BAB 5 - Universiti Teknologi Malaysia

PSZ 19:16 (Pind. 1/07)
UNIVERSITI TEKNOLOGI MALAYSIA
DECLARATION OF THESIS / UNDERGRADUATE PROJECT PAPER AND
COPYRIGHT
Author’s full name :
MAYZON BT ABDUL RAHMAN
Date of birth
:
30 MAC 1979
Title
: STUDY ON THE PERFORMANCE OF EXTENDED AERATION TREATING
DOMESTIC WASTE WATER
Academic Session : 2009/2010
I declare that this thesis is classified as :
√
CONFIDENTIAL
(Contains confidential information under the Official
Secret Act 1972)*
RESTRICTED
(Contains restricted information as specified by the
organization where research was done)*
OPEN ACCESS
I agree that my thesis to be published as online open
access (full text)
I acknowledged that Universiti Teknologi Malaysia reserves the right as follows:
1. The thesis is the property of Universiti Teknologi Malaysia.
2. The Library of Universiti Teknologi Malaysia has the right to make copies for the
purpose of research only.
3. The Library has the right to make copies of the thesis for academic exchange.
Certified by:
NOTES
:
790330-07-5400
EN.MOHD NOR BIN OTHMAN
Date : 30 Mac 2010
Date : 30 Mac 2010
* If the thesis is CONFIDENTAL or RESTRICTED, please attach with the letter from
the organization with period and reasons for confidentiality or restriction.
KEBERKESANAN KAEDAH EXTENDED AERATION
DALAM MERAWAT AIR SISA DOMESTIK
MAYZON BT ABDUL RAHMAN
Laporan ini dikemukakan sebagai memenuhi
sebahagian daripada syarat penganugerahan
Ijazah Sarjana Muda Kejuruteraan Awam
Fakulti Kejuruteraan Awam
Universiti Teknologi Malaysia
April 2010
ii
“Saya akui bahawa saya telah membaca karya ini dan pada pandangan saya karya ini
adalah memadai dari segi skop dan kualiti untuk tujuan penganugerahan
Ijazah Sarjana Muda Kejuruteraan Awam”
Tandatangan :___________________________
Nama Pensyarah : En. Mohd Nor bin Othman
Tarikh : 30 MAC 2010
iii
“Saya akui karya ini adalah hasil kerja saya sendiri kecuali nukilan dan ringkasan yang
tiap-tiap satunya telah saya jelaskan sumbernya”
Tandatangan : ___________________________
Nama Pelajar : Mayzon binti Abdul Rahman
Tarikh : 30 MAC 2010
iv
DEDIKASI
Kepada,
Suami tercinta, anak-anak tersayang, bonda dan rakan-rakan seperjuangan yang
banyak membantu, memahami perjuangan ini. Terima kasih atas jasa kalian, semoga
Allah s.w.t memberkati usaha ini. Amin….
v
PENGHARGAAN
Alhamdulillah, syukur ke hadrat Ilahi dengan rahmat dan kurnia-Nya dapat
menyiapkan laporan akhir Projek Sarjana Muda ini. Jutaan terima kasih kepada penyelia
projek ini iaitu Encik Mohd Nor bin Othman, yang menjadi pendorong dan tunjuk ajar
dalam menyiapkan laporan akhir ini.
Terima kasih kepada pihak yang turut membantu dalam menyediakan laporan ini
dan kerjasama yang diberikan daripada pihak Indah Water Konsortium Sdn.Bhd.(IWK),
Alor Setar, Encik Yusni bin Yunus sebagai Pengurus Bahagian Rawatan Air Sisa.
Penyelia tapak Cik Jufina bt Jamaluddin, operator sampel iaitu Encik Norhafizal bin
Ghazali, Encik Nizam bin Ali dan Encik Romzi bin Salleh yang banyak membantu
mendapatkan maklumat dan kerja pengambilan sampel mengikut jadual yang telah
disediakan oleh Encik Yusni bin Yunus.
Ucapan terima kasih juga buat Dekan Pusat Pengajian Kejuruteraan Alam
Sekitar, Dr. Khairul Nizar bin Ismail yang memberikan kebenaran untuk menggunakan
makmal Kejuruteraan Alam Sekitar untuk menguji sampel dari loji rawatan. Kepada
Encik Nazzrey Rosmady bin Rahmat sebagai Pegawai Latihan Vokasional di Universiti
Malaysia Perlis (UniMAP) telah banyak membantu semasa proses penggujian sampel
dan kakitangan yang terlibat dalam menjayakan kajian ini.
Kepada pihak lain yang turut terlibat dalam menjayakan kajian ini dan sehingga
penghasilan laporan akhir. Semoga ianya menjadi ibadah buat anda yang membantu dan
segala pengorbanan ini akan mendapat rahmat daripadaNya. Amin.
vi
Abstrak
Kajian ini bertujuan untuk analisa keberkesanan kaedah Extended Aeration
dalam loji rawatan kumbahan di kawasan sekitar Jitra di bawah penyeliaan Indah Water
Konsortium (IWK) Sdn Bhd. Sebanyak lima parameter dikaji iaitu pH, COD, BOD5, SS
dan Ammonia Nitrogen. Daripada penemuan-penemuan itu didapati efluen yang
mengalir keluar masih dibawah kawalan. Walaubagaimanapun efluen bagi Ammonia
Nitrogen lebih tinggi berbanding influen, tetapi ia masih di bawah Standards.
Pengudaraan berlebihan dapat mengurangkan penghasilan enapcemar. Bagi kaedah ini
ianya tidak memerlukan kawasan yang luas, tetapi proses pengudaraan lebih baik dapat
mengekalkan kualiti efluen. Bagaimanapun, kos operasi untuk kaedah ini agak tinggi.
vii
Abstract
This study aims to analyze the effectiveness of extended aeration in sewage
treatment plant in areas around Jitra operated under Indah Water Konsortium (IWK).
Five parameters looked into are pH, COD, BOD5 , SS and Ammonia Nitrogen. From
the findings, it was found that the effluent complied with the Discharge Standard. The
Ammonia Nitrogen of effluent was higher compared to influent but it was still below
Standards. Extended Aeration was also found to produce less sludge, require less area,
have better aeration process and easy to maintain. However, the operating cost were
observed to be relatively high.
viii
SENARAI KANDUNGAN
BAB
1
2
PERKARA
MUKASURAT
PENDAHULUAN
1
1.1
Pengenalan
1
1.2
Penyataan Masalah
2
1.3
Objektif Kajian
3
1.4
Skop Kajian
4
KAJIAN LITERATUR
5
2.1
Pengenalan Air Sisa
5
2.1.1
Sumber Air Sisa
6
2.1.2
Sifat-sifat Air Sisa
7
2.1.3
Tujuan Pengolahan Air Sisa
11
2.1.4
Proses Rawatan Air Sisa
11
2.2
Pengkelasan Saiz Loji Rawatan
17
2.3
Indah Water Konsortium
18
2.4
Kaedah Olahan Menggunakan Extended Aeration
19
2.4.1
Kelebihan Extended Aeration
20
2.4.2
Kelemahan Extended Aeration
21
2.5
Akta Kualiti Alam Sekitar
21
2.5.1
Tujuan Standard Efluen
21
2.5.2
Rekabentuk Yang Dikehendaki Bagi
22
Mencapai Akta Kualiti Alam Sekitar
3
METHODOLOGI
24
3.1
Pengenalan
24
3.2
Proses Perlaksaan
24
ix
4
ANALISA DATA
30
4.1
Keputusan sampel yang diambil
30
4.2
Kaedah Analisis Data
30
4.3
Analisis Data Sampel
35
4.3.1
35
Analisis Keperluan Oksigen Biokimia
0
BOD5@20 C melawwan loji kumbahan
4.3.2
Analisis Keperluan Oksigen Biokimia
35
BOD5@200C melawwan loji kumbahan
4.3.3
Analisis Keperluan Oksigen Biokimia
35
BOD5@200C melawwan loji kumbahan
4.3.4
Analisis Keperluan Oksigen Biokimia
35
0
BOD5@20 C melawwan loji kumbahan
4.3.5
5
Analisis pH
39
KESIMPULAN DAN CADANGAN
40
5.1
Kesimpulan
40
5.2
Cadangan
41
RUJUKAN
LAMPIRAN
42
44 - 73
x
SENARAI JADUAL
NO. JADUAL
TAJUK
HALAMAN
2.1
Pengkelasan Saiz Loji Rawatan
17
2.2
Rekabentuk Parameter untuk Extended Aeration
19
2.3
Contoh Kandungan Kumbahan Domestik Yang
23
Belum Dirawat
2.4
Standard A dan B Kadaralir Efluen Untuk
23
Air Malaysia Akta Kualiti Alam Sekeliling 1974
4.1
Jadual pengolahan kumbahan yang ada
30
(Diluluskan selepas Januari 1999)
4.2
Ujian mengikut Standards Methods APHA
31
4.3
Nilai BOD5200C pada bulan Disember 2009
31
4.4
Nilai BOD5200C pada bulan Januari 2010
31
4.5
Nilai COD pada bulan Disember 2009
32
4.6
Nilai COD pada bulan Januari 2009
32
4.7
Nilai pepejal terampai (SS) bulan Disember 2009
32
4.8
Nilai pepejal terampai (SS) pada bulan Januari 2010
33
4.9
Nilai Ammonia Nitrogen (NH3) pada bulan Disember 2009
33
4.10
Nilai Ammonia Nitrogen (NH3) pada bulan Januari 2010
33
4.11
Nilai pH pada bulan Disember 2009
34
4.12
Nilai pH pada bulan Januari 2010
34
xi
SENARAI RAJAH
NO. RAJAH
TAJUK
HALAMAN
2.1
Komposisi kumbahan
6
2.2
Bentuk pepejal di dalam airs Sisa
9
2.3
Laluan masuk air sisa ke
11
2.4
Pam penyedut air sisa
12
2.5
Mesin pembekal udara
13
2.6
Paip pembekal udara
14
2.7
Permukaan air dalam tangki enap sekunder
14
2.8
Air sisa yang telah dirawat
15
2.9
Efluen yang terhasil
15
2.10
Efluen yang dilepaskan ke dalam longkang
15
2.11
Carta alir proses rawatan dalam kaedah Extended Aeration
16
3.1
Carta Alir Kajian
28
4.1
Carta keperluan oksigen biokimia bagi loji rawatan
35
4.2
Carta keperluan oksigen kimia bagi loji rawatan
36
4.3
Carta pepejal terampai di loji rawatan
37
4.4
Carta nitrogen ammonia bagi loji rawatan
38
4.5
Carta pH pada Disember bagi loji rawatan
39
xii
SENARAI SIMBOL /SINGKATAN/ISTILAH
BOD5@200C - Permintaan Oksigen Biokimia pada suhu 200C
SS
- Pepejal Terampai
TSS
- Jumlah Pepejal Terampai
DS
- Pepejal Terlarut
COD
- Permintaan Oksigen Kimia
NH3
- Ammonia Nitrogen
pH
- Nilai keasidan, Neutral atau Kealkalian Sampel
IWK
- Indah Water Konsortium Sdn. Bhd
APHA
- American Public Health Association
PE
- Kesetaraan Penduduk
Mn
- Mangan
Pb
- Plumbum
Cd
- Cadmium
MLSS
- Mixed Liquor Suspended Solid
%
- Peratus
Mg/L
- Miligram per liter
SBR
- Penyentuh Biologi Berputar
xiii
RAS
- Return Activated Sludge
HRT
- Masa penahanan hidraulik
DO
- Nilai oksigen terlarut dalam tangki
Kg
- Kilogram
O2
- Oksigen
DO meter
- Alat mengukur MLSS
Blower
- Alat Peniup udara
xiv
SENARAI LAMPIRAN
LAMPIRAN
TAJUK
HALAMAN
LAMPIRAN A
Rajah A (a)
Loji Rawatan Kumbahan Pekan Baru Jitra
45
Rajah A (b)
Efluen Yang Dikeluarkan Dari Loji Rawatan
45
Kumbahan Pekan Baru Jitra.
