docmsb_An giya sa maayo na kalawasan sa panimalay, 1994.TIF
download 
Report Transcription
msb_An giya sa maayo na kalawasan sa panimalay, 1994.TIF
AN GIYA SA MAAYO NA KALAWASAN SA PANIMALAY AN GIYA SA MAAYO NA KALAWASAN SA PANIMALAY ni Dr. Steve Kag Karen Lynip SUMMER INSTITUTE OF LINGUISTICS 1994 Additional copies of this publication are available from: Book Depository P.O. Box 2270 CPO 1099 Manila Health Guide in Masbatenyo 63.8-294-1M 67.120-9440038 ISBN 971-18-0241-4 Printed in the Philippines Republic of the Philippines Department of Health OFFICE OF THE SECRETARY PAUNANG SALITA Mula pa noong unang panahon ang ating bansa ay mayaman na sa minanang pamayanang kultural. Ang mga kulturang ito ay itinatangi at mahalagang bahagi ng samahang Filipino. Kaya sa panahong ito ng mabilis na pag-unlad panlipunan at pa_ngkabuhayan ng ating bansa, ang pagtangap ng pag-unlad ng pamayanang kultural ay napakahalaga. Ang bat~yan kumunidad ay Ang aklat na na kaalaman, sa paggawa at bahagi ng pag-unlad sa kahit saang ang pagpapaunlad ng kalusugang pisikal. ito ay nagbibigay ng kapakipakinabang sa sariling wika na makatutulong tungo pagpapanatili ng kalusugan. lpinagmamalaki ng Kagawaran ng Kalusugan ang pagsisikap na ito na makatulong sa kalusugan at pagunlad ng bansa. December 1, 1992 JUAN M. FLAVIER Secretary of Health Republic of the Philippines Department of Education, Culture and Sports O~CEOFTHESECRETARY PAUNANG SALITA Ang mga isla, kagubatan at mga kabundukan ng ating bansa ay tahanan ng iba't-ibang pamayanang kultural na ang bawat isa ay may sariling wika at kaugalian. Ang ating kultura ay mabala~ang piraso ng isang magandang mosaik - iyan ang bansang Pilipmas. Ang ating bansa ay mayroong utang na loob sa pamayanang kultural. Maraming panahon na ang nagdaan na ang kaugalian, wika at magandang layunin ay nakatulong sa ikauunlad n' ating makabansang pagkamamamayan. M~pagmamalaki natm ang ating pamanang Pilipino babang nagkakaroon tayo ng malawak na pang-unawa sa mga lrulturang ito . Sa mga kadahilanan~ ito, kinakailangang mapangala~aan ang mga wika at kinaugahang pamayanang kultural ng Pilipmo. Ang aklat na ito, na nasa Wlka ng pamayanang lrultural ay may layuning tumulong sa pangangalaga nito. Ito ay ginawa para mapagbusay ang kakayahan sa pagbasa at pag-unawa, at para palawakin pa ang kaalaman sa pamamagitan ng pagbasa sa sariling wika. Ang paraang ito ng pag-aaral sa pamamagitan ng paggamit ng unang wika ay makapa~papaangat sa sariling wika at ang pagbabasa nito ay isang kapaki-pakinabang na karanasan. Dabil dito, labis ang pasasalamat ng sambayanang Pilipino sa Summer Institute of Unguistics (SIL) dabil sa kanilang papusumigasig na mapanatili at mapalaganap ang kulturang Pihpino sa pamamagitan ng babasahing ito. Ikinararangal, kung gayon, ng Kagawaran ng Edukasyon, Kultura at !sports na ipakilala ang aklat na ito, ang pinakabagong edisyon, para mapaunlad ang karunungang bumasa't sumulat sa pamayanang kultural. Sa pagtulong sa mga lrumunidad na ito, ang kabutihan ng buong bansa ay natutulungan. Disyembre ·ts, 1992 ARMAND V. FABELLA Kalihim PAAARAM Adi didi sani na libro may mga paagi sa pag-ataman san may sakit kun sa balay siya. Igwa man didi sin kaarman sa paglikay san iba-iba'n klasi san mga sakit. An ginasabi pa didi amo an manungod san kamutangan san may sakit na kinahanglan naton magpabulig sa doktor. An katukduan na nasa . sulod sani na libro an ginpreparar ni Dr. Steve kag Karen Lynip. Ginsurat ini sa Masbatenyo paagi san pagbulig ninda Miriam V. Barlet kag Dr. Pablo Santa Cruz para sa Summer Institute Of Linguistics. Ginapasalamat man namon si Mitchell Bayo para sa paghimo niya san mga letrato didi sani na libro. Mga Bagay Na Dapat Maaaram Manungod Sani Na Libro Kamo na mga magabasa sani, ini na libro amo an ginsurat san duktor kag san iya asawa agod igwa kita sin kaaraman manungod sa maayo na kalawasan na madali an pagbasa kag barato an presyo. Gusto ninda na maaaram naton an manungod sa maayo na paagi sa pag-ataman san aton kalawasan, lalo na sa pag-ataman san may sakit sa balay. Maaaraman man naton didi an manungod sa tama na paagi na maudong an pagdugo, kag sa maayo na paganak. Pero an pinakaimportante na katukduan didi amo an lista san mga senyales san sakit na nagapakita na grabe ina, kaya dapat darahon siya sa duktor. Damo pa man an mga bagay na maaaraman naton manungod sa mga sakit kun magabasa kita sani sin maayo. Agod madali an paghanap sin kaaraman manungod sa sakit, ginbahin-bahin ini na libro sa unom ka parte na arrio ini: I. II. Ikauna na pagtabang Pag-ataman sin masakit sa balay III. Pagbudos, pag-anak kag pag-ataman sa bag-o na gin-anak IV. Pagkaon san tama na klasi'n pagkaon V. Mga sakit sa kalawasan na grabe gayod I Giya Sa Maayo Na Kalawasan VI. Paglikay sa sakit lgwa 'man sin lista san sa sulod sani na libro na makikita niyo sa sunod na pahina. Ginlista didto sunud-sunod an tanan na mga sakit. Maayo na kun magabasa kamo sani na libro, tapos magtiripon naman kaupod san mga iba na tawo agod maaaraman sin maayo an katukduan didi. Kun gusto niyo, mag-agda san nars o partira na buligan kamo na makasabot. Usad pa, maayo kun magbantay kita san aton libro. Kun pwede, putuson ini sa plastik agod dili masira. Tapos, pag-abot san oras na may sakit, basahon an libro agod mag-ataman sa inda sin maayo kag sa tama na paagi. Damo sani na katukduan didi bali sa pagtrabaho sani na duktor sa pagbulong sa mga tawo sa mga baryo sa Pilipinas. An mga masunod na mga libro nabasa man sa pagpreparar sani na libro. Maurice King, Primary Child Care. (Oxford, England; Oxford University Press. 1970.) David Werner, Where There Is No Doctor. (Palo Alto, California; Hesperian Foundation. 1977) AKAP Health mini-manuals (Quezon City, Alay Kapwa Kilusog Pangkalusugan, c. 1981.) II Giya Sa Maayo Na Kalawasan Herminia de Guzman-Ladion, Healing Wonders of Herbs. (Philippine Publishing House, 1985.) Ludivina de Padua, Gregorio Lugod and Juan Pancho, Handbook on Philippine Medicinal Plants. (University of the Philippines at Los Banos, 1978.) Michael Tan, Philippine Medicinal Plants in Common Use. (AKAP, 1981.) Modules for the Integration of Health and Nutrition in the Elementary Curriculum. (Nutrition Center of the Phililppines, 1986.) Facts for Life. (Philippine Information Agency, 1989.) AJPS. A Guide for Survial. (The Harris County Medical Society, 1988.) Mary Vanderkooi, Village Medical Manual. (Summer Institute of Linguistics, 1986.) III Giya Sa Maayo Na Kalawasan Listahan San Sa Sulod I. Ikauna Na Pagtabang ................................................ 2 A. Mga Samad .......................................................... 3 B. Atake ..................................................................... 8 C. Mga Sunog ........................................................... 9 D. Atake Tungod Sa Init ..................................... 11 E. Dismayo ............................................................. 