docMaktabgacha ta‟lim muassasalarida mashg„ulotlar
download 
Report Transcription
Maktabgacha ta‟lim muassasalarida mashg„ulotlar
О„ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA О„RTA MAXSUS TA‟LIM VAZIRLIGI NIZOMIY NOMIDAGI TOSHKENT DAVLAT PEDAGOGIKA UNIVERSITETI Qо„lyozma huquqida (UDK:372.2) Alisherzoda Nurdonabonu Aqljon qizi “Maktabgacha ta‟lim muassasalarida mashg„ulotlar jarayonida kompyuter slaydlaridan foydalanishning ilmiy – metodik asoslari” MAVZUSIDAGI Mutaxassislik: 5A111801 Maktabgacha ta‟lim Magistr akademik darajasini olish uchun yozilgan DISSERTATSIYA “Maktabgacha ta‟lim” kafedrasi Mudiri ____________________ p.f.n.dots. N.X.Yunusova Himoyaga tavsiya etaman Magistratura bо„limi boshlig„i ______________ M.X.Esanov 2014 yil, “___________” Ilmiy rahbar ________________ p.f.n. , dotsent G.E.Djanpeisova Toshkent-2014 1 MUNDARIJA Kirish…………………………………………………………..……………3-9 I bob. Maktabgacha ta‟lim muassasalarida mashg„ulotlar jarayonida kompyuter slaydlaridan foydalanishning nazariy asoslari……………………...10-40 1. Multimedia texnologiyasidan foydalanishning ilmiy va pedagogik asoslari……………………………………………………………………..10-25 2. Multimedia texnologiyasining pedagogik-psixologik jixatlari, tamoyillari va о‗ziga xos xususiyatlari………………………………………………………………25-38 3.Maktabgacha ta‘lim muassasalarida ta‘lim jarayonini tashkil etishning nazariy aspektlari……………………………………………………………………………... 38-40 1 bob bо‗yicha xulosa……………………………………………………………..41 II bob. Maktabgacha ta‟lim muassasalarida mashg„ulotlar jarayonida kompyuter slaydlaridan foydalanishning– metodik asoslari……………….42-79 1. Maktabgacha ta‘lim muassasalarida mashgulot shakllari, mashgulot mazmuni, metodlari, va metodi……………………………..………………….42-53 2. Maktabgacha ta`lim muassasalarida elementar matematika mashg‗ulotlar jarayonida kompyuter slaydlaridan foydalanish metodikasi…………………..53-79 2 bob bо‗yicha xulosa……………………………………………………………...80 III bob. Maktabgacha ta‟lim muassasalarida mashg„ulotlar jarayonida kompyuter slaydlaridan foydalanishning tajriba sinov natijalari.................81-92 1. Tajriba-sinov ishlariii tashkiliy-tayyorgarlik bosqichlari va о‗tkazish metodikasi...........................................................................................81 -86 2. Pedagogik tajriba - sinov ishlariiing natijalari va ularning statistik tahlili...................................................................................................68-92 3 bob bо‗yicha xulosa..............................................................................................93 Xulosа.......................................................................................................................94 Foydalanilgan adabiyotlar ro`yxati................................................................... 95-102 Tayanch so`zlar lug`ati. Ilovalar 2 KIRISH Mavzuning dolzarbligi. Respublikamizda barkamol avlodni tarbiyalash, ëshlarning intellektual salohiyatini rо‗yobga chiqarish, ularni har tomonlama rivojlangan shaxs etib voyaga yetkazish Respublika Prezidenti Islom Karimovning diqqat markazida turibdi. 2010 yil ―Barkamol avlod yili‖ deb e‘lon qilingani ham buning dalilidir. Barkamol avlodni shakllantirish dastlab oilada, sо‗ngra maktabgacha ta‘lim muassasasida amalga oshiriladi. Bu borada Prezident I.Karimovning ―Yuksak ma‘naviyat – yengilmas kuch‖ asarida ―Kо‗p yillik ilmiy kuzatish va tadqiqotlar shuni kо‗rsatadiki, inson о‗z umri davomida oladigan barcha informatsiyaning 70 foizini 5 yoshgacha bо‗lgan davrda olar ekan. Bolaning ongi asosan 5-7 yoshda shakllanishini inobatga oladigan bо‗lsak, aynan ana shu davrda uning qalbida oiladagi muhit ta‘sirida ma‘naviyatning ilk kо‗rtaklari namoyon bо‗la boshlaydi‖1, - deb ta‘kidlanadi. Ushbu fikrlar maktabgacha ta‘lim muassasa (MTM)lariga ham taalluqlidir. Chunki MTMlarning katta va maktabga tayyorlov guruhlarida 5-7 yoshli bolalar tarbiyalanadi. Bolalarning intellektual salohiyatini shakllantirishning boshlang‗ich davri ham xuddi ana shu yoshdan boshlanadi. О‗zbekiston Respublikasi ―Ta‘lim tо‗g‗risida‖gi qonunining 11-moddasida: ―Maktabgacha ta‘lim bola shaxsini sog‗lom va yetuk, maktabda о‗qishga tayyorlangan tarzda shakllantirish maqsadini kо‗zlaydi. Bu ta‘lim oltiyetti yoshgacha oilada, bolalar bog‗chasida va mulk shaklidan qat‘i nazar boshqa ta‘lim muassasalarida olib boriladi‖ 2,-deyilgan. О‗zbekiston Respublikasi ―Kadrlar tayyorlash milliy dasturi‖da maktabgacha ta‘lim – uzluksiz ta‘lim tizimining birinchi turi ekanligi va ―maktabgacha ta‘limning samarali psixologik-pedagogik uslublarini izlash va joriy etish‖ zarurligi ta‘kidlangan. Shuningdek, 4.9-moddasida ―barcha bosqichdagi ta‘lim 1 Karimov I.A. Yuksak ma‘naviyat - yengilmas kuch. – T.: Ma‘naviyat, 2008.– 53-b. О‗zbekiston Respublikasining ―Ta‘lim tо‗g‗risida‖gi Qonuni // Barkamol avlod - О‗zbekiston taraqqiyotining poydevori. – T.: Sharq, 1998. – 23-b. 2 3 jarayonlarini kompyuterlashtirish va axborotlashtirish amalga oshiriladi‖ 3,-deb aytilgan. I.A.Karimovning О‗zbekiston Respublikasi Konstitusiyasi qabul qilinganligining 17 yilligiga bag‗ishlangan tantanali marosimdagi nutqida: ―Ta‘lim sohasida zamonaviy axborot va kompyuter texnologiyalari, internet tizimi, raqamli va keng formatli telekommunikatsiyalarning zamonaviy usullarini о‗zlashtirish, bugungi taraqqiyot darajasini belgilab beradigan bunday ilg‗or yutuqlar nafaqat maktab, litsey va kollejlar, oliy о‗quv yurtlariga, balki har qaysi oila hayotiga keng kirib borishi uchun zamin tug‗dirishning ahamiyatini chuqur anglab olishimiz lozim‖, 4-deya ta‘kidlagan. Shuningdek, ―Barkamol avlod yili‖ Davlat dasturida ―Ta‘lim jarayoniga yangi axborot-kommunikatsiya va pedagogik texnologiyalarni, elektron darsliklar, multimedia vositalarini keng joriy etish orqali mamlakatimiz maktablarida, kasbhunar kollejlari, litseylari va oliy о‗quv yurtlarida о‗qitish sifatini tubdan yaxshilash‖ va ―har bir maktabgacha muassasani о‗yinli va bilish bilan bog‗liq multimedia dasturi‖ bilan ta‘minlash kо‗zda tо‗tilgan5. О‗zbekiston Respublikasining ―Maktabgacha ta‘lim konsepsiyasi‖da ham maktabgacha ta‘lim muassasalari ta‘lim-tarbiya jarayonida ilg‗or pedagogik va axborot texnologiyalarini joriy etish va tarbiya jarayonining samaradorligini oshirish zarurligi kо‗zda tо‗tilgan. Yuqorida baën qilingan dalillar MTM bolalarida boshlang‗ich kompyuter savodxonligini shakllantirish, ularni kompyuter bilan elementar tarzda muomala qilishga о‗rgatish va maktab ta‘limiga tayyorlash dolzarb masalalaridan biri ekanligini kо‗rsatadi. MTMlarida multimedia texnologiyasidan foydalanishdagi muammolardan yana biri ilg‗or pedagogik va axborot texnologiyalaridan foydalanib, ta‘lim-tarbiya 3 О‗zbekiston Respublikasining ―Kadrlar tayyorlash milliy dasturi‖ // Barkamol avlod - О‗zbekiston taraqqiyotining poydevori. - T.: Sharq, 1998. – 57-b. 4 Karimov I.A. О‗zbekiston Konstitusiyasi - biz uchun demokratik taraqqiët yо‗lida va fuqorolik jamiyatini barpo etishda mustahkam poydevordir. О‗zbekiston Respublikasi Prezidentining О‗zbekiston Respublikasi Konstitusiyasi qabul qilinganligining 17 yilligiga bag‗ishlangan tantanali marosimda sо‗zlagan ma‘ruzasi. // Xalq sо‗zi. 2009 yil. 6 dekabr. 5 ―Barkamol avlod yili‖ Davlat dasturi. - T.: О‗zbekiston, 2010. –B. 8-32. 4 jarayoni samaradorligini oshirish metodikasini ishlab chiqish, unga mos ishlanmalar yaratish hamda amaliyotga joriy qilish zarurligidir. Shuning uchun, MTMlarida multimedia texnologiyasidan foydalanishning о‗ziga xos xususiyatlarini о‗rganish, texnologiyalarni joriy etish jarayonida bolalar yoshini hisobga olish va mos holda didaktik materiallarni tanlash, ta‘lim jarayonida bolalarga pedagogik va psixologik ta‘sir etish usullarini о‗rganish va amaliyotga joriy etish bugungi kunning dolzarb vazifalaridan hisoblanadi. Tadqiqot obyekti: maktabgacha ta‘lim muassasalarining maktabga tayyorlov guruhlarida elementar matematika mashg‗ulotlar jarayonida kompyuter slaydlaridan foydalanib ta‘lim-tarbiyani amalga oshirish jarayoni. Tadqiqot predmeti: maktabgacha ta‘lim muassasalarida elementar matematika mashg‗ulotlar jarayonida kompyuter slaydlaridan foydalangan holda bolalarga ta‘lim-tarbiya berish, ularda boshlang‗ich kompyuter savodxonligini shakllantirish usul, vosita va metodlari. Tadqiqot maqsadi: maktabgacha ta‘lim muassasalarida mashg‗ulotlar jarayonida kompyuter slaydlaridan foydalanishning ilmiy-metodik asoslarini yaratish, ularni elementar matematika mashg‗ulotlar jaraëniga joriy etgan holda samarali ta‘lim tarbiya berish metodikani ishlab chiqish. Tadqiqot vazifalari: - maktabgacha ta‘lim muassasalarida elementar matematika mashg‗ulotlar jarayonida kompyuter slaydlaridan foydalanishga oid pedagogik, psixologik va metodik adabiyotlarni о‗rganish; - maktabga tayyorlov guruhlari uchun elementar matematika mashg‗ulotlar jarayonida foydalanishning metodik ta‘minoti kompyuter slaydlaridan (mashg‗ulot shakllari, mazmuni, metodikasi, multimedia vositalari, relaksatsiya vaqti va baholash mezoni)ni yaratish; - psixologik xususiyatlarini e‘tiborga olgan holda elementar matematika mashg‗ulotlar jarayonida kompyuter slaydlaridan foydalanib, maktabgacha ta‘lim muassasalari tarbiyalanuvchilarining boshlang‗ich kompyuter savodxonligini shakllantirish metodikasini ishlab chiqish; 5 - ishlab chiqilgan metodikaning samaradorligini aniqlash bо‗yicha tajribasinov ishlarini о‗tkazish. Tadqiqotning ilmiy farazi: maktabgacha ta‘lim muassasalarida mashg‗ulotlar samaradorligi oshadi, agar: - elementar matematika mashg‗ulotlar jarayonida kompyuter slaydlaridan foydalanishning ta‘limni amalga oshirishning metodik asoslari ishlab chiqilsa; - kompyuter slaydlar ishlab chiqilsa va ulardan elementar matematika mashg‗ulotlar jarayonida didaktik vositalar sifatida foydalanilsa; - 6 7 yoshli tarbiyalanuvchilarning kompyuter savodxonligi shakllantirilsa; - multimediaga asoslangan kompyuterli ta‘lim metodikasi ishlab chiqilib, maktabgacha ta‘lim muassasalarining ta‘lim-tarbiya jarayoniga tatbiq etilsa. о„rganilganlik Muammoning darajasi. MTMlarida multimedia texnologiyasidan foydalanishning tub mazmuni – multimediaga asoslangan kompyuterli ta‘lim bо‗lgani uchun, birinchi navbatda tahlilni kompyuterning ta‘lim jarayoniga kirib kelishidan boshlash maqsadga muvofiqdir. Rossiya oliy ta‘limida multimedia texnologiyasi va kompyuterli ta‘limdan foydalanish bо‗yicha N.M.Klimeshova, N.N.Ogolsova, S.L.Novoselova, N.F.Talizina, maktabgacha ta‘lim bо‗yicha S.V.Guryev, L.A.Savina, N.Z.Florova, M.V.Osmakova, O.G.Smolyaninovalar ilmiy-tadqiqot ishlarini olib borishgan. Multimedia texnologiyasidan ta‘lim jarayonida foydalanish bо‗yicha AQShda D.Jonassen, R.Grabindger, S.Carver, R.Lehrer, D.Davidson, A.Mullan va boshqalar ilmiy-tadqiqot ishlarini olib borishmoqda. Masalan, A.Mullan ishlarida ta‘lim tizimida kompyuter о‗qitishning rivojlantiruvchi vositasi ekanligi ta‘kidlanadi. Ta‘lim foydalanish sohasining bо‗yicha turli bosqichlarida YE.YE.Voronova, multimedia texnologiyasidan V.P.Kustova, N.S.Anisomova, M.Ryabsev, S.Adilova, N.I.Tayloqov va boshqalar ilmiy-tadqiqot ishlarini olib borganlar. Shuningdek, respublikamizning A.A.Abduqodirov, M.M.Aripov, T.R.Azlarov, A.I.Ashirova, F.M.Zakirova, U.SH.Begimqulov, T.F.Bekmurodov, R.R.Boqiyev, H.Z.Ikromova, M.E.Mamarajabov, 6 B.B.Mо‗minov, X.A.Tо‗raqulov, U.Y.Yuldashev, A.G‗.Hayitov, S.S.G‗ulomov kabi olimlari ta‘limda kompyuterlardan foydalanishning turli muammolarini о‗rganganlar. G.E.Djanpeisova turli texnologiyalardan foydalanib, MTM bolalarida matematik bilimlarni shakllantirishning optimal metodikasini bergan. MTMlarining maktabga tayyorlov guruhlarida an‘anaviy metodika asosida savodga tayyorlash, elementar matematik bilim berish, ekologik ta‘lim bо‗yicha O.Boltaboyeva, N.Alimov, N.Bikbayeva, N.Umarova, M.Xalilova va boshqa pedagog-olimlarning uslubiy ishlarida e‘tibor qaratilgan. Multimedia vositalarini yaratish va ulardan ta‘lim-tarbiya jarayonida foydalanishga qaratilgan kо‗plab ilmiy-tadqiqotlar olib borilganligiga qaramasdan, ularning ichida maktabgacha ta‘lim muassasalariga yо‗naltirilganlari yetarlicha emas. Sanalgan ushbu holatlar dissertatsiya mavzusini ―Maktabgacha ta‘lim muassasalarida multimedia texnologiyasidan foydalanishning ilmiy-metodik asoslari‖ deb tanlanishiga asos bо‗ldi. Tadqiqot metodlari: tahlil, dialog, analogiya, pedagogik kuzatish, pedagogik eksperiment, test sinovlari, umumlashtirish, matematik statistika, anketa, savoljavob. Himoyaga olib chiqilayotgan asosiy holatlar: - maktabga tayyorlov guruhlari elementar matematika mashg‗ulotlarida kompyuter slaydlaridan foydalanishning metodik ta‘minoti; - maktabga tayyorlov guruhlari tarbiyalanuvchilarining kompyuter savodxonligini shakllantirish metodikasi; - maktabgacha ta‘lim muassasalarining maktabga tayyorlov guruhlari elementar matematika mashg‗ulotlari jarayonida ta‘limiy va rivojlantiruvchi о‗yinli kompyuter masalalari va ulardan foydalanish metodikasi; - maktabgacha ta‘lim muassasalarining elementar matematika mashg‗ulotlar jarayoniga mо‗ljallangan kompyuter slaydlari. 7 Tadqiqot natijalarining ilmiy va amaliy ahamiyati: - elementar matematika mashg‗ulotlar jarayonida kompyuter slaydlaridan maktabgacha ta‘lim muassasalari ta‘lim-tarbiya jarayonida foydalanishning ilmiy asoslanishida; - elementar matematika mashg‗ulotlar jarayonida kompyuter slaydlaridan foydalanishning pedagogik-psixologik jihatlarini tadqiq etishda; - maktabgacha ta‘lim muassasalarida elementar matematika mashg‗ulotlar jarayonida kompyuter slaydlaridan foydalanishning о‗ziga xos xususiyatlari ochib berilganligida; - maktabgacha ta‘lim muassasalarida kompyuterli ta‘limiy о‗yinli masalalardan foydalanish metodikasi ishlab chiqilganligida; - maktabgacha ta‘lim muassasalarida elementar matematika mashg‗ulotlar jarayonida kompyuter slaydlaridan foydalanish sharoitida tarbiyalanuvchilarning о‗zlashtirish darajasini baholash mezonini ishlab chiqishda; - multimediali kompyuterli ta‘limda vaqt tejash hisobiga an‘anaviy usulga nisbatan kо‗proq material о‗rgatilishi va mazmunining chuqurlashtirilishida; - maktabgacha ta‘lim muassasalari ta‘lim-tarbiya jarayonida kompyuter slaydlaridan foydalanish metodikasi ishlab chiqilishi va tarbiyachilar uchun metodik tavsiyalar berilishida; - besh yо‗nalish bо‗yicha mashg‗ulotlar о‗tkazish metodikasi ishlab chiqilishi va amaliyotga joriy etilganligi bilan aniqlanadi. Ishning ilmiy yangiligi: 1. Maktabgacha ta‘lim muassasalarida elementar matematika mashg‗ulotlar jarayonida kompyuter slaydlaridan foydalanishning pedagogik va psixologik jihatlari asoslab berildi; 2. Maktabgacha ta‘lim muassasalarida elementar matematika mashg‗ulotlar jarayonida kompyuter slaydlaridan foydalanishning metodik ta‘minoti yaratildi; 3. Kompyuterli ta‘limiy va rivojlantiruvchi о‗yinli masalalar yaratildi. Tarbiyalanuvchilarning kompyuter savodxonligini shakllantirish metodikasi ishlab chiqildi. 8 Dissertatsiyaning tuzilishi va hajmi. Disssertatsiya kirish, uch bob, xulosa va tavsiyalar, foydalanilgan adabiyotlar rо‗yxati hamda ilovalardan iborat bо‗lib, jami 65 sahifani tashkil etadi. 9 1 bob. Maktabgacha ta‟lim muassasalarida mashg„ulotlar jarayonida kompyuter slaydlaridan foydalanishning nazariy asoslari 1.Multimedia texnologiyasidan foydalanishning ilmiy va pedagogik asoslari Multimedia texnologiyasining yaratilish bosqichlari va tatbik etish soxalari Ushbu ilmiy-tadkikot ishining maksadlaridan biri - maktabga tayyorlov guruxi bolalarida kompyuter savodxonligiii shakllantirish, axborot va multimedia texnologiyasi, Internet bо‗yicha ilk tushunchalar hamda tasavvurlar berish metodikasiga karatilgan. Shulardan dastlabkisi multimedia texnologiyasi xisoblanadi. Axborot texnologiyalarining tezkorlik bilan rivojlanishi natijasida multimedia texnologiyasi yaratildi [6,28,13,96,72,73,75,77]. va turli MTMlari ta‘lim- soxalarda kullanila boshlandi tarbiya jarayonida multimedia texnologiyasidan foydalanishni amalga oshirish uchun avvalo, multimedia tо‗g‗risida asosiy tushunchalarni karab chikamiz.6 1. Multimedia atamasining lugaviy ma‘nosi [multum+medium] (yoki [ingl. multi+media]) kabi ikkita sо‗z yigindisidan tashkil topgan bulib, multi - kup, media muxit manosini anglatadi. Atama ilmiy va о‗quv adabiyotlarida ―kup vositalilik‖, ―multimedia muxiti‖, ―kupkatlamli muxit‖, ―multimedia - bittadan kup bо‗lgan mediadir‖, ―maxsulot tashuvchi vosita‖, ―ma‘lumot tashuvchi vosita‖ kabi talkin kilinib kelinmokda, xatto, ayrim adabiyotlarda ―xozirgacha multimediani aniq ta‘rifi mavjud emasligi‖ ham e‘tirof etilgan.7 Xozirgi davrda multimedia atamasi kup kirrali bulib, turli xil tushunchalarni ifodalashga tatbik etilib kelinmokda. Masalan, multimedia texnologiyasi; multimedia maxsuloti; multimediali kompyuter; multimedia dasturi; multimedia didaktik vositasi va bo shkal ar shular jumlasidandir.8 2. ―Multimedia‖ tushunchasining adabiyotlarda yoritilgan bir nechta ta‘rifini 6 Арипов М. Информатика ва ахборот технологияси асослари. - Т.: Университет, 2001. - 36 б. Абдукодиров Л.А., Бегматова Н.Х, - Мактабгача таълим муассасаларида мультимедиа технологиясидан фойдаланиш услубиёти (укув -услубий кулланма). - Карши: Насаф, 201 1. - 25 б. 8 Абдукодиров Л.А., Бегматова Н.Х, - Мактабгача таълим муассасаларида мультимедиа технологиясидан фойдаланиш услубиёти (укув -услубий кулланма). - Карши: Насаф, 201 1. - 25 б. 7 10 keltiramiz: ―Multimedia - deganda turli shakldagi ma‘lumot- larni kayga ishlovchi vositalar majmuasi tushuniladi‖, ―Multimedia - bir vaqtning о‗zida turli kо‗rinishdagi axborotlardan: matn, grafika, tovush va boshkalardan foydalanishni kuzda tutgan foydalanuvchi interfeyeining konsepsiyasi‖, ―Multimedia - bu informatikaning dasturiy va texnikaviy vositalari asosida axborotning an‘aiaviy va original turlari asosida о‗quv materiallarini о‗quvchilarga yetkazib berishning mujassamlashgan xoldagi kо‗rinishidir‖, ―Multimedia - gurkirab rivojlanayotgan zamonaviy axborotlar texnologiyayeidir‖ , ―Multimedia - bu maxsus texnologiya bulib, dasturiy va texnik moddiy ta‘minot asosida kompyuterda bir vaqtning о‗zida matnli, tasviriy axborotni tovushli va harakatli xolda (xattoki videofilm xolatida) ifodalash imkoniyatidir‖, ―Multimedia - tasvirli ma‘lumotlar bilan ishlashga kodir bо‗lgan vosita xisoblanadi‖, ―Odatda multimedia deganda turli shakldagi ma‘lumotlarni kayta ishlovchi vositalar majmuasi tushuniladi‖, ―Multimedia kompyuter tizimida matn, tovush, videotasvirni va turli animatsiyalarni mujassamlashtirish imkonini beruvchi zamonaviy axborotlar texnologiyayeidir‖. 3. Multimedianing mazmunini tasavvur etish va tushunish uchun, birinchi navbatda quyidagi ikkita takkoslashni keltirish maksadga muvofik: Birinchi takkoslash. Ma‘lumki dexkonchilik maxsulotlari temir yul transporta vagonlariga ortilib markaziy shaharlarga junatiladi. Buning uchun, birinchi galda maxsulotlar, masalan, kartoshka, piyoz, sabzi, karam, turp, sholgom, kovun, tarvо‗z va boshkalarga ishlov berilib (saralanib va tozalanib) omborxonalarda tuplanadi, sо‗ngra vagonlarga ortiladi. a) Maxsulotni vagonga ortish ikki usulda amalga oshirilishi mumkin: 1) vagonga faqat bir turdagi maxsulot, masalan, faqat kartoshka ortilishi mumkin; 2) vagonga bir necha turdagi maxsulot - kartoshka, piyoz, karam, sabzi, turp ortilishi mumkin. Shunday kilib, birinchi xolda bitta vagonda bir turdagi maxsulot, ikkinchi xolda esa bitta vagonda besh turdagi maxsulot junatiladi. b) Iste‘molchi ishlov berilgan va omborxonada tuplangan maxsulotni shu yerning о‗zida yoki muljalga yetib kelgan joyda iste‘mol qilishi mumkin. 11 Demak, birinchi xolda vagondagi maxsulotni bir tarkibli maxsulot, ikkinchi xolda esa kun tarkibli maxsulotlar majmuasi deb karashimiz mumkin. Ikkinchi takkoslash. MTM tarbiyachisi boshka shahardagi hamkasbiga ish yuzasidan xat yuborishi bilan boglik xol. Xat yuborish uchun dastlab xat matnini, fotosuratini, ishga doyr bitta jadval va bitta sxema tayyorlab ularga ishlov beradi. Xatni yuborish esa ikki usulda amalga oshiriladi. 1) Bitta konvertda odatdagidek faqat bitta xatni uzini joylashtirib yuboradi. Bu bir turdagi maxsulot yuborishga о‗xshash bо‗ladi. 2) Bitta konvertda xat matnini, uzining fotosuratini, tayyorlagan jadval va sxemasini joylashtirib yuboradi. Bu bitta vagonda kup turdagi maxsulot yuborishga uxshab, konvert ichida ma‘lumotlar majmuasini yuborgan xisoblanadi.9 Yuqorida keltirilgan takkoslashlardagi misollarni axborotlar texnologiyasiga tatbik etib kuramiz. Ma‘lumki, multimediali axborotlar tizimiga matn, jadvallar, grafika, nutk, sxema, musika va boshkalar kiradi. Ushbu axborotlarni foydalanuvchilarga yuqoridagi tartibda ikki usulda uzatish mumkin. 1) Har bir axborotni, masalan, matnni ma‘lum bir masofadagi foydalanuvchiga yoki shu joyning о‗zidagi foydalanuvchiga bitta diskga bir uzini joylab uzatish mumkin (odatdagi axborot). Shunday kilib, multimedia mazmunidan kelib chiqqan xolda multimedia tushunchasining quyidagi ta‘rifini keltirish mumkin: ―Multimedia - bir nechta axborot turlarini kompioterda ishlov berish natijasida xosil kilingan va bitta diskga jamlangan axborot yigindisidir‖. Multimedianing mazmuniga yanada oydinlik kiritish maksadida, uni ok yoruglik nuri bilan takkoslaymiz: 1. Oq yorug‗lik nuri murakkab nur bо‗lib, yegtita monoxromatik (kizil, zargaldok, sariq, yashil, xavo rang, kо‗k, binafsha) nurlar yigindisidan iborat. 2. Xuddi shunga о‗xshash tula multimediali axborot ham yettita tashkil etuvchilar (matn, tasvir, jadvallar, grafika, audio, video, animatsiya) yigindisidan 9 Aripov M. Informatika va axborot texnologiyasi asoslari. - T.: Universitet, 2001. - 36 b. 12 iborat bо‗ladi. 4. Multimedianing shakllanish bosqichlari, uning asosiy texnik ta‘minoti (vositasi) bо‗lgan kompioterning rivojlanishi bilan boglik. Multimedianing tashkil etuvchilari va ularning rivojlanish bosqichlari quyidagilardir: Matn shaklidagi tashkil etuvchisi. Dastlab odamlar yozuvlarni toshga uyib yozganlar, kogoz ixtiro kilingach parranda pati, kalam va ruchkalardan foydalanib yozuv ishlarini amalga oshirganlar. Keyinchalik yozuv mashinasi ixtiro etilgach, uzoq yillar mobaynida ulardan foydalanib kelindi. Nixoyat, kompyuterlarda ―Matn muharriri‖ dasturi о‗rnatilgach, yozuv ishlari kompioterda bajariladigan buldi. 1983 yilda Microsoft matn muharriri Multi-Tool Word taqdim etdi. 1984 yilda HewlettPackard kompaniyasi birinchi lazerli printerni ishlab chikdi. 1982 yilda SONY korporatsiyasi tomonidan CD (kompakt) disklarda standart yozuvlarni amalga oshirilishi - multimedianing matn shaklidagi tashkil etuvchisini yan ada rivojlantirdi. Audio shaklidagi tashkil etuvchilariga tovush va uni yozish, nutk (ovoz berish, sharxlash) va musikiy ta‘minotlar kiradi. Shulardan, dastlabkisi - tovush XIX asr boshlarida gramplastinkalarda, keyinchalik magnitofonlar uchun magnit lentalariga yozila boshlandi. 