Eindrapport

Transcription

Eindrapport

Project SOWEDO
Oriëntatie van Sociaal Werk op Duurzame
Ontwikkeling
Groeneweg 151, 3001 Heverlee
016 375 100 (122) (159)
Project SOWEDO
Oriëntatie van Sociaal Werk op Duurzame Ontwikkeling
Eindrapport
2
Inhoud
Inleiding ...................................................................................................................... 7
I
Achtergrond en tot stand komen van het project.................................................. 8
1
Aanleiding .............................................................................................................. 8
2
2.1
2.2
2.3
Probleemstelling en uitgangspunten........................................................................... 9
Nood aan een nieuwe basisvisie ................................................................................ 9
De feitelijke band tussen sociale en ecologische problemen .......................................... 9
Een ontluikende internationale beweging en literatuur.................................................10
3
3.1
3.2
3.3
Een eerste projectaanvraag .....................................................................................11
Schrijfstimulus .......................................................................................................11
Doelgroep(en) en doelstellingen ...............................................................................11
Onderzoeksaanpak .................................................................................................11
4
4.1
4.2
Het project SOWEDO ..............................................................................................13
Projectaanvraag .....................................................................................................13
Het projectopzet.....................................................................................................13
4.2.1 Beknopte beschrijving............................................................................................................. 13
4.2.2 Bijdrage tot duurzame ontwikkeling.......................................................................................... 14
4.2.3 Concrete doelstellingen en indicatoren ...................................................................................... 16
II
Projectbeschrijving ............................................................................................ 17
1
1.1
Organisatie en verloop van het project ......................................................................17
De opstart .............................................................................................................17
1.1.1 Personeelsinvulling en taakverdeling......................................................................................... 17
1.1.2 Startfase ............................................................................................................................... 17
1.1.3 Eerste bijeenkomst reflectiegroep............................................................................................. 17
1.2
1.3
Samenwerking met DHO Vlaanderen.........................................................................18
Activiteiten ............................................................................................................19
1.3.1
1.3.2
1.3.3
1.3.4
Chronologisch overzicht .......................................................................................................... 20
Reflectiegroep........................................................................................................................ 20
Studiedagen .......................................................................................................................... 22
Andere activiteiten ................................................................................................................. 25
1.4
Het onderzoekswerk ...............................................................................................26
1.4.1 Conceptueel onderzoek ........................................................................................................... 26
1.4.2 Onderzoek naar DO in het werkveld.......................................................................................... 27
1.5
Output ..................................................................................................................28
2
2.1
2.2
2.3
Lerend netwerk ‘Oriëntatie van sociaal werk op DO’ ....................................................31
Doelstelling............................................................................................................31
Bijeenkomsten .......................................................................................................31
Deelnemers aan het lerend netwerk..........................................................................40
3
III
Conceptueel onderzoek ...................................................................................... 43
1
Probleemstelling en opzet........................................................................................43
2
2.1
2.2
De urgentie van ecologische rechtvaardigheid ............................................................45
De eco-sociale crisis................................................................................................45
Duurzame ontwikkeling als een transitieproces...........................................................46
2.2.1 De uitdaging .......................................................................................................................... 46
2.2.2 Complexe strategieën ............................................................................................................. 47
3
3.1
3.2
Een normatief kader voor de verhouding tussen SW en DO..........................................52
Definitie van Sociaal Werk .......................................................................................52
De Brundtlanddefinitie van DO .................................................................................54
3.2.1 Definitie ................................................................................................................................ 55
3.2.2 Een politiek concept................................................................................................................ 56
3.2.3 De normatieve principes van DO .............................................................................................. 57
3.3
3.4
De definities van SW en DO aan elkaar getoetst .........................................................60
SW en DO binnen het Vlaamse beleidskader ..............................................................63
3.4.1
3.4.2
3.4.3
3.4.4
De definitie van DO uit het decreet DO...................................................................................... 63
Situering t.o.v. het Brundtlandkader ......................................................................................... 64
Drie dimensies ....................................................................................................................... 64
De procespijler....................................................................................................................... 70
3.5
Enkele slotopmerkingen ..........................................................................................71
4
4.1
4.2
Ecologie en duurzaamheid binnen de SW-literatuur.....................................................72
De status questionis getoetst ...................................................................................72
Ecologische theorieën in het SW ...............................................................................75
4.2.1
4.2.2
4.2.3
4.2.4
4.2.5
De ‘ecologische’ systeemtheorie ............................................................................................... 76
De eco-kritische benadering .................................................................................................... 78
Een eerste bundeling van inzichten........................................................................................... 79
Ecological social work ............................................................................................................. 85
De ‘eco-social approach’.......................................................................................................... 89
5
5.1
Maatschappelijke paradigmaverandering ...................................................................96
Naar een ecologisch paradigma ................................................................................96
5.1.1 Wereldbeeld en mensbeeld ...................................................................................................... 97
5.1.2 Ethiek en handelingsperspectieven ........................................................................................... 98
5.2
Enkele toepassingsdomeinen ...................................................................................99
5.2.1 Een nieuwe welzijnstheorie...................................................................................................... 99
5.2.2 Normatieve professionaliteit .................................................................................................. 100
5.2.3 Het empowermentparadigma ................................................................................................. 100
6
6.1
Een kader voor DO in de praktijk van het sociaal werk .............................................. 102
De eco-sociale benadering van het sociaal werk ....................................................... 102
6.1.1 Een basisvoorstelling van SW en DO ....................................................................................... 102
6.1.2 Verbreding van de ‘eco-social approach’.................................................................................. 103
6.1.3 De eco-sociale benadering als actieparadigma ......................................................................... 104
6.2
6.3
Empowerment en DO ............................................................................................ 105
Sociaal kapitaal en veerkracht................................................................................ 106
6.3.1 Veerkracht .......................................................................................................................... 106
6.3.2 Sociaal kapitaal.................................................................................................................... 108
6.4
DO en de praktijk van het sociaal werk ................................................................... 110
4
IV
DO in de praktijk van het sociaal werk ............................................................. 112
1
1.1
Aanpak en werkwijze van het onderzoek ................................................................. 112
Interviews ........................................................................................................... 112
1.1.1 Onderzoeksvragen................................................................................................................ 112
1.1.2 Werkwijze ........................................................................................................................... 112
1.2
Focusgroepen ...................................................................................................... 115
1.2.1 Reflectiebijeenkomst over de methodologie van het onderzoek .................................................. 115
1.2.2 Themaselectie en samenstelling ............................................................................................. 116
1.2.3 Het verloop van de focusgroepen ........................................................................................... 117
2
2.1
2.2
Resultaten van de interviews ................................................................................. 119
Wat verstaan sociale organisaties onder het begrip DO? ............................................ 119
DO in de kernopdracht van de organisatie ............................................................... 121
2.2.1
2.2.2
2.2.3
2.2.4
Enkele voorafgaande bemerkingen ......................................................................................... 121
Lijst van criteria ................................................................................................................... 122
Wijze van toetsing................................................................................................................ 123
Bespreking van de resultaten................................................................................................. 125
2.3
2.4
2.5
Hefbomen en stimulansen ..................................................................................... 129
Nood aan vorming ................................................................................................ 130
Verwachtingen t.a.v. de opleiding SW ..................................................................... 131
2.5.1 DO-klemtonen voor de opleiding ............................................................................................ 131
2.5.2 DO in de SW-opleiding .......................................................................................................... 133
3
3.1
3.2
3.3
3.4
Resultaten van de focusgroepen ............................................................................. 134
Consumptiesamenleving en duurzaamheid vanuit de invalshoek van de
schuldhulpverlening .............................................................................................. 134
Welzijnswerk en lokaal sociaal beleid ...................................................................... 137
De relatie tussen lokaal sociaal beleid en lokaal beleid rond DO .................................. 138
SW en DO in milieu- en DO-organisaties.................................................................. 139
4
Voorbeelden van goede praktijk ............................................................................. 142
V
Aanbevelingen voor opleiding, werkveld en beleid ........................................... 146
1
Algemene bedenkingen en aanbevelingen................................................................ 146
2
Opleiding sociaal werk........................................................................................... 148
3
Werkveld van het sociaal werk ............................................................................... 149
4
Beleid ................................................................................................................. 152
Besluit...................................................................................................................... 154
Literatuur................................................................................................................. 156
1
Ecologische crisis, ecofilosofie en duurzame ontwikkeling .......................................... 157
2
Sociaal Werk........................................................................................................ 162
3
Sociaal werk, ecologie en duurzame ontwikkeling ..................................................... 166
4
Ecologische rechtvaardigheid ................................................................................. 170
5
Duurzame ontwikkeling, educatie en onderwijs ........................................................ 171
5
Overzicht bijlagen
Bijlage I : Verslagen
1.
Reflectiegroep SOWEDO 27 november 2007
2.
Eerste samenkomst lerend netwerk SOWEDO 21 maart 2008
3.
Verwachtingen leden lerend netwerk SOWEDO mei 2008
4.
Tweede samenkomst lerend netwerk SOWEDO 29 mei 2008
5.
Derde samenkomst lerend netwerk SOWEDO 2 september 2008
6.
Vierde samenkomst lerend netwerk SOWEDO 20 oktober 2008
7.
Reflectiegroep SOWEDO 16 december 2008
8.
Vijfde samenkomst lerend netwerk SOWEDO 20 februari 2009
9.
Zesde samenkomst lerend netwerk SOWEDO 8 mei 2009
10.
Studiedag ‘Duurzame ontwikkeling: een nieuw paradigma voor sociaal werk?’, Leuven, 28
mei 2009
11.
Reflectiegroep SOWEDO 11 juni 2009
12.
Zevende samenkomst lerend netwerk SOWEDO 18 september 2009
13.
Reflectiegroep SOWEDO 27 oktober 2009
Bijlage II : Documenten studiedagen
1. Studiedag 28 mei 2009: ‘Duurzame ontwikkeling een nieuw paradigma voor sociaal werk?’
1.
2.
3.
4.
5.
6.
Programma
Bijdrage Tine Van Regenmortel – HIVA
Bijdrage Jo Voets – Bethanië Genk
Tekst Frank Van Vaerenbergh – OCMW Mol
Tekst Moo Laforce – Wonen en werken – Leuven
Verslag van het panelgesprek
2. Studiedag 23 oktober 2009: ‘Facetten van duurzaamheid’
1.
Informatietekst conferentiemap
2. Verslag van de workshops
Bijlage III : Onderzoeksgegevens
1. Bezochte organisaties
1. Interviews
2. Groepsinterviews
2. Bezochte websites
3. Vragenlijst onderzoek
4. Verslagen focusgroepen
1. Focusgroep consumptiesamenleving en duurzaamheid vanuit invalshoek: schulden –
bemiddeling – begeleiding
2. Focusgroep welzijnswerk – lokaal sociaal beleid
3. Focusgroep relatie lokaal sociaal beleid – beleid duurzame ontwikkeling
4. Focusgroep sociaal werk en DO in milieu- en DO-organisaties
Bijlage IV : Deelname aan lezingen, colloquia, congressen e.d.
Bijlage: Organisatiefiches
6
Inleiding
Vandaag valt niet meer te ontkennen dat onze samenleving in een ernstige sociaal-ecologische
crisis zit. Het antwoord daarop vergt een grote transitie naar een duurzame samenleving. Geen
enkel domein van de samenleving zal daar buiten kunnen blijven. Elke sector van de
samenleving zal in die transitie dus zijn eigen – d.i. binnen de eigen verantwoordelijkheid
liggende – bijdrage moeten leveren. Daarover gaat duurzame ontwikkeling als een proces van
maatschappelijke verandering.
Ook het sociaal werk krijgt dus hoe dan ook te maken met duurzame ontwikkeling. Daarbij
kunnen we uitgaan van minstens twee fundamentele perspectieven. Enerzijds heeft het sociaal
werk een zeer breed werkterrrein, en staat het zo in verbinding en in relatie met grote groepen
van de bevolking. Anderzijds is het sociaal werk vanuit zijn eigen inhoudelijke oriëntatie
betrokken op een aantal thema’s die voor een duurzame ontwikkeling van groot belang zijn. Om
er maar enkele van te noemen: aandacht voor sociale rechtvaardigheid en mensenrechten,
werken aan gemeenschappelijk welzijn en actief burgerschap.
De bekommernis om en het respect voor ecologische grenzen bleef evenwel tot nu toe
grotendeels buiten het aandachtsveld van het sociaal werk. De feitelijk groeiende band tussen
vele sociale en ecologische problemen heeft er wel voor gezorgd dat heel wat organisaties uit
het sociaal werkveld aspecten van ecologische duurzaamheid hebben opgenomen, en
geïntegreerd binnen hun werkingsprincipes. Een aantal organisaties die werken aan arbeidszorg
en bedrijven uit de sociale economie zijn daarvan een goed voorbeeld.
Dergelijke ontwikkelingen hebben er echter nog niet toe geleid dat duurzame ontwikkeling
gezien wordt als een centraal aandachtspunt en/of als een nieuw kader voor het sociaal werk.
En daar wilde het project SOWEDO wat aan doen. Met dit rapport willen we laten zien dat we
daartoe in Vlaanderen al enkele belangrijke bakens hebben uitgezet..
Wat voor ligt is het eindrapport van het project SOWEDO – ‘Oriëntatie van sociaal werk op
duurzame ontwikkeling’ dat verliep in twee gesubsidieerde fases, gespreid over twee jaar: van
september 2007 tot oktober 2009. En zoals dat meestal het geval is wanneer de ambities hoog
liggen, is het werk nog lang niet klaar. Maar we hopen dat anderen verder zullen bouwen op de
fundamenten die we probeerden te leggen.
Dit eindrapport is als volgt opgebouwd: Deel I beschrijft de aanloopperiode tot dit project, met
zijn aanleiding en achtergronden. Deel II geeft een overzicht van de activiteiten die gedurende
het project ondernomen werden. Deel III heeft betrekking op het eerste luik van het project, nl.
een conceptueel onderzoek naar de relatie tussen sociaal werk en duurzame ontwikkeling. Deel
IV geeft ons onderzoek weer naar de stand van zaken wat duurzame ontwikkeling op het
werkveld van het sociaal werk betreft. Het geheel wordt in deel V afgesloten met een aantal
aanbevelingen naar de opleidingen, het werkveld en het beleid.
We geven hier nog even mee dat we doorheen dit rapport ‘duurzame ontwikkeling’ en ‘sociaal
werk’, omwille van hun veelvoudig gebruik, afkorten als resp. DO en SW.
Ten slotte willen we de Vlaamse Regering bedanken voor de financiële mogelijkheden die ze ons
geboden heeft om dit project uit te voeren.
Hilde Bevers
Jef Peeters
7
I
Achtergrond en tot stand komen van het project
Dit deel beschrijft de aanleiding en achtergronden die geleid hebben tot het tot stand komen
van het project, alsook zijn historiek tot aan de goedkeuring ervan.1 Het belang van dit deel zit
in belangrijke mate in de mogelijkheid om de ideeënontwikkeling in de aanloop tot het project
te volgen. Dat sluit tevens aan bij de vaststelling dat ook in de loop van het project zelf de
inhoud ervan ging verschuiven door het toenemende procesmatige karakter van het project. We
komen daar later nog op terug.
1
Aanleiding
In oktober 2004 namen het adjunct-departementshoofd en twee docenten van het departement
Sociale School Heverlee (SSH) van de Katholieke Hogeschool Leuven deel aan het Global Social
Work Congress ‘Reclaiming Civil Society’ van oktober 2004 in Adelaïde, Australië. Daar vond een
presentatie en workshop plaats over ‘Social Work and ecological consciousness’ door John
Coates, Fred Besthorn, Mary Rogge en Maria Bartlett (Canada en VS)2. Het materiaal van die
workshop werd doorgespeeld aan Jef Peeters, docent sociale filosofie en ethiek, die zich al van
einde jaren 1970 inlaat met het sociaal-ecologische denken.
Wat nader onderzoek maakte al snel duidelijk dat Coates en Besthorn de voortrekkers zijn van
een beweging in het Sociaal Werk (SW) voornamelijk in Noord-Amerika die zich profileert als
‘Ecological Social Work’. Die ontdekking was het vertrekpunt voor eigen reflectie over de relatie
tussen ecologie en SW. Het betekende ook de start voor het zoeken naar ruimte en
mogelijkheden voor een verdere verkenning van het concept en de vertaling daarvan naar de
Europese en Vlaamse context. De idee voor een project was geboren.
Om een project te kunnen opstarten en daarvoor financiering te zoeken, werd een eerste
probleemstelling op papier gezet, waarvan hieronder de tekst wordt weergegeven.3
1
Herwerking van: J. Peeters (2008), ‘SOWEDO. Achtergrond en tot stand komen van een project’,
KHLeuven, dept. SSH.
Beschikbaar: http://www.dhovlaanderen.be/files/Sowedo%20-%20achtergrond%20en%20ontstaan.pdf
2
Coates, J., F. Besthorn, M. Rogge & M. Bartlett (2004), ‘Social Work and ecological consciousness’,
presentatie, Global Social Work Congress, 2-5 oktober, Adelaïde, Australië. Powerpoint beschikbaar op:
http://www.ecosocialwork.org/austr.htm (26-9-09)
3
Overgenomen uit J. Peeters (2005), ‘Ecologisch sociaal werk. Een verkennend onderzoek naar het concept
en de mogelijke impact ervan op de opleiding en het werkveld van het sociaal werk’, conceptnota,
KHLeuven, dept. SSH, mei 2005.
8
2
2.1
Probleemstelling en uitgangspunten
Nood aan een nieuwe basisvisie
SW is ontstaan in de cultureel-ideologische context van het modernisme, ondermeer
gekenmerkt door economisme, consumisme, industrialisme, progressisme en individualisme.
Aan de basis daarvan ligt een dualistisch en fundamenteel antropocentrisch mensbeeld, en een
reductionistische kijk op de werkelijkheid. Ondanks haar banden met een sociaal-kritische
traditie blijft de visie van het sociaal werk - op o.a. welzijn, rechten, rechtvaardigheid,
emancipatie, arbeid etc. - tot op vandaag schatplichtig aan het modernisme. Opvattingen over
welzijn en emancipatie blijven al te zeer gekoppeld aan voorwaarden van economische groei en
verwachtingen van technologische vooruitgang. Verder wordt de fundamentele betekenis
veronachtzaamd van de inherente band die de mens met zijn natuurlijke omgeving heeft. Die
natuur blijft teveel 'achtergrond' voor het menselijk bestaan in plaats van dat hij als 'grond'
ervan erkend wordt.
Dat heeft voor gevolg dat de consequenties van de ecologische crisis voor het beroep van SW zowel op het vlak van visie als van nieuwe eisen en taken - nog niet grondig in overweging
werden genomen. Ondanks haar sterke traditie van sociale actie op allerlei vlakken betekent dat
vandaag meer dan een blinde vlek die nog ingevuld moet worden. De traditie en missie zelf van
SW als maatschappijvernieuwende kracht staan daarbij op het spel. Indien SW zijn basisconcepten niet herdenkt vanuit een visie die de ecologische uitdaging ter harte neemt, dan veroordeelt
SW zichzelf tot symptoombestrijding, en daarmee tot verdere incorporatie in het bestaande
maatschappelijk systeem en tot legitimatie van de heersende cultuur. John Coates spreekt in dit
verband van een ‘domesticated profession’. Die uitdaging impliceert ook dat SW verder moet
gaan dan 'duurzame ontwikkeling' (DO). Heel wat auteurs wijzen er immers op dat dit concept
aanleiding geeft tot heel wat tegenstrijdige interpretaties omdat het in belangrijke mate een
uiting is van een maatschappelijk compromis tussen ecologische eisen en het dominante
economisch model4.
Het gaat er niet om de traditie van het SW achter te laten, wel om haar vruchtbaar te laten zijn
vanuit herijkte grondslagen. Wat betekent het om 'mensen tot hun recht te laten komen' in een
context waarin het besef van menselijke eindigheid zich opdringt? En welke essentiële rol speelt
onze inherente band met de rest van de natuur daarin? Dergelijke vragen zijn vandaag
basisvragen voor SW. Het zou daarbij fout zijn om de erkenning van menselijke eindigheid als
'noodlot' op te vatten. Al zal rouw en rouwbegeleiding bij het los(moeten)laten van
modernistische mythes en illusies wel een belangrijke opgave worden voor het SW. Het komt er
echter vooral op aan de huidige situatie te leren begrijpen als een nieuwe kans op grotere
menselijkheid. In het verlies van de modernistische illusie ligt immers tezelfdertijd een
hervinden van wie wij, mensen, zijn. Van centraal belang is daarbij het inzicht dat 'grenzen' niet
louter spijtige 'beperkingen' zijn. Grenzen zijn 'constitutief' voor wie we zijn, en in die zin ook
voorwaarde voor een betekenisvol leven.
2.2
De feitelijke band tussen sociale en ecologische problemen
Bovenstaande vraag naar een nieuwe basisvisie dringt zich bovendien op vanuit de praktijk van
het SW. Hoe langer hoe meer problemen waar SW mee te maken krijgt zijn direct verbonden
met ecologische problemen, bijvoorbeeld: gezondheidsproblemen, woonkwaliteit, toegang tot
noodzakelijke hulpbronnen (water, energie, e.d.), demografische problemen, migratie,
conflicten, internationale rechtvaardigheid (cf. 'ecologische schuld'), vraag naar leefbare en
duurzame levensstijlen, teloorgang van natuur als bron van menselijk welzijn etc.5
4
Cf. o.a.: Sachs, W. (1999), Planet Dialectics. Explorations in Environment and Development, Zed Books,
London/New York; Jones, P.T. en R. Jacobs (2005), ‘Duurzame ontwikkeling is een contradictio in terminis’,
Streven, nr.3, 195-207; Peeters, J. (1999), ‘Duurzame ontwikkeling of duurzame levenswijze’, Ethische
perspectieven, jg.9, nr.1, 1999, p.16-26.
5
Op het congres in Adelaïde werd een overzichtstabel verspreid die mileuvraagstukken koppelt aan SW-
9
Er zijn wel heel wat bewegingen en organisaties met dergelijke vragen bezig. Het gaat dan
bijvoorbeeld om derdewereldorganisaties als Vredeseilanden en Broederlijk Delen, of milieuorganisaties als Ecolife en Dialoog, organisaties die dikwijls ook lid zijn van de koepel VODO
(Vlaams Overleg voor Duurzame Ontwikkeling). Maar dat gebeurt grotendeels buiten het SW als
professie om. Het SW vindt in haar eigen traditie – wellicht met uitzondering van delen van het
opbouwwerk - immers te weinig bronnen om in het omgaan met ecologische vraagstukken het
voortouw te nemen. Ten aanzien van het maatschappelijke actieveld dient SW dus een inhaaloperatie uit te voeren. Dat is des te belangrijker omdat vandaag via het concept de band tussen
sociale en ecologische vraagstukken op de brede maatschappelijke agenda staat.
2.3
Een ontluikende internationale beweging en literatuur
Tegen de geschetste achtergrond tekent zich de laatste jaren binnen SW internationaal een
beweging af van 'Ecological Social Work'. Het gaat om sociaal werkers die vanuit de ervaring
van de ecologische gebondenheid van veel sociale problemen nieuwe praktijken ontwikkelen, en
eveneens eerste aanzetten hebben gegeven voor het herdenken van het sociaal werk vanuit een
ecologisch georiënteerde opstelling. Via de website Global Alliance for a Deep Ecological Social
Work. A Partnership of Social Workers for Environmental Concerns6 kan je kennis maken met
hun uitgangspunten. Je kan er ook een beginnende literatuurlijst raadplegen met eigen
ecologisch onderzoekswerk vanuit SW. Voor het voorjaar 2005 wordt er een nieuw on-line
tijdschrift in het vooruitzicht gesteld: Earth Consciousness: The Journal of Environmental Social
Work and Human Services.7
Een eerste blik op de beschikbare gegevens leert dat de voornaamste auteurs over 'ecologisch
sociaal werk' vooral in Amerika en Canada te situeren zijn. Fundamenteel conceptueel
onderzoek werd o.a. verricht door Fred Besthorn (University of Northern Iowa, USA)8, en een
eerste comprehensieve inleiding gepubliceerd door John Coates (St. Thomas University,
Fredericton, Canada)9. De lectuur daarvan leidde tot de publicatie van een boekbespreking.10
Verder zijn er ook publicaties uit enkele derdewereldlanden waaronder Indië (heeft een redelijk
sterke sociaal-ecologische traditie), Zuid-Afrika, Egypte en China. Er zijn ook aanzetten voor
een internationaal vergelijkend onderzoek naar de verhouding van sociaal werk t.a.v.
ecologische vraagstukken (bijv. Marlow en Van Rooyen 2001, resp. New Mexico State
University, USA en University of Natal, Zuid-Afrika)11.
Het is vandaag een open vraag in hoeverre en op welke manier sociaal werkers uit Europese
landen, en dus ook in Vlaanderen, reeds aan de slag zijn met ecologische vragen. Het gaat
daarbij zowel om de invloed van de ecologische crisis op de basisconcepten van het SW, als om
de ontwikkeling van nieuwe methodieken en interventies.
interventies: Hoff, M.D, & J.G. McNutt (comp.) (1998), ‘Social Work Practice with Environmental Issues’.
Beschikbaar: http://web.utk.edu/~merogge/POV/mrinterv.html (26-8-09). Zie verder deel III.
6
Global Alliance for a Deep Ecological Social Work. A Partnership of Social Workers for Environmental
Concerns, zie: www.ecosocialwork.org.
7
Daar is tot nu toe niets van gekomen, en de aankondiging is ook van de website gehaald.
8
Besthorn F. (1997), Reconceptualizing social work’s person-in-environment perspective: Explorations in
radical environmental thought, Ph. D. dissertation, University of Kansas.
9
Coates J. (2003), Ecology and Social Work. Toward a New Paradigm, Fernwood Publishing, Halifax.
10
Peeters, J. (2005), ‘Naar een ecologisch sociaal werk’, bespreking van: John Coates, Ecology and Social
Work. Toward a New Paradigm. Ethische perspectieven, jg.15, p.168-171; Oikos, nr.34, 3/2005, p.61-64.
11
Marlow C. and C. Van Rooyen (2001), ‘How green is the environment in social work?’, International Social
Work, 44(2): 241-254.
10
3
Een eerste projectaanvraag
3.1
Schrijfstimulus
Op basis van bovenstaande probleemstelling werd bij de KHLeuven een vraag tot financiële
ondersteuning gericht voor het opstarten van een project rond ‘ecologisch sociaal werk’ (ESW).
Dat resulteerde in de goedkeuring van een ‘schrijfstimulus’ voor het academiejaar 2005-2006,
gefinancierd uit de PWO-middelen van de KHLeuven. Die schrijfstimulus bedroeg 10% opdracht
om het project verder uit te werken en verdere financiering te zoeken.
Een eerste projectfinanciering werd dan aangevraagd in februari 2006 bij de Federale
Overheidsdienst voor Duurzame Ontwikkeling (PODDO) (staatssecretariaat voor DO onder Els
Van Weert) onder de titel: ‘Ecologisch sociaal werk. Een verkennend onderzoek naar het
concept en de mogelijke impact ervan op de opleiding en het werkveld van het sociaal werk’. De
vraag betrof de financiering van twee halftijdse onderzoekers gedurende twee jaar, alsook
werkingsmiddelen. In de aanvraag werd ook de mogelijke bijdrage van het project aan DO
omschreven. Ondanks het positieve onthaal door het kabinet DO leidde de aanvraag niet tot
projectfinanciering. Door de administratie werd als reden opgegeven dat het niet om een
federale materie ging.
De schrijfstimulus werd ook gebruikt om mogelijk geïnteresseerde partners (onder meer koepelorganisaties als Vodo, Viboso, Vosec, etc., organisaties als Ecolife, en geïnteresseerden uit
andere SW-opleidingen) te zoeken en aan te spreken: enerzijds om een beginnend netwerk
rond het thema op te bouwen, anderzijds om deel uit te maken van een begeleidende
werkgroep voor het project. In het project zou die werkgroep een colloquium voorbereiden rond
ESW voor mensen uit de verschillende sociale scholen en het werkveld.
3.2
Doelgroep(en) en doelstellingen
SW heeft zich in belangrijke mate ontwikkeld vanuit de interactie tussen hogescholen voor SW
en het werkveld. Daarbij werden nieuwe ontwikkelingen dikwijls op gang gebracht vanuit
organisaties die zich op nieuwe noden gingen richten. De doelgroep is in algemene termen dat
netwerk voor zover het bestaat, maar ook hoe het verder gestalte moet krijgen, daarin
begrepen: de opleidingen in SW en de sociale werkers in Vlaanderen; organisaties en
verenigingen (met hun koepels) die op het terrein werkzaam zijn rond ecologische en sociale
problematiek in hun samenhang.
Het algemene opzet is het concept van ‘ecologisch sociaal werk’ (ESW) bekendmaken en ingang
doen vinden in Vlaanderen via een rapport, een colloquium en netwerkvorming. Dat betekent
o.a.:
•
•
•
Het concept van ESW ingang doen vinden in de sociale scholen. Het rapport moet materiaal
(een denkkader en aandachtspunten) bevatten dat toelaat opleidingsdoelstellingen, beoogde
competenties en curricula te evalueren op hun ecologische oriëntatie.
Het verbinden van de bestaande expertise in verband met ecologie en duurzaamheid bij
ngo’s met concepten en de praktijk van het SW.
De vraag naar ecologische vorming binnen de sociale sector inventariseren.
3.3
Onderzoeksaanpak
Het onderzoeksproject omvat twee luiken, een conceptueel en een praktijkgericht, die elkaar
aanvullen. Het is daarbij de bedoeling het geheel te begeleiden vanuit een werkgroep van
geïnteresseerde partners, zowel uit de sociale scholen en de universiteiten (masteropleiding),
als het werkveld. Daarbij is die werkgroep ook een belangrijk middel om de netwerkvorming
rond het ESW te bevorderen.
11
Het conceptuele luik bevat een literatuurstudie rond de beschikbare bronnen voor ESW. Een
literatuurstudie is nodig omdat het om een nieuw concept gaat. Naast de hoger vermelde
internationale literatuur, zal onderzocht worden of er vergelijkbare ontwikkelingen bezig zijn in
Europese landen. Verder zullen de teksten rond missie, beroepsprofiel, opleidingsdoelstellingen,
competenties, etc. die vandaag in het SW in Vlaanderen gehanteerd worden, geanalyseerd
worden op hun ecologische oriëntatie. Dat alles zal leiden tot een rapport als uitgangspunt voor
verdere concrete vertaling. Vanuit de literatuurstudie zal daarin bronnenmateriaal bij elkaar
gebracht worden ten behoeve van sociaal werkers, sociale scholen en docenten, maar dat zal
vervolgens vertaald worden naar een referentiekader dat behulpzaam kan zijn voor opleidingen
SW die hun eigen opleiding in dit licht wil evalueren en bijsturen.
Het praktijkgerichte luik behelst een inventariserend onderzoek in Vlaanderen naar bestaande
vormen en methodieken die verband houden met ecologisch sociaal werk. Naast het in kaart
brengen van de expertise die in het werkveld aanwezig is, moet er ook aandacht besteed
worden aan de vragen die in het werkveld bestaan naar de opleiding in het sociaal werk, en
naar specifieke bijscholingen.
Het is dus de bedoeling een eerste basisonderzoek uit te voeren in Vlaanderen dat vervolgens
de discussie in de opleidingen, het werkveld en tussen opleiding en werkveld kan voeden.
Daarom zal het een taak van de werkgroep zijn om te kijken onder welke vorm de informatie
die ter beschikking komt verspreid kan worden.
12
4
Het project SOWEDO
4.1
Projectaanvraag
Bij de verdere zoektocht naar projectmiddelen werd het vorige projectvoorstel onder meer naar
het Vlaamse kabinet van welzijn verstuurd, met de vraag of daar iets in de idee gezien werd.
Welzijn zou geen middelen hebben om dergelijk project te financieren, maar stuurde de vraag
wel door naar het Vlaamse kabinet DO (toen onder Leterme). In het najaar 2006 kregen we
bericht van de diensten van de Vlaamse Overheid dat er ter uitvoering van de Vlaamse
Strategie DO (VSDO) projecten gefinancierd zouden worden, en dat we daarvoor een aanvraag
konden doen. Het project moest dan wel herschreven worden zodat het binnen de termen van
de VSDO paste. De titel werd: ‘Oriëntatie van sociaal werk op duurzame ontwikkeling’, afgekort
tot SOWEDO.
Naar financieringsmogelijkheden moesten we bescheidener zijn (1 halftime medewerker),
waardoor ook de doelstellingen wat afgeslankt werden. Bovendien was het project geconcipieerd
voor twee jaar, terwijl later bleek, toen de projectcriteria bekend werden, dat het enkel om
éénjarige projectperiodes kon gaan. Het project werd daarom in twee fasen opgesplitst, en er
werd financiering aangevraagd voor de eerste fase. In februari 2007 kregen we officieus bericht
dat het project principieel goedgekeurd was. In mei ontvingen we het getekende ministerieel
besluit.
Terwijl de eerste fase bezig was, werd dan tegen 31 maart 2008 bij de Vlaamse overheid de
aanvraag ingediend voor een tweede projectperiode van een jaar. Het oorspronkelijke
projectontwerp werd daarbij aangepast aan het concrete verloop van het project. Voornamelijk
het opstarten van een lerend netwerk bood nieuwe mogelijkheden die we vooraf niet voorzien
hadden.12 Verder moest er rekening gehouden worden met de prioriteiten die in de uitvoering
van de VSDO gesteld werden.
4.2
Het projectopzet
Hieronder volgt de beschrijving van het project zoals het beschreven werd in de goedgekeurde
projectaanvragen. Belangrijke aanvullingen of verschuivingen van de tweede fase t.o.v. de
eerste worden daarbij aangegeven met F1 en F2.
4.2.1
Beknopte beschrijving
Probleemstelling
Wanneer we de huidige relatie tussen het SW in al zijn diversiteit en de componenten van DO
bekijken vanuit de 4 P’s – de drie pijlers (ecologisch, sociaal, economisch) en het participatieve
proceskarakter – dan zien we grosso modo de volgende situatie: het sociale en het
participatieve aspect behoren traditioneel tot de theorie en de praktijk van het SW; het
economische aspect is daarbij aanwezig via de grote aandacht voor arbeid alsook via de uitbouw
van de sociale economie. Aandacht voor ecologische aspecten bleef tot nu toe grotendeels
buiten het aandachtsveld.
De feitelijk groeiende band tussen vele sociale en ecologische problemen heeft er wel voor
gezorgd dat heel wat organisaties op het werkveld van het SW aspecten van ecologische
duurzaamheid hebben opgenomen, en geïntegreerd met de traditionele pijlers van het SW die
we ook binnen DO terugvinden. O.a. binnen de sociale economie zien we goede aanzetten en
voorbeelden van integratie van sociale, ecologische en economische aspecten. Ondanks
dergelijke ontwikkelingen blijft binnen het SW – zoals binnen de samenleving - de idee
dominant dat DO over milieu gaat en daarom niet echt tot de opdracht van het SW behoort. DO
12
Zie daarvoor deel II.
13
wordt daardoor onvoldoende gezien als een centraal aandachtspunt en/of als een nieuw kader
voor SW. Een brede oriëntatie van SW op DO vraagt om het ongedaan maken van die hiaat en
dus ook het ecologische, naast de aanwezige sociale, economische en participatieve
bekommernissen tot één van de integrerende pijlers van het SW te maken.
(F2): De recente maatschappelijke ontwikkelingen rond o.a. het klimaat- en het
energievraagstuk bieden nu echter een nieuwe context waarbinnen ook binnen het SW een
grotere aandacht voor de integrerende visie van DO mogelijk wordt.
Projectvoorstel
Het project heeft de bedoeling om SW meer dan nu het geval is te oriënteren op DO, en de
integratie van ecologische, sociale, economische en participatieve aspecten in het SW
systematisch op te pakken. Daarbij is SW door zijn brede aanwezigheid op allerlei
maatschappelijke terreinen uitermate goed geplaatst om een bijdrage te leveren aan het tot
stand komen van duurzame productieen consumptiepatronen.
Het project behelst enerzijds conceptueel werk. Via een onderzoek van SW-literatuur wordt
onderzocht welke vormen van integratie van aspecten van DO in SW reeds beschreven zijn. Dat
kan de basis leggen voor het bijsturen van basisconcepten van SW zoals die aanwezig zijn in de
opleidingen SW en bij de beroepsgroep van de sociaal werkers.
(F2): Belangrijk is daarbij hoe ethisch geladen basisbeginselen van SW - zoals emancipatie,
empowerment, sociale rechtvaardigheid, mensenrechten – geherformuleerd kunnen worden in
de huidige context van ecologische begrenzing. Aandachtspunten zijn o.a. de relatie tussen
empowerment en duurzame leefstijlen; de mogelijk wederzijdse bevruchting van sociale
economie en maatschappelijk verantwoord ondernemen (MVO).
(F1): Anderzijds zal er een werkgroep opgericht worden met partners uit andere opleidingen
voor SW, en met vertegenwoordigers uit het werkveld, waarbij in eerste instantie
koepelorganisaties worden aangesproken. Die werkgroep kan de basis worden van een
expertisenetwerk voor uitwisseling van ervaringen en praktijken rond DO die in het SW reeds
aanwezig zijn. Via deze werkgroep kan een eerste inventarisatie van dergelijke praktijken en
ermee verbonden methodieken gekoppeld worden aan het conceptueel onderzoek. Dat alles
leidt dan tot een rapportage, presentatie en verdere verspreiding van de verzamelde ideeën en
voorstellen, zowel naar de opleidingen in SW als naar de verschillende sectoren en organisaties
in het SW.
(F2): Anderzijds wordt er aandacht besteed aan het proces van integratie van DO binnen het
SW. Daartoe wordt er gewerkt aan de verdere uitbouw van een lerend netwerk met partners uit
andere opleidingen voor SW, en met vertegenwoordigers uit het werkveld, waarbij zowel
koepelorganisaties, als andere voor het thema relevante organisaties beoogd worden. Binnen
dat netwerk kunnen ideeën rond SW en DO getoetst worden, en kunnen concrete ervaringen en
praktijken rond DO in het SW uitgewisseld worden. Om dat netwerk mogelijk te maken en
verder te voeden met ideeën wordt er ook onderzoek verricht naar ervaringen met DO in het
werkveld van het SW. Onderzoek is daarbij tevens een manier om mogelijke partners op het
spoor te komen, voorbeelden van goede praktijk te verzamelen en te laten circuleren, en in het
algemeen SW-organisaties op het spoor van DO te zetten.
4.2.2
Bijdrage tot duurzame ontwikkeling
De VSDO beschrijft DO als “een proces van maatschappelijke verandering”13. Het SW is goed
geplaatst om daarop in te spelen omdat het nastreven van maatschappelijke verandering in
functie van meer welzijn tot de kern van het SW behoort. Dat geldt zowel voor het beroepsprofiel waartoe in de scholen voor SW wordt opgeleid, als voor de vele middenveldorganisaties
waarin sociaal werkers actief zijn. Indien duurzame ontwikkeling een verandering beoogt in het
13
Vlaamse Regering (2006), ‘Samen grenzen verleggen’, Vlaamse Strategie Duurzame Ontwikkeling
(fase 1), goedgekeurd 20/7/2006, p.34. Beschikbaar:
http://www2.vlaanderen.be/duurzameontwikkeling/downloads/Vlaanderen/VSDO_fase1_def280906.pdf
14
“maatschappelijk paradigma”, dan is het dus van groot belang om die grote groep van
maatschappelijke actoren uit het SW expliciet op die noodzakelijke transitie te oriënteren.
Vanuit hun diverse terreinen komen sociaal werkers in contact met grote groepen van de
bevolking, waarbij hun werk van invloed is op de attitude van die groepen.
(F2): Daarin speelt het procesmatige en participatieve karakter van SW een belangrijke rol. Zo
kan ‘empowerment’ een bijdrage leveren aan het opbouwen van een meer duurzame
samenleving van onder uit.
(F2): Net om die reden kan het voorliggende project een belangrijke bijdrage leveren aan het
tot stand komen van ‘duurzame productieen consumptiepatronen’.
Dat kan rechtstreeks door bijvoorbeeld de aandacht te trekken op nieuwe praktijken binnen de
sociale economie die zich oriënteren op een agenda van DO. Dat kan bovendien versterkt
worden door principes van sociale economie en van MVO met elkaar in verband te brengen, en
verder te verspreiden binnen het SW.
Dat kan ook indirect gebeuren door de promotie van de idee van ‘duurzame productieen
consumptiepatronen’ tot een oriënterend normatief criterium binnen SW in het algemeen. Bijv.:
hoe gaat men aan budgetbegeleiding doen vanuit dergelijk perspectief.
Het voorliggende project situeert zich allereerst binnen het thema ‘Educatie voor DO’, en dat op
meerdere vlakken:
•
•
•
•
binnenbrengen van DO in de opleidingen SW;
uitdragen van de oriëntatie op DO over de verschillende werkterreinen van het SW;
de voorbeeldfunctie van geslaagde vormen van duurzame ontwikkeling binnen het SW
versterken. Hierbij neemt de sociale economie zeker een belangrijke plaats in;
de bijzondere plaats die het sociaal-cultureel werk inneemt op vlak van de ontwikkeling van
methodieken voor burgerschapsvorming, maatschappelijke participatie en procesbeheersing
(zoals ook de Vlaamse strategie aangeeft).
Het SW is zelf betrokken bij meerdere maatschappelijke en beleidsterrein, wat maakt dat er
vanuit het project ook relaties gelegd worden met andere thema’s van de VSDO, onder meer:
•
•
•
maatschappelijk verantwoord ondernemen
milieu en gezondheid
duurzame productieen consumptiepatronen.
Het opbouwen van een netwerk met verschillende partners in het SW die zich op DO willen
oriënteren is bovendien een belangrijke en blijvende bijdrage aan het proces van
maatschappelijke verandering dat DO is.
15
4.2.3
Concrete doelstellingen en indicatoren
De algemene doelstelling is het SW beter te oriënteren op DO via de integratie van ecologische
duurzaamheid als een basisuitgangspunt van SW. Dit project loopt over twee jaar, en is daarbij
bedoeld als opstap voor een langer lopend traject.
Voor Fase 1, projectjaar 2007-2008, worden volgende concrete doelstellingen beoogd:
•
•
•
Literatuurstudie weergegeven in een rapport.
Oprichting van een werkgroep die het project begeleidt en expertise samen legt. Hier wordt
verslaggeving voorzien, en elektronisch verspreid onder een ruimere groep van
geïnteresseerden.
Een eerste peiling naar de visie op, de plaats van en ervaringen met DO bij de deelnemende
partners. De weergave daarvan wordt mee opgenomen in het onderzoeksrapport. Daarbij
wordt een voorbeeldfunctie naar andere organisaties beoogd, in functie van het opnemen
van aspecten van DO in hun missie en werking.
Voor Fase 2, projectjaar 2008-2009:
•
•
•
•
•
•
•
•
Verder uitbouwen van een lerend netwerk rond SW en DO, waarbij de ledenlijst voortdurend
geactualiseerd wordt.
Vanuit het netwerk een stuurgroep oprichten die de continuïteit van het netwerk kan
verzekeren na het beëindigen van het project. Deze stuurgroep kan daarbij ook de basis
vormen van waaruit verdere projecten rond SW en DO voorbereid worden.
Organisatie van een zestal focusgroep bijeenkomsten met mensen uit verschillende
domeinen uit het SW om onderzoeksresultaten te toetsen en uit te diepen.
Tenminste drie thematische studiebijeenkomsten met geïnteresseerde leden uit het lerend
netwerk.
Organisatie van een open studiedag waarin zowel visies rond SW en DO, als inspirerende
praktijkvoorbeelden gepresenteerd zullen worden.
Publiek toegankelijk maken van de bijdragen en resultaten van vernoemde bijeenkomsten
Publicatie van een eindrapport met de resultaten van zowel het conceptueel als het
praktijkgericht onderzoek, en de bijhorende studiebijeenkomsten.
Verwerking van interessante elementen uit het eindrapport tot artikelen in twee
sectortijdschriften die relevant zijn voor het SW
16
II Projectbeschrijving
In dit deel worden de grote lijnen van de organisatie, van het verloop en de evolutie van het
project SOWEDO weergegeven. Daarbij hebben we aandacht voor de verschillende soorten
activiteiten die vanuit het project ontplooid werden. Buiten de direct onderzoeksgebonden
activiteiten, gaat het dan om hoofdzakelijk studiebijeenkomsten waarin SOWEDO als
(mede)organisator functioneerde, maar ook andere initiatieven waarin actief geparticipeerd
werd. Het belang daarvan ligt in het interactie- en denkproces dat daardoor in Vlaanderen op
gang gekomen is over SW en DO. Door dat proces reiken de resultaten van het project
SOWEDO heel wat verder dan de inhoud van dit rapport.
1
Organisatie en verloop van het project
1.1
De opstart
1.1.1
Personeelsinvulling en taakverdeling
Om van start te kunnen gaan moest er eerst een onderzoeker aangeworven worden. En omwille
van de inplanning in de activiteiten van het departemenr Sociale School, vangt het project
concreet aan bij de start van het academiejaar 2007-08 op 17 september 2007. Daarbij loopt de
eerste fase tot 31 oktober 2008, en aansluitend de tweede fase tot 31 oktober 2009.
Jef Peeters, lector sociale filosofie en ethiek van het departement SSH, neemt de projectleiding
en het conceptuele luik voor zijn rekening (20 % opdracht op jaarbasis).
Hilde Bevers, voorheen werkzaam bij Rimo Limburg, voert een verkennend onderzoek uit naar
de receptie en de plaats van DO in het werkveld van het SW (30% opdracht op jaarbasis). Zij
werkt op de SSH ook mee aan het onderzoeksproject ‘Sociale cohesie op het platteland. De
bijdrage van het sociaal-cultureel verenigingsleven. De case van de Landelijke Gilden’ (20072010).
1.1.2
Startfase
Gedurende de eerste weken werken de twee projectmedewerkers zich in de thematiek in, op
basis van de documentatie uit het vooronderzoek van Jef Peeters. Daarbij overleggen beiden
regelmatig over de richting en concrete werkwijzen voor het project.
Ondertussen worden de bestaande contacten uit de voorfase geactiveerd, worden er al nieuwe
contacten met geïnteresseerden gelegd, en wordt er daarbij o.a. gewerkt aan een volledige
adressenlijst van contactpersonen uit alle opleidingen in het SW in Vlaanderen. Uit die contacten
worden een aantal mensen aangesproken om deel uit te maken van een reflectiegroep
(begeleidingsgroep) van het project, en wordt er een bijeenkomst gepland.
1.1.3
Eerste bijeenkomst reflectiegroep
Op dinsdag 27 november 2007 vond er in Leuven, in de zaal boven het Wereldcafé.coop, een
eerste bijeenkomst plaats van een reflectiegroep over het project SOWEDO (verslag in bijlage).
Aanwezig zijn mensen uit VODO, Globelink en Ecolife, voor wat het werkveld betreft en uit
KHKempen, Arteveldehogeschool Gent en KHLeuven voor de opleidingen SW, alsook een
projectmedewerker rond DO uit het economisch departement van de KHLeuven met
onderzoekservaring. De vertegenwoordiger van KHK (Jan Agten) is tevens ondervoorzitter van
de EASSW (European Association of Schools of Social Work).
De discussie op deze bijeenkomst was belangrijk om de concrete doelstellingen van het project
duidelijker te krijgen. Dat leverde al dadelijk ook twee concrete oriëntatiepunten op, alsook een
piste voor internationale samenwerking:
17
•
Vooreerst leidt de discussie tot een realistischer opzet voor het werkveldonderzoek. Dat
onderzoek kan in eerste instantie gezien worden als een middel om de discussie over SW en
DO op gang te brengen, dus als element in een proces i.p.v. een doel op zich. Inventarisatie
via een vragenlijst van opvattingen over en praktijken van DO in het zeer brede werkterrein
van het SW lijkt daarbij eerder een eindeloos werk waarvan de meerwaarde niet duidelijk is.
Het is meer aangewezen om op zoek te gaan naar verschillende gedachten, visies,
werkaspecten en vooral ook naar goede praktijkvoorbeelden die kunnen dienen om andere
organisaties te inspireren. Dat kan via interviews met verantwoordelijken van sociale
organisaties, onderzoek van websites en gesprekken met themagerichte focusgroepen uit 1
of meerdere organisaties. Hilde Bevers zal in die lijn verder werken.
•
De idee om een focusgroep op te zetten met deelnemers uit alle SW-opleidingen leverde de
suggestie op om daarvoor samen te gaan werken met het Project DOEN!, dat naderhand
omgedoopt werd tot DHO Vlaanderen.14 DHO Vlaanderen organiseert activiteiten voor
integratie van DO in het hoger onderwijs. De focus ligt op het integreren van DO in de
curricula en in de interne bedrijfsvoering. De belangrijkste methodiek bestaat uit
kennisuitwisseling en -opbouw via lerende netwerken. DHO Vlaanderen kan daarbij ook
rekenen op de steun van de Vlaamse overheid.
•
Jan Agten (EASSW) is van oordeel dat DO vandaag voor SW zeker een fundamenteel thema
is, te vergelijken met ‘gender’ een tijd gelden. Hij wijst daarbij op het Europese ‘thematische
netwerk SW’. De nieuwe thema’s voor internationale studiedagen, met het Engels als
voertaal, worden binnenkort vastgelegd. ‘Sustainable development’ zou voorgesteld kunnen
worden. Bij goedkeuring van dat thema kan er een internationale studiedag georganiseerd
worden, waarbij de EASSW voor de financiering instaat. Hij zal dit thema internationaal
aankaarten.
1.2
Samenwerking met DHO Vlaanderen
In opvolging van de vergadering van de reflectiegroep werd er contact opgenomen met DHO
Vlaanderen met de vraag of er mogelijkheden waren om binnen hun netwerk rond hoger
onderwijs en DO in samenwerking met SOWEDO een contactgroep op te richten rond SW.
Omdat DHO Vlaanderen in 2008 werk wil maken van de oprichting van thematische netwerken
rond integratie van DO in verschillende studiegebieden, leidt dat contact al snel tot
samenwerking.
Die samenwerking biedt voor SOWEDO enkele opportuniteiten die de kracht van het project ten
goede komen:
•
•
•
•
•
•
De kennis en ervaring van een reeds bestaand netwerk rond DO in hoger onderwijs.
Een reeds lopende inventarisatie van initiatieven rond DO in hoger onderwijsinstellingen.
Een functionerend secretariaat voor organisatie en verslaggeving van bijeenkomsten.
De beschikking over een centraal gelegen locatie, kort bij het Zuidstation in Brussel (Café de
Fiennes) voor de organisatie van bijeenkomsten.
Financiële mogelijkheden om sprekers uit te nodigen.
Een reeds functionerende website waarmee wij ook de onderzoeksresultaten van het project
SOWEDO gericht kunnen verspreiden.
DHO Vlaanderen was op zoek naar docenten uit het hoger onderwijs die een lerend netwerk
omtrent bepaalde vakgebieden inhoudelijk wilden trekken. Vanuit het project SOWEDO kon Jef
Peeters – en meer bepaald vanuit zijn conceptueel onderzoek - deze rol van voorzitter op zich
nemen.
Zowel DHO Vlaanderen als SOWEDO hadden reeds een adressenlijst van contactpersonen
opgebouwd. Beide lijsten werden in elkaar geschoven, waardoor naast een beperkt aantal
14
Cf. www.dhovlaanderen.be
18
contacten uit het werkveld (via SOWEDO), ook al alle opleidingen sociaal (agogisch) werk
vertegenwoordigd waren. Dat betekende het startpunt voor de organisatie van het ‘lerend
netwerk oriëntatie van sociaal werk op duurzame ontwikkeling’.
De organisatie van de bijeenkomsten van het lerend netwerk was de eerste focus van de
samenwerking tussen SOWEDO en DHO Vlaanderen. Maar omgekeerd werd DHO ook betrokken
in activiteiten die door SOWEDO werden opgezet, zoals de reflectiegroep, en de organisatie van
studiedagen.
Door die samenwerking ontstond er een vruchtbare wisselwerking tussen het onderzoek en een
ruimer netwerk van geïnteresseerden. Die dynamiek heeft gemaakt dat het project SOWEDO al
vrij vroeg een publieksgericht karakter kreeg. En dat is toegenomen tijdens het verdere verloop
van het project.
1.3
Activiteiten
De genoemde dynamiek maakte dat er gedurende de voorbije twee jaar naast het eigenlijke
onderzoekswerk verschillende soorten activiteiten werden georganiseerd, of interventies
verricht, elk met een eigen functie en/of doelgroep. Mede daardoor hebben we een breder
netwerk van contacten gecreëerd rond het thema en de praktijk van DO in het SW. Die
netwerkvorming was overigens ook één van de centrale doelstellingen van het project SOWEDO.
Verder hebben die activiteiten, en vooral de uitwisselingen die daarbij plaats vonden een
belangrijke plaats gekregen in de ontwikkeling en de verdere precisering van de ideeën die in
dit rapport naar voren komen. Meer algemeen biedt deze werkwijze een interessante ervaring
over de manier waarop praktijkgebaseerd onderzoek uitgevoerd kan worden. Dat sluit
bovendien aan bij ons pleidooi voor meer participatief gericht onderzoek als een belangrijk
element van processen waarin het SW op het terrein DO vorm probeert te geven.15
Hieronder geven we eerst een chronologie van de belangrijkste activiteiten, zowel van degene
die vanuit SOWEDO werden opgezet, als van die in samenwerking met DHO werden
georganiseerd. Vervolgens beschrijven we de activiteiten van SOWEDO, met uitzondering van
de focusgroepen die in deel IV aan bod komen, terwijl het lerend netwerk in par 2 besproken
wordt.
15
Cf. Deel III.
19
1.3.1
Chronologisch overzicht
Datum
Activiteit
Plaats
27-10-07
Reflectiegroep SOWEDO
Leuven
21-03-08
Lerend netwerk 1
Brussel
29-05-08
Lerend netwerk 2
Brussel
02-09-08
Lerend netwerk 3
Brussel
20-10-08
Lerend netwerk 4
Brussel
07-11-08
Eerste markt DO in het hoger onderwijs (DHO Vlaanderen)
Brussel
16-12-08
Leuven
07-01-09
DHO Vlaanderen: bijeenkomst voorzitters lerende netwerken
Brussel
29-01-09
Reflectiebijeenkomst over de methodologie van het onderzoek
intern SSH
20-02-09
Lerend netwerk 5
Gent
02-03-09
Gastcollege ‘DO als kader voor SW’ voor Master SW
Gent
21-04-09
Focusgroep schuldhulpverlening
Leuven
28-04-09
Voordracht ‘SW and sustainable development’, Congres ENSACT
Dubrovnik
06-05-09
Focusgroep welzijnswerk en lokaal sociaal beleid
Leuven
08-05-09
Lerend netwerk 6
Gent
28-05-09
Studiedag ‘DO: een nieuw paradigma voor sociaal werk?’
Leuven
11-06-09
Leuven
15-06-09
Focusgroep lokaal sociaal beleid en beleid DO
Leuven
25-06-09
Focusgroep sociaal werk in milieu- en DO-organisaties
Gent
18-09-09
Lerend netwerk 7
Brussel
23-10-09
Studiedag ‘Facetten van duurzaamheid’
Brussel
27-10-09
Brussel
1.3.2
Reflectiegroep
Van bij de aanvang van het project SOWEDO was het de bedoeling om het project te begeleiden
vanuit een groep geïnteresseerden uit onderwijs en werkveld. Omdat het om een beperkt
project gaat vonden we het een te zware benadering om met een echte stuurgroep te werken.
Voor ons was het vooral van belang om op regelmatige tijdstippen feedback te krijgen op de
voortgang van het onderzoek, en ideeën aangereikt te krijgen voor verder te nemen stappen.
Vandaar de keuze voor een ‘reflectiegroep’.
Die idee werd doorkruist door het opstarten van het lerend netwerk. Dat had voor gevolg dat
we er ineens een kanaal bijkregen voor voortdurende uitwisseling en feedback rond de inhoud
van het project; temeer daar enkele mensen uit de reflectiegroep ook regelmatig participeerden
aan het lerend netwerk. Dat maakte de reflectiegroep niet overbodig, maar de bijeenkomst
ervan werd beperkt tot cruciale momenten in de loop van het project.
Ook de samenstelling is in de loop van het project licht gewijzigd. Het belangrijkste is dat ook
Magali Decloedt, coördinator van DHO Vlaanderen, erbij kwam, en dat op vraag van de
subsidiërenden overheid ook Katrien Van Poeck, ambtenaar bij het departement Leefmilieu,
Natuur en Energie (LNE), dienst NME, als lid werd opgenomen.
We overlopen hier de belangrijkste stappen die met de reflectiegroep gezet werden. De
volledige verslagen ervan zitten in de bijlagen.
20
•
eerste bijeenkomst op 27-10-07
Deze situeert zich in de opstartfase van het project, en was o.a. bepalend voor het aangaan
van een samenwerking met DHO Vlaanderen.
We behandelden dat al uitvoeriger in par. 1.1.2.
•
tweede bijeenkomst op 16-12-08
Het verslag van het eerste projectjaar werd tegen eind november 2008 aan de Vlaamse
overheid bezorgd, alsook aan de leden van de reflectiegroep. Hen werd gevraagd om het
door te nemen voor feedback.
Die feedback betrof enerzijds uitklaring van een aantal conceptuele keuzes, o.a. waarom zo
sterk aansluiten bij de internationale definitie van het SW. Verder het aanduiden van een
aantal leemtes, o.a. de relatie tot de milieubeweging, en het thema EDO. Er werd ook
ingegaan op de vertaling naar het onderwijs in SW, en op de competenties voor DO.
Wat het onderzoek naar DO in het werkveld betreft werd o.a. nagegaan welke mogelijkheden
het organiseren van focusgroepen biedt, en wat daarvoor mogelijke thema’s konden zijn. In
dat verband werd er o.a. heel concreet afgesproken dat de Arteveldehogeschool een
bijeenkomst zou organiseren met oud-studenten SW die werkzaam zijn in de milieu- of de
DO-sector.
•
derde bijeenkomst op 11-06-09
Op deze bijeenkomst werd er teruggeblikt op de studievoormiddag van 28 mei, en
vervolgens vooruitgekeken naar de manier waarop we het project best zouden afronden.
Daar zitten twee belangrijke elementen in: een open studiedag en de publieke rapportage.
Voor de organisatie van een afrondende studiedag op 23 oktober werden een aantal ideeën
voor de invulling ervan besproken, alsook een aantal praktische modaliteiten voor de
organisatie ervan, omdat zowel DHO als LNE, dienst NME daarin participeren.
Voor de publieke rapportage kwamen we tot volgende werkwijze:
Het heeft niet zoveel zin (o.a. papiergebruik) om het volledige rapport af te drukken voor
alle deelnemers aan de studiedag. Het rapport kan elektronisch ter beschikking gesteld
worden.
−
Er wordt een samenvatting (10-tal pagina’s) gemaakt van het rapport met daarin de
hoofdlijnen van het onderzoek, de belangrijkste ‘kapstokken’ voor het bekijken van de
relatie tussen SW en DO.
−
Op de studiedag kan in de deelworkshops ook toegewerkt worden naar aanbevelingen
voor de opleiding SW, het werkveld en het beleid. Die worden dan naderhand met de
refllectiegroep, en met leden van het LN Sowedo samengelegd i.f.v. bekendmaking.
−
•
vierde bijeenkomst op 27-10-09
Voor deze bijeenkomst werden naast de leden van de reflectiegroep ook enkele docenten uit
de sociale hogescholen uitgenodigd die actief aan het lerend netwerk hadden geparticipeerd.
Heel wat expertise rond het thema van SW en DO werd immers ook doorheen de discussies
op het lerend netwerk ontwikkeld. Het moment van programmatie, kort na de studiedag van
23 oktober en sowieso voor het einde van het project op 31 oktober, leidde evenwel tot een
zeer beperkte aanwezigheid. Een aantal leden stuurden wel schriftelijke reacties toe.
Op de agenda:
1. Een terugblik op de studiedag van 23 oktober.
Daarbij werden er afspraken gemaakt over de verdere verspreiding van de presentatie van
het conceptuele kader rond de relatie van SW tot DO.
21
2. Bespreking van de conclusies van het onderzoek en van de studiedag van 23 oktober, en
de aanbevelingen die daaruit geformuleerd kunnen worden.
Het project SOWEDO loopt af op 31 oktober en het eindrapport van dit project moet tegen
half november aan de Vlaamse overheid overgemaakt worden. Die aanbevelingen vormen de
laatste stap in de afronding van dat rapport. Op deze laatste reflectiebijeenkomst van het
project SOWEDO werden de voornaamste lijnen voor deze aanbevelingen vastgelegd. Die
worden gericht naar zowel de opleidingen, het werkveld als de overheid.
Als voorbereiding lagen volgende teksten voor:
Een samenvatting van de conclusies van het SOWEDO-onderzoek naar het werkveld.
−
De verslagen van de workshops op de studiedag van 23 oktober.
−
3. De toekomst van het lerend netwerk ‘oriëntatie van sociaal werk op duurzame
ontwikkeling’ van DHO Vlaanderen. Hoe kunnen we de inspanningen van de voorbije twee
jaren verder laten doorwerken?
Magali Decloedt, coördinator van DHO Vlaanderen, heeft daarover de leden van het lerend
netwerk bevraagd. Daaruit blijkt dat de werkwijze met fysieke samenkomsten van het lerend
netwerk, met enerzijds input door een gastspreker en anderzijds uitwisseling en opbouw van
didactische methoden en materiaal, ook in de toekomst gewenst blijft. De nieuwe invulling
van het voorzitterschap dient wel dringend geregeld te worden.
Er wordt afgesproken dat een werkgroep met leden van het lerend netwerk verder werkt aan
een publiceerbare tekst over competenties voor DO binnen het SW. Die tekst zal opgenomen
worden in het boek waar Jef Peeters aan werkt.
1.3.3
Studiedagen
In de loop van het tweede projectjaar organiseerden we buiten de bijeenkomsten van het lerend
netwerk twee open studiemomenten. Vanuit de dynamiek die we rond het project wilden
creëren was de directe bedoeling daarvan steeds dubbel:
•
•
Het presenteren en zo naar buiten brengen van de resultaten van het onderzoekswerk;
Het toetsen daarvan, enerzijds via het expliciet uitnodigen van mensen uit de SW-praktijk
om een inbreng te komen doen, anderzijds via de discussie daarover met een breder publiek.
En zoals reeds gezegd vormden de interacties die zo ontstaan ook een belangrijke stap in de
voortgang van het onderzoek.
Voor het aanspreken van mensen uit de SW-praktijk konden we putten uit de contacten die in
de loop van het werkveldonderzoek ontstaan zijn.
Mooi meegenomen, maar niet onbelangrijk vanuit het oogpunt van ideeënspreiding, is dat de
publicitaire activiteit die het organiseren van studiedagen meebrengt een grotere visibiliteit
geeft aan het project. En dat reikt verder dan alleen de deelnemers.
Vanuit de gedachte dat DO een aangelegenheid is die iedereen in onze samenleving raakt, en