11 F. Nahiluhan .......................................................... 12 G. Nasugod Sin Sawa ........................................... 13 H. Nasasalim-ukan ................................................ 14 I. Sunggo ................................................................ 14 J. Makulog An Tiyan ........................................... 15 K. Delikado Na Mga Sakit Na Kinahanglan Sin Pag-ataman Sin Doktor ........................... 16 II. Pag-ataman Sin Masakit Sa Balay ....................... 19 A. Mga Mahihimo Para Sa May Sakit .............. 19 B. An Pag-ataman San May Pag-uduudo ......... 20 C. Tipdas ................................................................. 25 IV Giya Sa Maayo Na Kalawasan D. Padaan Na Senyales Sa Pagagrabe San Sakit ............................................................ 28 E. An Paggamit San Tubig Para Sa Sakit ........ 29 Kalintura ............................................................ 29 Makulog An Tutunlan ..................................... 30 Pulmonya Kag Hapo ....................................... 30 Mga Paso ........................................................... 31 ' Puling Sa Mata ................................................. 31 Mapiot An Irong .............................................. 32 Sakit Sa Panit .................................................... 32 Kun May Samad ............................................... 33 Mga Hubag Kag Makulog Na Unod ............ 33 Sakit Sa Bato ..................................................... 33 Ginatubol ........................................................... 34 F. Sip-on Kag Trangkaso ..................................... 34 G. Sakit Sa Ulo ...................................................... 36 H. Mga Sakit Sa Panit .......................................... 37 Kurikong ............................................................ 37 Lasu-laso Na May Nana .................................. 40 Hubag, Samad 0 Paso Na May Nana ......... 42 v Giya Sa Maayo Na Kalawasan I. Tagumata ........................................................... 42 J. Buog ................................................................... 44 K. Sakit Sa Ngipon Kag Hubag Sa Lagos ........ 45 L. An Pag-ataman Sa May Sakit Na Pirme Nakahigda ......................................................... 46 III. Pagbudos, Pag-anak Kag Pag-ataman San Bag-o Na Gin-anak ................................. 51 A. An Grabe Na Mga Problema San Pagbudos ............................................................ 51 B. An Dati Na Mga Problema San Pagbudos . 52 c. Pag-anak Sa Balay ........................................... 55 D. Mga Tugon Pa Sa Pag-ataman San Bag-o Na Gin-anak ········································· 59 E. An Pagplano San Pamilya .............................. 63 IV. Pagkaon San Tama Na Klasi'n Pagkaon ............ 68 A. An Pagakaon Kun Budos ............................... 68 B. An Tama Na Pagkaon Sa Pagpakaon Sa Bata ............................................................... 69 C. Mga Problema San Kulang Sa Sustansya ... 71 Mga Kabataan Na Kulang Sa Sustansya ..... 71 VI Giya Sa Mnayo Na Kalawasnn An Dugo Na Kulang Sa Sustansya (Anemia) ......................................... 72 Beriberi ............................................................... 73 Malisod An Pagkita Kun Sa Gab-i ............... 74 V. Mga Sakit Sa Kalawasan Na Grabe Gayod ....... 76 A. Tisis/Tuberkulosis ............................................. 76 B. Malaria ............................... ......... .. ................ ..... 79 C. An Lawas Wara na Gayod Sin Pangato Sa Mga Sakit (Acquired Immune Deficiency Syndrome [AIDS]) ....................... 82 VI. Paglikay Sa Sakit ...................................................... 89 A. Sadiri Na Kalinisan .................. .-....................... 89 B. Mga Bakuna ...................................................... 90 C. Malinis Na Tubig .............................................. 91 D. Tapukan San Higko ......................................... 91 E:. Mga Sakit Na Ginagawi San Tawo .............. 94 Pagsigarilyo ........................................................ 94 Alcohol ............................................................... 94 Mga Bawal Na Bulong (Drugs) ..................... 95 VII Giya Sa Maayo Na Kalawasan APPENDIXES APPENDIX A: An Sukol Para Sa Ginagamit Na Mga Bulong ............................ 97 Kalintura Kag Mga Kulog San Lawas ......... 97 Para Sa Malaria ............................................... 98 Para Malikayan An Malaria .......................... 98 Para Sa Inpeksyon ........................................... 99 Para Sa Sakit San Tiyan ............................... 100 Para Sa Sakit Na Bulati ................................ 100 Para Sa Nagasuka .......................................... 101 APPENDIX B: Mga Bulong Na Mahimo Sa Balay .......................................... 102 Hapo ................................................................. 103 Hubag ............................................................... 104 Mga Paso ......................................................... 104 Ginatubol ......................................................... 105 Pag-ubo ............................................................ 105 Pag-uduudo ..................................................... 107 Kalintura .......................................................... 108 Kabag ............................................................... 108 VIII Giya Sa Maayo Na Kalawasan Sakit Sa Ulo .................................................... 109 Pangatol San Panit ......................................... 109 Kuto .................................................................. 110 Kurik?ng .......................................................... 110 Hubag Na Lagos ............................................ 111 Sakit Sa Ngipon ................................... :.......... 112 Bulati Sa Tinai ................................................ 112 APPENDIX C: Mga Dagdag Na Tugon Para Sa Pag-ataman Sa Mga May Sakit Sa Balay ......................... 114 A. Pagkarigo San Nakahigda ..................... 114 B. Pagsara San Mga Samad ....................... 115 C. An Pagpaluwas San Plema Hali Sa Baga ..................................................... 116 APPENDIX D: Mga garamiton Na Magagamit Sa Pag-ataman Sa May Sakit Sa Balay ........................................ 118 APPENDIX E: Pagtukdo Sa lba Manungod Sa Pag-ataman San Sakit Sa Sulod San Balay .............................. 119 A. Paghidara San Isip .................................. 119 B. Paagi Sa Paghimo ................................... 120 C. Mga Hunga Sa Health Worker ............ 