dakpannen leggen

REPORT OF
Oerol Seminar
Sense of Place
June 12+13 ‘13
Cultural Landscape Development in a World Heritage Area
1
The real voyage of discovery consists not in
seeking new landscapes, but in having new eyes.”
- Marcel Proust
CONTENTS
Preface
Report
2
3-16
Conclusion
17-18
Speakers
17-18
With special thanks to:
Remark:
Photography seminar:
The quotes are taken from the anonymous evaluations of several
Gerard Roos
participants in the seminar.
INLEIDING - PREFACE
Oerol and Sense of Place
Joop Mulder and I share a fascination for the ambiguity of the landscape of the Wadden Sea. On the one
hand, this area is a symbol of pure nature - that is why
it is designated a UNESCO World Heritage site - on
the other hand, this landscape is largely the result of
centuries of human intervention. As we look out over
the endless beaches and the North Sea, we have the
feeling of being one with nature, but dunes and dikes
are made entirely by man.
Oerol en zijn Sense of Place
Joop Mulder en ik delen een fascinatie voor de dubbelzinnigheid van het landschap van de Wadden. Aan
de ene kant is dit gebied een symbool van puur natuur
- het is immers om die reden aangewezen als UNESCO
Werelderfgoed -, aan de andere kant is dit landschap
grotendeels het resultaat van eeuwen van menselijk
ingrijpen. Terwijl we uitkijken over de eindeloze stranden
en de Noordzee hebben we het gevoel één te zijn met
de natuur, maar die duinen en dijken zijn helemaal door
de mens gemaakt.
As founder 32 years ago of Oerol Joop Mulder knows
better than most of us which magical power this landscape of wind, water and sand can exert on us. Oerol
acquired international reputation by presenting sitespecific theatre in this evocative natural environment.
This year, in 2013, he decided to go a step further. It
was time not only to experience this landscape, but
also to reflect on the natural, social and economic
processes that shapes it. He decided to organize a
two-day seminar under the name Sense of Place and
invited me as a guest curator. In this publication you
will find the eloquent report by journalist Colin Heezik
of these two inspiring days on Terschelling.
Als oprichter 32 jaar geleden van Oerol weet Joop
Mulder beter dan de meesten van ons welke magische
kracht dit landschap van wind, water en zand op ons kan
uitoefenen. Oerol heeft internationaal naam gemaakt
door het presenteren van locatietheater in deze tot de
verbeelding sprekende natuurlijke omgeving. Dit jaar, in
2013, besloot hij een stap verder te gaan. Het was tijd
om dit landschap niet alleen te ervaren, maar ook om te
reflecteren op de processen - natuurlijke, sociale, economische - die het vormgeven. Hij besloot een tweedaagse
seminar te houden onder de naam Sense of Place, en
nodigde mij uit als gastcurator. In deze publicatie vindt u
het eloquente verslag door journalist Colin van Heezik
van deze twee inspirerende dagen op Terschelling.
The seminar was about what Joop calls cultural landscape development. In the course of those two days a
variety of speakers worked together with participants
from several European countries, who also have a
great knowledge in this area, to make this new understanding tangible. In a series of lectures, workshops
and excursions we investigated what landscape art
and landscape architecture can contribute to both our
understanding of the landscape and, fortunately, the
economy of the region.
Het seminar ging over wat Joop ‘culturele landschapsontwikkeling’ noemt. In de loop van die twee dagen werkten
een keur aan sprekers samen met de deelnemers uit diverse Europese landen, die zelf ook over een grote kennis van zaken beschikken, om dit nieuwe begrip handen
en voeten te geven. In een reeks lezingen, workshops
en excursies onderzochten we wat landschapskunst en
landschapsarchitectuur kunnen bijdragen aan zowel ons
begrip van het landschap als, gelukkig ook, de economie
van de regio.
Eventually the time we spent together was as important as the program of the seminar. At dinner, on the
bus, at the bar, key figures from organizations such
as the municipality and the province, engineers and
landscape architects, the Wadden Sea Society and
the Wadden Fund, artists and curators, Rijkswaterstaat and Staatsbosbeheer got to know each other.
Who will say what will come of it - but the seed of the
cultural landscape development is sown.
Uiteindelijk was de tijd die we samen doorbrachten, net
zo belangrijk als het programma van het seminar. Bij het
avondeten, in de bus, aan de bar leerden sleutelfiguren
van organisaties als de gemeente en de provincie, ingenieurs en landschapsarchitecten, de Waddenvereniging
en het Waddenfonds, kunstenaars en curatoren, Rijkswaterstaat en Staatsbosbeheer elkaar kennen. Wie zal
zeggen wat ervan gaat komen - maar het zaadje van de
culturele landschapsontwikkeling is gezaaid.
Tracy Metz
Tracy Metz
2
On the way to site visit Pannenland/Zandlab
Site visit Pannenland/Zandlab
“
Ik zie grote kansen voor ‘culturele landschapsontwikkeling’. Het is het thema om ons landschap weer
op de agenda te krijgen na de politiek-maatschappelijke afrekening met natuurbehoud in de laatste
jaren. Belangrijk is de verbinding tussen alle betrokkenen, inclusief bewoners.
I see great opportunities for ‘cultural landscape
development’. It is the theme to get our landscape back on the agenda, after the sociopolitical settlement with conservation in recent
years. Important is the connection between all
stakeholders, including residents.
REPORT OF Oerol Seminar
Sense of Place - June 12+13
Sense of Place: hoe
we door kunst het
landschap opnieuw
ontdekken “Elke
avond zit ik op een
bankje en kijk ik naar
de zee, en hoe het licht
verandert.”
Sense of Place: how
art can make us see a
landscape anew “Each
night, I sit down on a
bench AT the sea-side
and watch how the
light changes.”
“Hoe vertel je een landschap?”
“Veel mensen weten hoe mooi het hier is,” zegt Joop
Mulder, “maar weinigen beseffen dat dit gebied grotendeels het werk van mensenhanden is.” Mulder, oprichter
en artistiek directeur van Oerol, heeft het uiteraard over
het Waddengebied, dat in 2009 door Unesco tot Werelderfgoed werd verklaard. De Wadden beslaan niet alleen
acht Nederlandse eilanden, maar ook 42 die bij Duitsland
en Denemarken horen. Vandaag zijn we op Terschelling, waar Mulder 33 jaar geleden een baantje kreeg als
barman. Als snel begon hij muziekoptredens en straattheater te organiseren in en rondom zijn bar. Zo werd
de eerste stap richting Oerol, nu een van de grootste
locatietheaterfestivals ter wereld, gezet.
“How to tell a territory?”
