng1 sika n1 e
ya pa a he.

Sikahi n1 sa hami ng1 mlaa nya: sika n1 4m1 ji sikahi n1 Amlaalo 4 wo4 k1 haa
As1mble 4m1 (District Assemblies Common Fund-DACF), Bl4hi a he hi4, Ghana Sukuu
Yami Bl4 Nya Tomi sika Kp11 (GETFUND), Adesahi a he wami nami sika kp11
(NHF), p1tloo he nihi a he hi4 k1 ekpshi. Mlaa fi Amlaalo 4 kaa e sa n1 e wo sika
n1 4m1 ng1 bl4 f11 bl4 n4.

Hi4hi womi ng1 ma bi a bl4 fa mi: Amlaalo 4 wo4 hi4hi ng1 ma bi a bl4 fa mi k1
haa ni tsumi he kom1 k1 gb4 a ni 4m1 a jua am1 a n4. A wo4 hi4 n1 4 ekom1 ng1
p1tloo k1 nu kpahi a he, nyu nunui k1 oslabai he wami k1 ekpahi.

Hi4 n1 maa ba k1 gu ma ni tsumi 4m1 a tsumi mi: Ng1 2016 jeha a mi 4,
Amlaalo 4 ng1 bl4 hy1e kaa a ma na Ghana sidi y44yi 38.03805. Ng1 en1 4 mi 4, a
maa hia Ghana sidi y44yi 43.5051 k1 tsu nihi n1 a ng1 bl4 nya tomi 4 mi 4. En1 4
ts44 kaa hi4 n1 ji Ghana sidi 5.46710 maa ba. A maa pa sika n1 nya maa su
Ghana sidi 5.4671 4 k1 tsu nihi n1 ng1 bl4 nya tomi 4 mi 4.
5 NI TSUMI KOM! N! AMLAALO NI TSUMI HE $M! TSU $
HY!MI
Ng1 2015 jeha a mi 4, Amlaalo 4 tsu nihi fuu k1 ha ma a n4 yami loo wami. B4 n1
pee n1 ma ni tsumihi n1 a ya n4 b4 n1 sa a, Amlaalo 4 maa su4 n1 e wo sika n1 e
ma na a k1 wo ma n4 yami ni tsumi 4m1 a mi k1 gu Amlaalo ni tsumi he 4m1 a n4.
Ni tsumi he n1 4 ekom1 ji:
5.1 Oslaabai He Wami K1 Nu (P1tloo K1 nu Kpahi)
Amlaalo 4 b4 m4de kaa e ma tsu ni kom1 k1 je oslabai he wami nyagba am1 ng1 bl4
mi. Ng1 2015 jeha a mi 4, bl4 nyahi n1 Amlaalo 4 to ng1 en1 4 he ji:

Ni tsumihi n1 a gbe a nya:
Oti: “K1 Ha N1 N4 Yami Ni Tsumi $m1 N1 A Pi Si Ng1 Be Kpiti Mi’’
Ba fa 7
JEHA A SIKA HE BL$ NYA TOMI K! HA MA A NI TSUMIHI
 110MW TICO Ni tsumi 4 mi bliimi k1 Sunou Asogli 360MW Ni Tsumi bl4
nya tomi eny4ne 4, kekle fa a nya gbemi;
 Dadehi a he ni tsumi k1 ha 220MW Kpone la d4mi he wami Klama a;
 A gbe 161KV k1 ya Kedjebi oslabai he wami tsemi/gblami/gbami ni tsumi 4
fa nya;
 A gbe 38MW VRA Siemens Klama a nya k1 su lafa mi gbami nyingmi

n11.
Ni tsumi ng1 250MW Ameri k1 225MW Karpower he wami Klama am1 a he

k1 gbe a he ni tsumi nya k1 ha a nya blimi ng1 jeha a nyagbe mi ;
A ma wo oslabai he wami k1 ya mahi lafa enu4 k1 nyingmi enu4 (550) a n4;

A ma gba kanehi n1 a gblaa pula he wami k1 tso4 4 akpe nyingmi eywi1 k1
kake (41,000) ha mahi n1 na we oslabai he wami 4.

A ma gba dade t4hi n1 a gblaa k4hi44 n1 tso4 k1 wo4 mi 4 k1 a he la t1hi akpe
nyingmi eny4 (20,000) ha kpo wawi ekpa.
Foni 4: Oslabai he wami ts1mi k1 ya he n1 a kl1 nihi k1 ho ng1 wo 4 ng1 Keta he 4
(ng1 gbogbo fiami k1 wo wo 4 he ng1 keta a he je)
B4 n1 pee n1 oslabai he wami n1 su hehi fuu k1 n1 e gbemi nyagba a n1 je bl4 mi 4,
Amlaalo 4 ng1 2016 jeha a mi 4 maa:

A ma gba dade t4hi n1 a gblaa k4hi44 n1 tso4 k1 wo4 mi 4 k1 a he la t1hi
akpe nyingmi enu4 (50,000) ha mahi nyingmi eny4 k1 ennu4 (25);

Maa gbe 360MW Asogbli/oslabai he wami ni tsumi kp4 mi eny4ne 4 nya;

Kaa a to kaa kane loo oslabai he wami n1 su he f11 he ng1 ma a mi loko 2020
4, a ma ha n1 kane loo oslabai he wami n1 su mahi akpe kake k1 lafa enu4
(1500) n4 ; k1
Oti: “K1 Ha N1 N4 Yami Ni Tsumi $m1 N1 A Pi Si Ng1 Be Kpiti Mi’’
Ba fa 8
JEHA A SIKA HE BL$ NYA TOMI K! HA MA A NI TSUMIHI

A maa ma ni tsumi he otihi kpaago ng1 hehi n1 a maa hla ng1 NEDCo ni
tsumi he 4m1.
Amlaalo 4 to kaa e ma ha e ni tsumi he n1 4 Ghana sidi ay4 lafa n11, nyingmi eny4
k1 eywi1 k1 nya nyingmi enu4 k1 kpaago n1 a k1 tsu a ni tsumi 4m1.
5.2 Bl4hi K1 Bl4 Nguahi (a He Ni Tsumi He)
Bl4hi K1 Bl4 Nguahi (a He Ni Tsumi He): Amlaalo 4 ng1 m4de b4e kaa e ma tsu ni n1
sa ng1 hi1mi n1 4. Ng1 en1 4m1 a he 4, e to bl4 nya ng1 2015 Jeha a mi n1:

A dla bl4 nguahi n1 kami su 4,819Km ng1 be p4t11hi a mi; a dla bl4 wawi n1
kami su 65,063Km; k1 bl4hi ng1 ma ngua am1 a mi n1 kami maa su 5,200Km.
En1 4 se 4, a dla bl4 gblahi hu n1 kami maa su 9.4Km, bl4 ts4wi n1 yaa
aklowahi k1 ngm4hi a n4 252Km k1 ma a ma mi bl4 4m1 n1 kami maa su
2400km. A ma dla bl4hi (n1 pi ni tsumi oti) kaa: bl4hi n1 ng1 bl4 gblahi kilomita
ny4ngma (10), bl4 wawi Kilomita 323 k1 bl4 nguahi ng1 ma ngua am1 a mi
Kilomita nyingmi kpaago (70km).

