Postkonfliktna ocenka na `ivotnata sredina - Makedonska

Transcription

Postkonfliktna ocenka
na ìvotnata
sredina Makedonska
sostojba
Prvo izdavawe vo [vajcarija vo 2000 od Programata za ìvotna sredina na Obedinetite Nacii (UNEP).
Avtorsko pravo © 2000, Programa za ìvotna sredina na Obedinetite Nacii (UNEP).
Ovaa publikacija moè da se reizdava vo celost ili vo bilo kakva forma za edukativni i neprofitabilni
celi bez posebna prethodna soglasnost na imatelot na avtorskoto pravo samo ako se nazna~i izvorot koj
se koristi. UNEP posebno }e go ceni dobivaweto na primerok na publikacijata koja go koristi ova delo za
izvor.
Bez prethodna pismena soglasnost na Programata za ìvotna sredina na Obedinetite Nacii ova delo ne
moè da se koristi za proda`ba ili bilo kakvi drugi komercijalni celi.
United Nations Environment Programme
PO Box 30552
Nairobi, Kenya
Tel: + 254 2 621234
Faks: + 254 2 623927
E-mail: cpiinfo@ unep.org
Web: http:// www.unep.org
OGRADUVAWE
Sodrìnata na ova delo ne gi reflektira gledi{tata na UNEP ili organizaciite sorabotni~ki. UNEP i
nejziaite organizacii sorabotni~ki se ograduvaat od bilo kakvo povrzuvawe na opisite i prezentaciite vo
ova delo kako me{awe vo pravniot status na bilo koja dràva, teritorija, grad ili oblast, kako i vo
odreduvaweto na nejzinite granici.
Produkcija i dizajn na koricite: Kim & Cie S.A.
Mapi od GRID Arendal
Fotografii na naslovnata i poslednata strana: Topilnicata za olovo i cink ("MHK Zletovo"), Metalno prerabotuva~kata fabrika
"Tane Caleski" vo Ki~evo, Prespansko Ezero
Site fotografii: od UNEP
Pe~ateno od SADAG, Francija
Pe~ateno na hartija bez hlor
Prevod: Petrovska Violeta
Lektura: Vladova Jadranka
Ovoj izve{taj na Programata za ìvotna sredina na Obedinetite Nacii be{e ovozmoèn
so nesebi~nata poddr{ka na Vladata na Holandija.
Ponatamo{ni informacii:
Kopii od ovoj izve{taj moàt da se nabavat od:
SMI (Distribution services) Limited
P.O.Box 119
Stevenage
Hertfordshire SGI 4TP, UK
Tel: +44 1438 748111
Faks: +44 1438 748844
UNEP ima svoja kniàrnica na internet: http://www.earthprint.com
Dopolnitelni tehni~ki informacii moàt da se dobijat na veb stranicata na
UNEP/Balkans: http://balkans.unep.ch
Postkonfliktna ocenka
na ìvotnata sredina Makedonska sostojba
Postkonfliktna ocenka na ìvotnata sredina - Makedonska sostojba
POSTKONFLIKTNA OCENKA
NA @IVOTNATA SREDINA MAKEDONSKA SOSTOJBA
Sodrìna
Predgovor
od izvr{niot direktor na UNEP
➊ Voved
6
➋ Ekolo{ki kontekst
12
➌ Glavnite industriski "àri{ta" koi bea ispituvani od misijata
20
➍ Drugite poseteni industriski mesta
32
➎ Upravuvawe so Kosovskata begalska kriza: ekolo{ki posledici
38
➏ Institucionalnite kapaciteti za ekolo{ko upravuvawe
46
➐ Preporaki
52
Dodatok
I
Bibliografija
II Re~nik
III Lista na multilateralnite spogodbi za ìvotnata sredina
IV Lista na lica koi dadoa svoj pridones
4
5
63
69
83
84
PREDGOVOR
o tekot na izminatava decenija BJR Makedonija minuva{e niz
tranzicija. Ekonomskite i gra|anskite reformi bea
pridruèni so zgolemena svesnost za ìvotnata sredina i so
sozdavawe na Ministerstvoto za ìvotna sredina i prostorno planirawe. Kosovskiot konflikt sozdade nova dimenzija vo humanitarnite
predizvici i napori.
V
Ovoj izve{taj e prodolènie na istraùvawata na Programata za ìvotna
sredina na Obedinetite nacii (UNEP) za posledicite od kosovskiot problem. Toj
pretstavuva pro{iruvawe na znaewata za ekolo{kite posledici od konfliktite i
identifikuvawe na ekolo{kite predizvici so koi BJR Makedonija se soo~uva.
Izve{tajot treba da bide korisno sredstvo za ~lenkite na me|unarodnata zaednica
koi sakaat da izvr{at procenka na potrebite na BJR Makedonija i da & dadat pomo{
na dr`vata. Izve{tajot go istaknuva zna~eweto na upravuvaweto so ìvotnata sredina za vreme na humanitarnata pomo{.
Vo sproveduvaweto na ovaa ocenka UNEP se potpira{e vrz znaewata i
ve{tinite na me|unarodnite eksperti od razli~ni nau~ni disciplini. Za vreme na
svojata terenska misija vo BJR Makedonija timot gi poseti begalskite kampovi,
ekolo{kite àri{ta kako i zapostavenite industriski mesta. Timot pribira{e i
analizira{e razli~ni vidovi ekolo{ki podatoci i podatoci za ìveali{tata. Bi
sakal da mu se zablagodaram na timot za negovata po`rtvuvanost i za kompetenciite vo tekot na napornata rabota.
UNEP e posveten na ocenuvaweto na oblastite vo svetot koi stradaat od
akutna ekolo{ka degradacija kako posledica na razli~ni konflikti ili prirodni
katastrofi. So rabotata vrz ovoj problem se zapo~na po minatogodi{niot konflikt na Kosovo koga se vospostavi zaedni~kata Rabotna grupa za Balkanot (BTF)
na UNEP i UNCHS (@iveali{ta). BTF brzo napravi procenka koja kulminira{e so
izdavaweto na izve{tajot Kosovskiot konflikt: posledici za ìvotnata sredina i
~ove~kite naselbi. Ottoga{ UNEP sproveduva humanitarni proekti za ublaùvawe
na zagaduvaweto vo ekolo{kite àri{ta, spomenati vo ovoj izve{taj .
Izrabotuvaweto na izve{tajot na UNEP Postkonfliktna ocenka za sostojbata vo ìvotnata sredina - Makedonska studija be{e ovozmoèno so nesebi~nata
poddr{ka na Holandija, a vo tesna sorabotka so Paktot za stabilnost na
Jugoisto~na Evropa, Programata za razvoj na Obedinetite Nacii, Ekonomskata
komisija za Evropa na Obedinetite Nacii i Visokiot komesarijat za begalci na
Obedinetite Nacii. Sakam da im izrazam dlaboka blagodarnost na holandskata
vlada i na partnerskite organizacii za nivniot pridones i nesebi~na poddr{ka.
Klaus Topfer
Generalen potsekretar na Obedinetite Nacii
Izvr{en direktor na Programata za ìvotna sredina
na Obedinetite Nacii
5
1
Voved
V
o izminative deset godini Jugoisto~na Evropa minuva{e niz period na turbulencii i nestabilnost. Se vodea vojni, a zaednicite se delea. Mnogu lu|e gi
napu{tija svoite domovi i dràvi za da ja izbegnat opasnosta. Bidej}i vnimani-
eto be{e svrteno kon drugi problemi, bogatata prirodna ìvotna sredina, koja
prethodno so decenii bila izloùvana na industrisko i urbano zagaduvawe, e zna~itelno degradirana.
Za sre}a, okolnostite na Balkanot se izmenija. Prioritet imaat mirot,
demokratijata i stabilnosta. Vo samiot region i po{iroko vo Evropa, sorabotkata se
prodlabo~uva. Vo tek se naporite za obnova, a za{titata na ìvotnata sredina stanuva
prioritetna.
Ovaa procenka gi ispituva ekolo{kite potrebi na BJR Makedonija* }e se
oslovuva kako Makedonija vo natamo{nite delovi od izve{tajot vo kontekst na
poso~enite regionalni nastani. Demokratskite institucii vo dràvata minuvaat niz
seopfatni transformacii i paralelno so ekonomskiot razvoj se razviva i za{titata na
ìvotnata sredina. Makedonija ima mo`nost da go zapre uni{tuvaweto na svojata
skapocena ìvotna sredina, a vo isto vreme da sozdade i silna ekonomija so koja }e im
obezbedi prosperitet na svoite gra|ani.
Celta na ovoj izve{taj ne e da se napravi seopfatna studija za ìvotnata sredina. Izve{tajot pretstavuva brza i strate{ka procenka ~ija cel e identifikuvawe na
najitnite ekolo{ki potrebi na Makedonija i obezbeduvawe sredstva za rehabilitacija.
Spored toa, akcentot vo izve{tajot e staven na mnogu zagadenite mesta t.n. „àri{ta“
kon koi itno treba da se svrti vnimanieto; na ekolo{kite posledici od prilivot na
begalcite so kosovskiot konflikt; i na merkite so koi moè da se zajaknat instituciite nadle`ni za ìvotnata sredina i nivnata politika.
Odgovornosta za za{titata i unapreduvaweto na ìvotnata sredina leì vo
gra|anite na Makedonija. Me|unarodnata zaednica moè da igra zna~ajna uloga pomagaj}i i na Makedonija vo implementacijata na svojata ekolo{ka agenda. Sepak, taa agenda treba da bide postavena na dràvno i lokalno nivo. UNEP se nadeva deka preporakite
sodràni vo ovoj izve{taj }e go zabrzaat prezemaweto na merkite. UNEP bara od
me|unarodnata zaednica obezbeduvawe pomo{ i prezemawe merki za sanacija na
ekolo{kite àri{ta.
Ovaa procenka e izrabotena na barawe na Makedonija vo ramkite na Paktot za
stabilnost na Jugoisto~na Evropa. Taa e dodatok na ve}e izdadenite dela: Kosovskiot
konflikt: Posledici za ìvotnata sredina i ~ove~kite naselbi (1999) i
Postkonfliktna procenka na vlijanijata vrz ìvotnata sredina – Albanija (2000).
* Vo natamo{niot tekst BJR Makedonija }e se oslovuva kako Makedonija
6
1
➤ Karta 1: Balkanskiot region
Austria
ve
2 544 m
Croatia
Di
Romania
Save
na
Istria
VOJVODINE
Belgrade
ric
BosniaHerzegovina
Bucarest
A
Da
FR Yugoslavia
l
ps
Mo
Adriatic
Sea
Sofia
MONTENEGRO
Sea
Bulgaria
KOSOVO
Podgorica
2 925 m
Skopje
Italy
be
a
SERBIA
nu
Black
rav
Sarajevo
Ukraine
Tirana
FYR of
Macedonia
Rho
dop
e
Istanbul
Albania
Greece
Aegean
Turkey
Sea
Mediterranean
Sea
National capital
0
0
200
500 1 000 2 000 3 000 meters
100
200
300 km
Source: Atlas de Poche, Editions du Livre de Poche, Paris, 1996.
Metod na procenka
Voobi~aeno, reakciite vo konfliktnite situacii se fokusiraat vrz humanitarnoto dejstvuvawe. Procenkite na UNEP za vlijanijata vrz ìvotnata sredina po
nekoj konflikt se odgovor na itnata globalna potreba za brzi i nezavisni procenki na
sostojbite vo ìvotnata sredina zafatena so konflikti ili so drugi vonredni
situacii. Kako centralna institucija na svetskata ekolo{ka zaednica, UNEP e vo sostojba da gi koordinira internacionalnite partneri i da dava ekspertiza potrebna za
analiza na kompleksnata sostojba po nekoja vonredna situacija. Celta se sostoi vo
obezbeduvawe fokusirani strate{ki analizi koi bi im ovozmoìle na dràvite
sostavuvawe ekolo{ka agenda i nivno reintegrirawe vo regionalnata i vo svetskata
zaednica. UNEP, {to e mnogu va`no, im pomaga na naciite donatori vo identifikuvaweto na prioritetnite oblasti za ekolo{ka sorabotka.
7
Voved
Zagreb
n
i a
th i n s
ta
n
Dra
a
Slovenia
Transylvania
Moldova
u
Ljubljana
C
a
M r
o
p
H u n g a r i a n Hungary
Plain
Postkonfliktnite procenki na UNEP gi analiziraat ekolo{kite uslovi i tie
se naso~eni kon prevencija i podgotvuvawe, ublaùvawe i dejstvuvawe vo uslovi na
vonredni sostojbi. Ova bara svrtuvawe vnimanie kon po{irokiot kontekst na prethodno postoe~kite ekolo{ki uslovi i kapaciteti na edna dràva. Ottuka, procenkite
baraat op{irni analizi na bitnite ekolo{ki problemi, sredbi so zasegnatite strani,
terenski misii, izgotvuvawe izve{tai i vloùvawe napori za zabrzuvawe na konkretnite merki za sanacija na ìvotnata sredina.
Procenkata na UNEP za ìvotnata sredina na Makedonija e izrabotena vo tesna
sorabotka i so poddr{ka na Ministerstvoto za ìvotna sredina i za prostorno planirawe (M@SPP). Procesot na izgotvuvawe na procenkata zapo~na so sistematski pregled na postoe~kata literatura i na bazata na podatoci za ìvotnata sredina na
Makedonija. Preliminarnata misija na UNEP se sretna so pretstavnici na Vladata na
Makedonija od Ministerstvoto za ìvotna sredina i prostorno planirawe, nevladinata zaednica i od Akademijata. Vrz osnova na ova ispituvawe UNEP izdvoi tri glavni
oblasti na interes:
• industriski „àri{ta“ koi se zakana za ìvotnata sredina;
• vlijanieto vrz ìvotnata sredina od prilivot na begalcite;
• potrebni merki za zajaknuvawe na institucionalnite kapaciteti pri
za{titata na ìvotnata sredina.
Vo tekot na sedmicata od 10 do 17 septemvri 2000 misijata, predvodena od UNEP,
a pod pokrovitelstvo na M@SPP, izvr{i ispituvawa na sostojbata na ìvotnata sredina vo Makedonija. Timot na misijata se sostoe{e od specijalisti za hemiski i tehnolo{ki procesi, specijalisti za upravuvawe so cvrst otpad, biodiverzitet, voda za
piewe, otpadni vodi, kvalitet na vozduh, kvalitet na po~va, planirawe na koristewe na
zemji{teto, zakonska regulativa, kako i specijalisti za humanitarna pomo{, upravuvawe vo vonredni situacii, ekolo{ka ekonomija, ekolo{ko informirawe i komunikacii. Timot go pridruùvaa i eksperti od Makedonija koi dadoa zna~ajni informacii.
Timot rabote{e vo tri podgrupi i toa: tim za industriskite „àri{ta“, tim za
vlijanieto na begalcite i tim za institucionalnite kapaciteti. Vo tekot na sedmicata timovite odràa brojni sostanoci so zasegnatite strani na Vladata, so nevladinite
organizacii, donatorite, me|unarodnite organizacii i so mediumite.
Timot za „àri{tata“ poseti deset mesta, prikaàni vo tretata i vo ~etvrtata
glava. Mestata bea prethodno odbrani od misijata vo konsultacija so doma{ni eksperti. Celta be{e ispituvawe na onie mesta koi se smetaat za sigurna zakana za ìvotnata sredina i za ~ovekovoto zdravje. Isto taka, be{e va`no da se pokaàt primeri od
glavnite industrii vo Makedonija. Na sekoe od mestata (so isklu~ok na Lojane) timot
na UNEP se sretna so rakovodstvata na fabrikite.
8
1
➤ Karta 2: Mesta na koi misijata na UNEP izvr{i procenka
g
o
s
l
a
v
i
Kriva
Palanka
Lojane
Jegunovce
a
Kriv
Kumanovo
Stenkovec
Kratovo
ˆ
Radusa
Tetovo
Probistip
Drisla
ˆ
Bojane
Skopje
Petrovec
Cegrane
Kocani
Sveti
Nikole
ˆ
ˆ
vi
b
Ba
ka
La
ca
Stepanci
ˆ
a
d
Miravci
azd
en
i ca
Belasica
Novi
Dojran
ˆ ˆ
ˆ
Mrezicko
aP
l.
gr
Dabilja
St r u m
Valandovo
ˆˆ
Lake
Dojran
ˆ
Sel eck
Gevgelija
Resen
Kozjak Bitola
Brod
ˆ
Ljubanista
ˆ
l.
aP
Topolcani
Ohrid
Lake
Ohrid
Lake
Tikves
Strumica
ar
Prilep
n i ca
D os
Pl
Cr n
a
an i c
Struga
Demir
Hisar
Va
r
Kavadarci
Drenovo
sk
J ab l
Meseista
O
Negotino
ˆ
Il i n
Krusevo
Radovis
a
M. Brod
Berovo
l.
iP
M al esev sk
ca
a
iv
un
Kr
Bogomila
Sopotnica
c
vi
Stip
ica
ma
G ol e
Pl a
ˆ
a
dz
Veles
Belica
.
Delcevo
Vinica
ko
K
ra
Samokov
ˆ
Kicevo
Debar
Katlanovo
Ka di n a
Gostivar
Lake
Mavrovsko
Mavrovo
B u l g a r i a
Stracin
Blace
Voved
K o s o v o
SERBIA
a
ˆ
u
ˆ
Y
ˆ
R
ˆ
F
N
id
ze
G r e e c e
County boundary
National capital
Lake Krani
Prespa
County center
A l b a n i a
Town, village
Airport
Source: Department of Public Information
of the United Nations (UNDPI), Cartographic
Section, New York ; United Nations
Environment Programme (UNEP).
0
10
20
30
40 km
Highway
Main Road
Railroad
Canal
Sites visited
Refugee
Thessaloníki
Hot spot
izvr{i vizuelna inspekcija na objektite i, tamu kade {to be{e potrebno, bea zemeni
primeroci od po~vata, od vodata ili od vozduhot. Isto taka, ekspertskiot tim se
sostana so vladini i op{tinski pretstavnici, kako i so pretstavnici na nevladinite
organizacii.
Timot ~ija specijalnost e potencijalnoto vlijanie na begalcite vrz ìvotnata
sredina se sostana so vkupno ~etirinaeset agencii i organizacii koi direktno ili
indirektno bea vklu~eni vo aktivnostite okolu prilivot na begalcite. Me|u niv
spa|aat: rezidentnite pretstavnici na Visokiot komeserijat za begalci na
Obedinetite nacii (UNHCR), Programata za razvoj na Obedinetite nacii (UNDP),
Oksfam internacional, Makedonskiot centar za me|unarodna sorabotka (MCMS),
Me|unarodniot spasuva~ki komitet (IRC), Sorabotka za pomo{ i poddr{ka nasekade
(CARE-International), Crveniot krst na Makedonija, M@SPP, Ministerstvoto za vnatre{ni raboti, Ministerstvoto za zemjodelie, {umarstvo i vodostopanstvo,
9
Republi~kiot zavod za zdravstvena za{tita, Geohidroproekt, op{tinite û~er
Sandevo i Resen.
Vrz osnova na prethodnite ispituvawa na misijata i vrz osnova na prethodno
spomenatite intervjua, timot izvr{i inspekcija na slednive oblasti pogodeni od
begalcite: begalskite kampovi vo Blace, Bojane, êgrane, Radu{a, Stenkovec I,
Stenkovec II, kolektivnite centri [uto Orizari, Pretor i Radu{a i pre~istitelnite
stanici za otpadni vodi vo Struga i vo Radu{a .
Timot koj gi razgleduva{e institucionalnite kapaciteti ostvari sredbi so
rezidentnite pretstavnici na UNDP, kako i so pretstavnicite na Evropskata komisija,
Kabinetot na premierot, M@SPP, Fondot za ìvotna sredina, proektot na UNDP za
Veles, op{tina Veles, Vodovod na Veles, Zavodot za zdravstvena za{tita na Veles,
proektot za institucionalno zajaknuvawe na FARE, Ministerstvoto za zemjodelie,
{umarstvo i vodostopanstvo, Javnoto pretprijatie za prostorni i urbanisti~ki
planovi, op{tina Skopje, Republi~kiot hidrometereolo{ki zavod, Ministerstvoto za
lokalna samouprava, Informativniot centar za ìvotna sredina, Agencijata za obnova i razvoj, Parlamentarnata komisija za ekologija, mladi i sport, Makedonskata
akademija na naukite i umetnostite – Istraùva~ki centar za energija i informatika,
Organizacijata za bezbednost i sorabotka vo Evropa (OBSE), kako i so donatorite i
pretstavnicite na nevladinite organizacii.
Dostapnite tehni~ki podatoci na nekoi od mestata i instituciite bea ili
ograni~eni ili zastareni. Po misijata, timot na UNEP prodolì so pribirawe i razgleduvawe dopolnitelni podatoci, kako i so analiza na rezultatite dobieni od terenskite primeroci pribirani od ekspertite na misijata.
Va`ni zaklu~oci
1. Vo tekot na svojata terenska misija UNEP utvrdi postoewe pet ekolo{ki
,,àri{ta“:
– metalskiot kombinat vo Jegunovce,
– hemiskiot kompleks OHIS vo Skopje,
– topilnicata za olovo vo Veles,
– rudnikot za olovo i cink vo Probi{tip,
– energetskiot kombinat vo Bitola.
Na ovie mesta itno treba da im se posveti vnimanie, so cel da se zaprat opasnostite za zdravjeto na lu|eto i za prirodnata sredina. Me|unarodnata zaednica
vedna{ treba da obezbedi tehni~ka i finansiska pomo{ za ovie prioritetni
oblasti. (Za pokompletni preporaki za ekolo{kite „àri{ta“, vidi str. 53 ).
10
1
2. Drugite pet industriski mesta pretstavuvaat seriozen ekolo{ki problem. Tie
baraat ispituvawa, primena na merki za sanacija i dolgoro~en monitoring za da
Voved
se izbegnat opasnostite za ~ovekovoto zdravje i za ìvotnata sredina.
3. Dolgoro~nite posledici za ìvotnata sredina od prilivot na begalcite vo
Makedonija se minimalni. UNHCR be{e mo{ne uspe{e vo inkorporiraweto na
ekolo{kite sfa}awa vo pove}eto aspekti od upravuvaweto so begalskite kampovi. UNEP otkri samo nekolku nezna~itelni slu~aevi na degradirawe na ìvotnata sredina od begalcite koi moèa da bidat izbegnati dokolku se sprovede{e
pointenzivno planirawe, upravuvawe i integrirawe so drugite sektori i vladini agencii. Ostana nere{en problemot koj se odnesuva na potencijalnata
degradacija na kvalitetot na vodata na izvorot Ra{~e. (Za preporakite vo vrska
so upravuvaweto so begalcite, vidi str. 56).
4. Vladata na Makedonija prezede zna~ajni ~ekori za razvoj na svoite kapaciteti
za za{tita na ìvotnata sredina. êkor napred pretstavuva i formiraweto na
M@SPP. Sepak, dol`nostite na Vladata za ìvotnata sredina treba podobro da
se koordiniraat i zna~itelno da se podobri finansiraweto. Monitoringot na
ìvotnata sredina ne se sproveduva pravilno i ne se pravi soodvetno povrzuvawe
so ~ovekovoto zdravje. Primenata na propisite e slaba i moè da se zajakne so sozdavawe sistem na dozvoli. (Za preporakite za institucionalnite kapaciteti,
vidi str. 60).
.
.
.
Priznanija
Procenkata na UNEP celosno e finansirana od Holandija so poddr{ka na Paktot
za stabilnost na Jugoisto~na Evropa. Isto taka, poddr{ka, pri planiraweto i primenata na ovoj proekt, dadoa UNDP, UNHCR i Ekonomskata komisija za Evropa na
Obedinetite Nacii (UNECE). Posebno priznanie treba da im se oddade na pretstavnicite i na personalot na UNDP i UNHCR vo Skopje, bez ~ie vodstvo i logisti~kata
poddr{ka UNEP ne }e moè{e da ja sprovede ovaa procenka.
Vladata i gra|anite na Makedonija i pruìja na UNEP pomo{ od neprocenlivo
zna~ewe. Ministerstvoto za ìvotna sredina i prostorno planirawe zasluùva osobena blagodarnost za duhot na poddr{ka i za stru~nite soveti. Svoj pridones, isto taka,
dadoa i mnogu drugi ministerstva, institucii, nevladini organizacii i industriskiot
sektor na Makedonija.
UNEP izrazuva dlaboka blagodarnost na site partneri so koi sorabotuva{e vo
tekot na procenkata.
11
2
EKOLO[KI KONTEKST
Osvrt
akedonija se nao|a vo centralniot del na Balkanskiot Poluostrov. Na sever se
M
grani~i so Sojuzna Republika Jugoslavija, na istok so Bugarija, na jug so
Grcija, a na zapad so Albanija. Teritorijata na zemjata glavno e planinska i
zafa}a povr{ina od 25713 kilometri kvadratni. Na jugot od zemjata se nao|aat tri
prirodni ezera, poznati po svojata ìvopisna ubavina – Ohridskoto, Prespanskoto i
Dojranskoto Ezero. Ima okolu dva miliona ìteli od koi 1.2 milioni ili 60% ìveat
vo urbani sredini.
Kako sostavna republika na porane{nata Socijalisti~ka Federativna
Republika Jugoslavija (SFRJ), ekonomijata na dene{na Makedonija, vo periodot po
Vtorata svetska vojna, se planira{e centralno. Od tipi~na agrarna ekonomija pred
Vtorata svetska vojna doìvea dramati~en industriski porast i urbanizacija.
Dràvnite industrii upotrebuvaa sirovi materijali i eksploatiraa energetski izvori
za smetka na nacionalnata ìvotna sredina i prirodnite resursi. Poradi retkite ili
neefektivni propisi {umite se ogoluvaa, vo vozduhot, vodata i po~vata se ispu{taa
polutanti, a otpadot se frla{e vo okolnite vodeni povr{ini ili na otvoren prostor.
Nakuso, kratkoro~niot ekonomski razvoj be{e povaèn od upravuvaweto so ìvotnata
sredina i od dolgoro~niot odr`liv razvoj.
Nekolku jugoslovenski republiki ja proglasija svojata nezavisnost vo 1991 i vo
1992 godina. Raspadot na zaedni~kiot jugoslovenski pazar gi ote`na ekonomskite
uslovi vo regionot. Industriite zapo~naa da go namaluvaat proizvodstvoto, a so toa do
nekoj stepen go namalija i stresot na ìvotnata sredina. Vo Makedonija, kako i vo
sosednite dràvi, glavnite visokozagaduva~ki industriski procesi ne se smenija
zna~itelno i duri u{te pomalku resursi za investirawe vo kontrolata na ìvotnata
sredina bea dostapni. Istovremeno urbanizacijata koja be{e vo porast go namali
kvalitetot na vozduhot, a go zgolemi pritisokot vrz vodosnabduvaweto i gi prodlabo~i
problemite vo tretmanot i odlagaweto na otpadot.
Makedonija se nao|a vo period na tranzicija. Vo na podocniot period od
