docTsonga - Treatment Action Campaign
download 
Report Transcription
Tsonga - Treatment Action Campaign
treatment Magazine of the Treatment Action Campaign September 2010 Ku endla timfanelo ta ximunhu ti humelela Hilaha u endlaka ku hambana: Xiletelo xo va muakatiko wa nkhinkhi Mpfumaleko wa vumunhu: Hilaha ndlela ya rihanyo yi hlulekaka eka vaakatiko va matiko mambe Mavonelo yo nyumisa ya rivengo ehenhla ka 1 varhandzani va rimbewu rin’we eAfrika Muhleri: Marcus Low Mupfuni wa Muhleri: Mara Kardas-Nelson Muhleri wa Khopi: Cathy Goudie Vanghenisi va xandla: Mark Heywood, Chivimbiso Gava, Lesley Odendal, Marije Versteeg, Kiu Kim, Prinslean Mahery, Lucy Jamieson, Nathan Geffen, Zapiro, Catherine Tomlinson, Thandi Maluka Xifaniso xa Khavhara: Helena Olcina Amigo Vundzeni Nkandziyiso 35 – Ndzati 2010 Xitsonga Vuteki bya swifaniso: Helena Olcina Amigo, Alon Skuy, Henk Kruger/Cape Times, Damien Schumann, Jodi Bieber, Austin Andrews, Eric Miller, Julien Harneis, Marta Darder/MSF, Thandi Maluka, Siyabulela Mvlisi, Mara Kardas-Nelson, Chosen FEW, John Turnbull, Brian Nyoni, Jeronimo Maradiaga. Swikhenso swo hlawuleka eka Jonathan Berger wa Section 27, eka Marije Versteeg wa the Rural Health Advocacy Project, na le ka Prinslean Mahery na Lucy Jamieson wa the Children’s Institute eYunivhesiti ya Cape Town. Vuhangalasi: Market Insertion Bureau Timfanelo ta ximunhu Endzhaku ka vuhleri byo koka mahlo bya Mark Heywood, hi langutisa hilaha nkoka mapheji ya 1–5 wa timfanelo ta ximunhu wu veka ha kona matimu ya sweswi ya eAfrika Dzonga na Vuandlalo: Designs4development, www.d4d.co.za ntirho lowu nga sala eka ku lwisana na Vukandziyisi: CTP Book Printers xindzhuti na ndzingano eka hinkwavo. Kuva ku Kherefu: Bohle Conference and Language Services TAC yi tinyiketerile ku nyika vanhu lava nga na HIV, mindyangu ya vona na vahlayisi marungula laya faneleke yo mirhi leyi nga hlayisaka vutomi na vutshunguri. TAC na varhangeri va yona va tiyimerile hi voxe eka vumaki bya swa mirhi xikan’we na tifeme ta mirhi ya xintu na yin’wana, naswona byi ri hava ku tsakela eka swa timali eka vona. Rivengo ehenhla ka varhandzani va rimbewu rin’we, rivengo ehenhla ka vahlapfa na ku pfinya ko khawurisa mapheji ya 6–13 Mavonelo ya rivengo ehenhla ka varhandzani va rimbewu rin’we ya le ku hangalakeni eAfrika. Hi langutisa endlelo leri no valanga Nkandziyiso lowu wa Equal Treatment wu seketeriwa hi Global Fund ku lwisa AIDS, Tuburculosis and Malaria na hi Oxfam Australia. maendlelo laya nga riki ya ximunhu ya ku pfinya ko khawurisa . Mara Kardas-Nelson u burisanile na manana wa mutlangi wa bolo Magazini lowu wu tlhela wu kumeka hi Xitsonga, Xhosa na Zulu. wa Banyana Banyana loyi a dlayiweke Eudy Simelane kutani Lesley Odendal u hi byela U nga kuma nkandziyiso lowu na wa khale wa Equal Treatment eka www.tac.org.za/community/ equaltreatment/ hi ntirho lowukulu wa MSF eka ku vona ku fikelela eka makhomelo ya vahlapfa. Equal Treatment is published by the Treatment Action Campaign. Vamanana, vana na vavabyi Loko u nga khomiwi kahle eka xiyenge xa rihanyo u na mfanelo yo vilela. Hi ku Kherefu ya Poso: PO Box 2069, Cape Town 8001 mapheji ya 14–21 komba hilaha u nga endlaka xivilelo no tisa Kherefu ya Ndhawu: Westminster House, 122 mahungu ya khombo ya xitirhisiwa xintshwa Longmarket Street, 3rd Floor, Cape Town 8000 lexi tirhisiwaka ku yimbisa. Hi tlhele hi veka Riqingho: 0861 END HIV erivaleni timfanelo ta vamanana na vana. Become a Fekisi: +27 21 422 1720 n Webusayiti: www.tac.org.za Ku cinca tiko swi nga va swi nga ri swo olova, Tihofisi ta Xifundzhantsongo ta TAC Xifundzhantsongo xa Khayelitsha: 021 364 5489 Xifundzhantsongo xa Ekurhuleni: 011 873 4130 Xifundzhantsongo xa Lusikisiki: 039 253 1951 Ku tisa ku cinca kambe ku tisa ku hambana eka muganga wa wena a swi tiki. Tirhisa xiletelo xa hina active citizenxa nkhinkhi eku sunguleni ku kondletela eka mapheji ya 22–27 Xifundzhantsongo xa Pietermaritzburg: 033 394 0845 muganga wa ka wena na ku vona leswaku ku Xifundzhantsongo xa Gert Sibande: 017 811 5085 langutisiwa switsalwana swo koma eka vanhu Xifundzhantsongo xa Mopani: 015 307 3381 vanene lava tisaka ku hambana. Nakambe, Ndzulamiso: eka Equal Treatment 33 hi vike leswaku Andrew Warlick u lovee hi ti 11 Dzivamisoko 2008. Siku leri nga rona i 11 2 Dzivamisoko 2010. langutisa hilaha TAC yi tirhisike vumbiwa ku fikelela ku cinca eAfrika Dzonga. Vuhleri Ndzi tsala vuhleri leri ndzi ri eBeijing, ntsindza wa China. Beijing hi rin’wana ra madoroba ya khale ra matimu emisaveni, naswona sweswi hi rin’wana ra manguva lawa. I tiko leri hlanganeke na manyala yo chavisa ehenhla ka vavanuna na vamanana eka matimu ya matiko naswona leswi, eka malembe xidzana ya khumenkaye na makumembirhi, swi siviwe hi minkwetlembetano ya tipolitiki exikarhi ka xikhapitalisi, federalizimi na khomunizimi. Namuntlha, mfumo wa China wu vula leswaku leri i tiko ra khomunizimi, endzaku ko kombisa ku vilela loku veke kona eka makumetsevu wa malembe laya hundzeke. Kambe entiyisweni i tiko ra xikhapitalisi leri kulaka hi xihatla emisaveni. Ntungu wa HIV/AIDS wa le China a wu fani na ku khomiwa hi HIV loku humelelaka eka vatirhisi va swidzidziharisi vo titlhavela, vavanuna lava endlaka timhaka ta masangu na vavanuna kulobye, na vaxavisi va miri. Swi nga endleka ku ri na miliyoni wa vanhu lava khomiweke hi HIV, eka vanhu vo kwalomu ka n’we na hafu wa biliyoni. Kambe eAfrika Dzonga lava tirhaka hi matimba masiku hinkwawo ku lwisana na HIV/AIDS i vanhu va ntolovelo i vanhu vanene emigangeni ya vona, vanhu lava nga na HIV na valweri va timfanelo ta ximunhu. Ku fana na le Afrika Dzonga ku na kuva na xivindzi na vutshuri leswi tirhisiwaka ku lwisana na HIV/ AIDS. Kambe handle ka Afrika Dzonga, vatinyiketeri a va tirhi hi rimba ra swa nawu leri hloniphaka, sirhelelaka no tlakusa timfanelo ta ximunhu. Laha valweri van’wana va khomiwaka no biwa loko va kombisa ku vilela eka tindzawulo ta mfumo ku va na ku ririsiwa eka vanhu lava khomiwaka hi HIV hi mphakelo wa ngati lowu nga hlayisekangiki. Ku kombisa ku vilela a swi ehleketiwi. Ku tirhisa nawu a swi koteki, hikuva tikhoto to tala ti na manyala naswona loko va nga si yingisela nandzu, va tekile xiboho xa loko nandzu wu fanele ku yingiseriwa. Ehenhla ka sweswo, Nhlangano wa Xikhomanisi, ku nga ri vumbiwa, i xiyenge lexi nga na matimba. Tiwebusayiti leti hlamuselaka timfanelo ta ximunhu ta pfariwa hi maphorisa. Tiakhawunti ta imeyili ta kavanyetiwa. Sweswi, Wan Yanhai, murhangeri wa minhlangano ya antswa ya China ya HIV/AIDS na timfanelo ta ximunhu u yile evuchavelo-hwahwa endzhaku ko chavisiwa hi maphorisa eka tin’hweti. Nhlangano wa yena, Aizhixing, wu le enghozini ko va wu pfariwa. Xifaniso hi Alon Skuy Swi tikomba leswaku ha ha ri ehansi ka xihlawuhlawu! China yi ndzi tsundzuxa hi laha swi nga swa nkoka eka ku tirhisa ndlela ya xinawu timfanelo ta ximunhu ku tirha tanihi hi valweri va HIV/AIDS na leswaku hikwalaho ka yini hi nga fanelangi ku swi tekela ehansi. Handle ka timfanelo ta ximunhu hi omile swirho, hi hluleka ku vona, ku famba kumbe ku hefemula, hi hluleka ku endla tanihi vaakatiko lava nga na vutihlamuleri. Nhlayiso wa rihanyo na vutshunguri bya HIV/AIDS, nkarhi wun’wana swi hlamuseriwa tanihi mfanelo wa ikhonomi ya vaaki. Timfanelo tin’wana i ta tindlu, swakudya swo enela na mati, xikan’we na vusirheleri bya vaaki. Hi ku tirhisa ntirho wa Treatment Action Campaign (TAC’s) wa mfanelo wa rihanyo na Vutshunguri bya ARV hi ponisile vutomi byo tlula miliyoni. Ku hlayisa vanhu kahle swi sirhelerile xindzhuti xa vona, no sivela ku ntlhantlheka ka mindyangu na vanghana. Kambe hi vile na nyimpi naswona a hi nga ta swi kota leswi ku ri hava timfanelo leti aleriwaka vanhu va le China – leswi hi swi vulaka timfanelo ta ximunhu na xipolitiki. Hlaya vumbiwa bya hina, kutani u ehleketa hi nhlamuselo wa timfanelo ta ntshuxeko wo hlengeletana, xihundla, ntshuxeko wo nghenelela, ntshuxeko wo tihlamusela. Nkarhi lowu taka u kondletela ku kombisa ku vilela, ehleketa hi mfanelo wa ximunhu leyi lweriweke, leyi hi faneleke ku yi twisisa no yi sirhelela. Hi na nkateko wa leswaku mfumo wa hina sweswi wu hlonipha timfanelo ta ximunhu na ta xipolotiki. Kambe a hi fanelangi ku khondla mavoko hi leswi. Ku hava mfumo lowu tsakelaka timfanelo, hikuva va lava vutihlamuleri na ku tirha swi va erivaleni, naswona loko wu nga kumaka ndlela yo swi ti susa, swi tava tano. TAC yi lava timfanelo hikuva ntirho wa hina wu endliwa tihafu ntsena. Mune wa mamiliyoni ya vanhu va ha lava vutshunguri. Hi lava dyondzo yo ringana ya nkoka na dyondzo ya nkoka, swakudya swo ringanela na vusirheleri bya vaaki. Hi lava ku susumeta mfumo ku tlhela wu tlakusa timfanelo ta ikhonomi ya vaaki ku tsundzuka tipholisi ta wona hinkwato na minongonoko ya leswaku nawu lowukulu etikweni wu vula leswaku i ntirho – ku nga ri hi ku hlawula – ku tlakusa ndzingano na vulawuri bya vaaki. Mark Heywood, xirho xa Vutsalana bya TAC 1 Xifaniso hi Helena Olcina Amigo na timfanelo Hi Marcus Low TIMFANELO TA XIMUNHU Eku sunguleni va tile... VA TILE EKU SUNGULENI eka Makhomunisi, naswona a ndzi vulavulangi hikuva a ndzi nga ri riKhomunisi. KUTANI VA TILE eka minhlangano ya vatirhi, naswona a ndzi vulavulangi hikuva a ndzi nga ri wo yimela vatirhi. KUTANI VA LANDZILE Majuda, naswona a ndzi vulavulangi hikuva a ndzi nga ri Mujuda. KUTANI VA NDZI LANDZILE naswona hi nkarhi wolowo a ku ri hava loyi a sarile ku vulavula. Mufundhisi Martin Niemöller (Jarimani), mayelana na mpfumaleko wa ku tshukiselana mahlo ka siku na siku hi Majarimani hi 2 nkarhi wa manyala ya Nazi Eka matimu hinkwawo vanhu vo tala va ve na tihanyi eka lava a va nga fani na vona kumbe lava a va nga Xihlawuhlawu xa swa rimbewu: Xihlawuhlawu ehenhla ka swirho swa rimbewu lerin’wana. landzeleri minkoka ya vona. Tihanyi leti ti ve na xivumbeko xa xihlawulambala, rivengo ra rimbewu, rivengo ehenhla ka varhandzani va rimbewu rin’we, rivengo ehenhla ka vahlapfa (langutisa mfanelo wa tinhlamuselo), na swivumbeko swin’wana swo tala swa xihlawuhlawu ku katsa xihlawuhlawu kuya hi xiyimo xa HIV. Hi vone malembe yo tala ya ntshikelelo eka vamanana, hi vone vukoloni, hi vone ku dlayiwa ka vanhu vo tala, naswona hi vone xihlawuhlawu. Naswona ku hlupheka ka ha ya emahlweni. Hambiswiritano, vanhu van’wana, va dyondze leswaku rivengo na madzolonga swi tisa ntsena rivengo lerikulu na madzolonga. Swiyenge swin’wana swa vaaki swi dyondzile leswaku eka ku tsakela ka mani na mani loko hi amukela lava hi Xihlawuhlawu xa rixaka: Xihlawuhlawu hi ku landza ku tshembela ka leswaku tinxaka tin’wana ti le henhla ka tin’wana. Rivengo ehenhla ka varhandzani va rimbewu rin’we: Xihlawuhlawu ehenhla ka, ku va u nga tsakeli, kumbe ku chava vanhu vo rhandzana va rimbewu rin’we. Rivengo ehenhla ka vahlapfa: Ku chava na rivengo eka vaakatiko va matiko mambe kumbe mani na mani loyi a langutiwaka a hambanile. hambanaka na vona na ku va pfumelela ku hanya vutomi bya vona hi ndlela ya vona. Leswi hi swona swi endlaka vumbiwa bya Afrika Dzonga byi va bya xindzhuti eka vumunhu – leswi swi katsa timfanelo nkoka. Ri tiyisisa timfanelo ta ndzingano ta mani na eka dyondzo, rihanyo, vutumbelo na swakudya. Ku mani, ku nga langutiwi rixaka, nhlavutelo wa swa hava loyi ku nga vaka na xihlawuhlawu ehenhla ka rimbewu, vukhongeri kumbe swivangelo swin’wana. yena hi ndlela yo nghenelela eka rixaka, rimbewu, hi nga kota ku sirhelela ku rhula na vumundzuku. Hi fanele hi lwisana na madzolonga