“Many people know how beautiful this area is,” Joop
Mulder says, “but few of them realise it was created
by man.” Mulder, who is the founder and artistic director of the Oerol festival, is referring to the Wadden
Sea in the North of the Netherlands that was declared
world heritage by Unesco in 2009. The Wadden Sea
comprises eight islands that belong to the Netherlands and, further eastwards, 42 others that belong
to Germany and Denmark. The island where we are
today, Terschelling, is the place where Mulder started
as a bar man, 33 years ago, to organise music and
street theatre in and around his bar – it was the first
step towards Oerol, now one of the leading location
theatre festivals in the world.
Mulder raakte in de loop van de jaren steeds meer
geïnteresseerd in het podium zelf, de plek waar de kunsten werden uitgevoerd. In zijn geval was dat het eiland
Terschelling en zijn unieke landschap. Mulder vroeg zich
af: wat als de locatie niet langer een decor was maar de
hoofdrolspeler werd, en de kunsten een middel om op
een nieuwe manier naar de natuur te kijken? Die gedachte vormde de basis van Sense of Place, het project dat
Mulder de komende jaren wil ontwikkelen.
Ontworpen landschap
Sense of Place is een uniek project dat tot doel heeft
onze relatie met de natuur opnieuw te formuleren. Kijken
we wel goed naar de natuur, kennen we haar, begrijpen
we haar eigenlijk wel? Welk deel van het landschap is
geschapen door de natuur en welk deel door de mens?
Terschelling is misschien wel de beste plek op aarde
voor zo’n onderzoek, want hier hebben mensenhanden
flink ingegrepen – met als resultaat een bijna absurde
diversiteit van landschappen. Voel je je op de Noordelijke stranden nog als een Robinson Crusoe, een beetje
landinwaarts, bij de duinen, waan je je weer in ZuidFrankrijk, terwijl je even verderop tussen de weilanden
en de koeien staat. Op andere delen van het eiland zit je
opeens in de bossen, alsof je in een heel ander land terecht gekomen bent. Vooral voor buitenlanders is zoveel
diversiteit op zo’n klein eiland onvoorstelbaar.
NL
Over the years, theatre bum Mulder became more
and more interested in “the stage”, in his case the
island of Terschelling and its unique landscape. What
if the location stopped being a décor and started
being the main actor, the arts becoming a means for
us to look at nature in a new way? This is the starting
point for Sense of Place, a project that Mulder wants
to develop over the next few years.
Designed landscape
It is a unique project that aims to redefine man’s
relationship with nature. Do we really look at it, do we
know it, understand it? What part of the landscape
was created by nature and what part by man? Terschelling is arguably the best place on earth for such
an investigation, since the island was completely
redesigned by man, leading to an almost absurd
diversity of landscapes: walking on the beaches of
the North part of the island, one feels like Robinson
Crusoe, walking a little inwards towards the dunes, it
feels like Southern France, walking a little further, all
of a sudden, we are in the midst of blooming meadows and cows, as if the sea were miles away. A little
further again, forests make you feel you have travelled
for many hours to a whole different part of a country.
4
UK
© Bernard Renoux
Site visit ‘Nollekes’/FAI-AR
Site visit ‘Nollekes’/FAI-AR
“
Via cultural landscape development kan je in een
gebied uitdrukking geven aan de verbondenheid
van mensen. Daarvoor moet je visie en toekomstontwikkelingen verbinden aan wat mensen beweegt en roert: waarden ontdekken en waarden
blootleggen die er toe doen.
Through cultural landscape development you
can express the solidarity of people with a
place. Vision and future developments need to
be connected to what moves and stirs people:
explore ​​and ​​reveal values that matter.
REPORT OF Oerol Seminar
Sense of Place - June 12+13
Dit jaar trekt Pannenland de aandacht van Oerol-gangers: 4000 Franse dakpannen in het zand. Ze staan
rechtop in een cirkel, maar er zitten ook rechte lijnen in.
Pannenland is niet alleen mooi, maar geeft ook inzicht
in hoe duinen worden gevormd. Het zand rondom de
pannen lijkt op een miniatuurlandschap. Als je een foto
neemt van boven, ziet het eruit als een abstract schilderij.
Je ziet hoe de wind lijnen en contouren vormt rondom
de tegels, in oneindige variaties. Bruno Doedens, de
landschapsarchitect die verantwoordelijk is voor het project, toont de foto’s tijdens zijn verhaal over Pannenland:
het is een van de hoogtepunten van het Sense of Place
seminar, twee dagen voor Oerol 2013.
During this year’s edition of Oerol, a work of land
art called Pannenland, Land of Tiles, strikes visitors:
nearly 4.000 French roof tiles on the beach, standing
upright in the sand, in a huge formation. It is a circle,
but there are many straight lines in it, too. Pannenland is not only beautiful, it also shows us how dunes
are shaped by nature: the sand around the tiles is a
miniature landscape. When you make a photo of it
from the top, it looks like an abstract painting. You see
how the wind painted with sand around the tiles, in
endless variations. Bruno Doedens, the landscape architect who created the project, shows these photos
during his talk on Pannenland: it is one of the highlights of the Sense of Place seminar, two days before
the opening event of Oerol 2013.
Culturele interventie
Architecten, kunstenaars, curatoren, acteurs, ambtenaren van Rijkswaterstaat en Staatsbosbeheer: ze zijn niet
gewend naar elkaar te luisteren, maar dat is wel Mulders
doel in dit seminar. Hij wil landschapsontwikkeling combineren met een cultureel besef, de dynamiek tussen
natuurlijke en culturele elementen binnen een landschap
zichtbaar maken voor een groot publiek, en wel door
middel van beeldende en uitvoerende kunst. Het is een
pioniersplan dat creatieve kortsluiting moet veroorzaken
– een idee dat tot nieuwe ideeën en oplossingen kan
leiden. Niemand weet wat er uit gaan komen. Het is een
sprong in het diepe, en dat is precies wat Mulder leuk
vindt.
Cultural intervention
Architects, artists, curators, actors, people working for
the local and national institutions managing the landscape: they are not used to listening to each other.
This, however, is Mulder’s objective in his Sense of
Place seminar: combining landscape development
with a cultural awareness, making it visible to a large
audience, using arts and performances to draw attention to the landscape. It is a pioneer project, aiming to
provoke creative short-circuits and ideas for new solutions. Nobody knows what will come out. It is a bet.
And that is exactly what Mulder likes about it.