devedesettite, nacionalnata ekonomija raste{e skromno, no so stabilen ~ekor, a razvojot prodolì i vo prvata polovina na dveiljadittata. Cenite ostanaa relativno stabilni, no visoki vo nekoi sektori kako {to se gorivoto i energijata. Prose~nata
mese~na plata na gra|anite vo Makedonija be{e okolu 170 amerikanski dolari vo tekot
na 1999 godina, so porast od 3,3% vo odnos na 1998 godina. Nivoto na nevrabotenosta,
sepak, e mnogu visoko: okolu 36% vo 1997 godina i 34,5% vo 1998 godina i vo 1999 godina.
12
2
➤ Karta 3: Makedonija
SERBIA
u
g
o
s
l
a
v
i
a
K o s o v o
Kriva
Palanka
B u l g a r i a
Stracin
Kumanovo
Tearce
K
riva
Kratovo
Skopje
ˆ
Tetovo
Probistip
Kocani
Sveti
Nikole
Ka di n a
a
ˆ
Veles
ˆ
Ba
b
a
ca
vi
ka
La
un
M. Brod
Stepanci
ma
G ol e
ˆ
ˆ ˆ
Demir
Hisar
ˆ
aP
l.
gr
azd
en
Dabilja
St r u m
i ca
Belasica
Valandovo
Novi
Dojran
Mrezicko
Lake
Dojran
ˆ
Sel eck
Gevgelija
Resen
Kozjak
Bitola
ˆ
l.
aP
Topolcani
Ohrid
Miravci
ˆˆ
Struga
Lake
Ohrid
Lake
Tikves
a
an i c
Meseista
Strumica
ar
Prilep
n i ca
D os
Pl
Cr n
a
Sopotnica
Va
rd
Kavadarci
Drenovo
sk
J ab l
.
O
Negotino
ˆ
Il i n
Krusevo
Radovis
a
iv
Kr
Bogomila
Berovo
l.
iP
M al esev sk
ca
ica
vi
dz
c
Stip
Belica
ˆ
Kicevo
Debar
Pl a
ko
K
ra
Samokov
Lake
Mavrovsko
Mavrovo
Delcevo
Vinica
ˆ
Su
ˆ
va
ˆ
Gostivar
G
Katlanovo
Petrovec
ora
ˆ
Lake
Matka
ˆ
Y
ˆ
R
N
Brod
ˆ
Ljubanista
Lake Krani
Prespa
id
ze
County boundary
County center
Town, village
A l b a n i a
Airport
0
G r e e c e
National capital
10
20
30
40 km
Source: Department of Public Information of the United Nations (UNDPI),
Cartographic Section, New York ; UNEP-GRID Arendal, Norway.
Highway
Main Road
Railroad
Canal
Elevation
2 000 m
1 500 m
1 000 m
500 m
200 m
0
Thessaloníki
Kako rezultat na toa, mnogu semejstva, glavno vo golemite ruralni doma}instva,
ìveat vo te{ki ekonomski uslovi.
Makedonija e multietni~ka dràva. Sepak, kulturata e podelena na mnogu na~ini.
Jakneweto na vrskite me|u zaednicite vo dràvata pretstavuva kriti~en predizvik i za
Vladata i za gra|anskoto op{testvo. Na poleto na za{titata na ìvotnata sredina
va`no e da se obezbedi pravi~na i ednakva podelba na odgovornostite i na pridobivkite.
Sostojbata so ìvotnata sredina
Generalno, sostojbata so ìvotnata sredina vo Makedonija moè da se sporeduva
so taa vo drugite dràvi od Centalna i Isto~na Evropa. Vo ramkite na centralnoto
planirawe na ekonomiite vo regionot na porane{nite socijalisti~ki dràvi, na
13
Ekolo{ki kontekst
F
razvojot se gleda{e kako na porast na proizvodstvoto na industriskiot i na energetskiot sektor. Ova rezultira{e so prekumerno eksploatirawe na prirodnite resursi i
so seriozno degradirawe na ìvotnata sredina.
Izrabotuvaweto na sistematski i me|unarodno sporedlivi izve{tai za sostojbata na ìvotnata sredina (SoE) so najnovi podatoci e novina vo Makedonija. Prviot oficijalen (SoE) izve{taj od M@SPP se podgotvuva za objavuvawe vo 2001 godina.
Makedonija ima u~estvuvano vo kooperativnite proekti na programata FARE na
Evropskata Unija, na Evropskata agencija za ìvotna sredina (EEA) i na UNEP za
izrabotkata na najnovi i sporedlivi informacii za ìvotnata sredina koi se dostapni
na internet. (Vidi: http://www.soer.gov.mk/)
Vo 1996 godina be{e usvoen Zakonot za za{tita i unapreduvawe na ìvotnata sredina i prirodata (Zakon za ìvotnata sredina). Zakonot naloì Vladata da izraboti
Nacionalen ekolo{ki akcionen plan, a op{tinite da sprovedat Lokalen ekolo{ki
akcionen plan (LEAPi). Vo 1997 godina be{e izraboten Nacionalniot ekolo{ki
akcionen plan so podatoci od vladinite i nevladinite pretstavnici. Vo periodot na
negovata izrabotka, NEAP be{e najseopfatniot dostapen izve{taj za sostojbite vo
ìvotnata sredina vo Makedonija. Toj pretstavuva pregled na ekonomskata politika i
na ìvotnata sredina, na ekolo{kite uslovi, na upravuvaweto i politikata vo ìvotnata sredina, kako i na prioritetnite oblasti vrz koi treba da se vlijae.
NEAP gi utvrdi slednive celi na nacionalnata politika za ìvotnata sredina
vo periodot 1997-2001 godina:
– podobruvawe na kvalitetot na vozduhot,
– podobruvawe na kvalitetot na vodata,
– za{tita na biodiverzitetot, osobeno vo Ohridskoto, Prespanskoto i vo
Dojranskoto Ezero,
– obnovuvawe i za{tita na {umite i
– zajaknuvawe na kapacitetite za upravuvawe so ìvotnata sredina na instituciite
odgovorni za monitoring i sproveduvawe na zakonskata regulativa.
Drugi publikacii za sostojbata so ìvotnata sredina vo Makedonija se:
Nacionalniot ekolo{ki i zdravstven akcionen plan na Makedonija, izdaden od
Ministerstvoto za zdravstvo na Makedonija vo 1999 godina i Strate{kata ekolo{ka
analiza na Makedonija koja e izdadena od Regionalniot centar za ìvotna sredina za
Centralna i Isto~na Evropa (REC) vo juni, 2000 godina.
Vo 1999 godina be{e izdadena seopfatna studija pod naslov: Otpadni vodi,
kvalitetot na vodite i upravuvawe so cvrstiot otpad vo Makedonija ~ij glaven element e razvojot na nacionalnata strategija za vodite i za otpadot, so poddr{ka na programata FARE na Evropskata Unija.
14
2
Ekolo{ki kontekst
Oxacite na HEK Jugohrom, Jegunovce
■ ZAGADUVAWE NA VOZDUHOT
Spored NEAP, zagaduvaweto na vozduhot e „najvaèn problem na ìvotnata sredina vo dràvata“. Polovinata od urbanoto naselenie na dràvata (osobeno vo Skopje,
Veles, Bitola i vo Tetovo) gi ~uvstvuva posledicite od lo{iot kvalitet na vozduhot.
Zagaduvaweto, glavno, se sozdava od industrijata (na primer, metalur{kite centri, termocentralite…) i soobra}ajot. Ovie kapaciteti, pokraj gasovi i ~estici koi sodràt
sulfur dioksid, jagleroden vodorod, jaglerodni oksidi i azotni oksidi emituvaat
zna~itelna koncentracija na te{kite metali kako {to e olovoto, cinkot i kadmiumot.
Republi~kiot hidrometereolo{ki zavod (RHMZ) koristi mreà od dvaeset monitoring stanici za merewe na kvalitetot na vozduhot. Pokraj toa, i M@SPP ima svoj
monitoring sistem vo Skopje koj pra}a podatoci, vo edno~asovni intervali, do
Informativniot centar za ìvotna sredina od kade direktno se pra}aat na javen displej. Mnogu studii, glavno onie izvr{eni vo Skopje i Veles, pokaùvaat deka golem
broj gradski deca stradaat od respiratorni bolesti povrzani so zagaduvaweto na vozduhot. Najzna~aen prioritet na NEAP e namaluvaweto na emisiite vo Veles.
15
➤ Karta 4: Kvalitet na vodata vo rekite vo Makedonija
SERBIA
u
g
o
s
l
a
v
i
a
Kriva
Palanka
B u l g a r i a
Stracin
Kumanovo
K
Lake
Matka
Petrovec
ra
Go
Katlanovo
Kocani
Sveti
Nikole
Ka di n a
a
Stip
ˆ
Veles
ica
a
un
Ba
M. Brod
ˆ
Il i n
Miravci
azd
en
Dabilja
St r u m
i ca
Belasica
Valandovo
Novi
Dojran
ˆ
ˆ
ˆˆ
Mrezicko
aP
l.
gr
Lake
Dojran
Sel eck
Gevgelija
ˆ
Bitola
ˆ
ˆ ˆ
Kozjak
ar
a
Lake
Ohrid
Lake
Tikves
Topolcani
Resen
n i ca
D os
Pl
l.
aP
Ohrid
Prilep
Cr n
a
Struga
Demir
Hisar
V a Strumica
rd
Kavadarci
Drenovo
sk
an i c
Meseista
O
Negotino
Stepanci
Krusevo
.
Radovis
ca
vi
ka
La
b
a
iv
Kr
Bogomila
ma
G ol e
.
Berovo
Belica
ˆ
Kicevo
Debar
dz
ˆ
K
ra
Samokov
Lake
Mavrovsko
Mavrovo
Delcevo
Vinica
ˆ
Su
Probistip
ˆ
va
ˆ
Skopje
Tetovo
Gostivar
riva
Kratovo
Tearce
J ab l
Brod
ˆ
K o s o v o
ˆ
Y
ˆ
R
ˆ
F
N
Ljubanista
id
G r e e c e
ze
Water Quality Classification
Lake Krani
Prespa
Class I
A l b a n i a
National capital
County center
Class II
Class II - III
Town, village
Source: Department of Public Information of the United Nations
(UNDPI), Cartographic Section, New York ; National Environmental
Action Plan, Synthesis Report, FYR of Macedonia, 1997.
HIGH
QUALITY
Class I - II
Class III
0
10
20
30
40 km
Class III - IV
LOW
QUALITY
■ ZAGADUVAWE NA VODATA
Vo Makedonija mnogu malo koli~estvo otpadna voda se pre~istuva. Postoi samo
edna oficijalna pre~istitelna stanica za otpadni vodi vo celata dràva i taa
pre~istuva samo mal del od celokupnata otpadna voda vo zemjata. Spored toa, mnogu
krai{ta vo zemjata se zafateni od zagaduvawe na povr{inskite i podzemnite vodi.
Rekata Vardar, koja obezbeduva 75% od vkupnite vodni resursi, e mnogu zagadena so
nepro~isten urban i industriski otpad. Po izleguvaweto od Makedonija, rekata te~e
niz Grcija i kaj Solun, se vleva vo Egejskoto More.
Glavni izvori na zagaduvawe na vodite se golemite gradovi, so pove}e od sto i
trieset industriski objekti niz zemjata. Samo vo gradovite pokraj trite ezera,
Ohridskoto, Prespanskoto i Dojranskoto, postojat pre~istitelni stanici za otpadni
vodi. Sepak, so poln kapacitet raboti samo taa vo Ohrid, bidej}i kolektorskite sistemi na drugite dve ne se dovr{eni. Metalur{kite, hemiskite i rudarskite industrii se
16
najgolemi predizvikuva~i na industriskoto zagaduvawe.
Kvalitetot na povr{inskite vodi se nabquduva od RHMZ koj rakovodi so mreà
2
od okolu {eesetina merni to~ki niz zemjata. Pregledot na kvalitetot na re~nata voda
nabquduvaweto na povr{inskite vodi na Vardar i na drugite reki zna~itelno e modernizirana. Kako rezultat na nedostigot na finansiski sredstva, vo 1981 godina be{e
zapren monitoringot na podzemnite vodi.
■ CVRST OTPAD
Postoe~kata zakonska regulativa za kontrola na upravuvaweto so cvrstiot otpad
vo Makedonija ne e soodvetna. Postoe~kata praktika e rudimentirana i ekolo{kite
problemi {to proizleguvaat se o~igledni. Postojat brojni nelegalni deponii niz zemjata i re~isi kaj site se zabeleùva otsustvo na bezbedni ekolo{ki karakteristiki.
Mnogu od niv se izgradeni na karstni predeli i pretstavuvaat golem rizik za podzemnite vodi. Ovie deponii se samo mal del od problemite, bidej}i dràvata e prepolna so
buni{ta, glavno vo ruralnite oblasti. Cvrstiot otpad negativno vlijae vrz podzemnite
i povr{inskite vodi, po~vata i biodiverzitetot vo zemjata, vklu~uvaj}i i opredelen
broj za{titeni oblasti kako {to se nacionalnite parkovi.
Pokraj otpadot od doma}instvata, koj e vo podem zaradi promenetiot na~in na
ìveewe, seriozni i {iroko rasprostraneti problemi proizleguvaat od industriskiot
i od opasniot otpad. Na dràvno nivo ne postoi organiziran sistem za sobirawe,
~uvawe, prerabotka i deponirawe na industriskiot otpad i ne postojat soodvetni
propisi za upravuvawe so izvozot na otpadot vo drugi dràvi, osven za opredeleni
vidovi otpad, ~ij me|ugrani~en transport e reguliran so Bazelskata konvencija.
Nelegalna deponija pokraj bregot na rekata vo blizina na gradot Radu{a
17
Ekolo{ki kontekst
i stepenot na nejzinata zagadenost se prikaàni na kartata 4. Denes, mreàta na
Postoe~kite metodi za otstranuvawe na otpadot se {tetni za ìvotnata sredina
i za zdravjeto na lu|eto. Ponatamu, nevozmo`na e primenata na drugi soodvetni merki
za namaluvawe na emisiite vo vozduhot, po~vata i vo vodata zatoa {to ne moè pravilno da se rakuva so otpadot koj bi proizlegol od niv.
■ HEMIKALII
Dosega Makedonija ima doneseno ograni~en broj zakoni za kontrola na upotrebata,
transportot, ~uvaweto i za bezbednoto deponirawe na hemikaliite, vklu~uvaj}i gi i
supstanciite koi go osiroma{uvaat ozonot, PCB, pesticidite i biocidite. Kako posledica na slabata zakonska regulativa odgovornosta za ovoj problem ne e locirana kaj
administracijata. No, dràvata e potpisnik na Bazelskata konvencija za kontrola na
prekugrani~niot promet so opasen otpad i za negovo skladirawe (Bazelska konvencija).
Vo mnogu dràvi, vklu~uvaj}i gi i
delovite porane{na Jugoslavija, PCBs
se koristat kako te~nosti za izolirawe
i ladewe vo elektri~nata o p r e m a
kako {to se transformatorite i
k o n d e n z a t o r i t e . Rakovodstvata na
nekoi od posetenite industriskite
mesta poseteni od UNEP duri i ne bea
svesni za potencijalnata opasnost od
PCB. Iako vo nitu eden od primerocite
zemeni od UNEP ne be{e otkrieno prisustvo na PCB, sepak, zamenata i bezbednoto isfrlawe na te~nostite koi
sodràt PCB pretstavuva problem vo
nekoi kombinati vo Makedonija.
Nepravilno ~uvawe na hemikaliite vo fabrikata
Tane Caleski vo Ki~evo
■ BIODIVERZITET I PRIRODA
Makedonija ima bogata i raznovidna flora i fauna kako i izvonredni planinski
i ezerski pejzaì. Postoi visok potencijal za razvoj na ekolo{ki zdrav turizam.
Makedonija treba da se pogriì za razvojot na drugite ekonomski sektori, kako {to se
zemjodelieto i transportot, za da se izbegne o{tetuvaweto na biodiverzitetot i
pejzaòt. Prespanskototo Ezero go svrte vnimanieto vrz sebe so proglasuvawe na
Strogiot ornitolo{ki rezervat "Ezerani" i negovo stavawe na listata na svetski
vodni stani{ta, soglasno Konvencijata za vodni stani{ta (Ramsarska konvencija).
Dve ezera delumno pripa|aat na sosednite dràvi i toa Ohridskoto na Albanija,
18
2
➤ Karta 5: Za{tita na prirodata vo Makedonija
SERBIA
g
o
s
l
a
v
i
a
Kriva
Palanka
Kumanovo
K
Tearce
Radusa
Skopje
ˆ
Probistip
Lake
Matka
Kocani
Sveti
Nikole
Vinica
Ka di n a
a
ˆ
ˆ
Ba
b
a
ˆ
Kicevo
M. Brod
Stepanci
ma
G ol e
Drenovo
ˆ
Il i n
Miravci
ˆ ˆ
ˆ
.
aP
l
Mrezicko
gr
azd
en
Dabilja
St r u m
i ca
Belasica
Valandovo
Novi
Dojran
ˆˆ
Lake
Dojran
ˆ
Sel eck
Gevgelija
Resen
Kozjak
Bitola
G r e e c e
ˆ
l.
aP
Topolcani
Ohrid
Brod
N
ˆ
Ljubanista
A l b a n i a
ˆ
Struga
Lake
Ohrid
Lake
Tikves
a
Demir
Hisar
ar
Prilep
n i ca
D os
Pl
Cr n
a
an i c
Meseista
V a Strumica
rd
Kavadarci
sk
J ab l
Sopotnica
Berovo
l.
iP
M al esev sk
O
Negotino
Krusevo
.
Radovis
ca
vi
ka
La
un
a
iv
Kr
Bogomila
Debar
c
ca
ica
Belica
Mavrovo
Stip
Veles
vi
dz
ko
K
ra
Pl a
ˆ
Su
Katlanovo
Petrovec
ra
Samokov
Lake
Mavrovsko
Delcevo
ˆ
Gostivar
va
riva
Kratovo
Tetovo
Go
B u l g a r i a
Stracin
Lake
Prespa
Krani
id
ze
National capital
County center
Town, village
Airport
0
10
20
30
40 km
Highway
Main Road
Source: Department of Public Information of the United Nations (UNDPI),
Cartographic Section, New York ; National Environmental Action Plan, Synthesis
Report, FYR of Macedonia, 1997.
Railroad
Canal
Areas with existing protection
measures for forest and
endangered species
National parks, natural
reserves and areas with
valuable natural resources
and sensitive ecosystems
a Prespanskoto na Albanija i na Grcija. Ohridskoto Ezero be{e predmet na proektot
GEF/Svetska Banka, a za Prespanskoto Ezero od neodamna e zapo~nata inicijativa za
prekugrani~na konzervacija i za odr`livo koristewe na ezeroto. Tretoto golemo
prirodno ezero, Dojranskoto, doìvuva nenadejni promeni na nivoto na vodata poradi
malite vrneì i poradi negovata preterana upotreba za navodnuvawe. Namaluvaweto na
nivoto na vodata seriozno vlijae vrz vodniot biodiverzitet na Dojranskoto Ezero.
[umskite povr{ini pokrivaat re~isi edna tretina od teritorijata na
Makedonija. Upravuvaweto so {umite postepeno se prenaso~uva kon upotreba na soodvetni metodi, no goloto se~ewe ostanuva dominantniot metod za dobivawe gra|a. Spored
NEAP, 38% od Makedonija se klasificira kako „seriozno erodirana“. Ova, glavno e
rezultat na prekumernoto ispasuvawe na povr{inite, na ogoluvawe na {umite kako i na
zaostanatata zemjodelska praksa. Se procenuva deka godi{nata zaguba na zemjata iznesuva 17 milioni m3. Rehabilitacijata na erodiranite oblasti e prioritet na NEAP.
19
Ekolo{ki kontekst
K o s o v o
ˆ
u
ˆ
Y
ˆ
R
ˆ
F
3
Glavnite industriski
„àri{ta“ koi bea
ispituvani od misijata
Osvrt
odgrupata na misijata na UNEP, vo periodot od 10 do 17 septemvri 2000 godina,
P
gi poseti onie mesta koi se ~ine{e deka pretstavuvaat ekolo{ki „àri{ta“.
Izborot na mestata se napravi vrz osnova na prethodno pribirawe podatoci, a
vo tesna sorabotka so eksperti od zemjata. Ovaa glava gi sumira glavnite soznanija na
podgrupata ~ij celosen izve{taj e dostapen na internet. (http://balkans.UNEP.ch)
Vo rasporedot na misijata bea vklu~eni objekti od glavnite industriski sektori
vo zemjata. Bea poseteni vkupno deset mesta. Na sekoe od mestata, timot na UNEP se
sostana so pretstavnici na firmite za da razgovaraat za tehnolo{kite procesi na fabrikite i za ekolo{kite predizvici. Ovie sredbi bea prosledeni so inspekcija na lice
mesto, a kade {to be{e potrebno, ekspertite na UNEP zemaa primeroci od vodata, zemjata i vozduhot. Onamu kade {to toa be{e mo`no, timot se sre}ava{e i so lokalnite
pretstavnici i so zasegnatite strani.
Od desette ispitani mesta, UNEP proglasi pet za ekolo{ki "àri{ta". Sekoja od
lokaciite ima seriozni problemi koi predizvikuvaat direktna opasnost za ìvotnata
sredina i za zdravjeto na lu|eto i postoi potreba od prezemawe itni merki za sanacija.
Vo glava 7 moàt da se najdat soodvetnite preporaki. Nepravilnostite vo rakuvaweto
i otstranuvaweto na hemikaliite, na kontaminiraniot talog i drugiot opasen otpad se
rezultat na nedostigot na soodvetni objekti vo Makedonija. O~igledno e deka se potrebni golemi investicii za re{avawe na ovoj problem vo Makedonija. Pove}eto, ako ne i
site od posetenite kombinati gi nemaat potrebnite tehni~ki i finansiski sredstva.
20
Kratok pregled na glavnite to~ki
• Podzemnata voda e mo{ne zagadena so
hrom i postoi potreba od preispituvawe i
podobruvawe na tekovnite sanacioni
merki. Proizvodstveniot prostor vo koj
se koriste{e hromot ne e is~isten od nego
i ne e bezbeden.
Jegunovce
Jegunovce
• Pe~kite zna~itelno go zagaduvaat vozduhot. Predlogot za re{avawe na ovoj
problem s# u{te ne e finansiran.
• Deponijata koja sodrì hromen talog ja
zagaduva rekata Vardar i go zagrozuva
izvorot Ra{~e, izvorot za snabduvawe na
Skopje so voda za piewe.
Metalur{kiot kombinat Jugohrom od Jegunovce koj be{e osnovan od porane{nata
vlada na SFRJ vo 1952 godina, momentalno proizveduva preku 60.000 toni fero-leguri
(na primer, ferohrom, ferosilicium) godi{no koristej}i surovini kako {to se koks,
kvarc, dvovalentno èlezo i rudite na hromot. Vo kombinatot rabotat okolu 2000
rabotnici.
IRS-C satelitska slika na emisiite okulu HEK Jugohrom od 27 maj 1999
(Izvor: ENVIREF programata na Centarot Nansen za ìvotna sredina i dale~insko snimawe
(NERSC) vo Bergen, Norve{ka i UNHCR)
21
3
Glavnite industriski „àri{ta“ koi bea ispituvani od misijata
Kombinatot za èlezni
leguri vo Jegunovce
(,,HEK Jugohrom“)
Nepravilno ~uvawe na heksovalentni hlorni soedinenija vo HEK Jugohrom
Kombinatot zapo~na so monitoring na po~vata i na podzemnite vodi vo 1982 godina. Dobienite podatoci potvrdija deka povr{inskite vodi i plitkite podzemni vodi
se kontaminirani so hrom. Sepak, kombinatot prodolì so proizvodstvo na hrom i
hromni soedinenija s# do 1993 godina. Misijata na UNEP potvrdi deka po~vata i podzemnite vodi vo okolinata na Jegunovce se kontaminirani. Toa e poradi nepravilnoto
rakuvawe so materijalite {to sodràt hromni soli i poradi frlaweto na cvrstiot
otpad, koj sodrì hrom, vo deponijata koja e vo blizina na rekata Vardar.
UNEP dojde do zaklu~ok deka planot za pre~istuvawe na kontamiranata podzemna
voda od plitkite podzemni vodi, koj be{e iniciran vo 1990 godina, treba da se revidira. Hromot ne se otstranuva od vodata vo celost, tuku od heksovalenten hrom Cr (VI) se
pretvora vo trovalenten hrom Cr (III). Potoa, pre~istenata voda se ispu{ta vo rekata
Bistrica koja povtorno se vleva vo Vardar. Vo opredeleni hemiski uslovi Cr (III) moè
povtorno da se pretvori vo Cr (VI) koj se smeta za kancerogen za ~ovekot. Spord rakovodstvoto na kombinatot, koncentracijata na hrom vo podzemnata voda e namalena od 50
mg/l na okolu 12 mg/l ({to soodvetstvuva so primerokot na UNEP koj be{e na nivo od 12,2
mg/l). Kombinatot se stremi kon namaluvawe na koncentracijata na 1,0 mg/l. Za sporedba }e navedeme deka vo Holandija krajnata granica iznesuva 0,001 mg/l, a interventnata
granica 0.03 mg/l.
22
Ovaa fabrika, isto taka, e zna~itelen zagaduva~ na vozduhot. Spored NEAP,
vkupnoto koli~estvo pra{ina, crn ~ad i ~estici {to sodràt hrom vo okolinata na
HEK Jugohrom vo poslednite deset godini gi nadminuva standardite. Iako tekovnite
podatoci ne i bea dostapni na UNEP, rakovoditelite na kombinatot izjavija deka ne
bile prijaveni nikakvi zdravstveni problemi kaj lokalnoto naselenie ili kaj rabotnicite. Kombinatot ima tri golemi i {est pomali elektri~ni pe~ki. Nabquduva~kata
stanica za kvalitetot na vozduhot se nao|a vo blizina na kombinatot. Be{e zabeleàno
deka koncentracijata na pravta vo izduvnite gasovi se dviì od 3 do 6 g/m3. Protokot na
gasovite na tri od ~etirite pe~ki iznesuva okolu 312.000 m3 na ~as, pa godi{nata emisija na pravta se presmetuva na okolu 9000 do 17000 toni .
Rakovodstvoto na kombinatot go pretstavi svojot predlog-proekt za ladewe na
izduvnite gasovi so iskoristuvawe na nivnata toplotna energija i so nejzino pretvorawe vo elektri~na energija. Vaka izladenite gasovi bi ovozmoìle upotreba na
vre}esti filtri za sobirawe na pravta. Ako se obezbedat sredstva so ovoj proekt,
emisiite }e se namalat do 30 mg/m3. Namaluvaweto na potro{uva~kata na elektri~na
energija na trite najgolemi pe~ki za 25% bi bilo vtorata pridobivka. Vo ovoj predlog
ne se vklu~eni emisiite na pomalite pe~ki.
Organskohemiskata
indutrija Skopje
(„OHIS A.D.“)
Skopje
Skopje
Titov
Veles
Bitola
• Ve}e dvaeset godini vo betonski bazeni
se ~uvaat 10.000 toni od tehni~kata smesa
na HCH izomerite koi predizvikuvaat
zagaduvawe na vozduhot, po~vata i na
podzemnite vodi.
• Vo ìvotnata sredina se emitiraat golemi koli~estva drugi opasni supstancii,
kako rezultat na nivnoto nepravilno
skladirawe.
• Nepro~istenata voda se vleva vo rekata
Vardar.
• Koncentracijata na sulfur dioksid vo
izduvnite gasovi e nad dozvolenata granica.
23
3
Na samata lokacija na kombinatot postoi deponija vo koja se deponira hromen
talog i drug vid otpad. NEAP objavuva deka deponijata sodrì 466.000 toni ferohromen
talog i 385.000 toni hromaten sediment. Spored studiite napraveni so poddr{kata na
programata FARE na Evropskata Unija, otpadot vo deponijata ja zagaduva rekata Vardar