hinkwawo ya timfanelo loko hi ri karhi hi lwisana na xihlawuhlawu. Hi fanele hi yisa emahlweni hi lwela timfanelo ta vanhu hinkwavo: muaka tiko wa matiko mambe kumbe Afrika Dzonga loyi a rhandzanaka na rimbewu ro hambana na ra yena, vo rhandzana hi rimbewu ro fana, lava nga tshembeki eka Xikwembu kumbe vukhongeri, xinuna kumbe xisati, n’wana kumbe lonkulu, wo hanya kahle kumbe wo vabya, vulamari kumbe la hanyeke kahle. Hi nga siva xin’wana, hinkwerhu hi vanhu. Hi ku alela vumunhu eka un’wana, hi alela vumunhu bya hina. Ku angarhela xindzhuti xa ximunhu swi le ka vundzeni bya ku tiyisisa eka vumbiwa bya hina ka timfanelo ta ximunhu no vumba masungulo yo tshunxa vuswikoti eka munhu un’wana na unwana. rihanyo, nhlavutelo wa swa masangu, vukhongeri kumbe tipolitiki.Mani na mani u na timfanelo ta ximunhu European Convention on Human Rights yi langutisa timfanelo ta ximunhu leti landzelaka: • Mfanelo wa vutomi; ku sivela ku xanisiwa, matikhomelo laya nga riki ya ximunhu kumbe yo hlekula kumbe ku tshinya; ku sivela vuhlonga; ku herisiwa ka xigwevo xa rifu. • Mfanelo wa ntshuxeko na nsirhelelo; kuya eka ku tengisiwa ka kahle na ku tshinyiwa ku ri hava nawu. • Mfanelo wo hlonipha xihundla na vutomi bya TIMFANELO TA XIMUNHU Kuva hi amukela ntsena timfanelo ta ndzingano ndyangu; mfanelo wa vukati, nsirhelelo wa nhundzu; mfanelo wa dyondzo. • Ntshuxeko wa miehleketo na vukhongeri; Xana i yini mfanelo wa ximunhu? Timfanelo ta ximunhu i timfanelo ta masungulo leti munhu un’wana na un’wana ti nga n’wi fanela, hikuva a ri munhu. Ti vula leswaku mani na mani u na mfanelo wa vutomi bya kahle na masungulo ya ntshuxeko wo tihlamusela; ntshuxeko wo endla nhlengeletano; mfanelo wa minhlawulo yo pfumala madzolonga • Ku siveriwa eka xihlawuhlawu eka hilaha timfanelo ta ximunhu ti endliwaka kona. 3 “Xidemokrasi xi ya hi nawu wa nhlayo yo tala. Leswi i ntiyiso eka tiko ro fana na ra hina laha nhlayo yo tala yi tsoniweke timfanelo ta yona. Hi nkarhi lowu fanaka, xidemokrasi xi tlhela xi lava leswaku timfanelo ta xipolotiki na nhlayo ya lavatsongo swi sirheleriwa.” Nawu na ku lemukiwa ka timfanelo ta ximunhu Hambi leswi swimbirhi swi yelanaka, timfanelo ta ximunhu ti tala ku kumeka eka milawu ya tiko. Timfanelo ta vaakatiko va tiko tanihi leswi ti hlamuseriwaka eka xiyenge xa swa nawu swi nga siveriwa swinene. Timfanelo ta ximunhu ti tekiwa kuva ti fana no – Nelson Mandela tiyimela eka loko ti ri xiphemu xa xiyenge xihi na xihi. Hambi loko matiko ya ri na vumbiwa bya kahle no tiboha eka timaka ta matiko Xifaniso hi Henk Kruger/Cape Times ku hlonipha timfanelo ta ximunhu, timfanelo leti nga kombisiweki eka milawu ya tiko. Leswi i xivangelo xo va hi fanele ku va na pfhumba ra timfanelo ta ximunhu leri • Endlelo hinkwaro ra xihlawuhlawu ri onha mfanelo katsiweke eka xiyenge xa hina xa nawu ku angarhela wa vanhu yo va ku ri hava ka xihlawuhlawu hi kuya hi xiyenge xa le dzongeni wa Afrika. rixaka. Namuntlha, nawu eAfrika Dzonga wu hlonipha timfanelo to tala ta ximunhu ku tlula eka nkarhi wa xihlawuhlawu. • Dyondzo ya Bantu ‘Bantu education’ yi onhe mfanelo wa vanhu ku fikelela dyondzo yo ringana. Eka nkarhi ka xihlawuhlawu, mfumo wu pasisile milawu ku pfumelela xihlawuhlawu ehenhla ka mintlawa ya vanhu – ngopfu-ngopfu eka rixaka, kambe na le ka swivangelo swin’wana (ku fana na timhaka ta masangu, rimbewu na nhlavutelo wa swa masangu). Hi ku tirhisa milawu leyi ya xihlawuhlawu na xiyenge xa nawu leswi tshikilelaka timfanelo ta ximunhu ta vanhu vo tala. Ku lwela ntshuxeko a ku ri eka swilo swo tala, kambe entiyisweni a ku ri hi timfanelo ta ximunhu eka hinkwavo eAfrika Dzonga. Ku fana na ku lwisana na xihlawuhlawu, ku lwela ntshuxeko eAfrika hi ku angarhela naswona a ku ri timfanelo ta ximunhu – hakanyingi mfanelo yo nghenelela eka tipolitiki eka vaakatiko hinkwavo. Hambiswiritano, mhaka ya leswaku vukoloni i mhaka ya khale a swi vuli leswaku ku lwela timfanelo ta ximunhu ku herile. Entiyisweni, ku onhiwa ka timfanelo to tala ta ximunhu ka ha humelela eka mimfumo ya Afrika Mune wa tindlela laha xihlawuhlawu xi onhaka timfanelo ta ximunhu • Xihlawuhlawu xi onhe mfanelo yo nghenelela eka swa tipolitiki hi ku pfumelela ntsena valungu ku vhota. naswona ntirho wo tala wa ha sele loko hi lava ku vona leswaku kuna timfanelo ta ximunhu eka hinkwavo. Kuva ku nga tirhisiwa mali yo ringanela eka nhlayiso wa rihanyo, matiko yo tala ya Afrika a va na mhaka na mfanelo wa vaakatiko eka rihanyo. Hi ku fana, timfanelo ta dyondzo, vusirheleri na vutumbelo naswona swi tala • Milawu ya tipasi a yi onha timfanelo ta vanhu eka ntshuxeko wa mafamba-fambelo. Timfanelo ta ximunhu eAfrika ku onhiwa. Eka matiko yo tala vumbiwa bya muganga a byi tekeli enhlokweni timfanelo leti. TIMFANELO TA XIMUNHU “Ntlhontlho wun’we wa hina wa nkoka wu pfuna ku tumbuluxa xileriso xa vaaki laha ntshuxeko wa munhu wu nga ta vula ntshuxeko wa munhu hakunene. Hi fanele ku vumba ntshuxeko-vanhu wo rhendzela vaaki hi ndlela leyi nga ta tiyisisa ntshuxeko wa swa tipolitiki na timfanelo ta ximunhu ta vaakatiko va hina hinkwavo.” 4 Xifaniso hi Helena Olcina Amigo – Nelson Mandela “Munhu a nga si sungula ku hanya ku fikela loko a humelela eka swivilelo swa yena swa ximunhu ku ndlandlamuxa swivilelo swa vanhu hinkwavo.” – Martin Luther King Matiko yo hlayanyana eAfrika ya ha ri na milawu ya varhandzani va rimbewu rin’we. Xikombiso, eMalawi, hambi leswi vumbiwa byi amukelaka mfanelo wa ndzingano, nawu wo endla timhaka ta masangu na n’wana lontsongo swi endla kuva nandzu ku endla timhaka ta masangu exikarhi ka vavanuna. Eka timhangu to tala, milawu leyi kanetanaka na varhandzani va rimbewu rin’we yi tekeriwile ku suka eka masiku ya vukoloni. Hi ku fana, milawu ya nkoka ya vusirheleri eZimbabwe yi sungurile ku tirha hi nkarhi wa vukoloni. Yo tala ya matiko lawa a ya na minhlawulo yo tshunxeka ya kahle, a ya pfumeleli ntshuxeko wa vateki va mahungu, naswona a ya pfumeli ku kombisa ku vilela ka tipolitiki. Mimfumo yeleyo yi endla swi tika eka minhlangano ya miganga ya vaaki yo fana na Treatment Action Campaign (TAC) ku tirha ematikweni walawo. Minhlangano ya miganga ya vaaki yi na ntirho wa nkoka ku nghenisa xandla eka ku vona leswaku timfanelo ta ximunhu eka hinkwavo no endla leswaku mimfumo yi va na vutihlamuleri. I swa nkoka ku tsundzuka leswaku ku kuma nawu lowu hlamuselaka swi va erivaleni timfanelo ta ximunhu a hi makumu ya ku lwela ntshuxeko. Hambiloko timfanelo tin’wana ta ximunhu ti nga ri enawini, a swi vuli leswaku a ti humeleri. Vanhu vo tala eAfrika Dzonga va ha onha timfanelo ta ximunhu ta van’wana nkarhi na nkarhi, hambiloko swi nga ri enawini. Hi fanele ku lwisa milawu leyi hi nga na yona naswona hi fanele ku tlakusa mfuwo wa timfanelo ta ximunhu emigangeni ya hina hi ku vulavula hi ku xanisa. Hi fanele ku lwisa ku fikelela vululami – ku fikelela vukorhokeri bya xinawu u endlela Patrick Godana: Mininjhere wa One Man Can Campaign, Sonke Gender Justice Network “Hi mina Mininjhere wa One Man Can Campaign edorobeni ra Kapa. Ndzi munhu ntsena ku suka eNew Brighton, loyi a khumbhekeke eka migingiriko ya swa tipolitiki. Hi 1985 a ndzi khomiwile, no pfaleriwa ntlhanu wa malembe. Tanihi muntshwa wa Afrika Dzonga hi nkarhi wolowo a hi tiyimiserile ku vona ‘ntshuxeko eka vutomi bya hina’. Ndzi dyondze ntivo-vukhongeri. Vanhu va ehleketa leswaku ntivo-vukhongeri yi vulavula ntsena hi Bibele, kambe ya ha tlhela yi khumbha vulawuri bya vaaki. Un’wana wa vadyondzisi va mina a ku ri mutivi wa vukhongeri wo lwela timhaka ta xisati, loyi a ndzi pfumeleleke ku langutisa eka ku nghenelela ka mina loko ndzi ri karhi ndzi kula emugangeni lowu dyondzisaka madzolonga. Ndzi huma eka ndyangu wa vusweti. Hambi leswi ndzi hloniphaka tatana wa mina, xihlawuhlawu xi endle a kanakana vununa bya yena, naswona a ri na tihanyi eka hina. A ndzi si tshama ndzi vona tatana a tsontswa manana, kambe ndzi n’wi vone a n’wi ba. Sweswi ndzi tatana naswona ndzi tshama na vana va mina nkarhi wo tala – ku nga ri ku va nyika mali ntsena, kambe ku burisana na vona. Vavanuna va fanele ku nghenelela eka kuva vatatana, na le ka timhaka ta rihanyo ra swa masangu. Eka hansi, hi fanele ku rhandza vana va hina, tintombhi ta hina na varhandzani va hina. Nyimpi a yi si hela laha vamanana va ha tshikeleriwaka. Ndza swi vona leswaku ntirho lowu ndzi wu endlaka i wa xiyenge xa vumbirhi. TIMFANELO TA XIMUNHU xihlawuhlawu eka na madzolonga ya timfanelo ta Tinghwazi ta mina i Govan A. Mbeki na Martin Luther King, Jr. Mbeki wa ndzi hlohlotela. A tshembha leswaku vanhu vanene, vavanuna na vamanana lava nga le hansi va fanele ku rhangela nyimpi. King a chumayela leswaku hambi loko vanhu va hi venga, hi fanele ku va rhandza.” leswaku hi koxa no tiyisisa timfanelo ta hina, ku nga ri ku yimela mfumo ku endla swo karhi. Xifaniso hi Mara Kardas-Nelson 5 Rivengo ehenhla ka varhandzani va rimbewu rin’we eAfrikain Africa Hi Chivimbiso Gava na Marcus Low Xana i yini rivengo ehenhla ka varhandzani va rimbewu rin'we? Rivengo ehenhla ka varhandzani va rimbewu rin’we i xihlawuhlawu ehenhla ka, ku chava kumbe rivengo ehenhla ka varhandzani va rimbewu rin’we. Swa fana na xihlawulambala hikuva ku ri xihlawuhlawu ehenhla ka ntlawa wa vanhu kuya hi le xihlawurisi lexi va hlulekaka ku xi lawula. Tanihi xihlawulambala, matitwelo ya ximunhu ya rivengo ehenhla ka varhandzani va rimbewu rin’we ya na tihanyi no va ya tekiwa tanihi madzolonga Xifaniso hi Damien Schumann ehenhla ka timfanelo ta ximunhu. Loko hi le tlhelo tinxaka hinkwato ta rivengo ehenhla ka ko tihlanganisa na matsalana-jenerali wa UN Ban Ki- varhandzani va rimbewu rin’we i mhaka yo vilerisa, i ku Moon. Lavambirhi va ntshunxiwile ekhotsweni hi ti 29 vilerisa ko karhi loko mfuwo, xiyenge xa vulawuri, kumbe Mudyaxihi 2010. Milawu leyi pfumelelaka mfumo ku onha maphorisa ya tirha hi ndlela ya rivengo ra varhandzani va ka timfanelo ta ximunhu eka vaakatiko hikwalaho ka rimbewu rin’we. Mfumo wu fanele ku sirhelela timfanelo nhlavutelo wa vona wa swa masangu ya ha ri kona. ta varhandzani va rimbewu rin’we, ku nga ri ku swi onha. Loko hi le tlhelo timfanelo ta varhandzani va rimbewu rin’we va sirheleriwa kahle hi nawu wa Afrika Dzonga, swo fana a swi nge vuriwi eka matiko man’wana ya Afrika. Malawi yisiwile epalamente ya Uganga lexi nga ta yirisa vuxaka bya timhaka ta masangu exikarhi ka vanhu va rimbewu rin’we. Nawumbisi wo lwisana na varhandzani va rimbewu rin’we wu ringanyeta rifu eka “lava dyoheke swinene, varhandzani vo sungula va rimbewu rin’we ku tekana vadyohi lava nga na HIV, kumbe lava endlaka migingiriko eMalawi. Endzhaku ka masiku mambirhi va tekanile hi ti ya varhandzani va rimbewu rin’we na n’wana kumbe 28 N’wendzamhala 2009 va khomiwile. Va langutane na mutsoniwa”. exikarhi ka vavanuna”. Hi ti 18 Mudyaxihi 2010 vavanuna va gweviwile 14 wa malembe yo tirha ku vava ehansi ka nawu lowu tumbulukeke eBritheni ehansi ka nawu wa RIVENGO EHENHLA KA VARHANDZANI VA RIMBEWU RIN’WE NA RIVENGO EHENHLA KA VAHLAPFA Hi Nhlangula 2009 mpfapfarhuto wa xinawana wu Tiwonge Chimbalanga na Steven Monjeza ku vile swihehlo swa ndzhukano na “leswi nga tolovelekangiki 6 Uganda Endzhaku ka ku sola hi matiko ya tinxaka, ku katsa xitatimente xa TAC, mpfapfarhuto wa xinawana wa ha yimisiwile. vukoloni. Ku khomiwa ka vona na xigwevo swi hlangane na ku rila lokukulu eka valweri emisaveni hinkwayo. Treatment Action Campaign (TAC) na minhlangano yin’wana ya miganga ya vaaki yi kombise ku vilela edorobeni