121 IX I IKAUNA NA PAGTABANG 2 Ikauna Na Pagtabang '1. Ikauna Na Pagtabang Sa May Sakit Ini an manungod san pagtabang na mahimo dayon naton kun may sakit. "Tabangi! Tabangi ako! Nasamadan ako." Matiano an pamatyag mo kun makabati ka sin siyak na tabang sugad sani? Bisan sin-o man sa aton mahahadlok ngani kun makabati sana na siyak. Oo, mahadlok kita kay dili kita segurado kun pan-o an pagtabang san nasamadan. Kun buligan man dayon naton siya sa tama na paagi kag sa paghimat, makasalbar naman ini sin buhay, bisan man san aton sadiri kun may samad o sakit kita. Sa mga masunod na pahina sani na hbro may mga tugon an doktor. An mga tugon niya para makaaram ngani kita san tama na pag-ataman san aton kalawasan. Damo gayod kita'n mahihimuan sa aton balay para sa kaayuhan san aton pamilya na magin maayo an kalawasan. Kun may sakit o aksidente sa aton pamilya, may mga maayo na paagi agod mag-ataman kita sa may sakit bisan wara kita'n bulong. Pero may panahon na may sakit na kinahanglan dayon gayod sin doktor. Sa pahina 16 sani na libro may makikita ngani kamo na ginatawag, "Mga Delikado Na Sakit Na K.inahanglan Sin Pagbulig San Doktor." Sa pagbasa sana, maaaraman niyo kun san-o an pagdara dayon san may sakit sa doktor. Iknunn Nn Pngtabnng 3 A. Mga Samad (An Pag-ataman San Tawo Na Nasamadan) An lkauna Na Himuon: insigida paudungon dayon an pagdugo. An pinakaimportante gayod na himuon dayon kun may nagadugo amo an paudungon an pagdugo. 1. Magtiklup-tiklop sin yamit para magdakmol agod mahimo an tapal. 2. lbutang an tapal sa samad pareho san pagtahob. Tapos, agod mag-udong an pag-agay san dugo, iduon gayod ini sin kusog sa sulod san 10 pa-20 minutos. Kun wara naman sin yamit, bado o tela, hugasan anay an palad, tapos, gamiton ini pareho san tapal. 3. Kun madidismayo an nasamadan, pahigdaon siya. Itaas an iya mga tiil (dili an ulo) pareho lkauna Na Pagtabang 4 4. Buligan an nasamadan pagtaas san may samad na parte paibabaw san iya ulo. Kun ada sa kamot ini, pareho sani: Kun sa tiil, pareho sani: 5. Kun an tapal basa-basa na sin dugo, dugangan sin iba pa na tapal sa ibabaw, tapos iduon pa gayod. Dili paghalion an una na tapal. Ipadayon ini sin 10 pa-20 minutos. Buhian sin hinayhinay para makita kun sigi pa an dugo. s lkauna Na Pagtabang 6. Kun nakamangno na an nasamadan, painumon sin damo na tubig na may usad ka pudyot na asin kada baso o tasa. An lkaduha Na Himuon: Kun naudong na an pagdugo, linisan an samad. Adl an aton himuon: 1. Pagkaligad sin usad ka oras pag-udong san pagdugo, hugasan naman an patalibod san samad sin sabon kag tubig na pinakaladkad anay. 2. Tapos, bu-buan man sin usad ka litro sani na tubig an samad para makuha an mga higko sa sulod san samad Pwede maggamit sin sobra pa sa usad ka litro kun kinahanglan. \ 3. - Kun may nabibilin pa na higko, kuhiton ini paagi san malinis na instrumento o yamit 6 Ikauna Na Pagtabang An Ikatulo Na Himuon: sirahan an samad. Pagkatapos na linisan an samad kag makuha na an higko basta san patay na mga unod, maayo dayon an samad kun masirahan ini. Para sa dako naman kag hidalom na samad, an maayo na pagsira kinahanglan tahion an unod kag panit. Nagakinahanglan ini sin doktor. Kun dyutay na an samad, pwede masirahan sin plastar, pero kinahanglan ahiton anay an buhok sa mga higad san samad. Mahihimo lang ini sa mga Iugar sa lawas na dill nahihinat an panit kun nagahiwag an lawas, kag sa dill man nababasa san balhas. (Kitaon pa an mga tugon didto sa pahina 115.) Kun an samad 12 oras na an nakaligad, atrasado na an pagsira sani. Didi sani na kamutangan magasira sin dugay an samad, kag basi maghubag kag maganana pa ini pero kinahanglan na hugasan an samad kada adlaw susog sa tugon sa masunod na paagi. lkauna Na Pagtabang 7 An Pag-ataman San Samad Na May Nana Kuhaon anay sin usad ka litro san tubig. Butangi didi an 30 na dinunot na dahon san bayabas. Pakaladkadon naman ini sin 30 minutos, tapos, patugnawon. Saraon ini sin malinis na yamit,. tapos, magdagdag sin duha ka pudyot na asin. Ini naman ibu-bo sa sam ad. Tahuban an samad sin malinis kag mamara na yamit. Sanglian an yamit kun basa kag mahigko na. Hugasan kag banlawan an samad segon sani na mga tugon, duha ka beses adlaw-adlaw hasta magkipot ini. Kun mahimo, darhon an nasamadan sa doktor para matusukan sin Tetanus antitoksin. Peligroso na mga samad (mga samad na natusok kag mga samad san kutsilyo) An masamadan san kutsilyo sa liog, dughan o tiyan kag samad na nalapos san bala, magakaigwa san pagdugo sa sulod san lawas kag nagagrabe sa sulod ki san makikita sa samad na ada lang sa luwas. Ini na mga samad haros tanan na bes magakaigwa sin inpeksyon. Kaya dapat siya darahon dayon sa doktor o ospital. lkauna Na Pagtabang 8 B. Atake (An Pag-ataman San Tawo Na May Atake) An atake amo na an kamutangan san tawo kun bigla nag-ubos an presyon san dugo. An kadamuan na ginhalinan san atake amo an grabe na pagdugo. Nangyayari man ini tungod sa atake sa puso kag grabe na inpeksyon. An tawo pwede na nakamangno o dill makamangno. Madidismayo siya kag kun minsan ginapamalhas, pero matugnaw an panit. Kun matindog siya o ginapatindog, basi madismayo siya. An mga paagi sa pagbulong san atake amo irii: 1. Pahigdaon dayon an tawo. Itaas an mga tiil pareho san ginapakita sa pahina 4. 2. Kun nagadugo an samad, paudungon dayon an pagdugo sa pagduon gayod. 3. Kun nagadugo sa sulod, halimbawa, sa saksak, pagdugo hali sa tinai o pakaanak, darhon dayon sa ospital. 4. Kun nakamangno an tawo, painumon sin tubig o an tubig na gintimpla para sa namarahan (kitaa sa pahina 22). An atake na dili hali sa pagdugo amo an senyales sa delikado na sakit. Magtawag sin doktor o darhon sa ospital. Ikauna Na Pagtabang C. Mga Sunog (An Pag-ataman San Tawo Na May Sunog Sa Lawas) An lkauna Na Himuon: Magtumlod sa matugnaw na tubig an parte na nasunog. Kun an buhok o an bado nasusunog, huyutan siya para dili mataranta. Tapos pahigdaon dayon siya sa duta o salog kag paligid-ligidon para maparong an kalayo. Kun may habol, putuson siya para maparong dayon an kalayo. Kun naparong na an kalayo, itumlod dayon sa tubig an mga napaso o, kun dili mahimo, parabu-buan sin tubig sin 10 minutos. Kun sobra na sin 30 minutos an pakapaso, dili na makabulig an tubig sa pagpatugnaw sa paso. Kun may bulong sa kulog, ihatag dayon. Pwede an Aspirin, Biogesic o Medicol. (Kitaa sa pagbulong sa pahina 97.) 9 10 Iknuna Na Pagtabang Tapos, isipon kun an nasunog kinahanglan darhon sa ospital. Kinahanglan gayod darhon siya sa ospital kun matuod an masunod. Kun an bayhon nasunog apiki na sa mata o ba-ba, o kun sobra nasa un kwatro san bayhon bisan himabaw an napaso. Pareho man kun napaso an usad na braso o bitiis kag hita, o katunga san atubangan o likod san lawas, darhon dayon sa ospital. Kun dako kag halapad an mga lasu-laso san napaso sa mga kamot o tiil. Kun hidalom an nasunog sa unod basta itom an napaso, pareho man darhon dayon sa ospital. Pagbalik na san nasunog sa balay amo ini an masunod na pag-ataman: lmportante gayod an paghimat na paghugas san napaso sin damo'n bes sa adlaw-adlaw. An mga lasu-laso dili pagkudliton. Mas maayo na dili pagtahuban an napaso. Pero kun pagatahuban ini sin yamit, islan an yamit usad ka bes sa usad ka adlaw, o kun basa o mahigko na. Kun naghubag kag nagnana an paso, sundon an mga tugon sa pahina 41 para sana na sakit san panit. Ikauna Na Pagtabang 11 D. Atake Tungod Sa Init (An Pag-ataman San Tawo Na May Atake Tungod Sa Init) Kun nagatrabaho an tawo sa init san adlaw, lalo na kun dili siya nagainom sin damo na tubig, nagainit gayod an iya lawas. Nakabatyag siya sin pangluya, tikasukahon, nagasakit an ulo kag naluspad an panit An pagdiskanso kag pag-inom sin tubig mabalik an nawara na iya kusog tungod sa init na grabe pakatapos sin 15 pa-30 minutos. An atake tungod sa init mas grabe na sakit hali sa pagbulad sa initan. An may atake tungod sa init dili ginabalhas kag bigla nahataas an kalintura. Bigla lang siya nakisig-kisig baga'n may buntog kag nadidismayo. An iya panit mainit kag mamara. An bulong amo an pagpatugnaw dayon san lawas. 