Het idee van Sense of Place is om belangrijke investeringen in het landschap – en die komen eraan, nu de
Wadden Unesco-erfgoed zijn – te koppelen aan een
zogenaamde culturele interventie, een bijbehorend plan
dat een impuls geeft aan cultuurtoerisme en daarmee de
economie van de Wadden. En dat betekent niet zo maar
een dijk ergens neerkwakken omdat het op die plek
nodig is, maar een bijzondere dijk bouwen, en zijn innovatieve kracht laten zien aan het publiek. Over vijf jaar wil
Mulder dat Sense of Place zich ontwikkeld heeft tot een
openluchttentoonstelling van ongekende omvang, met
de allerbeste landschapskunst, verspreid over het gehele
Waddengebied en de Noordelijke kust van Friesland. Het
kan een hoofdattractie worden van Leeuwarden Culturele Hoofdstad 2018 - een race die in september is beslist,
met Eindhoven en Maastricht als concurrenten. Sense
of Place is al begonnen en Mulder gaat er sowieso mee
door. Met Leeuwarden als Culturele Hoofdstad in 2018
kan dat hoogstens de schaal en snelheid van het project
kunnen veranderen. Maar het begint met het verbinden
van de mensen zoals die tijdens het seminar bijeen zijn.
NL
The idea of Sense of Place is to pair each important
investment in the landscape with a “cultural intervention” and its implications for cultural tourism, attracting
new audiences to the region and giving extra economic impulses to the area. It is a “master plan”: not to
build a dike just because it is necessary, but to build
a dike in an innovative way and show it. In five years
time, Mulder wants to present an unprecedented
open-air exhibition with the finest works of land art,
scattered all around the Wadden Sea area and the
Northern coast of Fryslân, the province that is closest to the islands. It would be a main attraction in the
programme of Leeuwarden-Ljouwert 2018, Fryslân’s
capital that achieved the title of European Capital of
Culture.
6
Having new eyes
Sense of Place has already started. And Mulder will
go on with it anyway. Now that Leeuwarden 2018
achieved the title, only the scale and speed of the
project might change. And no matter what, it all starts
with connecting these people who are here today.
“The real voyage of discovery consists not in seeking
new landscapes but in having new eyes.” With this
quote by Marcel Proust, curator Tracy Metz, a writer
and journalist, kicks off the two-day seminar.
UK
“
We moeten op zoek naar de koppeling tussen
natuurontwikkeling, recreatie, behoud en versterking van cultuurhistorie en andere aanwezige
opgaven binnen het Waddengebied: een interdisciplinaire begeleiding van ruimtelijke veranderingen.
Daarmee maak je het bijzondere karakter van het
gebied zichtbaar. En dat jaagt het toerisme aan!
Search for the link between nature, recreation,
conservation and enhancement of cultural history and other issues within the Wadden Sea
area: an interdisciplinary approach to spatial
changes. It visualizes the special character of
the area. And that will promote tourism!
Introduction Pannenland/Zandlab by Bruno Doedens
Results of workshop by Dingeman Deijs and Steven Delva
REPORT OF Oerol Seminar
Sense of Place - June 12+13
Kijken met nieuwe ogen
“De echte ontdekkingsreis is niet de zoektocht naar
nieuwe landschappen maar het vinden van nieuwe
ogen.” Met deze quote van Marcel Proust geeft Tracy
Metz, schrijver en journalist, de aftrap voor het tweedaagse seminar. In Estuaire, Voyage à Nantes, vertelt
curator David Moinard, werd kunst ingezet om het landschap rond de riviermonding tussen Nantes en SaintNazaire nieuw leven in te blazen. Moinard stelde zichzelf
daarbij de vraag: “Hoe vertel je een landschap?” Het idee
was niet om kunst te kopen en in het landschap neerzetten. Kunstenaars werden uitgenodigd om zich te laten
inspireren door het landschap en “site-specific” werk te
maken. Moinard laat een aantal fraaie kunstwerken en
observatoria zien die inmiddels vele bezoekers trekken
voor een reis langs de zestig kilometer tussen Nantes en
de Atlantische kust.
In Estuaire, Voyage à Nantes, as curator David Moinard explains, art was used to revitalise the landscape
around the estuary between Nantes and Saint-Nazaire. Moinard asked himself: “How to tell a territory?”
The concept was not to buy art and put it in the landscape, but to invite artists and have them make sitespecific work. Moinard shows some beautiful works
of art and observatories that now attract many visitors
to this part of the area, who make a trip along the 60
km that separate the city of Nantes from the Atlantic
coast. A melting boat, a house on top of a large, old
factory chimney (you can spend the night there, but
it is always fully booked), a fountain that spouts when
you sit down on a bench in front of it. A light installation that predicts what the weather will be like in four
hours. A film was made to promote the project and
this was done, also, by an artist: no cheesy promotion
video, but an arty 15 m film about a guy in a white suit
with a red surfboard who moves along the river in a
surreal landscape full of surprises.
De promotiefilm van Estuaire is niet gemaakt door een
reclamebureau maar door een kunstenaar: geen gelikte
campagne dus, maar een arty filmpje van vijftien minuten
over een jongeman in een wit pak met een rood surfboard die de rivier afglijdt door een surrealistisch landschap vol bizarre taferelen; een smeltende boot, een huis
bovenop een brede, voormalige fabrieksschoorsteen (je
kunt er slapen, maar het is altijd volgeboekt), een fontein
die gaat spuiten als je op het bankje ervóór gaat zitten,
en een lichtinstallatie die voorspelt welk weer het over
vier uur wordt. De stad Nantes werkt nu aan permanente
boottochtjes en een bijbehorende GPS voor toeristen.
Uiteraard een kunstzinnige GPS, laat dat maar aan de
Fransen over.
The city now works on permanent boat trips and a
creatively designed GPS for tourists. No, no normal
GPS. An arty one. Of course. So French.
Multidisciplinair synergy
However inspiring Estuaire might be, Mulder wants
something else: not just a beautiful open air art exhibition curated by a guy like Moinard, but a synergy
between landscape architects, artists, institutions and
so on that combines landscape interventions with art.
It is an interdisciplinary approach that combines the
functional with the beautiful. A dyke can be just as
interesting as a sculpture, in Mulder’s eyes. Perhaps
even a highway?
Multidisciplinaire synergie
Hoe inspirerend Estuaire ook mag zijn, Mulder wil wat
anders: niet zomaar een mooie openluchttentoonstelling, maar een synergie tussen landschapsarchitecten,
kunstenaars en instituten waarbij landschapsontwikkeling en kunst zich vermengen. Het functionele combineren met schoonheid door een interdisciplinaire methode,
dat heeft hij voor ogen. Een dijk, en zelfs een snelweg,
kan in de ogen van Mulder net zo interessant zijn als een
standbeeld.
Daan Roosegaarde is een specialist in het combineren
van technologie en kunst. Hij noemt zichzelf een “hippie
with a business plan”. Hij werkt op dit moment, vertelt hij
in zijn presentatie, aan een snelwegproject met de naam
“the intelligent highway”. Waarom zou je strepen op het
asfalt niet in een verfsoort schilderen dat zich overdag
met zonne-energie kan opladen, zodat die strepen ’s
nachts kunnen functioneren als snelweglichten? En
waarom zou je geen speciale strook kunnen maken voor
elektrische auto’s, die zich daar kunnen opladen terwijl
ze rijden?