1980 yildan boshlab esa kompakt disklarga yozish va undan foydalanish yulga kuyildi, jumladan, 1982 yilda Polygram kompaniyasi Audio SOni ishlab chikdi. SONY kompaniyasi esa, usha yili standart yozuvlarni CD disklarga yozishni tavsiya e'tdi. Natijada, CD disklarda yozish texnologiyasi rivojlanib ketdi. Ayni bir paytda mikrofon yordamida nutk va musika yozish ham shakllandi. Video shaklidagi tashkil etuvchilariga videotasvirlar, grafikli tasvirlar (rasm, tasvir), ma‘lumot grafiklari va xokazolar kiradi. Videotasvirlar dastlab magnit lentalarida yozilib, videomagnigofonlarda namoyish etila boshlandi, sо‗ngra videotasvirlarni yozish kompakt disklarda amalga oshirildi. Kompakt disklardan foydalanish maksadida, 1982 yilda Hercules kompaniyasi ok-kora tasvirli videokartani (platami) ishlab chikdi. Bu multimedianing Video tashkil etuvchisini rivojlantirishdagi dastlabki kadam edi. 1984 yilda IBM birinchi rangli monitor va videoadapter YevAlarni ishlab chikdi. Usha yillari multimedianing 13 grafik tashkil etuvchilari ham rivojlana boshladi. 1983 yilda VISI Sogr kompaniyasi IBM-PC kompyuteri uchun birinchi grafik ―kobigi‖ni ishlab chikdi. 1986 yilda esa, Adobe kompaniyasi uzining birinchi grafik redaktori - ―Adobe Inelustrotos‖ HH foydalanishga tavsiya etdi. Kompakt disklari va ularning rivojlanishi. Multimedianing shakllanishida kompakt disklarning yaratilishi va rivojlanishi kagta rol о‗ynadi. 1982 yilda yaratilgan CD kompakt disklar yildan-yilga takomil- lashib bordi. 1983 yilda Philips va SONY kompaniyalari CD-ROM disklarni va disk yurituvchini yaratdi. 1986 yilda AKDIning Sietl shaxrida CD- YAOMlar bо‗yicha birinchi anjuman bulib utdi. Anjuman SO-YAOMlarni standartlashtirish va shaxsiy kompyuterlarda kullashni tavsiya etdi. Xozirgi kunda kompakt disklarning yangi avlodlari - DVD, DVD-ROM va boshkalar yaratilishlariga karamasdan, CD ROMflap о‗z mavqeini tushirgani yо‗q. Multimedianing animatsiya samarasi. Multimedianing tashkil etuvchi axborot turlaridan biri - axborotlarga animatsiya samarasini berishdir. Bu multiplikatsion filmlarda rassomning chizgan qator chizmalari va rasmlarini tez (bir daqiqada 24 kadr tezlikda) namoyish ettirilishi asosida sodir bо‗ladi. Xozirgi kunda multifikatsion filmlar kompyuterda 3D.Flash dasturi asosida yaratilmokda. Multimediada esa maxsus dasturlar (Power Point, Macromedia Flash, Swish, Adobe Premiere, Media Player, CD Player va x-K.) orqali amalga oshiriladi. 1986 yilda Amida kompioterida birinchi marta maxsus rolikda tovush (musika) bilan birgalikdagi animatsiya effekti namoyish qilinib, multimedianing shakllanishi nixoyasiga yetkazildi va bu yig‗ilishda tulakonli multimedia texnologiyasi yaratilgani e‘tirof etildi. Shunday kilib, 1986 yil rasmiy ravishda multimedia yaratilgan (―tugilgai‖) yili xisoblanadi. Multimedia vositalariga multimedia maxsulotini yaratishda foydalanadigan uskunalar (yoki jixozlar), dasturlar va amalda foydalanishga muljallangan materiallar kiradi. Multimedia vositalarini tasavvur etish uchun ularni uskunaviy, dasturiy va amaliy vositalar kabi uch turga bulamiz. 1. Uskunaviy (texnikaviy) vositalari qatoriga audio plata, video plata, kompakt 14 disk (CD ROM, DVD, DVD ROM tashki uskuna)lar, videokamrash platalari, video kiritish va chiqarish, tovush kiritish va chiqarish kurilmalari va boshkalar kiradi. 2. Dasturiy vositalarga Power Point, Macromedia Flash, Adobe Premiere, Media Player, CD Player va boshqa dasturlarni kiritish mumkin. Shuningdek, maxsulot tayyorlashda Corel Draw, Paint Brush grafik muharrirlardan ham foydalaniladi. 3. Amaliy vositalarga turli xil jadvallar, ma‘lumotnomalar, elektron darsliklar, taqdimotlar, slaydlar, kompyuter о‗yinlari va boshkalar kiradi. Multimedia texnologiyasi. Dastlab ma‘lum bir soxadagi texnologik jarayon mazmunini kurib chikaylik. Texnologik jarayon deganda biron xomashyo, material yoki axborotni ma‘lum bir asbob-uskuna, vosita, kurilmalardan foydalanib, ularga ishlov berish, xossalarini uzgartirish va kayta ishlash natijasida yangi sifatli maxsulot olish jarayoni tushuniladi. Multimedia texnologiyasi bilan tanishishdan oldin takkoslash maksadida meva kuritish texnologiyasini kurib chikamiz. Odatda, meva kuritish texnologiyasining jarayoni quyidagicha kechadi: 1. Mevalar saralab teriladi (boshlag‗ich ashyo); 2. Kuritish oldidan texnologik ishlov beriladi (saralash, tozalash, maxsus eritmada ishlov berish); 3. Kuritish kurilmasiga joylashtiriladi va kuritiladi; 4. K,uritilgan maxsulot istemolchilarga junatiladi. Multimedia texnologiyasida ham ma‘lum bir texnologik jarayon amalga oshiriladi. Bu jarayonlar quyidagilardan iborat: 1. Dastlabki yakka tartibdagi axborot(ma‘lumot)lar tanlanadi; 2. Ular bitta diskga jamlanadi va kompioterda texnologik ishlov beriladi; 3. Yangi multimedia axborotlar majmuasi xosil qilinadi; 4. Saklanadi; 5. Foydalanuvchilarga tavdim etiladi. Demak, axborot texnologiyasiga texnologiyasi о‗xshash moddiy ma‘lumotlar yoki maxsulotlar boshlag‗ich ishlab axborotni chiqarish yigish, ma‘lumotlarni kayta ishlash, axborot olish, bu axborot asosida karorlar kabul qilish 15 uchun foydalanuvchiga uzatish jarayonidan iborat. Shunday kilib, yakka tartibdagi axborotlar - nutk, matn, tasvir, grafika, musika va animatsiya samaralari kompioterda ishlov berilishi natijasida bitta diskda joylashtiriladi va ushbu texnologik jarayon natijasida mulgimediali axborot texnologiyasi shakllanadi. Xozirgi davrda multimediali axborot texnologiyasi kiskacha multimedia texnologiyasi deb yuritiladi. Multimedia texnologiyasining bir nechta ta‘riflari mavjud. Jumladan, ―Multimedia texnologiyasi - informatikaning dasturiy va texnikaviy vositalari (obyektlarning asosida fazodagi tarbiyalanuvchilarga audio, video, matn, grafika va harakati) yetkazib samaralari berishning asosida о‗quv mujassamlashgan animatsiya materiallarini kо‗rinishidagi texnologiyasidir‖. Shunday kilib, tula multimedia - matn, audio, video, tasvir, grafika, jadvallar va boshka turlarining yigindisidan iborat. Shuni taisidlash kerakki, multimediali axborot (material) shakllantirilishi uchun uning kamida uchta elementa (nutk, tasvir va animatsiya) qatnashishi shart. Masalan, radio eshittirishda beriladigai axborot yoki telekо‗rsatuvlarda kо‗rsatiladigan ovozsiz tasvirlar yoki tarbiyachi tomonidan an‘anaviy metod (izoxli-kо‗rgazmali metod, ‖bur-doska‖ usuli)dan foydalanib о‗rganiladigan materiallarning bayon etilishi multimedia texnologiyasidan foydalanish bula olmaydi. Multimedia texnologiyasining kullanish soxalari. Xrzirgi davrda multimedia texnologiyasidan kup soxalarda, jumladan, moliya, iktisodiyot, fan, ta‘lim, madaniyat, ijtimoiy soxalar, maishiy soxalar, reklama, kompyuter о‗yinlarida foydalanilmokda. Shuningdek, firmalarda taqdimot va maxsulotlarni reklama qilishda foydalaniladi. Ayniksa, banklarning operatsion zallarida, kо‗rgazma va yarmarka zallarida, avtosalon, sayoxat byurosi, aeroport va temir yul vokzallarining zallarida reklama axborotlari tо‗g‗risida keng kulamda ma‘lumot beriladi. Shuningdek, ishlab chiqarishda, turli muassasalarda, xizmat kо‗rsatish shaxobchalarida, arxivlashtirishda, muzeylarda va boshka joylarda kullaniladi.10 10 Anisimova N.S. Teoreticheskiye osnovi i metodologiya ispolzovaniya multimediynix texnologiy v obucheniye. Diss.kand. ped. nauk. -Sankt-Peterburg, 2002. - 330 s. 16 Ta‟lim manbalari. Ta‘lim soxasida multimedia texnologiyasidan foydalanish dastlab oliy о‗quv yurtlari, akademik litseylar, kasb-xunar kollejlari va umumta‘lim maktablari uchun multimediali elektron ta‘lim manbalari yaratishdan boshlangan. Multimediali ta‘lim manbalaridan foydalanib ma‘ruza, amaliy, laboratoriya ishlari, mustakil ishlar va xokazolar amalga oshiriladi [15,20,21,29,60,61]. Multimediali elektron ta‘lim manbalari elektron darsliklarda, qо‗llanmalarda, ishlanmalarda, taqdimotlarda, yelaydlarda о‗z aksini topgan va mujaseamlangan. Internet ashyolari, masofali о‗qitish manbalari, elektron kutubxonalar, bilimlar ombori ham ta‘lim manbalariga kiradi. Multimediali elektron darsliklar, qо‗llanmalar va ishlanmalar. Multimediali elektron darsliklar, odatdagi an‘anaviy dareliklarga nisbagan qator afzalliklarga ega: 1) odatdagi darsliklarda biron mavzuga tegishli materiallar matni va statik kо‗rinishdagi bitta rasm beriladi; 2) multimediali elektron darsliklarda esa shu mavzuga tegishli material matni va uni sharxlab boruvchi diktorning ovozi, mavzuga tegishli animatsiya berilgan bir nechta rasm, о‗sha davrga tegishli kichik kinofilm lavxasi va musika kushib beriladi. K,uyida elektron darsliklar, qullanmalar va ishlanmalar bо‗yicha ba‘zi bir namunalar keltiramiz. R.Bokiyev va NDayumovalar kasb-xunar kollejlari uchun axborot texnologiyalaridan multimediali elektron о‗quv-metodik qо‗llanma tayyorlashgan [22], B.B.Muminov tomonidan akademik litseylar uchun pedagogik dasturiy ta‘minotning (PDT) bir nechta varianta yaratilgan [68]. A.I.Ashirova texnik oliy о‗quv yurtlari uchun yaratgan elektron darsligida 40 foizdan ortiq multimedia materiallaridan foydalangan [14], shuningdek, N.Toylokovning elektron darsligida multimedia materiallariga e‘tibor karatgan [10]. U.Begimkulov, MTMlari uchun yaratilgan elektron va odatdagi ta‟lim manbalari. Bolalar uchun qо‗llanma yoki darslik sifatida - kompyuter xotirasiga kiritilgan ma‘lumotlar va о‗quv materiallari, tarbiyachi (pedagog) uchun multimedia texnologiyasiga oid pedagogik, ilmiy-metodik adabiyotlar, metodik qо‗llanmalar, tavsiyalar va ularning elektron varianti ta‘lim manbalari xisoblanadi [109]. 17 A.A.Abdukodirov tomonidan MTMlarida kompioterli ta‘limiy о‗yinlar о‗tkazishga mо‗ljalangan ―Asalarilar va gullar‖ nomli ishlanma S.Ochil va KDoshimovlarning ―Uzbek pedagogi kasi va antologiyasi‖ kitobining 2-jildida keltirilgan [91]. G.E.Djanpeisova maktabgacha ta‘limda kompyuter dasturlaridan foydalanishga oid ishlanma [43], A.Xayitov va boshkalar MTMlari uchun ta‘lim vositalari [22,33] tayyorlaganlar. Yuqorida keltirilgan multimediali elektron ta‘lim manbalari va vositalaridan tashkari Internet ashyolari va masofali ta‘lim materiallari ham о‗ziga xoye ta‘lim manbalari bula oladi. Internet ashyolari. Internet ashyolariga elektron pochta, teleanju- manlar, uzoqlashtirilgan ochik о‗quv kataloglari, virtual (elektron tarmokli) kutubxonalar, on-laynli jurnallar, ma‘lumotlar ombori va banki, bilimlar ombori va boshkalar kiradi. Kompyuter tarmoklari, Internet va masofali ta‘lim bо‗yicha gula ma‘lumotlar kupgina adabiyotlarda о‗z aksini topgan [5,8,9,63,71]. Quyida ulardan MTMlari ta‘lim-tarbiya jarayonida foydalanish imkoniyatlarini kurib utamiz. Lokal kompyuter tarmogidan MTMlarida foydalanish. Multimedia texnologiyasiga asoslangan mashgulotlar kompyuterlar asosida olib boriladi. MTMlarida lokal tarmokni tashkil etish uchun kamida 5-6 ta kompyuter bilan jixozlangan bulishi kerak. MTMlarida lokal tarmoqdan foydalanish usuli quyidagicha: 1) 5 ta kompyuter maxsus kabel (koksial sim) orqali bir-biriga ulanadi. 6- kompyuter ham shu lokal tarmoqga ulanib, tarbiyachi stoliga о‗rnatiladi (bitta xonadagi bir juft telefon simiga 5 ta bir xil nomerli telefon trubkasini parallel ulagan kabi, bu x,olda 5 ta telefon trubkasiga bir xil axborot keladi); 2) har bir kompyuter oldiga 2-3 nafar tarbiyalanuvchi о‗tiradi (masalan, gurux tarbiyalanuvchilarning soni - 15 nafar bо‗lgan xol); 3) tarbiyachi ―markaziy‖ kompioterda ishlaydi va guruxda о‗rganilayotgan materiallarni tushuntirib boradi. Bunday bitta xonadagi lokal tarmoqda ishlashning afzalligi shundan iboratki, tarbiyachi bir vaqtning о‗zida barcha tarbiyalanuvchilar 18 bilan ishlash imkoniyatiga ega bо‗ladi.11 MTMlarida Internetdan foydalanishning ham keng imkoniyatlari mavjud. 1) Internetning veb-saxifalaridagi ba‘zi bir multimediali taqdimotlar va slaydlardan foydalanish mumkin. Masalan, geometrik shakllar bо‗yicha elementar matematik tasavvо‗rni shakllantirishga oid multimediali taqdimot yaratilgan. Ushbu taqdimot MTMlarining maktabga tayyorlov guruxiga tegishli elementar bilim va kunikmalar yunalishining ―doyra, kvadrat, uchburchak, shar, kublarni farqlaydi, nomlaydi va ularning xususiyatlarini biladi‖ mavzusiga tegishlidir. 2) Internetdagi multimediali materiallardan foydalanish uchun oldin tarbiyachining uzi tayyorgarlik kurishi kerak, jumladan, Internet saytlari bо‗yicha materialni kidirib topish va kompyuter xotirasiga joylashtirin1, mazmuni va xajmini aniqlash kabi ishlarni bajarishi zarur. 3) MTM pedagog-tarbiyachilari о‗z soxalari bо‗yicha teleanjumanlarda qatnashishi mumkin. Buning uchun MTMlarining ta‘lim-tarbiya jarayoniga oid yangiliklar yoki ish tajribasi bо‗yicha multimediaga asoslangan makola tayyorlab teleanjuman saytiga joylashtiradi. Makola teleanjuman ishtirokchilari bilan birga muxokama etiladi. 4) MTM tarbiyalanuvchilarining ta‘lim-tarbiya bо‗yicha saviyasini oshirish maksadida Internet orqali boshka shaxdrlardagi yoki shu xududdagi MTM tarbiyalanuvchilari о‗rtasida ma‘lum bir shaklda musobakalar tashkil etish imkoniyati mavjud. 5) Xozirgi kunda yuqorida ta‘kidlanganidek, oliy va о‗rta-maxsus, kasb-xunar hamda umumiy о‗rta ta‘lim muassasalarida foydalanish uchun qator elektron darslik va qо‗llanmalar yaratilgan. Shunday multimediali elektron adabiyotlarni MTM tarbiyalanuvchilari uchun tayyorlab, Internetga joylashtirish mumkin. Masalan, MTM tarbiyal anuvchilari ga moslashtirilgan ―Guncha‘Ta о‗xshash maxsus multimediali elektron ishlanma va jurnal tayyorlab, Internetga joylashtirilsa, ulardan kо‗pchilik MTMlarining ta‘lim-tarbiya jarayonida foydalanish imkoniyatiga ega 11 Anisimova N.S. Teoreticheskiye osnovi i metodologiya ispolzovaniya multimediynix texnologiy v obucheniye. Diss.kand. ped. nauk. -Sankt-Peterburg, 2002. - 330 s. 19 bular edi. 6) MTMlarining tajribali pedagog-tarbiyachilari ish faoliyatlari jarayonida tayyorlagan multimediali slayd va taqdimotlarni Internetga joylashtirsalar boshka MTM pedagog-tarbiyachilari uchun foydadan xoli bо‗lmas edi. Masofali ta‟limdan foydalanish. Masofali ta‘lim kup adabiyotlarda о‗z aksini topgan. Jumladan, Respublikamizda ushbu soxa bо‗yicha taniqli olimlar: A.A.Abdukodirov, A.X.Pardayev [5], shuningdek, Korenev L.P., Semina YE.V. [57], YE.V.Yeldasheva, X.Rashidov, U.Begimkulov, N.Toylokov, J.Sayfiyev, O.N.Ruzimurodov, T.Xaydarov [84] va boshkalar ni n g ishlari aloxida о‗rin tutadi. Masofali ta‘limda kompioterli ta‘limiy va rivojlantiruvchi о‗yinlar о‗tkazish uchun keng imkoniyatlar mavjud. Quyida shular tо‗g‗risida sо‗z yuritiladi. Bir vaqtlar pero va kogozning yaratilishi ta‘limni yangi bosqichga chikargani kabi, axborot texnologiyalari xozirgi jamiyatda yangi inkilob bulishiga olib keldi. Ta‘limda telekommunikatsiya va kompyuter texnologiyalari axborotlarni tasvirlash va uzatishning yangi shakllariga yul ochdi. Ana shunday bosh shakllardan biri ―masofali о‗qitish‖ deb nomlangan Internet tarmogidagi ta‘limdir. “Masofali usitigi - davlatda va xorijda axolining keng katlamiga masofada turib о‗quvchi va о‗qituvchini о‗quv axborotlar bilan almashinish vositalari (kompyuter aloka, sun‘iy yuldoshli televideniye va xls.)ga asoslangan maxsus axborog-ta‘lim muxiti yordamida ta‘lim xizmatlar majmuasini taqdim qilishdan iborat‖. Masofali о‗qitishning xususiyatlariga, birinchidan, о‗quvchini о‗qituvchidai uzoqdaligi; ikkinchidan, mustakillilik - sirtki о‗qitish shaklining kandaydir varianta; uchinchidan, axborot vositalari va ashyolarini о‗quv jarayoniga faol integratsiyasidir. Masalan, Tandem tizimi Yevropa tillaridan birini о‗rganishga hamrox topish imkoniyatini beradi va о‗qish mobaynida aniq bir mulokot qilish jarayonini tashkil etish metodikasini taklif etgan xolda vositachi xizmatini о‗taydi. Masofali о‗qitishda psixologik-pedagogik texnologiyalar kanday ahamiyatga ega bulishi mumkin? Virtual fazoda ular, shuningdek, о‗qitish jarayonini faollashtiruvchi, lekin yangi darajadagi, ya‘ni virtual muxit talablariga javob berishi 20 va axborot texnologiyalari bilan birlashishi kerak bо‗lgan vazifasini bajarishi mumkin. Oxirgi ta‘kid eng yangi texnologiyalar anchadan buyon о‗quv jarayoniga integratsiya kilingan davlatlar mutaxassislari о‗rtasida keskin shov-shuvga sabab bulishi mumkin. Ular uchun zamonaviy texnik va axborot vositalari о‗quvchilarga kanday ta‘sir etayotganligi muhim xisoblanadi. Fransо‗z mutaxassislari fikricha, eng yangi texnologiyalarni ta‘limda kullashda ular quyidagi imtiyozlarga egadir: • о‗qitishning motivatsiyasini kuchaytiradi; • axborot manbaidan iborat, mustakil ta‘limni rag‗batlantiradi, mustakil va yunaltirilgan kunikmalarni shakllantiradi; • ta‘limni axborotliligini, jadalligini, natijaviyligini kо‗taradi. Shu bilan bir qatorda, kupgina mutaxassislar zamonaviy texnologiya- larning ahamiyatini ideallashtirishdan uzoqdalar va xatto ulardan foydalanishni shubxa ostiga oladilar. Masalan, ya poi pedagogi S.Sudzuki, bir tomondan, EXM о‗quvchilarning tafakkо‗rini rivojlantiradi, boshka tomondan, bilimlarni mustaxkamlashni ta‘minlaydi deb xisoblaydi. Fransо‗z pedagogi L.Legran о‗quvchilarning kompioterda ishlashdagi motivatsiyasi xodisasini о‗rganib, bunda paydo bо‗ladigan о‗yin о‗quvmi yoki yukmi degan mayealani taxlil qilishni taklif etadi. Bundan tashkari, meyordan ortiq о‗tkazilgan komnioterli mashgulotlar о‗quvchini asabiylashtiradi, kо‗z faoliyatiga tayeir etadi. Bu kabi salbiy okibatlarga olib kelishini ham unutmayelik zarur [27]. Umuman, xorijiy mutaxassislar о‗qituvchilarni sifatli tayyorlash, kayta tayyorlash, shuningdek, olim, pedagog va mutaxasislarni yangi texnologiyalar soxasidagi hamkorligini nazar da tutadigan zamonaviy о‗qitish vositalarining taxliliga majmuaviy yondashuv zarurligi bо‗yicha bir xil fikrdalar. Bu borada respublikamizda ham talaygina ishlar amalga oshirilgan. Jumladan, О‗zbekistan Respublikasining ―Kadrlar tayyorlash milliy dasturi‖da ―о‗qishni, mustakil bilim olishni individuallashtirish hamda distansion ta‘lim tizimi texnologiyasi va vositalarini ishlab chikish va о‗zlashtirish‖ ta‘kidlangan. Respublikamizda masofali ta‘lim elementlari 1970 yildan boshlangan. Jumladan, Toshkent televideniyesi orqali sirtdan о‗qiyotgan tinglovchilarga yordam berish 21 maksadida turli predmetlardan ma‘ruzalar ukilgan. Respublikamizda masofali ta‘lim bо‗yicha ilmiy-tadkikot va amaliy ishlar, asosan, ―Iste‘dod‖ jamgarmasi koshidagi masofali о‗qitish markazi [5], Nizomiy nomidagi Toshkent davlat pedagogika universiteti, Farg‗ona politexnika instituta, Buxoro davlat universiteta, О‗zbekiston Milliy universiteti va boshka ta‘lim muasssalari olimlari tomonidan amalga oshirilmokda. Masofali ta‘lim dan uzoq xududlardagi MTMlarida kompyuterli ta‘limiy, ayniksa, rivojlantiruvchi о‗yinlar о‗tkazishda foydalanish mumkin. Buning uchun markaziy shahardagi yetakchi MTMning mutaxassisi (pedagogi) о‗zlaridagi dasturlashtirilgan kompyuter о‗yinlarini uzoq masofadagi biror MTM kompioterining xotirasiga yuklaydi. Joylardagi MTM tarbiyalanuvchilari esa kabul kilib olingan kompyuterli о‗yinlarni tarbiyachi nazoratida bajaradilar va ta‘limiy jixatlarini aytib beradilar. Eng muhimi, о‗yinni amalga oshirish jarayonini markaziy shahardagi pedagog va gurux tarbiyalanuvchilari kuzatib turadilar. Shuningdek, uzoq masofadagi MTMlarining tarbiyalanuvchilariga ekologik ta‘lim-tarbiya berishda, jumladan, ekologiyaga oid ayrim tasviriy ashyolar bilan tanishtirishda ham masofali ta‘limdan foydalanish mumkin. Bu jarayon ham yuqorida kayd etilgan usul kabi amalga oshiriladi. MTMlari tarbiyachilarining askariyatini xotin-kizlar tashkil etadi. Ular oilaviy sharoitga kura ta‘limning kunduzgi shaklidan foydalanishda ma‘lum bir kiyinchiliklarga duch kelishmokda. Jumladan, salomatligi tufayli kunduzgi bulimlarga katnab о‗qishga imkoniyati bulmagan MTM tarbiyachi-pedagoglari ham mavjud. Shu boisdan, ushbu toifadagi tarbiyachilarga uyda turib malakasini oshirishida masofali kurslarga, shu jumladan, ―Iste‘dod‖ jamgarmasining portalidagi ―Axborot texnologiya- lari va masofali о‗qitish‖ kursiga yozilib, unda о‗qishlarini tavsiya etamiz. MTMlari mudiralari ham jamgarma portalidagi ―Ma‘naviyat va ma‘rifat‖ yoki ―Tarbiyaviy ishlarni tashkil etish‖ mavzusidagi kurslarda malakasini oshirishi mumkin. Kursni tо‗la о‗tagan tarbiyachi va mudiralarga maxsus sertifikat ham beriladi. 22 Yuqorida multimedia texnologiyasini amalga oshirishga karatilgan ta‘lim manbalari karab о‗tildi. Navbatda multimediali ta‘limning pedagogik asoslari tо‗g‗risida sо‗z yuritiladi. MTMlarida multimedia texnologiyasining pedagogik asoslari. Pedagogik texnologiyalar, dastavval, AKD da 60-80 yillarda yuzaga kelib, oxirgi 25-30 yil ichida ta‘lim soxasiga tegishli bо‗lgan 30 dan ortiq turli xil pedagogik va innovatsion texnologiyalar ishlab chiqildi va amaliyotga tatbik etish uchun tavsiya etildi [35,39,52,65,78,81]. Ular asosan umumiy о‗rta talim, о‗rta maxsus, kasb-xunar ta‘limi va oliy ta‘lim bosqichlariga mо‗ljallangan bulib, mashg‗ulotlarni maruza, amaliy va laboratoriya shaklida о‗tkazish kuzda tо‗tilgan. Ammo, amal qilayotgan (joriy) pedagogik va innovatsion texnologiyalarni tо‗g‗ridan-tо‗g‗ri MTMlari ta‘lim jarayoniga qо‗qllab bо‗lmaydi. Shuning uchun, MTMlari ta‘lim jarayoniga multimedia texnologiyasini tatbik etish uchun maktabgacha yoshdagi bolalarga mо‗ljallangan, jumladan, multimediali kompyuter texnologiyasining asoslarini ishlab chiqish zarur. Bu borada dissertant tomonidan ilmiy izlanishlar olib borilib, multimediali kompyuter texnologiyasining maktabgacha yoshdagi bolalar varianta asoslari ishlab chikildi va yoritib berildi. Maktabgacha yoshdagi bolalarga muljallangan multimediali texnologiya joriy an‘anaviy texnologiyalarga nisbatan quyidagilar bilan farqlanadi: • bolalarning psixologik jixatlari; • bolalarning yoshi (6-7 yosh); • kompyuterli mashgulotning davomiyligi (15 daqiqa); • materialning bolalarga mosligi (multimedia shaklida); • materialning xajmi (30 daqiqaga muljallangan); • materialninig murakkablik dar aj as i (bolalar uchun sodda materiallar tanlanadi); • ularninig faollik darajalari va x,.k. Maktabgacha yoshdagi bolalar uchun yaratilgan multimediali kompyuter texnologiyasi variantida texnologik yondashuv quyidagicha kechadi: MT'M 23 bolasi(tarbiyalanuvchi)ning о‗rganiladigan materialni о‗zlashtirishini kulaylashtirish va osonlashtirish maksadida material bir-biri bilan boglik kismlarga, bо‗laklarga ajratiladi, sо‗ngra ta‘limdan muljallangan natija olish uchun amallar ketma-ket bajarilishi va loyixalashtirilgan ishlar poyoniga yetkazilishi kuzda tо‗tiladi. Eng muhimi, ushbu texnologiyada о‗rganiladigan material multimedia asosida taqdim etil ad i. Bola miyasiga bunday ―multimediaviy xujum‖ natijasida bolaning о‗zlashtirishi kо‗tarilib, mashgulot samaradorligi oshadi. Ma‘lumki, har kanday pedagogik texnologiya о‗ziga xos malum bir komponentga egadir [81]. Shunga о‗xshash multimedia texnologiyasining ham ta‘limiy komponentlari mavjud. Bunday komponentlarga: 1. nazariy va amaliy asoslari; 2) ta‘lim-tarbiya berish, jumladan, mashgulot о‗tkazish metodlari va metodikasi; 3) nedagogik-isixologik jixatlari; 4) texnik va didaktik vositalari; 5) ta‘lim oluvchilarniig olgan bilimini baxolash mezoni; 6) ta‘lim manbalari va boshkalarni kiritish mumkin [34]. Shulardan birinchisi, multimedia texnologiyasining nazariy va amaliy asoslari informatika va zamonaviy axborot texnologiyasi asoslariga borib takaladi. Multimedia dastlab, vosita sifatida axborotlarni biratula tovush, video, grafika, matn, tasvir, animatsiya berilgan xolda uzatish va saklash usuli (muxiti) sifatida shakllandi. Shakllanish asosiy texnik ta‘minoti bо‗lgan kompyuter va uning axborotni, nutkni kiritish va chiqarish kurilmalari, skanerlar, video va audio platalari, videokamrash platalari orqali amalga oshiriladi. Dasturiy ta‘minotda odatda u yoki bu multimedia vositasi mazmuii algoritmini tuzish va dasturlash muhim rol о‗ynaydi. Amaliy ta‘minotda multimediali elektron darsliklar, kompakt diyeklar, taqdimotlar, yelaydlar, shuningdek, kompioterda mavjud dasturlar, muharrirlar (Macromedia Flash, Power Point, Paint, Corel Draw) va telekommunikatsiya vositalaridan keng foydalaniladi. Yuqorida sanab о‗tilgan vositalar multimedia texnologiyasining texnik va dasturiy asosini tashkil etadi. Multimedia texnologiyasidan MTMlari foydalanishning sxemasi 1.2-rasmda о‗z aksini topgan. 