POLSKA 2011 - Departament Analiz Ekonomicznych i Prognoz

Transcription

MINISTERSTWO PRACY i POLITYKI SPOŁECZNEJ
POLSKA 2011
RAPORT
O RYNKU PRACY
ORAZ ZABEZPIECZENIU
SPOŁECZNYM
WARSZAWA 2011
Opracowanie:
Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej
Departament Analiz Ekonomicznych i Prognoz
Pod kierunkiem: Dyrektor Elwiry Gross-Gołackiej
Zespół:
Edwarda Dąbrowska
Dorota Wijata
Małgorzata Sarzalska
Agnieszka Jastrząb
Cezary Gaweł
Grzegorz Baczewski
Danuta Trzcińska
przy współudziale departamentów:
Funduszy, Polityki Rodzinnej, Pomocy i Integracji Społecznej,
Pożytku Publicznego, Prawa Pracy, Rynku Pracy, Ubezpieczeń Społecznych,
Wdrażania Europejskiego Funduszu Społecznego oraz
Biura Pełnomocnika Rządu ds. Osób Niepełnosprawnych
Łamanie i druk: ZWP MPiPS. Zam. 848/11.
2
SPIS TREŚCI
Rozdział 1. TENDENCJE DEMOGRAFICZNE ...............................................
1.1. Ludność Polski w 2010 r. .......................................................................
1.2. Ruch naturalny ludności ........................................................................
1.3. Cechy demograficzne ludności mające wpływ na politykę społeczną....
1.4. Elementy prognozy demograficznej ......................................................
9
9
11
14
16
Rozdział 2. TRENDY NA RYNKU PRACY .....................................................
2.1. Aktywni i bierni zawodowo .....................................................................
2.2. Pracujący ...............................................................................................
2.3. Bezrobotni ..............................................................................................
2.4. Warunki pracy ........................................................................................
2.5. Prawo pracy ...........................................................................................
2.6. Wynagrodzenia i produktywność ...........................................................
18
21
22
28
37
45
47
Rozdział 3. POLITYKA RYNKU PRACY ........................................................
3.1. Ramy formalno-prawne .........................................................................
3.2. Cele i priorytety polityki rynku pracy w 2010 r. ......................................
3.3. Formy przeciwdziałania bezrobociu ......................................................
3.4. Finansowanie polityki rynku pracy ........................................................
3.5. Efektywność programów na rzecz przeciwdziałania bezrobociu
realizowanych z Funduszu Pracy w 2010 r. ..........................................
52
52
56
59
62
Rozdział 4. SYSTEM WSPIERANIA OSÓB NIEPEŁNOSPRAWNYCH ........
4.2. Wspieranie zatrudnienia osób niepełnosprawnych ...............................
4.3. Państwowy Fundusz Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych ..............
4.4. Programy celowe ...................................................................................
4.5. Projekty finansowane z Europejskiego Funduszu Społecznego ..........
70
70
76
79
87
89
Rozdział 5. SYSTEM UBEZPIECZEŃ SPOŁECZNYCH ................................
5.2. Świadczenia w systemie pracowniczym ...............................................
5.3. Świadczenia w systemie rolniczym .......................................................
5.4. Świadczenia o charakterze zaopatrzeniowym ......................................
5.5. Świadczenia wypadkowe ......................................................................
5.6. Świadczenia chorobowe i macierzyńskie .............................................
5.7. Świadczenia dla kombatantów ..............................................................
5.8. Renty socjalne .......................................................................................
93
93
99
110
112
115
117
125
126
65
3
Rozdział 6. POLITYKA RODZINNA ...............................................................
6.2. System świadczeń rodzinnych ..............................................................
6.3. Świadczenia opiekuńcze .......................................................................
6.4. Świadczenia z funduszu alimentacyjnego ............................................
6.5. Rozwiązania podatkowe .......................................................................
6.6. Godzenie obowiązków rodzinnych i zawodowych ................................
127
127
128
134
135
140
141
Rozdział 7. SYSTEM POMOCY SPOŁECZNEJ .............................................
7.2. Świadczenia z pomocy społecznej .......................................................
7.3. Aktywne formy pomocy społecznej .......................................................
7.4. Programy rządowe i resortowe .............................................................
7.5. System wsparcia rodzin i pieczy zastępczej .........................................
7.6. Uchodźcy ..............................................................................................
144
144
145
151
153
158
168
Rozdział 8. FUNDUSZ INICJATYW OBYWATELSKICH ..............................
8.2. Priorytety wsparcia ................................................................................
8.3. Środki na realizację FIO ........................................................................
8.4. Liczba wniosków zarejestrowanych oraz dofinansowanych..................
8.5. Dofinansowane wnioski – podział na województwa .............................
169
169
172
180
180
181
Aneks – WYDATKI SOCJALNE PAŃSTWA ..................................................
183
SPIS TABEL
Tabela 1.
Tabela 2.
Tabela 3.
Tabela 4.
Tabela 5.
Tabela 6.
Tabela 7.
Tabela 8.
Tabela 9.
4
Migracje stałe ludności w latach 2002–2010 (w tys.) ...................
Choroby zawodowe o najwyższych współczynnikach
zapadalności w 2010 r. według płci ..............................................
Przeciętne wynagrodzenie brutto, wg sektorów
w latach 2006–2010 ......................................................................
Przeciętne wynagrodzenie w gospodarce narodowej
wg województw w latach 2009–2010 ...........................................
Liczba zaktywizowanych bezrobotnych w latach 2008–2010 ......
Zasiłki i świadczenia przedemerytalne wypłacone
w latach 2005–2010 ......................................................................
Przychody i wydatki Funduszu Pracy (FP), w latach 2006–2010
(w mln zł) ......................................................................................
Osoby objęte podstawowymi formami pomocy w 2010 r. ............
Liczba uczestników aktywnych form przeciwdziałania bezrobociu
w latach 2009–2010 ......................................................................
10
44
47
49
61
62
64
66
67
Tabela 10. Efektywność kosztowa w 2010 r. ..................................................
Tabela 11. Realizacja zadań z tytułu zwrotu kosztów wyposażenia
stanowisk pracy dla osób niepełnosprawnych w 2010 r. ..............
Tabela 12. Realizacja zadań z tytułu zwrotu kosztów przystosowania
miejsc pracy dla osób niepełnosprawnych w 2010 r. ...................
Tabela 13. Realizacja zadań z tytułu zwrotu kosztów zatrudnienia
pracowników pomagających pracownikom niepełnosprawnym
w pracy w 2010 r. ..........................................................................
Tabela 14. Realizacja zadań z tytułu zwrotu kosztów szkoleń ogólnych
i specjalistycznych organizowanych przez pracodawców
w 2010 r. .......................................................................................
Tabela 15. Liczba pracowników niepełnosprawnych oraz pracodawców
zarejestrowanych w SODiR PFRON ............................................
Tabela 16. Skala miesięcznych opłat za zarządzanie otwartym funduszem
od aktywów netto ..........................................................................
Tabela 17. Przychody i wydatki* FUS w latach 2004–2010 ...........................
Tabela 18. Aktywa netto OFE w relacji do PKB w latach 2004–2010 ............
Tabela 19. Liczba osób ubezpieczonych w FUS w latach 2002–2010 ..........
Tabela 20. Świadczenia emerytalno-rentowe z FUS, przeciętna liczba
świadczeniobiorców oraz wysokość przeciętnego miesięcznego
świadczenia brutto w latach 2004–2010 .......................................
Tabela 21. Świadczenia emerytalno-rentowe z KRUS, przeciętna liczba
świadczeniobiorców oraz wysokość przeciętnego miesięcznego
Tabela 22. Zaopatrzenie emerytalno-rentowe w latach 2005–2010 ..............
Tabela 23. Miesięczna liczba osób pobierających uposażenie oraz
wysokość przeciętnego miesięcznego uposażenia brutto
sędziów i prokuratorów w latach 2005–2010 (stan na
koniec roku) ..................................................................................
Tabela 24. Wysokość przeciętnego miesięcznego świadczenia brutto
sędziów i prokuratorów (w zł) w latach 2004–2010 ......................
Tabela 25. Odszkodowania powypadkowe wg systemów
w latach 2004–2010 ......................................................................
Tabela 26. Dane dotyczące przeciętnej miesięcznej absencji chorobowej
w latach 2004–2010 ......................................................................
Tabela 27. Zasiłki macierzyńskie finansowane z FUS
w latach 2004–2010 ......................................................................
Tabela 28. Zasiłki macierzyńskie finansowane z Funduszu Składkowego
(KRUS) .........................................................................................
Tabela 29. Miesięczna liczba osób pobierających renty socjalne(stan na
koniec roku) oraz wysokość przeciętnego miesięcznego
Tabela 30. Liczba świadczeń rodzinnych i świadczeń z funduszu
alimentacyjnego wypłaconych w latach 2009–2010 .....................
Tabela 31. Wydatki na świadczenia rodzinne i świadczenia z funduszu
alimentacyjnego w latach 2009–2010 ..........................................
69
80
81
81
83
85
102
105
106
108
109
111
112
114
115
116
118
123
125
126
137
138
5
Tabela 32. Świadczenia z pomocy społecznej w latach 2009–2010
– zadania zlecone gminom ...........................................................
Tabela 33. Świadczenia z pomocy społecznej w latach 2009–2010
– zadania własne gmin .................................................................
Tabela 34. Ośrodki wsparcia i osoby z nich korzystające
w latach 2004–2010 ......................................................................
Tabela 35. Ponadgminne domy pomocy społecznej i miejsca
w latach 2004–2010 ......................................................................
Tabela 36. Placówki wsparcia dziennego w latach 2004–2010 .....................
Tabela 37. Liczba rodzin zastępczych oraz dzieci w nich przebywających
w Polsce w latach 2007–2010 ......................................................
Tabela 38. Liczba całodobowych placówek opiekuńczo-wychowawczych
w Polsce w latach 2007–2010 ......................................................
Tabela 39. Liczba ośrodków adopcyjno-opiekuńczych oraz osób z nich
korzystających w Polsce w latach 2007–2010 .............................
Tabela 40. Liczba osób usamodzielnianych w latach 2006–2010 .................
Tabela 41. Kryteria strategiczne w 2010 r. .....................................................
Tabela 42. Obszary działań w ramach poszczególnych priorytetów ..............
Tabela 43. Liczba wniosków dofinansowanych w ramach FIO 2010
w podziale na priorytety i obszary ................................................
Tabela 44. Wnioski dofinansowane w ramach FIO 2010 – kwoty dotacji
w podziale na priorytety i obszary wsparcia .................................
Tabela 45. Wnioski dofinansowane w ramach FIO 2010 – podział
na województwa ...........................................................................
Tabela 46. Wydatki socjalne finansowane z budżetu państwa w 2010 r. ......
Tabela 47. Wydatki na cele socjalne (ogółem i finansowane z budżetu
państwa) w relacji do PKB w 2010 roku .......................................
146
148
149
153
159
161
164
165
167
171
172
176
177
181
184
185
SPIS WYKRESÓW
Wykres 1.
Wykres 2.
Wykres 3.
Wykres 4.
Wykres 5.
Wykres 6.
Wykres 7.
Wykres 8.
Wykres 9.
Wykres 10.
Wykres 11.
6
Liczba ludności w Polsce w latach 1998–2010 (w mln) ...............
Migracje stałe ludności Polski w latach 1995–2010 (w tys.) ........
Ruch naturalny ludności w latach 1995–2010 (w tys.) .................
Liczba zawartych małżeństw i rozwodów (lewa oś)
oraz separacji (prawa oś) w latach 1995–2010 (w tys.) ...............
Struktura wieku ludności Polski ze względu na płeć ....................
Przyczyny rezygnacji z poszukiwania pracy w 2010 r. (w %) .......
Rodzaj aktywności zawodowej ludności w wieku 15+ wg płci,
przeciętnie w 2010 r. .....................................................................
Współczynnik aktywności zawodowej, wg wieku i płci
w 2010 r. (w %) .............................................................................
Wskaźnik zatrudnienia wg płci i wieku w 2010 r. (w %) ...............
Wskaźnik zatrudnienia wg grup wieku w 2009 r.
i 2010 r. (w %) ...............................................................................
Wskaźnik zatrudnienia według poziomu wykształcenia
w 2010 r. (w %) .............................................................................
9
10
11
13
15
19
20
21
23
24
25
Wykres 12. Struktura pracujących kobiet i mężczyzn w sektorach,
w 2010 r. (w %) .........................................................................
Wykres 13. Struktura zatrudnionych, wg sektorów ekonomicznych
w 2010 r. .......................................................................................
Wykres 14. Wskaźnik zatrudnienia dla osób w wieku 15–64 lata
w krajach UE w 2010 r. (w %) ......................................................
Wykres 15. Źródła rekrutacji bezrobotnych w latach 2002–2010 (w tys.) .......
Wykres 16. Stopa bezrobocia (lewa oś) i wskaźnik zatrudnienia (prawa oś)
według płci w latach 1994–2010 ...................................................
Wykres 17. Liczba zarejestrowanych bezrobotnych i stopa bezrobocia
rejestrowanego w latach 2000–2010 (stan pod koniec okresu
sprawozdawczego) .......................................................................
Wykres 18. Napływ i odpływ bezrobotnych w latach 2004–2010 ....................
Wykres 19. Dynamika minimalnego wynagrodzenia w Polsce
w latach 2001–2010 (w %) ...........................................................
Wykres 20. Dynamika realnej produktywności pracy oraz realnych
wynagrodzeń w latach 2000–2010 na osobę zatrudnioną (w %) .
Wykres 21. Struktura osób aktywizowanych w 2010 r. ...................................
Wykres 22. Pracownicy niepełnosprawni zarejestrowani
w SODiR PFRON w latach 2004–2010 .......................................
Wykres 23. Przychody z budżetu państwa w latach 1999–2010 w mln zł ......
Wykres 24. Struktura portfela inwestycyjnego OFE
(koniec grudnia 2010 r.) ................................................................
Wykres 25. Przeciętna liczba świadczeń emerytalno-rentowych z FUS
w latach 2000–2010 ......................................................................
Wykres 26. Przeciętna liczba świadczeń emerytalno-rentowych z KRUS
w latach 2000–2010 ......................................................................
Wykres 27. Struktura świadczeń emerytalno-rentowych tzw. służb
mundurowych, wg płatników .........................................................
Wykres 28. Przeciętna liczba pobierających świadczenia o charakterze
zaopatrzeniowym (w tys.) w latach 2000–2010 ............................
Wykres 29. Przeciętna liczba odszkodowań według systemów
w latach 2000–2010 ......................................................................
Wykres 30. Przeciętna miesięczna liczba dni absencji chorobowej według
płatników w latach 2000–2010 .....................................................
Wykres 31. Struktura korzystających z dodatków
do zasiłku rodzinnego (w tys.) w latach 2009–2010 .....................
Wykres 32. Środki przyznane na dotacje w ramach poszczególnych
priorytetów (zgodnie z wysokością kwot przyznanych
w umowach) ..................................................................................
26
26
28
30
31
33
34
50
51
66
86
104
108
109
111
112
113
116
119
133
178
SPIS SCHEMATÓW
Schemat 1. Struktura systemu pieczy zastępczej ...........................................
Schemat 2. Struktura systemu wsparcia rodzin ...............................................
158
158
7
8
Rozdział 1. Tendencje demograficzne
Rozdział 1. TENDENCJE DEMOGRAFICZNE
1.1.
Ludność Polski w 2010 r.
W 2010 r. w Polsce, podobnie jak w 2009 r., wystąpił przyrost rzeczywisty
ludności, liczba urodzeń była wyższa niż liczba zgonów, co oznacza dodatni przyrost
naturalny. Na koniec 2010 r. liczba ludności Polski wynosiła 38 200 tys. osób, tj. o ok.
33 tys. więcej niż na koniec 2009 r. Liczbę ludności w Polsce w latach 1998–2010
przedstawia wykres 1.
Wykres 1.
38,30
38,25
38,20
38,15
Liczba ludności w Polsce w latach 1998–2010 (w mln)
38,28
38,26
38,25
38,24 38,22
38,20
38,19
38,17
38,17
38,16
38,13
38,12
38,10
38,14
38,05
38,00
1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
Źródło: Opracowanie własne DAE MPiPS na podstawie danych GUS.
W 2010 r. saldo definitywnych migracji zagranicznych wyniosło – 2 tys. osób.
Oznacza to, że podobnie jak w 2009 r. liczby osób przybywających i wyjeżdżających
z Polski praktyczne zrównały się. Zjawisko to wynika ze znaczącego ograniczenia wyjazdów obywateli Polski za granicę na stałe, a także systematycznego wzrostu liczby
imigrantów (ich liczba uległa podwojeniu w okresie 2003–2010 do 15 tys. osób).
W końcu 2010 r. poza granicami Polski przebywało czasowo ok. 1 990 tys.
mieszkańców naszego kraju, tj. o 120 tys. więcej niż w 2009 r. Tak znaczący wzrost
liczy obywateli polskich przebywających za granicą mógł wynikać z niedoszacowania
9
ich liczby w 2009 r., w którym była ona niższa w porównaniu z 2008 r. o 340 tys.
osób. Wśród emigrantów dominowały osoby, które swój wyjazd za granicę łączyły
z podejmowaniem pracy lub jej poszukiwaniem. Szacuje się, że ponad 75% czasowych emigrantów przebywa za granicą co najmniej 1 rok.
Jednocześnie (prawdopodobnie w związku z kryzysem) obserwowano wzrost
liczby powrotów z zagranicy, głównie z Wielkiej Brytanii, Niemiec, Irlandii i USA. Należy jednak podkreślić, że powroty te nie były zjawiskiem masowym. Równocześnie –
częściej niż w latach poprzednich – na powrót decydowali się Polacy, którzy przebywali za granicą na stałe, chociaż skala migracji na pobyt stały jest znacznie mniejsza
niż migracji na pobyt czasowy. Stan migracji stałych ludności w latach 2002–2010
przedstawia tabela 1 i wykres 2.
Tabela 1.
Migracje stałe ludności w latach 2002–2010 (w tys.)
2002
2003
imigracje
6,6
7,0
emigracje
24,5
-17,9
saldo migracji
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
9,5
9,3
10,8
15,0
15,3
17,4
15,2
20,8
18,9
22,2
46,9
35,5
30,1
18,6
17,4
-13,8
-9,4
-12,9
-36,1
-20,5
-14,9
-1,2
-2,1
Źródło: Obliczenia DAE MPiPS na podstawie danych GUS.
Wykres 2.
Migracje stałe ludności Polski w latach 1995–2010 (w tys.)
50
45
0
imigracja
emigracja
saldo
40
35
30
25
20
15
10
5
0
1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
10
-5
-10
-15
-20
-25
-30
-35
-40
1.2.
Ruch naturalny ludności
Rok 2010 jest pierwszym od 2003 r., kiedy obserwujemy spadek urodzeń żywych. W 2010 r. liczba ta kształtowała się na poziomie 413 tys., co oznacza o 4,3 tys.
mniej urodzeń niż w roku poprzednim. Liczba ta nadal oscyluje na poziomie o około
40% niższym od maksymalnych wielkości osiągniętych podczas ostatniego wyżu
demograficznego (w 1983 r. liczba urodzeń wyniosła ok. 724 tys.). Ruch naturalny
ludności w latach 1995–2010 przedstawia wykres 3.
Wykres 3.
Ruch naturalny ludności w latach 1995–2010 (w tys.)
450
urodzenia
zgony
400
350
300
1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
Tendencja dodatniego przyrostu naturalnego, zapoczątkowana w 2008 r.,
utrzymała się również w 2010 r. i wynosiła 0,9‰.
W latach 1984–2003, z roku na rok rodziło się coraz mniej dzieci. Tymczasem
2010 r. jest już siódmym z kolei, w którym liczba urodzeń jest wyższa niż w najbardziej niekorzystnym dla rozwoju demograficznego 2003 r. Jednocześnie, spadek liczby urodzeń w stosunku do 2009 r. wynosił 1%.
Dzięki pozytywnym zmianom w liczbie zgonów przy nieznacznym spadku ilości urodzeń, 2010 r. był już piątym z kolei rokiem, w którym odnotowano dodatni przyrost naturalny. W porównaniu z 2009 r., różnica między liczbą urodzeń i zgonów
zwiększyła się o 3 tys. i wyniosła około 35 tys. osób (w 2009 r. – 32 tys. osób).
11
W 2010 r. urodziło się ok. 413 tys. dzieci, o ponad 4 tys. mniej niż w roku poprzednim. Zwiększenie natężenia urodzeń odnotowano zarówno wśród rodzin zamieszkałych w miastach, jak i na wsi – ponownie z niewielką przewagą ludności miejskiej, przy czym natężenie urodzeń na wsi pozostało nadal wyższe niż w miastach.
W Polsce utrzymuje się okres głębokiej depresji urodzeniowej. Od 1989 r. poziom reprodukcji nie gwarantuje prostej zastępowalności pokoleń. Stabilność demograficzną zapewnia współczynnik dzietności kształtujący się na poziomie 2,1–2,15,
tj. kiedy w danym roku na jedną kobietę w ciągu całego okresu rozrodczego (w wieku
15–49 lat) przypada średnio 2 dzieci. W 2010 r. współczynnik dzietności wynosił 1,38
(w 2009 r. – 1,40), co oznacza wzrost o 0,16 w stosunku do odnotowanego w 2003 r.,
w którym był najniższy od ponad 50 lat.
Przeobrażenia demograficzne z lat 90. wskazują na przesunięcie najwyższej
płodności kobiet z grupy wieku 20–24 lata do grupy 25–29 lat oraz 30–34 lat. Jest to
wynikiem wyboru, jakiego coraz częściej dokonują ludzie młodzi decydując się najpierw na osiągnięcie określonego poziomu wykształcenia oraz stabilizacji ekonomicznej, a dopiero potem na założenie rodziny oraz jej powiększanie.
Jeśli w analizie zostanie uwzględniony poziom wykształcenia matek, to zauważa się, że od początku lat 90. prawie siedmiokrotnie wzrósł odsetek matek z wykształceniem wyższym (z 6% do 40%), natomiast trzykrotnie zmniejszył się odsetek
kobiet z wykształceniem podstawowym i bez wykształcenia (z 18% do 6%).
Przeciętny wiek kobiet, które w 2010 r. urodziły dziecko to 28,7 lat, wobec 26.
w połowie lat 90. Natomiast przeciętny wiek kobiet rodzących swoje pierwsze dziecko
wzrósł o ponad 3 lata, tj. z 23 do 26,6 lat. Zatem, obserwowany w ostatnich latach
wzrost liczby urodzeń może być spowodowany realizacją urodzeń „odłożonych”, ale
także jest efektem korzystnych zmian w strukturze wieku prokreacyjnego kobiet.
Liczba urodzeń uwarunkowana jest w dużym stopniu liczbą zawieranych
związków małżeńskich. Zdecydowana większość dzieci (w 2010 r. – ponad 80%)
rodzi się w rodzinach tworzonych przez prawnie zawarte związki małżeńskie. Prawie
połowa dzieci rodzi się w okresie pierwszych trzech lat trwania małżeństwa rodziców.
Jednakże, z ankietowych badań rodzin wynika, że model rodziny polskiej upodabnia
się do wzorców zachodnioeuropejskich. Nie należy więc oczekiwać powrotu do wysokiej dzietności.
Od kilkunastu lat systematycznie rośnie odsetek urodzeń pozamałżeńskich.
Na początku lat 90. ze związków pozamałżeńskich rodziło się ok. 6–7% dzieci, zaś
w ostatnich latach 17–20%. Odsetek ten jest zdecydowanie wyższy i w 2010 r.
w miastach wynosił prawie 23%, zaś na wsi – niewiele ponad 17%.
12
Rosnący współczynnik dzietności pozamałżeńskiej przy równolegle zmniejszającym się ogólnym współczynniku dzietności oznacza, że zwiększa się liczba rodzin tworzonych przez związki partnerskie lub rośnie liczba matek samotnie wychowujących dzieci (tzw. rodzin niepełnych).
W 2010 r. zawarto około 228 tys. nowych związków małżeńskich. Liczba
ta była o ok. 22 tys. niższa niż w 2009 r. Współczynnik małżeństw zmniejszył się
o 0,6 pkt do poziomu 6,0‰.
W 2010 r. rozwiodło się 61,3 tys. par małżeńskich, czyli o 4 tys. mniej w stosunku do 2009 r. Dla porównania, w latach 2004–2006 odnotowano gwałtowny wzrost
liczby rozwodów (w 2004 r. – 56 tys. par, w 2005 r. – 68 tys. par, w 2006 r. – 72 tys.
par), podczas gdy w latach 1995 – 2002 orzekano ok. 40–45 tys. rozwodów rocznie.
W Polsce pod koniec 1999 r. wdrożono procedurę prawnego orzekania o separacji. Od momentu wejścia w życie ww. procedury liczba separacji wzrastała bardzo szybko. Od 2000 r. do 2005 r. liczba separacji wzrosła z 1,3 tys. do 11,6 tys., ale
od 2006 r. widoczny jest trend spadkowy i szacuje się, że w 2010 r. orzeczono ich
niespełna 2,8 tys., czyli o ok. 0,4 tys. mniej niż rok wcześniej. Liczbę zawartych małżeństw, separacji i rozwodów w latach 1995–2010 przedstawia wykres 4.
Wykres 4.
Liczba zawartych małżeństw i rozwodów (lewa oś) oraz separacji (prawa oś)
w latach 1995–2010 (w tys.)
14
300
małżeństwa
rozwody
separacje
250
12
10
200
8
150
6
100
4
50
2
0
0
1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
13
1.3.
Cechy demograficzne ludności mające wpływ na politykę
społeczną
Począwszy od 1992 r. obserwuje się w Polsce nieprzerwany wzrost śred-
niej długości życia. Przewiduje się, że chłopcy urodzeni w 2010 r. osiągną średnio
wiek 72,1 lat, dziewczynki zaś – 80,6 lat. W stosunku do 1990 r. trwanie życia mężczyzn wydłużyło się o 5,9 lat, zaś kobiet o 7 lat. Nadal utrzymuje się duża różnica
między trwaniem życia mężczyzn i kobiet – ok. 8,5 roku.
Na koniec 2010 r. kobiety stanowiły 51,7% ogółu ludności; na 100 mężczyzn
przypada ich 107. Współczynnik ten zmienia się w zależności od wieku, w starszych
grupach wieku zdecydowanie przeważają kobiety. Liczebna przewaga mężczyzn
występuje wśród ludności w wieku do 44 roku życia – na 100 mężczyzn przypada
97 kobiet. Natomiast w wieku powyżej 44 lat współczynnik feminizacji wynosi 124,
przy czym w najstarszych rocznikach (65 lat i więcej) jest on wyraźnie wyższy (165).
Rezultatem przemian w procesach demograficznych jest gwałtowne zmniejszanie się liczby dzieci i młodzieży (0–17 lat). Sytuacja ta w 2010 r. miała swoje dalsze odzwierciedlenie w zmniejszonym udziale tej grupy osób w ogólnej liczbie ludności, tj. do poziomu ok. 18,7% (w 1990 r. – 29%; w 2005 r. – ok. 21%).
Szczególnie duże zmiany można zaobserwować w grupie osób w wieku produkcyjnym (kobiety 18–59 lat, mężczyźni 18–64 lata). Z danych za 2010 r. wynika, że
od 1990 r. odsetek osób w wieku zdolności do pracy (w ogólnej liczbie ludności)
wzrósł o ponad 6 pkt proc., tj. z poziomu 58,2% do 64,4% (w 2000 r. wynosił prawie
61%), przy czym tempo przyrostu tej grupy ludności jest coraz wolniejsze. Jednocześnie występuje proces starzenia się zasobów siły roboczej. Jest to spowodowane
coraz większym udziałem osób w wieku niemobilnym (tj. powyżej 44 roku życia) oraz
poprodukcyjnym (60/65 lat i więcej) w ogóle ludności. W 2010 r. łączny udział ludności w tych grupach wieku wynosił 41,1%. Sam udział osób w wieku poprodukcyjnym
(mężczyźni 65 lat i więcej, kobiety 60 lat i więcej) w ogólnej populacji wyniósł 16,9%
(w 2000 r. – prawie 15%, a w 1990 r. niespełna 13%). Struktury wieku ludności
w latach 2002 i 2010 przedstawia wykres 5.
14
Wykres 5.
Struktura wieku ludności Polski ze względu na płeć
kobiety
w 2002 r.
mężczyźni
85+
80-84
75-79
70-74
65-69
60-64
55-59
50-54
45-49
40-44
35-39
30-34
25-29
20-24
15-19
10-14
5-9
0-4
2000
1500
1000
wiek produkcyjny
500
kobiety
0
w .2010 r.
500
1000
1500
wiek nieprodukcyjny
2000
mężczyźni
85+
80-84
75-79
70-74
65-69
60-64
55-59
50-54
45-49
40-44
35-39
30-34
25-29
20-24
15-19
10-14
5-9
0-4
2000
1500
1000
wiek produkcyjny
500
0
500
1000
wiek nieprodukcyjny
1500
2000
Źródło: Opracowanie własne DAE MPIPS na podstawie danych GUS.
15
Zmiany w strukturze wieku ludności oznaczają także istotne wyzwania dla
systemu zabezpieczenia społecznego. Starzenie się społeczeństwa oznacza konieczność zwiększenia transferów socjalnych na rzecz tej grupy ludności (co wynika
z potrzeby wypłaty świadczeń emerytalno-rentowych, zapewnienia odpowiedniego zakresu usług zdrowotnych i opiekuńczych).
Syntetycznym miernikiem pokazującym wydolność systemu zabezpieczenia
społecznego jest współczynnik obciążenia demograficznego ogółem, pokazujący
liczbę osób w wieku nieprodukcyjnym (przedprodukcyjnym i poprodukcyjnym) przypadającą na 100 osób w wieku produkcyjnym. Z perspektywy systemów zabezpieczenia społecznego istotne jest także to, jak kształtuje się współczynnik obciążenia
osób w wieku poprodukcyjnym (kobiety w wieku 60 lat i więcej; mężczyźni w wieku
65 lat i więcej), które są przede wszystkim beneficjentami różnego rodzaju świadczeń
społecznych. W 2010 r., tak samo jak rok wcześniej, na 100 osób w wieku produkcyjnym przypadało 55 osób w wieku nieprodukcyjnym (tj. 26 osób w wieku poprodukcyjnym oraz 29 w wieku do 17 lat), podczas gdy w 2000 r. współczynnik ten wynosił 64,
(24 – dla poprodukcyjnego i 40 – przedprodukcyjnego), a w 1990 r. aż 74, (22 – dla
poprodukcyjnego i 52 – przedprodukcyjnego).
1.4.
Elementy prognozy demograficznej
Obserwowany od połowy lat osiemdziesiątych spadek liczby urodzeń, szczególnie intensywny do 2003 r. oraz korzystne zmiany w procesie umieralności, przyniosły trwałe zmiany w strukturze wieku ludności. Natomiast korzystne zmiany demograficzne, jakie miały miejsce po 2003 r. tj. przede wszystkim wzrost liczby urodzeń
oraz nowozawartych małżeństw – mogą wskazywać na przełom w dotychczasowym
rozwoju ludności. Jednakże dla Polski perspektywa szybkiego wyjścia z głębokiej
depresji demograficznej wydaje się bardzo odległa, bowiem dzietność kobiet w naszym kraju kształtuje się na najniższym poziomie wśród krajów UE i jest jedną z najniższych w krajach europejskich. Jednocześnie coraz więcej młodych osób wyjeżdża
z Polski z zamiarem pozostania za granicą przez dłuższy czas.
W perspektywie do 2035 r. będzie miało miejsce zmniejszanie się zasobów siły roboczej. Według GUS, w 2035 r. ludność Polski osiągnie 35 993 tys. osób, co
będzie stanowiło 94,4% stanu z 2007 r.1. Aż 90% przewidywanego spadku wielkości
1
16
Dane na podstawie publikacji Prognoza ludności na lata 2008–2035, GUS, Warszawa, 2009.
populacji będzie dotyczyło miast. Zmiany w intensywności urodzeń i zgonów spowodują utrzymywanie się dodatniego przyrostu naturalnego do 2013 r. W kolejnych latach jednak – wraz z postępującymi niekorzystnymi zmianami w strukturze ludności
według wieku oraz zmniejszaniem się liczby kobiet w wieku rozrodczym – przewidywany jest ujemny przyrost naturalny, który z każdym kolejnym rokiem będzie się pogłębiał. GUS prognozuje, że wzrost liczby urodzeń będzie występował do 2011 r., zaś
w kolejnych latach liczba urodzeń będzie się systematycznie zmniejszać, osiągając
w 2035 r. wielkość 272,5 tysiąca, a więc blisko 30% mniej niż w 2007 r.
Wydłużanie się przeciętnego trwania życia, przy jednoczesnym niskim poziomie dzietności, będzie miało odzwierciedlenie w niekorzystnych zmianach w strukturze wieku ludności. W perspektywie najbliższych dwudziestu kilku lat nastąpi gwałtowny proces starzenia się ludności. GUS przewiduje znaczący ubytek ludności
w wieku produkcyjnym: począwszy od 2010 r. w ciągu 15 lat liczebność tej grupy
zmniejszy się o 2946 tys., przy czym maksymalny ubytek, 1215 tys. osób, nastąpi
pomiędzy latami 2015 i 2020. Do 2035 r. zmniejszenie populacji osób w wieku produkcyjnym prognozowane jest na 3806 tys. osób, zaś ludności w wieku mobilnym aż
o 4433 tys.
Przy powyżej opisanych tendencjach demograficznych, szczególnej wagi
nabiera zatrzymanie na rynku pracy osób, które w okresie do 2020 r. będą zasilać
grupy wieku 55–59 oraz 60–64 lata (obecnie grupy wieku przedemerytalnego). Ich
pozostawanie na rynku, czyli odraczanie momentu przejścia na emeryturę, zależy
nie tylko od indywidualnej sytuacji rodzinnej i osobistej, statusu na rynku pracy,
przebiegu kariery zawodowej, czy rodzaju i wysokości świadczeń społecznych. Jest
także określone przez zasób kapitału ludzkiego, determinującego możliwości pozostawania w zatrudnieniu i cechy struktur ich zatrudnienia, określane przez strukturę
popytu na pracę.
17
Rozdział 2. Trendy na rynku pracy
Rozdział 2. TRENDY NA RYNKU PRACY
2.1.
Aktywni i bierni zawodowo
Aktywni zawodowo to grupa osób reprezentująca realne zasoby pracy. Do tej
grupy zaliczane są zarówno osoby pracujące (bądź posiadające pracę pomimo czasowego jej niewykonywania), jak i bezrobotne (czyli osoby aktywnie poszukujące
i skłonne podjąć zatrudnienie w relatywnie krótkim okresie czasu). Z kolei ludność
bierna zawodowo są to osoby, które nie zostały zakwalifikowane jako pracujące lub
bezrobotne, czyli nie pracowały, nie miały pracy i jej nie poszukiwały, a jeśli poszukiwały to nie były zdolne do jej podjęcia w ciągu następnych dwóch tygodni. Mogły
również oczekiwać na rozpoczęcie pracy najemnej w okresie dłuższym niż 3 miesiące. Do biernych zaliczane są także osoby mające przerwę w pracy trwającą co najmniej 3 miesiące i wynikającą z powodów innych niż choroba, urlop macierzyński czy
urlop wychowawczy, pod warunkiem, że w tym czasie otrzymują mniej niż 50% wynagrodzenia.
W ostatnich latach liczba osób aktywnych zawodowo w Polsce systematycznie malała, co wyróżniało nasz kraj na tle Europy. Jednakże w 2008 r. malejący trend
liczby osób aktywnych zawodowo został przełamany: w 2008 r. do tej grupy zaliczono
17 011 tys. osób (o 152 tys. więcej niż rok wcześniej), zaś w 2009 r. 17 279 tys.
(o 268 tys. osób więcej niż w 2008), zaś w 2010 r. 17 660 tys. (o 381 tys. osób więcej, wzrost o 2,2%). Wzrost liczby aktywnych zawodowo był spowodowany spadkiem liczby osób biernych (z 14 182 tys. w 2009 r. do 14 014 tys. osób rok później,
a więc o 1,2%), któremu towarzyszył wzrost liczby osób pracujących (odpowiednio
15 868 tys. i 15 961 tys.).
Obniżenie liczby biernych zawodowo w 2010 r. w ostatnich latach wynikało
przede wszystkim ze spadku liczby osób, które nie poszukiwały pracy w związku
z nauką oraz uzupełnianiem kwalifikacji (120 tys. osób mniej), a także z powodu choroby lub niepełnosprawności (93 tys. osób). W porównaniu z 2009 r. wzrosła natomiast liczba osób biernych zawodowo, która nie poszukiwała pracy w związku
z otrzymywaniem emerytury (99 tys. osób), co może być związane z wchodzeniem
w wiek emerytalny powojennego wyżu demograficznego.
18
Wykres 6.
Przyczyny rezygnacji z poszukiwania pracy w 2010 r. (w %)
50
45
mężczyźni
40
kobiety
35
30
25
20
15
10
5
jestem przekonany, nie
znajdę innej
pracy
wykorz.
wszystkie
możliwości
znalezienia
pracy
uczę się,
uzupełniam
kwalifikacje
opiekuję
się
dziećmi,
innymi
osobami
inne
powody
rodzinne
emerytura
Inne
z powodu
niesprawności przyczyny
Źródło: Opracowanie własne DAE MPiPS, na podstawie BAEL 2010.
Powyższy wykres obrazuje, które spośród wyróżnionych przyczyn bierności
zawodowej miały dominujący wpływ na rezygnację z poszukiwania pracy przez
kobiety i mężczyzn w 2010 r.
Uwidacznia się przede wszystkim znaczna przewaga udziału kobiet w grupie osób wskazujących konieczność wykonywania obowiązków domowych oraz
inne powody osobiste lub rodzinne jako przyczyny braku aktywności. Wśród osób,
które z wyżej wskazanych powodów zrezygnowały z aktywności zawodowej, aż
90% stanowią kobiety, co oznacza, iż to przeważnie one zajmują się wychowywaniem dzieci i opieką nad rodziną. Może to wpływać na zróżnicowanie zaangażowania w aktywność zawodową, co zostało zaprezentowane na wykresie 7.
19
Wykres 7.
Rodzaj aktywności zawodowej ludności w wieku 15+ wg płci, przeciętnie
w 2010 r.
mężczyźni
pracujący w pełnym wymiarze godzin
pracujacy w niepełnym wymiarze godzin
bezrobotni
bierni
kobiety
pracujący w pełnym wymiarze godzin
pracujacy w niepełnym wymiarze godzin
bezrobotni
bierni
20
W 2010 r. współczynnik aktywności zawodowej, obliczany jako udział aktywnych zawodowo w liczbie ludności w wieku 15 lat i więcej, kształtował się na poziomie
55,8% i był wyższy o 0,9 pkt proc. w stosunku do poprzedniego roku. W grupie mężczyzn wynosił 64,1%, zaś kobiet – 48,2% (wykres 8). Aktywność zawodowa była nieznacznie wyższa w miastach (55,9%) niż na wsi (55,5%).
Wykres 8.
Współczynnik aktywności zawodowej, wg wieku i płci w 2010 r. (w %)
100
mężczyźni
kobiety
90
80
70
60
w%
50
40
30
20
10
0
15-17 18-19
20-24 25-29
30-34 35-39
40-44 45-49
50-54 55-59
60-64
65+
wiek
Najwyższą aktywnością w 2010 r. charakteryzowały się osoby w wieku 25–
–49 lat, dla których współczynnik aktywności wyniósł 86,1%, tj. o 0,5 pkt proc. wyżej
niż przeciętnie w 2009 r. Zauważalny jest skok aktywności między grupami wieku 15–
–19 lat oraz 20–24 lata. Różnica między nimi wynosi 49,8 pkt proc. i wynika w głównej mierze z podejmowania pracy przez osoby, które ukończyły szkołę na poziomie
średnim i nie kontynuują nauki. Jednocześnie obserwujemy silny spadek aktywności
po przekroczeniu granicy 49 lat, zwłaszcza między grupami 50–54 lata oraz 55–59 lat
(25,5 pkt proc.). Niska aktywność i szybkie wycofywanie się z rynku pracy osób
w wieku niemobilnym jest jednym z podstawowych problemów polskiej gospodarki.
Według szacunków Eurostatu, w 2009 r. przeciętny wiek wycofywania się z rynku
pracy w krajach UE-27 wyniósł 61,4 lat. Najpóźniej aktywność ekonomiczną kończą
mieszkańcy nienależącej do UE Islandii, którzy średnio w wieku 64,8 lat przechodzą na emeryturę. Niewiele mniejszym wiekiem wykazują się mieszkańcy Szwecji –
21
64,3 lata. Spośród krajów UE najwyższe wskaźniki charakteryzują Holandię (63,5),
Wielką Brytanię (63,0), Cypr, Estonię, Danię i Hiszpanię (ponad 62 lata). Znacznie
poniżej średniej wypadają natomiast Słowacja (58,8), Węgry (59,3), Francja (60,0).
Dla przykładu, wskaźnik ten dla Polski w 2007 r. wynosił 59,3 lata2.
Aktywność zawodową wyraźnie różnicuje poziom wykształcenia. Osoby w wieku 15–64 lata legitymujące się dyplomem wyższej uczelni należą do grupy z najwyższym wskaźnikiem aktywności zawodowej (87,1%). Z kolei najniższy wskaźnik aktywności, wynoszący 29,0%, charakteryzuje osoby z wykształceniem gimnazjalnym,
podstawowym i niepełnym podstawowym. Osoby te stanowią 36,9% ogółu biernych
zawodowo w wieku 15–64 lat. Ich duży udział wynika najczęściej z kontynuowania
przez te osoby kształcenia na wyższych poziomach edukacji.
2.2.
Pracujący
W 2010 r. liczba osób pracujących osiągnęła poziom 15 961 tys. W porównaniu z rokiem poprzednim liczba ta zwiększyła się o 93 tys. osób, co oznacza wzrost
o 0,59% (rok wcześniej ten wzrost wyniósł 0,4%). Okres między 2003 i 2008 rokiem
był okresem dynamicznego wzrostu liczby pracujących. Począwszy od roku 2009
dynamika wzrostu liczby pracujących obniżyła się, jednakże pozostała pozytywna.
Wskaźnik zatrudnienia dla ludności w wieku 15 lat i więcej w 2010 r. kształtował się na tym samym poziomie, co rok wcześniej i wynosił 50,4%. Stale także utrzymuje się dysproporcja we wskaźniku zatrudnienia kobiet i mężczyzn. W 2010 r.
wskaźnik ten dla kobiet kształtował się na poziomie (43,4%), a wskaźnik dla mężczyzn (58,1%). Różnica wyniosła 14,7 pkt proc. i w porównaniu z poprzednim rokiem
zmalała o 0,7 pkt proc.
W Polsce w 2010 r., podobnie jak i w latach poprzednich, kobiety pracowały
nie tylko rzadziej, ale także krócej niż mężczyźni. Przeciętny tygodniowy czas pracy
kobiet wyniósł 37,3 godziny, podczas gdy mężczyźni pracowali średnio 41,8 godziny
tygodniowo. Warto zaznaczyć, iż średni czas jest tutaj liczony bez rozróżnienia pełnego i niepełnego wymiaru czasu pracy. Różnica w tygodniowym czasie pracy kobiet
i mężczyzn wyniosła zatem podobnie jak w poprzednim roku 4,5 godziny (w 2004 r.
wynosiła 5,7 godziny). W ostatnich kilku latach dysproporcje zmniejszyły się, choć
2
22
Eurostat nie prezentuje wyników dla Polski za lata 2008–2009.
w ciągu ostatnich 2 lat można zaobserwować stabilizację tego wskaźnika. Wykres 9
szczegółowo prezentuje wskaźnik zatrudnienia w podziale na płeć i grupy wieku
w 2010 roku.
Wykres 9.
Wskaźnik zatrudnienia wg płci i wieku w 2010 r. (w %)
w%
100
mężczyźni
kobiety
90
80
70
60
50
40
30
20
10
0
15-17
18-19
20-24
25-29
30-34
35-39
40-44
45-49
50-54
55-59
60-64
65+
wiek
Źródło: Opracowanie własne DAE MPiPS na podstawie BAEL 2010.
Wskaźnik zatrudnienia jest silnie zróżnicowany pod względem wieku. W 2010 r.
najwyższy poziom zatrudnienia zaobserwowano wśród osób o najwyższej aktywności
zawodowej, czyli w grupach 25–34, 35–44 i 45–54 lata, dla których wskaźnik zatrudnienia kształtował się odpowiednio na poziomie 76,7%, 82,0% oraz 73,2%. W tych
przedziałach wieku odnotowano nieznaczny spadek w porównaniu z 2009 r., przy
czym największy zaobserwowano w przypadku osób w wieku 25–34 lata (o około
1,1 pkt proc.). Wzrost liczby zatrudnionych nie dotyczył również grupy osób w wieku
poprodukcyjnym (65+). Wskaźnik zatrudnienia w tej grupie ukształtował się na podobnym poziomie co rok temu, czyli 4,7%. Za korzystne należy natomiast uznać
utrzymywanie się tendencji w kształtowaniu się wskaźnika zatrudnienia osób w wieku
przedemerytalnym – w ostatnich dwóch latach obserwowano systematyczny wzrost
zatrudnienia w grupie 55–64 lata, w 2010 r. wskaźnik ten wyniósł 34,0% i wzrósł
w porównaniu z 2009 r. o 1,74 pkt proc. (wykres 10).
23
Wykres 10. Wskaźnik zatrudnienia wg grup wieku w 2009 r. i 2010 r. (w %)
w%
90
80
2009
2010
70
60
50
40
30
20
10
0
15-24
25-34
35-44
45-54
55-64
65+
wiek
Źródło: Opracowanie własne DAE MPiPS na podstawie BAEL 2010.
Istotnym czynnikiem różnicującym wskaźnik zatrudnienia jest poziom wykształcenia. Najwyższy wskaźnik zatrudnienia wśród osób w wieku 15–64 lat, na
poziomie 82,7%, zaobserwowano wśród osób z wyższym wykształceniem. Osoby
z wykształceniem średnim zawodowym lub zasadniczym zawodowym, ze wskaźnikiem zatrudnienia na poziomie 68,1% oraz 62,6%, znalazły się w dużo lepszej
sytuacji niż grupa osób z wykształceniem średnim ogólnokształcącym oraz co najwyżej gimnazjalnym (wskaźniki zatrudnienia odpowiednio 47,1% i 23,6%. Warto
również podkreślić, iż jedynie w grupie osób z wykształceniem wyższym obserwujemy wyraźnie mniejsze różnice niż w innych grupach między wskaźnikiem zatrudnienia dla kobiet i mężczyzn (4,6/2,7 pkt proc., podczas gdy dla niższych poziomów
wykształcenia różnica ta kształtuje się w przedziale 11/12–17 pkt proc., a w przypadku wykształcenia zasadniczego zawodowego różnica wynosi aż 18,8/20,1 pkt
proc.). Te zależności przedstawia wykres 11.
Mieszkańcy wsi i miast charakteryzują się takim samym poziomem wskaźnika
zatrudnienia. W 2010 r. wskaźnik zatrudnienia na wsi i w miastach ukształtował się na
poziomie 50,4%. W porównaniu do 2009 r. zatrudnienie na wsi minimalnie spadło
(o 0,4 pkt proc.), zaś w miastach nieznacznie wzrosło (o 0,2 pkt proc.).
24
Wykres 11. Wskaźnik zatrudnienia według poziomu wykształcenia w 2010 r. (w %)
mężczyźni
kobiety
ogółem
90
80
70
w%
60
50
40
30
20
10
0
wyższe
policealne
średnie
średnie
zasadnicze
zawodowe ogólnokształcące zawodowe
gimnazjalne i
niższe
wykształcenie
Źródło: Opracowanie własne DAE MPiPS, na podstawie BAEL 2009 i 2010.
Struktura własnościowa polskiej gospodarki, a co za tym idzie struktura zatrudnienia ulega ciągłej poprawie, gdyż obserwować można spadkowy trend udziału
pracujących w sektorze publicznym. Udział osób pracujących w sektorze prywatnym