ra Kapa na Joni no humesa switatimente leswi kombelaka leswaku xigwevo xi herisiwa. eAfrika hinkwaro Sweswi hi tlhele hi twa swiviko swa madzolonga ya varhandzani va rimbewu rin’we eKenya na Uganda, ku khomiwa no xanisiwa ka valweri va varhandzani va rimbewu rin’we eZimbabwe, no khotsiwa ka valweri va HIV eSenegal hi ku landza swihehlo swa ‘magoza ya varhandzani va rimbewu rin’we’. Milawu ya rivengo Phuresidente wa Malawi, Bingu wa Mutharika, u rintshwa ra varhandzani va rimbewu rin’we yi le ku hetelela a khomele Chimbalanga na Monjeza endzhaku pasisiweni eBurundi, no ringanyetiwa eNigeria. Ntsevu wa swikholwakholwana hi ku rhandzana ka va rimbewu rin'we Hi Mara Kardas-Nelson Ntiyiso: Vanhu lava tiviwaka tanihi varhandzani va rimbewu ro fana kumbe va ri na matitwelo yo rhandzana ka va rimbewu rin’we a va hlawuli ku titwa hi ndlela leyi. Ku rhandzana na munhu wa rimbewu rin’wana swi humelela ku ri hava madzolonga. A swi fambelani helo na laha munhu a sukaka kona, tiko, leswi a nga kurisa xiswona, kumbe ku nghenelela kun’wana ka swa mbango. Hikuva kuva varhandzani va rimbewu ro fana a hi ku swi lava, ku hava la nga endliwaka a rhandzana na wa rimbewu lerin’wana. Manu yo endla un’wana ‘a titwa’ onge varhandzani va rimbewu ro hambana, ku fana na ku vulavula ku biha kumbe ku n’wi vavisa, hi swimbirhi a swi tirhi, tanihi leswi munhu wa ha taya emahlweni a va na matitwelo yo rhandzana ka va rimbewu rin’we, naswona swi hoxekile, tanihi leswi swi yisaka ehansi timfanelo ta ximunhu. Xikholwakholwana 2: Ku rhandzana ka va rimbewu rin’we a hi swa ‘xi-Afrika’ Ntiyiso: Ku rhandzana ka va rimbewu rin’we swi ve kona eka matimu hinkwawo na le misaveni hinkwayo. Swa fana eAfrika na le Yuropa, Amerika, Latini kumbe Asiya. Ha swi tiva leswaku ku rhandzana ka va rimbewu rin’we a swi humelela eAfrika ku nga si fika nkucetelo wa matiko ya le ntsungeni. Exikarhi ka vanhu le Azande laha sweswi ku vuriwaka Democratic Republic of the Congo, tihosi, tohosikazi na masocha a va teka majaha tanihi varhandzani va vona. Tinxaka tin’wana eBurkina Faso na Afrika Dzonga varhandzani va rimbewu rin’we a va tekiwa tanihi vativi va swa tinyeleti na vatshunguri va xintu. eLesotho, vamanana van’wana a va ri na vuxaka bya swa masangu na vamanana kulobye ku ringana nkarhi wo leha. Vutshila bya ma-San, lava a va tshama edzongeni wa Afrika, a byi kombisa ku timhaka ta masangu exikarhi ka vavanuna. Xikholwakholwana 3: Ku rhandzana ka va rimbewu rin’we swi sungule hi vakoloni va le ntsungeni Ntiyiso: Kasi ku rhandzana ka va rimbewu rin’we i khale swi endliwa eAfrika, rivengo ro anama ehenhla ka varhandzani va rimbewu rin’we a ri sunguriwile kumbe ku hlohloteriwaka hi vafambisi va vukoloni. Loko Angola yi nga si va ehansi ka vukoloni, l Angola, xikombiso, varhandzani vo tala va rimbewu ro fana a va ntshuxekile ku hlawula loyi va lavaka ku rhandzana na yena. Endzhaku ka vukoloni bya Maputukezi, hambiswiritano, ku rhandzana ka va rimbewu rin’we swi ve nandzu. Loko ka ha ri na ku tshembha ka leswaku minhlangano ya Yuropa na Amerika ya timfanelo ta varhandzani va rimbewu rin’we yi susumetile timfanelo ta varhandzani va rimbewu ro fana na Afrika, rivengo ehenhla ka varhandzani va rimbewu rin’we swi tlhela swi seketeriwa hi minhlangano ya le matikweni ya le ntsungeni ku kanetana na timfanelo ta varhandzani va rimbewu rin’we. Loko minhlangano ya African LGBT (lesbian, gay, bisexual, and transgender) nkarhi wun’wana yi tirhisana na lava nga le handle ka tikonkulu, dolara hi dolara ya ntsengo wo ringana yi tirhisiwa eka ku seketela mapfhumba ya rivengo ra varhandzani va rimbewu rin’we na milawu eku tlakuseni timfanelo ta varhandzani va rimbewu rin’we. Xikholwakholwana 4: Ku tale valungu ku tlula vantima lava nga varhandzani va rimbewu ro fana. Ntiyiso: Tidyondzo ti kombisile leswaku ku rhandzana ka va rimbewu rin’we i swa ntolovelo, swi humelela hi ntumbuluku exikarhi ka vanhu emisaveni hinkwayo, ku suka eka rixaka rihi na rihi, vukhongeri na mfuwo. Loko mimfuwo yin’wana na tindhawu va nga amukelaka ku rhandzana ka va rimbewu rin’we, leswi nga ta endla leswaku ku va na swirho swo tala swa muganga leswi amukelaka vanhu va muxaka lowu, leswi a swi vuli leswaku mimfuwo yin’wana yi na varhandzani vo tala va rimbewu rin’we ku tlula van’wana. Xikholwakholwana 5: Ku rhandzana ka va rimbewu rin’we i vuvabyi Ntiyiso: Loko ku rhandzana ka va rimbewu rin’we swi tirhisiwa ku ri ku lahlekela hi miehleketo, leswi swi suka eka mavonelo ya rivengo ra varhandzani va rimbewu rin’we. Valavisisi vo tala sweswi va tshembhela leswaku hinkwerhu ku na laha hi khumbhekaka kona ku angarhela ka varhandzani va rimbewu ro hambana-varhandzani va rimbewu ro fana. Leswi swi vula leswaku evuton’wini bya hina hinkwabyo, hi ta tikuma hi ri na ku tsakela eka vanhu va rimbewu ro fana kumbe ro hambana. Ku rhandzana ka va rimbewu rin’we i swa ntolovelo, i ndlela ya kahle ya matitwelo no endla. Xikholwakholwana 6: Ku rhandzana ka va rimbewu rin’we swi onha rixaka Ntiyiso: Ku hangalaka ka xikholwakholwana lexi a swi twali. Ntiyiso hi leswaku vanhu van’wana i varhandzani va rimbewu ro fana a swi onha vaaki hi ndlela yihi kumbe yihi. Hi le tlhelo, xihlawuhlawu ehenhla ka varhandzani va rimbewu rin’we swi bihile no onha tifanelo ta vona ta timfanelo ta ximunhu. I rivengo ehenhla ka varhandzani va rimbewu rin’we ku vula leswaku a hi vumunhu naswona swi onha rixaka. Sources: Tendi, Blessing-Miles ‘African myths about homosexuality.’, The Guardian, 23 March 2010. http://www.guardian.co.uk/commentisfree/2010/mar/23/homophobia-africa-gayrights. Bidstrup, Scott ‘Saint Aelerd the Queer: The Surprising History of Homosexuality and Homophobia.’ http://www.bidstrup.com/phobiahistory.htm RIVENGO EHENHLA KA VARHANDZANI VA RIMBEWU RIN’WE NA RIVENGO EHENHLA KA VAHLAPFA Xikholwakholwana 1: Ku rhandzana ka va rimbewu rin’we i ku tihlawulela, naswona munhu wo rhandzana na wa rimbewu ro fana na ra yena a nga rhandzana wa rimbewu ro hambana 7 RIVENGO EHENHLA KA VARHANDZANI VA RIMBEWU RIN’WE NA RIVENGO EHENHLA KA VAHLAPFA 8 Phumela Masuka (xinene) na murhandzani wa yena ekaya eSoweto. Xifaniso hi Jodi Bieber. Phumela Masuka (33) Ndzi pfinyiwile hi 1995 eSoweto. Wansati u tiendle munghana wa mina loko hi endla vutiolori ebolweni kutani a ndzi rhamba kuya hi ya nwa swonwa. Vavanuna vambirhi va fikile lava a va n’wi tiva kutani hi teka xiboho xo ya laha va xavisaka swonwa (pub). Hi tshame nkarhinyana. A ndzi lava ku muka tanihi leswi a ndzi fanele kuya exikolweni siku leri landzelaka. A va nga tiyimiselangi ku famba. Xana i yini ku pfinya ko khawurisa ? ku pfinya ko khawurisa swi vula nsindziso wa timhaka ta masangu lowu endliwaka hi wanuna kumbe ntlawa wa vavanuna ehenhla ka wansati kumbe ntlawa wa vamanana lava tiviwaka kumbe ku tekiwa tanihi hi lava rhandzanaka na rimbewu ro fana. Vavanuna van’wana va tshembhela eka leswaku ku pfinya wansati wo rhandzana na vamanana kulobye swi ta n’wi ‘tshungula’ eka ku rhandzana ka va rimbewu rin’we swi endla a rhandzana na va rimbewu ro hambana. Vavanuna lava a va na tihanyi ntsena no pfumala vumunhu, va hoxisa. Hi nghene eka movha wa nuna un’wana hi ehleketa leswaku hi le ku mukeni. Loko hi fika laha ndzi tshamaka kona ndzi ku, “Short left” A engetela rivilo, a hundza xitarata. Ndzi kombela ku chika. A nga yimangi kutani ndzi swi lemuka Xana swi tala ku humelela kangani? Muchayeri a khoma munghana wa mina loyi a tshame Tinhlayo ta ntiyiso ta ku humelela ka ku pfinya ko khawurisa ta kayivela. Hi ku landza charity ActionAid, ndzavisiso wa lava poneke eka rivengo ro xanisiwa ka varhandzani va rimbewu rin’we eKapa Vupeladyambu ku kumeke leswaku kwalomu ka “66% wa vamanana a va mangali ku hlaseriwa hikuva a va nge tekeriwi enhlokweni/ eka lava, 25% va vule leswaku va chava ku paluxiwa eka nhlavutelo wa swa masangu emaphoriseni etlhelo ka yena. Lava a hi ri endzhaku hi swi kotile ku tlula naswona 22% va vule leswaku va chava ku xanisiwa”. leswaku a ndzi ri enghozini. A ndzi nga swi langutelangi tanihi leswi wansati loyi a ri munghana wa hina naswona a tiva vavanuna lava no tiva leswaku a hi rhandzana na va rimbewu ro fana. Hi yime endlwini ya wansati loyi. A hi lava ku chika hi tsutsuma. hinkwerhu. Munghana wa mina u ringetile ku tlula kambe a n’wi khomile no chayela hi nkarhi wun’we. Ndzi ringetile ku hlongorisa movha ku ponisa munghana wa mina. A hi swi tivangi leswaku wanuna wa vumbirhi na munghana wa mina a va yile kwihi lava a va ri exitulwini xa le ndzhaku na hina. Swi nga languteriwangi ndzi khomiwe hi le ndzhaku ndzi kokeriwa endlwini yin’wana. Nuna loyi un’wana a nyamalaleke loko hi fika u fikile na un’wana loyi a ndzi nga si n’wi vona. A ku, “A ndzi tsakeli ku etlela na wena. Ndzi lava ku ku dyondzisa dyondzo leswaku wa ha ri wansati.” Xana ku pfinya ko khawurisa swa ‘tirha’? Ku engetela eka ku xanisa no va swi nga ri enawini, ku pfinya ko khawurisa a swi ne ‘tirhi’. Ku rhandzana ka va rimbewu rin’we a hi ku tihlawulela. Vamanana lava nga na ku tsakela eka varhandzani va rimbewu ro fana va ta tshama va titwa va ri na ku tsakela hambi ku endliwa madzolonga ehenhla ka vona. na wansati luyana. Hikwalaho ka yini ndzi fambile na yena Mhaka ya leswaku ku pfinya ko khawurisa swa tirha i xikholwakholwana lexi susumetiwaka hi vavanuna lavo pfumala miehleketo va ngo tilavela matimba ehenhla ka vamanana lava nga tiveki leswaku vamanana va fanele ku va njhani. Varhandzani va rimbewu rin’we va xisati a va onhi nchumu eka vavanuna lava. Vavanuna vo tani a va titshembhi naswona va na vusiku byebyo? A ndzi sola no venga laha a ndzi tlanga kona tihanyi. Ndza tisola eka ku pfinyiwa. A ndzi byelangi munhu, hambi ku ri ndyangu wa mina kumbe vanghana lava a ndzi ri na vona vusiku byebyo. Hikwalaho ka yini ndzi ve na xinghana nga hlanganangi na wansati luyana. A ndzi tava ndzi nga yangi eku nweni. A ndzi tava ndzi nga pfinyiwangi. Xa kahle eka hinkwaswo leswi hi leswaku sweswi ndzi kota ku vulavula hi swona. Naswona ndzi rhandza bolo – xirhandzwa xa mina xa bolo xa kula. Hikwalaho ka yini swi hoxekile? Vavanuna lava pfinyaka hi xikongomelo xo khawurisa va onha timfanelo ta ximunhu ta munhu un’wana, ku nga timfanelo ta vona to lawula timhaka ta vona ta swa masangu no hlayiseka ka miri ya vona. Ku fana na tinxaka tin’wana to pfinya, ku pfinya ko khawurisa swi na tihanyi no va swi nga ri swa na vumunhu. RIVENGO EHENHLA KA VARHANDZANI VA RIMBEWU RIN’WE NA RIVENGO EHENHLA KA VAHLAPFA bolo. Loko a ndzi nga ri eka ndhawu leyi a ndzi tava ndzi 9 Ku vutisiwa swivutiso xikan’we na Dikeledi Sibanda, Mukondleteri wa Phurojeke/ Mininjhere na Mudzaberi wa Chosen FEW, na Thindi Malaza, Mukondleteri wa Minongonoko, Forum for the Empowerment of Women (FEW). Xifaniso hi Chosen FEW Forum for the Empowerment of Women (FEW): xipanu xa bolo ya milenge xa The Chosen FEW xi vumbiwe hi vatlangi va vanhwana vo rhandzana hi rimbewu rin’we lava nga ta nghenelela eka mphikizano wa mintlangu ya bolo ya milenge eka Gay Games (mintlangu ya varhandzani va rimbewu rin’we) eJarimani lembe leri. Xipanu xa bolo xa “The Chosen FEW xi ve swin’we ku sukela hi 2004. Xi sungule endzhaku ka loko endzhaku vatlangi va bolo lavatsongo va xisati vo rhandzana hi rimbewu rin’we ku suka emalokhixini laha va hlongoriweke ku suka eka swipanu swa vamanana hikwalaho ka nhlavutelo wa swa masangu. ya vona; ha va pfuna kuva va titshembha no va lemukisa hi timfanelo ta vona. Xipanu xi nyika ndhawu ya vuhlayiseki laha varhandzani va rimbewu