NL
Dutch artist Daan Roosegaarde specializes in combining technology and art. He calls himself a “hippie with
a business plan”.
He is now working, as he tells in his presentation, on a
highway project called “the intelligent highway”. Why
wouldn’t lines on the asphalt be painted in a material
that can charge itself with solar energy during the day,
so that it glows at night, making traditional highway
lights superfluous? Why wouldn’t you make a special
lane for electric cars that charge themselves with
this solar energy while driving? Roosegaarde agrees
with Moinard, who stated earlier that for decades,
landscape architecture was all about giving space to
cars. Now it is about “How can we make sustainable
landscapes?”, Roosegaarde says.
8
UK
But some people say “Yes, but...”. This is why Roosegaarde made a chair called the “yes, but” chair.
Participants of the workshop of Cees van der Veeken and Mindert de Vries (LOLA + Deltares)
“
Het zichtbaar maken van landschappelijke processen e.d. kan de identiteit van het Waddengebied
versterken. Het is onze taak als landschapsarchitect
om de bezoeker uit te dagen het gebied in te trekken en het landschap te laten willen begrijpen.
The visualization of landscape processes etc.
can strengthen the identity of the Wadden Sea
area. As landscape architects, it is our job to
challenge visitors to start exploring the area
and understanding the landscape.
REPORT OF Oerol Seminar
Sense of Place - June 12+13
Roosegaarde stelt dat landschapsarchitectuur vroeger
vooral alle ruimte gaf aan de auto’s. Maar volgens Roosegaarde is nu de vraag: hoe kunnen we landschappen
duurzaam maken?
It releases a small electric shock when somebody
says “yes, but”. It is typical of his attitude, he claims:
do not be reluctant when somebody has a good idea.
To Roosegaarde, much of his work feels like “getting
people out of their comfort zone”.
Sommige mensen zullen altijd zeggen: “Ja, maar….”.
Roosegaarde heeft daar iets op bedacht: de “yes, but”stoel, die een zachte elektrische schok geeft als iemand
“yes, but” zegt. Het is typerend voor zijn instelling: ga niet
meteen barricades opwerpen als iemand een goed idee
heeft. Veel van zijn werk, zegt Roosegaarde, heeft te
maken met “mensen uit hun comfort zone trekken”.
Poetry in technology
Roosegaarde is famous for his works based on material that reacts to body temperature: a dress, for example. Or his Lotus Dome, a living dome made out of
hundreds of ultra-light aluminum flowers. Lotus Dome
created patterns of light in a church in Lille, revealing
details in the beautiful frescos that were always there
but never noticed. “Hide to show,” says Roosegaarde,
who always seems to have a one-liner at hand. “Bringing out poetry in technology,” is another one. He also
made Duin4.2 in Rotterdam, an interactive artwork in
the public space. It looks like a dune landscape and is
made of hundred of led lights with sensors that react
to people moving in front of it. This work along the
river Maas in Rotterdam made people relate differently to their landscape. It shows how a work of art
can change a place.
Roosegaarde likes the idea of “bringing new eyes”
to people. We should get away from our screen. It
is important to connect people with their landscape
(again). That is true. But how? Roosegaarde’s suggestion: “Think big – start small.”
Poëzie in technologie
Roosegaarde werd beroemd door zijn werk met materialen die reageren op lichaamstemperatuur. Een jurk,
bijvoorbeeld, of zijn Lotus Dome, een levend object
gemaakt van honderden superlichte aluminiumbloemen.
Lotus Dome wierp lichtpatronen op de fresco’s van een
kerk in Lille, en lichtte daarmee details uit die nog nooit
iemand waren opgevallen. Roosegaarde noemt dit
schouwspel ‘Hide to show’. “Bringing out poetry in technology” is een andere scherpe zinsnede; Roosegaarde
lijkt altijd een oneliner paraat te hebben voor zijn uitzonderlijke projecten. Hij maakte ook Duin4.2 in Rotterdam,
een interactief kunstwerk in de publieke ruimte. Duin4.2
ziet eruit als een duinlandschap en is gemaakt van honderden ledlampen met sensoren die reageren op voorbijgangers. Dit kunstwerk aan de Maas laat mensen op
een andere manier naar hun landschap kijken. Het is het
bewijs van hoe kunst een plek kan veranderen. Roosegaarde wil mensen “nieuwe ogen geven”. We moeten
achter ons scherm vandaan, opnieuw met het landschap
verbonden worden. Maar hoe? Roosegaarde’s suggestie:
“Think big – start small.”
Nieuw leven bieden
Een plek veranderen, dat heeft Ruud Reutelingsperger
van het Rotterdamse Observatorium, gedaan in Vitrolles – een naoorlogs stadje in de buurt van Marseille. Observatorium is gespecialiseerd in kunst in de openbare
ruimte, en ging aan de slag in Vitrolles, volgens sommigen de lelijkste stad van Frankrijk en bevolkt met Front
National-stemmers. De stad miste een hart, dat vond
ook de burgemeester, die Observatorium daarom vroeg
om culturele interventies te doen op het stadhuisplein.
Want zelfs daar, waar normaal in elke Franse stad wel iets
gebeurde, ontbrak elk leven.
Samen met Fai-Ar, een straattheatergezelschap, maakte
Observatorium mobiele tuinen. Ze sliepen op het plein,
organiseerden sportieve activiteiten, ze deden ze onderzoek in de stad en maakten gekke sculpturen. Tenslotte
presenteerde Observatorium enkele ideeën aan de
burgemeester, die al die creativiteit in zijn stad geweldig
vond en hen vroeg snel terug te komen.
NL
Offering new life
Changing a place is what Ruud Reutelingsperger of
Rotterdam-based artist group Observatorium (specialized in art in public space) did in Vitrolles - a small,
post-war city near Marseille. Some would call Vitrolles
the ugliest place in France and its inhabitants include
many extreme-right voters. The city asked Observatorium to do “cultural interventions” in Vitrolles because,
they admitted, it lacked a heart. Even the square in
front of the town hall, usually the beating heart of a
French city, was completely empty of life.
Together with Fai-Ar, a street arts group, Observatorium made mobile gardens, slept on the square,
organised sports activities, made crazy sculptures and
did research in the city. Finally, they presented some
ideas to the mayor, who loved all the life and creativity they brought about in his town and asked them to
come back.