zwiększył się z 72,2% w 2007 r. do 73,6% w 2010 r. Niespełna 60% osób pracujących w sektorze prywatnym stanowią mężczyźni. Natomiast sektor publiczny zdominowany jest przez kobiety, których udział w zatrudnieniu kształtował się w 2010 r. na
poziomie 59% i zwiększył się o 0,8 pkt proc. (wykres 12).
W ramach podziału na sektory ekonomiczne, struktura pracujących zmienia
się wraz z postępującą restrukturyzacją. Udział osób zatrudnionych w rolnictwie stale
spada z poziomu 14,7% w 2007 r. do 13,3% w 2009 r. (wykres 13). W 2010 r. udział
osób zatrudnionych w rolnictwie obniżył się do poziomu 12,8%. Rośnie udział sektora
usług który w 2010 r. wyniósł 57% (wzrost o 1,4 pkt proc. niż w 2009 r.). Odsetek
osób pracujących w sektorze przemysłowym zmalał w 2010 r. do 30,2% (o 0,9 pkt
proc. mniej niż w roku poprzednim).
25
Wykres 12. Struktura pracujących kobiet i mężczyzn w sektorach, w 2010 r. (w %)
100%
90%
80%
40,1
59,9
70%
60%
50%
40%
59,0
30%
41,0
20%
10%
0%
sektor publiczny
mężczyźni
sektor prywatny
kobiety
Źródło: Opracowanie własne DAE MPIPS, na podstawie BAEL 2010.
Wykres 13. Struktura zatrudnionych, wg sektorów ekonomicznych w 2010 r.
rolnictwo
12,8%
usługi
57,0%
26
przemysł
30,2%
Liczba osób pracujących na własny rachunek w 2010 r., z wyłączeniem pracujących w rolnictwie, wyniosła 1 716 tys. Liczba ta wzrosła w stosunku do 2009 r.
o 5,7%. Liczba pracowników najemnych, z pominięciem zatrudnionych w rolnictwie,
również wzrosła (o 0,5% w stosunku do 2009 r.) i osiągnęła poziom 12 074 tys.
osób.
Liczba wolnych miejsc pracy w 2010 r. ukształtowała się na poziomie około
69,0 tys. i była wyższa niż rok wcześniej o 4,6%. Pod koniec IV kw. 2010 r., 84,4%
wolnych miejsc pracy stanowiły stanowiska w sektorze prywatnym; podobnie jak
w poprzednich okresach dominowały oferty zgłaszane przez duże jednostki (50,9%).
Największa liczba wolnych miejsc pracy w 2010 r. była do rozdysponowania w przetwórstwie przemysłowym (15,9 tys.), handlu i naprawach (9,0 tys.) oraz w budownictwie (7,5 tys.). Dominująca grupa wolnych miejsc pracy była przeznaczona dla
robotników przemysłowych i rzemieślników (16,2 tys.), następnie dla specjalistów
(13,3 tys.) oraz techników i innych średniego szczebla specjalistów (8,9 tys.). Biorąc
pod uwagę podział na regiony, największą ofertę wolnych stanowisk zanotowano
w regionie centralnym (22,7 tys. czyli 32,9% wolnych miejsc pracy)3.
Polska należy do grupy państw o jednym z niższych wskaźników zatrudnienia
w Europie, obliczonych dla osób w wieku 15–64 lata. Dla Polski wskaźnik ten wyniósł
w 2010 r. 59,3% (tyle samo co w 2009, w 2008 r. – 59,2%). Pomimo braku zmiany
wskaźnika zatrudnienia, Polska awansowała na 20. z 23. miejsce w rankingu państw
UE 27. Najwyższe wskaźniki zatrudnienia zaobserwowano w Holandii, Danii, Szwecji,
w Austrii oraz w Niemczech. W tych państwach wskaźniki zatrudnienia osiągnęły
poziom powyżej 70%, a więc powyżej celu postulowanego przez Strategię Lizbońską
(wykres 14).
3
Dane na podstawie publikacji GUS Popyt na pracę w 2010 roku.
27
Wykres 14. Wskaźnik zatrudnienia dla osób w wieku 15–64 lata w krajach UE w 2010 r.
(w %)
Węgry
Malta
Włochy
Litw a
Hiszpania
Rumunia
Słow acja
Polska
Łotw a
Grecja
Bułgaria
Irlandia
Estonia
Belgia
Francja
Czechy
Luxemburg
Portugalia
Słow enia
Finlandia
Wielka Brytania
Cypr
Niemcy
Austria
Szw ecja
Dania
Holandia
0
10
20
30
40
50
60
70
80
w %
Źródło: Opracowanie własne DAE MPiPS na podstawie danych Eurostatu.
2.3.
Bezrobotni
Bezrobocie w Polsce badane jest w oparciu o dwa różne źródła: Badanie Aktywności Ekonomicznej Ludności (BAEL) prowadzone przez GUS oraz rejestry prowadzone przez Powiatowe Urzędy Pracy. Dane różnią się ze względu na odmienną
metodologię badania, definicję bezrobotnego i przyjęte okresy sprawozdawcze.
Bezrobotnym według BAEL jest osoba w wieku 15–64 lata, która w okresie badanego tygodnia nie pracowała (nie przepracowała przynajmniej jednej godziny), aktywnie poszukiwała pracy w ciągu ostatnich czterech tygodni przed badaniem i była gotowa
do podjęcia pracy w przeciągu dwóch tygodni następujących po tygodniu badania.
Dane dotyczące bezrobocia rejestrowanego zbierane są w ramach statystyki
publicznej z Powiatowych i Wojewódzkich Urzędów Pracy. Obejmują one całą populację osób spełniających wymagania określone w ustawie o promocji zatrudnienia
i instytucjach rynku pracy. Dane te obejmują wszystkie osoby, które w danym okresie
przebywały w rejestrze Powiatowych Urzędów Pracy (PUP) oraz osoby poszukujące
pracy niezarejestrowane w PUP, które zgłosiły się do urzędu po poradę zawodową.
28
Zarejestrować się w PUP jako bezrobotne mogą osoby w wieku 18–59/64 lata, które
nie są zatrudnione i nie wykonują pracy zarobkowej, zdolne i gotowe do podjęcia
pracy, nieuczące się w szkole (z wyjątkiem szkół dla dorosłych i wyższych w systemie
wieczorowym i zaocznym), nieposiadające prawa do emerytury lub renty z tytułu niezdolności do pracy, niebędące właścicielami gospodarstwa rolnego oraz nie uzyskujące dochodów w wysokości przekraczającej miesięcznie połowę minimalnego wynagrodzenia za pracę oraz przychodów z działów specjalnych produkcji rolnej.
Bezrobotni według BAEL
W 2010 r., podobnie jak rok wcześniej, liczba bezrobotnych zwiększyła się.
Przeciętnie odnotowano 1 699 tys. osób bezrobotnych, czyli o 288 tys. osób więcej
niż w roku poprzednim. Wzrost liczby bezrobotnych przyczynił się do zwiększenia
stopy bezrobocia. W 2006 r. wskaźnik ten wynosił 13,8%, w 2008 r. – 7,1%. W 2009 r.
nastąpił wzrost do poziomu 8,2% a w 2010 stopa bezrobocia wyniosła 9,6%.
Oprócz wzrostu ogólnej liczby osób bezrobotnych, zmieniły się również przyczyny pozostawania bezrobotnym. Podobnie jak w 2009 r. największy udział wśród
bezrobotnych mają osoby, które straciły pracę (46,4%), a nie tak jak w latach poprzednich, osoby mające zamiar wrócić do pracy po przerwie. Jednocześnie odsetek osób
wskazujących na poszukiwanie pracy w związku z chęcią powrotu do pracy po przerwie
zmniejszył się w porównaniu z rokiem 2009, kiedy osiągnął on poziom 30,4% do 29,6%
w 2010 r. W związku z obserwowanym w 2009 r. silnym spowolnieniem gospodarczym
udział osób należących do pierwszej grupy wzrósł bardzo silnie o 11,5 pkt proc. pomiędzy 2008 a 2009 r. Natomiast stabilny w całym analizowanym okresie jest udział osób
rezygnujących z pracy, kształtujący się na poziomie około 6,5% (wykres 15).
Największe trudności na rynku pracy mają osoby najmłodsze – w wieku
15–24 lata. Stopa bezrobocia w tej grupie przez ostatnie lata systematycznie malała –
w 2005 wynosiła 37,7%, zaś w 2008 już 17,3%. Od 2009 r. stopa bezrobocia najmłodszych uczestników rynku pracy zaczęła wzrastać i wyniosła 20,5%, a w 2010 r. –
23,7%. Pomimo odnotowanego wzrostu bezrobocia wśród tej grupy osób w całej
UE27, to wskaźnik charakteryzujący Polskę jest wyższy niż średnia UE 27 (21,1%).
Wynika to z faktu, iż często młodzi ludzie stosunkowo późno wchodzą na rynek pracy
– wybierają kontynuację kształcenia na poziomie wyższym lub wyższym zawodowym,
zaś mało popularne jest łączenie nauki z pracą. Warto zauważyć także, iż ponadprzeciętne bezrobocie w tej grupie wieku jest w pewnym sensie naturalnym zjawiskiem – młode osoby wkraczając na rynek pracy potrzebują najczęściej przynajmniej
krótkiego okresu czasu na znalezienie pierwszej pracy.
29
Tysiące
Wykres 15. Źródła rekrutacji bezrobotnych w latach 2002–2010 (w tys.)
1,6
stracili pracę
1,4
zrezygnow ali z pracy
pow racający do pracy po przerw ie
1,2
pierw sza praca
1
0,8
0,6
0,4
0,2
0
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
Uwaga: Dane z lat 2003–2010 nie są w pełni porównywalne z latami wcześniejszymi.
Źródło: Opracowanie własne DAE MPiPS na podstawie BAEL.
Najniższa stopa bezrobocia występuje w grupie osób najstarszych, a więc
w grupie 55–64 lata. W 2010 r. stopa bezrobocia dla tej grupy wynosiła 7,1% i była
wyższa o 0,8 pkt proc. niż w 2009 r. Wynika to głównie z faktu, iż w statystykach bezrobocia pojawiło się ponad 34% więcej osób w wieku 55–64 lata niż rok wcześniej.
Dla osób w grupie o najwyższej aktywności zawodowej (w wieku 25–54 lata) stopa
bezrobocia w 2010 r. wynosiła 8,3%, wobec 6,9% w 2009 r.
Poziom wykształcenia jest kolejnym czynnikiem różnicującym szanse na rynku pracy. Niższy poziom wykształcenia przekłada się na większe trudności ze znalezieniem zatrudnienia. Problemy stwarza zwłaszcza wykształcenie nie dające żadnego zawodu. W 2010 r. najwyższą stopą bezrobocia charakteryzowały się osoby
z wykształceniem gimnazjalnym lub niższym (18,4%) oraz zasadniczym zawodowym
(9,2%). Nieco niższą stopę bezrobocia notowano wśród osób z wykształceniem średnim ogólnokształcącym – 8,4%. Wyraźnie lepsza sytuacja dotyczy jedynie absolwentów studiów wyższych, dla których wskaźnik ten nie zmienił się w porównaniu z poprzednim rokiem i wyniósł 4,4%.
30
Biorąc pod uwagę miejsce zamieszkania, niższa stopa bezrobocia charakteryzuje mieszkańców wsi niż miast. W 2010 r. stopa bezrobocia w miastach wynosiła
9,8%, natomiast na wsi była niższa o 0,5 pkt proc. Dla porównania w 2009 r. obie
stopy bezrobocia wynosiły odpowiednio 8,3% oraz 7,8%, zaś w 2008 r. – 7,2%
oraz 7,0%.
Zróżnicowanie poziomu bezrobocia jest widoczne również na poziomie regionalnym. W 2010 r. najmniejszą stopę bezrobocia odnotowano w województwie
mazowieckim 7,4%, zaś najwyższą w województwie zachodniopomorskim, gdzie
wskaźnik ten wyniósł 12,3%. Zróżnicowanie między województwami od 2009 roku
pozostaje na niezmiennym poziomie – 4,9 pkt proc. i jest nieznacznie wyższe niż
w 2008 r. kiedy wynosiło 4,1 pkt proc.
W latach 2000–2005 przeciętny czas poszukiwania pracy ulegał wydłużeniu
i w 2005 r. przekraczał 18 miesięcy. Po tym okresie obserwowane było skrócenie
czasu poszukiwania pracy, który w 2009 r. osiągnął poziom 11,1 miesiąca, a w 2010
– 9,9 miesiąca.
Wykres 16. Stopa bezrobocia (lewa oś) i wskaźnik zatrudnienia (prawa oś) według płci
w latach 1994–2010
w%
stopa bezrobocia mężczyźni
w skaźnik zatrudnienia mężczyźni
25
stopa bezrbocia kobiety
w skaźnik zatrudnienia kobiety
70
20
60
15
50
10
40
5
30
19941995199619971998199920002001200220032004200520062007200820092010
Źródło: Opracowanie własne DAE MPiPS na podstawie BAEL.
31
W 2010 r. 31,1% ogółu bezrobotnych stanowiły osoby, które poszukiwały pracy przez okres dłuższy niż 12 miesięcy. Udział bezrobotnych długookresowo w bezrobotnych ogółem zwiększył się w porównaniu z rokiem poprzednim o 0,8 pkt proc.
Osoby długotrwale bezrobotne są szczególnie narażone na wykluczenie z rynku pracy, ponieważ wielomiesięczne pozostawanie bez zatrudnienia przyczynia się do
znacznej deprecjacji ich umiejętności, kwalifikacji zawodowych i kapitału ludzkiego,
jednocześnie wywierając demotywujący efekt na bezrobotnych i umniejszając ich
atrakcyjność w oczach pracodawcy. Tymczasem, najczęściej są to osoby o niskich
kwalifikacjach zawodowych i małej mobilności, które jednocześnie nie uczestniczą
w kształceniu ustawicznym, czyli w jakiejkolwiek formie podnoszenia lub zmiany kwalifikacji zawodowych. Zmniejsza to szanse na znalezienie przez nich zatrudnienia
i utrudnia ich aktywizację (wykres 16).
Bezrobocie rejestrowane
Siła wpływu światowego kryzysu na polską gospodarkę jest znacznie słabsza
niż w wielu innych krajach UE. Polska uniknęła ujemnej dynamiki realnego PKB, choć
tempo wzrostu gospodarczego osłabło. W 2009 r. wzrost PKB w Polsce osiągnął poziom 1,8% i był zdecydowanie niższy aniżeli w 2008 r., kiedy to odnotowano wzrost
o 5,1%. W 2010 r. PKB wzrósł realnie o 3,8% w porównaniu do roku poprzedniego.
Oznacza to, że dynamika wzrostu była ponad 2-krotnie silniejsza niż w 2009 r. Poprawa
tempa wzrostu PKB to m.in. efekt umocnienia popytu krajowego, który wzrósł o 3,9%.
Spowolnienie tempa spadku bezrobocia rejestrowanego było zauważalne
w końcu 2008 r., kiedy to w urzędach pracy zarejestrowanych było 1 473,8 tys.
osób. Poziom bezrobocia był wprawdzie o 272,8 tys. osób niższy niż rok wcześniej,
ale dynamika spadku liczby osób bezrobotnych była znacznie niższa niż w 2007 r.
i wyniosła 15,6%. Względny spadek poziomu bezrobocia w końcu 2008 r. był
o 8,8 punktu procentowego niższy niż notowany w 2007 r. (24,4% wobec 15,6%).
Niemniej jednak liczba bezrobotnych była 2-krotnie niższa niż w latach 2001–2004
(wykres 17).
W końcu 2010 r. w ewidencji urzędów pracy zarejestrowanych było 1 954,7 tys.
osób bezrobotnych, czyli o 62,0 tys. osób więcej niż przed rokiem, tj. wzrost wyniósł
3,3%. Zwiększyła się przede wszystkim liczba bezrobotnych poprzednio pracujących
o 55,6 tys. (tj. o 3,7%), przy wzroście liczby dotychczas niepracujących o 6,4 tys.
osób (tj. o 1,6%). Równocześnie zmalał udział osób uprawnionych do zasiłku dla
bezrobotnych z 20,1% w końcu 2009 r. do 16,7% w końcu 2010 r.
32
Wykres 17. Liczba zarejestrowanych bezrobotnych i stopa bezrobocia rejestrowanego
w latach 2000–2010 (stan pod koniec okresu sprawozdawczego)
19,4
20,0
20,0
20,0
17,6
2 850
15,1
18,0
16,0
14,8
w tys.
2 450
liczba bezrobotnych
stopa bezrobocia
19,0
14,0
2 050
11,9
11,2
1 650
w tys.
3 250
12,3
12,0
9,5
10,0
8,0
1 250
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
Źródło: Dane Departamentu Rynku Pracy MPiPS.
Poziom bezrobocia rejestrowanego zwiększył się w trzynastu województwach,
natomiast w 3 odnotowano spadek (lubuskie, świętokrzyskie i warmińsko-mazurskie). Najwyższą dynamikę wzrostu bezrobocia zanotowano w małopolskim – 9,4%
oraz śląskim – 7,6%.
Stopa bezrobocia rejestrowanego w końcu 2010 r. wyniosła 12,3% i była
o 0,2 pkt proc. wyższa niż w końcu 2009 r. Wzrost stopy odnotowano 11 województwach (najwyższy w małopolskim o 0,7 p.p.), natomiast w warmińsko-mazurskim,
lubuskim, świętokrzyskim i podkarpackim wskaźnik bezrobocia był niższy niż przed
rokiem, z kolei w wielkopolskim utrzymał się na tym samym poziomie. Kształtował
się on w przedziale od 1,0 pkt proc. w świętokrzyskim do 3,6 pkt proc. w pomorskim.
Wysoki wzrost bezrobocia w 2009 r., w porównaniu do 2008 r., wynikał z kilku podstawowych przyczyn, a mianowicie: bardzo wysokiego napływu bezrobotnych,
zmniejszonego odpływu bezrobotnych, zmniejszonej liczby podjęć pracy, spadku liczby ofert pracy, wysokiej liczby zwolnień z przyczyn dotyczących zakładu pracy oraz
zwiększonej rejestracji osób powracających z pracy z zagranicy.
W latach 2007–2008 występowała niewielka rotacja w grupie osób bezrobotnych (niewielki napływ i odpływ). W 2009 r., w porównaniu do 2008 r., zanotowano
33
istotny wzrost napływu bezrobotnych (o 24,5%), przy spadku odpływu z bezrobocia
(o 3,1%). W 2010 r. sytuacja się odwróciła. W porównaniu do 2009 r. zaobserwowano spadek napływu bezrobotnych (o 1,4%), przy wzroście odpływu z bezrobocia
(o 11,8%). W urzędach pracy zarejestrowało się 3 042 tys. osób, tj. o 41,8 tys. mniej
niż przed rokiem, natomiast z ewidencji bezrobotnych wyłączono 2979,8 tys. bezrobotnych, czyli o 315,0 tys. osób więcej niż w analogicznym okresie 2009 r. Pracę
podjęło 1183,3 tys. bezrobotnych, tj. o 170,9 tys. osób więcej niż przed rokiem
(wzrost o 16,9%), przy czym wzrost dotyczył zarówno podjęć pracy niesubsydiowanej
jak i subsydiowanej. Liczba osób, które w 2010 r. podjęły pracę niesubsydiowaną
wyniosła 927,0 tys. (tj. o 14,4% więcej niż przed rokiem), zaś liczba osób podejmujących pracę subsydiowaną wzrosła o 54,0 tys. (tj. o 26,7%) do poziomu 256,3 tys.
osób. Wskaźnik płynności rynku pracy, określający stosunek liczby bezrobotnych,
którzy podjęli pracę w danym okresie do liczby nowo zarejestrowanych bezrobotnych,
wyniósł w 2010 r. 38,9%, czyli był wyższy niż w 2009 r. (32,8%), ale niższy niż w latach wcześniejszych (wykres 18).
Wykres 18. Napływ i odpływ bezrobotnych w latach 2004–2010
w tys.
odpływ
napływ
trend odpływu
trend napływu
280
270
260
250
240
230
220
210
200
lip-11
sty-11
lip-10
sty-10
lip-09
sty-09
lip-08
sty-08
lip-07
sty-07
lip-06
sty-06
lip-05
sty-05
lip-04
sty-04
190
Dane odsezonowane w procedurze TRAMO/SEATS. Trend napływu i odpływu przedstawia średnią ruchomą.
Źródło: Dane MPiPS.
34
Aktywnymi programami rynku pracy w 2010 r. objęto 804,6 tys. bezrobotnych,
podczas gdy w 2009 r. – 697,4 tys. osób. Tym samym liczba zaktywizowanych bezrobotnych wzrosła o 107,2 tys. osób, czyli o 15,4%. Osoby objęte działaniami aktywizacyjnymi stanowiły 27% odpływu bezrobotnych, wobec 26,2% w 2009 r.
W latach 2002–2007, z roku na rok wzrastała liczba ofert pracy będących
w dyspozycji publicznych służb zatrudnienia. Korzystna tendencja załamała się
w 2008 r. W 2009 r. do urzędów pracy wpłynęło 902,6 tys. ofert pracy, tj. o 240 tys.
(21%) mniej niż rok wcześniej. W 2010 r. liczba ofert pracy ponownie wzrosła do
1 021,2 tys., czyli była o 118,6 tys. (tj. o 13,1%) wyższa niż w 2009 r. Wzrost ten był
przede wszystkim efektem zwiększenia się liczby ofert pracy subsydiowanej o 14,2%,
przy wzroście liczby niesubsydiowanych miejsc pracy o 11,9%.
Średnia liczba bezrobotnych przypadających na 1 ofertę pracy4 zwiększyła
się. W 2010 r. wyniosła 18 osób, wobec 16 osób w końcu 2009 r. W 2010 r. blisko
2 tys. zakładów pracy zwolniło 33,9 tys. osób przede wszystkim z sekcji przetwórstwo
przemysłowe (16,2 tys. osób, tj. 48,3% zwolnień grupowych), transport i gospodarka
magazynowa (3,3 tys. osób, tj. 9,9%) oraz działalność finansowa i ubezpieczeniowa
(3,1 tys. osób, tj. 9,4%). Należy zauważyć, że w 2009 r. zwolnień z przyczyn dotyczących zakładu pracy dokonało 2,9 tys. pracodawców, zwalniając 70,6 tys. osób.
W liczbie zgłaszanych ofert pracy wzrasta udział ofert na prace subsydiowane. W latach 2004–2008 oferty pracy subsydiowanej stanowiły ok. 40% ogółu ofert
będących w dyspozycji urzędów pracy, a w 2009 r. udział tych ofert wzrósł do 53%
(478,7 tys. ofert). Natomiast w 2010 r. oferty subsydiowanego zatrudnienia stanowiły
53,5% ogółu ofert (546,8 tys.). Zatem można powiedzieć, że możliwość subsydiowanego zatrudnienia pomogła pracodawcom w przetrwaniu okresu kryzysu.
Od lat wysoki pozostaje stopień terytorialnego zróżnicowania bezrobocia
w Polsce. Jest to wynikiem zarówno nierównomiernego rozwoju społeczno-gospodarczego regionów, jak i ich położenia geograficznego. Terytorialne zróżnicowanie,
mierzone różnicą pomiędzy najniższą i najwyższą wartością wskaźnika bezrobocia
w 2010 r. w porównaniu do 2009 r. zmniejszyło się. W końcu 2010 r. różnica pomiędzy najniższą i najwyższą stopą bezrobocia w województwach wynosiła 10,8 pkt
proc. (wielkopolskie – 9,2%, warmińsko-mazurskie – 20,0%), wobec 11,7 pkt proc.
w końcu 2009 r. Zróżnicowanie stopy bezrobocia na poziomie powiatów zmniejszyło
4
Liczba bezrobotnych przypadających na 1 ofertę pracy w danym roku liczona jest wg wzoru:
(bezrobotni według stanu w końcu poprzedniego roku + bezrobotni w końcu danego roku) /2
(oferty pracy zgłoszone w roku + oferty pracy na koniec poprzedniego roku).
35
się z 32,5 pkt proc w końcu 2009 r. do 31,7 pkt proc. w końcu 2010 r. Zatem spadek
wyniósł 0,8 pkt proc. Najniższą stopę bezrobocia w końcu 2010 r., nie przekraczającą 5% – odnotowano w: M. St. Warszawa (3,4%), M. Poznań (3,5%), powiecie
poznańskim (3,6%), M. Sopot (3,7%), M. Katowice (3,8%) oraz M. Kraków (4,7%).
Najwyższy, ponad 30% wskaźnik bezrobocia wystąpił w powiatach: braniewskim,
bartoszyckim, piskim oraz szydłowieckim.
Również sezonowość stanowi stałą cechę polskiego rynku pracy i oznacza
wzrost bezrobocia w miesiącach rozpoczynających i kończących rok. W 2008 r. spadek bezrobocia zanotowano już w lutym, ale od listopada 2008 r. zarówno poziom,
jak i stopa bezrobocia rejestrowanego wzrastały z miesiąca na miesiąc i sytuacja ta
utrzymała się do końca marca 2009 r. Następnie po 3 miesiącach spadku, od lipca
2009 r. ponownie rozpoczął się notowany do końca lutego 2010 r. okres wzrostu bezrobocia z miesiąca na miesiąc. Od marca do końca sierpnia 2010 r. notowany był
sezonowy spadek bezrobocia, a wrzesień ponownie rozpoczął trwający do końca
2010 r. wzrost bezrobocia. Generalnie sezonowe zmiany na rynku pracy w 2010 r.
były korzystniejsze niż w 2009 r. Spadek bezrobocia trwał 6 miesięcy (w 2009 r. –
3 miesiące), co więcej dynamika wzrostu w pozostałych miesiącach była niższa niż
w analogicznych okresach 2009 r. Wyjątek stanowił wzrost liczby bezrobotnych zanotowany w grudniu 2010 r. o 5,2% w porównaniu do stanu z końca listopada 2010 r.
(w grudniu 2009 r. wzrost wynosił 4,5%).
Niekorzystną cechą polskiego bezrobocia pozostaje jego strukturalny charakter. Główne czynniki hamujące aktywizację zawodową bezrobotnych to: niedostosowanie kwalifikacji do potrzeb rynku pracy, długotrwałe pozostawanie bez pracy (co
czwarty bezrobotny pozostaje bez pracy powyżej 12 miesięcy od momentu zarejestrowania się), niskie wykształcenie bezrobotnych (ok. 57% bezrobotnych posiada
wykształcenie zasadnicze zawodowe lub niższe), czy wysoki poziom terytorialnego
zróżnicowania bezrobocia.
W latach 2002–2005 ponad 50% bezrobotnych pozostawało bez pracy ponad
rok od momentu zarejestrowania, czyli tzw. długotrwałe bezrobocie dotykało co drugiego bezrobotnego – obecnie co czwartego. Z jednej strony jest to efektem korzystnych zmian w gospodarce i ogólnej poprawy sytuacji na rynku pracy, z drugiej wiąże
się z podejmowanymi działaniami aktywizującymi bezrobotnych.
Jeden z najważniejszych problemów polskiego rynku pracy stanowi wysoki
poziom bezrobocia ludzi młodych, choć do 2007 r. (począwszy od 2003 r.) obserwowany był jego dynamiczny spadek. Reperkusje kryzysu gospodarczego wpłynęły na
36
spowolnienie tempa spadku bezrobocia w 2008 r. oraz na jego wzrost w 2009 r.
W końcu 2008 r. w ewidencji urzędów pracy pozostawało 304,6 tys. osób do 25 roku
życia. Po raz pierwszy od kilku lat, w 2008 r. spadek liczby bezrobotnych wśród młodzieży był niższy niż wśród bezrobotnych ogółem i wyniósł 8,5%, podczas gdy bezrobocie ogółem zmniejszyło się w tym okresie o 15,6%. Z kolei w 2009 r. wyższe tempo
wzrostu bezrobocia dotyczyło młodych. O ile liczba bezrobotnych ogółem zwiększyła
się o 28,4%, to liczebność populacji bezrobotnych do 25 roku życia wzrosła o 39,8%.
Skutkowało to wzrostem odsetka tej populacji w ogólnej liczbie zarejestrowanych.
W końcu 2009 r. bezrobotni do 25 roku życia stanowili 22,5% bezrobotnych ogółem,
wobec 20,7% w końcu 2008 r. W końcu 2010 r. w urzędach pracy zarejestrowanych
było 428,3 tys. młodych bezrobotnych, czyli o 0,6% więcej niż rok wcześniej. Wzrost
bezrobocia młodych w ostatnim roku był ponad 5-krotnie niższy od ogólnego wzrostu
bezrobocia. Przyczyniło się to do spadku udziału młodych bezrobotnych w ogólnej
liczbie zarejestrowanych z 22,5% w końcu 2009 r. do 21,9% w końcu 2010 r. Obecnie
co czwarty bezrobotny zalicza się do omawianej grupy, podczas gdy w latach 1991–
–2000 co trzeci bezrobotny pozostawał w tym wieku.
2.4.
Warunki pracy
Wypadki przy pracy
Według wstępnych danych opublikowanych przez Główny Urząd Statystyczny
w 2010 r. zgłoszono 94 207 osób poszkodowanych5 w wypadkach przy pracy (bez
osób pracujących w gospodarstwach indywidualnych w rolnictwie), co stanowi wzrost
liczby poszkodowanych w stosunku do 2009 r. o 8,2% (2009 r. – 87 052). W wyniku
wypadków przy pracy śmierć poniosły 444 osoby, co stanowi wzrost o 10,7% (2009 r.
– 401). Zanotowano mniejszą o 24,4% liczbę poszkodowanych w wypadkach ciężkich
– 625 osób (2009 r. – 827).
Największą liczbę osób, które uległy wypadkom przy pracy odnotowano
w 2010 r. w następujących sekcjach (według Polskiej Klasyfikacji Działalności)6:
5
6
Informacje o wypadkach przy pracy w jednostkach budżetowych prowadzących działalność w zakresie
obrony narodowej i bezpieczeństwa publicznego dotyczą tylko pracowników cywilnych.
Polska Klasyfikacja Działalności została wprowadzona rozporządzeniem Rady Ministrów z dnia
24 grudnia 2007 r. w sprawie Polskiej Klasyfikacji Działalności (PKD) (Dz.U. z 2007 r. Nr 251, poz. 1885,
z późn. zm.).
37
a. przetwórstwo przemysłowe – 33,7%;
b. handel hurtowy i detaliczny; naprawa pojazdów samochodowych, włączając motocykle – 12,5%;
c.
budownictwo – 9,7% – opieka zdrowotna i pomoc społeczna – 8,3%;
d. transport i gospodarka magazynowa – 7,0%;
e. edukacja – 5,0%;
f.
administracja publiczna i obrona narodowa; obowiązkowe zabezpieczeniea społeczne – 4,5%;
g. górnictwo i wydobywanie – 3,4%.
W sekcjach tych 79 177 osób zostało poszkodowanych w wypadkach przy
pracy, co stanowiło 84,0% ogólnej liczby poszkodowanych.
W 2010 r., wg wstępnych danych GUS, wskaźnik częstotliwości wypadków
przy pracy (mierzony liczbą poszkodowanych na 1000 pracujących) wynosił 8,12 i był
wyższy niż w 2009 r. (7,44), przy czym największą częstotliwość odnotowano w sekcjach: górnictwo i wydobywanie (17,66), dostawa wody; gospodarowanie ściekami
i odpadami oraz działalność związana z rekultywacją (13,93), przetwórstwo przemysłowe (12,97), rolnictwo, leśnictwo, łowiectwo i rybactwo (12,53) oraz opieka zdrowotna i pomoc społeczna (10,46).
Najwyższe wskaźniki częstotliwości wypadków przy pracy ogółem (bez pracowników cywilnych jednostek budżetowych prowadzących działalność w zakresie
obrony narodowej i bezpieczeństwa publicznego) zanotowano w następujących województwach: dolnośląskim (11,6), warmińsko-mazurskim (9,92), wielkopolskim (9,78),
lubuskim (9,61), śląskim (8,96), opolskim (8,88), pomorskim (8,70). Najniższe wskaźniki zanotowano w województwach: mazowieckim (6,14), małopolskim (6,21), podkarpackim (6,85) i świętokrzyskim (7,13).
Z informacji GUS wynika, że w 2010 r. w zakładach pracy sektora publicznego 28 916 osób uległo wypadkom przy pracy, z tego 102 osoby poniosły śmierć
wskutek tych wypadków, a 98 osób uległo ciężkim wypadkom przy pracy (w 2009 r.
odpowiednio – 26 868; 93 i 179). Poszkodowani w wypadkach przy pracy w sektorze
publicznym w 2010 r. stanowili 30,7% ogółu poszkodowanych w wypadkach przy
pracy, a ich udział w śmiertelnych wypadkach przy pracy wynosił 23% oraz w ciężkich
wypadkach przy pracy – 15,7% (w 2009 r. odpowiednio – 30,9%; 23,2% i 21,6%).
Natomiast w zakładach pracy sektora prywatnego wypadkom przy pracy uległo 65 291 osób, z tego śmiertelnym – 342, a ciężkim – 527 (w 2009 r. odpowiednio –
38
60 184; 308 i 648). Poszkodowani w wypadkach przy pracy w sektorze prywatnym
w 2010 r. stanowili 69,3% ogółu poszkodowanych w wypadkach przy pracy, a ich
udział w śmiertelnych wypadkach przy pracy wynosił 77% oraz w ciężkich wypadkach
przy pracy – 84,3% (w 2009 r. odpowiednio – 69,3%; 76,8% i 78,4%).
Z analizy czynności wykonywanych w chwili wypadku wynika, że najwięcej
wypadków miało miejsce podczas poruszania się poszkodowanych (36,1%). Na drugim miejscu znalazło się operowanie przedmiotami (16,7%), a na kolejnych: transport
ręczny (14,2%), prace narzędziami ręcznymi (12,4%), obsługiwanie maszyn (9,6%),
kierowanie/jazda środkami transportu/obsługa ruchomych maszyn i innych urządzeń (6,7%).
Dominującą przyczyną wypadków przy pracy w 2010 r., tak jak w latach ubiegłych, było nieprawidłowe zachowanie się pracownika (55,2% ogólnej liczby przyczyn).
Drugą pod względem liczebności przyczyną był niewłaściwy stan czynnika materialnego (9,0%). Kolejną pod względem liczebności przyczyną był brak lub niewłaściwe posługiwanie się czynnikiem materialnym (7,3%), niewłaściwe samowolne zachowanie się
pracownika (6,8%) oraz niewłaściwa organizacja stanowiska pracy (5,5%).
Wśród osób poszkodowanych w wypadkach przy pracy w 2010 r. zanotowano
124 wypadki (0,1% ogółu poszkodowanych), w których poszkodowanymi były osoby
młodociane. Najwięcej młodocianych poszkodowanych w wypadkach przy pracy odnotowano w następujących sekcjach: przetwórstwo przemysłowe (34,7% ogólnej
liczby poszkodowanych młodocianych), handel hurtowy i detaliczny; naprawa pojazdów samochodowych włączając motocykle (33,1%), budownictwo (14,5%).
Analiza wypadkowości wskazuje, że w 2010 r. w wypadkach przy pracy poszkodowanych zostało 29 657 kobiet (31,5% ogółu poszkodowanych). W odniesieniu
do 2009 r. stanowi to wzrost zanotowanych przypadków o 12,8%. Najwięcej kobiet
ulegało wypadkom w następujących sekcjach: przetwórstwo przemysłowe (22,3%
ogólnej liczby poszkodowanych kobiet), opieka zdrowotna i pomoc społeczna (19,8%),
handel hurtowy i detaliczny; naprawa pojazdów samochodowych włączając motocykle (16,5%), edukacja (11,2%).
Analizując staż pracy na zajmowanym stanowisku przez osoby, które uległy
wypadkom stwierdzono, że ponad połowa (51,2%) spośród nich to osoby ze stażem
do 3 lat włącznie, a niemal jedna trzecia (29,6%) to osoby o stażu nie przekraczającym 1 roku. Należy jednak zauważyć, że następną najliczniejszą grupą osób poszkodowanych byli pracownicy doświadczeni, o stażu pracy 16 lat i więcej (16,0%) oraz
od 6 do 10 lat (13%).
39
Największą liczbę poszkodowanych w 2010 r. odnotowano wśród osób
w przedziale wiekowym 20–49 lat. Osoby te stanowiły aż 74,8% wszystkich poszkodowanych, z tego 24,3% – w wieku 20–29 lat, 26,8% – dotyczyło grupy w wieku 30–39 lat oraz 23,7% – dotyczyło grupy wiekowej 40–49 lat.
Natomiast największą liczbę osób poszkodowanych w wypadkach stwierdzono w takich grupach zawodowych jak: robotnicy budowlani (6,5% ogółu poszkodowanych), w tym robót stanu surowego i pokrewni (4%) oraz robót wykończeniowych
i pokrewni (2,5%), pracownicy obsługi biurowej (6%), kowale, ślusarze i pokrewni (4,9%),
sprzedawcy i demonstratorzy (4,8%), kierowcy samochodów ciężarowych (3,7%), pomoce domowe, sprzątaczki i praczki (3,7%), robotnicy w przetwórstwie spożywczym (3,4%), formierze odlewniczy, spawacze, blacharze, monterzy konstrukcji metalowych i pokrewni (3,2%).
Jedną z konsekwencji wypadków przy pracy jest niezdolność do wykonywania
pracy przez osoby poszkodowane. Liczba dni niezdolności do pracy na jednego poszkodowanego zwiększyła się z 35,9 dni w 2009 r. do 36,6 w 2010 r. Zwiększeniu
(o 10,2%) uległa ogólna liczba dni niezdolności do pracy z 3 111 170 w 2009 r. do
3 429 527 w 2010 r. Przyczyną jest wspomniany wzrost o 8,2% ogólnej liczby osób
poszkodowanych w wypadkach. Największą liczbę dni niezdolności do pracy na jednego poszkodowanego7 odnotowano w sekcjach: górnictwo i wydobywanie 59,6
(w 2009 r. – 60,4); budownictwo 44,9 (w 2009 r. – 43,7); wytwarzanie i zaopatrywanie
w energię elektryczną, gaz, parę wodną, gorącą wodę i powietrze do układów klimatyzacyjnych 43,8 (w 2009 r. – 42,6); transport i gospodarka magazynowa 40,8
(w 2009 r. – 40,1); rolnictwo, leśnictwo, łowiectwo i rybactwo 41,1 (w 2009 r. – 39,1).
Należy zaznaczyć, że dane dotyczące niezdolności do pracy osób poszkodowanych
w wypadkach przy pracy nie są ostateczne, gdyż rzeczywiste skutki wypadku mogą
być określone dopiero po okresie niezbędnym np. na leczenie i rehabilitację osoby
poszkodowanej i są rejestrowane po upływie 6 miesięcy od zaistnienia wypadku.
Według informacji Zakładu Ubezpieczeń Społecznych w 2010 r. przyznano
1 579 rent z tytułu niezdolności do pracy spowodowanej skutkami wypadków przy
pracy (finansowanych z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych), tj. o 14,3% mniej niż
w 2009 r. (1 842 renty). W 59 przypadkach przyznano renty z tytułu całkowitej niezdolności do pracy i samodzielnej egzystencji (w 2009 r. – 86) i w 267 przypadkach
renty z tytułu całkowitej niezdolności do pracy (w 2009 r. – 359).
7
40
Bez osób poszkodowanych w wypadkach śmiertelnych oraz bez liczby dni niezdolności do pracy dla
tych osób.
W 2010 r. z tytułu wypadków przy pracy z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych wypłacono 76 345 jednorazowych odszkodowań powypadkowych (w 2009 r. –
76 040) na podstawie przepisów ustawy o ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych8.
Według wstępnych danych uzyskanych z Głównego Urzędu Statystycznego –
w pierwszym półroczu 2011 r. odnotowano 44 161 poszkodowanych w wypadkach
przy pracy ogółem (bez osób pracujących w gospodarstwach indywidualnych w rolnictwie), co stanowi wzrost o 7,7% w stosunku do analogicznego okresu 2010 r.
Śmierć wskutek wypadków poniosło 188 osób (spadek o 3,1%), a 292 osoby uległy
ciężkim wypadkom przy pracy (wzrost o 7%).
Choroby zawodowe
Jak wynika z opracowania pt. „Choroby zawodowe w Polsce w 2010 r.”, przygotowanego przez Instytut Medycyny Pracy (IMP) w Łodzi – w 2010 r. stwierdzono
ogółem 2 933 przypadki chorób zawodowych. W 2010 r. liczba nowo stwierdzonych
chorób zawodowych w porównaniu do 2009 r. spadła o 213 przypadków, tj. o 6,8%.
Najliczniej rozpoznawane były pylice płuc – 790 przypadków (26,9% ogółu
chorób zawodowych). Dominowały pylice górników kopalń węgla – 564 przypadki
(71,4% w tej grupie), pylica krzemowa – 108 przypadków (13,7%) i pylica azbestowa
– 88 przypadków (11,1%).
Drugą grupą pod względem liczby przypadków były choroby zakaźne lub pasożytnicze albo ich następstwa – 729 przypadków (24,9% ogółu chorób zawodowych). Zdecydowanie przeważała tu borelioza – 557 przypadków (76,4% tej grupy).
U 96 osób rozpoznano wirusowe zapalenie wątroby (13,2% wszystkich chorób zakaźnych), w 72 przypadkach było to wzw typu C, a w 24 typu B. Orzeczono 49 przypadków gruźlicy pochodzenia zawodowego (6,7% wszystkich chorób zakaźnych).
Na trzecim miejscu znalazł się obustronny trwały ubytek słuchu – 331 przypadków (11,3% ogółu chorób zawodowych).
Kolejną grupą były przewlekłe choroby narządu głosu spowodowane nadmiernym wysiłkiem głosowym – 321 przypadków (10,9%). Dominowały tu niedowłady
mięśni wewnętrznych krtani – 197 przypadków (61,4% w tej grupie) i wtórne zmiany
przerostowe fałdów głosowych – 108 przypadków (33,6%).
8
Ustawa z dnia 30 października 2002 r. o ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypadków przy pracy
i chorób zawodowych (Dz.U. z 2009 r. Nr 167, poz. 1322, z późn. zm.).
41
Przewlekłe choroby obwodowego układu nerwowego stwierdzono u 194 osób
(6,6% wszystkich chorób zawodowych), w tym w 187 przypadkach był to zespół cieśni w obrębie nadgarstka (96,4% w tej grupie), a w 7 zespół rowka nerwu łokciowego (3,6%).
Przewlekłe choroby układu ruchu wystąpiły w 131 przypadkach i znalazły się
na szóstym miejscu – 4,5% wszystkich chorób zawodowych. Największy udział w tej
grupie (34,4%) miało przewlekłe zapalenie nadkłykcia kości ramiennej.
Łączny udział sześciu wymienionych grup chorób zawodowych wynosił 85,1%
wszystkich chorób. Pozostałe jednostki chorobowe zgłaszane były z częstością nie
przekraczającą 3,8%.
Choroby skóry wystąpiły w 110 przypadkach (3,8% wszystkich chorób zawodowych), w tym w 84 przypadkach (76,4% tej grupy) były to alergiczne kontaktowe
zapalenia skóry.
Odnotowano 100 przypadków nowotworów (3,4% ogółu chorób zawodowych). Jako główny czynnik przyczynowy najczęściej wymieniano azbest (61 przypadków) i promieniowanie jonizujące (12 przypadków), a do najliczniejszych z tych
chorób zaliczono: raki płuca (50 przypadków) i międzybłoniaki (32 przypadki, w tym
31 opłucnej i 1 otrzewnej).
Zespół wibracyjny został stwierdzony w 58 przypadkach (2,0% wszystkich
chorób). Dominowały w nim zmiany kostno-stawowe, które występowały u 32 osób
(55,2% w tej grupie), zaburzenia o charakterze mieszanym stwierdzono u 14 osób
(24,1%), a zmiany naczyniowo-nerwowe u 12 osób (20,7%).
Astmę oskrzelową rozpoznano u 44 osób (1,5%), po 36 osób (1,2%) miało
orzeczone choroby opłucnej lub osierdzia spowodowane pyłem azbestu lub alergiczny
nieżyt nosa, a przewlekłe obturacyjne zapalenie oskrzeli stwierdzono u 16 osób (0,6%).
Odnotowano 14 przypadków (0,5% wszystkich chorób zawodowych) ostrych i przewlekłych zatruć substancjami chemicznymi lub ich następstw. Czynnikiem przyczynowym
5 zatruć był ołów, 3 – dwusiarczek węgla, 2 – ksylen. Inne substancje powodowały po
jednym przypadku zatruć. Zatruciom ostrym tzn. takim, których objawy wystąpiły po
narażeniu nie przekraczającym jednej zmiany roboczej, uległy 2 osoby.
Udział każdej z pozostałych grup chorób zawodowych nie przekraczał 0,3%.
Jak wyżej wspomniano – w 2010 r. liczba nowo stwierdzonych chorób zawodowych w porównaniu do 2009 r. spadła o 213 przypadków, tj. o 6,8%. W liczbach
bezwzględnych największy spadek odnotowano w przewlekłych chorobach narządu głosu (o 302 przypadki – 48,5%) i w chorobach zakaźnych lub pasożytniczych
(o 159 przypadków – 17,9%).
42
Nastąpił jednak znaczny wzrost liczby przypadków pylic płuc – o 156 przypadków (24,6%) oraz przypadków ubytku słuchu (o 70 przypadków – 26,8%).
W strukturze chorób zawodowych w 2010 r. według płci, analogicznie do lat
poprzednich, przeważali mężczyźni, u których stwierdzono 1 990 przypadków tj.
67,8% ogółu chorób zawodowych.
Mężczyźni stanowili większość wśród osób z rozpoznaniem pylicy płuc, chorób zakaźnych, ubytku słuchu, nowotworów złośliwych, zespołu wibracyjnego, chorób
opłucnej wywołanych pyłem azbestu, astmy oskrzelowej, alergicznego nieżytu nosa,
zatruć, zewnątrzpochodnego zapalenia pęcherzyków płucnych i chorób układu wzrokowego. Tylko u mężczyzn rozpoznano przewlekłe obturacyjne zapalenie oskrzeli,
choroby płuc wywołane pyłem metali twardych, gorączkę metaliczną, uogólnione
reakcje alergiczne, choroby wywołane działaniem promieniowania jonizującego (zaćma) lub pracą w warunkach podwyższonego ciśnienia atmosferycznego (uraz
ciśnieniowy) oraz przedziurawienie przegrody nosa.
Większy udział kobiet zaznaczył się natomiast w chorobach narządu głosu,
obwodowego układu nerwowego, układu ruchu i skóry.
Podobnie jak w latach poprzednich, większość stwierdzonych w 2010 r. chorób zawodowych powstała w wyniku wieloletniej ekspozycji na czynniki szkodliwe
i uciążliwe. Po wyłączeniu z analizy tych chorób, dla których okres narażenia na czynnik etiologiczny nie odgrywał istotnej roli w ich powstaniu, tj. chorób zakaźnych i inwazyjnych oraz chorób o podłożu alergicznym, okazało się, że 92,0% stwierdzonych
przypadków powstało po minimum 10-letnim, zaś 77,0% po 20-letnim okresie pracy w kontakcie z czynnikiem, który był przyczyną zachorowania. Fakt ten znalazł
również odzwierciedlenie w strukturze chorób zawodowych według wieku. Ogółem
92,9% przypadków dotyczy osób powyżej 40 roku życia. Najliczniejsza była grupa
osób w wieku 50–59 lat – 45,0% ogółu przypadków.
Roczny współczynnik zachorowalności na choroby zawodowe w 2010 r. wyniósł 28,3 przypadków na 100 tys. zatrudnionych. Najwyższe współczynniki zachorowalności dotyczyły pylic płuc, chorób zakaźnych lub pasożytniczych, ubytku słuchu,
przewlekłych chorób narządu głosu, chorób obwodowego układu nerwowego, chorób
układu ruchu i chorób skóry.
Zachorowalność ogólna wśród mężczyzn była wyższa niż wśród kobiet.
Współczynniki wynosiły odpowiednio 36,4 i 19,2 przypadków na 100 tys. zatrudnionych. Jednostkami chorobowymi o najwyższej zapadalności u mężczyzn były pylice
płuc, choroby zakaźne lub pasożytnicze i ubytek słuchu. Wśród kobiet, podobnie jak
w minionych latach, najwyższą zapadalnością charakteryzowały się przewlekłe cho43
roby narządu głosu. Na kolejnych miejscach znalazły się choroby zakaźne lub pasożytnicze i choroby obwodowego układu nerwowego (tabela 2).
Tabela 2.
Choroby zawodowe o najwyższych współczynnikach zapadalności w 2010 r.
według płci
Jednostka chorobowa
Współczynnik na 100 tys.
zatrudnionych
ogółem
Ogółem
mężczyźni
kobiety
28,3
36,4
19,2
Pylice płuc
7,6
13,9
0,6
Choroby zakaźne lub pasożytnicze albo ich następstwa
7,0
8,9
5,0
Ubytek słuchu
3,2
5,9
0,1
Przewlekłe choroby narządu głosu
3,1
0,7
5,8
Przewlekłe choroby obwodowego układu nerwowego
1,9
0,4
3,5
Przewlekłe choroby układu ruchu
1,3
1,0
1,6
Choroby skóry
1,1
0,7
1,5
Źródło: „Choroby zawodowe w Polsce w 2010 r.”, Instytut Medycyny Pracy w Łodzi.
W 2010 r. najwyższe, znacznie przekraczające poziom ogólnokrajowy współczynniki zapadalności na choroby zawodowe na 100 tys. zatrudnionych odnotowano
w województwach: śląskim (79,7), podlaskim (52,0), zachodniopomorskim (39,6),
małopolskim (38,8) i kujawsko-pomorskim (32,5). Najniższa zapadalność była w województwie mazowieckim (9,7) i łódzkim (10,0).
W większości województw (11 z 16), podobnie jak w całym kraju, liczba przypadków chorób zawodowych zmalała w porównaniu z rokiem poprzednim. Najbardziej zmniejszyła się liczba chorób zawodowych w województwie wielkopolskim
(o 49%), a najbardziej wzrosła w województwie pomorskim (o 57,8%).
Należy wspomnieć, że wśród dominujących obecnie chorób zawodowych
znajdują się schorzenia niezwiązane z przemysłem, tj. choroby zakaźne lub pasożytnicze, występujące głównie wśród rolników, leśników i pracowników opieki zdrowotnej
oraz przewlekłe choroby narządu głosu powodowane nadmiernym wysiłkiem głosowym, dotyczące w zdecydowanej większości nauczycieli. Te dwie grupy chorobowe
w znacznej mierze decydują o wielkości współczynników w wielu województwach.
W celu uzyskania informacji o głównych źródłach powstawania chorób zawodowych sporządzono listę przedsiębiorstw, w których w 2010 r. stwierdzono 10 i więcej przypadków tego rodzaju chorób. Znalazło się na niej 18 przedsiębiorstw, głównie
44
kopalń węgla kamiennego. Ogółem w zakładach tych stwierdzono 823 przypadki
chorób zawodowych, co stanowiło 28,1% wszystkich zachorowań na choroby zawodowe.
Ogółem w tych przedsiębiorstwach skupiło się 69,2% wszystkich pylic płuc,
50,0% przypadków zespołu wibracyjnego, 47,2% chorób opłucnej i osierdzia wywołanych pyłem azbestu, 41,1% ubytków słuchu i 27,0% nowotworów.
Według informacji Zakładu Ubezpieczeń Społecznych w 2010 r. przyznano
699 rent z tytułu niezdolności do pracy spowodowanej skutkami chorób zawodowych,
tj. o 22,9% mniej niż w roku poprzednim (w 2009 r. – 907), w tym w 7 przypadkach
przyznano renty z tytułu całkowitej niezdolności do pracy i samodzielnej egzystencji
(w 2009 r. również 7), a w 55 przypadkach – renty z tytułu całkowitej niezdolności do
pracy (w 2009 r. – 50).
2.5.
Prawo pracy
Zmiany w Kodeksie pracy w 2010 r.
W 2010 r. wprowadzono przepisy dotyczące podnoszenia kwalifikacji zawodowych przez pracowników9. Do tej pory problematyka ta była uregulowana
w rozporządzeniu do Kodeksu pracy. Nowelizacja przede wszystkim zwiększyła rolę
pracodawcy w procesie ubiegania się przez pracownika o świadczenia związane
z podjęciem przez niego nauki. Obecnie podnoszenie kwalifikacji zawodowych, związane z prawem pracownika do płatnych świadczeń – dokonuje się bowiem albo
z inicjatywy pracodawcy albo za jego zgodą.
Natomiast pracownikowi, który uczy się, ale jego nauka nie stanowi podnoszenia kwalifikacji zawodowych, pracodawca może pomagać – na podstawie
art. 1036 k.p. – przyznając dobrowolnie niepłatne świadczenia (urlop bezpłatny, bezpłatne zwolnienie z całości lub części dnia pracy, w wymiarze określonym w porozumieniu z pracownikiem).
Ponadto nowelizacja:
a. przyznała takie same obowiązkowe świadczenia (urlop szkoleniowy na konkretne
egzaminy oraz płatne zwolnienie z całości lub części dnia pracy na czas nie9
Art. 103 1 – art. 103 5 k. p., zostały one wprowadzone ustawą z dnia 20 maja 2010 r. o zmianie ustawy – Kodeks pracy oraz ustawy o podatku dochodowym od osób fizycznych (Dz.U. z 2010 r. Nr 105,
poz. 655).
45
zbędny, by punktualnie przybyć na obowiązkowe zajęcia oraz na czas ich trwania) dla pracowników podnoszących kwalifikacje zawodowe zarówno z inicjatywy
pracodawcy, jak też za jego zgodą;
b. ograniczyła wymiar niektórych świadczeń przysługujących pracownikom podnoszącym kwalifikacje zawodowe (nowe przepisy nie przewidują np. obowiązku
udzielania urlopu szkoleniowego na egzaminy zdawane w trakcie sesji egzaminacyjnej na studiach);
c. ograniczyła możliwość ewentualnych nadużyć poprzez wprowadzenie:
– zamkniętego katalogu przypadków, w których pracownik zobowiązany jest do
zwrotu pracodawcy kosztów podnoszenia kwalifikacji zawodowych, jakie ten
pracodawca poniósł,
– zakazu zawierania w umowie szkoleniowej postanowień mniej korzystnych
dla pracownika niż wynikające z przepisów Kodeksu pracy, dotyczących podnoszenia kwalifikacji zawodowych.
Dodatkowo w 2010 r., w art. 97 § 11 k.p. wprowadzono rozwiązanie prawne
dotyczące wydawania pracownikom raz na 24 miesiące zbiorczego świadectwa pracy
za nawiązane i zakończone w tym okresie umowy terminowe10.
Zmiany w innych aktach prawnych mające wpływ na rynek pracy
Przepisy11 dotyczące uprawnień rodzicielskich wprowadzone w 2009 r. i na
początku 2010, zostały uzupełnione o szczególne prawo do urlopu ojcowskiego dla
pracownika – ojca, który przysposobił dziecko. Pracownik taki ma prawo skorzystać
z urlopu ojcowskiego najpóźniej do upływu 12 miesięcy od dnia uprawomocnienia
się postanowienia orzekającego przysposobienie i nie dłużej niż do ukończenia
przez dziecko 7 roku życia, a w przypadku dziecka, wobec którego podjęto decyzję
o odroczeniu obowiązku szkolnego, nie dłużej niż do ukończenia przez nie 10 roku
życia12.
10
11
12
46
Ustawa z dnia 5 stycznia 2011 r. o zmianie ustawy – Kodeks pracy (Dz.U. z 2011 r. Nr 36, poz. 181).
Ustawa z dnia 6 grudnia 2008 r. o zmianie ustawy – Kodeks pracy oraz niektórych innych ustaw
– Dz.U. z 2008 r. Nr 237, poz. 1654 oraz ustawa z dnia 5 listopada 2009 r. o zmianie ustawy – Kodeks
pracy (Dz.U. z 2009 r. Nr 219, poz. 1704).
Ustawa z dnia 25 listopada 2010 r. o zmianie ustawy – Kodeks pracy (Dz.U. z 2010 r. Nr 249,
poz. 1655, z późn. zm.).
2.6.
Wynagrodzenia i produktywność
Przeciętne wynagrodzenie za pracę
Przeciętne miesięczne wynagrodzenie brutto w gospodarce narodowej
w 2010 r. ukształtowało się na poziomie 3 224,98 złotych i było wyższe w porównaniu
z rokiem poprzednim o 3,9%. Dynamika przeciętnego wynagrodzenia była wyższa niż
dynamika cen towarów i usług konsumpcyjnych dla gospodarstw domowych pracowników, wynosząca 2,6%, w wyniku czego płace w ujęciu realnym wzrosły o 1,3%. Dla
porównania, wzrost płac realnych w latach 2005–2009 wynosił kolejno: 1,9%, 3,1%,
6,3%, 6,0%, 2,1%.
W 2010 r. przeciętne wynagrodzenie w sektorze publicznym było wyższe niż
w sektorze prywatnym o 24,4%. Jest to największa różnica między tymi wielkościami
w ciągu ostatnich 6 lat. Wzrost różnicy to przede wszystkim efekt utrzymywania się
tendencji w dynamice płac obu sektorów – w odróżnieniu od lat poprzednich, dynamika przeciętnych wynagrodzeń brutto w sektorze publicznym była niewiele większa niż
w sektorze prywatnym (4,6% i 4,1%). Szczegółowe dane w tym zakresie przedstawia
tabela 3.
Tabela 3.
Przeciętne wynagrodzenie brutto, wg sektorów w latach 2006–2010
Przeciętne wynagrodzenie
Lata
ogółem
sektor
publiczny
sektor
prywatny
Wynagrodzenia
ogółem
Rok poprzedni
= 100
w zł
Relacja
wynagrodzenia
w sektorze
publicznym do
wynagrodzenia
w sektorze
prywatnym
w%
2006
2 477,23
2 821,89
2 340,30
104,1
120,6
2007
2 691,03
3 046,54
2 564,63
108,7
118,8
2008
2 943,88
3 411,33
2 791,44
110,2
122,2
2009
3 102,96
3 607,32
2 922,01
105,5
123,4
2010
3 224,98
3 771,32
3 041,57
103,9
124,0
Źródło: Obliczenia własne DAE MPiPS na podstawie Zatrudnienie i wynagrodzenia w gospodarce narodowej, GUS.
Poziom przeciętnego wynagrodzenia brutto był silnie zróżnicowany według poszczególnych sekcji gospodarki narodowej. Sekcje o najwyższym poziomie
przeciętnego wynagrodzenia to informacja i komunikacja (6179,24 zł), górnictwo
47
(5 866,13 zł), działalność finansowa i ubezpieczeniowa (5 672,30 zł). Z kolei najniższy poziom przeciętnego wynagrodzenia zarejestrowano w sekcjach administrowanie
i działalność wspierająca (2 161,77 zł), zakwaterowanie i gastronomia (2 405,81 zł),
przetwórstwo przemysłowe (3 147,30 zł).
W porównaniu z rokiem poprzednim największy wzrost płac wystąpił w sekcjach rolnictwo, leśnictwo, łowiectwo i rybactwo (o 9,6%), wytwarzanie i zaopatrywanie w energię elektryczną, gaz, parę wodną i gorącą wodę (o 8,6%) oraz edukacja
(o 7,0%). W najmniejszym stopniu wzrosły wynagrodzenia w działalności profesjonalnej, naukowej i technicznej (o 0,5%), handlu; naprawie pojazdów samochodowych
(o 2,0%), transporcie i gospodarce magazynowej (o 2,1%), budownictwie (o 2,3%),
działalności finansowej i ubezpieczeniowej (o 2,5%), górnictwie i wydobywaniu
(o 2,6%), opiece zdrowotnej i pomocy społecznej (o 2,7%), administracji publicznej
i obronie narodowej (o 3,2%), zakwaterowaniu i gastronomii (o 3,4%). W 2010 r.
wzrost nastąpił we wszystkich sektorach gospodarki.
Duże zróżnicowanie poziomu przeciętnego wynagrodzenia występuje także
w układzie regionalnym (wojewódzkim). W 2010 r. różnica między najwyższym
a najniższym poziomem przeciętnego wynagrodzenia w województwach wyniosła
1 451,10 zł, a w wartościach relatywnych 48,9% (w 2009 r. – 55,6%). Do województw o najwyższym poziomie przeciętnego wynagrodzenia należało województwo mazowieckie, w którym średnia płaca wynosiła 4 421,39 zł i stanowiła 137,1%
przeciętnego wynagrodzenia w gospodarce narodowej. Województwo to zdecydowanie wyróżnia się pod tym względem na tle innych regionów i utrzymuje swoją
dominującą pozycję od kilku lat. Wynagrodzenie wyższe od przeciętnego zanotowano również w województwach: śląskim (o 12,7%), pomorskim (o 8,5%). Najniższy poziom zanotowano w województwie podkarpackim – 2 970,29 zł, tj. o 7,9%
poniżej przeciętnego wynagrodzenia krajowego. W porównaniu z poprzednim okresem swoją pozycję w rankingu poprawiły województwa: dolnośląskie, wielkopolskie,
lubelskie, lubuskie. Najwyższy wzrost wynagrodzeń w porównaniu z 2009 r. zanotowano w województwie lubelskim (o 5,9%), podkarpackim (o 5,3%), podlaskim
(o 5,1%) najniższy – w województwie mazowieckim (o 0,7%) oraz łódzkim (o 1,7%)
(tabela 4).
48
Tabela 4.
Przeciętne wynagrodzenie w gospodarce narodowej wg województw
w latach 2009–2010
2009
2010
w zł
relacja do
wynagrodzenia
ogółem
w%
w zł
relacja do
wynagrodzenia
ogółem
w%
Mazowieckie
4 391
141,5
4 421
137,1
Śląskie
3 486
112,3
3 634
112,7
Pomorskie
3 419
110,2
3 500
108,5
Dolnośląskie
3 386
109,1
3 517
109,0
Małopolskie
3 159
101,8
3 300
102,3
Zachodniopomorskie
3 126
100,7
3 242
100,5
Opolskie
3 112
100,3
3 209
99,5
Łódzkie
3 106
100,1
3 157
97,9
Wielkopolskie
3 099
99,9
3 252
100,8
Podlaskie
2 984
96,2
3 135
97,2
Świętokrzyskie
2 975
95,9
3 098
96,1
Lubelskie
2 962
95,5
3 137
97,3
Kujawsko-pomorskie
2 907
93,7
3 017
93,6
Lubuskie
2 899
93,4
3 018
93,6
Warmińsko-mazurskie
2 830
91,2
2 977
92,3
Podkarpackie
2 821
90,9
2 970
92,1
Ogółem
2 944
100,0
3 225
100,0
Wyszczególnienie*
* kolejność województw według wysokości przeciętnego wynagrodzenia w 2009 r.
Źródło: Zatrudnienie i wynagrodzenia w gospodarce narodowej, GUS.
Minimalne wynagrodzenie za pracę
W 2010 r. obowiązywało minimalne wynagrodzenie za pracę w wysokości
1317 zł. Wynagrodzenie to było wyższe od obowiązującego w 2009 r. o 41 zł, tj.
o 3,2%. W ujęciu realnym minimalne wynagrodzenie wzrosło o 0,6%. Relacja minimalnego wynagrodzenia do przeciętnego wynagrodzenia w gospodarce narodowej
ukształtowała się w 2010 r. na poziomie 42%, co oznaczało poziom wyższy od notowanego w 2009 r. o 0,9 pkt proc. Liczba zatrudnionych z wynagrodzeniem minimalnym zwiększyła się o 11,8 tys. osób, tj. o 3,8%. Pracownicy ci stanowili 3,9% ogółu
zatrudnionych. Wskaźnik ten zwiększył się w porównaniu z 2009 r. o 0,1 pkt proc.
49
Najwyższy procentowy wzrost liczby zatrudnionych z wynagrodzeniem minimalnym zanotowano w sekcjach PKD 2007: górnictwo i wydobywanie, obsługa rynku
nieruchomości, oraz wytwarzanie i zaopatrywanie w energię elektryczną, gaz, parę
wodną, gorącą wodę. Zmniejszenie liczby osób z wynagrodzeniem minimalnym nastąpiło w 2 sekcjach: działalność finansowa i ubezpieczeniowa oraz budownictwo.
W przekroju wojewódzkim wzrost liczby osób z wynagrodzeniem minimalnym miał
miejsce we wszystkich województwach, poza lubuskim, w którym nastąpiło znaczące
zmniejszenie – o 31,1% (wykres 19).
Wykres 19. Dynamika minimalnego wynagrodzenia w Polsce w latach 2001–2010 (w %)
22
20
dynamika płacy minimalnej
18
dynamika cen
16
dynamika przeciętnego w ynagrodzenia
w%
14
12
10
8
6
4
2
0
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
Źródło: opracowanie własne DAE MPiPS na podstawie danych GUS.
W 2010 r. uzgodniono w Trójstronnej Komisji do Spraw Społeczno-Gospodarczych wysokość minimalnego wynagrodzenia za pracę na 2011 r. w kwocie 1 386 zł13.
Kwota ta stanowiła 41,26% prognozowanego wówczas przeciętnego wynagrodzenia
w gospodarce narodowej na 2011 r. Wynagrodzenie to jest wyższe od obowiązującego w 2010 r. o 69 zł, tj. o 5,2%.
13
50
Obwieszczenie Prezesa Rady Ministrów z dnia 24 lipca 2009 r. w sprawie wysokości minimalnego
wynagrodzenia za pracę w 2010 r. (M.P. z 2009 r. Nr 48, poz. 709).
Produktywność pracy
Dynamika wydajności pracy w 2010 r. była wyższa niż przed rokiem i wyniosła 3,4% w stosunku do roku poprzedniego. W 2010 r. nastąpił widoczny wzrost tego
wskaźnika, mimo spadku dynamiki przeciętnego wynagrodzenia (z wartości 2% do
wartości 1,6%). Pogarszająca się sytuacja na rynku pracy od 2008 r. zahamowała
zdecydowanie presję na wzrost płac (wykres 20).
Wykres 20. Dynamika realnej produktywności pracy oraz realnych wynagrodzeń w latach 2000–2010 na osobę zatrudnioną (w %)
7
produktyw ność pracy
przeciętne w ynagrodzenia
6
5
w%
4
3
2
1
0
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
Źródło: Obliczenia własne DAE MPiPS na podstawie danych GUS i Eurostat.
2008
2009
2010
51
Rozdział 3. Polityka rynku pracy
Rozdział 3. POLITYKA RYNKU PRACY
3.1.
Ramy formalno-prawne
Podstawowym aktem normatywnym określającym ramy formalno-prawne dla
realizowanej polityki rynku pracy jest ustawa o promocji zatrudnienia i instytucjach
rynku pracy14. Ustawa identyfikuje instytucje rynku pracy, określa podstawowe usługi
oraz wspierające je instrumenty rynku pracy i instrumenty stymulujące rozwój zasobów ludzkich, wyznacza zakres podstawowych kompetencji organów zatrudnienia
oraz podnosi kwestie wspierania lokalnych i regionalnych rynków pracy.
W 2010 r. wprowadzono szereg zmian legislacyjnych regulujących sytuację
w obszarze zatrudnienia i rynku racy:
 znowelizowano ustawę o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy15, przyjęto następujące ustawy:
a. o szczególnych rozwiązaniach związanych z usuwaniem skutków powodzi
z 2010 r.16,
b. o wdrożeniu niektórych przepisów Unii Europejskiej w zakresie równego traktowania17.
Podstawowym celem nowelizacji ustawy o promocji zatrudnienia i instytucjach
rynku pracy z dnia 16 grudnia 2010 r. było doprecyzowanie przepisów budzących
wątpliwości interpretacyjne oraz dostosowanie przepisów ustawy do przepisów wynikających z innych ustaw18. Zasadnicze zmiany wynikające z nowelizacji ustawy doty14
15
16
17
18
52
Ustawa z dnia 20 kwietnia 2004 r. o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy (Dz.U. z 2008 r. Nr
69, poz. 415, z późn. zm.).
Ustawa z dnia 16 grudnia 2010 r. o zmianie ustawy o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy
oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. z 2010 r. Nr 257, poz. 1725).
Ustawa z dnia 24 czerwca 2010 r. o szczególnych rozwiązaniach związanych z usuwaniem skutków
powodzi z 2010 r. (Dz.U. z 2010 r. Nr 123, poz. 835, z późn. zm.).
Ustawa z dnia 3 grudnia 2010 r. o wdrożeniu niektórych przepisów Unii Europejskiej w zakresie
równego traktowania (Dz.U. z 2010 r., Nr 254poz. 1700).
Ustawy z dnia 2 lipca 2004 r. o swobodzie działalności gospodarczej (Dz.U. z 2007 r. Nr 155, poz. 1095,
z późn. zm.), ustawy z dnia 27 kwietnia 2006 r. o spółdzielniach socjalnych (Dz.U. z 2006 r. Nr 94, poz.
651, z późn. zm.), ustawy z dnia 19 grudnia 2008 r. o zmianie ustawy o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy oraz o zmianie niektórych innych ustaw (Dz.U. z 2009 r. Nr 6, poz. 33), ustawy z dnia
1 lipca 2009 r. o łagodzeniu skutków kryzysu ekonomicznego dla pracowników i przedsiębiorców (Dz.U.
z 2009 r. Nr 125, poz. 1035) oraz ustawy z dnia 17 lipca 2009 r. o praktykach absolwenckich (Dz.U.
z 2009 r. Nr 127, poz. 1052).
czyły przede wszystkim instrumentów rynku pracy oraz instrumentów rozwoju zasobów ludzkich.
Doprecyzowaniu uległy między innymi przepisy określające w jakim okresie
osoba posiadająca wpis do ewidencji działalności gospodarczej może jednocześnie
posiadać status bezrobotnego oraz moment od którego bezrobotnemu w okresie
odbywania szkolenia, na które został skierowany przez starostę, przysługuje stypendium finansowane ze środków Funduszu Pracy.
Uporządkowano także przepisy określające obowiązek odprowadzania składek ubezpieczenia wypadkowego oraz ubezpieczenia od następstw nieszczęśliwych
wypadków dotyczący osób, które podjęły zatrudnienie w trakcie szkolenia lub w trakcie studiów podyplomowych finansowanych przez Fundusz Pracy.
Ponadto znowelizowana ustawa wprowadziła zakaz:
a. pozbawienia przez starostę statusu bezrobotnego osoby bezrobotnej, która została wpisana do Krajowego Rejestru Sądowego jako założyciel spółdzielni socjalnej
po dniu zarejestrowania w powiatowym urzędzie pracy, w związku z uwzględnieniem przez starostę jego wniosku o przyznanie środków na założenie spółdzielni
socjalnej, do dnia następnego po dniu otrzymania tych środków;
b. pozbawienia przez starostę statusu bezrobotnego kobiety w ciąży oraz w okresie
30 dni po dniu porodu z powodu niezdolności do pracy związanej z ciążą i porodem trwającej przez nieprzerwany okres 90 dni. Zakaz obowiązuje z wyłączeniem przypadku złożenia wniosku o pozbawienie tego statusu przez samą bezrobotną.
Ujednolicono także zasady wykonywania kontroli nad agencjami zatrudnienia i dostosowano je do zmian w ustawie o Państwowej Inspekcji Pracy oraz upoważniono marszałka województwa do odmowy wpisu do rejestru agencji zatrudnienia
podmiotu założonego i prowadzonego przez osobę fizyczną, która w ramach świadczonych usług agencji zatrudnienia dopuściła się naruszenia przepisów o promocji
zatrudnienia i instytucjach rynku pracy.
Nowelizacja ustawy o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy z dnia
16 grudnia 2010 r. umożliwiła również skierowanie osób bezrobotnych (lub uprawnionych osób poszukujących pracy) na kilka kursów, których łączne ukończenie zwiększy szansę na zatrudnienie oraz ubieganie się przez podmioty prowadzące niepubliczne przedszkola i szkoły o przyznanie refundacji kosztów wyposażenia lub
doposażenia stanowisk pracy dla skierowanych osób bezrobotnych.
53
Wprowadzono również możliwość zrefundowania producentowi rolnemu ze
środków Funduszu Pracy kosztów wyposażenia lub doposażenia stanowiska pracy
dla skierowanego bezrobotnego na określonych ustawowo warunkach. Wprowadzono
także zmianę, dzięki której, w przypadku korzystania przez pracodawcę ze zwolnienia
z opłacania składek na Fundusz Pracy za pracowników powracających z urlopu macierzyńskiego albo wychowawczego, okres pracy tych pracowników może być zaliczony do okresu uprawniającego do nabycia prawa do zasiłku dla bezrobotnych.
Ponadto wprowadzono ochronę praw osób, które nabywają umiejętności zawodowe w formie praktyk absolwenckich, praktyk lub stażu zawodowego w przypadkach kierowania tych osób za granicę oraz zasadę traktowania w jednakowy sposób
podjęcia zatrudnienia, innej pracy zarobkowej i działalności gospodarczej w określonych przez ustawę przypadkach. Dodano również przepis uzupełniający kwestie
dotyczące prawa do przetwarzania przez publiczne służby zatrudnienia danych osobowych osób korzystających z usług rynku pracy oraz upoważniono starostę do dokonywania zwrotów kosztów poniesionych przez bezrobotnych z tytułu przejazdu
tylko na egzamin.
Regulacje prawne wprowadzone w latach 2008–2009 r. stwarzały możliwość
między innymi utworzenia wyodrębnionych w ramach powiatowych urzędów pracy –
centrów aktywizacji zawodowej (CAZ) oraz utworzonych na poziomie gmin, lokalnych
punktów informacyjno-konsultacyjnych. Działalność realizowana przez centra aktywizacji zawodowej związana jest z aktywizacją zawodową, z kolei punkty informacyjnokonsultacyjne prowadzą przede wszystkim działalność informacyjną w zakresie pomocy oferowanej przez urzędy pracy oraz rejestrują bezrobotnych i poszukujących
pracy. W ramach znowelizowanej ustawy z dnia 16 grudnia 2010 r. wydłużono o rok
(tj. do końca 2011 r.) okres, w którym powiatowe urzędy pracy będą mogły uzyskać
dofinansowanie z Funduszu Pracy na utworzenie centrów aktywizacji zawodowej
i lokalnych punktów informacyjno-konsultacyjnych.
W dniu 19 czerwca 2009 r. uchwalono ustawę o pomocy państwa w spłacie niektórych kredytów mieszkaniowych udzielonych osobom, które utraciły pracę.
Ustawa zakładała stworzenie mechanizmu finansowego wsparcia przez państwo części kredytobiorców, którzy będąc stroną umowy kredytu zabezpieczonego hipoteką
utracili pracę. W planie na 2010 r. pomoc w spłacie niektórych kredytów mieszkaniowych udzielnych osobom, które utraciły pracę zaplanowano kwotę 230 625 tys. zł.
Faktycznie na ten cel wydatki Funduszu Pracy wyniosły 6 366 tys. zł. Z tej formy pomocy skorzystały w 2010 r. 8683 osoby.
54
W dniu 24 czerwca 2010 r. przyjęta została ustawa o szczególnych rozwiązaniach związanych z usuwaniem skutków powodzi z 2010 r. Zasadniczym celem ustawy jest ułatwienie usuwania skutków powodzi, które miały miejsce w 2010 r. Przepisy
ustawy stosuje się także w sprawach związanych z usuwaniem skutków osunięć ziemi wywołanymi opadami atmosferycznymi w tym okresie.
W dniu 15 czerwca 2010 r. dokonano zmiany planu finansowego Funduszu
Pracy na rok 2010 w celu zapewnienia środków przeznaczonych na finansowanie
realizacji programów związanych z aktywizacją osób bezrobotnych na terenach, na
których miały miejsce klęski żywiołowe, jak również nowych instrumentów przeciwdziałania bezrobociu przewidzianych w ustawie o szczególnych rozwiązaniach związanych z usuwaniem skutków powodzi z maja i czerwca 2010 r. Uruchomiona została
rezerwa Funduszu Pracy w kwocie 172 765,6 tys. zł przeznaczona na finansowanie
świadczeń zasiłkowych dla bezrobotnych z terenów objętych powodzią, zwrotu wydatków pracodawców z tytułu zatrudnienia w ramach prac interwencyjnych pracowników i bezrobotnych oraz zwrotu wydatków ponoszonych przez organizatorów robót
publicznych, zatrudniających przy usuwaniu skutków powodzi rolników, u których
zalaniu uległo co najmniej 30 proc. gospodarstwa rolnego lub upraw działu specjalnego produkcji rolnej. Z kolei ze środków Funduszu Gwarantowanych Świadczeń
Pracowniczych przeznaczono kwotę 140 mln zł na nieoprocentowane zwrotne pożyczki19.
Kolejną zmianą legislacyjną jest uchwalenie ustawy z dnia 3 grudnia 2010 r.
o wdrożeniu niektórych przepisów Unii Europejskiej w zakresie równego traktowania20, której celem jest uzupełnienie dotychczasowych regulacji oraz implementacja
dyrektyw przyjętych przez Unię Europejską21. Dzięki tej zmianie przepisy ustawy
chronią między innymi przestrzeganie zasady równego traktowania w dostępie i korzystaniu z usług rynku pracy oraz instrumentów rynku pracy bez względu na płeć,
19
20
21
Informacja na temat środków pomocowych z Funduszu Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych
i Funduszu Pracy kierowanych do pracowników i przedsiębiorców dotkniętych skutkami powodzi
w 2010 r.
Op. cit.
Dyrektywa Rady 2000/43/WE z dnia 29 czerwca 2000 r. wprowadzająca w życie zasadę równego
traktowania osób bez względu na pochodzenie rasowe lub etniczne (Dz. Urz. WE L 180 z 19.07.2000,
str. 22; Dz. Urz. UE Polskie wydanie specjalne, rozdz. 20, t. 1, str. 23), Dyrektywa Rady 2000/78/WE
z dnia 27 listopada 2000 r. ustanawiająca ogólne warunki ramowe równego traktowania w zakresie
zatrudnienia i pracy (Dz. Urz. WE L 303 z 02.12.2000, str. 16; Dz. Urz. UE Polskie wydanie specjalne,
rozdz. 5, t. 4, str. 79). Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2006/54/WE z dnia 5 lipca 2006 r.
w sprawie wprowadzenia w życie zasady równości szans oraz równego traktowania kobiet i mężczyzn
w dziedzinie zatrudnienia i pracy (wersja przeredagowana) (Dz. Urz. UE L 204 z 26.07.2006, str. 23).
55
rasę, pochodzenie etniczne, narodowość, religię, wyznanie, światopogląd, niepełnosprawność, wiek lub orientację seksualną22.
3.2.
Cele i priorytety polityki rynku pracy w 2010 r.
Zgodnie z postanowieniami ustawy o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku
pracy zadania państwa w zakresie promocji zatrudnienia, łagodzenia skutków bezrobocia oraz aktywizacji zawodowej realizowane są na podstawie Krajowego Planu Działań na rzecz Zatrudnienia na lata 2009–2011 (KPDZ/2009–2011) oraz w oparciu o inicjatywy samorządu gminy, powiatu, województwa i partnerów społecznych.
Uchwalany przez Radę Ministrów KPDZ/2009–2011 zawiera ponadto zasady
realizacji Europejskiej Strategii Zatrudnienia oraz określa cele i kierunki działań zgodne
z priorytetami polityki państwa w dziedzinie rynku pracy. W obszarze polityki zatrudnienia służy on realizacji Krajowego Programu Reform na lata 2008–2011 oraz stanowi
podstawę dla przygotowania przez samorządy województw regionalnych planów działań na rzecz zatrudnienia, określających preferowane programy regionalne, projekty
lokalne, priorytetowe grupy bezrobotnych i innych osób wymagających wsparcia.
Przygotowanie projektu KPDZ stanowi obowiązek ministra właściwego do
spraw pracy przy współudziale w szczególności: ministra właściwego do spraw gospodarki, ministra właściwego do spraw oświaty i wychowania, ministra właściwego
do spraw szkolnictwa wyższego, ministra właściwego do spraw rozwoju wsi oraz ministra właściwego do spraw rozwoju regionalnego.
Zadania państwa w zakresie promocji zatrudnienia, łagodzenia skutków bezrobocia oraz aktywizacji zawodowej, podejmowane są przez instytucje rynku pracy
(tj.: publiczne służby zatrudnienia, Ochotnicze Hufce Pracy, agencje zatrudnienia,
instytucje szkoleniowe oraz instytucje dialogu społecznego i partnerstwa lokalnego)
w celu: pełnego i produktywnego zatrudnienia, rozwoju zasobów ludzkich, osiągnięcia
wysokiej jakości pracy, wzmacniania integracji oraz solidarności społecznej, a także
zwiększania mobilności na rynku pracy.
Zwiększenie aktywności zawodowej oraz odpowiedź na zachodzące w społeczeństwie polskim zmiany demograficzne szczególnie w sytuacji zagrożenia spowolnieniem wzrostu gospodarczego, stanowią podstawowe wyzwania zdefiniowane
23
22
23
56
Art. 2a (op. cit).
(op. cit.)
w KPDZ/2009–2011. Sprostaniu zdiagnozowanym wyzwaniom służyć mają liczne
działania ujęte w cztery główne priorytety:
a. wzrost aktywności;
b. sprawny rynek pracy;
c. doskonalenie aktywnej polityki rynku pracy;
d. łagodzenie skutków kryzysu gospodarczego oraz przygotowanie rynku pracy do
ożywienia gospodarki.
Zadania państwa w zakresie promocji zatrudnienia, łagodzenia skutków bezrobocia oraz aktywizacji zawodowej ujęte w KPDZ/2009–2011 przewidują dłuższą niż
w poprzednich planach, bowiem trzyletnią perspektywę realizacyjną. Przyjęcie nowej
perspektywy argumentowane jest dynamiką zmian na rynkach pracy, występujących
w odroczeniu do procesów gospodarczych i społecznych zachodzących zarówno
w skali krajowej, jak i globalnej. Wyznaczona perspektywa obejmuje zatem zarówno
okres wdrażania działań przyjętych do realizacji w latach 2009–2011, coroczną ewaluację postępów w realizacji ww. działań, jak i proces opracowywania koncepcji nowych
rozwiązań, ich wdrażania oraz ewaluacji. Mając na uwadze założenia poczynione
w KPDZ/2009-2011, cztery główne priorytety porządkujące działania państwa na rzecz
zatrudnienia obowiązują również w latach 2010 i 2011. Jednocześnie dodatkowe zadania zgłaszane do realizacji w kolejnych latach oraz propozycje zmian czy weryfikacji
zadań wchodzących w skład KPDZ/2009-2011 stanowią część integralną Sprawozdania
rocznego z realizacji Krajowego Planu Działań na rzecz Zatrudnienia na lata 2009–2011.
Realizacji priorytetów polityki rynku pracy wyznaczonych w KPDZ/2009–2011
służy ogółem siedemdziesiąt pięć zadań. Należy jednak podkreślić, że większość
zadań przewiduje znacznie dłuższe ramy czasowe niż przyjęte w Planie trzy lata.
W ramach priorytetu „wzrost aktywności” przewidziano trzydzieści trzy zadania służące zarówno zbudowaniu systemu powszechnej edukacji ustawicznej, systemu zachęt do kształcenia się przez całe życie, jak i zbudowaniu spójności rynku pracy. W latach 2009–2010 dwa zadania zostały zrealizowane w całości: „Stworzenie
placówki kształcenia ustawicznego o zasięgu ogólnopolskim”24 oraz „Promocja turystyki wiejskiej i agroturystyki”25. Realizacja dwóch zadań z zakresu zwiększenia szans
24
25
Minister Edukacji Narodowej wydał rozporządzenie z dnia 15 czerwca 2009 r. w sprawie publicznych
placówek kształcenia ustawicznego, publicznych placówek kształcenia praktycznego oraz publicznych
ośrodków dokształcania i doskonalenia zawodowego (Dz.U. z 2009 r. Nr 99, poz. 828).
Działanie realizowane w ramach „aktywizacji zawodowej osób zamieszkujących obszary peryferyjne”.
Projekt „Sprawozdania rocznego z realizacji Krajowego Planu Działań na rzecz Zatrudnienia na lata 2009–2011”.
57
osób niepełnosprawnych na rynku pracy nie została uruchomiona26. Natomiast
w przypadku dwóch zadań nie jest obecnie możliwa ocena zgodności realizacji
z założeniami KPDZ/2009-2011.
Działania realizowane w priorytecie „wzrost aktywności” służą przede wszystkim wsparciu ekonomii społecznej, ułatwieniu godzenia obowiązków rodzinnych z pracą oraz modernizacji systemu szkolnictwa i przystosowaniu go do potrzeb rynku
pracy. W związku z tym adresowane są do osób najbardziej narażonych na pozostawanie w stanie bierności zawodowej, czyli osób w wieku powyżej 50 lat, młodzieży,
osób niepełnosprawnych i mieszkańców wsi.
Dla priorytetu „sprawny rynek pracy” w perspektywie 2009–2011 r. zgłoszono
do realizacji siedemnaście zadań, spośród których wstrzymana została realizacja
zadania z zakresu budowy systemu monitoringu rynku pracy27. Ponadto w przypadku
siedmiu zadań realizacja została opóźniona lub zostały one zrealizowane tylko częściowo. Działania realizowane w tym priorytecie mają służyć promocji alternatywnych
i elastycznych form zatrudnienia, stworzeniu lepszych warunków działania przedsiębiorstw i zatrudniania pracowników oraz usprawnieniu metod organizacji pracy i modernizacji systemu zabezpieczenia społecznego na rynku pracy.
W ramach priorytetu „doskonalenie aktywnej polityki rynku pracy”, koncentrującego się na zwiększeniu dostępności działań publicznych służb zatrudnienia
oraz doskonaleniu usług pośrednictwa pracy, przewidziano realizację łącznie dwunastu zadań. Do końca 2010 r. trzy zadania nie zostały w pełni zrealizowane lub
ich realizacja została opóźniona. W przypadku zadania z zakresu działań aktywizacyjnych wobec bezrobotnych będących w szczególnie trudnej sytuacji na rynku pracy nie jest obecnie możliwa ocena zgodności realizacji z założeniami
KPDZ/2009-2011. W wyniku działań podjętych w celu wzmocnienia aktywnej polityki rynku pracy wydano między innymi rozporządzenie w sprawie standardów i warunków prowadzenia usług rynku pracy28, nowelizację rozporządzenia w sprawie
rejestru instytucji szkoleniowych29 oraz nowelizację rozporządzenia w sprawie re-
26
27
28
29
58
Za realizację działania odpowiada PFRON. Powodem zaniechania realizacji zadań w 2010 r. był brak
środków finansowych.
„Prowadzenie badania panelowego gospodarstw domowych” nie jest realizowane. Środki przewidziane
na realizację zadania zostały przesunięte na realizację innych zadań.
Rozporządzenie z dnia 14 września 2010 r. w sprawie standardów i warunków prowadzenia usług
rynku pracy (Dz.U. z 2010 r. Nr 177, poz. 1193).
Rozporządzenie z dnia 15 grudnia 2010 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie rejestru instytucji
szkoleniowych (Dz.U. z 2010 r. Nr 241, poz. 1620).
fundowania ze środków Funduszu Pracy wynagrodzeń wypłacanych młodocianym
pracownikom30.
W ramach priorytetu „łagodzenie skutków kryzysu gospodarczego oraz przygotowanie rynku pracy do ożywienia gospodarki” zgłoszono do realizacji łącznie trzynaście zadań, spośród których cztery zadania zaplanowane do realizacji w 2010 r. nie
zostały podjęte31. Działania realizowane w powyższym priorytecie służyć mają ułatwieniu przedsiębiorcom szybkiej adaptacji do zmiennych warunków gospodarowania,
wsparciu przedsiębiorczości w celu kreacji nowych miejsc pracy oraz zwiększeniu
skłonności do inwestowania w warunkach zmian gospodarczych charakteryzujących
się dużą dynamiką.
3.3.
Formy przeciwdziałania bezrobociu
Aktywne formy przeciwdziałania bezrobociu
Aktywizacja bezrobotnych polega przede wszystkim na udzielaniu pomocy bezrobotnym w dotarciu do zatrudnienia i jego utrzymaniu. Podstawowe znaczenie mają
w tej kwestii usługi rynku pracy, z których szczególne znaczenie ma poradnictwo zawodowe. Natomiast zgodnie z ustawą o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy
aktywnymi formami promocji zatrudnienia i łagodzenia skutków bezrobocia są:
a. prace interwencyjne;
b. prace społecznie użyteczne;
c. roboty publiczne;
d. staż i przygotowanie zawodowe dorosłych;
e. pożyczki szkoleniowe;
f. stypendia w okresie kontynuowania nauki;
g. szkolenia;
h. wsparcie działalności gospodarczej;
i. zwrot kosztów przejazdu i zakwaterowania;
j. dodatek aktywizacyjny.
30
31
Rozporządzenie z dnia 16 grudnia 2010 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie refundowania
ze środków Funduszu Pracy wynagrodzeń wypłacanych młodocianym pracownikom (Dz.U. z 2010 r.
Nr 244, poz. 1632).
W dwóch przypadkach zadania nie zostały zrealizowane z powodu braku środków finansowych
w jednym przypadku zadanie zostało zrealizowane częściowo i w jednym przypadku nie jest obecnie
możliwa ocena zgodności realizacji zadania z założeniami KPDZ/2009-2011.
59
W 2010 r. subsydiowane zatrudnienie podjęło 256,3 tys. bezrobotnych (tj.
o 54 tys. osób więcej niż przed rokiem), w tym prace interwencyjne rozpoczęło 43 tys.
bezrobotnych (wzrost o 2,8 tys.), zaś w ramach robót publicznych wsparciem objęto
74,6 tys. osób (wzrost o 20,6 tys.). Nową formą aktywizacji wprowadzoną w nowelizacji ustawy o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy pod koniec 2005 r.
są prace społecznie użyteczne, które w 2009 r. rozpoczęło 65,8 tys. bezrobotnych,
a w 2010 r. zainteresowanie tą formą aktywizacji wzrosło o prawie 2 tys. osób, do poziomu 67,6 tys. osób.
Jednocześnie systematycznie rośnie zainteresowanie bezrobotnych podejmowaniem działalności gospodarczej oraz pracodawców zatrudnianiem bezrobotnych
w ramach otrzymywania refundacji kosztów wyposażenia lub doposażenia stanowiska pracy dla skierowanego bezrobotnego. W 2006 r. w rezultacie otrzymania środków na podjęcie działalności gospodarczej odpływ z bezrobocia wyniósł 34,9 tys.
osób (co stanowiło 1,1% wyłączeń), natomiast w 2010 r. liczba ta wzrosła do 76,9 tys.
bezrobotnych (wzrost w stosunku do 2009 r. o 13 tys.). W wyniku refundacji kosztów
wyposażenia lub doposażenia stanowiska pracy dla skierowanego bezrobotnego
w 2010 r. odpływ wyniósł około 59,5 tys. bezrobotnych (wzrost o około 18 tys. osób
w porównaniu do 2009 r.).
Największym zainteresowaniem bezrobotnych cieszą się szkolenia oraz staże. W 2010 r. szkolenia rozpoczęło 181,2 tys. bezrobotnych (tj. o 15,1 tys. więcej
niż w analogicznym okresie 2009 r.), natomiast liczba odbytych staży wzrosła
o 42,7 tys. (do poziomu 298,3 tys. osób). Zmiany te mogą wynikać z rozszerzenia
zakresu osób, które mogą skorzystać z tej formy pomocy, na mocy nowelizacji
ustawy o promocji i zatrudnienia i instytucjach rynku pracy Przygotowanie zawodowe dorosłych, które po zmianach w ww. ustawie, zastąpiło przygotowanie zawodowe w miejscu pracy, w 2010 r. rozpoczęło 1,1 tys. bezrobotnych (spadek o 6,4 tys.
w stosunku do 2009 r.).
Istotną rolę w zwiększaniu aktywności bezrobotnych na rynku pracy pełnią
tzw. dodatki aktywizacyjne przysługujące bezrobotnym posiadającym prawo do zasiłku, którzy z własnej inicjatywy podejmą zatrudnienie lub inną pracę zarobkową, bądź
też w wyniku skierowania przez powiatowy urząd pracy podejmą zatrudnienie w niepełnym wymiarze i otrzymają wynagrodzenie niższe od minimalnego. W 2009 r.
dodatek aktywizacyjny otrzymało 116,7 tys. osób, w tym pracę z własnej inicjatywy
podjęło 116,4 tys. W 2010 r. liczby te wzrosły odpowiednio do 119,3 oraz 119,2.
Łącznie w 2010 r. różnego rodzaju aktywnymi programami rynku pracy objętych
60
zostało 804,6 tys. bezrobotnych, co stanowiło 27% odpływu bezrobotnych w tym
okresie32. W porównaniu z 2009 r. liczba zaktywizowanych bezrobotnych zwiększyła
się o ponad 107 tys. osób, tj. o 15,4% (tabela 5).
Tabela 5.
Liczba zaktywizowanych bezrobotnych w latach 2008–2010
Wyszczególnienie
2008
2009
2010
186 659
202 329
256 345
w tym:
prace interwencyjne
46 042
40 219
42 968
roboty publiczne
44 539
54 019
74 566
podjęcia działalności gospodarczej
51 945
63 898
76 877
refundacja kosztów zatrudnienia
39 695
41 502
59 457
4 438
2 691
2 477
szkolenia
168 374
166 148
181 173
staż
169 860
255 604
298 342
b. d.
7 521
1 106
praca subsydiowana ogółem
inne
przygotowanie zawodowe dorosłych
praca społecznie użyteczna
RAZEM
63 769
65 768
67 631
668 102
697 370
804 600
Źródło: Obliczenia własne DAE MPiPS na podstawie danych ze sprawozdań MPiPS.
Pasywne formy przeciwdziałania bezrobociu
Najczęściej stosowaną formą wsparcia pasywnego dla bezrobotnych są zasiłki z tytułu bezrobocia. Na koniec grudnia 2010 r. prawo do zasiłku dla bezrobotnych
posiadało 326,6 tys. osób, tj. o 53,4 tys. osób mniej niż na koniec grudnia roku poprzedniego.
Do pasywnych form przeciwdziałania bezrobociu należy także zaliczyć świadczenia przedemerytalne (o przyznanie których mogą ubiegać się bezrobotni powyżej
50 roku życia, po upływie 6 miesięcy od dnia zarejestrowania w powiatowym urzędzie
pracy, jeżeli spełniają warunki do nabycia tego świadczenia, określone w odrębnych
32
Podane tutaj statystyki odnoszą się do aktywnych polityk uwzględnionych w sprawozdaniu MPiPS.
Nie są to więc wszystkie wymienione w ustawie formy pomocy. Co więcej, ogólna liczba osób, które skorzystały z aktywnej polityki rynku pracy zgodnie z danymi z tego sprawozdania jest różna od
liczby beneficjentów w ujęciu kasowym, podawanej w odniesieniu do wydatków z Funduszu Pracy
w kolejnym rozdziale.
61
przepisach33) oraz zasiłki przedemerytalne, które przyznawano do końca 2002 r.
Świadczenia oraz koszty ich obsługi od 1 lutego 2009 r. są finansowane ze środków
Funduszu Pracy. Przeciętnie miesięcznie, w 2010 r. wypłacono ok. 79,1 tys. zasiłków
przedemerytalnych i ok. 73 tys. świadczeń przedemerytalnych, przeznaczając na nie
odpowiednio 777,9 mln zł oraz 818,1 mln zł (łącznie 1 596 mln zł). Podstawowe wielkości z tego zakresu przedstawia tabela 6.
Tabela 6.
Zasiłki i świadczenia przedemerytalne wypłacone w latach 2005–2010
Wyszczególnienie
2005
2006
2007
2008
2009
2010
w tys. (przeciętnie miesięcznie)
zasiłki przedemerytalne
251,1
213,3
174,6
133,8
98,6
79,1
świadczenia przedemerytalne
287,7
243,0
193,2
122,0
66,4
73,0
Źródło: www.zus.pl.
3.4.
Finansowanie polityki rynku pracy
Wydatki z Funduszu Pracy w 2010 r. i finansowane z nich działania
Ze środków Funduszu Pracy finansowana jest znaczna część działań w zakresie polityki rynku pracy. Fundusz, którego dysponentem jest minister właściwy do
spraw pracy, funkcjonuje od 1 stycznia 1990 r. jako państwowy fundusz celowy – nie
posiadający osobowości prawnej. Podstawowymi przychodami Funduszu są składki
(od 1999 r. niezmiennie 2,45% podstawy wymiaru wynagrodzeń brutto opłacanych
przez pracodawców i kwot stanowiących podstawę wymiaru składek na zaopatrzenie emerytalne osób fizycznych); wpływy za współfinansowane projekty pochodzące
z Unii Europejskiej oraz dotacje z budżetu państwa (od 2005 do 2008 r. bez dotacji).
Głównym celem Funduszu Pracy jest łagodzenie skutków pozostawania bez
pracy (wypłata bezrobotnym zasiłków i świadczeń) oraz finansowanie programów
na rzecz promocji zatrudnienia, łagodzenia skutków bezrobocia i aktywizacji zawodowej.
Podstawowy wpływ na skalę i strukturę wydatków z Funduszu Pracy ma sytuacja na rynku pracy, a w szczególności poziom bezrobocia, liczba osób uprawnionych
do zasiłków i świadczeń finansowanych z tego Funduszu oraz przewidziane w planie
33
62
Ustawa z dnia 30 kwietnia 2004 r. o świadczeniach przedemerytalnych (Dz.U. z 2009 r., Nr 6 poz. 33,
z późn. zm.).
finansowym Funduszu Pracy środki na finansowanie programów aktywnego przeciwdziałania bezrobociu.
Realizacja planowanych wydatków Funduszu Pracy osiągnęła w 2010 r. poziom zbliżony do kwoty określonej w ustawie budżetowej i wynosiła 12 376,1 mln zł
(wg sprawozdania MPiPS-02), z czego:
a. na zasiłki i świadczenia dla bezrobotnych (łącznie ze świadczeniami integracyjnymi i dodatkami aktywizacyjnymi) wydatkowano 5 013,7 mln zł (97,2% kwoty
planowanej);
b. na programy na rzecz promocji zatrudnienia i aktywizacji zawodowej wydatkowano (w ujęciu kasowym) 6 747,9 mln zł (103,2% kwoty planowanej);
c. na pozostałe zadania wydatkowano 614,5 mln zł (100,6% kwoty planowanej).
Wydatki na zasiłki i świadczenia dla bezrobotnych zostały zrealizowane
w kwotach niższych niż planowano. Niższa od planowanej o 34,3 tys. średnioroczna liczba wypłaconych zasiłków dla bezrobotnych (plan 380 tys. – wykonanie
345,7 tys.) wynikała głównie ze zmniejszenia się liczby osób bezrobotnych z prawem do zasiłku.
Wydatki na finansowanie programów na rzecz promocji zatrudnienia, łagodzenia skutków bezrobocia i aktywizacji zawodowej w 2010 r. wyniosły 6 747,9 mln zł,
tj. 103,2% planowanej kwoty.
W 2010 r. najwyższy udział w strukturze wydatków na aktywne formy przeciwdziałania bezrobociu miały wydatki dotyczące finansowania stypendiów za okres stażu
(30,9% na kwotę 2 083,2 mln zł). W dalszej kolejności finansowane były jednorazowe
środki przyznawane bezrobotnym na podejmowanie działalności gospodarczej (20,6%
na kwotę 1 389,1 mln zł). Z kolei środki przeznaczone na refundowanie pracodawcom
kosztów wyposażenia i doposażenia stanowisk pracy dla kierowanych na te stanowiska
bezrobotnych stanowiły 12,1% (819,8 mln zł). Wydatki z Funduszu na realizację programów na rzecz promocji zatrudnienia, łagodzenia skutków bezrobocia i aktywizacji
zawodowej wzrosły w stosunku do 2009 r. o 543,1 mln zł. O dużym zainteresowaniu
tymi formami aktywizacji świadczy wzrost liczby osób nimi objętych. Środki na podjęcie
działalności gospodarczej w 2010 r. otrzymało 71 017 bezrobotnych, natomiast pracodawcy w ramach otrzymanych z Funduszu środków na utworzenie i doposażenie stanowisk pracy zatrudnili 44 603 bezrobotnych (w 2009 r. odpowiednio 63 854 i 28 360
bezrobotnych).
Dodatkowe, nowe zadania, wprowadzane w ciągu 2010 r. wyniosły łącznie
8,9 mln zł, a dotyczyły realizacji ustawy o szczególnych rozwiązaniach związanych
63
z usuwaniem skutków powodzi z 2010 r.34. Pozostałe wydatki zostały zrealizowane w
100,6% (plan 611,1 mln zł – wykonanie 614,5 mln zł) (tabela 7).
Realizacja przez urzędy pracy ustawowych zadań określana na podstawie
sprawozdawczości o przychodach i wydatkach Funduszu Pracy wykazuje stosowanie
przez urzędy pracy wszystkich form aktywizacji bezrobotnych przewidzianych ustawą
o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy35. Należy jednak zaznaczyć, że
przepisy wspomnianej ustawy przewidują możliwość, a nie obowiązek stosowania
poszczególnych form aktywizacji zawodowej – decyzje o wyborze form aktywizacji
podejmują starostowie po zasięgnięciu opinii powiatowej rady zatrudnienia. Na zakres
stosowania narzędzi aktywizujących decydujący wpływ mają: zainteresowanie samych bezrobotnych, potrzeby lokalnego rynku pracy, efektywność zatrudnieniowa
tych form oraz preferencje samorządów powiatowych. W efekcie zakres i natężenie
wykorzystywania instrumentów rynku pracy w poszczególnych powiatach są różne,
co wynika ze zróżnicowania sytuacji na lokalnych rynkach pracy, różnorodności problemów, z którymi się borykają, i w związku z tym, z ich różnymi potrzebami.
Tabela 7.
Przychody i wydatki Funduszu Pracy (FP), w latach 2006–2010 (w mln zł)
Wyszczególnienie
2006
2007
2008
Przychody FP, w tym:
7 513,3
8 395,8
9 103,3
10 326,4
10 971,1
– obowiązkowa składka
6 711,6
7 669,4
8 766,7
8 780,8
8 587,7
-
-
-
690,4
1 562,1
– dotacja z budżetu państwa
– środki z UE
– pozostałe przychody
661,6
615,9
189,4
2009
-
2010
-
140,1
110,5
147,9
855,2
820,5
Wydatki FP, w tym:
5 500,4
5 367,2
5 753,1
11 245,0
12 376,1
– zasiłki i świadczenia*
2 805,3
2 267,8
1 911,0
4 504,1
5 013,7
– programy przeciwdziałania
bezrobociu
2 218,7
2 709,6
3 362,4
6 204,8
6 747,9
– szkolenia
186,7
266,4
280,3
376,9
306,9
– prace interwencyjne
220,0
214,7
196,5
178,9
217,0
– roboty publiczne
145,6
178,0
248,4
330,0
474,3
– staże, przygotowanie
zawodowe
881,0
911,9
1 271,6
1 480,3
2 083,3
34
35
64
Ustawa z dnia 24 czerwca 2010 r. o szczególnych rozwiązaniach związanych z usuwaniem skutków
powodzi z 2010 r. (Dz.U. z 2010 r. Nr 123, poz. 835, z późn. zm.).
Ustawa z dnia 20 kwietnia 2004 r. o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy (Dz.U. z 2008 r.
Nr 69, poz. 415, z późn. zm.).
2006
2007
– pożyczki oraz środki na podjęcie działalności gospodarczej,
wyposażenie i doposażenie
stanowisk pracy
Wyszczególnienie
2008
2009
2010
576,1
898,0
1082,4
1 606,6
2 208,9
– wynagrodzenia i składki na
ubezpieczenie społeczne
młodocianych
151,6
165,0
185,0
197,0
230,0
– dofinansowanie pracodawcom
kosztów kształcenia młodocianych pracowników
-
-
-
253,9
330,0
– koszty związane ze specjalizacją oraz realizacją staży podyplomowych lekarzy, lekarzy
dentystów, pielęgniarek i położnych
-
-
-
567,6
670,4
– pozostałe programy
32,1
75,6
98,2
1 213,6
227,1
467,4
389,8
479,7
536,1
614,5
Spłata kredytu***
1 700,0
1 600,0
-
-
-
Zaciągnięty kredyt
-
-
-
-
-
1 600,0
-
-
-
-
Inne wydatki FP**
Stan zadłużenia
*
Wydatki na zasiłki i świadczenia uwzględniają przeniesienie od 1 sierpnia 2004 r. obsługi świadczeń
przedemerytalnych i zasiłków przedemerytalnych z Funduszu Pracy do ZUS, które od 1 lutego 2009 r.
powróciły do Funduszu Pracy.
** W 2009 r. z Funduszu Pracy przekazano kwotę 960,0 mln zł do Funduszu Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych na realizację zadań w ramach pakietu ustaw antykryzysowych.
*** W dniu 1 czerwca 2007 r. spłacono ostatnią ratę kredytu w kwocie 200 mln zł.
Źródło: Departament Funduszy MPiPS.
3.5.
Efektywność programów na rzecz przeciwdziałania
bezrobociu realizowanych z Funduszu Pracy w 2010 r.
Liczba bezrobotnych zarejestrowanych w powiatowych urzędach pracy pod
koniec 2010 r. wynosiła 1 954,7 tys. osób, a stopa bezrobocia 12,3%. W porównaniu z końcem 2009 r. liczba zarejestrowanych bezrobotnych uległa zwiększeniu
o 62,0 tys. osób (z poziomu 1 892,7 tys.), natomiast stopa bezrobocia zwiększyła się
o 0,2 pkt proc.
W 2010 r. podstawowymi formami aktywizacji zawodowej finansowanymi
z Funduszu Pracy objętych zostało łącznie 788,7 tys. osób (o 104,1 tys. więcej niż
w 2009 r.), z których 759,3 tys. zakończyło udział w programie, a 411,2 tys. tj. 54,2%
65
uzyskało zatrudnienie, podjęło inną pracę zarobkową lub podjęło działalność gospodarczą na własny rachunek (tabela 8, wykres 21).
Tabela 8.
Osoby objęte podstawowymi formami pomocy w 2010 r.