i pretstavuva potencijalna opasnost za izvorot Ra{~e, glavniot izvor za snabduvawe so
voda na glavniot grad, Skopje.
Deponija za organohloren otpad va OHIS A.D.
Organskohemiskata industrija od Skopje (OHIS A.D.) e osnovana vo 1964 godina.
OHIS proizveduva razli~ni vidovi hemiski proizvodi, vklu~uvaj}i gi plastikata,
detergentite, poliakrilnite vlakna, za{titnite sredstva za rastenijata, kozmeti~kite
proizvodi, osnovnite hemikalii (na primer, hlor, hlorovodorodna kiselina), farmacevtskite proizvodi i procesnata oprema. Okolu 10.000 toni opasni hlorirani hemikalii
(tehni~kata smesa na izomerite HCH) ve}e 20 godini se skladiraat na samoto mesto, vo
nekolku betonski bazeni. Detalna inspekcija ili monitoring na mestoto ne se vodele.
Rakovodstvoto pretpostavuva deka otpadot se skladiral vo ~eli~ni buriwa pokrieni so zemja.
Eden od bazenite koj be{e ispituvan od timot za procenka e dolg okolu 100 metri,
{irok e 50 metri i visok e nekolku metri. Toj e izgraden za sobirawe na iscednata voda,
no nema drenaèn sistem i pokrivka za spre~uvawe na cedeweto. Ako se koristele buriwa za skladirawe, verojatno korodirale. Okolinata mirisa na hlorirani soedinenija.
Ovie soedinenija, verojatno, sodràt stabilni bioakomulativni supstanci. Pokraj toa,
otpadot, verojatno, ja zagaduva zemjata koja se koristi za pokrivawe na buriwata i verojatno istekuva vo podzemnite vodi pod i okolu bazenot. Postoi seriozna zakana od golemo zagaduvawe na podzemnite vodi.
Kompleksot, koj zafa}a eden milion kvadratni metri, se nao|a vo porane{nata
poplavna povr{ina na rekata Vardar i verojatno postoi hidrolo{ki kontakt me|u
plitkite podzemni vodi i rekata. Ako e taka, kontaminiranata podzemna voda od kompleksot OHIS A.D. ja zagaduva rekata Vardar .
Vo nedostig na soodvetni objekti za tretman na industriskiot i na opasniot otpad
vo Makedonija, OHIS A.D. be{e primoran da go skladira otpadot vo sopstvena lokacija.
Skladi{tata se stari i se nao|aat vo lo{a sostojba, kako rezultat na nivnata lo{a izvedba i na nesoodvetnoto odrùvawe. Rakovodstvoto ne be{e vo sostojba da gi precizira
vidovite i koli~estvata od vakviot otpad, no vkupniot obem iznesuva preku 160.000 m3
godi{no. Bez somnenie, zna~itelno zagaduvawe na ìvotnata sredina predizvikuvaat i
nesoodvetnoto sobirawe, obrabotkata i nebezbednoto skladirawe na ovie otpadi.
Otpadnite vodi delumno minuvaat niz betonski kanali koi se napukanati, pa
24
otpadot istekuva vo po~vata i vo podzemnite vodi. Najnoviot del na fabrikata e povrzan
so stanica za pre~istuvawe na otpadnite vodi pred nivnoto ispu{tawe vo rekata Vardar.
3
Momentalno, pre~istitelnata stanica ne raboti. Drugite delovi od fabrikata, kako {to
nata stanica. Ovaa fabrika koristela dva toni ìva godi{no, so {to proizveduvala
otpad poln so ìva koj se vleval vo rekata Vardar. Rakovodstvoto pojasni deka s# u{te
postojat osum toni ìva vo skladi{teto na fabrikata. Primerocite na podzemnite vodi
na UNEP, zemeni od eden mal kanal za otpadni vodi vo blizina na porane{niot pogon za
elektroliza, ne pokaùvaat visoko nivo na zagaduvawe. Otkrieni se nekolku ftalati vo
primerocite na voda so nivoa od 0,5 mg/l. Analizata na ìvata vo eden primerok pokaà
koncentracija od 65 mg/l {to e deset pati pove}e od dozvolenata granica kaj vodata za
piewe, no pod dozvolenata granica za prirodnite vodi. Koncentracijata na olovoto (500
mg/kg ) vo eden primerok od po~vata be{e nad dozvolenata granica za normalnata po~va na
mnogu dràvi, no ne i nad onaa granica koja se primenuva za po~vata okolu industriskite
mesta.
Kompleksot OHIS A.D. predizvikuva i zagaduvawe na vozduhot, glavno zatoa {to
raboti so mazut. Podatocite dobieni od upravata pokaùvaat deka fabrikata godi{no
emituva okolu 2.240 toni sulfuren dioksid, 315 toni azotni oksidi i 15 toni prav.
Koncentracijata na sulfurniot dioksid vo izduvnite gasovi iznesuva 2.220 mg/m3, a
primenetata standardna granica 1.700 mg/m3. Fabrikata za akrilni vlakna koja e sostaven
del na kompleksot zagriùva so svoite emisii.
Topilnicata za olovo
i cink vo Veles
(„MHK Zletovo“)
• Sulfurniot dioksid, ~esticite i metalite od topilnicata se povrzuvaat so
bolestite na rabotnicite i na ìtelite
na vele{kata oblast.
• Najverojatno, deponijata koja sodrì
Veles
Veles
preku 850.000 toni cvrst otpad ja zagaduva
zemjata i podzemnite vodi.
•
Vo
rekata
Vardar
se
ispu{taat
nepre~istenite otpadni vodi koi sodràt
Bitola
olovo, cink, kadmium i sulfurna kiselina.
Vo topilnicata za olovo i cink MHK
Zletovo, osnovana 1973 godina, vraboteni
se 1100 rabotnici. Sekoja godina topilnicata koristi koncentrati na olovo i cink
25
e tuku{to zatvoreniot pogon za elektroliza, voop{to ne bile povrzani so pre~istitel-
za proizvodstvo na 30.000 toni olovo, 60.000 toni cink i 250 toni kadmium, kako i na
pomali koli~estva srebro, zlato, bakarna zgura i leguri na bizmut. Sto iljadi toni
sulfurna kiselina se dobivaat kako nusproizvod. Vo sopstvenost na kompanijata raboti
i fabrikata za ve{ta~ki |ubriva.
Topilnicata vo vozduhot emituva golemi koli~estva sulfur dioksid i pra{ina
so olovo, cink i kadmium. Koga }e se izleze od fabrikata, vozduhot mirisa na sulfuren
dioksid, a ~lenovite na timot na UNEP vedna{ po~uvstvuvaa respiratorni problemi.
Zgora na seto toa, surovinite, vklu~uvaj}i go i koksot, za pe~kite na topilnicata, se
~uvaat na otvoreno. Pri transportot na ovie materijali, so veterot pravta bukvalno
➤ Karta 6: Lokacija na Topilnicata za olovo i cink vo odnos na Veles
Veles
se raznesuva niz celiot krug na fabrikata koj iznesuva 15.000 m3.
Spored NEAP, kombinatot od 1985 godina emituva koncentracii na olovo, kadmium i cink vo pravta koi se 100 pati povisoki od kontrolniot limit. Spored podatocite
na dràvnite i na lokalnite eksperti, vo 1995 godina topilnicata ispu{ti okolu
11.000 toni sulfur dioksid, 2000 toni olovo i 50 toni kadmium. Edna studija na Zavodot
za zdravstvena za{tita od Veles, napravena vo 1999 godina pokaùva deka emisiite od
taa godina bile mnogu pogolemi vo sporedba so 1995 godina.
26
MHK Zletovo i Republi~kiot hidrometerolo{ki zavod go nabquduvaat kvalitetot na vozduhot vo Veles. Fabrikata se nao|a vo dolinata koja se nao|a vo blizina na
3
naselenite oblasti na gradot, a pravecot na veterot e takov {to naj~esto gi nosi emisinavremeni podatoci koi bi se upotrebuvale vo spravuvaweto so sporadi~nite opasnosti za ~ovekovoto zdravje. Kako rezultat na nesoodvetnite podatoci, lokalnite vlasti
ne moàt da prezemat dopolnitelni ~ekori i za{titni merki za zdravjeto na lu|eto.
Spored poslednite studii, emisiite imaat zna~itelno vlijanie vrz zdravjeto na
populacijata. Posledicite za zdravjeto se opi{ani vo studijata na Petrova i Ristova
(1999) i se zapi{ani vo NEAP (1997). Kaj lokalnoto naselenie i kaj rabotnicite od
fabrikata zabeleàna e zgolemena smrtnost, osobeno od respiratorni bolesti, ~esta
pojava na rak na belite drobovi i anemija. Na ovie bolesti osobeno se podlo`ni decata. Kaj rabotnicite e zabeleàna krv vo urinata {to ukaùva na mo`ni bolesti na
bubrezite. Kaj niv e zabeleàna i zgolemena koncentracija na olovo i kadmium vo
krvta, vo odnos na kontroliranata populacija .
Iako topilnicata, bez somnenie, gi zagaduva podzemnite vodi vo svojata okolina,
glaven zagaduva~ na po~vata i podzemnite vodi pretstavuvaat 850.000-te toni cvrst
otpad koi sodràt te{ki metali. Ovoj otpad se isfrla na diva deponija, oddale~ena
okolu eden kilometar od topilnicata. Detalno ispituvawe i monitoring na po~vata i
na podzemnite vodi vo taa oblast kako i na privatnite bunari dol` rekata, ne se
napraveni. Sepak, podzemnite vodi i okolinata verojatno se zagadeni so te{ki metali,
kako posledica na cedeweto od divata deponija. Zagaduvaweto na privatnite bunari e
realnost, poradi naso~enosta na tekot na podzemnite vodi.
Otpadnite vodi koi sodràt sulfurna kiselina i drugi polutanti pretstavuvaat
seriozna zakana za ìvotnata sredina. MHK ima pre~istitelna stanica koja pro~istuva 135 m3 efluenti na ~as, a samiot kombinat proizveduva 1.500 m3 otpadni vodi na ~as.
Analiti~kite podatoci dobieni od potocite koi redovno se nabquduvaat, pokaùvaat
deka otpadnite vodi sodràt koncentracii na olovo, cink i kadmium nad maksimalno
dozvolenata granica. Vakvata voda se ispu{ta vo rekata Vardar.
NEAP utvrdi deka nivoto na olovoto, cinkot i kadmiumot vo zelen~ukot koj se
odgleduva vo Veles e 10-15 pati povisoko od ona na kontrolniot region. Vo spana}ot i
zelkata nivoto na olovoto i kadmiumot e 4-10 pati pogolemo od dozvolenoto, kako
rezultat na zagaduvaweto na po~vata.
27
ite kon Veles. Dvete postoe~ki nabquduva~ki stanici se lo{o postaveni i ne davaat
Topilnicata vo MHK Zletovo, Veles
So sponzorstvo na UNDP, rakovodstvoto na kombinatot u~estvuva vo inicijativata za poddr{ka na Lokalniot ekolo{ki akcionen plan (LEAP) za Veles i voedno
sorabotuva so op{tinskiot odbor na Veles, so lokalnite vlasti i so zasegnatite strani.
Kombinatot dobi poddr{ka od programata FARE na Evropskata Unija, od Holandija,
Republika ê{ka i dr. Rakovoditelite na kombinatot se vklu~eni vo programata za
voveduvawe po~isti tehnologii. Spored rakovodstvoto, so investirawe vo nova pe~ka
na jaglen i vo novi vre}esti filtri }e se namali nivoto na emisiite. Izraboten e i
predlog za rekonstrukcija na pre~istitelnata stanica za otpadni vodi na topilnicata,
no finansiski sredstva ne se obezbedeni.
Rudnikot za olovo i
cink vo Probi{tip
(Rudnici Zletovo)
• Kontaminiranite otpadni vodi od rudnikot i pogonot za proizvodstvo na koncentrat, nepro~isteni se ispu{taat vo
okolnite reki.
• Postoi opasnost od zagaduvawe na po~vata i na podzemnite vodi so jalovinata od
Probistip
flotaciskite procesi.
• Pravta od rudata e {tetna za zdravjeto
Probi{tip
na rabotnicite i pretstavuva opasnost za
gra|anite na Probi{tip.
Rudnikot Zletovo od Probi{tip postoi
od pred Vtorata svetska vojna. So 1500
vraboteni, rudnikot momentalno proizveduva 1.000 toni koncentrat na cink i 800
toni koncentrat na olovo dnevno {to e
polovina od proizvodstvenoto nivo na
rudnikot vo 1987 godina.
Rudata se vadi od rudnicite koi se nao|aat 2.5 kilometri severno od pogonot za
proizvodstvo na koncentrat. Spored rakovodstvoto, tehni~kata voda, za otpra{uvawe
28
vo rudnikot, kontaminirana so kiselina te~e direktno vo edna reki~ka vo blizinata, po
~ij tek se nao|aat privatni bunari, so 30 l/min. Otpadnite vodi sodràt kadmium i
3
drugi polutanti.
milion kubni metri otpadni vodi kontaminirani so te{ki metali i so cijanid se
ispu{taat od pogonot za proizvodstvo na koncentrat vo rekite Koritnica i Kiselica
bez prethodno ~istewe ili neutralizirawe. Spored bele{kite na kompanijata, vo
rekite re~isi nema ìvot, a vo ribite i vo drugite biolo{ki primeroci nivoto na
te{kite metali e visoko.
Pri flotaciskite procesi se
koristat ksantati, cijanidi, metal sulfati, borovo maslo i var za proizvodstvo na koncentrati na olovo i cink.
Cvrstiot otpad od procesite sodrì
cink, olovo, kadmium i cijanid. Otpadot
se deponira na dve razli~ni mesta.
Ednoto e staroto hidro-jalovi{te na
po~etokot na rekata Kiselica a drugoto
e noviot sedimentaciski bazen i branata za hidro-jalovi{ta vo blizinata na
Probi{tip. Od ovaa dolina se cedat
otpadite vo rekata Kiselica koja povtorno se vleva vo rekata Zletovka, pritoka na rekata Vardar.
Kompanijata
nema
izvr{eno
ispituvawe ili nabquduvawe za da go
utvrdi mo`noto zagaduvawe na po~vata i
na podzemnite vodi vo oblastite koi se
pod vlijanie na rudnikot, koncentracionite procesi ili na deponiite za
hidro-jalovina.
Ekspert na UNEP zema primerok voda od potok
vo blizina na rudnikot Zletovo, Probi{tip
Golem broj rudari boleduvaat od bolesti na di{nite organi i od bolesti predizvikani od rabotnoto mesto. Do rakovodstvoto na kombinatot, lokalnoto naselenie
isprati poplaka poradi pravta {to se kreva so razbivaweto na rudata.
29
Kombinatot nema pre~istitelna stanica za otpadni vodi. Godi{no, okolu eden
Termocentralata vo
Bitola („REK Bitola“)
•Termocentralata
ispu{ta
visoko
koli~estvo sulfuren dioksid.
• Pravta koja sodrì te{ki metali, duri i
soedinenija na uraniumot, se emitira od
deponijata na kombinatot i od rudnikot i
taa nepovolno vlijae vrz zdravjeto na
lu|eto.
• Te{kite metali vo deponijata za pepel,
verojatno, ja kontaminiraat po~vata i
Bitola
podzemnite vodi i so niv istekuvaat vo
Bitola
bliskata reka. Rekata go obezbeduva
lokalnoto naselenie so voda za piewe i za
navodnuvawe.
• Vo rekata, preku otvoreniot kanal se
vlevaat nepro~isteni otpadni vodi koi
sodràt te{ki metali i razgradeni
masla.
Vo sostav na kombinatot koj e star 25 godini, rabotaat termocentralata i rudnikot za lignit. Termocentralata proizveduva 75% od godi{nite potrebi za elektri~na energija vo Makedonija, a vo nea rabotaat 700 rabotnici. Rudnikot so 1400 rabotnici ja snabduva termocentralata so 6.5 milioni toni gorivo godi{no. Lignitot e relativno siroma{en so sulfur (okolu 0.5%) i sozdava 13-17% pepel.
Elektrofiltrite za pra{ina (precipitatori) na termocentralata se stari i ne
funkcioniraat pravilno. Sistemot za nabquduvawe na emisiite raboti nepravilno
polovina od svoeto rabotno vreme. Spored rakovodstvoto, trite bloka vo 1999 godina
ispu{tija 46.000 toni sulfuren dioksid i 2.400 toni lete~ka pepel vo atmosferata.
Prose~nite emisii na sulfuren dioksid od 1.600-2.000 mg/m3 se tri do pet pati pogolemi
od dozvolenata granica koja iznesuva 400 mg/m3. Prose~nite emisii na pra{ina od 100
mg/m3, t.n emisii „vo najdobri slu~ai“, se dvojno pogolemi od dozvolenata granica.
Oxacite na termocentralata se visoki 256 metri so {to bi trebalo da se namali zagaduvaweto na okolinata.
Termocentralata proizveduva 150 toni lete~ka pepel i pet toni zgura, na pra{ina
od 100 mg/m3. Tie sodràt silikati i te{ki metali, duri i soedinenija na uranium.
Pepelta i zgurata na lenta se nosat vo golema deponija (deponijata ima povr{ina od
97.630 m2 i godi{no sobira 1.5 milion toni otpad) vo blizina na kombinatot. Vo sorabotka so M@SPP, a so cel da se namalat emisiite na pravta, kompanijata zasadi 100.000
bagremovi drvja. Procenkite za emisiite na fugitivnata prav od deponijata i od rudnikot ne bea dostapni.
30
Kombinatot vr{i monitoring na kvalitetot na vozduhot na tri mesta, nekolku
kilometri od centralata. Timot za procenka be{e vo inspekcija na nabquduvanoto
3
mesto vo seloto Dedebalci, od kade sekoj den se zemaat primeroci na sulfuren dioksid
Registrirani se {tetni posledici za zdravjeto na vrabotenite vo REK. Utvrdeno
e deka 250 rudari i 150 lu|e od personalot na kombinatot stradaat od hroni~ni bolesti
predizvikani na rabotnoto mesto. Sostojbata so funkcijata na di{nite organi na
lu|eto koi ìveat vo selata koi se pomalku izloèni na emisiite od REK e podobra od
onaa na lu|eto koi ìveat poblisku do termocentalata.
Po~vata i podzemnite vodi kaj deponijata verojatno se zagadeni so te{ki metali,
duri i so soedinenija na uraniumot. Se smeta deka plitkata podzemna voda istekuva vo
bliskata reka. Po te~enieto na rekata vo blizinata na centralata se nao|aat bunari od
koi lokalnoto naselenie se snabduva so voda za piewe i za navodnuvawe.
Deponija na lete~ka pepel vo REK Bitola
Kombinatot nema pre~istitelna stanica za otpadni vodi. Vodata potrebna za
industriski celi se zema od ve{ta~koto ezero i po nejzinata upotreba vrvi niz separatorot za masla i niz dva bazeni za neutralizacija. Poradi ograni~eniot kapacitet na
separatorot za masla, nesepariranite masla se ispu{taat vo bazenot za neutralizacija,
a preku otvoreniot kanal se vlevaat vo rekata. Ispu{taweto na nepre~istenite otpadni vodi koi sodràt masleni soedinenija i te{ki metali pretstavuva potencijalna
opasnost za kontaminacija na po~vata, podzemnite vodi i na vodata za piewe vo okolinata. Ovoj problem momentalno ne se ispituva i ne se sledi.
Misijata na UNEP zabeleà deka vi{okot toplina koj centralata go isfrla vo
razladnite kuli moè da se iskoristi za zatopluvawe vo doma}instvata vo Bitola.
31
i crn ~ad. Isto taka i pravta se meri, no so oprema koja ne e spored standardite.
4
Drugite poseteni
industriski mesta
vaa glava sodrì informacii za drugite pet industriski mesta koi timot na
O
UNEP gi poseti. Iako ovie mesta navidum pomalku zagriùvaat od „àri{tata“
spomnati vo tretata glava, sekoe od niv se soo~uva so nekakov ekolo{ki prob-
lem. Potrebna e itna intervencija za da ne prerasnat vo „àri{ta“ vo idnina.
Deponijata Drisla raboti od sredinata na devedesettite godini i vo nea se
deponira gradskiot otpad na Skopje.
Deponijata se nao|a na okolu 75 hektari,
Deponijata Drisla
vo blizina na Skopje
vo dlabnatina sozdadena so vadeweto
~akal. Taa ima planiran kapacitet od 26
milioni kubni metri, od koi samo 4% se
iskoristeni.
Ekspertite na UNEP zaklu~ija deka
Drisla
Titov
Veles
Drisla
pravilno se rakovodi so deponijata i deka
moè da posluì kako primer za idnite
deponii vo Makedonija. Sepak, planovite
Bitola
za instalirawe na nepropusna podloga za
spre~uvawe na zagaduvaweto na podzemnite vodi s# u{te ne se realizirani.
Delumno izgradeniot sistem za sobirawe na gasovite, s# u{te ne zapo~nal so rabota,
verojatno poradi niskata produkcija na gasovite.
Otpadot koj se nosi, se meri na vlezot vo deponijata i se pravi vizuelna procenka na negoviot sostav. Zabraneto e deponiraweto na industriskiot i na opasniot otpad.
Novoizgradenata pe~ka za spaluvawe na medicinskiot otpad ne se koristi bidej}i
proizvoditelite na medicinskiot otpad ne sakaat da pla}aat za spaluvaweto. Ottuka,
medicinskiot otpad se me{a so op{tiot otpad. Ne se znae kolku e efikasen tekovniot
sistem vo spre~uvaweto na vleguvaweto na drugi vidovi opasen otpad.
Najnovi statisti~ki podatoci za sostavot na otpadot ne se napraveni. Vo 1997
NEAP utvrdi deka eden tipi~en gradski otpad sodrì 25% pepel i gradeèn otpad, 24%
hartija, 20% hrana, 11% plastika, 5% staklo i porcelan, 4% tekstil i koà, 3% metali
i 8% me{an otpad. Se ~ini deka zna~itelno e zgolemeno koli~estvoto na organskiot i
32
4
na plasti~niot otpad kako rezultat na smenetiot na~in na ìveewe.
Deponijata se sostoi od propustliv pesok i od naslagi ~akal. Pri izgradbata ne
poplitkite i podlabokite podzemni vodi. Podzemnite vodi se cedat vo re~niot sistem
koj ja snabduva okolinata so voda za piewe i za navodnuvawe. Na samata lokacija ima
{est monitoring bunari i redovno se zemaat primeroci od rekata. Edna{ mese~no se
ispituvaat ~etirite osnovni parametri na iscedokot, no analizite ne se odnesuvaat na
opasnite organski i neorganski sostojki rastvorlivi vo voda.
Deponijata Drisla
Za vreme na prestojot na misijata na UNEP, primerocite od povr{inskite vodi
(edniot zemen od bazen blisku do deponijata, a drugiot od Markova Reka, pritoka na
Vardar, na 2.5 kilometri podolu od deponijata) se analiziraa za da se otkrie {tetnoto
organsko i neorgansko zagaduvawe. Primerocite imaa organski sostojki od 10 mg/l nivo
tipi~no za organskiot otpad vo deponiite. Registriranoto nivo na organskite sostojki
vo Markova Reka pretstavuva potencijalna opasnost za zdravjeto na lu|eto od okolinata, a verojatno postojat i drugi izvori za kontaminacija pokraj deponijata Drisla. Na
primer, porane{nata gradska deponija Vardari{te delumno ja koristi i vodata koja ne
se vpiva vo po~vata i direktno se vleva vo rekata Vardar.
33
Drugite poseteni industriski mesta
bile prezemeni posebni merki za spre~uvawe na mo`noto cedewe na filtratot vo
Fabrikata za ve{ta~ki |ubriva ja
koristi sulfurnata kiselina od topilni-
Fabrikata za ve{ta~ki |ubriva vo,
Veles (‘MHK Zletovo’)
cata MHK Zletovo (glava 3) i fosfatot
od Maroko pri proizvodstvoto na fos-
forna kiselina i monoamonium fosfat za
NPK ve{ta~ko |ubrivo. Momentalno fabrikata raboti so 50% od svojot kapacitet i
Veles
proizveduva 60.000 toni |ubrivo godi{no.
Veles
Ekspertite na UNEP konstatiraa
deka
proizvotstveniot
proces
ne
e
efikasen. Vo okolinata, te{kite proble-
Bitola
mi so pravta se predizvikuvaat od nevnimatelnoto rakuvawe so sirovinite i
proizvodite. Nekoi mesta imaat naslagi od nekolku santimetri. UNEP ne gi dobi
pobaranite podatoci za kvalitetot na vozduhot i za emisiite na pravta.
Spored studiite napraveni so podr{ka na programata FARE na Evropskata unija,
otpadnite vodi od kombinatot sodràt fosfor i azot. Prviot sodrì koli~estvo {to
bi go proizvela populacija od 4.6 milioni, a drugiot populacija od 0.4 milioni. Na
prostorot okolu fabrikata, o~ekuvano e malo zagaduvawe na zemjata i na podzemnite
vodi kako posledica na upotrebata na ne~isti sirovini koi sodràt te{ki metali.
Na sekoj proizveden ton fosfat se proizveduvaat 5.5 toni otpaden gips. Edna
smesa od 20% gips i 80% vodi so visoka kiselost od tehnolo{kiot proces (pH2-3) se
prazni vo specijalna deponija vo koja momentalno ima pet milioni toni otpaden gips.
Porano ovoj otpad se deponiral na dnoto na dolinata od kade talogot direktno se vleval vo Vardar. Sega se deponira vo gorniot del od dolinata so {to se namaluva direktnata opasnost za rekata. Sepak, otpadnite vodi od procesot na oddeluvaweto na vodata
od talogot se dreniraat vo rekata, a pri poplavi talogot moè da se razlee vo rekata.
Rudnikot Bu~im od Radovi{ e edinstveniot rudnik na bakar vo Makedonija i
raboti od 1979 godina. Vo 1999 godina
Rudnikot za bakar vo
Radovi{ („Bu~im SC“)
be{e so 82% vo dràvna sopstvenost i
ima{e okolu 800 rabotnici. Rudnikot
dava ~etiri milioni ruda i isto tolku
zgura, godi{no.
Titov
Veles
Oddeluvaweto na bakarot, zlatoto i
srebroto se postignuva so flotaciskiot
Radovis