Rajah A (c)
Loji Rawatan Kumbahan Bandar Darulaman Jaya
45
Rajah A (d)
Efluen Taman Angsana
46
Rajah A (e)
Loji Rawatan Kumbahan Taman Teja
46
Rajah A (f)
Penggunaan asid NH3 dalam influen dan efluen bagi
46
sampel Jabatan Alam Sekitar
Rajah A (g)
Sampel Loji Rawatan Kumbahan
47
Rajah A (h)
Ujian pepejal terampai,spectrometer
47
Rajah A (i)
Sampel BOD5
47
LAMPIRAN B
48-73
BAB 1
PENDAHULUAN
1.1
Pengenalan
Pada zaman sekarang pelbagai jenis sistem pembetungan digunakan bagi
memastikan proses rawatan air sisa dapat dijalankan supaya alam sekitar tidak tercemar.
Loji olahan air sisa berfungsi mengolah air sisa dari sesuatu komuniti di kawasan
tertentu ataupun bagi bandar tertentu. Industrial wastewaters are difficult to treat using
the classical activated sludge systems. To cope with this problem the use of advanced
biological treatment process, as the automated and optimally controlled discontinuous
bioreactors, is recommended. Experiences obtained in laboratory and field-scale plants
are presented below.(German Buitron and Ivan Moreno-Andrade,2006). Di negara kita
terdapat pelbagai kaedah digunakan antaranya ialah “Oxidation Pond”, “Aerated
Lagoon”, “Extended Aeration”, “Hi-Kleen”, “SBR” dan lain-lain lagi. Namun kajian
ini tertumpu kepada penggunaan kaedah “Extended Aeration” dalam rawatan air sisa
domestik.
Kajian ini akan mengkaji sejauh mana tahap keberkesanan sistem yang dipilih
iaitu Extended Aeration, sistem ini dipilih kerana daripada pemantauan yang dibuat
banyak kawasan perumahan dan sekolah yang menggunakan sistem ini. Sistem ini
memang popular dan banyak digunakan.
2
Sampel efluen ini diambil dan dijalankan ujikaji terhadap kandungannya.
Sampel efluen yang diambil ini telah bercampur dengan air sisa yang dikeluarkan dari
premis perniagaan berhampiran. Sampel efluen yang bercampur ini diambil bagi tujuan
untuk menentukan samada efluen itu selamat atau tidak untuk dilepaskan ke dalam
sungai yang berhampiran. Sampel influen diambil terus dari saluran masuk ke loji
manakala bagi sampel efluen pula sampel airnya diambil terus dari saluran keluar efluen.
Tujuan air sisa ini dirawat adalah untuk menghindari dari berlakunya jangkitan penyakit
yang berbahaya selain mengelak dari berlakunya pencemaran kepada alam sekitar bagi
melahirkan masyarakat yang sihat.
1.2
Penyataan Masalah
Kumbahan iaitu najis pada masa dahulunya merupakan timbunan kecil yang
dibuang merata-rata tanpa ada sebarang pengurusan untuk merawatnya. Tetapi
kehidupan pada masa itu sebenarnya terlalu mencabar untuk memikirkan masalah yang
remeh-temeh,seperti najis. Walaupun kelompok-kelompok masyarakat kian bertambah,
tiada siapa pun mengambil berat tentang tabiat itu. Pelbagai masalah mulai timbul
daripada zaman ke zaman, oleh itu masalah penghapusan najis memerlukan
pertimbangan yang sewajarnya.
Semasa zaman pertengahan di Eropah, cara pengurusan najis amat teruk sekali.
Keadaan di jalan raya pada masa itu amatlah jijik. Setelah beratus-ratus ribuan maut
akibat wabak bubonik dan taun, maka beberapa orang cerdik pandai telah mengambil
langkah untuk mengatasi wabak penyakit ini. Akhirnya undang-undang terpaksa
diluluskan bagi melarang pembuangan najis di jalanraya.
Pada abad ke-19, tandas pam atau bilik air merupakan satu teknologi ciptaan
baru pada era itu. Saliran pembetungan telah dibina di beberapa bandar-bandar di
Eropah. Tetapi saliran itu hanya mengalirkan kumbahan yang tidak diproses terus ke
sungai dan laut. Hal ini telah menimbulkan pelbagai rungutan. Akhirnya, orang arif
3
mengambil keputusan supaya ladang kumbahan perlu dibina. Arah saliran pembetungan
telah diubah daripada sungai ke lubang-lubang besar yang dikorek dalam tanah.
Sementara itu, di Malaysia pula mereka yang tinggal di kampung hanya menggunakan
sungai-sungai atau tepi pantai sebagai pembetung. Di bandar pula, najis hanya
dipindahkan oleh kudrat manusia. Selalunya kumbahan dijual kepada petani-petani
kebun sayur, dimana kumbahan mentah itu dilimpahkan sahaja ke atas tanaman sebagai
baja.
Pada tahun 50an dan 60an barulah tandas pam diperkenalkan. Di bandar besar
seperti Kuala Lumpur saliran pembetungan ke loji pengolahan pusat telah dibina atau
tangki septik dibina di kawasan rumah. Maka barulah masalah pembetungan dapat
dikawal apabila tangki septik diperkenalkan. Tetapi tangki septik mesti selalu
dikosongkan dari masa ke semasa untuk mengelakkan daripada tangki terlalu padat,
tersumbat, limpahan dan hilang keupayaan tangki. Oleh itu, mutu efluen dapat dikawal
melalui pengendalian mendapan yang sesuai dan lengkap melalui sistem rawatan
kumbahan. Permasalahan ini akan dapat diatasi jika kaedah merawat sisa kumbahan
disalurkan ke laluan yang betul dan sistem ini berkesan atau mampu merawat sisa
kumbahan agar ianya dilepaskan ke dalam sungai atau alam sekitar dengan selamat.
1.3
Objektif Kajian
Objektif utama kajian ini dijalankan adalah untuk :
Menganalisa keberkesanan penggunaan kaedah “Extended Aeration” dalam
rawatan air sisa domestik.

Menentukan kualiti efluen yang dikeluarkan daripada loji rawatan kumbahan
domestik di beberapa kawasan sekitar Jitra.

Mencadangkan tindakan yang perlu diambil dalam mengatasi masalah kualiti
efluen.
4
1.4
Skop Kajian
Skop kajian yang dijalankan merangkumi sebanyak 6 buah loji rawatan
kumbahan di kawasan perumahan sekitar Jitra dan Bandar Alor Setar. Antara lokasi
sampel yang diambil untuk dibuat ujikaji adalah seperti berikut:-
i.
Bandar DarulAman Jaya di kawasan Jalan Tanah Merah Jitra.
ii.
Taman Tunku Sarina ( Module 1) di Pelubang Valley.
iii.
Taman Bahagia II di Jalan Tanah Merah Jitra.
iv.
Taman Angsana di Jalan Teja 8, Jalan Changlon.
v.