Forma aktywizacji
Liczba osób
Udział (%)
182 363
23,1
Prace interwencyjne
43 151
5,5
Roboty publiczne
74 567
9,5
Prace społecznie użyteczne
67 631
8,6
Staże
299 342
38,0
Środki na utworzenie stanowisk pracy, z tego:
121 620
15,4
– na podjęcie działalności gosp.
77 017
9,8
– wyposażenie i doposażenie stanowiska pracy
44 603
5,7
788 674
100,0
Szkolenia
Ogółem
Wykres 21. Struktura osób aktywizowanych w 2010 r.
Środki na
utworzenie
stanowisk pracy
15,4%, z tego:
Staże
38,0%
na podjęcie
działalności
gospodarczej
9,8%
Prace
społecznie
użyteczne
8,6%
Roboty
publiczne
9,5%
Prace
interwencyjne
5,5%
Źródło: Dane Departamentu Funduszy MPiPS.
66
wyposażenie
i doposażenie
stanowiska
pracy
5,7%
Szkolenia
23,1%
Powyższe dane liczbowe nie obejmują niektórych form aktywizacji finansowanych z Funduszu Pracy, między innymi:
a. refundacji kosztów przejazdu i zakwaterowania osób, które podjęły zatrudnienie,
szkolenie, staż lub przygotowanie zawodowe w innej miejscowości niż miejsce
ich zamieszkania;
b. pożyczek dla bezrobotnych na sfinansowanie kosztów szkolenia;
c.
refundowania bezrobotnym kosztów opieki nad dzieckiem w wieku do 7 lat lub
osobą zależną, w przypadku podjęcia zatrudnienia, szkolenia, stażu lub przygotowania zawodowego w miejscu pracy;
d. refundacji składek na ubezpieczenie rolnikom zwolnionym z pracy, nie posiadającym statusu bezrobotnych;
e. częściowej refundacji kosztów zatrudnienia wspieranego realizowanego na podstawie przepisów o zatrudnieniu socjalnym;
f.
przygotowania zawodowego dorosłych.
Z powyższych form pomocy w 2010 r. skorzystało łącznie 61,3 tys. osób. In-
formacje na temat uczestnictwa oraz efektywności aktywnych form przeciwdziałania
bezrobociu prezentuje tabela 9 oraz tabela 10.
Tabela 9.
Liczba uczestników aktywnych form przeciwdziałania bezrobociu w latach 2009–2010
2010
2009
2010/2009
[%]
uczestnicy
182 363
168 334
108,3%
kończący
178 582
163 741
109,1%
65 583
56 150
116,8%
36,70%
34,3%
107,0%
uczestnicy
43 151
40 348
106,9%
kończący
40 628
39 193
103,7%
zatrudnieni
28 752
28 145
102,2%
70,80%
71,80%
98,6%
Wyszczególnienie
Szkolenia
zatrudnieni
Efektywność* (% zatrudnionych do kończących)
Prace interwencyjne
67
2010
2009
2010/2009
[%]
uczestnicy
74 567
54 019
138,0%
kończący
73 247
52 330
140,0%
zatrudnieni
33 711
25 108
134,3%
46,0%
48,0%
95,8%
uczestnicy
67 631
65 768
102,8%
kończący
65 217
64 832
100,6%
zatrudnieni
25 951
25 826
100,5%
39,8%
39,8%
100,0%
uczestnicy
299 342
256 669
116,6%
kończący
279 968
208 863
134,0%
zatrudnieni
135 536
103 343
131,2%
48,4%
49,5%
97,8%
Środki dla bezrobotnych na działalność
gospodarczą
77 017
63 964
120,4%
Refundacja pracodawcom kosztów doposażenia
stanowiska pracy
44 603
28 360
157,3%
uczestnicy
788 674
684 624
115,2%
kończący
759 262
651 245
116,6%
zatrudnieni
411 153
346 485
118,7%
54,2%
53,2%
101,9%
Wyszczególnienie
Roboty publiczne
Staże
Środki na utworzenie stanowiska pracy
Razem wszystkie podstawowe formy aktywizacji
* Efektywność ta mierzona jest jako liczba osób, które zostały zatrudnione w okresie 3 miesięcy od zakończenia uczestnictwa w aktywnej polityce rynku pracy do liczby uczestników poszczególnych aktywnych form wsparcia. Przy czym za osoby zatrudnione uważa się osoby, które nie powróciły do bezrobocia lub odpłynęły z bezrobocia bez względu na kierunek tego odpływu. Mogą to być więc zarówno osoby
zatrudnione, ale także te, które przeszły na wcześniejszą emeryturę lub stały się biernymi zawodowo.
Wynika to z niemożliwości jednoznacznego zidentyfikowania kierunków odpływów z bezrobocia w statystyce bezrobocia rejestrowanego.
68
Tabela 10.
Efektywność kosztowa w 2010 r.
Kwota wydatkowana z FP (koszt)
na jedną osobę (w zł):
Rodzaj programu
Efektywność*
która po zakończeniu
udziału w programie
uzyskała zatrudnienie
Szkolenia (ze stypendiami)
36,7
7 431,28
2 672,50
Prace interwencyjne
70,8
7 548,99
5 029,98
Roboty publiczne
46,0
14 068,53
6 360,24
39,8
1 597,12
612,84
Staże
48,4
13 977,26
6 328,62
Środki na podjęcie działalności
gospodarczej przez bezrobotnych
100
18 036,59
18 036,59
Środki na refundacje doposażenia
stanowiska pracy
100
18 379,94
18 379,94
uczestniczącą
w programie
* Wartości z tabeli poprzedniej.
** Kwota wydatkowana z FP na jedną osobę, która po zakończeniu udziału w programie uzyskała zatrudnienie (pracę) została ustalona jako iloraz łącznej kwoty wydatków poniesionych z Funduszu Pracy na finansowanie w 2010 r. danego programu (formy) aktywizacji zawodowej oraz liczby osób, które w okresie do
3 miesięcy od dnia zakończenia udziału w programie uzyskały zatrudnienie (po r. wyjaśnienie dotyczące
osób zatrudnionych po ukończeniu udziału w programie dotyczące tabeli poprzedniej).
Analiza kosztów uczestnictwa w programie jednej osoby wskazuje, że najdroższa była aktywizacja poprzez przyznanie środków na podjecie działalności gospodarczej lub wyposażenie (doposażenie) stanowiska pracy dla bezrobotnego, ale
przy pełnej (100,0%) efektywności zatrudnieniowej.
Najtańszą formą aktywizacji w 2010 r. były prace społecznie użyteczne
(612,84 zł na osobę), notujące jednak efektywność zatrudnieniową (39,8%) jedną
z najniższych. Pogorszyła się nieco efektywność prac interwencyjnych (w 2010 r.
wyniosła 70,8%, a w 2009 r. – 71,8%), podczas gdy zwiększył się dla tej formy aktywizacji koszt ponownego zatrudnienia i wyniósł w 2010 r. 7548,99 zł na osobę (w
2009 r. – 6414,90 zł na osobę). Nie zmienia to faktu, że (nie licząc środków na podjęcie działalności gospodarczej) jest to najefektywniejsza forma aktywizacji. Wyraźnie
wzrosła efektywność szkoleń (w 2009 r. wynosiła 33,2%, zaś w 2010 r. już 36,7%).
W 2010 r. relatywnie kosztowną formą aktywizacji były roboty publiczne. Efektywność mierzona liczbą zatrudnionych do kończących roboty publiczne wyniosła
zaledwie 46,0% (w 2009 r. – 48,0%), zaś kwota wydatkowana na osobę uczestniczącą w programie, która uzyskała zatrudnienie, znacznie wzrosła do 14 068,53 zł
(w 2009 r. –13 121,97 zł).
69
Rozdział 4. System wspierania osób niepełnosprawnych
Rozdział 4. SYSTEM WSPIERANIA OSÓB
NIEPEŁNOSPRAWNYCH
4.1.
Podstawowym dokumentem określającym uprawnienia osób niepełnosprawnych jest ustawa o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnieniu osób
niepełnosprawnych36. Na podstawie przepisów tej ustawy, status osoby niepełnosprawnej uzyskuje się poprzez orzeczenie o niepełnosprawności, stopniu niepełnosprawności oraz orzeczenie o wskazaniach do ulg i uprawnień. Poza osobami,
których niepełnosprawność została potwierdzona ww. orzeczeniem również osoby
posiadające orzeczenie o niezdolności do pracy lub niezdolności do samodzielnej
egzystencji wydane na podstawie przepisów ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych37 traktowane są jako osoby niepełnosprawne.
Wskazana ustawa wprowadza odpowiednie zasady tzw. przekładania orzeczeń wydanych przez lekarza orzecznika ZUS na orzeczenia o stopniu niepełnosprawności.
Zgodnie z treścią art. 5 ww. ustawy orzeczenie lekarza orzecznika ZUS:
– o całkowitej niezdolności do pracy i samodzielnej egzystencji traktowane jest na
równi z orzeczeniem o znacznym stopniu niepełnosprawności;
– o niezdolności do samodzielnej egzystencji traktowane jest na równi z orzeczeniem o znacznym stopniu niepełnosprawności;
– o całkowitej niezdolności do pracy traktowane jest na równi z orzeczeniem
o umiarkowanym stopniu niepełnosprawności;
– o częściowej niezdolności do pracy oraz celowości przekwalifikowania traktowane jest na równi z orzeczeniem o lekkim stopniu niepełnosprawności.
Ponadto stosownie do postanowień art. 62 ust. 1 i 2 ustawy o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych ważne orzeczenie
o zaliczeniu do jednej z grup inwalidztwa, wydane przed 1 stycznia 1998 r. przez
36
37
70
Ustawa z dnia 27 sierpnia 1997 r. o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób
niepełnosprawnych (Dz.U. z 2010 r. Nr 214, poz. 1407).
Ustawa z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych
(Dz.U. z 2009 r. Nr 153, poz. 1227).
Komisje do Spraw Inwalidztwa i Zatrudnienia oraz komisje lekarskie podległe MON
lub MSWiA na podstawie odrębnych przepisów dotyczących niezdolności do służby,
przekłada się na następujące stopnie niepełnosprawności:
– orzeczenie o zaliczeniu do I grupy inwalidztwa traktowane jest na równi z orzeczeniem o znacznym stopniu niepełnosprawności;
– orzeczenie o zaliczeniu do II grupy inwalidztwa traktowane jest na równi z orzeczeniem o umiarkowanym stopniu niepełnosprawności;
– orzeczenie o zaliczeniu do III grupy inwalidztwa (w tym w związku ze służbą
z jednoczesnym orzeczeniem inwalidztwa III grupy z ogólnego stanu zdrowia)
traktowane jest na równi z lekkim stopniem niepełnosprawności.
Osoby, które legitymują się wydanym przed 1 stycznia 1998 r. orzeczeniem
o stałej albo długotrwałej niezdolności do pracy w gospodarstwie rolnym uznaje się za
niepełnosprawne, z tym że:
– osoby, którym przysługuje zasiłek pielęgnacyjny, traktuje się jako zaliczone do
znacznego stopnia niepełnosprawności;
– pozostałe osoby traktuje się jako zaliczone do lekkiego stopnia niepełnosprawności.
Uprawnienia osób niepełnosprawnych
Zgodnie z przepisami ustawy o rehabilitacji (…), osoba niepełnosprawna może ubiegać się o dofinansowanie ze środków Państwowego Funduszu Rehabilitacji
Osób Niepełnosprawnych38 (PFRON) na następujące cele:
a. dofinansowanie uczestnictwa w turnusie rehabilitacyjnym;
b. dofinansowanie do likwidacji barier architektonicznych, w komunikowaniu się
i technicznych w związku z indywidualnymi potrzebami.
Osoba niepełnosprawna zarejestrowana w powiatowym urzędzie pracy jako
bezrobotna albo poszukująca pracy niepozostająca w zatrudnieniu, na podstawie
ustawy:
a. ma prawo korzystać z usług lub instrumentów rynku pracy na zasadach określonych w ustawie o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy39;
38
39
Informacje na temat zasad funkcjonowania PFRON znajdują się w dalszych częściach raportu.
Op. cit.
71
b. może otrzymać ze środków PFRON jednorazowo środki na podjęcie działalności
gospodarczej, rolniczej albo na wniesienie wkładu do spółdzielni socjalnej w wysokości określonej w umowie zawartej ze starostą, nie więcej jednak niż do wysokości piętnastokrotnego przeciętnego wynagrodzenia, jeśli nie otrzymała środków publicznych na ten cel.
Ustawa określa szczegółowe zasady, na jakich można zatrudniać osoby niepełnosprawne, w zależności od uzyskanego przez nie orzeczenia o niepełnosprawności:
a. czas pracy osoby niepełnosprawnej zaliczonej do znacznego lub umiarkowanego
stopnia niepełnosprawności nie może przekraczać 7 godzin na dobę i 35 godzin
tygodniowo;
b. osoba niepełnosprawna nie może być zatrudniona w porze nocnej i w godzinach
nadliczbowych;
c. osoba niepełnosprawna ma prawo do dodatkowej przerwy w pracy na gimnastykę usprawniającą lub wypoczynek; czas przerwy wynosi 15 minut i jest wliczany
do czasu pracy;
d. osoba o znacznym lub umiarkowanym stopniu niepełnosprawności ma prawo do
zwolnień od pracy z zachowaniem prawa do wynagrodzenia w celu:
– uczestniczenia w turnusie rehabilitacyjnym w wymiarze do 21 dni roboczych,
– wykonania badań specjalistycznych, zabiegów leczniczych lub usprawniających,
– uzyskania zaopatrzenia ortopedycznego lub jego naprawy, jeżeli czynności te
nie mogą być wykonane poza godzinami pracy;
e. wynagrodzenie za czas zwolnień od pracy, o których mowa wyżej oblicza się jak
ekwiwalent pieniężny za urlop wypoczynkowy;
f. osobie zaliczonej do znacznego lub umiarkowanego stopnia niepełnosprawności
przysługuje dodatkowy urlop wypoczynkowy w wymiarze 10 dni roboczych w roku
kalendarzowym.
Orzeczenie o niepełnosprawności, stopniu niepełnosprawności oraz o wskazaniach do ulg i uprawnień stanowi także podstawę do przyznania ulg i uprawnień na
podstawie odrębnych przepisów w przypadku konieczności posiadania wskazań zawartych w tych orzeczeniach. W orzeczeniu powiatowego zespołu, poza ustaleniem
niepełnosprawności lub stopnia niepełnosprawności, zawarte są wskazania dotyczące w szczególności:
72
a. odpowiedniego zatrudnienia uwzględniającego psychofizyczne możliwości danej
osoby;
b. szkolenia, w tym specjalistycznego;
c. zatrudnienia w zakładzie aktywności zawodowej;
d. uczestnictwa w terapii zajęciowej;
e. konieczności zaopatrzenia w przedmioty ortopedyczne, środki pomocnicze oraz
pomoce techniczne, ułatwiające funkcjonowanie danej osoby;
f. korzystania z systemu środowiskowego wsparcia w samodzielnej egzystencji,
przez co rozumie się korzystanie z usług socjalnych, opiekuńczych, terapeutycznych i rehabilitacyjnych świadczonych przez sieć instytucji pomocy społecznej,
organizacje pozarządowe oraz inne placówki;
g. konieczności stałej lub długotrwałej opieki lub pomocy innej osoby w związku ze
znacznie ograniczoną możliwością samodzielnej egzystencji;
h. konieczności stałego współudziału na co dzień opiekuna dziecka w procesie jego
leczenia, rehabilitacji i edukacji;
i. spełniania przez osobę niepełnosprawną przesłanek określonych w art. 8 ust. 1
ustawy – Prawo o ruchu drogowym40;
j. prawa do zamieszkiwania w oddzielnym pokoju.
Ponadto z ulg i uprawnień przewidzianych dla osób niepełnosprawnych mogą
korzystać również osoby posiadające status osoby niepełnosprawnej na podstawie orzeczenia, innego niż o niepełnosprawności, stopniu niepełnosprawności lub
o wskazaniach do ulg i uprawnień – o ile ulgi te i uprawnienia nie są zależne od wskazań zawartych wyłączenie w ww. orzeczeniach. W przypadku ubiegania się przez
osoby niepełnosprawne o dofinansowanie ze środków PFRON zadań realizowanych
na rzecz tych osób przez powiaty, przepisy rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki
Społecznej z dnia 25 czerwca 2002 r. w sprawie określenia rodzajów zadań powiatu,
które mogą być finansowane ze środków PFRON41 ustalają jako zasadniczy warunek
uzyskania dofinansowania posiadanie statusu osoby niepełnosprawnej. Posiadanie
wskazania w żaden sposób nie wpływa na możliwość uzyskania wsparcia finansowego z dwóch zasadniczych powodów. Po pierwsze o dofinansowanie mogą ubiegać
40
41
Ustawa z dnia 20 czerwca 1997 r. – Prawo o ruchu drogowym (Dz.U. z 2005 r. Nr 108, poz. 908,
z późn. zm.).
Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 25 czerwca 2002 r. w sprawie określenia
rodzajów zadań powiatu, które mogą być finansowane ze środków Państwowego Funduszu Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych (Dz.U. z 2002 r. Nr 96, poz. 861, z późn. zm.).
73
się wszystkie osoby niepełnosprawne, a więc również osoby posiadające orzeczenia
organów rentowych, traktowane na równi z orzeczeniami o niepełnosprawności
(orzeczenia Zakładu Ubezpieczeń Społecznych oraz orzeczenia Kasy Rolniczego
Ubezpieczenia Społecznego, Ministerstwa Obrony Narodowej i Ministerstwa Spraw
Wewnętrznych i Administracji – w przypadku tych trzech ostatnich wydane do dnia
1 stycznia 1998 r.). Przedmiotowe orzeczenia nigdy nie zawierały i nie zawierają symbolu przyczyny niepełnosprawności, bardzo często nie zawierają również samej przyczyny niepełnosprawności.
a.
b.
c.
d.
e.
42
43
44
45
46
74
Uprawnienia wynikające z innych ustaw
Ponadto osoby niepełnosprawne mają prawo do korzystania z:
zasiłku pielęgnacyjnego – zgodnie z przepisami art. 16 ustawy o świadczeniach
rodzinnych42;
usług opiekuńczych – zgodnie z przepisami ustawy o pomocy społecznej43;
zaopatrzenia w przedmioty ortopedyczne i środki pomocnicze – zgodnie z przepisami ustawy o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych44;
zwolnień od opłat abonamentowych – zgodnie z art. 4 ustawy o opłatach abonamentowych45 jest przyznawane dla:
– osób, co do których orzeczono o zaliczeniu do I grupy inwalidów lub całkowitej niezdolności do pracy i samodzielnej egzystencji, znacznym stopniu niepełnosprawności,
– osób niesłyszących, u których stwierdzono całkowitą głuchotę lub obustronne
upośledzenie słuchu,
– osób niewidomych, których ostrość wzroku nie przekracza 15%;
odliczeń od dochodu niektórych wydatków poniesionych przez osoby niepełnosprawne na cele związane z potrzebami wynikającymi z niepełnosprawności,
zgodnie z przepisami art. 26 ustawy o podatku dochodowym od osób fizycznych46, w tym na:
Ustawa z dnia 28 listopada 2003 r. o świadczeniach rodzinnych (Dz.U. z 2010 r. Nr 50, poz. 301,
z późń. zm.).
Ustawa z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej (Dz.U. z 2010 r. Nr 125, poz. 842, z późn. zm.).
Ustawa z dnia 27 sierpnia 2004 r. o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków
publicznych (Dz.U. z 2010 r. Nr 165, poz. 1116).
Ustawa z dnia 21 kwietnia 2005 r. o opłatach abonamentowych (Dz.U. z 2005 r. Nr 85, poz. 728,
z późn. zm.).
Ustawa z dnia 26 lipca 1991 r. o podatku dochodowym od osób fizycznych (Dz.U. z 2010 r. Nr 51,
–
adaptację i wyposażenie mieszkań oraz budynków mieszkalnych,
–
przystosowanie pojazdów mechanicznych,
–
zakup i naprawę indywidualnego sprzętu, urządzeń i narzędzi technicznych
niezbędnych w rehabilitacji oraz ułatwiających wykonywanie czynności życiowych, (z wyjątkiem sprzętu gospodarstwa domowego),
–
zakup wydawnictw i materiałów (pomocy) szkoleniowych,
–
odpłatność za pobyt na turnusie rehabilitacyjnym,
–
odpłatność za pobyt na leczeniu w zakładzie lecznictwa uzdrowiskowego, za
pobyt w zakładzie rehabilitacji leczniczej, zakładach opiekuńczo-leczniczych
i pielęgnacyjno-opiekuńczych oraz odpłatność za zabiegi rehabilitacyjne,
–
opłacenie przewodników osób niewidomych I lub II grupy inwalidztwa oraz
osób z niepełnosprawnością narządu ruchu zaliczonych do I grupy inwalidztwa, (do wysokości określonej w ustawie kwoty),
–
utrzymanie przez osoby niewidome psa przewodnika, (do wysokości określonej w ustawie kwoty),
–
opiekę pielęgniarską w domu nad osobą niepełnosprawną w okresie przewlekłej choroby uniemożliwiającej poruszanie się oraz usługi opiekuńcze
świadczone dla osób niepełnosprawnych zaliczonych do I grupy inwalidztwa,
–
–
opłacenie tłumacza języka migowego,
leki – w wysokości stanowiącej różnicę pomiędzy faktycznie poniesionymi
wydatkami w danym miesiącu a kwotą 100 zł, jeśli lekarz specjalista stwierdzi, że osoba niepełnosprawna powinna stosować określone leki (stale lub
czasowo),
–
odpłatny, konieczny przewóz na niezbędne zabiegi leczniczo-rehabilitacyjne
osoby niepełnosprawnej – karetką transportu sanitarnego i osoby niepełnosprawnej, zaliczonej do I lub II grupy inwalidztwa,
–
używanie samochodu osobowego, stanowiącego własność (współwłasność)
osoby niepełnosprawnej zaliczonej do I lub II grupy inwalidztwa lub podatnika
mającego na utrzymaniu osobę niepełnosprawną zaliczoną do I lub II grupy
inwalidztwa,
–
odpłatne przejazdy środkami transportu publicznego związane z pobytem na
turnusie rehabilitacyjnym oraz w zakładach lecznictwa uzdrowiskowego, rehabilitacji leczniczej;
f.
uprawnień do ulgowych przejazdów, zgodnie z przepisami ustawy o uprawnieniach do bezpłatnych i ulgowych przejazdów środkami publicznego transportu
75
zbiorowego47 (środkami publicznego transportu zbiorowego osób niezdolnych do
samodzielnej egzystencji);
g. dodatków mieszkaniowych48.
4.2.
Wspieranie zatrudnienia osób niepełnosprawnych
Zatrudnianie osób niepełnosprawnych jest jednym z priorytetów społecznej
polityki państwa. Narzędzia służące wspieraniu zatrudnienia tych osób zostały określone w ustawie o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych49.
W 2009 r. prowadzone były prace zmierzające do wdrożenia nowelizacji
z dnia 5 grudnia 2008 r. o zmianie ustawy o rehabilitacji zawodowej (...)50, która weszła w życie z dniem 1 stycznia 2009 r. Zawarto w niej nowe zasady udzielania pomocy publicznej w związku z zatrudnianiem osób niepełnosprawnych. Wprowadzone
zmiany były elementem dostosowującym polskie prawo do rozporządzenia Komisji
(WE) Nr 800/200851. Najważniejsze zmiany dotyczyły:
a. zastąpienia pomocy w postaci miesięcznego dofinansowania do wynagrodzeń
osób niepełnosprawnych oraz refundacji składek na ubezpieczenia społeczne
tych osób jednym instrumentem wsparcia – dofinansowaniem do wynagrodzenia
do wysokości 75% kosztów płacy dla pracodawców wykonującym działalność gospodarczą i do 90% kosztów płacy dla pracodawców niewykonujących takiej
działalności (np. organizacjom pozarządowym);
b. wprowadzenia nowych, maksymalnych kwot dofinansowań do wynagrodzeń pracowników niepełnosprawnych – 160%, 140% i 60% najniższego wynagrodzenia,
odpowiednio na pracownika ze znacznym, umiarkowanym i lekkim stopniem niepełnosprawności (zamiast dotychczasowych 130%, 110% i 50%), powiększanych
o 40% w przypadku pracowników ze szczególnymi schorzeniami, co wraz ze
47
48
49
50
51
76
Ustawa z dnia 20 czerwca 1992 r. o uprawnieniach do bezpłatnych i ulgowych przejazdów środkami
publicznego transportu zbiorowego, (Dz.U. z 2010 r. Nr 222, poz. 1456, z późn. zm.).
Ustawa z dnia 21 czerwca 2001 r. o dodatkach mieszkaniowych (Dz.U. z 2007 r. Nr 35, poz. 219
z późn. zm.).
Op. cit.
Ustawa z dnia 5 grudnia 2008 r. o zmianie ustawy o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu
osób niepełnosprawnych oraz o zmianie niektórych innych ustaw (Dz.U. z 2008 r. Nr 237, poz. 1652).
Rozporządzenie Komisji (WE) Nr 800/2008 z dnia 6 sierpnia 2008 r. uznające niektóre rodzaje pomocy
za zgodne ze wspólnym rynkiem w zastosowaniu art. 87 i 88 Traktatu (ogólne rozporządzenie w sprawie
wyłączeń blokowych) (Dz. Urz. WE L 214 z 9 sierpnia 2008 r.).
wzrostem podstawy do ich wyliczania przekłada się na wyraźne zwiększenie
kwot, jakie przysługują pracodawcom z tego tytułu;
c. rozszerzenia zakresu podmiotowego stosowania pomocy w formie dofinansowania do wynagrodzenia pracowników niepełnosprawnych mających ustalone prawo do emerytury;
d. uzupełnienia katalogu możliwych do zrekompensowania dodatkowych kosztów
zatrudniania osób niepełnosprawnych, o koszty zakupu i autoryzacji oprogramowania na użytek pracowników niepełnosprawnych oraz urządzeń technologii
wspomagających lub przystosowanych do potrzeb wynikających z ich niepełnosprawności;
e. włączenia nowego instrumentu pomocy dla pracodawców prowadzących zakłady
pracy chronionej, tj. możliwości rekompensaty poniesionych dodatkowych kosztów budowy lub rozbudowy obiektów lub pomieszczeń zakładu, kosztów administracyjnych i transportowych, poniesionych w związku z zatrudnianiem osób
niepełnosprawnych. Pomoc ta jest jednak skierowana do pracodawcy prowadzącego zakład pracy chronionej, u którego wskaźnik zatrudnienia osób niepełnosprawnych wynosi co najmniej 50%.
Kolejna nowelizacja przepisów ustawy o rehabilitacji zawodowej i społecznej
opracowana w 2010 r.52 wprowadziła liczne zmiany m.in. w zakresie:
a. ustalania daty, od której osobę niepełnosprawną należy zaliczać do stanu zatrudnienia osób niepełnosprawnych;
b. rozszerzenia katalogu wyłączeń ze stanów zatrudnienia ogółem, ustalanego za
okresy przypadające po 1 stycznia 2011 r., o osoby niepełnosprawne przebywające na urlopach bezpłatnych (zarówno tych, które udzielone są obligatoryjnie jak
i fakultatywnie);
c. miesięcznego dofinansowania do wynagrodzeń pracowników niepełnosprawnych
poprzez wyłączenie z dofinansowań wynagrodzeń osób o lekkim i umiarkowanym
stopniu niepełnosprawności, które mają ustalone prawo do emerytury;
d. rozszerzenia katalogu osób o szczególnych schorzeniach, na które ustala się
wyższe dofinansowanie o osoby o całościowych zaburzeniach rozwojowych;
e. zmiany czasu pracy osób o znacznym lub umiarkowanym stopniu niepełnosprawności, które będą mogły pracować w normach 7 i 35 godzinnych dopiero po
52
Ustawa z dnia 29 października 2010 r. o zmianie ustawy o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz
zatrudnianiu osób niepełnosprawnych (Dz.U. z 2010 r. Nr 226, poz. 1475).
77
dostarczeniu zaświadczenia o celowości stosowania tych norm (zaświadczenia
będą wydawane na koszt pracodawców przez lekarzy przeprowadzających badania profilaktyczne lub w razie jego braku – przez lekarzy sprawujących opiekę
nad pracownikiem);
f.
udzielania ulg we wpłatach na PFRON poprzez istotną zmianę struktury zatrudnienia, od zapewnienia której uzależnione jest uznanie sprzedawcy za podmiot
uprawniony do wystawiania informacji o wysokości ulg;
g. szczególnych warunków funkcjonowania ZPCH poprzez m.in. zmianę warunku
dotyczącego ogólnej struktury zatrudnienia, od zapewnienia której zależy legitymowanie się statusem ZPCH;
h. gospodarowania zakładowym funduszem rehabilitacji osób niepełnosprawnych
(ZFRON) poprzez m.in. wyłączenie środków ZFRON od egzekucji sądowej i administracyjnej oraz jednoznaczne wskazanie, że rachunkiem bankowym ZFRON
może być wyłącznie rozliczeniowy rachunek bankowy.
Większość ze zmian wprowadzonych nowelizacją z 2010 r. weszła w życie od
1 stycznia 2011 r.
Według stanu na koniec 2010 r. w urzędach pracy zarejestrowanych było
100,3 tys. osób bezrobotnych niepełnosprawnych, co stanowiło 5,1% ogólnej liczby
zarejestrowanych bezrobotnych. W porównaniu do stanu z końca 2009 r. liczba bezrobotnych niepełnosprawnych wzrosła o 6,2% (o 5,9 tys.), ale ich udział w ogólnej
liczbie bezrobotnych wzrósł zaledwie o 0,1%.
W 2010 r. pracodawcy zgłosili do urzędów pracy 33,4 tys. ofert pracy dla osób
niepełnosprawnych (3,3% ogólnej liczby ofert ). Wśród tej liczby 16% ofert (5,3 tys.)
dotyczyło pracy subsydiowanej. W porównaniu do 2009 r. liczba ofert pracy dla niepełnosprawnych zwiększyła się o 45%, przy wzroście ogólnej liczby ofert w tym samym czasie o 13%. Liczba ofert pracy subsydiowanej dla niepełnosprawnych obniżyła się o 8,1% (z poziomu 5,8 tys. w 2009 r.).
W 2010 r. osoby niepełnosprawne korzystały z następujących usług rynku
pracy oferowanych przez urzędy pracy:
a. szkolenia, finansowane ze środków Funduszu Pracy; uczestniczyło w nich 7,1 tys.
osób bezrobotnych niepełnosprawnych. Spadła niestety liczba przeszkolonych
niepełnosprawnych poszukujących pracy, z 1,4 tys. do 0,8 tys.,
b. poradnictwo zawodowe i informacja zawodowa; osoby niepełnosprawne skorzystały z usług: porady indywidualnej (30,4 tys. osób), grupowej (3,3 tys. osób),
78
z badań testowych (1,2 tys. osób) oraz z informacji zawodowej w formie grupowej
(8,4 tys. osób);
c.
w ramach pomocy w aktywnym poszukiwaniu pracy, osoby niepełnosprawne
brały udział: w szkoleniu w zakresie aktywnego poszukiwania pracy (1,8 tys.
osób) oraz w zajęciach aktywizacyjnych realizowanych w ramach pomocy w aktywnym poszukiwaniu pracy (6 tys. osób).
Niezależnie od tego pracodawcy, którzy zatrudnili osoby niepełnosprawne
bezrobotne lub poszukujące pracy a niepozostające w zatrudnieniu mogli korzystać
z finansowanych ze środków PFRON: refundacji adaptacyjnych, refundacji kosztów
wynagrodzenia asystenta pracy oraz z refundacji kosztów wyposażenia stanowiska
pracy na zasadach określonych w art. 26. 26d i 26e ustawy o rehabilitacji zawodowej
i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych.
W 2010 r. doprecyzowano także warunki zatrudniania osób o znacznym lub
umiarkowanym stopniu niepełnosprawności na otwartym rynku pracy. Zniesiono warunek wstępnego uzyskania opinii PIP o przystosowaniu przez pracodawcę stanowiska pracy do potrzeb osoby niepełnosprawnej. Pozostawiono natomiast w tym zakresie uprawnienia kontrolne PIP. Rozwiązanie to uczyniło zatrudnianie osób należących
do tej grupy bardziej przyjaznym.
4.3.
Państwowy Fundusz Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych
Zadania z zakresu rehabilitacji zawodowej są realizowane ze środków Pań-
stwowego Funduszu Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych (PFRON). Zgodnie z przepisami ustawy o rehabilitacji zawodowej (...), zadania te wykonują samorządy powiatowe, samorządy wojewódzkie oraz Biuro i Oddziały PFRON.
W 2010 r. PFRON przekazał samorządom – zgodnie z algorytmem i na podstawie wniosków starostów – kwotę 618,2 mln zł na realizację zadań ustawowych na
rzecz osób niepełnosprawnych. Środki te zostały wykorzystane w 99,8% (616,7 mln zł).
W stosunku do roku poprzedniego, była to kwota o 13% mniejsza (w 2009 r. wydatkowane środki z PFRON wyniosły 711 mln zł).
W 2010 r. samorządy powiatowe na realizację zadań z zakresu rehabilitacji
zawodowej wykorzystały kwotę 70,6 mln zł, co stanowiło ok. 11,5% ogółu środków
(w 2009 r. wydatki te stanowiły 13,5%).
79
Przeznaczenie środków na zadania z zakresu rehabilitacji zawodowej dotyczyło przede wszystkim:
a. zwrotu kosztów wyposażenia stanowiska pracy, który może otrzymać pracodawca, jeżeli zatrudni na okres co najmniej 36 miesięcy niepełnosprawną osobę bezrobotną albo poszukującą pracy, zarejestrowaną w powiatowym urzędzie pracy.
Zwrot kosztów nie może przekroczyć piętnastokrotnego przeciętnego wynagrodzenia za każde przystosowane stanowisko pracy osoby niepełnosprawnej. Ze
zwrotu kosztów mogą korzystać również jednostki budżetowe, pod warunkiem
poniesienia uprzednio kosztów ze środków zgromadzonych na rachunku dochodów własnych (tabela 11).
Tabela 11.
Realizacja zadań z tytułu zwrotu kosztów wyposażenia stanowisk pracy dla
osób niepełnosprawnych w 2010 r.
Wnioski
złożone przez
pracodawców
Umowy zawarte
przez starostów
na stworzenie
stanowisk pracy
Wykonanie
umów
Kwota
72,2 mln zł
28,9 mln zł
28,4 mln zł
Liczba wniosków bądź
stanowisk pracy ogółem,
z tego:
1340 wniosków
835 umów
997 stanowisk
982 stanowisk
– z jednostek sektora
finansów publicznych
233 wniosków
154 umów
161 stanowisk
154 stanowisk
– spoza sektora finansów
publicznych
1107 wniosków
681 umów
836 stanowisk
828 stanowisk
Źródło: Dane PFRON.
b. zwrotu pracodawcom kosztów adaptacji pomieszczeń zakładu pracy do potrzeb
osób niepełnosprawnych (np. przystosowanie stanowisk pracy, zakup urządzeń,
oprogramowania).
Pracodawca, który zatrudni przez okres co najmniej 36 miesięcy osobę niepełnosprawną bezrobotną lub poszukującą pracy, skierowaną do pracy przez
powiatowy urząd pracy lub też zatrudniający osobę niepełnosprawną, dla której
potrzeb przystosuje stanowisko pracy, może otrzymać zwrot wyłącznie kosztów
dodatkowych wynikających z zatrudniania osób niepełnosprawnych. Zwrot ten nie
może przekroczyć dwudziestokrotnego przeciętnego wynagrodzenia za każde przystosowane stanowisko pracy osoby niepełnosprawnej. Ze zwrotu kosztów w ramach
80
tego zadania mogą korzystać również jednostki budżetowe, pod warunkiem poniesienia uprzednio kosztów ze środków zgromadzonych na rachunku dochodów własnych (tabela 12).
Tabela 12.
Realizacja zadań z tytułu zwrotu kosztów przystosowania miejsc pracy dla
osób niepełnosprawnych w 2010 r.
Wyszczególnienie
Na kwotę (w tys. zł)
Liczba
Złożone
wnioski
Zawarte
umowy
Wykonanie umów
(przystosowane
stanowiska)
550
114
114
10 wniosków
2 umowy
4 stanowiska
c.
zwrotu kosztów zatrudnienia pracowników pomagających pracownikom niepełnosprawnym w pracy. Liczba godzin przeznaczonych wyłącznie na pomoc pracownikowi niepełnosprawnemu nie może przekraczać 20% liczby godzin pracownika
pomagającego w miesiącu (tabela 13).
Tabela 13.
Realizacja zadań z tytułu zwrotu kosztów zatrudnienia pracowników pomagających pracownikom niepełnosprawnym w pracy w 2010 r.
Wyszczególnienie
Kwota (w tys. zł)
Liczba
Złożone wnioski
Zawarte umowy
582,7
254,0
31
17
Wykonanie umów
239,5
Zatrudniono pracowników wspomagających
dla 437 osób niepełnosprawnych
d. korzystania przez osoby niepełnosprawne – zarejestrowane w powiatowym urzędzie pracy jako poszukujące pracy nie pozostające w zatrudnieniu – z usług lub
instrumentów określonych w ustawie o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku
pracy takich jak: szkolenia, staże, prace interwencyjne, przygotowanie zawodowe
w miejscu pracy, badania lekarskie.
W 2010 r. na zadanie to wykorzystano środki PFRON w wysokości 9,6 mln zł
z przeznaczeniem dla 2,6 tys. osób niepełnosprawnych. Średni koszt dofinansowania
wyniósł ok. 3,7 tys. zł i był o 16,3% wyższy niż w roku poprzednim. Realizacja tego
zadania wykazuje tendencję rosnącą.
81
e. finansowania szkoleń organizowanych przez kierownika powiatowego urzędu
pracy dla osób niepełnosprawnych bezrobotnych, poszukujących pracy i nie pozostających w zatrudnieniu. Szkolenia organizowane są w celu zwiększania
szans osób niepełnosprawnych na uzyskanie zatrudnienia, podwyższenia kwalifikacji zawodowych lub zwiększenia aktywności zawodowej. Szkoleniem mogą być
również objęte osoby niepełnosprawne będące w okresie wypowiedzenia umowy
o pracę z przyczyn dotyczących pracodawcy. Szkolenie może trwać do 36 miesięcy.
Wysokość dofinansowania może wynieść 100% kosztów szkolenia, nie więcej
jednak niż do wysokości dziesięciokrotnego przeciętnego wynagrodzenia. W 2010 r.
samorządy wypłaciły 2,5 mln zł za ukończone szkolenia 1,4 tys. osób. Średni koszt
szkolenia wyniósł prawie 1,8 tys. zł. Z danych zawartych w sprawozdaniach samorządów wynika, że w 2010 r. na 1,4 tys. przeszkolonych, zatrudnienie uzyskało
118 osób, co stanowiło 8,5% osób przeszkolonych, (w 2009 r. zatrudnienie znalazło
10% przeszkolonych).
f.
przyznawanie osobom niepełnosprawnym środków na rozpoczęcie działalności
gospodarczej albo rolniczej lub na wniesienie wkładu do spółdzielni socjalnej.
Wsparcie takie może otrzymać jednorazowo osoba niepełnosprawna zarejestrowana w powiatowym urzędzie pracy jako bezrobotna albo poszukująca pracy nie
pozostająca w zatrudnieniu i nie może ono przekroczyć piętnastokrotnego przeciętnego wynagrodzenia.
W 2010 r. wnioski o przyznanie środków złożyło 2 116 osób niepełnospraw-
nych na łączną kwotę 81,5 mln. Starostowie podpisali 1 081 umów, i tyle też osób
otrzymało dofinansowanie. Na ten cel wydatkowano kwotę 29,8 mln zł.
g. dofinansowania w wysokości do 50% oprocentowania zaciągniętych kredytów
bankowych przez zakład pracy chronionej, pod warunkiem wykorzystania tych
kredytów na cele związane z rehabilitacją zawodową i społeczną osób niepełnosprawnych. Wysokość dofinansowania jest m.in. uzależniona od liczby
zatrudnionych osób niepełnosprawnych i ich stopnia niepełnosprawności. Dofinansowany zakład pracy chronionej zobowiązuje się nie zmniejszać stanu zatrudnienia osób niepełnosprawnych (liczonego w etatach), będącego podstawą
wyliczenia wysokości kredytów objętych dofinansowaniem w okresie na jaki zostało przyznane.
W 2010 r. pozytywnie rozpatrzono 221 wniosków, złożonych przez prowadzących zakłady pracy chronionej, a dofinansowanie otrzymały 221 zakłady, w któ82
rych zatrudnionych było około 14,3 tys. osób niepełnosprawnych w przeliczeniu na
etaty.
h. zwrotu dodatkowych kosztów: budowy lub rozbudowy obiektów i pomieszczeń
zakładu, transportowych i administracyjnych (wynikających z zatrudnienia osób
niepełnosprawnych) pracodawcy prowadzącemu zakład pracy chronionej, u którego wskaźnik zatrudnienia osób niepełnosprawnych wynosi co najmniej 50%.
W planie finansowym na 2010 r. na realizację ww. zadania przewidziano 20
mln zł, a wykorzystano środki w kwocie 13,2 mln zł.
i.
zwrotu kosztów szkoleń ogólnych i specjalistycznych organizowanych przez pracodawców, do maksymalnie dwukrotnego przeciętnego wynagrodzenia na jedną
osobę (tabela 14).
Tabela 14.
Realizacja zadań z tytułu zwrotu kosztów szkoleń ogólnych i specjalistycznych organizowanych przez pracodawców w 2010 r.
Kwota (w tys. zł)
Liczba
Złożone wnioski
Zawarte umowy
Wykonanie umów
35,3
21,9
18,6
9
6 umów dla 13 osób Przeszkolono 11 osób
Źródło: Dane PFRON
W 2010 r. PFRON udzielił istotnego wsparcia w zakresie dofinansowania do
wynagrodzeń zatrudnionych w zakładach pracy chronionej osób niepełnosprawnych.
Wypłacono dofinansowania w kwocie:
–
160% najniższego wynagrodzenia – w przypadku osób niepełnosprawnych zaliczonych do znacznego stopnia niepełnosprawności;
–
140% najniższego wynagrodzenia – w przypadku osób niepełnosprawnych zali-
–
60% najniższego wynagrodzenia – w przypadku osób niepełnosprawnych zali-
czonych do umiarkowanego stopnia niepełnosprawności;
czonych do lekkiego stopnia niepełnosprawności.
Powyższe kwoty zwiększa się o 40% najniższego wynagrodzenia w przypadku osób niepełnosprawnych, u których stwierdzono chorobę psychiczną, upośledzenie umysłowe lub epilepsję oraz niewidomych.
Natomiast pracodawcom na otwartym rynku pracy zatrudniającym mniej niż
25 pracowników, w przeliczeniu na pełny wymiar czasu pracy, oraz pracodawcom
zatrudniającym co najmniej 25 pracowników, w przeliczeniu na pełny wymiar czasu
83
pracy, i osiągającym wskaźnik zatrudnienia osób niepełnosprawnych w wysokości co
najmniej 6%, dofinansowanie wypłacane jest w wysokości:
–
70% kwoty przysługującej pracodawcom prowadzącym zakłady pracy chronionej;
–
90% kwoty przysługującej pracodawcom prowadzącym zakłady pracy chronionej,
w przypadku osób niepełnosprawnych, u których stwierdzono chorobę psychiczną, upośledzenie umysłowe lub epilepsję oraz niewidomych.
W 2010 r. na dofinansowanie do wynagrodzeń zatrudnionych osób niepełnosprawnych wydatkowano kwotę 2,85 mld zł (98,2% planowanych środków), w tym:
659 mln zł z dotacji celowej z budżetu państwa i 2,19 mld zł ze środków Funduszu.
Dofinansowanie do wynagrodzeń zatrudnionych osób niepełnosprawnych
otrzymało ok. 18,4 tys. pracodawców, z tego: 2,4 tys. prowadzących zakłady pracy
chronionej oraz 16 tys. z otwartego rynku pracy.
2010 r. był ósmym rokiem realizacji przez samorządy wojewódzkie zadań na
rzecz osób niepełnosprawnych dofinansowanych ze środków PFRON. Otrzymały one
75,8 mln zł tj. o 4,2% mniej niż w roku poprzednim (79,1 mln zł). Samorządy wojewódzkie wykorzystały środki w łącznej kwocie 75 mln zł, co stanowiło 98,9% środków
przypadających im wg algorytmu, z czego na zadania z zakresu rehabilitacji zawodowej przeznaczyły 40,9 mln zł (głównie na dofinansowanie kosztów tworzenia i działania zakładów aktywności zawodowej).
System Obsługi Dofinansowań i Refundacji
W 2009 r., po wejściu w życie znowelizowanej ustawy o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych, nastąpił wyraźny wzrost
liczby pracowników niepełnosprawnych, których wynagrodzenia subsydiowane są ze
środków PFRON. Tendencja ta utrzymała się w 2010 r.
Wzrost liczby zatrudnionych osób niepełnosprawnych zarejestrowanych
w SODiR PFRON odnotowano niemal we wszystkich grupach pracowników niepełnosprawnych, niezależnie od stopnia ich niepełnosprawności i występowania u nich
schorzeń specjalnych (osoby z chorobą psychiczną, upośledzeniem umysłowym lub
epilepsją i osoby niewidome). Niewielki spadek zatrudnienia nastąpił w grupie osób
niepełnosprawnych z lekkim stopniem niepełnosprawności.
Z danych pochodzących z Systemu Obsługi Dofinansowań i Refundacji
PFRON (SODiR)53 wynika, że w okresie od grudnia 2009 r. do grudnia 2010 r. liczba
53
84
Na podstawie danych SODiR PFRON wg stanu na dzień 31.08.2011 r.
pracowników niepełnosprawnych zarejestrowanych w tym systemie wzrosła o 20,1 tys.
(w przeliczeniu na etaty – o 18,4 tys.), w tym o 9,6 tys. na chronionym rynku pracy (co
odpowiada 8,7 tys. etatów) i 10,2 tys. na otwartym rynku pracy (co odpowiada 9,5 tys.
etatów). Tym samym, w skali roku nastąpił wzrost liczby zatrudnionych osób niepełnosprawnych zarejestrowanych w SODiR PFRON o 8,1%, przy czym o 5,1% w zakładach pracy chronionej i aż o 17,5% na otwartym rynku pracy. Największą dynamiką charakteryzował się więc wzrost liczby pracowników niepełnosprawnych na otwartym rynku pracy, co świadczy o wyraźnie stymulującym wpływie zmian wprowadzonych nowelizacją ustawy o rehabilitacji (…).
W systemie obsługi dofinansowań i refundacji SODiR PFRON na koniec
grudnia 2010 r. zarejestrowanych było ponad 267 tys. pracowników niepełnosprawnych (pracujących na 250 tys. etatów), w tym 198 tys. osób zatrudnionych na chronionym rynku (na 186 tys. etatów) i 69 tys. – na otwartym (pracujących na 64 tys.
etatów). Dla porównania, liczba pracowników niepełnosprawnych zarejestrowanych
w systemie na koniec grudnia 2009 r. wynosiła nieco ponad 247 tys. (co odpowiada
232 tys. etatów), w tym 189 tys. na chronionym rynku pracy (178 tys. etatów) i 58 tys.
na otwartym (54 tys. etatów) (tabela 15, wykres 22).
Tabela 15.
Liczba pracowników niepełnosprawnych oraz pracodawców zarejestrowanych w SODiR PFRON
Wyszczególnienie
Grudzień
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
Pracownicy niepełnosprawni ogółem
(w tys.)
200,7
206,8
212,1
221,0
203,0
247,2
267,2
– w zakładach pracy
chronionej
172,6
173,9
174,1
178,8
163,8
188,7
198,3
– na otwartym rynku
pracy
28,1
32,9
38,0
42,2
39,2
58,4
68,7
Pracodawcy ogółem
(w tys.)
6,6
7,3
8,0
9,0
9,3
13,6
16,1
– prowadzący zakłady
pracy
chronionej
2,5
2,4
2,3
2,2
2,1
2,1
2,0
– na otwartym rynku
pracy
4,1
4,9
5,7
7,0
7,1
11,5
14,1
Źródło: SODiR PFRON, stan na dzień 31.08.2011 r.
85
Wykres 22. Pracownicy niepełnosprawni zarejestrowani w SODiR PFRON w latach 2004–2010
250,0
w tysiącach
200,0
174
173
198
189
179
174
164
150,0
100,0
58
50,0
28
33
38
42
39
2004
2005
2006
2007
2008
69
0,0
2009
2010
stan na koniec roku
w zakładach pracy chronionej
na otwartym rynku pracy
Źródło: SODiR PFRON, stan na dzień 31.08.2011 r.
Zakłady aktywności zawodowej
Podstawowym celem istnienia i funkcjonowania zakładów aktywności zawodowej (zaz) jest zatrudnianie osób niepełnosprawnych, przygotowanie ich do życia
w otwartym środowisku pracy oraz pomoc w realizacji pełnego, niezależnego i aktywnego życia. Są to wyodrębnione organizacyjnie i finansowo jednostki posiadające
status zakładu aktywności zawodowej. Zatrudniają osoby niepełnosprawne ze znacznym stopniem niepełnosprawności oraz, od 2008 r., również osoby niepełnosprawne
z umiarkowanym stopniem niepełnosprawności, u których stwierdzono autyzm, upośledzenie umysłowe lub choroby psychiczne. Jednym z kryteriów uzyskania statusu
jest co najmniej 70% udział osób niepełnosprawnych w ogóle zatrudnionych pracowników, przy czym pracownicy z umiarkowanym stopniem niepełnosprawności, u których stwierdzono autyzm, upośledzenie umysłowe lub choroby psychiczne mogą
stanowić maksymalnie 35% ogółu zatrudnionych. Organizatorem zakładu może być
jednostka samorządowa, fundacja, stowarzyszenie lub inna organizacja społeczna,
której statutowym zadaniem jest rehabilitacja zawodowa i społeczna osób niepełnosprawnych.
86
W 2010 r. maksymalne dofinansowanie ze środków Funduszu kosztów tworzenia zaz-u wynosiło 65% kosztów, a dofinansowanie kosztów działania maksymalnie 90% kosztów. Ogółem, na tworzenie i funkcjonowanie zaz samorządy wojewódzkie przekazały 41 mln zł, tj. o 4,3% mniej niż w roku poprzednim.
W 2010 r. funkcjonowały 63 zakłady aktywności zawodowej, w których zatrudniano 2.255 osób niepełnosprawnych, w tym 770 osób mieszkających na wsi.
W roku 2010 liczba zakładów aktywności zawodowej w stosunku do roku 2009 wzrosła o 2, a liczba niepełnosprawnych pracowników o 133 osoby.
Średnie dofinansowanie kosztów tworzenia zakładu aktywności zawodowej ze
środków Funduszu w 2010 r. wyniosło 351 094 zł.
4.4.
Programy celowe
Podobnie jak w latach ubiegłych, w 2010 r. część środków PFRON przezna-
czono na realizację programów celowych, służących zatrudnianiu i rehabilitacji zawodowej osób niepełnosprawnych. Niżej przedstawiono ich charakterystykę:
1. Komputer dla Homera 2003 – program pomocy w zakupie sprzętu elektronicznego oraz oprogramowania umożliwiającego rehabilitację zawodową i społeczną
osób niewidomych i niedowidzących.
Celem programu było udzielenie pomocy finansowej osobom z dysfunkcjami
narządu wzroku na zakup nowoczesnego sprzętu komputerowego wraz z oprogramowaniem oraz specjalistycznych urządzeń, co miało umożliwić im:

zatrudnienie i samodzielną pracę w różnych dziedzinach lub kontynuowanie do-


podjęcie lub kontynuowanie nauki oraz pogłębianie wiedzy;
tychczasowej pracy zawodowej;
zdobycie umiejętności pozwalających na usamodzielnienie się.
W ramach realizacji ww. programu wypłacono środki w wysokości 11,5 tys. zł
na zakup sprzętu specjalistycznego dla dorosłej osoby niepełnosprawnej w ramach
zobowiązań z tytułu umów zawartych do dnia 31 grudnia 2009 r.
2. STUDENT II – kształcenie ustawiczne osób niepełnosprawnych
Celem programu jest wyrównanie szans w zdobyciu wykształcenia przez osoby niepełnosprawne oraz przygotowanie osób niepełnosprawnych, poprzez stałe
podwyższanie kwalifikacji, do rywalizacji o zatrudnienie na otwartym rynku pracy.
87
Realizatorem programu „Student II” w 2010 r. były Oddziały PFRON, a w
przypadku stypendiów specjalnych przyznawanych przez Prezesa Zarządu Funduszu
za szczególne osiągnięcia w nauce, realizacja prowadzona była w Biurze PFRON.
Na realizację tego programu wydatkowano łącznie 54 mln zł.
W 2010 r. z pomocy oferowanej w ramach programu skorzystało 16 198 osób
niepełnosprawnych (ogółem liczba osób objętych dofinansowaniem w ramach umów
zawartych w 2010 r. oraz roku 2009 w zakresie zobowiązań).
W 2010 r. stypendia specjalne w ramach programu „STUDENT II” Prezes Zarządu PFRON przyznał 53 niepełnosprawnym studentom.
3. Junior – program aktywizacji zawodowej absolwentów niepełnosprawnych
Program wprowadzony został uchwałą Rady Nadzorczej PFRON z dnia
23 kwietnia 2002 r. (z późn. zm.). Realizatorem programu są Powiatowe Urzędy Pracy i Oddziały PFRON. Program stanowi uzupełnienie działań realizowanych w ramach kolejnych edycji Krajowego Programu Aktywizacji Zawodowej Absolwentów
„Pierwsza Praca”.
Celem programu jest umożliwienie wejścia w życie zawodowe (odbycie stażu,
zdobycie zatrudnienia) młodym osobom niepełnosprawnym.
W 2010 r. w programie uczestniczyły 52 powiaty, a 461 absolwentów niepełnosprawnych ukończyło staż u pracodawcy. W ramach realizacji programu Oddziały
PFRON wypłaciły kwotę w wysokości 2,9 mln zł.
4. Trener pracy – zatrudnienie wspomagane osób niepełnosprawnych
Celem programu było wypracowanie modelu zatrudnienia wspomaganego, zapewniającego sprawne funkcjonowanie osób niepełnosprawnych na otwartym rynku
pracy. Pomoc finansowa w ramach programu udzielana była w formie dofinansowania kosztów niezbędnych do realizacji projektu, w szczególności kosztów jednorazowego szkolenia trenera, wynagrodzenia trenera pracy, doradcy zawodowego, psychologa i koordynatora, kosztów utrzymania biura.
Na realizację programu w 2010 r. wypłacono środki w wysokości 7,9 mln zł.
88
4.5.
Projekty finansowane z Europejskiego Funduszu
Społecznego
Działania wspierające zatrudnianie osób niepełnosprawnych prowadzone by-
ły w 2010 r. poprzez realizację projektów współfinansowanych ze środków Unii
Europejskiej w ramach Poddziałania 1.3.6 PFRON – projekty systemowe Programu
Operacyjnego Kapitał Ludzki 2007–2013. PFRON pełni funkcję beneficjenta systemowego tego Poddziałania.
Projekty ukierunkowane były na zatrudnienie osób niepełnosprawnych i integrację społeczną m.in. w formie: indywidualnego wsparcia w zakresie rehabilitacji, poradnictwa psychologicznego, prawnego, zawodowego, usług trenera pracy, warsztatów
dla osób niepełnosprawnych i ich opiekunów, szkoleń zawodowych, wsparcia w zakresie dofinansowania sprzętu warunkującego eliminację barier funkcjonalnych, dofinansowania edukacji, pośrednictwa pracy oraz nawiązywania kontaktów z pracodawcami
w celu pozyskiwania ofert pracy dla osób niepełnosprawnych lub staży pracy.
W 2010 r. kontynuowano realizację następujących projektów:
1. Wsparcie osób z zaburzeniami psychicznymi na rynku pracy
Projekt był realizowany w okresie od 29.12.2008 r. do 31.05.2010 r., w łącznej
wysokości 3 mln zł.
Celem projektu było opracowanie systemu wspierania aktywizacji społecznej
i zawodowej osób z zaburzeniami psychicznymi obejmującej zindywidualizowane
usługi adekwatne do ich potrzeb. W projekcie wzięło udział 425 osób z zaburzeniami
psychicznymi. Zrealizowano następujące wskaźniki: 292 osoby zostały objęte wsparciem doradcy zawodowego, 319 osób skorzystało ze wsparcia psychologicznego,
83 osoby odbyły staż, 24 osoby znalazły pracę, 61 osób z najbliższego otoczenia
beneficjentów ostatecznych projektu zostało objętych wsparciem oraz zorganizowano
4 konferencje upowszechniające rezultaty projektu.
2. Wsparcie osób głuchoniewidomych na rynku pracy
Celem projektu była rehabilitacja, integracja i aktywizacja zawodowa osób
głuchoniewidomych, która odbywała się poprzez wspieranie we wchodzeniu i funkcjonowaniu na rynku pracy.
89
W projekcie wzięło udział 396 osób głuchoniewidomych: 120 osób wzięło
udział w warsztatach rehabilitacji podstawowej, 50 osób skorzystało ze szkoleń zawodowych, 25 osób znalazło pracę, 49 osób podniosło kwalifikacje, 15 osób dzięki
uczestnictwie w projekcie będzie kontynuować naukę, 7 osób odbyło staż, 213 osób
skorzystało z usług doradztwa zawodowego.
3. Wsparcie osób niesłyszących na rynku pracy
Celem projektu było wsparcie grupy osób niesłyszących w przygotowaniu do
wejścia na rynek pracy oraz podjęcie i kontynuowanie nauki. W wyniku podjęcia
działań zrealizowano następujące cele: 28 osób znalazło pracę, 192 kontynuowały naukę, 299 osób ukończyło szkolenia zawodowe, 42 osoby odbyły staż pracy,
670 osób skorzystało z doradztwa zawodowego, 351 osób skorzystało z poradnictwa
prawnego i psychologicznego.
4. Wsparcie osób z autyzmem
Celem głównym projektu była aktywizacja społeczna i zawodowa wybranych
pilotażowych grup osób z autyzmem oraz wypracowanie na tej podstawie koncepcji
wspierania aktywizacji społecznej i zawodowej tej grupy.
W projekcie wzięło udział 288 osób niepełnosprawnych: 9 osób zostało
skierowanych do zakładów aktywności zawodowej lub warsztatów terapii zajęciowej,
1 osoba podjęła pracę w podmiocie sektora ekonomii społecznej, 2 osoby podjęły
staż na otwartym rynku pracy finansowany przez PUP, 2 osoby podjęły wolontariat
w podmiocie sektora ekonomii społecznej, 7 osób podjęło naukę w Szkole Przysposabiającej do Pracy, opracowano i wydano publikację Koncepcja systemu aktywizacji
społecznej i zawodowej osób z autyzmem.
5. Wsparcie osób z niepełnosprawnością intelektualną
Celem projektu było zwiększenie udziału w życiu społecznym i zawodowym
oraz poprawa jakości życia osób niepełnosprawnych intelektualnie: z zespołem Downa,
sprzężonymi niepełnosprawnościami i z głębokim stopniem upośledzenia umysłowego.
90
W projekcie wzięło udział 600 osób z niepełnosprawnością intelektualną:
wsparciem objęto 500 osób z zespołem Downa i sprzężonymi niepełnosprawnościami
oraz 100 osób z głębokim stopniem upośledzenia umysłowego, 113 osób skierowano
do zakładu aktywności zawodowej, 14 osób podjęło pracę.
6. Ogólnopolskie badanie sytuacji, potrzeb i możliwości osób niepełnosprawnych
wysokości 8,6 mln zł.
Celem projektu było opracowanie rekomendacji dla Ogólnopolskiej Strategii
na rzecz zwiększenia aktywności społeczno-zawodowej osób z rzadko występującymi
niepełnosprawnościami i osób z niepełnosprawnościami sprzężonymi, w oparciu
o diagnozę przeprowadzoną na próbie 100 000 osób niepełnosprawnych. Celem badania kwestionariuszowego była diagnoza sytuacji osób z ograniczeniami sprawności
w kontekście z jednej strony ich potrzeb, a z drugiej możliwości funkcjonowania na
rynku pracy.
W 2010 r. PFRON rozpoczął także realizację nowych projektów w ramach
Poddziałania 1.3.6 PO KL, które w większości są drugimi edycjami projektów
pilotażowych, wdrażanych przez PFRON od 2008 r. Ich realizacja wg stanu na dzień
31.12.2010 r. przedstawia się następująco:
1. Wsparcie osób głuchoniewidomych na rynku pracy II – Weź sprawy w swoje ręce
Projekt jest realizowany w okresie od 01.03.2010 r. do 31.12.2012 r., w łącznej
Celem projektu jest aktywizacja społeczna i zawodowa 600 osób głuchoniewidomych z terenu całej Polski.
Zostały osiągnięte m.in. następujące rezultaty: 320 osób objęto diagnozą potrzeb i możliwości, 33 osoby podjęły zatrudnienie, 4 osoby podjęły staż, 1 osoba kontynuuje naukę, 72 osoby zostały objęte wsparciem trenera pracy.
2. Wsparcie osób niepełnosprawnych ruchowo na rynku pracy II
Celem projektu jest wsparcie oraz przygotowanie określonej grupy osób
z niepełnosprawnością ruchową do wejścia lub powrotu na rynek pracy oraz do podjęcia lub kontynuowania nauki przez te osoby.
91
Osiągnięto m.in. następujące rezultaty: 1064 osób skorzystało z usług poradnictwa zawodowego, 56 osób odbyło staż rehabilitacyjny, 144 osoby ukończyły szkolenie zawodowe, 83 osoby znalazły pracę.
3. Wsparcie osób niepełnosprawnych w swobodnym dostępie do informacji
i usług zamieszczonych w Internecie
Celem projektu jest rozpowszechnienie idei tworzenia stron internetowych
dostępnych dla osób niepełnosprawnych w oparciu o międzynarodowe standardy
WCAG 2.0 opracowane przez konsorcjum W3C. Cel zostanie zrealizowany poprzez
zbadanie 200 instytucji użyteczności publicznej oraz uwrażliwienie ich na problem
dostępności treści internetowych dla osób niepełnosprawnych.
4. Wsparcie osób niewidomych na rynku pracy II
Celem projektu jest zwiększenie szans młodych osób niewidomych na rynku
edukacyjnym poprzez udzielenie im profesjonalnego wsparcia. Celem głównym projektu jest aktywizacja społeczna i zawodowa 1200 osób niewidomych z całego kraju do
końca 2011 r. poprzez udzielenie kompleksowej, zindywidualizowanej usługi wsparcia
przy wchodzeniu na rynek pracy.
Osiągnięto m.in. następujące rezultaty: 504 osoby skorzystały z usług poradnictwa zawodowego, 15 osób odbyło staż rehabilitacyjny, 97 osób ukończyło szkolenie
zawodowe, 13 osób znalazło pracę, 155 osób dzięki uczestnictwu w projekcie będą
kontynuowały lub podejmą naukę.
5. 4 Kroki – Wsparcie osób niesłyszących na rynku pracy II
Celem projektu jest wsparcie oraz przygotowanie grupy 1600 osób niepełnosprawnych z terenu całego kraju do wejścia lub powrotu na rynek pracy oraz podjęcie
lub kontynuowanie przez nich nauki poprzez zindywidualizowane i kompleksowe usługi.
Osiągnięto m.in. następujące rezultaty: 6 osób odbyło staż rehabilitacyjny,
7 osób podjęło zatrudnienie, 289 osób skorzystało z indywidualnego poradnictwa zawodowego, 370 osób ukończyło warsztaty aktywizacji zawodowej.
92
Rozdział 5. System ubezpieczeń społecznych
Rozdział 5. SYSTEM UBEZPIECZEŃ SPOŁECZNYCH
5.1.
System ubezpieczenia społecznego
Ubezpieczenie społeczne realizowane jest na podstawie przepisów następujących ustaw: o systemie ubezpieczeń społecznych54 oraz o emeryturach i rentach
z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych55.
Ubezpieczeniem tym objęci są wszyscy na terenie Polski – pracownicy i inne
osoby – z wyłączeniem osób ubezpieczonych w systemie rolniczym oraz systemie
zaopatrzeniowym.
W systemie ubezpieczeniowym wyodrębnia się:
a. ubezpieczenie emerytalne;
b. ubezpieczenia rentowe;
c. ubezpieczenia w razie choroby i macierzyństwa;
d. ubezpieczenie z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych.
W rozdziale uwzględniono również rentę socjalną oraz świadczenia dla kombatantów. Są to świadczenia pozaubezpieczeniowe, aczkolwiek realizowane przez
instytucje ubezpieczeń społecznych.
Zgodnie z zasadami reformy ubezpieczeń społecznych, składka na ubezpieczenie społeczne dzielona jest w zależności od ryzyka ubezpieczeniowego, a wpływy
z tych składek tworzą odrębne fundusze:
a. emerytalny, ze składek opłacanych w równych częściach przez pracowników
i pracodawców – 19,52% wynagrodzenia56;
54
55
56
Ustawa z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (Dz.U. z 2009 r. Nr 218,
Ustawa z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych
(Dz.U. z 2010 r. Nr 134, poz. 903, z późn. zm.).
Część składki na ubezpieczenie emerytalne, tj. w wysokości 7,3% wynagrodzenia odprowadzana jest
do otwartych funduszy emerytalnych, stanowiących drugi, kapitałowy filar ubezpieczeń społecznych.
Dla osób urodzonych po 31 grudnia 1968 r. przystąpienie do OFE jest obowiązkowe, a dla osób urodzonych po 31 grudnia 1948 r., a przed 1 stycznia 1969 r. – dobrowolne. Za osoby urodzone przed
1 stycznia 1949 r. składka na fundusz emerytalny jest w całości odprowadzana do FUS. Przystąpienie
do OFE oznacza, że dana osoba będzie mogła w przyszłości otrzymywać emeryturę z dwóch źródeł –
ze zreformowanego ZUS-u oraz z otwartego funduszu emerytalnego.
93
b. rentowy, ze składek opłacanych przez pracowników i pracodawców – 13% wynagrodzenia, od 1 lipca 2007 r. – 10%, (z czego pracownik 3,5% podstawy wynagrodzenia, pracodawca 6,5% podstawy wynagrodzenia), od 1 stycznia 2008 r.
– 6% (z czego pracownik 1,5% podstawy wynagrodzenia, pracodawca 4,5% podstawy wynagrodzenia);
c.
chorobowy, ze składek opłacanych przez pracowników – 2,45% wynagrodzenia;
d. wypadkowy, ze składek opłacanych przez pracodawców – w wysokości pomiędzy
0,4%–8,12% wynagrodzenia57.
Świadczenia ubezpieczeniowe są finansowane z odpowiednich części Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (FUS). Fundusz ten nie posiada osobowości prawnej, a dysponentem jego środków jest Zakład Ubezpieczeń Społecznych (ZUS).
Rolniczy system ubezpieczenia społecznego
Ubezpieczenie społeczne rolników realizowane jest na podstawie przepisów
ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników58. Ubezpieczeniem tym objęci są rolnicy mający obywatelstwo polskie oraz pracujący z nimi domownicy59.
W ubezpieczeniu rolniczym wyodrębnia się:
a. ubezpieczenie emerytalno-rentowe;
b. ubezpieczenie wypadkowe, chorobowe i macierzyńskie.
Ubezpieczenia emerytalno-rentowe finansowane są przez fundusz emerytalno-rentowy. Fundusz ten nie posiada osobowości prawnej, a jego środkami finansowymi dysponuje Prezes Kasy Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego (KRUS). Tworzony jest on:
a. z dotacji z budżetu państwa, które stanowią ok. 94% przychodów tego Funduszu;
57
58
59
94
Od 1 stycznia 2003 r. płatnicy składek samodzielnie ustalają stopę procentową składki na ubezpieczenie wypadkowe stosownie do przepisów ustawy z 30 października 2002 r. o ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych (Dz.U. z 2002 r. Nr 199, poz. 1673,
z późn. zm.). Wysokość tej składki jest zróżnicowana w zależności od wielkości płatnika składek
oraz zagrożeń zawodowych występujących w miejscu pracy i ich skutków. Składka jest ustalana na rok
składkowy obejmujący okres od 1 kwietnia danego roku do 31 marca roku następnego.
Ustawa z dnia 20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników (Dz.U. z 2009 r. Nr 97,
Obowiązek ubezpieczenia dotyczy rolników, którzy prowadzą działalność rolniczą w gospodarstwach
o powierzchni powyżej 1 ha przeliczeniowego.
b. ze składek na ubezpieczenie emerytalno-rentowe płaconych przez rolników. Wysokość składki jest ustalana co kwartał i jest ona równa wysokości 30% emerytury podstawowej obowiązującej w danym kwartale. Od II kwartału 2006 r. do
I kwartału 2008 r. wysokość składki nie zmieniała się i wynosiła 179,00 zł, od
II kwartału 2008 r. do I kwartału 2009 r. składka ta wzrosła do poziomu 191 zł,
a za II i III kwartał 2009 r. składka ta wynosiła 203 zł. W 2010 r. podstawowa wysokość składki w ujęciu kwartalnym wynosiła: za I i II kwartał – 204 zł, za III i IV
kwartał – 213 zł.
Wysokość składki na ubezpieczenie emerytalno-rentowe wynosi 10% emerytury podstawowej (do 30.09.2009 r. składka na to ubezpieczenie była opłacana
w wymiarze kwartalnym, odpowiadającym kwocie 30% emerytury podstawowej
obowiązującej w ostatnim miesiącu poprzedniego kwartału). Wysokość emerytury
podstawowej jest ogłaszana przez Prezesa ZUS w Dzienniku Urzędowym Rzeczypospolitej Polskiej „Monitor Polski”. Rolnik, którego gospodarstwo rolne obejmuje
obszar użytków rolnych powyżej 50 ha przeliczeniowych, opłaca na ubezpieczenie
emerytalno-rentowe również dodatkową składkę miesięczną w wysokości:
- 12% emerytury podstawowej – w przypadku gdy gospodarstwo rolne obejmuje
obszar użytków rolnych poniżej 100 ha przeliczeniowych;
obszar użytków rolnych pomiędzy 100 a 150 ha przeliczeniowych;
obszar użytków rolnych pomiędzy 150 a 300 ha przeliczeniowych;
obszar użytków rolnych powyżej 300 ha przeliczeniowych.
Ubezpieczenia wypadkowe, chorobowe i macierzyńskie finansowane są ze
środków pozabudżetowych, tzn. z Funduszu Składkowego Ubezpieczenia Społecznego Rolników. Fundusz ten posiada osobowość prawną, a funkcje zarządu pełni
z urzędu Prezes KRUS pod nadzorem Rady Rolników. Tworzony jest on ze składek
na ubezpieczenie wypadkowe, chorobowe i macierzyńskie płaconych przez rolników
oraz z innych źródeł określonych w statucie Funduszu. Wysokość ta może być ustalana kwotowo (i korygowana w przypadku zmiany wysokości emerytury podstawowej) albo za pomocą określonego procentu emerytury podstawowej. Od III kwartału
95
2005 r. do IV kwartału 2007 r. wysokość składki nie ulegała zmianie i wynosiła 72 zł
za każdą osobę, a w okresie późniejszym:
–
od I kwartału 2008 r. do I kwartału 2009 r. składka ta wzrosła do poziomu 78 zł;
–
od II kwartału 2009 r. do I kwartału 2010 r. składka ta wynosiła 90 zł;
–
od II kwartału 2010 r. do I kwartału 2011 r. składka ta była na poziomie 108 zł.
System zaopatrzenia emerytalnego
Ubezpieczenie z systemu zaopatrzenia emerytalnego realizowane jest na
podstawie przepisów ustaw: o zaopatrzeniu emerytalnym żołnierzy zawodowych oraz
ich rodzin60, o zaopatrzeniu emerytalnym funkcjonariuszy Policji, Urzędu Ochrony
Państwa, Straży Granicznej, Biura Ochrony Rządu, Państwowej Straży Pożarnej i Służby Więziennej oraz ich rodzin61 oraz prawo o ustroju sądów powszechnych62.
W ramach zaopatrzenia emerytalnego przysługują:
a. świadczenia pieniężne: emerytura, renta inwalidzka, renta rodzinna, dodatki do emerytury lub renty, zasiłek pogrzebowy;
b. inne świadczenia i uprawnienia: świadczenia lecznicze, świadczenia socjalne.
Świadczenia te są wypłacane przez odpowiednie resorty, ze środków budżetu
państwa przyznawanych na ten cel:
a. Ministerstwu Obrony Narodowej (MON) – świadczenia wojskowe;
b. Ministerstwu Sprawiedliwości (MS) – świadczenia funkcjonariuszy Służby Więziennej, sędziów oraz prokuratorów;
c.
Ministerstwu Spraw Wewnętrznych i Administracji (MSWiA) – świadczenia funkcjonariuszy służb mundurowych, tj. Policji, Urzędu Ochrony Państwa, Straży
Granicznej, Biura Ochrony Rządu oraz Państwowej Straży Pożarnej.
W wyniku przeprowadzonej w 2002 r. nowelizacji ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych oraz niektórych innych ustaw, systemem zaopatrzenia emerytalne60
61
62
96
Ustawa: z dnia 10 grudnia 1993 r. o zaopatrzeniu emerytalnym żołnierzy zawodowych oraz ich rodzin.
(Dz.U. z 1994 r. Nr 10, poz. 36, z późn. zm.).
Ustawa z dnia 18 lutego 1994 r. o zaopatrzeniu emerytalnym funkcjonariuszy Policji, Agencji
Bezpieczeństwa Wewnętrznego, Agencji Wywiadu, Służby Kontrwywiadu Wojskowego, Służby
Wywiadu Wojskowego, Centralnego Biura Antykorypcyjnego, Straży Granicznej, Biura Ochrony Rządu,
Państwowej Straży Pożarnej i Służby Więziennej oraz ich rodzin (Dz.U. z 2004 r. Nr 8, poz. 67, z późn.
zm.).
Ustawa z dnia 12 września 2001 r. prawo o ustroju sądów powszechnych (Dz.U. z 2001 r. Nr 98,
go objęto wszystkich żołnierzy zawodowych i funkcjonariuszy służb mundurowych, tj.
Policji, Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego, Agencji Wywiadu, Straży Granicznej,
Biura Ochrony Rządu, Państwowej Straży Pożarnej i Służby Więziennej – bez względu na datę wstąpienia do służby. Poprzednio systemem tym byli objęci tylko żołnierze
i funkcjonariusze, którzy pozostawali w służbie w dniu wprowadzenia reformy ubezpieczeń społecznych, tj. 1 stycznia 1999 r.
Ustawa zakłada, że dla żołnierzy i funkcjonariuszy przechodzących z systemu
ubezpieczeń społecznych do systemu zaopatrzeniowego będą utrzymane dotychczasowe zasady przyznawania emerytury „mundurowej”, z tym, że do jej obliczenia
przyjmowane byłyby tylko okresy pełnienia służby, natomiast za okresy pracy „cywilnej”, objętej ubezpieczeniem społecznym, przysługiwałaby dodatkowo emerytura
z FUS i emerytura z tytułu zgromadzenia składek w OFE.
Funkcjonariusze służb mundurowych po 15 latach służby nabywają prawo do
zabezpieczenia emerytalnego w wysokości 40% podstawy wymiaru, którą stanowi
uposażenie na ostatnio zajmowanym stanowisku i wzrasta o:
a. 2,6% podstawy wymiaru – za każdy kolejny rok służby oraz nie więcej niż za trzy
lata okresów składkowych poprzedzających służbę;
b. 1,3% podstawy wymiaru – za każdy rok okresów składkowych ponad trzyletni
okres składkowy, o którym mowa wyżej;
c. 0,7% podstawy wymiaru – za każdy rok okresów nieskładkowych poprzedzających służbę63.
Poza tym emeryturę podwyższa się o:
a. 2% podstawy wymiaru za każdy rok służby pełnionej bezpośrednio: w składzie
personelu latającego na samolotach naddźwiękowych, w składzie załóg okrętów
podwodnych, w charakterze nurków i płetwonurków, w zwalczaniu fizycznym terroryzmu;
b. 1% podstawy wymiaru za każdy rok służby pełnionej bezpośrednio: w składzie
personelu latającego na pozostałych samolotach i śmigłowcach, w składzie załóg
nawodnych wojskowych jednostek pływających, w charakterze skoczków spadochronowych i saperów, w służbie wywiadowczej za granicą, w oddziałach specjalnych;
63
Wyjątek – dla funkcjonariusza, który został powołany do służby po raz pierwszy po dniu 1 stycznia
1999 r. podstawa emerytury (40% uposażenia na ostatnio zajmowanym stanowisku) wzrasta o 2,6%
podstawy wymiaru – za każdy dalszy rok tej służby.
97
c.
0,5% podstawy wymiaru za każdy rozpoczęty miesiąc pełnienia służby na froncie
w czasie wojny lub w strefie działań wojennych;
d. 15% podstawy wymiaru emerytowi, którego inwalidztwo pozostaje w związku ze
służbą.
Świadczenie zaopatrzeniowe służb mundurowych nie może przekraczać
75% podstawy wymiaru.
Renta inwalidzka przysługuje funkcjonariuszom służb mundurowych, którzy
stali się inwalidami wskutek stałego lub długotrwałego naruszenia sprawności organizmu:
a. w czasie pełnienia służby;
b. w ciągu 18 miesięcy po zwolnieniu ze służby, jeżeli inwalidztwo jest następstwem urazów doznanych w czasie pełnienia służby lub chorób powstałych
w tym czasie;
c.
w ciągu 3 lat po zwolnieniu ze służby, jeżeli inwalidztwo jest następstwem wypadku pozostającego w związku z pełnieniem czynnej służby wojskowej albo
choroby powstałej w związku ze szczególnymi właściwościami lub warunkami
służby wojskowej.
Ustalone są trzy grupy inwalidztwa funkcjonariuszy niezdolnych do służby:
a. I grupa – obejmująca całkowicie niezdolnych do pracy;
b. II grupa – obejmująca częściowo niezdolnych do pracy;
c.
III grupa – obejmująca zdolnych do pracy.
W zależności od przyczyny powstania inwalidztwa, pozostaje ono lub nie
w związku ze służbą.
Renta inwalidzka wynosi dla inwalidów zaliczonych do:
a. I grupy – 80%;
b. II grupy – 70%;
c.
III grupy – 40% podstawy wymiaru.
Rentę inwalidzką zwiększa się o 10% podstawy wymiaru tym osobom, których
inwalidztwo powstało wskutek wypadku bądź choroby, z tytułu których przysługują
świadczenia odszkodowawcze.
Emerytury i renty podlegają waloryzacji na zasadach i w terminach przewidzianych w przepisach o emeryturach i rentach z FUS.
98
5.2.
Świadczenia w systemie pracowniczym
Obecnie funkcjonujący system emerytalno-rentowy zdefiniowany został usta-
wą o systemie ubezpieczeń społecznych oraz ustawą o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych64. System ten oparty jest na mechanizmie uzależniającym wysokość przyszłej emerytury wyłącznie od wysokości sumy opłaconych
składek, sytuacji na rynku pracy (w przypadku uczestnictwa w I filarze) lub efektywności inwestowania środków zgromadzonych w otwartych funduszach emerytalnych
(w II filarze).
Ustawa o systemie ubezpieczeń społecznych uregulowała kwestie kręgu osób
objętych obowiązkowo i dobrowolnie poszczególnymi rodzajami ubezpieczeń społecznych, organizację systemu oraz zasad jego finansowania.
Ustawa o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych
(FUS) wprowadziła nowe zasady nabywania prawa do świadczeń i objęła swoimi
przepisami, obok pracowników, również inne grupy społeczno-zawodowe, których
uprawnienia były regulowane poprzednio odrębnymi ustawami o zaopatrzeniu emerytalnym.
Koncepcję docelowego modelu systemu emerytalnego określiła wprowadzana od 1999 r. reforma emerytalna. Wprowadzenie reformy emerytalnej było
koniecznością przede wszystkim ze względu na zmieniające się warunki demograficzne i gospodarcze. Polska w tym względzie jest krajem wiodącym w Europie.
Funkcjonujący przed 1999 r. system emerytalny nie spełniał kryterium racjonalności i nie przystawał do zasad gospodarki rynkowej, głównie ze względu na zbyt
słaby związek między indywidualną aktywnością i przezornością ubezpieczonych,
a poziomem świadczeń. Jego utrzymanie w niezmienionym kształcie prowadziłoby
do załamania finansów publicznych lub istotnego zmniejszenia wysokości świadczeń.
Rozwiązania wprowadzone w 1999 r. w ramach reformy emerytalnej pierwotnie nie określały zasad wypłaty emerytur z II filaru. Nie ustalono także zasad przyznawania emerytur pomostowych dla osób zatrudnionych w szczególnych warunkach
lub szczególnym charakterze. W kolejnych latach podejmowane były prace nad tymi
problemami.
64
Op. cit.
99
W 2008 r. ustawą o emeryturach kapitałowych65 określono typy emerytur kapitałowych (okresowa emerytura kapitałowa i dożywotnia emerytura kapitałowa)
oraz zasady ich wypłaty albo zwrotu środków do funduszu emerytalnego wyodrębnionego w FUS. Jednocześnie rozszerzyła zakres działalności otwartych funduszy emerytalnych o wypłatę okresowych emerytur kapitałowych oraz wskazała, że dożywotnie
emerytury kapitałowe będą wypłacane przez mające powstać zakłady emerytalne lub
istniejące powszechne towarzystwa emerytalne. Natomiast kwestia zasady organizacji i funkcjonowania podmiotów wyznaczonych do wypłaty dożywotnich emerytur kapitałowych wciąż pozostała nieokreślona.
Prawo do okresowej emerytury kapitałowej będzie przysługiwać członkowi
otwartego funduszu emerytalnego po ukończeniu 60 lat, a przed ukończeniem przez
niego 65 roku życia. Natomiast dożywotnia emerytura kapitałowa będzie przysługiwać
byłemu członkowi OFE dożywotnio po ukończeniu 65 roku życia.
Okresowa emerytura kapitałowa podlega corocznej waloryzacji na zasadach
i w trybie określonym dla emerytury z FUS.
W 2008 r. zostały również zakończone prace mające na celu ograniczenie wcześniejszego przechodzenia na emeryturę. W dniu 1 stycznia 2009 r. weszła
w życie ustawa o emeryturach pomostowych66, która wprowadziła dla osób wykonujących prace w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze nowy
rodzaj świadczenia jakim jest emerytura pomostowa. Przewidziano również dodatkowe świadczenie w postaci rekompensaty dla osób, które nie uzyskały prawa
do emerytury pomostowej. Emerytura pomostowa będzie wypłacana do ukończenia
ustawowego wieku emerytalnego (kobiety – 60 lat, mężczyźni – 65 lat).
Emeryturę pomostową stanowi równowartość kwoty będącej wynikiem podzielenia podstawy obliczenia emerytury, ustalonej w sposób określony w art. 25
ustawy o emeryturach i rentach z FUS przez średnie dalsze trwanie życia dla osób
w wieku 60 lat, ustalone według obowiązujących w dniu zgłoszenia wniosku o przyznanie emerytury pomostowej, tablic średniego trwania życia, służących do obliczenia
emerytury z FUS.
Podstawą obliczenia emerytury pomostowej jest zwaloryzowana kwota składek na ubezpieczenie emerytalne, zewidencjonowanych na koncie ubezpieczonego
65
66
Ustawa z dnia 21 listopada 2008 r. o emeryturach kapitałowych (Dz.U. z 2008 r. Nr 228, poz. 1507).
Ustawa weszła w życie 8 stycznia 2009 r.
Ustawa z dnia 19 grudnia 2008 r. o emeryturach pomostowych (Dz.U. z 2008 r. Nr 237, poz. 1656).
100
do końca miesiąca, poprzedzającego miesiąc, od którego przysługuje wypłata emerytury oraz zwaloryzowanego kapitału początkowego.
W 2009 r. emerytury pomostowe były finansowane ze środków z budżetu
państwa. Natomiast z dniem 1 stycznia 2010 r. utworzono Fundusz Emerytur Pomostowych (FEP), z którego środków wypłacane będą emerytury pomostowe. Dysponentem FEP jest Zakład Ubezpieczeń Społecznych.
Przychody FEP będą pochodzić przede wszystkim ze składek na FEP w wysokości 1,5% podstawy wynagrodzenia pracownika, płaconych przez pracodawców
zatrudniających osoby wykonujące prace w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze oraz z dotacji budżetu państwa.
W czerwcu 2009 r. weszła w życie ustawa o nauczycielskich świadczeniach
kompensacyjnych67, która wprowadziła dla nauczycieli nowy rodzaj świadczenia,
jakim jest świadczenie kompensacyjne. Tym samym rozszerzono krąg osób mających prawo do wcześniejszego opuszczenia rynku pracy z tytułu wieku. Świadczenie
kompensacyjne jest naliczane na zasadach analogicznych do zasad naliczania emerytur pomostowych. Świadczenia kompensacyjne są finansowane z budżetu państwa.
Waloryzacja świadczeń
Z dniem 1 stycznia 2008 r. nowelizacją ustaw o emeryturach i rentach
68
z FUS przywrócono coroczną waloryzację emerytur i rent. Wprowadzono też zasadę, że wskaźnik waloryzacji wynoszący nie mniej niż średnioroczny wskaźnik cen
towarów i usług konsumpcyjnych w poprzednim roku kalendarzowym, jest obligatoryjnie zwiększony o co najmniej 20% realnego wzrostu przeciętnego wynagrodzenia
w poprzednim roku kalendarzowym. Ewentualne dalsze zwiększenie wskaźnika waloryzacji będzie negocjowane na forum Trójstronnej Komisji do Spraw Społeczno-Gospodarczych. W przypadku braku konsensusu, o wysokości wskaźnika waloryzacji decyduje w drodze rozporządzenia Rada Ministrów. Nowelizacją ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych oraz ustawy o emeryturach i rentach z FUS69, od
5 lutego 2009 r. zmienione zostały terminy negocjacji zwiększenia wskaźnika waloryzacji. Zgodnie z tą zmianą mają one być przeprowadzane w czerwcu, w roku poprzedzającym waloryzację.
67
68
69
Ustawa z dnia 22 maja 2009 r. o nauczycielskich świadczeniach kompensacyjnych (Dz.U. z 2009 r.
Nr 97, poz. 800).
Ustawa z dnia 7 września 2007 r. o zmianie ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń
Społecznych (Dz.U. z 2007 r. Nr 191, poz. 1368).
Ustawa z dnia 5 grudnia 2008 r. o zmianie ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych oraz ustawy
o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (Dz.U. z 2009 r. Nr 8, poz. 38).
101
Zmiany w systemie ubezpieczeń społecznych
Ograniczenie kosztów związanych z funkcjonowaniem otwartych funduszy emerytalnych ponoszonych przez uczestników systemu
Z dniem 1 stycznia 2010 r. weszły w życie przepisy70, których celem było
ograniczenie kosztów ponoszonych przez uczestników systemu oraz usprawnienie
działania tego segmentu systemu emerytalnego. Główne zmiany, które wprowadziła
ta ustawa to:
a. obniżenie maksymalnej opłaty od składki z 7% do 3,5%;
b. obniżenie maksymalnej opłaty za zarządzanie, poprzez ustalenie maksymalnego
limitu tej opłaty.
Stosownie do przepisów art. 136 ustawy o organizacji i funkcjonowaniu funduszy emerytalnych71, otwarty fundusz może pokrywać bezpośrednio ze swoich aktywów również koszty zarządzania funduszem przez towarzystwo, według stawki
ustalonej w statucie, jednak nieprzekraczającej kwot, obliczonych według skali zmienionej wspomnianą ustawą z 2009 r.72. Obecne wysokości opłat prezentuje tabela 16.
Tabela 16.
Skala miesięcznych opłat za zarządzanie otwartym funduszem od aktywów
netto
Wysokość aktywów
netto (w mln zł)
ponad
Miesięczna opłata za zarządzanie otwartym funduszem
od aktywów netto wynosi:
do
8 000
0,045% wartości aktywów netto w skali miesiąca
8 000
20 000
3,6 mln zł + 0,04% nadwyżki ponad 8 000 mln zł wartości aktywów
netto, w skali miesiąca
20 000
35 000
8,4 mln zł + 0,032% nadwyżki ponad 20 000 mln zł wartości
aktywów netto, w skali miesiąca
35 000
45 000
13,2 mln zł + 0,023% nadwyżki ponad 35 000 mln zł wartości
aktywów netto, w skali miesiąca
45 000
15,5 mln zł
Źródło: art. 136, ust. 2a ustawy z dnia 26 czerwca 2009 r. o zmianie ustawy o organizacji i funkcjonowaniu
funduszy emerytalnych oraz ustawy o zmianie ustawy o organizacji i funkcjonowaniu funduszy emerytalnych oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr 127, poz. 1048).
70
71
72
Ustawa z dnia 26 czerwca 2009 r. o zmianie ustawy o organizacji i funkcjonowaniu funduszy emerytalnych oraz ustawy o zmianie ustawy o organizacji i funkcjonowaniu funduszy emerytalnych oraz
niektórych innych ustaw (Dz.U. z 2009 r. Nr 127, poz. 1048).
Ustawa z dnia 28 sierpnia 1997 r. o organizacji i funkcjonowaniu funduszy emerytalnych (Dz.U. z 2010 r.,
Nr 34, poz. 189 z późn. zm.).
Określonej przez zmieniony art. 136 ust. 2a ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych (op. cit.).
102
Zwiększenie wymiaru zasiłków chorobowych przysługujących pracownikom powyżej 50 roku życia z 70% do 80% w okresie od 15 do 33 dnia niezdolności do pracy w roku kalendarzowym
Nowelizacja ustawy o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa73, dokonana dnia 22 października 2010 r.,
doprowadziła do usunięcia różnic w wysokości wypłacanych świadczeń związanych
z niezdolnością do pracy dla pracowników w ten sposób, aby wszyscy pracownicy
w okresie pobytu w szpitalu dostawali jednakowe procentowo świadczenia (z wyjątkiem osób uprawnionych do 100% świadczeń).
Fundusz Ubezpieczeń Społecznych (FUS)
Jak już wcześniej wspominano, Fundusz Ubezpieczeń Społecznych (FUS) nie
posiada osobowości prawnej, a dysponentem jego środków jest Zakład Ubezpieczeń
Społecznych (ZUS).
Na dochody FUS składają się:
a. dotacje z budżetu państwa (celowa i uzupełniająca);
b. refundacja z tytułu przekazania składek do OFE;
c.
składki;
d. pozostałe;
e. środki z Funduszu Rezerwy Demograficznej.
W 2010 r. wysokość dotacji celowej wyniosła 0,25 mld zł i była mniejsza
o 0,1 mld od tej w roku poprzednim74.
Do 2004 r. wysokość dotacji uzupełniającej rosła w wyniku wzrostu wydatków
spowodowanych głównie efektem waloryzacji emerytur i rent. W 2005 r. dotacja ta
wynosiła prawie 16,5 mld zł i w porównaniu ze stanem z roku poprzedniego była
73
74
Ustawa z dnia 25 czerwca 1999 r. o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie
choroby i macierzyństwa (Dz.U. z 2010 r. Nr 77, poz. 512).
Na dotację z budżetu państwa składa się dotacja celowa (prawie 0,15% dochodów FUS w 2010 r.)
i uzupełniająca (22,6% dochodów FUS w 2010 r.). Do 2006 r. włącznie, z dotacji celowej finansowane
były wydatki związane głównie z wypłatą świadczeń zaopatrzeniowych dla inwalidów wojennych
i wojskowych oraz kombatantów. Od 1 stycznia 2007 r. zmieniły się zasady ich finansowania. obecnie
są one finansowane z odrębnego rozdziału wydatków budżetu państwa. W efekcie tej zmiany, od 2007 r.
wysokość dotacji celowej wyraźnie spadła. W 2010 r. kwota dotacji celowej wynosiła 248 mln zł
(w 2006 r. było to 3,5 mld zł). Obecnie środki z dotacji celowej są przeznaczane głównie na pokrycie
wydatków na świadczenia pieniężne przyznawane w szczególnym trybie przez Prezesa ZUS. Z dotacji
uzupełniającej finansowane są natomiast świadczenia z ubezpieczeń społecznych, głównie emerytury
i renty.
103
niższa o prawie 3 mld zł. Obniżenie kwoty dotacji spowodowane było wprowadzeniem
zmian waloryzacji świadczeń. Natomiast od 2006 r. wysokość dotacji uzupełniającej
zaczęła ponownie rosnąć (w 2006 r. – 20,9 mld zł , w 2007 r. – 23,7 mld zł, w 2008 r.
– 33,0 mld zł, w 2009 r.– 30,2 mld z). W 2010 r. dotacja uzupełniająca była na poziomie 37,9 mld zł i była wyższa o ok. 7,7 mld zł w porównaniu z rokiem poprzednim.
Wysokość dotacji z budżetu państwa przeznaczona na refundację z tytułu
przekazania składek do OFE od 1999 r. stale rośnie. W 2010 r. dotacja ta wynosiła ponad 22,3 mld zł i w porównaniu ze stanem roku poprzedniego była wyższa
o kolejne ok. 1,2 mld zł.
Wysokość dotacji z budżetu państwa w latach 1999–2010 przedstawia wykres 23.
Wykres 23. Przychody z budżetu państwa w latach 1999–2010 w mln zł
dotacja uzupełniająca z budżetu p-wa
refundacja z budżetu p-wa z tytułu przekazania składek do OFE
70 000
60 000
50 000
40 000
30 000
20 000
10 000
0
1999
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
Uwagi – przychody nie uwzględniają dotacji celowej z budżetu państwa, która w 2010 r. stanowiła 0,15%
przychodów FUS.
Źródło: Obliczenia MPiPS na podstawie danych ZUS.
Na koniec 2010 r. łączne przychody FUS wynosiły ok. 167,5 mld zł i w porównaniu ze stanem roku poprzedniego były wyższe o prawie 26,5 mld zł (tj. o ok. 19%).
Natomiast przychody ze składek wynosiły 89,8 mld zł i były one wyższe o 3,9% niż
w 2009 r. W tym samym czasie we wszystkich funduszach przychody ze składek
w zależności od funduszu wzrosły o 3,3%–5,1%.
W 2010 r. ok. 53,6% (w 2009 r. 61,3%) przychodów FUS stanowiły dochody ze składek, zaś ok. 22,6% (w 2009 r. 22%) dotacja uzupełniająca z budżetu państwa. Łączne wydatki FUS wyniosły 160,8 mld zł i były wyższe o ponad 17,4 mld zł
104
(11,3%) w porównaniu z 2009 r. W 2010 r. wydatki we wszystkich funduszach wzrosły (w emerytalnym o 6,7%, rentowym – o 4,7%, chorobowym o 7,8%, wypadkowym o 2,4%).
W 2010 r. łączne przychody ze składek na FUS (89,8 mld zł) były niższe
od wydatków na transfery socjalne (156,9 mld zł) o 67,1 mld zł. Dotacja uzupełniająca
z budżetu państwa była przeznaczona na finansowanie świadczeń z funduszu emerytalnego, rentowego oraz chorobowego. Przychody i wydatki FUS w latach 2004–2010 przedstawia tabela 17.
Tabela 17.
Przychody i wydatki* FUS w latach 2004–2010
Wyszczególnienie
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
Wydatki* w mln zł
Ogółem FUS
104 365
107 393
115 903
118 009
132 175
147 891
156 893
emerytalnego
58 002
61 015
69 159
73 696
84 119
95 341
101 689
rentowego
37 408
37 263
37 229
34 113
35 991
37 778
39 544
chorobowego
4 747
4 949
5 163
5 825
7 347
9 821
10 589
wypadkowego
4 207
4 165
4 350
4 374
4 717
4 951
5 070
z tego, z funduszu:
Przychody ze składek (przypis) w mln zł
Ogółem FUS
73 780
78 689
82 707
87 974
82 162
86 452
89 762
emerytalnego
33 915
36 232
37 653
40 971
46 334
49 562
51 425
rentowego
30 069
32 002
34 174
34 885
21 748
22 204
23 061
chorobowego
5 765
6 147
6 598
7 487
8 706
9 166
9 473
wypadkowego
4 033
4 308
4 282
4 632
5 374
5 519
5 803
-50 014
-61 439
-67 131
z tego, z funduszu:
Wynik (przychody – wydatki) w mln zł
Ogółem FUS
-30 584
-28 705
-33 196
-30 036
-24 088
-24 783
-31 506
-32 726
46 334
-45 779
-50 265
-7 340
-5 262
-3 056
771
-14 243
-15 574
-16 483
chorobowego
1 017
1 198
1 435
1 661
1 358
-655
-1 116
wypadkowego
-174
142
-69
258
656
569
733
z tego, z funduszu:
emerytalnego
rentowego
* Wydatki tylko na świadczenia pieniężne
Źródło: Rachunek Zmian Stanu Funduszu Ubezpieczeń Społecznych, ZUS.
105
Otwarte fundusze emerytalne (OFE)
Otwarte fundusze emerytalne (OFE), stanowiące cześć obowiązkowego systemu emerytalnego, mają za zadanie, aby za pośrednictwem zarządzających nimi
powszechnych towarzystw emerytalnych, pomnażać część składki emerytalnej na
rynkach finansowych. Powszechne Towarzystwa Emerytalne (PTE) utworzone zostały na mocy ustawy o organizacji i funkcjonowaniu funduszy emerytalnych75.
Od grudnia 2004 r. na rynku ubezpieczeniowym działało 15 otwartych funduszy emerytalnych. W wyniku przejęcia OFE Skarbiec – Emerytura przez AEGON
OFE, od dnia listopada 2008 r. na rynku funkcjonuje 14 OFE. Aktywa gromadzone
w OFE na koniec grudnia 2010 r. były na poziomie ponad 221,2 mld zł i ich udział
w PKB wynosił 16%, tj. był on wyższy o ok. 3% w porównaniu z 2009 r. Wartość aktywów OFE w relacji do PKB w latach 2002–2010 przedstawia tabela 18.
Tabela 18.
Aktywa netto OFE w relacji do PKB w latach 2004–2010
Wyszczególnienie
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
138,3
178,6
221,2
11%
13%
16%
w mld zł
aktywa netto OFE
62,6
86,1
116,6
140,0
PKB = 100%
7%
9%
11%
12%
Źródło: Obliczenia MPiPS na podstawie danych z KNF i GUS.
W 2008 r. aktywa netto OFE były na poziomie ok. 138,3 mld zł, oznacza to, że
nastąpił spadek aktywów netto OFE o ok. 1,8 mld zł (o 1,3%) w porównaniu do roku
poprzedniego (w 2006 r. przyrost ten był na poziomie 30,5 mld zł, a w 2007 r. na poziomie 23,5 mld zł). W tym samym czasie ZUS przekazał do OFE gotówką składki
(wraz z odsetkami) w kwocie 19,9 mld zł, w tym składki za lata ubiegłe 1,3 mld zł.
Jednocześnie po raz ostatni przekazano składki również w formie obligacji w kwocie
459 mln zł. Pomimo tego, że w 2008 r. ZUS przekazał wyższą kwotę składek do OFE
w gotówce o 3,7 mld zł (o 23%) niż w ubiegłym roku, aktywa OFE były niższe niż
w 2007 r. W 2009 r. w wyniku poprawiającej się koniunktury na giełdzie aktywa netto
OFE były na poziomie 178,6 mld zł i były wyższe o prawie 40,3 mld zł (o 29,2%)
75
Ustawa z dnia 28 sierpnia 1997 r. o organizacji i funkcjonowaniu funduszy emerytalnych (Dz.U.
z 2010 r. Nr 34, poz. 189 z późn. zm.).
106
w porównaniu do roku poprzedniego. W tym czasie ZUS przekazał gotówką składki
w kwocie 20,9 mld. zł., tj. o 934 mln zł więcej (o 4,7%) niż w ubiegłym roku. W 2010 r.
aktywa netto OFE były na poziomie prawie 221,3 mld zł i były one wyższe o prawie
42,6 mld zł (o 24%) w porównaniu do roku poprzedniego. W tym czasie ZUS przekazał gotówką składki w kwocie 22,4 mld. zł., tj. o ponad 1,3 mld zł więcej (o 6,4%) niż
w ubiegłym roku.
Istotną pozycją nieuwzględnianą w wynikach finansowych OFE są opłaty, które pobierają towarzystwa emerytalne od wpłacanych składek. W 2010 r. z tego tytułu
do PTE trafiło ok. 0,8 mld zł. W porównaniu z poprzednim rokiem towarzystwa emerytalne otrzymały mniej o ok. 499 mln zł (o 38%) z tytułu opłat od wpłaconych składek.
Tak duży spadek dochodów PTE z tytułu opłat od wpłaconych składek spowodowany
był ustawowym obniżeniem od 1 stycznia 2010 r. maksymalnej opłaty od składki
z 7% do 3,5%.
Na koniec 2010 r. odnotowano ok. 15,5 mln rachunków członków OFE, w tym
4,74% stanowiły tzw. konta martwe76. W porównaniu z analogicznym okresem roku
poprzedniego liczba rachunków wzrosła o ok. 514 tys. (tj. o 3,4%). W tym samym
czasie udział martwych rachunków spadł o 7,9%.
Podobnie jak w poprzednich latach, na rynku OFE nadal utrzymuje się duża
koncentracja: ponad 53% uczestników systemu OFE jest w trzech największych funduszach, tj. ING OFE, Aviva OFE Aviva BZ WBK, OFE PZU „Złota Jesień”. W tych
funduszach zgromadzonych jest prawie 61,8% aktywów wszystkich OFE.
W 2010 r. zgromadzone przez fundusze aktywa lokowane były w obligacjach
Skarbu Państwa i bonach skarbowych (52,4% lokat), w akcjach (36,4% lokat), a także
w innych lokatach (11,2%). Na koniec 2010 r., w porównaniu z analogicznym okresem roku poprzedniego, w wyniku poprawy koniunktury na giełdzie, w portfelu inwestycyjnym OFE zmniejszył się udział obligacji na korzyść akcji (wzrost o 5,9%) oraz
innych lokat (wzrost o 3,3%).
Strukturę portfela inwestycyjnego OFE na koniec 2010 r. przedstawia wykres 24.
76
Konta martwe – konta, na które nie wpłynęła żadna składka w danym roku.
107
Wykres 24.
Struktura portfela inwestycyjnego OFE (koniec grudnia 2010 r.)
instrumenty dłużne
Skarbu Państwa
akcje
52,4%
pozostałe
36,4%
11,2%
Źródło: Obliczenia MPiPS na podstawie danych KNF.
Ubezpieczeni i świadczeniobiorcy
W końcu 2010 r. liczba ubezpieczonych zarejestrowanych w ZUS wyniosła
ponad 14,6 mln osób i w porównaniu ze stanem na koniec roku poprzedniego była
wyższa o ponad 121,5 tys. (tj. o 0,8%). Liczbę osób ubezpieczonych w FUS w latach
2002–2010 r. przedstawia tabela 19.
Tabela 19.
Liczba osób ubezpieczonych w FUS w latach 2002–2010
Rok
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
14,1
14,4
14,5
14,6
w mln
Ubezpieczeni:
12,8
12,7
12,9
13,1
13,4
W tym czasie było ponad 7,4 mln emerytów i rencistów otrzymujących świadczenia finansowane z FUS, tj. o 39 tys. mniej (o 0,5%) niż w analogicznym okresie
w 2009 r. (bez osób posiadających jednocześnie prawo do świadczenia rolniczego).
W tym samym czasie liczba emerytur77 i rent rodzinnych zwiększyła się odpowiednio
77
Nowelizacją ustawy z lipca 2005 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych oraz
ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych wprowadzono przepis, że po osiągnięciu wieku emerytalnego osoby te mają zagwarantowane prawo do emerytury przyznawanej z urzędu w wysokości
pobieranej przez nie renty.
108
o ok. 0,3%, i 0,2% podczas gdy liczba rent z tytułu niezdolności do pracy spadła
o 4,6% w porównaniu z 2009 r.
Przeciętne świadczenie emerytalno-rentowe z FUS w 2010 r. wynosiło
1581,64 zł i w porównaniu z 2009 r. było wyższe o 97,83 zł.
Liczbę emerytur i rent finansowanych z FUS oraz wysokość tych świadczeń
w ostatnich latach przedstawia tabela 20 i wykres 25.
Tabela 20.
Świadczenia emerytalno-rentowe z FUS, przeciętna liczba świadczeniobiorców oraz wysokość przeciętnego miesięcznego świadczenia brutto w latach 2004–2010
Wyszczególnienie
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
Świadczeniobiorcy ogółem (w tys.)
7175
7184
7217
7303
7414
7445
7406
Liczba emerytów (w tys.)
3792
3940
4390
4559
4765
4980
4996
Wysokość emerytury (w zł)
1237
1257
1311
1346
1471
1596
1698
Pobierający rentę z tytułu niezdolności do pracy (w tys.)
2119
1975
1556
1474
1381
1231
1175
Wysokość renty z tytułu niezdolności
do pracy (w zł)
875
902
989
1012
1096
1123
1200
Pobierający rentę rodziną (w tys.)
1263
1269
1271
1237
1268
1233
1236
Wysokość renty rodzinnej (w zł)
1047
1077
1159
1191
1292
1388
1472
Źródło: Informacja o świadczeniach pieniężnych z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych oraz o niektórych
świadczeniach z zabezpieczenia społecznego, ZUS.
Wykres 25. Przeciętna liczba świadczeń emerytalno-rentowych z FUS w latach 2000–
–2010
pobierający z tytułu niezdolności
do pracy
pobierający
emerytury
6000
pobierający renty
rodzinne
5000
4000
w tys.
3000
2000
1000
0
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
Źródło: Informacja o świadczeniach pieniężnych z FUS, ZUS.
109
5.3.
Świadczenia w systemie rolniczym
Kasa Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego (KRUS) istnieje w systemie
administracji publicznej od 1991 r.78, jako samodzielna instytucja odpowiedzialna za
realizację wyodrębnionego z ZUS kompleksowego systemu ubezpieczenia społecznego rolników. System ten ostatecznie usankcjonował prawo do zabezpieczenia społecznego znacznej części ludności wiejskiej, którą jako odrębną grupę społeczno-zawodową długo pomijano w programach działań socjalnych państwa.
KRUS, na podstawie ww. ustawy, podejmuje rozstrzygnięcia o podleganiu
ubezpieczeniu społecznemu rolników. Ustawa ta przewiduje, iż w zależności od warunków spełnianych przez osobę zainteresowaną, objęcie ubezpieczeniem następuje
w trybie obowiązkowym (z mocy ustawy) lub dobrowolnym (na wniosek).
Emerytura i renta rolnicza składają się z części składkowej i uzupełniającej.
Część składkowa uzależniona jest od okresu opłacania składek. Wypłacana jest niezależnie od zaprzestania prowadzenia działalności rolniczej. Część uzupełniająca
świadczenia, finansowana przede wszystkim ze środków budżetu państwa, wypłacana jest po przekazaniu gospodarstwa rolnego.
W 2004 r. wprowadzono nowelizację79, która zmodyfikowała zasady ustalania
czasu trwania niezdolności do pracy. Obecnie rentę rolniczą z tytułu niezdolności do
pracy przyznaje się jako rentę stałą, jeżeli całkowita niezdolność do pracy w gospodarstwie rolnym ubezpieczonego jest trwała i nie orzeczono celowości przekwalifikowania zawodowego. W pozostałych przypadkach renta rolnicza z tytułu niezdolności
do pracy przysługuje jako renta okresowa przez okres wskazany w decyzji Prezesa
Kasy lub do czasu objęcia rencisty innym ubezpieczeniem społecznym. Poza tym, po
osiągnięciu wieku emerytalnego, osoby te mają zagwarantowane prawo do emerytury
przyznawanej z urzędu w wysokości pobieranej przez nie renty.
Ubezpieczeni i świadczeniobiorcy
Na koniec 2010 r. w Kasie Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego zarejestrowano ponad 1,5 mln osób. W porównaniu z analogicznym okresem roku poprzedniego, liczba ubezpieczonych w KRUS zmalała o prawie 35 tys. osób (tj.
o 2,2%). W tym czasie emerytów i rencistów otrzymujących świadczenia finansowane
78
79
Ustawa z dnia 20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników (Dz.U. z 2008 r. Nr 50, poz.
291, z późn zm).
Ustawa z dnia 2 kwietnia 2004 r. o zmianie ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników oraz o zmianie niektórych innych ustaw (Dz.U. z 2004 r. Nr 91, poz. 873).
110
z KRUS było ponad 1 374 tys. – o prawie 51 tys. mniej (tj. o 3,6%) niż w analogicznym okresie 2009 r. Liczba emerytur i rent z tytułu niezdolności do pracy oraz liczba
rent rodzinnych zmniejszyła się odpowiednio o 3,6%, 4,0% i 0,1%.
Przeciętna wysokość emerytury i renty z KRUS w 2010 r. wynosiła 954,68 zł
i była wyższa od przeciętnej z roku poprzedniego o ok. 44 zł. Liczba świadczeń emerytalno-rentowych finansowanych z KRUS oraz ich wysokość w latach 2004–2010
przedstawia tabela 21 i wykres 26.
Tabela 21.
Świadczenia emerytalno-rentowe z KRUS, przeciętna liczba świadczeniobiorców oraz wysokość przeciętnego miesięcznego świadczenia brutto
w latach 2004–2010
Wyszczególnienie
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
Świadczeniobiorcy ogółem
(w tys.)
1477
1425
1374
1529
1477
1425
1374
1175
1272
1 246
1209
1175
1138
1096
Wysokość emerytury (w zł)
896
951
996
852
896
951
996
Pobierający rentę z tytułu
niezdolności do pracy (w tys.)
258
244
235
276
258
244
235
Wysokość renty z tytułu
niezdolności do pracy (w zł)
679
720
751
645
679
720
751
Pobierający rentę rodziną (w tys)
44
43
43
44
44
43
43
Wysokość renty rodzinnej (w zł)
886
954
1011
826
886
954
1011
Źródło: Kwartalna informacja statystyczna, KRUS.
Wykres 26. Przeciętna liczba świadczeń emerytalno-rentowych z KRUS w latach 2000–
–2010
pobierający
emerytury
w tys.
1400
pobierający renty inwalidzkie
pobierający renty rodzinne
1200
1000
800
600
400
200
0
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
Źródło: Kwartalna informacja statystyczna – KRUS.
111
5.4.
Świadczenia o charakterze zaopatrzeniowym
Świadczenia o charakterze zaopatrzeniowym przysługują żołnierzom zawodowym, funkcjonariuszom służb mundurowych oraz sędziom i prokuratorom. Członkom ich rodzin przysługuje świadczenie w przypadku śmierci żywiciela.
Wypłatą świadczeń dla tych służb zajmują się biura emerytalno-rentowe odpowiednich resortów. W przypadku prokuratorów i sędziów płatnikiem są jednostki
organizacyjne wymiaru sprawiedliwości właściwe dla miejsca zamieszkania świadczeniobiorcy. Ok. 50% ogólnej liczby świadczeń o charakterze zaopatrzeniowym podlega MSWiA, ok. 42,5% MON i ok. 7,5% MS (wykres 27).
Wykres 27. Struktura świadczeń emerytalno-rentowych tzw. służb mundurowych,
wg. płatników
7,5%
49,9%
42,5%
Świadczenia wypłacane przez:
MS
MSWiA
MON
Źródło: Obliczenia własne DUS MPiPS na podstawie danych ZUS.
W 2010 r. emerytów i rencistów tzw. służb mundurowych było 377 tys. Przeciętna wysokość ich świadczeń wynosiła ok. 2740 zł (tabela 22, wykres 28).
Tabela 22.
Zaopatrzenie emerytalno-rentowe w latach 2005–2010
Wyszczególnienie
2005
2006
2007
2008
2009
2010
342
350
358
365
372
377
2080
2209
2266
2373
2571
2740
232
238
245
252
258
259
Pobierający rentę z tyt. niezdolności do pracy
(w tys.)
36
36
36
35
34
37
Pobierający rentę rodziną (w tys.)
74
76
77
79
80
81
Świadczeniobiorcy ogółem (w tys.)
Przeciętna wysokość świadczenia (w zł)
Dane dotyczą świadczeń z MON, MSWiA oraz MS (funkcjonariuszy służby więziennej).
Źródło: Informacja o świadczeniach pieniężnych z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych i Funduszu Alimentacyjnego, ZUS.
112
Wykres 28. Przeciętna liczba pobierających świadczenia o charakterze zaopatrzeniowym (w tys.) w latach 2000–2010
pobier ający:
w tys.
300
emer ytury
renty z tytułu niezdolności
do pracy
renty rodzinne
250
200
150
100
50
0
2001
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2010
2000
2002
2009
Źródło: Obliczenia własne DUS MPiPS na podstawie danych MON, ZER MSWiA oraz Biura Emerytalnego
CZSW.
Świadczenia dla sędziów i prokuratorów
Według przepisów ustawy o ustroju sądów powszechnych80, sędzia powinien
przejść w stan spoczynku z dniem ukończenia 65 roku życia. Jeśli Krajowa Rada
Sądownictwa, na wniosek sędziego i po zasięgnięciu opinii kolegium właściwego
sądu, wyrazi zgodę na dalsze zajmowanie stanowiska, sędzia może pełnić obowiązki,
nie dłużej jednak niż do ukończenia 70 roku życia.