proces vo koj se koristat natrium i kalium-alkil-ksantati, sulfurna kiselina i
Bitola
34
Radovi{
bakterija (Bacillus ferrooxidance). Do pred petnaeset godini, vo ovoj proces se koristel
cijanidot.
metali od flotaciskite procesi vo ogromnata brana, vo bliskata dolina. Pravta od
branata na hidro-jalovi{teto (so zafatnina od 30 hektari) leta kon bliskoto selce
Polnica. Bidej}i mnogu rudari imaat zaboluvawa na zglobovite i silikosi od vdi{uvaweto na pravta, se o~ekuvaat nepovolni zdravstveni posledici i kaj lokalnoto naselenie. Vo
naporite da se namali koli~estvoto na pravta, zasadeni se drvja i primenet e polimer na
povr{ina od ~etiri hektari. Momentalno, redoven monitoring na vozduhot ne se pravi.
Brana na hidro-jalovi{te vo blizina na rudnikot Bu~im
Postojat dva na~ina za ispu{tawe na kontaminiranata voda vo ìvotnata sredina i toa od flotaciskiot pogon i od sedimentaciskoto ezero. Otpadnite vodi od
flotaciskiot pogon koj sodrì golemi koli~estva bakar, se ispu{taat vo eden potok
koj e poilo za dobitokot. Se ispu{taat deset litri vo sekunda. Dnoto na potokot e
pokrieno so sinkav sloj koj li~i na malahit (bakar hidrokarbonat). Fabrikata nema
pre~istitelna stanica za otpadni vodi, no se planira nejzina izgradba koga finansiskite uslovi }e go dozvolat toa.
Bunarite koi se rasporedeni po dolìnata na branata na jalovi{teto redovno
se nabquduvaat, kako i prisustvoto na bakarot vo otpadnite vodi. Spored rakovodstvoto na fabrikata koncentracijata na bakarot vo vodata raste. Primerocite od
povr{inskite vodi i talogot, zemeni od misijata na UNEP pokaùvaat zagaduvawe na
ìvotnata sredina so te{ki metali. Analizite pokaùvaat deka stepenot na koncentracijata na bakarot se dviì od 50-200 mg/l, {to e 50.000 pati pove}e od standardot za
povr{inskite vodi vo Germanija. Holandija se stremi zastapenosta na bakarot vo podzemnite vodi da se svede do 0,015 mg/l, a se intervenira ako se zabeleì nivo od 0,075 mg/l.
Zemenite primeroci pokaùvaat kontaminacija so organski sostojki vo zafat od 0,5-10 mg/l.
35
Sekoja godina od rudnikot se frlaat nad 70 000 toni cvrst otpad koj sodrì te{ki
4
Fabrikata za {trafovi, ìci i za
prerabotka na metal „Tane Calevski“ e
osnovana vo 1967 godina. Momentalno
Metaloprerabotuva~kata
fabrika vo Ki~evo
(„Tane Caleski“)
godi{noto proizvodstveno nivo od 1.500
toni e tri pati pomalo od kapacitetot na
fabrikata. Vo fabrikata se vraboteni
okolu 350 rabotnici.
ˇ
Kicevo
Nekolku opasni hemikalii (neorganska mineralna kiselina, cijanid,
Titov
Veles
Ki~evo
emulzii za kalewe i soli na hromot i
cinkot) se koristat vo procesot na pre-
Bitola
rabotkata. Otpadnite vodi na fabrikata
sodràt sulfurna kiselina, hlorovodorodna kiselina, azoten hidroksid, detergent, hrom III, cink i drugi te{ki metali. Se procenuva deka 25% od 4,5 toni masleni sostojki koi mese~no se koristat vo proizvodstveniot proces odat vo ìvotnata sredina i vo podzemnite vodi.
Izgradbata na pre~istitelnata stanica za otpadna voda
zapo~na vo osumdesetite no s#
u{te ne e doizgradena. Teoriski,
otpadnite vodi se predpre~istuvaat vo bazenite za sedimentacija
i
za
pH-neutralizacija.
Bazenot za sedementacija dosega
nikoga{ ne e praznet i sega e
prepoln. Vodata koja verojatno e
zagadena so te{ki metali, posebno
so
cink,
bez
prethodno
pre~istuvawe ili sedimentirawe se ispu{ta vo eden kanal.
Vodata od kanalot se cedi vo
Treska i najverojatno vo podzemnite
vodi.
izvr{eno
Fabrikata
nema
nabquduvawe
ili
inspekcija na potencijalnoto
Proizvodstven proces, Tane Caleski, Ki~evo
zagaduvawe na po~vata i na
podzemnite vodi vo blizina na
fabrikata.
UNEP najde oblast od 50
m2
zagadena so maslo {to zna~i deka procedurata na
rakuvawe so masloto bara podobruvawe. Zonata na podzemnite vodi se zagaduva so
isturenoto maslo.
36
Rudnikot Lojane, koj se nao|a severno od Kumanovo, re~isi bez prekin
4
Rudnikot Lojane
rabote{e od 1923 do 1979 godina. Vo
vade{e hrom. Vo 1954 godina rudnikot
prvite trieset godini od rudnikot se
Lojane
zapo~na so vadewe antimon, a vo 1965 godi-
Lojane
na zapo~na so rabota topilnicata na anti-
Titov
Veles
mon. Spored M@SPP nezatvorenata
deponija za flotaciskiot otpad koj go sozdava rudnikot sodrì preku eden milion
toni otpad, sostaven od arsen, antimon i
Bitola
od drugi opasni supstancii.
^lenovi na UNEP zemaat primeroci od deponijata kaj Lojane
Misijata na UNEP be{e vo kusa poseta na rudnikot Lojane. Vo primerokot zemen
od rabot na deponijata najdeni se 8.093 mg arsen vo kilogram {to e 50 pati pove}e od germanskata granica za koli~estvoto arsen vo industriskata zemja. Deponijata se nao|a do
pat koj redovno se koristi od lokalnoto naselenie. @itelite velat deka veterot ja
razveva pravta od deponijata vo okolinata.
So ponatamo{no ispituvawe, koe itno treba da se sprovede, moèbi }e se utvrdi deka Lojane e ekolo{ko „àri{te“.
37
5
Upravuvawe so kosovskata
begalska kriza:
ekolo{ki posledici
Osvrt na begalskata kriza
Begalcite zapo~naa da pristignuvaat vo Makedonija vo mart, vo 1998 godina
begaj}i od konfliktot vo oblasta Kosovo, vo Sojuzna Republika Jugoslavija (SRJ).
Okolu 3.000 begalci vlegoa do krajot na godinata. Vo fevruari, 1999 godina nivniot
broj porasna na 10.000.
Na 24 mart 1999, po neuspe{nite pregovori vo Rambue, NATO zapo~na so
vozdu{ni napadi na SRJ. Bukvalno preku no} stotici iljadi begalci preminaa
Begalskiot kamp Stenkovec I
vo sosednite dràvi: Makedonija, Albanija, Crna Gora i Bosna i Hercegovina.
Nenadejniot priliv na novi begalci be{e predizvik za Makedonija i za me|unarodnata
zaednica.
38
5
➤ Karta 7: Raspored na begalcite vo Makedonija
➤ Tabeli 1 i 2: Kumulativen prikaz na begalcite; broj na begalci po kamp
Y
u
g
o
s
l
a
v
i
SERBIA
a
K o s o v o
Kriva
Palanka
Kumanovo
Radusa
Tetovo
Blace
Stenkovec
I and II
Kratovo
ˆ
Neprosteno
Skopje
Probistip
Bojane
Kocani
Vinica
Cegrane
ˆ
Gostivar
Delcevo
ˆ
Sveti
Nikole
Suto Orizari
Senokos
B u l g a r i a
ˆ
R
Stip
Berovo
Veles
.
ˆ
Radovis
M. Brod
ˆ
Debar
Negotino
Strumica
Kavadarci
ˆ
Krusevo
Prilep
Demir
Hisar
Struga
Gevgelija
Ohrid
A l b a n i a
ˆ
Resen
Lake
Ohrid
ˆ
ˆ
Kicevo
G r e e c e
Bitola
Pretor
Refugees in host families
More than 10 000
National capital
Lake
Prespa
501 to 10 000
County center
County boundary
0 to 500
Refugee camps
Source: United Nations High Commissioner for Refugees (UNHCR), Geneva ;
United Nations Environment Programme (UNEP).
Cumulative refugee population
0
10
20
30
40 km
Collective centers
Number of refugees per camp
as of 3 May 2000
500 000
20 000
450 000
Albania
15 000
400 000
10 000
350 000
300 000
250 000
5 000
FYR of Macedonia
0
200 000
Neprosteno
Blace
Kosovo
150 000
Senokos
100 000
Montenegro
Bojane Radusa
Stenkovec
I and II
Cegrane
50 000
0
23 March
22 April
12 May
28 May
9 June
Source: United Nations High Commissioner for Refugees (UNHCR), Geneva.
39
Upravuvawe so kosovskata begalska kriza: ekolo{ki posledici
F
Makedonija vloì napori za primawe na prvi~niot bran begalci, no resursite na
zemjata bea neadekvatni za spravuvawe so krizata. Pokraj logisti~kiot predizvik postoe{e zagriènost deka natamo{niot priliv na begalcite }e predizvika etni~ka
destabilizacija. Site odluki vo vrska so smestuvaweto se nosea od kancelarijata na
Pretsedatelot, od kancelarijata na Premierot, od Ministerstvoto za vnatre{ni
raboti i od Ministerstvoto za urbanizam i za grade`ni{tvo. Vo ovie odluki ne
u~estvuvaa pretstavnici na ekolo{kite organizacii, nevladinite organizacii (NVO),
me|uvladinite organizacii (MVO) i vlastite od op{tinite.
Vladata odlu~i begalcite da se smestuvaat vo semejstva, kampovi so {atori i vo
kolektivni centri. Objektite se nao|aat vo regioni koi se prete`no naseleni so
gra|ani od albansko poteklo. UNHCR be{e glavnata agencija na Obedinetite nacii za
obezbeduvawe na pomo{ta i poddr{kata na Vladata. Soglasuvawata so glavnite ministerstva, me|unarodnite donatori, so multilateralnite agencii i so silite na NVO i na
NATO pridonesoa vo natamo{nata grià za begalcite.
Vo juni, 1999 godina brojot na begalcite kulminira{e i 261.000 begalci dobivaa
humanitarna pomo{. Spored UNHCR, okolu 57% od begalcite bea smesteni vo semejstva,
42% vo osum {atorski kampovi, a pomalku od 1% bea smesteni vo kolektivnite centri.
U{te 92.000 begalci bea so avioni preneseni vo 29 dràvi, a 1.300 bea premesteni vo
kampovi vo Albanija.
Na 3 juni 1999 godina, po pove}e od dva meseca intenzivno bombardirawe, SRJ se
soglasi so me|unarodniot miroven plan i se soglasi da gi povle~e svoite sili od
Kosovo. Na 10 juni 1999 godina, po prodolènite pregovori, NATO gi zapre voenite
operacii, Sovetot za bezbednost na Obedinetite Nacii ja usvoi Rezolucijata 1244 –
Kosovskiot miroven dogovor. So zavr{uvaweto na vojnata na Kosovo, begalcite po~naa
da se vra}aat doma.
■ Ekolo{kata
dimenzija od prilivot na begalcite
Koga postojat konflikti, prioritet se dava na pomo{ta za begalcite. Mo{ne
va`no e da se ispita vlijanieto na prilivot na begalciite vrz ìvotnata sredina i da
se izvle~at pouki za v idnina. Vladata i me|unarodnata zaednica gi ispolnija osnovnite
potrebi na 261.000 lu|e {to pretstavuva svoeviden uspeh. I pokraj vremeto i pritisokot od prilivot, UNHCR prezede nekolku progresivni merki za za{tita na ìvotnata sredina na Makedonija. Bez somnenie, uspehot na ovie merki se sogleduva vo faktot
deka negativnoto vlijanie vrz ìvotnata sredina be{e malo.
Sepak, po zavr{uvaweto na Kosovskiot konflikt postoe{e zagriènost deka
begalcite sozdadoa teòk i dolgotraen tovar na infarastrukturata za upravuvawe so
40
ìvotnata sredina. Zatoa, edna od glavnite celi na misijata na UNEP be{e opredeluvaweto na sevkupnoto vlijanie vrz ìvotnata sredina od prilivot na begalcite, kako i
5
utvrduvaweto na ~ekorite koi treba da se prezemaat za integrirawe na ekolo{kata
vaat, a sedmata glava gi sodrì op{tite i posebnite preporaki za „àri{tata“.
■ Cvrst
otpad
Od golemiot priliv na begalci proizlegoa neizbe`no golemi koli~estva spakuvana
hrana i drugi osnovni proizvodi. Uspe{noto upravuvawe i deponirawe na vakviot
otpad, vo golema mera, zavisat od rabotata na komunalnite pretprijatija vo zemjata
doma}in.
Vo tekot na begalskata kriza
vo Makedonija cvrstiot otpad
od begalskite kampovi se
sobira{e i se transportira{e vo deponijata Drisla vo
blizina na Skopje. Spored
javnoto pretprijatie Drisla
(JPD)
kampovite
sozdale
vkupno 29.022
m3
cvrst otpad,
odnosno 215
m3
dnevno. Za
sporedba, ìtelite na Skopje
i
na
Tetovo,
vo
proizveduvaat 1000
prosek
m3
cvrst
Nelegalna deponija vo Bojane
otpad dnevno. Zna~i, dnevniot
cvrst otpad vo deponijata Drisla, be{e pogolem za 22 % poradi begalskite kampovi. Ova
pretstavuva{e dodaten tovar koj ja zgolemi opasnosta od zagaduvawe na podzemnite i na
re~nite vodi.
Otpadot od begalcite smesteni vo semejstva i vo kolektivni centri go sobiraa
op{tinskite komunalni slu`bi. Nikakvi posebni postapki ne se prezemaa vo spravuvaweto so vi{okot cvrst otpad. Naj~esto deponiraweto se prave{e spored lokalno
usvoenata praksa. Bidej}i najgolemiot broj begalci smesteni kaj semejstvata i vo kolektivnite kampovi se nao|aa vo skopskiot i vo tetovskiot region, otpadot se nose{e vo
deponijata Drisla. Vo drugite regioni deponiraweto na cvrstiot otpad se prave{e vo
divi deponii ili buni{ta {to e odraz na nepodgotvenosta na komunalnata infrastruktura na zemjata vo celost. Statisti~ki podatoci za otpadot od begalcite smesteni kaj
semejstvata i vo kolektivnite centri ne bea napraveni. Se procenuva deka tie napravile maksimum 40.000 toni cvrst otpad.
41
za{tita vo idnite begalski situacii. Zabele{kite i zaklu~ocite na misijata sledu-
■ Snabduvawe
so voda
Begalskite kampovi se snabduvaa so voda od kamioni so cisterni, bunari i izvori.
Vrvot na begalskata kriza se sovpadna so visokite letni temperaturi koi ja zgolemija
potrebata za snabduvawe so voda i go zgolemija koristeweto na sistemite za snabduvawe
so voda. Ova dovede do nedostig na voda vo kampovite i vo mesnite zaednici. I pokraj
ovie periodi~ni problemi, begalcite se snabduvaa so voda so prifatliv kvalitet i
kvantitet, bez dolgoro~ni posledici.
Kaj misijata na UNEP postoe{e zagriènost za posledicite od begalskata kriza
za izvorot Ra{~e, koj e glaven izvor na voda za piewe vo zemjata. Izvorot vo prosek dava
6000 litri voda vo sekunda, od koi polovinata ja koristat 500.000 ìteli na Skopje.
Pri odbiraweto na lokaciite za begalskite kampovi Vladata nema{e izgraden
ekolo{ki kriterium. Kako rezultat na toa, pet kampovi bea locirani vo za{titnata
zona na izvorot Ra{~e. Kampovite Bojane i Radu{a se nao|aa vo „prvata za{titna zona“,
a kampovite Nepro{teno, Senokos i êgrene bea vo „vtorata za{titna zona“. Celta
be{e kampovite da imaat lesen pristap do pivka voda.
Pokraj nesoodvetnoto locirawe na kampovite ne se prezemaa adekvatni merki
za minimizirawe na opasnosta od zagaduvawe na podzemnite vodi so otpadnite vodi. Vo
kampovite Bojane, Radu{a i Senokos se koristele toaleti so popivatelni jami. Ovie
jami bea zamenati so zatvoreni tankovi, no dve nedeli po kulminacijata na brojot na
begalcite.
Momentalno ne postojat uverlivi podatoci koi indiciraat deka kampovite
locirani vo za{titnata zona imaa {tetno vlijanie vrz kvalitetot na vodata od izvorot
Ra{~e. Sepak, detalnata studija koja se sproveduva so finansiska i tehni~ka pomo{ od
Danska, a vo sorabotka so
Vladata, }e obezbedi dodatni
podatoci.
Izvorot Ra{~e
42
■ Otpadni
5
vodi
Pre~istitelnata stanica vo Struga
43
Vo upravuvaweto so otpadnite vodi vo begalskite kampovi se koristea dva vida
sistemi. Na po~etokot na prilivot na begalcite vo kampovite Bojane, Radu{a, Senokos
i Stenkovec I i II (karta 7) se upotrebuvaa toaleti so popivatelni jami, a vo kampovite
Nepro{teno i êgrane se koristea zatvoreni metalni tankovi. Ovie tankovi redovno
gi prazne{e JP Drisla i otpadot se nose{e vo pre~istitelnata stanica vo Struga.
Raste~kata zagriènost za potencijalnoto zagaduvawe na podzemnite vodi na izvorot
Ra{~e poradi popivatelnite jami, go pottikna zamenuvaweto so zatvoreni tankovi vo
kampovite Bojane, Radu{a i Senokos. Ovie merki se prezedoa duri toga{ koga prilivot na begalcite doìvea kulminacija. Prazneweto na tankovite i transportot na otpadnite vodi do Struga, za nivno pre~istuvawe, be{e vo nadle`nost na JP Drisla.
Stanicata vo Struga, edinstvena koja raboti vo Makedonija, gi pre~istuva{e
sobranite otpadni vodi od kampovite. Stanicata godi{no pre~istvuva okolu ~etiri
milioni m3 otpadni vodi i im sluì na okolu 120.000 ìteli od op{tinite Struga i
Ohrid. Od begalskite kampovi JP Drisla sobra 6.639 m3 otpadni vodi, a pre~istitelna-
ta stanica za otpadni vodi vo Struga prijavi priem i pre~istuvawe na 2.002 m3 otpadni
vodi. [to se slu~i so ostanatite 4.637 m3 otpadni vodi, ne se znae. Toa ukaùva na potrebata od silen nacionalen sistem za sobirawe i pre~istuvawe na otpadnite vodi.
Analizite na Proakva, pretprijatieto odgovorno za pre~istuvawe na efluenti vo
Struga, ukaùvaat na toa deka otpadnite vodi od begalskite kampovi bea ponerazredeni
i so povisoki kocentracii na polutanti, za razlika od tipi~niot otpad na mesnoto
naselenie.
Begalcite, smesteni vo doma}instvata i vo kolektivnite centri, osobeno vo
urbanite sredini, go optovarija sistemot za sobirawe otpadni vodi. Vi{okot otpadni
vodi se sobira{e vo septi~ki tankovi ili vo op{tinskite kanalizacioni sistemi i se
otstranuva{e spored lokalnata praksa. Vo mnogu slu~ai, nepro~istenite otpadni vodi
direktno se ispu{taa vo rekite Vardar, Struma i Crn Drim. Vo kolektivnite centri
vo Pretor, vo blizina na Prespanskoto Ezero, nepro~istenata otpadna voda od begalcite se ispu{ta{e vo ezeroto bidej}i pro~istitelnata stanica ne raboti. Isto taka, vo
periodot od mart do juni, vo ezeroto se ispu{ta{e nepro~isten otpad od 1.000 begalci
smesteni vo semejstva. Misijata ne moè{e da izvr{i procenka na sevkupniot
ekolo{ki efekt {to ovie ispu{tawa go napravija bidej}i otpadnite vodi {to gi sozdavaat 17.000 ìteli od regionot, isto taka, bez pre~istuvawe se ispu{taat vo ezeroto.
■ [umi
i biodiverzitet
Vo Makedonija ilegalnoto se~ewe na {umite i loveweto na ìvotnite be{e
minimizirano so snabduvaweto so zgotveni ili studeni jadewa. Prijaveni se minorni
incidenti na lov i se~ewe na drvja vo kampovite, na primer, vo êgrene i vo Stenkovec
II i, vo takvite slu~ai, upravata reagira{e so davawe topli ili studeni jadewa i/ili
pe~ki i gorivo. Dologoro~nite efekti ne se evidentirani. Begalcite smesteni vo semejstvata ili vo kolektivnite centri ne im na{tetija na {umite i na biodiverzitetot.
44
■ Zemjodelski
5
povr{ini
Tranzitniot kamp Blace
45
Vo procesot na izbirawe lokacii za kampovite, vo globala, se izbiraat ramni
povr{ini koi imaat i dobra drenaà. Naj~esto zemjodelskite povr{ini imaat idealni
uslovi. Vo Makedonija kampovite Radu{a i Blace bea postaveni na povr{ini koi do
neodamna se koristea vo zemjodelieto. Iako UNHCR gi ras~isti ovie mesta po nivnoto
zatvorawe, sepak, tie v idnina ne }e moàt da se koristat za zemjodelstvo, bidej}i golem
del od povr{inite se prekrieni so ~akal. Za vreme na prestojot na misijata se ima{e
predvid sproveduvaweto na Proektot za brzo dejstvuvawe na UNHCR za rehabilitacija
na mestoto Radu{a, vo sorabotka so lokalnite zemjoposednici. Me|utoa, za rehabilitacija na mestoto Blace, koe zafa}a samo tri hektari, ne se prezemeni soodvetni
merki. Izraboten e inovativen proekt za pretvorawe na 52 hektari neproduktivna
po~va vo begalskiot kamp êgrene vo trening centar za permakulturi.
6
Institucionalni
kapaciteti za upravuvawe
so ìvotnata sredina
a vreme na misijata na UNEP se formira specijalna podgrupa za procenka na
Z
institucionalnite kapaciteti za upravuvawe so ìvotnata sredina. Podgrupata
napravi intervjua so mnogu pretstavnici od klu~nite vladini ministerstva i
agencii, od industriskite i nevladinite organizacii. Tie, isto taka, gi razgleduvaa
relevantnite zakoni, propisi, izve{tai i drugite vidovi dokumentacija. Sledniov del
gi sumira glavnite to~ki vrz osnova na ekolo{kiot kontekst opi{an vo vtorata glava.
Soodvetnite preporaki se nao|aat vo sedmata glava.
Osvrt
Institucionalnata struktura za upravuvawe so ìvotnata sredina pominuva niz
zna~ajni promeni vo poslednive godini. Tie delumno se odraz na po{irokiot politi~ki
kontekst no, isto taka, se proizlezeni od NEAP, koj dovede do sozdavawe na
Ministerstvoto za ìvotna sredina i za prostorno planirawe. Vo kusite i srednoro~nite prioriteti na NEAP spa|aat podobruvaweto na Zakonot za za{tita na
ìvotnata sredina (1996 godina); potrebata za procenki na ìvotnata sredina i sozdavaweto nezavisna Agencija za ìvotna sredina. Vo kratkoro~nite i srednoro~nite
prioriteti se vklu~uvaat i sozdavaweto nov zakon za kvalitetot na vozduhot, podobruvaweto na zakonite za vodite i za otpadot; donesuvaweto nov zakon za za{tita na prirodata; zajaknuvaweto na sistemot za ekolo{ki dozvoli i negovoto sproveduvawe; donesuvaweto provizii koi se vo soglasnost so Arhuskata konvencija i so direktivata na
Evropskata unija za pristap do informaciite od oblasta na ìvotnata sredina.
46
6
Odgovornosti na dràvata
Vo 1998 godina M@SPP stana nezavisno, otkako se oddvoi od Ministerstvoto za
M@SPP ima pravo na monitoring, za{tita i podobruvawe na ìvotnata sredina odnosno monitoring na vodata, po~vata, vozduhot, bu~avata, radijacijata i biodiverzitetot.
Isto taka, Ministerstvoto ima pravo da sozdava mehanizmi za samofinansirawe, da
izgraduva standardi i pravila i da sproveduva inspekcii. Vo nego momentalno ima
vraboteno 81 lice so celosno rabotno vreme i 15 so razli~ni dogovori. Buxetot na
M@SPP za 2000 godina iznesuva{e okolu 2.56 milioni evra (2.17 milioni USD)
Ministerot za ìvotna sredina Toni Popovski potpi{uva Memorandum
na razbirawe so Donald Kanijaru, pretsedatel na misijata
{to e deset pati pove}e vo odnos na 1999 godina.
Ministerstvoto e podeleno vo ~etiri oddeli: Regulativa i standardizacija,
Odr`liv razvoj, Me|unarodna sorabotka i Informativen centar za ìvotna sredina.
Pod nadle`nost na Ministerstvoto rabotat i Agencijata za ìvotna sredina,
Dràvniot inspektorat za ìvotna sredina i Fondot za ìvotna sredina. Dva drugi
oddeli sproveduvaat konkretni proekti i toa proektot za Spas na Dojranskoto Ezero i
proektot Integralna za{tita na Ohridskoto Ezero.
47
Institucionalni kapaciteti za upravuvawe so ìvotnata sredina
urbanizam i za grade`ni{tvo koe, pak, so zakon se ukina vo letoto 2000. Spored zakonot,
Se o~ekuva Agencijata za ìvotna sredina da stane samostojna vo tekot na 2001 godina.
Spored ova scenario novata Agencija za ìvotna sredina }e sproveduva programi so koi
}e se postignuvaat celite na M@SPP.
Nekolku drugi vladini ministerstva i dràvni agencii, do opredelena mera, imaat vlijanie vo ekologijata. Takvi se Ministerstvoto za zemjodelie, {umarstvo i
vodostopanstvo; Ministerstvoto za soobra}aj i vrski; Ministerstvoto za zdravstvo,
Republi~kiot zavod za zdravstvena za{tita i Republi~kiot hidrometeorolo{ki zavod.
Vakvata raspredelba na odgovornostite za ìvotnata sredina e rezultat na ~estoto
restrukturirawe na instituciite koe dovede do nenavremeno sproveduvawe na zakonite
i do nezabeleìtelni beneficii.
Upravuvaweto so vodite e tipi~en primer za toa. Odgovornosta za vodite e
locirana vo ~etiri ministerstva i site primenuvaat zakoni relevantni za upravuvaweto so vodite. Potrebna e jasna podelba na odgovornostite so cel da se vospostavi
pravilna politika za pre~istuvawe na otpadnite vodi i odrùvawe na soodvetna