rin’we va xisati va vaku leswi va nga xiswona, tlanga ntlangu lowu va wu rhandzaka no hlavutela timfanelo ta varhandzani va rimbewu rin’we va xisati. Ntlawa wu vumbiwa hi 20 wa vantshwa va vantima lava nga varhandzani va rimbewu rin’we va xisati ku suka emalokhixini eJoni. Hinkwavo i valweri lava tirhelaka timfanelo ta vamanana. Chosen FEW yi pfuna vantshwa van’wana va xisati lava kayakayaka na timhaka ta rimbewu. Van’wana a va si humela erivaleni emigangeni Tsundzukiwa Eudy [Mutlangi wa Banyana Banyana Eudy Simelane (31) u dlayiwile hi Dzivamisoko 2008 loko a ri RIVENGO EHENHLA KA VARHANDZANI VA RIMBEWU RIN’WE NA RIVENGO EHENHLA KA VAHLAPFA eku fambeni kusuhi na le kaya ka 10 vona eKwaThema, eJoni. Un’we wa vadlayi va yena u gweviwile 32 wa malembe ekhotsweni, un’wana vutomi hinkwabyo, kasi vambirhi a va voniwanga nandzu hikwalaho ku pfumaleka vumbhoni. Mara KardasNelson u vulavu na Mally Simelane – manana wa Eudy. Xifaniso hi John Turnbull “Eudy a ri nhwana wa kahle. ndza n’wi tsundzuka swinene. Ku hela ka vhiki rin’wana na rin’wana a hi dya ehandle, hikuva nkarhi hinkwawo a endlela vatswari va yena swa kahle. I ntiyiso a tsakela bolo swinene. Ndzi n’wi tsundzuka swinene hi nkarhi wa Khapu ya Misava, hikuva a fanele kuya langutisa Khapu ya Misava. A rhandza bolo ku sukela loko a ri na mune wa malembe ku fikela loko a ta dlayiwa. Ndzi twa leswaku u dlayiwile hikwalaho ka rivengo. Eudy u hetile xikolo, a tlanga bolo no endzela matiko ya le ntsungeni. Loko va n’wi dlaya a ha ku kuma ntirho naswona a lava ku va qgweta. Ndzi swi amukerile ku sukela evutsongwanini leswaku Eudy u rhandza rimbewu ra xisati; a hi kalangi hi va na ku tikeriwa kumbe ku va na ku tikeriwa ehenhla ka yena hi xiyimo xa yena. Xipanu xi endla ntirho wa vuhlavuteri, no nghenelela eka timhaka leti khumbaka vamanana. Hi xiphemu xa pfhumba leri vuriwaka “One in Nine”. Hi kombisa ku vilela ehandle ka makhotso; van’wana va hina hi valanga makhotso no langutisa ndzima eka milandzu. Eka mintlangu leyi taka ya Gay Games VIII eJarimani xipanu xi langutele ku tihlanganisa no vulavula hi timhaka leti va langutaneke na tona eAfrika Dzonga. “eAfrika Dzonga ku rhandzana na wanuna kulorhi a hi nandzu – i nchumu wun’wana wa kahle hi tiko ra hina. Kambe swa ha lo tsariwa kunene. Emalokhixini ka ha ri na rivengo; vanhu va ehleketa leswaku hi lava kuva vavanuna, sweswo a hi ntiyiso hikuva Xikwembu xi vumbe wanuna na wansati. Kutani hambi loko hi ri na timfanelo leti tsariweke, entiyisweni swilo a swi hi ndlela yeleyo naswitsongo.” Ndzi ringeta ku pfuna vanhwana van’wana lava nga le ka xiyimo lexi, hikuva vatswari va vona a va twisisi no va tsakela. Ndzi ringeta ku pfuna vanhwanyana lava ku twisisa leswaku na vona i vanhu va kahle na leswaku ha va rhandza ku nga langutiwi xiyimo xa vona. Ndzi khutaza vatswari van’wana ku rhandza vana va vona. Eka malembe laya hundzeke a ku ri hava ku dlayiwa, a ku horile. Swi sungule hi rivengo ehenhla ka vahlapfa kutani va sungula ku ehleketa leswaku va nga dlaya na varhandzani va rimbewu rin’we va xisati na varhandzani va rimbewu rin’we va xinuna. Leswi hi swi lavaka i ku amukela vana lava, kutani hi nga hanya kahle swin’we. Mfumo wu fanele ku hi amukela, no amukela vana lava, hikuva a va endlangi nchumu xo biha. Va fanele ku rhandziwa ku fana na van’wana, na vatswari va fanele ku rhandza vana va vona.” Timfanelo ta vaakatiko va matiko mambe Hi Lesley Odendal, Médecins Sans Frontières (MSF) Hi Ndzati 2007, Ndzawulo ya Rihanyo (DOH) yi humese xileriso ku tiyisisa leswaku vahlapfa na vachavela hwahwa lava nga na mpfumelelo kumbe va ri hava va na mfanelo wa vukorhokeri bya rihanyo. Xileriso xi vule leswaku va fanele ku tshunguriwa mahala eka ndhawu yihi na yihi ya vutshunguri va nga hakerisiwi mali loko va ri hava. Va tlhela va ringaneriwa ku tirhisa ndhawu yihi na yihi leyi nyikaka vutshunguri bya vutshunguri bya antiretroviral (ART), na vutshunguri bya mahala. Hambi leswi ku nga pholisi ya ximfumo, ntiyiso hi leswaku vatirhi van’wana va swa rihanyo va ha venga vahlapfa leswi vulaka leswaku tipholisi leti a ti tirhisiwi ku fana.na Mazimbabwe lava teke eka titliliniki ta MSF eMusina na le Joni va hlamusele swirhalanganyi leswi nga kona ku fikelela vukorhokeri bya swa rihanyo. Lava ringeteke ku tirhisa xiyenge xa rihanyo a va tala ku xanisiwa kumbe ku siveriwa ku kuma vukorhokeri lebyi va byi lavaka, ngopfu-ngopfu eswibedlhele. Vavabyi vo tala va titwa va nga amukelekangi eka tindhawu ta swa rihanyo ta mfumo hikuva a va vulavuli ririmi ra ndhawu yeleyo. Eka malembe manharhu laya hundzeke ku vile na swikombiso swo tala swa leswi. Tanihi leswi un’wana wa vavabyi eJoni va vule leswi, “Loko va swi tiva leswaku u muhlapfa, makhomelo ya kona ya hambanile. Kambe loko u yile na mupfuni wa MSF wa vaaki, makhomelo ya lulamile hikuva va swi tiva kuri u te eku pfuneni naswona nkarhi hinkwawo u vulavula hi ku n’wi yimela, kutani u kuma vutshunguri.” Vaakatiko va Zimbabwe va tata fomo ya swivutiso eMusina, eka ndzilekano wa Afrika Dzonga, ku endlela ku ringanela xiyimo xa vahlapfa. Xifaniso hi Henk Kruger/Cape Times RIVENGO EHENHLA KA VARHANDZANI VA RIMBEWU RIN’WE NA RIVENGO EHENHLA KA VAHLAPFA Vaakatiko va matiko mambe lava tshamaka eAfrika Dzonga i vanhu naswona va na timfanelo to fana na hina ta ximunhu tanihi vaakatiko va Afrika Dzonga. Kambe, va tala ku khomiwa hi tihanyi ku ri hava vumunhu. MSF yi pfuna vo tala va vanhu lava ku kuma nhlayiso wa rihanyo eka swiyimo swo tika. 11 Vaakatiko va matiko mambe va lava ndhawu ya vuhlayiseki ekerekeni ya Central Methodist eJoni. Xifaniso hi Austin Andrews, malwandla hi MSF. HOMOPHOBIA & XENOPHOBIA Muvabyi un’wana wa 28 wa malembe loyi a nga laviki ku tiviwa u hi byele hi mhaka yo chavisa yo aleriwa vutshunguri: “Hi Ndzati 2009, ndzi yile etliliniki ya mfumo hikuva ndzi vile na ku lovela hi n’wana a nga si velekiwa (ku humela hi ndzhwalo) loku a ku nga helelangi, kambe muongori u ndzi byele leswaku va pfuna ntsena eka vanhu va Afrika Dzonga. Endzhaku va kombela R400, leyi a ndzi ri hava, ndzi yile eka n’anga ya xintu leyi ndzi pfuneke hi ku susa ndzhwalo. Hi Hukuri ndzi tlhelerile eka tliliniki yeleyo hikuva a ndzi twa ku vava emakhwirini. Va komberile nakambe phasipoto ya mina na R140. Ndzi fambile kutani ndzi xava tiphilisi.” 12 Muongori un’wana wa MSF eMusina, Xifundzheninkulu xa Limpopo, u hlanganile na mhangu leyi kombiseke swinene mavonelo ya rivengo ehenhla ka vahlapfa hi vatirhi va rihanyo. “Wansati un’wana a vabya swinene. A ri na malariya naswona a ri na HIV. A ri eka xiyimo xo tika, miri wa yena a wu hisa swinene. Naswona u hundziseriwile exibedlhele, kambe u vuyile siku leri landzelaka. Hi swi vonile leswaku a nga si hanya kahle, kutani hi lave ku n’wi tlherisela exibedlhele, kambe u vule leswaku a nga lavi ku tlhelela. Hi n’wi vutisile leswaku hikwalaho ka yini kutani a vula leswaku vaongori va vule leswaku, ‘U thyakile, wa nuha. Tlhelela eZimbabwe na thyaka ra wena.’” Lava poneke hi ku chava ematikweni laha va velekiweke kona hikwalaho ka ku tika ka ikhonomi na tipolitiki va langutana na ku tikeriwa eka swiyimo swo hanya eAfrika Dzonga. Va pfumala ku fikelela nhlayiso wa kahle wa rihanyo, vutumberi na ku hlayiseka, loko hi le tlhelo va langutane na madzolonga, ku xanisiwa hi maphorisa na minhlaselo ya vahlapfa. Swiyimo swa ximfumo swa xinawu swo tshama laha tikweni swa tika ku swi kuma, kumbe swi nga koteki. Mintlawa ya va hlasela loko va tsemakanya ndzilekano. Vo tala va vahlapfa lava, xikan’we na ma-Afrika Dzonga lava nga le ku xanisekeni, va langutana na ku chavisiwa eka swiyimo swo tika, ngopfu-ngopfu eka miako yo hlakala eJoni laha va ringetaka ku kuma vutumbelo. MSF yi le ku fambiseni tiphurojeke timbirhi eAfrika Dzonga ku sukela hi 2007 ku hlamula eka swilaveko swa rihanyo eka ku pona ka varhurhi na vahlapfa. Titliliniki ta MSF eMusina kusuhi na ndzilekano wa Zimbabwe na le Joni ti phakela nhlayiso wa rihanyo, nseketelo wa rihanyo ra miehleketo na ku hundzisela eka swibedlhele na tindhawu to tokota. Vukorhokeri lebyo byi katsa ku hundzisela lava nga le ka swiyimo swo tika ku fana na HIV/AIDS na rifuva. eMusina, vatirhi va yisa na titliliniki ta timovha eka mapurasi ya le kusuhi laha vo tala va lava va tirhaka. Ku sukela loko tliliniki ya MSF yi pfurile eJoni eku sunguleni ka 2008, nhlayo ya lava endzelaka yi tlakukile swinene, yi fikelela kwalomu ka ku ringana 2,300 hi n’hweti hi 2009 na 3010. Eku sunguleni tliliniki ya MSF a yi tirhiseriwa hi vatshami va le kerekeni ya le kusuhi. Namuntlha, ku tlula 70 wa tiphesente i vavabyi lava sukaka emiakweni ya khale. Leswi swi kombisa leswaku vanhu vo tala va ha lava nhlayiso wa rihanyo ra masungulo ku fikelela ku tiyisisa eka xileriso xa rixaka. Timfanelo ta nkoka ta vaakatiko va matiko mambe eAfrika Dzonga: • Nawu wa Vahlapfa wa 1998 wu veka xinawana xa lava lavaka vuchavelohwahwa na vahlapfa eka vaakatiko va matiko mambe van’wana na van’wana lava balekeke minchaviso leyi sukaka eka mpfumaleko wa ntshamiseko ematikweni ya vona. Hi ku landza Nawu lowu, muhlapfa kumbe munhu loyi a lavaka vuchavelohwahwa u ringaneriwa hi ku amukeriwa ko tsariwa ka ximfumo eka swiyimo swa vona, nsirhelelo lowu heleleke wa nawu na ntirho. • Hi Dzivamisoko 2009 Ndzawulo ya Timhaka ta Xikaya (DHA), ehansi ka yi vikile mpfumelelo wo hlawuleka ehansi ka Nawu wa Varhurhi eka Mazimbabwe ku ri hava matsalwa ya ximfumo, na ku yimisiwa ko tlheriseriwa. Hambiswiritano, ku khomiwa no tlheriseriwa swa ha ya emahlweni. Ku hangalasiwa ka mpfumelelo lowu wo hlawuleka ka nonoka, naswona ku na ku hlangahlangana ko tala. • Hi Mudyaxihi 2009 DHA yi tivisile mpfumelelo wa vhisa wa mahala wa 90 wa masiku wo nghena laha tikweni, kambe leswi swi kumeka ntsena eka Mazimbabwe lava nga na matsalwa yo endza. Hambiswiritano, ku kuma phasipoto eZimbabwe swi durha ku tlula US$150, leswi nga kotekiki hi Mazimbabwe vo tala. • Vahlapfa na vachavela-hwahwa lava nga na mpfumelelo wo nghena na lava nga hava va na mfanelo ku tirhisa vukorhokeri bya swa rihanyo. Va fanele ku tshunguriwa mahala eka ndhawu ya nhlayiso wa rihanyo wa masungulo wihi na wihi na kuva va nga hakerisiwi loko va hlulaka ku hakela. Vanhu lava nga le ka xiyimo lexi na vona va faneriwa hi ndhawu yihi na yihi ya vutshunguri bya antiretroviral (ART), naswona vutshunguri byi fanele ku va bya mahala. Xifaniso hi Helena Olcina Amigo Mwelwa Phiri: mukhemisi wa ARV eKitwe Central Hospital, Zambia, loyi a sunguleke ntlawa wa nseketelo eka vantshwa lava nga na HIV. “Ndzi suka eZambia naswona ndzi tirha eKitwe Central Hospital eka khemisi ya ARV. Ehandle ka ntirho wa mina ndzi tirha na vantshwa lava nga na HIV. Vo tala lava ndzi va vonaka exibedlhele va na xiphiqo xo amukela swiyimo swa vona swa HIV no titwa va ri voxe, kutani ndzi sungule ntlawa wa nseketelo. Hi na swirho swa ntlhanu swa ntlawa, lava hlanganaka ku avelana leswi va hlanganeke na swona ku ringana tsevu wa tin’hweti. Ndzi tlhela ndzi va na swirho swa ndyangu leswi khomiweke hi HIV. Khazi wa mina u tirhisa ti-ARV. Hilaha ndzi kumeke miehleketo ya ntlawa wa nseketelo, hikuva a ndzi ehleketa leswaku a nga vuyeriwaku suka eka swin’wana swo fana na sweswo. Mfumo wu lava ku nghenisa xandla xa nkoka eku tiyisiseni xiyenge xa rihanyo. Sweswi, a hi swa nkoka. Hi fanele ku langutisa swinene eka xiyenge xo thola na le ku leteleni vatirhi va swa rihanyo. I swa nkoka kuva muganga wu nghenelela, hikuva hi kona laha hinkwerhu hi humaka kona. Mani na mani