24 ta‘lim-tarbiya jarayonida Yuqorida ta‘lim soxasida multimedia texnologiyasidan foydalanish masalalari, jumladan, multimediali elektron ta‘lim manbalari va vositalari, shuningdek, multimediali kompyuter texnologiyasining asoslari yoritib berildi. Navbatdagi paragrafda uning pedagogik- psixologik jixatlari, tamoyillari, о‗ziga xos xususiyatlari karab о‗tiladi. 1. Multimedia texnologiyasining pedagogik-psixologik jixatlari, tamoyillari va о„ziga xos xususiyatlari Maktabgacha tarbiya pedagogikasi pedagogika fanining muhim soxasi bulib, tarbiyaning yosh bilan boglik bо‗lgan jixatlarini ochib beradi. Shu bilan birga, maktabgacha tarbiya pedagogikasi maxsus va yosh pedagogikasi bilan umumiy ilmiy-nazariy asoslarga ega. Maktabgacha tarbiya pedagogikasi ma‘lum bir darajada MTMlarning ta‘lim-tarbiya jarayonini amalga oshirishga karatilgan bulib, olimlar, pedagoglar, tadkikotchilarning ishlari natijasida shakllandi. Maktabgacha tarbiya pedagogikasining ilmiy-nazariy asoslari va tarbiyaviy 25 (jismoniy, akliy, axdokiy, mexnat, estetik) jix,atlari bо‗yicha olimlar, amaliyotchilar, pedagoglar о‗z fikrlarini bayon etishgan. Bu borada Abu Nasr Forobiy, Abu Ali ibn Sino, Alisher Y.A.Komenskiy, Navoiy, Al-Xorazmiy, L.S.Vigotskiy, shuningdek, A.P.Usova, xorijlik I.Y.Lerner, pedagoglardan M.N.Skatkin va boshkalarning ishlari e‘tiborga loyikdir. Bolalar psixologiyasiga oid ma‘lumotlar L.F.Obuxova tomonidan bayon etilgan [79]. Xozirgi kunda maktabgacha tarbiya pedagogikasining rivojlanishida P.Yusupova [12], F.R.Kddirova [18] larning ham xissasi katta. Maktabgacha ta‘lim didaktikasi - umumiy didaktikaning bir soxasi bulib, maktabgacha yoshdagi bolalar ta‘limi va о‗qitish nazariyasi xisoblanadi, uning maksadini belgilaydi, maktabgacha yoshdagi bolalarni har tomonlama rivojlantirish va ularni maktabga tayyorlashni ta‘minlovchi ta‘limning mazmuni, metodlari va tashkiliy shakllarini ishlab chikadi. Maktabgacha yoshdagi bolalarga ta‘lim va tarbiya berish bilish nazariyasiga asoslanadi, jumladan, uning ―jonli mushoxadadan abstrakt tafakkurga va undan amaliyotga‖ degan konunini MTMlarining kompyuterli ta‘lim jarayoniga ham kullash mumkin. Jonli mushoxada MTM tarbiyalanuvchilariga namoyish qilinadigan vositalarga didaktik materiallar, harflar, rasmlar, chizmalar kabilarni kiritish mumkin. Ulardan ta‘lim-tarbiya jarayonida foydalanish bolalarga turlicha psixologik ta‘sir kо‗rsatadi. Masalan, kogozda yozilgan yoki kartondan kesib tayyorlangan ―A‖ harfi tarbiyalanuvchilarga kо‗rsatilsa (statik xolat), ularga ma‘lum bir psixologik ta‘sir etadi, monitor ekranida animatsiyadan foydalanilgan, multimedia texnologiyasi asosida ―A‖ harfi kо‗rsatilsa (dinamik xolat), tarbiyalanuvchilarga boshkacha psixologik ta‘sir etadi. Shuningdek, bolalarga kogozda chizilgan archa rasmi kо‗rsatilsa (statik xolat), ularga oddiy psixologik ta‘sir etadi, agar monitor ekranida animatsiya bilan berilgan (harakatlangan va jilolanib turgan) multimediali rasm kо‗rsatilsa, ularga boshkacha psixologik ta‘sir (samara) etadi. Tarbiyalanuvchi monitor ekranida kо‗rgan (kuzatgan) obyektlari tо‗g‗risida ma‘lum bir fikr yurita boshlaydi. Yosh bolalarning elementar matematik tushunchalar bо‗yicha fikrlashini shakllantirish masalalari kupgina metodik 26 adabiyotlarda, qо‗llanmalarda taxlil etilgan. Masalan, M.Jumayev va L.S.Vigotskiylar fikrlashning rivojlanish muammosini о‗rganib, dastlab matematik tushunchalarni shakllantirishni ilgari suradilar. Bunda, ular bolalarda matematik tushunchalarni shakllantirish uchun eng kulay sharoitlarni topish lozimligini ta‘kidlaydilar. L.S.Vigotskiy fikricha, bola tasavvо‗rining rivojlanishi bilimlarni о‗zlashtirish jarayonisiz utmaydi, faqat о‗quv axborotlar tuplami (bilish, bilim) bolalarning fikrlashini harakatlantiradi va rivojlantiradi [44]. MTMlarida yuqoridagi fikrdan kelib chiqib, bilish asoslaridan biri bо‗lgan ―jonli kuzatish‖ yosh bolalarning fikrlashini rivojlantirishga olib keladi. Masalan, multimediali slaydlarda predmetlar turli (biri oq, biri kizil, biri yashil) ranglarda beriladi. Yosh bolalar monitor ekranida ularni kurishi bilanok - ranglar tо‗g‗risida fikr yurita boshlaydilar. 3. I.Kalmikova [54] ―bolada fikricha, matematik tushunchalarni shakllantirishning eng ishonchli kо‗rsatgichi - uning ta‘limiyligi, ta‘limiylikning asosi, uning asosiy tashkil etuvchisi - ta‘limiylikning boshka parametrlarini yukori darajada aniqlab beradigan fikriy faoliyatning umumlashtirilishidir‖. L.S.Vigodskiy va Z.I.Kalmikova fikrlari an‘anaviy usulda ta‘lim berishdagi umumiy о‗quv jarayoniga tegishlidir. Bola bilish nazariyasining ―abstrakt tafakkur‖ bosqichida monitor ekranida kо‗rgan materiallariga e‘tibor karatadi, muloxdza yurita boshlaydi va fikrlaydi. ―Jonli kuzatish‖, ―abstrakt tafakkur‖dan keyingi bosqich ―amaliyotga tatbik etish‖dan iborat. Kompyuterli ta‘limni amaliyotga tatbik etish, MTM tarbiyalanuvchilari tomonidan о‗rganiladigan materiallarni kompioterda bajartirilishi hamda texnika va ishlab chiqarishda tatbig‗i asosida amalga oshiriladi. Multimediali kompyuter texnologiyasi MTMlari ta‘lim-tarbiya jarayoniga tatbik etilayotganligiga kup vaqt bulmaganligi sababli xozirgi kunda uning pedagogikpsixologik jixatlari, tamoyillari va о‗ziga xos xususiyatlarini taxlil etish muhim ahamiyat kasb etadi. Pedagogik jixatlari. Pedagogika 27 nuqtai iazaridan, multimedia texnologiyasining MTMlari ta‘lim-tarbiya jarayoniga tatbigi, ularga kompyuter asosida yangicha texnologik yondashuv xisoblanadi. Shuning uchun, multimediali kompyuter texnologiyasining о‗ziga xos belgilari, xususiyatlari va tamoyillari mavjud: asosiy belgilari - texnik vositalardan foydalanish, tarbiyalanuvchilarning bilimini aniqlash mezonlarini ishlab chikish, ta‘lim samaradorligini oshirish, monitor ekraniga karab va undagi materiallar dan foydalanib bilim olishdan iborat. Multimediali kompyuter texnologiyasidan ta‘lim-tarbiya jarayonida foydalanish bir vaqtning о‗zida bolalarning kompyuter savodxonligini shakllanishiga ham olib keladi. Masalan, an‘anaviy ta‘lim texnologiyasida kompyuter faqat texnik vosita sifatida karaladi, multimediali kompyuter texnologiyasida esa u kо‗rgazmali vositadan tashkari ―ta‘lim manbai‖ sifatida mujassamlanadi, ya‘ni о‗rganiladigan material oldindan kompyuter xotirasiga kiritilgan bо‗ladi. Ushbu material tarbiyachining an‘anaviy metod bilan mashgulot о‗tkazish bо‗yicha tuzgan ishlanmasiga uxshaydi. MTM tarbiyalanuvchilari monitor ekranida namoyish etiladigan materiallarni о‗rgana borsalar va kompioterdan foydalanish bо‗yicha yetarlicha kunikma xosil qilsalar, maktabda boshlag‗ich sinfda informatika fanini о‗rganishga, kelajakda esa litsey yoki oliy о‗quv yurtida kompyuterdan foydalana olish malakasiga tulik ega bо‗ladilar. Shu bilan birga, tarbiyalanuvchilarning kompyuterdan foydalanish jarayonida mantikiy tafakkurlari rivojlanadi, bilim olishga xavaslari va ishtiyoklari ortadi, dunyokarashlari shakllanadi. Psixologik jixatlari. Bolalarning yoshini va fikrlash darajasini, ta‘lim materialini xotirasida saklash imkoniyatini xisobga olish, kompyuter bilan ishlaganda kо‗z tolikishining oldini olish, bolalarning xotirasini rivojlantirish, diqqatini barkarorlashtirish, ta‘lim materiallariga qiziqishini orttirish, xis-xayajonli xissiyot uyg‗otish, kompyuterda ishlash kobiliyatini ustirish kabilar ham multimedia texnologiyasini ta‘limda kullanishning psixologik jixatlarini tashkil etadi [92]. Monitor ekranida tasvirni kо‗rganda hamda tovushni eshitayotganda bola miyasining ikkala yarim shari bir vakgda ishlaydi va obyekt obrazi bir vaqtda kabul kilib olinadi. 28 Animatsiyali ma‘lumotlarning insonga ta‘siri katta bulib, undan MTMlari ta‘lim-tarbiya jarayonida foydalanish bolalar diqqatini kuprok jalb qilish xususiyatiga ega. Multimediali ta‘lim bir vaqtning о‗zida ham kurish. ham eshitish orqali bil im olish uchun samarali ekanligi xayotiy tajribada allakachon isbotlangan. Zero, xalkimizda ―yuz marta eshitgandan, bir marta kо‗rgan yaxshi‖ degan makol bor. Psixologiyada ham bir vaqtning о‗zida bolaning ham kurish, ham eshitish organlaridan foydalanish orqali bilim berish, ular tomonidan materiallarni о‗zlashtirishning yukori bulishi uchun kafolatli ekanligi ta‘kidlanadi. Bu borada akademik S.S.Gulomov va boshkalar quyidagilarni ta‘kidlaydi: ―Agar о‗quvchilar berilayotgan materiallarni kurish (video) asosida kabul qilsa, axborotning xotirada saklab kolinishi 25-30 % ga oshadi. Bunga qо‗shimcha sifatida о‗quv material lari audio, video va grafika kо‗rinishida mujassamlashgan xolda berilsa, materiallarni xotirada saklab kolish 75 % ga ortadi ‖ [119]. Psixologlarning ta‘kidlashicha, bolalar asbob-uskunalarga, texnik kurilma va transport vositalarining modellariga, о‗yinchoklarga juda qiziquvchan bо‗ladi. Shu bilan birgalikda, о‗rganilayotgan о‗quv materialiga bо‗lgan qiziqishlarini ham orttiradi. Bolalarning' bilim olishlarga ishtiyoklari kuchayadi, fikrlash doiralari oshadi. Tamoyillari. Asosiy tamoyili, kafolatlangan yakuniy natija, ta‘limning maxsuldorligi, tо‗g‗ri va teskari alokaning mavjudligi, ta‘lim maksadining aniq shakllanishidan iborat. Shuningdek, pedagogik tajriba natijalari multimedia vositalaridan tamoyillari MTMlari qatoriga: ta‘lim-tarbiya jarayonida dasturlashtirish, ilmiylik, foydalanishning moslik, jadallik, didaktik ta‘lim maksadlarining о‗zaro boglikligi, kо‗rgazmalilik, tizimiylik, materialning tushunarli bulishi, faollik va mustakillik, rivojlantiruvchi va tarbiyalovchi omillari, vosita (kompioter)ning ixchamligi va umumiyligi (barcha turdagi didaktik vositalarning о‗rnini bosa olishi) kiradi. Bundan tashkari, multimediali kompyuter texnologiyasida izchillik, ketmaketlik va yoshiga moslik tamoyillari ham amalga oshadi. Ta‘lim materialining tushunarli bulish tamoyili kompyuter xotirasiga kiritilgan va о‗rganishga taallukli 29 materiallarni monitor ekraniga chiqarish va namoyish etish asosida amalga oshiriladi. Tarbiyachi bolaga ta‘lim berish jarayonida о‗quv materialining tushunarli bulish tamoyiliga aloxida e‘tibor berishi kerak. Tanlangan о‗quv materiali murakkab bо‗lmasligi, tarbiyalanuvchilarga tushunarli bulishi lozim. О„ziga xos xususiyatlari. Tarbiyalanuvchilarning faolligini oshirishda, о‗rganiladigan о‗quv materiallarining xajmini kupaytirishda, ta‘lim jarayonini oldindan loyixalashda, natijani kafolatlashda, ta‘lim shaklini kulaylashtirishda, shuningdek, ta‘lim mazmunida, tuzilishida, metodlari va shakllarida namoyon bо‗ladi. Tarbiyalanuvchilar olgan bilimlarni xotiralarida uzoq vaqt saklash imkoniyati yaratiladi. Bolalarning о‗rganiladigan materialga va kompyuterga qiziqishini orttiradigan о‗ziga xos metod multimediali kompyuter texnologiyasidan foydalanishdir. Multimedia vositalari tarbiyalanuvchining psixikasini rivojlantirish va fikrlash kobiliyatini shakllantirishda katta rol о‗ynaydi. Yakingacha bosma nashr (kitob, risola va sh.k.)lar axborotning asosiy an‘anaviy manbai bulib keldi. Ulardan foydalanib, bolalarning fikrlash kobiliyati shakllantirildi; multimediali kompyuter texnologiyasidan foydalanishda esa matn bilan tanishish bilan bir qatorda animatsiya xususiyatlarini oshirib, bolaning fikrlash saloxiyatini ham shakllantiriladi. Kompyuterli ta‘limning о‗ziga xos xususiyatlaridan biri kompioterni bolalar organizmiga salbiy ta‘sir etishidir. Shuning uchun, tarbiyalanuvchilar mashgulot mobaynida kompioterdan uzluksiz 15 daqiqadan ortiq foydalanmasliklari lozim. Kompyuterli va an‟anaviy ta‟limiy о„yinlar nazariyasi va pedagogikisixologik jixatlari. Ixtiyoriy ta‘lim muassasasida о‗qitish jarayonini boshqarish bilim berishga ta‘sir etadi. Uni muvaffaqiyatli amalga oshirish uchun pedagogik tizimlarda muqobil boshqarishni ta‘minlaydigan modellar ishlab chikilmokda. Bunday modellar qatoriga maxsus о‗qitish texnologiyalarini kiritish mumkin. V.P.Bespalko [35] pedagogik texnologiyaning quyidagi ta‘rifini beradi: ―Pedagogik texnologiya - bu avvaldan loyixalashtirilgan о‗quv-tarbiya jarayonini amaliyotga tizimli singdirishdir. Pedagogik texnologiyalarning boshka uslublardan farqi, ularning tarbiyalanuvchilarda о‗rganilayotgan materialga nisbatan qiziqish ortirish va motivatsiyalarining kо‗tarilishi xisobiga samaralirok ta‘lim berishni ta‘minlashidan 30 iborat‖. Axborot texnologiyalarini katta tezlikda rivojlanishi bilan ta‘lim tizimiga masofali о‗qitish - Internet tarmogi orqali о‗qitish texnologiyasi kirib kelmokda. Bu esa, о‗z navbatida ta‘lim tizimiga zamonaviy psixologik-pedagogik uslublarni kullash uchun keng imkoniyatlar ochib bermokda. Xozirgi kun ta‘lim tizimida, shu jumladan, MTMlarining ta‘lim- tarbiya jarayonida ta‘limga oid о‗yinlar va masofali ta‘lim texnologiya- laridan foydalanish aloxida о‗rin tutayotganligi uchun ushbu masalalarni kengrok о‗rganib chikish maksad kilib olindi. A. Ta‘limiy о‗yinlar: vazifalari, xususiyatlari va asosiy turlari. Ta‘limga oid о‗yinlar ta‘lim berishning zamonaviy psixologik-pedagogik texnologiyasida muhim о‗rin egallaydi. Ta‘limiy о‗yinlarni о‗tkazish usul sifatida XX-asrning 70-yillarida keng tarkalgan. Xozirgi vaqtda kullanilish soxasiga mos ravishda ta‘limiy о‗yinlarning har xil turlari mavjud. Masalan, zobitlarni tayyorlashda harbiy о‗yinlar, aktyorlar uchun syujet-rolli о‗yinlar, tijoratchilar va raxbarlar uchun maxsus treninglar mavjud. Ta‘limga oid о‗yinlar uch asosiy vazifani bajaradi: • vositali: aniq bir kunikma va malakalarni shakllantirish; •gnostik: о‗quvchilar bilimini shakllantirish va fikrlashini rivojlantirish; •ijtimoiy-psixologik: kommunikativ kunikmalarni rivojlantirish. Har bir vazifaga о‗yinning aniq bir turi mos keladi: instrumental vazifa о‗yin mashklarida, gnostik-didaktik, ijtimoiy-psixologik vazifalar esa rolli о‗yinlarda ifodalanishi mumkin. Ta‘limiy о‗yinlar samarador bulishi uchun: • о‗yin ta‘lim maksadlariga mos bulishi; • imitatsion-rolli о‗yinning amaliy pedagogik (psixologik) vaziyatga ta‘sir etishi; • о‗yin qatnashchilarining о‗yin mazmuniga mos keladigan psixologik tayyorgarligi; • о‗yinda ijodiy elementlardan foydalanish imkoniyatlari; 31 maxsus • tarbiyachi (psixolog) nafaqat raxbar sifatida, balki о‗yin jarayonida ―tо‗g‗rilovchi‖ va maslaxatchi sifatida ham ishtirok etishi kabi talablarga buysunishi kerak. Ixtiyoriy ta‘lim berish о‗yini bir necha bosqichdan iborat bulishi mumkin: о‗yin muxitini yaratish. Bu bosqichda о‗yinning mazmuni va asosiy 1) vazifasi aniqlanadi, о‗yin qatnashchilarining psixologik tayyorgarligi amalga oshiriladi; о‗yin jarayonini tashkil etish. Bu bosqichda о‗yinning qoida va shartlari 2) qatnashchilarga tushuntiriladi va ular orasida rollar taksimlanadi. о‗yinni о‗tkazish. Bunda kuyilgan maksad xal qilinadi; 3) 4) yakun yasash. Bu bosqichda qatnashchilarning о‗zlari ham, maxsus ekspertlar (psixolog, pedagog) tomonidan ham о‗yin borishi va natijalari taxlil etiladi. Shuni ta‘kidlash kerakki, ta‘limiy о‗yinlarda faqat oddiy о‗yin uslubidan foydalanilmaydi. О‗yin jarayonida guruxiy, yakkama-yakka ish, birgalikda muxokama, test о‗tkazish va sо‗rov, rolli vaziyat yaratishlardan foydalanish mumkin. Boshkacha kilib aytganda, anketa о‗tkazish, sotsiometriya, ―akliy xujum‖ va boshka uslublarni cheklangan mikdorda birga olib borish va foydalanish imkoniyatini beradi. Shu bilan birga, о‗yin uslubi pedagogikada kandaydir maxsuslikka ega. Ta‘lim berish jarayonida о‗yin yordamchi element sifatida kisman nazariy materialga qо‗shimcha sifatida foydalaniladi va u asosiy uslub sifatida chika olmaydi. Ta‘limiy о‗yinlarning uslubi va xueusiyatidan kelib chiqqan xolda, ularni quyidagi turlarga ajratish mumkin: • imitatsion о„yinlar aniq ishlab chiqarish kunikmalarni shakllan- tirishga muljallangan kasbiy о‗qitishda foydalaniladi. Masalan, ―Impod‖ о‗yinida shartli tikuv ishlab chiqarishining tashkiliy-iktisodiy faoliyati imitatsiya qilinadi, shuningdek, maxsulotlarni modellashtirish va tikish bо‗yicha olingan amaliy kunikmalarni kullaydilar; • mazmunli-rolli о„yinlar asosida aniq xayotiy, ishchan yoki boshka vaziyat 32 yotadi. Bunday xolda, о‗yin har bir qatnashchi aniq rolni bajaradigan (о‗ynaydigan) teagrni eslatadi. Bunday xolda о‗yin mazmunan intellektual faoliyat shaklli ijodiy о‗yindir, shuning uchun qatnashchilarni tayyorlash va о‗yin ssenariysini ishlab chikish katta ahamiyatga ega; • innovatsion о‗yinlarning boshka о‗yin turlaridan ajralib turadigan farqi, harakatli tuzilishga ega ekanligi va о‗yinni bir necha о‗qitish-rivojlantiruvchi ―fazolarda, masalan, kompyuter dasturlaridan foydalanib о‗tkazishdir. Innovatsion о‗yinlar zamonaviy pedagogik va axborot texnologiyalaridan foydalangan xolda sifatli bilim olishga karatilgan. Yuqorida keltirilgan dastlabki о‗yinlar uslub jixatdan farq qilsa, keyingilarida ajratish tamoyili - aniq vaziyatni boshqarish kunikmasini shakllantirishdan iborat bо‗lgan maksadning mо‗ljallanishi bilan farqlanadi. • tashkiliy-faoliyatli о„yinlar. Bu о‗yinlarda vaziyatni tashxis qilish va muammoni yechish variantlarini tanlash asosiy maksad kilib kuyiladi. Uslub nuqtai nazarilan, qatnashchilarning muloqotiga, munosabatiga va guruxiy ishlarning boshka shakllariga kо‗proq e‘tibor karatiladi; • ishchan treninglar. Bu eng samarali о‗yin turidir. Uni modellash- tirish jarayonida muammoli vaziyat aniqlanadi, о‗yinning maksadi, uni yechish yullari izlanadi. Ishchanlik о‗yinlari ta‘lim soxasida ham, ishlab chiqarish soxasida ham qо‗llaniladi. Ishchanlik о‗yinida tarbiyalanuvchilarda muammoning yechimini izlash mexanizmi shakllantiriladi va mustaxkam- lanadi. Bundan tashkari, tarbiyalanuvchilar psixologiyasini shakllantirishda ham о‗z ta‘sirini kо‗rsatadi. Treningning har bir о‗yin yoki psixologik uslubiyoti bosqichi yukori malakali psixolog-boshlovchining taxlili bilan birga olib boriladi. Bu va boshka texnologiyalardan foydalanish nazariya va amaliyotni meyor darajada birgalikda olib borish imkoniyatini beradi. Natijada, trening tinglovchilar о‗zlari va boshkalarni tо‗g‗ri baxolashga, boshkalar bilan kundalik xayotda ham, ish jarayonida ham samarali munosabat о‗rnatishga yordam beradi. Shunday kilib, ishchanlik о‗yinlarida tarbiyalanuvchilar: 33 • о‗z fikrini boshkalar fikri bilan takkoslash; • о‗z nafsoniyati va imkoniyatlarini, obrusini tо‗g‗ri baxolash; • ishchanlik soxasida va shaxslararo munosabatlar nizoli vaziyatlardan chiqib ketish yо‗lini topish; • uzining xulkiy va psixologik karorini anglash. Ta‘limga oid о‗yinlarining ta‘limdagi о‗rni nixoyatda muhim. Pedagogikada ular tarbiyalanuvchilarning faolligi, tashabbuskorligi, mustakilligini rivojlantirishga asoslangan rivojlantiruvchi ta‘limning ajralmas tarkibiy kismidan iboratdir. Ishchanlik о‗yinlarining ahamiyati tо‗g‗risida kozonlik pedagog-psixolog M.I.Maxmutov ushbu texnologiyaning axdmiyati о‗quvchilarning bilish. ijtimoiy va kasbiy faolligini rivojlantirishdan, ularda ishchanlik о‗yinlarida qatnashish kunikmalarini shakllantirishdan iborat deb takidlagan edi. Ta‘limiy о‗yinlarni ta‘limtarbiya jarayoniga kullash bо‗yicha olib borilgan tadkikot natijalari ushbu texnologiya, umuman olganda, ta‘limning samaradorligini kо‗tarish imkoniyatini berishini kо‗rsatdi. Ta‘limga oid va ishchanlik о‗yinlari psixologik ahamiyat kasb etadi, kasbiy va shaxsiy sifatlarni rivojlantirishga samarali ta‘sir etadi. Shuni ta‘kidlash kerakki, ta‘limiy о‗yinlar turli-tumanligi bilan farq qiladi. Bu о‗yinlar birgalikda о‗tkazilishi ham mumkin. О‗yinlar bir- birini tuldiradi. Masalan, rolli ishchan о‗yin, innovatsion-imitatsion va boshka xollari bulishi mumkin. Rivojlantiruvchi о‗yin, faoliyat sifatida bolada bosqichma-bosqich yoshiga boglik bо‗lgan harakat tо‗rining, о‗xshash fikrlash tarzining rivojlanishini, kо‗rgazmali-shaklli fikrlashga utishni, tushuncha turidagi nutkiy fikrlashning shakllanishini ta‘minlaydi. Shuning uchun, bola tomonidan turli an‘anaviy о‗yinlarning о‗rganilishi kompyuter о‗yinlarini egallash uchun zarur bо‗lgan asosni yaratadi. MTM bolalarining о‗yinli faoliyatiga kompyuter dasturlarini kiritish, tо‗g‗ri dasturiy maxsulot tanlash va ulardan tо‗g‗ri foydalanish, kompyuter о‗yinini bolalarning о‗yinli faoliyatidagi haqiqiy vositasiga aylanatiradi. Shundagina bolaning о‗yin muxiti yetarlicha boyiydi va kompyuter bolaning psixikasi va intellektini rivojlantirishning kudratli omiliga aylanadi. Xozirgi kunda bolalar о‗yinini tashkil etish va о‗yinchoklarni yangi 34 texnologiyalar bilan boyitish, kompyuterli rivojlantiruvchi dasturlarni maktabgacha ta‘lim muassasalariga joriy qilish bilan boglik bо‗lgan qator muammolar mavjud. Respublikamiz (Qarshi, Samarkand va Toshkent)da mavjud bolalar bogchalari, shu jumladan, xususiy bogchalarida faoliyat kо‗rsatayotgan 37 ta maktabgacha ta‘lim muassasalarining tarbiyachi-pedagoglari orasida ―Maktabgacha ta‘lim muassasalariga kompyuter texnologiyasini, jumladan multimediali kompyuter о‗yinlaridan foydalanishni joriy etishda kanday kamchilik va yutuqlarni kurasiz?‖ savoli bо‗yicha о‗tkazilgan anketa natijalarida respondentlarning 67 foizi MTMlarida multimediali о‗yinlardan foydalanishni ma‘kulladilar (7-ilova). Pedagogik jixatlari. Kompyuterli didaktik о‗yinlarning pedagogik jixatlaridan biri ularning ta‘limiyligidir. Tarbiyalanuvchi о‗yin davomida bir vaqtning о‗zida ham о‗yinda ishtirok etadi, ham ma‘lum bir darajada ta‘lim oladi. Ayrim о‗yinlarda bilimlar mashklar orqali namoyish qilinadi. Masalan, shakllarni ustma-ust kuyish о‗yinida, birinchidan, о‗yin vazifasi bо‗yicha bola shakllarni ustma-ust kuyish natijasida kanday shakl xosil bulishini topsa, ikkinchidan, tarbiyachining topshirigi bо‗yicha shakllar sonini sanab berishni, shakllar kanday kо‗rinishda ekanligini va ularning nomlarini aytishni, ranglarni ajratib berish vazifalarini bajaradi (ta‘limiy jixati). Bundan tashkari, tarbiyalanuvchi ―Sichqoncha"dan foydalanib kompyuterda ishlash malakasini xosil qiladi va kompyuter savodxonligini oshiradi. Sxemadan kо‗rinib turibdiki, tarbiyachi dastlab о‗yin obyekta (turi va yunalishi)ni tanlaydi, sо‗ngra о‗yin qoidalarini, sharglarini va vazifalarini aniqlaydi. Navbagdagi ish о‗yinning mazmunini va kanday maksadda amalga oshirilishi, ta‘limiy va rivojlantiruvchi jixatlarini belgilashdan iborat. Shundan keyin, о‗yin о‗tkazilib, natijalar taxlil etiladi va о‗yin goliblari aniqlanadi. Kompyuterli о‗yinlar va mashklar asosan tarbiyachining nazorati ostida о‗tkaziladi. Demak, kompyuter va uning xotirasidagi ta‘limiy о‗yinlar birgalikda, multimedia texnologiyasi (kompyuterli ta‘lim)ning о‗yinlar bо‗yicha asosiy didaktik vositasi xisoblanadi. Kompyuter xotirasidagi о‗yinlardan tashkari qо‗shimcha didaktik о‗yinlar tayyorlash mumkin. Buning uchun maxsus dasturlardan (Power Point va Macromedia Flash) foydalaniladi. 