1. Kun pwede, itumlod an lawas sa matugnaw na tubig san suba o sapa. Kun dili, sige-sige an bu-bo sin tubig sa lawas sa paggamit sin galon-galon na matugnaw na tubig. 2. Siguraduh'on na pahandungan an lawas san tawo. 3. Kun makainom an tawo, painumon siya sin usad ka litro na tubig na may 4 ka pudyot na asin. 4. Dapat ibalyo sa ospital an tawo para maporbaran kag makita tungod sa epekto san atake tungod sa init. E. Dismayo (An Pag-ataman San Tawo Na Nadismayo) An Jkauna Na Himuon: pahigdaon an nadismayo. Medyo ipaubos an ulo kisa sa mga tiil kag halugaan an iya bado o yamit. 12 Ikauna Na Pagtabang Padiskansuhon siya sugad sani hasta na makamangno, tapos, surmatunan sin hinay kag painumon sin tubig. F. Nahiluhan (An Pag-ataman San Tawo Na Nahiluhan) · An IkautUJ Na Himuon: Kun may duda ka na nahlluhan o sumobra an pag-inom sin bulong, himuon ensigida ini'n masunod. 1. Painumon siya sin dili menus san duha ka baso san mga masunod: gatas, binati na itlog, arina na tinunaw sa tubig o malabinhod lang na tubig. 2. Pasukahon siya sa pagkulikag sa iya tutunlan sin tudlo o an hawidan san kutsara. Padukuon siya agod dili masalim-ukan san suka. Padnan: Kun gasolina o gaas/petrolyo an nainom, diU pagpasukahon! Himuon lang an tugon na numero uno sa taas, kag sigihon lang an pag-inom san dili menus san usad ka Iitro kada oras hasta sa katapusan san upat ka oras. 3. Masdan an tawo sin maayo. Sigihon an pagpainom sin Iikido. Ihanda an pagdara sa iya sa ospital kun medyo peligroso an iya kamutangan. Sa pahina 16, 17, sa parte manungod san mga delikado na sakit, kitaon an mga senyales sa may sakit na kinahanglan an pag-ataman san doktor. lkauna Na Pagtabang 13 Amo ini an delikado na bulong kun gin-inom sin sobra: An mga bulong na mga Ferrous Sulfate na tabletas, mga tabletas na Acetaminophen kag mga Aspirin an delikado gayod kun gin-inom sin sabra. Kun bisan nano sani an gin-inom sin sobra, o kun gin-inom an bulong para sa mga tanom, masunod sa mga tugon na numero uno kag dos sa ibabaw, tapas darhon siya dayon sa ospital. G. Nasugod Sin Sawa (An Pag-ataman San Tawo Na Nasugod Sin Sawa) An Ikauna Na Himuon Ensigidll: An pinakaimportante na himuon sa nasugod sin sawa amo an pagtalinguha na siya makadiskanso. Dili paghiwagon an parte na nasugod. Pwede higtan paagi sin yamit an braso o an till na nasugod. Ihigot an yamit sa banda ibabaw kag medyo ubus-ubos san sugod. Dili paghigtan sin masyado. Turusan sin kadali kada tunga sa oras. Kun may yelo o matugnaw na tubig pwede ibutang sa braso o tiil na nasugod. Kun an nasugod dapat darhon sa iba na Iugar, dill pagpalakaton! Kargahon lang siya sa habol kag darhon dayon sa ospital. An suwero kontra sa sugod san sawa makasalbar ini sin buhay kun maihatag lang sa sulod sin mga pira ka oras pakatapos na masugod. 14 lkauna Na Pagtabang H. Nasalim-Ukan (An Pagbulig Sa Tawo Na Nasasalim-ukan) An Iknuna Na Himuon: Kun may tawo na may pagkaon o iba pa na bagay na makabara sa tutunlan kag dili siya makaginhawa, himuon dayon ini: 1. Tumindog ka sa likod niya kag sakumon siya sa hawak. 2. Ibutang mo an imo kumo sa iya suruksurok sa itaas san pusod kag sa ubos san gusok. 3. Dugunan dayon sin makusog an suruksurok pahitaas. Liwaton mo basta paluwas na an pagbara. I. Sunggo (An Pag-ataman San Tawo Na Nagasunggo) An Ikauna Na Himuon: Paingkudon siya sin mapuyo, dili magsurmaton o maghiwag. lkauna Na Pagtabnng 15 Tapos, pisliton an irong sin 10 minutos basta maudong an pngsunggo. J. Makulog An Tiyan (An Pag-ataman San Pagkulog San Tiyan) Kadamuan san kulog sa tiyan dili gayod problema, kaya kinahanglan naton tiuson hasta mawara an kulog. Pero kun minsan, an kulog dili naudong kundi naganamas bisan nano man an aton himuon pag-ayo. Niyan, pan-o naton maaraman kun an kulog grabe kag kinahanglan an madali na bulig sin doktor? Darhon siya sa doktor kun an iya ginabatyag amo an sugad sani: Kun sigi an kulog kag nagagrabe, darhon siya sa doktor. Kun butod an tiyan, matugas, kag masakit kun duunan, daihon dayon siya sa doktor. Kun grabe an suka kag an nagaluwas naman sa ba-ba medyo berde kag may baho o baga'n udo, darhon dayon siya sin madali sa doktor. Kun an masakit igwa bisan usad sani na mga senyales, darhon dnyon siya sa ospital! Delikado an iya buhay! Dili pagpakaunon an masakit. Kun ginapaha, pasupsupon la sin tubig. Ayaw pagtagai bisan nano kundi an nasabi lang na dyutay na tubig. 16 lkauna Na Pagtabang An kulog na durudukloy dili delikado na sakit. Nano an maitabang ta sa sugad sani na sakit? 1. Tagaan lang sin likido imbes na pagkaon. Pwede na ipainom an tubig, tsa o lunok. 2. Paluhudon an tawo na may kulog kag ibutang an iya ulo kag dughan sa salog. K. Mga Delikado Na Sakit Na Kinahanglan San Pag-ataman San Doktor Matuod na damo na an mga sakit sa aton pamilya na pwede maataman sa aton balay. Pero may panahon na may masakit na grabe an kamutangan para bulungon sa balay. Sinda kinahanglan sin doktor. Kun makita niyo bisan usad san masunod na senyales sa may sakit, seguruhon niyo paghanap sin doktor dayon. Damu-damo na dugo na nagaagay bali sa diin manna parte san lawas. Nagaubo na may dugo (sugpa). Nangitom an mga bibig kag san mga kuko. Malisod an pagginhawa na dili naayo bisan kun idiskanso. lkauna Na Pagtabang 17 An dili mapukaw. Maluya kag nadidismayo kun magtindog. Dili makaihi sa usad ka adlaw o mas pa. Dili nakainoni sa usad ka adlaw o mas pa. Grabe magsuka o mag-uduudo. Maitom na udo baga'n alkitran o nagasuka sin dugo o udo. Grabe na sunudsunod na kulog hasta sa tulo ka adlaw. Matugas an liog kag nagakurba an likod, bisan igwa o wara magtugas an panga. Mas pa sa usad na buntog sa may kalintura o grabe na sakit. Hataas na kalintura na dili nagaubos o sigi pa sa sulod sin upat o lima ka adlaw. Nagaparaniwang na. Ihi na may dugo. Lasu-laso na nagadamo bisan ginabulong. Nagadako na bukol o hubag sa diin manna parte san tawas. An budos na ginadugo bisan dyutay. Manas na bayhon kag problema sa pagkita sa banda urhi san pagbudos. Angay dugay mag-anak bisan nagputok na an panubigon. Grabe an pagdugo myintras nagaanak kag pagkatapos san pag-anak. II PAG-ATAMAN SIN MAY SAKIT SA BALAY Png-atnman Sa Balny 19 II. Pag-ataman