dus ook het SW in zijn volle breedte, werd er in onze aankondigingsfolders ook breed
uitgenodigd: “Deze uitnodiging richt zich tot iedereen die bekommerd is om de richting die het
sociaal werk moet uit gaan, zowel mensen uit het werkveld als uit de opleidingen.”
•
Duurzame ontwikkeling: een nieuw paradigma voor sociaal werk?
28 mei van 9 u tot 12.30 u
Deze studievoormiddag werd georganiseerd in Leuven. ’s Namiddags begon daar ook het
internationaal congres n.a.v. 5 jaar Master in sociaal werk: ‘Sociaal werk de toekomst in!’. Dat
bood de mogelijk om beide bijeenkomsten te combineren, en dus voor ons om deelnemers uit
andere hoeken van Vlaanderen te krijgen, omdat ze toch al afzakten naar Leuven. Er namen
een 50-tal mensen deel.
22
Thema van de studiebijeenkomst:
De uitnodiging voor deze bijeenkomst kadert het thema als volgt:
Al twee decennia staat Duurzame Ontwikkeling op de agenda van de wereldgemeenschap als
antwoord op de dubbele uitdaging van ecologische crisis en sociale ongelijkheid. Daarbij
wordt DO wel eens omschreven als een ‘nieuw paradigma’ voor de samenleving. In het
project SOWEDO onderzochten we wat DO kan betekenen voor het Sociaal Werk.
Op deze studiebijeenkomst leggen we de voorlopige resultaten van dit onderzoek ter
discussie voor. We zullen DO daarbij confronteren met een visie die empowerment naar
voren schuift als een paradigma voor Sociaal Werk. De leidende gedachte is dan dat DO en
empowerment beide deel uitmaken van een ruimere paradigmaverandering waar onze
samenleving nood aan heeft.
De inschrijving verliep via de website van de KHLeuven waar vooraf ook al wat documentatie
werd geplaatst, zowel rond SOWEDO, als rond empowerment.
Het programma:
•
•
•
•
‘Betekenis van DO voor Sociaal Werk’ - Jef Peeters (SOWEDO)
‘Empowerment en DO’ – Tine Van Regenmortel (HIVA)
Reflecties door drie mensen met een verschillende invalshoek uit de praktijk:
Moo Laforce (Leren ondernemen, Leuven)
Jo Voets (Bethanië, jeugdhulpverlening, Genk)
Frank Van Vaerenbergh (OCMW, Mol)
Paneldiscussie van de 5 inleiders met de zaal
Samenwerking:
Deze studiebijeenkomst wordt opgezet in samenwerking met:
- DHO Vlaanderen
- Hoger Instituut voor de Arbeid (HIVA), KULeuven, die ook zijn zaal ter beschikking stelde.
Documentatie:
Een verslag, de presentaties van de inleidingen, alsook teksten van de praktijkinbreng zijn
beschikbaar op de website van DHO Vlaanderen.16 Een uitvoerig verslag zit ook in de bijlagen.
•
Facetten van duurzaamheid. Sociaal werk en duurzame ontwikkeling
23 oktober van 9 u tot 16 u
Dit is de afsluitende studiedag van het project SOWEDO. Hij vond plaats in Brussel in het
Ferrarisgebouw, waar het departement LNE van de Vlaams overheid gevestigd is. De conclusies
ervan werden naderhand mee verwerkt in dit eindrapport van het project SOWEDO. Er namen
45 mensen aan deel.
Thema van de studiebijeenkomst:
De uitnodiging formuleert het thema als volgt:
In het project SOWEDO onderzochten we wat duurzame ontwikkeling kan betekenen voor
het sociaal werk. Op deze dag stellen we eerst de grote lijnen van deze studie voor. We zijn
er ons van bewust dat die lijnen vertaald moeten worden naar het sociaal werk in heel zijn
verscheidenheid. In 6 thematisch geordende workshops gaan we daarom dieper in op het
thema duurzame ontwikkeling en de praktijk. Uiteraard is het sociaal werk veel ruimer, maar
de gekozen ‘facetten’ van duurzaamheid kunnen ook andere werkterreinen inspireren.
16
Zie: http://www.dhovlaanderen.be/index.php?gm=4G9JH56L3&lang=&view=46
23
Programma:
•
•
•
•
•
•
Welkom en inleiding
‘Duurzame ontwikkeling en sociaal werk: bouwen aan een veerkrachtige samenleving’ –
Vragen – Jef Peeters (SOWEDO)
Workshops voormiddag
Workshops namiddag
Slotzitting: Enkele kerngedachten uit de workshops: aanbevelingen voor onderwijs, overheid
en werkveld
We drinken een glas ter versterking van de netwerking,
met een ludieke noot van Danie Jordens
Workshops:
De bedoeling van de workshops was om de relatie van SW tot DO te toetsen aan de praktijk,
maar telkens vanuit een andere werkcontext. Daartoe selecteerden we zes thema’s (zie ook
tabel hieronder). Vier ervan zijn verbonden met het werkveld van het SW, en zij werden
samengesteld vanuit het project SOWEDO. Daarvoor werden telkens drie inleiders uit de
praktijk gevraagd. Daarbij nodigden we zowel organisaties uit die lokaal werken, als
organisaties die op het Vlaamse niveau werken. Twee workshops gingen over de opleiding tot
sociaal werker, en die werden ingevuld in samenwerking met DHO Vlaanderen, en het lerend
netwerk sociaal werk. Door een gebrek aan belangstelling werd de workshop over
onderwijspraktijk wel afgeschaft.
Voormiddag
Werken aan armoede
Arbeidszorg
SW-educatie
Vlaams Overleg Duurzame
Ontwikkeling (VODO)
Gert Vandermosten
De Wroeter, dagcentrum
Kortessem
Jan Raymaekers
Competenties sociaal werk
getoetst aan competenties
duurzame ontwikkeling:
Netwerk Armoede
Frederic Vanhauwaert
De Punt, bedrijvencentrum
Gentbrugge
Marc Standaert
Arteveldehogeschool
Frank Monsecour
Energie en armoede
Mieke Clymans
VELO - Leuven
Jos Vandikkelen
BAOBAP-plus
Jos Pauwels (Artesis)
Namiddag
Bewegingswerk
Werken in de lokale
samenleving
SW-Educatie
Jeugddienst Globelink
Tom Lazou
OCMW Heusden-Zolder
Groepswerking met
kansarmen
Inge Halinec
DO binnen de praktijk van
het SW-onderwijs:
ACW
Sara Ceustermans
Ethisch vegetarisch
alternatief - EVA
Tobias Leenaert
Levanto - Antwerpen
Thomas Baetens
Lo 2020 - Genk
Liesbeth Arits
KHKempen
Pieter Lievens
KHLeuven
Gunter Gehre
Sociale economie op de
campus
Pieterjan Robijn
24
De inleiders presenteerden kort op welke manier hun werk zich in de praktijk verbindt met DO.
Daarna werd er in de discussie met de deelnemers toegewerkt naar aanbevelingen voor
opleiding, werkveld en beleid. Voor elke workshop was er daartoe een moderator en een
verslaggever. Daarvoor werden er docenten van de Sociale School Heverlee aangesproken, of
leden van het lerend netwerk.
Ondanks het eerder beperkte aantal deelnemers aan de studiedag, hield de organisatie van
deze workshops met een aantal goed geplaatste parktijkmensen een belangrijk multiplicatoreffect in. Enerzijds omdat de meeste inleiders ook de algemene uiteenzetting van het kader bij
de aanvang van de studiedag hebben bijgewoond. Anderzijds participeerden zij de andere
daghelft zelf ook aan een workshop.
Samenwerking:
Deze studiebijeenkomst werd opgezet in samenwerking met:
- DHO Vlaanderen
- EcoCampus
- Vlaamse overheid, departement LNE, dienst NME (die o.a. voor de locatie zorgde)
Documentatie:
Alle deelnemers kregen in hun conferentiemap:
−
de presentatie ‘Werken aan een veerkrachtige samenleving’;
−
de brochure die onder dezelfde titel de hoofdlijnen uit het eindrapport weergeeft;
−
een document met korte beschrijvingen van alle deelnemende organisaties aan de
workshops.
Die documenten worden ter beschikking gesteld op de website van DHO Vlaanderen, samen met
de verslagen van de workshops, ook te vinden in de bijlagen bij dit rapport.
1.3.4
Andere activiteiten
Buiten de reflectiebijeenkomsten, het onderzoekswerk, het lerend netwerk en de twee
studiedagen werd door beide projectmedewerkers, soms samen maar meestal apart, ook
deelgenomen aan lezingen, colloquia, congressen e.d. We kunnen die activiteiten onderbrengen
in twee groepen, afhankelijk of ze voor het project vooral input dan wel output genereren.
Sommige activiteiten vallen echter onder beide. Het heeft niet veel zin om al die deelnames hier
in extenso op te sommen.17 We bespreken hier wel enkele belangrijke accenten.
Activiteiten die input voor het project genereren
De deelname door de projectmedewerkers aan een aantal (al dan niet externe) activiteiten
heeft hier een dubbele bedoeling.
•
Enerzijds helpt het om het project inhoudelijk te stofferen: het leert ons hoe er in de
samenleving actueel nagedacht wordt over de onderzochte thematiek; het brengt ons
mogelijk ook op nieuw te onderzoeken sporen; het geeft de gelegenheid om onze eigen
denkkaders te toetsen.
Als voorbeeld kunnen we wijzen op een aantal inhoudelijke bijdragen door externe sprekers
op het lerend netwerk, die vanuit de deelname aan dergelijke activiteiten zijn voortgekomen.
•
Anderzijds dragen ze bij tot de netwerkvorming rond het project SOWEDO: contacten met
personen en organisaties die op één of andere manier hun bijdrage tot het project kunnen
leveren, zowel op het conceptuele vlak als op het vlak van de praktijk.
Activiteiten die output vanuit het project genereren
Voor zover deelname aan externe activiteiten bijdraagt aan de netwerkvorming rond het thema
van SW en DO genereert dat uiteraard ook output zoals: bekendmaking van het project;
17
Een lijst ervan is opgenomen in de bijlagen.
25
verspreiding van het nadenken over SW en DO. In die zin werkt netwerkvorming in de twee
richtingen.
Buiten de reeds besproken studiedagen en onze bijdragen aan het lerend netwerk, hadden nog
enkele andere activiteiten en/of interventies door Jef Peeters een meer directe output van het
conceptuele werk van SOWEDO op het oog. We sommen de belangrijkste ervan hier op in
chronologische volgorde:
•
07-11-08: ‘Eerste markt DO in het hoger onderwijs’ (georganiseerd door DHO Vlaanderen,
EcoCampus, Sociale economie op de campus en het Departement LNE): reflectiepartner van
Niko Roorda in de sessie ‘Waar zou duurzame ontwikkeling ons naartoe moeten brengen?’.
•
02-03-09: Gastcollege ‘DO als kader voor SW’ voor studenten van de masteropleidingen in
SW en in sociale pedagogiek, Universiteit Gent.
•
09-04-09: Door VODO werd er met zijn sociale partnerorganisaties gewerkt aan een ‘Kader
voor DO’ (KaDO), dat eind 2008 gepubliceerd werd.18 Vanuit het conceptuele kader van
SOWEDO wordt er feedback gegeven aan Gert Vandermosten, projectleider van KaDO.
•
26-29 april 2009: Deelname aan de 1st ENSACT Joint European Conference, Social action in
Europe: different legacies & common challenges, Dubrovnik19, met een workshopbijdrage
‘Orientation of social work on sustainable development’. 20
Op dezelfde conferentie werd er ook geïntervenieerd tijdens een symposium over de herziening
van de internationale definitie van SW, ten gunste van het opnemen van ‘sustainability’ als een
belangrijk principe voor SW.
•
13-05-09: Op vraag van Ward Dumoulin (Katho) die het project BAOBAP over de formulering
van de competenties voor het SW coördineerde, werd er een advies verleend over het
binnenbrengen van het aspect ‘duurzaamheid’ in de voorgestelde competetielijst. De
discussie die daaruit voortvloeide leidde uiteindelijk tot volgende formulering voor één van
de competenties van de beginnende sociaal werker: “Bouwt partnerschappen om inclusief
samenleven te creëren met respect voor ecologische grenzen.”.21
•
25-06-09: Bijeenkomst van oud-studenten van de opleiding SW van de Arteveldehogeschool
Gent die werkzaam zijn in milieu- en DO-organisaties. De focusgroep werd ingeleid met de
presentatie ‘DO als kader voor sociaal werk’ (cf. studiedag 28 mei).
In par. 1.5 gaan we nader in op de output die we gerealiseerd hebben, of die op stapel staat,
onder de vorm van geschreven bijdragen en presentaties.
1.4
Het onderzoekswerk
1.4.1
Conceptueel onderzoek
Voor dit conceptueel onderzoek zijn we allereerst uitgegaan van een groot aantal bronnen uit
zowel de DO- als de SW-literatuur, wat ons o.a. heeft toegelaten om een redelijk uitgebreide
literatuurlijst samen te stellen voor het eindrapport, en in onze uiteenzetting heel wat
verwijzingen aan te brengen voor verdere lectuur.
De organisatie van de bijeenkomsten van het lerend netwerk bracht evenwel ook een
dynamisch accent binnen het conceptuele luik van het project, omdat er al een onmiddellijk
doelpubliek was. Voor het stofferen van de discussie moest er immers gewerkt worden aan een
inhoudelijk kader rond SW en DO. Omgekeerd hielpen de discussies in de netwerkbijeenkomsten om dat kader verder uit te diepen en op punt te stellen.
18
VODO (2008), KaDO: Kader voor Duurzame Ontwikkeling, Brussel. Beschikbaar:
http://www.vodo.be/images/stories/downloads/kado.pdf
19
ENSACT: European Network of Social Action, waar de EASSW (European Association of Schools of Social
Work) deel van uitmaakt.
20
Presentatie beschikbaar: http://www.dhovlaanderen.be/index.php?gm=4G9JH56L3&lang=&view=46
21
Cf. Jong, M. de & W. Dumoulin (2009), Kader voor de Vlaamse opleidingen bachelor in het sociaal werk,
Project Baobap-plus. Cf. o.a.: www.artesis.be/sociaalwerk/start/competentiegericht-leren.htm
26
Zoals hierboven reeds beschreven werd, vermenigvuldigden de activiteiten die door SOWEDO
met en voor externen georganiseerd werden zich. Ook die hadden een belangrijke invloed op de
evolutie van het conceptueel onderzoek. In het bijzonder betekenden opeenvolgende uiteenzettingen of lezingen – lerend netwerk, gastcollege, twee studiedagen – een belangrijke
uitdaging om het conceptuele kader verder te ontwikkelen en via een duidelijke argumentatie
herkenbaar te maken voor sociaal werkers.
Als voorbeeld kan hier de studiedag van 28 mei 2009 aangehaald worden. We wilden daarop
een verbinding leggen tussen het denken over DO en het denken over empowerment. Maar al
tijdens de voorbereiding ging Jef Peeters samenzitten met Tine Van Regenmortel,
onderzoeksleider op het HIVA te Leuven. Vanuit SOWEDO zagen wij DO als een nieuw
paradigma voor de samenleving, terwijl Van Regenmortel (samen met de projectmedewerkers
van het project Bind-Kracht22) empowerment presenteert als een nieuw paradigma voor de
sociale hulp- en dienstverlening. Hoe verhouden die twee posities zich t.o.v. elkaar? De
discussies daarover vonden hun weerslag in de verdere uitwerking van ons conceptueel kader.
Een voorbeeld uit de gevolgde lezingen. Op 19 februari 2009 gaf prof. Bernard Lietaer voor de
EU-Chapter van de Club van Rome een lezing over ‘Sustainable solutions about the present
world crisis’. Daarin paste hij op de financiële crisis een systeem-ecologisch model toe, dat
enerzijds een verklaring biedt voor de instabiliteit van ons muntstelsel, en anderzijds laat zien
hoe een grotere duurzaamheid bereikt kan worden via de ontwikkeling van complementaire
muntsystemen.23 Dergelijk inzicht in het functioneren van sociaal-ecologische systemen
probeerden we te verbinden met ons eigen conceptueel kader.
Omdat er van vrij vroeg in het onderzoeksproject een netwerk groeide rond de onderzochte
thematiek, leek het ons niet aangewezen om voornamelijk een klassieke literatuurstudie uit te
voeren, maar geïnteresseerden al snel de weg te wijzen naar interessante bronnen omtrent de
relatie tussen SW en DO. Reeds beschikbaar materiaal, ook al was dat nog niet volledig
afgewerkt, werd daarom via de website van DHO Vlaanderen ter beschikking gesteld. Dat ging
dan zowel om het conceptuele kader waaraan we werkten, als om een bespreking van
belangrijke bronnen uit de SW-literatuur. Daarbij werden oude versies, meerdere malen
vervangen door nieuwe.
Wat verder onder deel III wordt gepresenteerd is dus grotendeels een verdere uitwerking van
tekstmateriaal dat al eerder in het kader van het lerend netwerk, op voordrachten, en via de
website naar voren gebracht en verspreid werd.
1.4.2
Onderzoek naar DO in het werkveld
Het onderzoek naar DO in het werkveld van het SW liep gedurende de hele projectperiode
parallel met het conceptueel onderzoek. Eerst en vooral gingen we na op welke manier sociale
organisaties het begrip DO invullen, of er in de visie en de missie van de organisatie sprake is
van deze term, en welke praktijken zij daar eventueel onder plaatsen.
Verder wilden we te weten komen wat er in de organisatie nodig is om DO meer vorm te geven,
en welke hefbomen en stimulansen dat beter kunnen realiseren.
We vroegen ons ook af hoe de opleiding SW jonge mensen beter kan voorbereiden om
duurzaam werken te bevorderen. Of met andere woorden hoe denkt men in de praktijk van het
SW over de vaardigheden die nodig zijn om het werk van toekomstige sociaal werkers een
duurzaam karakter te geven?
Tijdens het eerste projectjaar voerden we daartoe gesprekken met directies en sociaal werkers
van zo veel mogelijk soorten organisaties. En de antwoorden zijn al even divers. Naargelang de
doelgroep en de inhoud van het werk leggen sociale organisaties andere prioriteiten onder de
22
Zie: http://www.bindkracht.be/
23
Zie: http://www.lietaer.com/home.html
27
noemer van ‘duurzaam werken’. Tijdens het tweede projectjaar werden die ingezamelde
gegevens verder verwerkt.
Om een aantal belangrijke thema’s rond de praktijk van SW en DO verder uit te diepen
organiseerden we in het tweede projectjaar een aantal focusgroepen.
Onder de geïnterviewde organisaties zochten we ook naar goede praktijkvoorbeelden. Daaruit
werd dan o.a. geput werd voor het stofferen en/of bemannen van onze studiedagen en van de
focusgroepen.
Het overzicht, de resultaten en de conclusies van dat alles worden weergegeven in deel IV.
1.5
Output
Uit het bovenstaande bleek reeds dat het project SOWEDO op verschillende manieren output
genereerde. Maar daarbij kwam nog niet alles aan bod. Omwille van de volledigheid geven we
hier een overzicht van wat als materiaal elektronisch of op papier beschikbaar is, of later
beschikbaar komt. Daarbij maken we gebruik van verschillende soorten kanalen en
publicatievormen, om een zo ruim mogelijke verspreiding te realiseren.
Elektronisch: Website DHO
Tijdens de loop van het project vormde de webpagina van het Lerend Netwerk ‘Oriëntatie van
sociaal werk op duurzame ontwikkeling’24 het belangrijkste kanaal voor de publieke
communicatie van onderzoeksmateriaal van het project SOWEDO. Vroegere versies van het
ontwikkelde conceptuele kader, alsook bespreking van belangrijke bronnen uit de SW-literatuur
werden aldus ter beschikking gesteld. Deze werden later weggehaald en vervangen.
Halverwege het project werd er een tussentijds verslag gemaakt voor de Vlaamse overheid:
Project SOWEDO: Verslag projectjaar 2007-2008 (Fase 1), met bijlagen.
Omdat het daarin gebruikte interviewmateriaal nog niet volledig was nagelezen door de
geïnterviewden, en omdat ook de interpretatie nog niet rond was, werd dit verslag niet in zijn
geheel extern bekend gemaakt. Het werd wel intern verspreid bij een aantal collega’s van de
SSH, en bij de leden van de reflectiegroep voor feedback. Bepaalde delen van dat verslag
werden wel al op de website geplaatst.
Volgende teksten vanuit het project zijn minstens sindsdien beschikbaar:
•
•
•
Jef Peeters, ‘SOWEDO – Achtergrond en tot stand komen van een project’, (7 p.).
Jef Peeters, ‘Project SOWEDO: Conceptueel onderzoek. Uittreksel uit het verslag van het
projectjaar 2007-2008’, (58 p.).
Dit document bevat een conceptueel kader, een literatuurstudie en een uitgebreide
literatuurlijst.
Hilde Bevers, ‘Duurzame ontwikkeling in het sociaal werk. Wat betekent dat?’, (6 p.).
De tekst geeft een aantal praktijkvoorbeelden vanuit het onderzoek naar het werkveld.
Daar komt nu bij:
•
•
•
24
Jef Peeters, Werken aan een veerkrachtige samenleving. Hoofdlijnen van het eindrapport,
brochure, Project SOWEDO, KHLeuven, dept. SSH, oktober 2009.
Project SOWEDO, Oriëntatie van sociaal werk op duurzame ontwikkeling, Eindrapport,
november 2009.
Project SOWEDO, Oriëntatie van sociaal werk op duurzame ontwikkeling, Bijlagen bij het
eindrapport, november 2009.
Deze bijlagen bevatten alle verslagen van het project, inbegrepen die van de lerende
netwerken; documenten en verslagen van de studiedagen; fiches op basis van de interviews
en verslagen van de focusgroepen.
http://www.dhovlaanderen.be/index.php?gm=4G9JH56L3&lang=&view=46
28
Een belangrijke stap in de verspreiding van inzichten uit het project werd genomen in
samenwerking met DHO Vlaanderen. Eén van de doelstellingen voor het tweede werkjaar van
het lerend netwerk was het beschikbaar stellen van een powerpoint presentatie rond SW en
DO. De bedoeling was daarbij om een soort verzameling aan te leggen van bruikbaar materiaal,
waaruit dan geput kan worden voor het maken van presentaties door docenten en anderen.
Een voorzet daartoe werd gegeven door Magali Decloedt, die het materiaal dat beschikbaar was
vanuit de bijeenkomsten van het lerend netwerk tot een eerste versie verwerkte. Jef Peeters
vulde dat aan, en maakte op basis daarvan een eerste presentatie voor het gastcollege in Gent.
Later vormde dat het vertrekpunt voor zijn bijdragen aan het internationaal congres in
Dubrovnik, en zijn uiteenzettingen op de twee studiedagen.
Volgende presentaties zijn beschikbaar op de website onder ‘didactisch materiaal’:
•
•
•
•
‘Sociaal werk en duurzame ontwikkeling. Een presentatie ter inspiratie van lectoren en
docenten uit SW’, ppt-presentatie (2009).
Jef Peeters, ‘Social Work & Sustainable Development’, ppt-presentatie, 1st ENSACT Joint
European Conference, Dubrovnik, 26-29 april 2009.
Jef Peeters, ‘Duurzame Ontwikkeling als kader voor Sociaal Werk’, ppt-presentatie,
Studiedag SOWEDO ‘Duurzame ontwikkeling: een nieuw paradigma voor sociaal werk?’,
Leuven, 28 mei 2009,
Jef Peeters, ‘Werken aan een veerkrachtige samenleving’, ppt-presentatie, Studiedag
SOWEDO ‘Facetten van duurzaamheid. Sociaal werk en duurzame ontwikkeling.’, Brussel, 23
oktober 2009.
Publicaties
Het is de bedoeling om de neerslag van het project ook te verwerken in een aantal publicaties
op papier, waarbij we in eerste instantie SW-gerelateerde tijdschriften op het oog hebben.
Reeds verschenen:
•
Peeters, J. (2009), ‘Orientation of social work on sustainable development’ (abstract), 1st
ENSACT Joint European Conference, Social action in Europe: different legacies & common
challenges, Dubrovnik, april 2009, ISBN 953996535-7.
•
Peeters, J. (2009), ‘Duurzame ontwikkeling: een opgave voor het sociaal werk? Een
normatieve kijk’, Tijdschrift voor Welzijnswerk, jg 33, nr 301, juli, 25-36.
Dit artikel gaat vooral in op het normatieve kader voor de oriëntatie van SW op DO.
In het vooruitzicht:
•
Een artikel in Alert, tijdschrift van het Pluralistisch Overleg Welzijnswerk. Een afspraak
daartoe werd reeds gemaakt. Dit artikel zal meer ingaan op het actieparadigma dat we
uitwerkten voor SW en DO.
•
Er worden stappen gezet om op basis van de gepubliceerde artikels een publicatie te
realiseren in een internationaal SW-tijdschrift.
•
Een boek: In de loop van het academiejaar 2009-2010 wordt door Jef Peeters gewerkt aan
de redactie van een boek over SW en DO. Daarin wordt enerzijds het onderzoek van het
project SOWEDO verwerkt, maar dat wordt verder aangevuld met bijdragen van andere
auteurs, die op een specifiek facet van het thema ingaan. Daarvoor werden mensen
aangesproken uit het netwerk rond SOWEDO die op één of andere manier expertise hebben
aangaande dat facet. Het concept voor het boek is toegevoegd in de bijlagen.
Voor de voorbereiding daarvan wordt 10% opdracht gefinancierd vanuit de PWO-middelen
van de KHLeuven.
Het boek zal verschijnen rond 1 oktober 2010, dus bij de aanvang van het volgende
academiejaar. Er werd daartoe al een afspraak gemaakt met een uitgever. En op de tweede
29
markt van DO in het Hoger Onderwijs op 5 maart 2010 proberen we een voorintekenactie op
te starten.
•
Een collega van het departement SSH is co-redacteur van het handboek van het SCW Spoor
Zoeken, en heeft gevraagd om mee te werken aan de nieuwe editie via een bijdrage over
DO. Dat werd toegezegd.
Andere
Een aantal concrete initiatieven rond SW en DO vonden hun vertrekpunt in het project
SOWEDO:
•
Een aantal docenten uit sociale scholen zijn vanuit hun kennismaking met het thema in het
lerend netwerk in hun lessen aan de slag gegaan rond DO. De inventarisatie daarvan gebeurt
door DHO Vlaanderen, en wordt kenbaar gemaakt via de website.
•
Vanaf de eerste bijeenkomst van de reflectiegroep werden er initiatieven genomen, vooral
door toedoen van Jan Agten (KHK), secretaris van de EASSW, om de thematiek van DO in
het SW ook op de internationale agenda te brengen. Een belangrijk resultaat daarvan is dat
de opname van ‘sustainability’ in de internationale definitie van het SW op de agenda van de
herziening van die definitie is gekomen. Bovendien wordt ‘sustainability’ één van de centrale
thema’s van het volgende Europees ENSACT-congres in 2010 in Brussel.
•
In dezelfde lijn werden er vanuit de KHKempen ook pogingen ondernomen om bij de EASSW
financiering te verkrijgen voor een Thematisch Netwerk DO. Dat is tot nu toe niet gelukt.
•
Vanuit de Katholieke Hogeschool Kempen startte ook een initiatief om bij Europa financiering
te vragen voor een IP (intensive programm) met SW-studenten uit verschillende landen rond
DO. Zij kregen op vlak van inhoud, methdodologie en management een goede evaluatie,
maar in de aanvraag werd er onvoldoende aangetoond hoe het IP beantwoordt aan de
prioriteiten van de oproep en de uitwisselingsdoelstellingen van Europa. Niettemin hoopt
men er, i.s.m. o.a. Katho en Arteveldehogeschool, toch mee door te gaan op basis van
andere financieringsbronnen.
•
We namen zelf een initiatief naar de masteropleiding ‘sociaal werk en sociaal beleid’ aan de
KULeuven met de vraag of de thematiek van SW en DO kon opgenomen worden als
onderwerp voor masterproeven. Dat werd positief beantwoord, en een themasuggestie werd
doorgegeven. Twee studenten zijn daar voor het lopende academiejaar op ingegaan.
•
Jef Peeters zal in het voorjaar 2010 nog workshops over DO geven op twee internationale
initiatieven waarin het dept. SSH van de KHLeuven mede-organisator is, en waaraan SWstudenten uit verschillende landen deelnemen:
−
Een IUW (International University Week) die einde april 2010 doorgaat.
−
De 'Sociaal Europa dagen' die al een aantal jaren door de afstudeerrichting MAD
georganiseerd worden met partners uit 6 landen; einde mei 2010.
•
Jef Peeters heeft tenslotte in het dept. SSH van de KHLeuven voor het lopende academiejaar
ook de opdracht gekregen om werk te maken van de inbedding van DO in het curriculum.
30
2
Lerend netwerk ‘Oriëntatie van sociaal werk op DO’
In deze paragraaf gaan we in op de activiteiten van het lerend netwerk (LN) rond SW en DO.
Over het belang van de website van DHO als communicatiekanaal voor het project SOWEDO
schreven we al hierboven. In dezelfde lijn wordt ook alle materiaal van achtergrondteksten,
presentaties en verslagen dat van belang was in het kader van de bijeenkomsten van het lerend
netwerk via die website beschikbaar gesteld.
We richten ons hier vooral op de inhoud van de bijeenkomsten. Die geeft een beeld van
discussies en inputs die de conceptuele evolutie van het project SOWEDO mee bepaald hebben.
2.1
Doelstelling
De uitnodiging voor de eerste bijeenkomst van het lerend netwerk formuleert de doelstelling
ervan als volgt:
“Met deze contactgroep willen we het denken en de uitwisseling van ideeën rond DO in
het SW stimuleren. Dat zou uiteindelijk moeten leiden tot een integratie van DO in de
curricula van de SW-opleidingen, tot het integreren van DO in het beroepsprofiel van
de sociaal werker, en tot het afstemmen van SW-praktijken en SW-organisaties op
DO. De interactie tussen docenten uit SW-opleidingen en het werkveld is daarbij van
groot belang. Via thematische studiebijeenkomsten die we vanuit DOEN! (DHOVlaanderen) zullen organiseren willen we daartoe bijdragen.”
2.2
Bijeenkomsten
Tijdens het eerste projectjaar werden er al vier bijeenkomsten georganiseerd. Voor het tweede
projectjaar komen er slechts drie bij, maar er werd wel samengewerkt voor de twee
studiedagen van het project SOWEDO.
De bijeenkomsten werden telkens inhoudelijk voorbereid in samenspraak tussen Magali
Decloedt, coördinator van DHO Vlaanderen, en Jef Peeters vanuit SOWEDO. Meestal werd er in
twee delen gewerkt: eerst een een inhoudelijke uiteenzetting door een externe spreker, gevolgd
door discussie (Jef Peeters voerde daartoe meerdere keren ook voorbereidende gesprekken met
de inleider); vervolgens werd er een werkpunt van het lerend netwerk opgepakt. De
verwachtingen van de leden van het lerend netwerk vormden daarbij steeds een belangrijke
input.
Hieronder volgt een overzicht van de bijeenkomsten.25 De eerste 4 gingen door in
Conferentiecentrum Café de Fiennes, de Fiennesstraat 77, 1070 Brussel. Vanaf het tweede jaar
kozen we ervoor om op verplaatsing te gaan naar een sociale school of een sociale organisatie.
Dat biedt mogelijkheden om nieuwe mensen aan te spreken voor deelname aan het netwerk.
•
eerste LN: vrijdag 21 maart 2008 – 14-17u
Deze eerste bijeenkomst was vooral een kennismaking, zowel van de deelnemers als met de
thematiek van het netwerk. Die werd vanuit verschillende invalshoeken belicht, zoals blijkt uit
de agenda:
1. Duurzame ontwikkeling in het hoger onderwijs: het internationale kader wordt kort
toegelicht door Magali Decloedt.
2. Voorstelling van de initiatiefnemers: het project DOEN! door Magali Decloedt; het project
SOWEDO door Jef Peeters en Hilde Bevers.
25
De volledige verslagen zijn opgenomen in de bijlagen van dit rapport, en bieden nog heel wat bijkomende
informatie.
31
Daarbij wordt een eerste schematische presentatie gebracht van een aantal elementen die
de relatie tussen SW en DO kunnen omschrijven en verhelderen.26
3. Het ontwerp van Vlaams Implementatieplan Educatie voor Duurzame Ontwikkeling (EDO)
wordt toegelicht door Katrien Van Poeck (LNE)
4. Ervaring uit de praktijk: Josse Van Steenbergen, voorzitter van de Associatie Universiteit
Hogescholen Antwerpen, brengt een korte uiteenzetting over de plaats van en de omgang
met DO in de associatie.
5. Discussie en een eerste peiling naar de verwachtingen van de deelnemers en mogelijke
thema’s voor toekomstige bijeenkomsten.
In opvolging va n deze eerste bijeenkomst van het lerend netwerk, werd er door Magali Decloedt
een schriftelijke bevraging uitgevoerd naar de verwachtingen van de leden. Het resultaat,
opgenomen als bijlage I.3, vormde de leidraad voor verdere invulling van de bijeenkomsten.
•
tweede LN: donderdag 29 mei 2008 – 13-17u
De bijeenkomst wordt voorafgegaan door een intake voor nieuwkomers op de bijeenkomst van
het netwerk. Zij worden bijgepraat over het opzet en over de stappen die er reeds gezet zijn.
Dat wordt telkens herhaald bij de volgende bijeenkomsten.
Tijdens de bijeenkomst worden eerste stappen gezet om het denkproces met en door de
netwerkgroep in gang te zetten, zowel op conceptueel vlak als naar de vertaling daarvan naar
het feitelijke SW.
Agenda:
1. Kader en visie omtrent oriëntatie van SW op DO: Jef Peeters heeft het schema van de eerste
bijeenkomst uitgewerkt tot een discussietekst ‘Betekenis van duurzame ontwikkeling voor
sociaal werk: een werkomschrijving’. De tekst was ook op de website ter beschikking voor
commentaar, en werd naderhand herwerkt op basis van de gevoerde discussie.27 Die betrof
o.m. het al dan niet opnemen van ‘duurzaamheid’ in de definitie van SW; de voorstelling en
verhouding van de drie pijlers van DO; de relatie met de ‘crisis’ van het SW.
2. In functie van een latere vertaling in het curriculum van de opleidingen SW, werd er een
interactieve oefening gemaakt o.l.v. Dirk Le Roy (Sustenuto/DHO Vlaanderen). In kleine
groepjes wordt nagegaan wat DO betekent voor verschillende concrete vormen (types van
jobs) van SW. Aan de hand van concrete voorbeelden wordt er gezocht naar de impact op
sociaal, economisch en ecologisch vlak.
Hieruit ontstaat een discussie over de huidige opdeling van de opleiding in SW over
verschillende afstudeerrichtingen (lijkt in tegenstelling met het integratief perspectief van
DO); anderzijds over de mogelijkheden van integratie van DO binnen het bestaande kader.
Voor een overzicht van de resultaten: zie tabel II.1.
3. Praktijkvoorbeelden: Hilde Bevers heeft vanuit haar onderzoek in het werkveld enkele
voorbeelden beschreven van hoe in de praktijk van het SW wordt gewerkt aan DO. Ze geeft
een summier overzicht van concrete praktijken waar men People, Planet en Prosperity zoveel
mogelijk wil integreren. De lijst is een eerste aanzet naar goede praktijkvoorbeelden.28
26
Peeters, J., ‘Project SOWEDO. Aanzet voor een inhoudelijk concept’, nota, 18/3/2008.
27
Peeters, J. (2008), ‘Betekenis van duurzame ontwikkeling voor sociaal werk: visie en kader’.
Werkdocument, project SOWEDO, KHLeuven, dep. SSH, juni.
28
Bevers, H. (2008), ‘Duurzame ontwikkeling in het sociaal werk… Wat betekent dat?’, project SOWEDO,
KHLeuven, dept. SSH, juni. Beschikbaar:
32
Tabel II.1 Interactieve oefening: positionering Sociaal Werk t.o.v. Duurzame Ontwikkeling
job
sociaal
economisch
ecologisch
Centrale vragen
Sociale huisvesting
een aangename woning voorzien
voor de mensen
goed gelegen woning
goed geïsoleerde woning
Juridisch adviseurs
mensen bijstaan in hun rechten
(advies als sterkmaker, niet als
instrument)
stellen we de economische orde
voldoende in vraag? Recht op arbeid
vs. controle op tewerkstelling
mensen moeten zich aanpassen
aan wetten, in plaats van
omgekeerd
Structurele maatregelen vs.
Oplapwerk
van maatschappelijk werker een
maatschappelijk denker maken;
kritisch maatschappelijk werk
opkomen voor mensen ≠ individuele
profijt versterken
solidariteit, verantwoordelijkheid,
bouwen aan een zorgzame SL
leefloon, in orde zijn
normaal kunnen functioneren,
eventueel een plaats op de
arbeidsmarkt
laatste gsm, flatscreen, etc.
(consumptiepatroon)
Personeelswerker in bouwbedrijf
arbeidsvoorwaarden, gelijkheid
tussen man en vrouw, …
Bouwbedrijf kan zelf principes van
duurzaam bouwen toepassen
duurzaam aankoopbeleid, maar afh.
van aanbod ecologisch en sociaal
verantwoorde producten
Personeelswerker (algemeen)
oog voor de werknemer én de
groep achter de werknemers
zorgen voor kinderopvang
zorg voor mobiliteit
Maatschappelijke advisering
Maatschappelijk werk
Maatschappelijk werker
Budgetbeheer
Normen maatschappij (bvb.
Consumentisme) tgo buiten
denkkaders kunnen denken,
maatschappelijke context
kritisch kunnen bekijken
Personeelswerk
Sociaal Cultureel werk
Plattelandsontwikkeling
Sociaal-cultureel werk:
duurzaamheid en kansarmoede?
ruimte om te wonen
ruimte voor industrie, landbouw en
recreatie
ruimte voor natuur
vooroordelen waar sociaal werkers
niet mee omkunnen.
Beleidsmaatregelen zijn niet altijd
rechtvaardig, Mattheüs-effect
NME en jeugdwerk resultaten met
acties tgo instrumenteel ingezet om
het beleid te verkopen
Syndicaal werk/Sociaal beleid
Duurzaamheidambtenaar, actie "met
belgerinkel naar de winkel"
participatie van burgers in een
project, bvb. ‘Met belgerinkel naar
de winkel’
winkels betrekken in de actie
winst door beperking CO2-uitstoot
Hoe komen we tot sociaal
personeelswerk, waar een
stakeholdersmodel centraal
staat in plaats van
shareholdersmodel?
Werken aan gemeenschap
binnen context(bvb.
fietsroutenetwerk); via
educatieve paketten
fundamenteler omgaan met
duurzaamheid
duurzaamheidambtenaar:
solitair werker/excuustruus
tgo algemeen duurzaam
beleid/draagvlak creëren
33
•
derde LN: dinsdag 2 september 2008 – 9.30-13u
Voor de derde bijeenkomst werd er gekozen voor een fundamentele input die kan helpen om
SW te plaatsen binnen de grotere uitdaging van de overgang naar een duurzame samenleving.
Agenda:
1. Peter Tom Jones (KULeuven) brengt een uiteenzetting over: ‘Duurzaamheidtransitie en
werken aan gedragsverandering: handelingsmogelijkheden en sociale segmentatie’.29
Voor de verschillende handelingsperspectieven hanteert hij het 4E’s-model (enable,
encourage, engage, exemplify) dat ontwikkeld werd door de Britse overheid.30 Verder maakt
hij gebruik van het belangwekkende rapport ‘A Framework for pro-environmental behaviours’
van DEFRA (United Kingdom Department for Environment, Food and Rural Affairs).31
De daarop volgende discussie heeft o.m. betrekking op de belangrijke rol van de overheid in
een transitieproces versus bottom-up benaderingen; het al dan niet zinvol zijn van
sensibiliseringsacties in verhouding tot andere actiemogelijkheden; de betekenis van dat
alles voor de rol van docenten in het onderwijs.
2. Interactieve oefening: vooreerst worden de resultaten van de vorige bijeenkomst overlopen.
Daaruit resulteerden volgende centrale vragen/stellingen:
−
Leidt sociaal werk tot structurele maatregelen of is het slechts oplapwerk?
−
Een sociaal werker moet de normen binnen een maatschappij (bvb. Consumentisme) in
vraag kunnen stellen, buiten denkkaders kunnen denken, de maatschappelijke context
kritisch kunnen bekijken
−
Hoe komen we tot sociaal personeelswerk, waar een stakeholdersmodel centraal staat in
plaats van shareholdersmodel?
−
Hoe kunnen we via educatieve pakketten fundamenteler omgaan met duurzaamheid?
Vooraleer dieper in te gaan op (één van) bovenstaande thema’s, wordt nagevraagd wat de
leerdoelstellingen zijn van de leden van het netwerk. Als belangrijke suggesties voor
volgende bijeenkomsten komen o.a. volgende twee thema’s naar voren:
−
Hoe werken aan een draagvlak voor DO binnen de hogeschool?
−
Hoe kan je duurzame ontwikkeling binnen het vak ‘Structuurgerichte methoden’
integreren?
•
vierde LN: maandag 20 oktober 2008 – 13- 17u
Bedoeling van deze bijeenkomst is om meer concreet aan de slag te gaan rond het
binnenbrengen van DO binnen de opleidingen.
Agenda:
1. Uiteenzetting van Pascal Debruyne (Ugent) over ‘Sociale geografie als invalshoek om naar de
relatie tussen sociaal werk en duurzame ontwikkeling te kijken’.32
Uitgaande van de analyse door de sociale geografie van ruimtelijk verankerde ongelijke
machtsverhoudingen, schuift Debruyne de emancipatorische strijd voor ‘Environmental
justice’ en de gelijknamige beweging naar voren als een manier om DO in te vullen in het
SW.33
29
Presentatie beschikbaar op: www.dhovlaanderen.be/index.php?gm=4G9JH56L3&lang=&view=46
30
UK Government 2005. Een presentatie van het model bieden: P.T.Jones e.a. 2008 (deel I); P.T. Jones &
V. De Meyere 2009.
31
Beschikbaar: www.defra.gov.uk/evidence/social/behaviour/pdf/behaviours-jan08-report.pdf (15-9-09).
32
Presentatie beschikbaar op: www.dhovlaanderen.be/index.php?gm=4G9JH56L3&lang=&view=46
33
Aan de basis van deze uiteenzetting lag een ontwerp van artikel dat ondertussen in het tijdschrift Alert is
verschenen (Debruyne 2009).
34
In de daarop volgende discussie wordt er een vergelijking gemaakt met de mogelijkheden en
problemen van een multistakeholderoverleg. Als een derde actiemodel worden ook de
Engelse ‘transition towns’ genoemd.34
2. Intensief Programma (IP) omtrent duurzame ontwikkeling in sociaal werk
Pieter Lievens (KHK) stelt voor om in het kader van internationalisering een IP Project in te
dienen rond het thema duurzame ontwikkeling in de opleiding sociaal werk. Hij heeft zelf
veel ervaring bij het schrijven van projecten en wil daarbij zeker helpen. Het gaat om een
kort studieprogramma, een module, waarbij studenten van hoger onderwijsinstellingen uit
verschillende landen betrokken zijn. De leden van het lerend netwerk gaan het voorstel
bespreken met de dienst internationalisering van hun departement.
3. Structuurgerichte methoden
Er ligt een voorstel voor om een werkgroep op te starten rond de integratie van DO in het
vak ‘Structuurgerichte methoden’. Hoe pak je het aan als sociaal werker om de transitie naar
DO structureel mee vorm te geven? Op het vlak van structureel en/of beleidsgericht werken
blijken er nauwelijks goede handboeken te zijn. Kan daar misschien aan gewerkt worden?
Daarbij wordt ook naar ‘normatieve professionalisering’ verwezen als een goed kader voor
sociaal werk.
De deelnemers drukken de wens uit om daarmee verder te gaan.
4. Presentatie van DO in SW voor gebruik in de sociale scholen
Er wordt afgesproken om een powerpointpresentatie te ontwikkelen omtrent DO in SW die
gebruikt kan worden als introductie in lessen. Jef Peeters zal een aanzet geven. Vervolgens
wordt de presentatie door de andere leden van het netwerk aangevuld.
Jef Peeters wijst erop dat ook het bronnenmateriaal dat hij reeds ontwikkeld heeft door
anderen kan aangevuld worden. Hij zal daar een voorstel rond formuleren.
•
samenkomst voorzitters lerende netwerken: woensdag 7 januari 2009, 15-17 uur
DHO Vlaanderen organiseert lerende netwerken rond verschillende opleidingsdomeinen. Op deze
bijeenkomst werd eerst het jaarverslag van DHO gepresenteerd en besproken. Verder werden
er ervaringen vanuit de verschillende netwerken uitgewisseld.
Een belangrijk agendapunt betrof de doelstellingen voor de verdere werking. Dat leverde
volgende ideeën op:
Algemene doelstellingen
De gemeenschappelijke doelstellingen van de verschillende lerende netwerken zijn:
−
kennis opbouwen omtrent integratie van DO in een bepaald vakgebied;
−
collega’s sensibiliseren en motiveren;
−
link leggen met de praktijk (werkveld/industrie);
−
ontwikkelen van een output.
Als output wordt minimaal gedacht aan twee literatuurlijsten die opgesteld worden:
−
literatuurlijst die wordt aangevuld (oplijsting);
−
beschrijvende literatuurlijst van de belangrijkste werken met appreciatie en eventuele
korte beschrijvingen.
34
Zie: www.totnes.transitionnetwork.org ; www.transitie.be ; R. Dhont 2008.
35
Dit moet mogelijk maken dat andere docenten ook aan de slag kunnen met de integratie van
DO in het curriculum zonder actief deel te nemen aan de lerende netwerken.
Specifieke doelstellingen per thematisch lerend netwerk
Voor het LN SW stelden we het volgende voorop:
−
ontwikkelen van een powerpointpresentatie omtrent SW en DO die door docenten
gebruikt kan worden;
−
komen tot een onderwijsproject;
−
formuleren van een vervolgproject voor SOWEDO en zoeken naar opvolger als voorzitter
van het LN;
−
aantal deelnemers: 10 à 15 fysiek aanwezigen; netwerk uitbreiden met 10 personen
t.o.v. het huidige aantal van 48 leden.
•
vijfde LN: vrijdag 20 februari 2009 – 13.30-16.45 u, Arteveldehogeschool Gent
In deze bijeenkomst staan een aantal punten op de agenda die vooral onderwijsgebonden zijn.
1. Draagvlak voor educatie voor DO in het docentencorps
Wim Lambrechts, die in de KHLeuven meewerkte aan een driejarig project rond duurzaam
hoger onderwijs (DOHO)35, stelde voor hoe in er een draagvlak voor DO werd ontwikkeld,
onder meer via het meetinstrument AISHE.36 Vervolgens werden enkele criteria uit het
instrument via een interactieve oefening besproken.
AISHE (auditing instrument for sustainability in higher education) is een instrument dat
ontwikkeld werd door DHO Nederland om hogescholen en universiteiten op duurzaamheid
door te lichten. Er bestaan twee versies van AISHE.
−
AISHE 1.0 is een meetinstrument dat zich voornamelijk toespitst op ‘onderwijs’. Het
instrument is gebruiksklaar en gratis te downloaden via www.dho.nl/aishe.
−
AISHE 2.0 wordt momenteel ontwikkeld door verschillende Europese partners. Het wordt
modulair opgezet, met naast onderwijs ook indicatoren voor interne bedrijfsvoering,
maatschappelijke rol en onderzoek. Verwacht wordt dat dit instrument tegen 2010
gebruiksklaar zal zijn.
De bespreking ging o.a. over:
−
−
−
−
Het keurmerk Duurzaam Hoger Onderwijs (DHO) dat door de Nederlandse stichting DHO
wordt toegekend. Over die waardering bestaat er een overeenkomst met de NVAO.
De relatie van AISHE tot de algemene kwaliteitszorg. Daarbij werd gepleit voor een meer
actiegerichte benadering. Een instrument waarbij men in groep bepaalde relevante
indicatoren kan uitkiezen en vervolgens kan nagaan welke acties men kan ondernemen,
geeft meer speling en eigenheid. Het stimuleert bovendien om in groep een visie te
ontwikkelen.
Het criterium ‘Profiel van de afgestudeerde’. De vraag was of het opnemen van DO in het
profiel van de afgestudeerde wel een goede parameter is om te meten of de studenten
die afgeleverd worden aan de arbeidsmarkt ook duurzaam handelen.
Hoe ver staat het hoger onderwijs met de integratie van DO? Er leeft wel heel wat rond,
en het draagvlak voor DO neemt toe. Maar vaak zijn initiatieven ad-hoc of geïsoleerd.
Bovendien worden thema’s die verband houden met DO onvoldoende geëxpliciteerd.
Conclusie: Er is nog meer expertise op het vlak van educatie voor DO (EDO) in hoger
onderwijs nodig.
2. Er waren twee paralelle werkgroepen:
35
Cf. Lambrechts, W., H. Van den Haute & I. Vanhoren (2009), Duurzaam hoger onderwijs. Appel voor
verantwoord onderrichten, onderzoeken en ondernemen, Leuven: LannooCampus.
36
Zie ook reflectiegroep AISHE: http://www.dhovlaanderen.be/index.php?gm=4G9JH56L3&lang=&view=65
36
2.1 Powerpointpresentatie omtrent DO in SW
In opvolging van de vierde samenkomst van het LN werd door Magali Decloedt een eerste
versie gemaakt van een powerpoint omtrent DO en SW die door docenten gebruikt kan
worden als introductie in lessen. Die werd getoond en becommentarieerd, en er werden
afspaken gemaakt voor de verdere ontwikkeling ervan.37
2.1 Structuurgericht werken
Het gaat hier om allerlei vormen van beleidsbeïnvloeding die in het SW gehanteerd worden,
en waartoe studenten ook opgeleid moeten worden: signaleren, lobbywerk, participatie,
sociaal beleid, etc. De vraag ligt voor of en hoe die gebruikt kunnen worden om aan
duurzaamheid te werken.
Een belangrijke vraag is die naar de redenen waarom sociaal werkers structureel aan de slag
gaan. De internationale definitie van SW verwijst naar de mensenrechten en de principes van
‘social justice’ als fundamenteel voor SW. Hieraan zouden als derde pijler de principes van
DO kunnen toegevoegd worden.
Verder werden ook enkele voorbeelden besproken, en relevante literatuur aangeduid.
3. Enkele belangrijke mededelingen omtrent het lerend netwerk
−
−
−
De opvolging van het voorzitterschap van Jef Peeters wordt aangekaart.
De output LN via twee literatuurlijsten wordt voorgesteld (cf. samenkomst voorzitters).
Elk lid van het LN kan hiertoe bijdragen door input te leveren.
De SOWEDO-studiedag van 28 mei wordt voorgesteld.
4. Varia
Naast de aankondigingen van een aantal activiteiten, wordt er ook gewezen op een
belangrijke publicatie van VODO: Kado: een kader voor duurzame ontwikkeling. Die probeert
ten behoeve van sociale organisaties duidelijk te maken dat DO véél meer is dan
wondmolens en biologische groenten. Ook diversiteit en gelijke kansen maken er deel van
uit! Dit ‘KaDO’ moet aantonen dat ook de sociale poot van DO de nodige aandacht verdient.
VODO schreef dit in samenwerking met de Nederlandstalige Vrouwenraad, de Vlaamse
Jeugdraad, het Minderhedenforum, Vluchtelingenwerk Vlaanderen, het Vlaams Netwerk van
verenigingen waar armen het woord nemen en met steun van de Vlaamse Overheid.38
•
zesde LN: vrijdag 8 mei 2009 – 13.30-16.45 u, Hogeschool Gent
Duurzame productieen consumptiepatronen vormen een zeer centrale doelstelling van een
proces van DO. Deze bijeenkomst focussen we op SW en de consumptiesamenleving. De
zevende bijeenkomst zal het thema productie onder de loupe vanuit het oogpunt van arbeid en
tewerkstelling.
1. Consumptiesamenleving en DO: uitdagingen voor het SW vanuit empowerende
schuldbemiddeling
Jan Brodala (Katholieke Hogeschool Kempen) gaf een inspirerende uiteenzetting over
schuldbemiddeling in het kader van de risicosamenleving. Het lerend netwerk ging mee op
zoek naar verbanden tussen DO als referentiekader voor het handelen van sociaal werkers
en empowerende schuldbemiddeling.39
37
Zie ook par. 1.5 over output.
38
KaDO vind je via http://vodo.yichalal.be/images/stories/downloads/kado.pdf (15-9-09)
39
Presentatie op: www.dhovlaanderen.be/index.php?gm=4G9JH56L3&lang=&view=46#presentaties
De masterproef van Jan Brodala “Schuldbemiddeling in Vlaamse OCMW's vanuit een empowerend
perspectief” staat online op de website van het Tijdschrift OCMW Visies, zie:
37
In de nabespreking kwamen o.a. volgende thema’s aan bod:
−
het onderscheid tussen ‘overlevingsschulden’ en ‘overbestedingsschulden’;
−
kritische bedenkingen rond wat je nodig hebt om menswaardig te leven;
−
de relatie tot productie en de rol van marketing.
2. Wereldconferentie Educatie voor Duurzame Ontwikkeling (EDO)
Van 31 maart tot 2 april vond in Bonn de Wereldconferentie over EDO plaats. De aanleiding
was dat we halfweg het decennium voor EDO (2005-2014) zijn.
Bedoeling van de conferentie was:
−
het belang van EDO te benadrukken (waarom is EDO nodig?);
−
internationale uitwisseling te bevorderen (wat kunnen we leren van elkaar?);
−
een stand van zaken op te maken (waar staan we? Welke lessen hebben we geleerd?);
−
een strategie uit te werken voor de toekomst (wat willen we bereiken tegen 2014 en
verder?).
Magali Decloedt woonde de conferentie bij, gaf verslag en bracht ook interessante
documentatie aan.40 Een citaat uit de openingsspeech:
“I want to see education that empowers young people to question, to develop their minds
and skill sets, to make choices, to find meaningful employment and to play constructive roles
in their families, their communities and their nations. I want to see education that enables
young people to value other human beings, encourages them to understand the importance
of equality and equity and helps them to recognize the importance of collective responsibility
and action.” (Graça Machel)
3. Competenties SW voor DO
Het LN heeft zich voorgenomen om een toetsing uit te voeren van de competenties voor DO
zoals die door DHO Nederland werden geformuleerd (VESTIA) aan de competenties voor SW
zoals die door de Vlaamse scholen voor SW geformuleerd worden. Daarvoor kunnen we
beroep doen op de competentielijst zoals die door de werkgroep BAOBAP van de VVSH
(Vlaamse vereniging van sociale hogescholen) werd op gesteld. De competenties voor SW
worden zo geformuleerd dat de verschillende opleidingen er zich in kunnen vinden.41
Als aanzet geeft Frank Monsecour (Artevelde) een verduidelijkende presentatie over die
toetsing, en illustreert dat aan de hand van de competentielijst die in Artevelde wordt
gehanteerd.42
De leden van het LN besluiten om tegen volgende bijeenkomst zelf ook de oefening te doen.
Daartoe heeft DHO Vlaanderen een matrix opgesteld.43
4. Project SOWEDO:
−
−
De studievoormiddag: ‘Duurzame ontwikkeling: een nieuw paradigma voor Sociaal Werk?’
op 28 mei wordt toegelicht
Het project krijgt een vervolg: tegen oktober 2010 wordt de publicatie van een boek over
SW en DO in het vooruitzicht gesteld. Er wordt feedback gevraagd op het voorliggende
werkschema. En de leden van het LN worden uitgenodigd om zelf een bijdrage te leveren,
o.a. voor het onderwijsluik van het boek.
www.ocmwvisies.be/Portals/2/MP%20SBg%20&%20E%20JB%2020070621.pdf.
40
De aanbevelingen voor de wereldconferentie van een voorafgaande workshop van ‘young ESD voices’ vind
je via: http://www.dhovlaanderen.be/files/Young%20ESD%20Voices.pdf
De Verklaring van Bonn, waarin tientallen acties voor beleid, voor alle vormingswerkers en voor de UNESCO
zelf zijn opgenomen, vind je via: www.dhovlaanderen.be/files/Bonn%20Declaration.pdf
41
Competentielijst SW o.a. op: www.artesis.be/sociaalwerk/start/competentiegericht-leren.htm
42
Zie: www.dhovlaanderen.be/index.php?gm=4G9JH56L3&lang=&view=46#presentaties
43
Het invulbaar competentierooster: www.dhovlaanderen.be/index.php?gm=4G9JH56L3&lang=&view=44
38
−
De opvolging van Jef Peeters als voorzitter van het LN wordt aan de orde gebracht.
•
Folder LN
In functie van een betere visibiliteit van het LN werd er door Magali Decloedt een folder
ontworpen die op de studiedag van 28 mei voor het eerst verspreid wordt. Daarna wordt de
format ook gebruikt voor uitnodigingen van de LN-bijeenkomsten.44
•
zevende LN: vrijdag 18 september 2009 – 9-12.30u
Samenlevingsopbouw Vlaanderen, Brussel
1. DO en de vraag naar een ander model voor arbeid: inleiding Anne Snick
Anne Snick, coördinatrice van Flora, gaf een erg verhelderende analyse over arbeid, en
discriminatiemechanismen op de arbeidsmarkt en in de samenleving. Flora is een federaal
netwerk van organisaties die werken aan de socio-professionele inschakeling van vrouwen
(en mannen).
Flora mikt op de duurzame integratie op de arbeidsmarkt van kansarme vrouwen en
mannen. Deze doelgroep heeft immers minder kansen om zich in de samenleving te
integreren en om toegang tot de arbeidsmarkt te krijgen. Het werk van Flora steunt op een
analyse van de gendermechanismen die onze samenleving bepalen en maakt de negatieve
effecten ervan zichtbaar.
De medewerksters van Flora gebruiken de methode van het actieonderzoek. Hun expertise
is gebaseerd op ‘co-constructie van kennis’: de voortdurende uitwisseling tussen de
theoretische genderanalyse van het Flora-team en de ervaringen op het terrein, met name
van de organisaties aangesloten bij het Netwerk Flora. Deze methodiek stelt de
medewerksters in de organisaties en de mensen van de doelgroep zelf in staat om te
participeren aan de opbouw van kennis over thema’s die hen aanbelangen.
Anne Snick bespreekt achtereenvolgens:
Een model voor een ‘duurzame organisatie’: dat is gebaseerd op het systeemecologisch
model dat ook gehanteerd wordt door Bernard Lietaer voor de beschrijving van het
monetaire systeem, maar dan hier toegepast op de arbeidsmarkt.
−
De verschillende functies van arbeid zoals die uit het onderzoek van Flora naar voren
komen.
−
De moeilijkheden die het dominante arbeidsmodel, nl. het kostwinnersmodel, meebrengt
in het vervullen van al die functies.
−
Het alternatieve model dat Flora ontwikkeld heeft om daarmee aan de slag te gaan.
−
In de discussie kwamen o.a. volgende punten aan bod:
De trend om maatschappelijke problemen te individualiseren.
−
De vraag naar de wijze van erkenning en/of vergoeding van andere vormen van arbeid
dan de dominante loonarbeid.
−
Het belang van het bijbrengen bij studenten van een kritische kijk op maatschappelijk
gangbare manieren van denken en daarop gebaseerde modellen.
−
2. Competenties DO voor SW: implementatie in de opleidingen SW
Frank Monsecour bouwt verder op zijn presentatie van vorige samenkomst. De bedoeling
was om al een vooroefening te maken op een workshop op de studiedag van het project
SOWEDO op 23 oktober. Daarop zullen de duurzaamheidcompetenties geplaatst worden
naast de competenties die in het kader van Baobap voor het SW zijn ontwikkeld. Enkele
leden van het netwerk hadden ter voorbereiding zelf de oefening gedaan om de
competentielijst uit het eigen departement af te toetsen aan de duurzaamheidcompetenties.
44
Voor folder zie: http://www.dhovlaanderen.be/files/Folder.pdf
39
Uit de bespreking en de conclusies:
−
Vele competenties duurzaamheid zijn al vervat in de competentieprofielen van de sociale
hogescholen, maar worden niet in die zin verwoord. Competenties omtrent toekomstgerichtheid ontbreken vaak, terwijl emotionele intelligentie een absolute pijler is van het
SW.
Toekomstgericht denken en handelen wordt bijv. wel uitgewerkt in het nieuwe opleidingsonderdeel ‘actuele vraagstukken’ aan de Arteveldehogeschool.
−
De VESTIA-lijst van competenties wordt kritisch doorgenomen. Een punt van kritiek is de
sterke nadruk op individuele verantwoordelijkheid, terwijl in ‘goed’ sociaal werk er een
grote nadruk gelegd wordt op intervisie. De competenties dienen echter ook in hun
onderlinge samenhang bekeken te worden.
−
De kwaliteitsindicatoren EDO zijn opgesteld vanuit het ENSI-raamwerk dat vanuit een
pedagogische context is opgebouwd. Het is interessant om de competenties SW ook eens
vanuit dit kader te bekijken. De kwaliteitsindicatoren EDO zullen daarom ook als input
dienen voor de workshop op 23 oktober.
3. Terugblik en toekomst van het LN.
Jef Peeters wordt bedankt voor zijn werk als voorzitter. Naar aanleiding daarvan werden de
resultaten van het LN tot nu toe samengevat in volgende figuur:
Aan de opvolging wordt er gewerkt, en de leden van het LN worden uitgenodigd om hun
ideeën over de verdere werkwijze van het LN over te maken aan Magali Decloedt.
Noot:
De oefening waarbij de competenties van het SW werden afgetoetst aan de competenties DO,
werkte ook inspirerend voor de opleiding orthopedagogie. De Vlaamse bachelor opleidingen
orthopedagogie werken momenteel namelijk ook aan een gemeenschappelijk competentieprofiel. DHO Vlaanderen heeft aan de ad hoc-werkgroep van het overleg opleidingen
orthopedagogie Vlaanderen een toelichting gegeven over het proces en de resultaten van de
denkoefening in de opleiding SW. De werkgroep vond de informatie zeer bruikbaar. Op die
manier heeft de denkoefening van het lerend netwerk ook direct impact op andere opleidingen.
2.3
Deelnemers aan het lerend netwerk
De deelname aan de bijeenkomsten van het lerend netwerk is wisselend. Eén van de grootste
problemen daarbij is de beperkte mogelijkheid om agenda’s op elkaar af te stemmen. De
40
flexibilisering in het hoger onderwijs heeft de programmatie op de hogescholen complexer
gemaakt, waardoor docenten zich moeilijker kunnen vrij maken. Anderzijds wijst redelijk
frequente deelname op een bereidheid om breed na te denken over het SW, en de opleiding
daartoe.
Het is moeilijker om vertegenwoordigers uit het werkveld op de bijeenkomsten te krijgen.
Uitzonderingen niet te na gesproken worden hun prioriteiten nog meer beïnvloed door de directe
agenda van hun organisatie. Zij zijn daardoor minder aanspreekbaar op het thema van DO in
het SW in zijn brede algemeenheid. Wij bleven hen echter via het veldonderzoek aanspreken in
functie van deelname.
De lijst van leden van het lerend netwerk is echter breder dan de lijst der deelnemers aan de
bijeenkomsten. Meer mensen lieten als reactie op uitnodigingen hun interesse blijken, wat ook
tot uiting komt in het feit dat nogal wat leden zich expliciet verontschuldigen wanneer ze niet
kunnen komen. Alle leden krijgen overigens niet alleen de uitnodigingen, maar ook de verslagen
toegestuurd. Verder kunnen zij zoals iedereen voor ruimere informatie, teksten en presentaties
terecht op de webpagina van het lerend netwerk op de website van DHO Vlaanderen.
Concreet hebben we in het lerend netwerk nu een 65-tal contactpersonen uit volgende
organisaties, waarvan een 30-tal ook fysiek deelnam aan samenkomsten van het lerend
netwerk:
•
Onderwijs:
alle opleidingen professionele bachelor sociaal werk:
Vanuit volgende hogescholen wordt actief geparticipeerd aan het lerend netwerk:
Hogeschool West-Vlaanderen; Katholieke Hogeschool Zuid-West Vlaanderen; Hogeschool
Gent; Arteveldehogeschool; Artesis Hogeschool Antwerpen; Karel de Grote Hogeschool;
Katholieke Hogeschool Kempen; Katholieke Hogeschool Leuven.
De contactpersonen uit Xios Hogeschool, Hogeschool Universiteit Brussel en
Erasmushogeschool Brussel zijn geïnteresseerd, maar hebben nog niet fysiek aan een
samenkomst kunnen deelnemen. .
−
•
−
alle masteropleidingen sociaal werk:
Universiteit Gent; Universiteit Antwerpen; Katholieke Universiteit Leuven.
−
opleidingen professionele bachelor orthopedagogiek:
Plantijnhogeschool; Katholieke Hogeschool Limburg.
−
masteropleiding agogische wetenschappen:
Vrije Universiteit Brussel (Vakgroep Agogische Wetenschappen).
−
volwassenenonderwijs:
CVO Sociale School Heverlee.
Organisaties uit het sociaal werk:
koepels:
Vlaams Overleg Duurzame Ontwikkeling (VODO);
Vlaams Overleg Sociale Economie (VOSEC) – sociale economie op de campus
−
andere:
Jeugddienst Globelink;
Ecolife;
GREEN vzw;
Centrum voor Schuldbemiddeling;
Oikonde;
RISO-Gent – duurzaam huis;
Steunpunt buurtopbouwwerk (Stebo);
Netwerk van verenigingen waar armen het woord nemen.
−
41
•
Vlaamse Overheid:
Departement LNE – EDO.
•
Projectmedewerkers DHO Vlaanderen:
Magali Decloedt (DHO Vlaanderen) en Dirk Leroy (DHO Vlaanderen/Sustenuto).
42
III Conceptueel onderzoek
1
Probleemstelling en opzet
In de probleemstelling van dit project45 zijn we uitgegaan van een algemene vaststelling over
de huidige relatie tussen het Sociaal Werk (SW) en Duurzame Ontwikkeling (DO), die we hier
hanteren als uitgangshypothese. Het gaat om een situatieschets van het SW, getoetst aan de
basispijlers van DO (zie par. 3.4). We stellen grosso modo het volgende vast: de sociale en de
participatieve dimensie behoren traditioneel tot de theorie en de praktijk van het SW; de
economische dimensie is daarbij aanwezig via de grote aandacht voor arbeid, en vandaag ook
via de uitbouw van de sociale economie. Aandacht voor ecologische duurzaamheid bleef tot nu
toe echter grotendeels buiten het aandachtsveld. Dat geldt zeker voor de theorievorming binnen
het SW, ondanks de feitelijk groeiende band tussen vele sociale en ecologische problemen.
Dat wekt verwondering, want goed SW betrekt zich steeds op de omgeving, maar dat blijft in de
praktijk dus veelal beperkt tot de sociale omgeving. En omdat DO in eerste instantie
geassocieerd wordt met milieuzorg – zoals overigens ook in de bredere samenleving gebeurt, –
ziet men dat niet als een zaak voor het SW.
Maar er stelt zich ook een probleem in de omgekeerde richting. Door die dominante focus op
milieuproblemen in het discours rond DO blijft ook de sociale dimensie daarvan onderbelicht.
Ondermeer het belang van verdelingsvraagstukken voor duurzaamheid is geen prominent
inzicht. Dat brengt mee dat ook waar sociaal werkers wel degelijk aan die sociale dimensie van
duurzaamheid werken, zij het verband met DO niet leggen.
Het feitelijke verband tussen heel wat sociale en ecologische problemen heeft er wel voor
gezorgd dat nogal wat organisaties die – zeker in Vlaanderen – tot het werkveld van het SW
behoren, aspecten van ecologische duurzaamheid hebben opgenomen en geïntegreerd in hun
werking. Dergelijke ontwikkelingen hebben er echter nog niet toe geleid dat ecologische
bekommernissen meer algemeen als een integrerend aspect beschouwd worden van concepten
van goed SW. Hoe zit dat dan met de ecologische crisis? Op welke manier is die relevant voor
het SW?
Een brede oriëntatie van SW op DO vraagt om het ongedaan maken van die hiaat en dus ook de
ecologische, naast de aanwezige sociale, economische en participatieve bekommernissen tot
één van de integrerende pijlers van het SW te maken. Dat verklaart meteen de focus van
waaruit we de SW-literatuur bestudeerd hebben. We zijn op zoek gegaan naar theoretische
aanzetten die kunnen helpen om de hiaat te dichten, maar daarbij konden we tevens toetsen of
onze uitgangshypothese ook geldt voor de internationale literatuur van het SW.
Naast die hypothese over de feitelijke situatie wat de relatie tussen SW en DO betreft, gaan we
ook uit van volgende aanname: SW heeft binnen zijn eigen kritische traditie(s) voldoende
potentie om, in het licht van de historische uitdaging waar onze samenleving vandaag voor
staat, wel degelijk die band te leggen met DO als oriënterend kader. Onder meer de sterk
normatieve inslag van de zelfopvatting van het SW, alsook zijn procesgerichtheid lijkt daarbij
van belang. Dat laatste krijgt bovendien een bijzonder karakter wanneer we vaststellen dat het
maatschappelijke proces van vandaag meer en meer gezien wordt als een grote sociale transitie
naar een nieuw type van samenleving. DO wordt daarbij begrepen als een bewust na te streven
proces van ‘paradigmaverandering’.
45
Cf. deel I – 4.2.1.
43
Overzicht
Bij de presentatie van ons conceptueel onderzoek volgen we dan onderstaande volgende
gedachtelijn.
Eerst willen we enkele duidelijke stellingen ontwikkelen t.a.v. de vraag waarom DO een niet te
ontwijken thema is voor het SW. We volgen daartoe twee onderscheiden lijnen van
argumentatie:
1) Vvanuit een feitelijk oogpunt wijzen we op het dwingende karakter van de huidige sociaalecologische crisis. Daarbij sluiten we aan bij de idee dat we vandaag in de beginfase zitten van
een grote maatschappelijke transitie, en we proberen de uitdaging daarvan voor een proces van
DO aan te geven. (par.2)
2) Vanuit een toetsing van de ethische uitgangspunten van het SW aan die van DO proberen we
een normatief kader op te zetten voor de relatie tussen SW en DO. Daartoe geven we een
bondige schets van SW en zijn normatieve basis. Vervolgens schetsen we de normatieve
componenten van de Brundtland-opvatting van DO, en toetsen die aan de SW-definitie.
In een volgende stap toetsen we dan die eerste ideeënontwikkeling over DO aan het Vlaamse
kader. Twee ontwikkelingen die plaats vonden tijdens de loop van het project zijn daarbij voor
ons belangrijke referentiepunten:
−
Op het Vlaamse politieke niveau was er een proces om DO beter op de agenda te krijgen,
wat in 2008 resulteerde in een Decreet ter bevordering van duurzame ontwikkeling.46
−
VODO (Vlaams Overleg Duurzame Ontwikkeling), de Vlaamse koepel van ngo’s die rond
DO werken, heeft samen met enkele sociale partnerorganisaties een visie op DO
uitgewerkt om de sociale dimensie van duurzaamheid meer op het voorplan te kunnen
brengen.47 Voor ons een belangrijk gegeven om mee op één lijn te zitten.
Bij deze uiteenzetting wordt ook al verwezen naar theoretische aanzetten die de verhouding
tussen SW en DO kunnen helpen uitdiepen. (par.3)
In het volgende luik gaan we dan in op de SW-literatuur. Vooreerst geven we een bondige
toetsing van onze hypothese, om daarna vooral uit te wijden over interessante aanzetten die de
oriëntatie van SW op DO kunnen helpen stofferen. Daarbij onderscheiden we meerdere
ecologisch georiënteerde theorieën binnen de SW-literatuur. In het bijzonder komen ecological
social work (VS – Canada) en de eco-social approach (Europa) aan bod. (par.4)
Gewapend met de inzichten die we o.a. uit die literatuur oppikten proberen we dan de
contouren aan te geven van wat wij in het licht van dit onderzoek als wenselijke paradigmaverandering zouden omschrijven. DO wordt daarbij verbonden met een breder cultureel proces.
(par.5)
Ten slotte worden enkele belangrijke conceptuele lijnen uit de voorgaande paragrafen
samengebracht in wat we als een soort ‘actieparadigma’ voor de praktijk rond SW en DO willen
voorstellen. (par.6)
46
Vlaamse Overheid (2008), Decreet ter bevordering van duurzame ontwikkeling, 18 juli. Belgisch
Staatsblad, 27.08.2008.
47
Het gaat om: Nederlandstalige Vrouwenraad, Vluchtelingenwerk Vlaanderen, Minderhedenforum
Vlaanderen, Vlaams Netwerk van verenigingen waar armen het woord nemen, Vlaamse Jeugdraad. VODO
(Vlaams Overleg Duurzame Ontwikkeling ) (2008), KaDO: Kader voor Duurzame Ontwikkeling, Brussel.
Beschikbaar: http://www.vodo.be/images/stories/downloads/kado.pdf
44
2
De urgentie van ecologische rechtvaardigheid
2.1
De eco-sociale crisis
Voor een bespreking van de principes van duurzame ontwikkeling is het belangrijk om eerst