35 Kompyuterli ta‘limiy va rivojlantiruvchi о‗yinlarning afzalliklari va pedagogik jixatlaridan yana biri - tarbiyalanuvchilar tomonidan har 15 daqiqadan sо‗ng, relaksatsiya vaqtini о‗ta, о‗ynalishi lozimligidir. Bolalar kompyuterdan foydalanishni о‗rganib olganlaridan sо‗ng, bunday о‗yinlardan mustakil ravishda foydalanishlari mumkin. Psixologik jixatlari. MTMlarining turli gurux tarbiyalanuvchilari kompyuterni va kompyuter о‗yinlarini turlicha kabul qilishlari mumkin. Masalan, kichik gurux tarbiyalanuvchilari shaxsiy kompioterlar va ularning kurilmalarini kimmatbaxo va katta о‗yinchok deb kabul qilishlari mumkin. Uning ―Sichqoncha‖sini xakikiy Sichqoncha, monitor ekranini esa televizor ekrani bilan takkoslay oladilar. Psixologik nukgai nazardan, kompyuter (monitor) ekranidagi multimediali tasvirlar yosh bolalarda xis-tuyguni shakllantiradi. Yosh bolalar turli xil buyumlarga, kurilmalar va transport vositalarining modellariga juda qiziquvchan bо‗lganliklari uchun kompioterning psixologik ga‘siri buyumlarga Karaganda kuchlirok bо‗ladi. Kompyuter о‗yinlari yosh bolalarga dinamik (jonli) ravishda psixologik ta‘sir etadi. Didaktik о‗yinlar jarayonida psixik bilish jarayonlarining takomillashuvi yuz beradi, ya‘ni bolalar buyumlarning soni, katta-kichikligi, shakli, xajmi, ranglarini idrok qila boshlaydi. Kompyuter о‗yinlarining psixologik ta‘siri ayniksa, passiv tarbiyalanuvchilarga sezilarli bо‗ladi. Ular birinchi muvaffakiyatli о‗yindan keyin faollashib topshirikni mustakil bajarishga kirishib ketadilar. Dastlabki tadkikot natijalari, MTMlarida kompyuter о‗yinlarini oddiydan bonllash lozimligini, sо‗ngra esa tarbiyalanuvchilarda malaka va qiziqish osha borishi bilan о‗yinlar murakkablashtirib borilishi zarurligini kо‗rsatdi. Bunda kobiliyatli bolalar kompioterda mustakil ishlash (о‗ynash) darajasiga erishadilar. Masalan, ‘‘Svetofor-labirint‖ о‗yini о‗rta gurux bolalariga muljallangan bulib, oddiy kompyuter о‗yinlari turiga kiradi. Quyonchaning kup tusiklar (ovchi, bо‗ri, daryo, odamlar va x.k.)ni chetlab, о‗z о‗yiga borishi murakkab kompyuterli labirint о‗yiniga kiradi. Kompyuter о‗yinlari tarbiyalanuvchi (bola)larni о‗rganiladigan materialga va о‗yin mazmuniga diqqatlarini jalb qilishda samarali vosita xisoblanadi. 36 Psixolog N.Boymurodovning [26] ta‘kidlashicha, materialni muvaffakiyatli о‗zlashtirishda, avvalo, diqqat kuchi belgilanadi, ba‘zi tarbiyalanuvchilarning urtokdaridan orqada kolib ketishi, ularning akl- idrok yoki xotirasi zaifligidan emas, balki diqqati bushligidan kelib chikadi. Kompyuter о‗yinlari esa barcha bolalarning diqqatining о‗ziga turgun jalb qiladi. N.Boymurodov yosh bolalarning idroki tо‗g‗risida quyidagilarni yozgan: ‘‘Maktabgacha yoshdagi bolaning xayotida о‗yin xukmronlik qiladi va о‗yin tufayli bolaning idroki ham rivojlanadi, chunki bola о‗yinga alokasi bо‗lgan buyumga kuprok e‘tibor berib karaydi va о‗z о‗yinida atrofdagi xayotni aks ettiradi. О‗yin, rasm chizish va shunga о‗xshash mashgulotlar tufayli bolada kuzata bilish kobiliyati ham rivojlanadi‖ . Darxakikat, kompyuter о‗yinlarida tarbiyalanuvchilarning idroki va kuzata bilish kobiliyati rivojlanib, tarakkiy eta boshlaydi. Idrok etishning bir nechta turi bulib, shulardan harakatni idrok etish turi kompyuter о‗yinlarida ham namoyon bulib, kuprok jangarilik о‗yinlarida kuzatiladi. Bu xolda kompyuter ekranida uk (snaryad)ning harakati, nishonga tegishi, portlash jarayonini kurish mumkin. Avtopoyga о‗yinlari ham idrokning harakat turiga kiradi. Kompyuterli ta‘limiy va rivojlantiruvchi о‗yinlarda ham idrokning harakat turi uchratiladi. Masalan, ‘‘shakllarni ustma-ust kuyish‖, ―bush о‗rinni tuldir‖, ―svetoforlabirint‖ о‗yinlarida kompyuter (monitor) ekranida obyektlar harakatlanadi. Idrok etish jarayonining faol kо‗rinishlaridan biri kuzatishdir. Kompyuterli о‗yinlarni tarbiyalanuvchilar ekranda kuzatadilar. Ammo о‗yinni bajarish kul harakati asosida amalga ya‘ni oshiriladi, ―Sichqoncha‖ va klaviaturadan foydalaniladi. Yosh bolalar tevarak-atrofga, vokea va xodisalarga, narsa va buyumlarga qiziquvchan bо‗ladi. Hamma narsani ushlab, paypaslab, yurgizib, harakatga keltirib kurishni yoktiradilar. Kompyuter о‗yinlari tarbiyalanuvchilarning ushbu qiziquvchanlik xususiyatini oshiradi. Natijada, ularning akliy rivojlanishi shakllana boradi. Multimediali kompyuter о‗yinlari tarbiyalanuvchilarning qiziquv- chanlik xususiyatini oshirishi quyidagilar asosida nomoyon bо‗ladi: 37 1) Ekranda kо‗rsatiladigan о‗yin obyektiga animatsiya samarasi berilgan bulishi va ular doimiy ravishda harakatlanib, jilolanib turishida; 2) tovushda; 3) musikada; 4) animatsiyada; 5) multifikatsiyada va sh.k. О‗yin davomidagi ushbu ―kompyuterli‖ psixologik-pedagogik tasirlar yosh bolalarning faqat qiziquvchanlik xususiyatini oshiribgina kolmasdan, balki bil im olishga bо‗lgan ishtiyokini ham oshiradi. 1. Maktabgacha ta‟lim muassasalarida ta‟lim jarayonini tashkil etishning nazariy aspektlari Algoritmlar nazariyasiga asoslanib, turli soxalardagi (fan, ta‘lim, texnika, kishlok xujaligi va x.k.) jarayonlarning algoritmini yaratish mumkin [105]. Jumladan, ta‘limda ham ma‘lum bir jarayonning algoritmini ishlab chikish va amaliyotga tatbik etish dolzarb muammolardan biridir [59]. B.Skinner ta‘lim modelini savollar zanjirini quyidagi kо‗rinishda bergan (1.3rasm). Ushbu ta‘lim modelida Ai (i=l,2,3 ...................... ) tо‗g‗ri javoblar, Au - о‗quvchining javobi, Qj - tanlangan savollar, J; - о‗rganiladigan nazariy material bulagidir. Bundan tashkari, [59] da ta‘lim jarayonini algoritmlashga doyr bir nechta modellar taklif etilgan. Xozirgi davrda о‗quv jarayonini algoritmlash uzluksiz ta‘limning yukori bosqichlariga tatbik etilmokda. Izlanishlar shuni kо‗rsatdiki, bilim olishning birinchi bosqichi - maktabgacha ta‘lim jarayoniga moye kompyuterli ta‘lim jarayonining algoritmlashgan modellari yaratilmagan. Maktabgacha ta‘lim muassasalariga tegishli multimediaga asoslangan kompyuterli ta‘limning algoritmini keltiramiz. Multimediaga asoslangan kompyuterli ta‘lim jarayoniga tegishli mashgulotning tuzilmaviy sxemasi quyidagi kо‗rinishda bulishi mumkin (1.4-rasm). 38 1. 4-rasm. Multimediaviy kompyuterli ta‘lim jarayonining tuzilmaviy sxemasi. Multimediali kompyuterli mashgulot jarayonining ketma-ketligi quyidagi tartibda amalga oshiriladi: multimediali material (vosita) kompyuter xotirasiga kiritiladi; material monitor ekraniga chikariladi; tarbiyalanuvchilar tarbiyachi hamkorligida monitorga karab savol-javoblar orqali materialni о‗rganadilar; tarbiyalanuvchilarning olgan bilimi test savollari orqali baxolanadi va mustaxkamlanadi. Ushbu algoritmni simvolik formula shaklida ham ifodalash mumkin, ya‘ni: MM=(TrTM, MMT,Tv, Ts, R) Bunda, MM-mashgulot modeli, Tr-tarbiyachi, TM-ta‘lim materiali, MMTmultimedianing tashkil etuvchilari, Tv-tarbiyalanuvchi, Ts-test savollari, R-mazkur uzgaruvchilarning о‗zaro optimal boglanish munosabatini ifoda etuvchi uzgaruvchi. MM-mashtulot modeli, (MM|)- mashgulot, (MM2)-kompyuterli ta‘lim о‗yinlari, (MM3)-kompyuterli "sayoxat‖ va boshka shakllarda о‗tkaziladi, ya‘ni: MM (MM, ,MM2,MM3 .................................................. ) mashgulot turlaridan tashkil topadi. Multimedianing tashkil etuvchilari (MMT) ta‘lim materialiga kiritilgan bulib [28], tarbiyalanuvchilarga ijobiy ta‘sir etuvchi omillardan iborat. MMT ga F(A)-ta‘lim materialining animatsion samarasi; F(V)-tasvir rangining uzgarib turishi; F(S)-multimedianing tovush effekta; F(D)~ multimedianing video effekti; F(YE)- ta‘lim materialining matni; F(J)- multimedianing jadval va grafikasi kiradi. 39 En=S YE(F(A), F(V), F(S), F(V), F(YE), F(J) lar esa, umumiy jozibali samara berib, mashgulot samaradorligini oshirishga olib keladi. Multimediali effekt (samara)ning (Yep) sxemasini quyidagi kо‗rinishda berish mumkin (1,5-rasm), ya‘ni: 1.5-rasm. Multimediali samaraning sxemasi Demak, kompyuter xotirasidagi materialda multimedia vositala- rining tashkil etuvchilari kanchalik kup bulsa, umumiy effekt (samara) shuncha yukori bо‗ladi. Bitta tashkil etuvchining uzi multimediali samara berolmaydi. Umumiy sxemaning yana bir tashkil etuvchisi - sinov savollari oldindan tayyorlanib, kompyuter xotirasiga kiritilgan bо‗ladi va ulardan foydalanib mos baxolash mezoni asosida tarbiyalanuvchilarning bilimi baxolanadi. Multimediali kompyuterli ta‘limda baxo mezoni uch balli tizimga asoslanadi [27]. Ilmiy tadkikot ishimizda tarbiyalanuvchilarning yakuniy baxosini aniqlashning sxemasini quyidagicha tasvirlash mumkin (1.6-rasm). 1,6-rasm. Yillik yakuniy baxoning sxemasi. Maktabgacha ta‘lim uzluksiz ta‘lim tizimiga kirganligi sababli [116] da taklif etilgan modeldan MTMlarining ta‘lim jarayonida xdm foydalanish mumkin. 40 I bob bо„yicha xulosa Multimedia texnologiyasi tadkikot obyekti sifatida о‗rganilib, informatika va axborot texnologiyasi nazariyasi asosida uning atamasi, mazmuni, multimedia texnologiyasining tashkil etuvchilari, uning shakllanish bosqichlari tadkik etildi va MTMlarining ta‘lim jarayoniga tatbiki natijasida sezilarli samara berishi bо‗yicha ijobiy xulosaga kelindi. Multimedia texnologiyasining turli soxalarda, jumladan, ta‘lim tizimida kullanilishi yoritib berildi. Multimediali ta‘lim manbalari - elektron darsliklar, metodik qо‗llanmalar, ishlanmalar, taqdimotlar, slaydlar, Internet va masofali ta‘lim ashyolari va ulardan foydalanish bо‗yicha ma‘lumotlar bayon etildi. Multimedia texnologiyasini ta‘lim soxdsiga tatbik etish uchun uning pedagogik asoslarini ishlab chikish zarurligini e‘tiborga olinib, dissertatsiya ishida multimedia texnologiyasining maktabgacha yoshdagi bolalar varianta ishlab chikildi, uning texnologik jarayoni yoritib berildi, komponentlari asoslandi. Multimedia texnologiyasidan MTMlarining ta‘lim jarayonida foydalanish uchun, uning pedagogik-psixologik jixdtlari, tamoyillari va о‗ziga xos xususiyatlarini ishlab chikish zarurligi asoslab berildi, jumladan, MTMlarida ta‘lim jarayoni bilish nazariyasi asosida talkin etildi, shuningdek, MTMlarda multimediali ta‘lim jarayonini tashkil etish algoritmi berildi. Kompyuterli ta‘limiy va an‘anaviy о‗yinlarning nazariy masalalari hamda respondentlarning fikrlari keltirildi. 41 kompyuterli о‗yinlar tо‗g‗risida II bob. Maktabgacha ta‟lim muassasalarida mashg„ulotlar jarayonida kompyuter slaydlaridan foydalanishning metodik asoslari 1. Maktabgacha ta‟lim muassasalarida mashgulot shakllari, mashgulot mazmuni, metodlari, va metodikasi Maktabgacha ta‘lim muassasalarida multimedia texnologiyasiga asoslangan kompyuterli ta‘limning asosiy maqsadlaridan birinchisi bolalarni maktab ta‘limiga tayyorlashdan iborat. Shuning uchun mashg‗ulot shakli, mazmuni, о‗tkazish metodikasi va baho mezonini ishlab chiqish muhim ahamiyatga ega. Ikkinchidan, ba‘zi MTMlar kompyuterlar bilan ta‘minlangan bо‗lsa-da, ulardan ta‘lim jarayonida foydalanish metodikasi ishlab chiqilmaganligi sababli qimmatbaho ―о‗yinchoq‖ sifatida turibdi. Shuning uchun, MTMlari sharoitida kompyuterdan ta‘lim-tarbiya jarayonida foydalanish metodikasini ishlab chiqish dolzarb masalalardan hisoblanadi. Yuqorida ta‘kidlanganidek, mashg‗ulot mobaynida multimedia texnologiyasidan foydalanilganda u yoki bu materialni о‗rganishda vaqtni tejash hisobiga ta‘lim mazmuni chuqurlashtiriladi va kengaytiriladi. Maktabgacha ta‘lim muassasalarida an‘anaviy usulda ta‘lim-tarbiya berishning shakli, mazmuni, metodi va metodikasi kо‗pgina adabiyotlarda va jurnal sahifalarida bayon etilgan. Jumladan, ushbu masala P.Yusupovaning ―Maktabgacha tarbiya pedagogikasi‖ [21] va boshqa manbalarda keng yoritib berilgan. P.Yusupova ta‘lim shakli tо‗g‗risida quyidagilarni yozadi: ―Ta‘lim shakli deganda, ta‘lim beruvchi pedagog va bolalarning maxsus tashkil etilgan faoliyati tushuniladi va kun tartibida ma‘lum bir vaqtda о‗tkaziladi‖ [21] . V.I.Loginova, P.G.Samorukovalar [62] MTMlarida turli mashg‗ulotlar tashkil etish va о‗tkazish bо‗yicha keng ma‘lumot berganlar, jumladan, mashg‗ulot MTMlarida ta‘lim jarayonining yetakchi shakli ekanligi, uning mazmuni va tuzilishi, uni tashkil etish, boshlanishi, borishi, yakuni va boshqalar yoritilgan. Bolalarning bilimlarini test usulida baholash metodikasini S.Abdullayeva ishlab chiqqan. Adabiyotlarda, MTM ta‘lim metodlari bо‗yicha ham qator fikrlar bildirilgan. Metod – ta‘lim beruvchi va ta‘lim oluvchilarning maqsadli ta‘lim-tarbiya 42 vazifalarni hal etishga yо‗naltirilgan о‗zaro bog‗liq faoliyatlarining izchil usullar tizimidir. Y.K.Babanskiy fikricha, bilim, kо‗nikma va malakalarni о‗zlashtirish jarayoni bosqichma-bosqich amalga oshiriladi. Har bosqichda ta‘lim mazmuni va samaradorligi tegishli metodlar guruhi bilan ta‘minlanadi. Tafakkurning yetakchi shakllari rivojlanib, tarkib topishi amaliy va nazariy ta‘lim-tarbiya berish faoliyatida amalga oshiriladi. A.K.Matveyeva ta‘limning kо‗rgazmali metodlari va usullariga qaratilgan ishida bolalarning kuzatish kо‗nikmasiga ilk yoshda va kichik maktabgacha tarbiya yoshidan boshlab о‗rgatish lozimligini ta‘kidlaydi. Quyida dissertant tomonidan ishlab chiqilgan va MTMlari uchun mо‗ljallangan multimediali kompyuterli ta‘limning shakli, mazmuni, metodi, metodikasi va baho mezoni bayon etiladi. MTMlarining maktabga tayyorlov guruhlarida multimedia texno-logiyasidan foydalanish, asosan, uch tomonlama amalga oshiriladi: 1) kompyuter va uning dasturlari yordamida didaktik vositalar (slayd, taqdimot, elektron ishlanma, qо‗llanma va h.z.) tayyorlanadi hamda Internet va masofali ta‘lim ashyolaridan foydalaniladi. 2) kompyuter ishtirokida bevosita dialog metodi asosida bolalarga yangi material о‗rgatiladi. Shuni ta‘kidlash kerakki, 6-7 yoshli bola talaba va о‗quvchilar kabi kompyuterda mustaqil ishlashga qodir emaslar. Shuning uchun, MTMlarida yangi materialni о‗rganishda bevosita dialog metodidan foydalanish maqsadga muvofiqdir. Bu holda kompyuter didaktik vosita manbai rolini о‗ynaydi. 3) Bilvosita dialog – virtual axborot (ta‘lim) muhitida kompyuter bilan dialog asosida multimedia texnologiyasi amalga oshiriladi. Bunda bolalar tomonidan material mustaqil о‗rganiladi, о‗tilgan material mustaqil takrorlanadi, mashqlar mustaqil bajariladi, multimediali kompyuter о‗yinlar mustaqil amalga oshiriladi va bola mashqlarni, kompyuter qо‗ygan vazifalarni, о‗yinlarni takror-takror bajarib, 43 qо‗yilgan mashg‗ulot maqsadiga erisha oladi. Bu holda multimedia texnologiyasidan foydalanilganda kompyuter ta‘lim manbai rolini о‗ynaydi.12 Mashg‗ulot shakli. MTMlarining maktabga tayyorlov guruhlarida multimedia texnologiyasidan foydalanishning asosiy va yetakchi shakli mashg‗ulotdir. Mashg‗ulotlar Davlat talablari asosida belgilangan dasturlar, yо‗nalishlar, taqsimlangan soatlar va shular asosida tarbiyachi (yoki pedagog) tomonidan ishlab chiqilgan va tasdiqlangan rejalari asosida olib boriladi (8-ilova). MTMlarda mashg‗ulotlar yangi materialni о‗rgatishga (yoki mustahkamlashga) qaratilgan, tekshiruvchi-sinovchi, majmuaviy ―sayohat‖ yoki ―ekskursiya‖ va kompyuterli о‗yin shakllariga bо‗linadi. MTMlarida о‗tkaziladigan mashg‗ulotlar maktabga tayyorlov guruhlarida kompyuterdan foydalanib о‗tkazilishni hisobga olib, 30 daqiqaga mо‗ljallanadi va asosiy uchta bosqichda о‗tkaziladi. Birinchi bosqich 15 daqiqa davom etadi. Bu vaqt davomida tarbiyalanuvchilarga asosiy ma‘lumot beriladi. Birinchi bosqich tugagach (15 daqiqadan sо‗ng) tarbiyalanuvchilarning kompyuterlardan foydalanishlari 15 daqiqadan oshmasligini hisobga olib, 15-20 daqiqali oraliq (dam olish bosqich)i о‗tkaziladi. Ushbu 15-20 daqiqali oraliqda о‗rganiladigan material bо‗yicha qiziqarli о‗yinlar о‗tkaziladi, she‘rlar, ashulalar aytiladi, rasm chizdiriladi, A harfini yoki 1 raqamini qog‗ozda yozish о‗rgatiladi. Sо‗ngra mashg‗ulotning uchinchi bosqichi boshlanadi. Bu bosqichning davomiyligi ham 15 daqiqadan iborat bо‗ladi. Bu bosqichda, asosan, birinchi bosqichda о‗rganilgan materiallar mustahkam-lanadi, tarbiyalanuvchilarning kompyuter savodxonligini oshirish davom etadi va ularning bilimi baholanadi. Agar, birinchi bosqichda rejalashtirilgan materiallarning tо‗la о‗rganilishi ulgurilmasa, u 3-bosqichda davom ettirilishi mumkin. Mashg‗ulotlarning kompyuterli ―Sayohat ― va ―Ekskursiya‖ shakli. Bu shaklda tarbiyachi ekologiya (atrof-muhitni muhofaza qilish)ga oid materiallarni 12 Белошистая А.В. Математическое развитие ребёнка в системе дошкольного и начального образования. Автореф. дисс. ... докт. пед. наук. -М.: 2004. -43с. 44 о‗rganilayotganda bolalarni о‗simlik dunyosi va uy hayvonlari bilan tanishtirishda, bolalarni sayohatga olib chiqishi shart emas. Buning uchun kompyuter xotirasi va Internet ashyolaridagi mavzuga tegishli materiallarni birin-ketin kо‗rsatishi va izohlashi lozim. Material kompyuterda yoki Internetda bо‗lmasa, bolalar dalaga sayohatga olib chiqiladi. Mashg‗ulotning о‗yin shakli. Bolalarga kompyuterli ta‘limiy о‗yinlar orqali ham bilim berish mumkin, masalan ―Kim birinchi topadi?‖ о‗yinida ekrandagi turli tartibda joylashtirilgan rangli tasvirdagi sonlardan qaysi bir katta, qaysi biri kichikligini aniqlash, ekrandagi rangi о‗xshash predmetlardan qaysi biri katta, qaysi biri kichikligini aniqlash, shuningdek, rasmlardan keraklisini topish kabi topshiriqlar bajariladi. Yangi materialni multimediali kompyuter asosida о‗rganishdagi mashg‗ulotning algoritmi: 1. Tarbiyachi(pedagog) bolalarni kompyuter rо‗parasiga joylashtiradi. 2. Kompyuter xotirasiga joylashtirilgan materiallarni monitor ekraniga chiqaradi. 3. Bolalarning diqqati ekranga chiqqan materialga qaratiladi. 4. Tarbiyachi va bolalar о‗rtasida dialog (savol-javob) boshlanadi. 5. Bolalar tarbiyachi (pedagog) bergan topshiriqni mustaqil bajaradi. 6. О‗rganilgan material mustahkamlanadi. 7. Bolalarning mashg‗ulot davomida olgan bilimi baholanadi. 8. О‗rganilgan material bо‗yicha uyga topshiriq beriladi. Mashg‗ulot mazmuni. Multimedia texnologiyasidan foydalanib о‗tkaziladigan mashg‗ulotlar kompyuter texnologiyasiga asoslanadi. Shuning uchun, multimedia texnologiyasiga asoslangan mashg‗ulotlarni kompyuter mashg‗uloti deb ham atash mumkin. Kompyuterli mashg‗ulotlarning aksariyati birlashgan mashg‗ulotlar shaklida о‗tkaziladi. Yuqorida ta‘kidlanganidek, mashg‗ulot mobaynida tarbiyalanuv- chilarning kompyuter oldida 15 daqiqadan ortiq о‗tirishi mumkin emasligi e‘tiborga olinishi kerak. Kezi kelganda shuni ta‘kidlash kerakki, ―Maktabgacha yoshdagi bolalar 45 ta‘lim–tarbiyasiga qо‗yilgan Davlat talablari‖da ham bolaning kompyuterda shug‗ullanishi 15-20 daqiqa etib belgilangan. 15 daqiqaga rejalashtirilgan material о‗tib bо‗lingach, 15-20 daqiqali oraliq (dam olish) bosqichi о‗tkaziladi.13 Ushbu oraliq (dam olish) bosqichida tarbiyalanuvchilarning toliqishini hisobga olib, kompyutersiz amalga oshiriladigan mashg‗ulot о‗tkaziladi. Kompyutersiz о‗tkaziladigan ushbu oraliq mashg‗ulotlarda, mavzuga tegishli og‗zaki savol-javoblar, topishmoqlar, turli mazmundagi о‗yinlar, amaliy tadbirlar (masalan, qaychi bilan harflar qirqish, qog‗ozda 5 gacha raqamlarni yozishga о‗rgatish) о‗tkaziladi. Shuningdek, she‘r, ashula aytiladi va jismoniy mashqlar bajariladi. Jumladan, kо‗z toliqishini bartaraf etuvchi kо‗z gimnastikasi – bir necha daqiqa davomida kо‗zni ochib yumish, xonaning burchaklariga navbatma-navbat nazar tashlash kiradi. Oraliq bosqichdan sо‗ng yana 15 daqiqali asosiy mashg‗ulot davom ettiriladi. Shunday qilib, MTMlaridagi kompyuterli mashg‗ulotlar, oraliq bosqichdagi materiallar bilan birga birlashgan mashg‗ulotlar sirasiga kiradi. Ta‟lim metodlari. Kompyuterli ta‘limda ham pedagogikaning namoyish etish va amaliy usullaridan foydalangan holda, MTM bolalariga yangi materiallarni о‗rgatish jarayonida bevosita dialog metodidan foydalaniladi. Yangi materialni о‗rgatishga qaratilgan kompyuter ishtirokidagi bevosita dialog metodi – maxsus dasturlar asosida tayyorlanib, kompyuter xotirasiga kiritilgan materiallar va didaktik vositalar orqali amalga oshirilgan mashg‗ulotlarga tatbiq etiladi. Yangi bilim berishda bevosita dialog metodidan foydalanishni maktabga tayyorlov guruhlari bolalarining yoshlari (6-7), ularning fikrlash darajalari va boshqa xususiyatlarini e‘tiborga olishni taqozo etadi. Bevosita dialog metodidan foydalanilgan holda kompyuter didaktik vositalar manbai rolini о‗ynaydi. Kompyuter ishtirokidagi dialogli metodning sxemasi 2.1-rasmda keltirilgan. 1 13 Белошистая А.В. Математическое развитие ребёнка в системе дошкольного и начального образования. Автореф. дисс. ... докт. пед. наук. -М.: 2004. -43с. 3 4 46 2 1- rasm. Kompyuter ishtirokidagi dialog metodining sxemasi Sxemada 1 va 2-chiziqlar tarbiyachi va tarbiyalanuvchi о‗rtasidagi dialogni bildiradi. 3-tarbiyachining kompyuterga kiritgan multimediali materialini va uni boshqarishini, 4-tarbiyalanuvchilar tomonidan yangi va о‗tilgan mashq (material)larni mustaqil bajarishlari va test savollariga javob berishlarini bildiradi. Bolalar tomonidan material mustaqil о‗rganilgan (yoki mustaqil takrorlangan)da, mashqlar mustaqil bajarilganda, kompyuter о‗yinlari amalga oshirilganda kompyuter ishtirokidagi bilvosita dialog (virtual axborot muhitida kompyuter bilan dialog) metodidan foydalaniladi [20]. Virtual axborot muhitida kompyuter bilan (bilvosita) dialog metodining algortmi: 1. Bola dasturda kо‗rsatilgan tugmachalardan topshiriqqa mosini tanlaydi. 2. Kompyuter bola (tarbiyalanuvchi)ga – topshiriq, savol, mashqni bajarish yoki о‗yinni bajarishni buyuradi. 3. Bola (tarbiyalanuvchi) topshiriqni bajaradi. 4. Kompyuter topshiriq bajarilishining tо‗g‗ri yoki notо‗g‗riligini bildiradi. 5. Notо‗g‗ri bо‗lsa, takroriy bajartiradi. 6. Kompyuter bolaning bilimini baholaydi. Kompyuterda ishlovchi bola mashqlarni va kompyuter qо‗ygan vazifalarni, о‗yinlarni takror-takror bajarib, maqsadiga erisha oladi, chunki kompyuter ―bag‗ri keng‖ va ―toqatli, sabrlidir‖. Bola xato qilgan taqdirda ham xatoni о‗zi tuzatgunga qadar hech kim unga tanbeh bermaydi. Ammo bolalar kompyuterda mustaqil ishlagan hollarda ham ularning harakatlari doimo tarbiyachi nazoratida bо‗ladi. 47 Relaksatsiya vaqtini aniqlash: Multimediali kompyuterli ta‘limni amalga oshirish jarayonida relaksatsiya (bola kompyuterda ishlagandan keyingi barcha toliqishlarni, jumladan kо‗z toliqishini bartaraf etish) vaqtini aniqlash va unga rioya qilish asosiy muammolardan biri hisoblanadi. Relaksatsiya vaqti bolalarning monitor ekranidagi materiallarga qarash davomiyligiga bog‗liqdir. Relaksatsiya vaqti: 1) monitor ekraniga uzlukli (diskret ravishda vaqti-vaqti bilan) qaraganda 2) 15 daqiqa davomida uzluksiz qaraganda farqlanadi. Mashg‗ulot о‗tkazishda bevosita dialog metodidan foydalanish birinchi holga tо‗g‗ri keladi, ya‘ni bu metodda bola monitor ekraniga uzlukli qaraydi. 