Sin May Sakit Sa Balay A. Mga Mahihimo Para Sa May Sakit Kun may masakit sa aton pamilya, nakaulang ini sa kada usad sa pamilya Pero damo kita sin mahihimuan imbes na magtios. May mahihimo an bisan sin-o sa aton sa balay na mag-ataman sin may sakit, bisan nano an sakit. An pagtitios dili malikayan sa buhay. Kaya, dahilan sani, naaako na san katawuhan an kulog o an kasakitan na dili mamedyosan. Pero damo sin mga paagi na mahihimuan para mapaayo an kasakitan kag mabalik an maayo na kalawasan. An mga bulong may kaayuhan kag importante gayod sa may sakit, pero syimpre an maayo na pag-ataman amo an kinahanglan. Adi an mga dapat himuon para sa masakit. Talinguhaon na mapahimutang an may sakit. An may sakit kinahanglan sin diskanso sa mapuyo na Iugar na mapresko kag mapawa. Importante na dili siya magin mainit o matugnaw. Kun an hangin matugnaw o kun gintakigan an may sakit, tahuban siya sin habol. Pero kun mainit an panahon o may kalintura dili na lang paghabulan. Painumon siya sin damo. Sa kadamuan san sakit, lalo na kun may kalintura o nagparauduudo, dapat an may sakit mag-inom sin damo, bisan tubig, tsa, sabaw o duga sin prutas. 20 Pag-ataman Sa Balay Talinguhaon na malinis an may sakit. Kariguon siya adlaw-adlaw. Pwede siya mapunasan sin malabinhod na tubig. Dapat man labhan an mga habol. Tagaan sin masustansiya na pagkaon. Kun may gana, pakaunon siya. Kun wara, seguruhon mag-inom sin damo. An importante na mga pagkaon para sa may sakit amo an itlog, monggo, karne kag isda. Ini na mga pagkaon pwede mahimo na sabaw. Pwede mo man madugangan sin asukar o lana an luto para magbaskog siya. Sa masunod na parte may mga tugon para sa mga problema manungod san aton kalawasan. Kada problema igwa sin mga tugon para sa pag-ataman, bulong na kinahanglan, kag mga paagi para maudong an problema kay agod dili magnamas o magbalik ini. B. An Pag-ataman San May Pag-uduudo DiU nakamatay an pag-uduudo kundi an namarahan sin tubig sa lawas! Pan-o an pagkita sin namarahan sin tubig sa lawas? Kun namarahan an tawo, nagareklamo siya sin paha. Maitom an iya ihi kag patalagsad. Mamara an iya ba-ba, kag hidalom an mga mata niya. An panit sa tiyan nagatiskog kag tadong ·sin kadali pakapislit kag pakabuhii. An buha san bata hidalom. Pag-ataman Sa Balay Hidalom an mata 21 Hidalom an Napapaha Nagatiskog kag tadong an panit sin kadali pakapislit. An pinakaimportante na bulong amo an bulong na tubig! Importante gayod an pagbulong san namarahan. Bisan nano na mga pagbulong an gindugang, kaupod na an pagmasahe san masakit o bulong san arbolariyo o binakal na tabletas, tunaan dayon an pagbulong sa paghatag sin bulong na tubig. Kun kausad, amo la ini an kinahanglan. Nano ini'n bulong na tubig, kag pan-o an paghimo? Mas maayo mangayo sa pinakahalapit na klinika san gobyerno sin duha na pakete na Oresol para itago kag magamit kun an bata may pag-uduudo. An Oresol Pag-ataman Sa Balay 22 amo an ginsakot na asukar kag asin na tinunaw sa usad ka litro na tubig. Lima ka tasa san tubig Usad ka Oresol Kun wara kamo sin Oresol, ini an himuon mo para sa paghimo sin tubig na bulong. 1. Mangita sin malinis na surudlan na makasulod sin damo na tubig. 2. Paagi sa paggamit sin dyutay na baso (pareho san Nescafe), magbutang sin 5 ka baso na malinis na tubig sana na surudlan. 3. Butangan sin 2 ka kutsara na asukar sa tubig. Bisan pula na asukar pwede na. ~ 4. .. . .. ~ asukar Niyan, magpudyot sin asin sa tulo na tudlo. Butangan sin upat (4) ka pudyot na asin sa tubig. 1:: .... ! .. ... ,.:-. .. ....,. Pag-ataman Sa Balay 5 23 Ukagon ini sin maayo. Tilawan ina. Matam-is kag maarat an lasa sana, ·pareho san irno luha. Niyan, Nano An Pagbulong San Bulong Na Tubig? 1. Ipainom an bulong na tubig sa masakit Kun bata, painumon sin usad o duha ka kutsara kada diyes (10) minutos. 2. Sigihon an pagbulong adlaw kag gab-i. Kun magnamas an pag-uduudo, tagaan sin damo na bulong na tubig. Bisan an dyutay na bata nagakinahanglan sin lima o napulo ka baso san bulong na tubig adlaw-adlaw o mas pa kun grabe an pag-uduudo. 3. Sigihon an paghatag san bulong na tubig basta mag-udong an pag-uduudo. 4. Kun magmenus na an pag-udo, magtuna pagpakaon sa may sakit sin lunok. Kun tapos na an pag-uduudo, pwede mo dagdagan sin tanang na saging kag iba na pagkaon tagdyutay-dyutay lang. Padaan An paghatag sin tubig sa nagauduudo makapanamas minsan an pag-uuduudo sa usad ka adlaw. Amo man gayod ini, pero dill pag-udungon an bulong na tubig. Sa sulod sin tulo ka adlaw magahinayhinay man gayod an pag-uduudo kag maayo ini sa usad ka semana. Kun an bata abton gulpi sin sobra na pag-uduudo, tunaan dayon pagpainom sin bulong na tubig. Pero dili na maghulat kun nano an mangyari kundi mangayo dayon sin tabang sa doktor. 24 Pag-ataman Sa Balay Dili pag-udungon an pagpadudo sa bata. Kun an pag-uduudo sobra na sa usad ka semana, kinahanglan ibanan an pagpadudo kag tagaan sin damo na bulong na tubig, pero dili pag-udungon an pagpadudo. Kun grabe an kasuka kag an bulong na tubig isusuka man lang, magpatabang na sa doktor. Kun an may sakit may damu-damo na sip-on kag dugo sa udo, igwa ini sin disenteriya. Kinahanglan niya sin bulong pwera san bulong na tubig. Kaya darhon siya sa doktor. Kun dili ka makahanap sin tabang, magpasensiya kag magtiyaga. Kun kausad, an pinakagrabe na pag-uduudo pwede mabulong sin maayo sa bulong na tubig kun tama an nahatag. Nano an nakapauduudo? Damo man an mga dahilan, pero amo ini an pira: Mahigko na tubig nakapauduudo. Kaya, talinguhaon ta na makakuha sin tubig para inumon na wara mahigkui sin hayop kag tawo. Makapauduudo gayod an pagpreparar sin pagkaon na wara maghugas san mga kamot, kag amo man an pagkaon na wara maghugas san mga kamot. Kaya dapat _maghugas san kamot antes magpreparar san pagkaon kag antes man gihapon magkaon, maghugas san kamot. Nakapauduudo man an Pag-ataman Sa Balay 25 pagkaon sin karaunon na ginhimo dugay na antes magkaraon. Kun amo ina, prepararon an pagkaon kun halapit na magkaraon. An tipdas, malaria, kag sakit sa talinga may dahilan man na nagatios an tawo sin pag-uduudo. Bisan nano sani nakapauduudo, an bulong pareho gihapon. Mag-inom sin damo na tubig kag dill magkaon sin damo basta magluya an pag-uduudo. C. Tipdas An tipdas usad sa pinakapeligroso na mga sakit sa bata. Nagigin kulang siya sa sustansya, apektado an pag-iisip kag nak~buta. Damo an mga bata na napapatay tungod san tipdas kada tuig. Pwede maprotektaran an kabataan kontra sa tipdas. An bakuna ginahatag na libre san gobyerno. An ginapadudo sa iloy na bata dili magakasakit sin tipdas antes mag-otso ka bulan. An gatas san iloy amo an nakaprotectar sin dugay. An kadamuan na nagkamaratay tungod san tipdas nangyayari antes mag-usad ka tuig an bata, kaya dapat gayod na pabakunahan an bata kontra sa tipdas sa edad na 9 ka bulan paisad ka tuig. An tipdas kadamuan nagatuna na may ubo, si}ron kag kalintura. An mata nagahubag kag nagapula. Kun . minsan may pag-uduudo. Makikita an pino na mga puti na pintuk-pintok sa sulod san