A gbe Kwame Nkrumah bl4 nguahi a kpe he n1 haa l4lehi k1 adesahi bl4 n1 a
be4 n1 n4 ko pui e nyemi nya n4 4, kekle ni tsumi 4 nya.
Foni 5: Anyinam k1 ya Konongo bl4 4 dlami; BL4 4 gui Nkawkaw ma a mi
Oti: “K1 Ha N1 N4 Yami Ni Tsumi $m1 N1 A Pi Si Ng1 Be Kpiti Mi’’
Ba fa 9
JEHA A SIKA HE BL$ NYA TOMI K! HA MA A NI TSUMIHI
Ng1 2016 jeha a mi 4, Amlaalo 4 ma tsu nihi fuu kaa en1 4m1 :

A ma dla bl4 nguahi n1 kami maa su Kilomita 11,199km ng1 be p4t11hi a mi,
bl4 ts4wihi n1 kami maa su Kilomita 22,500km k1 nguahi ng1 ma nguahi a mi
n1 kami maa su 10,200km;

Bl4 dlami ng1 be p4t11hi a mi - a ma dla bl4 nguahi n1 kami maa su Kilomita
450, bl4 ts4wi n1 kami maa su Kilomita 1,000 k1 ma ngua am1 a mi bl4hi n1 a
kami maa su 4,200;

Bl4 dlami n1 pi ni tsumi otihi ng1 bl4 n1 4m1 a he - Kpone k1 ya Katamanso
k1 “Gulf City”, k1 je Sawla k1 ya Wa, Kasoa bl4 eny4ne n1 pi11 bl4 ngua a he,

Simpa k1 be ng1 Sankor k1 ya Akotsi k1 k1 je Dalive k1 ho Akortaga ya;
Bl4 nguahi n1 a kami maa su Kilomita 200 gbami k1 mahi a mi bl4hi gbami
n1 maa su Kilomita 40. Ma a mi bl4 n1 4m1 ji Nsawam k1 ya Apedwa,
Kwafokrom k1 ya Apedwa k1 Enchi k1 ya Dadieso.
Amlaalo 4 to kaa e ma ha ni tsumi he n1 4 Ghana sidi ay4 lafa ekpa nyingmi eny4
k1 eywi1 k1 nya nyingmi ekpa k1 eny4 (GH 624.62m) ng1 2016 jeha a mi n1 e k1 tsu e
bl4 nya ni tsumi 4m1.
5.3 Nyu Nunui k1 Falefale Ni Tsumihi
K1 to bl4 nya k1 hla tsa ba ha nyu nunui k1 falefale peemi nyagba am1 4, ni tsumi
kom1 n1 Amlaalo 4 tsu ng1 2015 jeha a mi ji:

A dla n1 a blii Kpong nyu nunui he ni tsumi he 4 n1 a k1 ha Ghana nyu
nunui he ni tsumi he 4 (Ghana Water Company Limited GWCL) aml4 n1 4, ni tsumi
he n1 4 tsu4 nyu nunui gal4mi ay4 kakaaka nyingmi eny4 (20m) ng1 ligbi kake
mi k1 mane4 Ga Kpo ngua a n4 ;

A gbe Nsawam nyu nunui he ni tsumi he 4 mi bliimi nya n1 a k1 je ni tsumi
sisi n1 a maa hy1 kaa e ng1 p1p11p1 lo;

A tsua vu/asa kakaaka akpe kake nyingmi ekpa k1 kpaany4 (1068) ng1 ma a
kp1ti bl4, pusin4 he je, yiti je, yiti ng1 puje he k1 pusin4 he je. A gbe nane n4
yami hehi lafa et1 nyingmi kpaany4 k1 enu4 (385) nya ha Sukuu ts4semi hehi;

A ma nane n4 yami hehi n1 nya maa su akpe nyingmi kpaago (70,000) ha
wehi ng1 kpo ngua kpaag4hi a n4 ng1 falefale peemi bl4 nya tomi 4 sisi
(CLTS). En1 4 se 4, a kpale ma ekpahi akpe ny4ngma k1 eny4, lafa enu4 k1 et1
(12,503) ;
Oti: “K1 Ha N1 N4 Yami Ni Tsumi $m1 N1 A Pi Si Ng1 Be Kpiti Mi’’
Ba fa 10
JEHA A SIKA HE BL$ NYA TOMI K! HA MA A NI TSUMIHI

Ng1 ma a falefale peemi bl4 nya tomi 4m1 a nya a, a be su4e n1 a wo nihi a
se k1 hi wo 4 mi woe hu. En1 4 he je 4 a ma nihi a se klama ng1 KorleGonno n1 gbaa nyu k1 nihi a se 4 mi;
Foni 6: Kpong Nyu Nunui He Ni Tsumi He 4 Mi Bliimi K1 Teshie- Nungua Nyu
Nunui He Ni Tsumi He 4 (He n1 a gblaa ngo nyu n1 a hoo4 mi ng1 n1 a nu4)
Ng1 2016 jeha a mi 4, Amlaalo 4 ma:

Tsa e bl4 nya tomi k1 ha hi4mi nyu nya buami 4 n4;

Maa gbe nyu nunui he ni tsumi Klama mami ng1 Kumawu k1 Konongo 4
nya. A maa gbe Kwahu nyu nunui gbami ni tsumi he dlami 4 nya;

Maa gbe nyu hoomi klama a mami nya. Ke a gbe nya a, e ma ny1 ma ha nyu
nunui gal4mi ay4 et1 k1 nya et1 (3.3m) ng1 ligbi kake mi ng1 Yiti Pusin4 He
Je Kpo 4 mi k1 pi1 nyu nunui n1 a ng1 hae momo 4 he;