infrastruktura za upravuvawe so vodite. I samoto nabquduvawe ne e efikasno.
Integracijata na srodnite oblasti i funkcii }e go zabrza donesuvaweto na odlukite,
}e ja zgolemi efikasnosta i }e ja naglasi vrednosta na oskudnite sredstva.
Me|unarodna sorabotka i strate{ka vizija
Vo poslednite nekolku godini Makedonija ima potpi{ano mnogu zna~ajni
me|unarodni, regionalni i bilateralni konvencii i dogovori. Na me|unarodno nivo
dràvata e ~lenka na Bazelskata konvencija, na Arhuskata konvencija, na Vienskata
konvencija za za{tita na ozonskata obvivka, na Ramkovnata konvencija za klimatski
promeni, na Konvencijata za biolo{kata raznovidnost, na Konvencijata za
dalekuse`noto prekugrani~no zagaduvawe na vozduhot i na drugi konvencii.
Makedonija igra va`na uloga vo regionalnite ekolo{ki inicijativi za sorabotki. Bilateralniot Memorandum za razbirawe so Grcija i so Albanija gi podobruva zaedni~kite ekolo{ki napori. M@SPP izgotvuva strategija za odr`liv razvoj (Agenda 21).
Kako ~lenka na Regionalnata programa za rekonstrukcija na ìvotnata sredina vo
Jugoisto~na Evropa (REReP), dràvata e vklu~ena vo sorabotkata so drugite balkanski
dràvi koi baraat zajaknuvawe na razvojot na ekolo{kata politika i na instituciite
na Balkanot. REPeP, koj e osnovan vo mart 2000 godina, ima cel da obezbedi finansii za
prioritetnite ekolo{kite proekti na dràvite ~lenki. Sepak, programata s# u{te go
nema postignato nivoto na me|unarodna pomo{ potrebno za poddr{ka na sopstvenata
agenda.
48
Makedonija gi adaptira svoite ekolo{ki provizii za da bidat sli~ni so onie na
dràvite ~lenki na Evropskata unija. Evropskata komisija, i tehni~ki i finansiski,
6
mu dava pomo{ na procesot na adaptacijata. Do krajot na 2000 godina se o~ekuva
Ovoj me|unaroden, regionalen i nacionalen razvoj e podloga za sozdavawe
zakonska ramka za za{tita na ìvotnata sredina. Sepak, na Makedonija & ostanuvaat
nekolku predizvici. Najva`na e potrebata od postoewe jasna strate{ka vizija za
obezbeduvawe siguren pravec i sorabotka so me|unarodnite partneri na zemjata. Me|u
drugoto, ovoj proces bara usoglasuvawe i racionalizacija na vladinite strategii i na
legislativata.
Lokalna i regionalna administracija
Spored sega{niot zakon, vo nadle`nost na op{tinite vleguvaat snabduvaweto so
voda, zelenite povr{ini, higienata i otstranuvaweto na cvrstiot otpad. Vo nivna
nadle`nost spa|aat i grade`ni{tvoto, planskoto koristewe na zemji{teto i urbanisti~koto planirawe. Na zakonodastvoto mu pretstoi primena na programata za ponatomo{na decentralizacija.
Od 123 op{tini vo dràvata samo okolu edna destina imaat izraboteno Lokalni
ekolo{ki akcioni planovi (LEAP). Ovie planovi se sponzoriraat na lokalno nivo.
Kako {to e prethodno spomenato vo tretata glava, proektot za dobivawe konsenzus vo
poddr{kata na LEAP vo Veles zbliì {irok spektar zainteresirani strani.
Noviot nacionalen prostoren plan }e go opredeli vidot na koristeweto na
zemji{teto vo razli~ni oblasti i }e bide nadopolnet so lokalni planovi. Ova, na krajot, }e obezbedi seopfatna i koherentna osnova za ovlastuvawe na novite aktivnosti.
Vo Makedonija ne postoi regionalno nivo na javna administracija iako postojat razli~ni individualni ministerstva i javni servisi koi rakovodat so podra~ni
edinici, odgovorni za nekolku op{tini.
49
potpi{uvawe na Dogovorot za asocijacija i za sorabotka so Evropskata unija.
Instrumenti za upravuvawe so ìvotnata
sredina
Lo{ata ekonomska situacija vo periodot na tranzicijata, koj slede{e po
osamostojuvaweto, ja napravija dràvata i lokalnata dano~na osnova nesoodvetna za
poddr{ka na potrebnite programi za ìvotnata sredina. Fondot za ìvotna sredina
(Eko-fondot) na M@SPP dobiva finansiski sredstva od taksata za registracija na
vozilata. Vo migov dobiva okolu 700.000 USD godi{no. Spored nacrt-zakonot na
Fondot za ìvotna sredina toj bi bil ponezavisen od M@SPP i }e dobiva prihod od
dano~nite taksi za benzinot i za tutunot. Se o~ekuva prihodot da iznesuva 3 milioni
USD, suma dovolna za da se zadovolat ekolo{kite potrebi na dràvata.
Monitoringot na kvalitetot na vozduhot i na vodata spa|a vo nadle`nost na
pove}eslojnata administracija i toa e lo{o koordinirano. Dodeka oprema za monitoring i tehnikite vo Republi~kiot hidrometrolo{ki zavod se nesoodvetni i mu nedostigaat sredstva za usovr{uvawe, M@SPP ima moderna oprema koja ne ja koristi bidej}i
personalot ne e obu~en za nejzino koristewe. Monitoringot koj se izveduva, ~esto ne gi
vklu~uva va`nite parametri (na primer, te{kite metali) i se ~ini deka e nepravilno
povrzan so nabquduvaweto na zdravjeto na populacijata.
Sproveduvaweto na ekolo{kite propisi, glavno, go pravi Dràvniot inspektorat za ìvotna sredina. Inspektoratot ima edinaeset ~lenovi od koi sedum se inspektori. Iako site pretprijatija zagaduva~i podleàt na inspekcija, inspektoratot,
glavno, se fokusira vrz golemite zagaduva~i koi gi ima okolu stotina vo zemjata.
Momentalno se prigotvuva seopfaten popis na zagaduva~ite koj }e ovozmoùva sistematska selekcija na pretprijatijata za inspekcija.
Inspekciite redovno pokrivaat {est oblasti: vozduhot, vodata, po~vata,
bu~avata, za{titenoto posebno prirodno bogatstvo i radijacijata. Dozvolite za gradba
i za rabota ne sodràt limit za zagaduvaweto. Zatoa inspektorite se sluàt so
zakonite i so propisite. Postoe~kite propisi za maksimalno dozvolenite koncentracii na emisiite se zastareni i nesoodvetni. Koga }e se pre~ekori granicata, inspektorite moàt da opredelat pari~na kazna, namaluvawe na proizvodstvoto ili da naredat instalirawe na oprema za remedijacija. Vo ekstremni slu~ai se prezema duri i
zatvorawe na objektite. Spored regionalnite inspektori i drugite lica koi bea intervjuirani za ovaa procenka, sproveduvaweto na zakonskata regulativa strada od pravosudniot sistem koj ne e dovolno informiran za ekolo{kata praktika i za ekolo{kite
zakoni.
Na op{tinsko i na dràvno nivo, nekoi aspekti od ekolo{kata politika
spa|aat vo nadle`nost na drugi inspektorati, a sorabotkata me|u inspektoratite, vo
najgolem del od slu~aite, e nesistematska.
50
6
Ekolo{ka svest
So Zakonot za ìvotna sredina gra|anite imaat pravo da bidat informirani za
javno ili na li~no barawe. Vo 1998 godina vo M@SPP be{e formiran Informativen
centar za ìvotna sredina ~ija uloga e sozdavawe baza na seopfatni, to~ni i javno
dostapni podatoci koi se odnesuvaat na kvalitetot i na promenite na ìvotnata sredina vo dràvata.
Makedonija e prvata dràva koja ja ratifikuva Arhuskata konvencija. M@SPP
razviva strategija za primena na ovaa konvencija, no ima potreba od upatstva kako da ja
kompletira ovaa zada~a.
Vo 1998 Makedonija se priklu~i na GLOBE programata i vovede ekolo{ko-obrazovni aktivnosti vo ~etiri osnovni i pet sredni u~ili{ta. Na nivo na osnovnite i
srednite u~ili{ta ne postoi druga javna ekolo{ko-obrazovna programa. Na univerzitetsko nivo u{te od sredinata na 90-tite se nudat kursevi za studii za za{tita na
ìvotnata sredina.
51
sostojbata na ìvotnata sredina, kako i za opasnostite za nea i za zdravjeto na lu|eto,
7
Preporaki
Voved
Konfliktot na Kosovo zna~e{e dopolnitelen tovar na ve}e optovarenite resursi vo Makedonija. So isklu~ok na izvorot vo Ra{~e, kade s# u{te prodolùvaat internacionalnite ispituvawa i nabquduvawe, direktnite posledici za ìvotnata sredina
do prilivot na okolu 260.000 begalci – najo~iglednata manifestacija na krizata vo
Makedonija – se re~isi minimalni.
Za sporedba, po{irokata politi~ka i ekonomska destabilizacija na Balkanot
dovedoa do ekolo{ka degradacija vo Makedonija so posledici za zdravjeto na lu|eto i za
prirodnoto funkcionirawe na ekosistemite. Spravuvaweto so ovie problemi e pokomplicirano. Iako vo poslednite decenii ekonomskata sostojba dovede do namaluvawe na
industriskoto proizvodstvo, a konsekventno na toa i do namaluvawe na zagaduvaweto,
sepak, postoi hroni~en nedostig od investirawe vo za{titata na ìvotnata sredina,
taka {to vo periodot po Vtorata svetska vojna mnogu od zapostavenite oblasti ne se
sanirani.
Imaj}i gi predvid zaklu~ocite na UNEP za „àri{tata“ izdvoeni se dve oblasti
koi imaat potreba od podobruvawe:
• primena na ekolo{ki prifatlivi industriski procesi, vklu~uvaj}i gi i
merkite za pravilno kontrolirawe na upotrebata na hemikaliite i
• pravilno rakuvawe, skladirawe, pre~istuvawe i deponirawe na otpadot, bez
ogled na toa dali stanuva zbor za cvrst, te~en, opasen ili neopasen, komunalen
ili industriski otpad.
O~igledno e deka dràvata se trudi da napreduva na poleto na ekolo{kata
za{tita i deka poslednive godini se prezemaat zna~ajni ~ekori so toa {to se usvojuvaat
ekolo{ki zakoni i se sozdavaat novi institucionalni strukturi. Sepak, ostanuvaat
mnogu predizvici kako {to se finansiraweto i sproveduvaweto na zakonite.
Me|unarodnata zaednica moè na Makedonija da i ja obezbedi krucijalnata
tehni~ka i finansiska pomo{ potrebna za prioritetnite ekolo{ki incijativi.
Za nadvore{nite donatori, vaèn stimul e postoeweto zaedni~ki akcii i
posvetenosta vo obezbeduvaweto na sredstvata, na dràvno nivo. Slednive preporaki se
zasnovaat na otkritijata objasneti vo prethodnite glavi, no site ne se izvedeni od tekstot.
52
7
Industriski „àri{ta“
1. Kombinatot
za feroleguri od Jegunovce („HEK Jugohrom“)
si so hrom treba vedna{ da se is~istat, a hromniot otpad treba da se skladira i
da se deponira so soodvetni metodi.
b) Programata za otstranuvawe na hromot treba itno da se preraboti, a nejzinata
primena da se zabrza. Treba da se ima predvid potrebata za dodatno mapirawe na
prisustvoto na hromot vo podzemnite vodi. Najverojatno }e bidat potrebni i
dodatni istra`ni bunari. Hromot treba pravilno da se oddeluva i da se deponira,
a ne da se pretvora od Cr (VI) vo Cr (III). Programata treba da go opfa}a prostorot
me|u fabrikata i rekata Vardar, a ne da bide ograni~ena poradi hidrolo{kata
bariera. Treba da se izvr{i temelno ispituvawe na potencijalnoto zagaduvawe na
podzemnite vodi na izvorot Ra{~e.
v) Treba da se sprovedat postoe~kite predlozi za namaluvawe na emisiite na prav od
trite pogolemi pe~ki.
2. Organsko-hemiskata
industrija Skopje (OHIS A.D.)
a) Potrebna e seopfatna strategija za stopirawe na zagaduvaweto na po~vata i na
podzemnite vodi od skladiranite 10.000 toni na tehni~kata smesa na NSN
izomerite. Potrebno e dolgoro~no re{enie, no vo me|uvreme treba da se sproveduvaat merkite, kako {to se:
• precizno utvrduvawe na metodot koj se koristel za skladirawe;
• vr{ewe sevkupna procenka na kontaminacijata vo i nadvor od bazenite za
skladirawe;
• pokrivawe na skladi{niot prostor so izdr`liv materijal koj }e go spre~i isceduvaweto vo podzemnite vodi i emisiite vo vozduhot;
• postavuvawe bunari za nabquduvawe koi }e se sledat na razli~ni nivoa na
podzemnata voda okolu prostorot na skladi{teto.
b) Dolgoro~nite merki treba da sodràt temelni ispituvawa na prirodata i stepenot na postoe~kata kontaminacija; kontrola i namaluvawe na zagaduvaweto
{to e zakana za ~ovekovoto zdravje, merki za spre~uvawe kontaminiranata voda da
stigne do rekata Vardar i dekontaminacija na zemjata.
v) Kako sostaven del na sevkupnata strategija za pre~istuvawe i deponirawe na
celiot opasen otpad od fabrikata treba da bide renoviraweto i moderniziraweto na objektot za pre~istuvawe na otpadnite vodi, za da moè da gi prima i
pre~istuva vkupnite otpadni vodi. Ne smee da prodolì vleguvaweto na
nepre~isteni otpadni vodi vo rekata Vardar.
g) Isto taka, potrebni se i merki za namaluvawe na emisiite na sulfurniot dioksid.
d) Deponiite i divite deponii koi se nao|aat vo samiot kompleks treba da se zatvorat, a neopasniot otpad da se odnese vo deponijata Drisla. Opasniot otpad treba
oddelno da se sobira i da se skladira za soodvetno tretirawe.
53
Preporaki
a) Za da se spre~i ponatamo{noto zagaduvawe, objektite vo koi se izveduvale proce-
3. Topilnicata
za olovo i cink vo Veles („MHK Zletovo“)
a) Ako za edna godina ne se obezbedat finansiski sredstva za potrebnite filtri i
za ~istite tehnologii, toga{ rakovodstvoto zaedno so nadle`nite vladini institucii treba da gi proceni tro{ocite i pridobivkite od raboteweto na topilin-
icata, a pritoa da ja imaat predvid cenata za zdravjeto na lu|eto od gradot i od
drugite relevantni faktori.
b) Vo najkus rok postoe~kite stanici za monitoring na kvalitetot na vozduhot treba
da se prelociraat poblisku do topilnicata za pobrzo registrirawe na podatocite za zgolemuvawe na zagaduvaweto, a so toa i na zgolemuvaweto na rizikot od
opasnosta za zdravjeto. Dolgoro~no gledano, treba da se postavat dopolnitelni
stanici koi postojano }e gi obezbeduvaat gra|anite i vlastite, kako i regionalnite zdravstveni i ekolo{ki rabotnici so navremeni predupreduvawa za
rizicite od akutnite zdravstveni problemi.
v) Treba da se prezemat itni merki za namaluvawe na emisiite na sulfuren dioksid
i prav koj sodrì te{ki metali.
g) Treba da se zabrza predlogot za rekonstrukcija na pre~istitelnata stanica za
otpadni vodi. Koli~estvoto voda {to se koristi, treba da se namali so reciklirawe na vodata vo zatvoren sistem. Ne smee da prodolì vleguvaweto na
nepre~isteni otpadni vodi vo rekata Vardar.
d) Potrebno e da se sprovede programa na monitoring na po~vata i na podzemnite
vodi, koja treba da go opfa}a prostorot na topilnicata, poplavuvanite povr{ini
kako i oblastite po te~enieto na rekata.
4. Rudnikot
za cink i olovo vo Probi{tip („Rudnici Zletovo“).
a) Treba da & se dade visok prioritet na izgradbata na pre~istitelna stanica za
otpadni vodi na pogonot za proizvodstvo na koncentrati.
b) Itno treba da se postavat istra`ni bunari po dolìnata na bazenot za sedimentacija na hidrojalovi{teto.
v) Treba da se sprovede i istra`na programa za privatnite bunari koi se nao|aat po
dolìnata na rekata Zletovska, od mestata kade {to se vlevaat rekite Koritnica
i Kiselica. Te~enieto na rekata Kiselica treba da se prenaso~i za da ne minuva
niz staroto hidrojalovi{te za da se izbegne vlijanieto od iscednite polutanti.
g) Treba da se primenat merki za namaluvawe na nivoto na pravta koe se kreva so
drobeweto na rudata.
5. Termocentralata
vo Bitola („REK Bitola“)
a) Potrebno e da se prezemat nekolku merki za re{avawe na problemot na zagaduvaweto koj doa|a od deponijata:
• da se podeli oblasta na parceli;
• da se podelat parcelite, so upotreba na sloevi od lete~ka pepel i zgura
prekrieni so rapav materijal za da se spre~i {ireweto na pepelta i na zgurata vo
okolinata;
54
• da se koristat parcelite edna po edna; da se zasadi vegetacija na parcelite koi
ne se koristat za da se zgolemi isparuvaweto na do`dovnata voda a da se namali
7
isceduvaweto na kontaminantite vo podzemnata voda i,
vaweto i prokapuvaweto.
b) Treba da se primenat tehni~ki re{enija za namaluvawe na emisiite na lete~kata
pepel i sulfurniot dioksid od kombinatot.
v) Po~vata i podzemnite vodi kaj termocentralata i vo bliskite oblasti, verojatno,
se zagadeni i vo rekata, verojatno, vleguvaat zagadeni podzemni vodi.
g) Treba da se spre~i istekuvaweto na nepre~istenite odpadni vodi od centralata
so toa {to }e se zamenat bazenite za neutralizacija so soodvetna stanica za
pre~istuvawe na otpadnite vodi i so rekonstrukcijata na masleniot separator da
se usoglasat koli~estvata na otpadnite vodi.
d) Treba da se ispita mo`nosta za iskoristuvawe na otpadnata toplina za zagrevawe
na Bitola so vi{okot od toplinata.
6. Deponijata
Drisla vo blizina na Skopje
a) Sozdavaweto uslovi za dolgoro~no i ekolo{ki bezbedno rabotewe na Drisla
pretstavuva nacionalen prioritet. Nesproveduvaweto na soodvetnite ekolo{kobezbedni merki, vklu~uvaj}i gi i dolu spomenatite, moè da rezultira vo prerasnuvawe na Drisla vo „àri{te“.
b) S# dodeka na samoto mesto ne se izgradat objekti za soodveten tretman na otpadot,
opasniot otpad treba oddelno da se sobira, potoa da se skladira i da se eksportira.
v) Monitoring programata na deponijata treba da se pro{iri i da gi opfati opasnite, rastvorlivi vo voda organski i neorganski sostojki.
g) Postoi potreba za podobruvawe na upravuvaweto so medicinskiot otpad. Treba da
se prezemat takvi merki koi }e gi obvrzat sozdava~ite na medicinskiot otpad da
gi koristat pe~kite za spaluvawe na medicinskiot otpad vo Drisla.
d) Delovite vo koi s# u{te ne se deponira otpad treba da se izmenat za da bidat
ekolo{ki bezbedni, odnosno treba da se postavi za{titna podloga, za spre~uvawe
na zagaduvaweto od otpadnite vodi.
7. Fabrikata
za ve{ta~ki |ubriva vo Veles („MHK Zletovo“)
a) Za da se namalat emisiite na pravta, treba da se instaliraat poefikasni kolektori za pravta i posoodvetna izolacija. Na rabotnicite im treba obuka, pottik
za primena na praksata na {tedeweto na surovinite i obuka za spre~uvawe na
zagaduvaweto.
b) Treba da se zabrza rekonstrukcijata na pre~istitelnata stanica za otpadni vodi
za da se spre~i vleguvaweto na nepre~istenite otpadni vodi vo rekata Vardar.
v) Treba da se namali koli~estvoto na voda od procesite so nejzino reciklirawe vo
zatvoren sistem.
55
Preporaki
• da se napravi sistem za drenaà na dnoto na deponijata za spravuvawe so iscedu-
g) Za da se spre~i izlevaweto na gipseniot talog vo rekata Vardar, deponijata treba
da se redizajnira taka {to }e vklu~i brana i ve{ta~ko ezero, sli~no kako hidrojalovi{tata vo rudarskata industrija. Vodata od ve{ta~koto ezero }e moè da se
reciklira i da se koristi kako voda vo procesite.
8. Rudnikot
za bakar vo Radovi{ („Bu~im SC“)
a) Treba da se zabrza praksata na pre~istuvawe na otpadnite vodi koja vklu~uva
otstranuvawe na te{kite metali.
b) Ako se ima predvid opasnosta za podzemnite vodi, toga{ monitoring programata
na rudnikot treba da se pro{iri i da gi opfa}a te{kite metali kako {to se
olovoto, kadmiumot i hromot.
v) Postoi opasnost od infiltrirawe na voda so te{ki metali od branata na hidrojalovi{teto vo visokite podzemni vodi, nizvodno, osobeno vo do`dlivite periodi. Postoi potreba od dodatno nabquduvawe za da se utvrdi prisustvoto i stepenot na zagaduvaweto.
g) Naporite da se stabiliziraat emisiite na pravta od branata na hidrojalovi{teto treba da zna~at i namaluvawe na emisiite vo seloto.
9.
Fabrikata za prerabotka na metalite vo Ki~evo
(„Tane Caleski“)
a) Postoi itna potreba za upravuvawe so nusproizvodite i so otpadot.
b) Treba da se is~istat bazenite za sedimentacija i neutralizacija i da se izgradi
sosema nov objekt za otpadni vodi i za separirawe na masloto.
v) Postoi potreba za bunari i za ispituvawe na sostojbata so po~vata i vodata okolu
fabrikata i vo oblastite koi se zasegnati.
g) Za da se izbegne ponatamo{noto zagaduvawe na po~vata i podzemnite vodi so
maslo, treba da se namali koli~estvoto maslo koe se gubi pri procesite i da se
izgradi objekt za skladirawe (so podloga na dnoto). Po~vata zagadena so maslo
treba da se sobira i da se ~uva s# dodeka ne se organizira pravilnoto pre~istuvawe.
10. Rudnikot
Lojane
a) Mestoto treba vedna{ celosno ekolo{ki da se ispita. Bez odolùvawe treba da
se primenat preporakite za namaluvawe na opasnostite i treba da se poddrùvaat
dolgoro~nite merki za dekontaminacija i za za{tita na ìvotnata sredina.
Upravuvawe so ekolo{kite posledici od begalskata
kriza
11. Pri pojavata na kakva bilo humanitarna katastrofa treba da se koristi inventarizacijata bazirana na tehnologijata GIS i drugite najnovi podatoci za da se identifikuvaat problemati~nite ekolo{ki oblasti vo dràvata. So ova }e se ovozmoì izbor na mestata koi }e imaat mali negativni posledici za ìvotnata sredina, a }e pretstavuvaat golem potencijal za povtorniot razvoj.
56
7
12. Vo po~etokot na sekoja begalska kriza treba da se koristi ocenka na ìvotniot
ciklus kako osnovno sredstvo za planirawe. Vakviot pristap bara vo idnina mestoto za smestuvawe na begalcite da se razgleduva pri procesot na izbor na mesto i vo
tekot na sekoja posledovatelna faza na upravuvaweto. Celta na vakvata procenka e
ovozmoùvawe primena na soodvetnite tehnologii na lice mesto, a tie }e pomognat
vo rehabilitacijata i razvojot po najniska cena. Prioritet treba da bide prenamenata na ovie mesta po nivnata upotreba pri {to lokalnata zaednica treba da ima
zabeleìtelna dolgoro~na polza.
13. Iako UNHCR dade s# od sebe za da pomogne vo procesot na rehabilitacijata na kampovite, celosnata rehabilitacija be{e onevozmoèna poradi nedostigot na sponzorski sredstva i poradi nezainteresiranosta. Pridobivkite za ìvotnata sredina
od naporite za rehabilitacija treba da se procenat i da se sporedat so drugite
ekolo{ki prioriteti na dràvata, kako {to se rehabilitacijata na industriskite
„àri{ta“ ili vospostavuvaweto na infrastruktura za upravuvawe so cvrstiot
otpad.
14. So cel da se namali sozdavaweto na cvrstiot otpad, polisite za nabavka, usvoeni od
agenciite za pomo{ i donaciite, treba da naloàt kupuvawe proizvodi so minimalno pakuvawe ili na proizvodi so pakuvawa koi celosno biolo{ki se
razloùvaat. Prioritet treba da imaat proizvodite koi se pravat na odr`liv
na~in, so toa {to niv }e moè i lokalnoto naselenie da gi koristi po repatrijacijata na begalcite.
15. So cel da se namalat mo`nostite za zagaduvawe, treba da se koristat zatvoreni
tankovi vo upravuvaweto so otpadnite vodi. Popivatelni jami moàt da se koristat tamu kade {to, so sigurnost, geofizi~kite i hidrolo{kite uslovi ne
ovozmoùvaat kontakt so podzemnite vodi. Treba da se razvie podobar sistem za
sobirawe i za pre~istuvawe na otpadnite vodi od begalcite so {to }e se osigura
sovpa|awe na koli~estvoto sobrana voda {to go prima pro~istitelnata stanica.