ba-ba sa may sulod san pisngi. An mga labak dili nagahataw basta naglipas an pira ka adlaw. Makikita ina anay sa bayhon, liog kag sa likod san talinga. Tapos mahataw ina sa dughan, 26 Pa.g -ataman Sa Balay likod, butkon kag batiis. An kalintura kadamuan nawawara kun nagahataw na an mga labak. Pero nagadugay an mga labak sin mga 4 pa-5 ka adlaw. Kun maaraman an tipdas, iharayo dayon an may sakit sa iba basta 4 ka adlaw pakahataw san mga labak. Malisod ini himuon pero amo ini an pinakaimportante na paagi na malikayan an paglukop san sakit sa iba. An kagaw na nakapasakit sa bata nagatinir sa irong kag tutunlan. Nakatapon ini sa iba paagi sa hangin kun nagaubo, hatsing kag nagaginhawa an may sakit na tawo. Pag-ataman Sa Balay 27 An kadamuan san mga tawo na nagkasakit san tipdas nagakinahanglan sin espisyal na bulong. An tulo na kadamuan na sakit na nakapahali san tipdas amo an pulmonya, pag-uduudo na namamarahan kag inpeksyon sa mata. An pulmonya maaaraman kun an bata may kalintura sin sobra sa upat ka adlaw kag matulin maginhawa kag hadalom an pagaubo. An pag-uduudo nakapatay sa bata na may tipdas, kaya kinahanglan gayod na mag-inom sin damo na tubig na tinimpla para sa namarahan. · Basahon an pahina 22 para maaraman an paghimo sin ginainom na tinimpla para sa namarahan sa balay. An inpeksyon sa mata pakatapos san tipdas kun minsan nakabuta. Dapat bulungon sin antibiotic na panlahid kag bitamina A na mga capsula. Kitaon sa pahina 60 pa61 para sa sukol san bitamina A para sa bata. Dumdumon, an masunod na pagbulong pwede ihatag sa balay: 1. Pahamubuon an kalintura (basahon sa pahina 29). 2. Ipadayon an pagpadudo sa iloy san bata. Hatagan sin damo na tubig kag maayo na pagkaon. 3. Kun may pag-uduudo, hatagan sin ginapainom na tinimpla para sa namarahan. 28 Pag-ataman Sa Balay 4. Kun may pulmonya an bata o inpeksyon sa mata, kinahanglan na magpabulig sa doktor agod maaraman kun nano na antibiotic an gamiton sa tama na sukol. D. Padaan Na Senyales Sa Pagagrabe San Sakit Kun may bata na may sakit san tipdas, kitaon kun may mga senyales na kinahanglan niya san pag-ataman san doktor. Adi an mga senyales. An iba sani ada sa pahina 16. 1. Bantayan an pagaginhawa. Kun matulin an paginhawa san bata (sobra sa 50 an paginhawa kada minuto ), kag may kurukalintura, basi may pulmonya ini. 2. Kun nagahikag an irong sa pagaginhawa o an giha o sa ubos san bukog sa likod nagalubong kun nagaginhawa pasulod an bata, basi may pulmonya siya o bronkitis. '3. Kun an bibig nagaitom, grabe an problema. 4. Kun an bata padayon na mawaraan sin gana pagkaon kag pag-inom, nagapakita ini na grabe an iya kamutangan. 5 Kun an bata mawaraan sin gana sa mga ada sa patalibod niya kag kun nano an ginahimo ninda, dapat maghanap sin bulig sa doktor. 6. Bantayan an senyales sin namarahan. Kun dili mo mapatulon an bata san tinimpla para sa namarahan, darhon mo siya sa halapit na klinika o ospital. Pag-ataman Sa Balay 29 E. An Paggamit San Tubig Para Sa Sakit Baga'n malisod tuudan, pero an tubig an pinakamaayo na bulong sa kadnmuan san mga sakit Haros tanan kita ginatuudan na an maayo na bulong amo an mahal. Pero barato lang an maayo na bulong na amo ini an tubig. An pagkuha lang an gastuhan. An tubig maayo s~ damo na mga sakit. San-o naton gamiton ina? Pan-uhon naton an paggamit? Kun may Klllintura, gamiton an tubig. An kalintura pwede mapahimubo kun an lawas putuson sin basa na yamit. Adi may letrato sin bata. Hinubaan man siya sin bado. May tuwalya naman na ginbutang sa iya dughan, sa tiyan kag sa irok. An tubig hinay-hinay ginapailig sa ibabaw san tuwalya. Tapos kuhaon an iba na twalya na basa na kag haprusan an panit san mga batiis, mga braso kag liog. Haprusan sin kusog basta mapula na an panit sani. lbilin an panit na basa pa. Nakapaubos 'ini san kalintura. Kun minsan, kinahanglan liwat-li~aton sin damo na beses. 30 Png-ataman Sa Balny Bisan nahadlok kita magbutang sin tubig sa mainit na lawas san may sakit, ginaseguro san mga doktor na an bata dili maganamas an sakit kun hihimuon ta ini. Matuod gayod na an kalintura mas peligroso kun pabayaan Ja ina maghitaas. Ini na pagbulong sin tubig makaseguro paghimubo san kalintura. Dili ini makaatraso sa paghataw san tipdas, kag kun may ubo, dili naman ini makapulmonya. May mga tawo man na gusto dagdagan sin suka sa tubig para sa pagbulong san kalintura. Maayo man ini. Kun Makulog Sa Tutunlan, gamiton an Tubig. Nano, nagkaigwa ka na sin singaw sa ba-ba o nagbatyag sin kulog sa tutunlan? Maayo kun magkalimugmog ka kada oras sin tubig na may usad o duha ka pudyot san asin. Tapos, maayo naman an pamatyag san imo ba-ba kag kun kausad an singaw mawawara dayon. Syimpre, iluda an tubig na may asin kada paglimugmog. An sakit sa tutunlan na may kalintura na tulo ka adlaw o mas pa, kinahanglan gayod na idagdag an iba na klasi sin bulong. Kun may Pulmonya 0 Hapo, gamiton an Tubig. Nano gali an ginahimo sani na tawo sa letrato? Ginasinghot niya Pag-ataman Sa Balay 31 an singaw sa nagakaladkad na Tubig sa kaldero. Nano kay ginahimo niya ini? Kay sabi san mga doktor na an paghingos sin mabasa na hangin an maayo na paagi para mamenusan an hapo kag makabulig man sa tawo na may malipuyot na sip-on sa iya mga baga. Ini na pagbulong kinahanglan liwaton sin tulo o upat ka beses adlaw-adlaw kada 15 pa-30 minutos kada bes. An pulmonya grabe na sakit. Kinahanglan sin bulong bali sa doktor. Pero maayo kun gamiton pa man an singaw na pagbulong dagdag sa mga bulong na ginahatag san doktor. Kun May Paso, gamiton an Tubig. Tubig an pinakamaayo na bulong sa paso. Pwede mo itumlod o ibu-bo an tubig sa napaso. An pagbu-bo o pagtumlod sin tubig makaudong paghidalom san paso. Makaiban man ini san kulog. Maayo gayod kun sigihon sin 10 minutos an paggamit sin tubig, pero kinahanglan gamiton dayon an tubig, kay kun dili, wara man lang pulos. Kun may Puling Sa Mata, an Tubig an gamiton. Kun may higko o bisan nano na sa mata, amo ini an himuon. Porbari pagtangkas kun nano an nasa mata sin yamit na malinis kag basa. Kun dili ini pwede, 32 Pag-ataman Sa Balay pahigdaon an tawo, hinay-hinayon an pag-abri san mata. Bu-buan sin mahinay an mata sin malinis na tubig. Siguruhon na sa puti san mata an pag-ilig san tubig, kag dili sa may kolor o malinaw na parte kay ini may pamatyag gayod. Porbaran pagbaliskad an tahob san mata paguwa agod makailig an tubig sa hidalom san tahob. Makakuha ini san kadamuan san higko, kulisap .o buhok na nakasulod. Kun Mapiot An lrong, gamiton an Tubig. Kadamuan san mga madudo na bata magkaigwa sin sip-on sa irong. Kun igwa sin paagi na malabnaw an sip-on, pwede masupsop o isikma paguwa. An tubig gihapon an makatabang. Primero, siguruhon na an masakit nagainom sin damo na tubig. Ikaduha, magbutang sin usad ka pudyot na asin sa usad na tasa na tubig. Tapas, paturuan sin usad o duha na tagdo kada buho san irong. Taudtaod, supsupon an irong san madudo. Kun may ectad na, pwede niya masinghot an tubig na may asin tagdyutay-dyutay, tapas, isikma niya an sip-on. Kun may Sakit Sa Panit, an Tubig an gamiton. An dahilan san sakit sa panit amo an mga mahigko na nakasulod sani paagi sa mga gasgas sa panit. Kun mahali ta an mga higko sa panit, pwede ta malikayan an mga sakit sa panit. Kaya, an importante na paagi para magbulong sin pagnana sa panit amo an paghugas sin malabinhod na tubig na may sabon tulo ka beses maghapon. Pag-ataman Sa Balay 33 Kun may Samad, gamiton an Tubig. Pagkatapos mapaudong an pagdugo, linisan an mga samad sin maayo kay makaatraso sa pag-ayo an nano man na higko, dinghot o patay na dugo na nasa ~ samad. Magpreparar ...