15 daqiqali uzlukli holatdagi relaksatsiya vaqti sо‗rov orqali quyidagicha aniqlandi: 1. Bevosita dialog asosida о‗tkazilgan mashg‗ulotda 15 daqiqa uzlukli monitor ekraniga qaragan va bolalar kompyuterdan uzoqroq (―Sichqoncha‖ va klaviatura kabellarining uzunligi masofasida) joylashgan holda bolalarning 95 foizi 15-20 daqiqadan sо‗ng toliqishlari yо‗qolganini bildirdilar. 1 jadval Mashg„ulot turlari bо„yicha relaksatsiya vaqtining davomiyligi № Mashg„ulot turi 1. Yangi bilim beruvchi Bosqichlari Relaksatsiy Umumiy (daqiqa) a vaqti davomiyligi 15-20 daqiqa 30 daqiqa 15-20 daqiqa 30 daqiqa 5-6 soat - 1-b. 15 daqiqa 2-b. 15 daqiqa 1-b. 15 2. Ekologik ta‘lim daqiqa 2-b. 15 daqiqa 3. Mustaqil ish 1-b. 15 daqiqa 48 Metodlari Bevosita dialog Bevosita dialog Bilvosita dialog 4. 5. Kompyuterli 1-b. 15 о‗yin daqiqa 1-b. 15 Test о‗tkazish Shuning uchun, daqiqa ushbu 5-6 soat - 5-6 soat - tadqiqot ishida bevosita Bilvosita dialog Bilvosita dialog dialog metodidan foydalanilganda mashg‗ulotlar orasidagi relaksatsiya bosqichini 15-20 daqiqa qilib olindi. Bolalar kompyuterda 15 daqiqa davomida uzluksiz mustaqil ishlagan holda 6 soatdan sо‗ng toliqishlari yо‗qolganini bildirdilar. Shuning uchun, bu holda relaksatsiya vaqti kamida 5-6 soat bо‗lishi kerak (2.1 jadval). Shunday qilib, relaksatsiya vaqti bolalarning monitor ekranidagi materiallarga qarash davomiyligiga bog‗liqdir. Metodikasi. Multimediali kompyuter texnologiyacining ta‘lim-tarbiya berish metodikasini baën qilishdan oldin uning quyidagi ikki jihatiga e‘tibor berish kerak: 1) agar u yoki bu multimedia vositasi tarbiyalanuvchilarga bayon etib borilmasdan namoyish etilsa, u oddiy multfilm bо‗lib qoladi. 2) agar tarbiyachi multimedia vositasini namoyish etish davomida uni tahlil etib (tushuntirib, bayon etib) borsa, ta‘lim jarayonini aks ettirib, multimedia texnologiyasiga aylanadi. Shuning uchun, MTMlar sharoitida kompyuterlardan ta‘lim-tarbiya jarayoniga foydalanish metodikasini ishlab chiqish dolzarb masalalardan biri hisoblanadi. Tarbiyachi va tarbiyalanuvchi о‗rtasidagi dialog texnologik haritaga kiritilgan reja asosida olib boriladi. Agar MTMdagi kompyuterlar soni 5-6 dan ortiq bо‗lsa, mashg‗ulot frontal ravishda, bitta bо‗lsa, undan navbatma-navbat foydalanilgan holda о‗tkaziladi. Bunday holda taklif etilgan birinchi tarbiyalanuvchi tarbiyachi tomonidan berilgan savolga tо‗g‗ri javob bera olmasa, ikkinchisidan sо‗raladi. Agar MTMlarda proyektor va ekran (yoki elektron doska) bо‗lsa, tarbiyachi mashg‗ulotni ―kompyuter-elektron doska‖ usulidan foydalanib olib boradi. Bu holda (MTMda bitta kompyuter bо‗lgan hol) kompyuter xotirasidagi о‗rganiladigan material 49 elektron doskaga chiqarilib tarbiyachi guruhning barcha bolalari bilan muloqotda bо‗ladi. Mashg‗ulot davomida о‗rganiladigan materialning har bir bо‗lakchasini tarbiyalanuvchilar javoblaridan keyin tarbiyachining о‗zi xulosalab boradi. Kompyuterda bajariladigan elementar matematik amallarni tarbiyachi nazorati asosida tarbiyalanuvchilarning о‗zlari mustaqil bajaradilar va о‗zlarining kompyuter savodxonliklarini rivojlantirib boradilar. Kompyuter-an‘anaviy mashg‗ulotlarda foydalaniladigan tarqatma materiallarni о‗rnini bosa oladi. Masalan, an‘anaviy usulda harflar va raqamlar tarqatma material sifatida karton qog‗ozdan tayyorlanib kelinadi. Multimedia texnologiyasida esa, ular monitor ekranida tayyor holda kо‗rsatiladi. Odatdagi mashg‗ulot qо‗llanmasi о‗rnini elektron qо‗llanma bosa oladi [126]. 15-20 daqiqali ikkinchi bosqich (dam olish bosqichi)dan sо‗ng, uchinchi bosqichda birinchi bosqichda kompyuterdan foydalanib, о‗rganilgan mate-riallar savol-javob asosida mustahkamlanadi va tarbiyalanuvchilarning bilimlari baholanadi. Mashg‗ulot oxirida uyga vazifa beriladi. Tarbiya-lanuvchilarga uyga beriladigan topshiriqlar kundalik turmushda uchraydigan masalalardan bо‗lishi maqsadga muvofiq. Masalan, hovlidagi daraxtlarni sanab kelish, qaychi yordamida qog‗ozdan uchburchak, tо‗rtburchak shakllarini, ―A‖ harfini yasab kelish kabi topshiriqlar beriladi. Multimedia texnologiyasidan foydalanib mashg‗ulot о‗tkazishda analogiya metodidan foydalanish samarali natija beradi. Masalan, kompyuterning tashqi qurilmasini о‗rganishda televizor bilan taqqoslab tushuntirish mumkin. Kompyuterda yozuv ishlarini amalga oshirish mexaniq yozuv mashinasi bilan taqqoslanadi. Sonlarning katta-kichikligi о‗rganilayotganda 1000 sо‗mlik pulning miqdori kattami yoki 500 sо‗mlik pulning miqdori kattami deb sо‗ralsa, 6-7 yoshli bolalar ushbu miqdor (son)larning farqini tezgina ayta oladilar. Buyumlarning uzunlik-о‗lchovini о‗rganishda ―Ukangning bо‗yi balandmi yoki sening bо‗ying balandmi?‖, – deb savol qо‗yilsa, tarbiyalanuvchilarga 50 tushunchaning mohiyati tezda ayon bо‗ladi. Yoki ―Bir qavatli uy balandmi, ikki qavatli uy balandmi?‖, - deb savol qо‗yish mumkin. Multimedia texnologiyasidan foydalanilgan mashg‗ulot (kompyuterli ta‘lim)da slayd, taqdimot va boshqa kо‗rgazmali vositalar tayyorlash va misollar tanlashda, eng avvalo bolalarga tanish bо‗lgan hodisalar, buyumlar, obyektlar, uyrо‗zg‗or anjomlaridan, shuningdek, oiladagi kundalik jarayon va hodisalardan foydalanish kerak. Masalan, 10 soni ichida ayirish amalini bajarishda tarbiyachi tarbiyalanuvchidan ―Onang senga 10 ta konfet berdi, shundan uchtasini ukangga berding. О‗zingda nechta konfet qoldi?‖,- deyilsa, kundalik turmushida uchrab turadigan masala bо‗lganidan bola ushbu masalani tez hal eta oladi. Shundan keyin monitor ekraniga chiqarilgan 10 ta ‖buyum‖dan 3 tasi ayirilsa, nechta ―buyum‖ qolishini aytib beradi. Mashg‗ulotning texnologik haritasi. MTMlarning maktabga tayyorlov guruhlarida mashg‗ulotlar garchi dars shaklda о‗tkazilmasa-da, tarbiyachi u yoki bu mavzu materiali bо‗yicha о‗ziga mashg‗ulotning texnologik haritasini tuzib olishi kerak. Haritada mashg‗ulot mavzusi, maqsadi va vazifalari, mashg‗ulot mazmuni, mashg‗ulotni amalga oshirish texnologiyasi, kо‗tiladigan natijalar, kelgusi ishlar, uyga vazifalar aks etishi kerak (5-ilova). Kompyuterli mashg‗ulotdan faqat MTMlarining maktabga tayyorlov guruhlari(6-7yosh)da emas, balki о‗rta guruhlarda ham foydalanish mumkin. Bunday guruhlarda kompyuter ekraniga tarbiyachining izohi bilan turli qiziqarli tarbiyaviy о‗yinlar yoki bolalarning kundalik hayotiga doir kо‗rgazmalarni namoyish etish ham qо‗l keladi. Maktabgacha yoshdagi bolalar ta‘lim-tarbiyasiga qо‗yiladigan Davlat talablarida maktabga tayyorlov guruhi bolalarini savod chiqarishga tayyorlash, elementar matematik bilim berish va atrof-olamni о‗rganish, ta‘lim о‗yinlari yо‗nalishlari bо‗yicha quyidagilar qayd etilgan: nutq о‗stirish bо‗yicha nutq-tovush madaniyatini shakllantirish, ijodiy hikoya qilish, nutqning grammatik tuzilishini shakllantirish, lug‗atini boyitishni jadallashtirish, matematika bо‗yicha son va sanoq, miqdor (kattalik), shakllar, fazoviy tasavvurlar, 51 vaqt haqida tasavvur hosil qilish. Ta‘limiy о‗yinlar bо‗yicha rangni top (ranglarni tо‗g‗ri ajratish), shaklni top (doira, kvadrat, uchburchak va boshqa shakllar), halqalarning shakli va ranglari bо‗yicha о‗yinlar, ekologiyaga oid о‗yinlar va turli xil an‘anaviy rivojlantiruvchi о‗yinlar, tabiat bilan tanishtirish bо‗yicha gulzorga ekskursiya, paxta dalasiga sayohat, kabutar singari qushlarni kuzatish, ularning xususiyatlari va farqi, havo va uning xossalari bilan tanishtirish, suv va uning xususiyatlari bilan tanishtirish kiradi. Tarbiyalanuvchilarning bilimini baholash mezoni. Baholash – ta‘lim jarayonining ma‘lum bosqichida о‗quv maqsadlariga erishilgan darajasini oldindan belgilangan mezonlar asosida о‗lchash [11], natijalarni aniqlash va tahlil qilishdan iborat jarayondir. MTMlarining maktabga tayyorlov guruhi bolalarining bilimlarini aniqlash, beshta: ya‘ni о‗quv maqsadlariga asoslanganlik, haqiqiylik, haqqoniylik, ishonchlilik va qulaylik kabi tamoyillariga asoslanadi. MTM tarbiyachisi (pedagogi) bolalarning bilimini baholash jarayonida baholash tamoyillarini hisobga olishi shart. Dissertant tomonidan MTM bolalarining bilimini baholash mezoni va undan foydalanish metodikasi ishlab chiqilgan [27]. Quyida uni amalga oshirish usuli keltiriladi. MTMlarida 3 balli baho tizimidan foydalaniladi. MTMlarida multimediali kompyuterli ta‘limda bolalarning yoshi, rivojlanish darajasi va psixologiyasini hisobga olib, о‗tilgan materiallarni baholashda uchta test savoli qо‗yiladi. Bu yoshdagi bolalarga beshta savol qiyin bо‗lishi mumkin. Buni hisobga olgan holda testga uchta savol qо‗yib, uch balli tizimda baholanadi. Tarbiyalanuvchilarning bilim darajalarini aniqlash mezoni quyidagicha: о‗rganiladigan material turi (yо‗nalishi)ga qarab 3 tadan 5 tagacha turli variantdagi dasturli о‗yin, taqdimot, slayd, yozuv, rasm, sxema, mashqlar va chizmalar savol tariqasida kompyuter xotirasiga kiritiladi. Tarbiyalanuvchilarga tо‗g‗ri javobni aniqlash topshiriladi va ularning bilim darajalari test sinovi yoki kompyuter 52 xotirasiga kiritilgan mashg‗ulot mavzusiga oid amaliy topshiriqlarni bajarish orqali aniqlanadi. Agar tarbiyalanuvchi kompyuterda berilgan variantdagi uchta topshiriqdan barchasini tо‗g‗ri bajarsa, u holda unga ―a‘lo‖ bahoni ifodalaydigan 3 ball qо‗yiladi. Agar berilgan variantdagi ikkita topshiriqni tо‗g‗ri bajarsa, u holda ―yaxshi‖ bahoni ifodalaydigan 2 ball qо‗yiladi. Agar berilgan variantdan bitta topshiriqni tо‗g‗ri bajarsa, u holda tarbiyalanuvchiga ―qoniqarli‖ bahoni ifodalaydigan 1 ball qо‗yiladi. Agar berilgan variantdagi topshiriqni tо‗g‗ri bajara olmasa, u holda hech qanday ball qо‗yilmaydi. Bunday hollarda tarbiyachi tarbiyalanuvchi bilan qо‗shimcha shug‗ullanib, uning bilim darajasini aniqlash uchun qayta testga qо‗yishi kerak. Baho mezoni tо‗g‗risida tо‗la ma‘lumot [27] adabiyotda keltirilgan. 2. Maktabgacha ta`lim muassasalarida elementar matematika mashg„ulotlar jarayonida kompyuter slaydlaridan foydalanish metodikasi Shaxsiy kompyuterlar multimedia texnologiyasining asosiy texnik vositasi hisoblanadi. Undan, MTMlari ta‘lim-tarbiya jarayonida foydala-nishda qо‗shimcha vositalar – kompakt disklar, turli xil taqdimotlar, slaydlar va hokazolar talab etiladi [93]. Multimedia vositalaridagi ta‘lim-tarbiya materiallari dinamik harakterga ega bо‗lib, ular animatsiya bilan berilgan bо‗ladi. Ta‘lim tizimida uzoq vaqtlardan beri foydalanib kelinayotgan an‘anaviy kо‗rgazmali materiallar statik harakterga ega. Masalan, tarbiyachi A harfini an‘anaviy usulda о‗rgatish mobaynida, bolaga uning qog‗ozdan yoki kartondan yasalgan shaklini kо‗rsatadi (statik vosita). Mutimedia vositasida kо‗rsatilganda A harfi kompyuter (monitor) ekranida tebranib, bolalarning diqqatini о‗ziga jalb etadi (dinamik vosita). Hozirgi kunda turli xil multimediali ta‘lim vositalarini ishlab chiqish va ularni ta‘lim-tarbiya jarayoniga tatbiq etish jadal rivojlanayapti. MTMlari ta‘limtarbiya jarayonida ulardan foydalanish metodikasi ishlab chiqilmagani uchun tarbiyachi-pedagoglar multimedia vositalarini multimedia texnologiyasi sifatida qabul qilmoqdalar. Kezi kelganda shuni ham ta‘kidlab о‗tish kerakki, multimedia 53 vositalarini ishlab chiqaruvchi maxsus muassasadan tashqari, har bir MTM tarbiyachilarining о‗zlari tayyorlashi mumkin bо‗lgan dasturli va rolli multimedia vositalarini (DVD-disk) qо‗llash mumkin. DVD video diski multimedianing texnik vositasi sifatida bir necha afzalliklarga ega. Diskdan foydalanib, о‗rganiladigan materialni bosqichlar bо‗yicha tо‗la, ba‘zi hollarda alohida elementlarini kо‗rish mumkin, zarur bо‗lganda material qayta namoyish etiladi. DVD video diskda sxemalar, rasmlar, grafiklar ham joylashtirilgan bо‗ladi. Multimedia texnologiyasining didaktik vositalari ta‘limning didaktik talablariga tо‗la mos keladi [16]. MTMlarida foydalaniladigan multimediali ta‘lim vositalarini ikki turga bо‗lish mumkin: 1. Monitor ekranidan tо‗g‗ridan-tо‗g‗ri bilim berishga mо‗ljallangan vositalar (elektron qо‗llanma, mashg‗ulotlar ishlanmasi, kompyuterli ―ekskursiya ―, kompyuterli ta‘lim о‗yinlari va sh.k.). 2. Kо‗rgazmali qurol (didaktik materiallarni bolalarga yetkazish uchun mо‗ljallangan vositalar, slaydlar, taqdimotlar, jadvallar va sh.k.). MTM bolalari uchun tayyorlanadigan multimedia vositalari ovozli, musiqali, harakatlanuvchi, rangli, multifikatsiyali va jozibali bо‗lishi shart. Sо‗nggi yillarda ta‘lim muassasalarida keng foydalanish uchun Respublikamizda multimedia ta‘lim vositalarini ishlab chiqish yо‗lga qо‗yilgan. Jumladan, shunday ta‘lim manbalari Xalq ta‘limi vazirligi huzuridagi ―Multimedia umumta‘lim dasturlarini rivojlantirish markazi‖da tayyorlanmoqda. Ikkinchi manba, Internet ashyolari hisoblanadi. Internet veb-sahifalariga turli sohalar bо‗yicha, shu jumladan, maktabgacha ta‘lim muassasalari uchun kо‗plab multimedia vositalari joylashtirilgan. Tegishli veb-saytlardan multimedia vositasini topib, ulardan MTMlarining ta‘lim va tarbiya jarayonida foydalanish maqsadga muvofiqdir. Yuqorida aytilganlarga qaramay, Respublika MTMlarida foydalanishga mо‗ljallangan tayyor multimedia vositalari yetarli emas. Shuning uchun, har bir MTMda tarbiyachining о‗zi multimedia vositalarini tayyorlashi va ta‘lim-tarbiya 54 jaraënida foydalanishi maqsadga muvofiq. Quyida MTMlarida multimedia vositalarining ba‘zi turlarini tayyorlash va ta‘lim-tarbiya jaraënida foydalanish imkoniyatlari ustida tо‗xtalamiz. Odatda multimedia vositalarini ikki: dasturli va rolli usullarda tayyorlash mumkin. 1. Mashg‗ulot ishlanmasini tayyorlash. Mashg‗ulot ishlanmasi deganda monitor ekraniga chiqarib, tarbiyalanuvchilarga о‗rgatishga mо‗ljallangan mashg‗ulot materiali va mazmuni tushuniladi. Quyida ekologik ta‘lim-tarbiyaga oid ―Toza havo – dardga davo‖ mavzusi bо‗yicha mashg‗ulot ishlanmasini tayyorlashni kо‗rib chiqamiz. Avval mashg‗ulot mavzusi aniqlanadi, sо‗ngra ishlanmani tayyorlash uchun qо‗yidagicha algoritm tuziladi: ekin maydonini tayyorlash, gul urug‗i sepish, ekish, sug‗orish, chopiq qilish (ishlov berish), begona о‗tlardan tozalash, parvarish qilish, gullarni о‗sishini kuzatish, gullardan zavqlanish. Ishlanma tayyorlash algoritmi: 1. Shu lavhalarga oid 15-20 ta fotosuratlar tayyorlanadi (tо‗planadi). 2. Ushbu fotosuratlar skaner yordamida fayl sifatida saqlanadi va kompyuter xotirasiga kiritiladi. 3. Power Point dasturidan foydalanib, animatsiya effektlari yordamida multimediali taqdimot materiallari tayyorlanadi. 4. Mikrofon tovush platasiga (adapteriga) ulanadi va tarbiyachi fotosuratlar mazmuniga qarab mos holda ovoz beradi hamda taqdimot materiallarini sharhlab boradi. Slayd tayyorlash. Slayd tayyorlash uchun Rower Point dasturidan foydalanish mumkin. Microsoft Power Point universal, imkoniyatlari keng bо‗lgan kо‗rgazmali amaliy dasturlar qatoriga kiradi. Power Point dasturi yordamida matn, rasm, chizma, grafiklar, animatsiya samaralari, ovoz, videorolik va boshqalardan tashkil topgan slaydlar va taqdimotlar yaratiladi, ya‘ni multimediali ta‘lim vositasi tayyorlanadi. 55 Bu dastur orqali barcha kо‗rgazmali qurollarni yaratish, shuningdek, ba‘zi joylarda malumotlar bazasi sifatida ham qо‗llash mumkin. Ayrim hollarda bu dasturdan multimedia vositalarini boshqarish va ularni qо‗llab namoyish etuvchi qurilmalarga yuborish vazifalarni bajarish mumkin. Slayd – ma‘lum bir о‗lchamga ega bо‗lgan muloqot varaqlari hisoblanadi. Unda biron maqsad uchun yaratilayotgan va namoyish etishga mо‗ljallangan materiallarning elementlari joylashadi. Slaydlar ketma-ketligidan iborat tayyor kо‗rgazma yoki mashg‗ulot materialini kompyuter ekranida yoki elektron doskada namoyish qilish mumkin. Slayd tayyorlash uchun birinchi navbatda Power Point dastо‗rini ishga tushirish kerak. Buning uchun, Windows ish stolidagi quyidagi buyruqlarni bajarish kerak: ―PUSK – Programmi – Microsoft Power Point‖. Bu buyruqlar ―Sichqoncha‖ning chap tugmasini bosish orqali amalga oshiriladi. Power Point ishga tushirilganda taqdimot yaratish muloqot oynasi kо‗rinadi va ushbu darchadan ―Pustuyu prezentatsiyu‖ (Bо‗sh taqdimot) bо‗limiga ―Sichqoncha‖ kо‗rsatgichi olib kelinib, ―OK‖ tugmasi bosiladi, natijada bir nechta tayyor slaydlar joylashtirilgan muloqot oynasi ochiladi. Ulardan zarur slaydlardan birini tanlab olish mumkin. Yangi slayd yaratish uchun muloqot oynasidagi ―Pustoy slayd‖ (Bо‗sh slayd) tanlanadi va ―OK‖ tugmasi bosiladi, sо‗ngra yangi slayd yaratish uchun oynaning standart uskunalar panelidagi slayd yaratish tugmasi bosiladi. ―Slaydni belgilash‖ tugmasini bosish orqali slayd belgisi, turi, kо‗rinishlarini о‗zgartirish amallari bajariladi. Shu paneldagi ―Primenit oformleniye‖ (Rasmiylashtirish qо‗llanilsin) tugmasini bosish bilan slaydlarni bezash ishlari о‗zgartiriladi. Matn yozish uchun ajratilgan maydonga ―Sichqoncha‖ kо‗rsatgichi olib kelib bosiladi va kursor paydo bо‗lgandan sо‗ng matn tugmalar orqali kiritaladi. Mashg‗ulot modeliga kiruvchilardan biri – kompyuterli ta‘lim о‗yinlarini dasturlari kompyuter xotirasiga kiritiladi. Masalan, Macromedia Flash dasturi asosida tayyorlangan ―Shakllarni ustma-ust qо‗yish‖ о‗yini. 56 Taqdimot tayyorlash. Taqdimot yaratilayotgan slaydlar turkumi va uni namoyish etish uchun beriladigan fayl nomi, kompyuter xotirasidagi tayyor taqdimotlardan foydalanish uchun muloqot oynasidagi ―Master avtosoderjaniye‖ (avtomazmun ustasi) bо‗limi ochiladi. Unda – mashg‗ulot о‗tkazuvchining ismi, familiyasi, mavzu nomi, taqdimot turi, uslubi, rangi, chizmasi, slaydlar soni beriladi. ―Pustuyu prezentatsiyu‖ dan foydalanib, mustaqil ravishda taqdimot tuzish mumkin. Buning uchun, yuqoridagi usulda bir mavzuga tegishli bir nechta slaydlar tayyorlanadi va ular bir turkumga birlashtiriladi. Rolli usul. Ushbu usulda video kamera, CD ROM yoki DVD ROM disklar yordamida о‗yin kompakt disklarda tayyorlanadi va disk yurituvchidan foydalanilib, namoyish etiladi. Rolli usul [6] adabiyotda tо‗la yoritilgan. MTM bolalarining kompyuter savodxonligini shakllantirish. MTMlarida multimediali kompyuterli ta‘limni amalga oshirishning asosiy talablaridan biri – bolalarning kompyuter savodxonligini shakllantirish va ularni kompyuterda mustaqil ishlashini ta‘minlashdan iborat. Shuning uchun, tarbiyachi (pedagog) ushbu muammoga alohida e‘tibor qaratishi lozim. Kompyuterning tuzilishi va undan foydalanish kо‗pgina adabiyotlarda bayon etilgan [6,9,29,38,37]. MTMlari tarbiyalanuvchilariga kompyuterning tuzilishini va undan foydalanishni juda sodda shaklda bayon etish maqsadga muvofiqdir. Maktabgacha ta‘lim muassasalari tarbiyalanuvchilarida elementar kompyuter savodxonlikni shakllantirish dolzarb vazifadir. Uning dolzarbligi: birinchidan, ―Kadrlar tayyorlash milliy dasturi‖da maktabgacha ta‘lim muassasalarini zamonaviy texnik tarbiyalanuvchilarga vositalar kompyuter bilan ta‘minlash, savodxonlikni kompyuterlashtirish, shakllantirish vazifasini qо‗yilganligi; ikkinchidan, hozirgi kunda jamiyatni shu jumladan, barcha maktabgacha ta‘lim muassasalarini kompyuter texnikasi bilan ta‘minlanishi; uchinchidan, multimedia texnologiyasining asosiy vositasisiz maktabgacha ta‘lim muassasalarida ushbu vazifani amalga oshirib bо‗lmasligi bilan belgilanadi. 57 MTM tarbiyachi (pedagog)larining kompyuter savodxonligi oliy о‗quv yurtlarida ―Informatika va axborot texnologiyalari‖ fanini о‗rganish jarayonida shakllantiriladi. MTMdagi ish faoliyati davrida esa, masofali ta‘lim tizimidagi maxsus kurslarga yozilish [5], viloyat va shahar miqyosidagi kompyuterlarni о‗rgatishga qaratilgan maxsus seminarlarda, malaka oshirish kurslarida qatnashish, nihoyat, mustaqil о‗rganish yо‗li bilan amalga oshiriladi. Eng muhimi va zaruri tarbiyalanuvchi (bola)larning kompyuter savodxonligini shakllantirish va undan foydalanish metodikasini ishlab chiqishdan iborat [29]. MTM tarbiyalanuvchilarida shakllantirishda turli elementar usullar(masalan, kompyuter analogiya va savodxonlikni modellashtirish)dan foydalanish mumkin. Bu usullardan foydalanilganda kompyuterning tashqi qurilmalarini о‗rganish va ulardan foydalanib amaliy ishlarni bajarish oson kechadi. О‗rganish jarayoni esa, bosqichma-bosqich amalga oshirilib, dastlab oddiy elementlardan boshlanadi, sо‗ngra murakkablariga о‗tiladi. Analogiya – kompyuterni televizor bilan taqqoslash asosida olib boriladi (hozirgi davrda barcha MTMlarida va har bir oilada televizorlar mavjud). Tashqi о‘xshashlik: 1. Tarbiyalanuvchilarga kompyuterda televizor ekraniga о‗xshash ekran borligi ta‘kidlanadi. 2. Televizor ham, kompyuter ham ishlatish oldidan elektr tarmog‗iga ulanadi (tarbiyachi yoki pedagog bir vaqtning о‗zida kо‗rsatib boradi). 3. Televizor antenna yordamida telemarkazdan yuborilayotgan tasvirlarni (ma‘lumotlarni) qabul qiladi. Kompyuter esa, uning xotirasiga kirgiziladigan ma‘lumotlar va axborotlarni qabul qiladi. 4. Televizor maxsus pultlar orqali boshqariladi (kanallar va tovush о‗zgartiriladi). Kompyuter esa, maxsus tugmachalar va ―Sichqoncha‖ orqali boshqariladi. Bularni ham tarbiyachi bir vaqtning о‗zida kо‗rsatib boradi. 5. Televizorda DVD qurilmasi yordamida kompakt disklardagi tasvirlarni qayta kо‗rsatish mumkin. Kompyuterda esa, kompakt disklardan tashqari, uning xotirasiga kiritilgan tasvirlarni qayta kо‗rsatish mumkin. 58 6. Televizorda yozuv ishlarini bajarib bо‗lmaydi, kompyuterda esa, klaviatura yordamida yozuvlarni yozish mumkin (tarbiyalanuvchilarga klaviatura qurilmasi kо‗rsatiladi). Printer qurilmasi esa, yozuvlarni chop etib beradi (printer qurilmasi ham kо‗rsatiladi). Televizor ekranida markaz yuborayotgan turli xil о‗yinlarni (masalan, stadiondan futbol о‗yinini) kо‗rish mumkin. Kompyuter monitorida esa, uning xotirasiga kiritilgan dasturdagi va Internetdan olingan turli xil о‗yinlar kо‗rsatiladi (tarbiyachi biror-bir kompyuter о‗yinini namoyish etadi). A. Tarbiyachi kompyuterning afzalliklarini kо‗rsatadigan yana bir nechta taqqoslashlar keltiradi. Jumladan: 1. Tarbiyalanuvchining daftariga chizgan rasmi harakatlanmaydi (statik holat). Kompyuter xotirasidagi rasm harakatlanib turishi mumkin (animatsiya). 2. Tarbiyalanuvchi daftariga 15-20 ta rasm chizganda daftari tо‗lib qoladi. Kompyuter esa, minglab rasmlarni xotirasida saqlashi mumkin. 3. Tarbiyachi ―A‖ harfini doskaga yozib kо‗rsatadi va ma‘lum vaqtdan keyin u о‗chirib tashlanadi. Kompyuterga kiritilgan ―A‖ harfi uning xotirasida uzoq vaqt saqlanib turadi va istalgan vaqtda ochib kо‗rsatilishi mumkin. 