Maa ma klama n1 ma tsu nihi a se he ni k1 je k44hi4 ng1 mi k1 he n1 a je
nihi a se nits1 ke pue n1 a ma tsu he ni ng1 bl4 n1 sa n4. En1 4 maa ye bua
ng1 falefale peemi mi.
5.4 Sukuu Ts4semi
B4 n1 pee n1 sukuu ts4semi hehi n1 a hi he f11 he n1 ma bi n1 a na he se k1 gu ni
ts44mi k1 ni kasemi kpakpa n4 4, a to bl4 n1 4m1 a nya ng1 2015 jeha a mi:
•
A gba sukuu tadehi n1 nya maa su akpe lafa enu4 k1 eywi1 k1 nyingmi
kpaago (504,070) k1 ha sukuu bihi ng1 k4pe/aklowa k1 ma ts4wi a mi ;
Oti: “K1 Ha N1 N4 Yami Ni Tsumi $m1 N1 A Pi Si Ng1 Be Kpiti Mi’’
Ba fa 11
JEHA A SIKA HE BL$ NYA TOMI K! HA MA A NI TSUMIHI
•
A gbe n4 tsami sukuu (SHS) et1hi a nya ng1 Otuam, Bamiako k1 Nkwanta.
A ng1 bl4 hy1e kaa a maa gbe ny4ngma (10) hu nya loko jeha a nya ma ta;
•
A ma ha joku1 yihewi akpe nyingmi enu4 k1 enu4 (55,000) yemi k1 buami
ng1 kpo wawi nyingmi kpaago k1 enu4 (75) a n4. A ng1 en1 4 pee k1 ye
bua yihewi n1 4m1 ng1 sisije sukuu 4 (JHS) n1 ha n1 yihewi n1 a na bl4 nya
•
n1 a ya sukuu kaa a ny1mi nyumuwi 4m1 ;
A ha n4 tsami sukuu (SHS) bim1 akpe k1 lafa et1 he bl4 n1 a ya sukuu n1 a
ko wo hi4. A pee en1 4 k1 ha n1 n4 tsami sukuu n4 yami bl4 nya tomi
(Secondary Education Improvement Project-SEIP) 4 n1 tsu ni ;
•
To sika bl4 nya ng1 kekle sukuu jeha mi gbami (et1 4 mi) 4 mi ha nihi
akpe lafa et1 k1 nyingmi eny4, lafa eywi1 k1 nyingmi kpaany4 k1 kpaany4
(320,488) n1 maa s1 n4 tsami sukuuhi (SHS) a mi ng1 2015/2016 mi, se a
maa je we mi k1 hi sukuu yae. A ng1 en1 4 pee n1 bl4 nya tomi k1 ha
sukuu n4 tsami n1 hi4 womi be mi 4, n1 tsu ni ;
•
A gbe hw4 he ha sukuu bihi k1 ts44li nya ng1 n4ml4 tso mi he wami nami
he ni kasemi yuniv1siti 4 (University of Health and Allied Sciences).
Foni 7: N4 tsami sukuu loo SHS tsu ng1 Bamiankor ng1 Pusin4 He Je Kpo 4 mi
Ng1 2016 jeha a mi 4, Amlaalo 4:
•
Ma ha sisije sukuu 4m1 sika n1 a k1 to bl4hi a nya ng1 sukuu 4m1. A ma
ha m1 sika hu n1 a ma k1 wo a nyagbe ka a he hi4. Sika n1 4 maa wo hi4
Oti: “K1 Ha N1 N4 Yami Ni Tsumi $m1 N1 A Pi Si Ng1 Be Kpiti Mi’’
Ba fa 12
JEHA A SIKA HE BL$ NYA TOMI K! HA MA A NI TSUMIHI
ha sukuu bihi akpe lafa eywi1 k1 nyingmi enu4 k1 kake (451,000) ng1
Amlaalo sukuu 4m1 k1 sukuuhi n1 be Amlaalo 4 sisi 4 ;
•
Maa wo hi4 fa ha sukuu bihi 745,864 ng1 SHS k1 31,921 ng1 TVET ;
•
Maa wo hi4 ha sukuu bihi n1 maa s1 SHS ng1 2016/2017 sukuu jeha a mi;
•
•
Ma ts4se ts4seli babauu k1 ni tsumi kaseli a n4k4t4ma pe kulaa am1;
Ma ha sika n1 a k1 hy1 kaseli akpe kpaago (7,000) n4 ng1 hi4ts1m1 a sukuu
4m1;
•
Maa pa sika ha nihi n1 a ng1 alua yemi loo n11si sukuu yae n1 a k1 hy1 a
he n4. A maa pee en1 4 ha kaseli ng1 Amlaalo alua yemi loo n11si yemi
sukuuhi nyingmi kpaany4 k1 n11 k1 kaseli n1 a hi1mi su akpe nyingmi
enu4 k1 enu4 (55,000).
Ng1 2016 jeha a mi 4, Amlaalo 4 to kaa e ma ha ni tsumi he n1 4 Ghana sidi y44yi
akpe ekpa, lafa enu4 k1 nyingmi et1 k1 eny4 k1 e nya nyingmi et1 k1 enu4
(GH¢6.53235b) k1 tsu nihi n1 a to kaa a ma tsu ng1 jeha a mi 4.
5.5 Adesa He Wami
Foni 8: Ridge Hi4 Tsami He 4 Mi Bliimi N1 E Ma Ny1 Ma Wo Hi4ts1m1 Lafa Eywi1
K1 Nyingmi Eny4 (420) K1 F4 Sa N4 Ng1 Be Kake Mi
Ng1 2015 jeha a mi 4, Amlaalo 4 tsa n4 k1 n4 yami ni tsumi n1 4m1 n1 ma bi n1 na
he bl4 k1 hla tsami ni tsumi se bl4 ng1 he saisaa ng1 Ghana ma a mi :
Oti: “K1 Ha N1 N4 Yami Ni Tsumi $m1 N1 A Pi Si Ng1 Be Kpiti Mi’’
Ba fa 13
JEHA A SIKA HE BL$ NYA TOMI K! HA MA A NI TSUMIHI
•
Ng1 hi4 tsami he mae ng1 Yuniv1sity of Ghana tsopa he ni kasemi sukuu
n1 ma ny1 ma wo hi4ts1m1 lafa ekpa (600) k1 f4 sa n4 ng1 be kake mi. A
tsu ni 4 lafa mi gbami nyingmi ekpa k1 en4. E pi1 b44 n1 a maa gbe nya;
•
A ng1 Ridge hi4 tsami he 4 mi bliie. A tsu bl4 nya tomi k1 ts44 b4 n1
tutuutu n1 a ng1 hlae n1 a ma l1 ha ni tsumi 4 k1 su lafa mi gbami
nyingmi ekpa (60%);
•
A ng1 Dodowa hi4 tsami he 4 ng1 Ga Kpo Ngua n4 4 hu mae. A gbe nya
k1 su lafa mi gbami nyingmi kpaany4 (80%). A ng1 Fomena, Kumawu,
Abetifi k1 Takoradi Yuropa Kpo hi4 tsami he 4m1 mae n1 m1 hu a gbe a
nya k1 su lafa mi gbami ny4ngma k1 enu4 (15%) ya ta nyingmi et1 k1 enu4
(35%);
•
Yiti Pusin4 He Je Kpo 4 hi4 tsami he 4 hu a gbe nya k1 su lafa mi gbami
nyingmi ekpa k1 kpaago k1 nya nyingmi enu4 k1 ekpa (67.56%);
Amlaalo 4 pee hi4ts1m1 a womi l4le (ambulance) ma hehi ng1 Ashaiman, Atoabo Gas,
Akyem Tafo k1 Kpone n1 a ngma bi1 hehi k1 wo NHIA 4 sisi. En1 4 ha n1 nihi n1 a
bi1hi ng1 NHIA 4 sisi n1 a yaa hi4 tsami he 4m1 a yi b4 ba pee4 ay4 ny4ngma k1 b44
(10.14m);
Ng1 2016 jeha a mi 4 Amlaalo 4:
•
Maa gbe Yiti Pusin4 He Je hi4 tsami he 4 nya;
•
Maa ma/pee ma bi a he wami nami bl4 nya tomi ni tsumi (CHPS) magb1hi
lafa eny4 k1 nyingmi enu4 (250) ;
Maa pee hi4ts1m1 a womi l4le ma hehi lafa eny4 k1 nyingmi eywi1 (240) k1
pi1 momo 4m1 a he. En1 4 ma ha n1 a yi b4 maa pee lafa et1 k1 nyingmi
kpaago (370) ;
•
Ma tsa n4 maa ma hi4 tsami hehi n1 a hy14 hi4 munomunohi ng1 4
ny4ngma k1 enu4 n1 a ma ha m1 ni tsumi nihi n1 sa ng1 Ma a Kp1ti Je k1
Ga Kpo Ngua am1 a n4;
Ng1 2016 jeha a mi 4 Amlaalo 4 to kaa e ma ha ni tsumi he n1 4 sika n1 nya su
Ghana sidi y44yi akpe et1, lafa et1, nyingmi ekpa k1 kpaany4 k1 nya nyingmi
kpaago k1 ekpa (GH¢3.36876b) n1 a k1 tsu a ni tsumihi n1 sa ng1 jeha a mi..
Oti: “K1 Ha N1 N4 Yami Ni Tsumi $m1 N1 A Pi Si Ng1 Be Kpiti Mi’’
Ba fa 14
JEHA A SIKA HE BL$ NYA TOMI K! HA MA A NI TSUMIHI
5.6 Ngm4 Humi K1 Lohwe L1mi
B4 n1 pee n1 ngm4 humi k1 lohwe l1mi ni tsumi 4m1 n1 a ya n4 n1 a na yiblii
kpakpa k1 niye ni fuu ng1 ma a mi he je 4, Amlaalo 4 to bl4 n1 4m1 a nya ng1
2015 jeha a mi:
•