Taman Teja di Jalan Changlon.
vi.
Pekan Baru Jitra
Ujikaji sampel ini dijalankan di makmal untuk mendapatkan data-data berkaitan
dengan sampel air yang diambil dari loji rawatan kumbahan. Ujikaji ini dijalankan bagi
memastikan efluan yang dikeluarkan agar berkualiti. Dalam ujikaji ini terdapat dua jenis
sampel air yang diambil untuk diuji iaitu sampel influen dan sampel efluen. Parameter
yang akan dikaji sebanyak 5 parameter. Parameter ini akan diuji di Makmal Kualiti Air
dan Air Sisa, Politeknik Sultan Abdul Halim Muadzam Shah(POLIMAS) dan Makmal
Kualiti Alam Sekitar Universiti Malaysia Perlis dengan bantuan pensyarah akademik
dan kakitangan makmal. Antara parameter-parameter yang akan diuji adalah:i.
pH
ii.
Keperluan Oksigen Biokimia (BOD5@200C)
iii.
Keperluan Oksigen Kimia (COD)
iv.
Ammonia Nitrogen
v.
Pepejal Terampai (SS)
Data-data yang diperolehi dianalisis bagi mendapatkan keputusan dan seterusnya
membuat kesimpulan.
BAB 2
KAJIAN LITERATUR
2.1
Pengenalan Sisa Pepejal
Air sisa atau lebih dikenali sebagai kumbahan adalah merupakan cecair buangan dari
kawasan-kawasan kediaman, industri, premis perniagaan dan sebagainya. Air sisa ini
mempunyai tiga sifat utama iaitu:-
1. Sifat Fizikal
2. Sifat Kimia
3. Sifat Biologi
Air sisa yang mentah biasanya mengandungi 0.1% pepejal dalam larutan dan
terampai dan 99.9% adalah air tulen. Sistem pembentungan bermaksud keseluruhan
system paip yang terlibat dalam mengangkut kumbahan, termasuk paip kumbahan,
lurang, sambungan dan loji pembentung.(Hamidi Aziz,1999). Di dalam air sisa juga
mengandungi mikroorganisma serta bahan organik dan bahan tak organik. Rajah 2.1
menunjukkan pengkelasan komposisi di dalam kumbahan.
6
KUMBAHAN
99.9%
0.1%
AIR
PEPEJAL
70
70
ORGANIK
70
70
ORGANIK
ORGANIK
ORGANIK
30
TAK ORGANIK
65
25
Protein
10
Lemak
Karbohidrat
Kersik
Kersik
Kersik
Logam
Logam
Logam
Garam
Garam
Garam
Rajah 2.1 : Komposisi Kumbahan [Sumber: Mohd Noor Othman, Rawatan Kumbahan
Dalam Iklim Panas,Ducan Mara 1994]
2.1.1
Sumber Air Sisa
Seperti yang diketahui umum, air sisa biasanya berpunca dari tandas, dapur, bilik
air,sinki dan sebagainya yang lazimnya dikeluarkan dari kawasan perumahan, industri
dan institusi. Pada kebiasaannya sebahagian besar air sisa terhasil dari kawasan
perumahan, ini kerana kawasan perumahan bilangan penduduknya banyak dan ini
merupakan punca utama air sisa diperolehi. Kandungan air sisa juga bergantung kepada
kepadatan penduduk di suatu kawasan perumahan.
7
Air sisa dari premis industri, serta institusi pula bergantung kepada jumlah
bilangan pekerja serta masa bekerja. Air sisa dari premis ini berbeza dari kawasan
perumahan, ini kerana kawasan perumahan boleh menghasilkan air sisa selama 24 jam
berbanding premis yang hanya boleh menghasilkan air sisa selama 12 jam. Walau
bagaimanapun air sisa dari kawasan perumahan akan menurun pada waktu malam
disebabkan oleh penggunaan air yang sedikit.
2.1.2 Sifat-sifat Air Sisa
Sifat-sifat air sisa boleh dibahagikan kepada tiga kategori utama. Di antaranya
ialah sifat fizikal, sifat kimia dan sifat biologi.
(a) Sifat Fizikal
Antara sifat fizikal air sisa ialah suhu, bau dan rasa, warna, pepejal dan
kekeruhan.
(i) Suhu
Suhu merupakan sifat fizikal yang utama dalam air sisa, ini adalah kerana suhu
air dapat memberi kesan kepada kegunaan sesuatu air. Suhu juga penting kerana ia dapat
memberi kesan terhadap ciri-ciri lain seperti mempercepatkan tindak balas kimia,
memperkuatkan rasa dan bau, mengurangi kebolehlarutan gas dan lain-lain lagi. Di
samping itu suhu yang terlalu dingin boleh mengakibatkan spesis-spesis tertentu sahaja
yang dapat hidup di dalam air tersebut dan jika air yang mempunyai suhu yang tinggi
pula mungkin boleh mengancam hidupan air.
8
Suhu bagi kumbahan ataupun air sisa biasanya lebih tinggi sedikit berbanding
suhu air. Keterlarutan oksigen terlarut di dalam kumbahan juga bergantung kepada suhu.
Jika suhu semakin tinggi maka semakin rendahlah darjah keterlarutan oksigen
terlarutnya.
(ii)
Bau dan Rasa
Bau dan rasa adalah merupakan sifat fizikal air sisa. Bau dan rasa disebabkan oleh
adanya kekotoran terlarut, yang pada kebiasaanya berbentuk organik. Bau biasanya
disebabkan oleh kehadiran bahan organik serta pencemaran dari industri. Air sisa yang
masih segar biasanya kurang berbau jika dibandingkan dengan air sisa yang telah lama.
Di samping itu juga masalah bau berpunca dari gas-gas larut, terutamanya gas
hidrogen sulfida yang terhasil dari proses pencemaran anaerobik bahan organik dalam
air sisa. Bagi sifat fizikal rasa pula ianya berpunca oleh kehadiran bahan tak organik
seperti zink, kalium dan sebagainya. Rasa biasanya disebabkan oleh kehadiran algae.
(iii)
Warna
Warna dalam air sisa biasanya disebabkan oleh pencemaran. Biasanya warna bagi
air sisa yang masih segar berwarna keperang-perangan,berbanding air sisa yang lama
iaitu berwarna kehitaman. Warna bagi air sisa biasanya disukat dengan menggunakan
spektrofotometer. Warna selalunya dinyatakan dalam unit hazen iaitu nombor yang
menentukan keperangan warna air.
(iv)
Pepejal
Terdapat berbagai jenis pepejal dalam air sisa, pepejal jumlah (TSS) ini terbahagi
kepada dua bentuk yang utama di antaranya ialah pepejal terampai (SS) dan pepejal
terlarut (DS). Di dalam pepejal terampai terdapat dua jenis iaitu pepejal yang boleh
9
mendap seperti bahan organik dan pepejal yang tidak boleh mendap seperti pepejal
berminyak. Rajah 2.2 menunjukkan bentuk-bentuk pepejal yang biasa.
Rajah 2.2: Bentuk Pepejal Di Dalam Air Sisa
(b) Sifat Kimia
Sifat-sifat kimia air sisa tidak boleh dilihat oleh mata kasar, tidak boleh dirasa
ataupun dihidu. Antara sifat-sifat kimia air sisa ialah :i.
pH
ii.
Nitrogen
iii.
Klorida
iv.
Bahan-bahan Organik
(i) pH
pH adalah merupakan sifat utama bagi air sisa. Nilai pH bagi air sisa yang biasa
ialah neutral. Pada kebiasaanya pH bagi air sisa yang segar melebihi sedikit dari 7.
Setelah air sisa mengalami proses anaerobik nilai pH tadi akan menjadi sedikit berasid.
Nilai pH air sisa yang diperlukan oleh kebanyakkan loji olahan air sisa biasanya berada
pada paras lebih kurang neutral.
10
(ii) Nitrogen
Nitrogen adalah merupakan elemen yang penting, ini kerana tindak balas biologi
hanya akan berjalan dengan adanya nitrogen yang mencukupi. Ia juga merupakan
sumber nutrien kepada pengoksidaan kumbahan. Kumbahan yang segar biasanya
mengandungi 30 hingga 50 mg/l nitrogen ammonia. Nitrat yang rendah bermakna
kumbahan telah diolah.
(iii)
Klorida
Sebahagian besar klorida dalam air sisa berpunca dari urea, iaitu dalam bentuk
Natrium klorida dalam air kencing.
(iv)
Bahan-bahan Organik
Terdapat juga bahan-bahan organik di dalam air sisa. Ini termasuklah
Hidrokarbon, minyak dan gris, keperluan Oksigen Biokimia (BOD) dan keperluan
Kimia (COD). BOD dan COD adalah bahan organik yang terpenting. BOD merupakan
parameter yang terpenting dalam proses rawatan air sisa dan ia merupakan petunjuk
utama tahap pencemaran sesuatu air.
Prinsip BOD ialah bakteria menggunakan oksigen untuk menguraikan bahan
organik secara semulajadi. BOD dilakukan selama 5 hari. COD juga adalah merupakan
parameter air sisa yang sangat penting . Ia menggunakan prinsip penguraian bahan
organik menggunakan satu agen kimia yang kuat dan bukan melalui pengoksidaan
secara semulajadi seperti BOD. COD dilakukan selama 2 jam.
11
2.1.3
Tujuan Mengolah Air Sisa
Air sisa perlulah dirawat terlebih dahulu sebelum dibuang ke dalam sungai bagi
tujuan :
Menghindarkan pencemaran air permukaan dan air bumi

Menghindari penyebaran penyakit berjangkit yang disebabkan oleh organism
organisma di dalam air sisa.