4. Tarbiyalanuvchi geometrik shakllar – uchburchak, tо‗rtburchak, kо‗pburchaklarni chizish uchun kо‗p vaqt sarflaydi, kompyuterda bu jarayon qisqa vaqtda va oson bajariladi. B. MTM tarbiyalanuvchilarining yoshiga mos kompyuter qurilmalari bilan tanishish va ishlash algoritmi beriladi hamda ishlash jarayoni о‗rgatiladi. Jumladan, kompyuterda ishni boshlash uchun: a) dastlab u elektr tarmog‗iga ulanadi; b) о‗zini-о‗zi tekshirish amali bajariladi; v) operatsion tizim yuklanib, maxsus belgi kiritiladi va viruslar ta‘siri tekshiriladi; g) ―Sichqoncha‖ yordamida kompyuterda belgilangan vazifalar bajariladi; d) belgilangan vazifalar bajarilib bо‗lingach, yuklangan dasturlarning ishlashi tо‗xtatiladi, kо‗rsatuv oynasi va boshqaruv qismi о‗chiriladi; 59 ye) kompyuter elektr tarmog‗idan uziladi. Yuqoridagilar MTM tarbiyalanuvchilari uchun о‗rgatilishi kerak bо‗lgan minimal elementar bilimlardir (yosh bolalarga kompyuterning ichki tuzilishi о‗rgatilmaydi). V. Ma‘lumki, MTMlarining tarbiyalanuvchilarida elementar kompyuter savodxonlikni shakllantirish deganda, yuqoridagilardan tashqari, ularning amaliy faoliyati va kompyuterda ta‘lim-tarbiya jarayonini amalga oshirishda amaliy malakalarini shakllantirish kо‗zda tо‗tilgan. Tabiiyki, ta‘lim-tarbiya jarayonini amalga oshirishda tarbiyalanuvchilar birdaniga klaviaturadan ―Sichqoncha‖dan foydalana olmaydilar. Buning uchun, ular yoki dastlab о‗z malakalarini oshirishlari kerak. Tarbiyalanuvchilarning malaka oshirishlari quyidagicha amalga oshiriladi: MTM sharoitida klaviaturaning kattalashtirilgan modeli va ―Sichqoncha‖ning о‗ziga о‗xshash modeli tayyorlanadi. Tarbiyachi dastavval tarbiyalanuvchilarni klaviatura modelida mashq qildiradi. Jumladan, ularni harflarni va kompyuterni boshqarishga tegishli tugmachalarni birin-ketin barmoqlari bilan bostirib chiqadi va tushuntirib boradi. Sо‗ngra tarbiyalanuvchilar ―Sichqoncha‖ modeli bilan mashq qiladilar. Bunda ―Sichqoncha‖ modeliga ulangan kо‗rsatgichlar kompyuter ekraniga о‗xshash va vertikal joylashtirilgan taxtaning tarbiyachi belgilab bergan nuqtasiga olib boradi. Shundan keyin, tarbiyalanuvchilar tarbiyachi yoki pedagog nazorati ostida haqiqiy klaviaturada va ―Sichqoncha‖ bilan ishlashga о‗tadilar. Dastlab klaviaturada biron-bir harfni, masalan, ―A‖ harfiga mos tugmachani bosib, uni kompyuter ekranida hosil qilish bо‗yicha mashq bajaradilar va ekrandagi harflarni printerdan chiqaradilar. Tarbiyalanuvchilarning kompyuter savodxonligini shakllantiri-lishdan asosiy maqsad ta‘lim-tarbiya jarayonini amalga oshirishda kompyuterdan foydalanishga qaratilgani sababli, tarbiyachi о‗zining nazorati ostida ―Sichqoncha‖ yordamida turli ta‘lim о‗yinlarini, matematik amallarni, ekologik topshiriqlarni va shularga о‗xshash vazifalarni bajartirishga о‗tadi. Tarbiyalanuvchilar ―Sichqoncha‖dan 60 foydalanish bо‗yicha tо‗la amaliy malaka va kо‗nikma hosil qilganlaridan sо‗ng mustaqil ish bajara boshlaydilar. Bu holda ham tarbiyachi ularning ishini doimiy kuzatib turadi. D. MTM tarbiyalanuvchilarida kompyuter savodxonligini shakllanti-rishning yana bir qulay tomoni shundan iboratki, multimedia texnologiyasidan foydalanish jarayonida tarbiyalanuvchilarning bilimini baholash ham kompyuter xotirasiga kiritilgan test savollari, rasmlar, о‗yinlar, mashqlar, taqdimotlar orqali amalga oshiriladi. Bu holda tarbiyalanuvchilar berilgan savollarga tо‗g‗ri javob topishlari shart. MTMlarida masofali ta‘lim texnologiyasidan foydalanish jarayonida ham kompyuterdan foydalanish qо‗l keladi. Internetdan foydalanish tarbiyachining bevosita nazorati va kо‗rsatmasi asosida о‗tkaziladi. Kompyuterni televizorga taqqoslash jarayonida tarbiyalanuvchilarga DVD qurilmasi, uning pulti va undan foydalanish kompyuter bilan ta‘minlanmagan ba‘zi bir MTMlaridagi tarbiyachi-pedagoglarga qо‗l foydalanishda ya‘ni keladi, ta‘lim multimedia muassasasi texnologiyasidan kompyuter bilan ta‘minlangunga qadar vaqtinchalik ta‘lim-tarbiya jarayonida televizor va DVDdan foydalanib turiladi. Buning uchun, u yoki bu yо‗nalish bо‗yicha ta‘lim materialiga tegishli kompakt disk tayyorlash kifoY. Kompyuterli mashg‗ulotlar an‘anaviy mashg‗ulotlarga nisbatan qiziqarli о‗tadi, hatto passiv bо‗lgan tarbiyalanuvchilar ham kompyuterli mashg‗ulotlarda faol qatnashadilar. Masalan, ―Turnacha‖ MTMidagi faol bо‗lmagan tarbiyalanuvchilar, kompyuterda о‗rganiladigan о‗yinni kuzatib, tarbiyachiga bu tо‗g‗rida savol bera boshladilar. Bu esa, faol bо‗lmagan tarbiyalanuvchilarning о‗rganiladigan material (о‗yin)ga qiziqishlari oshganini bildiradi. Bolalarga elementar matematik bilimlarni berish MTM tarbiyalanuvchilarida elementar matematik tushunchalarni shakllantirish borasida taniqli matematiklar ilmiy asoslangan metodik tizimlar yaratganlar. Bunday B.V.Gnedenko va olimlar boshqa tarbiyalanuvchilarning qatoriga olimlarni kо‗nikmalari I.A.Markushevich, kiritish bо‗yicha 61 mumkin. metodologik S.I.Shvarsburd, I.A.Markushevich dastur beradi, S.I.Shvarsburd bir necha komponentlarga ajratgan holda matematik tushunchalarni shakllantirish metodikasini beradi. B.V.Gnedenko о‗z ishlarida matematik qobiliyatlarning ikki xil: ―Oddiy, о‗rta qobiliyat‖ va ―о‗rtadan yuqori bо‗lgan qobiliyat‖ kabi darajalarini ajratib kо‗rsatadi, shuningdek, matematikani о‗rgatishda tarbiyaviy choralarning qator omillarini kiritadi [44]. MTMlarining tarbiyalanuvchilarida elementar matematik tushuncha-larni shakllantirish masalasi bо‗yicha A.A.Stolyar [11], A.V.Beloshistaya [19], Z.I.Kalmikova [54] va boshqalar ham ilmiy-tadqiqot olib borishgan. Bu borada Respublikamiz olimlari va metodistlari ham bir qator metodik qо‗llanmalar chop ettirgan. Masalan, M.YE.Jumayev ―Bolalarda matematik tushunchalarni rivojlantirish nazariyasi va metodikasi‖[44], N.U.Bikbayeva va boshqalar, ―Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarda matematik tasavvurlarni rivojlantirish‖ [18] kabi qо‗llanmalarida bolalarda matematik bilimlarni an‘anaviy usulda shakllantirish masalalari yoritib berilgan. Z.A.Raxmonqulova va N.Qurbonovalar matematik tasavvurlarni shakllantirish bо‗yicha mashg‗ulotlar ishlanmasini tavsiya etganlar [90]. N.U.Bikbayevaning qо‗llanmasida 6-7 yoshli bolalarga elementar matematik tushuncha berish bо‗yicha dastavval о‗rgatish metodini, sо‗ngra 72 soatga mо‗ljallangan mashg‗ulotlarning ishlanmasini bergan. M.YE.Jumayevning qо‗llanmasida, asosan, bolalarda matematik tushunchalarni rivojlantirish-ning metodikasi va mashg‗ulotlardan namunalar berilgan. Tayyorlov guruhi о‗quv dasturida geometrik shakllar kо‗rinishini о‗zgartirish, bir xil shakllardan boshqa xil shakllar tuzish nazarda tо‗tilgan. Tarbiyachi bolalarga о‗z ixtiyorlaridagi shakllarni olishni, ularni shakl bо‗yicha taqsimlab, qanday atalishini va qanday kattalikda ekanini aytishni taklif qiladi, sо‗ngra qandaydir ikki ëki uchta shakl olib, ularni birlashtirish yо‗li bilan yangi shakl tuzish mumkinligini о‗ylab kо‗rish topshiriladi. Bolalar shakllarni tuzganidan keyin, qanday shakllar hosil bо‗lganini gapirib berish taklif qilinadi. MTMlarida multimedia texnologiyasi asosida tarbiyalanuvchilarga elementar matematik bilim berishda analogiya usulidan foydalanish samarali natija beradi. 62 Ayniqsa sonlar, buyumlar, obyektlar, masofalarning katta-kichikligi, pastbalandligi, qisqa-uzunligi, kо‗p-kamligi va hokazolarni о‗rganishda qо‗l keladi. Qо‗yida analogiya metodidan foydalanilgan bir nechta misol keltiramiz. Monitor ekraniga uchta qizil rangli va ikkita kо‗k rangli shar chiqariladi. Tarbiyachi bolalardan ekranda nimalarni kо‗rayapsiz deb sо‗raydi. Bolalar ―sharlarni‖, - deb javob beradilar. Tarbiyachi yana savol beradi. Qizil ranglilari nechta, kо‗k ranglilar nechta deb sо‗raydi. Bolalar sanab chiqib, ―qizil ranglilari uchta (3)‖, ―kо‗k ranglilari ikkita (2)‖ deb javob beradi. Tarbiyachi yana savol beradi. Qaysi ranglilari kо‗p va nechtaga? Bolalar, ―qizil ranglilar kо‗k ranglilarga qaraganda bitta ortiq (kо‗p)‖ deb javob beradilar. Tarbiyachi katta va kichik belgilari tо‗g‗risida tushuncha beradi va ekranga > - katta, < - kichik belgisini chiqaradi. Yuqoridagi aytilganlarni ―Sichqoncha‖ yordamida 3 > 2 shaklida yozib kо‗rsatadi. Shundan keyin, tarbiyalanuvchilardan tenglik belgisi bо‗lishi uchun nima qilish kerak deb sо‗raydi. Tarbiyalanuvchilar ikkita kо‗k sharlarga, yana bitta kо‗k shar qо‗shish kerak deydi va shunda qizil sharlar bilan kо‗k sharlar teng bо‗ladi. Tarbiyachi buni ekranda 3=3 shaklida yozib kо‗rsatadi. Sо‗ngra tarbiyachi har uch nafar tarbiyalanuvchiga navbatma-navbat kо‗rsatilgan vazifalarni mustaqil bajarishni topshiradi. Quyida multimedia texnologiyasi (kompyuterli ta‘lim)ga asoslan-gan elementar matematik bilim berish bо‗yicha bir necha namunaviy mashg‗u-lotlarni qо‗rib chiqamiz. 1- mashg„ulot: Mavzu: ―5 sonigacha qо‗shish va ayirish amallarini о‗rganish‖ (30 daqiqa – har biri 15 daqiqali ikkita bosqich). 5 sonigacha qо‗shish va ayirish amallarini о‗rganish bо‗yicha mashg‗ulotning texnologik haritasi 5 - ilovada berilgan. Quyida 5 sonigacha qо‗shish va ayirish amallarini о‗rganishga bag‗ishlangan va birinchi mashg‗ulotda foydalanishga mо‗ljallangan ikkita multimediali lavhani keltiramiz. 63 I. + = 1+2=3 II. - = 5-2=3 3-rasm. Mavzuga oid multimedia vositasi Ushbu taqdimotda archalarga animatsiya samaralar berish orqali ular monitor ekranida harakatlanib, birin-ketin chiqib kelaveradi, ranglari jilolanib turadi, tarbiyachi-pedagog qо‗shish va ayirish amalini tushuntirib, materialni sharhlab boradi. Raqamlarning monitor ekranidagi kо‗rinishi о‗zgarib turadi, ya‘ni multimediali samara hosil qilinadi. Mashg„ulotning borishi: Tarbiyachi: monitor ekraniga archalarni chiqarib, Alibekdan nimalarni kо‗rayotganini sо‗raydi. Alibek: qator archalarni kо‗rayapman, -deydi Tarbiyachi: yuqori qatorda nechta archa bor? Alibek: sanaydi, bir, ikki, uch, tо‗rt, besh, olti-oltita. Tarbiyachi: Alibek ayt-chi, bitta archaga ikkita archa qо‗shilsa, jami nechta archa hosil bо‗ladi. Alibek: sanab uchta, deydi. Tarbiyachi: ekranda bu qanday ifodalangan? Alibek: birinchi archadan keyin + ishorasi, keyin ikkita archa, sо‗ngra = tenglik belgisi, tenglik belgisidan keyin uchta archa joylashgan. 64 Tarbiyachi: demak, sonlarni qо‗shishni buyumlar bilan ham ifoda etish mumkin. Tarbiyachi: archalar ostidagi raqamlar nimani bildiradi? Alibek: bitta archaga ikkita archani qо‗shganda hosil bо‗ladigan yig‗indini bildiradi, ya‘ni 1+2=3 Tarbiyachi: Valibek aytchi, pastki qatorda nechta archa bor? Valibek: sanaydi. Bir, ikki, uch,...,о‗nta Tarbiyachi: Valibek, aytchi oying senga beshta konfet bersa, undan ikkitasini ukangga bersang, о‗zingda nechta qoladi? Valibek: о‗zimda uchta qoladi. Tarbiyachi: о‗yingdagi archalarning beshtasidan ikkitasini qо‗shniga berilsa, о‗zingda nechta archa qoladi? Valibek: о‗zimizda uchta archa qoladi. Tarbiyachi: shu aytganlaring pastki qatorda qanday ifodalangan. Valibek: beshta archadan keyin ayirish belgisi (-), undan keyin ikkita archa, sо‗ngra tenglik belgisi (=), oxirida yana uchta archa joylashtirilgan. Tarbiyachi: aytganlaring sonlar bilan qanday belgilangan? Valibek: ekranda 5-2=3 ni kо‗rsatadi. Shundan sо‗ng, tarbiyachi javob berishda qatnashgan bolalarning bilimini baholab, boshqa tarbiyalanuvchilar bilan savol-javob о‗tkazadi. Mashg‗ulotning asosiy 15 daqiqali bosqichidan sо‗ng dam olish bosqichi (1520 daqiqali oraliq bosqich) boshlanadi. Bu bosqichda tarbiyachi bolalar dam olishlari uchun ―о‗rin almashtirish‖ о‗yinini о‗tkazadi (1,2,3,4,5 raqamlar va +, -, = belgilar qog‗ozda tayyorlanib, qistirgich yordamida tarbiyalanuvchilarning kо‗kraklariga taqiladi va ularni bir qatorga tizib, 3 soni hosil qilinadi hamda archa tо‗g‗risidagi she‘rlar aytiladi). She‘r aytib bо‗lingach, tarbiyachi tarbiyalanuvchilarning olgan bilimlarini sinash uchun quyidagi sxema bо‗yicha ―О‗rinni tо‗ldir‖ о‗yinini о‗tkazadi. 65 1 + - 2 = 3 = 3 Devorda yuqoridagi kabi ikki qatorda oltita katakcha joylashtiriladi. Vazifa: bolalarga stol ustidagi raqamlardan foydalanib, bо‗sh katakchalarni tо‗ldirish vazifasi topshiriladi. Mashg‗ulotni ikkinchi о‗n besh daqiqali bosqichi: tarbiyalanuvchilar tomonidan kompyuterda bajaraladigan mashqlar. Tarbiyachi: endi bolalar kompyuterda ikki sonni qо‗shish amalini bajaramiz. Tarbiyachi: qani Bahrombek, ayt-chi ikki sonini ikki soniga qо‗shilganda qanday son hosil bо‗ladi? Bahrombek: Tо‗rt soni hosil bо‗ladi. Tarbiyachi: Endi shu amalni kompyuterda bajarib kо‗rsat. Buning uchun, klaviaturadagi qaysi raqamlar va belgilarning tugmachalarini bosishing kerak? Baxrombek: oldin 2 raqamli tugmachani bosaman (bu amalni bajaradi), natija ekranda 2 soni paydo bо‗ladi. Tarbiyachi: endi nima qilishing kerak? Bahrombek: qо‗shish ishorasiga mos tugmachani bosishim kerak, deb topshiriqni bajaradi. Ekranda 2 + ëzuv hosil bо‗ladi. Tarbiyachi: endi qaysi raqamli tugmachani bosishing kerak? Baxrombek: yana 2 raqamli tugmachani bosaman va (bu topshiriqni ham bajaradi) ekranda 2+2 ëzuv hosil bо‗ladi. Tarbiyachi: endi qanday belgili tugmachani bosishing kerak? Baxrombek: tenglik belgisini, ya‘ni (=) deb, topshiriqni bajaradi. Ekranda 2+2= ëzuv hosil bо‗ladi. Tarbiyachi: Bahrombek, endi ikki sonini ikki soniga qо‗shishga misol keltir. Baxrombek : ikkita olmaga ikkita olma qо‗shilsa tо‗rtta olma bо‗ladi. Tarbiyachi : barakalla! Endi amalni bajar. 66 Bahrombek: klaviaturadagi 4 raqamli tugmachasini bosadi. Natijada ekranda 2+2=4 kabi ifoda paydo bо‗ladi. Tarbiyachi: Bahrombekning bajargan ishlarini baholaydi va yana bir nechta tarbiyalanuvchilarga ushbu amalni mustaqil bajartiradi. Shundan keyin 5 gacha bо‗lgan sonlar ichidan tanlab, sonlarni bir-biridan ayirish amalini kompyuterda bajarishga о‗tiladi. Tarbiyachi: endi bolalar kompyuterda sonlarni bir–birlaridan ayirish amaliga о‗tamiz deb Aminani kompyuter oldiga taklif etadi. Tarbiyachi: Amina, qani ayt-chi oying bergan tо‗rtta konfetdan ikkitasini ukangga bersang, о‗zingda nechta konfet qoladi? Amina: ikkitasini ukamga bersam, о‗zimda ham ikkita konfet qoladi. Tarbiyachi: endi shuni kompyuterda bajarib kо‗rsat. Buning uchun, dastavval klaviaturadagi qaysi raqamli tugmachani bosishing kerak? Amina: tо‗rt raqamli tugmachani bosishim kerak. Tarbiyachi: bajarib kо‗r-chi. Amina: klaviaturadagi 4 raqamli tugmachani bosadi, ekranda 4 soni hosil bо‗ladi. Tarbiyachi: endi qaysi belgiga mos tugmachani bosishing kerak? Amina: ayirish belgisi tugmachasini bosishim kerak deydi va bajaradi, ekranda 4 - ëzuv hosil bо‗ladi. Tarbiyachi: navbatda qaysi raqamga mos tugmachani bosishing kerak? Amina: ikki raqamli tugmachani deb, uni topadi va tugmachani bosadi. Ekranda 4-2 ëzuv hosil bо‗ladi. Tarbiyachi: topshiriqni bajarish uchun endi qaysi belgi tugmachasini bosishing kerak. Amina: tenglik (=) ishorasini deb, uni klaviaturadan topib bosadi. Ekranda 4 – 2 = ëzuv hosil bо‗ladi. Tarbiyachi: qani ayting-chi natijada qanday son hosil bо‗lishi kerak? Amina: tо‗rtta konfetdan ikkitasini ukasiga berganini eslab, ikki soni deydi va amalni bajaradi. Ekranda 4-2 =2 ëzuv hosil bо‗ladi. 67 Tarbiyachi: endi Amina bajargan amalingni og‗zaki aytib ber. Amina: tо‗rt sonidan ikki soni ayrilsa, natijada ikki soni hosil bо‗ladi. Tarbiyachi: Amina qani ayt-chi ayirish amali bajarganda, ayirma kо‗payadimi yoki kamayadimi. Amina: kamayadi, deb javob beradi. Tarbiyachi: barakalla! Javobing tо‗g‗ri. Shundan keyin tarbiyachi Aminaning bajargan ishini baholaydi va boshqa bolalardan bir nechtasiga yuqoridagi amalni mustaqil bajarishni topshiradi. Shunday qilib, MTM tarbiyalanuvchilariga elementar matematik bilim berish jarayonida informatika va axborot texnologiyalarining asosiy uskunaviy (texnikaviy) vositasi bо‗lgan kompyuterdan foydalanilganda, maktabgacha ta‘lim muassasasi bolalarining faolligi ortadi va qiziqishi shakllanadi, mashg‗ulot samaradorligi an‘anaviy mashg‗ulotlarga nisbatan ancha ortadi. 2-mashg„ulot. Mavzu: Uchburchak, tо‗rtburchak va kvadrat shakllarini о‗rganish (30 daqiqa – har biri 15 daqiqali ikkita bosqich). Dastlab mashg‗ulotning texnologik haritasi tuziladi. MTM tarbiyalanuvchilariga geometrik shakllar bо‗yicha tasavvurlarni shakllantirish uchun Power Point dasturi asosida animatsiyali, ranglari jilolangan va ovoz berilgan taqdimot tayyorlangan bо‗lib, u kompyuter xotirasiga kiritiladi. Tarbiyachi dastlab ushbu taqdimotdan foydalanib, mashg‗ulotni boshlaydi. Taqdimot uch qismdan iborat: uchburchak, tо‗rtburchak va kvadrat. Tarbiyachi kompyuterni ishga tushirib, monitor ekraniga uchburchak shaklini chiqaradi va unga guruh tarbiyalanuvchilarining e‘tiborini qaratadi. Jihozlar: uchburchak slaydi, uchburchak shaklida bayroqcha, uyning tomi, suvoqchining uchburchak shaklidagi ish quroli va konvertdan foydalaniladi. Mashg‗ulotning borishi. Tarbiyachi Nodirbekni kompyuter oldiga о‗tqazadi. Boshqa guruh bolalariga mashg‗ulotni kuzatib borishga topshiriq beradi va monitor ekraniga e‘tibor berishini ta‘kidlaydi. Ekrandagi birinchi slaydda uchburchak shaklidagi bayroqcha, uy tomining yon tomondan kо‗rinishi, suvoqchining uchburchak shaklidagi ish 68 quroli va konvert tasvirlangan. Bu tasvirlar bolalarga aytiladi. Aytilgan material (buyum)larni Nodirbek qayta takrorlaydi: uchburchak shaklidagi bayroqcha, uy tomining yon tomondan kо‗rinishi va xat joylashtiradigan konvert. Tarbiyachi: bolalar, e‘tibor bering, uchburchakning uchta tomoni va uchta burchagi bо‗ladi. ―Sichqoncha‖dan foydalanib, uning kursorini bitta- bittalab har bir tomoniga, har bir burchagiga olib borib kо‗rsatadi. Sо‗ngra Nodirbekka aytilganlarni qaytarishni buyuradi. Nodirbek: uchburchakning uchta tomoni va uchta burchagi bо‗ladi. Tarbiyachining nazorati ostida ―Sichqoncha‖ning kursorini uchburchakning tomonlari va burchaklariga olib borib kо‗rsatadi. Tarbiyachi: Nodirbek, xat ëzishga mо‗ljallangan konvert sirtida qanday shakllar bor va ularning soni nechta? Nodirbek: konvert sirtiga e‘tibor berib, tо‗rtta uchburchak shaklidan iborat ekanligini aytadi. Tarbiyachi Nodirbekning bilimini baholaydi va yana bir nechta tarbiyalanuvchilar bilan shu tartibda shug‗ullanadi. Guruh bolalari Nodirbekning ishini kuzatib turgani uchun, ular ham uchburchak tо‗g‗risida ma‘lumot oladilar. Tarbiyachi yana ikki-uch tarbiyalanuvchiga Nodirbekning bajargan ishini qayta bajarishni topshiradi. Uchburchakdan keyingi slayd ―tо‗rtburchak‖ deb nomlangan. Ushbu slaydda ―G‗uncha‖ jurnali, doska va eshiklarning tasvirlari joylashtirilgan, kvadrat slaydida esa kafel (kvadrat shakldagi g‗isht plita), kvadrat shakldagi deraza va kvadrat shaklidagi ekran tasvirlari berilgan. Tarbiyachi ushbu slaydlardan foydalanib, yuqorida keltirilgan tartibda mashg‗ulotni davom ettiradi. Uchburchak, tо‗rtburchak, kvadrat tо‗g‗risida ma‘lumot berib bо‗lingach, tarbiyalanuvchilarga uy mavzusidagi multimediali taqdimot namoyish etiladi va ularning e‘tiborini undagi elementlarga qaratiladi (2.4-rasm). 69 4-rasm. Uchburchak, tо„rtburchak, kvadrat va doira shakllaridan hosil qilingan uyning yon tomonidan tasviri Shundan keyin, 15-20 daqiqali oraliq bosqich (dam olish bosqichi) boshlanadi. Bu bosqichda tarbiyachi: 1. Duradgorlar ishlatadigan yig‗ma metrda uchburchak, tо‗rtburchak, kvad-rat shakllarini yasab kо‗rsatadi. Sо‗ngra tarbiyalanuvchilar ham uchburchak, tо‗rtburchak va kvadrat shakllarini yasab kо‗rsatadilar. 2. Uchburchakka oid ―topishmoq о‗yin‖ о‗tkaziladi. Bunda tarbiyachi ―Qog‗ozdagi tо‗rtburchak shakldan qanday qilib qalam yordamida ikkita uchburchak yasash mumkin?‖- degan savolni qо‗yadi va bolalarga о‗ylab kо‗rib, javobni kim birinchi bо‗lib topsa, shu о‗quvchi a‘lo baho bilan taqdirlanishi aytiladi. 3. ―Topishmoq о‗yin‖ о‗tkazilgach, tarbiyalanuvchilardan biri she‘r aytib beradi. Shuni ta‘kidlash kerakki, tarbiyachi mashg‗ulot boshlangunga qadar ushbu she‘rni tarbiyalanuvchilarga yod oldirgan bо‗lishi kerak. Dam olish bosqichi tugagach, mashg‗ulotning navbatdagi о‗n besh daqiqali davomi boshlanadi. Kompyuterda uchburchak va tо‗rtburchak shakllarini yasash mashqlari. Bunday mashqlarni bajarish uchun tarbiyachi dastlab kompyuterda quyidagi amallarni bajarib kо‗rsatishi kerak: Windows operatsion tizimi ish stolidan asosiy menyu ―Pusk‖ ni ochiladi va menyu bandlaridan ―Programmi – Microsoft Office – Microsoft Word‖ tanlanadi. Bu holda matn muharrirning oynasi ochiladi. Uchburchak va tо‗rtburchak 70 geometrik shaklini hosil qilish uchun muharrir oynasining holat satridan yuqorida joylashgan ―Risovaniye‖ qatoridan foydalaniladi. Bu qatorda joylashgan \ (chiziq) piktogrammasini topib, ―Sichqoncha‖dan foydalanib, kompyuter ekranida geometrik shakllarni chizadi. Tarbiyachi: endi kompyuterda uchburchak va tо‗rtburchak chizish mashqini bajaramiz. Hammangizning diqqatingiz kompyuterda bо‗lsin. Dastlab mashqni Elbek bajaradi. Tarbiyachi:qani Elbek, kompyuter ekranida uchburchak chizishni boshla. Buning uchun ―Sichqoncha‖ning kо‗rsatkichini ―Risovaniye‖ qatordagi \ chizig‗iga olib bor. Elbek: ―Sichqoncha‖ni harakatlantirib, uning kо‗rsatkichni \ chizig‗iga olib boradi. Tarbiyachi: balli Elbek, kо‗rsatkichni tо‗g‗ri olib bording. Endi, kо‗rsatkichni ekran о‗rtasiga olib borib, ―Sichqoncha‖ni chapga burib harakatlantir. Elbek: kо‗rsatmani bajaradi va ekranda, uchburchakning bir tomoni (/) chiziladi. Tarbiyachi: Elbek, uchburchakning ikkinchi tomonini chizish uchun kо‗rsatkichni yana ekranning pastki qismidagi \ chizig‗iga olib bor. Sо‗ngra kо‗rsatkichni ekranda chizilgan birinchi chiziqning uchiga olib borib, ―Sichqoncha‖ni о‗ngga burib, harakatlantir. Shunda ikkinchi tomon chiziladi. Elbek: topshiriqni bajarib, ekranda uchburchakning ikkinchi tomonini chizadi va /\ hosil qiladi. Tarbiyachi: Elbek, ―Sichqoncha‖ kо‗rsatkichini uchinchi marta \ chizig‗iga olib kel. Sо‗ngra hosil bо‗lgan /\ chiziqlarini chap tomondagisining pastki uchiga tegizib ―Sichqoncha‖ni о‗ngga burmasdan harakatlantir. Elbek: topshiriqni bajarib, ―Sichqoncha‖ о‗ngga burmasdan harakatlantiradi. Natijada, ekranda uchburchak hosil bо‗ladi. Tarbiyachi: Elbek, hosil bо‗lgan uchburchakning nechta tomoni va nechta burchagi borligini takrorla va ularni kо‗rsat. 71 Elbek: uchburchakning uchta tomoni va uchta burchagi borligini aytadi. Uchburchak chizish bо‗yicha mashqni yana bir nechta bolalar mustaqil bajaradi. Shundan keyin, kompyuter ekranida tо‗rtburchak chizish yuqoridagi tartibda bajariladi. Birinchi mashq tarbiyachi nazoratida bajariladi, navbatdagilarini tarbiyalanuvchilarning о‗zlari mustaqil bajaradilar. Navbatda kompyuterda kvadrat shaklini chizish mashqi bajariladi. Bunda tarbiyalanuvchi tomonidan bajarilayotgan mashq jarayoni tarbiyachi tomonidan nazorat qilib boriladi. Uchta mashq bajarilib bо‗lingach, tarbiyachi mashqni bajargan tarbiyalanuvchilarning bilimini uch balli tizim asosida baholaydi. Uyga vazifa: tarbiyalanuvchilarga uyda karton va qaychi yordamida uchburchak, tо‗rtburchak va kvadrat yasab kelish vazifasi topshiriladi. Kompyuterli didaktik о‗yinlar MTMlarda ta‘lim-tarbiya jarayonini amalga oshirishga, jumladan, elementar matematik tasavvurlar, buyumlar, ularning rangi, shakli va о‗xshash obyektlarni о‗rganishga yordam beradi. Kompyuterli didaktik о‗yinlarning о‗ziga xos pedagogik va psixologik jihatlari mavjud bо‗lib, ammo hozirgi kunda ular tо‗la о‗rganib chiqilmagan. MTMlarida multimedia texnologiyasi asosida kompyuterli ta‘limiy va rivojlantiruvchi о‗yinlardan ham foydalanish mumkin. Bu о‗rinda shuni ta‘kidlash kerakki, kompyuterli ta‘limiy va rivojlanti-ruvchi о‗yinlar didaktikaning barcha qonun va qoidalariga rioya qilgan holda о‗tkaziladi. О‗yinlarni о‗tkazish shakllari mashg‗ulot, о‗yin-mashq va dam olish о‗yin shakllaridan iborat. Multimediali ta‘limiy va rivojlanti-ruvchi о‗yinlar didaktik о‗yinlar tarkibiga kiradi va MTMlardagi ta‘lim-tarbiya jarayonini amalga oshirishga qaratilgandir [67]. Kompyuterli о‗yinlar kompyuter ilk bor yaratilishi bilan uning dasturiga kiritilgan edi. Dastlabki kompyuter о‗yinlaridan kо‗ngil ochish maqsadida foydalana boshlandi. 