wa khumbheka no khomiwa. Ntshikelelo wa ha ri xiphiqo lexikulu. Hi nga cinca leswi hi ku nghenelela no dyondzisa vanhu. Manana wa mina i nghwazi. U tirhisa ti-ARV naswona u karhatekile swinene, a ndzi hlohlotela hi vunghwazi bya yena. Khazi wa mina loyi a loveke tin’hweti leti hundzeke na yena a ri nghwazi ya mina.” Xifaniso hi Brian Nyoni RIVENGO EHENHLA KA VARHANDZANI VA RIMBEWU RIN’WE NA RIVENGO EHENHLA KA VAHLAPFA ntshikelelo ku suka eka ti-NGO na mintlawa ya timfanelo ta ximunhu, 13 Photo by Eric Miller, courtesy Bread of the World Timfanelo ta wena tanihi muvaby Hi Marije Versteeg iDyondzo leyi endliweke exifundzheni xa Limpopo tivekaka, xihundla, mavonelo ya vumbirhi na mfanelo hi 2001 yi kume leswaku 68% wa vanhu va 6381 lava yo ala ku tshunguriwa. U tlhela u va na mfanelo wa vutisiweke a va nga tivi hilaha va nga endlaka xivilelo mahungu laya heleleke hi xiyimo xa wena, tindlela ta ehenhla ka xiyenge xa rihanyo. Ku tiva timfanelo vutshunguri na madurhelo laya nga kona. Xa nkoka, ta wena ta rihanyo i swa nkoka ku vona leswaku u Tsalwa ra Timfanelo ra Muvabyi ri vula leswaku mani kuma nhlayiseko wa kahle wa rihanyo. Xa nkoka xo na mani u na mfanelo wa matikhomelo ya kahle ku fana i ku tiva hilaha u nga endlaka leswaku xiyenge suka eka vatirhi va rihanyo yo kombisa malwandla, xa rihanyo xi va na vutihlamuleri loko timfanelo ta xindzhuti, ntwela vusiwana, ku twisisa na ku tiyisela. wena ti tluriwile. VAMANANA, VANA NA VAVABYI U na mfanelo ku endla xivilelo 14 Vito na nomboro ya riqingho ya murhangeri wa tliliniki kumbe xibedlhele swi fanele ku vonaka eka ndhawu yeleyo. Tsalwa ra timfanelo leri nga timfanelo ta khumembiri hinkwato to hambana ri fanele ku kombisiwa eka ndhawu ya le ka n’wina ya rihanyo, xikan’we Loko hi twa hi nga khomiwangi kahle eka ndhawu na tindlela leti landzeleriwaka to endla xivilelo ya rihanyo, hinkwerhu hi na mfanelo ku endla xa ximfumo. Tindlela ta swivilelo u fanele ku xivilelo no va xivilelo xi lavisisiwa. Mfanelo lowu wa nyikiwa tona loko u ti kombela. Vavabyi lava nga rihanyo na yin’wana, xikan’we na mintirho ya hina na dyondzangiki kumbe vo lamala va fanele ku pfuniwa swiboho tanihi vavabyi, swa kumeka eka Vumbiwa ku endla swivilelo. Loko u lava xivilelo xa wena xi bya Nawu wa Rihanyo ra Rixaka, na swona swi lavisisiwa i swa nkoka leswaku u landzelela swiletelo humeleriwa eka Tsalwa ra Timfanelo ra Muvabyi. leswi. Exikarhi ka timfanelo tin’wana vatirhisi va rihanyo va na leswi landzelaka: mfanelo wo khanseriwa ku ri hava xihlawuhlawu, Mangala xivilelo hi ku xi tsala eka munhu loyi a rhangelaka ndhawu ya rihanyo. nsindziso kumbe madzolonga eka timhaka to fana Tindlela leti faneleke na mavito ya tikomiti leswi na rihanyo ra swa mbeleko, kumbe HIV/AIDS. U na tirhanaka na swivilelo swi nga hambana kuya hi mfanelo yo tshunguriwa hi mutirhi wa swa rihanyo la swifundzha exikarhi ka tindhawu ta rihanyo. Hi Mutirhisi un’wana na un’wana wa rihanyo u na xitalo, goza ro sungula ku tava ku mangala hi ku leswaku vatirhi van’wana va nhlayiso wa rihanyo tsala eka munhu la rhangeleke ndhawu ya rihanyo a va tsakeli swivilelo, van’wana va amukela nkarhi (xik. mininjhere wa xibedlhele, metironi). U fanele wo lulamisa leswi nga onhaka no lemuka nkoka wa ku kombela ku tsaleriwa leswaku xivilelo xa wena xi mbuyelo. amukeriwile. Ku engetela, u fanele ku nyika nkarhi lowu xivilelo xa wena xi nga ololoxiwaka. I yini swin’wana u faneleke ku swi endla? Loko u nga enerisiwi hi ndlela leyi xivilelo xa wena xi nga ololoxiwa ha yona, u nga swin’wana swa leswi landzelaka: Mintirho ya vatirhisi va nhlayiso wa rihanyo Nawu wa Rihanyo ra Rixaka wu tlhela wu nyika vatirhisi va rihanyo mintirho. Yi katsa: • Hlonipha timfanelo ta vavabyi van’wana na vatirhi va rihanyo • Tirhisa xiyenge xa rihanyo kahle ku ri hava ku xi tlangisa • Nyika mutirhi wa rihanyo vuxokoxoko bya ntiyiso bya mavabyi, vutshunguri, ku khanseriwa no pfuxiwa hi vuntshwa. • Landzelela vutshunguri lebyi bohiweke na tindlela to pfuxiwa hi vuntshwa. • Tsalela MEC wa le ka n’wina wa Rihanyo • Bela riqingho eka Nomboro ya Mahala ya Phuresidente: 17737 • Loko xivilelo xa wena hi hanyelo ra mutirhi wa nhlayiso wa rihanyo, u nga endla xivilelo ehenhla ka huvo ya xiphurofexini leyi faneleke, ku fana na Health Professions Council for South Africa (ya madokodela) kumbe South African Nursing Timfanelo ta vatirhi va rihanyo Vatirhi va rihanyo na vona va na timfanelo. Yin’we ya timfanelo ta vona leyi nyikiweke hi nawu wa Rihanyo ra Rixaka i ku alela mutirhisi loyi a vavisaka kumbe ku rhukana kumbe loyi a xanisaka un’wana hi swa huvo yihi laha henhla, i swa nkoka ku sungula u nyika vufambisi nkarhi wo tirhana na mhaka leyi na ku hlamula. Nomboro ya mahala ya Phuresidente yi hlamusela leswaku yi ta “tirhisiwa loko tindlela hinkwato to lava ku pfuniwa ti tirhisiwile eka tindzawulo ta mfumo, xifundzha, mhasipala kumbe ejensi ya mfumo ti hlulekile”. A swi ringanyetiwi ku tirhisa tindlela hinkwato hi nkarhi wun’we. Eka Hlaya swin’wana: National Health Act, Ndzimana ya 2: Rights and Duties of Users and Health Care Personnel, na yona eka Xiyenge xa 18: Laying of Complaints; Hassim A, Heywood M, Berger J “Health and Democracy: a guide to human rights, health law and policy in post-apartheid South Africa”, SiberInk (2007) – Tindzimana ta 8, 9 na 10 ti tirhana na timfanelo ta rihanyo na mintirho ya vatirhi va rihanyo na vatirhisi, ku katsa mintlawa leyi nga le nghozini Marije Versteeg u suka eka Rural Health Advocacy Project – Ntirhisano exikarhi ka Wits Centre for Rural Health, SECTION27 [Incorporating the Aids Law Project] na the Rural Doctors Association of Southern Africa. swikhenso, u nga tirhisa bokisi ra swiringanyeto eka Minhlangano leyi landzelaka yi nga pfuna, yin’wana yi nga na tihofisi emugangeni: ndhawu ya rihanyo ya muganga. Black Sash: 072 66 33 739 (riqingho ra mahala) Loko u nga si lulamiseriwa, kumbe loko xivilelo xa wena xi lava goza ra xinawu, kuna minhlangano yo tala ya timfanelo ta ximunhu etikweni u nga yi kombelaka ku pfuniwa, ku fana na hofisi ya Treatment Action Campaign (TAC) ya le kusuhi kumbe ya tiko hinkwaro, XIYENGE XA 27 Incorporating the Law Aids Project), Probono.Org, Legal Aid South Africa, Legal Resources Centre na Legal Aid South Africa: 08610 LEGAL (53425) Black Sash. Health Professions Council for South Africa (HPCSA): 012 3389300/01. swivilelo swa ntolovelo, swiringanyeto kumbe Legal Resources Centre: 011 836 9831 Probono.Org: 011 339 6080 SECTION27 (Incorporating the Aids Law Project): 011 356 4100 Treatment Action Campaign: 021 422 1700 Swivilelo hinkwaswo swi fanele ku rhumeriwa hi ku tsala, naswona Hi ku tlakusa rito ra wena u koxa nkoka, nhlayiso wa vuxokoxoko byi nga kumeka eka HPCSA kumbe yin’wana ya minhlangano rihanyo wo twisiseka a wu tirhisi mfanelo wa wena laha henhla. ntsena, u tlhela u pfuna ku tiyisisa xiyenge hinkwaxo xa rihanyo. Loko hi le tlhelo hi swi tiva hinkwerhu VAMANANA, VANA NA VAVABYI Hambiswiritano, u nga si endla xivilelo xa wena na Xifaniso hi Eric Miller, malwandla Bread of the World Council. South African Nursing Council (SANC): 012 420 1000 15 Tindlela ta ntolovelo ta ku yimbisiwa hi dokodela ti hlayisekile naswona ku hava xivangelo xo va enghozini ya Tara KLamp kumbe ku manyiwa kun’wana. UYimba ngahi ndlela manyiwi yo hlayiseka Hi Kiu Kim Tidyondzo to tala ti kombise leswaku nghozi ya eAfrika Dzonga, yi yise TK ku kamberiwa. Mbuyelo wa varhandzani va rimbewu ro hambana lava nga hava HIV kona a wu chavisa. 37% wa vaxinuna lava yimbisiwa ku va xinuna kuva yi va khoma swi hungutiwa hi 50% kuya tirhisiwa TK va vilerile; swo tala ku vile ku pfimba no eka 60% loko va yimbile. Hi xivangelo lexi, Treatment tshumuka. Ku engetela, 21% va hlwerile ku hola na 31% Action Campaign (TAC) yi pasisile swiringanyeto swa va vile na swiphiqo swa xirho xa xinuna, vatinyiketeri World Health Organization eka ku tinyiketela ka vaxinuna na vona va vikile ku twa ku vava ka le henhla eka ku ku yimbisiwa hi dokodela (VMMC). tirhisiwa ka TK. Maendlelo ya vona ya ringanyetiwa eka lavakulu na Xo vilerisa i mhaka ya leswaku ku hlwela ku hola ka majaha (tindlela ta forceps-guided, dorsal slit na xilondzo na switandzhaku swo vangiwa hi TK swi nga sleeve resection), tanihi leswi nga kombisiwa leswaku tlakusa nghozi yo hangalasa HIV. Nhlayo ya le henhla ya swi hlayisekile. Hambi swi ri tano, tindlela leti nga switandzhaku swo fambelana na ndlela ya TK swi endle hlayisekangi ta tirhisiwa nkarhi wun’wana, leswi vekaka leswaku ku ringetiwa swi yimisiwa. vavabyi enghozini. Ala eka Tara Klamp Tara KLamp Hi ku vona vumbhoni lebyi nga kona, swi le rivaleni Xikombiso xin’we xa ndlela leyi nga hlayisekangiki i ku leswaku TK yi na nghozi ku tirhisiwa eka vavanuna yimbisiwa hi ku tirhisiwa ka Tara KLamp (TK), xitirho lexi naswona a yi fanelangi ku tirhisiwa eka xiyenge xa endliweke eMalaysia, lexi nga durhaka R160. Xitirhisiwa lexi xa pulasitiki xi manyisiwa eka xirho xa xinuna ku VAMANANA, VANA NA VAVABYI ringana nkombo kuya eka khume wa masiku ku fikela 16 loko xi susiwa kumbe xi wa na dzovo leri omeke. Xitirhisiwa lexi nga hlayisekangiki xa kumeka sweswi eka swiphemu swin’wana swa Afrika Dzonga. rihanyo. Ku tlakusa nchumu wo fana na lowu a swi na vumunhu. Loko u ri munhu nkulu u kunguhata ku endla VMMC, vona leswaku endlelo ri endliwa hi mutirhi la tiyisisiweke wa swa rihanyo, na leswaku switirho hinkwaswo swi hlantswiwile. Ku yisa emahlweni, vutisa dokodela wa wena leswaku u ta tirhisa endlelo rihi no kambela Dyondzo leyi kandziyisiweke eka South African Medical leswaku hi yona ndlela yo hlayiseka: The forceps-guided Journal, no endliwa hi vativi vo duma eka ku yimbisiwa method, the dorsal slit, kumbe the sleeve resection. O L E N A F TIM Timfanelo ta vana i timfanelo ta ximunhu ta vana Timfanelo ta ximunhu i to tekelela – hi marito man’wana, vanhu va na timfanelo ntsena hi kuva va ri vanhu. Hambileswi va tekiwaka tanihi lava nga tava vanhu, vana na vona i vinyi va timfanelo. Timfanelo ta ximunhu ti tsariwe ro sungula eka nawu wa tinxakanxaka na mintwanano exikarhi ka matiko eka hafu yo sungula ya dzana wa Hi Prinslean Mahery na Lucy Jamieson malembe laya hundzeke. Minjhekanjhekisano hi loko timfanelo teto ti fika na le ka vana a ti ri amukeriweke eka matiko ya misava ku pasisiwa hi United Nations Convention on the Rights of Child (UNCRC) hi 1989. Afrika Dzonga yi pfumerile ku bohiwa hi swihlawulekisi swa ntwanano lowu wa matiko. Vana va lava ku sirheleriwa ko engeteleka no leteriwa ku suka eka lavakulu lava tshamaka na vona na le ka mfumo. Hikwalaho va nga na timfanelo to engetela to sirheleriwa. Timfanelo ta vana ti tirha ku tlakusa ku tsakela ka vana hi tindlela timbirhi: Xosungula, ti sirhelela vana eka ku vavisiwa. Xavumbirhi, ti amukela leswaku vuswikoti bya vana byo tiendlela swiboho hi voxe bya engeteleka. Mhaka yo va vana va ri na timfanelo a swi teki timfanelo ta van’wana. Vana, ku fana na mani na mani, va na vutihlamuleri byo hlonipha timfanelo ta van’wana. I milawu yihi yi sirhelelaka timfanelo ta vana? Xifaniso hi Alon Skuy Nawumbisi wa timfanelo eka vumbiwa bya hina byi na timfanelo to tiyisisa mani na mani, ku katsa vana. Ku engetela eka timfanelo ta ntolovelo, Xiyenge xa 28 xa vumbiwa, lexi tiviwaka hi ‘swinawana swa vana’, xi na timfanelo ta vana eka vana ntsena. Timfanelo ta vana na swona swa kuma eka nawu, ku fana na Nawu wa Vana, Nawu wa Vululami bya Vana na Nawu wa Swikolo wa Afrika Dzonga. lebyi