Treba da se primenuvaat visoki pari~ni kazni za da se spre~i nelegalnoto deponirawe na odgovornite za otpadot.
16. UNHCR ima izraboteno ekolo{ki vodi~i i polisi so koi se minimizira vlijanieto na begalcite vrz ìvotnata sredina. Ovie dokumenti ne bea navreme distribuirani do zasegnatite agencii i do upravnicite na kampovite. Zatoa UNHCR
treba da prezeme merki za podobruvawe na distribucijata na materijalite na
samiot po~etok na begalskiot priliv.
17. Za da se napravi procenka na specifi~nite vlijanija po ìvotnata sredina na
lokaciite na begalskite kampovi treba da se pravat standardizirani fotografii
pred, po i za vreme na nivnoto koristewe od begalcite. Ovaa tehnika poznata kako
Photopoint nabquduvawe pomaga vo dokumentiraweto na uslovite vo tekot na nastanite so begalcite, a voedno se izbegnuvaat la`nite barawa za o{teta.
57
Preporaki
Isto taka, }e se ovozmoì koristewe na takvi tehnologii so koi }e se minimalizira vlijanieto na ìvotnata sredina. Vo ovoj proces moàt da pomognat
Ekolo{kite informativni centri na UNEP i UNHCR. Pri procesot na birawe na
kampovite za begalci treba da se koristat podatocite od kompetentnite dràvni
ekolo{ki organizacii kako i od nevladinite i me|uvladinite organizacii i od
op{tinite.
18.
Posebni preporaki za rabota so begalcite
a) Kampot Blace
Postoi predlog deka mestoto treba da se iskoristi za izgradba na pograni~ni
objekti koi nudat uslugi. Odlukata za predlogot treba da se donese vo sorabotka
so zemjoposednicite i treba da se isplati soodvetna kompenzacija za zagubenata
korisna povr{ina. Ako se izgradat dodatni pograni~ni objekti, treba da se vodi
smetka za namaluvawe na vlijanieto vrz ìvotnite resursi na re~nata terasa i
vrz kvalitetot na vodata na rekata Lepenec.
b) Kampot Bojane
Vo najkus moèn rok treba da se spre~i nelegalnoto frlawe otpad od lokalnoto
naselenie za da se spre~i potencijalnoto zagaduvawe na izvorot Ra{~e. Treba da
se postavat znaci so koi }e se obeleì granicata na za{titenata zona i da se
sproveduvaat kazni za spre~uvawe na nelegalnoto frlawe otpad. Dolgoro~no
gledano, lokalnite op{tini treba da razvijat strategija za upravuvawe so
cvrstiot otpad, namaluvawe i reciklirawe kako i programi za ekolo{ko educirawe i razvivawe na svesta na zaednicata.
v) Kampot êgrene
Trening centarot za permakulturi se podgotvuva, vo nadle`nost na CARE
International, 12 meseci, a vo drugiot period, proektot }e se nao|a pod nadle`nost
na lokalnite NVO i na centarot za permakulturi i za edukativno rekreativni
objekti. Momentalno proektot vleguva vo ~etvrtata faza poznata kako
„odr`liva“ faza. Ovaa faza ima potreba od poddr{ka na donatori za da profunkcionira centarot so obrt na sopstveni sredstva.
g) Kampot Nepro{teno
Na lokacijata ne e izvr{ena rehabilitacija poradi politi~kata raspravija za
idnata upotreba na mestoto. Vo tekovniot plan se planira izgradba na grobi{ta
za op{tinata Tetovo, no lokalnoto naselenie se iskaàlo za izgradba na sportski objekt. Zaednicata treba da re{i za idnata upotreba na mestoto.
d) Kampot Radu{a
Neodamna UNHCR im obezbedi sredstva na sopstvenicite na zemjata za rehabilitacija. Vo tekot na procesot na rehabilitacijata treba da se ima predvid negovata specifi~na mestopolo`ba poradi podzemnite vodi i treba da se odbegnuva
upotrebata na kakvi bilo ve{ta~ki |ubriva i pesticidi.
|) Kampot Senokos
Rehabilitacijata na ova mesto ja izveduvaa Mercy Corps International za UNHCR. Se
izvr{i stabilizacija na potokot koj te~e niz kampot i rehabilitacija na
58
lokalniot fudbalski teren. Zaednicata ja zastapuva op{tinata koja e nadle`na
za ponatamo{niot razvoj.
Treba da se obezbedi soodvetna kompenzacija ili pomo{ za da moè mestoto povtorno da profunkcionira kako aerodrom.
`) Kolektivniot centar Pretor
Ako se ima predvid zna~eweto na prespanskiot region, potrebni se donacii za
razvivawe strategija za upravuvawe so otpadnite vodi i so cvrstiot otpad.
Postoe~kite pro~istitelni stanici, koi momentalno ne funkcioniraat, treba da
se popravat i da se podobrat.
z) Kolektivniot centar Radu{a
Za vreme na prestojot na misijata vo ovoj kolektiven centar bea smesteni begalcite i toj se koriste{e kako postojan objekt. Iako za ovoj objekt ne se povrzani
nekoi pozna~ajni ekolo{ki vlijanija, sepak, momentalno poradi nepravilnoto
snabduvawe so elektri~na energija ne raboti pre~istitelnata stanica za kanalizacioni otpadni vodi. Kako posledica na toa, kanalizacijata se ispu{ta vo
lokalnite reki. Zatoa e potrebna poddr{ka od donatorite za iznao|awe lokalni
izvori za proizvodstvo na energija kako i za obnovuvawe na postoe~kite.
y) Kolektivniot centar [uto Orizari
Ova mesto od neodamna se prenameni za smestuvawe na romskite begalci.
Centarot se nao|a na zemja koja porano se koristela kako nelegalna deponija.
Kako rezultat na toa, mestoto nema vegetativna pokrivka i strada od erozija i od
pravta koja ja nosi veterot. Sproveduvaweto na proektot za permakulturi }e pridonese za ozelenuvawe na mestoto i za podobruvawe na kvalitetot na ìvotot na
begalcite. So ova moè da se sozdadat uslovi za zadovoluvawe na potrebite za
hrana na stanarite od kampot.
59
Preporaki
e) Kampot Stenkovec I
7
Institucionalni kapaciteti za upravuvawe so
ìvotnata sredina
Op{ti preporaki
19. Treba celosno da se poddrì procesot na osovremuvawe na NEAP. Vo procesot povtorno treba da se vklu~at konsultacii so site zainteresirani vladini i nevladini
institucii. Revidiraniot NEAP treba da gi vklu~uva procenkata za tro{ocite,
utvrduvaweto na planiranite finansiski izvori za sekoj proekt, rasporedot za
sproveduvawe na proektite i jasnite celi. Strategijata na nacionalnata Agenda 21
treba da se koordinira so sekoe vnesuvawe novi podatoci vo NEAP, za da se obezbedi koherentnost i efektivna koordinacija na politikata i na zakonite.
20. Zna~ajno e Vladata da izraboti silna strate{ka vizija za upravuvawe so ìvotnata
sredina. Me|u drugoto, ova bara zajaknuvawe na ekolo{kite zakoni i na odgovornostite. Ekolo{kite strategii i prioriteti treba da im se prenesat na sponzorite,
donatorite za da se zgolemi nivniot interes za ekolo{kata razvojna pomo{.
21. Postoi potreba za nacionalna ekolo{ka nabquduva~ka programa za obezbeduvawe
to~ni podatoci za nadle`nite, za politi~kite avtoriteti, za ekolo{kiot inspektorat, za zdravstvenite avtoriteti i za javnosta. Treba da se zgolemi brojot na
stanicite i nabquduva~kite parametri, kolku {to go dozvoluvaat toa sredstvata, s#
dodeka ne se izraboti seopfatna programa. Vladata i op{tinite treba da u~estvuvaat vo me|unarodnata nabquduva~ka mreà.
22. Stapuvaweto na sila na ekolo{kite propisi treba da zajakne. Osobeno e va`no da se
razvie i da se sproveduva sistemot na dozvoli i vedna{ da se usvoi nacrt-zakonot koj
bara ocenka na vlijanieto vrz ìvotnata sredina. Krucijalna e podobrata sorabotka na nadle`nite inspektorati. Isto taka, treba da se ima predvid osposobuvaweto
na sudiite i na studentite po pravo za primena na zakonite i na politikata za
ìvotnata sredina.
Op{ti preporaki
23. Vozduh
a) Revizijata na zakonite za kvalitetot na vozduhot treba da ovozmoì seopfaten i
efektiven reìm za dozvoli i za inspekcija i da obezbedi koordinacija na
dràvnite i lokalnite programi za monitoring i upravuvawe.
b) Treba da se sozdade monitoring mreà za kvalitetot na vozduhot niz zemjata koja
}e dava podatoci za kvalitetot na vozduhot vo okolinata, posebno vo urbanite
mesta. Va`no e da se pod monitoring i drugi parametri za kvalitetot na vozduhot,
kako te{kite metali i postojanite organski polutanti, osobeno vo oblastite
kade {to postoi opasnost od vakvite polutanti. Za da se napravi procenka na
opasnostite za ~ovekovoto zdravje i za zemjodelskite kulturi, treba da se vr{i
kontrola na ozonot.
v) Vaèn element vo strategijata na Makedonija za podobruvawe na kvalitetot na
vozduhot treba da bide zgolemuvaweto na sorabotkata so EMER i so drugite
me|unarodni tela.
60
25. Cvrst otpad
a) Vo dràvata treba itno da se zajaknat zakonskite propisi za upravuvawe so
cvrstiot otpad i da se sprovede seopfatna stragegija niz zemjata. Tie treba da se
baziraat na dorabotkata na nacionalnata strategija za upravuvawe so cvrstiot
otpad od 1999 godina, koja e izrabotena so poddr{ka na FARE. Posebno treba da
mu se posveti vnimanie na upravuvaweto so gradskiot otpad i na opasniot industriski otpad.
b) Za da im se izleze presret na dolgoro~nite potrebi na dràvata postoi potreba
od dodaten broj gradski deponii koi }e im soodvetstvuvaat na standardite za
planirawe, supervizija i izvedba na Evropskata Unija. So ova }e se ovozmoì
zatvoraweto na malite i nepravilno nadgleduvani deponii.
v) Praksata na spaluvaweto na otpadot vo deponiite treba {to poskoro da se
zabrani. Nadle`nite za deponijata treba postojano da go kompresiraat i pokrivaat otpadot so inertni materijali.
26. Hemikalii
a) Postoi itna potreba od politi~ki i zakonski propisi i merki za podobra kontrola na hemikaliite kako {to se PCB, supstanciite koi go osiroma{uvaat
ozonot i zemjodelskite pesticidi i biocidi. Vo samata Vladina administracija
treba da se napravi jasna podelba na nadle`nosta za ovoj problem.
27. Biodiverzitet i pejza`
a) So podobra komunikacija i sorabotka me|u M@SPP i Ministerstvoto za
zemjodelie, {umarstvo i vodostopanstvo }e se postigne poefikasna konzervacija
na prirodata i na zemji{nite povr{ini.
b) Postoi itna potreba od izgotvuvawe, sproveduvawe i soodvetno finansirawe na
planovite za upravuvawe so za{titenite oblasti.
v) Treba da se vospostavi pro{irena i celosna koherentna mreà na za{titeni
oblasti pri {to treba da se imaat predvid kriteriumite na Emerald Network
(Mreàta smaragd) na Sovetot na Evropa i prioritetite na Panevropskata
strategija za biolo{kata i pejza`nata raznovidnost.
61
7
Preporaki
24. Voda
a) Dràvnite odgovornosti vo vrska so upravuvaweto so vodite treba da se konsolidiraat do stepen na prakti~nost ili, vo najmala mera, treba da postoi podobra
koordinacija me|u nadle`nite institucii.
b) Dràvata se soo~uva so predizvikot na sproveduvaweto na nacionalata strategija na otpadnite vodi. Preporakite koi se nao|aat vo ve}e spomenatiot izve{taj
„Otpadni vodi, kvalitetot na vodite i upravuvawe so cvrstiot otpad na BJR
Makedonija“ treba {to e mo`no poskoro da se sprovedat. Upravuvaweto so otpadnite vodi vo tetovsko-gostivarskiot region treba da bide prioritetno za da se
namali potencijalnata opasnost za vodosnabduvaweto na Skopje.
v) Dozvolite za ispu{tawe na otpadnite vodi i standardite za emisiite treba da se
napravat vrz osnova na lokalnite hidrolo{ki, fizi~ki, hemiski uslovi i da
bidat vo soglasnost so direktivite na Evropskata Unija.
g) Planot za integralno upravuvawe so slivot na rekata Vardar treba da se
sprovede. Ovoj pristap treba da bide vo soglasnost so Ramkovnata direktiva za
vodi na Evropskata Unija pri {to treba da se imaat predvid prekugrani~nite
uslovi.
g) Posebno vnimanie treba da mu se posveti na zajaknuvaweto na merkite za konzervacija i za mudro koristewe na Ohridskoto, Prespanskoto i na Dojranskoto
Ezero.
d) Ponatamo{niot razvoj i implementacija na Nacionalnata strategija za biodiverzitet treba da se fokusira vrz integriraweto na konzervacijata na prirodata
{to e glavna komponenta na odr`liviot ekonomski razvoj, pred s# vo
zemjodelieto, {umarstvoto, turizmot, vo upravuvaweto so vodata i vo transportniot sektor.
62
I
DODATOK I
•
BIBLIOGRAFIJA
Izvori na industriski, institucionalni i ekolo{ki podatoci
Agencija za ìvotna sredina 1999
Sektorska studija za za{tita na prirodnoto nasledstvo
Skopje, Makedonija
Rudnikot Bu~im SC 2000
Fizi~ko-hemiski i radiolo{ki podatoci za vodata za piewe
Radovi{, Makedonija
Danska agancija za za{tita na ìvotnata sredina 2000
Upravuvawe so zagadenite prostori i zemji vo Centralna i Isto~na Evropa: Makedonija
Kopenhagen, Danska
Oddel za za{tita na prirodnite retkosti 2000
Nacionalen ekolo{ki akcionen plan – Tehni~ki izve{taj za biodiverzitetot i upravuvaweto so za{titenite oblasti vo Makedonija
Skopje, Makedonija
Javno pretprijatie Drisla i Fond za za{tita na ìvotnata srdina
Ekolo{ko-tehnolo{ki elaborat za za{tita na ìvotnata sredina od vlijanieto na
cvrstiot sanitaren otpad na deponijata Drisla
Skopje, Makedonija
Javno pretprijatie Drisla 1997
Izve{taj od izvedenite piezometri na terenot na odlagali{teto na deponijata Drisla
Skopje, Makedonija
Javno pretprijatie Drisla
Ekolo{ko-tehnolo{ki proekt za za{tita na ìvotnata sredina od cvrstiot sanitaren
otpad na deponijata Drisla
Skopje, Makedonija
Stopanska komora na Makedonija 2000
Izve{tai za kompaniite
Skopje, Makedonija
Programata Fare na EU 1999
Izvr{no rezime za razvoj na nacionallnata strategija za otpadni vodi
Skopje, Makedonija
Programata Fare na EU 1998
Razvoj na NVO i resursni centri vo Makedonija
Skopje, Makedonija
63
Makedonija i Svetskata banka 1997
Nacionalen ekolo{ki akcionen plan: Sintezen izve{taj
Skopje, Makedonija
Jugohrom 2000
Statisti~ki podatoci za monitoring na hemiskiot sostav na emisiite na gasovite
(SO2,CO2,CO,O2 i N2), hemiskiot sostav na pra{inata vo gasovite, monitoring na SO2 i
~adot, monitoring na vozdu{niot sediment, sostavot na otpadnite vodi i pre~istuvawe na
vodata, vidovi masla koi Jugohrom gi koristi
Jugohrom Makedonija
Ministerstvo za ìvotna sredina i prostorno planirawe 2000
Prioriteti na Ministerstvoto za ìvotna sredina i prostorno planirawe
Skopje, Makedonija
Organizacionen plan na Ministerstvoto za ìvotna sredina i za prostorno planirawe
Skopje, Makedonija
Me|unarodni konvencii ratifikuvani od Makedonija
Skopje, Makedonija
Godi{en izve{taj za kvalitetot na vozduhot vo Skopje
Skopje, Makedonija
Zakon za za{tita i za unapreduvawe na ìvotnata sredina i na prirodata
Skopje, Makedonija
Ministerstvo za urbanizam, grade`ni{tvo i ìvotna sredina 1998
Zbirka propisi od oblasta na komunalnite dejnosti vo koja se vklu~eni Zakonot za
komunalni dejnosti, Zakonot za otpadot i Zakonot za odrùvawe na javnata ~istota,
sobirawe i transportirawe na komunalniot cvrst i tehnolo{ki otpad
Skopje, Makedonija
Nacionalen ekolo{ki akcionen plan –Tehni~ki izve{taj za kvalitetot na vozduhot
Skopje, Makedonija
Izve{taj za sostojbata vo ìvotnata sredina
Skopje, Makedonija
OHIS A.D. 2000
Sozdavawe na cvrst otpad od OHIS
Skopje, Makedonija
OHIS A.D. 2000
Izve{taj za analizite na otpadnite vodi vo OHIS
Skopje, Makedonija
OHIS A.D. 2000
Tehni~ki re{enija za eliminacija na otpadnite materijali na pogonot za
nealkalni stakleni vlakna
Skopje, Makedonija
64
I
OHIS A.D. 2000
Konverzija na procesot vo postoe~kiot pogon za elektroliza
Skopje, Makedonija
OHIS A.D. 2000
Podatoci za otpadniot materijal na pogonot za lindan
Skopje, Makedonija
OHIS A.D. 1999
Karta na fabrikata OHIS
Skopje, Makedonija
OHIS A.D. 1997
Statisti~ki podatoci od 6 oktomvri 1997 za emisiite na parnite kotli vklu~uvajki ja
temperaturata, O2,CO,CO2, SO2, pra{inata i NO2
Skopje, Makedonija
Organizacija za ekonomska sorabotka i razvoj i Evropskata Unija
SIGMA Profil na javnoto rakovodewe: Republika Makedonija
Pariz, Francija
Regionalen centar za ìvotna sredina 2000
Pozeleno so akcesija: Komparativen izve{taj za javnite percepcii na akcesniot proces na
EU i ìvotnata sredina vo Ungarija, Makedonija i Romanija
Budimpe{ta, Ungarija
Regionalen centar za ìvotna sredina i Scandiakonsult Natura AB 2000
Strate{ka analiza na ìvotnata sredina vo Albanija, Bosna i Hercegovina, Kosovo i
Makedonija – nacrt-aneks
Dràven izve{taj za Makedonija
Regionalna programa za rekonstrukcija na ìvotnata sredina vo Jugoisto~na Evropa
Izve{taj za statusot na multilateralnite dogovori za ìvotna sredina
vo evropskiot region
Vrata do demokratijata: Tekovni trendovi i praktikite na u~estvo na javnosta vo
donesuvaweto odluki za ìvotnata sredina vo Centralna i Isto~na Evropa
Statusot na javnoto u~estvo vo donesuvaweto na odluki za ìvotnata sredina vo
Centralna i Isto~na Evropa
Prira~nik za u~estvo na javnosta vo donesuvaweto na odluki za ìvotnata sredina:
tekovna praktika i ponatamo{ni mo`nosti vo Centralna i Isto~na Evropa
65
Izve{taj za posetata vo Makedonija
REK Bitola
Bez data. Emisii na gasovite O2, CO, SO3, Nox,CO2, cvrsti ~esti~ki, volumen na protok na
gas i masa na protok na gas od termocentralata.
Bitola, Makedonija
REK Bitola
Bez data. Radiolo{ka analiza na primerocite so te{ki metali od blokovite 1 i 2.
Bitola, Makedonija
Republi~ki hidrometeorolo{ki zavod 2000
Bro{ura za aktivnostite na Republi~kiot hidrometeorolo{ki zavod.
Skopje, Makedonija
Monitoring na kvalitetot na vozduhot vo Republika Makedonija
Skopje, Makedonija
Monitoring na rekite vo Makedonija
Skopje, Makedonija
Nacionalen ekolo{ki akcionen plan – Tehni~ki izve{taj za kvalitetot na vodata
Skopje, Makedonija
Oddelot za koordinacija i odrìv razvoj na Obedinetite Nacii 1997
Slika za Republika Makedonija za primena na Agenda 21
Wujork, SAD
Programata za ìvotna sredina na Obedinetite Nacii 2000
CD-ROM za biodiverzitetot vo Centralna i Isto~na Evropa
@eneva, [vajcarija
Programata za ìvotna sredina na Obedinetite Nacii i Centarot za ìveali{ta na
Obedinetite Nacii 1999
Kosovskiot konflikt: posledici po ìvotnata sredina i ~ove~kite naselbi
@eneva, [vajcarija
Zavod za zdravstvena za{tita vo Veles 1999
Zagaduvawe na vozduhot vo gradot Veles
Veles, Makedonija
Grupata na Svetskata banka 2000
Pat do stabilnosta i prosperitetot vo Jugoisto~na Evropa: Regionalen strate{ki
dokument
Va{ington, SAD
Zletovo – Probi{tip 1987
Izve{taj za primenata na programata za merewe na kvalitetot na vozduhot vo rudarskite
okna i opasnostite za rabotnicite
Probi{tip, Makedonija
66
I
Izvori za podatocite za begalcite
Sorabotka za pomo{ i poddr{ka nasekade (CARE) 2000
CARE Internacional vo Makedonija – rehabilitacija na êgrene i proektot permakulturi –
informatori (fevruari, mart, april, maj 2000)
Skopje, Makedonija
Me|unaroden spasuva~ki komitet 1999
Dneven izve{taj za aktivnostite na MCK (IRC) vo Makedonija (analizi na primerocite voda
za boja, miris, zamatenost, prisustvo na hlor, nitrati, ph i fekalni koli)
Skopje, Makedonija
Me|unarodna japonska agencija za sorabotka (JICA) 1999
Tehni~ka pomo{ za rehabilitacija, povtoren razvoj i ekolo{ka ocenka na begalskite kampovi
vo Makedonija
Tokio, Japonija
Makedonski centar za me|unarodna sorabotka
Finalen izve{taj za begalskiot kamp Radu{a
Skopje, Makedonija
Ministerstvo za ìvotna sredina i prostorno planirawe, Agencija za ìvotna sredina 1999
Ocenka na posledicite po ìvotnata sredina predizvikani od begalskite kampovi vo
Republika Makedonija
Skopje, Makedonija
Republi~ki zavod za zdravstvena za{tita 2000
Zdravstveni obele`ja na begalskite kampovi vo Republika Makedonija
Skopje, Makedonija
Regionalen centar za ìvotna sredina
Pregled na aktivnostite na pretstavni{tvoto na REC vo Makedonija vo 1999 i 2000
Skopje, Makedonija
Proakva od Struga 1999
Podatoci za otpadnite vodi vo begalskite kampovi
Struga, Makedonija
Visokiot komesarijat za begalci na Obedinetite Nacii 2000
Statisti~ki podatoci za begalcite isprateni vo drugi dràvi (dnevno po dràva)
@eneva, [vajcarija
Kosovskata begalska kriza: nezavisna ocenka za podgotvenosta i odgovorot na UNHCR za
reakcija pri nepogodi
@eneva, [vajcarija
Globalen izve{taj za sostojbata vo Makedonija: Postignuvawa i vlijanija
@eneva, [vajcarija
Finalen konsultantski izve{taj za Makedonija i bele{kite na Denis B. Varner, koordinator na UNHCR za voda i sanacija
Skopje, Makedonija
67
Statisti~ki podatoci za brojot na begalcite vo Makedonija (dnevno po kamp)
@eneva, [vajcarija
Organizirana repatrijacija od Makedonija (dnevno)
@eneva, [vajcarija
Lokacioni planovi za begalskite kampovi êgrene i Stnkovec I
@eneva, [vajcarija
Karta na begalcite vo Makedonija od 28 juni
@eneva, [vajcarija
Startegija na UNHCR za rehabilitacija na kampovite vo Makedonija od 1 juli 1999 do 31
dekemvri 2000
@eneva, [vajcarija
Startegija na UNHCR za vodosnabduvawe i sanacija od 1 juli 1999 do 31 dekemvri 2000
@eneva, [vajcarija
Rehabilitacija i razvoj na begalskite kampovi vo Makedonija: Pregled na potencijalot na
mestata
@eneva, [vajcarija
UNHCR Makedonija, pomo{ za oblastite zafateni so begalcite: rehabilitacija na kampovite/razvoj i QIPS
@eneva, [vajcarija
Finalno ~istewe na begalskite kampovi Stenkovec I i Stankovec II
@eneva, [vajcarija
Inspektorat za vodostopanstvo 1999
Izve{taj za sostojbata so vodosnabduvaweto i pro~istuvaweto na otpadnite vodi vo kampot Bojane i selata vo Radu{a
Skopje, Makedonija
Svetska zdravstvena organizacija 2000
Zdravjeto vo vonredni situacii: iskustvata vo Makedonija
@eneva, [vajcarija
68
II
DODATOK II
•
RE^NIK
A
AZOTNI OKSIDI (Nox) Terminot azotni oksidi ozna~uva azotno oksiden gas
(NO) kako i azotno dioksiden gas (NO2) i mnogu drugi oksidi vo vid na gas koi sodràt
azot. Glavniot izvor na ovie gasovi vo urbanite sredini se motornite izduvni gasovi,
plinskite {poreti i kerozinskite zatopluva~i. Urbanata magla, koja ponekoga{ se
gleda nad gradovite, glavno, se sostoi od azotni oksidi. Ovie gasovi, isto taka, se delumno odgovorni za sozdavaweto na ozonot koj se dobiva koga azotnite oksidi reagiraat so
drugi hemikalii vo prisustvo na son~evata svetlina. Izloùvaweto na visoki koncentracii na azoten dioksid moè da vlijae vrz sposobnosta na krvta da go prenesuva
kislorodot {to predizvikuva za{emetenost i plitko di{ewe. Prodolènoto
izloùvawe moè da dovede do pad na respiratorniot sistem.