1976-1977 yillardan boshlab shaxsiy kompyuter ishlab chiqaruvchi firmalar va kompaniyalar kompyuterlar kо‗proq sotilishi uchun ularni yangi-yangi о‗yin dasturlari bilan ta‘minlay boshladilar [58]. MTMlarida foydalanish uchun dissertant tomonidan: ―shakllarni ustma-ust qо‗yish‖, ―bosh harflarni rasmlar ustida joylashtirish‖, ―raqamlarni katta-kichikligi 72 bо‗yicha joylashtirish‖,‖ekologik о‗yin‖, ―elementar kompyuterli svetafor labirint‖ kabi о‗yinlar va ularni о‗tkazish metodikasi ishlab chiqilgan. Yuqorida sanab о‗tilgan multimediali kompyuter о‗yinlari о‗yinning ta‘limiyrivojlantiruvchi turiga kiradilar. ―Shakllarni ustma-ust qо‗yish‖ seriyasidagi о‗yinlarning 5 xil darajasi yaratilgan bо‗lib, har bir turiga 11 ta о‗yin kiritilgan. О‗yinlarning umumiy soni 55 ni tashkil etadi. Har bir tur о‗yinlari bir-biridan murakkablik darajasi bilan farqlanadi. Ushbu о‗yinlarning 1, 2, 3 – darajalari katta guruh tarbiyalanuvchilari uchun, 3, 4, 5 – darajalari maktabga tayyorlov guruhi uchun mо‗ljallangan. MTMlarida ushbu kompyuterli о‗yinlar turkumidan ikki yо‗nalish bо‗yicha: 1) ta‘limiy-rivojlantiruvchi о‗yinlar sifatida; 2) rivojlantiruvchi о‗yinlar sifatida foydalanish mumkin. 1. Ta‟limiy-rivojlantiruvchi о„yinlar sifatida foydalanish Birinchi о‗yin ―Shakllarni ustma-ust qо‗yish‖ deb nomlanadi. Ushbu multimediali kompyuterli о‗yinni amalga oshirish mobaynida qо‗yidagi materiallar qо‗shimcha о‗rganiladi va takrorlanib, mustahkamlanadi: 1) yettigacha sanash; 2) geometrik shakllar (kvadrat va doira) haqida tasavvurlar hosil qilish; 3) ranglarni farqlash; 4) ‖Sichqoncha‖dan foydalanish malakasini hosil qilish. Besh xil variantdagi о‗yin davomida mavzu asosidagi ma‘lumotlar takrorlanib, tarbiyalanuvchilarning bilimlari mustahkamlanadi. Multimediali kompyuterli ta‘limiy rivojlantiruvchi о‗yinlar ham mashg‗ulot shaklida о‗tkaziladi, mashg‗ulot davomiyligi 15 daqiqa bо‗lib, uni о‗tkazish uchun, tarbiyachi dastavval kompyuter (monitor) ekranida 2.8- rasmda keltirilgan shakllarni chiqaradi. Sо‗ngra tarbiyachi guruh tarbiyalanuvchilarini: 1) о‗yin maqsadi va vazifalari; 2) о‗yin tartibi va qoidasi bilan tanishtiradi. 73 О‗yinning maqsadi: Shakllarni ustma-ust qо‗yish kompyuterli о‗yini bilan tanishtirish, ―Sichqoncha‖ bilan ishlash malakasini hosil qilish, geometrik shakllar, kvadrat va doira bо‗yicha bilimlarini mustahkamlash. Bolalarga shakllarni tо‗g‗ri ustma-ust qо‗yish о‗yinini о‗rgatish. О‗yin tartibi: tarbiyachi tarbiyalanuvchilarni oldin yuqoridagi qatordagi shakllar bilan tanishtiradi, sо‗ngra pastki qatordagi shakllar bilan tanishtiradi va ularning ranglariga e‘tibor berishni ta‘kidlaydi. Vazifa: yuqori qatordagi shakllarni ustma-ust qо‗yish natijasida, pastki qatordagi qaysi shakl hosil bо‗lishini aytib berish va ―Sichqoncha‖ yordamida buni amalga oshirish. Mashg‗ulotning borishi: Tarbiyachi: Alibekni kompyuter rо‗parasiga о‗tkazib, undan ekranda qanday shakllarni kо‗rayapsiz va ular nechta qatorda joylashgan deb sо‗raydi. Alibek: ikki qatorda, yuqori qatorda uchta shakl, pastki qatorda tо‗rtta shakl borligini ta‘kidlaydi. Tarbiyachi: qanday shakllar ekan? Alibek: ikkita doira va beshta kvadratdan iborat. Tarbiyachi: shakllarning ranglari qanday tusda? Alibek: yuqori qatordagilarning birinchisi kо‗k, ikkinchisi qizil, uchinchisi esa yashil - deydi Tarbiyachi: guruh tarbiyalanuvchilariga ham Alibek aytganlarini takrorlatadi. Sо‗ngra ―Shakllarni ustma-ust qо‗yish‖ о‗yinini amalda bajarishga о‗tiladi. Tarbiyachi: Alibek, qani ayt-chi, yuqoridagi qatordagi shakllarning birinchisini pastda, ikkinchisini uning ustiga (о‗rtada), uchinchisini ikkinchisining ustiga ketma-ket joylashtirilsa, pastki qatordagi qaysi shaklning kо‗rinishi hosil bо‗ladi. Alibek, pastki qatordagi shakllarni kuzatib, fikr yurgiza boshlaydi va ranglarga e‘tibor qilib, - Pastdagi qatordan ikkinchisi, - deydi. Tarbiyachi: Alibek, endi ―sichqoncha‖ kursorini aytgan shaklga olib bor. 74 Alibek ―Sichqoncha‖ kursorini aytgan shaklga olib boradi. Natijada yuqoridagi shakllar harakatga kelib, ta‘kidlanganidek, bir-birlarini ustiga joylashadi. Alibek о‗yinni tо‗g‗ri bajargan bо‗ladi. Alibek pastki qatordan birinchisi, uchinchisi yoki tо‗rtinchisini tanlaganda о‗yinni bajara olmagan bо‗lar edi. Tarbiyachi kompyuterli ta‘limiy-rivojlantiruvchi о‗yinlar natijasini baholashi ham mumkin. Buning uchun, Alibekka shu turkumdagi yana ikkita о‗yinni bajarishni taklif etadi. Agar Alibek, uchala о‗yinni tо‗g‗ri bajarsa, 3 ball (a‘lo), ikkitasini tо‗g‗ri bajarsa, 2 ball (yaxshi) va bittasini tо‗g‗ri bajarsa 1 ball (qoniqarli) qо‗yadi. Shu bilan birga, baholash paytida sonlarni sanash, geometrik shakllarni aniqlash va rang tanlashlariga ham e‘tibor qaratiladi. Shuni qayd etish kerakki, о‗yinlarning qolgan qirq tо‗rtta varianti shu usul bilan amalga oshiriladi. Yuqorida qayd etilgan kompyuterli о‗yinlardan mashg‗ulotdan tashqari 15 daqiqa davomida rivojlantiruvchi о‗yinlar sifatida ham foydalanish mumkin. Bu holda о‗yin tartibi quyidagicha bо‗ladi: Kompyuter oldiga 3 nafar tarbiyalanuvchi taklif etiladi va ular, yuqoridagi usul yordamida о‗yinda berilgan vazifani bajaradi. Tarbiyachi har bir tarbiyalanuvchining о‗yinni boshlagan va bajarib bо‗lgan vaqtini aniqlaydi. Sо‗ngra, ikkinchi tarbiyalanuvchiga navbat beriladi. Uning о‗yinni bajargan vaqti ham aniqlanadi. Sо‗ngra, uchinchi tarbiyalanuvchi о‗yinni bajaradi. Uning ham о‗yinni bajargan vaqti aniqlanadi va о‗yin g‗olibi aniqlanadi. Eslatma: tajriba-sinov davrida bolalarning bilim darajalarini taqqoslash uchun nazorat guruhi tarbiyalanuvchilariga ushbu о‗yinni о‗tkazish uchun shakllar karton qog‗ozdan tayyorlanadi va 2.8-rasmda kо‗rsatilgandek tegishli ranglarga bо‗yaladi. Nazorat guruhlarida mashg‗ulotlar an‘anaviy usulda (kompyutersiz) о‗tkaziladi va bolalar tomonidan yuqorida qayd etilgan tartibda bajartiriladi hamda ularning bilimlari baholanadi. Shunday qilib, ―Shakllarni ustma-ust qо‗yish‖ о‗yinidan: 1) yettigacha sanash; 2) ta‘limiy, ya‘ni geometrik shakllar (kvadrat va doira) haqida tasavvurlar hosil qilish; 3) ranglarni farqlash; 4)―sichqoncha‖dan 75 foydalanish malakasini hosil qilish kabi ma‘lumotlar qо‗shimcha о‗rganiladi. Besh xil variantdagi о‗yin davomida mavzu asosidagi ma‘lumotlar takrorlanib, tarbiyalanuvchilarning bilimlari mustahkam-lanadi. Ikkinchi о‗yin. Harflarni о‗rgatishga doir kompyuterli ta‘lim о‗yini (Bosh harflarni rasmlar ustiga joylashtirish). I Q YA T D M G O A L 9- rasm. Harflarni rasmlar ustida joylashtirish Tarbiyachi ushbu kompyuterli ta‘limiy о‗yinni о‗tkazish uchun ham dastlab о‗yin maqsadi, tartibi, vazifasini tarbiyalanuvchilarga yetkazadi. О‗yinning maqsadi: bolalarda bosh harflarni farqlash va «Sichqoncha»dan foydalanish malakasini hosil qilish. О‗yin tartibi: Rasmda keltirilgan meva va poliz mahsulotlarining bosh harflarini topish va rasmlar ustiga bosh harflarni joylashtirish. Vazifa: о‗yinni kim tezroq bajarish. G‗olibni aniqlash: о‗yinga navbat bilan uchta tarbiyalanuvchi jalb etiladi, ular birma–bir kompyuter oldida о‗tirib, о‗yinni bajaradilar. Tarbiyachi har bir tarbiyalanuvchining о‗yinni tо‗liq bajargan vaqtini aniqlab boradi. Uchtasidan kim qisqa vaqt mobaynida о‗yinni bajargan bо‗lsa, u g‗olib deb topilib, baholanadi va rag‗batlantiriladi. 76 О‗yinning borishi: tarbiyachi kompyuterni ishga tushiradi va monitor ekranida kompyuter xotirasiga kiritilgan olma, anor, tarvо‗z va qovun rasmlarini hamda ular о‗rtasida joylashgan turli xil bosh harflar aks ettirilgan multimediali slaydni ekranga chiqaradi. Tarbiyachi: bolalar ekranda nimalarning rasmlarini kо‗rayapsizlar? Bolalar: olma, anor, tarvо‗z va qovunni kо‗rayapmiz. Tarbiyachi: ularning о‗rtasida nimalar joylashtirilgan? Bolalar: turli xil bosh harflar joylashtirilgan. Tarbiyachi: endi, rasmlar ustiga olma, anor,tarvо‗z va qovunlarning birinchi bosh harfini joylashtirish о‗yinini boshlaymiz. Tarbiyachi: bolalar, vazifa rasmlardagi meva va poliz mahsulotlari ustiga harflarni joylashtirish. Kim tezroq harflarni rasmlar ustiga joylashtirib chiqsa, u о‗yin g‗olibi bо‗ladi va ―Sichqoncha‖ bilan ishlashni yana bir marta takrorlaydi. Sо‗ngra, tarbiyachi Axmadbekka о‗yinni boshlash haqida topshiriq beradi. Axmadbek: oldin qaysi harflarni qaysi rasmga joylashtirish kerakligini о‗ylab kо‗radi va O, A, T, Q harflari deydi. Tarbiyachi: ―Sichqoncha‖dan foydalanishni yana bir marta takrorlaydi va boshla deb vaqtni belgilaydi. Axmadbekni bajarayotgan ishini boshqa tarbiyalanuvchilar kuzatib turadilar. Axmadbek: rasmlar ustida harflarni joylashtirib, mana bajardim deydi. Tarbiyachi: shu zahoti vaqtni belgilab, Axmadbek vazifani qancha vaqtda bajarganligini aniqlaydi. Tarbiyachi: endi navbat Alibekga, uni kompyuter oldiga о‗tkazadi va Alibek Axmadbek bajargan о‗yinni kо‗rib turding, sen ham shu о‗yinni boshla deydi. Alibek olma, anor va tarvо‗z va qovunlarni nomini aytib, ularga taalluqli bosh harflarni joylashtiradi, bu jarayonni boshqa tarbiyalanuvchilar va tarbiyachi kuzatib turadi. Alibek о‗yinni bajarib bо‗lishi bilan, tarbiyachi vazifa bajarishga ketgan vaqtni belgilaydi. Tarbiyachi: о‗yin navbati Valibekga, - deb, kompyuter oldiga Valibek-ni о‗tkazadi va vaqtni belgilaydi. 77 Tarbiyachi: Valibekni о‗yinni bajarishga safrlagan vaqtni aniqlab, natijani e‘lon qiladi ( Axmadbek 2 daqiqada, Alibek 2.5 daqiqada, Valibek 3 daqiqada bajardi) deydi. Tarbiyachi: Axmadbek о‗yinni tezroq bajargani uchun, о‗yin g‗olibi bо‗ldi, shuning uchun, u uch ball bilan baholanadi (―a‘lo‖ baho), - deb, kompyuter oldiga yangi uchta tarbiyalanuvchini taklif etadi va о‗yin shu tariqa davom etadi. Uchinchi о‗yin. Elementar kompyuterli “Svetafor-labirint” о„yini. 10-rasm. Labirint chizmasi Labirint chizmasida ikkita parallel shoh kо‗cha berilgan. Ularni bir nechta kichik kо‗chalar kesib о‗tgan. MTM birinchi shoh kо‗chaning boshida, biror tarbiyalanuvchining uyi esa ikkinchi shoh kо‗chaning oxirida joylashgan. Shoh va kichik kо‗chalar, kesishgan joylarda ramziy svetaoforlar о‗rnatilgan(chizmada: ya –yashil rang, q-qizil rang). Vazifa: tarbiyalanuvchi yо‗l qoidasiga rioya qilib, MTMdan uyiga borishi kerak. О‗yinning mazmuni. 1. О‗yin boshlanishidan oldin tarbiyachi guruhni kompyuter oldiga taklif etadi va yо‗l qoidasini sodda shaklda (ya‘ni, svetafor chirog‗i qizil yonsa, tо‗xtab 78 turish, sariq yonsa harakatga tayyorlanish va yashil yonsa harakatlanish kerakligini) tushuntirib beradi. 2. Tarbiyachi kompyuterni ishga tushirib, monitor ekraniga labirint sxemasini chiqaradi va ekranda nimalarni kо‗rayapsizlar?-deb bolalardan sо‗raydi. Tarbiyalanuvchilar ―ekranda kо‗chalar va ramziy svetafor chiroqlarining sxemalarini kо‗rayapmiz‖,- deyishadi. Tarbiyachi: Svetafor chiroqlari qanday ranglarda bо‗lishi mumkin? Tarbiyalanuvchilar: qizil, sariq va yashil ranglarda bо‗ladi. Tarbiyachi: svetafor chirog‗ining qaysi ranglisi yonganda tо‗xtab turish kerak, qaysinisi yonganda harakat qilish kerak. Tarbiyalanuvchilar: qizil yonsa tо‗xtash kerak, yashil yonsa harakatlanish kerak. Tarbiyachi: endi shu qoidaga asosan MTMdan uylaringizga borish о‗yinini bajarasiz. О‗yinni bajarish: 1) ―Sichqoncha‖ kursorini MTMga olib boriladi. 2) kursor kо‗cha bо‗ylab ramziy chiroqlarga (ya,q) mos ravishda harakatlantiriladi. 3) yо‗l-harakati qoidasiga rioya qilib, MTMdan uyigacha qisqa vaqtda borgan tarbiyalanuvchi о‗yin g‗olibi hisoblanadi. Mashg‗ulot oxirida tarbiyalanuvchilardan biri svetafor haqida she‘r aytadi. Shunday qilib, MTMlarida tarbiyaviy ahamiyatga ega bо‗lgan elementar kompyuterli svetafor-labirint о‗yinidan foydalanib, bolalarda: - kompyuter savodxonligini shakllanishi; - yо‗l qoidalari elementlarini mustahkam egallashi; - mantiqiy fikrlashni rivojlantirish; - ranglarni farq qilish malakalariga ega bо‗lish natijalariga erishi-ladi. 79 II bob bо„yicha xulosa Maktabga foydalanishning tayyorlov metodik guruhlarida asoslari yoritib multimedia berildi, texnologiyasidan jumladan, kompyuterli mashg‗ulotlarning shakllari, mazmuni, metodlari, metodikasi ishlab chiqildi. Kompyuterli ta‘limning asosiy shakli – mashg‗ulotdan iborat bо‗lib, ular yangi bilim beruvchi, о‗rganilgan bilimlarni mustahkamlovchi, nazorat qiluvchi – sinovchi turlarga bо‗linadilar. Maktabga tayyorlov guruhlari bolalarining yoshlarini hisobga olib, yangi bilim beruvchi mashg‗ulotlarda kompyuterlardan bevosita dialog metodi asosida foydalanish maqsadga muvofiqdir. Bilimlarni mustahkamlovchi, nazorat qiluvchi-sinovchi, mashg‗ulotlar va bolalarning bilimlarini test asosida baholash, kompyuter о‗yinlarini amalga oshirish bilvosita dialog (virtual axborot muhitidagi kompyuter bilan dialog) asosida bolalar tomonidan mustaqil bajariladi. Mashg‗ulotlarning davomiyligi 30 daqiqaga mо‗ljallangan bо‗lib, bevosita dialog asosida yangi materialni о‗rgatish mashg‗uloti о‗tkazilganda, har 15 daqiqali bosqich oralig‗ida 15-20 daqiqali relaksatsiya davri (dam olish bosqichi, kо‗z gimnastikasini о‗tkazish va h.k.) amalga oshiriladi. Bolalar kompyuterdan mustaqil foydalangan hollarda (bilvosita dialog) 15 daqiqadan keyingi relaksatsiya davri 5 soatdan bir sutkagacha chо‗ziladi. Dissertant tomonidan bolalarning bilimlarini baholash tamoyillari va mezoni ishlab chiqildi. Bolalarning bilimlari test savollari orqali aniqlanib, uch balli tizimdan foydalanildi. Multime-diali kompyuter mashg‗ulotlarini amalga oshirishda, tayyor yoki tarbiyachilarning о‗zlari tayyorlagan va Internetdan olingan multimedia vositalaridan foydalanish tavsiya etildi. MTMlarda kompyuterli ta‘limni amalga oshirishda bolalarning kompyuter savodxonligini shakllantirish zarurligi kо‗rsatildi. 80 III bob. Maktabgacha ta‟lim muassasalarida mashg„ulotlar jarayonida kompyuter slaydlaridan foydalanishning tajriba sinov natijalari 1. Tajriba-sinov ishlariii tashkiliy-tayyorgarlik bosqichlari va о„tkazish metodikasi Tajriba-sinov ishlarini о‗tkazish mstodikasi. Tajriba-siiov ishlari tuzilgan dastur asosida olib borildi. Dasturda tajriba-sinov ishlarining umumiy tavsifi va mazmuni yoritilgan. Tajriba-sinov ishlari ilmiy-tadqiqot ishining ilmiy farazini, tadqiqot rejalarini, ishlab chiqilgan mashgulot о‗tkazish metodikasini asosli va samarali ekanligini tasdiqlashga, shuningdek, multimediali kompyuterli ta‘lim sharoitida uning mazmuni, shakli, metodi va multimedia vositalarining о‗zaro boglanishlari oqibatida mashg‗ulot samaradorligini aniqlash va yangi natijalar olish uchun tashkil etilgan. Maqsadi. MTMlarida multimediali kompyuterli ta‘lim jarayonini va MTM tarbiyalanuvchilari shaxsiii rivojlantirishning samarali pedagogiknsixologik shart-sharoitlarni aniqlash va tanlangan MTMlarda sinovdan о‗tkazishdan iborat. Sinovdan о‗tkazish aniq о‗lchanadigan mezonlar va kо‗rsatkichlarga asosan amalga oshirildi. О‗tkaziladigan tajriba-sinov ishlarida yangi natijalar olish tarbiyalanuvchilarni maktabning birinchi sinfiga ma‘lum bir darajada tayyorgarlik bilan borishlarini ta‘minlashga qaratildi. Vazifalari. Tajriba-sinov ishlarining vazifalariga dissertatsiyaning kirish kismida bayon etilgan ilmiy-tadqikot ishining ilmiy farazini, ishlab chiqilgan multimediali kompyuterli mashg‗ulotlarning о‗tkazish metodikasini, bolalarping kompyuterdan foydalana olish darajasini va himoyaga tavsiya etilayotgai asosiy holatlarni tajribada sinab kо‗rish orqali ularning haqqoniylik darajasini aniqlashdan, shuningdek, pedagogik tajribalardan olingan natijalar asosida MTM tarbiyachi (pedagog)lariga metodik tavsiyalar berishdai iborag. 81 Tajriba-sinov ishlarining nshchi farazi quyidagicha. Agar: pedagogik eksperement о‗tkazish dasturi aniq tuzilsa; tanlangan MTM tarbiyachilariiiig ma‘lumotlari va MTMlarning texnik ta‘minoti talab darajasida bо‗lsa; MTMlarda tashkiliy shart-sharoitlar yaratilgan bо‗lsa; о‗tkaziladigan mashgulotlarni ishchi farazi tо‗la ishlab chikilgan bо‗lsa; MTMlari multimediali didaktik vositalar bilan ta‘minlangan bо‗lsa; tarbiyachi (pedagog)lar va tarbiyalanuvchilarning kompyuter savodxonliklari shakllantirilgan bо‗lsa; - tarbiyachi (pedagog)lar multimediaviy kompyuterli mashgulotlar bо‗yicha metodik qо‗llanma bilan ta‘minlangan bо‗lsa, u holda tajribasinov ishlari muvaffakiyatli о‗tadi. Pedagogik tajriba-sinov ishlari davomida о‗tkaziladigan mashg‗ulotlarning samarador bо‗lishi monitor ekranida namoyish etiladigan multimediali ma‘lumotlarni qabul qilish aniqligiga, topshiriqlar tо‗la va diqqat bilan bajarilishiga, monitor ekranidan olinadigan multimediali ta‘lim materialiga va bolalarni kompyuterda ishlashga bо‗lgan qiziqishlariga, monitor ekranida namoyish etiladigan materialni tushunarli bо‗lishiga, о‗rganiladigan multimediali materiallarni bolalar yoshiga mos tanlanishiga bog‗liq. Tajriba-sinov ishlarida namuna tarqasidagi mashg‗ulotlar quyidagi mavzular bо‗yicha о‗tkaziladi: - Bosh A harfini о‗rganish; - 5 sonigacha kо‗shish va ayirish amallarini о‗rganish; - uchburchak, tо‗rtburchak, kvadrat va doira shakllarini о‗rganish; - ijobiy ekologik ta‘sirlarni о‗rganish; - shakllarni ustma-ust qо‗yish kompyuterli ta‘limiy о‗tkazish. Tajriba-sinov ishlari dastlab tashkiliy-tayyorgarlik ishlarini, 82 о‗yinlarini jumladan, reja tuzish, bosqichlarning mazmuni va tajriba obyektlarini aniqlash, tajriba о‗tkazish, uning natijalarini matematik-statistik tahlil etish tartibida amalga oshirildi. Quyida shular tо‗grisida sо‗z yuritiladi. Sinov maydonlarida ta‘minlangan bо‗lib, tanlangan kompyuterli MTMlari kompyuterlar mashgulotlarni amalga bilan oshirishda sharoitga egadirlar. Ushbu MTMlarda tarbiyachi-pedagoglardan mashg‗ulot о‗tkazish uchun kompyuter bilan muloqotda bо‗lish (kompyuterda ishlash)ni bilganlari tanlandi. Tajriba-sinov ishlarini, jumladan, mashg‗ulotlarni boshlashdan oldin sinov ishlarining maqsadi tо‗g‗risida tarbiyachi va tarbiyalanuvchilar bilan suhbat о‗tkazildi hamda tarbiyachi (pedagog)larga anketa tarqatildi [13]. Tajriba guruhi tarbiyalanuvchilaridan multimediali kompyuterli mashg‗ulot yoki odatdagi an‘anaviy mashgulotlardan kaysi birlari qiziqarli ekanligi sо‗rab aniqlanadi. Shuni qayd etish kerakki, tajriba guruhiga boshqa mavzular odatdagi an‘anaviy usulda о‗tildi. Nazorat va tajriba guruhlarida bitta mavzu, masalan, ―5 sonigacha qо‗shish va ayirish amallarini о‗rganish‖ nazorat guruhida-an‘anaviy, tajriba guruhlarida multimediali kompyuter usuli (multimedia texnologiyasi) asosida о‗tkazildi va ularda tarbiyalanuvchilarning bilim darajalari aniqlanib solishtirildi. Mashg‗ulotni shunday tashkil etish kerakki, tarbiyalanuvchi monitor ekranida kо‗rayotgan materialni faqat tashqi jihatigagina emas, balki uni tushunib, tasavvur etilishiga erishish lozim. Tarbiyachi buni oldindan tarbiyalanuvchilarga eslatib kо‗yadi. Tajriba-sinov ishlari davomida о‗tkaziladigan multimediali kompyuterli mashgulotlarning samaradorligi tarbiyalanuvchi (bola)larning ta‘lim materialini ikki xil metodika asosidagi о‗tkazilgan mashg‗ulotlardagi о‗zlashtirish darajalarining farqi orqali aniqlandi. Tajriba-sinov ishlarini qayd etish maqsadida tajriba va nazorat guruhlari tarbiyachi-(pedagog)lariga maxsus nusxadagi qaydnoma berildi. 83 Qaydnomada tarbiyalanuvchilarning olgan baholari kayd etib borildi. Ushbu baholardan taklif etilgan metodika va an‘anaviy metodika bilan о‗tilgan mashgulotlar bо‗yicha olingan natijalarni statistik tahlil etishda foydalanildi. Bundan tashqari, tarbiyachi(pedagog)larga kompyuterli mashgulot tо‗g‗risida ularning fikrlarini aniqlash maqsadida savolnoma-anketalar tarqatildi. Tajriba guruhlari tarbiyalanuvchilaridan esa qaysi usulda о‗tkazilgan mashg‗ulot qiziqarli va tushunarli bо‗lishini sо‗rovlar natijasida aniqlandi. Shuni ta‘kidlash kerakki, tajriba guruhi tarbiyalanuvchilari 6-8 ta multimediali kompyuterli mashg‗ulotlarda tegishli materiallarni tajriba tarikasida о‗rgandilar. Boshqa materiallar esa odatdagi an‘anaviy usulda о‗rganildi. Shuning uchun ular multimediali kompyuterli usul bilan odatdagi usullarni farqlay oldilar. Tajriba-sinov ishlarini boshlashdan oldin, tanlangan MTMlarining tarbiyachi-pedagoglariga tajriba-sinov ishlarining maksadi va vazifalari tushungirildi va multimediali kompyuterli mashgulotlar о‗tkazish bо‗yicha kо‗rsatmalar va uslubiy tavsiyalar berildi. Tajriba-sinov ishlarini о‗tkazish jarayonida mashgulotlar tajriba va nazorat guruhlarida parallel о‗tkazildi. Ayrim hollarda esa turli davrlarda о‗tkazildi. Multimediali kompyuter ta‘limida (multimedia texnologiyasi) tarbiyalanuvchilarning bilim darajalari test savollari orqali uch balli tizimda aniqlandi. Bunda uch ball ―a‘lo‖ bahoni, ikki ball ―yaxshi‖ bahoni, bir ball ―qoniqarli‖ bahoni bildiradi. Dissertant tomonidan kompyuterli mashg‗ulotlarni amalga oshirish uchun har bir mashg‗ulotga mos multimedia vositasi ishlab chiqildi va har bir tajriba maktabgacha ta‘lim muassasasining garbiyachilari multimedia vositasi bilan ga‘minlandilar, hamda kо‗llash tartibi; ya‘ni multimediali vositalar komnyuter xotirasiga joylashtirilishi va zarur vaqgda undan foydalanishi tushuntirildi. 84 Tajriba-sinov ishlariiiig bosqichlari. Birinchi-tashxis va bashorat qilish bosqichda (2012-2013) tayyorgarlik ishlari amalga oshirildi. Ilmiy va pedagogik adabiyotlar о‗rganib chiqildi. Shular qatorida multimediaga tegishli ilmiy tadqik qilinayotgan ishlar bо‗yicha adabiyotlar о‗rganilib, tahlil etildi, shuningdek muammo va mavzuni shakllantirish, uning yetakchi g‗oyalari belgilandi hamda tajriba-sinov ishlarining maqsadi, farazi va vazifalari aniqlandi. Axborot texnologiyasining mahsuli bо‗lgan multimedia texnologiyasining shakllanishiga zamin bо‗lgan tashkil etuvchilari izlandi va о‗rganildi. Ushbu tashxis bosqichida guruhlarida amalga oshirishga MTMlarining mо‗jallangan va maktabga tayyorlov Davlat talablarida kо‗rsatilgan ta‘lim materiallari bilan tanishib chiqildi. Shu bilan birga ularni о‗rganish uchun ajratilgan soatlar aniqlandi. Masalan, elementar matematik bilim berish bо‗yicha yiliga 72 soat, haftasiga 2 soat ajratilgan [33]. Shuningdek, bolalarga harflarni о‗rgatish, ekologik ta‘lim berish, kompyuterli ta‘limiy va rivojlantiruvchi о‗yinlarning mazmuni aniqlandi va gahlil etildi. Yuqorida qayd etilgan materiallarni taqqoyelash maksadida an‘anaviy usulda ta‘lim berish metodlari о‗rganib chiqildi. Ikkinchi - tashkiliy-tayyorgarlik bosqichi (2013-2014) bо‗lib tajribasinov ishlarini amalga oshirish metodikasi, jumladan, samaradorlik mezonini, tajriba-sinov ishlarini qayd etish usullari ishlab chiqildi. Shu bilan birga pedagogik jarayon multimediali kompyuter ta‘limiga asoslangani uchun multimedia vositalarini tayyorlash usullari ishlab chikildi va dasturli hamda rolli usulda 20 dan ortiq namuna tayyorlandi, multimedia vositalaridan foydalanib tarbiyalanuvchilarga bilim berish metodikasi ishlab chiqildi. Tajriba-sinov ishlarining tashkiliy ta‘minoti sinov maydonlari va ishgirokchilar tanlandi hamda oraliq tajriba-sinov nagijalari olindi. 