even naar de grond van de zaak te gaan. Die bestaat erin dat de ecologische crisis van een
dergelijke omvang en impact is, dat ze de samenleving voor een enorme uitdaging plaatst. Het
gaat daarbij om niet minder dan de overgang – ‘transitie’ in vakjargon – naar een andere
samenleving. We gaan daar bij wijze van algemene kadering niet meer dan bondig op in.
Daarbij gaan we ervan uit dat de lezer weet heeft van de groeiende stapel rapporten die wijzen
op de ernst van onze mondiale situatie.
In grote lijnen kan de ecologische crisis beschreven worden als een tweevoudige crisis:
•
Allereerst is er de crisis van het mondiale leefmilieu: we leven op te grote voet. Als mensheid
gebruiken we meer natuurlijke hulpbronnen dan er duurzaam beschikbaar zijn. Die
overschrijding van de milieugebruiksruimte wordt de ecologische ‘overshoot’ genoemd. Voor
onze uiteenzetting zijn niet de details uit de internationale rapporten belangrijk, maar wel
een oriënterend beeld. Daarom geven we hier één cijfer: volgens het Living Planet Report
van 2008 was de mondiale ecologische voetafdruk in 2005 al minstens 25% groter dan de
planeet aarde duurzaam kan dragen.
LPR-rapport 2008: Mondiale ecologische voetafdruk in 2005
•
Vervolgens is er een crisis van sociale rechtvaardigheid, zowel mondiaal als binnen
landen. Uit vergelijking van de ecologische voetafdruk tussen landen blijkt een zeer ongelijke
verdeling, zowel wat toegang tot, als gebruik van hulpbronnen betreft. Bovendien heeft de
neoliberale politiek ook een groeiende kloof tussen arm en rijk binnen landen veroorzaakt.
Het spreekt voor zich dat in een situatie van ecologische overshoot een politiek van herverdeling
van rijkdom zonder respect voor ecologische grenzen geen goed antwoord is. We riskeren dan
een ineenstorting van het huidige ecosysteem, met alle gevolgen voor een leefbare menselijke
samenleving. Anders gezegd: met het huidige productieen consumptiesysteem bevinden we
ons in een impasse. Meer dan 20 jaar geleden al werd dat door Etienne Vermeersch (1988:41)
benoemd als het "Scylla-Charybdis"-principe:
"Zolang het huidige wereldbestel in voege blijft, kan men niet anders dan tussen twee
klippen laveren. Hoe groter het gedeelte van de wereldbevolking is dat in welstand leeft, hoe
meer het ecosysteem in gevaar is; hoe meer het ecosysteem wordt gevrijwaard, hoe meer
dit gepaard gaat met mateloze ellende."
Uit dit citaat kunnen we twee belangrijke inzichten halen:
45
•
•
Het vraagstuk van de ecologische grenzen radicaliseert dan het verdelingsvraagstuk.
Vandaag wordt dat dikwijls gethematiseerd als een vraag naar ‘ecologische rechtvaardigheid’
(ecological justice). Het gaat daarbij om een echte herverdeling van toegang tot
hulpbronnen.
Het probleem van de impasse stelt zich in het kader van het huidige ‘wereldbestel’. M.a.w.
het gaat om een crisis van het mondiale systeem, en we geraken daar niet uit zonder aan de
uitgangspunten van dat systeem te raken. Om het heel klaar te stellen: rechtvaardigheid kan
niet gerealiseerd worden via een verdeling in de toekomst van gerealiseerde economische
groei. Het gaat om een eerlijke toegang tot wat er nu is, en dat is gelimiteerd.
2.2
Duurzame ontwikkeling als een transitieproces
2.2.1
De uitdaging
De uitdaging waar we voor staan kan dan geformuleerd worden als: bevrediging van behoeften
en creëren van welzijn voor elke wereldbewoner met behoud van het ‘natuurlijk kapitaal’. O.i.
vereist dat minstens het volgende:
•
•
•
een verregaande dematerialisering van de economie;
een rechtvaardige verdeling van welvaart;
een nieuwe visie op welzijn, dat als finaliteit meer is dan materiële welvaart.
Het realiseren daarvan betekent niet minder dan een overgang naar een andere samenleving.
Het gaat om een systeemverandering, of een maatschappelijk transitieproces dat geen enkel
domein van de samenleving onaangeroerd laat.48 Indien DO vandaag, meer dan twintig jaar na
de mondiale lancering van dat begrip, nog enige betekenis wil hebben, dan moet zij in termen
van die transitie begrepen worden. Men spreekt daarom soms ook over DO als een ‘nieuw paradigma’ voor onze samenleving.
Dat transitieproces speelt op allerlei domeinen, maar het meest fundamentele aspect daarvan is
de verandering van de energetische basis van de samenleving. De wijze van produceren, en dus
ook van consumeren, van een samenleving hangt in sterke mate af van de energiebronnen
waaruit die samenleving kan putten. Zo is de industriële samenleving maar kunnen ontstaan op
basis van de ontginning en het gebruik van steenkool, en heeft ze later een intensivering in de
richting van de huidige consumptiesamenleving gekend door massaal over te schakelen op
aardolie en gas. Dergelijke grote overgangen zijn het referentiepunt wanneer er over ‘transitie’
gesproken wordt.
Het is haast een cliché om te zeggen dat we het einde van het tijdperk van de fossiele energie
meemaken. Daarbij lopen het in zicht komen van de uitputting van die bronnen, en het
probleem van de klimaatverandering door de uitstoot van broeikasgassen hand in hand. Het
enige toekomstgerichte antwoord daarop vormt de overschakeling op en een diversiteit aan
hernieuwbare energiebronnen. Het is ons hier niet te doen om de technologische aspecten van
die overgang, maar wel om het besef dat onze levens hoe dan ook grondig gaan veranderen:
ten kwade wanneer we er niet in lukken de klimaatcrisis te temperen; of ten goede indien we
als samenleving een min of meer gecontroleerd overgangsproces kunnen realiseren.
De radicaliteit van die uitdaging komt sterk naar voren in het tijdsperspectief waarbinnen de
noodzakelijke veranderingen moeten plaats vinden. Uit alle wetenschappelijke prognoses die er
gedurende de voorbije twintig jaar gemaakt zijn komt naar voren dat tegen 2050 de mondiale
economie moet omgeschakeld zijn naar een duurzame wijze van produceren. En hoe langer er
gewacht wordt met fundamentele veranderingen, hoe moeilijker het wordt om het tij nog te
keren en in een niet meer terug te draaien spiraal van ecologische en sociale degradatie te
komen. 2050 dat is niet straks, ook niet morgen, maar vandaag!49
48
Zie bijv. Spratt e.a. 2009.
49
We moeten ook voor ogen houden dat de huidige mondiale situatie al catastrofische kenmerken heeft.
Dat hoeft niet noodzakelijk te leiden tot pessimisme, want grote crisissen zijn in staat om geblokkeerde
systemen open te breken, wat net ruimte maakt voor creativiteit en vernieuwing. Cf. T. Homer-Dixon 2006.
46
De impact van een energietransitie op onze levens wordt verder duidelijk wanneer we beseffen
dat volgens onderzoek 80% van onze uitstoot van broeikasgassen veroorzaakt wordt binnen
vier consumptiedomeinen: voeding, wonen en bouwen, mobiliteit en reizen.50 De omgang
daarmee en het werken aan gedragsverandering zit dus zeer kortbij en raakt iedereen. Daarom
kunnen we stellen dat de vraag naar DO dus onvermijdelijk ook het SW raakt, en een belangrijk
maatschappelijk kader vormt om naar het SW kijken.
2.2.2
Complexe strategieën
Wanneer uitwendige omstandigheden sterk veranderen – zoals dat nu gebeurt met de
ecologische crisis – dan vinden transities in ieder geval hun verloop. En dat kan voor een
samenleving zowel ten goede als ten kwade lopen, afhankelijk van het adaptatievermogen van
die samenleving. Een belangrijke vraag waar vandaag heel wat onderzoek rond gebeurt, is op
welke manier transities in de juiste richting beïnvloed (gestuurd?) kunnen worden.51
‘Transitiemanagement’52 is daarbij één manier waarop men vandaag een gecontroleerde
overgang probeert te realiseren. De verbeelding van een wenselijke toekomst fungeert daarbij
als een leitbild voor de op te zetten veranderingsprocessen. In Vlaanderen zijn er zo bijv.
transitieprocessen opgezet rond duurzaam wonen en bouwen53, en rond duurzame materialen54.
Wat ons hierbij interesseert is het inzicht dat het eenvoudiger is om in te grijpen in domeinen
waarop vooral op technisch vlak veel gedaan kan worden. Het is heel wat lastiger op domeinen
die veel meer bepaald worden door het gedrag van consumenten, zoals vleesverbruik en reizen,
die beiden koolstofintensief zijn. Onderzoek naar gedragsverandering toont aan dat niet alle
groepen van de bevolking op dezelfde manier benaderd kunnen worden, en dat een beleid
gericht op gedragsverandering daarom meerdere strategieën moet combineren. Het door Defra
in Groot-Brittanië ontwikkelde model van de 4 E’s (engage – enable – encourage – exemplify)
heeft hier ondertussen enige bekendheid gekregen.55 Het model is voor het SW zeker
interessant om zich tegenover te situeren en te positioneren, maar we gaan er hier niet
uitvoerig op in omdat het uitvoerig beschreven is in toegankelijke Nederlandstalige publicaties.56
Tegenover benaderingen die vanuit een beleidsmatig oogpunt naar transitie kijken, is er ook
een sociale beweging ontstaan die een bottom-up benadering opzet, wat voor het SW zeker
belangwekkend is. Het gaat om de zogenaamde beweging van de Transition Towns die een
eigen methodiek ontwikkeld heeft om vanuit de basis van de samenleving op vrijwillige basis
een proces van verandering naar een lager energieverbruik in gang te zetten. Ook hier maakt
de verbeelding van een mogelijk beter leven, en wel op een meer communale basis, daar een
belangrijk deel van uit.57 Ook in Vlaanderen is deze beweging vanaf 2008 in een aantal steden
en gemeenten van start gegaan58, wat o.a. geleid heeft tot de vertaling van Rob Hopkins’ Het
Transitie Handboek.
Beide benaderingen, top-down en bottom-up worden gemakkelijk als complementair gezien,
maar de vraag mag wel gesteld worden of ze elkaar vandaag echt al tegen komen. Vanuit het
oogpunt van het SW is het niet onbelangrijk om te zien dat sommige onderzoekers erop wijzen
dat beide benaderingen elk op hun eigen manier een duidelijk concept van ‘politiek’ burgerschap
50
P.T. Jones & V. Demeyere (2009) gaan uitvoerig in op de veranderingen die op deze domeinen nodig en
mogelijk zijn. Voor wie wil weten waarover transitie gaat is dit een tegelijkertijd stevig wetenschappelijk
onderbouwd en toegankelijk boek. Zie ook: P.T. Jones e.a. (2008-9).
51
O.a aan het Centrum voor Duurzame Ontwikkeling van de Ugent. Cf. Paredis 2008 en 2009.
52
De term werd geijkt door de Nederlandse ingenieur Jan Rotmans (2003). Hij heeft een specifieke
benadering daarvan, maar er zijn ook andere. Zie ook: Jones & Demeyere 2009.
53
Vernieuwingsplatform duurzaam wonen en bouwen, cf.: http://www.duwobo.be/
54
Het zogenaamde Plan C, cf.: http://www.plan-c.eu/
55
Department for Environment, Food and Rural Affairs (Defra) 2008.
56
Zie: Jones e.a. 2008; Jones & Demeyere 2009; VODO 2008; Bambust e.a. 2009.
57
Cf. Brangwyn & Hopkins 2009; Hopkins 2009; Dhont 2008; http://www.totnes.transitionnetwork.org/ ;
http://transitiontowns.org/TransitionNetwork/TransitionNetwork
58
Transitienetwerk Vlaanderen, cf.: http://www.transitie.be/r/default.asp?iId=HJMMKH
47
missen. Het transitiemanagement omdat het de burger eerder bekijkt als een consument, en de
transitiebeweging omdat ze, ondanks haar emancipatoire ingesteldheid, niet beschikt over
politieke hefbomen.59 Dat belangt ons aan omdat in recent SW-onderzoek over het realiseren
van duurzamere leefomgevingen in Europese steden sociaal werkers aangeven dat ook al werkt
men vanuit een bottom-up gerichte empowermentbenadering, de medewerking van stedelijke
overheden beslissend is in het bereiken van blijvende resultaten.60
Voorgaande uiteenzetting brengt ook twee kenmerken voor het voetlicht die in het vervolg van
onze uiteenzetting van cruciaal belang zijn voor een correcte inschatting van wat een goede
maatschappelijke praktijk is: complexe maatschappelijke veranderingen hebben een multilevel en een multi-actor karakter. Dat betekent dat de drievoudige opgave die we hierboven
als uitdaging formuleerden een complex en gelaagd proces van maatschappelijke verandering
behelst, dat slechts kan gerealiseerd worden via het samenspel van meerdere complementaire
strategieën. In de literatuur rond DO wordt dat dikwijls gethematiseerd als een combinatie van
drie samenhangende strategieën: efficiëntie, herverdeling en sufficiëntie.61
We geven hierbij een bondige commentaar ter situering van opgaven voor het SW.
Efficiëntie
Het gaat hier in essentie om het verhogen van de productiviteit van de natuurlijke hulpbronnen
die we aanspreken. In de huidige situatie van ecologische overshoot zitten we al met een input
die te groot is. Die moet dus in ieder geval naar beneden om duurzaam te zijn, en tezelfdertijd
kan men proberen om de output in termen van welvaart te verbeteren. Onderstaand beeld uit
de ecologische economie brengt die opgave op een interessante manier in beeld.
De economie is in de voorstelling van de
ecologische econoom H. Daly, een deelsysteem van het ecosysteem aarde.
Van een situatie waarin de economie klein
was in verhouding tot het globale ecosysteem (lege wereld) zijn we in een situatie
beland waarin de economie botst op de biofysische grenzen aan haar mogelijkheid tot
verdere uitbreiding (volle wereld).
Het beeld geeft ook aan dat welvaart niet
alleen het resultaat is van economisch productieve activiteiten, maar evenzeer van
diensten die rechtstreeks door het ecosysteem aarde geleverd worden. Die laatste
werden echter afgebouwd ten voordele van
de eerste. Een klassiek voorbeeld is de levering van ‘zuiver water’.
H. Daly’s beeld van de ecologische economie
Bron: Jones & Jacobs 2006:110.
59
Cf. Kenis & Mathijs 2009.
60
Nähri 2004.
61
Belangwekkend zijn in dit verband de geschriften van Wolfgang Sachs van het bekende Wuppertal Institut
für Klima, Umwelt, Energie. We vinden deze strategieën ook terug in KaDO van VODO (2008).
48
Onze economie dient in fysische termen (materialen en energie) rekening te houden met haar
feitelijke inbedding in het ecosysteem. In de ‘volle wereld’ van vandaag komt onze welvaart
vooral voort uit geproduceerde goederen, ten koste milieudiensten die we rechtstreeks van de
natuur kunnen genieten. Een verkleining van de economie in fysische termen betekent dus wel
dat we een stap terug zetten in de richting van een lege wereld; maar niet noodzakelijk minder
welvaart. Wel dat die welvaart anders ingevuld wordt op basis van minder geproduceerde
goederen en/of verbruik van energie.
In eerste instantie gaat de efficiëntiestrategie om een technische opgave. Die komt erop neer de
verliezen aan materiaal en energie terug te dringen, en daarmee ook de milieuvervuiling, of de
kringlopen opnieuw te sluiten62, d.i. overschakelen op hernieuwbare energie en grondstoffen.
Met mogelijke nuanceringen, afhankelijk van de beschouwde milieufactor, gaat het daarbij om
een reductie van de huidige impact met een factor 10, d.i. met 90%, op mondiale basis tegen
ca. 2050. Hoe groot die uitdaging ook lijkt, technologisch gesproken is zij realiseerbaar.63
Die zogenaamde ‘groene’ economie is vandaag wel een hype, maar dat kan ook voor oogverblinding en latere desillusie zorgen. De grootste misvatting bestaat erin te denken dat de
verandering van technische systemen kan betekenen dat we gewoon hetzelfde blijven doen,
maar gewoon met betere middelen. In dat verband spreekt men niet voor niets van ‘sociotechnische systemen’. En die staan in relatie tot motivatie- en gedragspatronen, die zelf ingebed
zijn in brede maatschappelijke verwachtingspatronen.64 En daar gaat net de sufficiëntiestrategie
over.
Naast de technologische aspecten heeft de efficiëntiestrategie dus ook een belangrijke
gedragscomponent, en daar hebben, we allen mee te maken. Voor het SW betekent dat in
eerste instantie dat organisaties en instellingen mee het voortouw nemen in het streven naar
‘duurzaam gedrag’. Elk beleidsniveau heeft hierin immers een belangrijke voorbeeldfunctie.
Sufficiëntie
We hebben er net op gewezen dat het niet zonder gevaar is om een antwoord op de ecologische
crisis enkel te zoeken in de richting van 'ecologische modernisering', het verhogen van de ecoefficiëntie van onze productie en consumptie. De inzet van een zo begrepen DO is dan meestal
het behoud van een hoge 'levensstandaard' als voorwaarde tot 'levenskwaliteit'. De kern van
het ecologische vraagstuk ligt echter in de eindigheid van het ecosysteem aarde, en daarmee
verbonden van de materiële grenzen van onze levensmogelijkheden. Het hart van DO is dus
niet de efficiëntie van onze middelen, maar de vraag naar het 'genoeg', of 'sufficiëntie'.
Het nastreven van efficiëntieverhoging zonder sufficiëntie is zelfs contraproductief, zoals blijkt
uit volgend voorbeeld. Sinds de oliecrisis in de jaren zeventig werd er heel wat vooruitgang
geboekt in het energieverbruik van auto's. De winst in energie-efficiëntie in het autorijden wordt
echter opgesoupeerd door het stijgende aantal autokilometers. Anders gezegd: door de
stijgende mobiliteit in onze samenleving en door de wijze waarop mensen die mobiliteit willen
realiseren. Om het mobiliteitsvraagstuk en de ermee verbonden milieuproblemen het hoofd te
bieden, zijn dus op één of andere manier ook volumemaatregelen nodig. Maar dat vraagt om
één of andere vorm van tussenkomst in de mobiliteitsvraag zelf en in de daarmee verbonden
keuzen.
62
Vandaag populair onder de noemer van het ‘cradle to cradle’-principe. Cf. McDonough & Braungart
2002/2007; Rakhorst 2007; Malcorps 2008.
63
De bekende Britse auteur George Monbiot (2007) toont in zijn studie over klimaatmaatregelen bijv. aan
dat een reductie van de uitstoot van CO2 met 90% tegen 2030 haalbaar is, zonder dat de samenleving
daardoor in gevaar komt. Het vraagt wel om een gedurfd overheidsbeleid, maar dat is wat vandaag vooral
ontbreekt. Zie ook: Jones & Demeyere 2009; Brown 2008; Gardner & Prugh 2008.
64
De Australische professor Ted Trainer (2007) deed bijv. een vergelijkende studie naar alle belangrijke
vormen van herneiuwbare energiewinning. Zijn conclusie luidt dat die allemaal samen nooit genoeg energie
kunnen leveren om een globale consumptie-kapitalistische samenleving duurzaam en/of rechtvaardig te
laten functioneren. Wat we vandaag al merken als een verdringing van voedselproductie ten voordele van
biobrandstoffen is dan ook een duidelijk teken aan de wand. Zie bijv. Van Hauwermeiren 2009.
49
Mobiliteit toont ons zo hoe ecologische problemen verbonden zijn met culturele vraagstukken
van levenswijze en levensstijl. Een belangrijk element van een cultuur bestaat immers in haar
behoefte-interpretaties en daarmee verbonden culturele modellen van een 'goed leven'. Het
gaat om fundamentele manieren van kijken die ons handelen motiveren. In het hart van ons zit
o.i. een behoeftemodel dat niet strookt met duurzaamheid omdat het een oneindige vraag naar
economische goederen genereert.65 Daardoor is het tevens een ideologie die perfect past bij het
vrijemarktkapitalisme. De vraag naar het 'genoeg' wordt daarbij al snel geassocieerd met
ascese, en zo met een minder interessant leven. De uitdaging bestaat dus in het vinden van
andere manieren van kijken op wat een 'goed leven' kan zijn.
In de sufficiëntiestrategie gaat DO dus om het ontwikkelen van levenskwaliteit die niet meer
afhankelijk is van een steeds groeiende kwantiteit van goederen. Dat is o.i. het hart van de
paradigmaverandering die we moeten realiseren. Dat kan bijv. onderbouwd worden met de
rapporten van de Britse New Economics Foundation die het veronderstelde verband tussen
welbevinden en een hoge ecologische voetafdruk erg onderuit halen.66 Een goed leven is
mogelijk zonder het ecosysteem aarde in verdrukking te brengen.67
We komen hiermee bij wat verder in deze studie als de belangrijkste sleutel in de relatie van
SW tot DO zal bekeken worden: het herdenken van onze opvattingen van welzijn en
emancipatie.
Herverdeling: ecologische rechtvaardigheid
In een eindige wereld betekent een kwantitatieve vermeerdering van de levensmogelijkheden
van de één, een vermindering van de (potentiële) levensmogelijkheden van de andere.
Daarover gaat ‘ecological justice’, een begrip dat ontwikkeld werd vanuit sociale bewegingen
wereldwijd.68 Eigenlijk gaat het om een cluster van verwante concepten en daarmee verbonden
bewegingen. ‘Environmental justice’ was het eerste begrip dat gebruikt werd, naar de
gelijknamige sociale beweging ‘Environmental justice movement’ in de VS. Later komen
begrippen als ‘ecological justice’, ‘just sustainability’, ‘environmentalism of the poor’, ‘ecological
debt’ op de voorgrond, alsook hun Nederlandstalige equivalenten.69
Verder zullen we erop wijzen (par. 2.2) dat DO een politiek concept is, wat betekent dat er
maatschappelijke strijd bestaat rond de invulling ervan. Zo kan men vaststellen dat er sinds het
Brundtlandrapport in de feitelijke agenda van DO een afzwakking heeft plaats gevonden van de
vooropgestelde prioriteit voor de armen. Daartegen is reactie ontstaan vanuit allerhande sociale
bewegingen die de rechtvaardigheidsagenda van DO sterker op de voorgrond willen brengen.
Concepten van ecologische rechtvaardigheid zijn daarom niet alleen van theoretische aard,
maar in vele gevallen verbonden met concrete sociale strijd. En daar zijn dikwijls ook sociaal
werkers bij betrokken.70
In het kader van de Noord-Zuidproblematiek vinden we dit thema ook terug in concepten als
‘ongelijke economische ruil’ en ‘ecologische schuld’71. Bij dit laatste gaat het erom dat de
traditionele industrielanden gezien hun verleden van mondiale vervuiling en uitbuiting vandaag
een bijzondere verantwoordelijkheid hebben t.a.v. landen in ontwikkeling. Dat speelt bijv. sterk
in de discussies bij de internationale onderhandelingen over de verdeling van uitstootrechten
voor broeikasgassen.
65
Door Hans Achterhuis, in navolging van Ivan Illich, beschreven als Het rijk van de schaarste (1988).
66
O.a. NEF’s Happy Planet Index, cf. Thompson e.a. 2007 en 2009.
67
Cf. Simms & Smith 2008. Zie ook: Jackson 2008 en 2009; Jones & Demeyere 2009.
68
Over dit thema bestaat er heel wat literatuur, waarvan we een deel verzameld hebben in een aparte
rubriek van de liteartuurlijst.
69
P.T. Jones spreekt van ‘rechtvaardige duurzaamheid’. Cf. Jones & Jacobs 2006; Jones & Demeyere 2009.
70
Een eerste poging tot vertaling van de beweging voor ‘ecologische rechtvaardigheid’ naar het SW in de
Vlaamse situatie vind je bij Pascal Debruyne (2009).
71
Cf. A. Simms 2009. Voor Vlaanderen werd hierover ook onderzoek verricht, o.a. door het Centrum voor
DO van de Universiteit Gent. Cf. Paredis 2005; Paredis & Goeminne 2005.
50
Ook het concept van de ‘ecologische voetafdruk’ (ecological footprint), en daarmee verbonden
de idee van een ‘eerlijk aardeaandeel’ (EAA) (fair earth share) is verbonden met het thema van
ecologische rechtvaardigheid. Belangrijk is dat zij als educatief model algemeen ingang
gevonden hebben in sociale bewegingen in Vlaanderen.72
Dat alles wijst op het grote belang van de rechtvaardigheidsagenda, en dus van herverdeling,
voor een proces van DO. Naast het morele argument is er ook een pragmatische kant aan
herverdeling. Zowel mensen als landen lijken niet bereid om mee te stappen in een proces van
verduurzaming wanneer er grote ongelijkheden blijven bestaan. We zitten wel in hetzelfde
schuitje, maar niet iedereen is even verantwoordelijk voor het ontstaan van de catastrofale
situatie van vandaag. Het principe van ‘gedeelde maar gedifferentieerde verantwoordelijkheid’
probeert daaraan tegemoet te komen.
Vanuit de mondiale sociale beweging werd DO daarom vertaald als een mondiaal proces van
‘contractie en convergentie’73: het globale milieubeslag per capita moet omlaag (contractie),
terwijl tegelijkertijd minder ontwikkelde landen nog materieel mogen groeien. Het einddoel is
een gelijk welvaartsniveau (convergentie). Gedeelde maar gedifferentieerde verantwoordelijkheid betekent dan dat in het terugdringen van het overmatige beslag op het milieu de
geïndustrialiseerde landen een grotere bijdrage dienen te leveren, wil het proces ook
rechtvaardig zijn. Volgend diagram geeft een voorstelling van dat proces.
Contractie en convergentie
Bron : P.T. Jones en R. Jacobs: Terra Incognita, 2006
Ongelijkheid op mondiaal vlak is een belangrijk contextgegeven voor het SW. Maar dat geldt
evenzeer voor de groeiende ongelijkheid binnen landen, een probleem waar het SW heel direct
mee te maken krijgt. Recent onderzoek heeft daarbij de merites van herverdeling opnieuw
duidelijk op de agenda gezet. Richard Wilkinson en Kate Pickett hebben in The Spirit Level
(2009) aangetoond dat meer egalitaire samenlevingen op nagenoeg alle belangrijke
maatschappelijke parameters (gemeenschapsleven, geestelijke en fysieke gezondheid,
educatieve performantie, geweld, sociale mobiliteit…), betere resultaten kunnen voorleggen,
ook op vlak van duurzaamheid.
Voor het SW zijn er dus redenen te over om als bijdrage tot DO sterk op de herverdelingsagenda te blijven inzetten. Belangrijk is wel om oog te leren krijgen voor de complexe
samenhang van de drie besproken strategieën in de brede procescontext. Wat mede de inzet
was van onze uitwijding daarover.
72
Cf. VODO 1999; Jones & Jacobs 2006.
73
Cf. Global Commons Institute (GCI): www.gci.org.uk ; Climate Justice Project: www.climatejustice.org.uk
51
3
Een normatief kader voor de verhouding tussen SW en DO
Om te laten zien dat de ethische grondslagen en de daarop gebaseerde missie van het SW aansluiten bij de opgave van DO, maken we een vergelijking die uitgaat van de meest vooraanstaande definities van beide. Zeer belangrijk is daarbij oog te hebben voor de volledige agenda
van DO. Maar eerst schetsen we enkele belangrijke uitgangspunten van deze conceptuele oefening.74
Om te beginnen gaan we ervan uit dat het bij een mogelijke ‘oriëntatie van SW op DO’
noodzakelijk om een wederzijds proces van afstemming en integratie moet gaan. Vanuit SW
betekent een oriëntatie op DO in ieder geval dat het zijn eigen inzet kan bewaren, maar dan
opnieuw gekaderd vanuit de maatschappelijke vragen van vandaag. Als een wederzijds proces
leidt dat tot volgende twee vragen:
•
•
Wat heeft de eis tot een maatschappelijk proces van DO te betekenen voor de theorie en de
praktijk van het SW vandaag?
Wat kan SW vanuit zijn eigen traditie en concepten bijdragen aan de visie op en de praktijk
van DO?
Wat de eerste vraag betreft hebben we al een eerste argumentatie aangeleverd in par. 2. Voor
een meer normatieve analyse gaan we nu uit van vandaag terzake doende definities van DO en
SW, die tevens toelaten om de normatieve contouren van de opdracht naar voren te brengen.
Omdat de werkelijkheid complex is gaat het bij DO noodzakelijkerwijze om een complex, multilevel en multi-actor proces, zoals ook in par. 2 al betoogd werd. Maar dat geldt evenzeer voor
een ‘goed’ begrepen SW, zoals hieronder ook naar voren komt uit zijn eigen zelfbegrip. Een
uitgewerkt antwoord op de gestelde vragen kan dan ook niet anders dan complex zijn.
3.1
Definitie van Sociaal Werk
Als referentiepunt voor het spreken over SW lijkt het aangewezen om uit te gaan van de meest
recente poging om het profiel van SW als beroep uit te klaren.75 Om de eigen positie en
identiteit van SW duidelijk te stellen en te bevestigen werd door de International Federation of
Social Workers en door de International Association of Schools of Social Work werk gemaakt
van een internationale definitie die inclusief is voor de grote verscheidenheid van het SW. Zij
luidt als volgt:
‘The social work profession promotes social change, problem solving in human
relationships and the empowerment and liberation of people to enhance well-being.
Utilising theories of human behaviour and social systems, social work intervenes at the
points where people interact with their environments. Principles of human rights and
social justice are fundamental to social work.’ (IASSW & IFSW, 2001)
Deze definitie verwijst naar een complex geheel van samenhangende activiteiten in het licht van
een uitgesproken normatieve positiebepaling. Zoals we verderop zullen laten zien biedt dat een
vergelijkingsbasis met het sterk normatieve karakter van DO. Bovendien is ook het internationale (mondiale) statuut van deze definitie een pluspunt. Zowel voor SW als voor DO gaat het
om een internationaal normatief kader, wat een interessant uitgangspunt is voor een oriëntatie
van SW op DO.
74
Dit onderdeel is een verdere uitwerking van: Peeters, J. (2008), ‘Betekenis van duurzame ontwikkeling
voor sociaal werk: visie en kader’. Werkdocument, project SOWEDO, KHLeuven, dept. SSH, juni.
75
Cf. Hare 2004.
52
Enkele elementen die aanwezig zijn in de gegeven definitie, of er minstens impliciet mee
verbonden zijn, en die belangrijk zijn voor de verbinding met DO, zijn onder meer:
•
Als algemene doelstelling van SW wordt de verbetering van het welzijn van mensen
vooropgesteld.
•
Dat wordt verder normatief ingevuld door mensenrechten en sociale rechtvaardigheid te
vermelden als fundamentele uitgangsprincipes voor het SW. In een internationale
beginselverklaring76 worden die verder uitgewerkt:
Mensenrechten en menselijke waardigheid: respect voor het recht op zelfbepaling;
promotie van het recht op participatie; behandeling van een persoon als een totaliteit;
identificatie en ontwikkeling van sterkten.
Sociale rechtvaardigheid: aanvechten van negatieve discriminatie; erkenning van
diversiteit; gelijke verdeling van beschikbare middelen; aanvechten van
onrechtvaardig beleid en praktijken; werken in solidariteit.
•
Er ligt een sterke klemtoon op het proceskarakter van SW, zoals overduidelijk blijkt uit de
gehanteerde begrippen: sociale verandering, via menselijke relaties, empowerment,
bevrijding. Daarbij is ‘empowerment’ als een zeer centraal concept in het huidige SW, een
complex, gelaagd en bovendien sterk normatief geladen begrip.77 Vanuit het geheel van de
definitie dient het samen begrepen te worden met het onmiddellijk eraan toegevoegde
‘liberation’, wat wijst op de emancipatorische focus van het SW, en de daarin gehanteerde
opvattingen over welzijn.
•
SW wil zich bewust oriënteren vanuit menswetenschappelijke inzichten. Naarmate de
ecologische crisis een uitdaging vormt voor domeinen als wijsgerige antropologie,
welzijnstheorie, economie en sociologie, kunnen vernieuwde inzichten daarin ook bijdragen
aan een nieuw theoretisch kader voor het SW.
•
SW-interventies zoeken idealiter aansluiting bij de eigen acties van mensen. Vanuit de
verbinding met bovenstaande normatieve aspecten houdt dat in dat het nastreven en
bevorderen van participatie een centraal aandachtspunt is.
•
Daarbij worden die acties van mensen begrepen als interacties met hun omgevingen. Dat
vertrekt bij de sociale relaties in de directe omgeving, maar slaat ook op de ruimere
maatschappelijke structuren. In principe hoort daar ook de fysische omgeving bij, wat tot nu
toe hoofdzakelijk in termen van woonkwaliteit en aspecten van gezondheid begrepen werd.
In ieder geval heeft ‘goed’ SW een multi-level karakter, inbegrepen een politieke en
beleidsgerichte focus.
Hierbij moet nogmaals beklemtoond worden dat het om een normatief kader gaat, waar vele
gangbare vormen van SW wellicht maar ten dele – en soms zelfs in zeer beperkte mate – aan
voldoen. Niettemin geldt het vandaag als toetssteen voor wat goed sociaal werk beoogd te zijn.
De duidelijk emancipatorische toon van de internationale definitie staat daarbij duidelijk in
contrast met de controlerende, beheersingsgerichte en maatschappijbevestigende functies die
het SW vanaf zijn ontstaan ook dikwijls gekregen heeft.78
Opmerking: afwezigheid van een expliciete ecologische norm
De internationale definitie van SW geeft al een eerste bevestiging van onze uitgangshypothese.
Juist door het feit dat het om een recente formulering gaat valt in deze definitie de afwezigheid
76
‘Ethics in Social Work, Statement of Principles’, approved at the General Meetings of the International
Federation of Social Workers and the International Association of Schools of Social Work, Adelaide,
Australia, October 2004. Beschikbaar: http://www.iassw-aiets.org
77
Zie bijv.: B. DuBois & K.K. Miley 2005; K. Driessens & T. Van Regenmortel 2006; J. Peeters 2008.
78
Zie bijv.: M. Bouverne-De Bie & H. van Ewijk 2008:31.
53
van een expliciet ecologische norm (nodig voor DO) op. Zoals aangegeven kan die in principe
impliciet aanwezig zijn via de aandacht voor omgevingen en nieuwe ontwikkelingen in de
menswetenschappen. De kwestie is dan of dat volstaat voor een oriëntatie van SW op DO.
Verder kan erop gewezen worden dat de internationale ‘Statement of Principles’ expliciet
verwijst naar een aantal internationale verdragsteksten als kader voor de ethische opstelling
van het SW, maar dat ook daar geen enkele verwijzing is naar bijvoorbeeld de internationale
overeenkomsten rond ‘milieu en ontwikkeling’. Aangegeven worden:
•
•
•
•
•
•
•
Universal Declaration of Human Rights
The International Covenant on Civil and Political Rights
The International Covenant on Economic Social and Cultural Rights
The Convention on the Elimination of all Forms of Racial Discrimination
The Convention on the Elimination of All Forms of Discrimination against Women
The Convention on the Rights of the Child
Indigenous and Tribal Peoples Convention (ILO convention 169)
Vanuit dit project stellen wij dat het bijsturen van de internationale definitie daarom al een
belangrijke opdracht op zich kan zijn. Bijvoorbeeld op volgende manier:
“Principles of human rights, social justice and sustainability are fundamental to social work.”
Deze stelling kwam ter discussie op de tweede bijeenkomst van het lerend netwerk. Daaruit
bleek dat ons standpunt niet evident is voor de betrokkenen in het SW:
− Er was o.a. vanuit een strategisch oogpunt discussie zijn over de wenselijkheid van het
sleutelen aan de internationale definitie. Als je daaraan begint weet je niet waar je uitkomt:
er is geen a priori zekerheid dat het resultaat geen normatieve afzwakking van het geheel is.
− Een inhoudelijk argument daarbij was dat mensenrechten en sociale rechtvaardigheid ook
het concept van duurzaamheid omvatten.
Daartegenover staat dat de ecologische crisis, begrepen als een globale sociaal-ecologische
crisis, het rechtvaardigheidsvraagstuk in een nieuw daglicht plaatst, wat wellicht ook om
verduidelijking via een nieuw kader vraagt, met duidelijke aandacht voor de globale context.
Eén aanduiding daarvoor is bijvoorbeeld het ontstaan van een groeiende internationale
beweging voor ‘ecological justice’. Bovendien is naar verluidt79 de discussie over bijstelling van
de definitie al in gang gezet. Het lijkt dan in ieder geval aangewezen om de huidige definitie te
versterken door die eis voor ecologische rechtvaardigheid daarin te verwerken.
Er zijn zeker ook andere formuleringen dan de hierboven voorgestelde mogelijk. Belangrijk
daarbij is o.a. of het SW de ecologische beweging (of tenminste een groot deel ervan) als een
‘sociale’ beweging ziet, en omgekeerd of die beweging dat zelf ook zo ziet, en zich daar ook op
oriënteert. Het concept van ‘duurzaamheid’, en zeker van ‘DO’ heeft het voordeel dat het
expliciet een dergelijke integratie vooropstelt als noodzakelijk (zie hieronder).
Andere suggesties kunnen bijvoorbeeld zijn:
− ‘Principles of human rights and social and ecological justice ...’
− ‘Principles of human rights and sustainable social justice ...’
3.2
De Brundtlanddefinitie van DO
Vooraleer naar de definitie te gaan willen we een korte opmerking maken over de vertaling van
sustainable development naar ‘duurzame ontwikkeling’ die toch enigszins misleidend kan zijn.
‘Duurzaam’ heeft immers ook allerlei connotaties die moeilijk met ‘ontwikkeling’ als een ‘proces’
te verbinden zijn, wat regelmatig tot een fout begrip leidt wanneer er over ‘duurzaamheid’
wordt gesproken. Niet alles wat onder die noemer gebracht kan worden heeft betrekking op of
79
Mededeling Jan Agten, EASSW. Ondertussen zijn er al een aantal stappen, mede door toedoen van het
project SOWEDO gezet, zowel internationaal, als in Vlaanderen door het opnemen van het principe van
‘respect voor ecologische grenzen’ in het competentiekader voor SW. Cf. deel II.
54
te maken met DO. We zullen het nochtans met deze ondertussen geijkte term moeten doen.
Een alternatief dat preciezer zegt waar het over gaat zou ‘volhoudbare ontwikkeling’ kunnen
zijn. (In Zuid-Afrika hanteert men overigens die vertaling.80)
3.2.1
Definitie
Voor de definiëring van DO gaan we uit van de omschrijving uit Our Common Future, bekend als
het Brundtlandrapport.81 De reden daarvoor ligt voor de hand: het gaat – tussen de vele
omschrijvingen van DO die al geformuleerd of in omloop zijn – om de meest gezaghebbende
definitie en interpretatie.82 Dat blijkt o.a. uit het gebruik ervan door een toenemend aantal
internationale organisaties en overheden, waaronder ook de Vlaamse zoals we verder laten zien.
Omwille van het belang van de formulering geven we eerst de oorspronkelijke Engelse tekst, en
vervolgens een Nederlandse uit het vertaalde rapport:
Sustainable development is development that meets the needs of the present without
compromising the ability of future generations to meet their own needs. It contains
within it two key concepts: the concept of ‘needs’, in particular the essential needs of
the world’s poor, to which priority should be given; and the idea of limitations imposed
by the state of technology and social organization on the environment’s ability to meet
present and future needs. (WCED 1987: 43)
Een duurzame ontwikkeling is een ontwikkeling die tegemoet komt aan de behoeften
van het heden zonder de behoeftevoorziening van de komende generaties in het
gedrang te brengen. Er liggen twee gedachten aan de grondslag:
- het concept ‘behoeften’, in het bijzonder de basisbehoeften van de armen van de
wereld die prioriteit moeten krijgen; en
- de notie van beperkingen door de huidige stand van de technologie en de sociale
organisatie op de mogelijkheid van het milieu om aan de huidige en toekomstige
behoeften te voldoen. (WCED 1989: 60)
Een belangrijke kanttekening betreft de wijze waarop de definitie uit het Brundlandtrapport
meestal wordt geciteerd. Men beperkt zich veelal tot de eerste zin zonder de verduidelijking die
het rapport daar onmiddellijk aan toe voegt, en die voor een correcte en normatieve
interpretatie niet onbelangrijk is.
In de benadering van Brundtland heeft DO duidelijk een mondiale focus. En de eerste toelichting
maakt daarbij onmiddellijk duidelijk dat door de prioriteit van het voorzien in de noden van de
armen van vandaag, de levenswijze van de rijken mee in de balans komt. Dat roept
onmiddellijk de vraag op naar wat ‘noden’, of ‘basisbehoeften’ zijn, en hoe we ze kunnen
onderscheiden van ‘wensen’. Vooral in de wetenschap dat bij stijgende welvaart behoeften lijken
toe te nemen, is de vraag naar gepaste, en wellicht herziene, opvattingen over welzijn en goed
leven van cruciaal belang.
In dezelfde lijn zegt het Brundtlandrapport dat het bevorderen van economische groei in eerste
instantie nodig is in de ontwikkelingslanden. Bovendien vereist DO een “verandering van de
inhoud van die groei, wat betekent: het streven naar een minder materiaal- en energieintensieve groei en een meer rechtvaardige verdeling van de vruchten van die ontwikkeling. (…)
Dit moet gericht zijn op het behoud van ons ecologisch kapitaal, het verbeteren van de
inkomensverdeling en het vermeerderen van de weerbaarheid tegen economische crisissen.”
(WCED 1989: 70)
80
We hebben deze term opgepikt uit een gesprek met de Zuid-Afrikaanse professor Lambert Engelbrecht
(Stellenbosch unviersiteit) op 8/9/2008 in de SSH.
81
WCED (World Commission on Environment and Development) (1987), Our Common Future, Oxford:
Oxford University Press. Vert.: Onze aarde morgen, Tielt: Lannoo, 1989, p.60 (eigen correctie van de
vertaling).
82
We volgen hier en ook verder in deze paragraaf de recente, comprehensieve en degelijk onderbouwde
uiteenzetting van S. Baker 2006, Sustainable Development. (cf. p.17).
55
Wat de notie van grenzen betreft zien we impliciet een optimistische toekomstvisie. De
begrenzingen van vandaag zijn niet absoluut, en kunnen door zowel technologische als sociale
vooruitgang verlegd worden. Niettemin erkent het rapport dat er beperkingen zijn; uiteindelijk
zijn er wel grenzen aan de groei. Bij de eerste beschrijving van de contouren van DO stelt het:
Het begrip DO impliceert dat er grenzen zijn (…); begrenzingen die ook worden
bepaald door het vermogen van de biosfeer om de gevolgen van menselijke
activiteiten te absorberen.” En enkele regels verder: “… impliceert dat degenen die
ruimer bedeeld zijn hun leefwijze (life-style’s) aanpassen aan het ecologische
potentieel van onze planeet. (WCED 1989: 23)
Hoewel de omschrijvingen van Brundtland een zekere vaagheid hebben, en ten behoeve van
beleid verdere uitwerking nodig hebben, geven ze op normatief vlak onmiskenbaar een richting
aan. Later ontwikkelde concepten als ‘milieugebruiksruimte’ en de ‘ecologische voetafdruk’ zijn
daarbij duidelijk verdere uitwerkingen van die richting.83 Het zijn krachtige instrumenten die de
twee hoofdbekommernissen van DO – de groeiende armoedekloof tussen en in Noord en Zuid,
en de voortschrijdende milieudegradatie – met elkaar verbinden. Hun normatieve keuze is dat
ieder mens een gelijk recht heeft op gebruik van de natuurlijke hulpbronnen van de wereld, wat
verregaande consequenties heeft voor het menselijk handelen en dus voor de manier waarop
onze samenleving functioneert. Men spreekt daarom zelfs over “duurzame ontwikkeling als
nieuw paradigma van onze samenleving”84.
3.2.2
Een politiek concept
In de ruim 20 jaren sinds het verschijnen van Our Common Future zijn er talloze pogingen
geweest om de betekenis van DO te preciseren. Reeds in 1989 gaf John Pezzey in een studie
voor de Wereldbank – die in dit verband dikwijls geciteerd wordt – een lijst op van niet minder
dan 190 mogelijke definities.85 Overvloediger nog is het gebruik van het adjectief ‘sustainable’/
‘duurzaam’ wat in een aantal gevallen duidelijk problematisch is vanuit het oogpunt van DO.
De reden van die veelheid aan omschrijvingen en bijhorende interpretaties heeft o.a. te maken
met pogingen om de vaagheid van het DO-concept verder te preciseren, en reflecteert daarbij
de complexiteit van het DO-concept. Anderzijds is de woordenstrijd rond DO duidelijk ook
verweven met de belangenstrijd die rond de agenda van DO op gang is gekomen. Zo stelt
Susan Baker dat de Brundtland formulering wel dominant geworden is in internationale
discussies over milieu en ontwikkeling. “However (…) many actors, while adopting a
commitment to sustainable development, have not embraced the full agenda of change that
was envisaged by Brundtland.” (2006:24)
In dit kader is het daarom belangrijk om voor ogen te blijven houden dat het bij DO allereerst
niet om een managementsproces maar om een politiek proces gaat, waarbij de grondslagen van
de huidige samenleving opnieuw gedefinieerd worden. Het gebrek aan helderheid van het
concept kan dan ook een voordeel zijn, omdat groepen met verschillende belangen daarin een
gemeenschappelijke basis kunnen vinden voor concrete politieke acties en beleidsmaatregelen.
Lafferty86 maakt daarbij ook meer fundamentele overwegingen over de aard en de functie van
politieke concepten zoals ‘democratie’, ‘vrijheid’, ‘sociale rechtvaardigheid’, en DO moet in die
zin begrepen worden. Naast een gemakkelijk te verstaan ‘first-level’ betekenis en algemene
politieke aanvaarding, ligt er rond de kernideeën een contestatie op een dieper niveau. Dus DO
is een essentieel gecontesteerd begrip, en maakt als dusdanig deel uit van het democratische
spel.
83
Een uitvoerige Nederlandstalige presentatie van die concepten bieden Jones, P.T. & R. Jacobs 2006.
Verder: De Jonge W., Mazijn B., Van Assche J. 2000; VODO 1999.
84
Cf. De Jonge W., Mazijn B., Van Assche J. 2000; VSDO, Vlaamse Regering 2006: 34.
85
Cf. J. Pezzey 1989. Een recenter voorbeeld is de compilatie van A. Pearce & L. Walrath (200?).
86
W.M. Lafferty 1995, aangehaald in S. Baker 2006: 27.
56
“In liberal democracies the debates around these contested concepts form an essential
component of the political struggle over the direction of social and economic
development – that is, of change.”
Het is dan ook niet verwonderlijk dat feitelijke invullingen van DO blijvend gecontesteerd
worden, omdat een dergelijke politieke strijd nooit definitief beslecht kan worden. We zien dan
ook dat er verschillende opvattingen over DO, en bijhorende beleidsmodellen, gehanteerd
worden afhankelijk van de maatschappelijke actoren: overheden, bedrijven, vakbonden, sociale
bewegingen etc.
Deze studie is niet de plaats om die diversiteit aan invullingen te gaan uitspitten, maar we
willen wel wijzen op een handig instrument om diverse beleidsopties rond DO te situeren en te
evalueren. Susan Baker ontwikkelde daartoe ‘the ladder of sustainable development’ (zie
volgende pagina), waarin 4 modellen van DO gerangschikt worden volgens normatief
aangescherpte beleidsimperatieven. 87 Tussen een opvatting die zich beperkt tot controle van
vervuiling en een normatief ideaal model, bevinden zich de belangrijke alternatieven van
zwakke of sterke DO.88 Hierbij kan opgemerkt worden dat het Brundtlandrapport pleit voor een
economische ontwikkeling met “behoud van ons ecologisch kapitaal” (WCED 1989: 70), wat het
centrale principe is van harde duurzaamheid.
3.2.3
De normatieve principes van DO
Het engagement dat internationaal ontstond rond DO sinds de publicatie van het
Brundtlandrapport had voor gevolg dat er een aantal normatieve principes mee werden
geassocieerd. Uit de definitie kwamen al onmiddellijk de zorg voor menselijke basisbehoeften, in
het bijzonder die van de armen, en de bescherming van ecologische hulpbronnen naar voren.
Baker wijst er echter op dat het rapport ook andere normatieve aspecten in de discussie bracht.
Zij geeft daarvan onderstaand overzicht, alsook een bespreking van de inzet ervan.89
Gelijkaardige opsommingen vind je ook bij andere auteurs.90
•
•
•
•
•
•
Common but differentiated responsibilities
Inter-generational equity
Intra-generational equity
Justice
Participation
Gender equality
Wanneer wij dan zelf alle normatieve principes op een rij zetten, dan komen we tot de volgende
lijst, waarbij sommige principes elkaar duidelijk overlappen, maar omwille van hun eigen accent
best expliciet vernoemd worden. Bovendien moeten de principes in hun samenhang begrepen
en verder uitgewerkt worden.
•
Ontwikkeling die de kwaliteit van het leven van alle mensen verbetert:
DO gaat om de bevrediging van de (basis)behoeften van iedereen. In samenhang met de
idee van ecologische grenzen, en de nodige herverdeling van de aanspraken op ecologische
hulpbronnen, vraagt dat om een herdenken van het gangbare, d.i. groeigebonden,
welzijnsconcept.
Net de gangbare associatie van ‘ontwikkeling’ met ‘economische groei’ is één van de
hoofdredenen waarom het concept van DO dikwijls dubbelzinnig, of intern contradictoir wordt
genoemd. In een meer algemene zin sluit die kritiek aan bij fundamentele kritiek op
Westerse opvattingen over ontwikkeling.91
87
Oorspronkelijk in Baker e.a. 1997; in aangepaste vorm in Baker 2006:28-35.
88
Voor een uiteenzetting zie o.a.: Jones & Jacobs 2006: 175v; Jones 2007: 38v; Opschoor 1995.
89
Cf. Baker 2006:36-46.
90
Bijv.: E. Paredis 2001a:36-37.
91
Zie onder meer: W. Sachs 1992, 1993; J. Peeters 1997, 1999.
57
58
•
Respect voor de ecologische draagkracht van de aarde:
Het gaat hier zonder meer om een absolute grondvoorwaarde voor DO. De benadering van
Brundtland heeft daarbij wel een duidelijk antropocentrische gerichtheid, nl. het overleven en
de behoeftebevrediging van de mensheid, zoals bleek uit het vorige principe. Het doel van
DO kan vanuit de combinatie van beide principes vertaald worden naar ‘duurzame productieen consumptiepatronen’.
•
Gedeelde maar gedifferentieerde verantwoordelijkheid:
Alle landen hebben een gezamenlijke verantwoordelijkheid voor het mondiale milieu – wij
dragen als mensen een gemeenschappelijk lot –, maar er is een verschil tussen industrie- en
ontwikkelingslanden. Industrielanden dragen de grootste (historische) verantwoordelijkheid
voor de milieuproblematiek en hebben bovendien de meeste mogelijkheden. Daarom moeten
zij het voortouw nemen in het nemen van maatregelen. Dit principe is duidelijk gebaseerd op
overwegingen van billijkheid (equity).
Het principe komt voor in de Verklaring van Rio (UNCED 1992: beginsel 7), en wordt veel
aangehaald bij internationale onderhandelingen zoals het Kyotoproces. In beginsel 8 wordt
daar onmiddellijk aan toegevoegd dat het uitbannen van “niet duurzame productieen
consumptiepatronen” noodzakelijk is om een betere levenskwaliteit voor alle mensen
mogelijk te maken.
•
Sociale rechtvaardigheid op mondiaal vlak:
De mondialisering en de interafhankelijkheid die daarmee samengaat, brengen mee dat het
in een DO-perspectief niet meer volstaat om sociale rechtvaardigheid en herverdeling enkel
binnen de eigen samenleving te bekijken. Typisch voor DO is bovendien dat die vraag vanuit
de volgende twee onderscheiden aspecten bekeken wordt.
•
Intragenerationele rechtvaardigheid (solidariteit):
Het gaat hier om een gelijke toegang tot, en gebruik van hulpbronnen, zowel voor Zuid als
Noord, als binnen de onderscheiden samenlevingen. Door Brundtland wordt daarbij
benadrukt dat armoede zowel gevolg als oorzaak kan zijn van onduurzaam gedrag. Die
functionele relatie tussen armoede en DO maakt dat de reductie van armoede als een
voorwaarde voor een milieuvriendelijke ontwikkeling gezien wordt.
Een probleem ontstaat hier wanneer er teveel gekeken wordt naar het gedrag van de armen
zelf, waarbij dan even vergeten wordt dat de levenswijze van de rijken verantwoordelijk is
voor het grootste beslag op de milieugebruiksruimte, zowel wat vervuiling als wat gebruik
van hulpbronnen betreft. In dat verband wordt de voorbije jaren vanuit sociale bewegingen
hoe langer hoe meer het principe van ‘environmental justice’, of ‘ecological justice’ naar
voren geschoven.92
•
Intergenerationele rechtvaardigheid (solidariteit):
Dit principe verwijst naar de tijdsdimensie van DO, waarbij de eis voor solidariteit naar de
toekomst toe wordt geprojecteerd. Een morele ‘verantwoordelijkheid tegenover de
toekomstige generaties’ is vanuit normatief oogpunt wellicht het meest vernieuwende aspect
van de Brundtlandvisie. Hoewel deze dimensie van DO veelvuldig in de verf gezet wordt, zit
zij vol problemen wat de toepassing ervan betreft: o.a. hoever in de toekomst moeten we
gaan, en hoe kunnen we vandaag weten wat de komende generaties willen?
Er is ook wel kritiek geuit op die sterke klemtoon op de tijdsdimensie van DO, haar
‘volhoudbaarheid’. Zij laat de ongelijke spreiding van levensmogelijkheden vandaag – de
ruimtelijke dimensie – en dus de eis naar intragenerationele solidariteit wat onderbelicht.93
92
Zie verder in par. 4 over de ‘environmental’ en/of ‘ecological justice movement’.
93
Zie bijvoorbeeld de kritiek van Wolfgang Sachs. Cf. J. Peeters 1997 en 1999.
59
•
Actieve participatie en inspraak:
Er zijn zowel normatieve als functionele redenen waarom dit principe essentieel is voor
DO.94 Allereerst is participatie in beslissingen die vorm geven aan iemands leven een
waarmerk van democratische praktijk. Verder heeft DO betrekking op kwesties met een
waardegeladen karakter, wat opnieuw vraagt om democratisch genomen politieke
beslissingen. Gegeven deze normatieve uitgangspunten blijft er nog heel wat in te vullen
naar de wijze waarop dan die participatie vorm moet gegeven worden, waarbij dan
verschillende opvattingen over democratie een rol spelen.
Functionele argumenten slaan o.a. op de kwaliteit van de besluitvorming en op de legitimiteit
en dus de aanvaarding van genomen beslissingen. Probleem blijft wel dat participatie geen
garantie biedt op kwaliteitsvolle beslissingen. Het gekende ‘NIMBY-syndroom’ is daarvan een
voorbeeld. Anderzijds komen mensen terecht op voor de kwaliteit van hun leefomgeving, en
wordt het etiket ‘NIMBY’ dikwijls al te snel opgeplakt. Vooral in het licht van de urgentie van
de grote ecologische vraagstukken van vandaag, is het zeer de vraag of alleen participatieve
besluitvormingsprocessen morele legitimiteit hebben.
•
Gendergelijkheid, aandacht voor diversiteit:
Billijkheid, zowel intra- als intergenerationeel, vraagt dat er aandacht is voor verschillen
tussen mensen, en feitelijk onderscheiden maatschappelijke taken. Zo kan men vaststellen
dat milieudegradatie mannen en vrouwen op een andere manier treffen. DO vraagt dan
aandacht voor een gendergevoelige kijk op behoeften.
Dat principe kan verder verbreed worden naar andere verschillen die relevant zijn voor DO:
ethnisch, cultureel, leeftijd etc. Aandacht voor behoefteverschillen staat daarbij duidelijk in
verband met principes van mensenrechten en niet-discriminatie.
Alles bij elkaar vindt duurzame ontwikkeling in de Brundtlandinterpretatie zijn morele grondslag
in het gelijkwaardigheidbeginsel van de Verlichting. Met haar aandacht voor een reële gelijkheid
van kansen, en zo mogelijk van resultaten, en met een pragmatische benadering van de
kwestie van economische groei, sluit zij ethisch-politiek aan bij de sociaal-democratie.95 In die
zin is het de ironie van de geschiedenis dat DO op de agenda van de wereldgemeenschap kwam
op een ogenblik dat door wereldleiders het neoliberalisme werd omarmd. Wellicht is daardoor
veel tijd verloren gegaan, en vraagt de verscherping van de ecologische crisis vandaag om een
meer radicale interpretatie van de grondprincipes van DO. Het denken in termen van ‘transitie’
en ‘paradigmaverandering’, zoals aangegeven in par. 2, geeft daar uitdrukking aan.
3.3
De definities van SW en DO aan elkaar getoetst
De eerder uitvoerige bespreking hierboven van de principes die volgen uit de respectieve
definities van SW en van DO, laat ons toe om hier bondig te zijn. De vergelijking van beide
besprekingen spreekt immers grotendeels voor zich. Toch zetten we eerst enkele punten van
gelijkenis en verschil op een rij, en vervolgens formuleren we enkele principiële bedenkingen.
Vergelijking
Omdat het om een ‘oriëntatie van SW op DO’ gaat, nemen we om te beginnen de geformuleerde
principes van DO als uitgangspunt. Tabel III.1 somt die principes op in de linkerkolom en geeft
dan in de rechterkolom overeenkomsten, verschillen of nuanceringen t.o.v. het normatief kader
van SW aan.
94
Cf. S. Baker 2006:41-45.
95
Cf. Dresner 2008:143.
60
Tabel III.1 - Vergelijking DO en SW op het vlak van principes
Duurzame ontwikkeling
Sociaal werk
behoeftebevrediging
verhogen van welzijn
respect voor ecologische grenzen
afwezig, maar wel compatibel:
afhankelijk van het gehanteerde begrip van welzijn. (Hier
deelt het SW in de problemen van onze samenleving, zoals
die zich ook meer algemeen voor DO stellen.)
gedeelde maar gedifferentieerde
verantwoordelijkheid
−
−
−
impliciet: volgt uit algemene opvattingen van billijkheid,
en aandacht voor de eigen mogelijkheden en
beperkingen van mensen
kenmerkt ook empowerment
accent op onderscheid tussen individuen en tussen
groepen in de samenleving, i.p.v. tussen landen
mondiale sociale rechtvaardigheid
ja
intragenerationele solidariteit
ja
intergenerationele solidariteit
(een specifiek accent van DO)
compatibel: afhankelijk van verantwoordelijkheidsbegrip
(als gedifferentieerd in overeenstemming met
empowerment)
actieve participatie en inspraak
ja
gendergelijkeid en
aandacht voor diversiteit
ja
Dit schema maakt onmiddellijk duidelijk dat er tussen SW en DO een grote normatieve
gelijkenis is wat aandacht voor welzijn, rechtvaardigheid, mensenrechten en participatie
betreft. Verschillen lijken vooral een kwestie van eigen accenten, zonder dat ze incompatibel
worden. Daarbij willen we wel aanstippen dat o.i. een oriëntatie op welzijn een bredere focus is
dan de bevrediging van (basis)behoeften.
Voor het vervolg is het belangrijk om nogmaals op volgende meer algemene
gemeenschappelijke kenmerken te wijzen:
•
•
•
procesgericht;
multi-level;
multi-actor.
Tegenover die overeenkomsten staat de manifeste afwezigheid van een ecologische norm
bij SW. Niet alleen vindt men geen enkele expliciete vermelding in de definitie van bijv. het
principe van ‘sustainability’; ook niet in het uitvoeriger ‘Statement of Principles’. Dat is
symptomatisch voor de theorievorming in het SW, zoals we verderop zullen aantonen in onze
literatuurstudie.
Mits een bijstelling van die leemte biedt het concept DO wel mogelijkheden voor het SW. De
Finse SW-professor Aila-Leena Matthies zegt daarover:
“Extern heeft het sociaal werk een gewettigde mogelijkheid om te eisen dat bij de
ontwikkeling van gemeenschappen sociale aspecten over de hele lijn ernstig genomen
worden. Ten tweede kan het sociaal werk door gebruik te maken van duurzaamheidscriteria intern reflecteren op haar eigen invloed op de sociale omgevingen van mensen.
In het bijzonder brengt het intra-generationele gezichtspunt in het concept van
duurzame ontwikkeling het sociaal werk tot de vraag in welke richting het zichzelf
ontwikkelt.” (Matthies 2001:134, eigen vert.)
61
Dat brengt ons bij een eerste belangrijke conclusie die wij als stelling naar voren schuiven96:
Sociaal werk dient zich vanuit een maatschappelijke noodzaak te oriënteren op
duurzame ontwikkeling. Maar daarbij heeft het vanuit de beste bronnen binnen zijn
traditie, de potentie om de noodzakelijke holistische aanpak van de sociale,
ecologische en economische dimensies van een maatschappelijk probleem te
bevorderen. Of, sociaal werk en duurzame ontwikkeling kunnen elkaar versterken.
Daarbij stippen wij als opdracht voor het SW volgende punten aan:
•
De fysische omgeving beter meenemen in de gangbare contextuele benadering, o.m.:
de notie ‘biofysische grenzen’ in rekening te brengen, wat o.a. van belang is voor ideeën
over duurzame productieen consumptiewijzen;
−
meer aandacht te hebben voor de betekenis van de natuurlijke omgeving voor welzijn;
−
zich meer in te laten met processen van ruimtelijke planning en inrichting.
−
•
De sociale dimensie van DO helpen uitdiepen:
Een emancipatorische focus kan de sociale kwaliteit van processen van DO verbeteren. De
bottom-up benadering van empowerment en van andere participatieve praktijken vormen
daarbij een troef.
−
Een grote aandacht voor sociale rechtvaardigheid kan bij processen van DO de focus op
verdelingsvraagstukken helpen verscherpen.
−
Duurzaamheid kan een belangrijke invalshoek zijn om nieuwe pistes binnen de sociale
economie te ontwikkelen.
−
•
De focus van DO op behoeften helpen verbreden naar andere aspecten van welzijn, in het
bijzonder welke refereren aan nieuwe visies op een betekenisvol leven. Dat gaat om een
sociaal-cultureel aspect, dat verder onderbouwd moet worden met nieuwe theorieën over
welzijn.
Dat laatste verwijst naar een veel ruimere agenda die te maken heeft met een veranderend
mensen wereldbeeld. Pas daarin komt volop tot uiting wat het betekent dat duurzame
ontwikkeling soms een ‘nieuw paradigma’ voor de samenleving wordt genoemd. Voor sociaal
werk is het belangrijk om in te zien dat het zijn eigen maatschappelijk-ethische agenda niet
waar kan maken wanneer het niet mee stapt in dat proces van fundamentele verandering.
Enkele opmerkingen
Om te beginnen willen we stellen dat het voor SW van belang is om aansluiting te zoeken bij de
visie dat DO een ‘politiek concept’ is. Goed SW heeft immers zelf een politieke focus: waar
sociale problemen maatschappelijk veroorzaakt worden, daar dienen zij maatschappelijk
opgepakt te worden, anders wordt SW ‘dweilen met de kraan open’. Meer algemeen kunnen de
normatieve opvattingen waar SW voor staat niet waargemaakt worden zonder aanhoudend
maatschappelijk debat en politieke strijd. Een oriëntatie op DO heft die strijd niet op.
Integendeel, zoals gezegd, is DO zelf ook onderhevig aan een strijd van maatschappelijke
belangen om de eigen interpretatie van DO, en de realisatie ervan.
In het ontwikkelen van een dergelijke politieke visie zal het SW zich moeten oriënteren op de
normatieve strijd rondom DO zoals die vanuit de sociale bewegingen naar boven komt. In het
bijzonder dient het SW daarbij aandacht te hebben voor bewegingen, waaronder organisaties
van gebruikers, die vanuit een bottom-up visie werken.97 Daarbij kunnen we natuurlijk
vaststellen dat heel wat sociaal werkers in sociale bewegingen werken. Belangrijk is echter om
meer verbindingen te leggen met andere vormen van SW, en het structuur- en beleidsgericht
werken sterker op te pakken, d.i. het SW in het algemeen meer te politiseren.
96
Met die stelling staan wij niet alleen. Cf. Van Poeck, K. (2008), ‘Duurzame ontwikkeling en sociaal werk:
een logisch samengaan?’, Socia-cahier, nr. 10, januari, 39-47.
97
De eerder vermelde samenwerking van VODO met sociale partnerorganisaties om een visie rond DO uit te
werken is in dit verband betekenisvol.
62
Als maatschappelijke speler dient het SW zich dan ook kritisch te verhouden t.o.v. normatief
ontoereikende interpretaties en programma’s van DO. In het bijzonder zal het SW dan ook al
naar gelang de programma’s die opgezet worden een kritische mede- of tegenspeler zijn van de
overheid. Een agenda van DO zal daarbij moeten voldoen aan criteria die:
− beantwoorden aan de reële omvang van de heersende sociaal-ecologische crisis;
− daarin tegemoetkomen aan de noden van de minst bedeelden wereldwijd;
− en gebaseerd zijn op participatief burgerschap.98
3.4
SW en DO binnen het Vlaamse beleidskader
3.4.1
De definitie van DO uit het decreet DO
Voor situering van dit project binnen de gegeven politieke en beleidscontext gaan we opnieuw
uit van een definitie van DO, namelijk die uit het recente Decreet ter bevordering van duurzame
ontwikkeling. Deze definitie is o.a. tot stand gekomen via een advies van Minaraad en SERV
(2007/41) op het ontwerp van decreet. Het gaat daarbij om de uitkomst van een discussie
tussen middenveldorganisaties en de overheid, waarbij dat middenveld de overheid aanspoort
tot een meer dynamische, procesgerichte kijk op DO – wat zoals eerder gezegd ook voor het
SW van belang is.99
Die definitie is een samenbrengen van drie omschrijvingen uit drie verschillende bronnen, en die
we hier om redenen van overzicht uitgesplitst weergeven:
Duurzame ontwikkeling:
−
een ontwikkeling die voorziet in de behoeften van de huidige generatie zonder de
mogelijkheden tot behoeftevoorziening van toekomstige generaties in het gedrang te
brengen, (A)
−
waarbij aandacht gegeven wordt aan de integratie van en de synergie tussen de sociale, de
ecologische en de economische dimensie, (B)
−
en waarvan de realisatie een veranderingsproces vergt waarin het gebruik van hulpbronnen,
de bestemming van investeringen, de gerichtheid van technologische ontwikkeling en
institutionele veranderingen worden afgestemd op zowel toekomstige als huidige behoeften.
(C)
Als herkomst geeft dat het volgende:
(A) De klassieke definitie uit het Brundtlandrapport (1989).
(B) De klassieke 3 pijlers van DO, sterk benadrukt in de Vlaamse Strategie DO.100
(C) Omschrijving uit de federale wet op DO.101 Komt ook uit het Brundtlandrapport.102
Hieronder zetten we, uitgaande van een analyse van de drie delen van bovenstaande definitie,
een aantal elementen op een rij die voor een interpretatie van DO vanuit het oogpunt van SW
van belang lijken te zijn. Dat daarbij elementen hernomen worden uit het bovenstaande is haast
onvermijdelijk.
98
Zie bijv. Van Ewijk 2009.
99
Cf. Van Humbeeck & De Wel (2008).
100
VSDO, Vlaamse Regering 2006.
101
Wet van 5 mei 1997 betreffende de coördinatie van het federale beleid inzake duurzame ontwikkeling,
hoofdstuk I, Art. 2.
102
WCED 1987: 46; 1989:63v.
63
3.4.2
Situering t.o.v. het Brundtlandkader
“DO is een ontwikkeling die voorziet in de behoeften van de huidige generatie zonder
de mogelijkheden tot behoeftevoorziening van toekomstige generaties in het gedrang
te brengen” (A) (Brundtlandrapport, 1989)
Een belangrijke kanttekening betreft allereerst ook hier de wijze waarop de definitie uit het
Brundlandtrapport wordt aangehaald. Zoals veelal het geval is, beperkt zich dat tot de
aangehaalde zin, maar de tweevoudige toelichting die het rapport daar onmiddellijk aan
toevoegt is afwezig.103 Vooral de prioriteit die daarin wordt toegekend aan de behoeften van de
armen is, naast de aandacht voor structurele maatschappijverandering, voor SW in het licht van
zijn maatschappelijke opdracht van wezenlijk belang.
Omdat we hierboven de Brundtlanddefinitie al uitvoerig besproken hebben, volstaat het hier om
nog kort enige aandachtspunten op te sommen.
•
T.a.v. de focus van ontwikkeling op behoeftevoorziening blijft te onderzoeken welke invulling
daaraan te geven. Vanuit SW stelt zich daarbij de vraag naar de breedte van die focus: Wat
is de relatie van behoeftebevrediging tot welzijn? In hoeverre dekken zij elkaar? Wat is de
plaats van sociale relaties daarin? Hoe verhoudt zich dat tot mensenrechten?
•
SW moet tegengewicht bieden wanneer als morele norm van ‘duurzaamheid’ de klemtoon te
zeer op de plicht tot ‘intergenerationele’ solidariteit komt te liggen. Voor SW is het daarom
cruciaal om solidariteit te expliciteren tot duidelijke criteria van sociale rechtvaardigheid. Een
sterke ‘intragenerationele’ solidariteit vandaag is daarbij het vertrekpunt voor een
toekomstperspectief. En de aangehaalde toevoeging aan de definitie van Brundtland wijst op
het mondiale karakter ervan.
•
Het doel van DO kan o.a. vertaald worden naar ‘duurzame productieen
consumptiepatronen’, wat respect voor de ecologische randvoorwaarden inhoudt. Ook SW zal
zich rekenschap moeten geven van die randvoorwaarden. Daarbij is het zoeken naar een
vernieuwd welzijnsbegrip een sleutel om aan die randvoorwaarden te kunnen beantwoorden.
Als focus kan daarom wellicht beter ‘duurzame levenswijze’ naar voren geschoven worden.