n’wana a nga kumaka vutshunguri bya swa rihanyo kumbe Vukorhokeri byo kambela HIV ku ri hava mfuneto wa mutswari. Eka timhangu tin’wana milawu leyi yi nghenisa timfanelo tin’wana. Nawu wa Vana, xikombiso, wu hlamusela leswaku n’wana un’wana na Milawu yi tisa nawumbisi wa timfanelo kuva kona. un’wana u na mfanelo kuva a nga Yi nyika nhlamuselo eka timfanelo ta vana na ku ngheneleri eka mintolovelo ya hlamusela vutihlamuleri eka hinkwavo lava simekaka vaaki, mfuwo na vukhongeri leyi timfanelo teto. Kutani xikombiso, mfanelo wa n’wana to nga ta onha vunene bya yena, ku vukorhokeri bya rihanyo byi hlamuseriwa hi ndlela ya fana na ku vavisiwa eka swirho xinawu eka Nawu wa Vana laha wu hlamuselaka vukhale swa xihundla swa xisati. Xifaniso hi Eric Miller, malwandla Bread of the World 17 N’wana i mani? Nawu wa Vana wu engetela eka timfanelo leti Xinawana xa vana xi kombisa leswaku n’wana i munhu loyi a nga na malembe ya le hansi ka 18. Nawu wa Vana sweswi wu ehlisile vukhale bya vo tala (loko munhu a hundzuka lonkulu) ku ya eka 18 laha khale a ku ri 21. Hi xitalo 18 yi hundzuka malembe laha munhu a nga nghenelelaka eka mintwanano ya xinawu ku ri hava Siku na siku un’wana wa hina u na ntirho wo mangala ku xanisiwa kumbe ku tshika vana va xaniseka. ku nghenelela ka mutswari. Hambiswiritano n’wana a nga lavi ku va na 18 ku endla swiboho swin’wana swa rihanyo hi yexe. Xikombiso, nkunguhato wu nga kumiwa hi vana va malembe ya 12 na ku tlula. hlamuseriwaka eka vumbiwa. Nawu wu tlhela wu tiyisisa mfanelo ya vana ku nghenelela eka timhaka leti va khumbaka kuya hi vukhale na loko va kula. Xikombiso, Nawu wu lava vanhu lava nga na vutihlamuleri na timfanelo ku tekela enhlokweni ku tsakela ka n’wana loko ku tekiwa swiboho leswikulu leswi nga khumbhaka rihanyo ra n’wana. Eka vana lava nga khomiwa no khumbheka hi HIV mfanelo wa nhlayiso wa rihanyo I timfanelo tihi vana va nga na tona? wa masungulo wu endla va faneriwa hi Xinawana xa vana eka nawumbisi wa timfanelo xi na Nawu wa Vana wu endla vukorhokeri lebyi byi kumeka timfanelo to hambana, ku katsa timfanelo ta vito na vuakatiko bya ku sukela eku velekiweni, eka nhlayiso wa ndyangu, nhlayiso wa mutswari, kumbe nhlayiso wun’wana lowu faneleke loko u susiwa eka ndyangu wa wena. Timfanelo tin’wana ti katsa swakudya leswi faneleke, vukorhokeri bya rihanyo, vukorhokeri bya vaaki na nsirhelelo ku suka eka kuva a nga nyikiwi swakudya, ku va a nga hlayisiwi na ku xanisiwa. Ku tsakela ko antswa ka n’wana swi rhanga emahlweni vukorhokeri byo fambelana na HIV lebyi nga koxiwaka hi n’wana kumbe hi mutswari hi ku yimela n’wana. eka vana. Wu va pfumelela ku nyika mpfumelelo wa xikambelo xa HIV eka 12 wa malembe loko va ri vatsongo no kumeka va vupfile. Ku khanseriwa u nga si kamberiwa na le ndzhaku ko kamberiwa ka laveka loko n’wana a kamberiwa HIV. Tanihi xiphemu xa mfanelo wa vona xa xihundla xa n’wana va faneriwa hi xihundla xa xiyimo xa rihanyo ra vona na xiyimo xa rihanyo ra ndyangu wa vona. vana. Mani na mani, ku katsa vana, u na ta ndzingano, I mani a nga na vutihlamuleri byo tirhisa timfanelo ta vana? xindzhuti, vutomi na timfanelo ta ikhonomi ya vaaki eka Timfanelo ta vana i vutihlamuleri bya mani na mani. Eku eka timhaka hinkwato na swiboho leswi khumbhaka swakudya, mati na vuhlayiseki bya vaaki. sunguleni, vatswari, vahlayisi na valanguteri va vana (ku fana na vakokwana na vahahani) i vutihlamuleri bya vona ku vona leswaku vana va nga tirhisa timfanelo ta vona na leswaku ku hava loyi a nga onha timfanelo teto. Xikombiso, vatswari va fanele ku vona leswaku vana va nghena xikolo, va tirhisa timfanelo ta vona to dyondza. Hi le tlhelo, loko vatswari va nga koti ku pfumelela timfanelo ta n’wana kutani vutihlamuleri byi ya eka mfumo. Ntshinyo wa timfanelo ta vana wu tala ku boxiwa eka milawu yo karhi. Xikombiso, Nawu wa Milandzu ya VAMANANA, VANA NA VAVABYI Timhaka ta Masangu wu veka erivaleni mintshinyo ya ku xanisa hi timhaka ta masangu kumbe ku veka vana enghozini eka timhaka ta masangu. Hambiswiritano, nkarhi wun’wana mintshinyo a yi fanelangi. Xikombiso, loko n’wana a nga tekeriwi enhlokweni hikuva vatswari va yena va tirha mintirho yimbirhi ku hlayisa ndyangu wa vona ematshan’wini yo xupula mutswari yoloye Nawu Swifaniso hi Julien Harneis wa Vana wu tlakusa vukorhokeri byo nghenelela ku hlayisiwa eka ndyangu wolowo. 18 Xifaniso hi Julien Harneis Ka ha pfumala vulemukisi, ku twisisa no hlonipha timfanelo ta vana. Goza ro sungula i ku dyondzisa vana na lavakulu hi timfanelo ta vona na vutihlamuleri, ngopfu-ngopfu eka xiyenge xa rihanyo. Ku nyika matimba eka vana na mindyangu ya vona swi tlula dyondzo. Kwalomu ka n’we xa nharhu wa vana eAfrika Dzonga va hanya evuswetini, kuva endla va ri enghozini. Mindyangu yi lava vukorhokeri bya nseketelo eka rihanyo na nhluvukiso wa vaaki ku vona leswaku vana valavo va fikelela vuswikoti byo hetelela na timfanelo ta vona. Mali ya nhlayiso yi seketela timfanelo ta vana eka vusirheleri bya vaaki. Yi kombe ku hunguta ntshikelelo wa vusweti ku ponisa mindyangu eka minkarhi ya ku tikeriwa. Kutani mfumo wu fanele ku khensiwa eka ku goza ra Mali ya Nhlayiso eka vana ku fika eka 18 wa malembe. Hambiswiritano, nseketelo wa timali eka mindyangu leyi khumbhiweke hi HIV swa ha ri eka minkanerisano. Vo tala va tshembhela eka Mali ya Mpfuneto ya Vutsoniwa (DG) loko muhlayisi a nga ha ri koti ku tirha. Sweswi Palamente yi arile makungu yo nghenisa nhlamuselo ya vutsoniwa leyi nga ta ka yi nga ha katsi mavabyi laya nga horiki. Hikwalaho ka vanhu lava nga na HIV na vona va nga koxa DG (kumbe CDG eka vana). Hambiswiritano, mali leyi ya mpfuneto ya kumeka loko munhu a vabya swinene, hikwalaho ku ri na xikombelo xa Mali ya mpfuneto eka mavabyi yo tika. Leswi swi ta kumeka loko ku kumekile vuvabyi. Mali ya mpfuneto yi ta pfuneta ku tshama va hanye kahle vana lava nga na vahlayisi va HIV na ku tlhela va pfuna vana lava nga na HIV ku tshama va hanye kahle. va ta tlhela va kuma swakudya swa kahle na vatswari va vona va tava na mali ku hakela xifambo xo Thanduxolo Sisilana: mukondleteri wo tinyiketela wa Equal Education eKraaifontein, Xifundzhankulu xa Kapa Vupeladyambu. “Ndzi suka edorobeni ra King William naswona sweswi ndzi tshama edorobeni ra Kapa. Ku sukela hi 2008 ndzi vile mukondleteri wa vantshwa va Equal Education, ntlawa wa muganga wa hlavutela eka nkoka na ndzingano eka xiyenge xa dyondzo xa Afrika Dzonga. Ndzi twile hi Equal Education hi ku tirhisa xitici xa rhediyo. A va lavana na vatinyiketeri ku fambisa migingiriko ya vantshwa. Tanihi leswi ndzi nga na ku tsakela eka dyondzo ndzi vone ku ri ndlela yo nghenelela. Ntirho wa hina wa vantshwa eKraaifontein wu humelela Ravumbirhi rin’wana na rin’wana. Hi nyika vana swakudya na migingiriko yo fana na ku hlaya. Va dyondza hi timhaka ta sweswi na hilaha vanhu va lweleke timfanelo leti hi nga na ta tona namuntlha. Dyondzo yi hi dyondzisa minkoka, na ku tiva leswi hi swi lavaka. I swa nkoka eka vuswikoti bya ntirho. Swi hi dyondzisa ku burisana, ku hlonipha van’wana, no tiyimela. Mfumo wu lava ku vekisa lokukulu eka dyondzo, dyondzo leyi hi nga na yona a yi hi lulamiseli ku lwisana na swilo. Vana va swikolo swa le henhla va kuma dyondzo yo antswa. Va na tilayiburari, naswona loko va lava mahungu va ya kuma. Muganga wu fanele ku susumeta mfumo ku endla dyondzo yi va ya le mahlweni. Nghwazi ya mina i Steve Biko. A nga chavi ku lwela leswi a tshembhela eka swona. A lava ku vona swilo swi cinca ku nga ri eka yena ntsena kambe eka munhu un’wana na un’wana. Norho wa mina i kuya eyunivhesiti ndzi humelela. Loko u ri na dyondzo u kota ku tiyimela exikarhi ka vanhu no lwa na vona.” VAMANANA, VANA NA VAVABYI I yini lexi hi faneleke ku xi lwela? ya etliliniki. Xifaniso hi Jeronimo Maradiaga 19 Timfanelo ta vamanana VAMANANA, VANA NA VAVABYI Hi Chivimbiso Gava Xifaniso hi Helena Olcina Amigo 20 Sources: ActionAid http://www. actionaid.org/index.aspx; OneWorld UK http://uk.oneworld.net/guides/ gender; The Legal Resource Centre http://www.lrc.org.za; United Nations Development Fund for Women http://www.unifem.org/ gender_issues/human_rights/ Madzolonga ehenhla ka vamanana ya pfumala swirhalanganyi, swi khumba vamanana hinkwavo va mintlawa hinkwayo, tinxaka na malembe. Vamanana va na mfanelo ta vuhlayiseki na vusirheleri, na mfanelo yo ala eka timhaka ta masangu – hambi ku ri murhandziwa wa vona. Muxaka wihi na wihi wa nsindziso wa swa masangu i ku pfinya naswona a wu le henhla ka nawu. Vamanana va na mfanelo yp tlhontlha nawu wa xintu na wa vukhongeri. Ematikweni man’wana vamanana va tikeriwa hi milawu ya xintu kumbe ya vukhongeri leyi va pimelaka kumbe ku hluleka ku lemuka timfanelo ta vona. Manana u na mfanelo wo hlawula nkarhi na loyi a lavaka ku tekana na yena na loko kumbe a lava ku tekiwa. Vamanana va na mfanelo ya dyondzo. Hi ku landza ejensi ya matiko ya misava ActionAid, “40 wa mamiliyoni ya vanhwana a va yangi exikolweni naswona kwalomu ka mbirhi ya nharhu eka lavakulu lava nga Xifaniso hi Siyabulela Mvlisi Vamanana va na mfanelo yo tshunxeka eka madzolonga ya rimbewu. Xitori xa Nzali “Ndzi tekiwe ndzi ri na 14 wa malembe hi vukhale, [naswona] hi nkarhi wolowo a ndzi nga tivi timfanelo ta mina naswona a ndzi ehleketa leswaku hi swin’wana leswi vamanana va hundzaka hi kona. Loko ndzi tekiwa a ndzi nga fanelangi ku tiva muholo wa nuna wa mina. Manana wa yena a lawula sweswo. Endlwini a ndzi nga khomi swilo swin’wana hikuva a ku ri swa le vukatini. Loko nuna wa mina a lahlekeriwa hi ntirho ndzi boheke ku lava ntirho no tisa mali laha kaya. Loko ndzi fananisa vukati bya mina na bya van’wana ndzi vone leswaku swin’wana a swi nga tshamisekangi. A ndzi nga tsakangi kutani ndzi suka evukatini ndzi ri na malembe ya 22. Hi nkarhi lowu a ndzi ri na vana vanharhu. eLusikisiki ndzi nghenelerile eka muganga hi ku tirhisa TAC ndzi [dyondzile] hi timfanelo ta mina tanihi manana” – Nzali Ntwala, Muhlavuteri wa Rihanyo wa Muganga wa TAC dyondzangiki i vamanana”. Vamanana eka nkarhi wa khale a va nga katsiwi eka dyondzo ya ximfumo, kambe vamanana Vamanana va na mfanelo eka misava na tindlu. Hi ku landza United Nations Development Fund for Women (UNIFEM) “na le ka matiko laha vamanana va tlulaka 75% eka ntirho wo rima, va tshama va tsoniwa mfanelo yo va na vun’winyi bya misava yo rima eka yona.” Vamanana va na mfanelo yo va na vun’winyi bya misava, yo va nyika vusirheleri no va pfumelela ku phamela mindyangu ya vona. Vamanana va na mfanelo eka rihanyo. Ku fana na van’wana, vamanana va na mfanelo eka rihanyo na mfanelo wo fikelela vukorhokeri. Mfanelo lowu wu katsa mfanelo wa vukorhokeri bya rihanyo ra swa mbeleko na mahungu yo tshembeka eka HIV.Vamanana va na mfanelo eka ndzingano entirweni. Hakanyingi a ku tshembhiwa leswaku vamanana va fanele hi le kaya – va basisa, sweka no hlayisa vana. Namuntlha, hambileswi nga tiyisisiwangiki eka swa le kaya, vamanana va tala ku thoriwa eka swiyenge leswi nga riki swa ximfumo eka swiyenge swa le hansi emintirhweni. Vamanana va na mfanelo yo thoriwa kuya hi vuswikoti bya vona ku nga ri hi rimbewu. I mani ndzi nga n’wi belaka riqingho ku pfuniwa? LifeLine: 24-hour crisis intervention service – rape, trauma and AIDS counselling. 