85 Adabiyotlarni о‗rganish mashg‗ulot guruhlarida davom о‗tkazish ettirildi, maktabga tayyorlov metodikasi yaratildi, mashgulot samaradorligini oshirish bо‗yicha tavsiyalar ishlab chiqildi. Uchinchi bosqich-amaliy bosqich (2013-2014). Uchinchi bosqich davomida tajriba-sinov maydonlaridagi rejalashtirilgan M1Mlarda maktabga tayyorlov guruhlari uchun tanlangan 5 ta mavzu bо‗yicha ta‘kidlovchi, shakllantiruvchi va nazorat qiluvchi tajriba-sinov ishlari о‗tkazildi Tajriba-sinov ishlarini о‗tkazish jarayonida mashg‗ulotlar tajriba vg nazorat guruhlarida parallel о‗tkazildi. Mashg‗ulot о‗tkazishds tadqiqotchining rejalari, metodik tavsiyalari, kо‗rsatmalari va chop etilgan makolalaridan foydalanildi. Ushbu bosqichda о‗tkazilt tajriba-sinov ishlari multimedia texnologiyasining tatbiq etilipp natijasida ta‘lim samaradorligining oshishini aniqlashga karatildi Tо‗rginchi bosqich-umumlashtiruvchi (2014) bosqich bо‗lib, tajribasinov ishlari nihoyasiga yetkazilgan davrlarda amalga oshirildi va tajribasinov ishlari asosida olingan natijalar tahlil etilib, ularga magematikstatistik ishlov berildi va umumlanggirib multimedia texnologiyasini tatbik etish bо‗yicha ma‘lum bir xulosaga kelindi. 2. Pedagogik tajriba - sinov ishlariiing natijalari va ularning statistik tahlili Ushbu MTMlarida jami 2 ta tajriba-sinov guruhi va 2 ta nazorat guruhlari tanlab olindi. Tajriba guruhlarida muallif taklif etgan metodika (mul‘timediali kompyuterli ta‘lim) bо‗yicha, nazorag guruhlarida esa an‘anaviy (izohli — kо‗rgazmali ta‘lim) metodika bо‗yicha mashg‗ulot olib borildi. Shunga kо‗ra, tanlangan MTMlaridagi tajriba guruhlarida mashg‗ulotlarni kompyuter bilan mulokog qilishni bilgan tarbiyachi (pedagog)lar, nazorat an‘anaviy guruhlarida о‗tkazuvchi tarbiyachilar qatnashdi. 86 usul bilan mashg‗ulot 8-ilovada keltirilgan taqvim bо‗yicha reja tanlab о‗tkazilgan mashg‗ulotlar soni jami 5 ta bо‗lib, shundan ilk matematik tasavvurlarni shakllantirish bо‗yicha 2 ta, savodga tayyorgarlik yо‗nalishi bо‗yicha 1 ga, ekologik ta‘lim-tarbiya (tabiat bilan tanishtirish doirasida) yо‗nalishi bо‗yicha 1 ta va kompyuterli ta‘limiy о‗yinlar bо‗yicha 1 ta mashg‗ulot о‗tkazildi [69,32,106]. Mashg‗uloglarning samaradorligini aniqlashga qaratilgan tajriba- sinov ishlarining asosiy mezonlari, birinchi navbatda, tajriba va nazorat guruhlari tarbiyalanuvchilari darajalari bilan о‗rganiladigan tomonidan harakterlandi. samaradorligini oshirish va shakllantirish darajalari Bundan bolalarning ham о‗zlashtirish materialni tashqari, mashg‗ulotlarning kompyuter asosiy savodxonligini mezonlarga kirdi. Tarbiyalanuvchilarning bilimlarini baholash [27] keltirilgan mezonlar asosida aniqlandi. Bolalarning о‗zlashtirish darajasini aniqlash, tajriba-sinov ishlarini о‗tkazishga doir masalalar, ulardan olingan nagijalarni matematik tahlil qilish kо‗pgina adabiyotlarda bayop etilgan. Tajriba-sinov ishlarida yuqorida kayd etilgan MTM larning maktabga tayyorlov guruhlaridan jami 130 nafar tarbiyalanuvchi tanlandi. Bulardan 65 nafari nazorat guruhi garbiyalanuvchisi, 65 nafari tajriba guruhi tarbiyalanuvchisidir. 130 nafar tarbiyalanuvchilarning har biri sinovda ishtirok etganligi sababli mos baholar soni ham 130 ni tashkil etdi. Birinchi tajriba-sinov ishlari ―5 sonigacha qо‗shish va ayirish amallarini о‗rganish‖ mavzusi bо‗yicha olib borildi. Ushbu tajriba-sinov ishlarining natijalari quyidagilardan iborat: tajriba guruhlari tarbiyalanuvchilarining 36 nafari 5 bahoga, 19 nafari 4 bahoga va 10 nafari 3 bahoga javob berdilar. Nazorat guruhi tarbiyalanuvchilarining 7 nafari 5 bahoga, 12 nafari 4 bahoga va 46 nafari 3 bahoga javob berdi. Tajribadan olingan ma‘lumotlarni qayta ishlash va tahlil etish matematik statistika metodining Styudent mezoni orqali amalga oshirildi. 87 Bunda tajriba va nazorat guruhlari tarbiyalanuvchilarining olgan baholarining о‗rta arifmetik qiymati, samaradorlik koeffitsiyenti, variatsiya koeffitsiyenti, dispersiya va о‗rtacha kiymatlarning ishonchlilik oraligi aniqlandi. Ishonchlilik darajasi uchun tanlab olingan qiymat =0.5 bо‗lsa, ishonchlilik darajasi 0.95 (95 % )ni tashkil egadi. Ushbu tajriba-sinov ishlari bо‗yicha baholar tahlilining natijalari 3.1jadvalda keltirilgan. Hisoblashlar Styudent mezoni asosida olib borildi. 1-jadval Tajriba Nazorat guruhlari guruhlari Baho qiymati Mos baholar soni Vaholarning о‗rta arifmegik qiymati Samaradorlik koeffitsiyenti 543 543 19 21 25 7 12 46 Xt*=3,9076 Xn*=3.4 =XT*/XN*=1.1493 X ning ishonchlilik ehtimollik 3,8465<x*<3.9688 3.3442<x*<3.45 oralig‗i 77 2- jadvalda tajriba guruhlarida ―5 sonigacha qо‗shish va ayirish amallarini о‗rganish‖ mavzusi bо‗yicha о‗tkazilgan pedagogik tajribada tasodifiy miqdor magematik kutilmasining nazariy qiymati uchun ishonchlilik oralig‗ini aniqlash keltirilgan. 3.2-jadval 65 Xi mj 5 19 4 21 3 25 xi mj 95 84 75 ximj x*= ximj xi-x* 254 3.9076 1.0923 88 0.0923 -90.76 3 - jadvalda nazorat guruhlarida ‖5 sonigacha qо‗shish va ayirish amallarini о‗rganish‖ bо‗yicha mavzusi о‗tkazilgan pedagogik eksperimentda tasodifiy miqdor matematik kutilmasining nazariy qiymagi uchun ishonchlilik oralig‗ini aniqlash keltirilgan. Nazorat guruhlarida mashg‗ulotlar an‘anaviy usulda о‗tkazildi . 3.3-jadval N xi mj ximj 65 5 7 35 ximj 4 12 48 221 x*= ximj/N 3.4 xi-x* ( xi-x*)2 ( xi-x*)2 D*=( xi-x*)2/N-1 ( xi-x*)2 1.6 2.56 0.6 0.36 5.04 0.0787 1.1931 0.0085 ( xi-x*)2 5.6648 D*=( xi-x*)2/N-1 0.0885 x =D* 0.2975 *=(*/X*)100% 7.61 =tgm*/N-1 0.061 1 X*- 3.8465 X*+ 3.9688 89 3 46 138 -0.4 0.16 0.8239 x =D* *=(*/X*)100% =tgm*/N-1 X*- X*+ 0.2806 8.2536 0.0577 3.3422 3.4577 1- rasmda X* (baholar)ning о‗rtacha arifmetik qiymati va ishonchlilik ehtimolik oralig‗i keltirilgan. 1 - rasm X* ning ishonchlilik extimolik oraligi. Bu oralik tajriba guruhlarida 3,8465<x*<3.9688ni, nazorat guruhlarida esa 3.3442<x*<3.4577 ni tashkil etdi. Yuqorida bigta mavzu ―5 sonigacha qо‗shish va ayirish amallarini о‗rganish‖ bо‗yicha tajriba-sinov ishlarining matematik-stagistik gahlili keltirildi. Qolgan 4 mavzu bо‗yicha о‗tkazilgan tajriba-sinov ishlarining natijalari ham birinchi mavzu bо‗yicha bajarilgan tartibda matematikstatistik tahlil etildi. Jami mavzular bо‗yicha olingan tajriba natijalari (baholarning о‗rtacha arifmetik kiymatlari Xt* Xn * va mashgulotlarning koeffitsiyentlari -) 3.4 -jadvalda keltirilgan. Tajriba-sinov ishlarining yakuniy natijalari 90 samaradorlik 4-jadval. Mavzular Xt* Xn* 1. Bosh ―A‖ harfini о‗rganish 2. 5 sonigacha qо‗shish va ayirish amallarini о‗rganish. 3,907692 Uchburchak, tо‗rtburchak, kvadrat va doira 3,907692 3,492308 1,118943 3. 4,092308 3,676923 1,1 12971 3,4 1,149321 shakllarini о‗rganish Ijobiy ekologik ta‘sirlarni о‗rganish 4. . 5 Shakllarni ustma-ust qо‗yish komyuterli ta‘limiy о‗yinlarni о‗tkazish. Jami mavzular bо‗yicha о‗rtacha qiymatlar 4,2 3,6 1,166667 4,015385 3,6 1,1 15385 4,024615 3,553846 1,132468 2-rasmda mavzular bо‗yicha baholarning о‗rta arifmetik qiymaglari gistogramma shaklida keltirilg‗an. rasm. Mavzular bо‗yicha о‗rta arifmetik qiymatlar. Tajriba guruhlarida baholarning yuqori bо‗lishiga sabab monitor ekranidagi mageriallar bir vaqtning о‗zida ranglarning jilolanib turishi, musiqa, tovush berilishi, harakat, animatsiali jozibali samaralar bilan bolalarga taqdim materiallarning etilishi dinamik va bolalarning (jonli) holda faollashuvi, berilishi, multimediali bolalar diqqatini barqarorlashtirilishi, bola miyasining ikkala yarim sharining bir vaqtda ishlashi, bolalarning о‗rganiladigan materialga qiziqishi va ishtiyoqining ortishi natijasidadir. 91 1-rasmda jami mavzular bо‗yicha baholarning о‗rta arifmetik qiymatlari diagrammasi keltirilgan. 3-rasm. Jami mavzular bо‗yicha baholarning о‗rtacha arifmetik qiymatlarining diagrammasi. Shunday qilib, MTMlarda multimedia texnologiyasini tatbiq etish natijasida mashg‗ulotlarning о‗rgacha samaradorlik koeffitsiyenti =1.13 ni tashkil etdi. Bu esa ushbu ilmiy-tadqiqot ishida ishlab chiqilgan multimedia texnologiyasiga asoslangan metodikani samarali ekanligini va tadkiqotning ilmiy farazini tasdiqlaydi. 92 III bob bо„yicha xulosa Tajriba-sinov ishlari multimedia texnologiyasi sharoitida, uning maqsadi, shakli, metodi va multimedia vositalarining о‗zaro boglanishlari natijasida mashgulot samaradorligini aniqlash maqsadida gashkil etildi. Bu borada uning maqsadi, vazifalari va ishchi farazi yoritib berildi, jumladan, tajriba-sinov ishlari о‗tkaziladigan obyektlar aniqlandi va ularda pedagogik eksperement о‗tkazildi. Tajriba-sinov ishlari tо‗rt bosqichdan iborat bо‗lib, birinchi tashxis va bashorat qilish bosqichi (2012-2013), ikkinchi tashkiliy-tayyorgarlik bosqichi (2013-2014), uchinchi amaliy bosqich (2012-2013) va tо‗rtinchi umumlashtiruvchi bosqich (2013) amalga oshirildi. Tajriba-sinov ishlarida 5 ta mavzu bо‗yicha mashgulotlar о‗tkazildi. (Bosh «A» harfini о‗rganish; 5 sonigacha qо‗shish va ayirish amallarini о‗rganish, uchburchak, tо‗rtburchak, kvadrat va doira shakllarini о‗rganish; ijobiy ekologik ta‘sirlarni о‗rganish; shakllarni ustma-ust qо‗yish komyuterli ta‘limiy о‗yinlarni о‗tkazish). Matematik-statistik tahlil MTMlarining ta‘lim jarayoniga multimediali kompyuter texnologiyasining joriy qilinishi hisobiga mashgulotlarning samaradorligi 1.13 oshishini kо‗rsatdi va ilmiy-tadqiqot (dissertatsiya) ishining ilmiy farazini tо‗griligi tasdiqlandi. 93 Xulosa 1. MTMlarining maktabga tayyorlov guruhlari ta‘lim-tarbiya jarayoniga multimedia texnologiyasidan foydalanishning ilmiy-metodik jihatlari asoslandi. Mavzuga tegishli bо‗lgan mulgimedia texnologiyasi tadqiqot obyekti sifatida tadkik qilindi va uning matn, audio, video, animatsiya samarasi, kompakt disklarning yaratilishi va boshka tashkil etuvchilari, shuningdek, multimedia atamasi, tushunchasi, mazmuni, texnologik jarayoni hamda uning shakllanishi analogiya metodidan foydalanib asoslab berildi. 2. Ta‘lim-tarbiya jarayonida multimedia texnologiyasidan foydalanishda elektron darsliklar, qо‗llanmalar va metodik ishlanmalar, taqdimotlardan foydalanish unumli natija beradi. Shular qatorida, Internet ashyolaridan va masofali ta‘limdan ham MTMlarining ta‘lim-tarbiya jarayonida foydalanish maqsadga muvofiqligi kо‗rsatildi. 3. Multimedia vositalari psixologik jihagdan bolalarning faollashuvi, diqqatining barqarorlashishi, bola miyasining ikkala yarim sharining bir vaqtda ishlashi, о‗rganiladigan materialga qiziqishlari va ishtiyoqining ortishi kabi psixologik jihatlarini tashkil etadi. Kompyuterli ta‘limiy va rivojlantiruvchi о‗yinlaridan foydalanishning nazariy masalalari va pedagogik-psixologik jihatlari yangicha texnologik yondoshuvda asoslab berildi. 4. Maktabgacha ta‘lim muassasalarida multimedia texnologiyasidan foydalanishning metodik asoslari ishlab chiqildi. MTMlari uchun kо‗plab multimedia vositalari ignlab chiqilgan, ammo ulardan foydalanish metodikasi ishlab chiqilmaganligini hisobga olgan holda, multimedia texnologiyasi asosida mashgulotlarni о‗tkazish megodikasi yaragildi, tarbiyalanuvchilarning bilimini baholash mezoni ishlab chiqildi. Multimedia texnologiyasi asosida tashkil etilgan. 3. MTM bolalarining yoshiga va ta‘lim dasturiga mosligi e‘tiborga olingan holda MTMlarining maktabga tayyorlov guruhlari о‗quv rejasiga ―Informatika fanidan elementar tasavvurlarni berish‖ yо‗nalishini kiritish va tarbiyalanuvchilarning boshlag‗ich kompyuter savodxonligini shakllantirish taklif etiladi. 94 Foydalanilgan adabiyotlar rо„yxati: О„zbekiston Respublikasi Qonunlari 1. О‗zbekiston Respublikasi Konstitusiyasi /О‗n ikkinchi chaqiriq О‗zbekiston Respublikasi Oliy Kengashining о‗n birinchi sessiyasi, 1992 yil 8 dekabirda qabul qilingan/. – T.: О‗zbekiston. 2001. 11 bet. 2. О‗zbekiston Respublikasining ―Ta‘lim tо‗g‗risida‖gi Qonuni (Barkamol avlod-О‗zbekiston taraqqiyotining poydevori). – T.: Sharq nashriyoti matbaakonserni. 1997. 15 bet. 3. О‗zbekiston Respublikasining ―Kadrlar tayyorlash milliy dasturi‖ (Barkamol avlod-О‗zbekiston taraqqiyotining poydevori). – T.: Sharq nashriyoti matbaakonserni. 1997. 31 bet. 4. ―Bolajon‖ tayanch dasturi. Mirdjalilova. M.SH., Rasulova, D.Sharipova va boshqalar. – T.: 2010. 10-34 bet. 5. ―Maktabgacha yoshdagi bolalar rivojlanishiga qо‗yiladigan davlat talablari‖. – T.: 2012 y. 2-3,56 betlar. О„zbekiston Respublikasi I.A.Karimovning asarlari 6. I.A.Karimov. Barkamol avlod orzusi. – T.: Sharq. 1999. 13-14 bet. 7. I.A.Karimov. Barkamol avlod О‗zbekiston taraqqiyotining poydevori. – T.: Sharq. 1997. 27 bet. 8. I.A.Karimov. О‗zbekiston Mustaqillikka erishish ostonasida. – T.: О‗zbekiston. 2012. 5 bet. 9. I.A.Karimov. О‗zbekiston XXI asr bо‗sag‗asida xavsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari, taraqqiyot kafolatlari. – T.: О‗zbekiston. 2003. 3-5 bet. 10. I.A.Karimov. Milliy istiqlol g‗oyasi: asosiy tushuncha va tamoyillar. – T.: О‗zbekiston. 2000. 5-8 betlar. 11. I.A.Karimov. Yuksak ma‘naviyat yengilmas kuch. – T.: Sharq. 2010. 14 bet. 95 Asosiy adabiyotlar: 12. Abdukadirov A.A. Teoriya i praktika intensifikatsii podgotovki uchiteley fiziko-matematicheskix dissiplin (Aspekt ispolzovaniya kompyuternix sredstv v uchebno-vospitatelnom protsesse). Diss. ... dokt. ped. nauk. - T.: 1990. - 340 s. 13. Abdukodirov A.A., Pardayev A.X. Masofali о‗qitish nazariyasi va amaliyoti. - T.: Fan, 2009. -145 b. 14. Abdukodirov L.A., Begmatova N.X,- Maktabgacha ta‘lim muassasalarida multimedia texnologiyasidan foydalanish uslubiyoti (ukuvuslubiy qо‗llanma). - Karshi: Nasaf, 201 1. - 257 b. 15. Alimov N. Maktabgacha yoshdagi bolalarni matematik ta‘limga tayyorlash // Maktabgacha ta‘lim. - T.: 2005. №2. -B. 7-8. 16. Aripov M., Pudovchenko Y., Aripov K. Osnovi Internet. - T.: Universitet, 2002. - 192 b. 17. Aripov M. Informatika va axborot texnologiyasi asoslari. - T.: Universitet, 2001. - 361 b. 18. Y.Axmedova M. Maktabgacha yoshdagi bolalarning о‗zlashtirish darajasini aniqlash va taxdil qilish. // Bola shaxsini rivojlantirishning dolzarb muammolari mavzusidagi II xalkaro anjuman. - T.: 2008. - 204 b. 19. Abdullayeva S. 6-7 yoshli bolalarning maktab ta‘limiga tayyorgarlik darajasini aniqlashda test usulidan foydalanish // Maktabgacha ta‘lim. 2002. №1. - B. 10-12. 20. Anisimova N.S. Teoreticheskiye osnovi i metodologiya ispolzovaniya multimediynix texnologiy v obucheniye. Diss.kand. ped. nauk. -Sankt-Peterburg, 2002. - 330 s. 21. Adilova S. Multimedia va ularni ta‘lim jarayonida kullash. //Pedagogik ta‘lim, 2001. № 2. - B. 20-21. 22. Apatova P.V. Didakticheskiye aspekti kompyuternogo obucheniY. M.:Pedagogika, 2002. –168 s 96 23. Azlarov T.R. Kompyuter savodining tabakalashgan talablari // Xalk ta‘limi. - Toshkent, 1998. - №2. - B.87-90. 24. Beloshistaya A.V. Matematicheskoye razvitiye rebyonka v sisteme doshkolnogo i nachalnogo obrazovaniY. Avtoref. diss. ... dokt. ped. nauk. M.: 2004. -43s. 25. Bent B. Andersen, Katya van den Brink. Multimedia v obrazovanii: spetsializirovanniy uchebniy kurs. -M.: Obucheniye-Servis, 2005. -216s. 26. Bokiyev R. R., R.Mexmonov, D. Xusniddinova. Bolalar bogchasida boshlag‗ich kompyuter savodxonligi. - Toshkent: Iktisod-moliya, 2010.-1 12 b. 27. Bokiyev P.P., Kdyumova N. Axborot texnologiyalarini о‗qitish metodikasi. Metodik qо‗llanma.- Toshkent, TDPU, 2006. -80 b. 28. Bokiyev P.P., Mamarajabov M.E. Pedagogik dasturiy vositalar va matematik modellashtirish. // Pedagogik maxorat. 2003. - № 2. - B. 73-77. 29. Babanskiy Y.K. O didakticheskix osnovax povisheniya effektivnosti obucheniya//Narodnoye obrazovaniye. 1986. - №11.-S. 105-111. 30. Bondarovskaya V., Nikonova I. Obuchayushaya sistema DIL. // Informatika i obrazovaniye. - № 2. 1990. - S. 115-116. 31. Boymurodov N. Amaliy psixologiY. - T.: Yangi asr avlodi, 2008. 313 b. 32. Begmatova N.X. Bogcha bolalarining bilimini baxolashda multimedia texnologiyasidan foydalanish. Karshi DU axborotnomasi. 2009. -№ 2. - B. 63-66. 33. Bolajon tayanch dasturi. MMXKTMORUM markazi. -Toshkent: 2010. - 213 b. 34. Begimkulov U.SH. Pedagogik ta‘limda zamonaviy axborot texnologiyalarini joriy etishning nazariy asoslari. MonografiY. -T.: Fan, 2007. - 167 b. 97 35. 3akirova F., Ryabsev M. Multimediyniye texnologii kak sredstva sozdaniya novogo pokoleniya uchebno-metodicheskogo obespecheniya uchebnogo protsessa // TDPUning 70 yilligiga bagishlangan konferensiya materiallari. - Toshkent: 2005. - B. 104-106. 36. 3akirova F. Kompyuterizirovanniy metod interaktivnogo obucheniya kak innovatsionnaya texnologiya // Xalkaro ilmiy-amaliy konferensiya materiallari. - T.: 2005. - B. 243 - 245. 37. Inoyatova M. Darsliklar tarixini urganish - mukammal darslik yaratish kafolati // Xalk ta‘limi.. 2005.- № 4-B 23-25. 38. Ishmuhammedov R., Abdukodirov A., Pardayev A. Ta‘limda innovatsion texnologiyalar. - T.: Iste‘dod, 2008. -108 b. 39. Ikramov Dj. Yazik obucheniya matematike. - T.: О‗qituvchi, 1989. 176 b. 40. Kalmikova Z.I. Produktivnoye mishleniye kak osnova obuchayemosti. -M.: Pedagogika, 1981. -200 s. 41. Korkina A.Y. dlya doshkolnikov. mejdunarodnaya // Kompyuternoye Aktualniye konferensiya razvivayushiye problemi, "Primeneniye programmi perespektivo novix XVII texnologiy (kompyuterniye) v obrazovanii", 2006.- Troitsk. - 28-29 s. 42. Klemisheva N.V. Multimedia kak didakticheskoye sredstvo visshey shkoli. Avtoref. diss. ... kand. ped. nauk. - Kaliningrad: 1999. - 22 s. 43. Kompyuterniye igri. Obucheniye i psixologicheskaya razguzka // Znaniye, 1988. -96 s. 44. Kudryavsev V.V., Aliseychik P.A., Strogalov A.S. Ob algoritmizatsii protsessa obucheniya // Trudi konferensii "Aktualniye problemi prikladnoy matematiki informatiki i informatsionnix texnologiy" - Al-Xorazmiy. - T.: 2009. - S. 50-52. 98 45. Krasnova G. A., Belyayev M.I., Solovov A.V. Texnologiya sozdaniya elektronnix obuchayushix sredstv: 2-ye izdaniye. -M.: MGIU, 2002.-304 s. 46. Kamoliddinov M., Vaxobjonov B. Innovatsion pedagogik texnologiya asoslari. - Toshkent: Talkin, 2010. - 126 b. 47. Multimediyniye texnologii i distansionnoye obucheniye Voronov M.V., Pimenov V.I. 2000. - № 1(12).-S. 67-69. 48. ―Maktabgacha ta‘limda yangi pedagogik va axborot texnologiyalarini tatbik etishning dolzarb masalalar‖ mavzusidagi Respublika ilmiy-amaliy konferensiya materiallari. 65.Mirkosimova I. Ta‘lim - Karshi: va tarbiya 2010.- 5-6 jarayonida may. yangi - 295 b. pedagogik texnologiyalardan foydalanish // Maktabgacha ta‘lim - T.: - № 2. - 2002. B. 3-5. 49. Margulis YE., Kosov Y., Melejik Y. Kompyuterniye igri v obuchenii //Informatika i obrazovanii.-1990. -№2. - S. 66-71. 50. Madraximov A.R., Raxmonkulova SI. Osnovi Internet i yego ispolzovaniye. Ucheb.posobiye. - T.: ABL-SOLT, 2001. - 176 s. 51. Novoseleva SL. Problema informatizatsii doshkolnogo obrazovaniya //Informatika i obrazovaniye, 1990. -№2. - 45 s. 75.Novoseleva SL., Petku G.T. Kompyuterniy mir doshkolnika. - M.:Novaya shkola, 1997. - 128 s. 52. Nurakova L.S. Problemi informatizatsii doshkolnogo obrazovaniya //Informatika i obrazovaniye. 1990. - № 1. 53. Ogolsova N.N. Multimediyniye proyekti kak sredstvo povisheniya kvalifikatsii pedagogov. Diss.. .kand. ped. nauk. - Novokuznetsk, 2007. 140 s. 54. Ochilov M. О‗qitish usuli - pedagogik texnologiyaning asosiy komponenta //Xalk ta‘limi. - T.: -№ 6. -1999. - B. 32-35. 55. Ruzimurodov O.N., Xaydarov T. Masofadan о‗qitish texnologiyalari va tamoyillari - T., Istikbol. 2006. - 74 b. 99 56. Reuskaya I. NIT v doshkolnom obrazovanii // Informatika i obrazovaniye. -№ 2. 1990. - 91 s. 57. Robert I.V. Noviye informatsionniye texnologii v obuchenii: didakticheskiye problemi, perspektivi ispolzovaniya // Informatika i obrazovaniye. 1991. -№ 4. -S. 18-25. 58. Starodubsev V.A. Kompyuterniye i multimediyniye texnologii v yestestvenno nauchnom obrazovanii. - Tomsk: Deltoplan, 2002. – 220b. 59. Umarova N. Kompyuter texnologiyalarini uku’ jarayoniga tatbik qilishdagi duch kelinadigan kiyinchiliklar. - T.: Xalk ta‘limi, 2006. -№ 7. B. 68-70. 60. Umarova M.X. Maktabgacha ta‘lim yoshidagi bolalarga atrofmuxitga ma‘suliyatli munosabatni shakllantirish metodikasi. Diss. ... ped. fan. nom.-T.: 2009.-210 6. Kо„shimcha adabiyotlar: 61. Adamenko M.V. Kompyuter dlya malishey. M.: Mayor, 2005. 62. Dzyuba P.P. Didakticheskaya kopilka vospitatelya detskogo sada. Rostov-na-Donu: Feniks, 2008. 63. Dzyuba P.P. Prakticheskaya kopilka vospitatelya detskogo sada. Rostovna-Donu: Feniks, 2007. 64. Krupenchuk O.I. Gotovim ruku k pismu: Risuem po kletochkam. SPb.: Izdatelskiy dom «Litera», 2009. 65. Krupenchuk O.I. Ladushki: Palchikoviye igri dlya malishey. SPb.: Izdatelskiy dom «Litera», 2008. 66. Krushelnikova O.I., Tretyakova A.N. Vpravo-vlevo, vverx-vniz: Razvitiye prostranstvennogo vospriyatiya u detey 6-8 let. M.: TS «Sfera», 2007. 67. Leontyev V.P. Kompyuter. Tvoya pervaya kniga. M.: OLMA Media Grupp, 2008. 100 68. Rimchuk N. Palchikoviye igri i razvitiye melkoy motoriki. Originalniye palchikoviye igri. Ranneye razvitiye malisha. Rostov-na-Donu: Vladim. M.: RIPOL-klassik, 2008. 69. Sokolova YE.V., Nyankovskaya N.N. Shkola dlya doshkolyat. Bolshaya kniga razvivayushix zadaniy dlya doshkolnikov. Znakomimsya s bukvami, razvivayem rech i motoriku ruki, uchimsya schitat. Posobiye dlya detey 5-6 let. Yaroslavl: Izd-vo «Akademiya razvitiya». M.: OOO «Izdatelstvo Astrel», 2006. 70. Tur S.N. Uchebnik-tetrad po informatike dlya 1-go klassa. SPb.: BXVPeterburg, 2008. 71. Tur S.N., Bokuchava T.P. Metodicheskoye posobiye po informatike dlya uchiteley 1-x klassov obsheobrazovatelnix shkol. SPb.: BXV-Peterburg, 2005. 72. Xolodova O. Yunim umnikam i umnitsam: Zadaniya po razvitiyu poznavatelnix sposobnostey (6-7 let) / Metodicheskoye posobiye, 1-y klass. + Programma kursa «RPS». M.: Rostkniga, 2008. 73. Xolodova O. Yunim umnikam i umnitsam: Zadaniya po razvitiyu poznavatelnix ' sposobnostey (6-7 let): Rabochiye tetradi: V dvux chastyax. M.: Rostkniga, 2009. 74. Vot, Uolles. Microsoft Office 2007 «dlya chaynikov». M.: OOO «I.D. Vilyame», 2008. 75. Gukin, Den. Microsoft Office Word 2007 «dlya chaynikov». M.: OOO «ID. Vilyame», 2008. 76. Gukin, Den. Microsoft Office PowerPoint 2007 «dlya chaynikov». M.: OOO «I.D. Vilyame», 2008. 77. Tabdullina Z.M. Razvitiye navikov raboti s kompyuterom u detey 4-7 let. Planirovaniye zanyatiy, rekomendatsii, didakticheskiy material, konsultatsii dlya roditeley. Volgograd: Uchitel, 2010. 78. Tetrad s zadaniyami dlya razvitiya detey: Igrovaya informatika. V dvux chastyax. IP Burdina S.V. 79. Tetrad s zadaniyami dlya razvitiya detey: Doshkolniye propisi v kletku. V dvux chastyax. IP Burdina S.V.. 101 80. Tetrad s zadaniyami dlya razvitiya detey: Risuem po kletochkam. V dvux chastyax. IP Burdina S.V. 81. Rabochaya tetrad: Chudesnaya kletochka. V dvux chastyax. M.: Izdatelstvo «Adonis», 2009. Internet saytlar: 82. www.tdpu.uz 83. www.pedagog.uz 84. www.ziyonet.uz 85. www.edu.uz 86. www.wikipedia.org 102