Dat concept omvat ‘duurzame productieen consumptiepatronen’, maar is wel breder. Heel
wat belangrijke activiteiten zijn immers niet te begrijpen in termen van produceren en
consumeren, niet in het minst activiteiten van participatie en politiek burgerschap.
Bovendien is voor het SW het verband tussen gedragsverandering en participatie, met
daarbij een erkenning van gedifferentieerde verantwoordelijkheid, van wezenlijk belang.
Die bredere omschrijving is ook in overeenstemming met de toevoeging aan de Brundtlanddefinitie dat DO ook om een verandering van de ‘sociale organisatie’, het
samenlevingsverband, vraagt (en dus niet enkel om een modernisering in technologische
zin).
3.4.3
Drie dimensies
“waarbij aandacht gegeven wordt aan de integratie van en de synergie tussen de
sociale, de ecologische en de economische dimensie” (B)
Dit stuk van de definitie vraagt om de integratie van de zogenaamde ‘3 pijlers’ van DO –
meestal in hun Engelstalige versie vernoemd als ‘people, planet, profit of prosperity’, de ‘triple
P’. De Vlaamse Strategie DO (VSDO) legt hierop een sterke nadruk, zoals blijkt uit volgende
omschrijving:
DO “betekent voor ons een versmelting van economische ontwikkeling, sociale
vooruitgang en ecologisch evenwicht, waarbij naar levenskwaliteit wordt gestreefd in
103
Cf. Bespreking van de Brundtlanddefinitie in 3.2.
64
Vlaanderen én in de rest van de wereld. Het betekent een evenwicht tussen de
economische, sociale en ecologische dimensie.” (VSDO, Vlaamse Regering 2006:9).
Het eerste wat hier opvalt, zijn de verschillende termen om de procesmatige verhouding tussen
de drie pijlers te formuleren, waarbij we voor ogen moeten houden dat de definitie van het
decreet van recentere datum is dan de VSDO. De vraag is of begrippen als ‘integratie’ en
‘synergie’ in het kader van DO hetzelfde kunnen betekenen als ‘evenwicht’ of ‘versmelting’ –
voor zover wij zien een begrip dat enkel in de VSDO voorkomt. De vrij gangbaar gehanteerde
formulering van DO als een ‘evenwicht’ tussen de drie pijlers is al eerder voorwerp van kritiek
geweest.104
Hoe dan ook lijkt het ons belangrijk om een meer heldere opvatting te schetsen van de
verhouding tussen en de integratie van de drie pijlers, omdat die in belangrijke mate mee
richtinggevend is voor te ondernemen acties. We behandelen drie aspecten: de voorstelling van
de drie dimensies, hun normatieve verhouding en mogelijke theoretische kaders voor verdere
onderbouwing.
a. Voorstelling van de dimensies van DO: naar een werkelijkheidsgetrouwer beeld
Zoals gezegd beschouwen wij DO als een politiek begrip. Het krijgt inhoud vanuit verschillende
belangengerichte standpunten. Als gevolg daarvan zien we een veelvoud aan
conceptualiseringen, inhouden, definities, agenda’s, voorstellingen … De communicatieve kracht
van een beeld is daarbij een belangrijk middel om een maatschappelijke agenda te zetten.
Beelden blijven immers hangen, en fixeren daarbij het denken in een bepaald kader. Wij willen
een beeld van DO ontwikkelen dat aansluit op de hoger vernoemde paradigmawisseling, en dat
daarbij tevens de missie en bijhorende agenda van het SW tot uitdrukking kan brengen.
Een voorstelling van DO die in de maatschappelijke discussie, maar ook in het discours van
beleidsverantwoordelijken zeer gangbaar (haast standaard) is, wordt gevormd door de driehoek
van de 3 P’s: drie dimensies die met elkaar interageren. Een voorbeeld daarvan is onderstaande
afbeelding uit een cursus van Open Universiteit Nederland. DO heeft dan te maken met het punt
waar de drie dimensies samenkomen.
Duurzame ontwikkeling als multi-dimensioneel concept
(Open Universiteit Nederland)
Een dergelijke voorstelling biedt zeker het voordeel dat de interacties tussen de drie dimensies
op een heldere manier voorgesteld kunnen worden. Die voorstelling biedt daarbij een
interessante kapstok om relevante thema’s te verbinden met de verschillende dimensies, en
met hun interacties. Ook de proces- of tijdsdimensie kan daarbij nog voorgesteld worden. Een
dergelijke voorstelling en gebruik ervan vind je bijvoorbeeld in volgend schema uit het verslag
van de eerste bijeenkomst van het lerend netwerk SOWEDO.105
104
Zie o.a. E. Paredis 2006; J. Peeters 2007.
105
Zie bijlage I.2.
65
Bron Basisfiguur: Vakreview filosofie en DO, DHO Nederland
Een veelgebruikt maar misleidend beeld, gesuggereerd door de interactiedriehoek, geeft de drie
dimensies weer als drie afzonderlijke sferen, voorgesteld via drie in elkaar grijpende
vendiagrammen. Het domein van duurzame ontwikkeling ligt dan waar de drie sferen elkaar
overlappen, en integratie wordt dan als een soort van ‘evenwicht’ of ‘balans’ tussen de drie
dimensies gezien. Die idee vinden we vaak terug in het maatschappelijk discours, voornamelijk
waar het gaat om de verdediging van economische belangen.
Problematisch aan die voorstelling is om te beginnen dat sferen niet hetzelfde zijn als
dimensies, en dat er in de voorstelling dus iets gesuggereerd wordt dat niet beantwoordt aan de
werkelijkheid. Bovendien worden die drie sferen daarbij als gelijkwaardig gepresenteerd, wat
zeker afbreuk doet aan hun verhouding in de realiteit. In werkelijkheid gaat het om sferen die
elkaar omvatten: de economische sfeer maakt deel uit van de maatschappelijke (sociale) sfeer,
die ligt op haar beurt binnen een omvattend ecologische sfeer. Op die manier ontstaat er een
meer ‘holistisch’ beeld met een gelaagdheid of een ‘hiërarchie’ van verbanden.
66
Vooreerst dient vermeld dat we niet alleen zijn bij het overstappen op dit soort van voorstelling.
Voor ons is het interessant om vast te stellen dat we daarmee op dezelfde lijn zitten als VODO,
die in zijn Kader voor duurzame ontwikkeling (KaDO) (2008) ook met concentrische cirkels
werkt. Daarbij worden echter de begrippen van ecologisch, sociaal en economisch ‘kapitaal’
gebruikt.
Dat sluit natuurlijk aan bij een hedendaagse begripsvorming in de sociale wetenschappen, maar
is o.i. niet onproblematisch – ook al zal zullen we zelf ‘sociaal kapitaal’ verderop nog als een
centraal concept hanteren. Als een van oorsprong welbepaald economisch begrip roept het een
bepaalde verhouding tot de werkelijkheid op, namelijk één van investeren met het oog op
kwantitatieve uitbreiding. Een dergelijke begripsvorming is lijkt geen goed wapen te zijn in de
strijd tegen de economisering van de hele werkelijkheid, en dus voor een maatschappelijke
paradigmaverandering. T.o.v. de inflatie van het gebruik van het begrip ‘kapitaal’ lijkt de
omgang ermee opnieuw om een ‘politieke’ lezing te vragen, dus om een strijd om de invulling
ervan, zoals we eerder ook voor het begrip DO aangaven.
De gelaagde voorstelling biedt een aantal duidelijke voordelen:
•
Het gaat uit van een reëler beeld van de werkelijkheid, d.i. een meer ecologisch wereldbeeld.
En dat levert onmiddellijk volgende voordelen:
−
het belang van het behoud van ‘natuurlijk kapitaal’ is duidelijker;
−
het sluit aan bij het basisconcept van de ecologische economie106;
−
het geeft daarbij ook de inbedding van de economie in de samenleving aan.
•
Het laat toe om de opgave van DO in dat reele verband te situeren. Het toont daarmee ook
het problematische van begrippen als ‘evenwicht’ – wat nog wel kan begrepen worden als
een correcte afstemming van de verschillende sferen naar reële verhoudingen –, en zeker
‘versmelting’. Dat laatste zou bijvoorbeeld een volledige ‘economisering’ van de ecologische
sfeer betekenen, wat onmogelijk – het ecologische legt biofysische grenzen op aan het
economische – en ook onwenselijk is – de sociaal-culturele betekenis van het ecologische
overstijgt zijn waardering in economische termen.
Uit die overwegingen valt nog niet direct een ‘hiërarchie’ van waarden of prioriteiten af te
leiden. Het gaat wel om een kader waar elke waardebepaling en prioriteitstelling rekening
mee moet houden.
•
Deze voorstelling sluit ook beter aan bij de contextuele voorstellingen die in het SW
gehanteerd werden vanaf haar eerste theoretische modellen begin twintigste eeuw.107 In die
lijn zocht het SW later aansluiting bij het ecologische systeemdenken dat opkwam in de jaren
1970. Probleem is wel dat, ook al werden de gehanteerde modellen ‘ecologisch’ genoemd’,
de ‘omgeving’ vooral begrepen werd als ‘sociale omgeving’. De biofysische omgeving bleef
daarbij buiten beeld.108
•
Het beeld maakt snel duidelijk waarom ecologische vraagstukken ook sociale vraagstukken
zijn, en dikwijls ook vice versa. In het licht van DO als een integratieproces is het voor SW
de eerste opdracht om dat inzicht meer algemeen ingang te doen vinden. Het inzicht dat vele
belangrijke maatschappelijke vraagstukken vandaag dus ‘eco-sociale’ vraagstukken zijn, kan
er vervolgens toe leiden om de doelstellingen en werkvormen van SW in dat licht bij te
stellen.
•
Het laat bovendien nog altijd, en wellicht zelfs beter, toe om de systemische wisselwerkingen
vanuit het perspectief van de samenleving te bekijken. Zowel economische productie als
onze omgang met de natuurlijke omgeving zijn sociaal bemiddelde processen. Haar ligging
106
Cf. voorstelling van H. Daly in par. 2.2.2.
107
Bijv. het ‘person-in-environment’ concept bij Mary Richmond, of de ‘urban environment’ bij Jane
Addams. Cf. K. Närhi & A-L. Matthies 2001:18; L.J. Jagt 2008:43v; H. Specht & M.E. Courtney 1994 ; par.
3.2.
108
Cf. K. Närhi & A-L. Matthies 2001; J. Coates 2003. We komen daarop terug in par. 4.
67
tussen de economische en de ecologische sfeer maakt de bemiddelende positie van de
sociale sfeer voor maatschappelijke (en politieke) actie duidelijk.
In het bijzonder dat laatste punt kan ons helpen om zowel het procesmatige karakter van DO
voor te stellen, als het SW binnen dat beeld te plaatsen. Onze inspiratie daarvoor komt uit
volgend beeld voor DO dat we oppikten van Nigel Roome, een professor marketing.109
Economie is een maatschappelijke praktijk die rekening dient te houden met de eco-sociale
context. Doordat zij hoe dan ook deel uitmaakt van het maatschappelijk systeem is er steeds
interactie tussen economie als deelsysteem en de samenleving. Voor DO wordt er gezocht naar
een gedeelde richting voor coöperatieve actie, wat aangegeven wordt met de dubbele pijl. Op
een gelijkaardige manier kunnen we die idee ook beeld geven voor andere maatschappelijke
praktijken als wetenschappelijk onderzoek, technologische ontwikkeling, gezondheidszorg en
geneeskunde, etc…..of het SW, wat we verderop ook zullen doen.
b. Normatieve criteria voor integratie
Een belangrijk punt is de normstelling van waaruit die integratie van dimensies bekeken moet
worden. Het nieuwe beeld impliceert immers ook inzichten op de normatieve verhoudingen die
binnen DO een rol spelen.
•
Het respect voor ecologische grenzen dient gekoppeld te worden aan de eis tot sociale
rechtvaardigheid wereldwijd. Dat laat zich vertalen naar een gelijk recht van elke
wereldburger op de duurzaam beschikbare hulpbronnen: binnen het concept van de
ecologische voetafdruk spreekt men dan van een ‘eerlijk aardeaandeel’ (EAA).
Daarbij mag het niet ontgaan dat vandaag de verhoogde aandacht voor het ecologische
vraagstuk door het klimaatprobleem, wel aanleiding geeft tot het op de sporen zetten van
allerlei nieuwe vormen van milieuvriendelijker productie, maar dat de aandacht voor
internationale rechtvaardigheid daarmee nog niet groter wordt.
•
De economische dimensie dient benoemd te worden vanuit haar maatschappelijke finaliteit
tot behoeftebevrediging of welvaart (prosperity110). Niet de shareholder maar de stakeholder
is maatstaf.
SW kan daarvoor aansluiting zoeken bij de beweging die binnen het kader van ‘anders
economisch meten’ (weg van het BBP) pleit voor het beleidsmatig ingang doen vinden van
indicatoren voor ‘duurzame’ economische welvaart.
109
Roome, N. (2008), ‘Sustainability management: less waste, more profit!? Management education for
sustainability: an agenda for reform’, presentatie, 13th Annual Conference NIBS, 15-05-08, KHLeuven.
110
Het zeer gangbare ‘profit’ werd in voorbereiding van de UN World Summit on Sustainable Development
door de VN Commissie voor DO (CSD) vervangen door ‘prosperity’. Cf. N. Roorda 2005: 100.
68
•
SW zal in zijn werking de oriëntatie op ‘duurzame levenswijzen’ ernstig moeten nemen. Dat
houdt voor landen als het onze in dat de gemiddelde ecologische voetafdruk moet dalen.
Dat zal maar acceptabel zijn indien dat gekoppeld kan worden aan radicalere vormen van
herverdeling in de eigen samenleving. De huidige ecologische ‘overshoot’ maakt immers
duidelijk dat de gangbare levenswijze van de industriële samenlevingen niet wereldwijd
veralgemeenbaar is. De traditionele beweging van ‘catching up’ is dus niet meer haalbaar,
niet binnen de eigen samenleving door een verdeling in de toekomst van verdergaande
productiegroei. En ook niet via het daarmee verbonden ontwikkelingsmodel voor de landen in
het Zuiden. Het is dan ook niet zonder grond dat ‘rijkdombestrijding’ als thema voor sociale
actie vandaag door een aantal auteurs en groepen naar voren geschoven wordt.
Hoger werd er al op gewezen dat de laatste jaren vanuit sociale bewegingen hoe langer hoe
meer het principe van ‘environmental justice’, of ‘ecological justice’ / ‘ecologische
rechtvaardigheid’ naar voren geschoven wordt. Dat kan voor SW in ieder geval een
belangrijke invalshoek worden om DO als integratieproces na te streven en te evalueren.
Voor zijn eigen doelgroepen zal het SW ook mee moeten zoeken naar alternatieven voor het
huidige emancipatiemodel, waarin deelname aan de maatschappelijke consumptie nogal
centraal staat als criterium van ‘erbij horen’.
In het kader van een bespreking van het onderzoek naar het werkveld van het SW hebben we
een beperkte lijst van criteria opgesteld om naar de stand van zaken omtrent DO in sociale
organisaties te kijken (cf. III.2.2).
c. De vraag naar nieuwe theoretische kaders
Samengevat betekenen de bemerkingen uit de vorige twee punten, dat de sociaal-ecologische
crisis van vandaag aanleiding geeft tot zowel verschuivingen in ons wereldbeeld als in de
daarmee samenhangende morele betekenissen en eisen. (Een derde fundamentele
verschuiving, nl. op vlak van het statuut en mogelijkheden van ons kennen, blijft hier buiten
beschouwing.)
Een verschuiving naar een meer ‘ecologisch’ werkelijkheidsbeeld impliceert ook een onderzoek
van en het bijstellen van onderliggend mensbeeld(en). Enkele elementen daavan zijn:
•
•
•
individualisme van het dominante moderne mensbeeld;
verschuiving naar een relationeel mensbeeld (verbondenheid);
mens als deel van de natuur.
Dat brengt ook nieuwe theoretische kaders mee om naar de samenleving te kijken, om sociale
doelstellingen te formuleren, en om sociale actie richting te geven. Het gaat dan om theorieën
die zich rekenschap geven van de verschillende dimensies van DO. In par. 5 over paradigmaverandering komen we daar op terug. Maar we geven hier al de ‘ecologische economie’ als
voorbeeld, omdat zij binnen de economische wetenschap de drie dimensies van DO op een
nieuwe manier met elkaar in verhouding plaatst en verbindt.
Ecologische economie
Voor de invalshoek ‘economie’ worden enkele belangrijke contouren voor een nieuw theoretisch
raamwerk geboden door de ‘ecologische economie’ (ecological economics).111 Zij biedt immers
een conceptueel kader dat economie verbindt met ecologische grenzen en sociale
rechtvaardigheid.
De neoklassieke economische theorie wordt gekenmerkt door een eenzijdig marktdenken dat
duidelijk tekort schiet voor de realisatie van een leefbare wereld. Het marktprincipe kent
immers geen ingebouwde controlemechanismen om te vermijden dat de ecologische
111
Voor een inleiding zie o.a. Jones & Jacobs 2006: 451v; Jones 2007; Oikos 41, 2/2007 (themanummer).
69
draagkracht van de aarde niet overschreden wordt én om tezelfdertijd voor een billijke verdeling
van welvaart te zorgen.
In het theoretische kader van de ‘ecologische economie’ wordt er vanuit gegaan dat de
economie een deelsysteem is van het ecosysteem aarde (cf. het model met concentrische
cirkels), en dat haar omvang dus moet begrensd wordt door de ecologische draagkracht van de
aarde. Een belangrijke consequentie is dat de ecologische economie in eerste instantie gaat
denken in fysische termen, d.i. in stromen van energie en materialen, i.p.v. in monetaire
termen. Dat werd ook al aangegeven in het schema van H. Daly (par. 2.2.2).
Volgens de ecologische economie zijn er drie grote economische taken die zich in een soort
hiërarchie t.o.v. elkaar verhouden. De eerste twee worden door de markt slecht tot niet vervuld,
en zijn een taak voor politiek en beleid.
•
•
•
Het vastleggen van een ecologisch ‘duurzame’ productieschaal vraagt om een politiek
onderhandelingsproces op het gepaste niveau (regionaal, nationaal, mondiaal) (planet).
Vervolgens is ook de rechtvaardige verdeling (people) van welvaart (prosperity) een
politieke opdracht van eerste orde.
Voor een optimale allocatie van goederen en diensten (prosperity) is de markt wel
geschikt, maar dat komt pas op de derde plaats.
De principes van de Kyoto-onderhandelingen waren in belangrijke mate op deze logica
gebaseerd (‘cap and trade’).
3.4.4
De procespijler
“en waarvan de realisatie een veranderingsproces vergt waarin het gebruik van
hulpbronnen, de bestemming van investeringen, de gerichtheid van technologische
ontwikkeling en institutionele veranderingen worden afgestemd op zowel
toekomstige als huidige behoeften.” (C)
In dit stuk van de definitie komen minstens nog twee aspecten naar voren die cruciaal zijn voor
het SW, en die daarbij sterk samenhangen: veranderingsproces en institutionele veranderingen.
DO als een proces van maatschappelijke verandering
De idee van DO als een proces van maatschappelijke verandering maakt allereerst komaf met
opvattingen van ‘duurzaamheid’ als een na te streven toestand. Die idee sluit daarbij aan bij de
procesoriëntatie van SW: “The social work profession promotes social change …” (definitie SW).
Voor SW ligt daarbij de aandacht op de vraag hoe een maatschappelijk proces van onder uit
(bottom-up) vorm gegeven kan worden. Die gedachte zit in de kern van het SW-ethos, en krijgt
methodisch vorm via de principes van empowerment (zie verder par. 5 en 6).
Een bijzondere uitdaging voor SW is dan o.a. hoe men vanuit een dergelijk perspectief kan
werken aan gedragsverandering met het oog op een duurzame levenswijze.
De institutionele pijler van DO
In het DO-discours wordt het proceskarakter van DO ook verbonden met wat men soms de
vierde pijler of de ‘institutionele’ pijler noemt, en waarbij men dan op de vernieuwing van
processen van democratische besluitvorming en beleid doelt.
Voor SW is het in ieder geval belangrijk om vanuit het bottom-up-principe besluitvorming te
verbinden met de idee van ‘participatie’ (dikwijls ook als vierde P genoemd). Een interessant
hulpmiddel om daarbij de graad van participatie in te schatten is de ‘ladder van Arnstein’112, die
daarvoor acht gradaties aangeeft: manipulate, therapie, informeren, consultatie, afkopen,
partnerschap, machtsdelegatie, zelfbestuur. Bij de eerste twee gaat het om niet-participatie. Bij
de volgende drie is participatie louter symbolisch (tokenism). Pas bij de drie bovenste sporten
van de ladder is er sprake van ‘burgermacht’ (citizen power).
112
Arnstein 1969. Zie ook: Bachus 2009.
70
De besproken ‘ecologische’ verbreding kan hier vertaald worden naar ‘ecologisch burgerschap’.113. Het betrekken van de biofysische omgeving in SW slaat daarbij o.a. op een betere
duiding van het ‘recht op een gezond leefmilieu’, een grotere aandacht voor de kwaliteit van de
biofysische omgeving waarin mensen leven, en het recht om daar als burger mee vorm aan te
geven.
Dat betekent voor SW ook dat de focus van sociale actie en beleidsbeïnvloeding zich ook
verbreedt tot aandacht voor die biofysische omgeving, voor het behoud of de verbetering van
de kwaliteit ervan, voor processen van ruimtelijke planning e.d.
De aandacht van SW voor participatie bevindt zich daarbij in een duidelijke spanningsverhouding t.o.v. de klassieke strategische beleidsplanning zoals die door o.a. de Vlaamse
Overheid, en de meeste stedelijke overheden gehanteerd wordt (top down). Voor SW betekent
participatie dat men met lokale groepen en gemeenschappen aan de slag gaat om hun toekomst
zelf in handen te nemen en ‘duurzaam’ vorm te geven. SW zal daartoe letterlijk terug meer
‘naar buiten’ moeten komen: de straat en de buurt op.
Daarmee willen we het SW zeker niet gelijkstellen aan een grassroots- of basisbeweging.
Beslissende en blijvende veranderingen hangen steeds samen met het kunnen wijzigen of
beïnvloeden van de structurele en institutionele context van de samenleving. SW zal zijn bottoup-beweging daarom proberen te verbinden met politieke actie en maatschappelijk beleid.
3.5
Enkele slotopmerkingen
Het bovenstaande geeft slechts een groot kader waar concrete vormen van SW zich tegenover
kunnen positioneren. Wat dat betekent voor hulpverlening, voor educatie, voor welzijnsbeleid,
etc., zijn verder uit te werken vragen. In par.6 zullen we een aantal van de hierboven
gepresenteerde elementen verder uitwerken tot een breed actieparadigma.
Een cruciaal gegeven is daarbij de zelfconceptie van het SW, waarbij dan een al oude
spanningsverhouding opduikt: beschouwt SW zichzelf als een maatschappijveranderende
kracht, of beperkt het zich tot aanpassing- en oplapwerk? Kan het nadenken over de sociaalecologische crisis en DO een aanleiding zijn om het SW als een ‘domesticatie profession’ (Cates
2003:38) achter te laten? De internationale definitie van het SW geeft daar alleszins richting
aan, wat we met deze uiteenzetting denken te hebben aangetoond.
De beperkte literatuur (cf. par. III.4) die vandaag te vinden is over de uitdaging van de
ecologische crisis voor SW, zoekt in ieder geval eerder aansluiting bij de traditie van ‘radicaal’
en/of ‘critica’ SW, en bij de kritiek op de verregaande therapeutsering die grote delen van het
SW zijn ingeslagen. DO gaat dan om een SW dat maatschappelijke creativiteit mobiliseert i.p.v.
zich te laten binden in een al te controlerende opstelling en dito activering.
113
Zie bijv. D. Holemans 1999: 75v.
71
4
Ecologie en duurzaamheid binnen de SW-literatuur
Dit beperkte project laat geen uitgebreide literatuurstudie toe. De bedoeling is daarom in eerste
instantie om geïnteresseerden uit het SW kennis te laten nemen van de beschikbare bronnen
betreffende de relatie tussen SW en DO, en de grote lijnen van wat daarin te vinden is.
Onderstaande tekst is vanuit dat oogpunt opgemaakt, waarbij we dan hopen dat de lezer ook
verder zijn weg vindt in de achteraan toegevoegde literatuurlijst. Die bevat heel wat meer
verwijzingen dan hier besproken kunnen worden.
In deze paragraaf gaan we eerst na of en in hoeverre de afwezigheid van een ecologische
oriëntatie ook een algemeen gegeven is in de SW-literatuur. Vervolgens bespreken we de
aanzetten op theoretisch en op onderzoeksvlak naar het integreren in het SW van ecologische
bekommernissen, en het verbinden van SW met het proces van DO.114
4.1
De status questionis getoetst
Bij het onderzoek van de definitie van SW (par. 3.1) stelden we de afwezigheid vast van een
ecologische of een duurzaamheidnorm. We gaan ervan uit dat we dat wellicht ook kunnen
vaststellen binnen de SW-literatuur. Voor die hypothese steunen we ook op het onderzoek dat
al door anderen gedaan is. Als belangrijkste bronnen vermelden we hier het Finse onderzoek
van Kati Närhi & Aila-Leena Matthies (2001), en het boek Ecology and Social Work van de
Canadees John Coates (2003).
We vermeldden al dat het SW zich een contextuele visie eigen maakte vanaf haar eerste
theoretische modellen.115 In die lijn zocht het SW later aansluiting bij het ecologische systeemdenken dat opkwam in de jaren 1970. Die beweging was zelf een reactie op een te grote nadruk
op de individuele benadering van cliënten binnen counseling, psychotherapie en andere zorgberoepen, inbegrepen een grote stroming binnen het SW die daar aansluiting bij zocht.
Bedoeling was vooral om de sociale focus van SW opnieuw te beklemtonen.116 Vanuit ons
oogpunt stelt zich dan wel het probleem dat, ook al worden de gehanteerde modellen
‘ecologisch’ genoemd’, de ‘omgeving’ toch vooral begrepen wordt als ‘sociale omgeving’. De
biofysische omgeving bleef daarbij buiten beeld, zoals ook Närhi en Coates stellen.
Het ligt niet in onze bedoeling om het genoemde onderzoek over te doen. Toch hebben we de
uitgangsstelling zelf even willen toetsen via een snelle screening van relevante recente
(internationale) SW-literatuur. We presenteren dat bondig. We bekijken zowel NoordAmerikaanse, Australische, Britse als Vlaamse werken:
- Het Amerikaanse handboek van B. DuBois & K.K. Miley, Social Work. An Empowering
Profession (5th ed. 2005) focust op welzijn en sociaal beleid. Er wordt daarbij geen verband
gelegd met ‘sustainability’, ook niet in het hoofdstuk over ‘values and ethics’ in het SW. Wel
treffen we er de kritiek aan op de ecosysteembenadering in het SW dat zij
maatschappijbevestigend is. Het draait daarbij immers om de adaptatie (fit) van een individu
aan zijn omgeving.117 Een benadering vanuit empowerment gaat een stap verder: zij wil zo
nodig de omgeving wijzigen (p. 59-63).
- Het boek Social Work Practice. A Canadian Perspective (F.J. Turner (ed.) 2002) brengt een
overzicht van de praktijk van het SW in Canada. Het heeft aandacht voor hedendaagse contextelementen, waarbij postmodernisme en globalisering expliciet aan bod komen. De vraag naar
‘sustainability’ is echter afwezig. De ‘ecological-systems theory’ komt wel aan bod (bijdrage van
114
Een eerdere, beperkte versie werd via de website van DHO Vlaanderen reeds verspreid als: Peeters, J.
(2008), ‘Bronnen rond Sociaal Werk en ecologie en/of Duurzame Ontwikkeling’. Een verdere uitwerking
maakte deel uit van: Peeters, J. (2008), ‘Conceptueel onderzoek SOWEDO’.
115
Zie par. 3.4.3.a; en verder par. 4.2.
116
Cf. M. Payne 2005:142v.
117
Zie ook: M. Payne 2005:150v.
72
M. Rothery: 240-54): hulpverlening via omgeving, incl. informele hulp en sociale netwerken
(met verwijzing naar de klassieke bronnen waaronder Germain & Gitterman 1996, en Meyer
1988). Als contextelementen worden cultuur, gender, levenscyclus, en in de theorie ook de
‘fysische’ omgeving vernoemd. In de uitwerking van ondersteuningsaspecten wordt er
bijvoorbeeld wel aandacht besteed aan instituties voor voedsel- en huisvestingverstrekking,
maar niet aan de fysische omgeving.
- Social Work: Critical Theory and Practice (2002) van de Australische Jan Fook brengt een
uiteenzetting van ‘kritisch SW’. Dat bouwt voort op het oudere ‘radicaal SW’ – dat zich richt op
maatschappelijke machtsverhoudingen en structurele veranderingen – maar combineert dat met
postmoderne constructivistische opvattingen.118 Het boek focust op sociale vraagstukken en
geeft geen enkele verwijzing naar ecologische problemen en eisen van ‘sustainability’.
- Social Work in a Risk Society: Social and Political Perspectives (S.A. Webb 2006) geeft een
sociologische analyse van de veranderingen die het SW ondergaat onder invloed van de politiek
in de neoliberale samenleving. En hoewel gebruik gemaakt wordt van het werk van de Duitse
socioloog Ulrich Beck, worden enkel sociale risico’s bekeken. Ecologische vraagstukken en DO
blijven buiten beeld. Het gebruik van het begrip ‘ecologisch’ verwijst ook hier naar de sociale
systeembenadering.
- Lena Dominelli, voormalig voorzitster van de IASSW, maakt in Social Work. Theory and
Practice for a Changing Profession (2004) een uitgebreide analyse van het beroep van SW in de
veranderende context van vandaag. Die brede opzet maakt dat de betrokkenheid van sociaal
werkers bij milieuvraagstukken wel aan bod komt. Zij wijst er echter op dat het SW daarmee
geconfronteerd werd via de kritiek op de hedendaagse samenleving door de nieuwe sociale
bewegingen (p.55). Meer bepaald het ‘community work’ krijgt te maken met de invloed van
milieudegradatie op de levensmogelijkheden van hun doelgroepen. Structurele ongelijkheden
zijn ook van ecologische aard (p.85; 208). Van daaruit raken gemeenschapswerkers ook
betrokken bij acties tegen de bouw van wegen en luchthavens, bebouwing van ecologisch
gevoelige gebieden, de verspreiding van genetisch gemodificeerd voedsel e.d. (p.205).
In het hoofdstuk ‘New directions for SW’ krijgen we op één plaats een verwijzing naar vereisten
van duurzaamheid in het kader van een uiteenzetting over sociale rechtvaardigheid en actief
burgerschap. Het scheppen van welvaart die tegemoet kan komen aan de behoeften van iedere
burger vraagt om een voortdurende vernieuwing van de nodige hulpbronnen.
“Resource renewal requires maintaining the sustainability of the earth’s physical and
social environment. Attention to how this work is done as well as its ultimate outcome
can facilitate processes based on principles of equality and fairness. Acting as referees,
social workers can ensure that the means whereby particular objectives are achieved
are consistent with the ends being sought.” (Dominelli 2004:237)
Dominelli is zeker overtuigd van het belang van het ecologische vraagstuk voor de praktijk van
het SW vandaag. Zo hield zij op een SW-congres in Leuven in 2009119 een stevig pleidooi voor
een “green social work”. In haar recente Introducing Social Work (2009) is daar echter niets
van terug te vinden.
- Malcolm Payne’s Modern Social Work Theory (3th ed. 2005) kan beschouwd worden als het
standaardwerk over SW-theorie. Het biedt een overzicht van alle belangrijke SW-theorieën.
Door de omvangrijke verwerking van recente SW-literatuur is dit het enige algemene boek over
SW dat wij bekeken, dat een beeld geeft van meerdere vindplaatsen van theoretische aanzetten
betreffende ‘sustainability’ in het SW. Vermeld worden:
118
Zie ook M. Payne 2005:241v.
119
Internationaal congres 5 jaar Master in sociaal werk: ‘Sociaal werk de toekomst in!’, Fac. sociale en
politieke wetenschappen, KULeuven, 28-29/05/2009.
73
•
In humanistisch-existentieel gerichte theorieën is er opnieuw een grote aandacht voor het
belang van spiritualiteit. Dat houdt o.a. verband met de kritiek op het materialisme en
consumentisme van de westerse samenlevingen. In dat kader ontstaat er ook een erkenning
van het belang van ecologische vraagstukken voor de praktijk van het SW. (p.190v)
•
Ook theorieën over ‘sociale ontwikkeling’ geven zich rekenschap van het belang van
duurzaamheid. Payne vermeldt hier het concept ‘ecodevelopmentalism’ (UNDP) (p.217).
•
Het belangrijkste is zijn bespreking van de systeem- en/of ecologische gerichte benadering
in het SW (p.142-160). Hij schetst daarvan de theoretische ontwikkeling en de standaardmodellen, maar ook de recente kritiek daarop vanuit eco-kritische hoek. Daarbij wordt dan
vooral verwezen naar twee recente boeken, namelijk A-L. Matthies, K. Nähri, D. Ward (eds.)
(2001), The Ecosocial Approach in Social Work, en J. Coates, (2003), Ecology and Social
Work. Toward a New Paradigm. Het zijn de twee belangrijke sporen betreffende het
doordenken van de betekenis van het ecologische voor het SW waar we ook vanuit ons eigen
onderzoek bij terecht kwamen.
In Payne’s nieuwe editie (2006) van What is Professional Social Work? zijn er echter geen
aanwijzingen naar een ecologisch perspectief.
- Wim Verzelen (KdG Hogeschool Antwerpen) geeft in Sociaal Werk: In- en uitzichten (2005)
een breed beeld van SW als beroep in Vlaanderen, alsook de historiek en verdere evolutie
daarvan. Onder actuele ontwikkelingen wordt er voornamelijk ingegaan op de problemen van de
welvaartsstaat in de huidige neoliberale en globaliserende context, en de maatschappelijke
tweedeling die daarmee gepaard gaat. Enkel in het hoofdstuk over theorieontwikkeling in het
SW krijgen we een verwijzing naar de ecologische crisis. Daar wordt een paragraaf besteed aan
de ontwikkeling van ‘ecological social work’ in de VS en Canada. De aanleiding daartoe was onze
eigen publicatie van een bespreking van het boek van John Coates.120
- Bouverne-De Bie, M. & H. van Ewijk (red.) (2008), Sociaal werk in Vlaanderen en Nederland:
een begrippenkader kadert binnen het welzijnsproject van de Commissie Cultureel Verdrag
Vlaanderen-Nederland, en is aldus een referentiewerk wat betreft het huidige beeld van SW bij
ons. De huidige ontwikkelingen van het SW worden er gesitueerd binnen het
transformatieproces van de verzorgingsstaat naar een actieve welvaartsstaat. Als gangbare
kritieken op de verzorgingsstaat worden de overbevraging van de overheid, het gebrek aan
ruimte voor privé-initiatief en ook ‘een tekort aan duurzaamheid’ vermeld. De verzorgingsstaat
corrigeert wel ongelijkheden maar:
“de samenlevingsordening blijft zelf gebaseerd op de uitbuiting van de arbeid en de
uitputting van de natuur. Een radicaal ‘herdenken’ van de verzorgingsstaat is nodig om
opnieuw greep te krijgen op de markteconomische ontwikkelingen en om een meer
duurzame ontwikkeling te realiseren (...121). In een gereduceerde benadering wordt
duurzame ontwikkeling vooral gezien in relatie tot een beter milieubeleid. In een
fundamentele benadering omvat duurzame ontwikkeling de vraag naar een duurzame
aanpak van sociale problemen, vooral ook het armoedeprobleem, en wordt de beleidsnadruk op innovatie, verandering en verbetering bekritiseerd vanuit de vraag naar
herkenbaarheid en culturele verankering.” (p.35)
Over wat DO dan voor SW kan betekenen wordt in de verdere uitwerking niets meer gezegd.
Deze beperkte screening bevestigt onze uitgangshypothese: de SW-literatuur verwijst in
beperkte mate naar het gegeven dat sociaal werkers op hun werkterrein geconfronteerd worden
met milieuvraagstukken, maar dat heeft tot nu toe niet geleid tot een systematisch opnemen
van de ecologische crisis tot een centraal gegeven voor het SW. Enkele specifieke aanzetten om
dat wel te doen, waar bijvoorbeeld Payne wel naar verwijst, blijven op die manier
randfenomenen.
120
Cf. J. Peeters 2005a.
121
Hier volgt de Brundtlanddefinitie van DO.
74
Dat algemene beeld wordt nogmaals bevestigd wanneer we enkele recente werken, waaronder
ook Nederlandstalige, bekijken die specifiek betrekking hebben op ethiek en waarden in het SW,
m.a.w. op de normatieve kaders van het SW. Banks 2004, Beckett & Maynard 2005, Reamer
2006, Rothfusz 2008, Van den Bersselaar 2009, geen enkel van deze werken maakt een
verwijzing naar de huidige ecologische context of naar criteria van duurzaamheid
(sustainability).
Een eerder beperkt succes leverde een screening van het tijdschrift International Social Work
op. We namen dat door van 1992 tot nu op basis van titels van artikels. Enigszins verwacht
treffen het thema van DO daarbij vooral aan in het kader van het ontwikkelingsvraagstuk in het
Zuiden: Agoramoorthy & Hsu 2008; Carrilio 2007; Hall 1996; Pandey 1998. Een recent thema is
het opbouwen van sociale veerkracht in het kader van natuurrampen: Mathbor 2007. Soms
wordt het ecologische thema ook in meer algemene termen aan bod gebracht: Rogge & Darkwa
1996; Marlow & Van Rooyen 2001.
4.2
Ecologische theorieën in het SW
De visie dat we naar personen, en in tweede orde naar hun families, groepen,
gemeenschappen, etc., best kijken als ‘gesitueerd’ in een omgeving (context) is een traditioneel
gegeven in het SW. Van daaruit zien we dat er o.a. binnen de ontwikkelingsgeschiedenis van
het SW kritiek geleverd wordt op stromingen die al te zeer of uitsluitend gaan focussen op de
persoon zelf, en daarin vooral aansluiting zoeken bij psychotherapeutische richtingen. Nähri &
Matthies (2001:18v) wijzen erop dat er al vanaf de vroege theorievorming in het SW twee lijnen
zijn wat het denken over de omgeving betreft, waarvoor twee grote pioniers van het SW
representatief zijn: Mary Richmond (1861-1928)122 en Jane Addams (1860-1935). Met het
concept ‘person-in-environment’ focust Mary Richmond (1922) op het belang van sociale
interactie en sociale netwerken met als oogmerk een holistische persoonsontwikkeling via
sociale relaties. Jane Addams (1910) hanteert een breder begrip van de omgeving als ‘urban
environment’, wat naast de sociale omgeving ook slaat op de fysische en de bebouwde
omgeving (woonomstandigheden, vervuiling, e.d.) en op lokale dienstverlening rond o.m.
gezondheid en hygiëne.
Na WO I kreeg de psychodynamische theorie veel invloed in het SW. De zoektocht van sociaal
werkers naar een meer professionele status die daarmee gepaard ging, leidde tot meer
persoonsgerichte, therapeutische praktijkmodellen. Het beroep verloor daarbij zijn
maatschappijkritische en politieke angel – psychologische analyse wordt belangrijker dan
politieke analyse – en ging zich volledig inpassen in de gangbare orde. Daarom spreekt John
Coates van een “gedomesticeerd beroep”.
“Social work has developed numerous theories and interventions that inform
therapeutic endeavours (see, for example, Payne 1997; Turner 1999123). While it has
reached out to many individuals and groups who are oppressed by the realities of
modernity (for example, feminist practice, anti-racist practice, and structural social
work), the profession overall has been primarily ameliorative. Social work can be seen
as a “domesticated” profession, embedded in modernity, whose primary activities help
people to fit in and adjust to the demands and expectations of modern life.” (Coates
2003:38)
En in een voetnoot verklaart hij het gebruik van dat begrip:
“‘Domesticated’ is used here in the sense in which Livingstone (1994)124 uses the
term: becoming increasingly compliant, dependent on others to survive and confined
to a particular intellectual perspective.” (Coates 2003:162)
122
Jagt 2008 gaat uitvoerig in op de lijn van SW die vertrekt bij Richmond.
123
Nu in de nieuwe edities resp. Payne 2005; Turner 2002.
124
J. Livingstone 1994, Rogue primate: An exploration of human domestication, Toronto: Key Porter Books.
75
Die situatie leverde doorheen de geschiedenis van het SW regelmatig fundamentele kritiek op.
Vanuit de kritische maatschappelijke beweging die in de jaren 1970 ontstond zijn daarbij vooral
de radicale en feministische stromingen van belang125. Een recenter voorbeeld is het
spraakmakende boek van Harry Specht (Berkeley) & Mark E. Courtney (Madison) Unfaithful
Angels. How Social Work has Abandonned its Mission (1994). Daarin pleiten zij voor een
terugkeer naar de bronnen van het SW, d.i. naar Addams en Richmond. Hun twee laatste
hoofdstukken geven een beeld van wat SW in de XXIste eeuw zou moeten zijn: ‘Replacing
psychotherapy with community education’; ‘A proposal for a community-based system of social
care’.
Zoals reeds gezegd was ook de aansluiting die het SW zocht bij het ecologische systeemdenken
bedoeld om de sociale focus van SW opnieuw te beklemtonen. Wanneer we dan gaan kijken
naar wat we ‘ecologische’ theorieën in het SW noemen dan zien we twee duidelijk
onderscheiden richtingen: “two rather different understandings of the meanings of ecology and
environment in the social work literature” (Nähri 2004:14). De eerste heeft betrekking op het
opnemen van de ecologische systeemtheorie binnen het SW, met een hoofdklemtoon op de
sociale omgeving. Dat had niet direct betrekking op de ecologische crisis. De bewustwording
van het belang daarvan voor een heroriëntatie van het SW was net de aanleiding tot
fundamentele kritiek op die eerste ‘ecologische’ benadering, en vormde recent de aanzet op een
herdenken ervan, zoals ook Payne (2005:152v) aangeeft.
De tweede visie vindt haar oorsprong in de ecologische kritiek op de moderniteit, in het
bijzonder op de industriële samenleving, en in de daarmee verbonden ecologische bewegingen
die vanaf de jaren 1970 ontstaan. Het gaat daarbij om een denken dat zich richt op de
combinatie van ecologische en sociale vraagstukken: de ‘eco-sociale’ kwestie. In navolging van
Nähri spreekt ook Payne van een ‘eco-kritische’ (eco-critical) benadering. Binnen deze richting
ontstaan er pogingen om principes van ‘sustainability’ en van DO een plaats te geven binnen
het SW. Het gaat om de vraag welke vorm van SW als duurzaam beschouwd kan worden.
4.2.1
De ‘ecologische’ systeemtheorie
In de jaren 1970 kwam het ecologische systeemdenken op. De sociale wetenschappen en ook
SW pikten dat op als een wetenschappelijk kader om haar interventies te funderen. En ook al
werden de gehanteerde modellen ‘ecologisch’ genoemd’, de ‘omgeving’ werd toch vooral
begrepen ‘sociale omgeving’. Als ‘sociale’ wetenschap wilde men het onderscheid met de
natuurwetenschappen duidelijk blijven benadrukken. De biofysische omgeving bleef daardoor
buiten beeld.
Närhi & Matthies (2001), en Närhi (2004) geven een historiek van het ecologisch denken en zijn
verschillende interpretaties binnen het SW. Een overzicht en bondige beoordeling van het
ecologisch systeemdenken vind je ook bij Payne (2005:142-160). Een eco-kritische bespreking
biedt Coates (2003:39-56).
Payne ziet als belangrijkste uiteenzettingen:
− De ‘eco-kritische/ eco-sociale/ eco-feministische’ benaderingen in Matthies e.a. (2001)
(waarop we uitvoerig ingaan in par. 3.2.2).
− Het ‘life model’ van C. Germain & A. Gitterman (1980/1996), dat het meest invloedrijk is.
− Het ‘ecosysteem perspectief’ van C. Meyer (1983) (cf. Mattaini e.a. 2002).
De twee laatste benaderingen beklemtonen het denken in termen van ‘persoon-in-omgeving’.
Daarbij gaan zij ervan uit dat problemen in de betreffende relaties kunnen opgelost worden via
individualisering binnen de wetten van de systeemtheorie. Daarbij gebruiken Germain en
Gitterman ‘ecology’ als een metafoor voor de praktijk, terwijl het voor Meyer enkel een
contextmetafoor is (Närhi & Matthies 2001:22, 24). De belangrijkste kritiek in het SW op dit
systeemdenken richt zich in eerste instantie op zijn focus op de juiste ‘fit’ van een persoon in
125
Bij ons gooide vooral Hans Achterhuis een steen in de kikkerpoel, met zijn op Ivan Illich geïnspireerde
boek De markt van welzijn en geluk (1980).
76
zijn omgeving en zo op ‘adaptatie’. Daarin heeft men te weinig oog voor reële
machtsongelijkheden in de samenleving. Een op ‘empowerment’ gerichte benadering probeert
daar wel aan tegemoet te komen, en wil zo nodig de omgeving wijzigen (DuBois & Miley
2005:59-63).
Tabel III.2 Bronnen van ecologisch SW-tradities (Närhi & Matthies 2001:38)
Närhi & Matthies wijzen ook op de Duitse ecologische discussies in het SW, met name naar het
werk van Wolf Rainer Wendt (1982, 1990), en in diens lijn van Albert Mühlum (1986). Zij
leggen andere klemtonen dan de Amerikanen.
“Wendt’s main idea was to replace the unclear and segmented interdisciplinary
scientific basis of social work with a meta-theory of ‘human ecology’, which was
considered to be applicable to all areas of life. He argued that human ecology could
connect various areas to a basic theory of social work: the inner psychological life of
the human being, biology, economy, culture, medicine, politics, and so on.” (Närhi &
Matthies 2001:23)
Daarbij distantieert Wendt zich van de discussie in termen van ‘persoon-omgeving-relatie’, en
wil de daarin besloten dichotomie elimineren. De mens moet begrepen worden als integraal deel
van de omgeving, en niet enkel als in relatie daarmee. Dat laatste past beter in een visie
77
waarbij een persoon geacht wordt zich aan te passen aan zijn omgeving. Volgens Mühlum heeft
de praktijk van het SW altijd in conflict gestaan met het sociaal-ecologisch perspectief. SW
interventies zouden sociaal gedrag en de sociale omgeving, alsook hun wederzijdse relatie
moeten beïnvloeden als een geheel.
Wendt en Mühlum zoeken daarbij aansluiting bij de ‘urban ecology’ zoals ontwikkeld in de
Chicago School of Sociology (waartoe ook Jane Addams behoorde).
Hoewel de lijn van het ecosysteem-denken een belangrijk uitgangspunt blijft voor verdere
theorievorming, gaan we er hier niet verder op in, omdat ze zich nog niet echt confronteert met
de ecologische crisis. De recente ontwikkelingen binnen de eco-kritische lijn integreren het
ecosysteem-denken wel in een nieuwe visie.
4.2.2
De eco-kritische benadering
Deze andere richting van ‘ecologisch’ denken binnen het SW heeft haar wortels in de
maatschappijkritische ecologische beweging, die opbloeit met de opkomst van het nieuwe
milieubewustzijn vanaf het begin van de jaren 1970. Vooral Duitsland kende toen een krachtige
‘ecologische’ of ‘groene’ beweging, met een sterk ideologisch profiel. En dat had ook zijn invloed
op de sociale en politieke wetenschappen. Kenmerkend voor dergelijke bewegingen is de
fundamentele kritiek op de moderne industriële samenleving en de vernietiging van de
leefwereld die daarmee gepaard.
“Industrialism promised a better life, but did so at the cost of losing the traditional
community and ways of life. Social workers stepped into the breach and helped people
deal with the stresses and strains that accompanied the greater production of material
goods, which the industrial economy offered. Now the environmental crisis raises new
challenges to social welfare theory and policy and to the social work practice and
education.” (McNutt & Hoff 1994:297)
Vanuit het inzicht dat de teloorgang van sociale verbanden en van milieuproblemen samen
hangen ging men spreken van een ‘eco-sociaal vraagstuk’. Het ging daarbij om niet minder dan
een ‘paradigmaverandering’. En in het SW zou die haar beslag krijgen door de ‘sociale kwestie’
om te vormen tot de ‘eco-sociale kwestie’. Volgens Nähri en Matthies (2001:26) werden de
concepten ‘eco-sociale benadering’ (eco-social approach) en ‘eco-sociaal beleid’ (eco-social
policy) geïntroduceerd door Michaël Opielka126 (1985; Opielka & Ostner 1987). Kenmerkend
voor de eco-sociale benadering is dat zij ecologische ideeën politiek inzet om sociale uitsluiting
te bestrijden (Payne 2005:154). Dat resulteerde ook in heel wat concrete
hervormingsvoorstellen zoals het concept van een basisinkomen, en ondersteuningsmodellen
voor de derde sector (bijv. Opielka 1998; Opielka & Zander 1988). Volgens Opielka is vandaag
in Duitsland de discussie over ecologie en SW echter onbestaande.127
Een belangrijke inspiratiebron bij de uitwerking van de eco-sociale benadering vormde het
begrip DO (sustainable development) door de publicatie in 1987 van Our Common Future, beter
bekend als het Brundtland-rapport (WCED). In dat kader wordt dan ook de vraag gesteld naar
welke vorm van SW als ‘duurzaam’ beschouwd kan worden. In de theorievorming wordt ook het
concept ‘Risikogesellschaft’ (1986)128 van de Duitse socioloog Ulrich Beck een belangrijk
referentiepunt.
De Anglo-Amerikaanse discussies in eco-kritische zin zijn aanvankelijk dun gezaaid, en dan nog
beperkt tot Noord-Amerika. Ook daar speelt de invloed van het concept DO, naast inspiratie
vanuit bijvoorbeeld het ecofilosofisch werk van Murray Bookchin en zijn ‘social ecology’129, en
vanuit kritiek op de basisveronderstellingen van de Westerse cultuur – wat we bijvoorbeeld
uitvoerig zullen tegenkomen bij Coates.
126
Opielka doceert vandaag aan de Fachhochschule Jena en het Institut für Sozialökologie Köningswinter.
127
Gesprek op 28/4/08 in de KHLeuven, deapartement Sociale School Heverlee.
128
Beck, U. (1986), Risikogesellschaft. Auf dem Weg eine andere Moderne, Frankfurt am Main: Suhrkamp.
129
Voor een introductie zie: R. Jacobs 1996.
78
De eco-kritische lijn in het SW sluit ook aan bij de directe kritiek op het ecosysteem-denken.
Dat zou bijvoorbeeld niet in staat zijn om belangrijke normatieve kwesties als ongelijkheid in
machtsverhoudingen en daarmee verbonden machtsmisbruik te behandelen. En het maakt ook
geen maatschappijanalyse betreffende milieuvraagstukken. In plaats van zich te richten op
aanpassing zou het SW een proactieve houding moeten innemen (Tester 1994). Ook het
echofeminisme zal hierbij aansluiten waar het stelt dat politieke en sociale systemen,
inbegrepen ideeën als de ecologische systeemtheorie in het SW, de bekommernis onderdrukken
van vrouwen om duurzame en onderhoudende (sustainable and sustaining) omgevingen
(Besthorn & McMillen 2002). Een bondige vergelijking van beide benaderingen geeft
onderstaande tabel.
Tabel III.3 Vergelijking van systeem- en ecokritische benadering
(Närhi & Matthies e.a. 2001:44)
De eco-kritische benadering in het SW leidde in 1994 tot een eerste bundeling van inzichten
door Hoff en McNutt. Het is duidelijk dat in die eerste beweging vooral wordt ingespeeld op
concrete milieuvraagstukken waar sociaal werkers mee te maken krijgen, en hun relatie tot
vragen van sociale rechtvaardigheid en uitsluiting. Later groeien daaruit dan meer verbredende
en verdiepende benaderingen. Zo ontstaan er recent onafhankelijk van elkaar twee verdere
uitwerkingen die elk op hun manier het ecologisch systeemdenken opnemen in een eco-kritisch
kader: het Ecological social work in Noord-Amerika, en de Eco-social approach in Europa. We
behandelen de drie genoemde uiteenzettingen in telkens een aparte paragraaf.
4.2.3
Een eerste bundeling van inzichten
a. The Global Environmental Crisis. Implications for Social Welfare and Social Work
van Marie Hoff (Boise State University) en John McNutt (Indiana University) (eds.) (1994) is
binnen de eco-kritische stroming in het SW de eerste uitvoerige uiteenzetting in Noord-Amerika
over de plaats en het belang van de ‘natuurlijke’ omgeving in SW-interventies.
79
Een eerste deel bevat vijf bijdragen waarin de relaties tussen sociale en milieuthema’s
uiteengezet worden. Daarbij is er o.a. aandacht voor de verbanden tussen milieuvernietiging en
–vervuiling enerzijds, en kwesties als armoede, racisme, stress en gezondheid anderzijds. Het
tweede deel behandelt dan in tien bijdragen een aantal praktijkontwikkelingen en educatieve
antwoorden.
Het slothoofdstuk ‘Conclusion. Dilemmas and challenges for the future of social welfare and
social work’ (McNutt & Hoff 1994:297-305) geeft een overzicht van de uitdagingen die de
ecologische crisis stelt aan SW. We vatten die hier samen:
Uitdagingen voor theorie en politiek:
•
Ontwikkelen van een toekomstvisie en van de wil om die na te streven:
Voor een visie op een wensbare samenleving zullen sociaal werkers zich moeten onttrekken
aan het industriële paradigma. SW zal daarbij zelf een grote onderzoeksinspanning moeten
doen naar de sociale uitkomsten van maatschappelijke milieumaatregelen.
•
Uitklaren van de principes van ontwikkeling:
Een haalbare strategie voor toekomstige menselijke ontwikkeling moet gebaseerd zijn op het
fundamenteel ecologische principe van duurzaamheid. Het Westerse ontwikkelingsmodel is
niet generaliseerbaar op mondiale schaal. Vanuit een perspectief van sociale rechtvaardigheid is er nood aan een effectieve strategie voor politieke actie gericht op de aanname door
de mondiale politiek-economische systemen van sociale ontwikkelingsmodellen die
gebaseerd zijn op de vrijwaring en verbetering van lokale ecosystemen als sine qua non van
menselijke ontwikkeling.
Het ‘welzijn’ van milieu en samenleving hangen onverbiddelijk samen. Dus geen of/of
strategieën maar en/en. En dat betekent ook dat SW zich niet kan neerleggen bij een
voortzetting van de huidige wereldorde. Het gaat hier om een moeilijke uitdaging, onder
meer omwille van twee dilemma’s waarbinnen er gewerkt moet worden:
1. De ecologische beweging komt op voor een decentralisering van politieke macht en voor
een menselijke schaal van organisaties. Dat spoort met een culturele invalshoek die het
belang van het lokale en particuliere voor de menselijk identiteitsontwikkeling naar voren
schuift.
Dat botst niet alleen met de huidige trend naar steeds grotere beleidsschalen, maar ook
met de gangbare steun van sociaal werkers voor de idee van universele standaarden van
rechtvaardigheid en mensenrechten, en voor transnationale instellingen om die af te
dwingen.
2. Decentralisatie is ook in strijd met de traditionele steun van het SW voor universeel
gegarandeerde rechten en diensten door de welvaartsstaat.
•
Ontwikkeling van maatstaven voor levenskwaliteit:
Nieuwe ontwikkelingsmodellen impliceren ook nieuwe maatstaven voor vooruitgang en
optimale menselijke ontwikkeling. Dat gaat om een oefening in het definiëren van na te
streven sociale waarden, en een indringend debat over politieke keuzes. Dat betekent tevens
het negatief in rekening brengen van sociale en ecologische kosten t.o.v. economische
ontwikkeling.
“As the profession most intimately privy to the human suffering and social breakdown
engendered by the political economy, social work can and should take leadership to
develop and publicize research on social needs and conditions at the local, regional,
national, and international levels, which demonstrates the linkages between the quality
of environmental conditions, social and health conditions, and the operations of the
economy.” (McNutt & Hoff 1994: 300)
•
Analyse van de causaliteit van geweld als een indicator voor sociale disfunctie:
80
Een aangrijpingspunt is de ecofeministische stelling dat geweld tegenover de fysische
omgeving een weerspiegeling is en deel uitmaakt van het enorme geweld tegenover mensen.
Klopt dat, en wat kunnen we daaruit leren?
Verder zijn er experimenten met en studies (ook klinische) nodig naar de helende werking
van het contact van mensen met een natuurlijke omgeving.
•
Ontwikkeling van een nieuwe politiek rond werk en vrije tijd:
SW moet weg van het denkkader waarin milieubescherming gethematiseerd wordt als een
afruil tussen jobs en milieu. Oplossingen voor dit dilemma omvatten ideeën als:
−
grotere materiële welvaart inwisselen voor meer vrije tijd en tijd voor burgerschap;
−
herzien van de arbeidsloopbaan, en daarbij horende incentives;
−
fundamentele zekerheid voor gezinnen, zodat ouders meer tijd met hun kinderen kunnen
doorbrengen;
−
meer jobs in milieuverbetering ter vervanging van jobs in de extractie-industrie.
Uitdagingen voor praktijk en educatie:
•
Nastreven van verbindingen met sociale bewegingen:
Het nastreven door SW van een groter professionalisme betekende dikwijls een teloor gaan
van de band met sociale bewegingen. “Now, we have a chance to re-establish those ties and
forge ahead as the spearhead of reform and the harbinger of a new society.” (p.301)
De nieuwe sociale bewegingen kunnen SW ook verbinden met nieuwe partners die ijveren
voor een betere samenleving in het licht van afnemende hulpbronnen en milieuvernietiging.
Hier liggen voor SW heel wat mogelijkheden om verbindingen te ontwikkelen tussen hen die
tegen ecologisch onrecht, en hen die tegen sociaal onrecht vechten. Daarbij moet SW ook
zijn plaats opeisen aan de tafels waar beleid gemaakt wordt.
•
Ontwikkeling van nieuwe praktijkmethodes:
Veel ideeën over gemeenschapswerk, beleid en individuele hulpverlening blijven relevant.
Maar praktijkmethoden en vaardigheden moeten aangepast worden aan veranderende
situaties en nieuwe doelen, in functie van veranderingen zowel op samenlevingsniveau als op
mondiaal vlak.
•
Ontwikkeling van nieuwe praktijkomgevingen:
De bureaucratische instelling maakt deel uit van de industriële samenleving, zoals het
spreekkamermodel van de privé-praktijk. “We will need new community-based agency
structures that cab provide clients and workers with the opportunity to actualize and
transform their lives.” (McNutt & Hoff 1994:302) Hierbij zijn dan participatie, empowerment
en democratisch burgerschap essentieel.
Het SW zal zich daarbij ook sterker moeten richten op de fysische kwaliteit van de
omgevingen die door mensen bebouwd worden, dus op de sociale effecten van zowel rurale
als urbane planning en ontwikkeling. SW kan het beleid daarbij beïnvloeden door te
participeren in de ontwikkeling van ‘social impact assessments’: welke interacties zijn er
tussen economische ontwikkeling, milieueffecten en sociale resultaten? Daarin spelen twee
impliciete aannames: de verbetering van de kwaliteit van bebouwde omgevingen zal:
−
veel fundamentele sociale problemen verbeteren en uiteindelijk voorkomen;
−
gebaseerd zijn op een expliciete inzet tot het herwinnen, in het bijzonder in stedelijke
contexten, van menselijk contact en ervaringen met natuur.
•
Herformulering van de SW-educatie:
De programma’s van de opleidingen in SW dienen werk te maken van leiderschap voor
opdracht om een ecologisch duurzame samenleving uit te bouwen. En SW-academici moeten
onderzoek ontwikkelen om de transitie te sturen, modellen voor transformatie formuleren en
werken als pleitbezorgers in de loop van de transitie.
Demonstratieprojecten zijn belangrijk. En het curriculum moet veranderd worden zodat het
zowel nieuwe praktijken als veranderingen in de samenleving reflecteert.
81
Studenten dienen ook geschoold in nieuwe kennisdomeinen voor de studie van het menselijk
gedrag en de fysische omgeving: “Moreover, the social work curriculum should consider
developing interdisciplinary education in ecology and related resource sciences, as well as
more emphasis on knowledge from the disciplines of economics, political science, law, and
public policy.” (McNutt & Hoff 1994:304)
b. Een compilatie van SW-praktijk in relatie tot milieuthema’s
Enkele jaren na het verschijnen van hun boek stelden Hoff en McNutt een tabel op waarin SWpraktijk die verband houdt met milieuthema’s werd opgelijst, opgesplitst naar interventies op
micro- en op macrovlak. We geven haar integraal weer.
Tabel III.4 Social Work Practice with Environmental Issues130
Issues
Destruction of
Natural
Resources
Interventions
•
•
Micro
•
Macro
•
•
•
•
•
Global Warming
& Climate
Change
•
•
•
Micro
•
Macro
Toxic Materials
Production &
Waste Disposal
•
•
•
Mental Health & Personal Growth initiatives oriented toward
changing consumption-oriented values.
Educational programs teaching about scarcity and environmental
destruction; teaching about alternative lifestyles [simple living,
voluntary simplicity movement].
Crisis intervention with persons who have lost needed resources.
Develop Conservation & Recycling programs
Eco-system Restoration programs
Direct practice and Consultation on Sustainable Economic
Development: [Worker & Community-owned Businesses]
Initiate and monitor enforcement of Policy Changes to protect and
restore resources
Social Action & Advocacy around patenting of genetic materials
[protect biodiversity and reduce corporate commodification of life]
Health interventions with skin cancer victims & other diseases
Crisis intervention & Recovery assistance for victims of floods,
tornadoes, and other climate-related Disasters
Educate about Dangers,Values & Behavior Changes: [e.g. public
vs. private transportation; burning of fields, etc.]
Develop urban gardening & tree-planting; develop Reforestation
Programs
Develop and support Bicycle & Pedestrian -friendly urban design
Initiate and monitor enforcement of policy changes re pollution
emissions; Redirect policy toward soft-path Energy Systems (Wind
and Solar Power development)
Crisis Intervention around stress issues:
o Individuals
o Families -- especially impacts on children
o Workers
o Communities
130
Hoff, M.D, & J.G. McNutt (comp.) 1998. Deze tabel werd o.a. verspreid op het Global Social Work
Congress, 2-5 oktober 2004, Adelaïde, Australië.
82
Micro
•
•
•
•
•
Macro
•
•
•
Air and Water
Pollution
Micro
•
•
•
•
•
Macro
•
•
•
Species
Extinction
Micro
•
•
•
•
•
Macro
•
•
Material Emergency Services (health, housing, income)
Coordination of Health and Social Interventions around hazards;
casefinding for workplace-based illnesses
Educational materials warning of dangers & safety precautions;
education on use of alternative, non-toxic materials
Community Relocation, Community Development for victims of
hazardous waste accidents or irremediable sites
Policy Development and Enforcement of Workplace safety
Standards
Advocacy for Research on development of non-toxic products for
Workplace & Home use.
Advocacy for Monetary Compensation and Psychological Recovery
programs for victims of Toxic Waste
Social Impact Analysis of siting of production facilities
Crisis Intervention & other mental health intervention around stress
caused by exposure [e.g. support groups for asthma sufferers]
Health Services for persons with acute or chronic illnesses
Health Assessment & Service aimed at children [e.g., lead levels]
Develop Public Education programs about the dangers of air and
water pollution & how citizens can support clean-up.
Improve Public Monitoring and Enforcement of air and water
quality standards
Promote and enforce Policy Changes to reduce air & water pollution
Develop Advocacy programs for victims of air & water pollution (esp.
low income communities)
Support Research and Social Impact Analysis
Mental Health & Personal Growth initiatives oriented toward
changing consumption-oriented values
Educational initiatives to teach about ecological science (species
interdependency) and sustainability
Develop habitat conservation programs
Sustainable Economic Development initiatives with communities
to support species preservation
Community and Family-based Sustainable Agriculture (research
and policy on community-based food systems)
Improved Policy measures to support endangered species & habitat;
support for preservation of agricultural seed diversity
Advocacy and Public Education on the dangers and social injustices
of corporate patenting of life-forms
c. Het werk van o.a. Hoff131 was ook de aanzet voor een internationaal vergelijkend
onderzoek naar de verhouding van het SW t.a.v. ecologische vraagstukken: Christine Marlow
(New Mexico State University) en Colin Van Rooyen (University of Natal, Zuid-Afrika) (2001)
‘How green is the environment in social work?’.
131
Cf. Hoff & Pollack 1993. Zie ook: Berger & Kelly 1993; Rogge & Darkwa 1996.
83
Er wordt nagegaan of en hoe sociaal werkers de fysische en biologische omgeving of groene
onderwerpen incorporeren in hun praktijk. De bedoeling is om richtlijnen te ontwikkelen voor
milieugerelateerde interventies, en om de interesse te stimuleren voor “green social work”.
Het besluit van deze studie luidt dat:
“at least some social workers do recognize environmental issues as a component of
their practice at various levels and in different practice contexts and regions”.
Verschilen in benadering staan in belangrijke mate in relatie tot het
ontwikkelingsvraagstuk. In Natal is er vooral aandacht voor het opruimen van
milieuvervuiling, terwijl recyclage niet vermeld wordt, in tegenstelling tot New Mexico.
In Natal is het SW daarbij meer gemeenschapsgericht, terwijl in New Mexico sociaal
werkers zich vooral focussen op individuen “using approaches (..) that strive to
connect individuals with their environment in order to enhance their mental health and
overall well-being, using strategies that stress individual contributions to
environmental issues, such as recycling efforts”. (Marlow & Van Rooyen 2001:252)
De individuele oriëntatie van het SW in een Westers industrieland valt opnieuw op.
Daartegenover staat de eerste aanbeveling van de auteurs voor de SW-praktijk: “community
focus”.
“Social Workers need to continue to incorporate environmental issues into their
practice, particularly at the macro-community level. Different options need to be
considered and developed: community-based clean-ups and the development of
lobbying efforts for environmental issues (..). Many of these strategies have the
ultimate goal of increasing the awareness of communities about environmental issues.
As a result communities can be empowered to advocate for environmental
responsibility.” (Marlow & Van Rooyen 2001:252)
Verdere aanbevelingen slaan op:
−
het ontwikkelen van nieuwe interventies en praktijktheorieën die milieuconcepten
incorporeren. Ook bestaande theorieën dienen systematisch onderzocht te worden op hun
mogelijke bijdrage aan een milieueffectieve SW-praktijk.
−
bondgenootschap met organisaties en werkers rond volksgezondheid (public health);
−
milieueducatie voor sociaal werkers, ook binnen het curriculum.
d. Een recente samenvatting van de ecologische uitdagingen voor SW geeft Annie Muldoon
(Carleton University Ottawa) (2006), ‘Environmental Efforts: The Next Challenge for Social
Work’. Het is te vinden op internet, en daarom geven we hier enkel de abstract:
As the world continues to run out of clean air, water and spaces, it is the poor, women,
people of colour, and people of the global South who first experience the
consequences. The profession of social work is well poised to advocate preventive and
prescriptive environmental measures in partnership with the communities in question.
An analysis of power, along with an appreciation for the unique constraints of gender,
race and geography, is instrumental for the articulation of environmental threats and
eco-sustainable solutions. Ecological justice opens up an exciting space where social
work has much to contribute, and much to gain.
Belangwekkend is de verwijzing naar het principe van ‘ecological justice’. Milieuacties kunnen
een vitale component zijn in het nastreven van sociale rechtvaardigheid.132 Hierover heeft zich
een heel nieuwe lijn van denken en actievoeren ontwikkeld die van groot belang is voor het SW.
We komen daar op terug in par. 4.
132
Zie ook: Debruyne 2008.
84
4.2.4
Ecological social work
a. Het herdenken van het concept ‘persoon-in-omgeving: Fred Besthorn
Het doctoraat van Fred Besthorn (University of Northern Iowa) (1997), Reconceptualizing
social work’s person-in-environment perspective: Explorations in radical
environmental thought (Ph.D. dissertation, University of Kansas, Ann Arbor) betekende een
verdere theoretische onderbouwing en ook verdieping van het thema van de relatie tussen SW
en ecologische vraagstukken. Het gaat daarbij uit van een grondige analyse en herdenking van
het concept ‘persoon-in-omgeving’, en bracht daarbij de twee lijnen van ‘ecologisch’ denken in
het SW met elkaar in verband.133
Vanuit dit onderzoekswerk ontstaat er een richting in het SW die Besthorn samen met een
aantal geestesverwanten ‘ecological social work’ gaat noemen. Kenmerkend is de bredere opzet