10
On a different note, Cal-Earth builds houses with sand
bags. A guy with a beard, Hooman Fazly – Californian style, very relaxed, well-tanned – explains how
it works, standing next to a half-ready igloo of sand
bags on one of Terschelling’s wide beaches. Yes, of
course, this feels like “back to the seventies”, and
indeed Cal-Earth was founded by a “believer”,
UK
Workshop by Arjan Berkhuysen (Waddenvereniging)
REPORT OF Oerol Seminar
Sense of Place - June 12+13
Een andere innovator is Cal-Earth. Deze Amerikaanse organisatie bouwt huizen met zandzakken. Hooman Fazly
is een jonge vent; Californian style, relaxed, gebruind en
bebaard. Hij vertelt wat Cal-Earth doet, terwijl naast hem
een soort iglo van zandzakken in elkaar gezet wordt op
een van Terschellings brede stranden. Ja, natuurlijk, dit
voelt als “back to the seventies”, en inderdaad is Cal-Earth opgericht door een “believer”, de Iraans-Amerikaanse
architect Nader Khalili (1936-2008), in de zeventiger
jaren. Maar nu zijn er technieken die van deze manier
van bouwen een realistisch alternatief maken, zowel in
het Westen als in landen als Sri Lanka of Bangladesh
waar mensen op deze manier hun eigen huizen kunnen
bouwen. Bij een ramp kan deze methode helpen, zegt
de bebaarde man van Cal-Earth. Het grootste probleem
in het Westen is dat het zo veel tijd kost om een huis zo
te bouwen. En tijd is geld, bij ons. Voor de zandiglo op
Terschelling werkt Cal-Earth samen met Rijkswaterstaat.
Janneke van Berlo van Rijkswaterstaat, gespecialiseerd
in kustbeleid, legt uit dat traditionele strandhuizen het
strand beschadigen. Daarom is het goed over alternatieven na te denken. Ze vertelt ook welke gigantische
hoeveelheden zand de overheid jaarlijks gebruikt om
stranden op te hogen en te zorgen dat het land niet
krimpt.
the Iranian-American architect Nader Khalili (19362008), in the seventies. But today, new technologies
are available to make this way of building a realistic alternative, both in the Western world and in places like
Sri Lanka or Bangladesh where people could build
their own houses like this. It can help, the Cal-Earth
guy says, as a form of disaster relief.
The biggest problem in the West is that it takes so
much time, and time is money, here.
What’s the link? Well, Janneke van Berlo, beach specialist for the Dutch government explains, conventionally built beach houses damage the beach. It is good
to think about alternatives. She reminds us how much
sand the Dutch government supplies annually to, basically, make sure that the Netherlands don’t shrink. It’s
a lot.
Landscape itself as art
So, can we speak of a come-back of land art? To
many, it feels like this “seventies” thing, but is it coming back? Yes, Tracy Metz says. At least there is a
come-back of landscape architecture. Because of the
rising awareness of sustainability, biodiversity and
landscape issues.
Landschap zelf als kunst
Landschapskunst voelt voor velen als een “seventies”ding. Maakt het nu haar comeback? Ja, zegt Tracy Metz.
In elk geval de landschapsarchitectuur, daar is opnieuw
behoefte aan vanwege de huidige focus op het milieu en
duurzaamheid, biodiversiteit en landschapsproblematiek.
Hoe zal Sense of Place er uiteindelijk uitzien? Mulder:
“Een beetje als Estuaire maar dan anders, het landschap
zelf zal ook kunst worden. Maar dat is pas over vijf jaar.
We moeten hier beginnen: eerst eens kijken wat we met
dat landschap kunnen doen. Ik wil de Wadden gebruiken
als een voorbeeld van good practice op dit gebied. We
moeten de mindset veranderen, niet alleen bij onszelf,
maar in heel Nederland.” En misschien ook wel in de rest
van de wereld.
De eerder genoemde Bruno Doedens vertelt op de
tweede dag van het seminar over zijn Pannenland.
Het is het tweede project in een serie: in 2006 maakte
Doedens een grote zandsculptuur, de Jaarringen, die
bestond uit 25 ringen die de groei van het Oerolfestival
symboliseerden. Het duurde zes maanden voordat de
wind de ringen had uitgewist. Dit jaar creëerde Doedens
Pannenland met 3772 dakpannen. Bruno stelt dat er een
gapend gat is tussen landschapsinterventies door organisaties en de reacties van de bevolking. “We hebben
nieuwe strategieën en energie nodig. Cultuur kan daarbij
een rol spelen, het gat vullen door te laten zien wat er
gebeurt in het landschap.”
NL
And what will Sense of Place eventually look like?
Mulder: “It will be a little like Estuaire but different,
also with the landscape itself as art. But that will be
in five years. We have to start here. First see what we
can do with the landscape. I want to use the Wadden
as a laboratory for good practices in this field. Changing the mindset, not only for us, but for the whole of
the Netherlands.” And perhaps even for the world.
The next day, Bruno Doedens talks about his Pannenland, Land of Tiles. It is the second project in a
series: in 2006, Doedens made a huge sand sculpture
inspired by a tree’s growth rings. It was called Jaarringen, Growth Rings, and consisted of 25 rings symbolising the growth of the Oerol festival that celebrated
its 25th anniversary that year. It took six months for
the wind to erase the rings. This year, Doedens created Pannenland with 3772 roof tiles. Bruno states
there is this huge gap between landscape interventions by organisations and the reactions of people.
“New strategies and energy are necessary. Culture
can play a role, help solve this problem by showing
and recognizing what is going on in a landscape.”
12
UK
Old functions, new ideas and forms
“The word landscape comes from the arts,” Cees van
der Veeken of Lola landscape architects says. “It is a
framed landscape.”
Daan Roosegaarde and Joop Mulder
Freshly fried fish at dinner location Wrakkenmuseum
REPORT OF Oerol Seminar
Sense of Place - June 12+13
Aloude functies, nieuwe ideeën en vormen
“Het woord landschap stamt uit de kunsten,” zegt Cees
van der Veeken van Lola Landschapsarchitecten. “Een
landschap is geframed, gekaderd door de mens.” Hij
werkt momenteel aan een “oesterrif als kustbescherming” en een “soft dyke” tussen Amsterdam en Hoorn.
Dit zogenaamde Oesterdam 2014 project en andere
groene oplossingen hebben volgens Van der Veeken de
toekomst.
De middag staat in het teken van dijken. Hoe kunnen we
dijken bouwen op nieuwe manieren? Er is een workshop
van architect Dingeman Deijs en landschapsarchitect
Steven Delva. Zij spreken graag in wilde concepten
zoals een intelligente dijk (een dijk die reageert op eb en
vloed), een opblaasbare dijk of “balloon dyke,” een waterdijk. De Nederlanders zijn beroemd om hun dijkingenieurs maar de creativiteit was met de jaren een beetje
weggezakt, totdat het dijkbeheer in 2010 gedecentraliseerd werd, wat leidde tot een golf aan nieuwe dijkontwerpen, omdat nu andere soorten dijken gebouwd
kunnen worden. Dingeman Deijs en Delva leggen uit hoe
nieuwe soorten dijken niet alleen de golven breken, maar
ook sociaal-culturele en recreatieve doeleinden hebben.