~~·::-~.::.~.:.!:;;~~.:"'-~'""-~·..~c~ · .r...~:~·-::::......,..., .. -- - - sin malinis na tubig .. ·.·:.·. ~:~··~ ..::.! ... . , ..:;.,... kag bu-buan an samad · sin damo sani na tubig. Mas maayo kun maggamit sin malinis na yamit para makuha an mga dyutay na duta o dahon. Bu-buan man gihapon sin damo na tubig an samad. Kun may Hubag 0 Makulog Na Unod, gamiton an Tubig. Kun may sakit sa idalom san panit, o kun may kulog san rayuma, maggamit sin mainit na tapal. Magkuha sin labakara, ilublob sa malabinhod na tubig, tapos, ibutang sa·ibabaw san hubag. Para mamantener an init sa labakara, putson ini sin plastik, tapos, putson naman ini sin mamara na tuwalya. Kun may Sakit Sa Bato, gamiton an Tubig. Kun may sakit sa bato, mag-inom sin damu-damo na tubig, an sabi san mga doktor. Kun kausad, pwede 34 Pag-atamnn Sa Balay maudong an sakit kun mag-inom lang sin tulo o upat ka litro na tubig sa pira ka adlaw. Kun Ginatubol, gnmiton an Tubig. Kun ginatubol, pwede mabulong sin pag-inom sin damu-damo na tubig. An tubal sa mga madudo pwede matabangan sin may tunga na kutsara na asukar sa usad ka tasa na malinis na tubig, tapos, ipainom sa bata mga usad ka tasa maghapon dugang pa san gatas niya. F. Sip-on Kag Trangkaso Kun minsan-minsan, kada usad sa aton nagkaigwa sin sip-on o trangkaso. Nagtios kita sin sip-on, kulog sa tutunlan, ubo, kalintura, kulog sa unod kag mga lutahan kag kun minsan baga'n makasuka. Hasta yana an mga doktor wara pa makakita sin bulong na makapatay san mga makapasip-on kag makapatrangkaso. Pero maayo na lang kay mamamatay sa sulod sin tulo basta pito ka adlaw bisan wara sin bulong. Pero igwa kita sin mahihimo kun may trangkaso o sip-on para mag-ayo an aton pamatyag. Nano, matutugma mo kun nano an makahatag sa aton sin bulong? Oo, tubig! Ipasinghot sa irong an tubig na may dyutay na asin para makaginhawa sa mapiot na irong. An paglimugmog sin tubig na may asin makatabang sa sakit sa tutunlan. lmportante sa may sakit na mag-imom sin damo na tubig kag limonada o sabaw kun may sip-on siya o trangkaso. Png-ntnmnn Sa Bnlny 35 Nakaulang gayod an pirme may ubo kun igwa sin sip-on o trangkaso. An tubig makabulong sani. Sa ubo, maayo an pagsinghot sin sungaw sa tubig na main it. Pan~o an pagpreparar kag paggamit pagsinghot san sungaw? Magpakaladkad anay sin tubig, tapes, halion an kaserola sa kalayo. Singhuton an sungaw halin sa mainit na tubig sin 15 pa-30 minutos .mga pjra ka beses sa usad ka adlaw. Makabulig an pagtahob sin yamit o tuwalya sa ulo kag dumuko sa kaserola para makulong an sungaw. ~ An bulong sa ubo na SLK makahali sani tungod sa sip-on. Kitaon sa pahina 105 pa-106 para sa mga tugon sa paghimo kag paggamit san SLK sa ubo. Amo ini an iba pa na hirimuon kun may trangkaso: Magdiskanso sin maayo kag mag-inom sin damu-damo na tubig. Pabaskugon an lawas paagi .sa pagkaon sin maayo na karaunon. Gamiton an bulong pareho san Aspirin o Medico! para sa kalintura kag kulog sa tawas. An mga sakit na sip-on kag trangkaso dili natatabangan sin antibayotiks pareho san penicillin o Pag-ataman Sa Balay 36 tetracycline. Dill maggamit sin antibayotiks kun wara man sin iba na dagdag na sakit. Delikado gayod an trangkaso kun minsan. Pero an tanan na tawo na may trangkaso dili gayod grabe an sakit. Pwede pa sinda maglakat-lakat. Pwede man sinda magkaon bisan wara sinda'n gana. Pero kun an trangkaso magsobra na sin usad ka semana o kun igwa na sin iba pa na dagdag na problema, kinahanglan gayod sin pagbulong. Kun may sakit man sa sinus (sulod sa irong ini) grabe ina. Kun may sakit sa sinus magasakit an bayhon. Magkakaigwa siya sin dulaw-berde na sip-on sa iya irong. May kalintura man siya. Dili ini maayo kun wara sin pagbulong, kaya kinahanglan niya magpatabang sa doktor. Kun may sakit sa taliilga, grabe man ini. An may sakit sa talinga makabatyag sin makulog sa talinga, may buog kag hataas an kalintura. Dili ini maayo kun wara sin bulong. Kaya, darhon siya sa doktor. Kun may sakit na pulmonya dungan sa trangkaso, grabe ina. An may pulmonya igwa sin hataas na kalintura, ubo, kag masu-so an pagginhawa. An pagaubo niya nagapaluwas sin dulaw-berde na sip-on. Dill ini maayo kun wara sin bulong. Kaya, darhon an masakit sa doktor. G. Sakit Sa Ulo An sakit sa ulo kadamuan sa mga daragko na kabataan kag mga daragko na gayod. An kadamuan na sakit sa ulo bali sa kapoy kag problema. An bulong amo ini: 1. Udungon an mabugat na trabaho sin kadali. Pag-ataman Sa Balay 2. Masahion an liog kag agtang sa may unahan san talinga. 3. Kun kinahanglan, mag-inom sin 1 o 2 na tabletas na Aspirin o Acetaminophen. 37 An iba na sakit sa ulo baga'n ginapukpok kag sa luyo lang san ulo. Ini man· bali sa kapoy kag mga problema. Basi migraine ini na sakit san ulo. Kadamuan kape o tsa makabulig kaupod sin 1 o 2 na tabletas san Aspirin o Acetaminophen. Mga usad ka oras na diskanso sa madulom na kwarto makabulig man. An sakit sa ulo na may kaupod na sakit sa bayhon, irong, o mata pwede na bali ini sa inpeksyon sa sinus. An pagsinghot sin sungaw bali sa mainit na tubig makabulig sa pagpaturo san nagabara na irong. An problema sa mata bihira lang nakapasakit sa ulo. Amo lang kun an sakit sa ulo pirme-pirme kun nagabasa, kinahanglan na magpakita sa doktor sa mata. Dumdumon ini: an nano man na sakit sa ulo na pirme-pirme o nagagrabe, dapat magpabulig sa doktor. H. Mga Sak.it Sa Panit Kurikong Igwa sin pangatol san panit na amo an sakit na ginatawag kurikong. Hall ini sa baga'n nakamayo sa dyutay na alimango na ginatawag bitik. An bitik kamayo sani: Pero an kadako sani amo ini: [] 38 Pag-ataman Sa Balay An bitik nagakutkot sa panit kag nagahimo sin agihan sa sulod, tapos didto nagaitlog. Ini na kurikong nakatapon. Kaya, kun an usad sa pamilya igwa sani, sigurado na nagakaigwa man an iba. Pan-o ta makikilala an kurikong? An katol bali didi makabaradli lalo na sa gab-i kun nagahiriwag an bitik. An grabe na pangatol sa gab-i an gusto sabihon sani na kurikong an problema. An mga Iugar na makikitaan san pantal sani amo an mga mayumok na panit. Sa hita Sa singa-singa san mga tudlo Sa mga tigdyutay sa kabataan na manipis pa an panit, ini na bitik nagaluho bisan diin. An katol sani dili gayod matios, kaya dili malikayan an pagkarot. An pagkarot naman nakasamad sa panit, kaya nagakainpeksyon na may paghubag, nana kag kun minsan may kalintura Pan-o an pagbulong san kurikong? lgwa sin mga bulong sani na mababakal kag pwede man himuon lang. An mga ginabaligya na bulong amo an Kwell, Eurax kag Benzyl Benzoate. Maayo ini pero mahal. Pag-ntama n Sa Bnlny 39 An bulong na mahihimo sa balay amo an panglahid na asupre. Amo ini an paagi para himuon: 1. Magbakal sin usad na pakete san dulaw na asupre sa botika. (Dili masala sa pulbos na sulfa.) 