Wo zugba gbl1mi l4le/klama (trat4) kakaaka nyingmi kpaago k1 kpaago (77) he
hi4 fa k1 gb4 hi4 n1 e heli maa wo ng1 a he 4 n4. Amlaalo 4 wo hi4 n1 4 eko hu
ng1 klama n1 a daa zugba k1 wo4 k1 gbl14 zugba a kakaaka nyingmi eywi1 k1
n11 (49) he, klama n1 a k1 kp44 om4 he 4 kakaaka nyingmi eny4 k1 om4
poomi/kpami klamahi ekpa. A pee en1 4 ha ngm4 huli ng1 J4 Ngua a (Volta),
Ga, Asante (Ashanti), Yiti Puje he je k1 Yiti je Kpo Ngua am1 a n4 ngm4 huli k1 ye
•
bua om4 ngm4 humi ng1 Ghana ma a mi;
A gba om4 ngm1du n1 nya maa su 200mt (200 metric tonnes) ha ngm4 huli akpe
ny4ngma ng1 J4 Ngua a (Volta), Yiti je, Yiti Puje He Je k1 Yiti Pusin4 He Je
Kpo Ngua am1 a n4;
•
A gbe vu momohi n1 a tsua e hehi ha ngmo humi k1 lohwe l1mi. Vu/asa am1 a
yi b4 ji nyingmi ekpa k1 ekpa (66): a to bl4 nya k1 su lafa mi gbami nyingmi
n11 k1 eywi1 (94%) ha nyu ts1mi k1 ha ngm4 humi. A pee en1 4 k1 ye bua
ngm4 humi ng1 zugba h1ta nyingmi eny4 (20hectares) n4 ng1 Yendi, Bawku k1
Wa ni 4m1 a mi. To 4m1 a yi b4 ji: Jij4 – lafa ekpa k1 nyingmi enu4 (650),
Apletsi – lafa eywi1 k1 nyingmi enu4 (450);
•
A he n1 a gba tohi n1 a ngm1du hi pe wa ni 4m1 ha ngm4 huli loo lohwe l1li
•
nyingmi n11 (90) ng1 Ma a Kp1ti je;
Je, Pusin4 He Je k1 Puje He Je Kpo Ngua am1 a n4. To 4m1 a yi b4 ji: Jij4-lafa
ekpa k1 nyingmi enu (650) apletsi-lafa eywi1 k1 nyingmi enu4 (450).
•
A pee doti ngm4 n1 kle k1 su h1ta akpe eny4 k1 lafa enu4 (2,500hectares). A
ng1 bl4 hy1e kaa a ma kpa ni n1 maa su 1,500mt (1,500metric tonnes) ;
•
A b4 kungw4hi a hi4 p4t11 ko he m4de k1 pee e tsopa k1 ha kungw4hi n1 hi1mi
su ay4 ny4ngma k1 ekpa (16m ND1-2 vaccines) n1 ji yi b4 n1 a to 4 mi fa. A si
tsopa n1 4 ha kungw4hi n1 a k1 tsi hi4 n1 4 nya. A gba tsopa n1 4 kakaaka ay4
enu4 akpe lafa kpaago k1 nyingmi enu4
(5,750,000) ng1 Ghana ma a kulaa
mi;
•
A gbe lohwe p1lits1hi n1 ng1 ngm4 nihi pu1e 4 kakaaka akpe nyingmi et1 k1
kpaago, lafa kake, nyingmi eywi1 k1 et1 (37,143) ng1 ngm4hi ny4ngma k1
kpaany4 n4 ng1 kpo ngua et1hi a n4 k1 tsi Avian tsilemi (Avian influenza) hi4 4
Oti: “K1 Ha N1 N4 Yami Ni Tsumi $m1 N1 A Pi Si Ng1 Be Kpiti Mi’’
Ba fa 15
JEHA A SIKA HE BL$ NYA TOMI K! HA MA A NI TSUMIHI
nya. A si tsopa ng1 hehi n1 a pu1 ngm4 4m1 ng1 4 n1 a ng1 bl4 nya toe k1 wo
nihi n1 pu1 4m1 a he hi4 ;
A ha kokoo jua ho hi4we ya - k1 je Ghana sidi akpe enu4 lafa enu4 k1 nyingmi
•
eny4, n1 ji t4ni kake he jua a, k1 ho Ghana sidi akpe ekpa lafa kpaago k1
nyingmi eny4 (GH¢6,720.00) ya ng1 2015/2016 kokoo ngm4 humi jeha a mi. A
ke ngm4 huli Ghana sidi enu4 ng1 kokoo kotoku kake f11 ko n1 mi ji4mi su
kilogram nyingmi ekpa k1 eywi1 (64kg) he.
Foni 9: Ngm4 Humi Klamihi N1 Jua Su US$ 3.3m N1 A Gba Ha Ngm4 Huli Ng1 J4
Ngua A (Volta), Ga, Asante (Ashanti), Yiti Puje He Je, Yiti Je Kpo Ngua Am1 A N4
Ng1 2016 jeha a mi 4, Amlaalo 4 :
•
•
Ma ha zugba gbl1mi klamahi nyingmi enu4 (50) k1 a he nihi n1 hia am1
k1 ye bua ngm4 humi k1 klama bl4 nya tomi 4 ( Agricultural Mechanization
Services Enterprise Centres AMSECs);
Maa wo nihi n1 a k1 maa wo kuugw4 l1mi ni tsumi 4m1 a he hi4 fa k1 gb4
ni 4m1 a he jua a n4 (bl1fo, tsopahi). A maa pee en1 4 k1 ye bua n1 kuugw4
lo n1 nya maa su 45,000mt (45,000 metric tonnes) ba pi1 la yeye he ha ma
bi. A ma he kuugu4 ku ts4wi akpe nyinmgi et1 ha kuugw4 l1li akpe kake
k1 lafa enu4 ng1 kpo ngua enu4hi a n4;
•
A ha lohwe l1li nyingmi n11 (90) lohwehi n1 ngm1du hi ng1 ma a puje he
je, Ghana ma a kp1ti je k1 pusin4 he je kpo ngua am1 a n4 k1 ye bua
lohwe l1mi ni tsumi 4.
Ng1 2016 jeha a mi 4, Amlaalo 4 to n1 e ma ha ni tsumi he n1 4 Ghana sidi ay4 lafa
enu4 k1 kake k1 nya nyingmi enu4 (GH¢501.50) n1 a k1 tsu nihi n1 sa.
Oti: “K1 Ha N1 N4 Yami Ni Tsumi $m1 N1 A Pi Si Ng1 Be Kpiti Mi’’
Ba fa 16
JEHA A SIKA HE BL$ NYA TOMI K! HA MA A NI TSUMIHI
5.7 Amlaalo bl4 nya tomi n1 e daa n4 k1 paa sika ha ni kakaakahi k1 kuuhi
n1 a k1 tsu ni (MASLOC)
Amlaalo 4 ha ni kakaaka lafa et1 nyingmi ekpa k1 eny4 (362) kuuhi akpe enu4 lafa
kake nyingmi n11 k1 eny4 (5,192) k1 ni tsumi hehi enu4 yemi k1 buami. Ni kakaaka
k1 kuu 4m1 na sika pap11 n1 ni tsumi he 4m1 na l4lehi nyingmi eny4 (20) tlaisikli
(baisikli nane et1 ts1) lafa n11 nyingmi ekpa k1 enu4 (965). En1 4 ha nihi lafa n11
nyingmi kpaany4 ni tsumi.
Foni 10: MASCLOC ye k1 bua ngm4 huli k1 tlaisiklihi
5.8 Ma n4 yami bl4 nya tomihi
B4 n1 pee n1 a ma gb4 ohia posoposo n4 ng1 ma bi a bl4 fa mi 4, Amlaalo 4 to bl4 n1
4m1 a nya:
•
A ma bli LEAP 4 (Amlaalo 4 je mi si himi mi bl4 nya tomi k1 gb4 ohia n4)
mi n1 nihi akpe kake lafa ny4ngma k1 ekpa (116,000) ma na he se ng1 kpo
wawi lafa kake k1 nyingmi kpaany4 (180) ng1 kpo ngua ny4ngmahi a n4 ;
•
A maa na hw4 he ha awusa bim1 k1 nihi n1 a be n4 ko lafa ekpa nyingmi
eywi1 k1 Kpaany4 (648) n1 a ts4se nihi nyingmi Kpaago (70) n1 a hy1
joku1wi 4m1 a hw4 he 4m1 a n4. En1 4 se 4, ng1 nihi n1 hy14 joku1 4m1 a
n4, sl44 m1 n1 a k1 joku1wi n1 4m1 hu wo sukuuhi a mi ,
•
A wo sika n1 nya su Ghana sidi ay4 et1 k1 n11 (GH¢3.9m) k1 ye k1 bua
wehi akpe ny4ngma lafa eny4 nyingmi kpaago k1 eywi1 (10,274) n1 nyu
Oti: “K1 Ha N1 N4 Yami Ni Tsumi $m1 N1 A Pi Si Ng1 Be Kpiti Mi’’
Ba fa 17
JEHA A SIKA HE BL$ NYA TOMI K! HA MA A NI TSUMIHI
afua kpata nihi a h1 mi ng1 S1kl1 hlami 4 ligbi et1ne 4 n4. A ke nihi hu n1
nyu afua gba a nya ng1 Keta, Osu k1 Kumase nihi. Nihi n1 a nine su
nike ni n1 4m1 a n4 4 a nya ji akpe kake (1,000) ;
•
A ha sukuu bihi ng1 sisije sukuu 4m1 n1 nya su ay4 kake akpe ekpa
nyingmi n11 k1 et1 lafa ekpa nyingmi n11 k1 Kpaany4 (1,693,698) ng1
sukuu kakaaka akpe eywi1 lafa Kpaany4 nyingmi Kpaany4 k1 kake