Een zachte dijk, bijvoorbeeld, breekt de golven op een
geleidelijke manier. Het is duurzamer en biedt betere
mogelijkheden zoals recreatie en festivals. Duitsland en
Denemarken hebben al zachte dijken in hun Waddengebieden, dijken van klei, maar in Nederland is het concept
nieuw.
He is currently working on an “oyster reef as shore
protection” and a “soft dike” between Amsterdam and
Hoorn. This so-called Oesterdam 2014 project and
other green, soft solutions have the future, in their
eyes.
During the afternoon, it’s about dykes. How to build
dykes in new ways? A workshop is hosted by architect Dingeman Deijs and landscape architect Steven
Delva. They like to speak about wild concepts such as
an intelligent dyke (that reacts to sea level rise), a balloon dyke, a water dyke or even an inflatable dyke.
The Dutch are famous for their dyke engineers but
over the years, creativity has somewhat diminished,
until three years ago the government decided to decentralize the process, which has lead to a new wave
in dyke engineering, sparkling with originality. These
young architects explain how new kinds of dykes
can break the waves while being fully integrated in
the landscape and its social, cultural and recreational
uses. A soft dyke, for example, breaks the waves in a
gradual way. It is more sustainable and offers better
options for cultural interventions. Also, it is original. It’s
fun.
Germany and Denmark already use soft dykes in their
Wadden areas, dykes made of clay.
The question for the workshop is to think of a new
piece of art, to create a natural process for a flexible
and sustainable dike system. Some crazy ideas are
launched. Why not evacuate an island like Terschelling, have the people live on piers or floating islands
around it, and let nature take its course again? Or:
how about a moveable dyke, a floating dyke? Joop
Mulder tells participants in the workshop he once
knew this art student who had the idea to make a
dyke in the shape of woman’s body. Who knows, in a
few years it might come true. Of course, this reminds
land art fans of the work of Robert Smithson, the
land artist who died in 1973 and whom Mulder highly
admires.
De opdracht van de workshop is een nieuw kunstwerk
te bedenken om een natuurlijk proces te creëren voor
een duurzaam en flexibel dijksysteem. Dat leidt tot een
aantal wilde ideeën. Waarom niet alle bewoners van
een eiland als Terschelling eraf halen en de bewoners
op pieren of steigers zetten, en de natuur zijn gang laten
gaan? Of: een verplaatsbare, of een drijvende dijk? Joop
Mulder vertelt de deelnemers aan de workshop over
een studente van de Rietveldacademie die het plan
heeft bedacht om een dijk te maken in de vorm van een
vrouwenlichaam. “Een dijk van een vrouw!” Wie weet,
misschien wordt dat over een paar jaar wel realiteit? Het
doet fans van landschapskunst denken aan het werk van
Robert Smithson, die in 1973 bij een vliegtuigongeluk om
het leven kwam, en van wie Mulder een bewonderaar is.
Tastbare verbondenheid
De workshop wordt ook bijgewoond door een man van
de gemeente Terschelling. Hij hoeft niet opnieuw met
zijn landschap verbonden te worden. “Elke avond,” zegt
hij, “zit ik op een bankje bij de zee te kijken naar hoe het
licht verandert.”
Na twee intensieve dagen nemen de deelnemers van
het Sense of Place seminar de boot terug naar Harlingen.
Er is iets in hun hoofd veranderd. Ze denken aan Tracy
NL
14
Tangible reconnection
The workshop is attended by a man who works for
the Terschelling municipality. He does not need to be
reconnected to his landscape. “Each night,” he says,
“I sit down on a bench and watch the sea, watch how
the light changes.”
After two intensive days, participants in the Sense of
Place seminar took the boat back to Harlingen. In all
of their heads, something had changed. They thought
of Tracy Metz’ introductory talk, when she quoted
Proust: “The true voyage of discovery is finding new
eyes”.
UK
“
De vraag die voor mij wel interessant blijft, is hoe
je kunst en opvattingen over kunst op een goede
manier kunt laten meewegen in besluitvorming bij
landschapsontwikkeling/landschapsinpassing samen
met factoren gericht op techniek, wetenschap etc. .
The question remains interesting to me how art
and ideas about art can be taken into account in
a good way in decision-making in landscape development / landscape integration with factors
focused on engineering, science etc.
Site visit Huize Zanders/Cal-Earth
Robert Gordon Bowman explaining the Cal-Earth project with Rijkswaterstaat
REPORT OF Oerol Seminar
Sense of Place - June 12+13
Metz’ introductie op het seminar, toen ze Proust citeerde:
“De echte ontdekkingsreis is het vinden van nieuwe
ogen”.
However, it was only the next day that one could see
how the combination of land art and performance
really turns out. During the opening night of the Oerol
festival, a group of VIPs were the first to see a new
show by the French theatre group Le Collectif Bistaki. Together with Joop Mulder, they had prepared a
special edition of their avant-garde roof tile performance for Oerol. The performance started in the middle
of the forest, at an open spot, from where the actors
walked away into the dunes, pulling the characteristic
French roof tiles behind them like dogs on a string.
The audience followed them through the woods,
where Japanese benches, oriental temples and other
constructions made of tiles and pieces of tiles told a
story about civilisation. “It feels like a fairy tale forest,”
some said.
Maar het is pas de volgende dag dat de combinatie van
landschapskunst en performance art of theater echt
tastbaar wordt. Tijdens de openingsavond van Oerol ziet
de groep genodigden als eerste de nieuwe voorstelling
van het Franse gezelschap Le Collectif Bistaki. Samen
met Joop Mulder hebben ze een speciale versie van hun
dakpanvoorstelling gemaakt, aangepast op het landschap van Terschelling. Het begint midden in het bos, bij
een open plek, vanwaar de acteurs de duinen inlopen,
de karakteristieke Franse dakpannen achter zich aan
trekkend als hondjes. Het publiek volgt ze door het bos,
waar Japanse bankjes, oosterse tempels en andere constructies van dakpannen en stukjes dakpan een verhaal
over cultuur en beschaving vertellen. “Het lijkt wel een
sprookjesbos,” zegt iemand.
Apotheosis
Actors of Bistaki did “strange” acts in the woods,
suggesting mysterious cultures and habits. A story
about culture, in the middle of nature. And on it went,
until the group arrived at a small dune where one of
the actors, with a handbag on his head, was playing
the piano. Three of his colleagues were just standing
there. It was weird but great. The sun was setting, one
could feel the soft wind coming from the sea, it was
peaceful and strange. Everybody was silent, sitting on
their knees in the dune grass. On it went, seawards.
Just behind the beach: a dance performance, in which
the tiles formed geometrical compositions and moved
with the dancers in rhythmic ways. Meanwhile, one
could see other actors with tiles behind their heads
walking in a procession on the tops of the dunes, in
the background, which was even more beautiful than
the show in the foreground.