Mengurus air dengan sempurna.
2.1.4
Proses Rawatan Air Sisa
Pada peringkat permulaan air sisa yang dikeluarkan daripada pembentung dari
setiap rumah akan dikumpulkan dan kemudiannya air sisa itu disalurkan melalui paip
tanah liat ke loji rawatan kumbahan. Rajah 2.3 menunjukkan air sisa yang masuk ke
dalam loji rawatan kumbahan.
Rajah 2.3 : Laluan masuk air sisa ke dalam loji rawatan kumbahan.
Sebelum air sisa dirawat, air sisa yang memasuki loji tadi akan ke penyaring
kasar yang berdiameter lebih kurang 1.0 cm. Tujuan utama air sisa ini dialirkan ke
panyaring adalah untuk menapis semua pepejal-pepejal kasar yang terapung seperti
12
3
najis, kain buruk, pepejal-pepejal yang kecil seperti kertas dan sebagainya ini bagi
mengelakkan peralatan seperti pam dan lain-lain daripada rosak.
Selepas air sisa melalui penyaring, kemudiannya akan disedut oleh pam yang beroperasi
secara automatik mengikut masa yang telah ditetapkan ke dalam tangki enap primer.
Rajah 2.4 menunjukkan sebuah pam yang diletakkan berhampiran dengan laluan masuk
air sisa.
Rajah 2.4: Pam penyedut air sisa.
Pada tangki enap primer ini, air sisa tadi akan ditahan selama 2 hingga 8 jam.
Tangki ini berfungsi untuk memendapkan bahan-bahan sisa yang kasar. Kemudian air
sisa daripada tangki enap primer ini akan disalurkan ke tangki pengudaraan. Di dalam
tangki pengudaraan ini air sisa tadi akan ditahan selama 18 hingga 24 jam. Terdapat satu
parameter yang penting dalam tangki ini iaitu likuor campuran pepejal terampai
(MLSS).
MLSS ini adalah kandungan pepejal terampai dalam tangki pengudaraan yang
terdiri dari kandungan air sisa serta kandungan enapcemar kembali. Kandungan MLSS
ini perlulah dikekalkan dalam tangki pengudaraan supaya mikroorganisma dapat
bertindak balas dengan bahan organik. Pada kebiasaannya bahan-bahan yang terdapat di
dalam air sisa ini dirawat dengan membekalkan oksigen supaya bakteria yang aktif akan
13
3
terhasil dan terampai bersama air sisa. Persamaan umum bagi proses penghadaman oleh
bakteria ialah:-
Bahan organik + O2
Bakteria
CO2 + H2O
Di dalam tangki pengudaraan ini udara akan dipam masuk setiap 4 jam. Rajah 2.5
menunjukkan mesin yang digunakan untuk mengepam udara masuk ke dalam tangki
pengudaraan.
Rajah 2.5: Mesin pembekal udara.
Walaupun tangki pengudaraan ini ditutup sepenuhnya tetapi terdapat ruangruang yang dibuat khusus untuk pembekalan udara dan penyelenggaraan paip pembekal
udara. Rajah 2.6 menunjukkan paip-paip yang dimasukkan ke dalam tangki
pengudaraan.
14
3
Rajah 2.6: Paip pembekal udara.
Air dari tangki pengudaraan tadi akan disalurkan ke dalam tangki enap sekunder
di mana enapcemar akan dienapkan dalam masa tahanan tidak kurang dari 2 jam. Rajah
2.7 menunjukkan permukaan air sisa dalam tangki enap sekunder.
Rajah 2.7 : Permukaan air dalam tangki enap sekunder.
Di dalam tangki ini terdapat pam yang digunakan untuk menyedut lebih kurang
90% bahan enapcemar yang mengandugi bakteria yang muda ke dalam tangki
pengudaraan. Ini bagi mengekalkan kandungan MLSS dalam tangki pengudaraan. Lebih
kurang 10% daripada bahan enapcemar di dalam tangki akan dibuang dan di permukaan
atas enapcemar adalah lapisan supernatan yang jernih dan bersih. Supernatan dari tangki
enap sekunder ini akan dialirkan ke titik pelepasan. Rajah 2.8 dan Rajah 2.9
menunjukkan air sisa yang telah dirawat manakala Rajah 2.10 menunjukkan efluen yang
15
3
terhasil dan dialirkan ke dalam longkang dan Rajah 2.11 menunjukkan carta alir dalam
proses rawatan air sisa kaedah Extended Aeration.
Rajah 2.8: Air sisa yang telah dirawat.
Rajah 2.9: Efluen yang terhasil.
Rajah 2.10: Efluen yang dilepaskan ke dalam longkang.
16
Rajah 2.11 Carta alir proses rawatan dalam kaedah Extended Aeration.
17
2.2
Pengkelassan Saiz Loji Rawatan
Loji rawatan najis yang dikelaskan selaras dengan jumlah penduduk. Jadual 2.1
menunjukkan pengkelasan saiz loji rawatan.
Jadual 2.1: Pengkelasan Saiz Loji Rawatan
Pengkelasan
PE
Kelas 1
6 – 150
Kelas 2
151 – 2000
Kelas 3
2001 – 5000
Kelas 4
5001 – 10000
Kelas 5
10001 – 100000
Kelas 6
> 100000
18
3
2.2
Indah Water Konsortium
Indah Water Konsortium Sdn. Bhd. (IWK) adalah sebuah syarikat pembentungan
najis, dengan sepenuhnya bersetuju untuk membangunkan sistem pembentungan ini
untuk semua rakyat. Ini akan membantu kepada pemeliharaan sumber air negeri,
menjaga kesihatan orang awam, membekalkan kebersihan dan menyelamatkan
persekitaran.
Pada tahun 1994, IWK telah menswastakan sistem perkhidmatan pembentungan
najis di setiap negeri dengan kerajaan persekutuan. Sistem pembentungan sebelum ini
adalah di bawah tanggungjawab kuasa setempat, selepas itu IWK telah menguasai
perkhidmatan sistem pembentungan najis dari kerajaan setempat ke semua kawasan
kecuali Sabah, Sarawak, Kelantan dan Johor Bahru.
Seperti yang kita ketahui perkhidmatan pembetungan di Malaysia adalah
merupakan sebahagian besar disediakan oleh Indah Water Konsortium. Indah Water
juga menyelenggara dan mengendalikan loji rawatan kumbahan awam dan
bertanggungjawab menyelia rangkaian paip pembetung awam yang menyambungkan
premis-premis terus ke loji-loji rawatan kumbahan. Selain itu, Indah Water Konsortium
juga melupuskan enapcemar bagi memastikan kebersihan alam sekitar mengikut garis
panduan yang ditetapkan oleh Jabatan Perkhidmatan Pembetungan dan Jabatan Alam
Sekitar.
19
2 .4
Kaedah Olahan Menggunakan Extended Aeration
Kaedah Extended Aeration adalah merupakan salah satu daripada proses rawatan
air sisa. Extended Aeration mempunyai proses yang sama dengan proses enap cemar
aktif yang biasa. Sistem ini memberikan kepekatan MLSS yang tersingkir kadar
pengepaman „Return Activated Sludge‟(RAS) yang tinggi dan sisa enapcemar yang
rendah. Ia juga menggabungkan campuran reaktor yang lengkap. Hasil yang diperolehi
dari penahanan hidraulik yang lama adalah membolehkan loji untuk beroperasi dengan
lebih berkesan. Jadual 2.2 menunjukkan rekabentuk parameter untuk Extended
Aeration.
Jadual 2.2: Rekabentuk Parameter untuk Extended Aeration
Huraian
Unit
Bilangan minimum untuk tangki
Kriteria Rekabentuk
2
pengudaraan
0.05 – 0.1
Nisbah
Masa penahanan hidraulik (HRT)
Jam
18 – 24
Keperluan oksigen
KgO2/kgBOD5
1.6 – 2.0
(MLSS)
Mg/l
2.500 – 5.000
Nilai oksigen terlarut dalam tangki (DO)
Mg/l
2.0
Menurut penyelia loji rawatan atau tapak yang dilawati iaitu Jufina Jamaluddin
(2009) “Untuk memastikan loji kumbahan berada di dalam keadaan baik, pemeriksaan
dan pengawasan yang efisen amat penting”. Apabila keputusan loji menunjukkan
kegagalan beberapa perkara perlu dikaji semula merujuk kepada parameter yang gagal,
sebagai contoh loji pengudaraan bagi Extended Aeration, setiap bahagian dalam kaedah
ini seperti tangki pengudaraan, tangki mendakkan mesti dibuat pemeriksaan setiap kali
lawatan tapak diadakan kerana salah satu kegagalan keputusan parameter seperti
Keperluan Oksigen Kimia (BOD), Jumlah Pepejal Terampai (TSS) adalah disebabkan
kurangnya pengawasan oleh pihak penyelia.
20
3
Bagi tangki pengudaraan, ianya perlulah mencukupi proses pengudaraannya, jika
pengudaraan berlebihan juga memberi kesan kepada effluen iaitu menyebabkan
kandungan TSS tinggi dan pembaziran tenaga elektrik. Enapcemar yang bewarna
kekeruhan atau coklat terang menunjukkan proses berlaku dengan baik jika sebaliknya
maka perlu diambil tindakan segera iaitu dengan mencari punca berlakunya keadaan ini.