(4,881) niye ni n1 haa adesa n4ml4 tso mi he wami daa sukuu ligbi. En1 4
ha n1 joku1wi ng1 sukuu n1 4m1 ny1 we sukuu kpami hu kaa sa a.
•
A pee Amlaalo b44su mi s1mi womi k1 ha ma a mi nik4t4mahi n1 a k1 s1
b44su 4 mi. N4k4t4ma f11 n4k4t4ma n1 maa s1 b44su n1 4 mi k1 womi n1 4
woe hi4 4 fa. A ts1 womi n1 4 k1 “EBAN” yemi k1 buami womi.
Ng1 2016 jeha a mi 4, Amlaalo 4:
•
Ma bli LEAP 4 mi n1 nihi akpe lafa eny4 k1 nyingmi enu4 (250,000) k1 a
weku li ma na he se;
•
Ma bli sukuu bihi ng1 sisije sukuu 4 a niye ni hami bl4 nya tomi 4 mi n1
joku1wi ay4 et1 (3,000,000) ng1 Ghana ma a kulaa mi ma na he se.
Foni 11: Ma s4m4l4 n4k4t4ma n1 ng1 ‘EBAN’ womi 4 kpo jee (Nik4t4mahi a l4le mi
s1mi womi)
Ng1 2016 jeha a mi 4, Amlaalo 4 to yi mi n1 e ma ha ni tsumi he n1 4 sika n1 nya
su Ghana sidi 4 ay4 nyingmi eywi1 k1 n11 k1 nya nyingmi enu4 k1 eny4 (GH¢49.52)
n1 a k1 tsu a ni tsumi n1 sa am1 ng1 jeha a mi.
Oti: “K1 Ha N1 N4 Yami Ni Tsumi $m1 N1 A Pi Si Ng1 Be Kpiti Mi’’
Ba fa 18
JEHA A SIKA HE BL$ NYA TOMI K! HA MA A NI TSUMIHI
5.9 We Mami Bl4 Nya Tomihi
B4 n1 pee n1 ma bi n1 a na we saminyahi n1 he jua w1 ts4 n1 a himi he je 4,
Amlaalo4 to bl4 n1 4m1 a nya ng1 2015 jeha a mi:
•
A ng1 wehi akpe enu4 (5,000) n1 a he jua w1 ts4 mae ng1 Saglem-Nungo
Prampram. A ma n4hy1 n4 k1 ts44 b4 n1 we n1 4m1 ma hi ha n1 ma bi ba
hy1;
•
A tsa oslaafo 4m1 a wehi lafa et1 nyingmi ekpa k1 Kpaany4 (368) n4; k1
•
A gbe wehi n1 a he jua w1 ts4 n1 4m1 nyingmi Kpaago k1 eny4 nya (72)
ng1 Borteyeman.
Ng1 2016 jeha a mi 4, Amlaalo:
•
Ma tsa wehi akpe kake, lafa enu4 k1 eny4 (1,502) mami ni tsumi 4 n4 n1
ji bl4 nya tomi 4 e nya ni tsumi kekle n4 4. En1 4 pi1 wehi akpe enu4
(5,000) mami bl4 nya tomi 4 ng1 Saglemi- Nungo Prampram 4 he; k1
•
A maa je wehi lafa mami sisi ng1 k4pe/aklowahi k1 k4pe k1 ma ngua am1
a kp1ti. A ma wo ni tsumi nihi n1 ng1 he wami n1 a hi ng1 Ghana ma a
mi k1 tsu ni n1 4m1.
Figure 1: 5000 Affordable Housing Unit at Saglemi and 368 Housing Units for the
Foni 12:Services
Wehi N1 A He Jua W1 Ts4 4 5,000 Ng1 Saglemi K1 (368) Ha Aslaafo 4m1
Security
5.10 Jua Yemi k1 Ni Tsumi He/Ni Tsuli
Kaa Amlaalo 4 ng1 hlae n1 Ghana n1 pee ma n1 b44 m4de ng1 nihi a b4mi/peemi, n1
e sika bl4 nya tomi maa ya h1 mi 4, n1 e k1 ma kpahi ma si koli k1 n1 e maa pee
nihi k1 mane ma se ng1 ni tsumi bl4 fa mi k1 ha n1 ma a sika bl4 nya tomi n1 ya
n4 4, a to bl4 n1 4m1 a nya ng1 2015 jeha mi:
Oti: “K1 Ha N1 N4 Yami Ni Tsumi $m1 N1 A Pi Si Ng1 Be Kpiti Mi’’
Ba fa 19
JEHA A SIKA HE BL$ NYA TOMI K! HA MA A NI TSUMIHI
•
A ts4se nyumuhi k1 yihi n1 a be yemi j1 buali lafa k1 ny4ngma k1 eywi1
(114) ng1 niye ni peemi k1 ni tsumi n1 ma ha m1 sika mi ;
•
A b4/pee klamahi n1 a k1 ma tsu ngm4 nihi a he ni k1 klamihi a he dade
kpahi n1 a jua ng1 Ghana k1 Afrika Pusin4 He Je ma am1 a mi k1 wa ni
tsumi ts4wi k1 n4 n1 m1 n1 a kle we ts4 4 (SMEs);
•
A ha n1 ni tsumi bl4 nya tomi eny4ne 4 k1 k4 tlomihi a jemi ng1 meele
mahe 4m1 b4ni ni tsumi k1 wa nihi 4m1 a jemi k1 a he womihi peemi ng1
•
be n4;
A ye k1 bua ni tsumi hehi ny4ngma k1 kpaany4 (18) n1 b44/pee4 nihi
(Klamahi) 4 n1 a na he bl4 n1 a k1 a nihi n1 a pee4 nyingmi eny4 k1 kake
yaa Pusin4 He Je ng1 Afrika ma am1 a n4 n1 a ya juaa.
Ng1 2016 jeha a mi 4, Amlaalo 4:
•
Maa wo mlaa k1 po ni heli tsuo he pi1. En1 4 maa wo nihi g1j1mi n1 e ma
ha m1 bl4 nya n1 a k1 maa tu nihi n1 a hi se a ng1 jua n4 4 he munyu;
•
Maa ma ni tsumi hehi nyingmi n11 k1 enu4 n1 maa wo ni tsuli ga ng1 a
ni tsumi 4m1 a he (Business Advisory Centres-BACs). A ma ts4se nihi akpe
nyingmi et1 k1 enu4 (35,000) ng1 kpo wawi 4m1 a n4 n1 be ni tsumi 4 n1 a
na nine ngu1 nya ni tsumihi n1 a tsu;
•
Maa je ni tsumi sisi ng1 Komenda Sikli Peemi he 4;
•
Maa ma sikli peemi ni tsumi he ekpa ng1 Savelugu ng1 Yiti je kpo ngua a
n4.
Ng1 2016 jeha a mi 4, Amlaalo 4 to yi mi kaa e ma ha ni tsumi he n1 4 Ghana sidi
ay4 lafa eny4, nyingmi enu4 k1 n11 k1 e nya nyingmi et1 k1 ekpa n1 e k1 tsu ni
tsumihi n1 sa am1.
5.11 Ni Tsumi
Ng1 2015 jeha a mi 4, nine ngu1 nya/d1 nya ni tsumi ts4semi hehi (Skills
Develpoment Agencies-MDPI, NVTI, ICCES and OIC-G) ts4se zangmawi k1 nihewi akpe
ny4ngma k1 nyingmi enu4 k1 kake (15,051) ng1 nine ngu1 nya ni tsumi
munomunohi a mi. A ts4se nihi akpe eny4, lafa eywi1, nyingmi eny4 k1 enu4 n1 a he
kp4 saminya ng1 tso hl4mi k1 ni nine ngu1 nya ni tsumi kpahi a mi. Kaa Amlaalo 4
Oti: “K1 Ha N1 N4 Yami Ni Tsumi $m1 N1 A Pi Si Ng1 Be Kpiti Mi’’
Ba fa 20
JEHA A SIKA HE BL$ NYA TOMI K! HA MA A NI TSUMIHI
ng1 hlae n1 se nami n1 sa n1 ba ni tsuli a ni tsumi he ng1 ma a mi he je 4, a to bl4
nya k1 ts4se nihi lafa et1 nyingmi kpaago k1 kpaago kaa ni tsumi n4 hy1li.
Ng1 en1 4 se 4, Amlaalo 4 wo nihewi k1 zangmawi akpe nyingmi eywi1 k1 kpaago
ng1 ni tsumi he munomunohi ng1 Nihewi k1 Zangmami a Ni Tsumi bl4 nya tomi 4
sisi (Youth Employment Empowerment).
Ng1 2016 jeha a mi 4, Amlaalo 4:
•
Maa da Nihewi k1 Zangmawi a Ni Tsumi bl4 nya tomi 4 n4 k1 wo nihi
akpe lafa kake nyingmi eywi1 k1 enu4 (145,000); n1
•
A ma ts4se nihi akpe ny4ngma k1 enu4, lafa eywi1 nyingmi enu4 k1 et1
(15,453) ng1 nine ngu1 nya ni tsumi munomunohi a mi, maa to ka
ngmami k1 yi jemi womi hami he bl4 nya ha nine ngu1 nya ni tsumi
kaseli, ju1mi klama he ni kaseli (ICT) k1 womi ngmami ni kasemi n1 m1
kulaa a yi b4 ji 43,320.
Ng1 2016 jeha a mi 4, Amlaalo 4 to kaa e ma ha ni tsumi he n1 4 Ghana sidi ay4
nyingmi eywi1 k1 kpaago k1 e nya nyingmi n11 (GH¢47.93m) k1 et1 n1 a k1 tsu nihi
n1 sa am1.
6 Mlaa Nya Bl4 Nya Tomi Kom1