Apotheose
De acteurs maken vreemde bewegingen en geluiden in
het bos; ze beeldden een culturen uit waar niemand van
gehoord heeft: een verhaal over cultuur, midden in de
natuur. De groep loopt verder, totdat ze bij een duin komt
waar een van de acteurs, met een tas op zijn hoofd, piano speelt. Drie van zijn collega’s staan er majestueus bij
in lange jassen. Het is raar, maar schitterend. De zon gaat
onder, je kan de zachte zeewind voelen, het is vredig en
vreemd. Iedereen is stil en zit op zijn knieën in het gras.
En verder gaat het gezelschap, richting de zee. Vlak voor
de laatste rij duinen is er een dansvoorstelling, waarbij
de dakpannen in geometrische formaties met de dansers meebewegen. Ondertussen ziet het publiek in de
verte een processie van andere acteurs die dakpannen
rechtop in hun kraag achter hun hoofd hebben gestoken.
Ze bewegen als een silhouet aan de horizon.
Tenslotte lopen we over de duinen naar het strand, waar
de dakpannen van Bruno Doedens nog meer indruk maken dan de dag daarvoor, toen de deelnemers van het
seminar er overdag kwamen kijken. De zon is bijna onder
en de lucht ziet eruit als een schilderij van Dalí, het strand
lijkt op een eindeloze woestijn. Een laatste performance
op het strand vormt de apotheose van een drie uur durende ervaring in situ, op de grens van kunst en natuur.
Then, the group moved over the dunes towards the
beach, where Pannenland was even more impressive
than it had been during the day, during the Sense of
Place seminar. The sun had almost set and the skies
were like a Dali-painting while the beach seemed like
an endless desert. A last performance on the beach
was the apotheosis of a three-hour experience in situ,
at the intersection of arts and nature. Everybody was
pretty euphoric.
Over vijf jaar komen we terug om te zien hoe Mulders
plan heeft uitgepakt. En, afgaand op het enthousiasme
van alle deelnemers aan het seminar: tegen die tijd is
Sense of Place waarschijnlijk groot geworden.
NL
In five years time, we’ll be back to see how Mulder’s
little plan has worked out. Probably, by that time, it will
be big.
16
UK
CONCLUSIE
Dit tweedaagse seminar over culturele landschapsontwikkeling vond plaats in juni 2013. De reden voor Oerol om
het seminar te organiseren was meervoudig. De Unesco
heeft het Waddengebied uitgeroepen tot Werelderfgoed.
Instanties als Rijkswaterstaat, Staatsbosbeheer en het
Waterschap investeren in het Waddengebied in het kader
van kustbeheer, pionieren in het landschap, natuurontwikkeling of het terugbrengen van historisch landschap.
Hoe kunnen we van alle ontwikkelingen in het landschap
een “tocht” maken, een reis door dat bijzondere Waddenlandschap? De intentie van het seminar was om alle
initiatieven bij elkaar te brengen en de boodschap mee
te geven elkaar op te zoeken en bij kweldervorming,
terpen, zachte dijken, zandsuppletie - overal waar we de
mensenhand in terug vinden - activiteiten te koppelen aan
kunstenaars en landschapsarchitecten. Op die manier
kunnen we het landschap versterken. En door de aantrekkingskracht die dat bewerkstelligt, zorgt dit culturele
toeristisch product voor een nieuwe economische impuls.
De onderlinge koppeling zorgt ervoor dat de investeringen
niet alleen natuurontwikkeling en veiligheid stimuleren,
maar de samenleving er een bijzondere gebeurtenis bij
krijgt. En die veroorzaakt een belangrijke nieuwe econo-
mische impuls voor het Noorden, vooral ook voor de kust
van Noord Fryslân en Groningen.
Vanuit deze intentie waren de deelnemers een bijzonder
gemixt gezelschap. Wetenschappers, ontwikkelaars,
ambtenaren en politici, kunstenaars en architecten, internationale curators en organisatoren waren uitgenodigd
om gezamenlijk te kijken naar de mogelijkheden van het
Waddengebied om met cultuur en natuur een bijzondere
toegevoegde waarde te bewerkstelligen aan het landschap. De evaluatie door de deelnemers gaf aan dat deze
eerste aanzet bijzonder werd gewaardeerd en ook direct
aanleiding gaf elkaar buiten het seminar om op te zoeken.
De opzet om het seminar een innovatief beginpunt te laten
zijn voor nieuwe samenwerkingsverbanden in de combinatie van landschapsbescherming, landschapsonderzoek,
economische en culturele landschapsontwikkeling in de
Wadden, is geslaagd. Een herhaling van het seminar wordt
door de deelnemers op prijs gesteld, met als aanbeveling
om volgende keer de focus en de doelen van het seminar
aan te scherpen en verder te concretiseren. In totaal 62
professionals werkzaam op dit snijvlak namen deel aan het
seminar.
WHO’s WHO
Joop Mulder
Joop Mulder is the
founder and creative
director of the festival
Oerol. He started the
festival in 1982 and
developed the festival
from street theatre to a
multi-disciplinairy
site specific festival
with the island as a
stage. He is the “pusher” of the cultural landscape
development in the world heritage area the Wadden.
David Moinard
Keynote speaker David
Moinard is an artistic
advisor and curator
and head of artistic
programming for both
Le Lieu Unique and
Estuaire. Estuaire
Nantes <>Saint-Nazaire
is an artistic event
which took place along
the river Loire in 2007, 2009 and 2012. International artists created temporary and permanent
site-specific artworks and installations along 120
kilometers of the riverbanks. This open air museum
gives the estuary a striking identity. In his talk
David discussed its background and process and
the way the artworks have been integrated and
maintained in the natural and human environment.
Tracy Metz
Tracy Metz, journalist
and writer, was the
guest curator of this
first edition of the
Oerol seminar ‘Sense
of Place’. She writes
for the newspaper
NRC Handelsblad and
the weekly magazine
De Groene Amsterdammer (in which she also published an report on
the seminar). She is an international correspondent for the American publication Architectural
Record and a visiting fellow at Harvard’s Graduate
School of Design. Her most recent book, now in
its fourth printing within a year, is ‘Sweet&Salt:
Water and the Dutch’.
Observatorium:
Ruud Reutelingsperger
A co-founder of the
artists’ collective Observatorium for public
art with a strong participatory element at urban and rural locations,
based on 3 elements:
learning by doing, design what is already there and building by listening.
The lecture focussed on the project with FAI-AR,
the Advanced Itinerant Learning Programme for
Street Arts in Marseille, Cultural Capital 2013. It
investigated how to bring life to a seemingly dead
space on Terschelling, the Nollekes, an open-air
amphitheater on top of the former trash dump, a
man-made mountain in the midst of nature.