die ontstaat vanuit een dieper grijpende cultuurkritiek, en de band die daardoor ook gelegd
wordt met vraagstukken van zingeving en spiritualiteit, en met de betekenis die onze
verhouding met de natuur daarin heeft. De inspiratie van de zogenaamde ‘deep ecology’134 is
daarbij niet ver weg.
Hun uitgangspunten vind je op de website Global Alliance for a Deep Ecological Social Work. A
Partnership of Social Workers for Environmental Concerns: www.ecosocialwork.org. Je kunt er
ook een literatuurlijst raadplegen met eigen ecologisch onderzoekswerk vanuit het SW, en een
aantal artikels downloaden, voornamelijk van Besthorn (zie literatuurlijst).
De groep organiseert ook colloquia. En op 7-9 mei 2009 vond er aan de University of Calgary,
Calgary, Alberta, Canada een internationale conferentie plaats: International Conference on
Ecology and Professional Helping: ‘Building Bridges, Crossing Boundaries: Interdisciplinary
Dialogues on Person, Planet and Professional Helping’.
In 2003 publiceerde Critical Social Work (University of Windsor, Ontario, Canada) een themanummer over ‘Social Work and Ecology’ onder redactie van Besthorn, met bijdragen van
Thomas W. Keefe, Michael Ungar, John Coates, Fred Besthorn, Maria Bartlett en Robert P.
Fairbanks II.135
Besthorn hield samen met John Coates (St. Thomas University, Fredericton, Canada), Mary
Rogge (University of Tennesee) en Maria Bartlett (Humboldt State University, Acada, California)
ook een presentatie en workshop over ‘Social Work and ecological consciousness’ op het Global
Social Work Congress van 2-5 oktober 2004 in Adelaïde, Australië.136
De literatuurlijst van die workshop leert dat de voornaamste auteurs over 'ecologisch sociaal
werk' uit Amerika en Canada komen. Verder zijn er publicaties uit het Zuiden, waaronder uit
Indië (heeft een redelijk sterke sociaal-ecologische traditie), Zuid-Afrika, Egypte en China.
b. Een nieuw paradigma voor het SW: John Coates
Ecology and Social Work. Toward a New Paradigm (2003) van de Canadees John Coates
(Department of Social Work, St. Thomas University, Fredericton) is de eerste comprehensieve
inleiding over ‘ecological social work’ in boekvorm. Coates bouwt daarin verder op de studie van
Besthorn, en is tevens een goede bron om daarvan kennis te nemen.
Ecology and Social Work137 biedt een uitgewerkte status questionis, alsook eerste richtingen van
antwoord op een meer fundamentele inbedding van het SW in ecologisch denken en praktijk.
133
Het is niet in de boekhandel verkrijgbaar, maar Coates (2003) (zie b.) gaat er uitvoerig op in.
134
Voor een introductie: U. Melle 1996; G. Sessions 1995.
135
Vrij beschikbaar op internet: http://www.criticalsocialwork.com .
136
De power pointpresentatie is beschikbaar op: www.ecosocialwork.org. Door de deelname van een collega
van de SSH betekende deze presentatie ook het vertrekpunt van deze studie en het project SOWEDO.
137
Onderstaande bespreking is gebaseerd op een eerder gepubliceerde boekbespreking. Cf. J. Peeters
2005a. Een bondig overzicht geeft Payne 2005:154.
85
Coates sluit aan bij gekende en eerder radicale vormen van kritiek op de moderniteit: SW is
ontstaan in de cultureel-ideologische context van het modernisme, ondermeer gekenmerkt door
economisme, consumisme, industrialisme, progressisme en individualisme. Aan de basis
daarvan ligt een dualistisch en fundamenteel antropocentrisch mensbeeld, en een
reductionistische kijk op de werkelijkheid. Ondanks haar banden met een sociaal-kritische
traditie blijft de visie van het SW - op o.a. welzijn, rechten, rechtvaardigheid, emancipatie,
arbeid etc. - tot op vandaag schatplichtig aan dat modernisme. Opvattingen over welzijn en
emancipatie blijven al te zeer gekoppeld aan voorwaarden van economische groei en verwachtingen van technologische vooruitgang.
Verder wordt de fundamentele betekenis veronachtzaamd van de inherente band die de mens
met zijn natuurlijke omgeving heeft. Die natuur blijft teveel 'achtergrond' voor het menselijk
bestaan in plaats van dat hij als 'grond' ervan erkend wordt. Dat heeft voor gevolg dat de
consequenties van de ecologische crisis voor het beroep van SW - zowel op het vlak van visie
als van nieuwe eisen en taken - nog niet grondig in overweging werden genomen. Ondanks haar
sterke traditie van sociale actie op allerlei vlakken betekent dat vandaag meer dan een blinde
vlek die nog ingevuld moet worden. De traditie en missie zelf van het SW als maatschappijvernieuwende kracht staan daarbij op het spel. Indien het SW zijn basisconcepten niet herdenkt
vanuit een visie die de ecologische uitdaging ter harte neemt, dan veroordeelt het SW zichzelf
tot symptoombestrijding, tot verdere incorporatie in het maatschappelijke systeem en tot
legitimatie van de heersende cultuur. SW heeft volgens Coates daarom nood aan een nieuw
‘paradigma’.
Het eerste deel behandelt de vraag naar een nieuw paradigma.
In het eerste hoofdstuk vat Coates de belangrijkste kritieken op de moderniteit samen. De
ecologische crisis en groeiende sociale onrechtvaardigheid vormen het gezicht van een
‘onvervulde belofte’. Daarbij ligt de grond van de problemen niet enkel in economie en
technologische ontwikkeling, maar evenzeer in onderliggende waarden en overtuigingen.
Het tweede hoofdstuk laat zien hoe dat doorwerkt in het SW, dat een ‘gedomesticeerd beroep’
is geworden volgens Coates. Dat uit zich in de dominantie van therapeutische praktijkmodellen,
en de daarmee samenhangende aandacht voor professionele identiteit en wetenschappelijke
credibiliteit. Daartegenover ontwikkelden zich wel andere benaderingen, o.a. vanuit de systeemtheorie en vanuit radicale en feministische kritieken, maar ook die hebben tot nu toe de
ecologische uitdaging onvoldoende opgenomen.
Coates onderscheidt drie grote ideologische richtingen in de SW-theorie – persoonlijke
deficiëntie, ecologisch, politiek economisch (cf. tabel III.5) – en bespreekt hun bekommernis om
de natuurlijke omgeving. Ondanks de theoretische openheid van het zogenaamde ‘ecologisch’
model voor de natuurlijke omgeving van cliënten, blijft de aandacht feitelijk beperkt tot hun
sociale omgeving, wat getuigt van een onderliggend antropocentrisme. Wanneer dat
overwonnen kan worden, dan blijft de bredere kijk van het ecologisch model in ieder geval een
goed uitgangspunt om ecologische analyses te betrekken in SW-interventies. Op een
gelijkaardige manier kan de aandacht voor maatschappelijke verandering van de meer
structurele modellen meegenomen worden indien zij de ecologische crisis in hun beschouwingen
betrekken.
In het derde hoofdstuk presenteert Coates het wereldbeeld van het zich ‘ontplooiende
universum’ als een nieuw uitgangspunt voor SW. De kern van het verhaal is dat mensen zich
gaan zien als ingebed in een kosmische en evolutionaire ontwikkeling waarin zij door hun
bewustzijn medescheppers zijn. We kunnen hier niet uitvoerig ingaan op de aangehaalde
kenmerken van het universum – eenheid en verbondenheid, subjectiviteit, complexiteit,
grenzen - en hun fundering.
We vinden het nodig om daar een randbemerking bij te plaatsen: Coates gaat voorbij aan de
complexe, en o.i. ook problematische, relatie tussen verschuivende wetenschappelijke
paradigma’s en zingevende wereldbeelden. In deze context lijkt het belangrijkste punt dat
niet iedereen door eenzelfde wereldbeeld aangesproken zal worden. Ecologische
86
wereldbeelden – die o.a. uitdrukking geven aan verbondenheid en interdependentie zowel
tussen mensen als tussen mensen en de overige natuur – kunnen zowel geput worden uit
oudere (religieuze) bronnen, als opnieuw geformuleerd vanuit nieuwe ervaringen van
verbondenheid.138 Het SW zal dus ook op het vlak van ecologische wereldbeelden moeten
leren omgaan met een feitelijk pluralisme, en daarin zowel voor zichzelf als in de omgang
met cliënten naar de gepaste aanspreekpunten zoeken.
Tabel III.5 Vergelijking van drie benaderingen in SW (Coates 2003:46)
In hoofdstuk 4: ‘New Roots for Social Work’ – alsook in het vervolg van zijn boek – blijkt Coates
voor een verdere invulling van de betekenis van een nieuw paradigma voor SW duidelijk te
putten uit allerlei radicaalecologische bronnen en stromingen, zoals deep ecology,
bioregionalisme, ecofeminisme. Uitgangspunt is een wereldvisie van verbondenheid en
138
Bij ons denk ik hier bijvoorbeeld aan het recente werk van Ton Lemaire (2002), met zijn idee van een
‘spiritueel naturalisme’. Voor een bespreking: J. Peeters 2005b.
87
integratie, die de mens in de natuur plaatst, en niet eruit en erboven zoals de moderniteit deed
geloven.
Dat brengt Coates tot vijf richtsnoeren als basis van een getransformeerd SW:
•
•
•
•
•
wijsheid in de natuur waarvan we kunnen leren;
menswording, als een bewuste en fundamenteel spirituele beweging in de richting van een
interdependente globale gemeenschap, deelgenoot van de rest van de schepping;
respect voor de diversiteit van alle levensvormen als basis voor het gedijen van
interdependentie;
oriëntatie op gemeenschap als bron van identiteit, welbevinden en persoonlijke vervulling;
begrip voor natuurlijke, evolutionaire veranderingen, als kader voor maatschappelijke
verandering en het herdefiniëren van ontwikkeling.
Het tweede deel geeft aanzetten voor een ‘transformatie’ van het SW
De basisinzichten van het eerste deel worden uitgewerkt tot aanzetten voor een ‘transformatie’
van het SW. Daarbij geeft Coates aandacht aan zowel nieuwe domeinen en richtingen voor SW
als nieuwe invullingen van educatie in SW. Dat heeft grotendeels een opsommend karakter,
maar Coates geeft wel voortdurend aanknopingspunten zowel binnen de traditie en de praktijk
van het SW als bij nieuwe ontwikkelingen en praktijken in sociaal-ecologische bewegingen
allerhande.
Dat wordt uitgewerkt in drie hoofdstukken over:
•
•
•
het ontwikkelen van een globaal bewustzijn (hfdst. 5);
het transformeren van het ‘sociale’ in SW zodat ook de natuurlijke omgeving er deel van
uitmaakt (hfdst. 6);
nieuwe richtingen voor beleid en actie (hfdst. 7).
Grote klemtonen zijn:
•
•
•
Sociale transformatie moet bottom up gebeuren.
Participatieve gemeenschapsvorming is de aangewezen weg voor empowerment van zowel
individuen als groepen, alsook voor het ontwikkelen van nieuwe inzichten over het goede
leven en daarop gebaseerde ecologische levensstijlen.
Steun van anderen is ook essentieel om af te kicken en te rouwen om het verlies van de
illusies van de moderniteit, illusies die gezien de nog aanwezige – maar op de huidige basis
onhoudbare – welvaart zeer hardnekkig zijn.
Het is dan ook niet toevallig dat Coates nogal wat aandacht besteed aan educatie. In eerste
instantie voor de sociaal werkers zelf: het gaat niet alleen om maatschappelijke inzichten en
kennis van de te nemen richting, maar ook om het onderzoek van de eigen waarden,
overtuigingen en verwachtingen in functie van de fundamentele keuzes die in de uitoefening
van het beroep gemaakt moeten worden. Keuzes voor gemeenschapsvorming en voor een
ecologisch duurzame levensstijl zijn volgens Coates voorwaarden om op een authentieke wijze
daarover met cliënten aan de slag te gaan. Daarbij zijn ook aandacht voor zingeving en
openheid voor spiritualiteit van wezenlijk belang.
Doorheen dat alles speelt het inzicht dat er een relatie is tussen persoonlijke verandering,
versterking van de gemeenschap en maatschappelijke verandering.
In het slothoofdstuk (hfdst. 8) beklemtoont Coates de politieke betekenis van het SW:
“Sociale actie en inspanningen om het politieke beleid te wijzigen zijn geen extracurriculaire activiteiten; het zijn essentiële en terugkerende aspecten van SW-praktijk.
(…) In onze gemeenschappen kunnen het persoonlijke en het professionele opgaan in
politiek protest en sociale actie om organisaties en sociale structuren tot stand te
brengen die vechten voor actieve ondersteuning van natuurbescherming,
participatieve democratie en progressieve belastingen.” (Coates 2003:157, eigen
vert.)
88
We zijn hier ver van het beeld van een SW dat zich vooral bezig houdt met het lenigen van de
nood van de slachtoffers van het huidige maatschappelijk systeem, en hen via activering
allerhande probeert te helpen om erin te kunnen meedraaien. Voor sommigen is dat wellicht het
intrappen van open deuren. Voor velen kan het boek van Coates ook een eye opener zijn, niet
alleen omdat hij een aantal belangrijke vragen aan de orde stelt, maar ook omdat zijn
suggesties laten zien dat er al meer over ecologie en SW nagedacht is dan op het eerste gezicht
zou blijken. Aan de geboden aanzetten moet nog grondig gewerkt worden, maar de uitdaging
om de ecologische crisis ernstig op te nemen ligt in ieder geval door dit boek op het bord van
het SW.
4.2.5
De ‘eco-social approach’
In par. 4.2 wezen we al op de ecologische discussie in Duitsland, en in het bijzonder op de
publicaties van Michael Opielka waarin het concept ‘eco-sociale benadering’ geijkt werd.
Die idee van ‘eco-sociaal werk’ werd in Finland opgepikt door meerdere auteurs, wat in de jaren
1990 nogal wat literatuur oplevert in het Fins (omwille van de taal helaas niet toegankelijk).
Dat blijkt geen toeval te zijn. Närhi en Matthies (2001:34v) wijzen op het bestaan van een Finse
traditie van ‘ecologisch’ denken in het SW. Heikki Waris (“scientific ‘founding father’ of Finnish
social policy”) combineerde begin jaren 1930 op een vernieuwende manier ‘urban ecology’ met
sociaal beleid. En in 1972 presenteerde Olavi Riihinen een model van sociaal beleid dat rekening
hield met milieuaspecten, een gevolg van de heersende discussie over de relatie tussen ecologie
en sociaal beleid..
Voor de verdere verspreiding van het ‘eco-sociaal’ concept is Aila-Leena Matthies een centrale
figuur. Na haar doctoraat (University of Jyväskylä, Finland) wordt zij in 1996 professor SW aan
de Fachhochschule Magdeburg-Stendal in Duitsland. Momenteel is zij opnieuw verbonden aan
de universiteit van Jyväskylä.
a. Eco-social approach en sociale uitsluiting
Tussen 1998 en 2000 coördineerde Matthies een Europees onderzoeksproject rond sociale
exclusie in Europese steden. Daarbij werd er samengewerkt tussen de universiteiten, de
stedelijke overheden en burgers van drie steden: Jyväskylä (Finland), Leicester (GrootBrittannië) en Magdeburg (Duitsland).139
Het uitgangspunt was dat de Europese samenlevingen er niet langer voetstoots van kunnen
uitgaan dat hun welvaartstaten, of ‘het Europese sociale model’, nog automatisch bescherming
bieden tegen de erosie van de sociale cohesie en de inwendige solidariteit in de samenleving.
“Europe also houses growing differences in the quality of life, the increasing
acceptance of inequality, and a widening gap between the material resources to which
various groups of the population have access.
This contradiction poses a specific challenge to social work to reflect on its function at
the local and at the European level. There is a risk that social work will remain a body
whose sole function is to take care of the poor in a given society. It is, thus, unclear
whether social work will have the capacity to actually empower the poorest citizens by
breaking up the structures that sustain poverty and keep people from gaining equal
opportunities to pursue a better quality of life.” (Matthies e.a. 2001:6)
Het project ging daarbij uit van de aanname dat de centrale integratiefunctie van de
arbeidsmarkt in de meeste postindustriële samenlevingen voortdurend zwakker wordt. Bijgevolg
moet er actief werk gemaakt worden van nieuwe mogelijkheden voor individuele levenspolitiek
binnen de sociale en ecologische leefomgevingen.
139
Matthies, A-L. (2000), Making new Local Polices against Social Exclusion in European Cities. Eco-social
Approach and Social Impact Assessment in Social Work, Final Report TSER-project (1998-2000), Magdeburg
University of Applied Sciences.
89
Het project hanteerde drie hoofdconcepten:
•
The eco-social approach
Verschillende theoretische benaderingen en bronnen van het SW komen hierin samen:
−
de Anglo-Amerikaanse ecologische benadering die de nadruk legt op een holistische en
systemische visie op sociale problemen, en de wederkerige relatie tussen het leefsysteem
van mensen en hun omgeving;
−
de aandacht van de Duitse ecologische beweging voor eco-sociale politiek, voortgezet in
Finland in discussies over sociale politiek en SW.
“In this research project the eco-social approach in social work is understood as
providing a holistic means of viewing living environments, as a concrete step for
increasing involvement in local policy and city planning, and as an attempt to
formulate theoretical conceptions of social work that are consistent with the demands
of sustainability.” (Matthies e.a. 2001:8)
Daarbij is een veel grotere aandacht voor de fysische omgeving een belangrijke vernieuwing
van de eco-sociale benadering t.o.v. de oudere systeembenadering.
•
Social impact assessment (SIA)
De operationalisering van de eco-sociale benadering maakt gebruik van de wettelijke
verplichtingen tot milieueffecten onderzoek, waarvan SIA een onderdeel is. In Jyväskylä
werd daartoe een ‘SIA-Cheklist’ voor eco-sociale duurzaamheid in de leefomgeving
ontwikkeld (cf. Nähri 2001; 2004).
“It is based on the idea that social workers, accumulating practical knowledge through
their interactions within the communities in which they work, can provide valuable
input and insight when collaborating with city-planners and other local actors and
policy makers.” (Matthies e.a. 2001:9)
•
Social Action
Het gaat hier om een bepaald model van empowerment dat in Engeland ontwikkeld werd.
Beslissend daarin is een fundamentele ‘paradigmaverandering’ in de praktijk van het SW,
waarbij men het medisch/pathologisch model, met zijn klemtoon op deficiënties, omruilt voor
een positieve visie op de eigen mogelijkheden van servicegebruikers. Het gaat om een
bottom-up benadering waarin cliënten benaderd worden als ‘partners’ van het SW, als
participanten in een proces van leren, ontwikkeling en sociale verandering. Het faciliteren
van dat proces is een sleutelverantwoordelijkheid voor sociaal werkers.
Die verschuiving van klemtoon wordt theoretisch onderbouwd door het concept ‘sociale
uitsluiting’ te vervangen door dat van ‘sociaal kapitaal’. 140
De verhouding tussen deze drie hoofdconcepten moet als volgt bekeken worden: zij delen alle
drie het sociale actieconcept van empowerment en burgergerichte praktijk, waarbij de ecosociale benadering als een ‘parapluconcept’ beschouwd kan worden:
“[It] encompasses both social impact assessment and social action, and [..] functions
as a general framework stressing the significance of both ecological and social
sustainability for the creation of sustainable social work practices and sustainable living
environments.” (Matthies e.a. 2001:9)
Het project leverde meerdere publicaties op: o.m. een boek onder redactie van de projectleiders
in de drie steden, en een doctoraat van Kati Närhi (Jyväskylä), met Matthies als promotor:
•
•
140
Matthies, A-L., K. Nähri & D. Ward (eds.) (2001), The Eco-social Approach in Social Work.
Närhi, K. (2004), The Eco-social Approach in Social Work and the Challenges to the Expertise
of Social Work, dissertation, University of Jyväskylä.
Zie ook: Boeck, McCullough & Ward 2001.
90
b. Eco-social approach en duurzaamheid
In het slothoofdstuk ‘Perspectives of eco-social sustainability in social work’ (Matthies 2001) van
voornoemd boek gaat Matthies uitdrukkelijk in op de band tussen de eco-sociale benadering en
duurzaamheid vanuit een SW-perspectief. Daarmee wil ze ook bijdragen aan de discussie over
de interpretatie van DO en over de relatie daarin tussen ecologische, economische en sociale
duurzaamheid, vanuit de overtuiging dat SW zijn positie in dit debat moet bepalen, zowel op
lokaal als op globaal niveau.
Vertrekpunt vanuit het stedenonderzoek
De ‘eco-social approach’ is één mogelijkheid om duurzaamheid in het SW te verstaan. De
concrete invalshoek in deze bijdrage gaat dan over sociale uitsluiting als een ‘eco-sociaal’
probleem, “a problem to be re-located in the concrete social and ecological context of the
people in question” (p.128).
Die benadering biedt uitzicht in twee richtingen:
•
•
De focus op sociale uitsluiting geeft de discussie over de eco-sociale benadering meer
politieke relevantie.
De analyse van processen van sociale uitsluiting en de gehanteerde tegenstrategieën kunnen
meer trefzeker zijn, omdat ze door de eco-sociale benadering strikt verbonden worden met
de verschillende dimensies van de leefomgeving.
De studie in de drie steden maakt duidelijk dat ‘het milieu’ niet iets is dat ergens bestaat buiten
de bindingen van het menselijke leven om. Milieuveranderingen maken deel uit van de
samenleving en haar politiek-ecologische processen.
Ondanks de verschillen tussen de drie steden, was er overal evidentie voor een bepaald type
van segregatie: “a concentrated microstructure of deprivation, which stigmatised the whole
suburb” (p.130). Daarbij gaat het niet om de kwaliteit van de leefomgeving als dusdanig, maar
ook om de mogelijkheid daar invloed op te kunnen uitoefenen.
In tegenstelling tot de stelling dat ruimte in de post-moderne samenleving haar betekenis
verliest, blijkt dat net voor zij die – om wat voor reden ook – niet erg mobiel zijn, het concrete
dagelijkse leefmilieu van groot belang is. Daarbij is betaalbaar openbaar vervoer een cruciaal
gegeven.
In de relatie die mensen hebben met hun leefomgeving is de reputatie ervan een sleutelaspect,
alsook het gevoel van veiligheid. En dat bestaat zowel uit fysische als sociale elementen. Meer
algemeen is de sociale omgeving niet onafhankelijk van de manier waarop een gebied is
gepland en ingericht. En ook al is de sociale omgeving daarbij de hoofdcomponent, de connectie
tussen sociale uitsluiting en de leefomgeving is een complex mengsel van fysische en sociale
gegevenheden, zonder lineaire causaliteit. Een beleid dat segregatie wil tegengaan moet
daarom uitgaan van een betere kennis van de microstructuur van de betrokken leefomgevingen.
Maar net de dynamiek van interafhankelijkheid van de sociale en de fysische omgeving wordt
onvoldoende in rekening gebracht in het lokale beleid.
Duurzame sociale ontwikkeling
Hoewel het concept van DO insisteert op de verbinding en integratie van economische
stabiliteit, natuurbehoud en sociale gelijkheid, is er een feitelijke dominantie van economische
rendabiliteit. In die context blijft SW dikwijls beperkt tot een corrigerende functie. Daarbij zijn
de middelen van SW en gemeenschapsopbouw meestal te beperkt en niet in overeenstemming
met het object van verandering. Het proces van globalisering zou daarbij wel eens nieuwe
kansen kunnen bieden om ook de eis voor een duurzame sociale ontwikkeling op te pakken.
Volgens Matthies dient het SW daarom het initiatief te nemen in het tot stand brengen van een
‘globale lobby’ voor sociale duurzaamheid.
91
Het concept van duurzaamheid houdt voor SW een dubbele mogelijkheid in:
•
•
Extern krijgt SW een legale mogelijkheid om te eisen dat sociale aspecten ernstig genomen
worden in heel de ontwikkeling van gemeenschappen;
Door criteria van duurzaamheid te hanteren kan SW intern reflecteren over zijn invloed op de
sociale omgevingen van mensen.
Bij stadsopbouw moet het SW daartoe zelf onderzoek opzetten (SIA) om de stem van alle
bewoners te laten meetellen. Daarbij biedt de eco-sociale benadering een kader om alle
essentiële elementen met elkaar in relatie te brengen.
“The eco-social approach deals with the sustainability of the development of urban
living areas by connecting social, physical, cultural, labour and economical
development.” (Matthies 2001:134)
De mogelijkheid tot participatie van bewoners is daarbij even belangrijk als andere
duurzaamheidcriteria. “[..] social sustainability can be achieved only through the maximisation
of the negotiation processes, with as large a variety of partners as possible.” (p.135) Daarbij
mag ook de betekenis van het verbinden van verschillende politieke sectoren niet onderschat
worden.
De realiteit is echter dat in stedelijke ontwikkelingsprojecten het meenemen van sociale
doelstellingen dikwijls ‘misbruikt’ wordt, ‘geritualiseerd’, met het oog op financiering, terwijl die
sociale ontwikkeling niet reëel wordt nagestreefd. Projectontwikkelaars zien de noodzaak tot
continue onderhandelingsprocessen niet in. Anderzijds heeft het SW weinig traditie in het
interveniëren in planningsprocessen.
Politisering van eco-sociale problemen
De ecologische beweging heeft het SW niet alleen inhoudelijk beïnvloed, maar ook op het vlak
van modellen van politieke praktijk waar ook ‘radicaal’ SW bij uitkwam: actie voor verandering
verloopt niet alleen meer via de conventionele politieke partijen, maar ook via vormen van meer
directe actie en het inzetten van de media.
Het vertrouwen in de traditionele politiek neemt snel af, zowel bij ecologische conflicten, als bij
kwesties van sociale uitsluiting en stadsontwikkeling. Vormen van directe participatie, lokale
groepen en initiatieven, nieuwe opvattingen over expertise e.d. worden uitgeprobeerd. Die
roepen op zich de vraag op naar nieuwe vormen van democratische beïnvloeding.
Zo ontstaat een idee van ‘ecologisch burgerschap’ als een dynamisch concept. Dat houdt in dat
mensen een actieve rol hebben en een ethiek van zorg voor de natuur. Het is bovendien
verbonden met het bewustzijn dat milieuthema’s geen louter ‘natuurlijk gegeven’ zijn, maar
zeer politieke processen, waarin de co-existentie en interdependentie van sociale en
milieuaspecten sterk naar voren komt.
Dat speelt een grote rol bij nieuwe vormen van lokale politieke actie. Geïnteresseerde
autoriteiten en politici kunnen vanuit de macht die zij bekleden daarbij het verschil maken.
“Consequently, personal engagement and responsibility among professionals and local
authorities is becoming more important than their formal positions. Social work must
also take a clear position because it is a well-known fact that citizens’ own
engagement hardly springs out of significantly deprived living areas, but instead also
needs external support.” (Matthies 2001:138)
Verder is het belangrijk te erkennen dat de betekenis van actie voor de participanten niet enkel
afhangt van het al dan niet onmiddellijk kunnen realiseren van de doelstellingen ervan. Sociale
uitsluiting kan stap voor stap verminderd worden wanneer acties open kansen tot participatie,
en zo tot gedeelde leerprocessen scheppen. Hierbij is het klassieke dilemma van SW aangaande
92
de morele legitimiteit van het activeren van burgers in werkveldprojecten een zaak van continue
zelfreflectie.
“Hence, there is a constant discrepancy between the risk of professionals’ tendency to
‘over-activate’ [..] and the people’s lack of opportunities to participate, including the
lack of information about such opportunities. It could also be stated that people
usually participate under very specific conditions, which should be respected: if they
are personally invited, if they can have maximum autonomy in their activities and if
they have the realistic hope that the activity will advance their living conditions.”
(Matthies 2001:140)
‘Persoon-in-omgeving’
Het oude adagium van het SW dat men moet kijken naar de persoon in zijn omgeving blijft
meer dan relevant bij eco-sociale vraagstukken. Binnen de eco-sociale benadering wordt die eis
op verschillende manieren toegepast:
•
Een juist begrip van de impact van de leefomgeving is een wezenlijke conditie voor het
ondersteunen van mensen. Het ontwikkelen van vormen van holistische omgevingsanalyse is een essentieel onderdeel van gemeenschapswerk, en van alle daarmee
verbonden SW. Het gaat erom het bewustzijn en de sensitiviteit van lokale actoren, zowel
professionals als bewoners, te verhogen voor de condities van leefomgevingen.
“Person-in-Environment means that a new multi-dimensional and holistic way of
working can re-build connections between service users, decisions and politics in a
given living area.” (Matthies 2001:141)
•
Ook de manieren van interveniëren zelf moeten de authentieke culturele omstandigheden
van mensen respecteren, en moeten daarom participatie mogelijk maken: mensen
worden deel van hun omgeving via participatie en terwijl ze invloed verwerven over hun
omgeving.
“Person-in-Environment is a principle of creating conditions in which people
themselves can become part of their environment in the sense of identifying
themselves through active participation.” (Matthies 2001:141)
Een belangrijke discussie hierbij betreft de balans tussen zelfhulp en kwaliteitsvolle sociale
dienstverlening. Dat laatste valt zeker niet te verwaarlozen, maar:
“However, especially in the societies in which public services are still maintained on a
large scale, we as professionals are often unable to see that the key question is not
access to them, but the feeling of achieving improvements alone and together with
others. There is a significant qualitative difference in personal well-being, between
‘receiving’ services and being able to do something by oneself, because a person can
use several services and still feel excluded.” (Matthies 2001:142)
Verder dient geaccepteerd te worden dat niet iedereen actief wil zijn in zijn eigen omgeving.
Bovendien is niet elke omgeving er één waarmee mensen zich noodzakelijk willen
identificeren. Het probleem van de stigmatisering van omgevingen is daarbij een grote
uitdaging voor SW.
•
Het SW kan zich inzetten voor een betere netwerking tussen verschillende actoren als een
belangrijke strategie tegen de groeiende complexiteit en differentiatie van de laatmoderne
samenleving. In navolging van Niklas Luhmann (Ecological Communication 1989):
“[..] ecological crises arises, since each sub-system is working only for itself, referring
to itself and communicating only inside its own system. Each sub-system is functioning
according tot its own logic, and all together, it ends up as an uncontrolled complexity
of single developments. Systems theoretical ‘ecological thinking’ argues in favour of
necessary networking between the different systems. It is not difficult to understand
93
that a lack of co-operation between various subsystems of services and local policies –
not to mention global policies – increases social exclusion.” (Matthies 2001:142)
Betekenis van natuur in de leefomgeving
De eco-sociale benadering kan ook begrepen worden als een “vergroening van SW” in de
betekenis van het implementeren van ideeën van de ecologische beweging (natuurbehoud,
recyclage, kleinschalige projecten e.d.). Er is echter meer: de betekenis van natuur als dusdanig
wordt een nieuw perspectief wanneer het geanalyseerd wordt vanuit de invalshoek van
verarmde leefomgevingen. Daarbij is het belangrijk om zorgvuldig te onderscheiden tussen
ecologisch bewustzijn en armoede.
“The basic ecological elements of life, such as water, food and housing, are
increasingly issues of societal and political decision-making, from which people with
minor capacity are often excluded.” (Matthies 2001:143)
Natuur als dusdanig heeft een belangrijke betekenis als een plaats van rust en ontspanningsactiviteiten. En hoewel natuur niet direct verbonden is met ‘sociale’ uitsluiting, is er duidelijk
een vraagstuk van ‘ongelijke toegang’.
In vele gevallen heeft natuur ook een ‘helende werking’, en die kan ingezet worden in allerlei
soorten projecten en werkvormen, die daarin sterk gekleurd worden door de verhouding tot
natuur in de lokale cultuur. Meer algemeen heeft het ecologisch denken en het bewustzijn van
natuur als een bron van recreatie een ruimte voor nieuwe activiteiten geopend. Milieueducatie
hoort hieronder, maar ook gemeenschapsverbonden werkprojecten, zoals recyclage, en vormen
van lokale economie.
Verder gaat de door de ecologische beweging gepromote idee van “small is beautiful”, hand in
hand met een SW dat opteert voor een “bottom up” strategie.
Perspectieven op de eco-social approach als duurzaamheid
“Social work’s ability to honestly look into the eyes of forthcoming generations
depends on its contribution to maintain systems, which guarantee social justice and
sufficiënt quality of life in balance with ecological demands. In other words, I see, that
social work’s intra-generational responsibility certainly primarily concerns social issues,
but such issues are increasingly connected to environmental aspects of future
societies.” (Matthies 2001:145v)
Hoe sociale duurzaamheid en duurzaamheid voor het SW dan begrepen moet worden, wordt
door Matthies dan geïnterpreteerd volgens drie hoofdrichtingen uit het DO-debat:
•
Duurzaam SW als een continue groei in dezelfde richting betekent dat sociale rechten en
inkomenszekerheid toenemend gebaseerd zijn op arbeid en economische groei.
Het SW zal dan gekenmerkt worden door een continue expansie van zijn institutionele
systemen en een toenemende professionalisering. De belangrijkste veranderingen zullen
plaats vinden via de expansie van diensten
•
Duurzaam SW als sociale en ecologische modernisering betekent dat de ontwikkelingsrichting
van sociale politiek en SW dezelfde blijft als vandaag, maar met verbeteringen in termen van
modernisering, specialisatie, economische effectiviteit, ecologische aspecten en een meer
gelijke herverdeling. Dat zal rationalisering en reorganisatie van diensten met zich
meebrengen.
“It means changes within the given frame of current possibilities, but not a rethinking
and re-conceptualisation of the entire logic of social work.” (Matthies 2001:146)
•
Duurzaam SW als een fundamentele correctie van het industriële beschavingsmodel vertrekt
van een bewust in acht nemen van de natuurlijke grenzen aan de gangbare industriële
ontwikkeling van samenlevingen. Voor velen lijkt dat te radicaal en moeilijk toepasbaar op
SW.
94
“A new model of social sufficiency should be achieved with less exploitation of nature,
but while still enabling social justice and meeting the needs of all people. Its key terms
are the self-limitation of professional systems and interventions in order to support
self-organisation and self-help, and the autonomy and mobilisation of renewable social
resources. It is not so much about saving the existing institutions of social work but
about a social work that supports the maximisation of people’s self-sufficiency in
meeting there own needs.” (Matthies 2001:146)
Terwijl het eerste alternatief voor SW als irrealistisch en betekenisloos verschijnt, daar lijkt het
derde het meest legitieme. Matthies vermeldt daarbij drie redenen voor een ethiek van
maatschappelijke zelfbeperking:
•
•
•
Het geeft kansen aan de toekomstige generaties.
Het strookt met rechtvaardiger ontwikkelingskansen op mondiaal niveau.
Het laat een betere ontwikkeling van de systemen zelf toe in termen van holistische
netwerking, nieuwe coördinatie tussen sociale, economische en ecologische aspecten,
preventie en de mogelijkheid om tegemoet te komen aan een variatie van pluralistische
belangen.
Een te bediscussiëren kwestie is wel in hoeverre een strategie van zelfbeperking realistisch is
zonder eerst stappen van ecologische modernisering te zetten. Maar die strategie sluit in ieder
geval aan bij de significant positieve effecten van de participatie van gemarginaliseerde
bewoners zelf in buurtprojecten:
“Only projects and attempts (whether individual or collective) that are accepted and
led by the people themselves are sustainable in the long run.” (Matthies 2001:147)
Om in die richting te gaan dient het SW nog heel wat bruikbare methoden te ontwikkelen. In
ieder geval blijken heel wat duurzame actievormen die al ontwikkeld werden in de loop van het
proces van DO ook relevant voor de eco-sociale benadering in het SW. Er blijven echter nog
heel wat hinderpalen vanuit institutionele en administratieve zijde.
Ten slotte:
“The question of sustainability cannot be restricted to the dimension of expansion or
limitation, i.e. whether there will be social work or not. Although it inevitably sounds
pathetic, the commitment to sustainability demands that we ask on a daily basis: What
kind of future is social work working for?” (Matthies 2001:149)
c. Eco-social approach en actie-onderzoek
Kati Närhi focust in haar doctoraat The Eco-social Approach in Social Work and the Challenges
to the Expertise of Social Work (2004) op de manier waarop sociaal werkers, vanuit hun
ervaring in opbouwprojecten in wijken, tot constructie van kennis komen. Het gaat dan om het
ontwikkelen van een begrip van wat een ‘eco-sociaal duurzame en inclusieve leefomgeving’ is.
Nähri beschrijft daarbij hoe ze haar onderzoek met de participatie van sociaal werkers opzette.
Vanuit dat onderzoek ontwikkelt ze dan een model dat het constructieproces van eco-sociaal
werk in de praktijk beschrijft.
95
5
Maatschappelijke paradigmaverandering
Uit de literatuurstudie naar ideeënontwikkeling in het SW over de relatie tot ecologische
vraagstukken en duurzaamheid kwam opnieuw de noodzaak van een paradigmaverandering
naar voren. Wij willen voluit de stelling bijtreden dat onze samenleving een nieuw paradigma
nodig heeft. Het samenlopen van verscheidene mondiale crisissen – ecologisch, sociaal,
economisch, financieel… – wijst erop dat ons maatschappelijk systeem is vastgelopen. Het kan
daar slechts op basis van nieuwe grondslagen uitkomen. Die hebben te maken met het
dominante mensen wereldbeeld, maar vervolgens ook met de al dan niet expliciete
denkkaders die op basis daarvan ontstaan en gehanteerd worden.
Om het statuut van wat wij voor ogen hebben beter te kaderen is het goed om even terug te
komen op de idee dat we in de beginfase zitten van een grote maatschappelijke transitie.
Verandering van denkbeelden maakt daar deel van uit. De grote vraag is dan wel welke denkbeelden een verandering in een wenselijke richting kunnen ondersteunen en begeleiden, en
welke niet. Een systeemcrisis houdt in dat ‘oude wijn in nieuwe zakken’ daarbij niet het goede
antwoord is. We zien immers dat wat als ‘nieuw’ wordt voorgesteld als antwoord op een
probleem, dikwijls een versterking van bestaande ideeën inhoudt. Een voor ons thema relevant
voorbeeld is dat men problemen met de vrije markt probeert op te lossen via een verbeterde
werking van die vrije markt.
Belangrijke denkbeelden in een samenleving veranderen niet van vandaag op morgen, maar
zijn anderzijds wel aan discussie en evolutie onderhevig. Ze vormen daardoor ook geen
monolithische eenheid. We gaan er daarom van uit dat belangrijke elementen van een
toekomstvatbaar paradigma nu al aanwezig zijn. Vandaag wordt er overigens op deeldomeinen
van de samenleving regelmatig gesproken wordt van paradigmaveranderingen. In onze visie
kunnen die deel uitmaken van de omvangrijke paradigmaverandering die wij voor ogen hebben.
Dat was bijvoorbeeld het uitgangspunt van onze studiedag ‘Duurzame ontwikkeling: een nieuw
paradigma voor sociaal werk?’141. We brachten daar DO samen met empowerment, dat ook als
een ‘paradigma’ voor het SW wordt omschreven. DO en empowerment maken o.i. dus deel uit
van een grotere paradigmaverandering die vandaag plaats vindt.
Eerste geven we een algemeen beeld van de ‘ecologische’ paradigmaverandering. Vervolgens
bespreken we bondig enkele concrete toepassingen daarvan.
5.1
Naar een ecologisch paradigma
We kunnen hier slechts beperkt ingaan op de veranderingen in mensen wereldbeeld die o.i.
versterkt moeten worden. We beperken ons daarom tot enkele cruciale aanduidingen en
voorbeelden. Maar om te waarschuwen tegen al te grote vereenvoudigingen: nieuw betekent
niet dat al het oude overboord moet. Een nieuw paradigma zal ook elementen uit het oude op
een kritische wijze hernemen, maar dan in nieuw kader. Wanneer we hieronder een oud
(‘modern’) en een nieuw (‘ecologisch’) werelden mensbeeld en bijhorende ethische en
handelingskaders tegenover elkaar plaatsen, dan moet daarbij het volgende in acht genomen
worden:
•
Het gaat niet om consistente definities, maar om een associatieve omschrijving met steekwoorden. Daarbij verwijzen de gehanteerde termen wel naar elkaar, niet in de zin van strikte
eigenschappen, maar wel als ‘familiegelijkenissen’ binnen het paradigma.
•
Tegenover elkaar gestelde termen sluiten elkaar in de realiteit niet noodzakelijk uit. Meestal
moeten ze dus begrepen worden als:
−
complementaire gezichtspunten,
−
waarbij de klemtoon of prioriteit bij één van de polen ligt.
141
Cf. II.1.3.3 en Bijlage II.1.
96
5.1.1
Wereldbeeld en mensbeeld
We geven eerst een korte beschrijving van de paradigmatische verandering, om die vervolgens
via enkele tabellen verder uit te werken, waarbij we veel aan het inbeeldingsvermogen van de
lezer moeten overlaten. Van wat volgt werden al heel wat elementen aangegeven in de
voorafgaande uiteenzettingen, wat kan helpen om onze opsommingen hier meer inhoud te
geven.
•
Van modern naar ecologisch wereldbeeld: van een opvatting gedomineerd door lineaire
causaliteit, atomisme en uniformiteit, naar een beeld van complexiteit, interdependentie en
diversiteit.
•
Een wereldbeeld dat biofysische grenzen erkent. Het pre-analytische uitgangspunt van de
‘ecologische economie’ kan hierbij inspireren. (Cf. fig. in par. 2.2.2)
•
Dat leidt verder tot een beeld van ‘inbedding’: van de economie in de samenleving, en van
de samenleving in het ecosysteem aarde.
•
Dit wereldbeeld is intrinsiek relationeel, en verwijst daarin naar ‘lotsverbondenheid’.
•
Dergelijk wereldbeeld staat in continuïteit met een relationeel mensbeeld, en daarop
geënte ethische concepten en handelingsperspectieven.
wereldbeeld
modern paradigma
lineaire causaliteit
enkel richting
atomistisch
uniformiteit
duurzaamheid: efficiëntie
abstracte ruimte en tijd
oneindige groeimogelijkheden
ecologisch paradigma
systemisch - complexiteit
reciprociteit
verbondenheid - interdependentie
diversiteit
duurzaamheid: veerkracht (resilience)142
concrete plaats en geschiedenis
biofysische grenzen
Dit is de plaats om nog een opmerking te maken over de ingebedde voorstelling van de
dimensies van DO (cf. par. 3.4.3.a). De ingebedde sferen werden met opzet asymmetrisch
getekend. In een werkelijkheid die essentieel relationeel is staat er niets – in de betekenis van
‘geen ding’ – in het midden, want het is de relatie die de werkelijkheid uitmaakt. Het is een visie
die ook tot enige bescheidenheid van de mensheid tegenover het ecosysteem aarde en de
ruimere kosmos aanzet.
Een daarbij aansluitend ‘relationeel’ mensbeeld houdt in dat mensen gezien worden als
intrinsiek sociale wezens. Ze liggen niet aan de oorsprong van zichzelf – het liberale mensbeeld
–, maar ze worden wie ze zijn via hun relaties met anderen en met de wereld. Ook hier staat
het individu dus niet zomaar in zijn eigen middelpunt. Die ‘decentrering van het subject’ is –
ook los van ecologische vraagstukken –, een belangrijke bijdrage van de filosofie van de XXste
eeuw.
mensbeeld
modern
atomistisch – individualisme
liberaal
autonomie
controlerend
doelrationaliteit
tegengestelde belangen
uitwendige relaties: conflict – contract
142
relationeel
intrinsiek intersubjectief
communautair
inter-afhankelijkheid (lotsverbondenheid)
kwetsbaarheid én veerkracht
communicatieve rationaliteit
gedeelde wereld
intrinsieke relaties: coöperatie – gemeenschap
Voor veerkracht versus efficiëntie zie: par. 6.3.
97
5.1.2
Ethiek en handelingsperspectieven
In het nieuwe ethische perspectief krijgt het feitelijke gegeven van ‘lotsverbonden’ te zijn, niet
alleen met andere mensen overal ter wereld, maar ook met de andere soorten, met
landschappen en ecosystemen etc., een positieve waardering. Voor het SW heeft dat belangrijke
consequenties voor het begrip ‘autonomie’. Autonomie wordt niet als waarde opgeheven, maar
tegenover een begrip van autonomie dat verwijst naar een soort van ‘autarkische’
onafhankelijkheid, wordt het geherinterpreteerd als ‘autonomie in verbondenheid’.
Voor de participatieve dimensie van DO is het verder van belang dat burgerschap opnieuw op
een positieve manier in zijn volle dimensie van ‘politiek’ engagement begrepen en gewaardeerd
wordt. Burgerschap is veel meer dan het genieten van vrijheidsrechten. Het gaat om de
mogelijkheid én de verantwoordelijkheid om gezamenlijk vorm te geven aan deze wereld. En
mensen hebben het recht om daaraan te participeren.
ethiek
rechtenethiek
autonomie
waardigheid: zelfbeschikking
regels - juridisering
verantwoordelijkheid: persoonlijke plicht
afstand (rationeel)
nuttigheid (utilisme)
negatieve vrijheid
liberaal burgerschap
zorgethiek
verbondenheid
waardigheid: binnen respectvolle relatie
dialogaal – contextueel – reflexief
gedeeld - openheid voor het kwetsbare
nabijheid (plaats voor affectie)
betekenisgericht
positieve vrijheid
republikeins
Een nieuwe relationele mensvisie, in combinatie met een vernieuwd ethisch kader, heeft belangrijke gevolgen voor onze manier van denken over wat ‘goed handelen’ is. Ook hier zien we dat
de filosofie van vorige eeuw ontwikkelingen heeft ingezet die passen binnen een bredere
‘ecologische’ manier van denken. Dat mensen intrinsiek sociale wezens zijn komt tot uiting in de
manier waarop zij handelen. Dat houdt o.a. in dat veel van wat mensen doen wezenlijk vertrekt
vanuit gedeelde interpretaties van de werkelijkheid, van wat dient te gebeuren en van wie wij
zijn.
Dat inzicht is des te belangrijker naarmate we zien dat net die ‘communicatieve’ handelingen en
omgangsvormen essentieel zijn voor een betekenisvol leven. Dat betekent niet dat
doelgerichtheid vanuit één subject, zij het individu of organisatie, geen plaats of belang meer
heeft. Het krijgt wel een relatieve plaats in vergelijking met een intrinsiek communicatieve
verhouding t.o.v. anderen.
handelingsperspectieven
doelrationeel
strategisch: enkel richting
individuele doelstellingen
efficiëntie - stroomlijning
individualiserend
markt/contractmodel
welvaart
professionele macht - expertise
aanbod/vraaggestuurd
behandeling
klant - cliënt
medisch model
interventie (productiviteit)
communicatief (o.a. narratief)
reciprociteit - participatief
gedeelde interpretaties en objectieven
veerkracht - diversiteit
contextualiserend
relatie/gemeenschapsmodel
welzijn
appellerend - gedeelde macht ervaringsdeskundigheid
dialooggestuurd
handelingsgericht - actorschap
participant - partner
empowerment
presentie (betekenis – erkenning)
98
5.2
Enkele toepassingsdomeinen
Het is onbegonnen werk om alle perspectieven die in bovenstaande tabellen aan bod komen toe
te lichten. We proberen wel enkele cruciale elementen eruit te lichten die o.i. voor de
verhouding van SW tegenover DO relevant zijn.
5.2.1
Een nieuwe welzijnstheorie
Cruciaal in een nieuw maatschappelijk paradigma zijn opvattingen die mensen kunnen
motiveren voor een andere wijze van leven. Eerder gaven we al aan dat een nieuw breed
gedragen begrip van welzijn, dat niet meer dominant bepaald wordt door een nood aan
voortdurend materiële groei, een sleutel is voor een wenselijke sociale transitie (cf. par. 2.2).
Dat geldt in ieder geval ook voor het SW dat vanuit zijn missie gericht is op welzijn. Het
sluitstuk van nieuwe theoretische kaders voor het SW bestaat dus uit een nieuwe
welzijnstheorie.
Dat vraagt om een onderzoek van de gangbare opvattingen over een ‘goed leven’ en de
daarmee verbonden normatieve kaders. Dat leidt zeer ver. Maar opnieuw duiden we dat met
slechts enkele steekwoorden:
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
Herdefiniëring van wat als een ‘goed leven’ beschouwd wordt. Daarbij dienen we los te
komen van de moderne ‘illusie’ dat een goed leven gebaseerd is op altijd groeiende materiële
expansie;
Herdenken van concepten van ‘vooruitgang’ en ‘ontwikkeling’;
Herdenken van ‘emancipatie’, voor zover dat verbonden is met een hoge materiële
levensstandaard;
In dat verband het opnieuw definiëren van ‘rechten’;
Herbekijken van onze verhouding tot arbeid en consumptie (productiviteit);
Herbekijken van onze relatie tot verschillende vormen van participatie;
Van individualisme naar een relationeel mensbeeld: autonomie in verbondenheid;
Belang van de natuurlijke omgeving voor ons welbevinden;
Besef van relatie/verschil tussen geluk en zin/betekenis van een leven;
Het leggen van een relatie tussen identiteitsbeleving en een duurzame levenswijze als een
bron van zingeving;
Onze relatie tot tijd herbekijken: “Time is meaning”.
Hierbij kunnen we er nogmaals op wijzen dat vernieuwde concepten van welzijn ondersteund
kunnen worden door recent onderzoek143, dat heeft aangetoond dat economische groei vanaf
een zeker niveau van welvaart niet verder bijdraagt aan welzijn, en zelfs dikwijls
contraproductief wordt.
De discussie daarover is een uitgangspunt voor het ontwikkelen van welzijnsopvattingen die
tegemoetkomen aan de vervulling van basisbehoeften, alsook aan ruimere ervaringen van
welzijn, zonder ecologische grenzen met voeten te treden. Het gaat dan ook om de vraag naar
‘duurzame productieen consumptiepatronen’ die de band met welzijn niet verliezen, en die
daarbij ook de autonomie van mensen niet aantast, maar zelfs kan vergroten.144 Dergelijke
oefeningen zijn zonder meer cruciaal om een oriëntatie van SW op DO te doen slagen.
De vraag naar welzijn houdt ook verband met vragen rond zingeving. De laatste jaren zien we
daarvoor een groeiende aandacht in mensgerichte beroepen. Dat houdt ook verband met een
meer algemeen cultuurkritische beweging die mede opgeroepen wordt door de ecologische
crisis. Dat heeft ook zijn invloed op het denken over professionaliteit. En het belang van
zingeving binnen professionele verhoudingen maakt ook deel uit van het recente nadenken over
‘normatieve professionaliteit’ (cf.5.2.2).
143
Zie daarvoor ook onder ‘sufficiëntie’ in par. 2.2.2.
144
Zie bijv. Gorz 1992; Geldof 1999, 2001.
99
Natuur en preventie: eco-criminologie
Een heel concrete toepassing van inzichten over de betekenis van natuur voor het welbevinden
van mensen, en voor de invloed daarvan op hun concreet gedrag is te vinden in het onderzoek
van Johan Deklerck en Anouk Depuydt (KULeuven).145 Binnen hun onderzoek in het domein van
de criminologie hebben zij een preventieve benadering voor crimineel gedrag uitgewerkt die
vertrekt van een ‘ecologisch’ perspectief van ‘verbondenheid’.
Zij hanteren een zich in kringen uitbreidend model van contexten (wat doet denken aan ons
model van concentrische cirkels). Delinquentie wordt daarbij gezien als het gevolg van het
verliezen van de band, ‘link’, met zichzelf, met de anderen, met voorwerpen en materialen, met
de groep, de samenleving, de cultu(u)r(en), met het levensgeheel, de natuur(lijke) kringloop.
Hier dient zich een piste aan die misschien toelaat om een perspectief op DO te trekken voor
het justitieel SW.
5.2.2
Normatieve professionaliteit
De inzichten uit 5.1.2 over nieuwe visies op handelingsperspectieven hebben ook hun invloed op
het denken over professionaliteit. Waar professionaliteit tot voor kort – en nu o.i. dikwijls nog te
veel – vooral geassocieerd wordt met expertise, efficiëntie en doelmatigheid, daar zien wij het
voorbije decennium opnieuw een breder concept verschijnen. ‘Normatieve professionaliteit’
verwijst daarbij naar het ingebed zijn van expertise in een communicatieve verhouding tot
anderen en tot de samenleving en in een politieke verantwoordelijkheid voor de wereld.146
Het concept ‘normatieve professionaliteit’ werd – voor zover wij konden natrekken – voor het
eerst geformuleerd door de Nederlandse filosoof Harry Kunneman op basis van een analyse van
de actuele maatschappelijke gang van zaken, en de plaats van mensgerichte beroepen daarin.
Belangrijk daarbij is o.a. de verwerking van inzichten uit de zorgethiek, en de aandacht voor
vragen van zingeving.
Het concept werd ook opgepikt door het SW. Zo biedt het ook voor SW een nieuw kader om
vandaag over professionaliteit na te denken, en die ook opnieuw vorm te geven. Daarbij kunnen
er tevens verbanden gelegd worden met het concept empowerment (zie verder). Ook andere
nieuwe concepten die in het SW vandaag rondgaan, kunnen daarmee in verband gebracht
worden, zoals het begrip ‘presentie’, zoals uitgewerkt door Andries Baart (2001 en 2005).
Wanneer we nagaan wat ‘normatieve professionaliteit’ in het SW kan betekenen in het kader
van DO, dan is o.i. een eerste aanduiding is dat het in belangrijke mate kan bijdragen aan het
omschrijven van de positie van de sociaal werker als professional in het werken aan relatie- en
gemeenschapsvorming. Op het belang daarvan voor DO komen we uitvoerig terug in par. 6.
5.2.3
Het empowermentparadigma
Empowerment is een centraal actieconcept in het SW, zoals al aangetoond werd vanuit zijn
missie (par. 3.1). Het wordt voortdurend verder ontwikkeld vanuit SW-onderzoek. Daarbij wordt
het ook hoe langer hoe meer gezien als een complex multi-levelconcept dat voor het SW een
ethisch onderbouwd actieparadigma is. We kwamen dat hierboven al tegen o.a. bij de eco-social
approach (par. 4.2.5). In ons eigen voorstel tot actieparadigma voor SW en DO zullen we dat op
die manier ook mee opnemen (par. 6). In par. 6.2 zullen we daarom iets uitvoeriger op
empowerment in aan.
Hier beperken we ons tot een illustratie van het paradigmatische karakter van empowerment. In
de tabel over handelingsperspectieven plaatsten we empowerment tegenover wat men het
‘medisch model’ noemt. We treffen die tegenstelling als zodanig geformuleerd aan in de
145
Deklerck, J. & A. Depuydt (2005), ‘Re-ligare’ als antwoord op ‘de-linquentie’. Aanzet tot een ethische,
contextuele en ecologische criminologie, Diss. doct. KULeuven, Faculteit Rechtsgeleerdheid, Afd. Strafrecht,
Strafvordering en Criminologie. Zie verder de literatuurlijst voor een aantal artikels.
146
Zie o.a.: Kunneman 1996, 2007; Baart 1996; Jacobs e.a. (red.) 2008; Van den Bersselaar 2009.
100
Nederlandstalige SW-literatuur, zoals we illustreren met onderstaand schema van Sjef de Vries.
Maar ter situering geven we eerst een klassieke definitie van empowerment.
‘Empowerment is het proces van het vergroten van persoonlijke, inter-persoonlijke en
politieke macht waardoor individuen, families en gemeenschappen in staat worden
actie te ondernemen om hun omstandigheden te verbeteren.’ (Gutierrez 1994:202,
eigen vert.)
Tabel III.6 Enkele verschillen tussen het werken vanuit een
medisch en vanuit een empowerment model (S. de Vries 2007:103)
101
6
Een kader voor DO in de praktijk van het sociaal werk
We zijn eraan toe om een aantal van de bijeengesprokkelde inzichten bijeen te leggen tot een
herkenbaar kader voor de praktijk van het SW in relatie tot DO, en dat bovendien te
presenteren in een aansprekend beeld. De belangrijkste ingrediënten daarvan zijn:
•
•
•
•
een ‘ingebedde’ voorstelling van de economische, sociale en ecologische dimensie van DO;
de procesmatige voorstelling van DO op basis van het schema van N. Roome (cf. par. 3.4.3).
de ‘eco-social approach’ in het SW (cf. par. 4.2.5).
de concepten empowerment, sociaal kapitaal en veerkracht.
6.1
De eco-sociale benadering van het sociaal werk
6.1.1
Een basisvoorstelling van SW en DO
We vertrekken van het beeld dat Nigel Roome neerzette als actiemodel voor de bijdrage van de
economie tot DO. Die voorstellingswijze willen we nu ook gebruiken voor het SW, waarbij we
het SW bekijken als een maatschappelijke praktijk naast andere. Voor de invulling daarvan
combineren we twee uitgangspunten die allebei aansluiting vinden bij de eco-sociale benadering
van het SW:
•
•
De belangrijkste bijdrage van SW aan DO ligt in het werken aan ‘sociaal kapitaal’.
Empowerment is een min of meer uitgewerkt normatief-methodisch kader is dat het SW
toelaat om met de eigen specifieke doelgroepen te werken aan sociaal kapitaal, en zo de
verbinding te maken met een breder proces van DO.
Dat brengt ons bij deze voorstelling:
Voor het belang van sociaal kapitaal voor DO hebben we twee belangrijke argumenten, een
functioneel en een moreel:
•
•
De mondiale eco-sociale crisis waar we in zitten zal in ieder geval tot grote en snelle
veranderingen van de samenleving leiden. Een grondige transitie van de samenleving vereist
een groot aanpassingsvermogen of ‘veerkracht’, wat gebaseerd is op sociaal kapitaal (cf.
6.2).
Iedereen heeft het recht om in die veranderingen te participeren en bij te dragen aan een
nieuwe ‘levensvorm’. Wat om solidariteit en sociale inclusie vraagt.
Werken aan de opbouw van sociaal kapitaal is dus zowel voorwaarde als onderdeel van een
duurzaamheidtransitie. En daarin krijgt voor het SW empowerment een centrale plaats als visie
en als praktijk. Vandaar onze stelling:
102
Vanuit het oogpunt van DO is gemeenschapsopbouw – in de meest brede zin – het
belangrijkste perspectief voor het sociaal werk.
Met ‘in de meest brede zin’ wordt bedoeld dat het ook om lossere relaties of ‘lichtere’ vormen
van gemeenschap kan gaan. Bovendien met de stelling zo gelezen worden dat volgende twee
elementen steeds voor ogen gehouden worden bij het werken aan sociaal kapitaal:
•
•
een brede oriëntatie op eco-sociale contexten;
de wederzijdse versterking van sociaal kapitaal en grotere sociale gelijkheid.
6.1.2
Verbreding van de ‘eco-social approach’
Bovenstaande voorstelling kunnen we nu verder uitklaren en uitdiepen door de gelaagde
structuur van de eco-social approach in herinnering te brengen: ‘eco-sociale benadering’ is een
‘parapluconcept’ dat slaat op een brede contextuele kijk, met meer aandacht voor de fysische
omgeving dan gebruikelijk in de oudere systeembenadering. In de kern daarvan zit het sociale
actieconcept van empowerment, waarbij het structurerende concept verschuift van ‘sociale
uitsluiting’ naar ‘sociaal kapitaal’. Social impact assessment (SIA) onder de vorm van
participatief onderzoek door sociaal werkers maakt de band tussen beide.
Het concept van de eco-sociale benadering werd ontwikkeld in het kader van buurten opbouwwerk. We kunnen dat ook uitbreiden naar andere vormen van SW, met overname van die
basisstructuur, maar met aanvulling van andere belangrijke werkprocessen. Voor DO denken we
o.m. aan sociaal leren en structureel werken.
De eco-sociale benadering in sociaal werk
Terwijl structureel werken traditioneel tot het profiel van het SW behoort, is ‘sociaal leren’ o.i.
een belangrijke methodische benadering die vanuit het oogpunt van DO nog meer aan belang
wint. Daarom geven we hierover toch enige aanwijzingen.
Wegen naar onduurzaamheid zijn meestal goed gekend, maar die naar DO heel wat minder.
Oplossingen die op het eerste gezicht interessant lijken, blijken achteraf soms grote risico’s in te
houden voor de huidige en de toekomstige generaties (denk bijv. aan de verdringing van
voedselproductie door de teelt voor biobrandstoffen). DO veronderstelt daarom per definitie een
breed en continu leerproces op alle terreinen: productie en consumptie, manier van wonen en
leven, mobiliteit, vrijetijdsbesteding, reizen, omgang met open ruimte en met natuur, etc.
In dat leerproces moeten ook sociaal werkers partners te worden van de mensen. Die
leerprocessen hebben daarbij allereerst een informeel karakter. Ze vinden plaats terwijl sociaal
werkers met mensen aan de slag zijn, maar ze vragen wel om een nieuwe aandacht. Daarbij
kan bij specifiek opgezette activiteiten het doel van ‘sociaal leren’ van meet af aan een rol
spelen. Een voorbeeld uit de literatuur is het opzetten van gemeenschappelijke volkstuinen als
103
een kader om te leren voor DO.147 Een interessant aspect daarvan is het werken in
gemeenschap om opnieuw gemeenschap te leren zijn.148
Anderzijds worden sociaal werkers ook ingezet bij overleg en onderhandelingen met andere
groepen dan hun directe doelgroepen. In een buurt bijvoorbeeld zijn er meerdere groepen van
gebruikers van die buurt. Hetzelfde geldt bij de bestemming van open ruimte, natuur en
landschappen, bij ruimtelijke planning en infrastructuurprojecten, etc. Meer formele vormen van
sociaal leren zijn daarbij aangewezen, en kunnen onderdeel uitmaken van de SW-praktijk.149
Een bijkomende stelling is dus dat theorie en methodische praktijken van sociaal leren cruciaal
zijn vanuit het oogpunt van SW en DO. We kunnen dat ook thematiseren als een belangrijke
bijdrage aan de opbouw van ‘sociaal-cultureel kapitaal’.
6.1.3
De eco-sociale benadering als actieparadigma
Het ligt nu voor de hand om beide vorige plaatjes in elkaar te schuiven, waarbij de eco-sociale
benadering dan gezien wordt als het actieparadigma waarmee het SW kan bijdragen aan DO.
In volgende voorstelling geeft rond de kern van empowerment een cirkel in stippellijn aan dat
het SW een breed domein van actievormen omvat waarbij SW en samenleving elkaar
doordringen. Die interactie tussen SW en samenleving komt overigens ook tot uiting in de
dubbele actiepijl.
Dit schema is uiteraard geen precieze weergave van sociale actie, maar het kan wel werken als
een oriënterend beeld om de diversiteit aan actievormen van het SW te kaderen in het licht van
DO. Het schema kan daarbij ook heuristisch werken wanneer we het willen gebruiken om meer
specifieke interventies of actieterreinen voor te stellen. Daarbij kan eventueel meer dan één
maatschappelijke praktijk binnen de sociale sfeer voorgesteld worden.
We geven hieronder twee voorbeelden van schema die een variante zijn op hetzelfde thema,
maar met een verschillend accent. Daarbij laten we de figuren voor zich spreken, en gaan er
vanuit dat daarbij de heuristische mogelijkheden van het schema naar voren kunnen komen.
147
Cf. Tidball & Krasny 2007.
148
Het model van de Transition Towns is bijvoorbeeld ook een breed model van sociaal leren (cf. Hopkins
2009).
149
Zie bijv.: Wals 2007 en 2009; van der Hoeven, Wals & Blanken 2007.
104
SW & DO:
Werken aan een ander arbeidsmodel
6.2
SW & DO:
Bijdrage van de sociale economie
Empowerment en DO
Als onderbouwing van ons actieparadigma is een goed begrip van het concept ‘empowerment’
van cruciaal belang. Uit de definitie van het SW (par. 3.1) werd al duidelijk dat empowerment
een zeer centraal concept is in het huidige SW.150 We zijn het ook herhaaldelijk tegengekomen
in de SW-literatuur rond ecologie en DO, in het bijzonder bij de eco-kritische stroming (par.
4.2.2-5). Daarbij werd empowerment meestal geplaatst in een context van gemeenschapsopbouw.
Empowerment werd op verschillende manieren geconceptualiseerd. Maar in gezaghebbende
definities uit de SW-literatuur gaat het steeds om een multi-levelconstruct dat zowel micro-,
meso- als macrodimensies bespeelt, met aan de ene zijde een psychologische component en
aan de andere een politiek-structurele.
‘Empowerment suggests both individual determination over one’s own life and
democratic participation in the life of one’s community, often through mediating
structures such as schools, neighbourhoods, churches, and other voluntary
organizations. Empowerment conveys both a psychological sense of personal control or
influence and a concern with actual social influence, political power, and legal rights. It
is a multilevel construct applicable to individual citizens as well as to organizations and
neighbourhoods; it suggests the study of people in context.’ (Rappaport 1987:121).
Een definitie uit een recent reviewartikel legt een extra accent op het methodische gegeven dat
empowerment gebaseerd is op groepswerking:
‘(…) empowerment is defined as: a group-based, participatory, developmental
process through which marginalized or oppressed individuals and groups gain greater
control over their lives and environment, acquire valued resources and basic rights,
and achieve important life goals and reduced societal marginalization.’ (Maton
2008:20)
Voor DO lijkt het ons zonder meer van belang dat empowerment uit de individualiserende trend
gehaald wordt waarin het vandaag dikwijls begrepen wordt. Verscheidene auteurs wijzen erop
dat in de context van de neoliberale vrijemarktideologie er een individualiserende vertaalslag
plaatsvindt, die het SW zijn politieke angel probeert te ontnemen: ‘Empowerment wordt
geherdefinieerd als het verhogen van de mogelijkheden van het individu om om te gaan met
150
Zie ook: DuBois & Miley 2005; Payne 2005:295-315; Peeters 2008.
105
competitie en voortdurende verandering’ (Kunneman 2007:93). Of nog: ‘client empowerment as
choice’ (Dominelli 2004:55).
Bijvoorbeeld in het domein van de toeleiding tot arbeid wordt een functionele activering via het
bijbrengen van competenties al te gemakkelijk ‘empowerment’ genoemd. Maar ook
hulpverleners nemen het begrip al snel in de mond door het werken aan de versterking van hun
cliënt(en) ermee gelijk te schakelen, terwijl het er slechts één component van is.
Een goed onderbouwde en ook naar de praktijk uitgewerkte interpretatie van empowerment
biedt het Vlaamse project Bind-Kracht.151 Dat hanteert volgende definitie:
‘Empowerment is een proces van versterking waarbij individuen, organisaties en
gemeenschappen greep krijgen op de eigen situatie en hun omgeving, en dit via het
verwerven van controle, het aanscherpen van kritisch bewustzijn en het stimuleren
van participatie.’ (Driessens & Van Regenmortel 2006:101).
In deze definitie zit geen directe verwijzing naar groeps- en/of gemeenschapswerk, maar in de
methodische uitwerking maakt het er wel inherent deel van uit, conform volgende stelling:
‘Deze drie elementen van het versterkingsproces zijn onderling verweven, als een
samengaan van reflectie en actie op micro-, meso- en macroniveau.’ (Vansevenant
e.a. 2008:133)
6.3
Sociaal kapitaal en veerkracht
Voor een verdere onderbouwing van het actieparadigma moeten ook de belangrijke concepten
‘veerkracht’ en ’sociaal kapitaal’ verder geduid worden. Ook hier moeten we opnieuw attent zijn
voor de manier waarop concepten ingevuld worden, en hoe ze gebruikt worden. Wat eerder
gezegd werd over het politieke karakter van een concept als DO geldt ook hier. Maar vermits
bepaalde concepten nu eenmaal gebruikt worden binnen de sociale theorievorming, en soms
algemeen gangbaar worden binnen de praktijk, is waakzaamheid betreffende hun