0861 322 322 People Opposed to Woman Abuse (Powa), Gauteng: Yi pfuna hi vutumbelo na vukorhokeri byo khansela eka vamanana lava nga le ka vuxaka bya rirhandzu byo xanisiwa, lava poneke eka ku pfinyiwa, lava poneke eka ku rhandzani va ri maxaka na swin’wana. 011 642 4345 SA Depression & Anxiety Group: Riqingho ra mahala ri tele hi vatirhi lava leteriweke 011 783 1474 (8am – 7pm Musumbhunuku ku fika Muqivela) Marie Stopes Clinics: Yi na 30 wa titliliniki to tirha na nhlikanhi na 10 letitsongo etikweni hinkwaro leti pfunaka hi vukorhokeri bya nkunguhato, ku kamberiwa HIV na vukorhokeri byo va u nga si veleka. Riqingo ra mahala: 0800 11 77 85 / Tiko hinkwaro: 011 838 3271 Legal Resources Centre: Tirhisa nawu tanihi xitirho xa vululami eka lava nga le nghozini, ku katsa swisiwana, lava pfumalaka makaya, na lava pfumalaka misava na miganga leyi xanisekaka eka xihlawuhlawu hi xivangelo xa rixaka, ntlawa, rimbewu, vutsoniwa kumbe hi swivangelo swa vaaki, ikhonomi, na swiyimo swa matimu 011 836 9831 VAMANANA, VANA NA VAVABYI hinkwavo na vanhwana va na mfanelo eka dyondzo. 21 Xifaniso hi Eric Miller, malwandla Bread for the World Hilaha TAC yi tirhiseke Hi Nathan Geffen vumbiwa Vumbiwa bya Riphabliki ra Afrika Dzonga i nawu vumbiwa byi sirhelela ku tsakela ka lava nga na nhundzu lowukulu wa Afrika Dzonga. Milawu hinkwayo, xikan’we no sirhelela xikhapitalisi hi ku tirhisa swisiwana. na swiendlo swa mfumo hambi ku ri leswi nga riki swa mfumo a swi fanelangi ku onha vumbiwa. Byi sungule ku tirha hi Nyenyenyana 1997 endzhaku ka malembe yo tala ya minkanerisano. Ku hluriwa ka xihlawuhlawu timfanelo ta vona. Kambe Treatment Action Campaign (TAC) yi kombise hilaha vumbiwa byi nga tirhisiwaka ndzingano, ku lemukiwa ka timfanelo ta vanhu hinkwavo eka timfanelo ta swisiwana. Hambiswiritano leswi swi no tlakusiwa ka swiendlo ehenhla ka vusweti. tirha ntsena loko swisiwana swi kondletela timfanelo ta Leswi swi hi nyika timfanelo eka vutomi na xindzhuti (a hi vumbiwa byo tala byi nga na leswi).Byi tlhela byi hi nyika ntshuxeko wo tihlamusela na mfanelo wo kombisa KU TISA KU HAMBANA I ntiyiso leswaku swa olova eka swifumi ku tirhisa swi tumbuluxe xivandla xa vumbiwa lebyi tlakusaka Xa nkoka, vumbiwa byi na Nawumbisi wa Timfanelo. 22 Miehleketo leyi hi yimbirhi ka yona yi hoxekile ku vilela. Swi endla mani na mani a ringana emahlweni swona hi ku tirhisa makhotso, ku kombisa ku vilela na hi ku tirhisa siyeke swo fana na Palamente (migingiriko leyi yi sirheleriwa no koteka hikwalaho ka vumbiwa). Laha i swikombiso switsongo ku suka eka matimu ya TAC: • Hi 2002, TAC yi tirhisile timfanelo to tala eka ka nawu. Kuna timfanelo eka vumbiwa bya masiku lawa nawumbisi wa timfanelo – ku katsa mfanelo wo ematikweni ya misava. Kambe Nawumbisi wa Timfanelo hlawula mayelana mbeleko – ku yisa mfumo ekhoto. wa Afrika Dzonga wu hundza yo tala. Wu nyika mfumo Hi hlurile naswona khoto yi lerisile mfumo ku simeka ntirho wo teka magoza ku yisa emahlweni ku fikelela etikweni hinkwaro nongonoko wo tluleta HIV ku suka nhlayiso wa rihanyo, dyondzo, mati na swakudya. eka manana kuya eka n’wana. Vanhu vo tala va sola vumbiwa. Van’wana va ri i tsalwa • Hi 2003, TAC yi yisile tikhamphani timbirhi ntsena naswona nawumbisi wa timfanelo wu nga ta tikhemisi eka Khomixini ya Mimphikizano tirhisiwa ntsena eka swifumi. Van’wana va vula leswaku (Competition Commission). Hi tirhisile timfanelo ta vumbiwa to tala, ku katsa mfanelo to fikelela ta vumbiwa eka vutomi, xindzhuti no fikelela vukorhokeri bya rihanyo, ku endla ‘Competition vukorhokeri bya rihanyo. Vumbiwa byi lemuka Commission’ yi twisisa leswaku tikhamphani leti ti leswaku va na mfanelo wo kuma vutshunguri lebyi tlula Nawu wa Mphikizano (Competition Act) hi ku ringaneleke. koxa mali yo tala ya antiretrovirals AZT, lamivudine na nevirapine. Eka malembe laya landzelaka hi • Hi 2008 TAC yi hlurile eka nandzu wa le khoto tirhisile ku hlula loku ku sindzisa tikhamphani ku ehenhla ka Matthias Rath na Holobye wa Rihanyo. ehlisa minxavo ya mirhi yo fana na amphotericin B Rath, hi nseketelo wa Holobye wa Rihanyo Manto no nyika tilayisense eka tikhamphani leti xavisaka Tshabalala-Msimang, a kambela tivhitamini ta vanhu efavirenz hi mali ya le hansi. lava nga na HIV ku ri hava mpfumelelo. Hi vurile ekhoto leswaku leswi swi onha timfanelo ta vumbiwa Rihanyo yi hlwerile ku sungula nongonoko wa vutshunguri bya antiretroviral. TAC yo xungetile ku to tala ku katsa mfanelo yo va u nga kamberiwi hi ndlela yihi na yihi u nga pfumelangi. tirhisa vumbiwa ku yisa mfumo ekhoto. Ndzawulo ya Xikombiso xa TAC xi khutazile minhlangano yin’wana Rihanyo tinyiketerile eka swikoxo swa TAC ku nga yo tala. Xikombiso, the Social Justice Coalition wu si yiwa ekhoto kutani antiretroviral yi sungule ku tirhisa nawumbisi wa timfanelo ku lwisa ku kuma phakeriwa, swihambukelo swo antswa eka swiphemu swin’wana • Hi 2006 TAC na AIDS Law Project (sweswi SECTION27) va hlurile eka nandzu wa le khoto ku swa Khayelitsha. Equal Education yi tirhisa vumbiwa ku lwela tilayiburari eswikolweni. sindzisa mfumo ku phakela Vutshunguri bya ARV TAC yi seketerile eka ntirho owa yona wa swa nawu hi eka vabohiwa lava byi lavaka eWestville Correctional SECTION27, the Legal Resources Centre na vayimeri vo Centre. Ku fana na mani, vabohiwa va na timfanelo hlaya hi ku twela vusiwana nhlangano. © 2010 Zapiro – Pfumeleriwile ku kandziyisiwile hi vuntshwa – Ku kuma tikhathoni to tala ta Zapiro endzela www.zapiro.com KU TISA KU HAMBANA • Hi 2004, ku nga si fika minhlawulo, Ndzawulo ya 23 HUNDZUK A Hinkwerhu hi nghenisa xandla xa nkoka eku vumbeni HIV/AIDS yi hluleka eAfrika Dzonga. Tanihi hi vaakatiko va nkhinkhi hi nga nghenelela eku tiyiseni xidemokrasi xa hina xikan’we na rihanyo ra hina na minongonoko ya HIV. Hi fanele kuva na vutihlamuleri eka rihanyo ra hina na rihanyo ra varhandzani va hina. Kuva na vanghana vatsongo va swa masangu no endla timhaka ta masangu to sirhelela i magoza ya nkoka eku lwisaneni na ntungu wa HIV eAfrika Dzonga. Ku engetela, hi nga nghenelela eku seketeleni Minongonoko ya HIV no vona leswaku timfanelo ta hina ta landzeleriwa. Laha hansi na le ka mapheji laya landzelaka i mbalango wa tindlela leti u nga ti tirhisaka ku hlavutela timfanelo ta wena ngopfu-ngopfu mfanelo wa wena eka rihanyo. Rihanyo i mfanelo wa wena wa vumbiwa Ehansi ka xiyenge xa 27 xa vumbiwa, mani na mani eAfrika Dzonga, ku nga langutiwi vuakatiko, u na mfanelo eka vukorhokeri bya rihanyo, ku katsa nhlayiso wa mbeleko. KU TISA KU HAMBANA Loko u nga khomiwi kahle naswona timfanelo ta wena ti onhiwa kutani u fanele ku endla xivilelo 24 Swihlovo: A Hassim et al. ‘Health and Democracy: A guide to human rights, health law and policy in postapartheid South Africa’ (2007). Xifaniso hi Alon Skuy Ehansi ka Nawu wa Rihanyo ra Rixaka, munhu wihi na wihi a nga endla xivilelo hi ndlela leyi a khomiweke ha yona eka ndhawu ya rihanyo na ku lavisisa xivilelo. Ndlela yo endla xivilelo yi fanele xa mfumo xa swa rihanyo swi nga endliwa na Khomixini ya Mintirho ya Mfumo kumbe Musirheleri wa Vaaki (Swo tala hi ku endla swivilelo langutisa eka pheji 14.) Mangala mpfumaleko wa xitoko wa mirhi ya nkoka Loko ku ri a mpfumaleko wa xitoko exibedlhele u fanele ku mangala eka mininjhere wa mirhi (ARV, CEO wa xibedlhele na/huvo ya xibedlhele. Loko ku ri na mpfumaleko wa xitoko xa ti-ARV etliliniki ya ka n’wina kutani u fanele ku mangala eka mininjhere wa rihanyo wa xifundzha na/kumbe komiti yo kondletela ya tliliniki. ku andlariwa erivaleni eka tindhawu hinkwato ta Loko u nga kumi nhlamulo kumbe loko ku ri na rihanyo. Loko xivilelo xa wena xi fambelana na mpfumaleko wa xitoko eka xitirhisiwa xo tlula madzolonga ehenhla ka timfanelo ta wena xi nga xin’we u fanele ku mangala leswi eka Nhloko ya endliwa na Khomixini ya Timfanelo ta Ximunhu Xifundzankulu ya HIV/AIDS na STIs Unit Directorate ya Afrika Dzonga. Swivilelo ehenhla ka xiyenge na/kumbe MEC wa Rihanyo exifundzeninkulu. Loko u mangarile mpfumaleko wa xitoko kumbe u endlile xivilelo kambe ku nga endliwangi nchumu u nga lava ku rhamba minhlangano ya muganga, xifundza na ya tiko hinkwaro ku kombisa ku vilela kumbe ku macha. XANA NDZI NGA KATSA NJHANI EKA TIMFANELO TA MINA? Ku macha na ku kombisa ku vilela Tindlela timbirhi leti Treatment Action Campaign (TAC) yi ti tirhiseke hi ku humelela i ku katsa mfumo eka ku macha na ku kombisa ku vilela. Hi swimbirhi swi hava madzolonga laha valweri va hlengeletanaka eka ndhawu yo karhi ya vaaki ku koka rinoko eka mhaka yo karhi. Xana hi nga kondletela njhani ku kombisa ku vilela na ku macha? 6 Vumba memorandamu, u hlamusela xiphiqo na swikoxo swa wena, leswi nga ta yisiwa eka muofisiri wa vaaki. 7 Tivisa vateki va mahungu hi vuxokoxoko na matimu yo kombisa ku vilela ka wena. 8 Loko u tisa ntlawa lowukulu, ehleketa hi malulamiselo lawa ya nga ta laveka. (Langutisa laha hansi.) 1 Tiva no rhekhoda xiphiqo. 2 Vumba vuxaka na swirho swin’wana swa miganga na mintlawa ya vaaki ku tiyisisa pfhumba ra wena. 3 Dyondzisa van’wana hi timhaka leti va nga tihlanganelaka ku joyina pfhumba ra wena. Xifaniso hi Eric Miller, malwandla Bread of the World Hi ku katsa mfumo, mintlawa ya miganga na ya vaaki ku hlohlotela tipholisi na vateki va swiboho ku tisa ku cinca eka vaaki. Malulamiselo ya ku macha lokukulu kumbe ku kombisa ku vilela Loko ku lulamisiwa ku macha lokukulu kumbe ku kombisa ku vilela u fanele ku endla swihlawulekisi swa leswi landzelaka: 4 Tivisa xiyenge lexi mi kombisaka ku vilelela ehenhla ka xona hi swikongomelo swa n’wina hi ku swi tsala. Hlayisa Ndhawu; xifambo, xipikara, swihambukelo, switirho swa vumbhoni leswaku u va tivisile. rihanyo; swonwa; switirhisiwa (swiphephana); valanguteri 5 Mpfumelelo wa maphorisa wa lavekaka (S38 (Nawu wo Hlengeletana) Gatherings Act). Ku aka pfhumba Ku macha na ku kombisa ku vilela i tindlela timbirhi to kombisa ku vilela. Hi ku landza ntumbuluko wa xiphiqo xa wena swi nga va ntshungu ku vona leswaku mani na mani u tshama eka ndhawu yo karhi loko ku kombisiwa ku vilela. Ku vumba vuxaka: Xiphemu xa nkoka eka pfhumba rihi na rihi i ku vumba vuxaka na minhlangano. Leswi a swi nga pfuni wena ntsena ku kondletela vanhu vo tala, swi ta tlhela swi ku pfuna ku kurisa vutivi bya nhlangano wa wena na ku hlohlotela ka wena. tirheka ku tirhisa tindlela tin’wana: loko ku ri hava dyondzo yo ringanela. Ku dyondzisa vanhu kahle na maphephahungu ya muganga, switichi swa muganga hi mhaka layi nga kona swi ta va endla va tiyimisela ku swa rhediyo na tindhawu tin’wana ta swa mahungu. Ku tsala nghenelela. Ku tirhisa mahungu yo tshembheka ku dyondzisa xitatimente xa mahungu kumbe ku rhamba vateki va mahungu vanhu swi ta tlhela swi va nyika matimba kuva vati endlela hi eka tinhlengeletano ta mahungu kumbe tindhawu tin’wana ku voxe. I swa nkoka eka switirhisiwa hinkwaswo swa dyondzo nga va ndlela ya kahle ya pfhumba leyi nga ta lemukiwa na ku kuva swi lavisisiwa hi vuenti. Dyondzo yi fambisana na ku vekela ntshikelelo eka vaofisiri. tihlanganisa na vanhu. Loko vanhu va twa leswaku ku hava Ku tsala papila: Ku tsalela mapapila van’watipolitiki kumbe vatirhela mfumo u xiphemu nkulu xa nkoka eka pfhumba ro lexi va lavaka ku xi vula eka pfhumba, va ta suka.say in a campaign, they will leave. humelela. Mahungu hinkwawo ya fanele kuva lamanene no va Ku kuma mahungu hi xitalo hi pfhumba kuma tsalwa ra TAC’s ya lavisisile kahle. U va na vumunhu eka papila ra wena, kambe Organising in our Lives eka http://www.tac.org.za/community/ sindzisa eka timfanelo ta wena. node/2851 KU TISA KU HAMBANA Dyondzo na ku tihlanganisa: Nkarhi hinkwawo swi na nghozi Ku tirhisa vateki va mahungu: I swa nkoka ku vumba vuxaka bya 25 Xifaniso hi Eric Miller, malwandla Bread of the World TIHUVO TA AIDS SANAC Xana i ntirho wihi wa Huvo ya Aids ya Afrika Dzonga (South African National AIDS Council) (SANAC)? Huvo ya Aids ya Afrika Dzonga (SANAC) yi kondletela STI (2007-2011) (NSP). SANAC yi endla ku kambela hi nhluvuko, ku simekiwa, ku valanga no hlela tiphilisi na vuntshwa ka le xikarhi ka lembe ka NSP naswona yina minongonoko swa rixaka swa HIV/AIDS. vutihlamuleri eka ku hluvukisa pholisa ya rixaka ku suka Hi ku tirhisa swiyenge swo hambana, SANAC yi kondletela ku hlamula eka rixaka eka HIV/AIDS eka SANAC yi hlangane na mintlhontlho eku humeleriseni swiyenge swo tala. SANAC yi hlanganisa swiyenge ntirho wa yona, ku katsa mpfumaleko wa vatirhi na leswi nghenisaka xandla ku katsa vayimeri va mfumo mpfumaleko wa switirhisiwa. Nakambe, xiyimo xa swa eka xiyimo xa vaholobye, xiyenge lexi nga riki xa mfumo nawu xa SANAC xi kumiwile kuva xirhalanganyi ku na minhlangano ya miganga ya vaaki (ku fana na TAC). fikelela ntirho wa yona kahle. Mutshamaxitulu wa SANAC i Xandla xa Phuresidente FACTORS KUSOCIAL TISAAND KU HAMBANA HIV Kgalema Motlanthe. 