N1 a ba to womi si ha nihi n1 sika n1 a k1 wo4 m1 hi4 4 hi1/pi he je 4, a f4
nihi n1 a hi4wo pi/hi1 kulaa a, n1 ji Ghana sidi akpe kake lafa enu4 nyingmi
kpaany4 k1 eywi1 (GHȻ1,584) 4 n4 k1 ho Ghana sidi akpe eny4 lafa enu4
nyingmi n11 k1 eny4 ya (GHȻ2,592). A be hae n1 n4 n1 naa hi4wo wayo pe
kulaa a n1 wo to.

PPP mlaa a n1 maa ngm1 Amlaalo 4 bl4 n1 e maa tsu ni kpakpahi ha ma bi 4
ng1 Amlaalo ni tsumi he ngua n1 hy14 mlaa bl4 nya tomihi a n4 4 n1 a ng1
mi hy1e. Ke a hy1 mi ta a, a k1 ma ha Mlaa Womi kpe 4 n1 m1 hu a hy1 mi
n1 a wo sisi nine.


Amlaalo 4 ma tsa n4 n1 e k1 sika maa wo oslabai he wami ni tsumi 4m1 a mi
k1 ye bua n1 nyagba am1 a se n1 po.
Amlaalo 4 ma ha n1 a kane nihi n1 tsu ni n1 ba he j44mi n1 Amlaalo 4 ng1 m1
hi4 woe 4. A maa pee en1 4 k1 je nihi n1 a gbo loo be hu 4 a bi1hi ng1 a bl4
nya tomi 4m1 a mi.
Oti: “K1 Ha N1 N4 Yami Ni Tsumi $m1 N1 A Pi Si Ng1 Be Kpiti Mi’’
Ba fa 21
JEHA A SIKA HE BL$ NYA TOMI K! HA MA A NI TSUMIHI