Keadaan ini berlaku mungkin disebabkan oleh „blower‟ tidak berfungsi dengan baik atau
ianya mengalami kerosakan. Ianya amat penting dalam memastikan proses tangki
pengudaraan beroperasi atau bekerja dan kandungan Mixed Liqiour Suspended Solid
(MLSS) perlu diberi perhatian kerana kandungan MLSS yang tinggi dan rendah juga
memberi kesan kepada effluen.
Bilangan bakteria yang tinggi dalam tangki pengudaraan menunjukkan nilai
MLSS yang tinggi, MLSS adalah petunjuk kepada kandungan bakteria ini membolehkan
bakteria memakan lebih banyak pepejal bahan organik dan sudah pasti akan
menghasilkan effluent yang berkualiti tinggi. Kandungan MLSS boleh di ukur
menggunakan „DO meter‟ dan kebiasanya melebihi 1500mg/l.(Modul Kursus Asas
Operator Loji Pembentungan, Dr. Assarina Chan,2007). Sekiranya MLSS kurang atau
terlalu cair ianya mungkin disebabkan pengudaraan berlebihan maka perlu disetkan
semula operasi „blower‟nya. Sekiranya MLSS terlalu tinggi maka pepejal yang
termendak di dalam tangki mendakan perlu di keluarkan samaada di hantar semula ke
tangki pengudaraan atau di hantar ke tangki simpanan pepejal untuk dipam ke lori
tangki.
2.4.1
Kelebihan Extended Aeration

Masa pengudaraan lebih lama.

Proses pengudaraan lebih sempurna.

Enapcemar yang terhasil kurang.

Tidak perlu tanah yang luas untuk kawasan loji.

Berkesan untuk pastikan kualiti efluen.

Kerja penyenggaraan lebih mudah berbanding kaedah lain

Rekabentuk loji yang lebih selamat.
21
2.4.2
2.5
Kelemahan Exteded Aeration

Kos pengendalian yang tinggi.

Tidak dapat beroperasi sekiranya bekalan elektrik terputus.
Akta Kualiti Alam Sekitar
Akta Kualiti Alam Sekitar 1974, mula dikuatkuasakan pada 1 April 1988. Akta
Kualiti Alam Sekitar ini berkaitan dengan udara bersih, kumbahan, efluen industri dan
juga bahan-bahan buangan kilang. Penguatkuasaan dibuat oleh Jabatan Alam Sekitar.
Peraturan Kualiti Alam Sekitar (kumbahan dan efluen perindustrian 1979) di
kuatkuasakan pada 1 Jun 1979. Dalam akta ini mewajibkan semua kilang, perumahan
dan premis perniagaan menyediakan satu sistem kumbahan berpusat.
2.5.1
Tujuan Standard Efluen
Standard efluen yang dikeluarkan dari loji rawatan kumbahan digunakan bagi
mengatur pembuangan efluen kepada air penerima. Aturan yang dibuat ini akan
melindungi air penerima dan ekosistem hidupan air, dan juga akan melindungi kesihatan
orang ramai daripada kesan bahaya dari kumbahan yang belum dirawat. Pemantauan
Efluen terhadap bahan-bahan pencemar yang terkandung di dalam enapcemar perlu
diteliti untuk memudahkan rawatan enapcemar serta mengkaji kesan efluen atau
enapcemar yang telah dirawat terhadap alam sekitar.
Terdapat dua standard efluen yang telah ditetapkan iaitu standard A dan standard
B. Standard A untuk efluen yang dilepaskan ke sungai yang akan bercampur dengan air
penerima yang mana akan digunakan sebagai air mentah untuk proses rawatan air
minuman. Manakala bagi standard B pula untuk efluen yang dilepaskan masuk selain
dari ke kawasan tadahan.
22
3
2.5.2
Rekabentuk yang dikehendaki bagi mencapai Akta Kualiti Alam Sekitar.
Dalam menghasilkan efluen yang menepati standard yang telah ditetapkan,
perkara yang perlu di ambil kira ialah rekabentuk. Ini adalah kerana rekabentuk yang
bersesuaian dapat memastikan piawaian efluen sesuai dengan loji.
(a)
Tujuan Rekabentuk
Tujuan rekabentuk yang dikehendaki adalah untuk memastikan piawaian efluen
sesuai di bawah operasi biasa untuk loji rawatan najis. Loji rawatan najis di rekabentuk
supaya sesuai dengan kualiti biasa bagi efluen. Kualiti untuk efluen dari loji rawatan
najis akan menyimpang dari purata yang sesuai kepada keadaan semulajadi yang
berubah–ubah dalam aliran dan beban untuk tangki. Rekabentuk untuk parameter efluen
hendaklah kurang dari piawaian yang dikehendaki bagi memastikan tangki itu
beroperasi.
(b)
Nilai Rekabentuk
Untuk memastikan piawaian efluen dipatuhi, semua loji rawatan akan
direkabentuk untuk menunjukkan efluen akhir memperolehi BOD5 dan SS kurang
daripada atau sama dengan nilai purata. Jadual 2.3 menunjukkan contoh kandungan
kumbahan domestik yang belum dirawat dan jadual 2.4 menunjukkan standard A dan B
kadaralir efluen untuk air di Malaysia Akta Kualiti Alam Sekeliling 1974.
23
Jadual 2.3: Contoh Kandungan Kumbahan Domestik Yang Belum Dirawat
Unsur
(mg/l)
Kuat
Sederhana
Lemah
350
220
100
400
250
110
Nitrat
0
0
0
Klorida
100
50
30
Jumlah Pepejal Terampai
Keperluan Biokimia Oksigen ,
5- day, 20C ( BOD5, 20C )
Jadual 2.4: Standard A dan B Kadaralir Efluen Untuk Air Malaysia Akta Kualiti Alam
Sekeliling 1974
Parameter
Maksimum
Standard A
Standard B
6.0 – 9.0
5.5 – 9.0
BOD5 pada 20C
20
50
Pepejal Terampai
50
100
COD
120
200
Nitrogen Ammonia
50
50
pH ( Unit )
BAB 3
METHODOLOGI
3.1
Pengenalan
Dalam menjalankan projek ini, beberapa kaedah perlaksanaan telah digunakan.
Secara amnya kaedah perlaksanaan yang digunakan bagi menjalankan projek ini
terbahagi kepada beberapa peringkat iaitu, peringkat awalan, peringkat pengumpulan
data, peringkat tinjauan, peringkat lawatan, peringkat pengambilan sampel air sisa dan
peringkat ujikaji data.
3.2
Proses Perlaksaan
(i) Peringkat awalan
Dalam peringkat ini pemilihan untuk tajuk pra-projek ini dibuat. Setelah tajuk
ditetapkan, perbincangan dibuat untuk mengenalpasti objektif dan skop kajian. Selain
itu, meminta kebenaran daripada Indah Water Konsortium cawangan Alor Setar di Alor
Setar, Kedah. Untuk membuat kajian tentang proses rawatan air sisa di loji rawatan
kumbahan yang menggunakan kaedah Extended Aeration.
25
3
(ii) Peringkat pengumpulan data
Dalam peringkat pengumpulan data ini, aktiviti pencarian maklumat yang
berkaitan dengan kaedah Extended Aeration serta proses rawatan air dijalankan.
Disamping itu juga segala maklumat yang diperolehi daripada temubual, buku- buku
rujukan, internet, risalah yang berkaitan dengan IWK juga dikumpul.
(iii) Temubual
Menemubual kakitangan IWK yang bertanggung jawap dalam mengawasi loji
kumbahan dan serba sedikit tentang kaedah Extended Aeration iaitu En. Yusni Yusof
selaku pengurus air dan rawatan IWK Alor Setar. Selain itu Cik Jufina Bt Jamaluddin,
sebagai Penyelia loji rawatan dan Encik Yin Thin Poh sebagai Eksekutif Rawatan yang
dipilih sebagai loji untuk kajian yang akan dijalankan.
(iv) Peringkat Tinjauan
Dalam peringkat ini tinjauan dibuat ke enam-enam buah loji rawatan kumbahan
untuk mendapatkan gambaran berkaitan maklumat dengan jumlah Keserataan Penduduk
(PE) bagi loji berkenaan. Kadar PE pada tahap 200 sehingga 10000 telah dipilih atas
cadangan daripada penyelia berdasarkan kelompok dan aktiviti penduduk di sekitar
taman yang telah dipilih.
(vi) Peringkat Lawatan
Bagi memulakan lawatan ke loji rawatan kumbahan dibuat bagi tujuan
pengambilan sampel air untuk dijalankan ujikaji ke atas sampel itu. Dalam kerja ini
enam lokasi telah dipilih untuk pengambilan sampel air, antara lokasi yang dipilih ialah
26
3
loji kumbahan di Pekan Jitra Baru,Taman Bahagia 2, Taman Teja,Taman Tunku
Sarina,Taman Angsana dan loji kumbahan di Bandar Darulaman Jaya. Keenam-enam
loji ini menggunakan kaedah Extended Aeration.
(vii) Peringkat Pengambilan Sampel Air Sisa
Dalam peringkat pengambilan sampel air sisa ini, bagi loji kumbahan di Bandar
DarulAman Jaya, Taman Tunku Sarina (Module 1), Taman Bahagia II, Taman Angsana,
Taman Teja dan Pekan Baru Jitra pengambilan sampel influen dan efluen akan diambil.