maatschappelijke agenda geboden. Het gebruik van hetzelfde begrip kan soms voor
tegengestelde agenda’s staan. En dat geldt zeker voor een aantal begrippen die in het SW nogal
centraal staan zoals activering, empowerment, sociaal kapitaal, etc. Het is dan van belang om
de strijd over die begrippen niet op te geven, en te vechten tegen wat vanuit een SW-oogpunt
als ongewenste recuperatie gezien kan worden.
In dat licht willen we nu eerst twee korte opmerkingen maken:
•
Zoals eerder gezegd heeft het begrip ‘kapitaal’ economische connotaties. Het gevaar bestaat
daarom dat ‘sociaal kapitaal’ gebruikt gaat worden als iets waarin ‘geïnvesteerd’ moet
worden in functie van één of ander (extern) doel. Een louter functionele lezing gaat daarbij
voorbij aan de intrinsieke betekenissen en kwaliteiten van gemeenschapsvorming.
•
Evenals bij ‘empowerment’ dienen we bij ‘veerkracht’ te waken voor individualistisch
georiënteerde interpretaties die ons net weg leiden van ‘sociaal’ werk. Voor ons gaat het om
intrinsiek sociale concepten. Los van sociale interactie verliezen ze o.i. hun essentiële
betekenis. De reden daarvoor ligt in het relationele mensbeeld waar we van uitgaan (cf. par.
5).
6.3.1
Veerkracht
Veerkracht (resilience) als het vermogen tot positieve aanpassing in risicovolle situaties of bij
grote veranderingsprocessen, treffen we aan in twee afzonderlijke lijnen van
theorieontwikkeling die we hier samenbrengen.
Empowermenttheorie
Onze conceptualisering van empowerment, en het daarmee verbonden concept ‘veerkracht’,
werd gestimuleerd door de kennismaking met het project Bind-Kracht. Daarin wordt sterk
151
Cf. Driessens & Van Regenmortel 2006; Vansevenant e.a. 2008; http://www.bindkracht.be/.
106
ingezet op ‘the strenght perspective’152, door Van Regenmortel vertaald als het ‘krachtenperspectief’. Daarin is ‘veerkracht’ een belangrijk psychologisch concept. Krachtgerichte
hulpverlening is erop gericht om de veerkracht van mensen te versterken.153
Veerkracht wordt beschreven als een belangrijke conditie van empowerment:
Veerkracht is het vermogen van een mens of een systeem (groep, gemeenschap) om
een goed bestaan te leiden en zich ondanks moeilijke levensomstandigheden positief
te ontwikkelen en dit op een sociaal aanvaardbare wijze.154
Belangrijke kenmerken van veerkracht zijn:
•
•
Het is geen statisch persoonskenmerk, maar het resultaat van een dynamisch
ontwikkelingsproces;
Het is daarbij niet-deterministisch, contextgebonden en multi-level.
Daarom zou het o.i. beter zijn om van een ‘sociaal-psychologisch’ concept te spreken dan van
een ‘psychologisch’. In lijn met onze opmerkingen over empowerment, is een individugebonden
interpretatie waarbij veerkracht in de plaats van sociaal beleid zou kunnen komen in ieder geval
een te vermijden valkuil.
De verbinding van veerkracht met sociaal kapitaal kunnen we maken wanneer we kijken welke
gebieden (ook ‘beschermende factoren’ genoemd) kunnen bijdragen aan de bevordering van
veerkracht. Vanistendael155 onderscheidt er vijf:
•
•
•
•
•
informele netwerken van steun met centraal het zich onvoorwaardelijk gedragen weten als
persoon;
ontdekken van zingeving;
sociale en probleemoplossende vaardigheden;
eigen- of zelfwaarde;
gevoel voor humor.
Die verschillende aspecten worden nogal eens als een huis voorgesteld. Voor onze uiteenzetting
is daarin belangrijk dat het fundament van het huis, de ‘gedragenheid’ van de persoon, uit de
informele sociale netwerken bestaat.
De ecologische systeemtheorie
We kenden het begrip veerkracht uit de ecologische systeemtheorie. Maar het is de analyse van
professor Bernard Lietaer van de financiële crisis met behulp van een systeemecologisch model
dat ons bij deze studie inspireerde. Die analyse gaf ons interessante inzichten rond de
‘duurzaamheid’ van sociaal-ecologische systemen.156 Verder zoeken leerde ons dat er vandaag
een hele literatuur is rond veerkracht in eco-sociale systemen, en organisaties die zich daarop
toeleggen.157
Binnen de ecologische systeemtheorie is veerkracht een kenmerk van stabiele systemen,
wat betekent dat zij zich kunnen handhaven via aanpassing aan wisselende omstandigheden.
Dat inzicht kan ook gebruikt worden voor het begrijpen van de evolutie van sociaal-ecologische
systemen.
De leefbaarheid van een systeem hangt af van een goede balans tussen de efficiëntie waarmee
het uitwisselingen kan realiseren met andere systemen en zijn veerkracht. Die laatste is
152
Cf. Saleebey 2009.
153
Zie daarvoor o.a. de uiteenzetting van Van Regenmortel op onze studiedag van 28-05-09 (cf. bijlage
II.1.2). Zie verder o.a. Van Regenmortel 2002 en 2008; Brodala 2007.
154
Van Regenmortel in: Driessens & Van Regenmortel 2006:115.
155
Cf. Van Regenmortel in: Driessens & Van Regenmortel 2006:120v.
156
Bernard Lietaer e.a. (2009), ‘Options for Managing a Systemic Bank Crisis’, Sapiens-journal, Volume 2,
number 1, March 2009; http://www.lietaer.com/images/Sapiens_text_final.pdf
157
Aan te bevelen is: Walker & Salt 2006. Ook Homer-Dixon gebruikt een systeemecologisch model om de
uitdagingen van de mondiale crisis te beschrijven.
107
gebaseerd op een diversiteit van deelsystemen en processen, en op de connecties daartussen.
Het eenzijdig nastreven van efficiëntie via een stroomlijning van deelsystemen en processen
doet afbreuk aan de veerkracht van het systeem, maar omgekeerd is ook een te lage efficiëntie
problematisch. Dat wordt voorgesteld in onderstaand schema dat we ontlenen aan Lietaer.
Sustainability
Sustainability
Optimum
100%
Window of
Viability
0%
Resilience (F )
(Diversity + Interconnections)
Efficiency (A)
(Streamlined)
Duurzaamheid van een systeem: functie van veerkracht én efficiëntie
Bron: www.lietaer.com
Lietaer past dit inzicht toe op het monetaire systeem. De huidige monetaire crisis moet volgens
hem verstaan worden als een systeemcrisis. En dat heeft te maken met het monopolie van één
type van munt (geld als bankschuld). Een fundamentele oplossing mag dus niet verwacht
worden van maatregelen die de efficiëntie van het huidige systeem verder proberen te
vergroten. Dat is een hellend vlak naar een uiteindelijke implosie. Een systemisch antwoord is
om werk te maken van een grotere veerkracht in het monetaire syteem. Een fundamenteel
herstel vraagt dus om het verhogen van de diversiteit door het invoeren van complementaire
munten (monetaire deelsystemen).
De stad Gent onderzoekt momenteel de mogelijkheden voor het inzetten van lokale munten in
bepaalde wijken. Daarvoor wordt samengewerkt met Netwerk Vlaanderen in samenspraak met
Bernard Lietaer.158
De koepelorganisatie Flora, netwerk voor vorming en werkcreatie met vrouwen, gebruikt dit
inzicht om de eenzijdige visie rond arbeid in het arbeidsmarktbeleid te corrigeren. 159
Naar DO toe vertaald betekent dit systeemecologische model, dat een eenzijdig op efficiëntie
gericht managementmodel net het tegenovergestelde bewerkstelligt van wat het beoogt. Dit
systeemecologische model ondersteunt dus onze stelling dat het werken aan sociaal kapitaal,
begrepen als divers en multi-level, een belangrijke bijdrage is voor DO. Inspiratie daarvoor kan
ook gehaald worden bij de Transition Towns-beweging, waar het werken aan veerkracht het
centrale concept is van hun actiemodel.160
6.3.2
Sociaal kapitaal
De twee besproken invalshoeken op veerkracht komen samen in onze conceptualisering van
sociaal kapitaal. Daartoe beschouwen we zowel veerkracht als sociaal kapitaal als twee multilevelconcepten die nauw met elkaar verbonden zijn. Daarbij kunnen we bovenop het sociaalpsychologische niveau meerdere systemische niveau’s beschouwen, waarbij sociaal kapitaal
voorwaarde is voor de veerkracht van elk niveau. En waarbij die veerkracht op haar beurt
bijdraagt aan het handelingsvermogen of empowerment van het systeem.
158
Zie verslag van de derde focusgroep: bijlage III.4.3. Zie ook: http://muntuit.eu/
159
http://www.florainfo.be/ ; zie ook verslag zevende bijeenkomst lerend netwerk: bijlage I.12.
160
Cf. Hopkins 2009; http://transitionculture.org/ en http://www.transitie.be/r/default.asp?iId=GKMJF
108
Een wezenlijk punt daarbij is dat er in bovenstaande beschrijving niet in termen van lineaire
causaliteit gedacht mag worden. Het gaat om een complex systeem waarin causalteit circulair
is, waar via feedback de verschillende niveau’s elkaar voortdurend beïnvloeden in positieve of
negatieve zin. In die zin is empowerment goed voor verdere ontwikkeling van het sociaal
kapitaal, en dus van veerkracht.
De veerkracht van onze samenleving als systeem hangt o.i. dus samen met de veerkracht waar
bottom-up aan gewerkt wordt vanuit het geschetste empowermentkader. En dat betekent dat in
relatie tot het gepaste contextniveau gewerkt wordt aan een diversiteit van groeps- en
gemeenschapsvormen, netwerken, overleg- en onderhandelingslijnen, etc. En vanuit de
geschetste systeemecologische visie kunnen we stellen dat dit ‘sociaal kapitaal’ constitutief is
voor een veerkrachtige samenleving.
Het is nogmaals belangrijk om in te zien dat sociaal kapitaal geen statisch gegeven is, maar een
coöperatief actieproces van voortdurend opbouwen en onderhouden. Loeffler161 definieert
sociaal kapitaal voor sociaal werk als:
“a process of building trusting relationships, mutual understanding and shared actions that
bring together individuals, communities and institutions.”
Het multi-levelkarakter van SW en van de eco-sociale benadering komt hier dan opnieuw naar
voren als het werken aan sociaal kapitaal op verschillende niveaus. Een concretisering daarvan
geeft volgend schema van Golam Mathbor162, die drie niveau’s van sociaal kapitaal
onderscheidt:
•
•
•
verbanden binnen gemeenschappen;
verbinding tussen gemeenschappen en onderlinge netwerking;
leggen van relaties met overheden en met andere publieke instellingen (o.m. financiële).
In combinatie met de eco-sociale benadering biedt dit schema o.i. een sluitstuk om de
mogelijke bijdrage van het sociaal werk aan duurzame ontwikkeling te kunnen plaatsen en
kaderen.
Dat totale plaatje blijft weliswaar nog zeer breed, maar is toch noodzakelijk om de nodige
verbanden te leggen en zo een eenheid te geven aan een grote diversiteit aan concrete
activiteiten.
161
Loeffler, D.N. e.a. 2004.
162
Mathbor, G.M. 2007.
109
6.4
DO en de praktijk van het sociaal werk
Tot slot willen we nog even ingaan op de vraag hoe het kader dat hierboven gepresenteerd
werd in relatie staat tot onze bevindingen uit het onderzoek naar de receptie, conceptualisering
en plaats van DO in het werkveld van het SW (cf. deel IV). Het ging om een kwalitatieve peiling
op basis van interviews en focusgroepen. En op basis van enkele algemene bevindingen daaruit,
willen we hier een aanduiding te geven waarom we denken dat vanuit het oogpunt van de SWpraktijk het kader dat we uitwerkten relevant is.
•
Een conceptueel kader
Een eerste belangrijk punt is de conceptuele onduidelijkheid waar we op stootten. Ook sociale
organisaties stellen in eerste instantie dat DO een zeer ruim begrip is. Bovendien gebruiken ze
het meestal weinig op een concrete manier. Daarbij wordt DO vooral verbonden met elementen
van het fysische milieu. Maar een expliciete relatie met de kernopdracht van de organisatie en
haar werking wordt zelden gelegd. Tenzij het gaat om organisaties die activiteiten ontwikkelen
in verband met voedselproductie, milieu, recyclage en tweedehands producten, etc.
Anderzijds is er wel degelijk een besef van zoiets als ‘sociale duurzaamheid’, maar dat wordt
niet steeds zo benoemd, en/of het verband met DO wordt niet gelegd. Werken aan duurzame
vormen van relatie of gemeenschap onder allerlei vormen behoort in de praktijk wel tot de
centrale werkprincipes van het SW. Daarbij kan duurzaamheid ook als een aspect van welzijn
beschouwd worden. En dat is best compatibel met DO zoals we hierboven probeerden aan te
tonen.
In de interviews zien we dan ook allerlei elementen opduiken die verband houden met ons
kader, maar ze krijgen geen eenheid in een omvattende visie op een nieuw maatschappelijk
paradigma. Genoemd worden o.m. lange levensduur, ingaan tegen korte termijnoplossingen en
verzakelijking; erkenning, aandacht, betrokkenheid, vertrouwen, verbondenheid, solidariteit;
werken met de context van personen; werken aan sociale samenhang; een ‘holistische’
mensvisie.
•
Aansluiting op een actieparadigma dat binnen de traditie van het SW valt
Een tweede belangrijk gegeven is dat waar SW-organisaties op zoek zijn naar vernieuwing en
verbetering van hun werking, ze heel dikwijls verwijzen naar principes van empowerment,
groepswerking, gemeenschapsvorming en netwerking. Daarin zien we duidelijk een dubbele
reactie: op de individualiserende benaderingen die dominant zijn in het heersende liberale
maatschappelijke klimaat; en op de verkokering van maatschappelijke opgaven binnen een
beleid dat gedreven wordt vanuit een bureaucratisch management.
We treffen daarin ook een impliciete kritiek aan op het SW waar het te veel mee is gegaan in
psychologisering en individualisering. Bovendien wordt de feitelijke scheiding die er veelal is
tussen hulp- en dienstverlening enerzijds en vormen van gemeenschapsvorming en
samenlevingsopbouw anderzijds, als een handicap ervaren.
Omdat ons actieparadigma verder bouwt op kerninzichten uit de traditie van het SW is het
herkenbaar voor basiswerkers, en helpt het richting te geven aan hun zoektocht.
•
Grote aandacht voor het multi-level karakter
Vooral in de focusgroepen stelden we vast dat ervaren sociaal werkers groot belang hechten
aan het werken op verschillende niveaus. De noodzaak van het verbinden van verschillende
werkvormen, en het netwerken met verschillende organisaties wordt sterk beaamd. De
integratie-oefeningen die al gedaan werden in het kader van het lokaal sociaal beleid werken
daarbij voorbeeldig.
110
Een breder opgevat beleid voor duurzaamheid kan voor het SW aansluiting vinden op deze
trend naar meer transversaliteit. Daarbij vraagt men ook naar een nieuwe bestuursstijl van de
overheden waar men mee te doen heeft. Enerzijds vraagt men minder bureaucratische
regelgeving en een grotere autonomie voor de organisaties. Anderzijds verwacht men dat
overheden meestappen in die beweging naar transversaliteit en daarbij in de regisseursrol
stappen om als antwoord op maatschappelijke noden de juiste partners rond de tafel te krijgen.
Bij wijze van voorlopig besluit denken we te mogen stellen dat het kader dat we voor het SW
en DO uitgewerkt hebben, beantwoordt aan een nood die we in het werkveld concreet konden
vaststellen. Dat mikt daarbij hoog omdat de uitdagingen waar we als samenleving midden in
zitten enorm zijn, maar ook omdat we de maatschappelijke missie van het SW hoog in het
vaandel willen blijven dragen.
111
IV DO in de praktijk van het sociaal werk
De groeiende verwevenheid tussen sociale en ecologische vraagstukken wordt alsmaar
duidelijker. In dit project ligt daarom de vraag voor in hoeverre sociale organisaties met deze
gegevenheid al aan de slag zijn; of en in welke mate organisaties uit het SW DO als een
oriënterend kader hanteren. Om daarop een antwoord te krijgen voerden we een onderzoek uit
naar de plaats van DO in het werkveld van het SW.
In dit deel presenteren we dit onderzoek. Eerst beschrijven we onze aanpak (par. 1).
Vervolgens geven we een overzicht van de resultaten met een beperkte analyse daarvan (par. 2
en 3). Ten slotte beschrijven we bondig enkele voorbeelden van goede praktijk (par. 4).
1
Aanpak en werkwijze van het onderzoek
Gedurende het eerste projectjaar werden er een hele reeks interviews afgenomen bij SWorganisaties. Die werden tijden het tweede projectjaar verder verwerkt. Verder organiseerden
we in het voorjaar 2009 ook enkele focusgroepen.
1.1
Interviews
We geven eerst aan vanuit welke onderzoeksvragen we vertrokken en vervolgens welke
werkwijze we daarbij hanteerden.
1.1.1
Onderzoeksvragen
We wilden in eerste instantie te weten komen of het begrip DO gehanteerd wordt in sociale
organisaties en hoe dat begrip wordt ingevuld. Op volgende vragen zochten we antwoorden:
•
•
•
Wordt er over DO gesproken in de organisatie? Hoe wordt DO gedefinieerd en ingevuld?
Komt de term DO ook voor in de missie of visie van de organisatie? Welke afdeling of welk
onderdeel van de organisatie houdt zich er mee bezig? Of is er sprake van een integrale
aanpak?
Hoe wil de organisatie verder evolueren in een context van DO? Wat is daarvoor nodig?
Is er nood aan vorming voor de sociale sector over het thema DO? Heeft DO in het sociaal
werk (externe) stimulansen nodig? Welke kunnen deze zijn? Verwacht men stimulansen van
de overheid? Of van andere actoren?
Tevens wilden we te weten komen welke bijdrage de opleiding SW kan bieden aan de hand van
volgende vragen:
•
•
Over welke vaardigheden moeten toekomstige sociale werkers beschikken om het werk een
duurzaam karakter te geven?
Hoe kan de opleiding SW jonge mensen beter voorbereiden om duurzaam te werken?
Ten slotte wilden we via het onderzoek ook goede praktijkvoorbeelden op het spoor komen die
inspirerend kunnen zijn voor andere organisaties.
De vragenlijst waarmee we naar een dertigtal organisaties trokken is te vinden in Bijlage III.3.
1.1.2
Werkwijze
Er bestaan geen definities, voorwaarden of standaardcriteria waaraan organisaties moeten
beantwoorden om een duidelijk verband te leggen tussen hun werking en DO. Daarom wilden
we in eerste instantie een algemeen beeld krijgen van de gedachten over en de praktijken van
DO in het SW.
112
We vertrokken van een literatuuranalyse en stelden een vragenlijst op waarmee we naar sociaal
werkers overal in Vlaanderen trokken. We bezochten daarbij organisaties in de vijf Vlaamse
provincies.
Vooraf maakten we een overzicht van het werkveld om te proberen zo veel mogelijk verschillende werkvormen uit het SW te beluisteren. De lijst van sociaal werkers waarmee we graag een
gesprek wilden was lang. Want zowat elke organisatie heeft een andere context en legt eigen
accenten. Maar met de beperkte middelen waarover we beschikten was het niet mogelijk om dit
onderzoek op een grootschalige manier aan te pakken. Daarom moesten we selecteren, maar
wel op een dergelijke manier dat we toch een beeld kregen van DO in het SW in brede zin.
Suggesties voor te contacteren organisaties en interviewbezoeken werden ook aangereikt door
sociaal werkers en collega’s die al langer met het thema van SW en DO bezig zijn.
We deden 32 interviews in zoveel mogelijk verschillende organisaties en werkvormen: OCMW,
algemeen welzijnswerk, justitieel welzijnswerk, maatschappelijke dienstverlening, gezondheidszorg, zorg voor personen met een handicap, jeugdwerk, opbouwwerk, basiseducatie, sociaalcultureel werk, arbeid en tewerkstelling, sociale economie, activering en bemiddeling van
kansengroepen, dienstverlening, e.a.
Daarbij keken we naar een diversiteit van organisaties op basis van de doelgroep (kansarmen,
ouderen, jongeren, niet-Belgen, gehandicapten) of de werkvorm (algemeen welzijnswerk,
sociale economie, een duidelijke sociale-economische-ecologische aanpak, opvoeding,
opbouwwerk, vorming, vakbondswerk, basiseducatie) of een combinatie van beide.
Daarnaast bezochten we jonge organisaties als Ecolife, VODO, Mobiel 21, In Society, Green –
organisaties die zijn opgericht om DO te onderzoeken en te stimuleren. Bij hen gingen we op
zoek naar nieuwe ideeën en manieren van werken in het kader van DO.
Meestal hadden we een individueel gesprek met sociaal werkers, stafmedewerkers of
directieleden. Vier maal was het een groepsgesprek met een team van stafmedewerkers omdat
de werkers over dit thema liever als een team naar buiten kwamen, of de accenten uit elke
afdeling aan bod wilden brengen, of het belang van DO in de organisatie intern wilde
accentueren. Op deze manier konden wij ook beter ervaren hoe sterk DO leeft in de organisatie.
De gevoerde gesprekken werden achteraf uitgetikt en ter goedkeuring aan de geïnterviewden
voorgelegd.
Ten slotte lazen we ook de websites van niet-bezochte organisaties, die uitdrukkelijk werken
aan aspecten van DO, zoals de ecologische voetafdruk, herverdeling, samenwerking met het
Zuiden, e.d. Verder wilden we nog enkele organisaties opnemen die vooral informatie over DO
verstrekken aan de burger.
Tabel IV.1 geeft een chronologisch overzicht van de interviews. De groepsgesprekken zijn in
onderstaand overzicht aangeduid met (*).
In bijlage II.1 geven we een korte voorstelling van de organisaties.
Tijdens het tweede projectjaar werden de gegevens uit de interviews verwerkt tot fiches. Daarin
worden aspecten uit de praktijk van een SW-organisatie die met DO in verband gebracht
kunnen worden weergegeven. Een lijst met criteria die we opstelden (cf. par. 2.2.2) vormde
daarvoor de achtergrond.
Deze fiches vormen een aparte bijlage bij dit rapport. Zie daarvoor: Bijlage Organisatiefiches.
113
Tabel IV.1 Overzicht interviews
Datum
Organisatie
Contactpersoon
13/11
De Wroeter –dagcentrum vzw
Jan Raymaekers - Begeleider - Educatief
medewerker
13/11
De Wroeter –arbeidscentrum vzw
Huub Eussen - Begeleider-Educatief medewerker
26/11
ISIS vzw
Jan Van Passel - Beleidsmedewerker
28/11
Centrum voor duurzaam bouwen vzw
Jeroen Dries - Architect
Bethanië – orthopedagogische groep Limburg
Jo Voets - Directeur
10/1
Educar – opleiding en werkervaring vzw
Bob Dockx - Educatief medewerker
21/1
Ecolife – Ecocare vzw
Tina Baert - Stafmedewerker
2007
2008
4/1
22/1
VODO vzw
Leida Rijnhout - Stafmedewerker
4/2
(*)
Joke Bleyen + team pedagogen
8/2
De Punt – bedrijvencentrum
Marc Standaert - Directeur
8/2
Samenlevingsopbouw Gent vzw – project
Duurzaam huis
Anniek Vandecasteele - Opbouwwerkster
15/2
Bind-Kracht - Karel De Grote Hogeschool
Departement Sociaal-Agogisch Werk
Ward Goovaerts - Kristel Driessens
25/2
Leren ondernemen vzw
Moo Laforce - Directeur
25/2
In society
Erik De Smedt - Directeur
26/2
Mobiel21 vzw
Jan Christiaens - Educatief medewerker
26/2
Oikonde Leuven vzw
Eddy Van Tilt - Stafmedewerker
3/3
VOSEC - Vlaams Overleg Sociale Economie
Greet Castermans - Directeur
3/3
Koepel van Vlaamse Kringloopcentra vzw
Philip Lenders & Mark Willen - Stafmedewerkers
6/3
Vlaams netwerk van verenigingen waar
armen het woord nemen vzw
Hans De Greve - Educatief medewerker &
Toon De Rijck -Ervaringsdeskundige
21/3
Keerpunt – Training- en LoopbaanAdvies
Centrum
Karel Santermans - Directeur
23/4
SOCIUS – Steunpunt voor Sociaal-Cultureel
Volwassenenwerk vzw
Fred Dhont - Directeur
25/4
CAD Limburg
Marcel Van Hex - Directeur
25/4
Welzijnswerk algemeen
Hilde Wouters - Gepensioneerde uit de sector
Project Verbondenheid
Anouk Depuydt - Stafmedewerkster
22/5
(*)
Stafmedewerkers Mark Desmet, Frank Maleszka en
Griet Bouwen
26/5
GREEN vzw
Leen Van Gijsel - Stafmedewerker
27/5
(*)
Mieke Clymans, Ellen Dries en Anita Rimaux,
opbouwwerkers en 6 vrijwilligers van het project
Energie en Armoede
6/5
5/6
De Broeders Van Liefde
STEBO
Energie en Armoede (Opbouwwerk
provincie Antwerpen)
Arbeid & Milieu
Anton Gerits - Stafmedewerker
18/6
OCMW Genk
Guido Prinsen - Stafmedewerker
23/6
(*)
Stafmedewerkers Frank Van Vaerenberg, Hilde
Lievens, Wendy Ballard
OCMW MOL
17/9
Centrum voor basiseducatie Hasselt vzw
Roger Jacobs - Educatief medewerker
1/10
Werkcentrum voor Inclusief en
Emancipatorisch Vormingswerk (WIEV) vzw
Ronny Dierendonck - Educatief medewerker
114
1.2
Focusgroepen
De overgang tussen de twee fasen van het onderzoek werd gemaakt via feedback en suggesties
op een bijeenkomst van de reflectiegroep SOWEDO op 16-12-08163, en vervolgens op een
bijzondere vergadering met collega’s onderzoekers. Op basis daarvan hebben de
georganiseerde focusgroepen vorm gekregen.
1.2.1
Reflectiebijeenkomst over de methodologie van het onderzoek
Op 29-01-09 belegden we op het dept. SSH een interne bijeenkomst met drie collega’s
sociologen met onderzoekservaring. Zij hadden op voorhand het tussentijdse rapport
doorgenomen. Het doel van deze vergadering was:
−
−
feedback op de onderzoeksresultaten van het eerste projectjaar (1);
een aantal suggesties voor de methodologische aanpak voor de tweede fase (2).
4. Enige voorzichtigheid is geboden wat het gebruik van terminologie betreft bij de presentatie
van de resultaten. De betekenis van een reeks geselecteerde interviews ligt niet in het
nemen van een 'steekproef' en de eisen tot ‘representativiteit’ die daarmee verbonden zijn.
Het is belangrijker erop te wijzen dat de functie van de interviews was om zo breed mogelijk
zoveel mogelijk relevante informatie te verzamelen over het onderzoeksthema, en dat de
organisaties vanuit dat oogpunt gekozen werden.
5. Belangrijk is om eerst duidelijkheid te krijgen over de doelstelling van het eindrapport, en
over welke vragen we beantwoord willen zien. Het verband tussen het conceptuele
onderzoek en het praktijkgedeelte moet daarbij zichtbaar zijn. Daarom werd er gesuggereerd
om voor het verdere onderzoek een tekst te maken op basis van het conceptuele kader die
als oriëntatiepunt aan verder participerende organisaties kan bezorgd worden. Dat is daarbij
ook een instrument om praktijkvoorbeelden te toetsen aan het conceptuele kader.
Daarbij leek een verdere uitbreiding van het aantal interviews niet de beste manier om nog
echt veel relevante informatie te verzamelen. Gezien de beperkte onderzoekstijd dringt een
methodologische keuze zich op. Meer uitgediepte informatie zou daarom kunnen verzameld
worden via focusgroepen. Belangrijk is daarbij dat de georganiseerde groepen van elkaar
verschillen van elkaar, en dat de relatie tussen SW en DO telkens vanuit een andere, maar
wel gefocuste invalshoek bekeken wordt. Daarbij kunnen in de focusgroepen verschillen
tussen de deelnemers ingebouwd worden om net zo relevante onderscheidingen op het spoor
te komen.
Notitie over de methodiek van focusgroepen
“Een focusgroep is een gestructureerd gesprek tussen een kleine groep stakeholders (4-12
personen), begeleid door een ervaren gespreksleider. De methode is ontworpen om
informatie te verkrijgen over de voorkeuren en waarden van (uiteenlopende) mensen met
betrekking tot een bepaald onderwerp en om te kunnen verklaren waarom ze die meningen
hebben. (…) Een focusgroep kan dus gezien worden als een combinatie van een gericht
interview en een discussiegroep. (…)
[Focusgroepen zijn] nuttig wanneer de impliciete redenering achter de standpunten van de
deelnemers van belang is. Ook het proces, waarbij de deelnemers in de loop van de discussie
elkaars ideeën en opvattingen mee ontwikkelen en beïnvloeden (…), [is interessant] om te
peilen naar de aard en de intensiteit van de bezorgdheid en de waarden van de stakeholders
met betrekking tot de problematiek. [… Een focusgroep is ook belangrijk om] gedetailleerde
reacties en input te krijgen [… en om] informatie te verzamelen over de behoeften van
stakeholders over een bepaalde kwestie of concept.”164
163
Verslag in bijlage I.7.
164
Slocum Nikki, ‘Participatieve methoden. Een gids voor gebruikers’, een publicatie van het Vlaams
Instituut voor Wetenschappelijk en Technologisch Aspectenonderzoek, Vlaams Parlement, 1011 Brussel.
http://www.scribd.com/doc/2208221/Participatieve-Methoden-Focusgroep-viWTA-2006
115
1.2.2
Themaselectie en samenstelling
Volgende uitgangspunten werden gehanteerd bij het afbakenen van de focusgroepen:
•
•
•
•
•
•
Inhoudelijke moeten zij aansluiten op de basisstellingen uit het conceptueel onderzoek, zoals
gepresenteerd op de studiedag van 28-05-09.
We vertrekken vanuit een praktijk die zeer centraal is in de klassieke hulp- en
dienstverlening in het SW.
Die basispraktijk proberen we via een lijn over verschillende focusgroepen heen te verbinden
met het sociaal beleid en het beleid rond DO.
De samenstelling van de groepen moet ons toelaten om onze conceptuele uitgangspunten
ook te toetsen aan ervaringen van goede praktijk.
Het gesprek moet ook leiden tot aanbevelingen voor het SW en voor het beleid.
Omwille van de vergelijkbaarheid volgen we een gelijkaardige opbouw in de vraagstelling bij
de verschillende focusgroepen.
Die uitgangspunten vormden ook de leidraad bij de samenstelling van de groepen. Daarnaast
werd er ook op gelet dat er voldoende diversiteit was in elke groep: bijvoorbeeld een groot
versus een klein OCMW, een stedelijk of een plattelandsdienst, de diversiteit van de doelgroep
in de gemeente, de verspreiding over de 5 Vlaamse provincies, leeftijd en geslacht van de
werkers, e.d.
Op die basis werden de eerste drie focusgroepen georganiseerd:
•
De eerste focusgroep ging over consumptiesamenleving en duurzaamheid vanuit de
invalshoek van de schuldhulpverlening (schuldbemiddeling en budgetbegeleiding). Het
verbindingspunt tussen dit zeer actuele thema en voorbeelden van goede praktijk die
aansluiten bij ons conceptuele kader was het onderzoek naar ‘empowerende
schuldbemiddeling’ van Jan Brodala (2007, 2008).
Als deelnemers nodigden we dus maatschappelijk werkers uit de praktijk van de schuldhulpverlening uit, zowel uit OCMW’s als CAW’s. Daarbij zorgden we voor een mix van werkers uit
steden en uit buitengemeenten, waarbij we er voor zorgden dat er ook bij waren met
ervaring rond empowerend groepswerk.
De gespreksvragen waren:
−
−
−
−
•
Hoe ervaar je vanuit schuldbemiddeling het verband/de relatie met de
consumptiesamenleving?
Zien jullie de schuldenproblematiek als een duurzaamheidvraagstuk? En wat doen jullie
daarmee?
Welke werkwijzen/strategieën kunnen hier bijdragen aan duurzaamheid? Wat is de
praktijkervaring?
Worden er vanuit schuldhulpverlening beleidsmatig verbanden gelegd met duurzaamheid?
Hoe?
De tweede focusgroep behandelde de relatie tussen welzijnswerk en lokaal sociaal
beleid. Daarbij ging het er in vergelijking met de eerste focusgroep enerzijds om een
thematisch te verbreden naar welzijn, en anderzijds om aan te knopen bij de recente
evoluties rond een grotere integratie van het lokaal sociaal beleid. Daarbij lagen dan tevens
opvattingen over wat sociaal werkers als ‘sociale duurzaamheid’ zien in de focus.
Voor de samenstelling deden we opnieuw een beroep op sociaal werkers uit vooral OCMW’s
en CAW’s. Daarbij werd erop gelet dat de organisaties zo veel als mogelijk een verschillend
profiel hadden.
−
−
−
−
Kom je in je werk problemen tegen die je zelf als 'duurzaamheidproblemen' zou
omschrijven? Worden ze ook als duurzaamheidproblemen gepercipieerd?
Hoe worden dergelijke problemen aangepakt?
Zie je binnen het lokale sociale beleid aandacht voor duurzaamheidproblemen? Wat wordt
daar dan mee gedaan? Wat zou je willen dat er gedaan wordt?
Wat zou je willen dat er gedaan wordt?
116
•
De derde focusgroep ging over de relatie tussen lokaal sociaal beleid en beleid
duurzame ontwikkeling. Wanneer er op het vlak van het lokale sociaal beleid een
beweging van integratie plaats vindt, dan rijst de vraag of die integratie ook plaats vindt
vanuit het oogpunt van DO, dat toch een transversaal thema bij uitstek is. Maar de vraag is
evenzeer omgekeerd, namelijk of lokale besturen hun beleid over DO gaan verbinden met
hun sociaal beleid. Of blijft DO toch eerder in een apart hokje zitten? We wilden hierbij
vooral peilen naar goede beleidslijnen en aanbevelingen daarover.
Voor de samenstelling van de groep keken we daarom naar ervaren mensen op één van
beide terreinen, of eventueel beide. Daarbij vroegen we ook verantwoordelijken uit de sector
van de sociale economie.
−
−
−
−
Voorstelling van de deelnemers vanuit de vraag: ‘Wie ben je en wat is je relatie tot het
thema?’
In welke mate worden er op lokaal niveau bewuste stappen gezet om het lokale sociale
beleid te verbinden met het beleid DO?
Zijn er verder nog interessante ontwikkelingen en positieve voorbeelden?
Wat is wenselijk voor de toekomst? Mogelijke pistes voor opleiding, overheid en beleid?
Focusgroep sociaal werkers in milieu- en DO-organisaties
•
De vierde focusgroep over SW en DO in milieu- en DO-organisaties had in vergelijking
met de eerste drie een apart karakter. Hij vloeide voort uit een afspraak op de reflectiegroep
van 16-12-08. Heel wat afgestudeerden van sociale scholen werken in milieu- en DOorganisaties. In het bijzonder de Arteveldehogeschool in Gent telt een groot aantal onder
hen. De bedoeling was om hen te confronteren met de vraag naar de relatie tussen SW en
DO. Is daarbij het conceptuele werk dat wij deden voor hen herkenbaar? Heeft SW nog een
meerwaarde in hun sector? Wat zijn voor hen belangrijke competenties voor DO?
−
−
−
1.2.3
Beschouw je jezelf nog als echte sociaal werker als je werkt aan DO via acties,
campagnes, EDO,…?
Welke expertise dient verder ontwikkeld om als SW vorm te geven aan DO?
Is er nood aan een aparte denktank of werkgroep?
Het verloop van de focusgroepen
Focusgroepen 1-3
Het was geen sinecure om de focusgroepen samen te stellen, en daardoor ook een tijdrovende
bezigheid:
−
−
Voor mensen uit het werkveld was deelname aan een focusgesprek niet altijd een
evidentie. Daarvoor was soms overtuigingskracht nodig. De voorbereiding, de heen- en
terugreis en het gesprek vragen al snel een tijdsinvestering van een ganse dag.
Mensen op één moment op één plaats samenbrengen is bovendien echt puzzelwerk.
Omwille van de beperkingen in onze eigen tijdsinvestering konden we daardoor maar vier
focusgroepsgesprekken organiseren in plaats van de eerder vooropgezette zes.
De eerste drie gesprekken vonden plaats in Wereldcafé.coop in de Bondgenotenlaan in Leuven
(kort bij het station). Jef Peeters was gespreksleider en Hilde Bevers verzorgde de verslaggeving. De conversatie duurde telkens ca. 2 uren, met een korte onderbreking halfweg. Na
afloop werden de aanwezigen bedankt met een kleine attentie.
Elk gesprek vatte aan met een voorstelling van de deelnemers. Vervolgens werd door Jef
Peeters het opzet van het project SOWEDO en het belang van de focusgroepen daarin
toegelicht. Vervolgens werd er in een interactief gesprek gepeild naar de opvattingen van de
deelnemers betreffende het gespreksthema. De hierboven weergegeven vragen werden daarbij
als leidraad gehanteerd.
117
De gesprekken verliepen geanimeerd en aangenaam, en leverden veel informatie op. Zij werden
daarom geregistreerd op een geluidscassette (behalve voor de tweede focusgroep), integraal
uitgetikt door Hilde Bevers, en verder aangevuld door Jef Peeters. Die verslagen werden daarna
ter goedkeuring aan deelnemers bezorgd. Hun eventuele opmerkingen werden in de definitieve
verslagen verwerkt. De verslagen zijn integraal terug te vinden in bijlage III.4.1-3.
Achteraf maakten we in gezamenlijk overleg met de twee onderzoekers een samenvatting van
de belangrijkste bevindingen en aanbevelingen uit elk van de drie verslagen. De inhoud daarvan
wordt weergegeven in par. 3. 1-3.
Focusgroep 4
De vierde focusgroep kende een ander verloop. De groep kwam samen op basis van een
uitnodiging door Frank Monsecour aan oud-studenten van de Arteveldehogeschool in Gent, en
hij vond ook daar plaats.
Op de agenda stonden eerst:
−
−
−
een uiteenzetting door Jef Peeters van het conceptuele kader rond SW en DO;
een uiteenzetting over competenties voor DO door Frank Monsecour;
een reflectie en repliek op beiden door Dirk Bogaert.
Tussendoor was er al kans tot vraagstelling en gesprek. Maar het geheel werd afgesloten met
een gesprek met alle deelnemers, gemodereerd door Frank Monsecour.
Meerdere mensen namen verslag. Het uiteindelijke verslag (cf. bijlage III.4.4) had als basis een
verslag van Patrick Vleeschouwer, verder aangevuld door Magali Decloedt, Hilde Bevers, Jef
Peeters en Frank Monsecour.
De belangrijkste bevindingen vanuit deze focusgroep zijn weergegeven in par. 3.4.
118
2
Resultaten van de interviews
We beschrijven in dit gedeelte hoe sociale organisaties momenteel denken over de relatie
tussen SW en DO en hoe dat in de praktijk van hun werking tot uiting komt.
In par. 2.1 geven we weer wat sociale organisaties onder het begrip DO verstaan. Par. 2.2 gaat
dieper in op wat DO betekent voor de kernopdracht van een organisatie. We formuleren
daarvoor een aantal criteria. Wat hefbomen en stimulansen kunnen betekenen leest u in par.
2.3. In de sector leeft er een grote nood aan vorming rond DO (par. 2.4). Er werden ook heel
wat suggesties gedaan om de opleiding SW beter af te stemmen op DO (par. 2.5).
2.1
Wat verstaan sociale organisaties onder het begrip DO?
Zoals in het conceptuele deel van dit rapport is uiteengezet, stellen ook sociale organisaties dat
DO een zeer ruim begrip is . Bovendien wordt het begrip door hen meestal weinig op een
concrete manier gebruikt. DO wordt vooral verbonden met elementen uit de fysieke omgeving
zoals de opwarming van de aarde, de vervuiling van bodem, lucht en water, en de gevolgen
ervan voor mensen, planten en dieren.
Maar een expliciete relatie met de eigen organisatie en haar werking wordt zelden gelegd. Dat
bleek al bij het maken van de interviewafspraak of bij de introductie van de gesprekken. Deze
werden meestal aangevat met de opmerkingen dat over DO in de organisatie weinig wordt
gepraat en dat men er niet zoveel over kan vertellen. DO is in de dagelijkse werking voor
organisaties vaak ver van hun bed.
Het zijn vooral organisaties die activiteiten ontwikkelen die verband houden met
voedselproductie, milieu, (afval)recyclage en tweedehands producten enzovoort - voorbeelden
zijn de activiteitenboerderij De Wroeter en voor het onderhoud van wagens de vzw Educar -, die
DO hoog in het vaandel dragen. Dat geldt ook voor jongere organisaties, die uitdrukkelijk
opgericht zijn om rond ecologische thema’s te werken, zoals VODO, Globelink of Ecolife. Zij
hebben het begrip DO opgenomen in hun missie en visie. Ze kunnen goed uitleggen wat ze
daaronder verstaan.
Ook sociale organisaties met bouwen/of verbouwplannen, zoals CAD Limburg en het OCMW
van Mol, hanteren net in deze concrete context het begrip DO en doen daarvoor een beroep op
deskundige begeleiding. Er is dan bijvoorbeeld veel aandacht voor de recyclage van water (een
circuit voor consumptie en een circuit voor onderhoud), voor het gebruik van ecologische
bouwmaterialen of voor duurzaam energiegebruik zoals zonnepanelen enzovoort.
Bij de meeste andere organisaties komt DO, en meer bepaald de ecologische dimensie van DO,
enkel aan bod bij hun logistieke dienst, voor de aankoop en het gebruik van goederen
allerhande (bijvoorbeeld voeding, huishouden, verzorging), voor het sorteren of vermijden van
afval. Ook voor de verplaatsingen (van en naar het werk, in functie van het werk) wordt DO
nogal eens gehanteerd. Het kostenaspect is vaak een stimulans om het begrip DO in de mond
te nemen, de auto aan de kant te laten staan en te kiezen voor openbaar vervoer (langere
verplaatsingen) of zelfs de fiets (korte verplaatsingen).
De aandacht voor DO, die er momenteel ook is bij de overheid, maakt de organisaties wel
gevoeliger om er rekening mee te houden.
In het conceptueel gedeelte van dit rapport werd er al gewezen op de misleidende connotaties
die het woord ‘duurzaam’ kan oproepen (cf. III.2.2) wanneer het over DO gaat. In plaats van de
betekenis in DO van een ontwikkeling die ‘volgehouden kan worden’, wordt de term vaak
allereerst geassocieerd met ‘wat stabiliteit heeft’. Dat laatste heeft eerder betrekking op een ‘na
te streven toestand’, dan op een ‘volhoudbaar proces’.
119
Vooral bij sociale organisaties met een kernopdracht toegespitst op individuele hulpverlening
zien we een gebruik van het begrip ‘duurzaamheid’ dat aansluit bij die eerste betekenis. Werken
aan duurzame vormen van relatie – ook tussen hulpverlener en hulpvrager – of gemeenschap
behoort immers tot hun centrale werkprincipes, relatie. Daarbij kan duurzaamheid dan als een
aspect van welzijn beschouwd worden. Dat kan best compatibel zijn met DO, wanneer we ervan
uitgaan dat duurzame relaties en gemeenschapsvorming zowel een goede basis vormen voor
het aangaan van een fundamenteel maatschappelijk transitieproces, als een na te streven doel
binnen dat proces. In die zin kan er dan wel een relatie zijn tussen beide betekenissen van
duurzaamheid.
Wanneer we bekijken welke kenmerken van ‘duurzaamheid’ frequent genoemd worden, dan
heeft dat betrekking op o.a. de traagheid en dus de duur van betekenisprocessen, aspecten van
relatievorming en verbinding leggen in allerlei opzichten, tot en met betrokkenheid op een
bredere context. Opvallend is daarbij ook de kritische ondertoon die deze organisaties in hun
benadering van hulpvragen en hulpvragers verbinden met het begrip DO. Zoals blijkt uit een
aantal citaten hieronder, heeft hun kritische opstelling te maken met bijvoorbeeld de introductie
van criteria van werkefficiëntie, de atomisering van de samenleving en een context van
maatschappelijke dualisering en sociale segregatie.
•
Lange levensduur, ingaan tegen korte duuroplossingen en verzakelijking:
“Onder druk van resultaatsverbintenissen worden wij in het welzijnswerk geconfronteerd met
snelheid en efficiëntie. Uit de 100 vragen die op ons afkomen gaan we alleen de snelle
vragen nemen, die dadelijk technisch op te lossen zijn. De trage vragen, die eigenlijk het
leven van mensen beroeren, die met duurzaamheid en vastheid te maken hebben, die laten
we liggen en we gaan nog meer verzuring installeren in onze samenleving. We zijn de
vervreemding aan het installeren door alles snel en efficiënt aan te pakken”. (Eddy Van Tilt,
Oikonde)
•
Erkenning, aandacht voor en betrokkenheid met de mensen, vertrouwen:
“Vertrouwen is de essentie voor een duurzaam contact. Ik noem het ook ‘helende
hechtingen’. Een duurzame relatie moet uitgaan van aandacht en betrokkenheid. Dat heeft
allemaal tijd nodig.” (Eddy Van Tilt, Oikonde)
“Professionele nabijheid, lokaal werken, de dienstverlening zo kort mogelijk bij de mensen
brengen, inspelen op een aantal basisbehoeften van de buurt en de ‘nabije mensen’; contact
met de omgeving, de buurt, isolement doorbreken”. (Moo laforce, Leren ondernemen)
•
Verbondenheid, solidariteit en betrokkenheid, werken met de context van
personen:
Het project Bind-Kracht noemt mensen betrekken bij hun groeiproces duurzaam.
“Verbindend en versterkend werken. Verbinding is ook werken in een context. Je werkt met
familieleden en gezinnen. Je moet mensen in armoede die vaak erg gekwetst zijn en in een
isolement terecht komen, ook terug ankeren. Je moet opnieuw banden herstellen, zorgen dat
er een plek voor hen komt in de maatschappij zodat ze terug nieuwe mensen kunnen
ontmoeten, dat ze banden herstellen, zodat ze na verloop van tijd op weg kunnen zonder de
hulpverlener. We zijn niet voor kortdurende hulpverlening, die constant dweilt met de kraan
open. We gaan de mensen versterken en verbinden”. (Kristel Driessens, Bind-Kracht)
•
Werken aan sociale samenhang:
“Werken aan de sociale samenhang en gemeenschapsvorming is ook werken aan DO.
Bijvoorbeeld socioculturele of jeugdverenigingen, die allerhande dingen doen, waar iets
gebeurt, daar trekken mensen elkaar mee.” (Fred Dhont, Socius)
•
Een holistische mensvisie:
”Onze holistische mensvisie ziet elke mens medewerker als onlosmakelijk verbonden en in
interactie met zijn context: zijn thuismilieu, zijn plaats in de organisatie, zijn sociale
contacten, zijn verleden, zijn toekomstaspiraties. Deze context breidt zich uit naar de wereld
waarin wij leven en die als kwetsbare planeet onze zorg nodig heeft. Het is een zorg voor
kwaliteit en duurzaamheid. Elke mens heeft zowel beperkingen als groeimogelijkheden.
120
Doorheen de interactie met anderen kan men beide ontdekken en benoemen, de
mogelijkheden ontwikkelen en beperkingen aanvaarden. Groei en ontplooiing worden
mogelijk binnen een plaats die elke mens in dit leven krijgt toebedeeld: een plaats biedt
zowel begrenzingen als ruimte. Elke volwassen persoon (dus ook iemand met bijv. een
handicap) heeft het recht als volwaardige burger te participeren aan alle facetten van wat er
gebeurt in de samenleving. Rechten impliceert bijna altijd ook plichten en het mee (leren)
dragen van verantwoordelijkheid voor de gemeenschap. Wanneer wij alle deelnemers als
volwaardige burgers zien, betekent dit ook dat de relatie tussen begeleider en deelnemer
gebaseerd is op wederzijds respect, gelijkwaardigheid en dialoog.” (Jo Voets, Bethaniëorthopedagogische groep Limburg)
2.2
DO in de kernopdracht van de organisatie
De vorige paragraaf gaf een globaal beeld van de actuele aandacht voor DO in sociale
organisaties. We proberen nu een meer gedifferentieerd beeld op te hangen door de analyse
van ons onderzoeksmateriaal samen te vatten in een overzichtstabel.
Daarvoor baseren we ons op de normatieve beschrijving van DO in het conceptuele gedeelte
van dit rapport. In die beschrijving is er sprake van een sociale, een ecologische en een
economische dimensie, en ten slotte ook van een procespijler, door ons ingevuld als
participatie. We concretiseren deze vier aspecten van DO in een aantal criteria, waarop we
vervolgens de onderzochte organisaties gaan toetsen.
We formuleren die criteria eerst voor elke dimensie afzonderlijk. Vervolgens kijken we driemaal
naar de integratie van telkens twee dimensies. Ten slotte bekijken we de integratie van de drie
dimensies. Dat levert op die manier al zeven scores op. De aandacht voor participatie wordt dan
nog eens apart getoetst op basis van een set van vijf criteria.
2.2.1
Enkele voorafgaande bemerkingen
In het conceptuele gedeelte van dit rapport hebben we het normatieve kader van DO uitgebreid
besproken. Zonder dat te willen overdoen, lijkt het ons toch belangrijk om nog enkele
inhoudelijke aspecten op een rij te zetten. Het gaat daarbij om enkele aanwijzingen die
proberen duidelijk te maken welke keuzes we maakten om onderstaande criteria te ordenen.
Wanneer we van ‘dimensies’ spreken, dan gaat dat om dimensie van dezelfde werkelijkheid, wat
inhoudt dat in bepaalde elementen van die werkelijkheid die dimensies elkaar doordringen, en
dat die elementen dus moeilijk vanuit één enkele dimensie beschreven kunnen worden.
In het bijzonder plaatste ons dat voor de opgave om duidelijk te maken welke aspecten van de
cluster ‘welvaart-basisbehoeften-welzijn’ we zouden scoren onder welke dimensie. De hierna
volgende punten geven de lijn aan die we daarbij volgden:
•
De economische dimensie betreft de creatie van welvaart (prosperity) in functie van de
bevrediging van basisbehoeften (o.a. voeding, wonen, mobiliteit). Bekommernis om
basisbehoeften vanuit de invalshoek van productie en consumptie valt dan onder de
economische dimensie.
•
De bekommernis om basisbehoeften vanuit de invalshoek van sociale rechtvaardigheid of
herverdeling, valt onder de sociale dimensie.
•
Welzijn is een ruimer begrip dan welvaart en een bevrediging van basisbehoeften, en
behoort voor die ruimere aspecten tot de sociale dimensie. Een breed begrip van welzijn
heeft in de beperkte categorisering die we maken ook betrekking op cultuur en
gemeenschapsvorming.
Een tweede opmerking betreft de normatieve verhouding van de drie hoger genoemde
dimensies ten opzichte van elkaar. We volgen daarin de logica die we eerder beschreven in het
121
schema van de drie concentrische cirkels (cf. III.3.4.3). Dit wil zeggen: ecologische grenzen zijn
maatgevend voor sociale en economische mogelijkheden, en sociale normen zijn maatgevend
voor economische oriëntatie.
Ten slotte wilden we in functie van het brede beeld over DO in de praktijk van het SW dat we
beogen onze lijst van criteria beperkt houden. Het ligt dan wel in de bedoeling om die criteria
breed te interpreteren, met dien verstande dat de invulling moet stroken, d.i. compatibel is met
het normatieve kader van DO. Dat betekent bijvoorbeeld dat een visie op een rechtvaardiger
verdeling van goederen die blijvend afhankelijk is van steeds toenemende productie niet in
aanmerking komt als beantwoordend aan de sociale norm van DO.
2.2.2
Lijst van criteria
Hieronder maken we de drie dimensies – sociaal, ecologisch, economisch, en ook hun integratie
concreet door middel van een aantal criteria. Dat doen we verder ook voor het aspect
participatie. Deze opsomming en beschrijving van criteria is niet limitatief, maar bevat o.i. wel
de belangrijkste normatieve accenten van DO. Dat laat vervolgens toe na te gaan of een
organisatie aandacht heeft voor en werk maakt van DO op het vlak van de aangegeven criteria.
•
Sociale dimensie:
herverdeling van levensmogelijkheden in materiële zin (ook wereldwijd);
−
herverdeling van maatschappelijke macht;
−
ondersteunen van mensen in hun verzet tegen discriminatie en uitsluiting;
−
verbetering van het welzijn van mensen.
−
•
Ecologische dimensie:
reductie van de milieu-impact van productieen consumptiepatronen;
−
de fysieke omgeving, een schoon leefmilieu;
−
groen, natuurbehoud en bescherming van de open ruimte.
−
•
Economische dimensie:
creëren van welvaart in functie van (primaire) behoeftebevrediging;
−
rendabiliteit en economische leefbaarheid op de lange termijn;
−
efficiënte allocatie van goederen en diensten.
−
•
Integratie van de sociale en de ecologische dimensie:
gedragsverandering die rekening houdt met de ecologische voetafdruk, dus gericht op het
eerlijk aardeaandeel;
−
sociaal-ecologische ruimtelijke planning;
−
het leefmilieu van kansarme buurten;
−
gemeenschapsvorming rond een lokale agenda van duurzaamheid.
−
•
•
Integratie van de ecologische en de economische dimensie:
−
ecologisch verantwoorde productiepatronen;
−
ecologisch verantwoorde consumptiepatronen (behoeftebevrediging op ecologische
basis);
−
de economie wordt gezien als een deelsysteem van het ecosysteem aarde: ecologische
criteria zijn prioritair t.o.v. winst.
Integratie van de economische en de sociale dimensie:
eerlijke toegang tot voorwaarden voor levensonderhoud (o.a. arbeid);
−
kwaliteit van de arbeid;
−
sociale criteria mogen niet ondergeschikt zijn aan economische;
−
betaalbaarheid van bevrediging basisbehoeften;
−
behoeftebevrediging (welvaart) in functie van welzijn.
−
122
•
Integratie van de drie dimensies:
een opvatting over welzijn die binnen ecologische grenzen tegemoet komt aan
basisbehoeften;
−
betaalbare en toegankelijke ecologisch verantwoorde voeding, huisvesting,
gezondheidszorg en mobiliteit;
−
een levenswijze binnen ecologische grenzen die niet discrimineert of uitsluit.
−
Voor de procesparameter participatie gebruiken we cijfers van 1 tot 5, naargelang één of meer
van de vijf hieronder vermelde punten worden gerealiseerd. Een organisatie heeft aandacht
voor en maakt werk van:
−
−
−
−
−
2.2.3
informatieverstrekking (1);
samenwerking met en inspraak van de betrokkenen (2);
bottom-up aanpak, empowerment van betrokkenen (3);
politisering en politieke actie gericht op structurele verandering (4);
lobbywerk (5).
Wijze van toetsing
De aandacht voor de dimensies van DO of hun integratie werden getoetst aan activiteiten die
tot de kernopdracht van een organisatie behoren. We geven een score met behulp van kruisjes.
Het aantal kruisjes illustreert de intensiteit van de aandacht.
(x)
: Er wordt met minstens één criterium rekening gehouden, maar de aandacht voor DO
is nog eerder beperkt.
(xx) : Er wordt met meerdere criteria rekening gehouden, er is duidelijk aandacht voor DO.
(xxx): Dit aspect van DO zit duidelijk in de kernopdracht van de organisatie.
Voor het aspect ‘participatie’ gebruiken we bovenstaande cijferaanduidingen, waarbij meerdere
cijfers gegeven kunnen worden. De reden is dat het bij de eerste vier criteria om een groeiende
betrokkenheid en engagement van de betrokken doelgroep gaat, terwijl lobbywerk daarvan wat
apart staat.
Om de tabel in te vullen, baseren we ons vooral op de vraaggesprekken, want de missie en de
doelstelling van de organisaties is niet altijd en overal even sterk uitgewerkt of geactualiseerd.
We willen nog twee korte bemerkingen maken over het statuut van de scores. Ze houden geen
algemene beoordeling van en nog minder een waardeoordeel over de organisaties in. Ze geven
enkel aan in welke mate de organisaties rekening houden met een oriëntatie op DO, en dat voor
de periode waarin onze interviews plaats vonden (januari – september 2008). Ondertussen zijn
er mogelijk in de organisaties al nieuwe stappen gezet, want ons onderzoek en de interviews
inspireerden diverse gesprekspartners om er actie(f)ver werk van te maken. Vaak kregen we te
horen: “We zouden er eigenlijk meer mee bezig moeten zijn, maar concrete voorbeelden en tijd
ontbraken tot nu toe.”
Verder was deze toetsing ook bedoeld als een oefening in functie van het ontwikkelen van een
gedifferentieerd beeld van de oriëntatie op DO in de praktijk van het SW. Omdat de set criteria
geformuleerd werd op basis van een normatieve analyse van de betekenis van DO voor SW, kan
hij een opstap betekenen voor het ontwikkelen van een instrument (of het bijstellen van
bestaande instrumenten) waarmee SW-organisaties zichzelf kunnen beoordelen. Daarbij is
onze lijst met criteria zeker nog niet uitgewerkt naar helder aftoetsbare indicatoren. We hebben
deze lijst wel bezorgd aan VODO met het oog op feedback, maar tot nu toe is daar nog geen
antwoord op gekomen.
De resultaten worden hieronder weergegeven in de tabellen IV.2.1-2. We doen dat aan de hand
van de interviews, de groepsgesprekken en de informatie op websites van de organisaties.
123
Tabel IV.2 DO in de kernopdracht van de organisatie
xxx
xx
xxx
Participatie
3 dimensies
sociaal
Economisch-
Economisch
Ecologisch-
ecologisch
Sociaal-
dimensie
Economische
dimensie
Ecologische
dimensie
ORGANISATIE
Aandacht voor de integratie van volgende
bekommernissen Sociale
1. INTERVIEWS
Arbeid & Milieu
xx
xx
xxx
xx
4
Basiseducatie Hasselt
xx
x
Bethanië–orthopedagogische groep
Limburg
xx
x
3
xx
x
x
x
Bind-Kracht
xx
x
x
x
x
xx
xx
3
x
xx
xx
3+4
Broeders Van Liefde
xx
xx
x
xx
x
xx
xx
3
CAD Limburg
xx
x
x
x
x
xx
xx
2
x
Centrum voor duurzaam bouwen
xx
xx
x
x
xx
xx
xx
2
De Punt
xx
xx
xxx
xxx
xxx
xxx
xxx
3
De Wroeter –dagcentrum
xx
xxx
xxx
xxx
xxx
xxx
xxx
3
De Wroeter –arbeidscentrum
xx
xxx
xxx
xxx
xxx
xxx
xxx
3
Ecolife – Ecocare
xx
xx
xx
xx
xx
xx
xx
4
Educar – opleiding en werkervaring
xx
xxx
xxx
xxx
xxx
xx
xxx
3
Energie en Armoede
xx
xx
x
xx
x
xx
xx
3+4+5
GREEN
xx
xxx
xx
xx
xx
xx
xx
4
ISIS
xx
x
xx
xx
xx
xx
xx
3
In society
xx
xx
xxx
xx
xx
xx
xxx
4+5
Keerpunt– Training- en LoopbaanAdvies
xx
x
x
x
Koepel van Vlaamse Kringloopcentra
xx
xx
xxx
xxx
xxx
xxx
xxx
3
x
2
Leren ondernemen
xx
xx
xx
xxx
xxx
xxx
xxx
3+4
Mobiel21
xx
xx
x
xx
xx
xxx
xx
4
Oikonde Leuven
xx
xx
xx
xx
xx
xx
xx
3
OCMW Genk
xx
xx
x
x
x
xx
x
2+3
OCMW Mol
xx
xx
x
x
xx
xx
xx
2+3
Project Verbondenheid
xx
x
x
x
x
3+4
Samenlevingsopbw Gent-Duurzaam huis
xx
xx
xx
xx
xxx
3+4
x
xxx
SOCIUS – Steunpt soc-cult volw werk
xx
x
x
xxx
xx
xxx
xx
3
STEBO
xx
xx
xx
xx
xx
xxx
xxx
3+4
Verbondenheid (project)
xx
x
x
xx
xx
xx
xx
3
VODO
xx
xx
xx
xxx
xx
xxx
xxx
4+5
Vlaams netwerk van verenigingen waar
armen het woord nemen
xx
xx
x
xx
xx
xx
xx
3
VOSEC
xx
xx
xx
xx
xx
xx
xx
4+5
WIEV
xx
xx
x
xx
xx
xx
xx
3
124
2. BEZOCHTE WEBSITES
Bond Beter Leefmilieu Vlaanderen
xx
xx
Xx
xx
Xx
xx
xx
1+5
Dialoog
xx
xx
Xx
xx
Xx
xx
xx
1+4
Djapo
xX
xx
X
xx
X
x
x
2
Ecohuis Antwerpen
x
xx
X
x
X
x
x
1
EVA (Ethisch Vegetarisch Alternatief )
xx
xx
Xx
xx
Xx
xx
xx
1+4
Fair Trade Organisatie
xx
xx
Xxx
xx
Xx
xx
xx
1+5
FIAN (Foodfirst Information & Action
Network Belgium)
xx
xx
Xx
xx
Xx
xx
xx
4
Gents ecologisch centrum (GEC)
x
xx
X
x
X
x
x
1
Greenpeace
xx
xx
Xx
xxx
Xx
xx
xxx
4+5
Hefboom
xx
xx
Xxx
xx
xxx
xx
xx
4+5
x
x
X
xx
Xx
xx
x
2
KAV (Kristelijke Arbeidersvrowen)
Komosie
x
xx
Xx
xx
Xx
xx
xx
3
Max Havelaar België
xx
xxx
Xxx
xxx
xxx
xxx
xxx
4+5
MeMO (Mens- & Milieuvriendelijk
Ondernemen)
xx
xx
Xxx
xxx
xxx
xxx
xxx
4
NBV (Netwerk Bewust Verbruiken)
xx
xx
Xx
xx
Xx
xx
xx
1+4
Netwerk Vlaanderen
x
xx
Xx
xxx
xxx
xxx
xxx
4+5
OIVO (Onderzoeks- en Informatiecentr
van de Verbruikersorganisaties)
x
x
X
x
X
x
x
1
Oxfam-Wereldwinkels
xx
xx
Xxx
xxx
xxx
xxx
xxx
4+5
Samenlevingsopbouw Vlaanderen –
Antwerpen-stad, Antwerpen provincie,
Brussel, Gent, Oost-Vlaanderen, WestVlaanderen, RIMO Limburgen Riso
Vlaams-Brabant
xx
x
X
xx
X
xx
xx
3+4
Schone Kleren Campagne
xx
xxx
Xxx
xxx
xxx
xxx
xxx
4+5
Velt (Vereniging voor Ecologische Leef- en
Teeltwijze)
xx
xxx
Xx
xxx
xxx
xxx
xxx
4+5
Verbruikersateljee
xx
x
Xx
xx
Xx
xx
xx
1
VIBE
x
xx
X
x
X
x
x
1
Deze tabellen geven slechts een algemeen en nogal abstract beeld. Een meer uitgewerkte
beschrijving van wat het betekent dat SW-organisaties bezig zijn met DO, of met bepaalde
aspecten daarvan, is terug te vinden in de organisatiefiches (zie aparte bijlage). De aspecten die
daarin vermeld staan kunnen daarbij gezien worden als goede praktijkvoorbeelden, ook al zijn
die soms zeer partieel.
2.2.4
Bespreking van de resultaten
Hieronder geven we wat meer commentaar bij de bevindingen die we uit deze tabellen naar
voren koem. We maken daarbij opnieuw gebruik van de interviews, gesprekken en de
informatie op de websites van de organisaties.
Sociale dimensie
Omwille van hun sociale opdracht zouden we er kunnen van uitgaan dat sociale organisaties in
de kolom ‘sociale dimensie’ allemaal drie kruisjes scoren. Maar dat is geen evidentie, omdat het
bij de sociale dimensie van DO om meer dan één criterium gaat. Daarin staat sociale
rechtvaardigheid of de herverdeling van (materiële en sociale) levensmogelijkheden zeer
centraal, naast verbetering van het welzijn van mensen en het wegwerken van discriminatie en
125
uitsluiting. In deze complexe cluster varieert de klemtoon die een organisatie op een of
meerdere van deze aandachtspunten legt.
Daarbij is o.a. de mondiale kijk op de net genoemde aspecten niet altijd even sterk ontwikkeld.
•
Leren ondernemen bijvoorbeeld maakt daar wel duidelijk werk van. Zo worden
bijvoorbeeld in het naaiatelier van deze organisatie stoffen uit Mali verwerkt in het naaiwerk
voor het sociaal restaurant en was er een uitwisseling met Malinese vrouwen. Dit brengt de
relatie tussen Noord en Zuid en tussen de 3de en de 4de wereld spontaan ter sprake in de
werking met de doelgroep en in de externe contacten.
•
Ook een aantal opbouwwerkprojecten noemen de relatie met het zuiden als belangrijk,
maar gaan nog niet zo ver in de concrete werking.
•
Bij De Wroeter werden in het verleden regelmatig projectpartners van 11.11.11.
uitgenodigd en werd informatie uitgewisseld. Momenteel wil men daar deze mondiale draad
weer oppikken. Bij de meeste andere organisaties is de aankoop van Fair Trade producten
voor middag- en koffiepauzes meestal de grootste stap die gezet wordt, maar dat maakt dan
uiteraard niet echt deel uit van hun kernopdracht.
De meeste aandacht bij de bezochte organisaties gaat naar de doelgroep. Bij het algemeen
welzijnswerk wordt de verbinding met de andere dimensies van DO vaak (nog) niet gelegd.
Meestal borduurt men verder op het begrip ‘duurzaam’, als een kwaliteit van de relatie met
leden van de doelgroep, met hulpvragers enzovoort.
Tewerkstellingsinitiatieven en sociale organisaties die met groepen werken en daarbij methodes
van opbouwwerk hanteren, leggen makkelijker de relatie met de andere dimensies van DO.
Enerzijds omdat tewerkstelling een onderdeel is van de opdracht, en anderzijds omdat educatie
en participatie bij het groepsgebeuren centraal staan. In het educatieve deel van hun werking
komen dan ook vaak ecologische thema’s aan bod.
Ecologische dimensie
Voor een aantal organisaties is aandacht voor de ecologische dimensie van DO een bewuste
keuze. Er wordt over gesproken in de missie en de doelstelling van deze organisaties.
Voorbeelden zijn De Wroeter, Educar en het OCMW van Mol.
•
Biologisch boeren was voor De Wroeter van in het begin een doelbewuste werkwijze (zie
ook de integratie sociale en ecologische dimensie). Die lijn wordt nog steeds voortgezet. De
grond voor de groenteteelt wordt regelmatig gecontroleerd door Integra, een controle- en
certificeringorgaan. Ook de infrastructuur werd beetje bij beetje verder aangepast. Op het
dak staan zonnecollectoren, het regenwater wordt opgevangen en er wordt niet gestookt in
de serres. Als de groenten niet meer groeien met de warmte van de zon, legt men de
productie stil. Veel verwarmingskosten maken om in de winter tomaten en courgettes aan te
bieden, vindt men niet natuurlijk bij De Wroeter. Ook met de ecologische voetafdruk wordt
rekening gehouden. Verkoop aan huis en in de regio staan voorop.
•
Ook bij De Punt in Gentbrugge is om dezelfde reden lokaal werken een bewuste aanpak.
Boeren uit de omgeving worden ondersteund.
•
Educar heeft een grote expertise betreffende autodemontage. De ecologische dimensie staat
voorop. Bob Dockx formuleert het als volgt: “Het milieuaspect is voor Educar hoog van
essentieel belang. Er is de eigenlijke werking van de demontage van voertuigen en sortering
tot basisgrondstoffen. Daarnaast wordt ook bij elke nevenactiviteit het milieuaspect
overwogen en worden duidelijke signalen aan de medewerkers gegeven dat zorg voor het
milieu voor Educar een belangrijk aandachtspunt is.”
Toch hoeven het niet enkel organisaties met een historisch ‘groen’ gedachtegoed te zijn, die
voor de praktijk van hun werking voortdurend nadenken over ecologische maatstaven en die
vervolgens ook toepassen.
126
•
We troffen ook een publieke instelling die werk maakt van de ecologische dimensie: het
OCMW van Mol. Met een groep mensen die leeft van een leefloon, werd daar enkele jaren
geleden een project opgezet om compost te maken. Dat werkt nog steeds omdat enkele
mensen er ‘hun ding’ van maakten en erin geloofden. Mensen dragen zelf de
verantwoordelijkheid en ze gaan ervoor. Hetzelfde geldt voor een ander project van dat
OCMW: ‘papier ophalen’ (het versnipperd papier wordt hergebruikt).
Economische dimensie
Sociale organisaties, die handelsactiviteiten verrichten, doen dat zeer bewust om mensen uit
kansengroepen helemaal te integreren in het arbeidsproces en om hen waarden als
zelfvertrouwen en zelfrespect bij te brengen, het gevoel iets te kunnen betekenen in de
maatschappij. Welvaart wordt gezien in functie van behoeftebevrediging.
Het zijn vooral initiatieven in het domein van de sociale economie die daar werk van maken.
Voorbeelden zijn er genoeg. We noemen er hier slechts enkele: De Punt, De Wroeter,
Educar, Isis, Leren ondernemen, de kringloopcentra. De beschrijving van de economische
dimensie van deze organisaties komt ook aan bod bij de integratie met de andere dimensies en
bij de voorbeelden van goede praktijk.
Op de website van VOSEC, een overlegplatform voor ondernemingen, organisaties en
deskundigen uit de sociale economie in Vlaanderen en Brussel, zijn organisaties met een sterk
uitgebouwde economische dimensie terug te vinden.
Integratie sociale en ecologische dimensie
Een aantal organisaties slaagt er zeer goed in om de sociale en ecologische dimensie van DO op
elkaar af te stemmen en in de praktijk te integreren.
•
De Wroeter Arbeidscentrum en De Wroeter Dagcentrum bijvoorbeeld maakten van bij
de start de keuze voor biologische productie van voedsel, enerzijds omdat men producten
wou aanbieden die goed zijn voor de gezondheid, maar anderzijds ook omwille van ‘de
gasten’ (eerst mindervalide mensen die in gezinnen en leefgroepen waren ondergebracht,
later is deze groep verruimd met personen met een licht mentale handicap, ex-psychiatrische patiënten, sociaal kansarmen en langdurig werklozen). Bioteelt was 25 jaar geleden
pionierswerk, maar men wou bewust de machines en de sproeistoffen aan de kant zetten om
de gasten een zinvolle dagbesteding te bieden door hen handenarbeid op het veld (o.a.
onkruid wieden) te laten doen.
•
Op verschillende plaatsen zijn ook OCMW’s ervan overtuigd dat het loont om samen met de
mensen projecten op te zetten met een ecologische inslag. Bijvoorbeeld het compostwinning
project van het OCMW van Mol. “Mensen zijn blij dat ze niet een hele dag binnen zitten,
dat ze contact kunnen hebben met de natuur. Ze voelen zich tevens erg verantwoordelijk
voor het project en dragen er zorg voor. Ze vinden dat ze op die manier een zinvolle bijdrage
leveren aan de samenleving”. (Frank Van Vaerenberg, OCMW Mol).
•
Met dezelfde doelgroep werkt ook het project Armoede en Energie in Turnhout. Het
project wil enerzijds de armen aanzetten tot een andere houding tegenover milieuaspecten.
Anderzijds tracht men mensen te stimuleren om te bezuinigen en te sparen, want dat is goed
voor hun portemonnee. “Deze mensen liggen niet echt wakker van milieuthema’s” zegt
opbouwwerkster Mieke Clymans, “maar als ze merken dat ze er concreet baat bij hebben,
dan zijn ze wel geneigd daar rekening mee te houden. Een voorbeeld zijn de budgetmeters.
Als ze maandelijks kunnen volgen hoeveel ze verbruiken, kunnen vergelijken en erover
praten met anderen, dan is men sneller geneigd om erop te letten”.
In het voorbeeld van het OCMW van Mol zien we de aandacht voor de deugddoende ervaring
van ‘buiten’ of in de natuur te zijn vermeld. Naast de aandacht voor een schoon leefmilieu zien
we ook bij andere organisaties de aandacht voor de bredere betekenis van de natuur voor
menselijk welzijn, alsook voor betekenisgeving aanwezig.
127
•
Zo integreert de vormingsorganisatie WIEV op een bewuste manier de natuur in haar
vormingsprogramma’s voor mensen met een verstandelijke beperking. “Natuur in het
sociaal werk betekent heel concreet voor onze doelgroep dat mensen opnieuw leren
meeleven met de seizoenen en met wat er in de natuur gebeurt, ‘voeling onderhouden met
onze roots’. We dreigen in deze maatschappij immers losgeslagen te worden door alle
vernieuwingen die op ons af komen. Mensen terug ‘aarden’, stevigheid geven waardoor ze
een goed gevoel hebben. Zwakke mensen worden de eerste slachtoffers in deze snel
evoluerende maatschappij. Er vallen steeds meer mensen uit de boot en ik ben bang dat in
de toekomst alles nog sneller gaat draaien.” (Ronny Dierendonck, WIEV)
•
Ook het project Verbondenheid en Bethanië - Orthopedagogische Groep Limburg
gebruiken meer en meer het concept natuur om psycho-sociale problemen bij en delinquent
gedrag van jongeren aan te pakken.
Integratie ecologische en economische dimensie
Het vaak in de politiek en sociaaleconomische middens beleden ‘evenwicht tussen economie en