Studio Daan
Roosegaarde: Daan
Roosegaarde
Keynote speaker and
‘artist-entrepreneur’
Daan Roosegaarde,
artist, architect and
social designer, has
studios in Rotterdam
and Shanghai. He
received international
acclaim for various designs that respond to human
interaction. With infrastructure developer Heijmans
he is now developing ‘smart highways’, interactive and sustainable roads. His lecture dealt with
‘interactive landscapes’. He pulls technology out of
the screen and integrates it into the real world. He
recently signed an agreement with Oerol to work
together on a longterm landscape art project.
Cal-Earth: Hooman
Fazly and Robert
Gordon Bowman
with Rijkswaterstaat
Cal-Earth - ‘California
Institute of Earth Art
and Architecture’ - creates environmentally
oriented arts and architecture, e.g. shelter for
the world’s homeless
for the United Nations, based on the principle that
houses are easily constructed by unskilled labor
using local earth, forms and colors. The lecture
gave an insight in their philosophy and was combined with a presentation by Rijkswaterstaat on
dynamic coastal management and innovations in
building along the Dutch beaches. It included an
excursion to the sand construction on the beach.
CONCLUSION
This two-day seminar on cultural landscape development took place in June 2013 . The reason for Oerol to
organize the seminar was multiple. declared the Wadden area a World Heritage site. Bodies as Rijkswaterstaat, Staatsbosbeheer and Waterschap are investing in the Wadden Sea area in the context of nature,
coastal management, pioneering in the landscape or
bringing back historic landscape.
How can we make these developments in the landscape into a ‘voyage’ through that particular Wadden
Landscape? The intention of the seminar was to bring
all the initiatives together and to give the message to
look each other up, everywhere we develop activities in this landscape, to link these at artists and
landscape architects. That way we can enhance the
landscape. And by making this landscape more attractive, this cultural tourist product provides a new economic boost. The interconnection ensures not only to
stimulate investments in safety and nature, but there
is a special event to get for society. And this creates
a major new economic boost for the North, especially
off the coast of North Friesland and Groningen.
Due to the intention of the seminar, the participants
were a very mixed group. Scientists, developers, government officials and politicians, artists and architects,
international curators and organizers were invited to
jointly look into the possibilities of the Wadden area to
bring added value to the landscape through culture.
The evaluation by the participants indicated that this
first step was highly appreciated and also gave reason
to continue these new contacts after the seminar.
The goal of the seminar - to be a starting point for
innovative new partnerships in the combination of
landscape protection, landscape research, economic
and cultural landscape development in the Wadden
Sea - was reached. A replay of the seminar is appreciated by the participants, with the recommendation
next time to strengthen and further materialize the
focus and goals of the seminar. A total of 62 professionals working in this cutting edge participated in the
seminar.
Getting a sense of
the place: Jeroen van
Westen
LOLA + Deltares:
Cees van der Veeken
and Mindert de Vries
Jeroen van Westen,
landscape artist,
has been the driving
artistic force behind
many projects on land
transformation and
rehabilitation, on sites
like the highway A20
in Rotterdam, ghost town Matfield Green (Kansas,
USA) and stepwells (Gujarat, India). A landscape
is a web of natural, geological, historical, temporal
and cultural relationships. The talk focussed on
the project ‘Tussentonen’, literally ‘In-between
tones’, which dealt with the transformation of 450
hectares of reclaimed agricultural land into an area
for wet nature.
Landscape architect
Cees van der Veeken
and eco-engineering
specialist Minder de
Vries focussed in their
workshop on the future
of a 9 kilometre manmade sand dike built
on on Terschelling in the 1930’s in order to reclaim
land. This never happened, and the site – the
Boschplaat - is now a famous nature area. The dike
has grown since, and protects the area, however it
also blocks the natural dynamics of the Boschplaat.
Participants were asked to reflect and help design
Terschelling’s new approach to water safety and
nature preservation.
The Monastery
Project: Rieks Swarte
and Sjoerd Wagenaar
Rieks Swarte is a theatermaker and director
based in Haarlem;
Sjoerd Wagenaar is
the artistic director of
PeerGroup, makers of
theater on location. For
years Rieks has been
fascinated by a 9th-century drawing of the Swiss
monastery Sankt Gallen. It was actually a blueprint
for all the monasteries to follow and their selfsufficient communities. Their talk was about the
‘excavation’ of the archeological site of Sankt Gallen on the island of Terschelling. The actual location doesn’t really matter; you can also investigate
history by reflecting on how it could have been.
Pannenland:
Bruno Doedens and
Machiel Spaan
Landscape architect
Bruno Doedens of
SLeM (Landscape
theater and More) set
up Zandlab in collaboration with architect
Machiel Spaan of
studio M3H, also a
teacher taught at the Academie van Bouwkunst in
Amsterdam. Zandlab does research and experiments with ‘cultural landscape development’, in
which cultural activities are used to stimulate and
make visible the dynamic processes that shape
the landscape, visualized at Oerol with Pannenland: a project of 5.000 French roof tiles, showing
the influence of18
wind on the island.
Dingeman Deijs and
Steven Delva
Architect Dingeman
Deijs and landscape
architect Steven Delva
work on big, extreme
landscapes. How can
the Netherlands’ dikes
and dunes be made
more than just controlled, expandable,
functional defenses against the sea? And how
can the sea defenses increase our awareness of
the Wadden als unique world heritage? In their
workshop, participants were asked to design a
new ‘richer dike’ for Terschelling, coupling water
safety with other urgent issue such as fish migration, sedimentation, urbanization and energy.
Waddenvereniging:
Arjan Berkhuysen
Arjan Berkhuysen is
the director of the
Waddenvereniging.
Arjan took participants
on an excursion onto
the tidal flats of the
Wadden Sea to tell us
about sea grass, starting at the Wierschuur
(Kelp shed) at Oosterend. Here the islanders
used to store sea grass to use as filling in pillows
and matrasses. Sea grass disappeared after the
Zuiderzee was cut off from the ocean in the 30’s.
Now the Waddenvereniging replants sea grass.
It provides habitat and spawning grounds for
marine animals and serves as a climate buffer for
the Wadden islands by retaining sand.
Sense of Place
Dit laand kent bij kommen
en goan zien eigen rituelen.
Zaand stöft je ien d’ogen
en krupt tussen de tonen.
Wij ontmoeten t laandschap
met n verloren blik.
Wenkbraauwen fronzen
boven
n wegsloagen neus.
De mond trekt minzoam onder
n schoars begroeide lip.
Vermoeid zien we de wallen
onder ogen.
De zee geft
gien haand,
de zee nemt
gien òfscheid.
t Laand waait dij uut.
Gedicht van Groningse dichter
Willem Tjebbe Oostenbrink uit:
Opdreugde troanen
Stichting Terschellings Oerol Festival
Zuid Midslandweg 4
8891 GH Terschelling-Midsland
The Netherlands
Tel. +31 562 448448
[email protected] | www.oerol.nl
Pannenland-Zandlab | Foto: Jan Karel Lameer