Sampel efluen yang bercampur dengan air longkang tidak akan diambil, ianya perlu
dipastikan agar ianya tidak bercampur supaya tidak memberi kesan kepada keputusan
sampel nanti. Setiap loji sebanyak 1000ml sampel influen dan 1000ml efluen akan
diambil setiap bulan. Jadi setiap loji akan mewakili 2botol ini memenuhi keperluan
ujikaji terhadap keempat-empat parameter yang akan diuji terutamanya Keperluan
Oksigen Biokimia (BOD5@200C).
(viii) Peringkat Ujikaji
Dalam peringkat ini pula, ujikaji sampel air yang telah diambil dari loji
kumbahan perlulah dibuat. Tujuan ujikaji ini dibuat adalah untuk menentukan sifat-sifat
air sisa. Di antara ujikaji yang dibuat adalah ujikaji pH, Keperluan Oksigen Biokimia
(BOD5@200C), Keperluan Oksigen Kimia(COD), Pepejal Terampai (SS) dan Ammonia
Nitrogen. Peralatan ujikaji ini dibuat di dua makmal ujikaji iaitu Makmal Kualiti Alam
Sekitar Universiti Malaysia Perlis di bawah pengawasan En Nazri b. Ahmad dan
Makmal Kualiti Air&Air Sisa adalah dibawah pengawasan ketua makmal Kualiti
Air&Air Sisa Politeknik Sultan Abdul Halim Muadzam Shah(POLIMAS) iaitu En.
Nazmi Ismail dan Pembantu Makmal Kualiti Air Pn. Wan Khadijah Bt Ahmad. Sampel
diambil daripada loji rawatan bermula pada awal bulan Disember 2009 dan pada awal
bulan Januari 2010. Peringkat perlaksanaan ini mengikut prosedur biasa seperti mana
27
23
yang digunakan di makmal dalam menguji parameter-parameter tersebut. Prosedur
perlaksaan akan diterangkan lebih terperinci dalam Bab 4 Analisis Data.
(ix) Hasil Jangkaan
Dapatan hasil ujikaji ini dijangkakan agar memenuhi pelepasan tahap selamat terhadap
alam sekitar agar keberkesanan penggunaan kaedah “Extended Aeration” dalam rawatan
air sisa domestik ini terkawal dan dapat memenuhi kualiti efluen yang dikeluarkan
daripada loji rawatan kumbahan domestik di beberapa kawasan sekitar Jitra. Namun
jika ada atau terdapat sebarang kegagalan terhadap keputusan ujikaji ini akan diusurkan
didalam cadangan kelak.
28
3
PEMILIHAN TAJUK
PERBINCANGAN TAJUK, MENGENALPASTI
OBJEKTIF DAN SKOP KAJIAN
PEMILIHAN TAJUK DAN KELULUSAN TAJUK OLEH
PENYELIA
TEMURAMAH ATAU SESI
TEMUBUAL BERSAMA PIHAK IWK
SESI TINJAUAN BERKAITAN POPULASI PENDUDUK
IAITU MEMILIH KESETARAAN PENDUDUK(PE) BAGI
KAWASAN YANG DIPILIH
PERINGKAT LAWATAN LOJI
PENGAMBILAN SAMPEL
HASIL UJIKAJI
Rajah 3.1 : Carta Alir Kajian
BAB 4
ANALISA DATA
4.0
Pengenalan
Kajian terhadap kualiti air sisa domestik bagi 6 buah loji rawatan air di sekitar
kawasan Alor Setar dan Jitra telah dianalisis. Sampel loji kawasan ini diambil dan
dibuat rawatan terhadap air sisa yang dialirkan tetapi hasil perolehan daripada sistem
atau kaedah yang digunakan didapati masih belum berada pada tahap yang ditetapkan
oleh piawaian. Walau bagaimanapun, air sisa yang dialirkan tidaklah menyebabkan
kualiti alam sekitar berada pada tahap yang menjejaskan tetapi bak kata pepatah “
MENCEGAH LEBIH BAIK DARI MERUBATI”.
4.1
Ujian Makmal.
Eksperimen sampel telah diambil dari loji kumbahan. Tujuan eksperimen ini
adalah untuk menentukan kualiti air sisa. Antara parameter yang di kaji adalah pH,
keperluan oksigen biokimia (BOD5@200C), keperluan oksigen kimia(COD), pepejal
terampai (SS) dan Ammonia Nitrogen. Peralatan eksperimen ini dibuat di Makmal
Kualiti Alam Sekitar Universiti Malaysia Perlis, di bawah pengawasan En Nazri b.
Ahmad dan Makmal Kualiti Air dan air sisa Politeknik Sultan Abdul Halim Muadzam
Shah(POLIMAS).
30
3
Jadual 4.1 Jadual Pengolahan Kumbahan Yang Ada (Diluluskan selepas Januari 1999)
No.
1.
2.
3.
4.
4.1
Parameter
Unit
BOD5 at 20 O C
COD
Suspended Solid
Nitrogen Ammonia
mg/L
mg/L
mg/L
mg/L
Standard
A
20
120
50
50
B
50
200
100
50
Keputusan sampel yang diambil
Hasil daripada kajian yang dilakukan dan menjalankan ujian sampel air sisa
kumbahan di Makmal Kajian Alam Sekitar, Universiti Malaysia Perlis, untuk menguji
dan menganalisis nilai kandungan kimianya. Parameter diuji adalah daripada standard
B. Antara parameter yang dianalisis adalah seperti pH, Keperluan Oksigen kimia
(COD), Permintaan oksigen Biokimia (BOD5), Pepejal Terampai (SS) dan Ammonia
Nitrogen(NH3).
4.2
Kaedah Analisis Data
Dalam kajian ini, analisis parameter dalam air sisa kumbahan. Eksperimeneksperimen itu diukur mengikut kaedah Standard Methods APHA seperti berikut Jadual
4.2.
31
Jadual 4.2: Ujian mengikut Standard Methods APHA
Bil. Parameter
1.
2.
3.
4.
5.
O
BOD5 at 20 C
COD
Suspended Solid
Ph
Nitrogen Ammonia
Unit
Standard
Method
mg/L
mg/L
mg/L
mg/L
APHA
APHA
APHA
APHA
APHA
5210B
5220B
2540D
4500-H
4500-NH3(B&C)
Jadual 4.3: Nilai BOD520 0 C pada bulan Disember 2009
Keperluan Oksigen Biokimia (BOD 5 20 0 C)
Disember 2009
Tarikh
Influen (mg/l)
Bulan
Loji/Sampel
Tmn Tunku Sarina
Tmn Teja
Bandar Darulaman
Jaya
Tmn Angsana
Pekan Baru Jitra
Tmn Bahagia 2
PE
Ambil
Sampel
9250
4550
12-Dec-10
1264
769
1500
237
11-Dec-10
4-Dec-10
6-Dec-10
5-Dec-10
14-Dec-10
Efluen (mg/l)
1
2
Purata
1
2
Purata
57
30
57
35
57
32.5
11
13
11
18
11
15.5
47
36
46
46
45
36
46
43
46
36
46
44.5
25
19
28
15
15
17
20
8
20
18
24
11.5
Jadual 4.4: Nilai BOD520 0 C pada bulan Januari 2010
Keperluan Oksigen Biokimia (BOD 5 20 0 C)
Bulan
Januari 2010
Tarikh
Influen (mg/l)
Efluen (mg/l)
PE
Ambil
Loji/Sampel
Purata
1
1
2
2 Purata
Sampel
Tmn Tunku Sarina
Tmn Teja
Bandar Darulaman Jaya
Tmn Angsana
Pekan Baru Jitra
Tmn Bahagia 2
9250
4550
1264
769
1500
237
12-Jan-10
4-Jan-10
11-Jan-10
6-Jan-10
5-Jan-10
14-Jan-10
55
28
25
28
35
48
50
28
21
42
36
44
52.5
28
23
35
35.5
46
16
17
26
18
27
16
16
17
26
18
27
16
11
15
20
16
24
10
32
3
Jadual 4.5: Nilai COD pada bulan Disember 2009
Keperluan Oksigen Kimia (COD)
Disember 2009
Tarikh
Influen (mg/l)
Efluen (mg/l)
Bulan
Loji/Sampel
PE
Tmn Tunku Sarina
Tmn Teja
Bandar Darulaman Jaya
Tmn Angsana
Pekan Baru Jitra
Tmn Bahagia 2
9250
4550
1264
769
1500
237
Ambil
Sampel
12-Dec-10
4-Dec-10
11-Dec-10
6-Dec-10
5-Dec-10
14-Dec-10
1
2
175
318
207
298
344
273
175
318
207
298
344
273
Purata
175
318
207
298
344
273
1
2
67
83
51
54
78
67
Purata
67
83
51
54
78
67
67
83
51
54
78
67
Jadual 4.6: Nilai COD pada bulan Januari 2010
Bulan
Loji/Sampel
Tmn Tunku Sarina
Tmn Teja
Bandar Darulaman Jaya
Tmn Angsana
Pekan Baru Jitra
Tmn Bahagia 2
Keperluan Oksigen Kimia (COD)