ecologie’, wordt door sommige organisaties daadwerkelijk in de praktijk omgezet. De twee
dimensies worden maximaal in elkaar geschoven.
•
Bij Educar bijvoorbeeld worden jaarlijks ongeveer 400 wagens professioneel en volgens een
vast productieschema uit elkaar gehaald en terug herleid tot basisgrondstoffen. Daarnaast
wordt ook bij elke nevenactiviteit het milieuaspect overwogen en worden duidelijke signalen
aan alle medewerkers gegeven dat zorg voor het milieu voor Educar een belangrijk
aandachtspunt is.
Integratie economische en sociale dimensie
De integratie van de economische en sociale dimensie van DO krijgt voor een belangrijk deel
vorm en gestalte in het begrip ‘zinvolle arbeid’. Een aantal organisaties zetten dit facet van hun
werking sterk in de verf. Zinvolle arbeid betekent dat je iemand een taak bezorgt die op
zijn/haar maat is gesneden, die hij/zij aankan, die hij/zij samen met anderen verricht, die
hem/of haar toelaat een inkomen te verwerven, die eigenwaarde van de betrokken mensen
opkrikt.
•
Centraal in de visie op zinvolle arbeid bij de economische activiteit van De Wroeter
Arbeidscentrum bijvoorbeeld is een dergelijke de integratie van de sociale dimensie met de
economische dimensie van DO. Op de website formuleren ze het als volgt: “Je telt in deze
samenleving niet mee als je geen baan hebt. Zinvolle arbeid betekent dat je iemand een
taak bezorgt die op zijn maat is gesneden, die hij aankan. Zijn zelfwaarde gaat daar een heel
stuk mee omhoog. De Wroeter streeft ernaar in tegenstelling tot de klassieke vormen van
beschutte arbeid, de deelnemers zoveel mogelijk te betrekken in het overleg en de planning
van het takenpakket. De wekelijkse deelnemersvergadering is hiervoor het geschikte
overlegorgaan. Van de deelnemers wordt verwacht, ieder volgens eigen mogelijkheden, dat
zij hun capaciteiten ten volle benutten en hun verantwoordelijkheden, hoe groot ook, op zich
nemen. De Wroeter is meer dan werken alleen. Een zinvolle vrijetijdsbesteding is ook zeer
belangrijk. Samen op weekend gaan, een uitstap maken, naar het zonnige zuiden trekken,
een kerst- en oogstfeest, en zo verder… dragen bij tot een goede sfeer en kameraadschap.
Sociale contacten zijn een verrijking voor mensen”.
In dezelfde geest wordt ook gewerkt in De Punt, De Wroeter, Educar, Isis en Leren
ondernemen en vele andere vormen van begeleide arbeid.
Integratie sociale, ecologische en economische dimensie
De organisaties die de sociale, ecologische en economische dimensies weten te integreren,
beschouwen we als voorbeelden van goede praktijk (cf. par. 4).
128
Participatie
De tabellen tonen dat organisaties, die veel aandacht schenken aan de integratie van de drie
dimensies van DO (sociaal, ecologisch, economisch) ook veel energie steken in een bottom-up
aanpak en de participatie van de doelgroep. Deelnemers worden zoveel mogelijk betrokken in
het overleg en de planning van het werk. Die correlatie tussen de vier elementen van de
normatieve beschrijving van DO springt in het oog. Ze is een van de meest markante en
mogelijk ook richtinggevende vaststellingen van ons onderzoek over de praktijk van SW en DO.
•
Bij bijvoorbeeld De Punt, net zoals in andere organisaties met een sociale en economische
inslag, is de wekelijkse deelnemersvergadering een heel geschikt overlegmoment. Van de
deelnemers wordt verwacht dat ze, ieder volgens eigen mogelijkheden, hun capaciteiten ten
volle benutten en hun verantwoordelijkheden, hoe groot ook, op zich nemen. Voor deze
organisatie is dat, in tegenstelling tot de klassieke vormen van beschutte arbeid, een
bewuste keuze.
•
Ook Oikonde en de OCMW’s van Genk en Mol stellen dat deze werkwijze op termijn meer
vruchten afwerpt bij de begeleiding van mensen. Samen iets doen met de mensen levert
vaak meer resultaten op.
•
Vormingsorganisaties zoals Ecolife, VODO, Green en Mobiel 21 zagen het levenslicht in de
jaren ’90 en zijn opgericht om te werken aan het thema DO. Zij gaan zeer bewust om met de
integratie van de sociale, de ecologische en de economische dimensie. Participatie heeft voor
hen het karakter van politisering en politieke actie gericht op structurele verandering.
2.3
Hefbomen en stimulansen
Wat kunnen voor organisaties en instellingen in het SW nuttige hefbomen en stimulansen zijn
om DO in hun missie, visie en werking een grotere plaats te geven? De antwoorden op deze
vragen in ons onderzoek waren soms algemeen, soms concreet.
Vorming over DO voor de leiding en de medewerkers van de organisaties en DO als thema in de
opleiding van sociaal werkers in spe kunnen alvast een belangrijke bijdrage leveren. Deze twee
punten komen verder aan bod in respectievelijk par. 2.4 en par. 2.5.
De grootste stimulansen zijn goede praktijkvoorbeelden. Daar zijn de meeste organisaties het
volmondig mee eens. Hefbomen om daarmee iets te doen kunnen zodoende zijn: het netwerken
van organisaties om ervaringen betreffende DO uit te wisselen en van elkaar te leren; het
scheppen van open en toegankelijke kanalen om te informeren en te communiceren over
praktijkvoorbeelden.
Een aantal ‘good practices’ wordt beschreven in par. 4. Op vele plaatsen hoorden we intussen
gelijkaardige reacties.
•
“Mensen zoveel mogelijk laten zien dat het anders kan. En anders hoeft niet noodzakelijk
‘minder’ te zijn, het is belangrijk dat de voordelen van DO benoemd en benut worden.” (Marc
Standaert, De Punt)
•
“Mensen moeten met hun neus op het positieve gedrukt worden, bijvoorbeeld in de
binnenstad zijn de auto’s geweerd. Eerst waren er heel veel reacties, maar nu vindt men dat
een goede zaak.” (Anniek Vandecasteele, Riso Gent)
Voorts worden ook concrete hefbomen genoemd, die het beleid van een organisatie beter
kunnen afstemmen op duurzame ontwikkeling. De integratie van de diverse dimensies van DO
schept daarbij duidelijk extra mogelijkheden.
•
“Het duurzaam bestaan van de organisatie verder uitbouwen en de persoonlijke gedrevenheid van medewerkers stimuleren. Hen laten nadenken over wat ze in de organisatie willen
waarmaken. Het is als ‘VUUR werkt’. In onze organisatie krijgen medewerkers regelmatig de
kans om stil te staan bij wat ze willen realiseren. Daar wordt rekening mee gehouden en zo
129
blijf je gefocust op de dingen die je samen belangrijk vindt. Je krijgt ondersteuning om er
werk van te maken. Bijvoorbeeld Marjan was zeer gedreven in het project klimaatwijken en
op de studiedag KiloWATT werd ze gezien als expert.” (Stebo, Genk)
•
“Arbeid is een belangrijk middel tot integratie. Dat middel van de tewerkstelling kan
verbonden worden aan een andere kerndoelstelling: hergebruik. Daarbij letten we op de
sociale begeleiding van de medewerkers met persoonlijke ontwikkelingsplannen. Ook de
milieuwinst op het vlak van bijvoorbeeld energiegebruik, isolatie van de gebouwen en het
zuinig gebruik van ons wagenpark is een permanent aandachtspunt. Zo verbinden we
diverse aspecten van DO.” (Vlaamse Kringloopwinkels)
Over de vraag of stimulansen ook van de overheid moeten komen, liepen de meningen uiteen.
Sommige organisaties zeggen dat de overheid meer over de brug zou moeten komen, zonder
dit echter te concretiseren. Veel andere organisaties stellen dan weer dat die behoefte er niet
meteen is. Wel zouden kleine stimulansen handig zijn. Een voorbeeld zijn Vlaamse toelagen
voor duurzame mobiliteitsmaatregelen van een organisatie of een initiatief als Mobidesk als
provinciale stimulans. De overheid moet vooral het kader scheppen en zou aan organisaties
kunnen vragen om in hun meerjarenplanning op te nemen op welke manier ze op het gebied
van DO aan de slag willen gaan en welke resultaten (jaarlijks) beoogd worden. Zo geraakt de
aandacht voor DO stilaan ingebouwd in de praktijk van de organisatie.
2.4
Nood aan vorming
Uit de interviews is duidelijk gebleken dat er op het gebied van DO een grote nood aan vorming
is bij alle geledingen van het SW. Dat gaat dan van een algemene vorming over het concept
DO, met vooral ook de vraag naar goede praktijkvoorbeelden, tot een meer technisch vorming.
Directies van sociale organisaties willen ook dat medewerkers zich meer bewust zijn van het
prijskaartje van de mobiliteitskosten die in het teken van het werk staan. Zowel organisaties als
directies en medewerkers willen onderling goede ervaringen uitwisselen.
Hieronder zetten we enkele vragen naar vorming op een rij.
Algemene vorming DO
Heel wat organisaties geven aan dat het begrip DO heel vaag en zeer complex is en dat men
niet meteen aanknopingspunten ziet om er in de praktijk mee aan de slag te gaan. Men zou het
zeer nuttig vinden om te weten wat juist bedoeld wordt met DO, zodat men beter kan nadenken
over hoe er in de praktijk mee kan omgegaan worden, en om het beleid van de organisatie daar
beter op af te stemmen.
Vraag naar goede praktijkvoorbeelden
Om medewerkers goed te kunnen motiveren, is het belangrijk dat ze goede praktijkvoorbeelden
zien, die inspirerend zijn om mee aan de slag te gaan. Dat zeggen in het SW haast alle
verantwoordelijken en sociaal werkers.
•
•
“Beter goede praktijkvoorbeelden in plaats van veel uitleg.”
“Vorming over het concept DO is zeker belangrijk, maar het moet in de praktijk ook
doorleefd zijn.” (Hilde Wouters)
Vorming in een netwerk
Ook voor het werken met personeelsleden is een bottom-up aanpak heel belangrijk.
Organisaties willen liefst geen ‘top-down’ vorming. Liever wil men met andere organisaties
ervaringen uitwisselen of een vorming die heel praktijkgericht is. “Zoals de vorming die Ecolife
opzet”, zegt iemand.
Technische vorming
Om het personeel in de organisatie duurzamer te leren omgaan met materialen, is er een vraag
naar technische vorming. Sociale werkers zijn niet dagelijks bezig met allerlei apparaten en
130
machines. En dan gaat er wel eens wat mis. Bijvoorbeeld recto verso kopiëren, apparaten leren
bedienen, onderhoudsproducten kennen enzovoort.
Vorming rond kostenbewustzijn
Verder is het ook belangrijk om de werkers meer kostenbewustzijn bij te brengen. Dat
bewustzijn integreert sociale, ecologische en economische aspecten van DO. Bijvoorbeeld voor
het afleggen van huisbezoeken kunnen veel kilometers bespaard worden als het werk beter
georganiseerd en gepland wordt. “Mensen zijn daar vaak slordig in en als de afstanden niet te
groot zijn, zouden men ook beter de fiets nemen, maar daar hebben we nog geen
beleidsuitspraken over gedaan.”
•
Het is belangrijk om alle medewerkers bij een dergelijke vorming te betrekken. Wat
sommige organisaties nu al toepassen, kan een tip zijn voor andere. “De organisatie zou op
een gemeenschappelijke denkdag eens onder het vergrootglas kunnen worden gelegd op
vlak van de ecologische dimensie van DO. Een denkdag met zijn allen over alle dingen in
onze organisatie waarmee we onze planeet vooruit helpen, bijvoorbeeld de kilometers, het
papierverbruik, spaarlampen enzovoort goed kennen.
•
Met kostenbewustzijn als inzet kan rond het thema DO zeer creatief gewerkt worden.
Bijvoorbeeld mensen een verschillende rol geven en een gesprek op gang brengen. Of
doelgroepen laten spreken: vluchtelingen – milieu – machtsverhoudingen – dieperliggende
oorzaken – bruggen leggen.
•
Op korte termijn acties ondernemen die op langere termijn effect hebben, maar niet te
belastend zijn voor de mensen zelf.
2.5
Verwachtingen t.a.v. de opleiding SW
In een evolutie van sociale organisaties die hun aanpak en beleid meer willen afstemmen op
DO, kan ook de opleiding van sociaal werkers een bijdrage leveren. We hebben aan de
organisaties gevraagd over welke vaardigheden toekomstige sociaal werkers moeten beschikken
om DO te stimuleren, als ze eenmaal bij hen aan de slag zouden gaan. Of ook, hoe kan de
opleiding sociaal werk jonge mensen beter voorbereiden om DO op het terrein vorm te geven?
2.5.1
DO-klemtonen voor de opleiding
We geven hieronder de verschillende accenten, die in de antwoorden aan bod zijn gekomen en
die verband houden met het onderwerp van dit rapport.
Kennis
•
Inzicht in de hele problematiek van DO en het milieu bijbrengen. De gevoeligheid bij
studenten is er al. (Kristel Driessens, Bind-kracht)
•
Studenten goed opleiden over het thema DO en ervoor zorgen dat ze het brede kader leren
zien, ruimer leren denken. (Erik De Smedt, In Society)
•
“Het is belangrijk dat mensen zicht hebben op de wereld en hoe die in elkaar steekt. Ze
moeten voor diepgang gaan, alles is veel te oppervlakkig.” (Erik De Smedt, In Society)
•
DO heeft nood aan een kijk op een gewenste toekomst, de richting waarin je wilt evolueren
als organisatie, maar ook met je cliënten. (STEBO Genk).
•
De kennis kunnen kaderen en kunnen functioneren in een organisatie/bedrijf dat duurzaam
werkt. (Marc Standaert, De Punt Gentbrugge)
•
Goede voorbeelden een plaats geven in de school, bijvoorbeeld tewerkstelling met aandacht
voor ‘green jobs’, aandacht voor energiesnoeiers, de inzet van laaggeschoolden, de link met
het sociale en het economische in projecten waar de 3 P’s samenkomen (Anton Gerets,
Arbeid en Milieu).
131
Inzicht
•
“De basishouding in vraag durven stellen en kunnen reflecteren rond de aangereikte
thema’s. Niet alles bekijken vanuit de persoon, maar vanuit de context waarin mensen
zitten, maatschappelijke tendensen leren zien, ruimer dan het ecologische.” (OCMW Mol)
•
Maatschappelijke meerwaarden versterken.
Vaardigheden
•
“Empathie, de zorg om de mensen. Sociaal assistenten zijn vandaag de dag vooral experts in
het diagnosticeren en oplossen van problemen. Om mensen uit kansengroepen echt te
bereiken is empathie heel belangrijk. Niet alleen weten waar de ‘sukkelaars’ wonen, maar er
ook mee kunnen omgaan. De houding is voor mij het belangrijkste. Niet de kennis, dat leren
ze wel.” (Marcel Vanhex, CAD Limburg).
•
De basishouding in vraag durven stellen en kunnen reflecteren rond de aangereikte thema’s.
(OCMW Mol)
•
“Mensen in hun kracht zetten, inzicht geven over ruimer kader.” (Anouk Depuydt, project
Verbondenheid)
•
“Niet alles bekijken vanuit de persoon, maar vanuit de context waarin mensen zitten.” (Erik
De Smedt, In Society)
•
Kunnen kijken met een ecologische bril.
Kritische kijk op de samenleving
•
Duurzaam = zorgen dat mensen die normaal niet betrokken zijn bij beleidsvoering, daar ook
een plaats krijgen. De stad er regelmatig attent op maken (“aan hun rokken trekken”) dat er
ook groepen zijn die moeilijker bij het beleid te betrekken zijn. (Anniek Vandecasteele,
Samenlevingsopbouw Gent)
•
“Studenten veel kritischer opleiden, sociaal (cultureel) werk plaatsen in een mondiale
context, dit gebeurt momenteel veel te weinig. Sociaal werkers zijn te veel uitvoeders, te
weinig kritisch. Ze moeten bijvoorbeeld een kritische reflectie durven maken over de stageinstelling. Daarvoor moeten ze handvatten aangereikt krijgen.” (Moo Laforce, Leren
ondernemen).
•
“Durven gaan voor diepgang, alles is veel te oppervlakkig. Dingen durven benoemen en
naar de oorzaak gaan. Mensen denken te veel vanuit de ik-positie. Dat kan omgebogen
worden door de opleiding… Oorzaken kunnen duiden van armoede en rijkdom. Moeilijke
vragen niet uit de weg gaan” (Eddy Van Tilt, Oikonde).
•
“De oorzaken van armoede en rijkdom leren zien, moeilijke vragen niet uit de weg gaan.
Anders riskeer je dat bijv. de sociale economie nog voor 100 jaar bezig is met remediëren en
reïntegreren; dan gaan we noot een betere wereld hebben. Hetzelfde met NGO’s: als zij
blijven ondersteuning bieden aan het zuiden zonder te werken aan structurele oorzaken van
de armoede (grondstofprijzen, e.d.), dan blijft dat een eeuwigdurend verhaal. Dit moet je
meegeven aan studenten.” (Erik De Smedt, In Society)
•
De zinvolle toegevoegde waarde nagaan van werken aan DO, bijvoorbeeld de ecologische
kost van een kringloopcentrum durven nagaan.
Educatief werken met de doelgroep
•
Sociaal werkers moeten gedragsverandering kunnen begeleiden, niet alleen zorgen dat
cliënten de energiefactuur kunnen betalen, maar vooral trachten te voorkomen dat er teveel
132
verbruikt wordt, door bijv. een vorming aan te bieden. Welke sterkten en interesses van
mensen kunnen we tot motor van gedragsverandering maken? (STEBO Genk).
•
Individuele werkers worden ook meer vormingswerkers of begeleiders om mensen voor
dingen te motiveren. Sociaal werkers moeten mensen benaderen met enthousiasme en er
zelf ook in blijven geloven. Enthousiasme, motivatie en de focus op sterktes is essentieel
vinden wij voor het succesvol begeleiden van mensen naar een betere toekomst. Studenten
moeten ook aandacht hebben voor coaching en begeleiding. (Energie en armoede)
Houding
•
Communicatief zijn naar de doelgroep, naar collega’s, naar het beleid.
•
“Het is essentieel dat sociaal werkers een duidelijke visie kunnen weergeven over de
basiswaarden die belangrijk zijn in het leven van de mens. Jonge mensen moeten die
meekrijgen in hun opleiding en gemotiveerd worden om die op een leuke manier door te
geven aan andere mensen.” (Ronny Dierendonck, WIEV).
2.5.2
DO in de SW-opleiding
Guido Prinsen van het OCMW van Genk vat samen wat een sociaal werker in spe allemaal zou
moeten leren op de school: “Op de hoogte zijn van alle ontwikkelingen, een voortrekkersrol
spelen, veel engagement tonen, ‘ervoor gaan’, enthousiasme uitstralen, zich documenteren,
organisatorisch sterk zijn, kunnen netwerken, aftasten wat kan en niet kan, kunnen analyseren,
kunnen onderhandelen, contact met de basis niet verliezen, op verschillende niveaus kunnen
denken.”
De kwaliteiten die Prinsen en zijn collega’s opsommen, maken van sociaal werkers haast witte
raven als het aankomt op SW en DO. De suggesties komen uit een gesprek over dat thema en
zeggen niets over de huidige opleiding SW an sich. Toch waren er op dat laatste vlak ook een
aantal kritische vingerwijzingen en voorstellen.
•
Laatstejaars SW met ondernemers en bedrijfsleiders in contact brengen, niet zozeer voor het
economische luik, maar wel om hen te laten nadenken over flexibiliteit van de arbeid, de
complexiteit van de arbeid, competentiemanagement, de kwaliteit van de arbeid, de relatie
buurt en onderneming enzovoort. (Greet Castermans, VOSEC)
•
“Het lijkt wel of we denken dat de sociale wetenschappen kunnen uitgebouwd worden naar
het model van de positieve wetenschappen en dat is absoluut niet waar. De sociale scholen
hebben dit mee in de hand gewerkt door de aandacht te vestigen op het belang van
methodieken en technieken. Zij zijn mee de exclusieve weg van het rationele gaan
bewandelen. Het managementdenken is te veel doorgeslagen in sociale scholen. Vanaf de
jaren 80-90 heeft men in het welzijnswerk vaak economisten aangenomen voor een
directeursfunctie. Zij passen hun rationele modellen hanteren in het welzijnswerk toe. (Eddy
Van Tilt, Oikonde).
•
“We werken mee aan de vervreemding die we willen bestrijden, sociaal werkers worden
gereduceerd tot computerspecialisten, die goede verslagen en goede projectplannen kunnen
maken. Ze verstoppen zich om niet met de mensen te moeten werken.” (Eddy Van Tilt,
Oikonde, e.a.)
De sociale organisaties laten in het midden hoe hun suggesties in de SW-opleiding kunnen
aangewend worden. Sommige organisaties denken dat DO genoeg inhoud heeft en genoeg stof
oplevert voor een nieuw en apart vak in het opleidingsprogramma. Andere organisaties zien
meer mogelijkheden in een vakoverstijgend model, ofwel in een DO-luik per vak.
Een idee kan ook zijn dat vertegenwoordigers van sociale organisaties met een stevige expertise
op het gebied van DO, en die van daaruit voorbeelden van goede praktijk kunnen voorleggen,
door de opleidingsinstelling(en) worden uitgenodigd voor een overleggroep, die de integratie
van DO in de SW-opleiding concretiseert.
133
3
Resultaten van de focusgroepen
De uitgetikte verslagen van de focusgroepen zijn opgenomen als bijlage III.4. Hieronder wordt
een samenvatting gegeven van de belangrijkste bevindingen die we uit de vier gehouden
focusgroepen konden opmaken. Daarbij ligt de voornaamste klemtoon op de aanbevelingen die
we uit de gesprekken konden halen. Die aanbevelingen werden dan verder mee verwerkt in de
aanbevelingen die we op het einde van dit rapport formuleren in deel V.
3.1
Consumptiesamenleving en duurzaamheid vanuit de invalshoek van
de schuldhulpverlening
Het vraagstuk van schulden is een belangrijk duurzaamheidvraagstuk waar het SW mee te
maken krijgt, o.a. via de praktijk van schuldbemiddeling en budgetbegeleiding. In deze
focusgroep namen we dat als uitgangspunt om uit te diepen in welke mate DO in de praktijk
van het SW gethematiseerd en eventueel nagestreefd wordt. We nodigden daartoe vooral
sociaal werkers uit die concreet met de schuldenproblematiek aan de slag zijn.
Algemene probleemstelling
Sociaal werkers wijzen op een verband tussen de schuldenproblematiek en de consumptiesamenleving, maar er is wel nuancering nodig. Bij de voorbeelden die gegeven worden kunnen
duidelijk twee groepen onderscheiden worden. We kunnen dat thematiseren met een
begrippenpaar dat door Jan Brodala werd aangegeven op de 6de bijeenkomst van het lerend
netwerk.
Er is een verschil tussen ‘overlevingschulden’ en ‘overbestedingschulden’:
•
•
Overlevingschulden zijn schulden die ontstaan omdat mensen te weinig loon hebben om te
kunnen overleven. Woningen uit sociale huisvesting zijn bijv. de laatste jaren comfortabeler
en groter geworden, en de prijs is ook gestegen. Om deze schulden te voorkomen zijn
voornamelijk beleidsmaatregelen nodig, bijv. hoger basisinkomen of lagere huurprijzen.
Overbestedingschulden zijn schulden die ontstaan door bepaalde zaken aan te kopen die
men niet strikt nodig heeft. Preventieve maatregelen gaan voornamelijk naar het werken aan
kritisch besef. Hier is er een rechtstreeks verband met de consumptiesamenleving.
Het onderscheid is niet absoluut, omdat het afhangt van het antwoord op de vraag: “Wat heb je
nodig om menswaardig te leven?”. Bovendien verschilt het antwoord daarop van groep tot
groep in de samenleving, en zijn ook daarbij de categorieën niet helder te scheiden.
•
•
•
Jongeren zijn gevoeliger voor consumptie, maar indirect worden ook de ouders daardoor
beïnvloed. Reclame speelt hierin een belangrijke rol, en het beeld dat opgehangen wordt
i.v.m. ‘erbij horen’. Dat leidt tot overbesteding.
Bij armen, o.a. generatiearmen, gaat het vooral om overlevingsschulden. Ook al bestaan
daar vormen van overbesteding.
Maar daartussen zit er een zone van doelgroepen die in eerste instantie met overbesteding
te maken kunnen omdat zij door omstandigheden een lager inkomen hebben: werklozen,
eenoudergezinnen, mensen die met een echtscheiding of een faillissement geconfronteerd
worden. Maar ook meer en meer ouderen hebben betalingsproblemen, o.a. door een te laag
pensioen. Waarbij dan de grens ligt tussen overbesteding en noodzaak om te overleven is
hier niet helder te maken. Een recent voorbeeld is ook de confrontatie met snel stijgende
energieprijzen, die ineens zodanig op het budget gaan wegen dat men overlevingsschulden
gaat maken.
Belangrijk is om te zien dat in beide gevallen de consumptiemaatschappij tot de context van
het schuldenprobleem behoort. Mensen willen ‘meedoen’ en er bij horen. Om er bij te horen
word je verwacht te consumeren. En zo zijn bijv. elektrotoestellen vaak van luxegoederen tot
dagelijkse gebruiksvoorwerpen geworden. Een computer, een GSM, een stofzuiger, e.d. zijn nog
134
moeilijk weg te denken in het dagelijkse leven. Maar meer algemeen wordt alles ook duurder:
bijv. de vaste woonkosten en de kosten voor medische verzorging. Ook cultuur is duur.
Dat maakt dat de problemen van de consumptiesamenleving vooral voelbaar zijn bij mensen die
minder inkomen hebben. Deze mensen moeten altijd een keuze maken tussen kopen of niet
kopen en dat bezorgt vaak pijn. Voor die keuzepijn gaan mensen net in die consumptiemaatschappij compensaties zoeken: een vicieuze cirkel.
De reclamewereld speelt een belangrijke rol bij het schulden maken. In het bijzonder is de
toegang tot kredieten té gemakkelijk. Vaak zijn laaggeschoolde mensen nog meer het
slachtoffer van dergelijke praktijken. Ze lezen of begrijpen de kleine lettertjes niet.
Naar een op DO georiënteerde praktijk
1. De relatie cliënt – sociaal werker
•
Erkenning van aanwezige duurzaamheid
Vele cliënten hebben uit noodzaak een duurzaam gedrag. Hun budget is hiervoor bepalend.
• Kansen op leren
Het is belangrijk dat mensen kunnen terugkomen als er iets verkeerd gelopen is. Mensen
moeten de kans krijgen om te leren, en dat is met vallen en opstaan.
• Cliënten als partners
In de opvatting van basiswerkers vinden we deze basisattitude uit de empowermentbenadering
terug. Zij vinden het belangrijk dat er meer overleg komt, want budgetbeheer alleen maar
verplichten is in de hulpverlening geen optie. Een beslissing die niet gedragen is door de
mensen zelf kan niet werken. Mensen zouden meer weerwerk moeten kunnen bieden. Daarom
is goede communicatie en overleg met de cliënt van groot belang.
•
Botsing sociale en juridische perspectief
In de schuldbemiddeling en de budgetbegeleiding komt de hulpverleningsrelatie nogal eens
klem te zitten tussen het juridische denken (met de daaraan gekoppelde opgelegde
verplichtingen) en het sociale denken. Dat zijn twee aparte werelden. Waar sociaal werkers
meer ruimte vragen voor de sociale benadering verwijst dit naar het werken op een hoger
niveau (zie verder).
Individuele hulpverlening is noodzakelijk, maar er is meer nodig voor blijvende effecten op de
lange termijn, en dus voor duurzaamheid. Belangrijk is dat de begeleiding niet stopt wanneer de
schuld afbetaald is.
2. Groepswerking
•
Verruimde participatie
Groepswerking is een manier om mensen sterker te betrekken. Schuldhulpverlening werkt
beter als mensen kunnen participeren en een stem hebben in het verhaal.
•
Grotere motivatie
Cliënten zijn vaak beter te motiveren door samenwerking in groep.
•
Leerkansen als nazorg
In groep kunnen mensen leren om met een budget om te gaan. Ook het aanleren van
betaalbare alternatieven, en het bijbrengen van daarmee verbonden vaardigheden.
Bijv. budgetgroepen; groep ‘gezond, gezellig en goedkoop koken’ (Heusden-Zolder).
•
Netwerkvorming stimuleren
Dergelijke leeractiviteiten stimuleren de samenwerking en helpen bij het creëren van nieuwe
(hulp)netwerken tussen mensen. Bij een aantal OCMW’s wordt dat ook versterkt via
ontspannende activiteiten in groep.
•
Langetermijneffect op leefbaarheidproblemen
Deze benadering heeft niet alleen positieve gevolgen bij schuldhulpverlening, maar draagt
door de netwerkvorming ook bij aan het beantwoorden van leefbaarheidproblemen in het
135
algemeen. Het gaat om wat in het theoretische kader ‘opbouw van sociaal kapitaal’ wordt
genoemd.
3. Structureel en beleidsgericht werken
Er zijn heel wat stappen die op een meer structureel niveau gezet kunnen en moeten gezet
worden om een empowerende benadering van schuldhulpverlening te verbeteren. Daarbij komt
uiteindelijk ook de context van de consumptiesamenleving in het vizier.
•
Netwerken creëren – samenwerking en overleg
Groepswerking, leeractiviteiten en vrijetijdswerkingen kunnen ook opgezet worden via het
zoeken van samenwerking en het creëren van netwerken met andere sociale en ook
culturele organisaties.
•
Dwarsverbindingen met de juridische wereld maken
Sociaal werkers zijn ervan overtuigd dat aangehouden begeleiding uiteindelijk effectiever is,
niet alleen op het vlak van het vermijden van terugval, maar ook wat de terugbetaling van
schulden betreft. Het is daarom aangewezen om ook naar balies en deurwaarders te stappen
om samen naar de problematiek te leren kijken. (sociaal leren!)
(De CAW’s van Antwerpen bijv. brachten de schuldbemiddelaars en de deurwaarders samen
om alle aspecten van de schuldproblematiek integraal te bespreken.)
•
Dwarsverbindingen naar de lokale gemeenschap leggen, bijv. schooloverleg
Onderwijzend personeel heeft op de problemen van mensen vaak een heel andere kijk dan
de sociale sector. Daarom is overleg met de lokale schooldirecties en informatie geven aan
leerkrachten heel belangrijk. Want vaak kennen zij de problematiek niet: welke armoede is
er bij de mensen? Wat betekent in armoede leven? Hoe ga je om met mensen die schulden
hebben, e.d.
Vanuit een lokaal OCMW lukt dat best op het niveau van de lagere school, waar het verband
tussen school en woonplaats nog groot is.
•
Vergroten van het draagvlak bij het lokale beleid
Basiswerkers maakten duidelijk dat de opstelling van het lokale bestuur een heel verschil kan
uitmaken in de manier waarop zij kunnen werken in de schuldhulpverlening. Het is daarbij
niet evident dat het beleid bereid is werkers vrij te stellen om bijv. groepswerking op te
zetten.
In vele OCMW’s heeft het bestuur weinig voeling met het cliënteel. Bovendien worden de
praktijkwerkers te weinig beluisterd, wat een breuk tussen bestuur en maatschappelijk werk
voor gevolg heeft. Waar er meer openheid is loopt de samenwerking wel. Bijv. op plaatsen
waar secretaris en/of voorzitter zelf maatschappelijk werker zijn.
Eigenlijk zouden de maatschappelijk werkers meer betrokken moeten worden in het beleid
van het OCMW.
•
Administratieve ondersteuning
Samen met de cliënt ervoor zorgen dat de deurwaarder van de deur blijft, kost tijd en
energie. Sociaal werkers ervaren een hoge werkdruk. Een dossier zou best administratief
ondersteund worden, zodat de werker meer ruimte krijgt voor begeleiding.
De context van de huidige consumptiesamenleving is een belangrijk gegeven in het ontstaan
van schulden. Hier is ook wetgevend werk nodig om zwakkere groepen in de samenleving te
beschermen tegen sterke economische spelers, o.a.:
• betere reglementering van de kredietmarkt;
• bestrijding van ongeoorloofde reclamepraktijken;
• grondrechten op energie garanderen en bescherming via een sociale leverancier.
136
3.2
Welzijnswerk en lokaal sociaal beleid
Lokaal beleid kan er in belangrijke mate toe bijdragen of basishulpverlening een duurzaam
karakter heeft, of ‘dweilen met de kraan open’ is. Dat is de uitgangshypothese die we in deze
focusgroep wilden toetsen. Een belangrijke vraag was of en eventueel hoe basiswerkers daarbij
de band leggen met DO, maar ook wat ze zowel van hun organisaties als van hun lokale
overheid verwachten.
Duurzaamheid
D0 wordt niet dadelijk in verband gebracht met psycho-sociale hulp- en dienstverlening. Toch
blijkt ook uit dit focusgroepsgesprek dat werken aan de versterking van het welzijn van mensen
gekaderd kan worden binnen een proces van DO. De sociale, de ecologische en de economische
dimensies van DO zijn voortdurend aanwezig. Thema’s als energievoorziening, tewerkstelling
van kansengroepen, milieuaspecten zijn actueel in elk OCMW.
Vanuit ons theoretisch kader voor DO vinden we in deze focusgroep drie grote accenten sterk
terugkomen:
• het werken aan de vergroting van ‘sociaal kapitaal’ als een centrale opdracht voor het SW. Er
zijn weinig maatschappelijke vraagstukken die daar niet mee te maken hebben.
• het werken aan perspectieven op de lange termijn, eerder dan aan korte termijnoplossingen
die geen blijvende impact hebben. Preventie en signalering van duurzame oplossingen vallen
daar duidelijk onder.
• het belang van participatie, mensen een stem geven.
Op de achtergrond daarvan gaat het fundamenteel ook om een wereldbeeld van waaruit de
wereldwijde crisis geïnterpreteerd wordt. Daarbij kan dan een tegenstelling ervaren worden
tussen ‘de wereld redden’ en de zorg om het eigen welzijn. Die beide polen komen terug in een
brede benadering van cliënten.
Het werken aan de versterking van de netwerken van mensen om hen zo een stem te geven
en kracht te doen vinden is belangrijk. Maar tegelijkertijd moeten hulpverleners alert blijven
voor individuele hulpvragen. Het is een ineen verhaal.
Bijvoorbeeld niet alleen oplossingsgericht werken, begeleiding naar werk bijv., maar ook
aandacht hebben voor psychische kwetsuren, en voor de verankering van mensen, hun
netwerk. Daarbij ook vormend aan de slag gaan, mensen dingen leren.
DO gaat om ‘ontwikkeling’. Belangrijk is het accent op het proces waarbij mensen hun eigen
mogelijkheden leren ontdekken. Duurzaamheid heeft te maken met de versterking van wat
mensen zelf kunnen. Het aanpassingsvermogen aan veranderende maatschappelijke
omstandigheden hangt daar mee van af.
De basishouding van wwelzijnswerkers, en de manier waarop hun organisaties zich naar
buiten toe profileren zijn daarbij cruciaal. Wat is de toegevoegde waarde die geboden wordt?
Welzijnswerkers mogen niet denken in de dichotomie ‘wij-zij’, want dan hebben ze er niets van
begrepen en dat veroorzaakt vaak kortsluiting. Welke boodschap stralen hulpverleners uit?
Mensen moeten voelen dat ze welkom zijn. Dat maakt een groot verschil uit met de
vereenzaming en de verkilling die in onze samenleving voelbaar is.
Het cliëntperspectief moet meer dan tot nu toe ingebouwd kunnen worden zonder een
verzakelijking van dat perspectief. Het moet dus gaan om een dialoog, en die beïnvloedt de
zorgrelatie hulpvrager – maatschappelijk werker.
Daarbij dient er ook gezocht te worden naar laagdrempelige vormen van participatie. Bijv. een
tevredenheidenquête kan al een opstap zijn.
Op structureel vlak wordt er gewezen op de positieve ervaringen i.v.m. het samenbrengen van
verschillende partnerorganisaties het kader van de opmaak van het lokale sociale
beleidsplan.
137
Beleidsaanbevelingen
•
De politiek denkt nog te veel op de korte termijn (verkiezingen), en dat staat haaks op de
principes van duurzaamheid. Vooruitzien en anticiperen, dat is duurzaamheid.
De opstelling van een strategisch meerjarenplan voor het sociale beleid opent nieuwe
mogelijkheden voor een duurzame benadering. Het is belangrijk om zowel de
praktijkwerkers als de doelgroep(en) daarbij te betrekken, en hen daarvoor de nodige
vaardigheden aan te leren.
Het gaat erom een open gesprek te kunnen voeren met het beleid met meerdere partners
rond de tafel. Meer openheid voor dialoog met de mensen zelf is daarbij essentieel. Een
grotere betrokkenheid gaat bovendien meer verbinding creëren (cf. sociaal kapitaal).
•
Er kan daarbij verbreed worden naar empowerment en maatzorg. Maar er komt veel af op de
maatschappelijk werkers. De werkdruk is hoog.
•
Het opbouwen van relaties met cliënten is beslissend voor het slagen. Een probleem vormt
daarbij de discontinuïteit bij het personeel in de sector. Het proces kan mislukken wanneer
de sociaal werker verdwijnt, omdat het proces niet verder gezet wordt.
•
Voor het werkveld heeft duurzaamheid ook te maken met netwerken, ook van organisaties
over de sectoren heen!
Er zouden daarbij vanuit het beleid verbindingspersonen tussen de verschillende sectoren
ingezet moeten worden. Door die ‘intermediairen’ kan er tijd gekocht worden, zodat er ook
meer ruimte komt voor het werken aan de lange termijn.
•
Basisrechten zouden automatisch moeten toegekend worden. Dat zou in een organisatie
meer ruimte geven om andere dingen te doen.
Er bestaan tientallen rechten (van studiebeurzen tot huursubsidies) en die moeten elk op een
aparte manier aangevraagd worden. Waarom worden die niet automatisch toegekend op
basis van gegevens in de Kruispuntbank van de sociale zekerheid?
3.3
De relatie tussen lokaal sociaal beleid en lokaal beleid rond DO
Dat lokaal beleid er in belangrijke mate toe kan bijdragen of basishulpverlening een duurzaam
karakter heeft, konden we vaststellen in de vorige focusgroep. Voor deze focusgroep vertrokken
we van de vaststelling/hypothese dat lokale besturen enerzijds lokale sociale beleidsplannen
ontwikkelen, en dat er anderzijds ook lokaal beleid is rond DO, o.a. via Agenda 21, maar dat de
samenhang daartussen soms lijkt te ontbreken.
We wilden dus onderzoeken of, en in welke mate er in de gemeenten/steden een samenhang
bestaat tussen het lokaal sociaal beleid en het beleid rond DO. Daarvoor brachten we een aantal
mensen rond de tafel die op één of andere manier op dat lokale beleid betrokken zijn. Naast een
aantal interessante voorbeelden van goede praktijk (cf. par. 4) leverde dat vooral aanbevelingen voor organisaties en voor de (lokale) overheden op.
Beleidsaanbevelingen:
1. DO bij de overheid en/of organisaties:
•
DO is een transversaal thema, iets waar het beleid van de hele organisatie of gemeente
moet voor kiezen over alle departementen heen. Al te vaak wordt er nog in ‘hokjes’ gedacht.
Elke dienst of subafdeling probeert zijn beleid zo goed mogelijk te realiseren. Maar waar er
raakvlakken zijn is er weinig afstemming. Afstappen van het vakjesdenken en
dwarsverbanden leggen is de boodschap. Deze visie moet dan structureel vertaald worden in
procedures om niet in de marge van het verhaal te blijven werken en afhankelijk te zijn van
de goodwill van de ambtenaar.
•
In de samenwerking zouden we moeten kunnen garanties inbouwen dat de verkiezingen niet
te veel invloed hebben op het voortbestaan van de organisatie.
138
•
Zoals in de andere focusgroepen stellen we ook hier vast dat er veel belang gehecht wordt
aan het werken op verschillende niveaus, en aan het verbinden en het netwerken met
verschillende organisaties.
Bij deze trend naar meer transversaliteit vraagt men ook naar een nieuwe bestuursstijl van
de overheden waar men mee te doen heeft. Enerzijds vraagt men minder bureaucratische
regelgeving en een grotere autonomie voor de organisaties. Anderzijds verwacht men dat
overheden meestappen in die beweging naar transversaliteit en daarbij in de regisseursrol
stappen om als antwoord op maatschappelijke noden de juiste partners rond de tafel te
krijgen.
•
Overheden kunnen wel helpen om i.s.m. de academische wereld instrumenten te
ontwikkelen die organisaties kunnen helpen om hun beleid te toetsen en bij te sturen. Er kan
er bijv. een instrument, een soort duurzaamheidbarometer, ontwikkeld worden dat (lokaal)
toepasbaar is om de graad van duurzaamheid te meten.
•
Er is een grotere kans op slagen van DO als de sociale component van in het begin wordt
meegenomen. Dit kan o.a. door aandacht voor tewerkstelling van sociale doelgroepen.
•
Een duurzaam aankoopbeleid: nadenken welke ecologische, sociale en ethische elementen
ingebracht kunnen worden, vb. sociaal aanbesteden, Fair Trade, non-discriminatie,
kinderarbeid, diversiteit, e.d.
VVSG en/of de provincie zou daar een rol in kunnen opnemen om lokaal en bovenlokaal een
aantal effecten te realiseren.
•
Naar het voorbeeld van de politiezones kan er gedacht worden aan intergemeentelijke
samenwerking betreffende DO.
•
Participatie en betrokkenheid van burgers, ook de mensen die het moeilijk hebben.
2. DO in het onderwijs:
•
Het komt erop aan dat leerlingen en studenten de inhoud van het begrip DO goed kennen,
dat ze nadenken over de mogelijke betekenissen en afstappen van het ‘hokjesdenken’ of
leren transversaal denken op de schoolbanken.
3.4
SW en DO in milieu- en DO-organisaties
In deze focusgroep werden sociaal werkers samengebracht die ooit afstudeerden aan de
Arteveldehogeschool in de richting milieubeleid uit de optie ‘sociaal beleid’ en op één of andere
manier ook rond dat thema werkzaam zijn. Hen werd het kader rond SW en DO voorgesteld,
alsook het denken rond competenties SW en competenties voor DO. Daarbij kwam de vraag of
ze zich daarin konden herkennen. Verder lag de vraag voor of ze zichzelf nog als echte ‘sociaal
werkers’ beschouwden bij het werken aan DO via acties, campagnes, EDO, e.d., alsook welke
expertise verder ontwikkeld moet worden om als SW vorm te geven aan DO.
Positionering van het sociaal werk
Een deel van de discussie ging over de manier waarop sociaal werkers zich best opstellen in hun
werk binnen natuur-, milieu- en DO-organisaties. Een algemene stellingname daarbij was dat
sociaal werkers niet zozeer moeten proberen om het concept DO opnieuw beter op de agenda te
krijgen. Het gaat er wel om hun competenties als sociaal werkers uit te spelen, en binnen die
sector de positie van het sociaal werk te versterken.
Dat leverde o.a. volgende ideeën op:
139
•
Het is belangrijk om te zoeken naar gemeenschappelijke belangen met verschillende
groepen. Bijv. ‘gezondheid’ is zo’n thema dat iedereen raakt. Zowel een bottom-up als topdownbenadering zijn daarbij nodig.
•
Daarbij kan men ook proberen om mee te ‘liften’ op lopende projecten, bijv.
dorpskernvernieuwingsprojecten, bouwprojecten, grote infrastructuurwerken, e.d.
•
Sociaal werkers mogen zich gerust wat meer actiegericht profileren. Nu worden zij te veel
platgewalst door adviesraden die worden ‘beziggehouden’ met complexe problemen.
•
Er is anderzijds veel communicatie nodig ter bevordering van het draagvlak voor DO, en
in het bijzonder voor natuurontwikkeling. Natuurherstel is voor sommigen een probleem:
bijv. bevers die dijken ondergraven, everzwijnen die in tuinen wroeten,…
•
De beleidsreflex moet meer aangewakkerd worden bij de sociaal werkers.
Competenties
Aansluitend bij het voorgaande werd er sterk benadrukt dat sociaal werkers vanuit hun
opleiding over een aantal competenties beschikken die van groot belang zijn voor hun werk in
de natuur-, milieu- en duurzaamheidsector.
•
De SW-opleiding blijft nog steeds een fundament. Vooral in het hoe we het aanpakken zit het
verschil. Mensen betrekken en er kunnen mee werken blijft onze sterke troef. Daarenboven
hebben we ook een participatieve reflex. De betere gidsen zijn soms ook wel SW-ers
omwille van hun sociale vaardigheden.
•
Een duurzaamheidambtenaar krijgt te maken met verschillende spelers. Het is dus belangrijk
om zicht te krijgen op, en te leren omgaan met verschillende uitgangsposities.
−
Daarbij speelt ook het belang om bewoners te laten meedenken.
−
Dat speelt ook bij medewerkers van de diensten. Bijv. bij het invoeren van ecologische
poetsproducten moet je ook de poetsploeg op de hoogte brengen en betrekken.
Empowerment is hierbij een belangrijke meerwaarde vanuit het sociaal werk.
•
Als SWer krijg je van mensen dikwijls meer gedaan door gebruik te maken van emotionele
intelligentie en diplomatie. Respectvol beïnvloeden is hier aan de orde.
Deze eigenschap is net belangrijk om ook met techneuten te kunnen samenwerken. Dat sluit
dus ook aan bij een interdisciplinaire aanpak.
•
Weten hoe je aan beleidsbeïnvloeding moet doen is een belangrijke competentie.
•
Ook leren loskomen van de eigen denkkaders; zich leren inleven in andere denkkaders.
Daarbij is out-of-the-box denken ook dringend nodig. Soms gaat de samenleving veel
sneller dan de onderwijswereld.
•
Voor DO is het belangrijk om te leren ‘systeemdenken’, en kennis te hebben van
structuren zodat we die met creativiteit kunnen benaderen, doorbreken. Dat vraagt ook om
‘strategisch’ denken.
•
Maar ook basiskennis over DO blijft erg belangrijk, alsook van elementaire begrippen die
daarmee verbonden zijn (bijv. wat is een LCA?).
•
Daarnaast is de uitwisseling van expertise, van ‘good practices’, van groot belang.
Beleid
•
Er wordt een probleem gesignaleerd t.a.v. het huidige beleid van het inzetten van een
‘duurzaamheidambtenaar’. Er ontstaat zelden transversaliteit in het beleid wwanneer het
resultaat daarvan is dat men alles wat met DO te maken heeft probeert te parkeren bij die
duurzaamheidambtenaar. DO moet opgenomen worden door een algemene beleidsdienst.
140
•
De profielen van de Vlaamse overheid voor de aanwervingen in natuur- en milieuagentschappen zouden moeten aangepast worden i.f.v. sociale en participatieve dimensies. Naast
wetenschappers en technici dienen ook sociaal werkers een belangrijker plaats te krijgen.
•
Voor het Agentschap Natuur en Bos is daarnaast interne vorming en bijscholing wel heel
belangrijk omdat men met het bestaande personeel moet verder werken.
141
4
Voorbeelden van goede praktijk
Verschillende organisaties hebben al een hele weg afgelegd om hun werking zo uit te bouwen
dat de sociale, de ecologische en de economische dimensies stilaan een geïntegreerd geheel
vormen. Participatie van de doelgroep en van de personeelsleden is daarbij eveneens een heel
belangrijk gegeven.
Met de volgende keuze voor goede praktijkvoorbeelden willen we enkel een beeld geven over
hoe de integratie van de vier dimensies kan verlopen. Daarvoor putten we er vooreerst vijf uit
de geïnterviewde organisaties (cf. Tabel IV.2). Vervolgens voegen we er nog twee aan toe uit de
derde focusgroep (cf. bijlage III.4.3). Natuurlijk zijn er nog andere, leerrijke voorbeelden.
Daarvoor kan men verder terecht bij de organisatiefiches, maar ook in de verslagen van het
lerend netwerk, van de studiedagen en van de focusgroepen. Al dat materiaal is opgenomen in
de bijlagen van dit rapport.
Volgende ‘goede praktijken’ van DO uit verschillende maatschappelijke domeinen krijgen
hieronder een korte toelichting:
•
•
•
•
•
•
•
EDUCAR, een sociaal bedrijf uit een industriële omgeving.
De Wroeter, een sociaal bedrijf uit de landbouw.
De Punt, een sociaal bedrijf uit de ondernemerswereld.
Velo, een organisatie uit de sociale economie.
Leren Ondernemen, een organisatie die gezinnen in armoede ondersteunt,.
OCMW van Mol, een sociale overheidsdienst met een brede aandacht voor dimensies van
DO.
Stad Gent, waar DO een transversaal beleidsthema is.
•
EDUCAR vzw
Educar is een tewerkstellingsbedrijf dat in het Antwerpse havengebied opleiding en
werkervaring organiseert voor gemotiveerde werkzoekenden, uit de kansengroepen. Door
middel van een productieproces voor de demontage van auto's werken de deelnemers in een
realistische bedrijfssituatie. Ongeveer 400 wagens worden jaarlijks professioneel gedemonteerd
en terug herleid tot grondstoffen of basisonderdelen. Naast de autodemontage, zijn er ook veel
nevenactiviteiten die interessante werkervaring kunnen bieden: productiemagazijn,
magazijnadministratie, onthaal, secretariaat, onderhoud enzovoort.
Het ecologische staat bij Educar hoog aangeschreven. Er is de eigenlijke werking van de
demontage van voertuigen en de sortering tot basisgrondstoffen. Daarnaast wordt ook bij elke
nevenactiviteit het milieuaspect overwogen en worden duidelijke signalen naar de deelnemers
gegeven dat zorg voor het milieu voor Educar een belangrijk aandachtspunt is. Dit krijgen ze
mee als basishouding ten opzichte van een latere werkgever bij doorstroming.
De mening van Educar over de toekomst: de werking overkoepelt verschillende functies in een
industriële omgeving, met werkervaringen in productie, logistiek en administratie. Tijdens het
werkjaar volgen de deelnemers beroepsgerichte opleidingen, met een attest voor een positief
resultaat. Zo verwerven de deelnemers in dit bedrijf nuttige bagage voor succes in een latere
tewerkstelling. In het trajectverloop zoeken de verantwoordelijken van Educar samen met
iedere werknemer naar oplossingen voor specifieke noden. Tewerkstelling, opleiding en
individuele begeleiding in sociale en technische vaardigheden, richten zich op het zelfstandig
functioneren en ontplooien in onze samenleving.
Website: www.educar.be
142
•
De Wroeter Arbeidscentrum en Dagcentrum
Het gaat om twee organisaties gevestigd op dezelfde plaats in Kortessem en met een
gezamenlijke historiek. Op zoek naar een zinvolle dagbesteding voor mensen die door de
maatschappij ‘arbeidsongeschikt’ verklaard zijn, werd er zeer kleinschalig gestart met een
ecologische tuin en zelf brood bakken samen met de doelgroep. Deze sociale dimensie werd
meteen gekoppeld aan de economische dimensie.
Deze activiteiten werden verder ontwikkeld in een bakkerij (Dagcentrum) en in de biologische
groenteteelt (Arbeidscentrum). De ecologische dimensie komt tot uiting in de producten die
men levert (biobrood en groenten) en in de infrastructuur. Bij de verbouwing werd gezorgd voor
zonnepanelen en recyclage van water. De verkoop van producten gebeurt aan huis en op
plaatselijke markten. Dat is een bewuste keuze. De uitwisseling met projecten uit het Zuiden
vestigt de aandacht op de herverdeling. Participatie van de doelgroep staat voorop.
Website: www.dewroeter.be
Zie ook: bijlage II.2.1.
•
De Punt
Focus bij De Punt in Gentbrugge ligt op ondernemen: starters ondersteunen, met aandacht voor
mens en milieu. maar niet met het opgestoken vingertje. Dertig procent van de activiteiten zijn
strikt economisch, met aandacht voor mens en milieu.
Verder gaat er veel aandacht naar het personeel. “De aandacht voor de mens in de organisatie
sluit aan bij een goede manier van bedrijfsvoering”, zo stelt Marc Standaert. “Een goed
personeelsbeleid voeren met de mogelijkheden die er zijn. Onze relatie met het personeel is van
een andere aard dan in de meeste grote bedrijven. Bijvoorbeeld in een klassiek bedrijf bestaat
er een groepsverzekering die verschillend is voor arbeiders en bedienden. Bij ons is die voor
iedereen gelijk en kost 50 euro per persoon per maand”. De lonen zijn niet gelijk, er is een
loonspanning van 1 (poetsvrouw) op 3,5 (directeur).
Om de twee maanden is er personeelsoverleg. “Maar dat is soms niet evident”, aldus Marc
Standaert ”Niet iedereen kan die vergaderingen even goed volgen. Je hebt nu eenmaal denkers
en doeners. Maar wij trachten dit op te volgen door ‘navorming’. Per afdeling is er om de zes
weken een dienstenoverleg, met nadien ook extra uitleg voor de mensen die dat wensen.”
De ecologische component wordt vertaald in werken met de lokale handelaars en boeren en de
organisatie van de boerenmarkt, iedere woensdagnamiddag. De organisatie van de markt is in
handen van een medewerkster van de Punt. Iedere maand wordt ook een gratis proeverij
georganiseerd, waar ook de Wereldwinkel in betrokken is. Standaert: “Er wordt consequent
aangekocht bij sociale economiebedrijven of bij de lokale handelaars en de Wereldwinkel. Zo
worden extra kilometers vermeden en een studie uit Engeland heeft uitgewezen dat dit loont.
Geld dat binnenkomt, wordt ter plaatse uitgegeven.”
Website: www.depunt.be
•
Velo vzw – Leuven en Aarschot:
Velo vzw is een fietsmobiliteitbedrijf in de sociale economie. Diverse maatschappelijke groepen
krijgen er een opleiding en werkervaring in de fietstechniek en in fietparkingbeheer. Zij
produceren uit fietswrakken tweedehands fietsen die verhuurd worden aan, vooral, studenten.
Daarnaast beschikt Velo 3 fietsherstelplaatsen. In de fietspunten van Leuven en Aarschot draagt
Velo zorg voor de fietsenstalling en worden ook nieuwe fietsen verhuurd. Verder is Velo actief in
diefstalpreventie, bedrijfsfietsen, mobiliteitsondersteuning, basis fietstechnische educatie, ...
143
Velo is een duidelijk voorbeeld waarin de vier dimensies van DO op elkaar betrokken, en met
elkaar verweven zijn. Aspecten van DO in de werking van Velo zijn zeker:
−
−
−
−
Het eindproduct: tweedehandsfietsen die samengesteld worden met onderdelen uit
fietswrakken.
De manier van omgaan met de werknemers: Velo biedt een technisch-pedagogische
opleiding, maar ook trajectmatig, rekening houdend met de context van de persoon. De
tewerkstellingsproblematiek gaat vaak samen met moeilijkheden in de sociale situatie of
de thuissituatie. Er is veel tijd en aandacht voorzien voor begeleiding.
De visie op (fiets)mobiliteit, ruimer dan de organisatie, zoals de betrokkenheid bij de
fietspunten. Er loopt ook een project voor de inschakeling van ‘bedrijfsfietsen’, voor
mensen die op een dag verschillende bedrijven bezoeken.
De nauwe samenwerking met de stad, en de andere rechtstreekse stakeholders.
Website: http://www.kuleuven.be/velo/
Zie verder: bijlage III.4.3.
•
Leren ondernemen
De vzw Leren Ondernemen ging in 1996 in Leuven van start met een project voor naschoolse
kinderopvang. Ondertussen is de organisatie sterk uitgebouwd en tracht men voortdurend de
sociale, de ecologische en de economische dimensie te integreren en is er veel aandacht voor de
betrokkenheid van kansarme gezinnen.
Er is nu ook een naaiatelier waar stoffen, geweven door vrouwen uit Mali, worden verwerkt tot
decoratief huislinnen. Met het Maliproject wil men de verbinding maken tussen armoede in
België en armoede in de derde wereld. Met de opbrengst van het naaiwerk gingen enkele
vrouwen naar Mali. Ginds werden vrouwen geleerd om te fietsen i.s.m. het fietsenatelier in
Kortrijk. Mensen gevoeliger maken voor het zuiden is een belangrijk aandachtspunt.
Er is voorts een sociaal restaurant waar de gezinnen ’s avonds kunnen eten. Er is een
klussenploeg en een ECO-ploeg van vier personen werkt bij mensen in armoede rond energie.
Er worden heel wat culturele activiteiten georganiseerd. Er is een theatergroep die tweemaal
per week repeteert en voor het jaarlijkse optreden worden kostuums gemaakt in het naaiatelier.
De aandacht voor beeldcultuur spreekt mensen aan. Er worden foto’s gemaakt in samenwerking
met de Kunstbank. Mensen kijken naar foto’s en leren via beelden anders naar de wereld kijken.
In de zomer wordt een tentenkamp gebouwd, genaamd ‘In de latten’, om de relatie te leggen
met dakloosheid.
Website: www.leuven.be (item: ‘ondernemen en werken’)
Zie ook: Bijlage II.1.5.
•
OCMW Mol
Alle professionele werkers zijn vertrouwd met de werking van het OCMW. De aanpak in Mol trof
omdat de aanpak een opbouwwerkmatig karakter heeft en een aanzet wil geven voor de
integratie van de vier dimensies van DO.
Met een groep mensen die een leefloon ontvangen, is enkele jaren geleden een project opgezet
om groenafval te composteren. De betrokken mensen nemen deze taak zeer gemotiveerd op en
voelen zich erg verantwoordelijk voor wat ze doen. Er wordt veel vorming georganiseerd over
recyclage. De sociale en ecologische dimensie zijn aanwezig. De economische pijler is moeilijker
te realiseren in het kader van een OCMW.
Participatie van de doelgroep staat voorop. Samen met een sociaal assistente wordt een thema
voorbereid voor de jaarlijkse Dag van de Armoede en er is een werkgroep actief bezig met
144
energie en Klimaatwijken. Met deze betrokkenheid wil men de eerder negatieve houding van de
doelgroep t.a.v. milieuthema’s ombuigen tot positieve nieuwsgierigheid.
Website: www.gemeentemol.be/OCMW
•
Stad Gent
De Stad Gent heeft een nieuwe stadsmissie met vijf hoofdstrategische doelstellingen, waarin
alle elementen van duurzaamheid terugkomen. Daarbij koos de stad Gent ervoor, met ingang
van de nieuwe legislatuur, om DO los te koppelen van het departement milieu. Er werd een
Programmaregisseur Duurzaamheid aangesteld om de stad tegen 2020 als ‘duurzame stad’
waar te maken. Die programmaregisseur heeft de bevoegdheid om op een transversale manier
te werken doorheen alle stadsdiensten in de richting van DO.
Alle departementen van de stad moeten hun beleids- en jaarplannen, activiteiten en acties
ophangen aan de vijf hoofdstrategische doelstellingen:
•
•
•
•
•
kennis, innovatie en creativiteit
ecologisch duurzaamheid
economisch duurzaamheid
sociale duurzaamheid
communicatie en inspraak
Dat alles wordt overgoten met een innovatieve en creatieve saus blijkt bijvoorbeeld uit het
volgende praktijkvoorbeeld van sociale lokale dienstverlening: een project over ‘complementaire
munten’ om lokale dienstverlening kort bij de mensen te houden.
Website: http://www.gent.be/eCache/THE/1/36/428.html
Zie ook: bijlage III.4.3.
145
V
Aanbevelingen voor opleiding, werkveld en beleid
1
Algemene bedenkingen en aanbevelingen
Op basis van onze onderzoeksgegevens – in het bijzonder de resultaten van de focusgroepen –
en verslagen zijn er heel wat aanbevelingen te formuleren, zowel voor het werkveld van het SW
en de opleiding tot sociaal werker, als voor het beleid. We behandelen die drie domeinen
hieronder afzonderlijk. Maar vooraf passen toch enkele algemene bedenkingen en
aanbevelingen die meer gerichte aanbevelingen beter kunnen kaderen.
Paradigmaverandering rond welzijn
De verscherping van de maatschappelijke crisis door het samenlopen van meerdere crisissen als
de ecologische crisis, met in het bijzonder de klimaat- en energiecrisis, en de sociaaleconomische crisis brengt mee dat ook sociaal werkers er zich bewust van worden dat we voor
een grote maatschappelijke verandering staan. Het bevorderen van het welzijn van mensen, de
centrale missie van het SW, staat onder druk. Omdat we als samenleving moeten leren leven
binnen biofysische grenzen vormt het herdenken van het begrip ‘welzijn’ een sleutel voor een
positieve maatschappelijke evolutie.
Het botsen op biofysische grenzen maakt duidelijk dat het dominante verhaal dat emancipatie
en welzijn eenzijdig verbindt met het scheppen van welvaart via productieve arbeid en daarop
gebaseerde consumptie, en dus met steeds verdergaande economische groei, ten einde loopt.
In dat verband dienen de huidige discussies over de verhouding tussen materiële welvaart en
geluk, en over betere economische instrumenten dan het BBP om welvaart te meten, de volle
aandacht van het SW, maar ook van het beleid.
Op de achtergrond hiervan is een aanscherpen van de aandacht voor een passend werelden
mensbeeld een belangrijke aanbeveling.
Grotere sociale gelijkheid
Nieuwe opvattingen over welzijn zullen weinig aantrekkingskracht hebben wanneer grote sociale
verschillen het maatschappelijk beeld blijven domineren. Dat speelt op mondiaal vlak, maar
evenzeer binnen onze eigen samenleving. Het verkleinen van de inkomenskloof is daarom een
belangrijke voorwaarde voor een DO, maar het is er tevens een inherent objectief van.
DO is transversaal en multi-level
Dat DO een transversaal thema is, en dus alle segmenten en niveaus van de samenleving raakt,
werd telkens opnieuw bevestigd. En dat heeft gevolgen voor de manier waarop wij ons als
samenleving structureren en actie ondernemen, zowel horizontaal als vertikaal.
•
Het te boven komen van het ‘hokjesdenken’ is een veelgehoorde aanbeveling. Het gaat er
dan om meer coöperatie te zoeken door een transversale beweging van netwerking en
beleidsvoering.
Dat heeft zijn consequenties naar het Vlaamse beleid dat in sectoren ingedeeld is en dat via
regelgeving mee vormt geeft aan ‘hokjes’ binnen het SW. In de praktijk van het sociaal
werk, maar ook naar de opleiding waar via de afstudeerrichtingen de hokjes bevestigd
worden.
•
Complementair met het vorige is er ook een sterke vraag naar (betere) verticale
verbindingen. Het basiswerk dient veel meer verbonden te worden met structuurgericht en
beleidsmatig werken. In het SW moeten het micro-, meso- en macroniveau in hun
onderlinge samenhang benaderd worden. Omgekeerd dient ook het beleid ook meer oog te
krijgen voor bottom-up bewegingen, en daarbij een groter vertrouwen te geven aan basisen middenveldorganisaties.
146
Betrokkenheid en participatie
Burgerschap is een recht. Dat mensen inspraak en participatiemogelijkheden moeten krijgen bij
belangrijke veranderingen die hun leven aangaan, is een basisuitgangspunt voor SW en behoort
ook tot de kernagenda van DO.
•
Dat roept de vraag op naar het ontwikkelen van strategieën om het grote publiek te
betrekken bij DO, maar voor het SW in het bijzonder om ook meer gemarginaliseerde
doelgroepen te kunnen horen en een stem te geven.
•
Aandacht voor de opbouw van kennis vanuit de ervaringen van doelgroepen is daarbij
van cruciaal belang.
Machtsbewust en actiegericht
Het streven naar een meer coöperatief gerichte samenleving mag echter niet blind maken voor
reële maatschappelijke machtsverhoudingen en -verschillen. Het heersende concurrentiedenken
verscherpt bovendien het belang daarvan. Er is dus een permanente spanningsverhouding
tussen het zoeken naar coöperatie en naar ‘sociaal leren’, en de nood aan (politieke) actie.
•
Het SW moet er zich beter van bewust worden dat ‘empowerment’ ook over maatschappelijke posities en over macht gaat. Het politieke luik van het empowermentparadigma en het
belang van maatschappelijke actie mag dus niet uit het oog verloren worden.
•
Van de overheid mag een groter leiderschap verwacht worden bij het verbeteren van de
maatschappelijke positie van de zwakkere groepen in de samenleving.
Voorbeeldfunctie
‘Woorden wekken, voorbeelden strekken’ is ook voor DO een belangrijk adagium. Verantwoordelijken van hoog tot laag dienen te beseffen dat er naar hen gekeken wordt, en dat hun gedrag
mee de toon zet voor de dominante normen in de samenleving. In ons kader speelt dat dus
zowel voor de overheid en voor organisaties als voor professionals in het SW. In het bijzonder
hebben ook onderwijsinstellingen hierin een belangrijke rol.
•
Een belangrijk punt voor de praktijk van sociale organisaties is uiteraard wat zij kunnen doen
om hun ecologische impact te beperken. Daarin verschillen zij niet van andere organisaties in
de samenleving. Het vormde daarom ook niet de voornaamste focus van ons onderzoek. Ook
al is de voorbeeldfunctie belangrijk voor de doelgroepen van het SW.
•
Belangrijk is de uitwisseling van expertise - van ‘good practices’ - en het scheppen van open
en toegankelijke kanalen om daarover te informeren en te communiceren.
147
2
Opleiding sociaal werk
Competenties
De competenties die centraal staan bij SW en de competenties voor DO stemmen in grote mate
overeen.165 Of, SW dat beantwoordt aan zijn eigen missie is een belangrijke bijdrage aan DO.
Het SW kan (het denken over) DO verder versterken en verrijken, voornamelijk door het
werken aan competenties aansluitend bij de sociale dimensie van duurzaamheid. Daarin staat
het SW (opleiding en werkveld) traditioneel sterk. De basisattitude t.a.v. het eigen doelpubliek,
de participatieve reflex en een breed gamma aan sociale en communicatieve vaardigheden,
alsook kritisch denken worden expliciet vernoemd. Het uitgangspunt moet dus blijven om
‘goede’ sociaal werkers te vormen, en daarbij een sterk profiel ‘sociaal werker’ neer te zetten.
Het werken rond DO heeft echter ook aandachtspunten naar voren gebracht die meer dan nu
het geval is behartigd mogen worden. We sommen de o.i. meest relevante op:
•
Basiskennis over DO is een belangrijk uitgangspunt.
•
Een snel veranderende samenleving vraagt daarbij ook om een duidelijke visievorming.
•
Toekomstdenken en -verbeelden is een competentie die in het licht van DO een bijzondere
plaats heeft, en best in het curriculum binnen gebracht wordt.
•
Kritisch denken dient gestimuleerd te worden:
−
leren loskomen van de eigen denkkaders, ‘out-of-the-box’ denken
−
zich leren inleven in andere denkkaders
−
durven gaan voor diepgang.
Voor DO is het belangrijk om te leren ‘systeemdenken’. Nu worden sociaal werkers wel
opgeleid tot sociale systeemdenkers, maar dat moet versterkt worden en verbreed tot ecosociale systemen.
•
Dat betekent tevens afstappen van het ‘hokjesdenken’ en leren transversaal te denken.
•
Een groter accent op werken met groepen in functie van het begeleiden van mensen naar
gedragsverandering. Daarbij leren mensen te motiveren en te focussen op sterktes.
•
‘Sociaal leren’, zowel informeel als methodisch, verdient extra aandacht.
•
Duurzaamheidkwesties kunnen dikwijls niet aangepakt worden zonder verbinding te maken
met het macroniveau. Vraagstukken maatschappelijk, ook mondiaal, leren kaderen en
structureel en beleidsgericht leren werken dienen in de opleiding versterkt te worden.
•
Dat vraagt ook om actiegerichtheid, strategisch denken en beleidsbeïnvloeding,
interdisciplinariteit.
Leren ageren met respect voor ecologische grenzen (Cf. Baobap+)
Curriculum
Op basis van bovenstaand standpunt i.v.m. competenties is voor de inbedding van DO in het
curriculum een dubbele benadering wenselijk:
•
Voldoende basiskennis over DO vraagt om behandeling in (het kader van) een afzonderlijk
opleidingsonderdeel, en best zo vroeg mogelijk in het opleidingsprogramma.
•
Een grote klemtoon ligt op competenties ‘voor’ DO. Dat vraagt om een transversale
benadering en integratie doorheen het curriculum, waarbij ook aanvullende kennisaspecten
in diverse opleidingsonderdelen aan bod kunnen komen.
Naar de uitwerking willen we volgende accenten aangeven:
•
Bijscholing voor docenten en niet-onderwijzend personeel over duurzame ontwikkeling
•
Het naar de hogeschool halen van praktijkmensen uit het SW met goede praktijkvoorbeelden
rond DO.
•
De voorbeeldfunctie van de hogeschool op vlak van duurzame praktijken (bijv. het heikele
domein van de duurzame mobiliteit, ook in het kader van internationalisering).
165
Cf. Verslag workshops studiedag 23-10-2009.
148
3
Werkveld van het sociaal werk
DO als een algemeen (denk)kader
Een aantal algemene vaststellingen ligt in de lijn van wat hierboven in algemene termen, en ook
voor de competenties van de sociaal werker werd aangegeven. De basisopstelling voor DO sluit
aan op hoe sociaal werkers naar hun werk kijken. Volgende elementen vallen daarbij op:
•
DO als een transversaal thema sluit aan op een trend naar het zoeken van dwarsverbanden,
netwerking en samenwerking tussen onderscheiden sociale organisaties. Het is daarbij iets
waar de hele organisatie moet voor kiezen. Het zoeken naar afstemming en samenwerking in
het kader van de lokale sociale beleidsplannen komt daarbij naar voren als een positieve
ervaring.
•
Basiswerkers herkennen zich in het profiel van een sociaal werker dat past bij een
participatieve, empowermentgerichte benadering, en willen daar vanuit het beleid ook meer
ruimte voor krijgen.
•
DO wordt meestal niet direct in verband gebracht met psychosociale hulp- en dienstverlening. Toch blijken basiswerkers het werken aan de versterking van het welzijn van
mensen gemakkelijk te kaderen binnen een proces van DO. De sociale, ecologische en
economische dimensies van DO worden herkend als voortdurend aanwezig in hun werk.
•
Dat het bij DO om een proces van ‘ontwikkeling’ gaat, sluit in het SW ook aan bij het accent
op het proces waarbij mensen hun eigen mogelijkheden leren ontdekken. Duurzaamheid
heeft ook te maken met de versterking van wat mensen zelf kunnen. Het aanpassingsvermogen aan veranderende maatschappelijke omstandigheden hangt daar mee van af.
•
Een open houding tegenover verandering in functie van een betere levenssituatie voor de
doelgroepen van het SW is duidelijk aanwezig. Daarbij wil men werken aan perspectieven op
de lange termijn, eerder dan aan korte termijnoplossingen die geen blijvende impact hebben.
En dat vertaalt zich ook naar het open staan voor DO en de vertaling daarvan naar het eigen