26 PACs hi 2012 kuya emahlweni. Hi ku landza ku langutisa hi vuntshwa exikarhi ka lembe ka NSP, SANAC yi fanele ku teka magoza ku lulamisa Sweswi SANAC yi na ntirho wo kondletela no valanga mintlhontlho leyi yi hlanganaka na yona leswaku yi tava ku simekiwa ka Tindlela ta Makungu ta HIV&AIDS na eka xiyimo xo antswa ku humelerisa ntirho wa yona. I yini ntirho wa Tihuvo ta Xifundzankulu ta AIDS (Provincial AIDS Councils) (PACs)? Hi 2009 Xandla xa Phuresidente u humese xileriso eka swifundzankulu hinkwaswo ku pfuxelela ti-PAC ta swona. xifundza leri fambelanaka na swikongomelo swa NSP. Ti-PAC ti fanele ku tumbuluxiwa hi ku tirhisa hofisi ya holobyenkulu. PAC yi fanele ku vumba hofisi ya Ntirho wa ti-PAC i ku kondletela swiyenge swo tala mafambiselo ku seketela swiyenge swo hambana. Loko swa HIV/AIDS eka xifundza xin’wana na xin’wana. Eka ku ri hava PAC leyi tirhaka kahle exifundzeni kutani u PAC yin’wana na yin’wana yi fanele ku vumba kungu ra fanele ku susumeta holobyenkulu ku vulavula hi leswi. DACs I yini mintirho ya Tihuvo ta AIDS ta Xifundzantsongo (District AIDS Councils (DACs), Tihuvo ta AIDS ta Muganga (Local AIDS Councils) (LACs) na tikomiti ta wadi to teka magoza? Vukorhokeri bya masungulo bya rihanyo byi phakeriwa eka xiyenge xa xifundzantsongo. Mphakelo wa nhlayiso wa rihanyo wa xifundzantsongo wu fanele ku tiyisisiwa ku antswisa vutshunguri bya vayimani, na vukorhokeri bya TB na HIV/AIDS. DACs na LACs va fanele ku tirhisana ku fikelela leswi. hinkwato ta DAC ti fanele ku va na xitulu eka PAC. Loko ku ri hava ntirho wa DAC eka xifundzantsongo kutani hi fanele ku rhamba meyara ku vona leswaku yin’we ya endliwa. Ti-DAC yi fanele ku vumba makungu ya xifundzantsongo laya fambelanaka na swikongomelo swa NSP. Ntirho wa ti-LAC i ku teka vutihlamuleri eka ku kondletela, pulana, simekiwa no valanga minongonoko ya HIV leyi rhangeriwaka hi mhasipala. Loko LAC yi nga ri kona eka ndhawu ya n’wina, kutani u fanele ku nghenelerisa meyara. Eka xiyenge xa muganga u nga hlengeleta kuva ku ri na nhluvukiso wa goza ra komiti ya wadi na pulani ya wadi ya komiti ku nghenelerisa mukhanselara wa wadi. Tihuvo ta Muganga ta AIDS na tikomiti swi fanele ku fambelana na Komiti ya yo Rhangela ya mfumo eka Pulani ya Nhluvukiso yo Hlanganisiwa (Integrated Development Plan (IDP) Steering Committee). Matsalwa yo letela laya kumeka ku tumbuluxa tikomiti ta tiwadi ta ti-DAC na ti-LAC ya katsa: • ‘Framework for an Integrated Local Government Response to HIV and AIDS’ (Department of Provincial and Local Government (DPLG), 2007). Kumekaka eka http://www.info.gov.za/view/ DownloadFileAction?id=107412 • ‘Handbook for facilitating development and governance responses to HIV and AIDS’ (DPLG, INCA Capacity Building Fund, Medical Research Council, 2008). Kumekaka eka http://www.thedplg.gov.za/index. php?option=com_docman&task=cat_view&gid=112 SANAC yi fanele ku tumbuluxa swiletelo leswi tsariweke eka ntirho na swiyenge swa ti-DAC na ti-LAC kutani ku tiyisisiwa matshalatshala ya nhlavutelo wa muganga eka ku Busisiwe Beko: MDR-TB mukhanseri eKhayelitsha; u na HIV, khale ka muvabyi wa TB yo sihalala, sweswi u khansela ku tlula vavabyi va 500 MDR-TB. “Ndzi manana wa vana vambirhi naswona ndzi sungule ku tirha tanihi mukhanseri wa swidzidziharisi eMédicins Sans Frontières (MSF, kumbe Doctors Without Borders) hi 2007. Loko ndza ha bihile emirini hi rikotsa ra mina hi 2005 ndzi sungule ku tirhisa ti-ARV. Kutani hi 2006 mina na nhwana wa mina hi kumeke hi ri na MDR-TB kutani hi sungula ku tshunguriwa. Nkateko wa kona a nga na HIV. Ku sukela loko ndzi hetile vutshunguri bya mina bya MDR-TB ndzi ve kahle. Ku endlela ku khansela un’wana, hi fanele ku landzelela magoza yo karhi. Loko vavabyi va kuma mimbuyelo ya vona ndzi va khansela hi vutshunguri bya vona. Kwalomu ka 90% wa vavabyi eKhayelitsha va tluletana nakambe, na lava sungulaka ti-ARV xikan’we. Ndzi tshikelela ku lawula ku tluleriwa, ku endlela leswaku vavabyi va nga hangalasi vuvabyi. Ndzi kombela ku vona mindyangu ya vona ku va khansela no va dyondzisa. Vavabyi va lava nseketelo wo tala, hikuva i nongonoko wa vutshunguri wa malembe mambirhi kuya eka manharhu. Ku khanseriwa swi ya emahlweni. Loko vavabyi va amukeriwa exibedlhele, ndza va endzela. Vavabyi va mina va rhambiwa kuta eka ntlawa wa nseketelo ku yingisela van’wana lava nga na ntokoto eka vutshunguri. Hi Ravumune ku sukela hi 9-10am ndzi na nongonoko wa Rhadiyo eka Radio Zibonele, ndzi hlamusela hi TB yo sihalala. Hi ringeta ku fikelela vanhu va swiyimo swa le hansi. Nghwazi ya mina i dokodela loyi a ndzi ngheniseke eka vutshunguri lebyi. Loko a nga ri kona ku ndzi pfuna, ndzi tshembhe, a ndzi tava ndzi lovile.” vumba tihuvo leti. Xifaniso hi Marta Darder/MSF AND HIV eka xiyenge xa xifundzantsongo na mhasipala. Tinhloko KUSOCIAL TISA KUFACTORS HAMBANA Ti-DAC ti fanele ku kondletela minongonoko ya HIV/AIDS 27 MAHUNGUya rhavi Ku hava vutshunguri eka tiko rimbe Hi Thandi Maluka Vavabyi vo tala lava boxiweke eka swiviko a va ri Ana Dzimba wo huma eMozambiki u tirhisile ti-ARV ntlhanu wa tin’hweti loko vutshunguri byi yimisiwa xikan’we. Dokodela wa yena u vule leswaku u fanele ku ya eMozambiki ku kuma tshunguriwa tanihi leswi a ri hava pasi (ID) ya Afrika Dzonga. eka vutshunguri lebyi eku sunguleni. Dr Mkhulisi wo suka eka Right to Care eXibedlhele xa Tonga u hehliwa kuva a yimisile vutshunguri, a vula leswaku va fanele kuya eMozambiki ku tshunguriwa. Vo tala va vaakatiko va Mozambiki a va tirhi naswona a va na mali yo ringana kuya eMozambiki. TAC yi yise mhaka eka Huvo ya AIDS ya Xifundzankulu, Right to Care, vafambisi va xibedlhele xa Tonga na le ka vateki va mahungu. Ku tihlanganisa na dokodela a swi kotekangi eku sunguleni. U vule leswaku TAC yi fanele ku yisa swivilelo swihi na swihi eka Ndzawulo ya Smangele Thwala wo huma eMozambiki u sungule vutshunguri bya HIV hi Nyenyenyana 2008. Vutshunguri bya yena byi yimisiwile hi Hukuri 2009. Tanihi leswi a pfumala mali ya rendzo ro ya eMozambiki, a ku ri hava lexi a nga xi endlaka ku hanya a ri hava vutshunguri. Xiyimo lexi xi yile emahlweni ku ringana ntlhanu wa tin’hweti, laha xiyimo xa yena a xi sungula ku nyanya. Swifaniso hi Thandi Maluka. Rihanyo. Vafambisi va Right to Care eXifundzeni xa Mpumalanga, va vule leswaku dokodela u onhe timfanelo ta ximunhu naswona u tlule xiyenge xa 27 xa vumbiwa. (Langutisa pheji 22 ku kuma swo tala hi vumbiwa.) TAC yi twisisa leswaku ku fikela nkarhi wolowo dokodela a nga si amukela xileriso xo huma eka Ndzawulo ya Rihanyo ku hlamusela leswaku vaakatiko va matiko mambe va na mfanelo ya ti-ARV. Leswi swi endle swi tikela Right to Care kumbe vufambisi bya xibedlhele ku teka goza ro tshinya. Endzhaku ka ntshikelelo ku suka eka TAC, sekhula Hi ku landzelela ku nghenelela ka TAC hi vambirhi Smangele na Ana va kuma vutshunguri naswona va antswa sweswi. yi hangalasiwile eka tindhawu hinkwato ta rihanyo hi Nhloko ya Ndzawulo ya Rihanyo ya Mpumalanga, Dr J.J. Mahlangu. Sekhula yi lerisile leswaku “Swibedlhele hinkwaswo swa Xifundzankulu xa MAHUNGU Mpumalanga swi fanele ku simeka Nongonoko wa 28 Treatment Action Campaign (TAC) ya ha ku amukela Nhlayiso wo Twala wa Mafambiselo na Vutshunguri swihehlo ku suka eka muganga wutsongo eNkomazi bya HIV/AIDS eka mani na mani loyi a byi kumaka, eXifundzheni xa Mpumalanga swa leswaku dokodela ku nga langutiwi muhlovo, ku tshembela eka swo u yimile ku tshungula vavabyi loko va ri hava tipasi karhi na vuakatiko.” ta Afrika Dzonga (IDs) ku kuma vutshunguri bya antiretroviral (ARV). TAC yi pfune ku vumba foramu exikarhi ka vufambisi Mhasipala wa Nkomazi wu rhendzeriwile hi muganga. Foramu yi kongomile ku vumba pulani mindzilekano ya Swaziland na Mozambiki. Ndhawu yo pfuna xibedlhele eka ntshikelelo wa timali, na ku leyi yi talele hi vaakatiko va matiko mambe. tiyisisa vayimeri va muganga eka huvo. bya Xibedlhele xa Tonga na vanghenisi va xandla va We will give a R200 Pick 6 n Pay gift voucher for the first crossword drawn from a hat with all the correct answers. The answers can be found in this issue of Equal Treatment. 8 Last month’s winner will be announced in a future issue. Fax or post your completed crossword, with your name, address and contact number. Address: Equal Treatment, PO Box 2069, Cape Town 8001 Fax: 021 422 1720 Across 6 A community group advocating for quality and equality in the South African education system. 8 Upholding human ___ lies at the heart of our constitution’s guarantee of human rights. 9 Tiwonge Chimbalanga and Steven Monjeza were the first gay couple to marry in___. 11 Banyana Banyana player Eudy ___ was murdered in April 2008 whilst walking near her childhood home in KwaThema. 12 In which country was this issue of Equal Treatment’s editorial written? Down 1 SANAC stands for the South African National AIDS ___. 2 Fear and hatred of foreign nationals or anyone who is perceived to be different. 3 In 2006 TAC and the AIDS Law Project won a court case forcing the state to provide ARV treatment to inmates in need at ___ Correctional Centre. 4 While standard medical male circumcision is safe, current evidence indicates that circumcision with the ___ KLamp is not safe. 5 Discrimination against, dislike, or fear of homosexual people. 7 Section 28 of the constitution is also known as the children’s___. 10 Discrimination against members of the opposite sex. Crossword Puzzle 4 Equal Treatment’s 2 29 Health it’s your right! Section 27 of the Constitution: (1) Everyone has the right to have access to – (a) health care services, including reproductive health care; (b) sufficient food and water; and (c) social security, including, if they are unable to support themselves and their dependants, appropriate social assistance. (2) The state must take reasonable legislative and other measures, within its available resources, to achieve the progressive realisation of each of these rights. (3) No one may be refused emergency medical treatment. 30 SECTION27 catalysts for social justice incorporating the AIDS Law Project www.section27.org.za 011 356 4100 or [email protected]
Similar documents
XANA BIBELE YI DYONDZISA YINI Hakunene?
sweswo. Ha yini? Xana Bibele yi na tona tinhlamulo ta swona? Van’wana va vona onge tinhlamulo ta yona ta tika ku ti twisisa.
Van’wana va vilerisiwa hi leswaku va ta kala va tihlekisa hi vanhu
hikwa...