Januari 2010
Tarikh
Influen (mg/l)
PE
Ambil
Sampel
9250
4550
1264
769
1500
237
12-Jan-10
4-Jan-10
11-Jan-10
6-Jan-10
5-Jan-10
14-Jan-10
Efluen (mg/l)
1
2
Purata
1
2
Purata
178
303
205
300
321
268
178
303
205
300
321
268
178
303
205
300
321
268
75
77
44
61
69
75
75
77
44
61
69
75
75
77
44
61
69
75
Jadual 4.7: Nilai Pepejal Terampai (SS) pada bulan Disember 2009
Pepejal Terampai (SS)
Disember 2009
Tarikh
Influen (mg/l)
Bulan
Loji/Sampel
Tmn Tunku Sarina
Tmn Teja
Bandar Darulaman Jaya
Tmn Angsana
Pekan Baru Jitra
Tmn Bahagia 2
PE
Ambil
Sampel
9250
4550
1264
769
1500
237
12-Dec-10
4-Dec-10
11-Dec-10
6-Dec-10
5-Dec-10
14-Dec-10
Efluen (mg/l)
1
2
Purata
1
2
Purata
350
140
120
98
122
216
364
158
124
102
119
250
357
149
122
100
121
233
20
45
25
30
30
15
18
43
35
42
36
25
19
44
30
36
33
20
33
Jadual 4.8: Nilai Pepejal Terampai (SS) pada bulan Januari 2010
Bulan
Loji/Sampel
PE
Tmn Tunku Sarina
Tmn Teja
Bandar Darulaman Jaya
Tmn Angsana
Pekan Baru Jitra
Tmn Bahagia 2
9250
4550
1264
769
1500
237
Pepejal Terampai (SS)
Januari 2010
Tarikh
Influen (mg/l)
Efluen (mg/l)
Ambil
Sampel
12-Jan-10
4-Jan-10
11-Jan-10
6-Jan-10
5-Jan-10
14-Jan-10
1
2
350
138
101
110
100
206
364
151
121
102
120
240
Purata
357
145
111
106
110
223
1
2
15
48
25
36
36
18
Purata
23
48
45
40
32
28
19
48
35
38
34
23
Jadual 4.9: Nilai Ammonia Nitrogen (NH3) pada bulan Disember 2009
Bulan
Loji/Sampel
Tmn Tunku Sarina
Tmn Teja
Bandar Darulaman Jaya
Tmn Angsana
Pekan Baru Jitra
Tmn Bahagia 2
PE
9250
4550
1264
769
1500
237
Ammonia Nitrogen(NH3)
Disember 2009
Tarikh
Influen (mg/l)
Efluen (mg/l)
Ambil
Sampel
1
2
Purata
1
2
Purata
12-Dec-10
4-Dec-10
11-Dec-10
6-Dec-10
5-Dec-10
14-Dec-10
6.55
5.14
6.53
4.34
3
3
6.55
5.14
6.53
4
3.44
3.12
6.55
5.14
6.53
4.17
3.22
3.06
10
7
11
7
22
5
16
15
13
10
20
10
13
11
12
8.5
21
7.5
Jadual 4.10: Nilai Ammonia Nitrogen (NH3) pada bulan Januari 2010
Bulan
Loji/Sampel
Tmn Tunku Sarina
Tmn Teja
Bandar Darulaman Jaya
Tmn Angsana
Pekan Baru Jitra
Tmn Bahagia 2
PE
9250
4550
1264
769
1500
237
Ammonia Nitrogen(NH3)
Januari 2010
Tarikh
Influen (mg/l)
Ambil
Sampel
12-Jan-10
4-Jan-10
11-Jan-10
6-Jan-10
5-Jan-10
14-Jan-10
1
4.05
3.48
3.18
4.34
5.5
6.66
2
4.05
3.48
3.18
5
6.82
8.64
Purata
4.05
11
3.18
4.67
6.16
7.65
Efluen (mg/l)
1
17
5
16
7
22
10
2
20
14
19
10
20
15
Purata
18.5
9.5
17.5
8.5
21
12.5
34
Jadual 4.11: Nilai pH pada bulan Disember 2009
pH
Bulan
Disember 2009
Loji/Sampel
Tmn Tunku Sarina
Tmn Teja
Bandar Darulaman Jaya
Tmn Angsana
Pekan Baru Jitra
Tmn Bahagia 2
Tarikh
Ambil
Sampel
12-Dec-10
PE
9250
4550
1264
769
1500
237
Influen Efluen
6
6
7
6.5
6
6
4-Dec-10
11-Dec-10
6-Dec-10
5-Dec-10
14-Dec-10
6
7
6.5
7
7
6
Jadual 4.12: Nilai pH pada bulan Januari 2010
pH
Bulan
Januari 2010
Loji/Sampel
PE
Tmn Tunku Sarina
Tmn Teja
9250
Tarikh
Ambil
Sampel
12-Jan-10
4550
Bandar Darulaman Jaya
Influen
Efluen
4-Jan-10
6
7
6
6
1264
11-Jan-10
6.5
6
Tmn Angsana
769
6-Jan-10
6
6.5
Pekan Baru Jitra
Tmn Bahagia 2
1500
5-Jan-10
237
14-Jan-10
6
6
7
6
35
4.3
Analisis Data Sampel
4.3.1
Analisis Keperluan Oksigen Biokimia BOD5 20 0 C
Kepekatan (mg/L)
Kedar Keperluan BOD5200C melawan loji kumbahan
30
24
25
20
20
15
15
11
10
16
20
24
18
15.5
10
JAN
11.5
11
5
DEC
0
1
2
Tmn.Tunku Tmn Teja
Sarina
3
Bandar Darul
Aman Jaya
4
Tmn
Angsana
5
Pekan Baru
Jitra
6
Taman
Bahagia 2
Loji Rawatan
Rajah 4.1 : Carta Keperluan Oksigen Biokimia bagi Loji Rawatan
Daripada analisis dan pemerhatian, kadar maksimum BOD5 di Pekan Baru Jitra
pada 24 mg/l dalam kedua-dua bulan iaitu Disember dan Januari. Keputusan minimum
dicapai adalah dalam bulan Januari dalam Taman Bahagia 2 iaitu pada kadar 10 mg/l. Di
Taman Angsana berlaku pengurangan sebanyak 2 mg/l dalam bulan Januari 2010
berbanding bulan Disember 2009.
Kadar sama pada kedua bulan iaitu di Taman Tunku Sarina iaitu sebanyak
11mg/l. Hasil analisis ini juga didapati kejadian penurunan dalam Taman Teja sebanyak
0.5mg/l dan Taman Bahagia 2 sebanyak 1.5mg/l dan turut berlaku penurunan dalam
Taman Angsana.
Di Bandar Darul Aman Jaya, kadar BOD5 menyamai pada bulan Disember dan
bulan Januari. Data keseluruhan bagi keenam loji rawatan ini, dan pengaliran efluen
masih memenuhi Akta Kualiti Alam Sekitar 1974 untuk sisa kumbahan dilepaskan.
36
4.3.2
Analisis Keperluan Oksigen Kimia (COD)
Kepekatan COD melawan Loji Rawatan
90
75
Kepekatan (mg/L)
80
77
75
83
70
60
61
78
69
67
67
50
51
40
44
54
COD DEC
COD JAN
30
20
10
0
Tmn Tunku
1
Sarina
Tmn Teja
2
Bandar Darul
3
Aman Jaya
Tmn
Pekan Baru Tmn
4
5
6
Angsana
Jitra
Bahagia 2
Loji Rawatan
Rajah 4.2 : Carta Keperluan Oksigen Kimia Bagi Loji Rawatan
Daripada analisis dan pemerhatian, menunjuk nilai COD pada kadar minimum di
Bandar Darul Aman Jaya iaitu 44 mg/l dan 51 mg/ l iaitu pada kedua-dua bulan
Disember 2009 dan Januari 2010. Kadar maksimum didapati di Taman Teja iaitu 83
mg/l dan 77 mg/l pada bulan Disember 2009 dan Januari 2010.
Hasil daripada pemerhatian, lokasi Bandar Darul Aman Jaya terletak di
perumahan padat dan tempat rekreasi, berbanding lokasi loji rawatan di Taman Teja di
mana kurang kepadatan penduduk tetapi mempunyai perindustrian dan perusahaan kecil
seperti syaraikat ZUZA MARKETING SDN BHD. Jika dilihat hasil kajian ini, nilai
COD bagi enam loji rawatan kumbahan dalam bulan Disember 2009 dan Januari 2010
membuktikan kadarnya hampir sama, di mana hasil keputusan hampir sama dalam
kedua-dua bulan itu.
37
3
4.3.3
Analisis Pepejal Terampai
The Concentration Suspended Solid versus Plant
60
Kepekatan (mg/L)
50
44
SUSPENDED
SOLID Efluen
(mg/l) DEC
48
40
36
30
30
20
35
38
33
34
20
19
23
SUSPENDED
SOLID Efluen
(mg/l) JAN
19
10
0
Tmn Tunku
Sarina
Tmn Teja
Bandar Darul Taman
Aman Jaya Angsana
Pekan Baru
Jitra
Taman
Bahagia 2
Loji Rawatan
Rajah 4.3: Carta Pepejal Terampai di loji rawatan
12 jika dilihat di Taman Tunku Sarina adalah
Untuk efluen bagi pepejal terampai
3
pada kadar minimum pada bulan Disember 2009 dan Januari 2010 iaitu 19 mg/l. Nilai
maksimum diperolehi di Taman Teja di mana lokasi ini nilainya sekitar 300 PE.
Bagaimanapun kedudukan lokasi ini dalam kawasan perindustrian dan pepejal terampai
di pengaruhi oleh industri kecil iaitu 48 mg/l dan 44 mg/l masing-masing dalam bulan
Disember 2009 dan Januari 2010.