Kaa e ji Amlaalo 4 yi mi tomi kaa e ma tsu oslabai he wami nyagba a nya ni
4, e fa gbi kaa ma s4m4li n1 a hy14 ma a sika bl4 nya tomihi a n4 4, oslabai
he wami ni tsumi he n1 hy14 nyu k1 oslabai he wami hi4 womi n4 (PURC) 4m1
n1 a bi sika yemi k1 buami k1 ye bua k1 to oslabai he wami nyagba a he ga.
7 Nya Mu4mi
E ng1 mi kaa wa ng1 nyagbahi nae ng1 sika bl4 nya tomi mi l11, se Amlaalo 4 to
bl4hi a nya n1 maa ye bua kaa e ma:

Dla wa l4le, keteeke k1 k44hi4 mi l1 bl4hi k1 a ma hehi;

Ma bi ma na nya nunui ng1 he f11 he ng1 Ghana ma a mi;

Maa ma wehi n1 a he jua w1 ts4 ha ni tsuli k1 ma bi;

Adesa he wami nami ni tsumihi maa ya n4 pe daa a;

Ma bi ma na sukuu ts4semi he bl4 pe daa a;

A ma blii oslabai he wami ni tsumi 4 mi n1 a ny1 n1 a hla tsa ba ha oslabai
he wami nyagba am1;