AMONIJAK (NH3) Amonijakot e bezboen gas so silen i prodoren miris. Se dobiva so prirodno raspa|awe na |ubreto, rastenijata i na ìvotnite. Prisuten e vo vodata,
po~vata i vo vozduhot, sluì kako izvor na azot za rastenijata i za ìvotnite.
Amonijakot se dobiva industriski, glavno kako surovina za proizvodstvo na |ubriva. Vo
pomali koli~estva se koristi za proizvodstvo na plastika, sinteti~ki vlakna i
eksplozivi. Toj ne e postojan vo okolinata, no okolu deponiite moè da se najde vo golemi koli~estva. Amonijakot e gas rastvorliv vo voda po {to se dobiva amonium
hidroksid. Amonijakot e mnogu otroven za ribite i vo mali koli~estva moè da predizvika golema smrtnost. Fatalno e izloùvaweto na ~ovekot na visoki dozi na amonijak.
Smrtta moè da nastapi vedna{ ili po nekolku nedeli, kako rezultat na sekundarni
komplikacii. Izloùvaweto moè da predizvika izgorenici na koàta, na o~ite, na
du{nikot, doìvotno slepilo i bolesti na belite drobovi. Kaj eksperimentalnite
ìvotni, podolgoto izloùvawe na niski dozi amonijak predizvikuva vospalenie i
lezii na di{nite pati{ta.
ARSEN (As) Arsenot e priroden element bez karakteristi~en vkus i miris. Toj e
cvrst
i srebrenikavo-siv ili belo metalen, po boja. Organskiot arsen e pomalku
{teten od neorganskiot. Neorganskiot se separira za vreme na topeweto na bakarot i
olovoto i se upotrebuva vo hemiskata industrija kako, na primer, vo proizvodstvoto na
pesticidite i herbicidite. Ispu{ten vo prirodata toj ne se razloùva, no moè da se
menuva vo razni formi. Ispu{ten vo vodena sredina, se taloì vo tkivata na nekoi
ribi i {kolki. Na rabotnicite, izloèni na neorganski arsenov prav vo vozduhot, im
se iritira ligavicata na nosot i na du{nikot. Podolgoto izloùvawe go zgolemuva
69
rizikot od kardiovaskularni zaboluvawa i od razli~ni vidovi kancer, vklu~uvaj}i gi
onie na belite drobovi, na koàta, na mo~niot meur, na bubrezite i na crniot drob.
Pojavata na mali oro`nuvawa ili bradavici na dlankite, na tabanite i na torzoto
pretstavuva, isto taka, simptom za izloènost na arsen. Izloùvaweto na pomali dozi
na arsen moè da predizvika ma~nina, povra}awe, dijarea, namalena produkcija na
crveni i beli krvni zrnca, neregularen srcev ritam, o{tetuvawe na krvnite sadovi i
pojava na trpki na racete i nozete. Se misli deka arsenot vlijae vrz plodnosta, namaluvawe na razvojot na plodot, kako i vrz hormonalnata produkcija i regulacija.
Odloùvaweto na otpadot koj sodrì arsen e regulirano so Bazelskata Konvencija.
ARSIN (AsH3) Arsinot e soedinenie koe sodrì arsen i vodorod. Posledicite za
zdravjeto na lu|eto i za okolinata se isti kako i kaj arsenot.
B
BAZELSKA KONVENCIJA Bazelskata konvencija za kontrola na prekugrani~noto prenesuvawe na opasen otpad i za negovo skladirawe („Bazelska konvencija“) stapi na sila vo 1982 godina. Glavnata cel na Bazelskata konvencija e za{titata na
ìvotnata sredina i na zdravjeto na lu|eto {to se ostvaruva so minimizirawe na opasniot otpad, {to se ostvaruva so pravilno upravuvawe, onamu kade {to e mo`no toa.
Konvencijata naloùva, vo vrska so opasniot otpad, da se primenuva pristapot „integriran ìvoten ciklus“ {to zna~i stroga kontrola na otpadot od negovoto sozdavawe do
negovoto skladirawe, transportirawe, pro~istuvawe, povtorna upotreba, reciklirawe
i do kone~noto deponirawe.
BAKAR (Cu) Bakarot e mek teòk metal so crvenkavo-kafeava boja. Se nao|a vo
prirodata vo razli~ni vidovi mineralni soli i vo organski soedninenija, a isto taka i
vo forma na metal. Bakarot se upotrebuva pri izrabotkata na kujnski pribor i vo sistemite za distribucija na vodata, kako i vo proizvodstvoto na ve{ta~kite |ubriva, herbicidite i boite. Se koristi i kako aditiv vo hranata za ìvotni pri kontrola na rastot i na bolestite. Antropogenite emisii gi so~inuvaat topilnicite, elektrocentralite i incineratorite za medicinski otpad. Najgolemoto osloboduvawe na bakar se
izveduva od bakarnata zgura, talogot na kanlizacijata i od zemjodelskite aplikacii.
Bakarot vo mali koli~ini e polezen za ìvotot, no toj e toksi~en
vo golemi
koli~estva. Kaj lu|eto, vnesuvaweto na koli~estvo od eden gram bakarni soli moè da
predizvika ostra stoma~na bolka, povra}awe, dijarea, pojava na krv i na belkovini vo
urinata, povi{en pritisok, konvulzii, koma i smrt. Se znae deka bakarnite soedinenija gi uni{tuvaat spermatozoidite. Otstranuvaweto na otpadot koj sodrì bakar e regulirano so Bazelskata konvencija.
BIOAKUMULACIJA Bioakumulacija zna~i odnos me|u hemiskata koncentracija vo organizmot i nejzinata koncentracija vo okolinata. Soedinenieto se akumuliraa sekoga{ i pobrzo se deponira vo organizmot, otkolku {to se pretvora vo drugi
sostojki (se metabolizira) ili se izla~uva. Kako {to hemikalijata se dviì vo
70
sinxirot na ishranata (na primer, od zagadeniot plankton, odnosno od malite ribi
preku golemite do ~ovekot) mo`no e zgolemuvawe na koncentracijata, so {tetni
posledici za organizmot doma}in. Nekoi postojani zagaduva~i {to se bioakumuliraat
se te{ki metali, kako, na primer, ìvata i olovoto i organohlornite soedinenija.
Razbiraweto na dinamikata na procesot na bioakumulacija e mnogu va`no za za{titata
na ~ovekot i na drugite ìvi organizmi od {tetni hemiski vlijanija i toa stana mnogu
vaèn del vo regulativata za hemikaliite.
BIZMUT (Bi) Bizmutot e bel, kristalen, kr{liv metal so rozovkava boja. Se
koristi za proizvodstvo na meki metali, akrilni vlakna, sistemi za detekcija na
poàrite, vo kozmetikata, vo proizvodstvoto na lekovi i kremi za hemoroidi. Isto
taka se koristi kako nosa~ na uraniumskiot
polne` vo nuklearnite reaktori.
Bizmutot e eden od pomalku toksi~nite te{ki metali. Zgolemenoto vnesuvawe na bizmutot, sepak, moè da predizvika nekoi slabi bubre`ni o{tetuvawa.
BTF (BALKANS TASK FORCE) Rabotnata grupa za Balkanot be{e zaedni~ki
proekt na UNEP/UNCHS (@iveali{ta) namenet za ocenka i za nabquduvawe na vlijanijata
vrz ìvotnata sredina i vrz ~ove~kite ìveali{ta od konfliktite na
Balkanot.
V
VINIL HLORID (C2H3Cl) Vinil hloridot e zapaliv gas bez boja, so slab, blag
miris. Toj e proizvedena supstanca koja se koristi vo proizvodstvoto na polivinil
hlorid (PVC) i na adhezivi. PVC se koristi za pravewe razni plasti~ni proizvodi kako
{to se cevkite, oblogite na ìcite i kablite i za tapacirawe mebel. Vinil hloridot
formiran od raspa|aweto na PVC i od drugite hemikalii moè da navleze vo podzemnite vodi, no ne se akumulira vo rastenijata i vo ìvotnite. Izloùvaweto na vinil
hlorid moè da predizvika glavobolka, za{emetenost, zamor, nemiren son, zaguba na
pameteweto, o{tetuvawe na nervite i supresija na imunolo{kiot sistem. Lu|eto koi
rabotat so vinil hloridot se àlat na problemi so krvotokot vo racete i na degenaracija na koskite vo prstite. Eksperimentite so ìvotnite pokaàle deka dolgotrajnoto izloùvawe na vinil hlorid moè da ja o{teti spermata i semenicite i da dovede
do pojava na razli~ni vidovi kancer na crniot drob, mozokot i na belite drobovi.
G
GIPS (CaSO4) Gipsot ili kalcium sulfatot e va`no soedinenie vo industrijata
i se pojavuva vo razli~ni boi i formi. Toj e primarna sostojka na beliot gips (Pariski
gips) i se koristi kaj razli~ni grade`ni materijali kako {to e „monta`niot yid“. Od
ovaa supstancija nema nekoi poseriozni posledici za okolinata i za zdravjeto na
lu|eto.
GRID
Baza na podatocite za globalnite resursi na UNEP e mreà na infor-
martivnite centri koi obezbeduvaat pristap do kvalitetni informacii za ìvotnata
sredina na licata koi donesuvaat odluki i za javnosta. Momentalno postojat {esnaeset
71
II
GRID centri vo svetot, a evropskite se nao|aat vo Arendal, Budimpe{ta, @eneva,
Moskva, Tbilisi, Var{ava i MAP/Blue Office.
D
DDT (C14H9C15) DDT ili dihlordifeniltrihloretan, be{e prviot {iroko
upotrebuvan organohloren pesticid. Se javuva vo pakuvawe vo forma na bezbojni
kristali ili bel pra{ok. Otkako e pu{ten vo upotreba, vo 1939 godina, se mislelo deka
e idealen insekticid poradi negovata niska cena i boèmnata mala toksi~nost kaj
cica~ite. Sepak, problemite povrzani so {irokata upotreba na DDT se pojavile na krajot od 40-tite godini. Mnogu vidovi insekti stanaa otporni na DDT i se otkri deka toj
e mnogu toksi~en za ribite. U{te pove}e, be{e utvrdeno deka DDT se akumulira vo masnoto tkivo kaj ìvotnite i se bioakumulira so sinxirot na ishranata. Izloùvawata
na DDT moàt da predizvikaat ma~nina, povra}awe, za{emetenost, konfuzija, zaguba na
muskulnata kontrola i tremor. Trguvaweto so DDT }e bide razgledano vo PIC konvencijata. Momentalno se izrabotuva Konvencijata za postojanite organski zagaduva~i na
Obedinetite Nacii za da moè da se ogran~i i da se kontrolira upotrebata na DDT i na
drugite opasni hemikalii.
DIOKSINI (C12H4C14O2) Terminite „dioksin“ ili „dioksini i furani“ zna~at
grupa od 210 hlorirani zagaduva~i poznati kako polihlorati dibenzo-p-dioksini i
dibenzofurani. Dioksinite se organohlorni i vo svetot se poznati kako naj{tetni
organski zagaduva~i. Tie se pojavuvaat kako sporedni proizvodi na industriskite procesi vo koi se koristi hlorot i site vidovi spaluvawa. Edna{ ispu{teni vo okolinata,
dioksinite se prirodno stabilni so tendencija da se vrzat so talozite ili so privremeno odloènite materijali. Dioksinite imaat potencijal da se bioakumulirat vo
sinxirot na ishranata i da predizvikaat seriozna opasnost za ìvotnata sredina i za
zdravjeto na lu|eto. Najtoksi~niot od dioksinite i furanite, 2, 3, 7, 8 –
tetrahlordibenzo-p-dioksin (TCDD) se koristi kako toksikolo{ki model za grupata i
e temelno izu~uvan. Klasificiran e kako kancerogen. Pokraj toa {to predizvikuva
kancer, eksperimentite kaj ìvotnite pokaùvaat deka predizvikuva o{tetuvawa na
nervniot, imunolo{kiot i reproduktivniot sistem, a predizvikuva i malformacii kaj
nerodenite. Naj~estite efekti vrz zdravjeto na lu|eto pri izloùvawe na dioksini se
te{kite bolesti na koàta, so akni kako lezii koi glavno se javuvaat na liceto i na
gorniot del od teloto. Tie predizvikuvaat i crvenilo, obezbojuvawe na koàta i
preterana vlaknavost na teloto. Isto taka moè da se zabeleàt promeni vo krvta i vo
urinata koi ukaùvaat na o{tetuvawa na crniot drob. Isfrlaweto na otpadot koj
sodrì dioksin e regulirano so Bazelskata konvencija. Konvencijata za postojani
organski polutanti na Obedinetite nacii ima cel da go ograni~uva proizvodstvoto na
dioksinite i na drugite opasni hemikalii.
E
EMER Kooperativna programa za nabquduvawe i za evaluacija na dalekuse`nata
transmisija na vozdu{nite polutanti vo Evropa.
72
II
@
@ARI[TA Toa se mesta koi pretstavuvaat zna~itelna opasnost za ~ovekovoto
zdravje i za ìvotnata sredina. Site otkrieni àri{ta baraat itni merki za smaluvawe na opasnosta, so rehabilitacija i so rakovodewe na ìvotnata sredinata.
@ELEZO (Fe) @elezoto e teòk metal so sivo-metalna boja. Re~isi celoto
komercijalno proizvodstvo na èlezoto se koristi vo ~eli~nata industrija i se pravi
vo visoki pe~ki za topewe. îstiot metal hemiski e mnogu aktiven i brzo korodira,
osobeno vo vlaèn vozduh ili na povisoki temperaturi. @elezoto e esencijalen dietalen element koj se koristi od krvnite kletki za vrzuvawe na kislorodot. Prekumernoto
vnesuvawe na èlezo, se povrzuva so zgolemeniot rizik od kardiovaskularnite bolesti
i rakot na debeloto crevo. Razli~ni studii ukaùvaat na toa deka prekumernoto vnesuvawe na èlezo moè da go o{teti crniot drob i pankreasot {to moè, vo nekoi
slu~ai, da predizvika dijabetes. Sepak, s# na s#, èlezoto ne pretstavuva zna~ajna opasnost za zdravjeto na ~ovekot i za okolinata.
@IVA (Hg) @ivata e priroden metal koj ima nekolku formi. Metalnata ìva e
sjajna, srebreno-bela te~nost bez miris. Pri zagrevawe taa se pretvora vo bezboen gas.
Metalnata ìva se koristi vo elektrolizite na natriumhloridot pri {to se dobiva
hloren gas i kausti~na soda, a nao|a primena vo proizvodstvoto na termometrite, zabnite plombi i bateriite. @ivata navleguva vo vozduhot od rudnite naslagi, od zapaleniot jaglen i od otpadot na fabrikite. Koga edna{ }e navleze vo prirodata, taa moè
da se metilira od mikroorganizmite do organskite vidovi ìva, naj~esto metil ìva.
Ova soedinenie brzo preminuva niz kleto~nite membrani i poznato e deka se bioakumulira vo sinxirot na ishranata. Nervniot sistem e mnogu ~uvstvitelen na site formi
na ìva, a efektite se pojavuvaat vo vid na razdrazlivost, stravovi, tremori, promeni
vo vidot, sluhot i vo pameteweto. Izloùvaweto na visoki koncentracii na ìva moè
trajno da go o{teti mozokot, bubrezite i belite drobovi. Malite deca se pove}e
~uvstvitelni od vozrasnite. Vo maj~inoto telo ìvata preminuva kaj fetusot i moè da
premine kaj doen~eto preku maj~inoto mleko. Izloènite doen~iwa moàt da pretrpat
o{tetuvawa na mozokot, problemi so muskulnata koordinacija, slepilo, stravovi i problemi so govorot. Skladiraweto na otpadot koj sodrì ìva e regulirano so Bazelskata
konvencija. Me|unarodnata trgovija so ìva }e bide predmet na PIC konvencijata.
J
JAGLERODEN DIOKSID (CO2) Jaglerodniot dioksid e bezboen gas so slab
miris i so kisel vkus. Prirodno se dobiva od ìvotnite za vreme na di{eweto, a se
koristi od rastenijata pri fotosintezata. Iako e zastapen so 0,03 % vo atmosferata,
toj e eden od najva`nite gasovi koi go predizvikuvaat efektot na staklena gradina.
Sogoruvaweto na fosilnite goriva ja zgolemuva koncentracijata na CO2 vo atmosferata i se veruva deka toa pridonesuva za globalnoto zatopluvawe. Kako rezultat na toa,
73
globalnite emisii na CO2 }e bidat regulirani so Ramkovnata konvencija za klimatski
promeni na Obedinetite Nacii.
JAGLERODEN DISULFID (CS2) îstiot jagleroden disulfid e bezbojna
te~nost so prijaten i sladok miris, sli~en na hloroformot. Sepak, nepreraboteniot
industriski proizvod e òltenikava te~nost so neprijaten miris na gnili rotkvi.
Najva`nata upotreba na jaglerodniot disulfidot vo industrijata e vo proizvodstvoto
na viskoznite ve{ta~ki vlakna. Isto taka, se upotrebuva kako rastvoruva~ vo razni
industriski procesi vklu~uvaj}i go i rafiniraweto na naftata i na parafinot, a od
neodamna se koristi vo produkcijata na flotacioni agensi i herbicidi. Ispu{ten vo
prirodata, jaglerodniot disulfidot brzo isparuva. Se ~ini deka organizmite {to
ìveat vo voda ne go zemaat. Vdi{uvaweto na pareite na jaglerodniot disulfid moè
da predizvika nadraznuvawa na o~ite i na di{nite pati{ta. Jaglerodniot disulfid e
depresor na centralniot nerven sistem i moè da predizvika povredi na crniot drob i
na bubrezite. Dolgotrajnoto vdi{uvawe moè da predizvika bolest na srceto, promeni
vo odnesuvaweto kako i nervno-psiholo{ki promeni. [teten e za reprodukcijata, a negativno vlijae i vrz razvojot na plodot.
JAGLERODEN MONOKSID (SO) Jaglerodniot monoksidot e gas bez miris, vkus
i boja. Toj e malku poredok od vozduhot. Toj e proizvod na nekompletnoto sogoruvawe na
gorivata {to sodràt jaglerod, a se javuva i kako proizvod od nekoi industriski i
biolo{ki procesi. Vo niski koncentracii
toj moè da predizvika glavobolki,
za{emetenost, privremeno gubewe na muskulnata koordinacija, pameteweto i vidot.
Dolgotrajnite izloùvawa na niski koncentracii moàt da rezultiraat so bolesti na
srceto i so o{tetuvawa na centralniot nerven sistem. Izloùvawata na povisokite
koncentracii na jaglerodniot monoksid predizvikuvaat konvulzii, koma i respiratorni problemi i ja namaluvaat sposobnosta na krvta da go prenesuva kislorodot.
Izloùvaweto na visoki koncentracii za vreme na bremenosta moè da predizvika
namalena telesna teìna na plodot i o{tetuvawa na negoviot nerven sistem.
K
KADMIUM (Cd) Kadmiumot e teòk metal so sino-bela i sivo-crna boja.
Primarno se koristi vo srebren lem, vo bateriite, plastikata i vo pigmentite. Pomali
koli~estva kadmium se dobivaat so prirodnoto raspa|awe na mineralite, no pogolem
del se osloboduva preku industriskite otpadni vodi i preku kanalizacijata. Isto taka,
toj e ne~istotija vo mnogu |ubriva i so toa ja zagaduva po~vata. Kadmiumot nema
biolo{ki poznata funkcija i toj e mnogu otroven, kako za ìvotnite, taka i za rastenijata. Kaj ~ovekot hranata i vodata za piewe so visoki koncentracii na kadmium
moàt mnogu opasno da go nadraznat stomakot, do povra}awe i dijarea. Primaweto
pogolemi koli~estva kadmium, vo podolg period, vodi do o{tetuvawe na bubrezite i na
crniot drob, do slabeewe na koskite i na setiloto za miris. Kadmiumot i negovite
soedinenija se kancerogeni. Deponiraweto na otpadot {to sodrì kadmium e regulirano so Bazelskata konvencija.
74
KAUSTI^NA SODA(NaON) Kausti~nata soda, ili natriumhidroksidot, kako
{to ~esto se narekuva e bela i bezmirisna tvrda konzistencija, so izrazeno korozivno
dejstvo. Se upotrebuva vo proizvodstvoto na razli~ni hemikalii, kako i vo rafiniraweto na naftata i pri proizvodstvoto na hartija. Ekstremno e {tetna za o~ite i
moè da predizvika trajni o{tetuvawa i slepilo. Vo dopir so koàta moè da predizvika nadrazba i izgorenici. Vdi{uvaweto moè da dovede do vospalenie na belite drobovi i
da predizvika ka{lawe, skraten zdiv i akumilirawe na fluidite vo belite drobovi.
KSANTATI Ksantatite se dobivaat od alkohol i od jaglerodendisulfid vo prisustvo na alkalnite metali, kako {to se litiumot, natriumot, kaliumot, rubidiumot,
ceziumot ili franciumot. Zborot poteknuva od gr~kiot zbor ksantos, {to zna~i òlto.
Najva`nata grupa ksantati se natriumovite soli dobieni od celulozata. Ovie materijali moàt da se procesiraat do vidovi ve{ta~ka svila (ve{ta~ki vlakna) i celofan.
Nekoi ksantati se upotrebuvaat kako flotacioni agensi za koncentrirawe na izvesni
metalni rudi. Opasnosta za zdravjeto na lu|eto i za okolinata zavisi od toa vidot na
ksantatite za koi stanuva zbor.
L
LINDAN (C6H6CI6) Lindanot e bezboen organohloren pesticid vo kristalna
cvrsta sostojba, so umereno slab miris, ili bez miris. Se sostoi od pribli`no 99%
HCH. Lindanot se koristi vo {irokiot spektar zemjodelski insekticidi od ranite 50ti godini i toj e 5 do 20 pati potoksi~en od DDT. Isto taka, se koristi vo mnogu lekoviti masti za tretman na vo{kite i na {ugata. Slabo e rastvorliv vo voda i brzo se akumulira kaj mikroorganizmite, bezrbetnicite, ribite, pticite i ~ovekot. Sepak eliminacijata na lindanot od teloto e relativno brza koga izloùvaweto ima prekini.
Lindanot moè da ostane vo vozduhot do 17 nedeli. Izloùvawata na rabotnoto mesto
moàt da predizvikaat rastrojstva vo krvta, za{emetenost, glavobolki i promeni na
nivoto na polnite hormoni. Vnesuvaweto golemi koli~estva predizvikuva razni napadi i smrt. Vnesuvaweto na umereni koli~estva moè da gi pogodi bubrezite i crniot
drob. Lindanot se smeta za kancerogen i se povrzuva so pojavata na kancerot na crniot
drob. Me|unarodnata trgovija so lindan }e bide razgleduvana so PIC konvencijata.
M
METALNI SULFATI Toa e op{t termin koj se koristi pri opi{uvaweto na
soedinenijata {to sodràt metal i sulfur. Opasnosta za zdravjeto na ~ovekot i za
okolinata zavisi od toa za koj metalen sulfat stanuva zbor.
MONOAMONIUM FOSFAT (H6NO4P) Monoamonium fosfatot e |ubrivo koe
se koristi vo zemjodelieto, a se dobiva pri reakcija na amonijakot so fosfornata
kiselina. Opasnosta za zdravjeto na lu|eto i za okolinata e isto kako i kaj fosfatite.
N
NAFTENI HIDROJAGLERODI Naftenite hidrojaglerodi se formiraat od
75
II
nerazgradenite ostatoci na praistoriskite rastenija i ìvotni koi bile zakopani na
dnoto na predistoriskite mo~uri{ta, ezera i okeani. Tie se sloèna smesa na posebni
hemiski soedinenija i se koristat vo pove}e od 3000 industriski proizvodi. Benzinot e
najzastapeniot proizvod, dodeka drugite proizvodi se plastikata, ve{ta~kite |ubriva
i asfaltot. Oslobodeni vo okolinata, naftenite hidrokarbonati podleàt na mnogu
sloèni hemiski, fotohemiski i biohemiski reakcii koi imaat golem broj razloèni
produkti. Sekoj od ovie produkti ima svoe osobeno vlijanie vrz zdravjeto na ~ovekot i
na okolinata, {to bara individualni ocenki i analizi.
NPK |ubriva Toa e tip |ubrivo koe se koristi vo zemjodelieto i sodrì tri primarni sostojki za rastot: azot (N), fosfor (P) i kalium (K).
O
OLOVO (Pb) Olovoto e priroden element so sinkavo-siva boja i e teòk metal
koj se nao|a vo mali koli~estva vo zemjinata kora. Nema poseben miris ni vkus. Olovoto
se koristi vo municijata, za metalni proizvodi (cevki i lemovi), pokrivi, baterii, boi
i kako za{tita od H-zraci. Zagaduvaweto na okolinata se sproveduva preku topeweto i
rafiniraweto na olovoto i so sogoruvaweto na naftenite goriva {to sodràt olovni
aditivi. Vo doma}instvoto, olovnite cevki i boite koi sodràt olovo se isto zna~aen
izvor na izloùvawe. Zemjenite i vodnite rastenija se poznati po toa {to go akumuliraat olovoto vo industriski zagadenite sredini. Olovoto e serizna zakana za zdravjeto
na lu|eto i moè seriozno da mu na{teti re~isi na sekoj organ od ~ovekovoto telo.
Naj~uvstvitelen od site e centralniot nerven sistem no, isto taka, lesno moàt da
bidat pogodeni bubrezite kako i imunolo{kiot sistem. Izloùvaweto na olovo za
vreme na bremenosta moè da dovede do spontani abortusi, smalen plod i nepovratni
o{tetuvawa na mozokot. Decata se osobeno ~uvstvitelni na truewe so olovo poradi toa
{to tie apsorbiraat i zadrùvaat pove}e olovo, vo odnos na nivnata teìna, od vozrasnite. Pri vakvi izloùvawa, kaj decata se pojavuvaat te{kotii pri u~eweto i namalen
rast. Poradi zdravstvenite problemi vo poslednive godini zna~itelno e namaleno nivoto na olovoto vo benzinot, vo boite, vo kerami~kite proizvodi, vo cevkastite lemovi.
Otstranuvaweto na otpadot koj sodrì olovo e regulirano so Bazelskata konvencija.