Di Taman Bahagia 2 menunjukkan kadar sederhana sebanyak 20 mg/l dalam
bulan Disember 2009 dan 23mg/l dalam bulan Januari 2010 berbanding enam buah loji
rawatan lain. Tumbuhan pekan baru di Jitra, Taman Angsana dan Bandar Darul Aman
Jaya menunjukan kadar pepejal terampai hampir sama dalam kedua-dua bulan.
Bagaimanapun kadar pepejal terampai masih memenuhi piawaian yang ditetapkan iaitu
100 mg/l.
38
4.3.4 Analisis Nitrogen Ammonia
Kadar Nitrogen Amonia pada bulan Disember melawan loji
rawatan
Kepekatan (mg/L)
25
21
20
13
15
12
11
8.5
10
5
6.55
5.14
6.53
4.17
DEC Influen
(mg/l)
AVERAGE
DEC Efluen
(mg/l)
AVERAGE
7.5
3.22
3.06
Tmn
5
Angsana
Tmn
6
Bahagia 2
0
Tmn Tunku
1
Sarina
Tmn2Teja
Bandar3 Darul Pekan
4 Baru
Aman Jaya
Jitra
Loji Rawatan
Rajah 4.4 : Carta Nitrogen Ammonia bagi loji rawatan
Daripada analisis, didapati nilai influen lebih kecil berbanding efluen pada bulan
Disember bagi ke enam loji rawatan ini. Rajah 4.4 menunjukkan nilai ammonia nitrogen
dilepaskan di Taman Angsana sebanyak 17.88 mg/l berbanding kadar ammonia nitrogen
di Taman Bahagia 2 sebanyak 4.44 mg/l.
Keputusan diperolehi pada bulan Disember menunjukkan enam buah loji terbabit
tidak mampu menyingkirkan ammonia nitrogen. Walaubagaimanapun, pengaliran
efluen masih di bawah piawaian kualiti alam sekitar. Bagi loji Taman Tunku Sarina
mendapati influent 6.55mg/l dan efluen 13mg/l. Di Taman Angsana kadar ammonia
tinggi kerana kawasan ini berhampiran kawasan kedai dan dobi. Pelepasan buih
berlebihan mempengaruhi kualiti efluen yang dilepaskan.
39
3
4.5
Analisis pH
unit
pH melawan Loji Rawatan
7.2
7
6.8
6.6
6.4
6.2
6
5.8
5.6
5.4
7
7
7
6.5
6.5
7
DEC Influen
DEC Efluen
6
Tmn 1Tunku
Sarina
6
Tmn2Teja
6
3 Darul Pekan
4 Baru Taman
5
Bandar
Aman Jaya
Jitra
Angsana
Loji Rawatan
6
6
Taman
Bahagia 2
Rajah 4.5: Carta pH pada Disember bagi Loji Rawatan
Daripada analisis dan pemerhatian, nilai pH yang diperolehi bagi bulan Disember
untuk keenam loji rawatan ini menunjukkan influen yang diambil dalam keadaan baik.
Bagi loji Taman Tunku Sarina dan Taman Bahagia 2 nilai influen dan efluen adalah 6.
Loji Taman Teja dan Taman Angsana mencatat bacaan pH pada nilai influen dan
efluen yang sama iaitu masing-masing nilai pH 6 dan 7. Bagi loji rawatan Bandar Darul
Aman Jaya dan Pekan Baru Jitra juga, masing-masing mencatat nilap pH yang sama
iaitu 6.5 dan 7.
BAB 5
KESIMPULAN DAN CADANGAN
5.1
Kesimpulan
Setelah melalui rawatan efluen yang diambil masih menunjukkan nilai pH yang
baik. Ini menunjukkan kualiti air kumbahan bagi keenam loji ini dalam keadaan selamat
untuk dilepaskan. Hasil daripada kajian ini didapati tahap keberkesanan sistem yang
dipilih iaitu Extended Aeration memuaskan dan baik, sistem ini dipilih kerana daripada
pemantauan yang dibuat banyak kawasan perumahan dan sekolah yang menggunakan
sistem ini. Sistem ini memang popular dan banyak digunakan di sekitar Jitra dan Alor
Setar. Kelebihan Extended Aeration antaranya masa pengudaraan lebih lama, proses
pengudaraan lebih sempurna, enapcemar yang terhasil kurang, tidak perlu tanah yang
luas untuk kawasan loji, nerkesan untuk pastikan kualiti efluen. Kerja penyenggaraan
lebih mudah berbanding kaedah lain dan rekabentuk loji yang lebih selamat. Manakala
kelemahan Exteded Aeration ialah kos pengendalian yang tinggi dan tidak dapat
beroperasi sekiranya bekalan elektrik terputus.
Akta Kualiti Alam Sekitar 1974, mula dikuatkuasakan pada 1 April 1988. Akta
Kualiti Alam Sekitar ini berkaitan dengan udara bersih, kumbahan, efluen industri dan
juga bahan-bahan buangan kilang. Penguatkuasaan dibuat oleh Jabatan Alam Sekitar.
Peraturan Kualiti Alam Sekitar (kumbahan dan efluen perindustrian 1979) di
kuatkuasakan pada 1 Jun 1979. Dalam akta ini mewajibkan semua kilang, perumahan
dan premis perniagaan menyediakan satu sistem kumbahan berpusat.
41
3
Seperti yang kita ketahui perkhidmatan pembetungan di Malaysia adalah
merupakan sebahagian besar disediakan oleh Indah Water Konsortium. Indah Water
juga menyelenggara dan mengendalikan loji rawatan kumbahan awam dan
bertanggungjawab menyelia rangkaian paip pembetung awam yang menyambungkan
premis-premis terus ke loji-loji rawatan kumbahan. Selain itu, Indah Water Konsortium
juga melupuskan enapcemar bagi memastikan kebersihan alam sekitar mengikut garis
panduan yang ditetapkan oleh Jabatan Perkhidmatan Pembetungan dan Jabatan Alam
Sekitar.
5.2 Cadangan
Daripada hasil analisis dan kajian ini, dinyatakan beberapa cadangan yang perlu
diambil kira dalam mempertingkatkan kualiti loji rawatan kumbahan ini. Antaranya
adalah:-
(1) Merekabentuk semula loji rawatan ini.
(2) Menambah proses tertiari dalam membantu penyingkiran ammonia.
(3) Meningkatkan kualiti kerja penyenggaraan kolam pengudaraan. Memastikan
kekeruhannya dalam piawaian.
(4) Memastikan „blower‟ berfungsi dengan kadar bebanan yang ditanggung.
42
3
RUJUKAN
1. Mohd. Azraai Kassim, Mohd. Razman Salim dan Mohd Noor Othman (1994),
Rawatan Kumbahan dalam Iklim Panas.Ducan Mara.UTM
2. DBP, Kementerian Pelajaran Malaysia (1994). Kamus Dewan. Edisi Ketiga, Dewan
Bahasa dan Pustaka, Kuala Lumpur.
3. ZairulAin Bt Zulkaflli (2005). Potensi Guna Semula Air Sisa Dalam IndustriKawasan Perindustrian Pasir Gudang (ZON A). Universiti Teknologi MalaysiaThesis.
4. Indah Water Konsortium, (2009). Urusan Kami Adalah Di Dalam Indah Water. 26
(mukasurat12).
5. German Buitron and Ivan Moreno-Andrade (2006). Industrial Wasterwater-Optimal
Biodegradation of Toxic Effluents. Asian Water Asia‟s Leading Monthly On
Water&WasteWater, Pumps, Valves and Filtration Technology.Vol 22 No 8.Page
24.
6. Dr. Assarina Chan (2007). Modul 1: Pengenalan Kepada Pembentungan. Latihan
Operator Loji Pembentungan untuk Gred 7, 8dan 9. Kursus Asas Operator Loji
Pembentungan.
7. Dr. Assarina Chan (2007). Modul 2: Pengol ahan Awal dan Sistem
Individu/Komunal. Latihan Operator Loji Pembentungan untuk Gred 7, 8dan 9.
Kursus Asas Operator Loji Pembentungan.
8. Dr. Assarina Chan (2007). Modul 3: Pengolahan Sekondri. Latihan Operator Loji
Pembentungan untuk Gred 7,8 dan 9. Kursus Asas Operator Loji Pembentungan.
43
9. Dr. Assarina Chan (2007). Modul 4: Pengolahan&Pembuangan Pepejal. Latihan
Operator Loji Pembentungan untuk Gred 7,8 dan 9. Kursus Asas Operator Loji
Pembentungan.
10. Hamidi Abdul Aziz, (1999). Kejuruteraan Air Sisa. Utusan
Publications&Distributors Sdn Bhd.
11. http:/www.iwk.com.my
12. http:/www.doe.gov.my
44
LAMPIRAN
45
LAMPIRAN A
Rajah A (a) : Loji Rawatan Kumbahan Pekan Baru Jitra
Rajah A (b) : Efluen Yang Dikeluarkan Dari Loji Rawatan Kumbahan Pekan Baru Jitra.
Rajah A(c): Loji Rawatan Kumbahan Bandar Darulaman Jaya
46
3
Rajah A (d): Efluen Taman Angsana
Rajah A (e): Loji Rawatan Kumbahan Taman Teja
Rajah A (f): Penggunaan asid NH4 dalam influen dan efluen bagi sampel Jabatan Alam
Sekitar
47
3
Rajah A(g): Sampel Loji Rawatan Kumbahan
Rajah A(h): Ujian pepejal terampai,spektrometer
Rajah A(i): Sampel BOD5
48
LAMPIRAN B
49
50
51
52
53
54
55
56
57
3
58
59
60
61
62
63
64
65
66
67
68
69
70
71
72
73