Ma blii “LEAP” 4 mi n1 nihi k1 a weku akpe lafia kake k1 nyingmi n11 ma na
he se.
Amlaalo 4 maa hi ma bi a yemi k1 buami ng1 be mi n1 a ng1 m4de b41 kaa a maa
pee Ghana he n1 sa n1 a hi 4.
Wa he ye kaa sika he bl4 nya tomi k1 jeha kake (2016) ni tsumi n1 4, ma ha w4
kulaa bl4 nya ekohu n1 wa tsu ni k1 bla k1 ha n1 wa yi mi tomi 4m1 n1 a ba mi.
Oti: “K1 Ha N1 N4 Yami Ni Tsumi $m1 N1 A Pi Si Ng1 Be Kpiti Mi’’
Ba fa 22
JEHA A SIKA HE BL$ NYA TOMI K! HA MA A NI TSUMIHI
8 MUNYUNGU P$T!!HI A SISI TS$$MI (SIKA HE BL$ NYA TOMI
HA NI TSUMI $ MI MUNYUNGU P$T!!HI)
Ak4taa Bumi: En1 4 ji bl4 n4 n1 Amlaalo 4 gu4 k1 je4 e nya ng1 e mi pepee kom1 a
he k1 ts44 a he se namihi. A pee4 en1 4 ng1 sika k1 weto nihi n1 ng1 Amlaalo 4
ninen4 4m1 a bl4 fa mi.
B4jeti: E ji bl4 nya tomi n1 ts44 he n1 a maa na sika ng1 k1 nihi n1 a ma wo sika a
k1 tsu. Wa k1 to he kaa 4, weku k1 ma ny1 maa to bl4 nya n1 4 eko n1 ng1 e mi 4 a
maa ts44 sika n1 ng1 a d1 k1 nihi n1 a ma he. A maa hy1 nihi n1 hia saminya a n1
a maa wo a n4 ta kekle (kaa tsu hi4, nyu k1 niye ni hi4 oslabai he wami hi4 k1
ekpahi) Ke a maa hia sika fuu 4, l11 esa n1 weku 4 n1 tsu ni waw11 k1 hla sika n1 4
loo a ma kpa nihi n1 hia we loo se nami be a he ts4 4 he mi loo a ma ya pa sika a.
B4jeti mi hi4 (Defisiti) – Ke Amlaalo4 wo sika hi1hi11 k1 he/tsu nihi n1 a to a he bl4
nya ng1 b4j1ti 4 mi pe sika n1 a naa k1 gu4 tohi a tsumi n4 4, e wo4 hi4 n1 4 k1 baa.
Yemi k1 Buami Kuuhi (DPs): M1 ji mahi, ni tsumi hehi k1 kuuhi n1 haa mahi n1 a
w1 t1 4 yemi k1 buami k1 tsu n4 yami ni tsumihi n1 ma wo wami k1 ba.DPs n1 4m1
ma ny1 maa loo ni tsumi hehi n1 tsu4 ni k1 gu4 bl4 munomunohi a n4 kaa je k1 W1
Sika kp11 4 (IMF), Je 4 Sika To He Ngua a (World Bank), Afrika Mahi a N4 Yami Sika To He
(AfDB) loo mahi kaa J1mani (Germany),Yuuait1d Kind4m (United Kingdom),Amerika
(USA),Ni Tsumi He N1 Hy14 Sika Bl4 Nya Tomihi A N4 (Institute of Fiscal Policy) k1
ekpahi.
Nihi A He Jua Wami Ng1 Jeha a Nyagbe Mi: He n1 nihi a he jua wami su ng1
Bleonya hlami 4 mi.
Yemi K1 Buami Sikahi: En1 4 ji yemi k1 buami sika n1 he dooli loo kuuhi n1 a ye4
k1 buaa ma n4 yami ni tsumihi 4, haa Amlaalo 4. E ji sika n1 a paa n1 a wo4.
Nihi K1 Ni Tsumihi Kulaa He Jua Wami (GDP): En1 4 ji nihi k1 ni tsumihi n1 a tsu
4 kulaa he jua ng1 ma p4t11 ko k1 be p4t11 mi.
Ma a Sika He Wami (GRI): En1 4 ts44 ma ko sika ha wami n1 e ng1 ma se nihi a
hemi k1 ni tsumihi a he hi4 womi mi ng1 be p4t11 mi; en1 4 ye4 k1 buaa n1 ma a
sika a hi4 he wami loo jiimi pe ma ekpahi.
Nihi A He Jua Wami: Nihi k1 ni tsumihi a he jua wami ng1 be p4t11 mi.
Oti: “K1 Ha N1 N4 Yami Ni Tsumi $m1 N1 A Pi Si Ng1 Be Kpiti Mi’’
Ba fa 23
JEHA A SIKA HE BL$ NYA TOMI K! HA MA A NI TSUMIHI
Ma a sika Bl4 Nya Tomihi A Mi Hy1mi: En1 4 ts44 bl4hi a n4 n1 a gu4 k1 hy14 b4 n1
ma a sika bl4 nya tomi 4m1 ng1 ni tsue ha. Ekom1 ji sika ni tsumihi a n4
yami/yemi, nihi a he jua wami, ni tsumihi a tsakemi, ma a k1 ma se bihi a jua
yemi he se nami/si gbeemi, Amlaalo 4 sika bl4 nya tomihi k1 Ghana Sika to he
ngua a (Bank of Ghana-BOG) ju1mi nya bi mami ng1 ni kom1 a he n1 wo4 hami k1 baa
ng1 e sika bl4 nya tomi 4m1 a bl4 fa mi.
Ma a Sika Bl4 Nya Tomi 4 N4 Yami N1 Nu He Nihi Pi1 We He: En1 4 ji ma a sika
bl4 nya tomi 4 n4 yami/y1mi n1 nu he ni tsumi nihi pi1 we he. Ng1 en1 4 mi 4, a
hy14 b4 n1 nihi a he jua ng1 waa ha.
Sika N1 A Wi To Ng1 He: En1 4 ji sika n1 Amlaalo 4 maa n1 pi to sika. Ekom1 ji
hi4hi n1 a wo4 k1 hlaa bl4 ko nya loo k1 bi4 bl4 ngm1mi womi, hi4 n1 a wo4 ng1
Amlaalo n4 ko n1 sa n1 ma bi ma na he se 4 he k1 ekpahi.
Nihi A Nya Tomi Ng1 Hiami Nya: Ng1 nihi a hemi loo peemi mi 4, a ngmaa ni 4m1
kulaa n1 a to4 a nya n1 n4 n1 hia pe kulaa a baa kekle. En1 4 se 4 hiami ni kpahi
ny114 se n1 a hy14 n4 k1 pee4 n4 n1 hia loko. B4 N1 A Ng1 Hlae N1 Sika Bl4 Nya
Tomi
K1 Ni Tsumi $m1 N1 A Ya N4 Ha Ng1 Jeha Ko mi: En1 4 ts44 b4 n1 Ghana sika bl4
nya tomi 4 ma hs n1 ma a maa ya n4 ng1 jeha ko mi ha.
D1 He Ni Tsuli K1 Amlaalo 4 A Kake Peemi Ng1 Mlaa Nya K1 Tsu Ma N4 Yami
Ni (PPP): En1 4 ji bl4 nya tomi n1 haa n1 Ni Kakaakahi k1 kuuhi pee4 kake k1
Amlaalo 4 k1 tsu4 ni tsumihi n1 a ji Amlaalo 4 ni tsumihi p4t11.
To/Sika N1 Baa Amlaalo 4 D1 Mi: En1 4 ji sika kulaa n1 baa Amaalo 4 d1 mi k1 gu4
to tsumi ng1 ma bi k1 ma se bim1 a d1 mi n1 sika pap11hi pi11 we he .
Klama N1 Gbaa Nihi A Se K1 Nyu Mi: E ji klama n1 gbaa nyu k1 nihi a se mi n1 a
k1 pee4 k44hi4 n1 tsu4 k1 zu mi z4 womi nihi n1 tsopa be mi. Ng1 en1 4 peemi mi 4,
a je4 k44hi4 n1 wa gblaa k1 wo4 wa mi (ng1 mumu womi/ hami mi 4) k1 je4 mi kulaa.
.
Hi4 N1 Amlaalo 4 Wo4 K1 Gb44 Nihi A Jua N4: En1 ji bl4 nya n1 Amlaalo 4 to4 k1
je4 nihi a jua n4 ha ma bim1 a ko gbo dengme ts4. .
Nihi A Himi To: En1 4 ji to n4 a wo4 ke a pee/ tsu n4 ko n1 e hi ng1 bl4 f11 bl4 n4 4.
Oti: “K1 Ha N1 N4 Yami Ni Tsumi $m1 N1 A Pi Si Ng1 Be Kpiti Mi’’
Ba fa 24

Similar documents

fffi {|qEEq-{ rrf,sf< ffieqTR(ffisTffi)a

fffi {|qEEq-{ rrf,sf< ffieqTR(ffisTffi)a 025470 026149 026473 026584 027046 027t12 ozszzo a28824 02910s 030000 030032 032000 032064 03211i Oji::o 037148 037439 037623 038s69 040s26 0410s0 04t2is,aq1lst 041904 043282 043s07 043802 043933 0...

More information

Nigerian Defence Academy, Kaduna, Nigeria

Nigerian Defence Academy, Kaduna, Nigeria Birth Certificate or Declaration of Age, preferably Birth Certificate. e. Letter of Attestation of State/Local Government Indigeneship duly signed by the SSG or Chairman of Local Government, as the...

More information