ORGANOHLORNI SOEDINENIJA Ovoj termin ozna~uva {irok spektar
hemikalii koi sodràt jaglerod, hlor i, ponekoga{,
drugi elementi. Mnogu
organohlorni soedinenija se proizvele vklu~uvaj}i herbicidi, insekticidi, fungicidi a, isto taka, i industriski hemikalii kako {to se polihloriranite bifenili.
Karakteristika na ovie soedinenija e toa {to se stabilni, rastvorlivi vo masti i se
bioakumuliraat. Organohlornite soedinenija pretstavuvaat golema opasnost za zdravjeto na lu|eto a nekoi od niv se kancerogeni.
P
PAKT ZA STABILNOST NA JUGOISTO^NA EVROPA Ovaa inicijativa
potpi{ana od 27 zemji ima cel da ja stabilizira, transformira i eventualno da ja inte-
76
grira Jugoisto~na Evropa vo evropskata i transatlanskata zaednica preku promovirawe na sorabotkata i multietni~kata demokratija. Paktot be{e oficijalno najaven za
vreme na samitot vo Sarajevo vo juli 1999 godina od preku 40 lideri od Evropa i od
Severna Amerika.
PIC KONVENCIJA Taa }e stapi na sila koga }e ja ratifikuvaat 50 zemji.
Konvencijata }e ovozmoì monitoring i kontrola na trgovijata so razli~ni hemikalii
koi pretstavuvaat zakana za zdravjeto na ~ovekot i za okolinata. ]e im se ovozmoì na
zemjite uvoznici da odlu~uvaat koi hemikalii sakaat da gi primat i }e moàt da gi
otstranat onie so koi ne moàt bezbedno da se spravat. Ako se trguva, kriteriumite za
etiketirawe i dobivawe informacii za potencijalnite zadravstveni i ekolo{ki problemi }e ja promoviraat bezbednata upotreba na ovie hemikalii.
RORs KONVENCIJA Obedinetite Nacii razvivaat me|unarodna konvencija za
reducirawe ili eliminirawe na proizvodstvoto na mnogu postojani organski polutanti (RORs).
POSTOJANI ORGANSKI POLUTANTI Postojanite organski polutanti, ili
POPs, se hemiski supstancii koi opstojuvaat vo prirodata (imaat dolg vek na razgraduvawe), se bioakumuliraat niz sinxirot na ishranata i pretstavuvaat opasen rizik
za zdravjeto na lu|eto i za sredinata. Me|unarodnata unija se zaloì za itna globalna
akcija za namaluvawe i eliminirawe na ispu{taweto na ovie hemikalii (vidi
Konvencija RORs).
PROGRAMA „GLOBE“ Programata „GLOBE“ e internacionalen edukativen
proekt za ~ovekovata sredina, iniciran vo 1995 godina od zamenikot pretsedatel na
SAD, Al Gor. Programata ima cel da ja zgolemi svesta za ìvotnata sredina i da gi promovira mo`nostite za prodlabo~uvawe na znaewata od prirodnite nauki, matematika i
od koristeweto na internetot kaj u~enicite. Dosega, vo svetot preku 86 zemji i 8000
u~ili{ta go prifatile ovoj proekt.
PCBs (PCBs) Polihloriranite bifenili se smesa od 209 razli~ni hemikalii koi
se pojavuvaat vo razli~ni formi kako te~ni masla, vo cvrsta forma i kako cvrsta
smola. PCBs se organohlorni soedinenija koi se proizveduvaa do sredinata na 80-tite
godini, za podocna da bidat zabraneti poradi nivnata toksi~nost i trajnost. PCBs se
{iroko koristeni kako izolatori vo elektri~nata oprema. Isto taka se koristeni i vo
proizvodstvoto na hidrauli~ni te~nosti, masla, mastila, adhezivni materijali i insekticidi. S# u{te moè da se najdat vo starata elektri~na oprema i nivnoto osloboduvawe vo okolinata prodolùva od deponiite. PCBs se mnogu otporni soedinenija i
potrebni se godini za da se raspadnat. Tie se rastvorlivi vo masti i se bioakumuliraat
vo tkivata na ìvotnite. PCBs stanaa polutanti niz celiot svet poradi dalekuse`noto
raznesuvawe so vozdu{nite struewa. Izloùvaweto na PCBs moè trajno da go o{teti
nervniot, reproduktivniot i imunolo{kiot sistem na ~ovekot. Poznato e deka ovie
77
II
soedinenija se kancerogeni i se povrzuvaat so razvojot na razli~nite vidovi kancer na
koàta i na crniot drob. Kaj cica~ite PCBs pominuvaat niz placentata do plodot vo
matkata i preku maj~inoto mleko do novorodenite bebiwa. Skladiraweto na otpadot koj
sodrì PCBs e regulirano so Bazelskata konvencija. Me|unarodnata trgovija so PCBs }e
bide predmet na PIC konvencijata. POPs konvencijata predviduva ponatamo{na restrikcija vo koristeweto na PCBs i drugi opasni hemikalii.
R
REC Regionalniot centar za ìvotna sredina za Centralna i za Isto~na Evropa
(REC) e neprofitabilna organizacija. Negova misija e da obezbeduva pomo{ za
re{avawe na ekolo{ki problemi vo Centralna i Isto~na Evropa. Centarot ja ispolnuva svojata misija preku ohrabruvawe na sorabotkata na nevladinite organizacii, vladite i delovnite sorabotnici, ja poddrùva slobodnata razmena na infomraciite i go
promovira javnoto u~estvo vo odlukite koi se odnesuvaat na ìvotnata sredina. Toj e
osnovan vo 1990 godina od Obedinetite Nacii, Evropskata Komisija i Ungarija. Denes
REC e pravno zasnovan so potpi{uvaweto na Povelba od vladite na 25 zemji i od
Evropskata Komisija i so me|unarodnata spogodba so vladata na Ungarija. Nejzinoto
sedi{te se nao|a vo Sentendre vo Ungarija, so pretstavni{tva vo 15 zemji od Isto~na i
od Centralna Evropa a tie se: Albanija, Makedonija, Bosna i Hercegovina, Bugarija,
Hrvatska, êhija, Ungarija, Estonija, Latvija, Litvanija, Polska, Romanija, Slovenija
i SR Jugoslavija.
ROTERDAMSKA KONVENCIJA, vidi PIC konvencija.
S
SILICIUM (Si) Siliciumot e temno siv element so sinkava nijansa.
Siliciumot, teìnski, zafa}a 25.7 % od zemjinata kora. Najmnogu e zastapen vo
negovite oksidirani formi nare~eni silikati kako {to e kvarcot. Siliciumot e vtor
po zastapenost element i samo kislorodot e pozastapen od nego. Siliciumot se koristi
vo razli~ni komercijalni proizvodi kako {to se prozorskite stakla, kompjuterskite
~ipovi, molivite, betonot, maslata i lakovite. Na sobna temperatura siliciumot e
relativno inerten i ne pretstavuva zna~ajna opasnost za zdravjeto na lu|eto i za okolinata. Sepak, poznato e deka prekumernoto vdi{uvawe na siliciumov prav predizvikuva
luzni na gradite {to se narekuva silikoza.
SRJ Sojuzna Republika Jugoslavija.
SULFUR DIOKSID (SO2)
Sulfurniot dioksidot e bezboen gas so silen
nadraznuva~ki miris. Se dobiva so sogoruvaweto na fosilnite goriva i so prèwe na
sulfurnite rudi. Se koristi za proizvodstvo na sulfurna kiselina. Kiselite gasovi,
kakov {to e sulfrniot dioksid, vlijaat na kiselosta na pH precipitacijata. So tekot
na vremeto kiselite do`dovi moàt {tetno da vlijaat vrz kvalitetot na po~vata i na
vodata. Vo vrska so ~ovekovoto zdravje evidentno e deka sulfurniot dioksid ja
78
naru{uva funkcijata na belite drobovi, osobeno kaj asmati~arite. Toj e mnogu silen
koroziven nadraznuva~ na o~ite, ligavicata i na koàta. Hospitaliziraweto i smrtnosta
se povrzani so zgolemuvaweto na negovite koncentracii vo urbanite sredini. Zgolemeniot
broj zaboluvawa e evidenten kaj lu|eto ~uvstvitelni na respiratorni bolesti.
SULFURNA KISELINA (H2SO4) Sulfurnata kiselina e maslovidna te~nost
bez boja i miris. Nejzinata glavna primena e povrzana so proizvodstvoto na fosfatni
ve{ta~ki |ubriva. Isto taka nao|a primena i vo proizvodstvoto na ekslozivi, boi,
pergamentna hartija, lepila i kiselo-olovni baterii. Sulfurnata kiselina e mnogu
korozivna i nadraznuva~ka supstancija koja moè da ja o{teti koàta, o~ite, respiratorniot i gastrointestinalniot sistem. Pri direkten kontakt so o~ite moè da predizvika slepilo, a ako se goltne kocentrirana sulfurna kiselina, taa }e gi izgori ustata i grloto, }e napravi dupka vo stomakot i moè da predizvika smrt. Vdi{uvaweto na
parea od sulfurna kiselina rezultira so erozii na zabite i so iritacija na respiratorniot trakt. Otstranuvaweto na sulfurnata kiselina sodràna vo baterii e regulirano so Bazelskata konvencija.
T
TE[KI METALI Te{ki metali e zaedni~koto ime za metalite i metaloidite
koi imaat atomska masa pogolema od 6 grama po kuben santimetar. Mnogu od ovie metali
se toksi~ni vo mnogu niski koncentracii. Tie se postojani vo prirodata i imaat potencijal da se bioakumuliraat vo sinxirot na ishrana. Te{kite metali oslobodeni vo vodnata sredina najmnogu se vrzuvaat so odloènite materijali i na krajot se akumuliraat
vo sediment.
U
UNDP U{te od 1965 godina Programata za razvoj na Obedinetite Nacii im pomaga na zemjite da se postigne odr`liv ~ove~ki razvoj so toa {to pomaga vo zajaknuvaweto na ~etiri oblasti: iskorenuvawe na siroma{tijata, sozdavawe uslovi za vrabotuvawe i odr`livo ìveewe, jaknewe na ulogata na ènata i za{titata i regeneracijata
na ìvotnata sredina.
UNECE Ekonomskata komisija za Evropa pri Obedinetite Nacii e osnovana vo
1947 godina kako forum na zemjite od Severna Amerika, Evropa i Centralna Azija za
zajaknuvawe na ekonomskata sorabotka. UNECE se griì za ekolo{kite analizi, ìvotnata sredina i ~ove~kite ìveali{ta, statistikata, odr`livata energija, razvojot na
industrijata i pretprijatijata, {umarstvoto i transportot.
UNEP Programata za ìvotnata sredina na Obedinetite Nacii e osnovana kako
posledica na Konferencijata za ~ovekovata okolina, odràna vo Stokholm vo 1972 godina. Celta na UNEP e da bide vode~ka svetska ekolo{ka organizacija koja ja postavuva
globnata ekolo{ka agenda. UNEP se zazema za koherentna implementacija
na
ekolo{kiot aspekt – odr`liv razvoj vo samiot sistem na Obedinetite Nacii. UNEP
79
II
pretstavuva avtoriteten promoter za globalnata ìvotna sredina koj ja pottiknuva
me|unarodnata sorabotka i dejstvuvaweto so primena na dostapnite nau~ni i tehni~ki
kapaciteti.
UNCHS Centarot za ~ove~ki naselbi na Obedinetite Nacii (@iveali{ta) e
osnovan 1978 god. Dve godini po Konferencijata za ~ove~ki naselbi na Obedinetite
Nacii, odràna vo Vankuver, Kanada. Centarot e vode~ka agencija na ON za aktivnostite za razvoj na ~ove~kite ìveali{tata, kako i za globalna razmena na infofmacii
za ìveali{tata, za uslovite i trendovite.
UNHCR Visokiot komeserijat za begalci na Obedinetite Nacii e osnovan vo
1951 godina. UNHCR e zadolèn da gi rakovodi i da gi koordinira akciite za za{tita
na begalcite vo celiot svet i da gi re{ava nivnite problemi. Najzna~ajnata cel na
UNHCR e za{titata na pravata i blagosostojbata na begalcite. UNHCR se bori sekomu
da mu go obezbedi pravoto na azil, za{tita vo druga dràva i pravoto na dobrovolno
vra}awe doma.
URANIUM (U) Uraniumot e glavnoto gorivo kaj nuklearnite reaktori i glavna
surovina vo izrabotkata na nuklearnoto oru`je. Prirodniot uranium ima tri izotopa:
uranium – 238, uranium – 235 i uranium – 234. Izotopite na uraniumot se radioaktivni.
Jadrata na radioaktivnite elementi se nestabilni {to zna~i deka tie se transformiraat vo drugi elementi, so emisija na ~estici (a ponekoga{ so primawe na ~esticite).
Ovoj proces, poznat kako radioaktivno raspa|awe, obi~no, rezultira so emisija na
alfa i beta ~estici od jadroto. Toa, ~estopati, e pridruèno so emisija na gama radijacija koja ima elektromagnetna priroda kako H zracite. Ovie tri vida radijacija
imaat mnogu razli~ni svojstva, no site se jonizira~ki zra~ewa. Na primer, sekoe od
ovie zra~ewa e dovolno da gi raskine hemiskite vrski i so toa, zra~ewata ja imaat
sposobnosta da gi o{tetat ili da gi uni{tat ìvite kletki. Najva`niot efekt vrz
zdravjeto od izloùvawe na uranium e kancerot. Se smeta deka uraniumot go predizvikuva kancerot na belite drobovi i tumorite na limfnoto i koskenoto tkivo.
F
FARE Programata Fare na Evropskata unija obezbeduva va`na pomo{ vo partnerskite zemji na Centralna i Isto~na Evropa, so poddr{ka na naporite na ovie zemji
da gi sprovedat obvrskite za ~lenstvo vo Evropskata Unija. Partnerski zemji se:
Albanija, Makedonija, Bosna i Hercegovina, Bugarija, Republika ê{ka, Estonija,
Ungarija, Latvija, Litvanija, Polska, Romanija i Slovakija.
FERO Fero se upotrebuva kako prefiks vo hemijata za da se ozna~at soedinenijata {to sodràt dvovalentno èlezo. Feri gi ozna~uva soedinenijata koi sodràt
trovalentno èlezo.
80
II
FOSFAT (PO43+) Fosfatot e jonot vo soedinenieto na fosfornata kiselina.
FOSFORNA KISELINA (H3PO4) Fosfornata kiselina e bezbojna, bezmirisna, gusta te~nost. Se koristi kako za{titno sredstvo protiv korozijata, vo proizvodstvoto na metalni proizvodi, na ve{ta~ko |ubrivo i sto~na hrana. Fosfornata kiselina e korozivna hemikalija i pri kontakt so nea o~ite i koàta moàt da izgorat. Pri
izloùvawe na nejzina parea se iritira nosot, du{nikot i belite drobovi. Iako fosfatot e nepodvièn vo po~vata moè da bide ispran vo potocite i ezerata kade {to
moè da predizvika cutewe na algite i sniùvawe na nivoto na kislorod. Se smeta deka
fosafatnite ve{ta~ki |ubriva pridonesuvaat vo erozijata na grebenite.
H
HCH (1,2,3,4,5,6 HEKSAHLORCIKLOHEKSAN) Vidi lindan.
HLOR (SI2) Hlorot e zelenikavo-òlt gas so silen razdraznuva~ki miris. Se
proizveduva so elektroliza na rastvor na prirodna sol. Ponekoga{ se proizveduva za da
se kombinira so petrohemikaliite za proizvodstvo na organohlorni produkti kako
rastvori, pesticidi, plastika (posebno PVC) i mnogu drugi hemikalii. Hlorot, isto
taka, se upotrebuva kako belilo vo proizvodstvoto na hartijata i za dezinfekcija na
vodata za piewe. Hlorniot gas se upotrebuva{e kako hemisko oru`je vo Prvata svetska
vojna i izloùvawata moàt da bidat fatalni. Imalo mnogu osloboduvawa na hlor od
industiski objekti i mnogu od niv rezultirale so smrt. Dolgotrajnoto izloùvawe na
niski koncentracii na hlor predizvikuva respiratorni problemi i korozija na zabite.
Hlorot e potencijalen nadraznuva~ na o~ite, koàta i na belite drobovi. Se smeta deka
hlorot ne e kancerogen kaj ìvotnite ili kaj lu|eto, no mnogu e toksi~en za vodnite
organizmi.
HLOROVODORODNA KISELINA (HCI) Hlorovodorodnata kiselina e bezbojna ili òltenikava te~nost so ostar miris. Se koristi primarno vo prerabotuvaweto
na metalite, vo proizvodstvoto na hemikalii i vo analiti~kata hemija. Kratkotrajni
izloùvawa vo vid na inhalacii moè da predizvikaat bolki vo gradite, ka{lawe,
vospalenija i ~irevi na di{nite pati{ta. Izloùvawata na povisoki koncentracii
moàt da predizvikaat sobirawa na fluidi vo belite drobovi {to moè da predizvika
smrt. Vo dopir so koàta moè da predizvika te{ki izgorenici, ~irevi i luzni.
Izloùvaweto na rabotnicite na hlorovodorodna kiselina podolg period predizvikuva hroni~en bronhitis, dermatitis i fotosenzibilizacija. Prodolèni izloùvawa
na niski koncentracii moè da predizvika erozija i obezbojuvawe na zabite.
HROM (Cr) Hromot e teòk metal bez miris i vkus i se nao|a sloboden vo prirodata. Ima razli~ni formi hrom. Soedinenijata na hromot (III) se nao|aat vo prirodata
i se bitni sostojki na ishranata kaj lu|eto. Za razlika od toa, pogolemoto koli~estvo
hrom (VI) poteknuva od ~ovekovite aktivnosti kako {to e proizvodstvoto na koà, prezervacijata na drvoto, spaluvaweto na medicinskiot otpad, sogoruvaweto na fosilni
81
goriva i vadeweto i topeweto na hromnata ruda. Dolgotrajnite izloùvawa na visoki
koncentracii na hrom (VI) moàt da predizvikaat o{tetuvawe na nosot i na belite
drobovi i da go zgolemat rizikot od zaboluvawa na di{nite pati{ta. Vnesuvaweto na
golemi koli~estva hrom moè da predizvika ~irevi, konvulzii, o{tetuvawa na
bubrezite, na belite drobovi i smrt. Dopirot na koàta so te~nosti ili so cvrsti
materii koi sodràt hrom (VI) predizvikuva lezii i ~irevi. Dokaàno e deka hromot
(VI) e kancerogen. Dosega poznatite podatoci ne moàt da gi potvrdat kancerogenite
sposobnosti kaj drugite vidovi hrom. Isfrlaweto na otpadot koj sodrì hrom (VI) e
regulirano so Bazelskata konvencija.
C
CIJANID (CN) Jonite na cijanidot, obi~no, odat zaedno so drugi elementi kako
{to se vodorodot, natriumot i kaliumot. Jonskiot cijanid obi~no se nao|a pridruèn
od drugi elementi kako {to se vodorodot, natriumot ili kaliumot. Ovie cijanidni
soedinenija se koristat vo elektrocentralite, vo metalurgijata, vo proizvodstvoto na
hemikalii, plastika i na sprejovi, kako i vo razvivaweto na fotografiite. âdot od
cigarite i izduvnite gasovi na avtomobilite sodràt cijanidni soedinenija.
Izloùvaweto na niski koncentracii na cijanid moàt da predizvikaat problemi vo
di{eweto, srcevi bolki, povra}awe, promeni vo krvta, glavobolki, vrtoglavici i
zgolemuvawe na tiroidnata `lezda. Cijanidot e ekstremno toksi~en, taka {to i kusoto
izloùvawe na visoki koncentracii predizvikuva re~isi momentalen kolaps,
prestanok na di{eweto i smrt.
CINK (Zn) Cinkot e teòk metal koj slobodno se nao|a vo prirodata. Sepak,
ispu{taweto na cinkot vo ìvotnata sredina od antropogenite izvori {iroko go nadminuva ispu{taweto na cinkot od prirodnite izvori. Antropogeni izvori koi go
ispu{taat cinkot se elektrocentralite, topilnicite, procesiraweto na rudata kako i
rudnite drenaì i efluentite od hemiskite procesi (tekstil, pigment i boi, ve{ta~ki
|ubriva i proizvodstvoto na PVC). Kadmiumot i ìvata, ~estopati se nao|aat kako
ne~istotii na cinkovata ruda i se ispu{taat za vreme na topeweto. Iako cinkot ne se
smeta kako osobeno toksi~en, ponekoga{ koga se ispu{ta vo pogolemi koli~estva moè
da ima mnogu tragi~ni efekti kaj izvesni vodeni vidovi. Cinkot e biten oligoelement,
no vnesuvaweto na povisoki koncentracii od prepora~anite, duri i za kuso vreme, moè
da ima mnogu {tetni efekti za zdravjeto kako {to se stoma~ni gr~evi, ma~nina i
povra}awe. Vnesuvaweto na visoki koncentracii vo period od nekolku meseci moè da
predizvika anemija i o{tetuvawe na pankreasot.
82
III
DODATOK III
•
MULTILATERALNI
SPOGODBI ZA @IVOTNATA
SREDINA PRIFATENI
OD MAKEDONIJA
Konvencija za pristap do informacii, u~estvo na javnosta vo donesuvaweto odluki i
pristap do pravdata za pra{awa povrzani so ìvotnata sredina (Arhus) – od 22 juli
1998.
Konvencija za biolo{kata raznovidnost – od 2 dekemvri 1997
Konvencija za me|unarodna trgovija so zagrozeni vidovi na divata flora i fauna
(CITES) – od 4 juli 2000
Konvencija za konzervacija na evropskite divi ìvotni i na prirodnite ìveali{ta –
od 17 dekemvri 1998
Konvencija za konzervacija na migracionite vidovi divi ìvotni – od 1 noemvri 1999
Konvencija koja se odnesuva na za{titata na svetskoto kulturno i prirodno nasledstvo
– od 30 april 1997
Konvencija za vodni ìveali{ta so me|unarodno zna~ewe posebno za ìveali{tata na
vodnite ptici (Ramsar) – od 8 septemvri 1995
Konvencija za ocenka na vlijanieto vrz ìvotnata sredina vo prekugrani~niot kontekst – od 31 avgust 1999
Bazelska konvencija za kontrola na prekugrani~niot promet so opasen otpad i za negovo skladirawe – od 16 februari 1997
Vienska konvencija za za{tita na ozonskata obvivka – od 10 mart 1994
Konvencija za dalekuse`noto prekugrani~no zagaduvawe na vozduhot – od 17 noemvri 1991
Ramkovna konvencija za klimatskite promeni – od 28 januari 1998
Zabele{ka: Makedonija ne e strana na Konvencijata za za{tita i koristewe na vodnite
resursi i me|unarodnite ezera; Konvencijata za pograni~nite posledici od industriskite
nesre}i i da Konvencijata za borba protiv dezertifikacijata.
83
IV
DODATOK IV
•
LISTA NA LICATA KOI DADOA
SVOJ PRIDONES
UNEP
Donald Kanijaru
Pasi Rine
Xon Benet
Miko Halonen
Sabin Hofnagel
Tim Xons
Takehiro Nakamura
Oto Simonet
David Jensen
Marija Kosticka
Filip Rekacevi~
Frederik Vogel
Henrik Slote
Qerka-Komar Go{ovi}
Kejt Ros
Klaudio Gaqano
Majkl Viljams
direktor, pretsedatel na misijata/DEPI
sovetnik, potpretsedatel na misijata
kordinator za izve{tai/koordinator na misijata
ekspert za ìvotna sredina/izvestuva~
ekspert za institucionalni kapaciteti
koordinator za ocenki/urednik
glaven ekspert za vlijanieto na prilivot na begalci
vrz ìvotnata sredina
slu`benik za informacii/GRID Arendal
pomo{nik slu`benik za informacii/ koordinator
na misijata
pomo{nik slu`benik za informacii
pomo{nik slu`benik za informacii/GRID Arendal
WEB Master GRID @eneva
rakovoditel na oddel
izvr{en pomo{nik
pomo{nik
voza~ i tehni~ki pomo{nik
odnosi so pe~atot
Me|unarodni eksperti
Denis Brun
Miko Jokinen
Andru Xons
Andreas Kahnert
Magnus Nistrom
Gun Luvblad
Folker Vener
Bernard Vronski
Kruger International Consult A/C, Danska
Turku, Finska
UNHCR
UNECE
Finski institut za ìvotna sredina, Finska
[vedski istraèn institut za ìvotna sredina, ltd.
Landesumweltamt Branderburg, Germanija
Landesumweltamt Branderburg, Germanija
Sovetnici eksperti od BJR Makedonija
Konstantin Siderovski, koordinator
Miroslav Balaburski
Antoaneta Bukleska-Ralevska
Biljana Cvetanovska
Teodora Grn~arova-Obradovi}
Sokol Klin~arov
Stefan Pocev
Daniela Stefkova
84
Ministerstvo za ìvotna sredina i prostorno planirawe,
Univerzitet "Sv.Kiril i Metodij"
Brzata, strate{ka, ekolo{ka procenka na UNEP
be{e naso~ena kon najurgentnite ekolo{ki
potrebi na Makedonija po Kosovskata kriza.
Ocenkata se fokusira na tri va`ni oblasti:
●
●
●
ekolo{kite „àri{ta“ na koi vedna{ treba
da im se posveti vnimanie;
vlijanieto vrz ìvotnata sredina od prilivot
na begalcite i
instituciite nadle`ni za ìvotnata sredina
i nivnata politika.
Vo ovoj izve{taj se pretstaveni otkritijata na
UNEP . Se prepora~uva itno prezemawe merki za
pet ekolo{ki „àri{ta“. Imaj}i ja predvid
potrebata za itno prezemawe merki, UNEP se
pogriì {to e mo`no pobrzo faktite da bidat
dostapni. UNEP se nadeva deka ovoj izve{taj }e
gi zabrza merkite za za{tita i za podobruvawe na
ìvotnata sredina vo Makedonija.
Programa za ìvotna sredina na
Obedinetite Nacii

Postkonfliktna ocenka na `ivotnata sredina - Makedonska

Transcription

Similar documents

cKoll E

RuRalen tuRizam

1 - REC

Moja zenja Maj FINAL:Layout 1.qxd

100 kilogrami od edna ovo[ka 100 kilogrami od edna ovo[ka

15 Mart- Svetski den na pravata na potro{uva~ite

GODI[NIK ANNUAL

Veterinaren pregled najfinal:Layout 1.qxd

English - Istrian - Croatian - Italian Dictionary

(Closing Mix) (instru) 01:2

Istrian - Croatian - Italian - English Dictionary

2. Pages 61-120

Sno Circle Feedback Time 1 Haryana They sud`nt