Sędzia może przejść w stan spoczynku na swój wniosek, z zachowaniem
prawa do uposażenia po ukończeniu 55 lat przez kobietę, jeżeli przepracowała
na stanowisku sędziego nie mniej niż 25 lat, a 60 lat przez mężczyznę, jeżeli przepracował na stanowisku sędziego nie mniej niż 30 lat.
Sędziemu oraz prokuratorowi, który został przeniesiony w stan Spiczynku z powodu wieku, choroby lub utraty sił, przysługuje uposażenie w wysokości
75% otrzymywanej stawki wynagrodzenia zasadniczego81 i dodatku za wysługę lat.
80
81
Ustawa z dnia 27 lipca 2001 r. Prawo o ustroju sądów powszechnych (op. cit.).
W myśl przepisów ustawy z dnia 28 listopada 2003 r. o zmianie ustawy – Prawo o ustroju sądów powszechnych, ustawy o prokuraturze, ustawy – Prawo o ustroju sądów wojskowych oraz niektórych innych
ustaw, po siedmiu latach pracy na danym stanowisku sędziowskim lub na innym, odpowiednio równorzędnym, stanowisku sędziego lub prokuratora z dniem 1 stycznia 2003 r. stawkę wynagrodzenia zasadniczego podwyższa się do wysokości stawki pierwszej awansowej (tj. do 107%), zaś z dniem 1 stycznia
2004 r. po przepracowaniu co najmniej 14 lat na powyższych stanowiskach stawkę wynagrodzenia
zasadniczego podwyższa się do wysokości stawki drugiej awansowej (tj. do 115%). Osobom, które były
już w stanie spoczynku przeliczono otrzymywane świadczenie według powyższych zasad.
113
W sytuacji zmiany ustroju sądów lub zmiany okręgów sądowych, sędzi bądź prokuratorowi do momentu osiągnięcia wieku 65 lat przysługuje uposażenie w wysokości
wynagrodzenia pobieranego na ostatnio zajmowanym stanowisku.
Świadczenie emerytalno-rentowe sędziów i prokuratorów jest waloryzowane
stosownie do zmian wynagrodzeń sędziów i prokuratorów czynnych zawodowo.
W razie śmierci sędziego lub prokuratora w stanie spoczynku członkom jego
rodziny spełniającym warunki do uzyskania renty rodzinnej, w myśl przepisów o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin, przysługuje uposażenie rodzinne
w wysokości:
a. dla jednej osoby uprawnionej – 85%;
b. dla dwóch osób uprawnionych – 90%;
c. dla trzech lub więcej osób uprawnionych – 95% uposażenia jakie otrzymywałby
sędzia (prokurator) w stanie spoczynku.
Według statystyk Ministerstwa Sprawiedliwości, na koniec 2010 r. uprawnionych do uposażeń było ok. 4158 osób, tj. o 3,7% więcej niż na koniec 2009 r. W tym
samym czasie, liczba prokuratorów i sędziów, którzy przeszli w stan spoczynku
zwiększyła się o ok. 5%. Natomiast liczba osób pobierających uposażenia rodzinne
pozostała bez zmian. Ok. 53% uposażeń w stanie spoczynku ogółem pobierali sędziowie, resztę stanowiły świadczenia prokuratorskie.
Ok. 73% ogólnej liczby świadczeniobiorców stanowili prokuratorzy i sędziowie, którzy przeszli w stan spoczynku (3039 osób), zaś ok. 27% osoby pobierające
uposażenia rodzinne (1119 osób). W 2010 r. wysokość przeciętnego świadczenia
z tytułu przejścia w stan spoczynku wynosiła ok. 6619 zł i była ona wyższa o 280 zł
niż w 2009 r. (tabela 23).
Tabela 23.
Miesięczna liczba osób pobierających uposażenie oraz wysokość przeciętnego miesięcznego uposażenia brutto sędziów i prokuratorów w latach
2005–2010 (stan na koniec roku)
Wyszczególnienie
2005
2006
2007
2008
2009
2010
Świadczeniobiorcy ogółem
3417
3615
3824
3901
4011
4158
Pobierający uposażenie w stanie
spoczynku
2441
2618
2795
2850
2892
3039
Wysokość uposażenia w stanie
spoczynku (w zł)
4725
5121
5124
5309
6339
6619
976
997
1029
1051
1119
1119
4016
4356
4356
4513
5389
5626
Pobierający uposażenie rodzinne
Wysokość uposażenia rodzinnego (w zł)
Źródło: Obliczenia własne DUS MPiPS na podstawie danych Ministerstwa Sprawiedliwości i Prokuratury
Generalnej.
114
Tabela 24.
Wysokość przeciętnego miesięcznego świadczenia brutto sędziów i prokuratorów (w zł) w latach 2004–2010
Instytucja
2004
2005
2006–2007
2008
2009
2010
Sądy rejonowe
4 181
4 271
4 335
4 435
5 445
5 685
Sądy okręgowe
4 856
5 048
5 124
5 309
6 268
6 545
Sądy apelacyjne
5 935
5 954
6 043
6 290
7 304
7 626
Sąd Najwyższy
8 916
8 931
9 065
9 475
10 970
11 453
Źródło: Dane Ministerstwa Sprawiedliwości i Prokuratury Generalnej.
Wysoki wzrost wynagrodzeń w 2009 r. był spowodowany ustawowo zmienioną od stycznia tego roku podstawą ustalania wynagrodzenia zasadniczego dla sędziów i prokuratorów. Do grudnia 2008 r. podstawę wynagrodzenia zasadniczego dla
tych osób stanowiła kwota bazowa zapisana w ustawie budżetowej. Po zmianie, podstawa równa jest wysokości przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia w gospodarce narodowej z II kw. poprzedniego roku. W efekcie wprowadzonych zmian średnie
uposażenie dla sędziów i prokuratorów w stanie spoczynku szczebla rejonowego
wzrosło o prawie 23% w porównaniu z 2008 r., a świadczenia w przypadku pozostałych sędziów i prokuratorów wzrosły od 15,8% do 18,1%.
5.5.
Świadczenia wypadkowe
Obok ubezpieczenia emerytalnego, rentowego i chorobowego, w systemie
ubezpieczeń społecznych funkcjonuje ubezpieczenie z tytułu wypadków przy pracy
i chorób zawodowych. W systemach pozarolniczych zakres świadczeń z tego ubezpieczenia jest określony w przepisach ustawy o ubezpieczeniu społecznym z tytułu
wypadków przy pracy i chorób zawodowych82. Świadczenia z tytułu wypadków przy
pracy i chorób finansowane są z Funduszu Wypadkowego.
Regulacje odnoszące się do ubezpieczenia wypadkowego rolników indywidualnych zawarte są w ustawie o ubezpieczeniu społecznym rolników83. Świadczenia
z tytułu ubezpieczenia wypadkowego wypłacane są przez KRUS z Funduszu Składkowego Ubezpieczenia Społecznego Rolników (FS).
Świadczenia z ubezpieczenia wypadkowego są w pełni samofinansujące się,
tzn. są opłacane wyłącznie ze składek ubezpieczonych. W 2010 r. wypłacono ok.
82
83
Ustawa z dnia 30 października 2002 r. o ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypadków przy pracy
i chorób zawodowych (Dz.U. z 2009 r. Nr 167, poz. 1322, z późn. zm.).
Ustawa o ubezpieczeniu społecznym rolników (op. cit. z późn. zm.).
115
96,1 tys. odszkodowań powypadkowych na sumę 380 mln zł. W porównaniu z rokiem
poprzednim, liczba odszkodowań spadła o ok. 0,6%, a wydatki z tytułu ich wypłat
wzrosły o 13 mln zł (o ok. 3,6%). Jednocześnie wysokość przeciętnego odszkodowanie była wyższa o ponad 158 zł (ok. 4,2%) i wynosiła 3 955,50 zł.
W 2010 r., w porównaniu z 2009 r., liczba odszkodowań wypłacanych przez
ZUS wzrosła o 162 (o ok. 0,2%), a wydatki na nie wzrosły o 16 mln zł (o ok. 5,2%).
W tym samym czasie liczba odszkodowań wypłacanych przez KRUS spadła o 744
(o ok. 4,2%), a wydatki na nie spadły o 2,8 mln zł (ok. 4,7%) (tabela 25, wykres 29).
Tabela 25.
Odszkodowania powypadkowe wg systemów w latach 2004–2010
Wyszczególnienie
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
Odszkodowania powypadkowe razem
Liczba odszkodowań (w tys.)
Przeciętna wysokość
odszkodowania (w zł)
101,3
91,8
97,7
97,9
98,3
96,7
96,1
3334
3245
3261
3390
3574
3797
3955
System pozarolniczy
73,1
70,6
76,8
79,0
80,2
78,9
79,1
3090
3148
3214
3386
3606
3880
4073
System rolniczy
28,2
21,2
20,9
18,9
18,1
17,8
17,0
3964
3570
3433
3405
3429
3429
3412
Źródło: Obliczenia DAE MPiPS na podstawie danych ZUS i KRUS.
Wykres 29. Przeciętna liczba odszkodowań według systemów w latach 2000–2010
liczba odszkodowań w tys.
wypłacane przez FUS
100
90
80
70
60
50
40
30
20
10
0
86
91
81
88
73
33
2000
31
2001
32
2002
wypłacane przez KRUS
32
2003
28
2004
71
21
2005
77
21
2006
79
80
79
79
19
18
18
17
2007
2008
Źródło: Informacja o świadczeniach pieniężnych z FUS i Funduszu Alimentacyjnego, ZUS.
116
2009
2010
5.6.
Świadczenia chorobowe i macierzyńskie
Od 1 stycznia 2003 r., w oparciu o przepisy Kodeksu Pracy, pracodawca wypłaca pracownikowi wynagrodzenie za łącznie 33 dni niezdolności do pracy w ciągu
roku. Od 34 dnia wypłacane są zasiłki chorobowe ze środków FUS.
Nowelizacją z 2008 r.84 wprowadzono następujące zmiany:
a. skrócono okres oczekiwania na zasiłek chorobowy dla osób dobrowolnie ubezpieczonych ze 180 dni do 90 dni;
b. podwyższono wymiar okresu zasiłkowego dla kobiet w ciąży ze 182 dni do
270 dni. W wyniku nowelizacji kobiety w ciąży nie będą musiały, po wyczerpaniu
dotychczasowego, zbyt krótkiego dla wielu z nich 182 dniowego okresu zasiłkowego, korzystać ze świadczenia rehabilitacyjnego;
c. wprowadzono dodatkowy zasiłek opiekuńczy dla ubezpieczonego ojca dziecka,
jeżeli ojciec ten przerwie zatrudnienie, aby zająć się dzieckiem, którego matka,
uprawniona do urlopu macierzyńskiego, wymaga opieki szpitalnej.
Wysokość zasiłku chorobowego wynosi 80% wynagrodzenia lub przychodu
stanowiącego podstawę jego wymiaru. Zasiłek chorobowy za okres pobytu w szpitalu
przysługuje w wysokości 70% podstawy wymiaru.
Od 1 stycznia 2011 r. w przypadku pracownika, który ukończył 50 rok życia,
począwszy od następnego roku kalendarzowego po roku, w którym ukończył 50 rok
życia, miesięczny zasiłek chorobowy za okres pobytu w szpitalu od 15 do 33 dnia
niezdolności do pracy w roku kalendarzowym wynosi 80% podstawy wymiaru zasiłku.
Jeżeli przyczyną niezdolności do pracy jest wypadek przy pracy, w drodze
do pracy lub z pracy albo choroba zawodowa lub też przypada na okres ciąży,
a także jeżeli niezdolność do pracy powstała wskutek poddania się niezbędnym
badaniom lekarskim przewidzianym dla kandydatów na dawców komórek, tkanek
i narządów albo zabiegowi pobrania komórek, tkanek i narządów – zasiłek chorobowy przysługuje w wysokości 100% podstawy wymiaru (także za okres pobytu
w szpitalu).
W 2010 r. 82,7% liczby świadczeń przysługujących z tytułu absencji chorobowej stanowiły świadczenia w systemie pozarolniczym (w tym 63,6% tych świadczeń
84
Ustawa z dnia 6 grudnia 2008 r. o zmianie ustawy - Kodeks pracy oraz niektórych innych ustaw (Dz.U.
z 2008 r. Nr 237, poz. 1654).
117
finansowało FUS, a 36,4% fundusz zakładów pracy FZP). Świadczenia w systemie
rolniczym stanowiły 17,3%.
W 2010 r. przeciętna miesięczna absencja chorobowa w systemie pozarolniczym była na poziomie 15,6 mln dni, o ponad 1,4 mln dni (8%) mniej niż
w 2009 r. W tym samym czasie, liczba absencji chorobowych finansowana przez
FZP spadła o 881 tys. dni (o 13%), a finansowana z FUS spadła o 554 tys. dni
(5%). Przeciętne świadczenie z ubezpieczenia chorobowego wynosiło 54,32 zł za
1 dzień.
Jednocześnie przeciętna miesięczna absencja chorobowa w systemie rolniczym była na poziomie 3,3 mln dni, tj. o 72 tys. dni (2,2%) więcej niż w analogicznym okresie w 2009 r. Przeciętne świadczenie wyniosło 10 zł za 1 dzień (tabela 26,
wykres 29).
Tabela 26.
Dane dotyczące przeciętnej miesięcznej absencji chorobowej w latach 2004–
–2010
Wyszczególnienie
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
20,3
18,9
Absencja chorobowa razem
liczba dni (w mln)
15,3
16,4
16,5
17,1
19,3
Absencja finansowana z systemu pozarolniczego
liczba dni (w mln)
12,7
13,4
13,4
14,1
16,2
17,1
15,7
dzienna wysokość (w zł)
39,89
40,00
40,73
43,59
47,44
54,32
59,34
w tym:
Absencja finansowana z funduszu zakładów pracy
liczba dni (w mln)
4,7
5,2
5,5
6,1
7,1
6,6
5,7
41,65
42,77
44,09
46,75
50,34
57,23
63,14
Absencja finansowana z FUS
liczba dni (w mln)
8,1
8,3
8,0
8,0
9,1
10,5
9,9
38,87
38,27
38,44
41,18
45,16
52,51
57,16
Absencja finansowana z systemu rolniczego
(KRUS)
liczba dni (w mln)
2,6
3,0
3,0
2,9
3,0
3,2
3,3
6,61
7,00
7,00
7,46
8,48
9,44
10,0
118
Wykres 30. Przeciętna miesięczna liczba dni absencji chorobowej według płatników
w latach 2000–2010
finansowana z:
funduszu zakładów pracy
FUS
systemu rolniczego (KRUS)
12000
10000
w tys.
8000
6000
4000
2000
0
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
Zasiłki macierzyńskie finansowane w ramach ubezpieczenia chorobowego
z FUS
Zasiłek macierzyński przysługuje ubezpieczonej, która w okresie ubezpieczenia chorobowego lub w okresie urlopu wychowawczego:
a. urodziła dziecko;
b. przyjęła dziecko w wieku do 7 roku życia, a w przypadku dziecka wobec którego
podjęto decyzję o odroczeniu obowiązku szkolnego, w wieku do 10 roku życia,
na wychowanie i wystąpiła do sądu opiekuńczego w sprawie jego przysposobienia;
c.
przyjęła dziecko w wieku do 7 roku życia, a w przypadku dziecka wobec którego
podjęto decyzję o odroczeniu obowiązku szkolnego, w wieku do 10 roku życia,
na wychowanie w ramach rodziny zastępczej, z wyjątkiem rodziny zastępczej
zawodowej niespokrewnionej z dzieckiem.
Zasiłek macierzyński przysługuje również w razie urodzenia dziecka po usta-
niu ubezpieczenia chorobowego (zatrudnienia), gdy ubezpieczenie to ustało w okresie ciąży wskutek ogłoszenia upadłości lub likwidacji pracodawcy albo z naruszeniem
przepisów prawa, jeżeli zostało to stwierdzone prawomocnym orzeczeniem sądu.
W tym przypadku, jeżeli pracownicy nie zapewniono innego zatrudnienia, przysługuje
jej do dnia porodu zasiłek w wysokości zasiłku macierzyńskiego.
Zasiłek macierzyński przysługuje także pracownicy zatrudnionej na podstawie
umowy o pracę na czas określony, na czas wykonania określonej pracy albo na okres
119
próbny przekraczający jeden miesiąc, z którą umowa o pracę została przedłużona
do dnia porodu.
Ponadto, prawo do zasiłku macierzyńskiego przysługuje ubezpieczonemu,
który przyjmuje dziecko na wychowanie, na takich samych zasadach, które dotyczą
ubezpieczonej. Również w razie śmierci ubezpieczonej lub porzucenia przez nią
dziecka, zasiłek macierzyński przysługuje ubezpieczonemu – ojcu dziecka lub innemu ubezpieczonemu członkowi najbliższej rodziny – jeżeli przerwą zatrudnienie lub
inną działalność zarobkową w celu sprawowania osobistej opieki nad dzieckiem.
Matka dziecka, po wykorzystaniu zasiłku macierzyńskiego za okres co najmniej 14 tygodni po porodzie, może zrezygnować z dalszego pobierania zasiłku
i wcześniej wrócić do pracy. W takim przypadku pozostałą część okresu pobierania
zasiłku macierzyńskiego wykorzystuje ubezpieczony ojciec dziecka.
W przypadku, gdy dziecko wymaga opieki szpitalnej, ubezpieczona może po
wykorzystaniu zasiłku macierzyńskiego przez okres co najmniej 8 tygodni po porodzie, przerwać okres pobierania zasiłku macierzyńskiego, a pozostałą jego część
wykorzystać w terminie późniejszym, po wypisaniu dziecka ze szpitala.
Od 1 stycznia 2009 r., w przypadku gdy matka wymaga opieki szpitalnej, po
wykorzystaniu przez nią zasiłku macierzyńskiego w wymiarze 8 tygodni po porodzie,
ubezpieczona może przerwać pobieranie zasiłku macierzyńskiego, natomiast ubezpieczony ojciec dziecka ma prawo do zasiłku macierzyńskiego w części odpowiadającej okresowi pobytu ubezpieczonej w szpitalu. Łączny wymiar zasiłku macierzyńskiego wykorzystanego przez oboje rodziców dziecka nie może jednak przekraczać
wymiaru określonego przepisami Kodeksu pracy.
Od stycznia 2010 r. zasiłek macierzyński jest wypłacany w okresie urlopu macierzyńskiego, dodatkowego urlopu macierzyńskiego oraz urlopu ojcowskiego.
Zasiłek macierzyński jest wypłacany przez okres ustalony przepisami Kodeksu pracy jako okres urlopu macierzyńskiego lub okres urlopu na warunkach urlopu
macierzyńskiego.
W latach 2007–2008 okres ten wynosił:
a. 18 tygodni przy pierwszym porodzie;
b. 20 tygodni przy każdym następnym porodzie;
c.
28 tygodni w przypadku urodzenia więcej niż jednego dziecka przy jednym porodzie.
Od 1 stycznia 2009 r. długość urlopu macierzyńskiego, w zależności od
liczby dzieci urodzonych przy jednym porodzie, przedstawiała się następująco:
120
a. 20 tygodni (140 dni) – w przypadku urodzenia jednego dziecka;
b. 31 tygodni (217 dni) – w przypadku urodzenia dwojga dzieci;
c.
33 tygodnie (231 dni) – w przypadku urodzenia trojga dzieci;
d. 35 tygodni (245 dni) – w przypadku urodzenia czworga dzieci;
e. 37 tygodni (259 dni) – w przypadku urodzenia pięciorga i więcej dzieci.
Zasiłek macierzyński z tytułu przyjęcia dziecka na wychowanie przysługuje
nie dłużej niż do ukończenia przez dziecko 7 roku życia, a w przypadku dziecka wobec którego podjęto decyzję o odroczeniu obowiązku szkolnego, nie dłużej niż do
ukończenia przez dziecko 10 roku życia. Okres wypłaty zasiłku macierzyńskiego
w takim przypadku nie może być krótszy niż 9 tygodni (63 dni).
W razie urodzenia dziecka po ustaniu zatrudnienia lub w czasie urlopu wychowawczego, zasiłek macierzyński przysługuje przez okres skrócony o 2 tygodnie,
tj. odpowiednio przez okres 18, 29, 31, 33 lub 35 tygodni liczonych od dnia porodu.
Zasiłek macierzyński w czasie urlopu wychowawczego przysługuje przez okres skrócony o 2 tygodnie tylko wówczas, gdy pełny wymiar urlopu macierzyńskiego przypada
w całości w czasie udzielonego urlopu wychowawczego. Jeżeli pełny wymiar urlopu
macierzyńskiego wykracza poza udzielony pracownicy urlop wychowawczy, pracownicy przysługuje zasiłek macierzyński w pełnym wymiarze.
W przypadku urodzenia martwego dziecka lub zgonu dziecka przed upływem
8 tygodni życia, ubezpieczona ma prawo do zasiłku macierzyńskiego przez okres
8 tygodni (56 dni) po porodzie, nie krócej niż przez okres 7 dni od dnia zgonu dziecka. W razie śmierci dziecka po upływie 8 tygodni życia, ubezpieczona zachowuje
prawo do zasiłku macierzyńskiego przez okres 7 dni od dnia zgonu dziecka.
Od 1 stycznia 2010 r. wprowadzono dodatkowy okres urlopu macierzyńskiego, którego wymiar wynosi:
a. przypadku urodzenia jednego dziecka przy jednym porodzie:
- od 1 stycznia 2010 r. do 31 grudnia 2011 r. – do 2 tygodni,
- od 1 stycznia 2014 r. – do 6 tygodni,
b. przypadku urodzenia więcej niż jednego dziecka przy jednym porodzie:
- od 1 stycznia 2014 r. – do 8 tygodni.
121
Ponadto, od 1 stycznia 2010 r. ubezpieczony ojciec wychowujący dziecko ma
prawo do zasiłku macierzyńskiego przez okres określony przepisami Kodeksu pracy
jako okres urlopu ojcowskiego w wymiarze 1 tygodnia, a od 1 stycznia 2012 r. –
w wymiarze 2 tygodni, nie dłużej jednak niż do ukończenia przez dziecko 12 miesięcy
życia. Od 1 stycznia 2011 r. ubezpieczony – ojciec wychowujący dziecko przysposobione będzie miał prawo do zasiłku macierzyńskiego przez okres ustalony przepisami
Kodeksu pracy jako okres urlopu ojcowskiego, w wymiarze 1 tygodnia, a od 1 stycznia 2012 r. – w wymiarze 2 tygodni, nie dłużej niż do upływu 12 miesięcy od dnia
uprawomocnienia się postanowienia sądu orzekającego przysposobienie i nie dłużej
niż do ukończenia przez dziecko 7 roku życia, a w przypadku dziecka, wobec którego
podjęto decyzję o odroczeniu obowiązku szkolnego, nie dłużej niż do ukończenia
przez dziecko 10 roku życia.
Podstawę wymiaru zasiłku dla pracownika stanowi przeciętne miesięczne
wynagrodzenie wypłacone za okres 12 miesięcy kalendarzowych poprzedzających
powstanie niezdolności do pracy albo z faktycznego okresu zatrudnienia za pełne
kalendarzowe miesiące, jeżeli niezdolność do pracy powstała przed upływem tego
okresu. Do ustalenia podstawy wymiaru przyjmuje się przychód stanowiący podstawę
wymiaru składki na ubezpieczenie chorobowe, po odliczeniu potrąconych przez
pracodawcę składek na ubezpieczenia społeczne. Jeżeli w okresie, z którego wynagrodzenie przyjmowane jest do ustalenia podstawy wymiaru zasiłku pracownik nie
osiągnął pełnego wynagrodzenia z przyczyn usprawiedliwionych, przy obliczaniu
podstawy wymiaru zasiłku:
a. wyłącza się wynagrodzenie za miesiące, w których pracownik przepracował mniej
niż połowę obowiązującego go w tym miesiącu czasu pracy;
b. przyjmuje się – po uzupełnieniu – wynagrodzenie za miesiące, w których pracownik przepracował co najmniej połowę obowiązującego go w tym miesiącu
czasu pracy.
Jeżeli pracownik w każdym miesiącu przepracował mniej niż połowę obowiązującego go czasu pracy z przyczyn usprawiedliwionych, przy ustalaniu podstawy
wymiaru zasiłku uwzględnia się wynagrodzenie za wszystkie miesiące, uzupełnione
do pełnej wysokości.
Dla pracowników zatrudnionych w pełnym wymiarze czasu pracy podstawa
wymiaru nie może być niższa od minimalnego wynagrodzenia, po odliczeniu kwoty
odpowiadającej:
122
a. 18,71% tego wynagrodzenia jeżeli zasiłek przysługuje pracownikowi za okres do
30 czerwca 2007 r.;
b. 15,71% tego wynagrodzenia, jeżeli zasiłek przysługuje pracownikowi za okres od
1 lipca 2007 r. do 31 grudnia 2007 r.;
c. 13,71% tego wynagrodzenia jeżeli zasiłek przysługuje pracownikowi za okres po
dniu 31 grudnia 2007 r.
Natomiast podstawę wymiaru zasiłku przysługującego ubezpieczonemu,
który nie jest pracownikiem, stanowi przeciętny miesięczny przychód, od którego
opłacana jest składka na ubezpieczenie chorobowe za okres 12 miesięcy kalendarzowych poprzedzających powstanie niezdolności do pracy. Gdy niezdolność do
pracy powstała przed upływem tego okresu, podstawę wymiaru stanowi przeciętny
miesięczny przychód za pełne kalendarzowe miesiące ubezpieczenia, po odliczeniu
kwoty odpowiadającej:
a. 18,71% podstawy wymiaru składek na to ubezpieczenie – w przypadku przychodu za okres do 30 czerwca 2007 r.;
b. 15,71% podstawy wymiaru składek na to ubezpieczenie – w przypadku przychodu za okres od dnia 1 lipca 2007 r. do dnia 31 grudnia 2007 r.;
c. 13,71% podstawy wymiaru składek na to ubezpieczenie – w przypadku przychodu za okres po dniu 31 grudnia 2007 r.
Zasiłek macierzyński wynosi 100% wynagrodzenia lub przychodu stanowiącego podstawę jego wymiaru.
W 2010 r. na zasiłki macierzyńskie wydano 2,9 mld zł, tj. o ponad 532 mln zł
(22,1%) więcej niż w roku poprzednim. Wzrost tych wydatków w dużej mierze spowodowany był zwiększeniem wymiaru urlopu macierzyńskiego.
W 2010 r. przeciętny miesięczny okres wypłaty zasiłków macierzyńskich
z FUS wynosił 3552 tys. dni, tj. o 251,4 tys. dni (7,6%) więcej niż w 2009 r. Przeciętne
świadczenie było na poziomie 68,95 zł za 1 dzień (tabela 27).
Tabela 27.
Zasiłki macierzyńskie finansowane z FUS w latach 2004–2010
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
Przeciętna miesięczna
liczba dni (w tys.)
Wyszczególnienie
1855
1970
2069
2500
2927
3300
3552
Przeciętna miesięczna
41,1
42,5
44,2
46,7
51,6
60,8
69,0
123
Zasiłki macierzyńskie finansowane z Funduszu Składkowego
Ubezpieczenia Społecznego Rolników
Zgodnie z art. 15 ust. 1 ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników, rolnikowi (jego małżonkowi, domownikowi) ubezpieczonemu w KRUS w trybie obowiązkowym, z tytułu urodzenia dziecka, a także z tytułu przyjęcia dziecka w wieku do
jednego roku na wychowanie, jeżeli w tym czasie został złożony wniosek o przysposobienie, przysługuje zasiłek macierzyński. Zasiłek ten jest przyznawany i wypłacany
przez placówki terenowe i oddziały regionalne KRUS.
W przypadku rolników ubezpieczonych w Kasie w trybie dobrowolnym, zasiłek
ten przysługuje, jeśli okres podlegania temu ubezpieczeniu wynosi co najmniej 1 rok
bezpośrednio przed wystąpieniem zdarzenia uzasadniającego nabycie prawa do
świadczeń z ubezpieczenia wypadkowego, chorobowego i macierzyńskiego. Jeżeli
ubezpieczeniu podlegają oboje rodzice, zasiłek ten przysługuje im łącznie.
Do grudnia 2008 r. zasiłek macierzyński wypłacany był jednorazowo i wynosił
trzyipółkrotność najniższej emerytury obowiązującej w dniu porodu. Natomiast zgodnie z nowelizacją ustawy z dnia 6 grudnia 2008 r. o zmianie ustawy – Kodeks pracy
oraz niektórych innych ustaw ustalono, że od stycznia 2009 r. jest to czteroipółkrotność najniższej emerytury85.
Poza zasiłkiem macierzyńskim z tytułu urodzenia dziecka, osobom uprawnionym do zasiłku rodzinnego przysługuje z tytułu urodzenia dziecka tzw. becikowe
(świadczenie jednorazowe).
Niezależnie natomiast od osiąganych dochodów w rodzinie, matce, ojcu albo
opiekunowi prawnemu przysługuje z tytułu urodzenia się dziecka jednorazowa zapomoga zwana drugim becikowym. Wniosek o zapomogę należy składać w urzędzie
gminy, w nieprzekraczalnym terminie 3 miesięcy od dnia narodzin dziecka. W 2010 r.
na zasiłki macierzyńskie wydano ponad 99 mln zł, tj. o ok. 959 tys. zł (1%) więcej niż
w roku poprzednim.
W 2010 r. 35,9 tys. osób otrzymało jednorazowo zasiłek macierzyński
z KRUS tj. o 1700 osób (4,5%) mniej niż w analogicznym okresie 2009 r. Przeciętne
świadczenie było na poziomie 2765,80 zł i było ono wyższe o 151 zł (105,8%) niż
2009 r. (tabela 28).
85
Ustawa z dnia 6 grudnia 2008 r. o zmianie ustawy – Kodeks pracy oraz niektórych innych ustaw (Dz.U.
z 2008 r. Nr 237, poz. 1654).
124
Tabela 28.
Zasiłki macierzyńskie finansowane z Funduszu Składkowego (KRUS)
2005
2006
2007
2008
2009
2010
Liczba osób (w tys.)
Wyszczególnienie
38,9
38,5
38,7
38,4
37,7
35,9
Przeciętne świadczenie (w zł)
1944
2045
2076
2181
2615
2766
Źródło: Dane KRUS.
5.7.
Świadczenia dla kombatantów
Świadczenia wypłacane kombatantom i osobom deportowanym są finansowane ze środków budżetu państwa. Oprócz ZUS, świadczenia dla kombatantów są
realizowane przez KRUS oraz jednostki emerytalno-rentowe MON, MSWiA oraz MS,
przy czym większość wydatków z tego tytułu ponosi ZUS.
W 2010 r. na świadczenia dla kombatantów wydano łącznie ok. 4 mld zł.
Największe wydatki ponoszone są w systemie pozarolniczym z tytułu wypłat
rent dla inwalidów wojennych i wojskowych (mogą z nich korzystać również kombatanci, osoby represjonowane oraz żołnierze-górnicy). W 2010 r. wydatki na ten cel wynosiły ponad 2,5 mld zł, z tego prawie 2,3 mld zł wypłacono przez ZUS. W 2010 r. ok.
94 tys. osób otrzymywało renty dla inwalidów wojennych i wojskowych (ZUS – 83 tys.,
KRUS – 11 tys.). W porównaniu z rokiem poprzednim, liczba tych osób zmniejszyła się
o 5,6 tys. osób (tj. o 5,6%), a wydatki z tego tytułu spadły o 35,5 mln zł (1,4%).
W 2010 r. na ryczałty energetyczne dla kombatantów (mogą z nich korzystać
również żołnierze-górnicy) wydano prawie 673,8 mln zł (ZUS – 532,6 mln zł, KRUS
– 34,5 mln zł). W stosunku do roku poprzedniego, nastąpiło zwiększenie wydatków
o 0,3%. Z ryczałtu tego, przeciętnie miesięcznie, skorzystało ponad 454 tys. kombatantów, ok. 6,4% mniej niż w 2009 r.
W 2010 r. na dodatki kombatanckie wydano ponad 378 mln zł (ZUS –
283,4 mln zł, KRUS – 95 mln zł). W porównaniu z rokiem poprzednim, na te świadczenia
przeznaczono mniej o 17,3 mln zł (4,4%). Przeciętnie miesięcznie dodatki kombatanckie
pobierało ponad 175,6 tys. osób, tj. o prawie 8,8% mniej niż w roku poprzednim.
W 2010 r. wypłacono miesięcznie prawie 39 tys. świadczeń dla żołnierzy górników (z ZUS – 28,5 tys.) i żołnierzy zastępczej służy wojskowej (z KRUS – 10,4 tys.),
tj. o 2,7 tys. (6,5%) mniej niż w 2009 r. Kwota wydatkowana na ten cel wyniosła
prawie 73 mln zł (ZUS – 53,5 mln zł, KRUS – 19,4 mln zł) i była o 1,4 mln zł (1,9%)
niższa niż w 2009 r.
W 2010 r. na świadczenia dla osób deportowanych wydano ok. 274 mln zł
(ZUS – 208,6 mln zł, KRUS – 65,5 mln zł). W porównaniu z rokiem 2009 r., nastąpił
125
spadek tych wydatków o ponad 8,2 mln zł (o 2,9%). Przeciętna miesięczna liczba
świadczeniobiorców wynosiła ponad 140,3 tys. osób i była o 11,2 tys. (o ok. 7,4%)
niższa niż w 2009 r.
5.8.
Renty socjalne
Do końca września 2003 r. organami właściwymi do przyznania i wypłaty renty socjalnej były ośrodki pomocy społecznej. Na podstawie ustawy o rencie socjalnej86 od 1 października 2003 r. organem przyznającym i wypłacającym renty socjalne
jest właściwa jednostka organizacyjna ZUS. W szczególnych przypadkach renta ta
jest wypłacana także przez inne organy emerytalno-rentowe, w tym np. KRUS.
Renta socjalna jest świadczeniem, którego przyznanie jest uzależnione od
zamieszkania osoby uprawnionej na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej. Przysługuje osobie, która jest pełnoletnia oraz jest całkowicie niezdolna do pracy z powodu
naruszenia sprawności organizmu, które powstało przed ukończeniem 18 roku życia,
albo w trakcie nauki w szkole lub w szkole wyższej (przed ukończeniem 25 r.ż.), albo
w trakcie studiów doktoranckich lub aspirantury naukowej.
Renta socjalna przyznawana jest w stałej wysokości, wynoszącej 84% kwoty
najniższej renty z tytułu całkowitej niezdolności do pracy. Podlega waloryzacji na
zasadach i w trybie określonym w przepisach ustawy emerytalnej. Renta socjalna jest
finansowane ze środków budżetu państwa.
W 2010 r. ok. 248 tys. osób miesięcznie pobierało rentę socjalną, w tym 3,9%
stanowili świadczeniobiorcy z KRUS. W porównaniu z rokiem 2009 r., liczba osób
pobierających rentę socjalną wzrosła o 3,8 tys. osób (1,6%). Wydatki z tytułu wypłat
rent socjalnych wynosiły ponad 1,7 mld zł i były wyższe o prawie 104 mln zł (o 6,3%)
niż w analogicznym okresie poprzedniego roku (tabela 29).
Tabela 29.
Miesięczna liczba osób pobierających renty socjalne(stan na koniec roku)
oraz wysokość przeciętnego miesięcznego świadczenia brutto w latach
2004–2010
Wyszczególnienie
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
Pobierający rentę socjalną (w tys.)
240
238
236
238
240
244
248
Wysokość renty socjalnej (w zł)
471
473
495
502
529
562
589
Źródło: Dane ZUS.
86
Ustawa z dnia 27 czerwca 2003 r. o rencie socjalnej (Dz.U. z 2010 r. Nr 40, poz. 229, z późn. zm.).
126
Rozdział 6. Polityka rodzinna
Rozdział 6. POLITYKA RODZINNA
6.1.
Zmiany wprowadzone w systemie świadczeń rodzinnych w 2010 r.
Zmiany w systemie świadczeń rodzinnych wynikały z wejścia w życie następujących dokumentów:
1. ustawy o zmianie niektórych ustaw związanych z realizacją wydatków budżetowych87, w wyniku której od 1 stycznia 2010 r. zniesiono kryterium dochodowe
przy ubieganiu się o świadczenie pielęgnacyjne z tytułu rezygnacji lub niepodejmowania zatrudnienia w związku z koniecznością sprawowania opieki nad niepełnosprawnym członkiem rodziny. Oznacza to również nabycie przez osoby
otrzymujące świadczenie pielęgnacyjne, bez kryterium dochodowego, prawa do
opłacanych z budżetu państwa składek na ubezpieczenia (emerytalne, rentowe
i zdrowotne).
2. ustawy o zmianie ustawy o świadczeniach rodzinnych oraz ustawy o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanej ze środków publicznych88, w wyniku której:
a. od dnia 31 marca 2010 r. pozostawanie matki dziecka pod opieką medyczną,
(od czego uzależnione jest przyznanie prawa do dodatku do zasiłku rodzinnego z tytułu urodzenia dziecka oraz jednorazowej zapomogi z tytułu urodzenia się dziecka) może być potwierdzone nie tylko zaświadczeniem lekarskim,
ale także zaświadczeniem wystawionym przez położną;
b. do 31 grudnia 2011 r. zawieszony został warunek pozostawania matki dziecka pod opieką medyczną nie później niż od 10 tygodnia ciąży do porodu, od
spełnienia którego uzależnione było prawo do dodatku do zasiłku rodzinnego
z tytułu urodzenia dziecka oraz jednorazowej zapomogi z tytułu urodzenia się
dziecka. Do 31 grudnia 2011 r., aby uzyskać prawo do ww. świadczeń, wystarczy przedstawić zaświadczenie lekarskie lub zaświadczenie wystawione
przez położną, potwierdzające co najmniej jedno badanie kobiety w okresie
ciąży przeprowadzone przez lekarza ginekologa lub położną.
87
88
Ustawa z dnia 19 listopada 2009 r. o zmianie niektórych ustaw związanych z realizacją wydatków
budżetowych (Dz.U. z 2009 r. Nr 219, poz. 1706).
Ustawa z dnia 5 marca 2010 r. o zmianie ustawy o świadczeniach rodzinnych oraz ustawy o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanej ze środków publicznych (Dz.U. z 2010 r. Nr 50, poz. 301).
127
6.2.
System świadczeń rodzinnych
System świadczeń rodzinnych jest systemem pozaubezpieczeniowym, finansowanym przede wszystkim z budżetu państwa oraz – uzupełniająco – ze środków
własnych gmin. Reguluje go ustawa o świadczeniach rodzinnych89, której przepisy
weszły w życie 1 maja 2004 r.
Świadczeniami rodzinnymi, zgodnie z ustawą, są:
a. zasiłek rodzinny oraz dodatki do zasiłku rodzinnego;
b. świadczenia opiekuńcze: zasiłek pielęgnacyjny i świadczenie pielęgnacyjne;
c. jednorazowa zapomoga z tytułu urodzenia się dziecka wypłacana przez gminę ze
środków własnych, na podstawie uchwały rady gminy;
d. jednorazowa zapomoga z tytułu urodzenia się dziecka.
Kryterium dochodowe przy ustalaniu prawa do świadczeń rodzinnych
Obok posiadania dziecka na utrzymaniu90, głównym warunkiem nabycia prawa do świadczeń rodzinnych jest wysokość osiągniętego przez członków rodziny
miesięcznego dochodu w przeliczeniu na osobę w rodzinie z roku kalendarzowego poprzedzającego okres zasiłkowy. Kryterium dochodowe warunkujące prawo
do świadczeń rodzinnych dotyczy dochodu netto, tj. po odliczeniu należnego podatku dochodowego, składek na ubezpieczenia społeczne oraz składek na ubezpieczenie zdrowotne. Wynosi ono 504 zł na osobę lub 583 zł na osobę, jeśli w rodzinie wychowuje się dziecko niepełnosprawne. W określonych w ustawie przypadkach, dochód rodziny pomniejsza się o dochód utracony lub powiększa o dochód
uzyskany w stosunku do wykazanego w roku kalendarzowym poprzedzającym
okres zasiłkowy.
Rodziny ubiegające się o zasiłek rodzinny oraz dodatki do niego, powinny
spełnić określone w ustawie kryterium dochodowe. Do 31 grudnia 2009 r. dotyczyło to
również świadczenia pielęgnacyjnego. Natomiast niezależnie od wysokości dochodu
rodziny, przyznawane są: jednorazowa zapomoga z tytułu urodzenia się dziecka,
zasiłek pielęgnacyjny oraz – od 1 stycznia 2010 r. – świadczenie pielęgnacyjne91.
89
90
91
Ustawa z dnia 28 listopada 2003 r., o świadczeniach rodzinnych (Dz.U. z 2006 r. Nr 139, poz. 992,
z późn. zm.).
Dziecko do ukończenia 18 roku życia lub do ukończenia 21 roku życia, gdy kontynuuje naukę. W przypadku uczącego się dziecka niepełnosprawnego kryterium wieku obowiązuje do ukończenia 24 roku życia.
Ustawa z dnia 19 listopada 2009 r. o zmianie niektórych ustaw związanych z realizacją wydatków
budżetowych (Dz.U. z 2009 r. Nr 219, poz. 1706).
128
Prawo do świadczeń rodzinnych zależnych od kryterium dochodowego ustala
się na okres zasiłkowy, tj. od 1 listopada do 31 października następnego roku kalendarzowego92.
Zasady weryfikacji kwot świadczeń rodzinnych i wysokości kryteriów
dochodowych do nich uprawniających
W ustawie o świadczeniach rodzinnych określone zostały wysokości poszczególnych świadczeń rodzinnych oraz kwoty kryteriów dochodowych do nich
uprawniających. Podlegają one weryfikacji co trzy lata i uwzględniają wyniki badań
progu wsparcia dochodowego rodzin, przeprowadzanych przez Instytut Pracy i Spraw
Socjalnych. Pierwsza weryfikacja ww. kwot świadczeń i wysokości kryteriów miała
miejsce 1 września 2006 r., zaś kolejna – 1 listopada 2009 r. Data najbliższej weryfikacji przypada na dzień 1 listopada 2012 r.
Do 31 sierpnia 2006 r. zasiłek przysługiwał w wysokości zależnej od liczby
dzieci w rodzinie. Po tym okresie kwoty zasiłku rodzinnego różnicowane są w zależności od wieku dziecka.
Zasiłek rodzinny i dodatki do zasiłku
System świadczeń rodzinnych oparty jest o zasadę pomocniczości, uwzględniającą regułę, że osobami w pierwszej kolejności zobowiązanymi do łożenia na
utrzymanie dzieci są ich rodzice. W przypadku, gdy ich środki i uprawnienia są niewystarczające do wychowania i utrzymania dzieci, przysługuje im pomoc państwa
w postaci świadczeń rodzinnych. W sytuacji osób samotnie wychowujących dzieci,
dla uzyskania prawa do zasiłku rodzinnego i dodatków do niego, poza wymienionymi
w ustawie przypadkami, konieczne jest również zasądzenie alimentów na rzecz
dziecka od drugiego z rodziców.
Podstawowym instrumentem wsparcia rodzin z dziećmi na utrzymaniu jest
zasiłek rodzinny. Kwoty zasiłku rodzinnego różnicowane są w zależności od wieku
dziecka i od 1 listopada 2009 r.93 wynoszą:
92
93
Zmiana od 1 listopada 2009 r. wynikająca z przesunięcia na 1 listopada danego roku terminu rozpoczęcia nowego okresu zasiłkowego – ustawa z dnia 17 października 2008 r. o zmianie ustawy
o świadczeniach rodzinnych (Dz.U. z 2009 r. Nr 223, poz. 1456).
Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 11 sierpnia 2009 r. w sprawie wysokości dochodu rodziny albo
dochodu osoby uczącej się stanowiących podstawę ubiegania się o zasiłek rodzinny oraz wysokości
świadczeń rodzinnych (Dz.U. z 2009 r. Nr 129, poz. 1058).
129
a. 68 zł miesięcznie na dziecko w wieku do ukończenia 5 roku życia;
b. 91 zł miesięcznie na dziecko w wieku od 5 do 18 roku życia;
c.
98 zł miesięcznie na dziecko w wieku od 18 do 24 roku życia.
Do zasiłku rodzinnego przysługują dodatki z następujących tytułów:
a. urodzenia dziecka (1000 zł na dziecko) – świadczenie jednorazowe;
b. opieki nad dzieckiem w okresie korzystania z urlopu wychowawczego (400 zł
miesięcznie);
c.
samotnego wychowywania dziecka i utraty prawa do zasiłku dla bezrobotnych na
skutek upływu ustawowego okresu jego pobierania (400 zł miesięcznie; dodatek
zlikwidowany z dniem 31 sierpnia 2005 r. – obecnie realizowany wyłącznie na
podstawie praw nabytych przed dniem 1 września 2005 r.);
d. samotnego wychowywania dziecka (170 zł miesięcznie na dziecko, ale nie więcej
niż 340 zł na wszystkie dzieci, w przypadku dzieci niepełnosprawnych kwotę dodatku zwiększa się o 80 zł, ale nie więcej niż o 160 zł na wszystkie dzieci; dodatek ten przyznawany jest w sytuacjach określonych w ustawie o świadczeniach
rodzinnych, gdy nie ma możliwości zasądzenia alimentów na rzecz dziecka od
drugiego z rodziców dziecka);
e. wychowywania dziecka w rodzinie wielodzietnej (80 zł miesięcznie) – przysługuje
na trzecie i kolejne dziecko w rodzinie;
f.
kształcenia i rehabilitacji dziecka niepełnosprawnego (miesięcznie: 60 zł na
dziecko do 5 roku życia, 80 zł – na dziecko od 5 do 24 roku życia);
g. rozpoczęcia roku szkolnego (100 zł; świadczenie to przysługuje raz w roku);
h. podjęcia przez dziecko nauki poza miejscem zamieszkania (90 zł na internat/stancję lub 50 zł na dojazd do szkoły, świadczenie przysługuje w okresie
nauki szkolnej – wrzesień–czerwiec).
Podstawowym warunkiem skorzystania z prawa do ww. dodatków jest nabycie prawa do zasiłku rodzinnego. Ponadto, do każdego z dodatków wymagane jest
spełnienie szczególnych warunków związanych z powodem przyznania danego dodatku. Jednocześnie można pobierać kilka rodzajów dodatków.
Świadczenia z tytułu urodzenia się dziecka
Do katalogu świadczeń rodzinnych zaliczają się również dwa rodzaje
zapomóg wypłacanych w związku z urodzeniem się dziecka, tj.:
130
a. jednorazowa zapomoga z tytułu urodzenia się dziecka (tzw. „becikowe”) w wysokości 1000 zł, przysługująca niezależnie od dochodów rodziny; zapomoga ta
finansowana jest ze środków budżetu państwa;
b. zapomoga z tytułu urodzenia dziecka wypłacana przez gminę ze środków własnych (świadczenie uznaniowe); gmina sama decyduje w drodze uchwały rady
gminy, czy będzie dodatkowo realizować tego rodzaju świadczenie, ustala kryteria nabycia prawa do świadczenia oraz jego wysokość.
Dane statystyczne dotyczące świadczeń rodzinnych94
W 2010 r. ze świadczeń rodzinnych korzystało 2,2 mln rodzin, co oznacza
spadek o 3,7% w porównaniu do 2009 r. (2,3 mln rodzin). W 2010 r., wśród rodzin
pobierających świadczenia rodzinne uzależnione od dochodu, rodziny pełne stanowiły 77%, a 23% stanowiły rodziny niepełne. Większość rodzin, tj. 77,1% pobierających świadczenia rodzinne uzależnione od dochodu stanowiły rodziny wychowujące 1 lub 2 dzieci. Rodziny wielodzietne (wychowujące troje lub więcej dzieci)
stanowiły 22,9% ogółu rodzin, przy czym odsetek ten był niższy w przypadku rodzin
niepełnych (osoby samotnie wychowujące troje i więcej dzieci stanowiły 15,1% rodzin
niepełnych) niż w przypadku rodzin pełnych (25,3%).
Ogółem w 2010 r. ze świadczeń rodzinnych korzystało 166,6 tys. rodzin
z dziećmi niepełnosprawnymi, co stanowi 10,8% wszystkich rodzin korzystających
ze świadczeń uzależnionych od dochodu. Rodziny z dzieckiem niepełnosprawnym
wśród rodzin pełnych stanowiły 10,9%, natomiast wśród rodziny niepełnych odsetek
ten wyniósł 10,6%.
Wśród rodzin wychowujących dzieci niepełnosprawne większość, tj. 66,8%,
stanowiły rodziny wychowujące 1 lub 2 dzieci. Rodziny wielodzietne stanowiły 33,2%
ogółu rodzin z dziećmi (w przypadku rodzin bez dzieci niepełnosprawnych odsetek
rodzin wielodzietnych był niższy i wynosił 21,7%).
Spośród 1,5 mln rodzin pobierających świadczenia rodzinne uzależnione od
spełnienia kryterium dochodowego 47,8% uzyskiwało dochód nie przekraczający
połowy kryterium dochodowego, tj. 252 zł na osobę lub 291,50 zł w przypadku rodzin
z dziećmi niepełnosprawnymi. Uzyskiwanie tak niskiego dochodu związane jest
z liczbą dzieci w rodzinie i występowaniem w jej składzie dziecka niepełnosprawnego.
Dochody najniższe uzyskiwało 51,3% rodzin z 3 dzieci i aż 64,5% rodzin z 4 i więcej
dzieci. Wśród rodzin wielodzietnych wychowujących dzieci niepełnosprawne odsetek
94
Dane Departamentu Polityki Rodzinnej MPiPS, „Informacja o realizacji świadczeń rodzinnych
w 2010 r.”, czerwiec 2011 r.
131
ten był dużo wyższy i kształtował się na poziomie odpowiednio 58,1% i 73,5%. W tej
kategorii dochodowej niskie dochody uzyskiwało 46,4% rodzin pełnych i 52,6% rodzin
niepełnych. Wśród rodzin wychowujących dzieci niepełnosprawne odsetek rodzin
relatywnie uboższych był wyższy i kształtował się na poziomie odpowiednio 53,1%
(rodziny pełne) i 61% (rodziny niepełne).
W 2010 r. ponad 65%, tj. 1 953,9 tys. wszystkich dzieci, na które wypłacany
był zasiłek rodzinny, stanowiły dzieci pomiędzy 5 a 18 rokiem życia. Ponad 25,6%
(768,1 tys.) stanowiły dzieci do 5 roku życia. Natomiast dzieci powyżej 18 roku życia
do ukończenia 24 roku życia, na które był pobierany zasiłek rodzinny było 281,3 tys.
(z tego w grupie 18–21 lat 275,6 tys. (9,2%), a w grupie 21–24 lata 5,7 tys. (0,19%).
Podobnie jak w latach ubiegłych, w 2010 r. najliczniej przyznanym dodatkiem do zasiłku rodzinnego był dodatek z tytułu rozpoczęcia roku szkolnego, z którego skorzystało 2 135,4 tys. dzieci i młodzieży (tj. o 10,9% mniej niż w 2009 r.
– 2 395,7 tys.). W przypadku drugiego z dodatków ściśle związanych z edukacją
dziecka, tj. dodatku z tytułu podjęcia nauki poza miejscem zamieszkania, przeciętnie
miesięcznie wypłacano ich 326 tys., z tego 300,3 tys. dodatków przeznaczonych było
na dofinansowanie dojazdów do szkoły poza rodzinną miejscowością i 25,8 tys. dodatków związanych z dofinansowaniem kosztów zamieszkania w miejscowości,
w której znajduje się siedziba szkoły. Przeciętna miesięczna liczba dodatków na ten
cel spadła o 9,8% w porównaniu z 2009 r. (wtedy wypłacono 361,4 tys. dodatków).
Dodatków z tytułu kształcenia i rehabilitacji dziecka niepełnosprawnego w 2010 r.
przeciętnie miesięcznie wypłacano 172,9 tys., z czego 28,9 tys. na dzieci do ukończenia 5 roku życia oraz 144 tys. na dzieci powyżej 5 roku życia. Oznacza to, w porównaniu do 2009 r. (kiedy wypłacono 186,3 tys.), spadek liczby dodatków na ten cel o 7,2%.
W 2010 r. wypłacano przeciętnie miesięcznie 504,7 tys. dodatków z tytułu wychowywania dziecka w rodzinie wielodzietnej, co oznacza spadek o 9,7% w stosunku
do 2009 r. (z 558,9 tys.).
W 2010 r. wypłacano przeciętnie miesięcznie 139,4 tys. dodatków z tytułu
samotnego wychowywania dziecka (tj. o 6,6% mniej niż w 2009 r. – 149,3 tys.).
Większość dodatków (95,8 tys.) została wypłacona w związku ze śmiercią drugiego
z rodziców, a najmniej (393) osobie uczącej się, której oboje rodziców nie żyje.
W 2010 r. wypłacono: 182,5 tys. dodatków z tytułu urodzenia dziecka,
412,8 tys. jednorazowych zapomóg z tytułu urodzenia się dziecka oraz 19,3 tys. zapomóg z tytułu urodzenia dziecka finansowanych ze środków własnych gminy.
W 2009 r. liczby te ukształtowały się odpowiednio na poziomie: 195,4 tys., 413,9 tys.
oraz 18,6 tys.
132
Jednocześnie osobom, które po urodzeniu dziecka zdecydowały się na przejście na urlop wychowawczy wypłacano przeciętnie miesięcznie 111,9 tys. dodatków
z tytułu opieki nad dzieckiem w okresie korzystania z urlopu wychowawczego, tj.
o 7,6% mniej niż w 2009 r. (121,2 tys.) (patrz: wykres 31).
W 2010 r. wypłacano przeciętnie miesięcznie 873 tys. zasiłków pielęgnacyjnych, co oznacza wzrost w stosunku do 2009 r. o 4,4% (tj. 836 tys.) oraz 108,4 tys.
świadczeń pielęgnacyjnych (o 59,6% więcej niż w 2009 r. – tj. 67,9 tys.).Tak znaczny
wzrost liczby świadczeń pielęgnacyjnych wynika ze zniesienia kryterium dochodowego przy przyznawaniu tego świadczenia.
2 395,70
3000
2500
2 135,4
Wykres 31. Struktura korzystających z dodatków do zasiłku rodzinnego (w tys.) w latach 2009–2010
2000
2009 rok
1500
361,4
326,0
podjęcie przez dziecko nauki poza miejscem
zamieszkania
rozpoczęcie roku szkolnego
186,3
172,9
kształcenie i rehabilitacja dziecka
niepełnosprawnego
wychowywanie dziecka w rodzinie wielodzietnej
149,3
0,001
0,022
139,4
samotne wychowywanie dziecka
opieka nad dzieckiem w okresie korzystania z
urlopu wychowawczego
urodzenie dziecka
0
samotne wychowywanie dziecka i utrata prawa do
zasiłku dla bezrobotnych
111,9
121,2
195,4
182,5
500
558,9
1000
504,7
2010 rok
Źródło: DAE na podstawie „Informacji o realizacji świadczeń rodzinnych w 2010 r.”, Dep. Polityki Rodzinnej
w MPiPS, czerwiec 2011 r.
133
6.3.
Świadczenia opiekuńcze
Świadczenia opiekuńcze w ramach świadczeń rodzinnych
Poza zasiłkiem rodzinnym i przysługującymi do niego dodatkami, w ramach
świadczeń rodzinnych realizowane są dwa rodzaje świadczeń opiekuńczych:
a. zasiłek pielęgnacyjny;
b. świadczenie pielęgnacyjne.
Zasiłek pielęgnacyjny (153 zł miesięcznie) przysługuje niezależnie od dochodu rodziny i osoby. Jego celem jest częściowe pokrycie wydatków wynikających
z konieczności zapewnienia opieki i pomocy innej osoby w związku z niezdolnością
do samodzielnej egzystencji. Przysługuje on niepełnosprawnym dzieciom i niepełnosprawnym osobom dorosłym legitymującym się orzeczeniem o znacznym stopniu
niepełnosprawności (w niektórych przypadkach również o umiarkowanym stopniu
niepełnoprawności) oraz osobom, które ukończyły 75 lat. Do zasiłku pielęgnacyjnego
nie mają prawa osoby, które nabyły uprawnienie do dodatku pielęgnacyjnego wypłacanego przy emeryturze lub rencie z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych. W związku z tym, iż nabycie prawa do zasiłku pielęgnacyjnego nie jest warunkowane
spełnieniem kryterium dochodowego, przyznawany jest on nie na okres zasiłkowy,
lecz na okres ważności orzeczenia o niepełnosprawności lub stopniu niepełnosprawności.
Świadczenie pielęgnacyjne (520 zł miesięcznie95) przyznawane jest osobom,
na których zgodnie z przepisami Kodeksu rodzinnego96 ciąży obowiązek alimentacyjny (rodzice, krewni w linii prostej, rodzeństwo, rodzina zastępcza spokrewniona
z dzieckiem), a także opiekunowi faktycznemu dziecka (osoba, która sprawując opiekę nad dzieckiem wystąpiła do sądu o jego przysposobienie). Osoby te rezygnują
z pracy zawodowej, by zająć się dzieckiem niepełnosprawnym wymagającym szczególnej opieki lub w związku z opieką nad osobą dorosłą, wobec której opiekun
rezygnujący z pracy jest zobowiązany do alimentacji. W związku ze zniesieniem
z dniem 1 styczna 2010 r. kryterium dochodowego przy ubieganiu się o nabycie
prawa do świadczenia pielęgnacyjnego, przyznawane jest ono nie na okres zasił95
96
Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 11 sierpnia 2009 r. w sprawie wysokości dochodu rodziny albo
dochodu osoby uczącej się stanowiących podstawę ubiegania się o zasiłek rodzinny oraz wysokości
świadczeń rodzinnych (Dz.U. z 2009 r. Nr 129, poz. 1058).
Ustawa z dnia 25 lutego 1964 r. – Kodeks rodzinny i opiekuńczy (Dz.U. z 1964 r. Nr 9, poz. 59, z późn.
zm.).
134
kowy, lecz na okres ważności orzeczenia o niepełnosprawności lub znacznego stopnia niepełnosprawności.
Składki na ubezpieczenia emerytalne i rentowe oraz na ubezpieczenie
zdrowotne
Za osoby pobierające świadczenie pielęgnacyjne opłacane są składki na
ubezpieczenia emerytalne i rentowe przez okres niezbędny do uzyskania okresu ubezpieczenia (składkowego i nieskładkowego) koniecznego do otrzymania emerytury. Okres
ten wynosi 20 lat dla kobiet i 25 lat dla mężczyzn, jednak nie dłużej niż przez 20 lat97.
Podstawą wymiaru składki jest kwota świadczenia pielęgnacyjnego (520 zł).
Za osoby pobierające świadczenie pielęgnacyjne, a także dodatek do zasiłku
rodzinnego z tytułu samotnego wychowywania dziecka i utraty prawa do zasiłku dla
bezrobotnych, opłacane są składki na ubezpieczenie zdrowotne98, których podstawą
również jest kwota świadczenia pielęgnacyjnego.
6.4.
Świadczenia z funduszu alimentacyjnego
Dla rodzin znajdujących się w trudnej sytuacji materialnej w związku z nieskuteczną egzekucją zasądzonych kwot alimentów, wypłacane jest z budżetu państwa
stosowne świadczenie. Obecnie jest nim świadczenie z funduszu alimentacyjnego99
(do dnia 30 września 2008 r. była to zaliczka alimentacyjna). Dłużnik alimentacyjny
jest zobowiązany do zwrotu tego świadczenia.
Świadczenie z funduszu alimentacyjnego przysługuje osobie uprawnionej
w przypadku bezskuteczności egzekucji zasądzonych alimentów. Bezskuteczność
egzekucji ma miejsce wówczas, gdy w okresie dwóch ostatnich miesięcy nie wyegzekwowano pełnej kwoty należności z tytułu zaległych i bieżących zobowiązań
alimentacyjnych. Za bezskuteczność egzekucji uznaje się również sytuacje niemożności wszczęcia lub prowadzenia egzekucji alimentów, ze względu na przebywanie dłużnika poza granicami Polski, albo gdy nieznane jest jego miejsce zamieszkania.
97
98
99
Składki, opłacane są nie dłużej niż przez 20 lat, jedynie za te osoby, które nie podlegają ubezpieczeniu
z innego tytułu.
Składki opłacane są jedynie za te osoby, które nie podlegają ubezpieczeniu z innego tytułu.
Ustawa z dnia 7 września 2007 r. o pomocy osobom uprawnionym do alimentów (Dz.U. z 2009 r. Nr 1,
poz. 7, z późn. zm).
135
Świadczenie z funduszu alimentacyjnego przysługuje do ukończenia 18 roku
życia lub do ukończenia 25 roku życia, jeżeli dziecko uczy się w szkole lub szkole wyższej. W przypadku posiadania przez osobę uprawnioną orzeczenia o znacznym stopniu
niepełnosprawności, świadczenie z funduszu alimentacyjnego przysługuje bez względu
na jej wiek. Warunkiem nabycia prawa do świadczenia jest spełnianie określonego
ustawowo kryterium dochodowego, wynoszącego 725 zł netto (po odliczeniu należnego
podatku dochodowego oraz składek na ubezpieczenia społeczne i ubezpieczenie
zdrowotne). Wymaganą przeciętną miesięczną wysokość dochodu w przeliczeniu na
osobę w rodzinie, ustala się na podstawie dochodów osiągniętych w roku kalendarzowym poprzedzającym okres świadczeniowy. W określonych w ustawie przypadkach
dochód rodziny pomniejsza się o dochód utracony lub powiększa o dochód uzyskany
w stosunku do wykazanego w roku kalendarzowym poprzedzającym okres zasiłkowy.
Kwota świadczenia z funduszu alimentacyjnego jest limitowana. Świadczenie
to przysługuje w wysokości bieżąco zasądzonego świadczenia alimentacyjnego, jednakże nie więcej niż 500 zł na osobę.
Prawo do świadczenia z funduszu alimentacyjnego ustala się na okres świadczeniowy, trwający od 1 października do 30 września następnego roku kalendarzowego.
Dane statystyczne dotyczące świadczeń z funduszu alimentacyjnego100
W 2010 r. wypłacano przeciętnie miesięcznie 327,2 tys. świadczeń z funduszu alimentacyjnego (tj. o 2,9% więcej niż przeciętnie miesięcznie w 2009 r. –
318 tys.). Najwięcej z nich (83,7%) wypłacano na osoby w wieku od 0 do 18 roku
życia. Na osoby w wieku 18–24 lata wypłacano 16,2% świadczeń, zaś 0,1% stanowiły
osoby w wieku 25 i więcej lat (osoby niepełnosprawne w wieku 25 i więcej lat).
Wśród osób pobierających świadczenia z funduszu alimentacyjnego przeważały osoby wychowywane w rodzinach niepełnych, tj. wychowywane przez rodzica niepozostającego w związku małżeńskim (72,1%). Drugą co do wielkości grupę
świadczeniobiorców świadczeń z funduszu alimentacyjnego stanowiły osoby wychowywane przez rodzica pozostającego w związku małżeńskim z dłużnikiem alimentacyjnym (12,4% ogółu świadczeniobiorców), a trzecią – osoby wychowywane przez
rodzica, który ponownie zawarł związek małżeński (7,7%). W stosunku do 2009 r.,
w 2010 r. zauważalny jest nieznaczny spadek (o 2,9 pkt proc.) odsetka osób wychowywanych przez rodzica niepozostającego w związku małżeńskim oraz nieznaczny
wzrost (o 2,9 pkt proc.) odsetka osób wychowywanych przez rodzica pozostającego
w związku małżeńskim z dłużnikiem alimentacyjnym.
100
Dane Departamentu Polityki Rodzinnej MPiPS, Informacja o realizacji ustawy o pomocy osobom
uprawnionym do alimentów w 2010 r., czerwiec 2011 r.
136
Tabela 30.
Liczba świadczeń rodzinnych i świadczeń z funduszu alimentacyjnego wypłaconych w latach 2009–2010
Przeciętna miesięczna liczba świadczeń
Wyszczególnienie
2009
2010
w tys.
(z wyjątkiem*)
Zasiłek rodzinny
2010
rok 2009 = 100
w%
3315,0
3003,3
90,6
195,4
182,5
93,4
 opieki nad dzieckiem w okresie korzystania
z urlopu wychowawczego
121,2
111,9
92,3
 samotnego wychowywania dziecka i utraty
prawa do zasiłku dla bezrobotnych
22*
1*
4,5
 samotnego wychowywania dziecka
149,3
139,4
93,4
 kształcenia i rehabilitacji dziecka
niepełnosprawnego:
186,3
172,9
92,8
31,8
28,9
90,8
Dodatki do zasiłków rodzinnych z tytułu:

urodzenia dziecka**
do 5 roku życia
powyżej 5 roku życia
154,5
144,0
93,2
2395,7
2135,4
89,1
361,4
326,0
90,2
27,6
25,8
93,3
333,7
300,3
90,0
558,9
504,7
90,3
836,0
873,0
104,4
67,9
108,4
159,6
413,9
34,4
8,3
18,6
1,6
8,7
318,0
327,2
102,9
 na ubezpieczenie emerytalne i rentowe
48,1
69,6
144,6
 na ubezpieczenie zdrowotne
25,9
41,6
160,7
 rozpoczęcia roku szkolnego**
 podjęcia nauki poza miejscem zamieszkania:
na zamieszkanie
na dojazd
 wychowywania dziecka w rodzinie
wielodzietnej
Świadczenia opiekuńcze:
 zasiłek pielęgnacyjny
 świadczenie pielęgnacyjne
Jednorazowa zapomoga z tytułu urodzenia
się dziecka
Zapomoga wypłacana przez gminy
(ze środków własnych)
Świadczenie z funduszu alimentacyjnego
Składki
* Rzeczywista liczba osób (nie w tysiącach).
** Świadczenia jednorazowe, tu dane nie zostały przeliczone na przeciętne miesięczne wielkości.
Źródło: Departament Polityki Rodzinnej, MPiPS, „Informacja o realizacji świadczeń rodzinnych w 2010 r.”,
czerwiec 2011 r.
137
Ogółem w 2010 r. ze świadczeń z funduszu alimentacyjnego korzystały osoby wychowywane w 208,2 tys. rodzin, tj. o 5,4% więcej w porównaniu z 2009 r.
(197,5 tys.). W większości przypadków (65,3%) świadczenie wypłacane było na
1 osobę w rodzinie. Drugą co do wielkości grupę stanowiły rodziny z dwiema osobami uprawnionymi (24,5%), natomiast rodziny wielodzietne (z trojgiem i więcej osób
uprawnionych) stanowiły 10,2% ogółu rodzin osób pobierających świadczenie z funduszu alimentacyjnego.
Większość rodzin osób pobierających świadczenia z funduszu alimentacyjnego to rodziny o bardzo niskim lub niskim dochodzie w przeliczeniu na osobę w rodzinie. Aż 13,3% rodzin nie uzyskiwało jakiegokolwiek dochodu w rozumieniu przepisów
ustawy o pomocy osobom uprawnionym do alimentów, zaś dochód nieprzekraczający
kwoty 252 zł na osobę uzyskiwało 43,3% rodzin osób uprawnionych do świadczenia.
Dochód poniżej 504 zł (kryterium dochodowe uprawniające do świadczeń rodzinnych)
uzyskiwało nieco ponad 86,2% rodzin osób korzystających ze świadczeń z funduszu
alimentacyjnego. Zatem były to rodziny, które równocześnie spełniały kryterium dochodowe uprawniające do korzystania ze świadczeń rodzinnych.
Ze względu na fakt, że kwota kryterium dochodowego warunkująca prawo do
świadczeń rodzinnych pozostaje na niezmienionym poziomie począwszy od 1 maja
2004 r., to przy jednoczesnym powolnym wzroście zamożności polskich rodzin,
zmniejsza się liczba osób uprawnionych do świadczeń rodzinnych. Na spadek liczby
korzystających wpływa również zmniejszanie się liczby dzieci w wieku uprawniającym
do zasiłku rodzinnego. Wydatki na świadczenia rodzinne i świadczenia z funduszu
alimentacyjnego w latach 2009–2010 prezentuje poniższa tabela.
Tabela 31.
Wydatki na świadczenia rodzinne i świadczenia z funduszu alimentacyjnego
w latach 2009–2010
2009
Wyszczególnienie
2010
2010
rok 2009 = 100
w%
w mln zł
Zasiłek rodzinny
2553,2
3090,9
121,1
Dodatki do zasiłków rodzinnych z tytułu:
2246,5
2056,6
91,5
 urodzenia dziecka
195,4
182,5
93,4
 opieki nad dzieckiem w okresie korzystania
z urlopu wychowawczego
561,0
517,0
92,2
 samotnego wychowywania dziecka i utraty
prawa do zasiłku dla bezrobotnych
0,06
0,02
33,3
138
2009
Wyszczególnienie
2010
2010
rok 2009 = 100
w%
w mln zł
 samotnego wychowywania dziecka
312,6
292,0
93,4
 kształcenia i rehabilitacji dziecka
niepełnosprawnego:
171,2
159,0
92,9
22,9
20,8
90,8
do 5 roku życia
powyżej 5 roku życia
148,3
138,2
93,2
 rozpoczęcia roku szkolnego
239,6
213,5
89,1
 podjęcia nauki poza miejscem zamieszkania:
230,1
208,0
90,4
29,8
27,8
93,3
200,2
180,2
90,0
na zamieszkanie
na dojazd
 wychowywania dziecka w rodzinie wielodzietnej
536,5
484,5
90,3
Świadczenia opiekuńcze:
1 884,2
2 269,9
120,5
 zasiłek pielęgnacyjny
1 534,7
1602,8
104,4
 świadczenie pielęgnacyjne
349,5
667,1
190,9
Jednorazowa zapomoga z tytułu urodzenia się
dziecka
413,8
412,8
99,8
15,8
16,5
104,4
1 100,3
1 200,0
109,1
Składki:
75,0
128,8
171,7
 na ubezpieczenie emerytalne i rentowe
63,0
108,0
171,4
 na ubezpieczenie zdrowotne
12,0
20,9
174,2
8 261,0
8 162,0
98,8
Zapomoga wypłacana przez gminy
(ze środków własnych)
Świadczenie z funduszu alimentacyjnego
Łącznie wydatki z budżetu państwa*
* na świadczenia rodzinne, świadczenia z funduszu alimentacyjnego oraz składki na ubezpieczenie emerytalne i rentowe oraz na ubezpieczenie społeczne.
Źródło: Departament Polityki Rodzinnej, MPiPS, „Informacja o realizacji świadczeń rodzinnych w 2010”,
czerwiec 2011 r.
139
6.5.
Rozwiązania podatkowe
Wsparcie rodzin poprzez rozwiązania podatkowe
Od 2007 r. w Polsce funkcjonuje ulga podatkowa związana z posiadaniem
101
dzieci
. Prawo do odpisania od podatku określonej kwoty mają: jedno z rodziców
– podatnik będący opiekunem prawnym dziecka (jeśli to dziecko z nim zamieszkuje)
lub podatnik sprawujący opiekę poprzez pełnienie funkcji rodziny zastępczej (lub oboje z ww. wymienionych, łącznie do wysokości ulgi). Warunkiem dokonania odpisu jest
płacenie podatku od dochodów w skali progresywnej102. Rozwiązanie to funkcjonuje
na zasadach ulgi, a nie kredytu podatkowego – tym samym osoby, które w danym
roku zapłaciły podatek w kwocie mniejszej niż wysokość ulgi, nie mogą odliczyć jej
w całości. Z tego względu ulga ta zapewnia relatywnie większe wsparcie rodzinom
o wyższych zarobkach, płacącym najwyższe podatki103.
W rozliczeniach za rok podatkowy 2010, wysokość ulgi mogła maksymalnie
wynieść 1 112,04 zł na jedno dziecko W 2010 r. z ulgi z tytułu wychowywania dziecka
skorzystało 4,3 mln, tj. 17,52% ogółu podatników PIT (w 2009 r. – 4,3 mln podatników, tj. 17,8% ogółu podatników PIT), na łączną sumę 5,7 mld zł (w 2009 r.
– 5,6 mld zł). Przeciętna kwota ulgi odliczona przez podatnika wyniosła 1 321 zł
(w 2009 r. – 1 299 zł), zaś przeciętna kwota odliczenia na dziecko wyniosła 904 zł
(w 2009 r. – 898 zł). Ogółem w 2010 r. (podobnie jak w 2009 r.), zostało objętych ulgą
6,3 mln dzieci podatników PIT104.
101
102
103
104
Ustawa dnia 26 lipca 1991 r. o podatku dochodowym od osób fizycznych (Dz.U. z 2010 r. Nr 51,
poz. 307 z późn. zm.).
Tym samym ulga nie przysługuje rodzicom rozliczającym się wg stawki liniowej, ryczałtem, a także np.
rolnikom, którzy nie płacą podatku dochodowego.
Dostępne analizy (Myck i Morawski, Analizy polskiego systemu podatkowo-zasiłkowego z wykorzystaniem modelu mikrosymulacyjnego SIMPL, 2008, www.simpl.pl) potwierdzają, że jej wprowadzenie
miało niewielki wpływ na dochody rodzin z najniższych grup (decyli) dochodowych.
Informacja dotycząca rozliczenia podatku dochodowego od osób fizycznych za 2009 rok, Ministerstwo
Finansów, Warszawa, sierpień 2010 r. oraz Informacja dotycząca rozliczenia podatku dochodowego
od osób fizycznych za 2010 rok, Ministerstwo Finansów, Warszawa, sierpień 2011 r.
140
6.6.
Godzenie obowiązków rodzinnych i zawodowych
Godzenie pracy ze sprawowaniem obowiązków rodzicielskich – udo-
godnienia dla młodych rodziców
Poza działaniami mającymi na celu pomoc materialną rodzinom z dziećmi
(poprzez system świadczeń rodzinnych), Ministerstwo podjęło prace nad rozwiązaniami ułatwiającymi godzenie życia zawodowego z rodzinnym i tym samym ułatwiające decyzje o posiadaniu dzieci. Ich rezultatem jest tzw. ustawa rodzinna105, której
zapisy weszły w życie od 1 stycznia 2009 r. Nowe regulacje stanowią m.in. o:
a. Stopniowym wydłużeniu urlopu macierzyńskiego. Na nowe uprawnienia dotyczące urlopu macierzyńskiego składa się część obligatoryjna, która wzrosła z 18 do
20 tygodni w przypadku urodzenia jednego dziecka przy jednym porodzie (31 tygodni w przypadku urodzenia dwojga, 33 tygodni w przypadku urodzenia trojga,
35 tygodni w przypadku urodzenia czworga, 37 tygodni w przypadku urodzenia
pięciorga i więcej dzieci przy jednym porodzie);
b. Wprowadzeniu dodatkowego urlopu macierzyńskiego o charakterze fakultatywnym. Urlop ten docelowo w 2014 r. wyniesie 6 tygodni, a w przypadku ciąży
mnogiej 8 tygodni i stanowić będzie przedłużenie obligatoryjnego wymiaru urlopu
macierzyńskiego. Wymiar tego urlopu systematycznie wzrasta od 2010 r. o 2 tygodnie (3 tygodnie w przypadku ciąży mnogiej);
c.
Możliwości łączenia dodatkowego urlopu macierzyńskiego z pracą. Od 2010 r.,
kiedy weszły w życie uprawnienia z pierwszego etapu wdrażania dodatkowego urlopu macierzyńskiego, pracownicy mogą łączyć go z pracą na minimum
1/2 etatu, zachowując prawo do wynagrodzenia oraz zasiłku macierzyńskiego,
a także świadczeń (składek na ubezpieczenie społeczne i zdrowotne) w wymiarze proporcjonalnym;
d. Wprowadzeniu urlopu ojcowskiego. W 2010 r. ojcowie nabyli po raz pierwszy
uprawnienia do urlopu ojcowskiego w wymiarze 1 tygodnia, a od 2012 r. – 2 tygodni;
e. Stopniowym podniesieniu podstawy wymiaru składki na ubezpieczenie społeczne
osób przebywających na urlopach wychowawczych. Składka na ubezpieczenie
społeczne opłacana jest z budżetu państwa, a jej podstawą była kwota świad-
105
Ustawa o zmianie ustawy Kodeks pracy oraz niektórych innych ustaw, (Dz.U. z 2011 r. Nr 237, poz. 1654).
141
czenia pielęgnacyjnego, obecnie – minimalne wynagrodzenie za pracę, a od
2012 r. będzie to otrzymywane wynagrodzenie (nie więcej jednak niż do wysokości 60% przeciętnego wynagrodzenia);
f.
Ochronie przed zwolnieniem z pracy. Osoby podejmujące zatrudnienie w niepełnym wymiarze czasu w okresie przysługującego im urlopu wychowawczego
w okresie 12 miesięcy podlegają ochronie przed zwolnieniem z pracy.
Ważnym dorobkiem tych regulacji jest zrównanie rodziców adopcyjnych
z rodzicami naturalnymi w uprawnieniach wynikających z rodzicielstwa.
W ramach wspomnianej ustawy „rodzinnej” wprowadzono możliwość finansowania i dofinansowania z zakładowego funduszu świadczeń pracowniczych usług
opiekuńczych, z których korzystają pracownicy, a także tworzenia żłobków, przedszkoli lub innych form opieki nad dziećmi.
Opieka nad dziećmi w wieku do lat 3
Wynikiem prowadzonych przez Ministerstwo prac w zakresie stworzenia podstaw prawnych dla rozwoju zróżnicowanych form opieki nad małymi dziećmi, jest
ustawa o opiece nad dziećmi w wieku do lat 3106. Ustawa weszła w życie 4 kwietnia
2011 r., z wyłączeniem regulacji dotyczących niań, które weszły w życie 1 października 2011 r.
Ustawa określa:
a. zasady organizowania i funkcjonowania opieki nad dziećmi w wieku do lat 3;
b. warunki świadczonych usług;
c. kwalifikacje osób sprawujących opiekę;
d. zasady finansowania opieki;
e. nadzór nad warunkami i jakością sprawowanej opieki.
Ustawa wprowadza cztery formy opieki nad dziećmi w wieku do lat 3 gwarantując w ten sposób dostęp do zróżnicowanej opieki znacznie większej liczbie rodzin
i podnosząc jakość oferowanych usług. Zgodnie z ustawą opieka nad dziećmi w wieku do lat 3 może być sprawowana w następujących formach:
106
Ustawa z dnia 4 lutego 2011 r. o opiece nad dziećmi w wieku do lat 3 (Dz.U. z 2011 r. Nr 45, poz. 245,
z późn. zm.).
142
a. żłobek – opieka nad dziećmi od ukończenia 20 tygodnia życia do ukończenia
roku szkolnego, w którym dziecko ukończy 3 rok życia, sprawowana w wymiarze
do 10 godzin dziennie względem każdego dziecka (w szczególnie uzasadnionych
przypadkach wymiar ten może być, na wniosek rodzica dziecka, wydłużony, za
dodatkową opłatą);
b. klub dziecięcy – opieka nad dziećmi od ukończenia 1 roku życia do ukończenia
roku szkolnego, w którym dziecko ukończy 3 rok życia, sprawowana w wymiarze
nie większym niż 5 godzin dziennie względem każdego dziecka;
c.
dzienny opiekun – opieka nad dziećmi od ukończenia 20 tygodnia życia do
ukończenia roku szkolnego, w którym dziecko ukończy 3 rok życia, prowadzona
przez osobę fizyczną zatrudnioną przez gminę w jej domu lub mieszkaniu spełniającym warunki zapewniające bezpieczną opiekę nad dziećmi (gmina może
udostępnić lub wyposażyć lokal w celu sprawowania opieki przez dziennego
opiekuna);
d. niania – opieka indywidualna nad dziećmi od ukończenia 20 tygodnia życia do
ukończenia roku szkolnego, w którym dziecko ukończy 3 rok życia, sprawowana
przez osobę zatrudnioną w tym celu przez rodziców dziecka na podstawie umowy uaktywniającej.
W przypadku, gdy niemożliwe lub utrudnione jest objęcie dziecka wychowaniem przedszkolnym, opieka nad dzieckiem we wskazanych wyżej formach może być
sprawowana do ukończenia roku szkolnego, w którym dziecko ukończy 4 rok życia.
Od dnia 4 kwietnia 2011 r. żłobki i kluby dziecięce mogą tworzyć gminy, osoby fizyczne, osoby prawne i jednostki organizacyjne nie posiadające osobowości
prawnej. Oznacza to przyznanie możliwości tworzenia żłobków większej liczbie podmiotów różnego rodzaju, a tym samym zwiększenia liczby żłobków.
Zachętą dla legalizacji zatrudnienia niań, jest możliwość opłacania przez ZUS
(z budżetu państwa) składek na ubezpieczenia społeczne i zdrowotne za nianię
z którą zawarto umowę uaktywniającą. Składki opłacane są od podstawy stanowiącej
kwotę nie wyższą niż wysokość minimalnego wynagrodzenia za pracę ustalonego
zgodnie z przepisami o minimalnym wynagrodzeniu za pracę. Warunkiem skorzystania z tego świadczenia jest praca zawodowa obojga rodziców dziecka (lub rodzica,
w przypadku osoby samotnie wychowującej dziecko) oraz sprawowanie opieki nad
dzieckiem w wieku do lat 3 (wyjątkowo – w przypadkach wskazanych w ustawie, do
4 lat).
143
Rozdział 7. System pomocy społecznej
Rozdział 7. SYSTEM POMOCY SPOŁECZNEJ
7.1.
Kwestie związane z pomocą społeczną są w polskim systemie prawnym uregulowane ustawą o pomocy społecznej107. Zgodnie z jej postanowieniami, pomoc
społeczna jest instytucją polityki państwa, mającą na celu umożliwienie osobom i rodzinom przezwyciężanie trudnych sytuacji życiowych, których nie są oni w stanie
pokonać, wykorzystując własne uprawnienia, zasoby i możliwości. Jest to odzwierciedleniem zasady pomocniczości, która zakłada, że państwo interweniuje wtedy, gdy
zainteresowany wykorzystał dostępne sposoby wyjścia z trudnej sytuacji i okazały się
one nieskuteczne, bądź też nie miał możliwości ich wykorzystać.
Interwencja państwa powinna odbywać się w sposób odpowiadający potrzebom osób zainteresowanych, które z kolei zobowiązane są do współpracy z organami
państwa przy rozwiązywaniu problemów. Obowiązek udzielania pomocy spoczywa na
instytucjach państwowych i samorządowych, które współdziałają w tej materii z organizacjami społecznymi i pozarządowymi. Organy samorządowe niższych szczebli,
czyli gmina i powiat, nie mogą odmówić udzielenia pomocy osobie potrzebującej. Tak
samo jest w przypadku instytucji, którym zlecono realizację zadań w omawianym
zakresie.
Jednostki samorządu terytorialnego niższych szczebli realizują zadania bezpośrednio na rzecz osób objętych pomocą, takie jak wypłata zasiłków, organizowanie
lokalnych placówek wsparcia itd.
Do obowiązków jednostek wyższych szczebli samorządu należy m.in. prowadzenie regionalnych placówek realizujących zadania z zakresu pomocy społecznej,
nadzór nad realizacją ww. zadań na szczeblu lokalnym oraz tworzenie bardziej ogólnych strategii pomocy społecznej.
Rolą administracji rządowej jest realizacja działań w skali makro, takich jak
określanie koncepcji i kierunków rozwoju pomocy społecznej, zlecanie i finansowanie badań i ekspertyz, monitorowanie ogólnokrajowego systemu pomocy społecznej, analiza jego skuteczności, inspirowanie i promowanie nowych metod działania, nadzór merytoryczny nad szkoleniem w zakresie organizacji i specjalizacji
107
Ustawa z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej (Dz.U. z 2009 r. Nr 175, poz.1362, z późn. zm.).
144
w zawodzie pracownik socjalny oraz opracowywanie i finansowanie programów
osłonowych.
Ustawa określa katalog sytuacji, które kwalifikują do otrzymania pomocy. Mogą być to powody zdrowotne (długotrwała lub ciężka choroba, niepełnosprawność,
potrzeba ochrony macierzyństwa lub wielodzietności), powody związane z występowaniem zjawisk przemocy (przemoc w rodzinie, handel ludźmi), lub inne, które powodują bezradność w funkcjonowaniu w społeczności – alkoholizm lub narkomania,
bezradność w sprawach opiekuńczo-wychowawczych, ubóstwo, sieroctwo, trudność
w przystosowaniu do życia po opuszczeniu zakładu karnego, bezrobocie, bezdomność, czy wreszcie zdarzenia losowe, czy klęski żywiołowe.
Pomoc mogą otrzymać osoby lub rodziny, spełniające określone kryterium
dochodowe, czyli osiągające łączny dochód poniżej granicy wymienionej w ustawie.
Kwoty ustawowe mogą zostać podwyższone przez radę właściwej gminy w drodze
uchwały. Kryterium dochodowe podlega weryfikacji co trzy lata przez Komisję Trójstronną ds. Społeczno-Gospodarczych.
Pomoc społeczna polega jednak nie tylko na przyznawaniu świadczeń pieniężnych. Swym zakresem obejmuje również pracę socjalną, prowadzenie i rozwój
niezbędnej infrastruktury społecznej, analizę i ocenę zjawisk rodzących zapotrzebowanie na świadczenia, rozwijanie nowych form pomocy.
Państwo prowadząc politykę społeczną ma do dyspozycji instrumenty o różnorodnym charakterze. Formami pomocy są świadczenia pieniężne, rzeczowe, świadczenia w formie usług oraz aktywne formy pomocy społecznej.
7.2.
Świadczenia z pomocy społecznej
Świadczenia finansowane ze środków budżetu państwa
(zadania zlecone gminie)
Administracja rządowa zleca gminom zadania związane ze specjalistyczną
opieką nad osobami z zaburzeniami psychicznymi, pomocą cudzoziemcom, realizacją rządowych programów pomocy społecznej, a także świadczeń związanych z klęską żywiołową lub ekologiczną. W 2010 r. zadania te razem objęły ok. 11 tys. osób,
a koszt wykonywanych zadań wyniósł ponad 63 mln zł.
Zasiłek celowy na pokrycie wydatków związanych z klęską żywiołową lub
ekologiczną może być przyznany bezzwrotnie, niezależnie od dochodu – kwota zasiłku nie jest ograniczona przepisami.
145
Wysokość wydatków na ten cel jest ściśle zależna od skutków zdarzeń losowych, w związku z czym w kolejnych latach może przybierać różne rozmiary.
W 2010 r. świadczenie otrzymało około 0,5 tys. osób (2009: 4,6 tys.), a na wypłatę
zasiłków przeznaczono 1 031 tys. zł (2009: 10 763 tys. zł).
Liczbę osób pobierających poszczególne świadczenia z sytemu pomocy społecznej w ramach zadań zleconych gminom w latach 2009 i 2010 oraz wydatki z nimi
związane prezentuje tabela 32.
Tabela 32.
Świadczenia z pomocy społecznej w latach 2009–2010 – zadania zlecone
gminom
Formy pomocy
Liczba osób,
którym przyznano
decyzją świadczenia
(w tys.)
2009
Zasiłki celowe na pokrycie wydatków
związanych z klęską żywiołową lub
ekologiczną
Specjalistyczne usługi opiekuńcze
w miejscu zamieszkania osób
z zaburzeniami psychicznymi
Pomoc cudzoziemcom
RAZEM
2010
Kwota świadczeń
(w tys. zł)
2009
2010
4,6
0,5
10 763
1 031
10,1
10,1
58 697
62 216
0,097
0,080
148
187
14,8
10,6
69 608
63 434
Źródło: Sprawozdanie MPiPS-03, Departament Pomocy i Integracji Społecznej, MPiPS.
Świadczenia finansowane ze środków budżetu gminy
(zadania własne gminy)
Zasiłek stały gminy wypłacają osobom całkowicie niezdolnym do pracy z powodu wieku lub niepełnosprawności. Świadczenie wypłacane jest w kwocie stanowiącej różnicę między poziomem kryterium dochodowego na osobę a osiąganym
dochodem. W związku z tym osoba samotna może otrzymać maksymalnie 444 zł
zasiłku stałego (jeżeli nie posiadała żadnego dochodu), zaś osoba w rodzinie
– 351 zł. W przypadku posiadania dochodu z innego źródła otrzymywane świadczenie ma charakter wyrównawczy, przy czym minimalna kwota zasiłku nie może być
mniejsza niż 30 zł.
W 2010 r. udzielono około 190 tys. osobom (2009 r. 184 tys.) zasiłków stałych
w łącznej wysokości 648 296 tys. zł (2009 r. 622 214 tys. zł).
146
Zasiłek okresowy w wysokości od 20 do 418 zł przyznawany jest ze względu na długotrwałą chorobę, niepełnosprawność, bezrobocie, możliwość utrzymania lub nabycia uprawnień do świadczeń z innych systemów zabezpieczenia społecznego. Świadczenie to stanowi różnicę między posiadanym dochodem,
a przyjętym kryterium uprawniającym do świadczeń z pomocy społecznej, przy
czym ustalona została minimalna gwarantowana wysokość tego świadczenia, docelowo na poziomie:
a. dla osób samotnych – w wysokości nie niższej niż 50% kwoty różnicy między
kryterium dochodowym osoby samotnie gospodarującej, a posiadanym dochodem;
b. dla rodziny – w wysokości nie niższej niż 50% różnicy między kryterium dochodowym rodziny a posiadanym dochodem.
W 2010 r. zasiłek okresowy przyznany został 464 tys. osób (2009 r. 460 tys.)
na łączną kwotę 636 858 tys. zł (2009 r. 645 403 tys. zł).
Zasiłek celowy przyznawany jest na pokrycie kosztów zakupu żywności, leków i leczenia, opału, odzieży, drobnych remontów. W uzasadnionych przypadkach
osobie lub rodzinie o dochodach przekraczających kryteria dochodowe może być
przyznany:
a. specjalny zasiłek celowy – w wysokości do 477 zł (nie podlega zwrotowi);
b. zasiłek okresowy, zasiłek celowy lub pomoc rzeczowa, pod warunkiem zwrotu
części lub całości kwoty zasiłku lub wydatków na pomoc rzeczową.
Pomoc na ekonomiczne usamodzielnienie może zostać przyznana osobie
lub rodzinie, w formie pieniężnej lub rzeczowej. Pomoc przyznaje się w formie jednorazowego zasiłku celowego lub nieoprocentowanej pożyczki, a wszelkie jej warunki
określane są w umowie zawieranej z gminą. W przypadku osiągnięcia przez wnioskodawcę zamierzonych celów, pożyczka może zostać umorzona w części lub
w całości. W 2010 r. z tej formy pomocy skorzystało 10 osób (2009 r. 108 osób), które
łącznie otrzymały 13,5 tys. zł (2009 r. 54 tys. zł).
Informacje na temat świadczeń i świadczeniobiorców przedstawione zostały
w tabeli 33.
147
Tabela 33.
Świadczenia z pomocy społecznej w latach 2009–2010 – zadania własne
gmin
Formy pomocy
Liczba osób,
którym przyznano
świadczenia
(w tys.)
Kwota świadczeń
(w tys. zł)
2009
2009
2010
2010
Zasiłek stały
184,2
189,1
622 214
648 296
Zasiłki okresowe – ogółem
459,6
464,4
645 403
636 858
14,0
14,2
30 326
35 599
Posiłek
896,1
865,3
416 477
425 162
Ubranie
10,9
10,2
2 345
2 679
Usługi opiekuńcze – ogółem
91,3
89,3
366 026
378 817
Zasiłek celowy na pokrycie wydatków
na świadczenia zdrowotne osobom
niemającym dochodu i możliwości
uzyskania świadczeń na podstawie
przepisów o powszechnym ubezpieczeniu w NFZ
0,8
0,8
203
232
Zasiłki celowe na pokrycie wydatków
powstałych w wyniku zdarzenia
losowego
8,6
13,8
17 923
20 324
Zasiłki celowe w formie biletu
kredytowanego
1,3
1,4
56
74
Sprawienie pogrzebu
Schronienie
4,4
4,4
9 236
9 734
Inne zasiłki celowe i w naturze
– ogółem
976,1
994,3
746 648
767 928
Pomoc na ekonomiczne usamodzielnienie – ogółem
0,108
0,01
54
14
2 124,1
1 998,5
2 846 913
2 925 719
RAZEM
Świadczenia usługowe
Oprócz świadczeń finansowych gminy udzielają także pomocy w postaci rzeczowej, pracy socjalnej, specjalistycznego poradnictwa, usług opiekuńczych i specjalistycznych usług opiekuńczych w miejscu zamieszkania lub w ośrodkach wsparcia.
Do zadań własnych gminy o charakterze usługowym należą również sprawienie
pogrzebu, poradnictwo specjalistyczne, interwencja kryzysowa oraz praca socjalna,
a także zapewnienie każdej osobie potrzebującej schronienia, posiłku i ubrania.
Szczegółowe dane zawiera tabela 34.
148
Tabela 34.
Ośrodki wsparcia i osoby z nich korzystające w latach 2004–2010
Ośrodki wsparcia
Środowiskowe
domy
samopomocy
Dzienne domy
pomocy
Noclegownie,
schroniska,
domy dla
bezdomnych
Jadłodajnie
Kluby
samopomocy
Inne ośrodki
wsparcia
Liczba ośrodków
wsparcia
Liczba
miejsc
Liczba osób
korzystających
gmina
powiat
gmina
powiat
gmina
2004
307
106
9 069
3 406
9 896
4 345
2005
359
131
10 594
4 197
11 362
4 643
2006
388
156
11 532
5 165
12 517
5 482
2007
406
167
12 468
5 608
13 527
6 037
2008
425
180
13 144
6 155
14 004
6 511
2009
452
188
13 979
6 455
14 687
7 066
2010
467
194
14 556
6 852
15 823
7 644
2004
232
3
13 242
51
18 939
94
2005
234
6
13 723
150
22 162
159
2006
241
3
13 920
70
20 131
75
2007
244
6
13 701
164
19 376
157
2008
234
12
13 511
605
18 322
613
2009
235
3
13 649
55
19 117
49
2010
235
1
14 395
20
18 733
25
2004
193
5
6 675
292
21 890
603
2005
209
8
7 774
435
15 234
909
2006
217
5
7 515
274
14 218
335
2007
197
4
7 251
214
15 251
185
2008
215
2
8 071
68
16 792
98
2009
204
1
7 923
38
16 563
38
2010
201
2
2009
123
-
14 592
7 878
2010
123
-
14 246
2004
45
-
1 193
2005
66
-
1 615
2006
76
-
2007
48
-
2008
48
-
48
powiat
21 256
51
20 639
-
23 338
-
-
1 416
-
-
3 300
-
2 407
-
3 080
-
2 028
-
2 717
-
1 797
-
2 486
-
-
3 997
-
2 507
-
-
2009
56
-
2 380
2010
42
-
1 265
2009
228
33
8 916
605
15 505
4 325
2010
231
34
8 261
696
14 735
5 818
149
Usługi opiekuńcze i specjalistyczne usługi opiekuńcze przysługują osobie samotnej, która z powodu wieku, choroby lub niepełnosprawności wymaga pomocy
innych osób. Mogą być przyznane także osobie w rodzinie, która wymaga pomocy
innych osób, a rodzina, także wspólnie – zamieszkujący małżonek, wstępni i zstępni
nie są w stanie takiej pomocy zapewnić.
Usługi opiekuńcze obejmują: zaspokajanie codziennych potrzeb życiowych
(sprzątanie, pranie, zakupy, sporządzanie posiłków), opiekę higieniczną, zaleconą
przez lekarza pielęgnację, zapewnianie kontaktów z otoczeniem. Usługi te są realizowane jako zadanie własne gminy i są finansowane z jej budżetu.
Specjalistyczne usługi opiekuńcze są usługami dostosowanymi do szczególnych potrzeb wynikających z rodzaju schorzenia lub niepełnosprawności i są
świadczone przez osoby ze specjalistycznym przygotowaniem zawodowym.
W 2010 r. usługi opiekuńcze i specjalistyczne usługi opiekuńcze przyznano
ponad 89 tys. osób (2009: 91 tys.). Ze specjalistycznych usług opiekuńczych skorzystało prawie 4,7 tys. osób (2009: 5,2 tys.).
Usługi opiekuńcze i specjalistyczne usługi opiekuńcze mogą być świadczone
także w ośrodkach wsparcia, które pełnią również inne funkcje. Ośrodek wsparcia jest
dzienną formą pomocy instytucjonalnej, w ramach której świadczone są usługi dostosowane do specyficznych potrzeb osób korzystających z tej formy pomocy, w tym
usługi żywieniowe. Przy ośrodkach wsparcia mogą być prowadzone całodobowe
miejsca okresowego pobytu.
Ośrodkami wsparcia są: środowiskowy dom samopomocy, dzienny dom
pomocy społecznej, dom dla matek z małoletnimi dziećmi i kobiet w ciąży, schronisko
i dom dla bezdomnych, kluby samopomocy (tabela 34). Tworzenie i finansowanie
ośrodków wsparcia jest zadaniem własnym gminy lub powiatu. Ośrodki mogą być
przeznaczone dla różnych kategorii osób, w tym dzieci, w zależności od potrzeb występujących na danym terenie.
Z ośrodków wsparcia dla matek z małoletnimi dziećmi i kobiet w ciąży
(2010 r. – 14 ośrodków na 247 miejsc, 2009: 10 ośrodków na 198 miejsc,) w 2010 r.
w sumie skorzystało 494 osób (2009 – 391).
Środowiskowe domy samopomocy są domami dziennego pobytu dla osób
z zaburzeniami psychicznymi i są finansowane z budżetu państwa. Na rozwój ich sieci
corocznie planowana jest rezerwa celowa, która pozostaje w gestii ministra właściwego
ds. zabezpieczenia społecznego. W 2010 r. uruchomiono 974 nowych miejsc w środowiskowych domach samopomocy, podczas gdy w 2009 r. – 825. Formą wsparcia dla
osób z zaburzeniami psychicznymi mogą być również kluby samopomocy.
150
Szczególną formą pomocy udzielanej przez Powiatowe Centra Pomocy Społecznej jest pomoc dla uchodźców, mająca na celu wspieranie procesu integracji
i realizowana jest w ramach indywidualnego programu integracji. Szczegóły tej formy
wsparcia zostały opisane w rozdziale – Uchodźcy.
7.3.
Aktywne formy pomocy społecznej
W praktyce niesienia pomocy osobom znajdującym się w trudnej sytuacji życiowej zmienia się charakter udzielanej pomocy i wsparcia na rzecz aktywnych form
(praca zamiast zasiłku). W praktyce stosowania aktywnych form pomocy wyróżnia
się108:
Instytucjonalne aktywne formy pomocy:
a. Centra Integracji Społecznej;
b. Kluby Integracji Społecznej;
c. Organizacje pozarządowe, spółdzielnie socjalne w tym Ośrodki Wsparcia Spółdzielni Socjalnych.
a.
b.
c.
d.
Indywidualne aktywne formy pomocy:
Kontrakt socjalny;
Indywidualny program zatrudnienia socjalnego;
Indywidualny program wychodzenia z bezdomności;
Indywidualne programy zatrudnienia wspieranego, jako element zatrudnienia
socjalnego.
Programowe aktywne formy pomocy:
a. Prace społecznie użyteczne na terenie gminy inicjowane przez samorząd gminy;
b. Roboty publiczne na terenie gminy;
c. Staż i inne formy aktywizacji zawodowej, ujęte w instrumentach rynku pracy.
W 2010 r. kontynuowane były działania w zakresie wspierania i promowania
aktywnych form pomocy przewidziane w Krajowym Planie Działań na Rzecz Integracji
Społecznej na lata 2008–2010.
108
Program Aktywne formy przeciwdziałania wykluczeniu społecznemu. Edycja 2011, listopad 2010,
MPiPS.
151
Spółdzielnie socjalne to podmioty społeczno-gospodarcze, które tworzone
są przez osoby bezrobotne na bazie przepisów prawnych z trzech podstawowych
aktów prawnych. Najważniejszy to ustawa o spółdzielniach socjalnych109, a uzupełniające to: ustawa o zatrudnieniu socjalnym110 oraz ustawa o promocji zatrudnienia
i instytucjach rynku pracy111.
Centra i Kluby Integracji Społecznej – to podmioty, które działają na bazie
przepisów ustawy o zatrudnieniu socjalnym, których zadaniem jest świadczenie usług
dla osób, zaliczanych do grup szczególnego ryzyka na rynku pracy i zagrożonych
wykluczeniem społecznym.
Na koniec 2010 r. w Polsce funkcjonowało 70 centrów, ponad 286 klubów
oraz około 320 spółdzielni socjalnych. Kontraktami socjalnymi objęto ponad 112,5 tys.
osób.
Domy pomocy społecznej
Osoby wymagające całodobowej opieki ze względu na wiek, chorobę lub niepełnosprawność mają prawo do umieszczenia w domu pomocy społecznej. Jest to
placówka całodobowego, stałego pobytu, zapewniająca usługi bytowe, opiekuńcze,
wspomagające i edukacyjne na poziomie obowiązującego standardu.
Zgodnie z ustawą o pomocy społecznej, prowadzenie i rozwój infrastruktury
domów pomocy społecznej o zasięgu ponadgminnym oraz umieszczanie w nich skierowanych osób jest zadaniem własnym powiatu (w tym gmin na prawach powiatu)
dofinansowywanym z budżetu państwa. Gminy także mogą prowadzić domy pomocy
społecznej o zasięgu gminnym. Domy pomocy społecznej o zasięgu regionalnym
i specjalistyczne mogą być prowadzone przez samorząd wojewódzki.
Obok wyżej wymienionych jednostek samorządu terytorialnego, domy mogą być prowadzone przez Kościół Katolicki, inne kościoły, związki wyznaniowe, organizacje społeczne, fundacje, stowarzyszenia, osoby fizyczne i inne osoby prawne.
W porównaniu z wcześniejszymi regulacjami, obecnie nie ma przeszkód prawnych
w zakładaniu komercyjnych domów pomocy społecznej, prowadzonych w oparciu
o przepisy o działalności gospodarczej lub w ramach działalności statutowej.
109
110
111
Ustawa z dnia 27 kwietnia 2006 r. o spółdzielniach socjalnych (Dz.U. z 2010 r. Nr 28, poz. 146,
z późn. zm.).
Ustawa z dnia 13 czerwca 2003 r. o zatrudnieniu socjalnym (Dz.U. z 2009 r. Nr 157, poz. 1241,
z późn. zm.).
Ustawa z dnia 20 kwietnia 2004 r. o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy (Dz.U. z 2010 r.
Nr 81, poz. 531, z późn. zm.).
152
O ile w 2005 r. odnotowano poważny spadek liczby domów pomocy społecznej w stosunku do roku poprzedniego, o tyle w latach 2006–2010 ich liczba ustabilizowała się. Jednocześnie systematycznie zmniejszała się liczba miejsc w domach
pomocy społecznej (tabela 35).
Tabela 35.
Ponadgminne domy pomocy społecznej i miejsca w latach 2004–2010
Wyszczególnienie
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
813
795
793
794
792
793
790
80 633
80 226
78 918
78 377
77 998
77 711
76 927
Liczba domów
Liczba miejsc
Źródło: Wybrane informacje o ponadgminnych domach pomocy społecznej, środowiskowych domach
samopomocy, mieszkaniach chronionych i placówkach całodobowej opieki prowadzonych w ramach działalności gospodarczej i statutowej, Departament Pomocy i Integracji Społecznej MPiPS.
7.4.
Programy rządowe i resortowe
Obok ustawy o pomocy społecznej i ustaw, kształtujących system pomocy
społecznej w Polsce, istnieją programy rządowe i resortowe. Mają one charakter uzupełniający wobec przepisów systemowych. Kwestie wymagające szczególnej uwagi,
bądź o doniosłym znaczeniu społecznym mogą być objęte specjalnymi programami
(najczęściej mającymi charakter wieloletni). Są one ukierunkowane wyłącznie na
realizację zawartych w nich celów i posiadają odrębne środki na finansowanie.
Programy rządowe
Aktualne informacje nt. programów realizowanych przez Ministerstwo można
uzyskać pod adresem internetowym www.mpips.gov.pl, w zakładce Pomoc Społeczna – Programy.
Pomoc Państwa w zakresie dożywiania
Zapewnienie posiłku oraz dożywianie dzieci jest zadaniem własnym gminy, o charakterze obowiązkowym. Jednakże problem dożywiania dzieci i młodzieży przekraczał możliwości wielu gmin, więc Minister Pracy i Polityki Społecznej od
1996 r. wspiera – ze środków rezerwy celowej budżetu państwa – samorządy gminne
w realizacji tego zadania.
W 2005 r. uchwalono ustawę o ustanowieniu programu wieloletniego „Pomoc
państwa w zakresie dożywiania”112. Program realizowany będzie do końca 2013 r.
112
Ustawę o ustanowieniu programu wieloletniego „Pomoc państwa w zakresie dożywiania” (Dz.U.
z 2009 r. Nr 219, poz. 1706, z późn. zm.).
153
Jego celem jest wspomaganie gmin w dożywianiu dzieci, głównie z terenów wiejskich
oraz dotkniętych znacznym bezrobociem. Programem objęte są dzieci do siódmego
roku życia, uczniowie do czasu skończenia szkoły ponadgimnazjalnej, a także osoby
i rodziny znajdujące się w trudnej sytuacji materialnej, zwłaszcza osoby samotne,
chore, niepełnosprawne bądź w podeszłym wieku. Do pomocy uprawnione są osoby,
osiągające maksimum 150% kryterium dochodowego określonego w ustawie o pomocy społecznej.
Pomoc w ramach programu udzielana jest w formie zasiłku celowego na zakup żywności, a przede wszystkim poprzez zapewnienie gorącego posiłku. Poza tym
wspierane jest tworzenie nowych lub doposażania już funkcjonujących punktów przygotowywania lub wydawania posiłków, jak również dowóz posiłków.
Realizacja tego zadania w 2010 r. kosztowała 830,3 mln zł (64% pokryte zostało z budżetu państwa, a 36% ze środków własnych gmin).
Świetlica, praca, staż – socjoterapia w środowisku wiejskim
Program służy wskazaniu oraz promowaniu dobrych wzorców współpracy
między jednostkami samorządu gminnego na obszarze powiatu, a nawet całego województwa. Główną ideą jest upowszechnianie sąsiedzkiej pomocy w pokonywaniu
tych samych społecznych problemów. Jest to współpraca na rzecz pomocy dzieciom
i młodzieży z rodzin dysfunkcyjnych oraz tworzenia nowych miejsc pracy, głównie
w gminach o wysokiej stopie bezrobocia. Uruchomienie programu ma też na celu
ograniczanie ubóstwa. W ramach programu organizowane są świetlice i kluby dla
dzieci i młodzieży oraz nowe miejsca pracy dla dorosłych.
Program ten został przekształcony w program Ministra Pracy i Polityki Społecznej pod nazwą „Świetlica, Praca i Staż – socjoterapia w środowisku gminnym”,
i od 2009 r. jest uznawany za program resortowy.
W 2010 r. w ramach programu dofinansowano 63 podmioty na kwotę ogólną
770 tys. zł.
Programy resortowe
Program wspierający powrót osób bezdomnych do społeczności
Realizowany od 2006 r. program Ministra Pracy i Polityki Społecznej pod nazwą „Powrót osób bezdomnych do społeczności” wspierał działania podmiotów
uprawnionych na podstawie art. 25 ustawy o pomocy społecznej w pokonywaniu bieżących trudności życiowych osób bezdomnych i zagrożonych bezdomnością.
154
Od marca 2010 r. przyjęta została nowa nazwa programu wraz ze zmianami,
które zostały wprowadzone ze względu na konieczność przystosowania jego zasad
do zmienionych reguł zlecania zadań publicznych113.
Cele programu uzupełniają zadania, jakie stoją przed samorządami lokalnymi
wobec osób bezdomnych.
Główne preferencje skierowane są na działania, które przyczyniają się do
usamodzielnienia ekonomicznego osób bezdomnych. Służą temu kontrakty socjalne,
indywidualne programy wychodzenia z bezdomności, indywidualny program zatrudnienia socjalnego. Poza tym kolejnym celem jest poprawa standardów pobytu i noclegu osób bezdomnych, uwzględniająca ich udział w pracach adaptacyjnych i remontach. Dotacje przyznano 59 podmiotom, na łączną kwotę 5 mln zł., w tym przyznano
dotacje 40 podmiotom spełniających specjalny priorytet na 2010 r., (które skierowane
były do osób bezdomnych i zagrożonych bezdomnością na obszarach gmin i powiatów, dotkniętych skutkami powodzi) na łączną kwotę 3,5 mln zł.
Program resortowy służący wspieraniu jednostek samorządu terytorialnego
w zakresie budowania lokalnego systemu opieki nad dzieckiem i rodziną
Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej od 2000 r. ogłasza konkurs na dofinansowanie z budżetu państwa samorządowych programów opieki nad dzieckiem
i rodziną. W kolejnych edycjach konkursu zmianie ulegają priorytety konkursu, które są odpowiedzią na bariery w procesie wspierania rodziny i pieczy zastępczej.
W ostatnich latach do kluczowych priorytetów należały: rozwój placówek wsparcia dziennego, działania na rzecz zapobiegania niedostosowaniu dzieci i młodzieży,
rozwój zawodowych rodzin zastępczych, czy też przekształcanie i dochodzenie do
standardów opieki i wychowania w całodobowych placówkach opiekuńczo-wychowawczych.
Budowanie lokalnych systemów opieki nad dzieckiem i rodziną jest celem
długofalowym i zależy przede wszystkim od możliwości finansowych i aktywności
samorządu terytorialnego. Dzięki wsparciu jednostek samorządu terytorialnego
w ramach Programu, w wielu samorządach prawidłowo funkcjonuje system opieki
nad dzieckiem i rodziną, począwszy od działań profilaktycznych, poprzez rozwój niespokrewnionych z dzieckiem zawodowych rodzin zastępczych, czy też dostosowanie
placówek opiekuńczo-wychowawczych do obowiązujących standardów.
113
Ustawa z dnia 22 stycznia 2010 r. o zmianie ustawy o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie oraz niektórych innych ustaw (Dz.U z 2010 r. Nr 28, poz. 146).
155
Zamierzonym efektem jest:
a. zahamowanie wzrostu liczby dzieci przebywających w różnych formach opieki
poza rodziną;
b. zapewnienie opieki dzieciom o szczególnych potrzebach, pozbawionych opieki
rodziców naturalnych;
c. poprawa warunków pobytu dzieci w placówkach opiekuńczo-wychowawczych;
d. zapobieganie wykluczeniu społecznemu pełnoletnich wychowanków placówek
opiekuńczo-wychowawczych i rodzin zastępczych.
W 2010 r. w ramach Programu Wspierania Jednostek Samorządu Terytorialnego w Budowaniu Lokalnego Systemu Opieki nad Dzieckiem i Rodziną, dofinansowano 231 wniosków na łączną kwotę 7,8 mln zł. Przy ocenie projektów brano pod
uwagę innowacyjność projektów oraz uwzględnienie potrzeb środowiska lokalnego.
Program „Oparcie społeczne dla osób z zaburzeniami psychicznymi”
Celem tego programu jest umożliwienie osobom z zaburzeniami psychicznymi
(zwłaszcza osobom przewlekle psychicznie chorym i upośledzonym umysłowo oraz
ich rodzinom) przezwyciężania trudnych sytuacji życiowych. Dotacji na realizację
projektów związanych z organizowaniem i funkcjonowaniem w ramach pomocy społecznej różnych ofert oparcia społecznego dla osób z zaburzeniami psychicznymi
udziela Minister Pracy i Polityki Społecznej. W ramach tego zadania, w 2010 r. wyasygnowana została kwota 3 mln zł.
W ramach programu wsparciem objęto 73 projekty wyłonione w drodze konkursowej (w 2009: 114). W projektach przewidziano następujące działania na rzecz
osób niepełnosprawnych: rozwijanie kompetencji społecznych i zawodowych pozwalających na uczestnictwo na rynku pracy, wspomaganie uczestnictwa w terapii grupowej, promowanie aktywnych form spędzania wolnego czasu, zapewnienie dostępu
do różnych form poradnictwa.
Przeciętna kwota wsparcia jednego projektu wyniosła 40 tys. zł (w 2009:
26,3 tys. zł).
Wspieranie rozwoju spółdzielczości socjalnej
W latach 2005–2010 realizowana była inicjatywa programowa Ministra Pracy
i Polityki Społecznej Wspieranie rozwoju spółdzielczości socjalnej, (prowadzona od
II połowy 2005 r. najpierw jako regionalne fundusze ekonomii społecznej), co pozwoliło na działanie przez kolejne lata Ośrodkom Wsparcia Spółdzielczości Socjalnej.
156
Ośrodki Wsparcia Spółdzielni Socjalnych (OWSS) stały się bardzo wysoko
cenionym elementem systemu wsparcia, dostarczając szereg danych i informacji
z zakresu praktycznej działalności spółdzielni socjalnych. Ich działalność skupiała się
głównie na dwóch zadaniach:
Zadanie 1. Działalność doradcza – obejmująca usługi doradcze w zakresie:
a. restrukturyzacji profilu działalności spółdzielni socjalnych dla uzyskania poprawy
ich sytuacji finansowej;
b. poradnictwo prawne oraz księgowo-finansowe;
c. doradztwo w tworzeniu lokalnych grup producenckich, związków rewizyjnych
spółdzielni socjalnych oraz partnerstw lokalnych dla pokonywania barier marginalizacji społecznej.
Zadanie 2. Udzielanie wsparcia finansowego spółdzielniom socjalnym przeznaczanego na:
a. poręczenia – w przypadku wspierania osób bezrobotnych zamierzających utworzyć spółdzielnię socjalną i ubiegających o środki na ten cel z Funduszu Pracy;
b. pożyczki – na opłatę składek ubezpieczeniowych spółdzielców, którym Fundusz Pracy będzie je refundował na podstawie ustawy o spółdzielniach socjalnych114;
c. pożyczki – na zakup materiałów i narzędzi niezbędnych do wykonania udzielonego zamówienia publicznego lub wykonania powierzonej realizacji zadania publicznego zgodnie z ustawą o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie115;
d. pożyczki – na wadium składane podczas uczestnictwa w przetargu oraz na wniesienie zabezpieczenia należytego wykonania umowy, o których mowa w ustawie
Prawo zamówień publicznych116;
e. granty dla działających spółdzielni socjalnych, które podejmą proces restrukturyzacji profilu swojej działalności oraz dla nowo powstałych grup założycielskich,
f. granty na przeprowadzenie lustracji.
114
115
116
Na podstawie art. 12 ust. 3 ustawy z dnia 27 kwietnia 2006 r. o spółdzielniach socjalnych (Dz.U.
z 2010 r. Nr 28, poz. 146, z późn. zm.).
Ustawa z dnia 24 kwietnia 2003 r. o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie (Dz.U. z 2010 r.
Nr 127, poz. 857, z późn zm.).
Ustawa z dnia 29 stycznia 2004 r. – Prawo zamówień publicznych (Dz.U. z 2010 r. Nr 161, poz. 1078,
z późn. zm.).
157
7.5.
System wsparcia rodzin i pieczy zastępczej
Pomoc społeczna kierowana jest do wszystkich osób potrzebujących wsparcia w wyniku wystąpienia jednego lub więcej zdarzeń wymienionych w ustawie o pomocy społecznej. Jednak znaczną część klientów pomocy stanowią osoby, których
sytuacja wymaga dodatkowych rozwiązań prawnych, bądź których problemy dotyczą
całego społeczeństwa.
Schemat 1. Struktura systemu pieczy zastępczej
RODZINY
ZASTĘPCZE
SPOKREWNIONE
Z DZIECKIEM
NIESPOKREWNIONE
Z DZIECKIEM
O CHARAKTERZE
POGOTOWIA
RODZINNEGO
ZA WODOWE
NIESPOKREWNIONE
Z DZIECKIEM
WIELODZIETNE
SPECJALISTYCZNE
Źródło: Opracowanie DAE, MPiPS.
Schemat 2. Struktura systemu wsparcia rodzin
CAŁODOBOWE PLACÓWKI
OPIEKUŃCZO-WYCHOWAWCZE
PLACÓWKA
INTERWENCYJNA
PLACÓWKA
SOCJALIZACYJNA
Źródło: Opracowanie DAE, MPiPS.
158
PLACÓWKA
WIELOFUNKCYJNA
PLACÓWKA
RODZINNA
Opieka nad dzieckiem w środowisku
W świetle ustawy o pomocy społecznej, do tworzenia systemu profilaktyki
i opieki nad dziećmi, w tym do zapewnienia miejsc w placówkach opiekuńczo-wychowawczych wsparcia dziennego, są zobowiązane zarówno gmina (art. 17 ust. 1
pkt 12 i 13), jak i powiat (art. 19 pkt 4) w ramach zadań własnych. Oznacza to, że
samorządy gminne i powiatowe w pełni odpowiadają za funkcjonowanie lokalnego
systemu opieki nad dzieckiem, w tym również finansują działania z tego zakresu
z dochodów własnych.
Tabela 36.
Placówki wsparcia dziennego w latach 2004–2010
Placówki wsparcia dziennego
Rok
w gminie
publ.
w powiecie
niepubl. razem
publ.
ogółem
niepubl. razem
publ.
niepubl. razem
2004
204
132
336
139
523
662
343
655
998
2005
207
183
390
100
470
570
307
653
960
2006
241
227
468
100
346
446
341
573
914
2007
235
150
385
108
363
471
343
513
856
2008
218
222
440
85
328
413
303
550
853
2009
230
246
476
69
327
396
299
573
872
2010
187
309
496
64
329
393
251
638
889
Źródło: Sprawozdanie MPiPS-03, Departament Pomocy i Integracji Społecznej oraz Departament Polityki
Rodzinnej, MPiPS.
Ustawa o pomocy społecznej wymienia na pierwszym miejscu środowiskową
pomoc rodzinie w opiece i wychowaniu dzieci. Rozwiązania ustawowe jako priorytet
wyznaczają rozwój środowiskowych form opieki nad dzieckiem i poradnictwa rodzinnego. Zarówno gminy, jak i powiaty powinny rozwijać różnego rodzaju formy pomocy
dla rodzin naturalnych, mających trudności w wypełnianiu swoich funkcji opiekuńczo-wychowawczych. Są to działania profilaktyczne, których celem jest zapobieganie
umieszczaniu dziecka poza rodziną. Rodzina powinna otrzymać daleko idącą pomoc w formie poradnictwa, terapii, pracy socjalnej, wsparcia w wypełnianiu funkcji
opiekuńczo-wychowawczej w placówkach opiekuńczo-wychowawczych wsparcia dziennego. Wsparcie rodziny w wypełnianiu jej funkcji opiekuńczo-wychowawczej następuje poprzez rozwój placówek opiekuńczo-wychowawczych wsparcia dziennego (świetlice, kluby, ogniska wychowawcze) oraz wprowadzanie innych form wspierania dzieci
i młodzieży w środowisku takich jak np. różne formy wypoczynku letniego i zimowego
159
(kolonie, zimowiska, obozy) z elementami socjoterapii, organizowanie w ciągu całego
roku zajęć profilaktycznych, teatralnych, plastycznych, sportowych, informatycznych,
socjoterapeutycznych, z zakresu profilaktyki uzależnień, organizowanie różnego rodzaju imprez plenerowych, wycieczek itp., kawiarenek internetowych, czytelni internetowych, warsztatów komunikacji interpersonalnej, działalności pedagogów ulicznych,
prowadzenia telefonu zaufania dla dzieci i młodzieży itp. (tabela 36).
Rodziny zastępcze
Rodzina zastępcza jest formą całkowitej, bądź okresowej opieki nad dzieckiem osieroconym lub z innych przyczyn pozbawionym opieki rodziców. Rodziny zastępcze ze względu na więzi prawno-emocjonalne dzielą się na:
a. spokrewnione z dzieckiem;
b. niespokrewnione z dzieckiem;
c.
zawodowe niespokrewnione z dzieckiem:



wielodzietne,
specjalistyczne,
charakterze pogotowia rodzinnego.
W ustawie o pomocy społecznej, szczególny nacisk położono na tworzenie
niespokrewnionych z dzieckiem zawodowych rodzin zastępczych. Rodziny te, poza
wymogami ustalonymi dla wszystkich rodzin zastępczych, muszą spełniać dodatkowe
kryteria, np. uzyskanie pozytywnej opinii ośrodka pomocy społecznej oraz odbycie
dodatkowego szkolenia i uzyskanie zaświadczenia kwalifikacyjnego.
Zawodowe rodziny zastępcze są tworzone przez powiat, a dane o takich rodzinach powinny być udostępniane sądom.
Jako pierwsze zawodowe rodziny zastępcze zaczęto tworzyć już w 2000 r.
rodziny zastępcze pełniące funkcje pogotowia rodzinnego. Odnotowano znaczący
rozwój tych rodzin. Są to rodziny, do których trafiają dzieci w sytuacjach kryzysowych,
głównie małe (do lat 10).
Obok pogotowia rodzinnego tworzone są rodziny wielodzietne, w których
przebywać mogą liczne rodzeństwa.
W specjalistycznych rodzinach opiekę i wychowanie powinny znaleźć dzieci, które z powodów zdrowotnych wymagają stałej opieki i pielęgnacji oraz dzieci niedostosowane społecznie.
160
W spokrewnionych i niespokrewnionych z dzieckiem rodzinach zastępczych
umieszcza się do trójki dzieci – liczba ta może ulec zwiększeniu w przypadku
umieszczenia licznego rodzeństwa.
Zawodowe niespokrewnione z dzieckiem wielodzietne rodziny zastępcze
są formą pomocy zwłaszcza dla licznego rodzeństwa. W rodzinach tych umieszcza
się od trzech do sześciorga dzieci.
Zawodowe niespokrewnione z dzieckiem specjalistyczne rodziny zastępcze są przeznaczone dla dzieci chorych, a także dla dzieci niedostosowanych
społecznie. W rodzinach tych może wychowywać się do trójki dzieci.
W zawodowych niespokrewnionych rodzinach zastępczych o charakterze pogotowia rodzinnego umieszczane są dzieci w sytuacjach kryzysowych do
czasu uregulowania sytuacji prawnej dziecka. Maksymalny czas pobytu dziecka
w pogotowiu rodzinnym to 15 miesięcy.
Dynamikę rozwoju rodzin zastępczych obrazują następujące statystyki zbierane przez Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej (tabela 37).
Tabela 37.
Liczba rodzin zastępczych oraz dzieci w nich przebywających w Polsce
w latach 2007–2010
Rodziny
zastępcze
Ogółem,
w tym:
spokrewnione
z dzieckiem
niespokrewnione
z dzieckiem
zawodowe,
w tym:
wielodzietne
specjalistyczne
o char. pogotowia
rodzinnego
Liczba rodzin
Liczba dzieci w rodzinach
2007
2008
2009
2010
2007
2008
2009
2010
43 996
44 417
44 335
44 417
64 995
65 624
65 590
65 950
36 788
36 880
36 762
36 673
48 488
48 450
48 111
47 981
6 267
6 326
6 200
6 242
10 198
10 134
9 852
9 809
1 102
1 321
1 494
1 674
6 313
7 371
7 918
8 569
495
661
777
902
2 397
3 370
4 018
4 516
86
115
167
208
203
278
387
428
542
547
550
574
3 803
3 785
3 608
3 673
Źródło: Sprawozdanie MPiPS-03, Departament Pomocy i Integracji Społecznej oraz Departament Polityki
Rodzinnej, MPiPS.
Koszty utrzymania dzieci umieszczonych w rodzinach zastępczych po
1 stycznia 2004 r. ponosi powiat właściwy dla miejsca zamieszkania dziecka przed
161
umieszczeniem w rodzinie zastępczej, przy czym wypłaty dokonuje powiat zamieszkania rodziny zastępczej, a powiat zamieszkania dziecka przed umieszczeniem
w rodzinie zastępczej, w oparciu o zawarte porozumienie, zwraca koszty utrzymania.
Finansowanie rodzin zastępczych można podzielić na świadczenia obligatoryjne, do których należą:
a. pomoc na częściowe pokrycie kosztów utrzymania dziecka w rodzinach zastępczych;
b. wynagrodzenie dla zawodowych niespokrewnionych z dzieckiem rodzin zastępczych;
c. oraz na świadczenia fakultatywne, w skład których wchodzą:
 jednorazowe świadczenie z tytułu przyjęcia dziecka do rodziny,
 jednorazowa lub okresowa pomoc z powodu zdarzenia losowego.
Świadczenia dla rodzin zastępczych obliczane są w oparciu o rozporządzenie
Rady Ministrów w sprawie zweryfikowanych kryteriów dochodowych oraz kwot świadczeń pieniężnych z pomocy społecznej117.
Podstawą naliczania wszystkich świadczeń dla rodzin zastępczych jest kwota 1647 zł.
Miesięczna pomoc pieniężna na częściowe pokrycie kosztów utrzymania
dziecka w rodzinie zastępczej wynosi 40% podstawy (658,80 zł) pomniejszoną o kwotę odpowiadającą 50% dochodu dziecka, nie mniej jednak niż 10% podstawy. Świadczenie to jest zwiększane, w zależności od wieku dziecka, stanu zdrowia, stopnia
niedostosowania społecznego.
Rodziny zastępcze, wychowujące dzieci o szczególnych potrzebach otrzymują pomoc pieniężną na dziecko w wysokości nie niższej niż:
a. 60% podstawy dla dzieci do 7 lat oraz, dla dzieci 7–18 lat posiadających orzeczenie o niepełnosprawności i dla dzieci 7–18 lat umieszczonych na podstawie
ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich: 988,20 zł;
b. 80% podstawy dla dzieci do 7 lat posiadających orzeczenie o niepełnosprawności
oraz dla dzieci 7–18 lat umieszczonych na podstawie ustawy o postępowaniu
w sprawach nieletnich i pobierających zasiłek pielęgnacyjny: 1317,60 zł.
pomniejszoną o kwotę odpowiadającą 50% dochodu dziecka, nie mniej jednak niż
20% podstawy.
117
Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 29 lipca 2007 r. w sprawie zweryfikowanych kryteriów dochodowych oraz kwot świadczeń pieniężnych z pomocy społecznej (Dz.U. z 2007 r. Nr 127, poz. 1055).
162
Rodziny niespokrewnione z dzieckiem otrzymują dodatkowo 10% podstawy,
tj. 164,70 zł.
Niespokrewnione z dzieckiem zawodowe wielodzietne i specjalistyczne rodziny zastępcze, obok świadczeń dla dzieci, otrzymują wynagrodzenie w wysokości do
160% podstawy tj. do 2 635,20 zł, nie mniej jednak niż 95% podstawy.
Niespokrewnione z dzieckiem zawodowe rodziny zastępcze o charakterze
pogotowia rodzinnego obok świadczeń dla dzieci otrzymują wynagrodzenie:
a. za sprawowaną opiekę i wychowanie w wysokości 160% podstawy (2635 zł);
b. za pozostawanie w gotowości w wysokości 95% podstawy (1564,65 zł).
Placówki opiekuńczo-wychowawcze
W Polsce działają publiczne placówki opiekuńczo-wychowawcze prowadzone
przez samorządy – przede wszystkim powiaty, ale również gminy i samorządy wojewódzkie oraz niepubliczne placówki opiekuńczo-wychowawcze prowadzone przez
organizacje pozarządowe (stowarzyszenia i fundacje), Kościół Katolicki i inne Kościoły oraz organizacje kościelne (np. CARITAS).
Dzieci, które z różnych względów (wiek, zaburzenia w zachowaniu, traumatyczne doświadczenia w rodzinie itp.) nie mogą być wychowywane w rodzinach zastępczych, umieszczane są w całodobowych placówkach opiekuńczo-wychowawczych. Do placówki opiekuńczo-wychowawczej na pobyt całodobowy dziecko może
trafić dopiero po wyczerpaniu możliwości udzielenia pomocy w rodzinie naturalnej lub
umieszczenia w rodzinie zastępczej. Ustawa o pomocy społecznej przewiduje następujące typy placówek opiekuńczo-wychowawczych:
a. placówka interwencyjna (doraźna, całodobowa opieka, trwająca nie dłużej niż
3 miesiące);
b. placówka rodzinna (jedna wielodzietna rodzina dla 4–8 dzieci w różnym wieku,
które nie mogą być umieszczane w rodzinie zastępczej lub przysposobione);
c.
placówka socjalizacyjna (zapewniają nie więcej niż 30 dzieciom całodobową
opiekę i wychowanie oraz zaspokajają ich niezbędne potrzeby; zapewniają dzieciom kształcenie, wyrównanie opóźnień rozwojowych i szkolnych, podejmują
działania w celu powrotu dziecka do rodziny lub znalezienia rodziny przysposabiającej);
d. placówka wielofunkcyjna (może łączyć działania interwencyjne, socjalizacyjne
i inne działania na rzecz pomocy dziecku i rodzinie).
163
Tabela 38.
Liczba całodobowych placówek opiekuńczo-wychowawczych w Polsce
w latach 2007–2010
Placówki
opiekuńczo-wychowawcze
Liczba placówek
Liczba dzieci korzystających
2007
2008
2009
2010
2007
2008
2009
2010
735
741
762
766
31 619
29 815
29 712
28 566
44
37
38
35
4 619
2 955
2 628
2 058
rodzinne
274
279
267
282
2 261
2 226
2 242
2 495
socjalizacyjne
263
259
268
277
12 505
11 343
11 106
10 660
wielofunkcyjne
154
166
189
177
12 234
13 291
13 736
13 404
Ogółem
interwencyjne
Ośrodki adopcyjno-opiekuńcze
Tworzenie i prowadzenie ośrodka adopcyjno-opiekuńczego jest zadaniem
własnym powiatu. Ośrodek adopcyjno-opiekuńczy jest specjalistyczną placówką o charakterze diagnostyczno-konsultacyjnym, inicjującą i wspomagającą zastępcze formy
wychowania rodzinnego.
Do głównych zadań ośrodka należą:
a. pozyskiwanie i kwalifikowanie osób wyrażających gotowość zapewnienia dziecku
zastępczego wychowania rodzinnego w formie: przysposobienia, rodziny zastępczej (ew. rodzinnego domu dziecka);
b. kwalifikowanie dzieci do umieszczenia w rodzinnych środowiskach zastępczych,
c.
pomoc w regulowaniu sytuacji prawnej dzieci kwalifikujących się do umieszczenia
w zastępczych środowiskach rodzinnych;
d. poradnictwo i pomoc pedagogiczna dla rodziców przysposabiających, zastępczych (i ew. prowadzących rodzinne domy dziecka);
e. pośrednictwo adopcyjne i pomoc w zakresie przygotowywania wniosków do sądu
o przysposobienie (procedury adopcyjne);
f.
pomoc dla rodzin naturalnych w zakresie wychowania i opieki nad dziećmi.
Ośrodek realizuje swoje zadania poprzez:
a. prowadzenie procedur adopcyjnych;
b. szkolenie i kwalifikowanie osób zgłaszających gotowość przysposobienia dziecka;
c.
szkolenie i kwalifikowanie kandydatów zgłaszających gotowość do pełnienia funkcji
rodzin zastępczych (oraz ew. do prowadzenia rodzinnych domów dziecka);
164
d. pracę z rodzinami biologicznymi dzieci przebywających w rodzinnej opiece zastępczej;
e. dokonywanie okresowej oceny sytuacji dzieci przebywających w rodzinnych domach dziecka oraz pomoc w sporządzaniu indywidualnych planów pracy z tym
dzieckiem;
f. opracowywanie programów szkoleniowych dla rodzin przysposabiających i rodzin
zastępczych;
g. prowadzenie banków danych o dzieciach oczekujących na przysposobienie oraz
o rodzinach zakwalifikowanych do pełnienia funkcji rodziny zastępczej i zgłaszających gotowość przysposobienia dziecka (wojewódzkie banki danych i centralny
bank danych).
Tabela 39.
Liczba ośrodków adopcyjno-opiekuńczych oraz osób z nich korzystających
w Polsce w latach 2007–2010
Ośrodki
adopcyjno-opiekuńcze
Ogółem
Liczba
ośrodków
Liczba osób korzystających
(w tys.)
2007
2008
2009
2010
2007
2008
2009
2010
90
91
94
93
32,5
33,7
33,2
32,5
W tym prowadzące pracę z:
rodziną naturalną
66
78
73
78
7,7
7,5
7,9
7,6
rodziną zastępczą
71
79
74
79
12,6
11,6
11,0
10,5
rodziną adopcyjną
66
78
79
80
12,1
14,6
14,3
14,3
Osoby usamodzielniające się
Zgodnie z obowiązującymi aktami prawnymi osoba, która osiągnęła pełnoletniość w rodzinie zastępczej oraz osoba pełnoletnia opuszczająca placówkę opiekuńczo-wychowawczą typu rodzinnego i socjalizacyjnego, dom pomocy społecznej dla
dzieci i młodzieży niepełnosprawnych intelektualnie, dom dla matek z małoletnimi
dziećmi i kobiet w ciąży, schronisko dla nieletnich, zakład poprawczy, specjalny ośrodek szkolno-wychowawczy, specjalny ośrodek wychowawczy, młodzieżowy ośrodek
socjoterapii zapewniający całodobową opiekę i młodzieżowy ośrodek wychowawczy,
zwana „osobą usamodzielnianą, zostaje objęta pomocą mającą na celu jej życiowe
usamodzielnienie i integrację ze środowiskiem przez pracę socjalną, a także pomocą:
a. pieniężną na usamodzielnienie;
b. pieniężną na kontynuowanie nauki;
165
c.
w uzyskaniu odpowiednich warunków mieszkaniowych, w tym w mieszkaniu
chronionym;
d. w uzyskaniu zatrudnienia;
e. na zagospodarowanie w formie rzeczowej.
Pomoc pieniężna na kontynuowanie nauki przysługuje pełnoletnim wychowankom rodzin zastępczych oraz placówek opiekuńczo-wychowawczych, jeżeli
kontynuują naukę w gimnazjum, szkole ponadpodstawowej, szkole ponadgimnazjalnej lub w szkole wyższej, a ich dochód nie przekracza 200% kryterium dochodowego
określonego w ustawie o pomocy społecznej. Jeśli wychowanek zamieszkuje z rodziną dochód na osobę w rodzinie nie może przekraczać 200% kryterium dochodowego
na osobę w rodzinie.
Pomoc pieniężna na usamodzielnienie może być przyznana na zaspokojenie ważnej potrzeby życiowej osoby usamodzielnianej, tj. w szczególności na:
a. polepszenie warunków mieszkaniowych;
b. stworzenie warunków do działalności zarobkowej w tym podniesienie kwalifikacji
zawodowych;
c. pokrycie wydatków związanych z nauką osoby usamodzielnianej.
Wysokość świadczeń z tytułu usamodzielnienia uzależniona jest od czasu
przebywania dziecka poza rodziną oraz od form udzielonej pomocy.
Pomoc na zagospodarowanie w formie rzeczowej jest przyznawana na
zakup:
 materiałów niezbędnych do przeprowadzenia remontu i wyposażenia mieszkania
a. niezbędnych urządzeń domowych;
b. pomocy naukowych;
c. sprzętu rehabilitacyjnego;
d. sprzętu, który może służyć do podjęcia zatrudnienia.
Pozostała pomoc udzielana pełnoletnim wychowankom rodzin zastępczych
i placówek opiekuńczo-wychowawczych to:
a. pomoc w uzyskaniu wykształcenia zgodnego z możliwościami i aspiracjami osoby
usamodzielnianej;
b. pomoc w uzyskaniu odpowiednich kwalifikacji zawodowych;
c. całkowite lub częściowe pokrycie wydatków związanych z wynajmem pokoju;
d. ułatwienie uzyskania mieszkania socjalnego z zasobów gminy;
166
e. umożliwienie osobie usamodzielnianej zamieszkania w internacie i w akademiku
oraz pokrycie kosztów z tym związanych;
f. pomoc w podjęciu zatrudnienia.
Takie działania mają na celu zapobieganie wykluczeniu społecznemu osób
opuszczających placówki opiekuńczo-wychowawcze i rodziny zastępcze.
Osoby usamodzielniane otrzymują następujące świadczenia pieniężne:
a. świadczenie miesięczne na kontynuowanie nauki – 30% podstawy;
b. świadczenie jednorazowe na usamodzielnienie:
 w przypadku, gdy osoba usamodzielniana przebywała przez okres powyżej
3 lat w rodzinie zastępczej niespokrewnionej z dzieckiem, zawodowej niespokrewnionej z dzieckiem, rodzinie zastępczej, placówce opiekuńczo-wychowawczej typu socjalizacyjnego, rodzinnego lub domu pomocy społecznej
dla dzieci i młodzieży niepełnosprawnych intelektualnie oraz domu dla matek
z małoletnimi dziećmi i kobiet w ciąży, wtedy otrzymuje świadczenie w wysokości 400%, przez okres od dwóch do trzech lat – 200% podstawy, przez
okres od roku do dwóch lat – 100% podstawy;
 w przypadku, gdy osoba usamodzielniana przebywała przez okres powyżej
3 lat w rodzinie zastępczej spokrewnionej z dzieckiem lub opuszczającej młodzieżowy ośrodek wychowawczy, młodzieżowym ośrodku socjoterapii zapewniającym całodobową opiekę, specjalnym ośrodku szkolno-wychowawczym,
zakładzie poprawczym lub schronisku dla nieletnich, wtedy otrzymuje świadczenie w wysokości 300% podstawy, 200% podstawy przez okres od dwóch do
trzech lat, 100% podstawy przez okres od roku do dwóch lat;
c. świadczenie jednorazowe na zagospodarowanie w formie rzeczowej w wysokości
do 300% podstawy lub 300% podstawy dla pełnoletnich wychowanków rodzin
zastępczych z umiarkowanym lub znacznym stopniem niepełnosprawności.
Tabela 40.
Liczba osób usamodzielnianych w latach 2006–2010
Rodzaj pomocy
w usamodzielnieniu
Pomoc pieniężna na usamodzielnienie
Liczba osób usamodzielnianych
2006
2007
2008
2009
2010
2 266
3 345
4 025
4 227
4 303
26 354
25 544
23 493
22 526
22 477
Pomoc rzeczowa
3 921
4 338
4 644
4 686
4 573
Pomoc mieszkaniowa
1 004
948
947
961
1 043
Pomoc w zatrudnieniu
675
637
782
599
304
Pomoc pieniężna na kontynuowanie nauki
167
7.6.
Uchodźcy
Na mocy ustawy o pomocy społecznej, uchodźcom udziela się pomocy mającej na celu wspieranie procesu jego indywidualnej integracji. Pomoc uchodźcom
w zakresie indywidualnego programu integracji oraz opłacanie za te osoby składek na
ubezpieczenie zdrowotne należy do zadań z zakresu administracji rządowej realizowanych przez powiat.
Indywidualny program integracji uzgadniany jest między powiatowym centrum
pomocy rodzinie a uchodźcą, określa się w nim wysokość, zakres i formy pomocy
oraz zobowiązania zarówno powiatowego centrum pomocy rodzinie jak i uchodźcy.
Pomoc integracyjna udzielana jest przez okres nie dłuższy niż 12 miesięcy i obejmuje
świadczenia pieniężne na utrzymanie i pokrycie wydatków związanych z nauką języka polskiego, w wysokości od 446 zł do 1175 zł miesięcznie na osobę, opłacanie
składki na ubezpieczenie zdrowotne oraz specjalistyczne poradnictwo socjalne. Odpowiednie regulacje znajdują się w rozporządzeniu Ministra Pracy i Polityki Społecznej w sprawie udzielania pomocy cudzoziemcom, którzy uzyskali w Rzeczypospolitej
Polskiej status uchodźcy lub ochronę uzupełniającą118.
Po zakończeniu indywidualnego programu integracji cudzoziemcy ci mogą korzystać ze świadczeń na zasadach ogólnych przewidzianych ustawą o pomocy społecznej.
Ze świadczeń pomocy społecznej w ramach indywidualnych programów integracji w 2006 r. skorzystały 652 osoby, w 2007 – 521, w 2008 r. beneficjentami
świadczeń zostało 1366 uchodźców, natomiast w 2009 r. pomocą objęto 270 uchodźców, a 3118 cudzoziemców objęto ochroną uzupełniającą. W 2010 r. pomocą objęto
142 uchodźców, a uzupełniającą 1939.
118
Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 9 marca 2009 r. w sprawie udzielania
pomocy cudzoziemcom, którzy uzyskali na terenie Rzeczypospolitej Polskiej status uchodźcy lub
ochronę uzupełniającą (DZ.U. z 2009 r. Nr 45, poz. 366).
168
Rozdział 8. Fundusz Inicjatyw Obywatelskich
Rozdział 8. FUNDUSZ INICJATYW OBYWATELSKICH
8.1.
Program Operacyjny Fundusz Inicjatyw Obywatelskich na lata 2009–2013
(PO FIO) został ustanowiony na podstawie przepisów ustawy o zasadach prowadzenia polityki rozwoju119 oraz sektorowej Strategii Wspierania Rozwoju Społeczeństwa
Obywatelskiego na lata 2009–2015 (SWRSO) (dostosowanej do Strategii Rozwoju
Kraju na lata 2007–2015), a także na bazie doświadczenia zdobytego podczas wdrażania Programu FIO w latach 2005–2007 i jego kontynuacji w 2008 r.
PO FIO w nowej formule, w perspektywie finansowej 2009–2013, stanowi
przedsięwzięcie komplementarne w stosunku do Programu Operacyjnego Kapitał
Ludzki na lata 2007–2013 (PO KL).
Dokumenty programowe służyły jako podstawa do stworzenia dokumentu Zasady przyznawania i rozliczania dotacji w ramach Programu Operacyjnego Fundusz
Inicjatyw Obywatelskich w 2010 r., w którym opisano warunki przyznawania i rozliczania dotacji w ramach FIO, w tym procedurę składania wniosków w ramach ogłoszonego konkursu oraz zasady ich oceniania (określono również kryteria oceny formalnej i merytorycznej wniosku). Dokumenty były upublicznione poprzez zamieszczenie na stronie internetowej Departamentu Pożytku Publicznego w Ministerstwie
Pracy i Polityki Społecznej – www.pozytek.gov.pl.
Warunki uczestnictwa w konkursie organizowanym w ramach FIO
Podmioty uprawnione
Podmiotami uprawnionymi do korzystania ze środków finansowych przeznaczonych na realizację Programu FIO były:
a. organizacje pozarządowe, o których mowa w art. 3 ust. 2 ustawy z dnia 24 kwietnia 2003 r. o działalności pożytku publicznego i wolontariacie;
b. kościelne osoby prawne i jednostki organizacyjne, o których mowa w ustawie
o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie120 (w art. 3 ust. 3 pkt 1);
119
120
Ustawa z dnia 6 grudnia 2006 r. o zasadach prowadzenia polityki rozwoju (Dz.U. z 2009 r. Nr 157,
Ustawa o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie (op. cit.).
169
spółdzielnie socjalne, o których mowa w ustawie o spółdzielniach socjalnych121
c.
(w zakresie działalności społecznie użytecznej w sferze zadań publicznych).
Podmiotami nieuprawnionymi do składania wniosków o dofinansowanie realizacji zadania w ramach FIO były:
a. stowarzyszenia jednostek samorządu terytorialnego, o których mowa w art. 3
ust. 3 pkt 2 ustawy o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie,
b. podmioty wskazane w art. 3 ust. 4 ustawy o działalności pożytku publicznego
i o wolontariacie, tj. partie polityczne, związki zawodowe i organizacje pracodawców, samorządy zawodowe, fundacje, których jedynym fundatorem jest Skarb
Państwa lub jednostka samorządu terytorialnego (z zastrzeżeniem ppkt a, b i c
ww. artykułu), a także fundacje utworzone przez partie polityczne oraz kluby
sportowe będące spółkami prawa handlowego.
Kryteria strategiczne w procedurze przyznawania dotacji
W 2010 r. PO FIO realizowany był na podstawie dokumentu Zasady przyznawania i rozliczania dotacji w ramach Programu Operacyjnego Fundusz Inicjatyw
Obywatelskich w 2010 r. W dokumencie tym określono kryteria strategiczne, stworzone w związku z koniecznością zapewnienia realizacji celów szczegółowych
PO FIO. Spełnienie kryteriów strategicznych nie było obowiązkowe do zakwalifikowania projektu do dofinansowania i realizacji. Informacje o kryteriach strategicznych są
zaprezentowane w tabeli 41.
W przypadku wniosków dofinansowanych, trzecie kryterium spełniało 57,5%
z nich, pierwsze kryterium – 48%, drugie – 35,9%. Wszystkie trzy kryteria strategiczne spełniało 11,8% dofinansowanych wniosków.
121
Ustawa o spółdzielniach socjalnych (op. cit.).
170
Tabela 41.
Kryteria strategiczne w 2010 r.
Kryteria strategiczne w 2010 r.
Priorytety
Priorytet I
Aktywni świadomi
obywatele, aktywne
wspólnoty lokalnej
I
(identyczne dla
każdego
Priorytetów)
II
(inne dla
poszczególnych
Priorytetów)
III
(inne dla
poszczególnych
Priorytetów)
5 pkt
5 pkt
10 pkt
Projekt
ukierunkowany
na rozwój wolontariatu
Organizacja
założona po
1 stycznia 2008 r.
i wnioskująca o nie
więcej niż 100 tys. zł
Projekt realizowany
przez organizację
mającą swoją siedzibę
w gminie poniżej 100 tys.
mieszkańców
Organizacja założona
po 1 stycznia 2008 r.
Projekt realizowany
przez organizację
w województwie o niskim
uczestnictwie NGO,
tj. w województwach
świętokrzyskim lub
lubuskim122
Priorytet II
Sprawne organizacje
pozarządowe
w dobrym państwie
Projekt
ukierunkowany
na rozwój
wolontariatu
Priorytet III
Integracja
i aktywizacja
społeczna,
zabezpieczenie
społeczne
Projekt
ukierunkowany
na rozwój
wolontariatu
Priorytet IV
Rozwój
przedsiębiorczości
społecznej
Projekt
ukierunkowany
na rozwój
wolontariatu
Organizacja założona Projekt adresowany jest
przed 1 stycznia 2008 r.
do dzieci i młodzieży
do 18 roku życia lub
osób po 60 roku życia
Organizacja założona
po 1 stycznia 2008 r.
Projekt realizowany
przez organizację
w województwie
o wysokim wskaźniku
zagrożenia ubóstwem,
tj. w województwach
świętokrzyskim lub
lubelskim123
Źródło: Materiały Departamentu Pożytku Publicznego, MPiPS.
122
123
Województwa zostały wskazane na podstawie danych własnych MPiPS (liczba projektów dofinansowanych w ramach FIO 2007–2008) oraz REGON (liczba podmiotów trzeciego sektora w podziale na
województwa w liczbach bezwzględnych oraz w przeliczeniu na 10 tys. mieszkańców w 2007 r.).
Województwa zostały wskazane na podstawie danych Głównego Urzędu Statystycznego: województwa o najwyższym wskaźniku zagrożenia ubóstwem (Warunki życia ludności Polski w latach 2004–
–2005, GUS, Departament Statystyki Społecznej, Warszawa 2007).
171
8.2.
Priorytety wsparcia
Realizacja programu przebiegała w zakresie czterech Priorytetów skorelowanych z celami szczegółowymi PO FIO na lata 2009–2013 w ramach priorytetów wyznaczone zostały obszary działań (tabela 42).
Tabela 42.
Obszary działań w ramach poszczególnych priorytetów
Priorytet 1. Aktywni, świadomi obywatele, aktywne wspólnoty lokalne
1.1 Kształtowanie
wiedzy i umiejętności
pozwalających na
aktywne uczestnictwo
w życiu publicznym
Programy edukacyjne związane ze wzmacnianiem świadomości społecznej i obywatelskiej
1.2 Aktywizacja obywateli
w sprawach publicznych
Programy na rzecz obywatelskiego zaangażowania w sprawy
publiczne, np. poprzez udział w debatach publicznych, konsultacjach społecznych, udział w wyborach, wolontariat, filantropię, członkostwo w stowarzyszeniach
1.3 Rozwój poradnictwa
i rzecznictwa
obywatelskiego
Rzecznictwo interesów osób i rodzin wobec: instytucji publicznych sektora administracji, wymiaru sprawiedliwości i gospodarki; inicjatywy skierowane do środowisk zagrożonych wykluczeniem społecznym oraz wykluczone społecznie, w związku
z niską świadomością prawną i niedostatkiem aktywności administracji publicznej w tym zakresie, zwiększające dostęp do
tego rodzaju poradnictwa
1.4 Ochrona
i upowszechnianie
praw dziecka
Działania na rzecz zapewnienia dziecku pełnego i harmonijnego rozwoju z poszanowaniem jego godności i podmiotowości
1.5 Ochrona praw
konsumenta
Działania promujące rozwój ruchu konsumenckiego w lokalnych środowiskach, działania promujące sprawiedliwy handel (rozumiany jako wyraz partnerstwa między producentami
a odbiorcami oraz jako przejaw uczciwej konkurencji, uwzględniający interes społeczny, poddany społecznej kontroli), walkę z wszelkimi praktykami o charakterze monopolistycznym,
w tym w odniesieniu do funkcjonowania wąskich grup interesu,
a także nierzetelnych i nielegalnych praktyk marketingowych,
w tym stosowaniem reklamy w sposób niezgodny z prawem
oraz interesem publicznym
1.6 Zwiększenie dostępu
do informacji publicznej
Edukacja i promocja w zakresie praw obywateli i obowiązków
służb publicznych w kwestii dostępu do informacji publicznej (w tym także upowszechniania w społeczeństwie nawyku
wykorzystywania publicznych usług i treści udostępnianych
w formie elektronicznej), wsparcie dla inicjatyw na rzecz informacyjnego ładu na poziomie lokalnym i regionalnym
172
1.7 Aktywizacja kobiet
w życiu publicznym
Podniesienie poziomu podmiotowości społecznej kobiet, aktywizacja kobiet do pełnienia istotnych ról społecznych w życiu
publicznym
1.8 Pielęgnowanie tożsamo- Promocja rodzimej tradycji, ze szczególnym uwzględnieści narodowej i kulturowej niem podtrzymywania, popularyzowania szeroko pojętego dziedzictwa narodowego, wspieranie inicjatyw będących efektem
współpracy różnorodnych środowisk, instytucji publicznych oraz
organizacji pozarządowych w sferze tradycji oraz lokalnej, regionalnej i narodowej kultury
1.9 Wspieranie działań na
rzecz zrównoważonego
rozwoju i ochrony
środowiska
Tworzenie lokalnych programów ekologicznych oraz programów na rzecz ochrony zwierząt
1.10 Upowszechnianie kultury Wspieranie inicjatyw w zakresie sportu powszechnego i kultury
fizycznej i sportu
fizycznej dla wszystkich
w środowisku lokalnym
1.11 Edukacja i promocja
w zakresie obronności
i bezpieczeństwa
narodowego oraz
bezpieczeństwa
publicznego
Kształtowanie patriotycznych i proobronnych postaw społeczeństwa, przygotowanie młodzieży do służby wojskowej i służby
w innych formacjach obronnych, działania służące upowszechnianiu tradycji i historii oręża polskiego, szkolenia i akcje profilaktyczne dotyczące zagadnień z zakresu bezpieczeństwa
powszechnego, wspieranie i upowszechnianie działań na rzecz
ratownictwa i ochrony ludności (m.in. edukacja i promocja zagadnień z zakresu bezpieczeństwa powszechnego, ratownictwa i ochrony ludności, bezpiecznych zachowań w obliczu
klęsk żywiołowych i katastrof, bezpiecznych zachowań w górach i nad wodami, aktywizacja społeczności lokalnych na
rzecz społecznego wsparcia służb publicznych w zakresie ratownictwa)
Priorytet 2. Sprawne organizacje pozarządowe w dobrym państwie
2.1 Rozwój potencjału
organizacji
pozarządowych
Działania nakierowane na wyrównywanie szans organizacji
słabo rozwiniętych infrastrukturalnie poprzez pomoc w formie
szkoleniowej, informacyjnej, konsultacyjnej i doradczej
2.2 Wolontariat
w organizacjach
pozarządowych
W szczególności inicjatywy łączące bezinteresowne działanie
z kształtowaniem więzi społecznych opartych na zaufaniu
i solidarności społecznej
Priorytet 3. Integracja i aktywizacja społeczna. Zabezpieczenie społeczne
Wspieranie
3.1 podstawowych funkcji
rodziny
Kształtowanie postaw i wartości rodzinnych, propagowanie
wzorców życia rodzinnego, aktywizacja społeczna i ekonomiczna rodzin, wspomaganie rodzin pracowników migrujących za granicę, działania na rzecz przystosowania lokalnego
środowiska gospodarczego i społecznego oraz infrastruktury
instytucjonalnej do potrzeb godzenia aktywności zawodowej
rodziców z wychowywaniem dzieci, działania na rzecz zmiany
społecznego przyzwolenia na niewywiązywanie się z obowiązków alimentacyjnych, a także na rzecz tworzenia możliwości wyboru aktywnych form przeciwdziałania ubóstwu rodzin z dziećmi zamiast biernych form (świadczenia)
173
3.2 Rozwiązywanie
problemów dzieci
i młodzieży
W szczególności rozwijanie form wyrównywania szans edukacyjnych oraz przeciwdziałania wykluczeniu społecznemu i patologiom, aktywizujących rozwój intelektualny poprzez zwiększenie dostępności do sektora usług społecznych (m.in. edukacji,
kultury, turystyki), przeciwdziałanie przemocy w szkołach i placówkach oraz środowiskach rówieśniczych dzieci i młodzieży,
aktywizacja społeczna i kulturowa dzieci i młodzieży, programy
terapeutyczne i profilaktyczne dla dzieci i młodzieży zagrożonych wykluczeniem społecznym
3.3 Tworzenie równych
szans dla
dyskryminowanych
oraz najsłabszych
grup społecznych
Działania na rzecz przeciwdziałania dyskryminacji i ochrony
praw grup dyskryminowanych, zmarginalizowanych i społecznie naznaczonych, w tym na rzecz integracji osób bezdomnych
ze społeczeństwem i ich powrotu do głównego nurtu życia społecznego, wspieranie autorskich pomysłów na rzecz likwidowania przyczyn zróżnicowań społecznych i ekonomicznych,
prowadzenie edukacji informatycznej i przeciwdziałanie wykluczeniu cyfrowemu
3.4 Porozumienia na rzecz
integracji wspólnot
i społeczności
lokalnych
Ze szczególnym uwzględnieniem partnerskich relacji między
różnymi grupami społecznymi w tym zróżnicowanymi ze
względu na narodowość, pochodzenie etniczne, język, kulturę,
wyznanie
3.5 Przeciwdziałanie
zjawiskom patologii
społecznej, stanowiącym
zagrożenie dla
bezpieczeństwa
publicznego
Metody przeciwdziałania zjawiskom patologii społecznej, wykorzystujące społeczną współodpowiedzialność za stan bezpieczeństwa publicznego, działania przeciw przemocy, ze szczególnym uwzględnieniem przemocy wobec dzieci i w rodzinie
3.6 Aktywizacja ludzi
starych, integracja
międzypokoleniowa
W szczególności rozwijanie form uczestnictwa ludzi starych,
wzmacniających ich podmiotowość społeczną w środowisku lokalnym, rozwój solidarności międzypokoleniowej, działania
integrujące seniorów i młodych, wykorzystujące różne potencjały tych dwóch grup społecznych
3.7 Promocja zdrowia
Rozwój inicjatyw służących promocji zdrowego stylu życia oraz
upowszechnianiu edukacji zdrowotnej
3.8 Integracja
i aktywizacja osób
niepełnosprawnych
Działania ograniczające wykluczanie społeczne osób niepełnosprawnych, ze względu na ich funkcjonowanie w nieprzyjaznym
otoczeniu społecznym oraz trudną sytuację ekonomiczną
3.9 Działania na rzecz
Włączenie przedstawicieli grup do inicjatyw związanych z pieśrodowisk kombatanckich lęgnowaniem tradycji historycznej, wychowania patriotycznego
i osób represjonowanych i historycznej więzi międzypokoleniowej
3.10 Integracja repatriantów
w środowiskach
lokalnych
Inicjatywy na rzecz aktywizacji zawodowej i społecznej repatriantów i ich rodzin; tworzenie przyjaznego otoczenia społecznego i ekonomicznego do integracji repatriantów
3.11 Integracja i aktywizacja
zawodowa
cudzoziemców
Działania wspierające skuteczną integrację cudzoziemców
na polskim rynku pracy i w społeczeństwie, przeciwdziałanie
zjawiskom wykorzystywania cudzoziemców, pracy nielegalnej
i niezarejestrowanej, pomoc cudzoziemcom w korzystaniu
z instytucji społecznych i prawnych
174
3.12 Działania na rzecz
zachowania przez
Polonię więzi kulturowej
z Polską
Wspieranie działań mających na celu nauczanie języka polskiego, poznawanie polskiej kultury, organizowanie akcji letnich
dla dzieci i młodzieży; wspieranie akcji charytatywnych, wspieranie organizacji staży i wolontariatu dla polskiej młodzieży,
prezentacja wkładu Polaków w rozwój kulturalny i gospodarczy
państwa zasiedlenia, informowanie i poprawa dostępu do informacji nt. Polski i Polaków wśród obcokrajowców w skupiskach Polonii
3.13 Wypoczynek dzieci
i młodzieży,
krajoznawstwo
i turystyka społeczna
Promocja krajoznawstwa poprzez turystykę wśród dzieci
i młodzieży, w szczególności w ramach letniego i zimowego
wypoczynku, wspieranie inicjatyw związanych z projektami
turystycznymi mającymi na celu podniesienie atrakcyjności
turystycznej i kulturowej obszarów oraz wpływ na rozwój lokalny
3.14 Inicjatywy na rzecz
udzielania pomocy
humanitarnej
Przedsięwzięcia mające na celu przygotowanie do niesienia
oraz organizację pomocy humanitarnej, przygotowanie wolontariuszy w zakresie udzielania pomocy humanitarnej na terenach dotkniętych klęskami, katastrofami i konfliktami zbrojnym
Priorytet 4. Rozwój przedsiębiorczości społecznej
4.1 Przedsiębiorczość
społeczna
i upowszechnianie
idei partnerstwa
trójsektorowego
Szkoleniowo-doradcze wsparcie rozwoju różnych form przedsiębiorczości społecznej inicjowanej i prowadzonej przez organizacje pozarządowe, promowanie i upowszechnianie idei
przedsiębiorczości społecznej oraz dobrych praktyk w tym obszarze, promowanie i upowszechnianie idei społecznego zaangażowania przedsiębiorców oraz współpracy organizacji pozarządowych, biznesu i administracji publicznej, promowanie
nowych form gospodarowania i tworzenia własnych miejsc
pracy – spółdzielczość socjalna
4.2 Wolontariat
pracowniczy
Rozumiany jako formy bezinteresownej i nieodpłatnej aktywności społeczno-zawodowej pracowników realizowane w oparciu o koncepcję społecznej odpowiedzialności biznesu we
współpracy z organizacjami pozarządowymi – w szczególności
inicjatywy łączące bezinteresowne działanie z kształtowaniem
więzi społecznych opartych na zaufaniu i solidarności społecznej
175
Liczbę dofinansowanych wniosków w podziale na obszary prezentuje tabela 43.
Tabela 43.
Liczba wniosków dofinansowanych w ramach FIO 2010 w podziale na priorytety i obszary
Priorytet
1
2
3
4
Liczba dofinansowanych
wniosków ogółem
202
125
163
86
w podziale na obszary
i priorytety
1.1
17
2.1
85
3.1
3
4.1
82
1.2
13
2.2
40
3.2
79
4.2
4
1.3
8
3.3
6
1.4
4
3.4
0
1.5
0
3.5
1
1.6
2
3.6
19
1.7
12
3.7
8
1.8
60
3.8
22
1.9
21
3.9
1
1.10
50
3.10
0
1.11
15
3.11
0
3.12
4
3.13
20
3.14
0
Najwięcej dofinansowanych wniosków (30,97%) dotyczyło zadań realizowanych w ramach priorytetu nr 1. Najmniej projektów przeprowadzonych zostało w priorytecie nr 4 (17,41%).
Nie wszystkie organizacje uzyskują pełną, wnioskowaną kwotę dotacji. Niemniej mechanizm taki, podyktowany również praktyką działań organizacji pozarządowych (m. in. brak ostrych wycen dóbr i usług), umożliwia sfinansowanie większej liczby projektów. W przypadku nie wydania wszystkich środków finansowych, podmioty
zobligowane są do zwrócenia nadwyżki. Wysokość środków przyznanych na dofinansowanie poszczególnych priorytetów przedstawione zostało w tabeli 44 oraz
wykresie 32.
176
Tabela 44.
Wnioski dofinansowane w ramach FIO 2010 – kwoty dotacji w podziale na
priorytety i obszary wsparcia
Obszar wsparcia
Kwota z umów (w zł)
1.1
1 724 093,00
1.2
1 341 538,06
1.3
1 368 422,84
1.4
386 089,50
1.5
00,00
1.6
44 636,33
1.7
744 779,00
1.8
4 197 909,02
1.9
1 396 192,59
1.10
4 177 596,24
1.11
1 221 622,00
Suma
16 602 878,58
2.1
7 542 123,98
2.2
3 922 577,39
Suma
11 464 701,37
3.1
388 790,00
3.2
8 030 606,71
3.3
883 770,70
3.4
00,00
3.5
28 520,00
3.6
1 036 258,51
3.7
699 278,90
3.8
2 770 955,39
3.9
78 992,00
3.10
00,00
3.11
00,00
3.12
554 130,72
3.13
1 899 661,54
3.14
00,00
Suma
16 370 964,47
4.1
8 940 972,06
4.2
426 850
Suma
9 367 822,06
Suma całkowita
(100%)
53 806 366,48
177
Wykres 32. Środki przyznane na dotacje w ramach poszczególnych priorytetów (zgodnie z wysokością kwot przyznanych w umowach)
Kwota z umów (w tys. zł)
18 000
16 000
14 000
12 000
10 000
8 000
6 000
4 000
2 000
0
1
2
3
4
Priorytet 1. Aktywni, świadomi obywatele, aktywne wspólnoty lokalne
Spośród priorytetu nr 1, najliczniej reprezentowany był obszar 1.8, skupiający
się na Pielęgnowaniu tożsamości narodowej i kulturowej (60 wniosków; 29,70% liczby
dofinansowanych wniosków priorytetu nr 1; kwota dotacji 4198 tys. zł).
Drugie, pod względem liczebności, były projekty z obszaru 1.10 dotyczące
Upowszechniania kultury fizycznej i sportu w środowisku lokalnym (50 wniosków;
24,75%; 4178 tys. zł). Następne były działania z obszaru nr 1.1 Kształtowanie wiedzy
i umiejętności pozwalających na aktywne uczestnictwo w życiu publicznym (17 wniosków; 8,42%; 1724 tys. zł).
Najmniej projektów otrzymało dofinansowanie w obszarach 1.4 Ochrona
i upowszechnianie praw dziecka (4 wnioski; 1,99%; 386 089,50 zł) oraz 1.6 Zwiększanie dostępu do informacji publicznej (2 wnioski; 0,99%; 44,6 tys. zł).
Na realizację projektów z priorytetu nr 1 wyasygnowano ok. 31% kwoty przeznaczonej na dotacje FIO 2010, czyli ponad 16 mln zł.
Priorytet 2. Sprawne organizacje pozarządowe w dobrym państwie
W ramach priorytetu nr 2 dofinansowano wnioski w dwóch obszarach działań. Największa liczba wspartych projektów dotyczyła obszaru 2.1 Rozwój potencjału
organizacji pozarządowych (85 wniosków; 68% liczby dofinansowanych wniosków
178
priorytetu nr 2; kwota dotacji 7 542 tys. zł). Znacznie mniej wniosków otrzymało dofinansowanie w ramach obszaru 2.2 Wolontariat w organizacjach pozarządowych
(40 wniosków; 32%; 3 923 tys zł).
Na sfinansowanie projektów w tym priorytecie przekazano nieco ponad
21% kwoty przeznaczonej na FIO 2010, co daje ponad 11 mln zł.
Priorytet 3. Integracja i aktywizacja społeczna. Zabezpieczenie społeczne
Spośród 163 wniosków dofinansowanych w priorytecie nr 3, prawie połowa
dotyczyła obszaru 3.2 Rozwiązywanie problemów dzieci i młodzieży (79 wniosków;
48,47% liczby dofinansowanych wniosków priorytetu 3.; kwota dotacji 8 031 tys. zł).
Kolejnymi grupami, pod względem liczebności wniosków, były projekty z obszarów:
3.8 Integracja i aktywizacja osób niepełnosprawnych (22 wnioski; 13,5%; 2 771 tys. zł),
3.13 Wypoczynek dzieci i młodzieży, krajoznawstwo i turystyka społeczna (20 wniosków; 12,27%; 1 900 tys. zł), oraz 3.6 Aktywizacja ludzi starych, integracja międzypokoleniowa (19 wniosków; 11,66%; 1 016 tys. zł).
Mniej licznie reprezentowane były działania m.in. w ramach obszaru nr 3.7
Promocja zdrowia (8 wniosków; 4,91%; 699 tys. zł).
Dofinansowania nie otrzymały żadne wnioski z obszaru 3.4 Porozumienia
na rzecz integracji wspólnot i społeczności lokalnych, 3.10 Integracja repatriantów
w środowiskach lokalnych, 3.11 Integracja i aktywizacja zawodowa cudzoziemców
oraz 3.14 Inicjatywy na rzecz udzielania pomocy humanitarnej.
Realizacja projektów priorytetu nr 3 wymagała przekazania ponad 30% środków finansowych FIO 2010, czyli niewiele powyżej 16 mln zł.
Priorytet 4. Rozwój przedsiębiorczości społecznej
W ramach priorytetu nr 4 można było składać wnioski w dwóch obszarach
wsparcia. Ogromną część projektów zrealizowanych zostało w obszarze 4.1 Przedsiębiorczość społeczna i upowszechnianie idei partnerstwa trójsektorowego (82 wnioski; 95,35% liczby dofinansowanych wniosków priorytetu nr 4; kwota dotacji 8 941 tys. zł).
Niewielki procent dofinansowanych wniosków dotyczył obszaru 4.2 Wolontariat pracowniczy (4 wnioski; 4,65%; 427 tys. zł).
Przekazana dotacja na realizację przytoczonych obszarów wyniosła ponad
17,41% środków finansowych na FIO 2010, czyli ponad 9 mln zł.
179
8.3.
Środki na realizację FIO
W latach 2005–2007 corocznie z budżetu państwa na realizację Programu
FIO przeznaczano 30 mln zł. Dodatkowo, w roku 2007 na kontynuację Programu FIO
przeznaczono 20 mln zł. W sumie, w okresie 2005–2007 na program przeznaczono
kwotę 110 mln zł (2,2 mln zł przeznaczono na obsługę techniczną Programu, w tym
wynagrodzenia ekspertów dokonujących oceny merytorycznej wniosków).
Środki na realizację FIO w 2008 r. zostały zapewnione w ustawie budżetowej
w kwocie 60 mln zł (z tego 2,4 mln na obsługę FIO), natomiast w 2009 r. 62,75 mln zł
(z tego 2,51 mln zł na obsługę techniczną).
W 2010 r. PO FIO dysponowało kwotą 60 mln zł, pomniejszoną o koszty pomocy technicznej w kwocie 2,4 mln zł (4% kwoty ogółem) oraz zobowiązania Ministra
Pracy i Polityki Społecznej, związane z koniecznością przekazania II transzy dotacji
podmiotom realizującym projekty dwuletnie zapoczątkowane w 2009 r., w kwocie ok.
17,7 mln zł. Tym samym kwota na dotacje w konkursie w 2010 r. wynosiła prawie
40 mln zł.
8.4.
Liczba wniosków zarejestrowanych oraz dofinansowanych
W 2010 r. w ramach FIO zarejestrowano 3734 wnioski, z czego 129 nie speł-
niło wymogów formalnych.
Ocenie merytorycznej zostało poddanych 3605 wniosków. Spośród nich:
a. 576 wniosków znalazło się na liście wniosków ocenionych merytorycznie pozytywnie, przeznaczonych do dofinansowania;
b. 2759 wniosków znalazło się na liście wniosków ocenionych merytorycznie pozytywnie, niedofinansowanych;
c.
270 na liście wniosków ocenionych merytorycznie negatywnie.
Dziesięć podmiotów, które otrzymały dofinansowanie, zrezygnowało z reali-
zacji zadania. Zgodnie z tym, ostateczna liczba dofinansowanych projektów w 2010 r.
wyniosła 576. Jest to 15% spośród wszystkich złożonych wniosków.
Minister Pracy i Polityki Społecznej dofinansował wszystkie projekty, ocenione
merytorycznie pozytywnie w przedziale 145–219 punktów, w zależności od priorytetu.
180
8.5.
Dofinansowane wnioski – podział na województwa
Najwięcej wniosków zostało dofinansowanych w województwie mazowieckim
(88 wniosków, stanowiących 15% wszystkich projektów). Na kolejnych miejscach
znalazły się województwa: małopolskie oraz lubelskie (odpowiednio 63 i 56 wniosków, stanowiące po 10 i 11% wszystkich wniosków).
Najmniej projektów zostało zrealizowanych w województwie opolskim
(12 wniosków, stanowiących 2% dofinansowanych działań).
Tabela 45.
Wnioski dofinansowane w ramach FIO 2010 – podział na województwa
Liczba
wniosków
Odsetek
wszystkich
wniosków
(w %)
Kwota przekazanych
środków na realizację
projektów
(w tys. zł)
Mazowieckie
88
15
10 403,6
Dolnośląskie
53
9
5 094,3
Śląskie
44
8
3 689,8
Województwo
Małopolskie
63
11
5 867,2
Podkarpackie
40
15
2 649,6
Wielkopolskie
52
9
5 069,7
Lubelskie
56
10
5 079,6
Pomorskie
29
5
3 324,4
Warmińsko-mazurskie
30
5
2 128,0
Zachodniopomorskie
19
3
1 914,7
Kujawsko-pomorskie
22
4
1 460,8
Łódzkie
17
3
1 412,1
Podlaskie
16
3
1 425,0
Lubuskie
19
3
2 093,3
Świętokrzyskie
16
3
1 594,6
Opolskie
12
2
658,4
ŁĄCZNIE
576
100
53 865,0
Znaczna część dofinansowanych wniosków realizowana była w największych ośrodkach miejskich danego województwa. Największa liczba dofinansowanych wniosków (62) dotyczyła organizacji działających w Warszawie (na 88 wniosków
181
w całym województwie mazowieckim). Na drugim miejscu znalazł się Wrocław (22),
a kolejne miejsca zajęły: Kraków (21), Lublin (17), Poznań (13), Gdańsk i Zamość (9)
oraz Białystok (6).
Większość beneficjentów (445 podmiotów; 77%) funkcjonuje i prowadzi swoją
działalność na terenach miast. Pozostała część stowarzyszeń, fundacji oraz innych
organizacji (131 podmiotów; 23%) ma swoją siedzibę na obszarach wiejskich.
182
Aneks – Wydatki Socjalne Państwa
Aneks – WYDATKI SOCJALNE PAŃSTWA
W 2010 r. wydatki budżetu państwa ogółem wyniosły ok. 294 mld zł. Na
wydatki socjalne przeznaczona została kwota prawie 96 mld zł, co stanowiło 32,5%
ogółu wydatków z budżetu państwa.
Podstawowym celem wydatków socjalnych jest wsparcie ludności w sytuacji
różnych rodzajów ryzyka, które powodują pogorszenie ich warunków życia, bądź ograniczają możliwość samodzielnego przezwyciężania trudności. W ramach różnych systemów państwo zabezpiecza realizację prawa obywateli do wsparcia, przy czym ciężar
tego zabezpieczenia został podzielony pomiędzy głównych uczestników polityki społecznej – państwo (finansowanie z budżetu państwa) oraz obywateli i pracodawców
(składki wynikające ze stosunku pracy). Część systemu wsparcia oparta jest na formule
ubezpieczeniowej, dotyczy to głównie emerytur, rent oraz wydarzeń związanych z chorobą, macierzyństwem i wypadkami przy pracy. Świadczenia z tych tytułów są finansowane z budżetu państwa oraz ze składek pobieranych w różnych częściach od ubezpieczonych i płatników (pracodawców). Inne elementy systemu wsparcia (stricte socjalne)
towarzyszą wystąpieniu sytuacji takich jak np. bezrobocie, ubóstwo czy trudności z pokryciem wydatków związanych z wychowywaniem dziecka. Te kategorie wydatków są
finansowane ze środków budżetowych oraz ze składek płatników (pracodawców).
W 2010 r. wydatki socjalne ogółem wyniosły 245 mld zł, z czego 39% zostało
sfinansowane z budżetu państwa. Budżet państwa w całości pokrył wydatki na inne
świadczenia124, rentę socjalną, uposażenia służb mundurowych oraz sędziów i prokuratorów w stanie spoczynku, pomoc społeczną oraz świadczenia rodzinne. W największym zakresie ze środków budżetowych zostały sfinansowane świadczenia dla
rolników (w ramach KRUS – 87%) oraz pozostałe socjalne125 (98%). Szczegółowe
124
125
Emerytury i renty na mocy umów międzynarodowych, nauczycielskie świadczenia kompensacyjne,
zasiłki pogrzebowe po emerytach i rencistach i członkach ich rodzin oraz innych ubezpieczonych, odszkodowania powypadkowe, ryczałty energetyczne dla kombatantów, dodatki kombatanckie, świadczenia pieniężne w wysokości dodatku kombatanckiego, świadczenia pieniężne dla żołnierzy górników,
świadczenia pieniężne dla osób deportowanych, dodatki kompensacyjne, świadczenia rentowe inwalidów wojennych, wojskowych i osób represjonowanych, renty z tytułu niezdolności do pracy, renty rodzinne, świadczenia emerytalno rentowe kombatantów, emerytury wyjątkowe, renty wyjątkowe, renty
rodzinne wyjątkowe, świadczenia rentowe powypadkowe, pozostałe świadczenia.
Wydatki na edukację (m.in. Narodowy Program Stypendialny, kredyty studencki itp.), dopłaty do ulgowych przejazdów autobusowych i kolejowych, refundacja premii gwarancyjnych oraz premii za systematyczne oszczędzanie, wykup odsetek od kredytów mieszkaniowych, posiłki w barach mlecznych,
równoważniki wypłat za brak lub za remont lokalu oraz gratyfikacje urlopowe i dopłaty do wypoczynku,
składki na ubezpieczenie zdrowotne oraz świadczenia osób nieobjętych obowiązkiem ubezpieczenia
zdrowotnego, Fundusz Kombatantów.
183
kwoty wydatków na poszczególne kategorie wydatków socjalnych zaprezentowane są
w tabeli.
Tabela 46.
Wydatki socjalne126 finansowane z budżetu państwa w 2010 r.
Wyszczególnienie
Wydatki
socjalne ogółem
Z tego:
finansowane
z budżetu państwa
1
2
3
w tys. zł
Razem
245 620 077
2:1
w%
9 945 870
39
170 844 746
38 111 650
22
Inne świadczenia (FUS)
5 642 421
5 642 421
100
Renta socjalna
1 752 886
1 752 886
100
17 205 250
14 941 764
87
73 093
4 600
6
12 871 151
12 871 151
100
Ubezpieczenie i zabezpieczenie społeczne:
Pracowników (FUS)
Rolników (KRUS)
Pomostowe
Tzw. służb mundurowych oraz sędziów
i prokuratorów w stanie spoczynku
Działania związane z zadaniami socjalnymi państwa na rzecz:
Wychodzenia z bezrobocia
(Fundusz Pracy – FP)
12 234 486
1 598 516
13
194 600
0
0
Wspierania osób niepełnosprawnych
(PFRON)
4 320 324
659 000
15
Wspierania rodzin
9 535 492
9 535 492
100
Pomocy społecznej
4 016 026
4 016 026
100
Pozostałe
6 929 602
6 812 364
98
Osłona Pracowników upadających
przedsiębiorstw
(Fundusz Gwarantowanych Świadczeń
Pracowniczych)
Źródło: obliczenia własne DAE MPiPS, na podstawie Sprawozdania z wykonania budżetu państwa za
okres od 1 stycznia do 31 grudnia 2010 r.
W 2010 r. wydatki socjalne kształtowały się na poziomie 17,3% produktu krajowego brutto. Większość tych wydatków dotyczyła świadczeń pracowniczych wypłacanych z FUS (świadczenia emerytalne, rentowe, chorobowe i wypadkowe, stanowiły
126
Nie uwzględnia kosztów instytucjonalnych i obsługi.
184
one 12% PKB). Drugie pod względem wielkości były wydatki na świadczenia ubezpieczeniowe dla rolników (KRUS, 1,22% PKB). Pozostałe kategorie wydatków socjalnych wyniosły poniżej 1% PKB.
Wydatki na cele socjalne w części finansowanej z budżetu państwa w 2010 r.
ukształtowały się na poziomie 6,78% PKB. Szczegółowe wartości wskaźników dotyczących udziału wydatków na cele socjalne znajdują się w tabeli 47.
Tabela 47.
Wydatki na cele socjalne (ogółem i finansowane z budżetu państwa) w relacji do PKB w 2010 roku
Z tego:
Wyszczególnienie
Wydatki socjalne
ogółem
PKB w 2010 r.
finansowane
z budżetu
państwa
1415,4 mld zł
% PKB
Razem
17,35
6,78
12,07
2,69
Inne świadczenia (FUS)
0,40
0,40
Renta socjalna
0,12
0,12
Rolników (KRUS)
1,22
1,06
Pomostowe
0,01
0,00
Tzw. służb mundurowych oraz sędziów
i prokuratorów w stanie spoczynku
0,91
0,91
Ubezpieczenie i zabezpieczenie społeczne:
Pracowników
(Fundusz Ubezpieczeń Społecznych – FUS)
Działania związane z zadaniami socjalnymi państwa na rzecz:
Wychodzenia z bezrobocia
(Fundusz Pracy – FP)
0,86
0,11
Osłona Pracowników upadających przedsiębiorstw
(Fundusz Gwarantowanych Świadczeń
Pracowniczych)
0,01
0,00
Wspierania osób niepełnosprawnych
(PFRON)
0,31
0,05
Wspierania rodzin
0,67
0,67
Pomocy społecznej
0,28
0,28
Pozostałe
0,49
0,48
Źródło: obliczenia własne DAE MPiPS, na podstawie Sprawozdania z wykonania budżetu państwa za okres
od 1 stycznia do 31 grudnia 2010 r.
185
186

POLSKA 2011 - Departament Analiz Ekonomicznych i Prognoz

Transcription

Similar documents

OSTRZEżENIE

Excel – arkusz kalkulacyjny

C:\Andrzej\PDF\ABC nagrywania p³yt CD\1 strona.cdr

Granice w zarządzaniu kapitałem ludzkim

Więcej - Administracja SGH - Szkoła Główna Handlowa w Warszawie

Wydatki na świadczenia z ubezpieczeń społecznych

Zarządzanie projektem informatycznym

nowiny lekarskie 3 - Journal of Medical Science

POTRZEBY NAUCZYCIELI EDUKACJI WCZESNOSZKOLNEJ I

A. Siemaszko -Polskie badania

Raport o stanie środowiska w województwie małopolskim w 2010 roku

Młodzież 2010

Codzienne Życie w Irlandii