werkterrein.
•
Daarbij verwacht men van het beleid om mee te stappen in die toekomstgerichte open
dialoog, en daarvoor de gepaste kaders aan te reiken.
Aanbevelingen voor SW-organisaties
•
DO kan opgenomen worden in de visie en de missie van de organisatie.
•
Het uitbouwen van de organisatie als een ‘duurzame organisatie’ vraagt om meerdere
stappen waardoor DO stilaan ingebouwd raakt in de praktijk van de organisatie.
−
De persoonlijke gedrevenheid van medewerkers stimuleren, o.a. door hen te laten
nadenken over wat ze in de organisatie willen waarmaken.
−
Op korte termijn acties ondernemen die op langere termijn effect hebben, maar niet te
belastend zijn voor de mensen zelf.
−
Een meerjarenplanning opmaken over de manier waarop men met DO aan de slag wil
gaan en welke resultaten (jaarlijks) beoogd worden.
•
Maatregelen nemen die de werkdruk zodanig verdelen dat empowerment en maatzorg
mogelijk worden.
•
Aandacht voor maatschappelijke machtsverhoudingen, en het belang van politieke vertaling
en actie. Zich niet monddood laten maken bij de participatie aan adviesraden e.d.
•
De beleidsreflex aanwakkeren bij de sociaal werkers.
•
Voorzieningen richten zich naar een doelpubliek dat subsidieerbaar is. Maar verandering
betekent dat men tegelijkertijd die structuren van subsidiëring probeert te veranderen.
Daartussen proberen een evenwicht te vinden is belangrijk.
•
Ngo’s moeten vermijden om met elkaar in een concurrentieslag te gaan naar specifieke
doelgroepen toe (bijv. op jongeren gerichte campagnes).
149
Nood aan vorming rond DO
Willen sociale organisaties met DO vandaag aan de slag gaan, dan kunnen zij niet wachten tot
een nieuwe generatie sociaal werkers voldoende opgeleid is daartoe. Die zal deels op het niveau
van de organisatie moeten plaats vinden, maar kan in belangrijke mate ook
organisatieoverstijgend georganiseerd worden.
Volgende elementen strekken tot aanbeveling:
•
Basisvorming rond DO.
•
Uitwisseling van goede praktijkvoorbeelden, ter inspiratie, maar ook als instrument van
motivatie.
•
Praktijkgerichte vorming in een netwerk via een bottom-up aanpak met uitwisseling van
ervaringen.
•
Technische vorming rond het duurzamer leren omgaan met huisvesting, materialen,
apparaten, onderhoudsproducten, e.d.
•
Vorming rond een kostenbewustzijn dat sociale, ecologische en economische aspecten van
DO integreert (bijv. i.v.m. verplaatsingen).
•
Het is belangrijk om alle medewerkers bij deze vormingen te betrekken.
Aanbevelingen voor de SW-praktijk
Uit de focusgroepen zijn heel wat aanbevelingen, ook zeer specifieke, naar voren gekomen.166
We kunnen die hier niet allemaal herhalen, maar proberen op een samenvattende manier toch
de belangrijkste of meest opvallende aan te halen.
•
Door budgettaire beperkingen hebben vele cliënten uit noodzaak een duurzaam gedrag.
Erkenning daarvan als ‘duurzaam’ is belangrijk.
•
Met het oog op duurzame resultaten dienen cliënten als ‘partners’ benaderd te worden, met
een werking gericht op empowerment en maatzorg. Omdat het opbouwen van relaties met
cliënten cruciaal is, is er een groet aandacht vereist voor de (dis)continuïteit bij het
personeel.
•
Werken aan kennisopbouw vanuit participatie door de doelgroep.
•
Die kennisopbouw moet – naast de klassieke sociaal-juridische kennis – verbonden worden
met grondige expertise rond domeinen als energie, woningbouw, en ruimtelijke ordening en
planning, e.d., om voldoende beslagen te zijn bij overleg en onderhandelingen met
overheden.
•
Sociaal werkers komen nogal eens in botsing met louter juridische, beleidsmatige of
economische benaderingen. Waar die afbreuk doen aan een sociale benadering met positieve
effecten op de lange termijn moet daartegen gereageerd worden, en mag van het beleid
verwacht worden dat het eigen terrein van het sociaal werk gerespecteerd wordt en ruimte
krijgt.
•
Hulpverlening en begeleiding op individuele basis dient aangevuld te worden met doorgaande
groepswerking. Dat heeft een positief langetermijneffect op leefbaarheidproblemen, o.m.
door de opbouw van sociaal kapitaal.
•
In dezelfde lijn is het belangrijk om netwerken van samenwerking en overleg te creëren met
andere sociale organisaties, en wel over de sectoren heen, dus ook met bijv. vormingen
culturele organisaties.
Er zouden daarbij vanuit het beleid verbindingspersonen tussen de verschillende sectoren
ingezet moeten worden. Door die ‘intermediairen’ kan er tijd gekocht worden, zodat er ook
meer ruimte komt voor het werken aan de lange termijn.
•
166
Naar de buitenwereld toe is het belangrijk om te werken aan de beeldvorming rond mensen
uit kansengroepen. Daartoe kan er o.a. overleg en vorming worden georganiseerd met bijv.
VDAB-consulenten, onderwijsmensen, advocaten en deurwaarders, enz.
Cf. deel IV van het eindrapport.
150
•
Dat wijst tevens op het belang van het maken van dwarsverbindingen over de grenzen van
het SW heen, bijv. met de lokale gemeenschap, en belangrijke spelers en organisaties
daarin, tot en met de juridische wereld.
•
Ook bedrijven uit de sociale economie kunnen de relatie met de buurt versterken. In de
andere richting kunnen zij bijdragen aan het introduceren van ‘maatschappelijk verantwoord
ondernemen’ in het bedrijfsleven, en het aanscherpen van de sociale criteria daarbij.
•
Omdat DO een complex gegeven is, dient het SW daaraan te werken via een strategie van
drempelverlaging.
−
Haalbare stappen met een economische stimulans van besparing kunnen reële sociaalecologische winst opleveren op verschillende terreinen: mensen gaan bijv. bewuster om
met energie en met materialen, en tegelijkertijd ontstaan er sociale contacten met de
begeleiders, en best ook met ondersteunende groepen.
−
Bij het opzetten van projecten en/of acties is het belangrijk om te zoeken naar gemeenschappelijke belangen met verschillende groepen, bijvoorbeeld het thema ‘gezondheid’ .
−
Bij het werken aan meer duurzame omgevingen kan men ook proberen om mee te ‘liften’
op lopende projecten, bijv. dorpskernvernieuwingsprojecten, bouwprojecten, grote
infrastructuurwerken, e.d.
•
Binnen natuur-, milieu- en DO-organisaties kan de positie van het sociaal werk best versterkt
worden in functie van publieksgericht werken en overleg met diverse groepen. Daar
werkzame sociaal werkers moeten daartoe hun competenties als sociaal werker uitspelen.
•
Opzetten van communicatie ter bevordering van het draagvlak voor DO, en in het bijzonder
voor natuurontwikkeling en natuurherstel.
151
4
Beleid
Algemeen beeld
Waar wij in ons onderzoek vroegen naar beleidsaanbevelingen kwam DO opnieuw sterk naar
voren als een transversaal thema, iets waar het beleid van een gewest, provincie of gemeente
moet voor kiezen over alle departementen heen. Al te vaak wordt er nog in ‘hokjes’ gedacht.
Elke dienst of subafdeling probeert zijn beleid zo goed mogelijk te realiseren. Maar waar er
raakvlakken zijn, is er weinig afstemming.
Complementair daarmee is er aandacht voor het multi-level karakter van DO, en de
onderscheiden verantwoordelijkheden van overheden en sociale organisaties. Daarbij vraagt
men duidelijk naar een nieuwe bestuursstijl van de betrokken overheden . Enerzijds vraagt men
minder bureaucratische regelgeving en een grotere autonomie voor de organisaties. Anderzijds
verwacht men dat overheden meestappen in de beweging naar transversaliteit tussen
organisaties onderling. Vanuit een hoger niveau kunnen overheden beter dan nu het geval is de
regisseursrol op zich nemen, om als antwoord op maatschappelijke noden de juiste partners
rond de tafel te krijgen.
Een andere constante is de aandacht voor het sociale karakter van beleidsmaatregelen en
regelgevingen, alsook voor de participatie en betrokkenheid van burgers, kansengroepen in het
bijzonder. Vanuit de ervaring van kansengroepen wordt geregeld op zere plekken gewezen.
Werking van overheden
•
De afstemming van het beleid voor DO op niveau van de Vlaamse overheid over de
verschillende departementen heen dient verbeterd te worden.
•
De profielen van de Vlaamse overheid voor de aanwervingen in natuur- en milieuagentschappen zouden moeten aangepast worden i.f.v. sociale en participatieve dimensies. Naast
wetenschappers dienen ook sociaal werkers een belangrijker plaats te krijgen.
•
Op het niveau van de lokale besturen is er een probleem met het inzetten van
duurzaamheidambtenaren. Er ontstaat zelden transversaliteit in het beleid wwanneer het
resultaat daarvan is dat alles wat met DO te maken heeft bij de duurzaamheidambtenaar
geparkeerd wordt. DO moet opgenomen worden door een algemene beleidsdienst.
•
Het afstappen van hokjesdenken en het leggen van dwarsverbanden moet ook structureel
vertaald worden in procedures, opdat DO niet in de marge van het verhaal zou blijven en te
zeer afhankelijk zou zijn van de goodwill van de ambtenaar.
•
Sociale organisaties ervaren dat er in de politiek nog te veel op de korte termijn gedacht
wordt (verkiezingen!), en dat staat haaks op de principes van duurzaamheid. Vooruitzien en
anticiperen, dat is duurzaamheid.
1. De opstelling van een strategisch meerjarenplan waarin het sociaal beleid deel uitmaakt
van het beleid DO opent nieuwe mogelijkheden voor een duurzame benadering.
2. Er is een grotere kans op slagen van DO als de sociale component van in het begin wordt
meegenomen.
•
•
Op elk niveau moeten overheden hun voorbeeldfunctie ten volle opnemen. Enkele
voorbeelden:
−
Een duurzaam aankoopbeleid: welke ecologische, sociale en ethische elementen
ingebracht kunnen worden, vb. sociaal aanbesteden, Fair Trade, non-discriminatie,
kinderarbeid, diversiteit, e.d.
−
De sociale woningbouw is een belangrijk domein waar de overheid een verschil kan
maken, via grondige renovaties, en beter nog via de constructie van passieve woningen.
−
Mobiliteit is een ander domein waar veel in gedaan kan worden.
Bovenlokale samenwerking – intergemeentelijk, provincie, VVSG - kan in een aantal
domeinen van DO een meerwaarde betekenen en ook realiseren.
152
Verhouding t.o.v. sociale organisaties
•
De subsidieregelgeving moet integraal en sectoroverschrijdend afgestemd worden. Het
categoriseren van mensen werkt uitsluitend.
•
In het bijzonder t.a.v. het sociaal werk in de OCMW’s moet er op vele plaatsen een groter
draagvlak komen bij het lokale beleid. De opstelling van het lokale bestuur maakt een heel
verschil uit in de manier waarop sociaal werkers hun werk kunnen uitbouwen en verbreden
naar maatzorg, empowerment, groepswerking e.d.
•
•
−
Er kunnen initiatieven genomen worden waardoor bestuurders meer voeling krijgen met
het cliënteel.
−
Sociaal werkers worden best meer gehoord, en in hun beslissingen gesteund door het
bestuur van het OCMW. Zij zouden ook meer betrokken moeten worden in het beleid van
het OCMW.
−
Meer administratieve ondersteuning bij het opvolgen van dossiers zou aan de sociaal
werkers meer ruimte geven voor begeleiding en groepswerking.
Het beleid moet t.a.v. sociale organisaties ook een verhouding van partnerschap aangaan:
−
Het is belangrijk om zowel sociale organisaties en praktijkwerkers als doelgroep(en) te
betrekken in het opmaken van beleidsplannen. Het beleid kan helpen om daarvoor de
nodige vaardigheden aan te leren. Meer openheid in de dialoog en een grotere
betrokkenheid gaat ook meer verbinding creëren (cf. sociaal kapitaal).
−
Het beleid geeft aan sociale organisaties die hun degelijkheid hebben aangetoond best de
ruimte en de middelen om in vertrouwen hun werk op lange termijn verder te zetten.
Projectmatig werken is te zeer gefixeerd op de korte termijn, en kan enkel aanvullend zijn
(bijv. in de lokale diensteneconomie).
−
In de samenwerking zouden garanties ingebouwd moeten worden zodat verkiezingen
geen invloed hebben op het voortbestaan van sociale organisaties.
Een stimulerend en kaderend beleid is daarbij wel aangewezen:
−
Aanvullende financiële stimuli voor specifieke doelstellingen, o.a. op vlak van DO.
−
Overheden kunnen i.s.m. de academische wereld instrumenten ontwikkelen die
organisaties kunnen helpen om hun beleid te toetsen en bij te sturen (bijv. een soort
duurzaamheidbarometer).
Regelgeving
Naar zwakkere groepen in de samenleving is er een dubbele benadering nodig:
•
Garanderen van rechten zonder te veel bureaucratie. De idee van openbare sociale
dienstverplichtingen is daarin belangrijk.
•
Bescherming tegenover sterke economische spelers in een vrije markt, en tegenover
valkuilen van de consumptiesamenleving.
Dat betekent o.a.:
•
Fundamenteel moet er iets aan de algemene inkomensproblematiek gedaan worden; meer
en meer mensen leven immers onder de armoedegrens. De minima moeten opgetrokken
worden.
•
Grondrechten op nutsvoorzieningen moeten effectief gegarandeerd worden, en een grotere
bescherming via een sociale leverancier moet mogelijk zijn.
•
Allerlei sociale rechten en tegemoetkomingen zouden automatisch moeten toegekend worden
op basis van gegevens in de Kruispuntbank van de sociale zekerheid, i.p.v. dat ze elk op een
aparte manier aangevraagd moeten worden (dat zou sociale organisaties ook meer ruimte
geven om aan begeleidingswerk te doen).
•
De markt van het consumentenkrediet moet beter gereglementeerd worden.
•
Ongeoorloofde reclamepraktijken moeten beter bestreden worden.
153
Besluit
Ter afsluiting van dit verslag willen we de resultaten van het project SOWEDO nog even toetsen
aan het algemene doel dat we ons gesteld hebben.
Vanuit onze uitgangshypothese formuleerden we als algemene doelstelling: het SW beter te
oriënteren op DO via de integratie van ecologische duurzaamheid als een basisuitgangspunt van
SW. Daarin hebben we zeker stappen gezet. Enerzijds ontwikkelden we een conceptueel kader
rond SW en DO, dat herkenbaar is voor praktijkmensen. De aandacht voor de sociale dimensie
van DO betekende daarbij een belangrijk aanknopingspunt. Daarbij hebben we dan via de
verschillende werkwijzen binnen dit project de aandacht voor DO in al zijn dimensies op een
aantal plaatsen en gelegenheden kunnen aankaarten binnen het SW in Vlaanderen.
In de eerste plaats denken we dan aan het lerend netwerk ‘oriëntatie van SW op DO’ dat we in
samenwerking met DHO Vlaanderen hebben kunnen oprichten en continueren. De idee om een
werkgroep op te richten die het project begeleidt en expertise samen legt, heeft daardoor een
wending genomen met een bredere focus dan we bij de aanvang van het project voor ogen
hadden. Daarbij neemt de verspreiding van verslagen en andere documenten een belangrijke
plaats in. Het lerend netwerk bevat een ruime groep van geïnteresseerden die langs elektronische weg op de hoogte gehouden worden. Daarnaast laat de webpagina van SW op de website
van DHO Vlaanderen toe om een nog breder doelpubliek te bereiken.
Via het lerend netwerk bereiken we alle opleidingen SW in Vlaanderen. Het belang daarvan ligt
in het gegeven dat sociale scholen een centrale plaats innemen in de feitelijke vormgeving van
het SW via de vorming van de toekomstige professionals in het domein. Daarnaast hebben we
via het veldonderzoek de interesse kunnen wekken bij heel wat mensen uit het werkveld,
waarvan een beperkt aantal ook deelneemt aan het lerend netwerk. Maar vooral in de
focusgroepen en de twee studiedagen hebben we goedgeplaatste mensen uit het werkveld
intensiever kunnen betrekken in het proces dat we opgezet hebben. Dat heeft o.i. een
multiplicatoreffect.
Het veldonderzoek leverde ons ook een aantal inzichten over de status van het concept DO
binnen de praktijk van het SW, alsook over de visies en verwachtingen die daarover bij ervaren
praktijkwerkers leven. Dat was voor ons een toetssteen voor de wijze waarop we het conceptuele werk konden doen uitmonden in een herkenbaar kader dat eenheid brengt in de veelheid
aan SW-praktijken die in het kader van DO ontstaan en verder ontwikkeld kunnen worden.
Op basis van al die vormen van input die we tijdens dit project kregen, hebben we ook de
daarin verspreide aanbevelingen zoveel als mogelijk samengebracht en gepresenteerd tot een
overzichtelijke synthese. Daarbij hebben we enerzijds algemene lijnen getrokken, en daarnaast
aanbevelingen opgelijst voor de opleidingen SW, het werkveld en het overheidsbeleid. De tekst
daarvan is opgenomen in de bijlagen van dit verslag.
Van het publiek toegankelijk maken van de presentaties, bijdragen, verslagen en resultaten van
alle georganiseerde bijeenkomsten en activiteiten werd systematisch werk gemaakt. Met het ter
beschikking stellen van het eindrapport en zijn bijlagen is de output van SOWEDO echter nog
lang niet afgesloten. Naast de publicatie van een eerste tijdschriftbijdrage en de brochure met
de hoofdlijnen van het conceptuele kader, zijn er nog verscheidene andere publicaties in het
verschiet.
In het bijzonder zal de publicatie van een boek over SW en DO een grote visibiliteit geven aan
de resultaten van het project SOWEDO, dat met het werk daaraan een nieuwe fase is ingegaan.
Het keur aan auteurs dat daaraan een bijdrage zal leveren staat garant voor zowel een
verdieping als een verbreding van het werk dat wij met het project SOWEDO geleverd hebben.
Op korte termijn is de continuïteit in de verdere werking rond de thematiek van SW en DO dus
gegarandeerd. Enerzijds via het werk aan het boek en door de andere publicaties die nog in het
154
vooruitzicht zijn. Anderzijds heeft zich binnen het lerend netwerk ‘Oriëntatie van sociaal werk op
duurzame ontwikkeling’ een kern van mensen gevormd die de thematiek verder wil uitwerken,
en daarover mensen samen brengen. Daarbij staat, door de input die we mochten leveren in het
project BAOBAP – dat de competenties voor de opleiding SW formuleerde – het respect voor
ecologische grenzen nu al ingeschreven in de missie van het SW in Vlaanderen.
Vandaag hangt de vraag naar een duurzame verankering van het begonnen proces van
inbedding van DO in het SW en het SW-onderwijs echter in het vage, omdat het onduidelijk is of
DHO Vlaanderen voor het volgende begrotingsjaar nog financiering zal ontvangen van de
Vlaamse overheid. Dat laatste zouden we hier toch ten stelligste willen aanbevelen, omdat
zonder het samenspel met DHO Vlaanderen SOWEDO heel wat minder resultaat geboekt zou
hebben. In het bijzonder de koppeling van een praktijkgericht onderzoeksproject aan een
permanent lerend netwerk is o.i. een sterke formule die navolging mag krijgen.
Verder hopen we dat de Vlaamse overheid in de toekomst opnieuw projecten wil financieren
over DO waaraan door partners uit het hoger onderwijs geparticipeerd kan worden. In het
bijzonder willen wij vragen om daarvoor mogelijkheden te voorzien bij de implementatie van de
Vlaamse strategie voor Educatie voor DO.
10 november 2009
155
Literatuur
Deze lijst is ruimer dan de referenties van de teksten waar in dit rapport naar verwezen wordt.
De bedoeling is om de geïnteresseerde lezer verder op het spoor te zetten van interessante
lectuur. Dat betreft dan literatuur die direct in relatie staat tot het thema van deze studie, de
verhouding tussen sociaal werk en duurzame ontwikkeling, maar ook literatuur die met het
ruimere kader van een paradigmaverandering te maken en die relevant is voor het SW.
Om een oriëntatie los van de tekst te vergemakkelijken is dit literatuuroverzicht daartoe
ingedeeld in vijf secties. Een beperkt aantal referenties werd daarbij meerdan éénmaal
opgenomen.
1.
2.
3.
4.
5.
Ecologische crisis, ecofilosofie en duurzame ontwikkeling
Sociaal werk
Sociaal werk, ecologie en duurzame ontwikkeling
Ecologische rechtvaardigheid
Duurzame ontwikkeling, educatie en onderwijs
Voor alle duidelijkheid: teksten die betrekking hebben op de klassieke benadering van de
ecologische systeemtheorie in het SW zijn daarbij opgenomen in sectie 2, terwijl teksten uit de
eco-kritische benadering in sectie 3 te vinden zijn.
156
1
Ecologische crisis, ecofilosofie en duurzame ontwikkeling
Achterhuis, H. (1988), Het rijk van de schaarste, Baarn: Ambo.
Bachus, K. (2009), ‘Duurzame ontwikkeling: concept en beleid’, in: LONDO, Duurzame
ontwikkeling. Een multidisciplinaire visie, Leuven: Acco, 15-35.
Baker, S. (2006), Sustainable Development, London: Routledge.
Baker, S., M. Kousis, D. Richardson & S. Young (eds.) (1997), The Politics of Sustainable
Development: Theory, Policy and Practice within the European Union, London: Routledge.
Bambust, F., e.a. (2009), Designing Change. Social Marketing voor duurzaamheidstransities,
Brussel: Uitgeverij Change Designers.
Bergh, van de N. & S.Koers (2004), Praktisch idealisme. Handboek voor de beginnende
wereldverbeteraar (3de druk), Amsterdam: Podium.
Bode, B. & E. Vervliet (eds.) (2001), Duurzame ontwikkeling. Verbeter de wereld, begin bij de
aarde, NoordZuid Cahier, jg.26/4, Brussel: Wereldwijd Mediahuis.
Brown, L. (2008), Plan B3.0. Mobilizing Society to Save Civilization, Norton & Company.
Calder, J.S. (2008), ‘Mobilizing Human Energy’, in: 2008 State of the World: Innovations for a
Sustainable Economy, Worldwatch Institute, London: Earthscan, 166-179.
Cavagnaro, E. & F. Bosker (eds.) (2007), Services and sustainability. A travellers’ guide,
Leeuwarden: CHN University Netherlands.
De Bruyn, T. & K. Bachus (2003), ‘Het draagvlak voor duurzame ontwikkeling in België:
Verdieping, geen verbreding’, in: P. Develtere, Het draagvlak voor duurzame ontwikkeling. Wat
het is en zou kunnen zijn, Antwerpen: De Boeck, 75-100.
De Jonge W., B. Mazijn & J. Van Assche (2000), ‘Milieugebruiksruimte: operationalisering van
een vaag concept’, in: B. Mazijn (ed.), Duurzame ontwikkeling meervoudig bekeken, Gent:
Academia Press, 1-67.
Department for Environment, Food and Rural Affairs (Defra) (2008), A framework for proenvironmental behaviours, Report, London, jan. 2008.
http://www.defra.gov.uk/evidence/social/behaviour/pdf/behaviours-jan08-report.pdf
Develtere, P. (Red.) (2003), Het draagvlak voor duurzame ontwikkeling. Wat het is en zou
kunnen zijn, Antwerpen: De Boeck.
Dobkowski, M.N., & I. Walliman (2002), On the Edge of Scarcity. Environment, Resources,
Population, Sustainability, and Conflict, New York: Syracuse University Press.
Dresner, S. (2008), The Principles of Sustainability, 2nd ed, London: Earthscan.
Dubbink, W. (1999), Duurzaamheid als patstelling. Over de onvriendelijke betrekkingen tussen
openbaar bestuur, markt en civilsociety, Delft: Eburon.
Elliott, J.A. (2006), An Introduction to Sustainable Development, London/New York: Routledge.
Foxon, T., P. Pearson, Z. Makuch, M. Mata (2005), Transforming policy processes to promote
sustainable innovation: some guiding principles. A Report for Policy-Makers, Imperial College
London, march 2005.
Gardner, G. & T. Prugh (2008), ‘Seeding the Sustainable Economy’, in: 2008 State of the World:
Innovations for a Sustainable Economy, Worldwatch Institute, London: Earthscan, 3-17.
Geldof, D. (1999), Niet meer maar beter. Over zelfbeperking in de risicomaatschappij, Leuven:
Acco.
Geldof, D. (2001), Onthaasting. Op zoek naar tijd in een risicomaatschappij, Antwerpen/Baarn:
Houtekiet/De Prom.
Gorz, A. (1992), 'Political Ecology: Expertocracy versus Selflimitation', New Left Review, nr.202,
pp.55-67. (Ned.vert.: ‘Politieke ecologie: expertocratie tegen zelfbeperking’, Oikos, 4/1997, 922.) Beschikbaar: http://www.oikos.be
157
Havenaar, J.M., J.G. Cwikel & E.J. Bromet (2002), Toxic Turmoil: Psychological and Societal
Consequences of Ecological Disasters, New York: Kluwer Academic/Plenum Publishers.
Heynssens, S. (2008), Ideologie in het internationale milieubeleid. Een historische analyse,
Scriptie, Faculteit Letteren en Wijsbegeerte, Universiteit Gent.
Holemans, D. (1999), Ecologie en burgerschap. Pleidooi voor een nieuwe levensstijl, Antwerpen:
Stichting Leefmilieu/ Kapellen: Pelckmans.
Homer-Dixon, T. (2006), The Upside of Down: Catastrophe, Creativity and the Renewal of
Civilisation, Washington: First Island Press. Ned. vert.: (2009), Ten onder te boven. Catastrofe,
creativiteit en vernieuwing van de beschaving, Utrecht: Jan van Arkel.
Jackson, T. (2008), ‘The Challenge of Sustainable Lifestyles’, in: 2008 State of the World:
Innovations for a Sustainable Economy, Worldwatch Institute, London: Earthscan, 45-60.
Jackson, T. (2009), Prosperity Without Growth: Economics for a Finite Planet, London:
Earthscan.
Jacobs, R. (1996), ‘Natuur, geschiedenis en vrijheid. De sociale ecologie van Murray Bookchin’,
in: F. Janssens & U. Melle (eds.), Voeten in de aarde. Radicale groene denkers, Antwerpen:
Hadewijch/ Utrecht: Jan van Arkel, 19-56.
James, S. & Lahti, T. (2004), The Natural Step for Communities: how cities and towns can
change to sustainable practices, Gabriola Island, Canada: New Society Publishers.
Janssens, F. & U. Melle (eds.) (1996), Voeten in de aarde. Radicale groene denkers, Antwerpen:
Hadewijch/ Utrecht: Jan van Arkel.
Jones, P.T. (2007), Globaal ten Onder? Pleidooi voor een ecologische economie, 2de herziene
druk, Wetenschappelijke Raad van Attac Vlaanderen, i.s.m. Attac Nederland, VODO en Terra
Reversa, Gent, info: http://vl.attac.be.
Jones, P.T., V. De Meyere & E. Keytsman (2008), ‘Bouwstenen voor een duurzaamheidtransitie’,
- ‘Deel I: Het referentiekader’, Oikos, nr.44, 1/2008, 12-29.
- ‘Deel II: Onze voeding’, Oikos, nr.45, 2/2008, 55-70.
- ‘Deel III : Mobiliteit’, Oikos, nr.46, 3/2008, 63-83.
- ‘Deel IV: Reizen’, Oikos, nr.47, 4/2008, 45-63.
- ‘Deel V: Wonen en (ver)bouwen, Oikos, nr.49, 2/2009, 58-80.
Jones, P.T. & V. De Meyere (2009), Terra Reversa. De transitie naar rechtvaardige
duurzaamheid, Antwerpen: EPO/Utrecht: Jan van Arkel.
Jones, P.T. & R. Jacobs (2005), ‘Duurzame ontwikkeling is een contradictio in terminis’, Streven,
nr.3, 195-207.
Jones, P.T. & R. Jacobs (2006), Terra Incognita. Globalisering, ecologie en rechtvaardige
duurzaamheid, Gent: Academia Press. (2de druk, met nieuw woord vooraf 2007)
Jones, V. (2008), The Green Collar Economy, New York: Harper One.
Kenis, A. & E. Mathijs (2009), ‘The Role of Citizenship in Transitions to Sustainability: The
Emergence of Transition Towns in Flanders, Belgium’, Paper presented at the First European
Conference on Sustainability Transitions, 4-6 juni, Amsterdam.
Keytsman, E. & P.T. Jones (2007), Het klimaatboek. Pleidooi voor een ecologische omslag,
Berchem: EPO.
Lafferty, W.M. (1995), ‘The implementation of sustainable development in the European Union’,
in: J. Lovenduski & J. Stanyer (eds.), Contemporary Political Studies I, Belfast: Political Studies
Association of the UK, 223-32.
Lemaire, T. (2002), Met open zinnen. Natuur, landschap, aarde, Amsterdam/ Ambo.
Lietaer, B. (2001), Het geld van de toekomst. Een nieuwe visie op welzijn, werk en een
humanere wereld, Amsterdam: De Boekerij (The Future of Money: creating new wealth, work
and a wiser world, Century). Beschikbaar:
http://www.lietaer.com/images/Lietaer_Het_geld_van_de_toekomst_origineel.pdf
Lietaer, B., R. Ulanowicz, S. Goerner (2009), ‘Options for Managing a Systemic Bank Crisis’,
Sapiens-journal Volume 2, number 1, March 2009. Beschikbaar:
158
http://sapiens.revues.org/index747.html
http://www.lietaer.com/images/Sapiens_text_final.pdf
LONDO (Leuvens OnderzoeksNetwerk Duurzame Ontwikkeling) (2009), Duurzame ontwikkeling.
Een multidisciplinaire visie, Leuven: Acco.
Malcorps, J. (2008), ‘Cradle to cradle: een ‘nieuwe’ oude visie op economie en milieu’, Oikos,
46, 3/2008, 56-62.
Mazijn, B. (ed.) (2000), Duurzame ontwikkeling meervoudig bekeken, Gent: Academia Press.
McDonough, W. & M. Braungart (2002), Cradle to Cradle: Remaking the Way We Make Things,
New York: North Point Press. Afval is Voedsel, Heeswijck: Search Knowledge B.V., 2007.
Melle, U. (1996), ‘Verscheidenheid, verbondenheid en zelfverwerkelijking. De filosofie en
ecosofie van Arne Naess’, in: F. Janssens & U. Melle (eds.), Voeten in de aarde. Radicale groene
denkers, Antwerpen: Hadewijch/ Utrecht: Jan van Arkel, 171-226.
Minaraad & SERV (2007), Decreet Duurzame Ontwikkeling, advies: Minaraad 13/12; SERV
14/12, nr. 2007/41.
Monbiot, G. (2007), Hitte. Hoe voorkomen we dat de planeet verbrandt?, Utrecht: Jan van
Arkel.
Nelissen, N., J. van der Straaten & L. Klinkers (Eds.) (1997), Classics in Environmental Studies.
An Overview of Classic Texts in Environmental Studies, Utrecht: International Books.
Newman, L. (2006), ‘Change, uncertainty, and futures of sustainable development’, Futures, 38,
633-637. On line [doi:10.1016/j.futures.2005.09.011].
Opschoor, J.B. (1995), 'Krapte aan milieugebruiksruimte', in: Opschoor, J.B. e.a., Oefeningen in
duurzaamheid. Perspectieven naar 2040, Utrecht: van Arkel, 12-22.
Paredis, E. (2001a), ‘Duurzame ontwikkeling: de ambities doorgelicht’, NoordZuid Cahier, jg.26,
nr.4, 33-46.
Paredis, E. (2001b), ‘Strategieën voor een duurzame samenleving’, in: VODO (2001), Draaiboek
Lokale Agenda 21, Brussel.
Paredis, E. (2005), ‘Heeft duurzame ontwikkeling nog zin? Over de moeilijke en politieke
zoektocht naar mondiale rechtvaardigheid en leven binnen ecologische grenzen’, achtergrondtekst voor de opleiding ‘Groene filosofie en politiek’, Aardewerk, Leuven 2/4/2005. Beschikbaar:
Paredis, E. (2006), ‘In dialoog met Terra Incognita, een voor Vlaanderen uniek boek’,
bespreking van: Jones, P.T. en R. Jacobs (2006), Terra Incognita. Globalisering, ecologie en
rechtvaardige duurzaamheid (Gent: Academia Press), Oikos, nr.38, 3/2006, 62-66.
Paredis, E. (2008), ‘Transition management in Flanders, policy content, first results and
surfacing tensions’, onderzoekspaper voor het Steunpunt Duurzame Ontwikkeling, CDO/UGent,
Gent. Beschikbaar: http://www.steunpuntdo.be/SDO_publ_steunppubl.htm
Paredis, E. (2009), ‘Socio-technische systeeminnovaties en transities: van theoretische
inzichten naar beleidsvertaling’, onderzoeksrapport voor het Steunpunt Duurzame Ontwikkeling,
CDO/UGent, Gent. Beschikbaar: http://www.steunpuntdo.be/SDO_publ_steunppubl.htm
Paredis, E., Larosse, J., W. Tempst (2009), ‘Transition management and the need for mature
connections with EU and national innovation policies’, Paper presented at the First European
Conference on Sustainability Transitions, 4-6 June, Amsterdam.
Paredis, E. & W. Weyns (2000), ‘Einde van de logica van de stoel. Interview met Wolfgang
Sachs’, Oikos, nr. 12, 51-58. Beschikbaar: http://www.oikos.be
Pearce, A. & L. Walrath (comp.) (200?), ‘Definitions of Sustainability from the Literature’,
Sustainable Facilities and Infrastructure Program, Georgia Tech Research Institute, Atlanta.
Beschikbaar: http://maven.gtri.gatech.edu/sfi/resources/pdf/definitions.pdf (6/10/2008)
Peeters, J. (1997), 'Duurzame ontwikkeling: contradicties en alternatieven', Oikos, jg.1, nr.3,
51-79. Beschikbaar: http://www.oikos.be
Peeters, J. (1999), 'Duurzame ontwikkeling of duurzame levenswijze?', Ethische perspectieven,
jg.9, nr.1, 16-28.
159
Peeters, J. (2001), 'Over oneindige behoeften en duurzaamheid', Zacht geritsel, Vlaams Overleg
Duurzame Ontwikkeling, april-mei-juni, p.3
Peeters, J. (2001), 'Een interdisciplinaire benadering van duurzaamheid', bespreking van: B.
Mazijn (ed.), Duurzame ontwikkeling meervoudig bekeken, Academia Press, Gent, 2000. Oikos,
nr.17, 2/2001, 118-121.
Peeters, J. (2005b), ‘Spiritueel naturalisme als filosofie van de aarde. De positie van Ton
Lemaire in het ecofilosofische debat', Streven, jg.72, nr.7, juli/augustus, 622-635.
Peeters, J. (2007), ‘Voorbij de ecologische onschuld’, Streven, jg.74, nr.2, 153-157.
Pezzey, J. (1989), Economic Analysis of Sustainable Growth and Sustainable Development,
World Bank, Washington DC.
Ray, P.H., & S.R. Anderson (2000), The Cultural Creatives: How 50 Million People Are Changing
the World, New York: Harmony Books, October. (http://www.culturalcreatives.org)
Rakhorst, A-M. (2007), Duurzaam ontwikkelen... een wereldkans, Schiedam: Scriptum.
Roome, N. (2008), ‘Sustainability management: less waste, more profit!? Management
education for sustainability: an agenda for reform’, presentatie, 13th Annual Conference NIBS,
15-05-08, KHLeuven.
Roorda, N. (2005), Basisboek Duurzame ontwikkeling, Houten: Wolters-Noordhoff.
Roorda, N. (2007), Werken aan duurzame ontwikkeling, Houten:Wolters-Noordhoff.
Roorda, N. (2008), Ons huis planeet aarde, Baarn: Tirion.
Rotmans, J. (2003), Transitiemanagement: sleutel voor een duurzame samenleving, Assen: Van
Gorcum.
Rotmans, J. (2007), Duurzaamheid: van onderstroom naar draaggolf, Drift, Erasmus
Universiteit Rotterdam. (http://www.drift.eur.nl/files/articles/boek_duurzaamheid.pdf )
Sachs, J. (2005), Het einde van de armoede – hoe we dit doel binnen twintig jaar kunnen
bereiken, Rotterdam: Lemniscaat.
Sachs, W. (ed.) (1992), The Development Dictionary. A Guide to Knowledge as Power,
London:Zed Books.
Sachs, W. (ed.) (1993), Global Ecology. A New Arena of Political Conflict, London:Zed Books.
Sachs, W. (1999), Planet Dialectics. Explorations in Environment and Development,
London/New York: Zed Books.
Sachs W., Loske R., Linz M. (1998), Greening the North. A Post-Industrial Blueprint for Ecology
and Equity, London: Zed Books.
Sessions, G. (ed.) (1995), Deep Ecology for the 21st Century. Readings on the philosophy and
practice of the new environmentalism, Boston: Shambala.
Simms, A. & J. Smith (eds.) (2008), Do good lives have tot cost the earth?, London: Constable
& Robinson.
Sneddon, C., R.B. Howarth, R.B. Norgaard (2005), ‘Sustainable development in a postBrundtland world’, Ecological Economics, 57/2, 253-268. On line
[doi:10.1016/j.ecolecon.2005.04.013].
Spratt, S, J. Ryan-Collins, E. Eva Neitzert, A. Simms (2009), The Great Transition, New
Economics Foundation, London. Beschikbaar (1-11-09):
http://www.neweconomics.org/sites/neweconomics.org/files/The_Great_Transition_1.pdf
Thompson, S., S. Abdallah, N. Marks, A. Simms, V. Johnson (2007), The European Happy
Planet Index, New Economics Foundation, London. Beschikbaar (30-10-09):
http://www.neweconomics.org/sites/neweconomics.org/files/The_European_Happy_Planet_Index.pdf
Thompson, S., S. Abdallah, N. Steuer, N. Marks, J. Michaelson (2009), The Happy Planet Index
2.0. Why good lives don't have to cost the Earth, New Economics Foundation, London.
Beschikbaar (30-10-09):
http://www.neweconomics.org/sites/neweconomics.org/files/The_Happy_Planet_Index_2.0_1.pdf
Trainer, T. (2007), Renewable Energy Cannot Sustain a Consumer Society, Dordrecht: Springer.
160
UK Government (2005), Securing the Future, UK Sustainable Development Strategy.
Beschikbaar: http://www.defra.gov.uk/sustainable/government/publications/ukstrategy/index.htm
UNCED (Conferentie van de Verenigde Naties over Milieu en Ontwikkeling) (1992), Verklaring
van Rio de Janeiro inzake Milieu en Ontwikkeling, Nederlandse vertaling door ministerie van
VROM, Den Haag. Beschikbaar: http://www.plan.be/websites/ferado/pdf/rio_n.pdf
Van Humbeeck, P. & B. De Wel (2008), ‘Een decreet voor duurzame ontwikkeling’, ARGUS
milieumagazine, jg.6/1, 22-25.
Verhoeven, A. (2008), Duurzame ontwikkeling in lokaal beleid, VVSG-Pockets Lokale Besturen,
Brussel: Politeia.
Vermeersch, E. (1988), De ogen van de panda. Een milieufilosofisch essay, Brugge: Marc Van
de Wiele.
Vlaamse Overheid (2008), Decreet ter bevordering van duurzame ontwikkeling, 18 juli. Belgisch
Staatsblad, 27.08.2008.
Vlaamse Regering (2006), ‘Samen grenzen verleggen’, Vlaamse Strategie Duurzame
Ontwikkeling (fase 1), goedgekeurd 20/7/2006. Beschikbaar:
http://www2.vlaanderen.be/duurzameontwikkeling/downloads/Vlaanderen/VSDO_fase1_def280906.pdf
VODO (Vlaams Overleg Duurzame Ontwikkeling ) (1999), Op goede voet met de aarde, op
eerlijke voet met het Zuiden. Hoe beperken we onze ecologische voetafdruk?, Brussel.
VODO (2008), Duurzame Ontwikkeling voor dummy’s, Brussel. Beschikbaar:
http://sla21.be/ds/images/downloads/dummy.pdf
VODO (2008), KaDO: Kader voor Duurzame Ontwikkeling, Brussel. Beschikbaar:
http://www.vodo.be/images/stories/downloads/kado.pdf
Walker, B. & Salt, D. (2006), Resilience Thinking: sustaining ecosystems and people in a
changing world, Island Press.
WCED (World Commission on Environment and Development) (1987), Our Common Future,
Oxford: Oxford University Press. Vert.: Onze aarde morgen, Tielt: Lannoo, 1989.
Beschikbaar: www.un-documents.net/wced-ocf.htm
Wilkinson, R. & K. Pickett (2009), The Spirit Level. Why more equal societies almost always do
better, London: Allan Lane – Penguin.
Winter, D.D. & S.M. Kroger (2004), The Psychology of Environmental Problems, New Jersey,
Lawrence Erlbam Associates.
WWF (2008), Living Planet Report 2008. Beschikbaar:
http://www.wwf.be/_media/living_planet_report_890823.pdf
161
2
Sociaal Werk
Achterhuis, H. (1980), De markt van welzijn en geluk. Een kritiek van de andragogie, Baarn:
Ambo.
Addams, J. (1910/1961), Twenty Years at Hull House, New York: MacMillan. Beschikbaar:
http://digital.library.upenn.edu/women/addams/hullhouse/hullhouse.html
Arnstein, S.R (1969), ‘A Ladder of Citizen Participation’, Journal of the American Institute of
Planners, Vol.35, No.4, 216-224. Beschikbaar (1-10-09): http://lithgow-schmidt.dk/sherryarnstein/ladder-of-citizen-participation.html
Baart, A. (red.) (1996), Sociale Interventie, jg.5, 1996/3 (themanummer over normatieve
professionaliteit).
Baart, Andries (2001). Een theorie van de presentie. Utrecht, Lemma.
Baart, Andries (2005). Aandacht. Etudes in presentie. Utrecht, Lemma.
Banks, S. (2004), Ethics, Accountability and the Social Professions, Basingstoke: Palgrave
MacMillan.
Bar-On, A. (2002), ‘Restoring power to social work practice’ , British Journal of Social Work, 32,
997-1014.
Beckett, C. & A.. Maynard (2005), Values & Ethics in Social Work. An Introduction, London:
Sage.
Boeck, T., P. McCullough & D. Ward (2001), ‘Increasing social capital to combat social exclusion.
The Social Action contribution’, in: A-L. Matthies, K. Nähri, D. Ward (eds.), The Ecosocial
Approach in Social Work, Jyväskylä: Sophi, 84-107.
Bouverne-De Bie, M. & H. van Ewijk (red.) (2008), Sociaal werk in Vlaanderen en Nederland:
een begrippenkader, Mechelen: Wolters Kluwer.
Brodala, J. (2007), Schuldbemiddeling in Vlaamse OCMW's vanuit een empowerend perspectief,
masterproef, KULeuven, fac. Sociale wetenschappen.
Brodala, J. (2008), ‘Empowerende schuldbemiddeling’, OCMWVisies, nr.1, 61-65.
Cnaan, R.A. & Milofsky, C. (eds.) (2007), Handbook of community movements and local
organizations, New York: Springer.
Dalton, J.H., Elias, M.J. & Wandersman, A. (2007), Community psychology: Linking individuals
and communities (2nd ed.), Belmont, CA: Thomson/Wadsworth.
Davis, G.F., McAdam, D., Scott, W.R. & Zald, M.N. (eds.) (2005), Social movements and
organization theory, New York: Cambridge University Press.
Desmet, A., H. Baert, M. Bouverne-De Bie & L. Verbeke (eds.) (2008), Handboek samenlevingsopbouw in Vlaanderen, Brugge: Die Keure.
DiClemente, C.C. (2003), Addiction and Change: how addictions develop and addicted people
recover, Guilford Press.
Dominelli, L. (2004). Social Work. Theory and Practice for a Changing Profession. Cambridge:
Polity Press.
Dominelli, L. (2005), ‘Community development across borders. Avoiding dangerous practices in
a globalizing world’, International Social Work, 47(6): 702-713.
Dominelli, L. (2009). Introducing Social Work, Cambridge: Polity Press.
Driessens, K. & T. Van Regenmortel (2006), Bind-Kracht in armoede. Leefwereld en
hulpverlening. Leuven, LannooCampus.
DuBois, B. & K.K. Miley (2005). Social Work. An Empowering Profession (5th edition). Boston,
Pearson.
Equalproject: Labourforneighbour (2005-2007), Antwerpen:
- Naar een model van duurzame samenwerking. Basis- en randvoorwaarden van samenwerking
tussen lokale overheid en derden.
- Krachtgerichte activering van kansengroepen in een buurt.
162
Beschikbaar: http://www.labourforneighbour.be
Fook, J. (2002), Social Work: Critical Theory and Practice, London: SAGE.
Germain, C. & A. Gitterman (1980), The life model of social work practice, New York: Columbia
University Press.
Germain, C. & A. Gitterman (1996), The life model of social work practice: advances in theory
and practice (2nd edtion), New York: Columbia University Press.
Gutierrez, L.M. (1994), ‘Beyond coping: An empowerment perspective on stressful life events’,
Journal of Sociology and Social Welfare, 21, 201-219.
Hare, I. (2004), ‘Defining social work for the 21st century. The International Federation of
Social Workers’ revised definition of social work’, International Social Work, 47(3): 407-424.
Harris, J. (2004), ‘Consumerism. Social development or social delimitation?’, International
Social Work, 47(4): 533-542.
IASSW (International Association of Schools of Social Work) en IFSW (International Federation
of Social Workers),
- (2001). International Definition of Social Work
- (2004), ‘Ethics in Social Work, Statement of Principles’, approved at the General Meetings of
the International Federation of Social Workers and the International Association of Schools of
Social Work, Adelaide, Australia, October 2004.
Beschikbaar: http://www.iassw-aiets.org
Jacobs, G., R. Meij, H.Tenwolde & Y. Zomer (red.) (2008), Goed werk. Verkenningen van
normatieve professionalisering, Amsterdam: SWP.
Jagt, L.J. (2008), Van Richmond naar Reid. Bronnen en ontwikkelingen van taakgerichte
hulpverlening in het maatschappelijk werk, Houten: Bohn Stafleu van Loghum.
Jong, M. de & W. Dumoulin (2009), Kader voor de Vlaamse opleidingen bachelor in het sociaal
werk, Project Baobap-plus. Cf. o.a.: www.artesis.be/sociaalwerk/start/competentiegerichtleren.htm
Kunneman, Harry (1996). Van theemutscultuur naar walkman-ego. Contouren van postmoderne
individualiteit. Amsterdam, Boom.
Kunneman, Harry (2007). ‘Sociaal werk als laboratorium voor normatieve professionalisering.’
Ethische Perspectieven, jaargang 17, nr 2, 92-107.
Levine, M., Perkins, D.D. & Perkins, D.V. (2005), Principles of community psychology:
Perspectives and applications, New York: Oxford University Press.
Loeffler, D.N. e.a., (2004), ‘Social capital for social work: Toward a definition and conceptual
framework', Social Development Issues, 26(2/3):22-38 (Lombard, IL: Lyceum Books).
Maton, K.I. (2008), ‘Empowering community settings: Agents of individual development,
community betterment, and positive social change’, American Journal of Community
Psychology, 41, 4-21.
Mattaini, M.A., C.T. Lowery & C.H. Meyer (eds.) (2002), Foundations of Social Work Practice:A
Graduate Text, Washington DC: NASW.
Meyer, C.H. (ed.) (1983), Clinical Social Work in the Eco-Systems Perspective, New York:
Columbia University Press.
Miller, W.R. & Rollnick, S. (2002), Motivational Interviewing: preparing people for change,
Guilford Press.
Mühlum, A., G. Olschowsky, H. Oppl, W.R. Wendt (1986), Umwelt – Lebenswelt. Beiträge zu
Theorie und Praxis ökosozialer Arbeit (zonder verdere gegevens in Närhi en Matthies 2001).
Nähri, K. (2002), ‘Transferable and negotiated knowledge. Constructing social work expertise
for the future’, Journal of Social Work, 2(3), 317-336.
Payne, M. (2005), Modern Social Work Theory (3th ed.), Basingstoke: Palgrave Macmillan.
Payne, M. (2006), What is Professional Social Work?, 2nd ed., Bristol: The Polity Press.
Pease, B. (2002), ‘Rethinking empowerment: a postmodern reappraisal for emancipatory
practice’, British Journal of Social Work, 32, 135-147.
163
Peeters, J. (2008), ‘Empowerment. Een antwoord op het pleidooi voor verantwoordelijkheid’, in:
J. Zeedijk & P. Van Bortel (red.), Bedrogen door de elite? Kritische beschouwingen bij Theodore
Dalrymples cultuuranalyse, Kapellen: Pelckmans, 72-82.
Pozzuto, R., P. Dezendorf, M. Arnd-Caddigan (2006), ’Social Work and the Colonization of the
Life-World’, Critical Social Work, Vol. 7, No. 2.
http://www.criticalsocialwork.com/units/socialwork/critical.nsf/982f0e5f06b5c9a285256d6e006c
ff78/0c5e863f2857d5f785257277002c3e44?OpenDocument
Rappaport, J. (1987), ‘Terms of empowerment/ exemplars of prevention: Toward a theory of
community psychology’, American Journal of Community Psychology, 15(2), 121-144.
Rappaport, J. & E. Seidman (eds.) (2000), Handbook of community psychology, New York:
Plenum.
Reamer, F.G. (2006), Social Work Values and Ethics (3th ed.), New York: Columbia University
Press.
Richmond, M. (1922/1971), What is social case work, New York: Arno Press & The New York
Times.
Rothfusz, J. (2008), Ethiek in sociaal-agogische beroepen, Amsterdam: Pearson Education.
Saleebey, D. (ed.) (2009), The strengths perspective in social work practice, 5th ed., Boston:
Pearson Education.
Shinn, M.B. & Yoshikawa, H. (eds.) (2008), Toward positive youth development: Transforming
schools and community programs, New York: Oxford University Press.
Specht, H. & M.E. Courtney (1994), Unfaithful Angels. How Social Work has Abandonned its
Mission, New York: Free Press.
Steenssens, K. & T. Van Regenmortel (2007), Empowerment Barometer. Procesevaluatie van
empowerment in buurtgebonden activeringsprojecten, Leuven: Katholieke Universiteit Leuven,
Hoger instituut voor de arbeid. Beschikbaar: http://www.labourforneighbour.be
Tonkens, E. (2009), Tussen onderschatten en overvragen. Actief burgerschap en activerende
organisaties in de wijk, Amsterdam: Sun.
Tronto, J.C. (1993), Moral Boundaries. A Political Argument for an Ethic of Care, New
York/London: Routledge.
Turner, F.J. (ed.) (2002), Social Work Practice. A Canadian Perspective (2nd. ed.), Toronto:
Prentice Hall.
Van den Bersselaar, V. (2009), Bestaansethiek. Normatieve professionalisering en de ethiek van
identiteits-, levens- en zingevingsvragen, Amsterdam: Uitgeverij SWP.
Van Doorn, L. , Y. van Etten & M. Gademan (2008), Outreachend werken. Handboek voor
werkers in de eerste lijn, Bussum: Coutinho.
Van Ewijk, H. (2009), ‘Citizen-based social work’, International Social Work, 52(2):167-179.
Van Regenmortel, T. (2002), Empowerment en Maatzorg. Een krachtengerichte psychologische
kijk op armoede, Leuven: Acco.
Van Regenmortel, T. (2008), Zwanger van empowerment. Een uitdagend kader voor sociale
inclusie en moderne zorg, Fontys Hogeschool Sociale Studies, Eindhoven.
Vansevenant, K., K. Driessens & T. Van Regenmortel (2008). Bind-Kracht in armoede.
Krachtgerichte hulpverlening in dialoog. Leuven, LannooCampus.
Verkerk, Marian (red.) (1997). Denken over zorg. Concepten en praktijken. Utrecht, Elsevier/De
Tijdstroom.
Verzelen, W. (2005), Sociaal Werk: In- en uitzichten, Antwerpen/Apeldoorn: Garant.
Vorstenbosch, J. (2005), Zorg. Een filosofische analyse, Amsterdam: Nieuwezijds.
Vries, S. de (2007), Wat werkt? De kern en de kracht van het maatschappelijk werk,
Amsterdam: SWP Publishers.
Webb, S.A. (2006), Social Work in a Risk Society: Social and Political Perspectives, New York:
Palgrave Macmillan.
164
Wendt, W.R. (1982), Ökologie und soziale Arbeit, Stuttgart: Enke.
Wendt, W.R. (1990), ökosozial Denken und Handeln. Grundlagen und Anwendungen in der
Sozialarbeit, Freiburg im Breisgau: Lambertus.
165
3
Sociaal werk, ecologie en duurzame ontwikkeling
Agoramoorthy, G. & Hsu, M.J. (2008), ‘Reviving India’s grassroots social work for sustainable
development’, International Social Work, 51(4): 544-555.
Bartlett, M. (2003), ‘Two Movements that have Shaped a Nation: A Course in the Convergence
of Professional values and Environmental Struggles’, Critical Social Work, Volume 4, No. 1, 108129. Beschikbaar: http://www.criticalsocialwork.com .
Berger, R. (1995), ‘Habitat Destruction Syndrome’, Social Work, 40(4) : 441-3.
Berger, R. & J. Kelly (1993), ‘Social Work and the Ecological Crisis’, Social Work, 38(5): 521-6.
Besthorn, F.H. (1997), Reconceptualizing social work’s person-in-environment perspective:
Explorations in radical environmental thought, Ph.D. dissertation, University of Kansas, Ann
Arbor: UMI Microform 981157.
Besthorn, F. H. (2002). ‘Expanding spiritual diversity in social work: Perspectives on the
greening of spirituality’, Currents: New Scholarship in the Human Services, 1(1), 44-61.
(http://www.ecosocialwork.org/papers/expndSprlDivSocWork.pdf)
Besthorn, F. H. (2003), ‘Radical Ecologisms: Insights for Educating Social Workers in Ecological
Activism and Social Justice’, Critical Social Work, Volume 4, No. 1, 66-106.
(http://www.criticalsocialwork.com of http://www.ecosocialwork.org/papers/rdenvirsocjst2.pdf)
Besthorn, F. H. (2004), ‘Globalized consumer culture: Its implications for social justice and
practice teaching in social work’, Journal of Practice Teaching in Health and Social Work, 5(3),
20-39. (http://www.ecosocialwork.org/papers/consculr.pdf )
Besthorn, F. H. & McMillen, D. P. (2002), ‘The oppression of women and nature: Ecofeminism as
a framework for a social justice oriented social work’, Families in Society: The Journal of
Contemporary Human Services, 83(3), 221-232.
(http://www.ecosocialwork.org/papers/ecofem007.pdf )
Brangwyn, B. & R. Hopkins (2009), Basishandleiding Transition Towns. Hoe wordt je een
transitiestad, dorp, streek gemeenschap of zelfs eiland?, Utrecht: Jan van Arkel i.s.m. Transition
Towns Nederland en Transitie Vlaanderen.
Carrilio, T.E. (2007), ‘Utilizing a social work perspective to enhance sustainable development
efforts in Loreto, Mexico’, International Social Work, 50(4): 528-538.
Coates, J. (2000), ‘Social Work and the Environment: A Progressive Step Forward’, Global
Alliance for a Deep Ecological Social Work. Available: http://ecosocialwork.org/jcoates.html
Coates, J. (2002), ‘From Modernism to Sustainability: New Roles for Social Work’, Global
Alliance for a Deep Ecological Social Work. Available: http://ecosocialwork.org/jcoates2.html
Coates, J. (2003), Ecology and Social Work. Toward a New Paradigm, Halifax: Fernwood
Publishing.
Coates, J. (2003), ‘Exploring the Roots of the Environmental Crisis: Opportunity for Social
Transformation’, Critical Social Work, Volume 4, No. 1. Beschikbaar:
http://www.criticalsocialwork.com/
Coates, J., F. Besthorn, M. Rogge & M. Bartlett (2004), ‘Social Work and ecological
consciousness’, presentatie, Global Social Work Congress, 2-5 oktober, Adelaïde, Australië.
Powerpoint beschikbaar op: http://www.ecosocialwork.org/austr.htm (26-9-09)
Debruyne, P. (2009), ‘Duurzame ontwikkeling zoekt sociale rechtvaardigheid’, Alert, jg.35,
nr.1, 60-67.
Deklerck, J. (2005), ‘Verbondenheid, kans tot existentieel leren in onderwijs en jeugdhulpverlening’, in: L. Lacombe e.a., Grenzen. Begripsvolle grenzen en grenzen aan begrip, Kortrijk:
Lemmens & Maes, 166-182.
Deklerck, J. & A. Depuydt (2001), ‘Wat heeft de natuur met criminologie te maken?
Verkenningen voor een ecocriminologie’, Interdisciplinair Wetenschappelijk Internettijdschrift
Interaxis, Themanummer 9, ‘Milieu’, jg.4, nr.10. (http://interaxis.org/ )
166
Deklerck, J. & A. Depuydt (2002), ‘Tijd voor een ecocriminologie? Enkele krijtlijnen’, Panopticon,
2002/4, 287-303.
Deklerck, J. & A. Depuydt (2004), ‘Verbondenheid als drijfveer’, in: Federatie van Vlaamse
Simileskringen, Similes, Leuven, april 2004/108, 3-6.
Deklerck, J. & A. Depuydt (2005), ‘Re-ligare’ als antwoord op ‘de-linquentie’. Aanzet tot een
ethische, contextuele en ecologische criminologie, Diss. doct. KULeuven, Faculteit
Rechtsgeleerdheid, Afd. Strafrecht, Strafvordering en Criminologie.
Depuydt, A., J. Deklerck, G. Deboutte (red.) (2001), ‘Verbondenheid’ als antwoord op ‘de-linkwentie’. Preventie op een nieuw spoor, Leuven:Acco.
Dhont, R. (2008), ‘Transition Town Totnes. Een verhaal van aanstekelijke sociaal-ecologische
verandering in Engeland’, Oikos, nr.45, 2/2008, 38-48.
Fairbanks, R.P. II (2003), ‘A Theoretical Primer on Space’, Critical Social Work, Volume 4, No. 1.
Beschikbaar: http://www.criticalsocialwork.com/
Hall, A. (1996), ‘Social work or working for change? Action for grassroots sustainable
development in Amazonia’, International Social Work, Vol.39, 27-39.
Hoeven, N. van der, Wals, A., Blanken, H. (2007), De akoestiek van sociaal leren:
handreikingen voor de inrichting van sociale leerprocessen die bijdragen aan een duurzame
wereld, Utrecht : Programmabureau Leren voor Duurzame Ontwikkeling. Essay-reeks, 1-04.
http://www.senternovem.nl/mmfiles/webversie%20De%20Akoestiek%20van%20Sociaal%20Le
ren_tcm24-218485.pdf (12-05-09)
Hoff, M.D, & J.G. McNutt (eds.) (1994), The Global Environmental Crisis. Implications for Social
Welfare and Social Work, Aldershot: Ashgate.
Hoff, M.D. & R.J. Pollack (1993), ‘Social Dimensions of the Environmental Crisis: Challenges for
Social Work’, Social Work, 38(2): 204-211.
Hoff, M.D, & J.G. McNutt (comp.) (1998), ‘Social Work Practice with Environmental Issues’,
overzichtstabel. Beschikbaar: http://web.utk.edu/~merogge/POV/mrinterv.html
Hopkins, R. (2009), Het Transitiehandboek. Van olie-afhankelijkheid naar lokale veerkracht,
Utrecht: Jan van Arkel i.s.m. Transitie Vlaanderen & Transition Towns Nederland. Vert. van: The
Transition Handbook, Green Books, 2008.
Keefe, T.W. (2003), ‘The Bio-Psycho-Social-Spiritual Origins of Environmental Justice’, Critical
Social Work, Volume 4, No. 1, 1-17. Beschikbaar: http://www.criticalsocialwork.com/
Lane, M. (1997), ‘Community Work, Social Work: Green and Postmodern?’, British Journal of
Social Work, 27:319-341.
Marlow, C. & C. Van Rooyen (2001), ‘How green is the environment in social work?’,
International Social Work, 44(2), 241-254.
Mathbor, G.M. (2007), ‘Enhancement of community preparedness for natural disasters. The roll
of social work in building social capital for sustainable disaster relief and management’,
International Social Work, 50(3), 357-369.
Matthies, A-L. (2000), Making new Local Policies against Social Exclusion in European Cities.
Eco-social Approach and Social Impact Assessment in Social Work, Final Report TSER-project
(1998-2000), Magdeburg University of Applied Sciences. Beschikbaar: http://ww.sgw.hsmagdeburg.de/europa-institut/download/Final%20Report_TSER.pdf
Matthies, A-L. (2001), ‘Perspectives of eco-social sustainability in social work’, in: A-L.
Matthies, K. Nähri, D. Ward (eds.), The Ecosocial Approach in Social Work, Jyväskylä: Sophi,
127-152.
Matthies, A-L., K. Nähri, D. Ward (eds.) (2001), The Ecosocial Approach in Social Work,
Jyväskylä: Sophi.
Matthies, A-L, P. Turunen, S. Albers, T. Boeck, K. Närhi (2000), ‘An eco-social approach to
tackling social exclusion in European cities’, European Journal of Social Work, 3(1), 43-52.
McNutt, J.G. & M.D. Hoff (1994), ‘Conclusion. Dilemmas and challenges for the future of social
welfare and social work’, in: Hoff, M.D, & J.G. McNutt (eds.), The Global Environmental Crisis.
Implications for Social Welfare and Social Work, Aldershot: Ashgate, 297-305.
167
Muldoon, A. (2006), ‘Environmental Efforts: The Next Challenge for Social Work’, Critical Social
Work, Vol. 7, No. 2. Beschikbaar: http://www.criticalsocialwork.com/
Närhi, K. (2001), ‘Social impact assesment. New challenges for social work?’, in: A-L. Matthies,
K. Nähri, D. Ward (eds.), The Ecosocial Approach in Social Work, Jyväskylä: Sophi, 54-83.
Närhi, K. (2002), ‘Social workers' conceptions of how local living environment is related to
social exclusion’, European Journal of Social Work, 5(3), 1-13.
Närhi, K. (2004), The Ecosocial Approach in Social Work and the Challenges to the Expertise of
Social Work, Jyväskylä: University of Jyväskylä. Beschikbaar:
http://dissertations.jyu.fi/studeduc/9513918343.pdf
Närhi, K. & A-L. Matthies (2001), ‘What is the ecological (self-)consciousness of social work?
Perspectives on the relationship between social work and ecology’, in: A-L. Matthies, K. Nähri,
D. Ward (eds.), The Ecosocial Approach in Social Work, Jyväskylä: Sophi, 16-53.
Opielka, M. (1985), Die Ökosoziale Frage, Frankfurt.
Opielka, M. (1985), ‘Die Ökologische Sozialpolitik’, in: M. Opielka (ed.), Die Ökosoziale Frage,
Frankfurt, 282-309.
Opielka, M. & I. Ostner (1987), Umbau des Sozialstaats, Essen: Klartext.
Opielka, M. & M. Zander (eds.) (1988), Freiheit von Armut. Das grüne Modell einer
bedarfsorientierten Grundsicherung in der Diskussion, Essen: Klartext.
Opielka, M. (1998), ‘Sozialpolitik ohne Wachstum?’, in: Politische Ökologie, Sonderheft 11
(‘Wege aus der Wachstumsfalle’), jg.16, jan/feb, 53-57.
Opielka, M. (2000), ‘Die soziale und sozialpolitische Dimension der Nachhaltigkeit. Offene
Fragen und neue Herausforderungen’, Kommune, 18. Jg., 11, S. 37-40. http://www.sw.fhjena.de/people/michael.opielka/download
Pandey, S. (1998), ‘Women, environment, and sustainable development’, International Social
Work, Vol.41, 339-355.
Peeters, J. (2005), ‘Ecologisch sociaal werk. Een verkennend onderzoek naar het concept en de
mogelijke impact ervan op de opleiding en het werkveld van het sociaal werk’, conceptnota,
KHLeuven dept. SSH, Leuven, 5/05.
Peeters, J. (2005a), ‘Naar een ecologisch sociaal werk’, bespreking van: John Coates, Ecology
and Social Work. Toward a New Paradigm. Ethische perspectieven, jg.15, p.168-171; Oikos,
nr.34, 3/2005, p.61-64.
Peeters, J. (2008a), ‘SOWEDO. Achtergrond en tot stand komen van een project’, KHLeuven,
dept. SSH. Beschikbaar:
Peeters, J. (2008b), ‘Betekenis van duurzame ontwikkeling voor sociaal werk: visie en kader’.
Werkdocument, project SOWEDO, KHLeuven, dept. SSH, juni.
Peeters, J. (2008c), ‘Bronnen rond Sociaal Werk en ecologie en/of Duurzame Ontwikkeling’.
Werkdocument, project SOWEDO, KHLeuven, dept. SSH, juni.
Peeters, J. (2008), ‘Conceptueel onderzoek SOWEDO’, Werkdocument, project SOWEDO,
KHLeuven, dept. SSH, oktober.
Peeters, J. (2009), ‘Orientation of social work on sustainable development’ (abstract), 1st
ENSACT Joint European Conference, Social action in Europe: different legacies & common
challenges, Dubrovnik, april 2009.
Peeters, J. (2009a), ‘Duurzame ontwikkeling: een opgave voor het sociaal werk? Een
normatieve kijk’, Tijdschrift voor Welzijnswerk, jg 33, nr 301, juli, 25-36.
Peeters, J. (2009b), Werken aan een veerkrachtige samenleving. Hoofdlijnen van het
eindrapport van het project SOWEDO, brochure, KHLeuven, dept. Sociale School Heverlee.
Rogge, M.E. & Darkwa, O.K (1996), ‘Poverty and the environment: an international perspective
for social work’, International Social Work, Vol.39, 395-409.
Tester, F. (1994), ‘In an age of ecology: Limits to voluntarism and traditional theory in social
work practice’, in: Hoff, M.D, & J.G. McNutt (eds.), The Global Environmental Crisis. Implications
for Social Welfare and Social Work, Aldershot: Ashgate, 75-99.
168
Tidball, K.G. & M.E. Krasny (2007), ‘From risk to resilience: what role for community greening
and civic ecology in cities?’, in: Wals, A.E.J. (red.), Social learning towards a sustainable World:
principles, perspectives, and praxis, Wageningen Academic Publishers.
Turunen, P., A-L. Matthies, K. Närhi, T. Boeck & S. Albers, ‘Practical models and theoretical
findings in combatting social exclusion. A comparative perspective’, in: A-L. Matthies, K. Nähri,
D. Ward (eds.), The Ecosocial Approach in Social Work, Jyväskylä: Sophi, 108-126.
Ungar, M. (2002), ‘A Deeper, more social ecological social work practice’, Social Service Review,
76(3): 480-497.
Ungar, M. (2003), ‘Deep Ecology and the Roots of Resilience: The Importance of Setting in
Outdoor Experienced-based Programming for At-risk Children’, Critical Social Work, Volume 4,
No. 1, 18-43. Beschikbaar: http://www.criticalsocialwork.com/
Van Poeck, K. (2008), ‘Duurzame ontwikkeling en sociaal werk: een logisch samengaan?’,
Socia-cahier, nr. 10, januari, 39-47.
Wals, A.E.J. (red.) (2007), Social learning towards a sustainable World: principles, perspectives,
and praxis, Wageningen Academic Publishers.
Wals, A. E.J. (2009), The acoustics of social learning. Beschikbaar:
http://www.senternovem.nl/mmfiles/acoustics-digital%20def_tcm24-290164.pdf (12/5/09)
169
4
Ecologische rechtvaardigheid
Agyeman, J., Bullard, R.D., Evans, B. (2003), Just Sustainabilities: Development in an Unequal
World, London:Earthscan.
Alroe, H.F. (200?), ‘The challenge of ecological justice in a globalising world’. Beschikbaar:
www.inra.fr/ciab/papers/alroeHFisofar.pdf
Baxter, B. (2005), A theory of ecological justice, London/NY: Routledge.
Bullard, R. ( ), ‘Environmental justice in the 21st century’, Environmental Justice Resource
Center, Clark Atlanta University. Beschikbaar (7-11-2009):
http://www.ejrc.cau.edu/ejinthe21century.htm
Bullard, R.D. (1990), Dumping in Dixie: Race, Class and Environmental Quality, Boulder, CO:
Westview Press.
Bullard, R.D. (Ed) (2005), The Quest for Environmental Justice: Human Rights and the Politics
of Pollution, Sierra Club Books.
Bullard, R.D. (Ed) (2007), Growing Smarter: Achieving Livable Communities, Environmental
Justice, and Regional Equity, Cambridge, MA: MIT Press.
Bullard, R.D. (2007), The Black Metropolis in the Twenty-First Century: Race, Power, and
Politics of Place, Lanham, MD: Rowman & Littlefield.
Debruyne, P. (2009), ‘Duurzame ontwikkeling zoekt sociale rechtvaardigheid’, Alert, jg.35,
nr.1, 60-67.
Franklin, J. & A. Coote (2009), Green Well Fair: Three economies for social justice, New
Economics Foundation, London, Beschikbaar (30-10-2009):
http://www.neweconomics.org/publications/green-well-fair
Houtart, F. (red.) (1995), Quel développement durable pour le Sud?, Alternatives Sud, Vol.II/4.
Low, N. & B. Gleeson (1998), Justice, Society and Nature. An exploration of political ecology,
London/New York: Routledge.
Martinez-Alier, J. (2002), The Environmentalism of the Poor. A Study of Ecological Conflicts and
Valuation, Cheltenham/Northampton: Edward Elgar.
Paredis, E. (2005), ‘Geprangd tussen olie, reuzengarnalen en stortplaatsen. De wereldwijde
strijd voor ecologische rechtvaardigheid’, De Gids op Maatschappelijk Gebied, nr.5, 30-41.
Paredis, E. & G. Goeminne (2005), ‘Ecologische schuld als uitdaging voor een beleid van
duurzaamheid’, Oikos, 33, 2/2005, 27-39.
Paredis, E., Goeminne, G., Vanhove, W., Maes, F; Lambrecht, J. (2009), The Concept of
Ecological debt: its Meaning and Applicability in International Policy, Gent: Academia press.
Principles of Environmental Justice (1991), First National People of Color Environmental
Leadership Summit, 24-27 october, Washington DC. Beschikbaar:
http://www.ejnet.org/ej/principles.html
Sachs, W. (2003), ‘Environment and Human Rights’, Wuppertal Paper nr.137, Wuppertal
Institute for Climate, Environment, Energy. Beschikbaar:
http://www.wupperinst.org/globalisierung/pdf_global/human_rights.pdf
Sachs, W. & T. Santarius (ed.) (2007), Fair Future. Resource Conflicts, Security and Global
Justice, London: Zed Books.
Shrader-Frechette, K. (2002), Evironmental Justice: Creating Equality, Reclaiming Democracy,
Oxford/NY: Oxford University Press.
Shrader-Frechette, K. (2007), Taking Action, Saving Lives. Our Duties to Protect Environmental
and Public Health, Oxford/NY: Oxford University Press.
Simms, A. (2009), Ecological Debt: The Health of the Planet and the Wealth of Nations, 2nd ed,
London/New York: Pluto Press.
170
5
Duurzame ontwikkeling, educatie en onderwijs
Bowers, C.A. (1995), Educating for an Ecologically Sustainable Culture: rethinking moral
education, creativity, intelligence, and other modern orthodoxies, NY: State University of New
York Press.
Corcoran, P.B. & A. Wals (2004), Higher education and the challenge of sustainability.
Problematics, Promise and Practice, Dordrecht/Boston/London: Kluwer Academic Publishers.
Corcoran, P.B, & P.M. Osano (2009), Young people, education and sustainable development,
Wageningen Academic Publishers.
Frederix, M. (2007). Educatie Duurzame Ontwikkeling in informele en non-formele
leerprocessen in Vlaanderen. Onuitgegeven eindwerk Sociale en Culturele Agogiek, Vrije
Universiteit Brussel. Beschikbaar: http://www.lne.be/themas/natuur-enmilieueducatie/algemeen/nme-beleid/eval-onderzoek/thesisonderzoek
Lambrechts, W., H. Van den Haute & I. Vanhoren (2009), Duurzaam hoger onderwijs. Appel
voor verantwoord onderrichten, onderzoeken en ondernemen, Leuven: LannooCampus.
Marshall, S.P. (2007), The power to transform: Leadership that brings learning and schooling to
life, San Francisco: Jossey-Bass.
Scott, W. (2002), Sustainability and learning: what role for the curriculum?, inaugural lecture,
25 april 2002, University of Bath. Beschikbaar:
http://www.dea.org.uk/sustainabledevelopment/Sustainability_and_Learning.pdf
http://www.bath.ac.uk/cree/publications.html (23-02-09)
Scott, W. (2002), ‘Education and Sustainable Development: challenges, responsibilities, and
frames of mind’, The Trumpeter, 18 (1). Beschikbaar:
http://trumpeter.athabascau.ca/index.php/trumpet/article/view/123/134 (23-02-09)
Scott, W. & S. Gough (2003), Sustainable development and learning: framing the issues,
London: RoutledgeFalmer.
Scott, W. & S. Gough (eds.) (2004), Key issues in sustainable development and learning: A
critical review, London: RoutledgeFalmer.
Shinn, M.B. & Yoshikawa, H. (eds.) (2008), Toward positive youth development: Transforming
schools and community programs, New York: Oxford University Press.
Sleurs, W., V. De Smet & V. Gaeremynck (2008), Duurzame ontwikkeling. Hoe integreren in
onderwijs, Antwerpen: De Boeck.
UNECE (2005), ‘UNECE Strategy for Education for Sustainable Development’, adopted at the
High-level meeting. Beschikbaar:
http://www.unece.org/env/documents/2005/cep/ac.13/cep.ac.13.2005.3.rev.1.e.pdf
‘UNECE Strategie voor educatie voor duurzame ontwikkeling’. Beschikbaar:
http://www.unece.org/env/esd/strategytext/strategieDutch.pdf (24-02-09)
UNESCO (2009), Bonn Declaration, UNESCO World Conference on Education for Sustainable
Development, Bonn, Germany, 31 March-2 April. Beschikbaar: :
www.dhovlaanderen.be/files/Bonn%20Declaration.pdf (16-09-09)
Vlaamse Overheid, Departement LNE (2009), ‘Leren voor een leefbare toekomst. Vlaams
implementatieplan voor educatie voor duurzame ontwikkeling’, Brussel, 15 mei.
http://www.lne.be/themas/natuur-en-milieueducatie/algemeen/edo/docs/edo_plan_090515
171

Eindrapport

Transcription

Similar documents

Dutch

Bosbouw: 300 jaar voortrekker in duurzaamheid

Typeringen van bodemecosystemen

Voor de eeuwigheid?

Donderdag 20 augustus 2015 Redactie van de IJVO krant 2015

Handleiding Academische Vaardigheden 2.0

in transport en logistiek

Jaarrapport Duurzaamheid 2011

Tappen uit principe