2. Magmiskla san 1 ka kutsara na pulbos na asupre sa 20 ka kutsara na lana o mantika. 3. Kariguon an bilog na lawas sin sabon kag tubig. Tapos ilahid an panlahid na asupre sa lawas pwera lang sa bayhon. Pabayaan lang an bulong sin usad ka adlaw, tapos magkarigo gihapon. 4. Otrohon pagkaligad sin usad ka semana. An iba na bulong para sa kurikong amo an panit san kahoy na kalatsutsi. Agod makaaram san paghimo kag paggamit sani, kitaon sa pahina 110 pa-111. Bantayan an paggit-ak san panit na may nana. Delikado ini. An may sakit sani kinahanglan hatagan sin penicillin sa tulo ka adlaw. (Gamiton an sukol san Penicillin VK sa pahina 99.) Pakatapos sana, ilahid sa panit an lana san kalatsutsi o panglahid na asupre. Tandaan, an kada usad sa balay dapat bulungon sin durungan. Wara'n pulos kun bulungon lang an grabe na an sakit. Kun may usad sa balay na may kurikong, an mga iba igwa man. Pwera pa sa pagbulong, duha na importante na paagi an himuon agod mabulong ini. Pag-ataman Sa Balay 40 1. Pakatuna pagbulong, labahan an tanan na bado kag habol na ginagamit san pamilya. Labahan man an mga banig kag ibulad sa initan. 2. Tapos hugasan an salog na ginaturugan. Pan-o naton malikayan an kurikong? Importante gayod an paglinis san tawas. An uruadlaw na pagkarigo na may sabon, kun pwede, makabulig sa pamilya sa paglikay sani. Labahan an mga habol kag banig usad na bes kada semana. Ibulad agod magmara sa init An pirme paghimo sani makabulig sa paglikay sa kurikong. Lasu-laso Na May Nana. May iba-iba na klasi san inpeksyon sa panit na kinahanglan sin pareho na pagbulong. An usad amo an nakikita sa kurikong. Makikita sani na inpeksyon an damu-damo na tubig-tubig o lat-ok na puno sin nana. Pag-ataman Sa Balay 41 An usad pa na klasi amo an pungod. Nakikilala ini paagi sa kugang sa bayhon, sa ba-ba kag ·sa irong. An iba pa na klasi san inpeksyon nagakaigwa sin hamabaw na samad sa panit san butkon kag batiis. Nagatuna ini sa kagat san insecto o dyutay na samad. An nano man na lasu-laso na may nana kinahanglan bulungon. Hugasan an panit sa aga kag gab-i. An sabon kag malabinhod na tubig baga'n bulong sa panit. Lahidan sin Gentian Violet pagkahugas san sam ad. Kun damo sin lasu-laso, daragko ini o nagalakat, uminom sin penicillin 4 na beses sa usad ka adlaw sa 3 pa-5 na adlaw. (Gamiton an sukol san Penicillin VK sa pahina 99.) An twalya na ginlugom sa malabinhod na tubig ibutang sa samad sin 10 pa-15 minutos, 3 o 4 na bes kada adlaw. Kun minsan, an inpeksyon sa panit makagrabe. Kaya kun makita na nagahubag o nagapula an panit, masakit na ligay-ligay sa liog, irok o hita, darahon an may sakit sa health worker o doktor. An tanan na inpeksyon sa panit makatapon gayod. Kaya siguraduhon na an twalya kag mga bado na gingamit san may sakit malabhan sin maayo kag mabulad sa init bag-o gamiton san iba na tawo. Para malikayan ini na ·makabaradli na lasu-laso na may nana, kariguon an kabataan uruadlaw kag ilikay sinda sa suglat kag langaw. 42 Pag-atnman Sa Balay Dill pagpadurugon an bata na may inpeksyon sa panit sa iba na bata. Tunaan dayon an pagbulong kun makita na nagatuna na an inpeksyon. Hubag, Samad 0 Paso Na May Nana An hubag, samad o paso na may nana amo an inpeksyon na naganana sa idalom san panit. An hubag masakit kag an panit patilibod sani nagapula kag mainit. Nakakalintura kag nakaligay-ligay ini. An pagbulong san hubag amo an pagbutang sin mainit-init na basa na twalya sa hubag sin pira na beses sa usad ka adlaw. Pabayaan na magputok ini. Pagputok sani sigihon an pagbutang sin mainit-init. Pabayaan na magluwas an nana pero dili paghirison o pidliton an hubag kay basi rnaglukop kag mainpeksyon sa iba na parte san Iawas. Kun nagkaigwa sin ligay-ligay o kalintura, darahon sa health worker. Kinahanglan an pagbulong. (Kitaon sa pahina 99 para sa sukol san Penicillin VK.) I. Tagumata An inpeksyon sa mata nagapula, naganana kag baga'n mapapaso an usad o duha na mata. Dili mamuklat an mata pagmata. Pan-o an pagbulong san tagumata? Amo ini an himuon: magtimpla sin usad ka pudyot na asin sa usad ka tasa na pinakaladkad na tubig na ginpatugnaw. Ipaturo an tubig na may asin sa Png-ataman Sa Balay 43 mata sin pira na bes sa usad ka adlaw. (Kun mahadlat, dyutay lang na asin an ibutang.) Pamarahon an mata sin malinis na tela. Halion an nabibilin pa na nana. Kun igwa ka sin Terramycin na panlahid sa mata o iba na antibayotik na panlahid sa mata, butangan an sulod san mata na may inpeksyon. (Kun minsan, igwa an health worker sani na bulong pero kun wara, kinahanglan niyo baklon sa botika.) Abrihon an ubos san mata kag butangan sin panlahid sa sulod. Himua ini sin 3 na beses sa 1 ka adlaw. Wara'n pulos kun ibutang ini sa luwas. Pan-o malikayan an tagumata? An inpeksyon sa mata nalukop dayon sa usad pakadto sa iba na tawo. Kaya, dili pagpadurugon an bata na may tagumata sa iba. Dili pagpagamiton sin 44 Pag-ataman Sa Balay twalya na ginagamit na san iba. An may tagumata dapat maghugas san iya kamot pakahuyot sa iya mata. J. Buog An inpeksyon sa talinga kadamuan sa mga bata ki sa daragko. An bata may kalintura kag may sip-on. Nagareklamo dayon ini sin sakit sa talinga. Nagatangis siya kag nagahuyot sa iya talinga. An igwa sani nagakinahanglan sin pencillin o pareho na bulong. Kaya dapat darahon siya sa health worker or doktor. Patumaran dayon siya sin Aspirin _para mamenusan an sakit. (Kitaa sa pahina 97 para sa sukol). Kun minsan may inpeksyon pa sa talinga bisan wara na sin sakit. Mabaho na nana an nagailig sa talinga. Malain ini kay masisira an pamati san may sakit. Basi makaabot naman sa utak an inpeksyon, tapos makapatay. Pan-o an pag-ntaman san buog? Hatagan pa ini sin bulong sa inpeksyon mga duha ka semana. (Kitaa sa pahina 99 para sa sukol san Penicillin VK.) Linison sin gapas an talinga uruadlaw. Patagduan sin dyutay na sukol san Aqua Oxygenada an talinga antes linisan. Pag-ataman Sa Balay 45 Makahimo man sin pangtagdo sa talinga sa pagmiskla sin 1 ka kutsarita na suka sa may 2 na kugarita san Rubbing Alcohol. Butangan sin 3 o 4 na tagdo sa talinga na may inpeksyon 3 na beses sa usad ka adlaw. Sigihon ini sin mga pira ka adlaw pakatapos sa mawara an sakit kag pagkatol. Dili pagsudlan sin tubig an talinga na may inpeksyon. Dapat magkarigo sin hinay-hinay agod dili masudlan sin tubig an talinga. Dili siya magbuso sa tubig. K. Sakit Sa Ngipon Kag Hubag Sa Lagos An sakit sa ngipon kag san hubag sa lagos masakit gayod. An pagbulong sani amo na primero paudungon an sakit. Kaya, painumon sin Aspirin o panghali sa sakit. (Kitaa an sukol sa pahina 97.) Linisan sin maayo an buho san ngipon, halion an mga nakasangal. Pagkatapos magkalimog sin mainit-init na tubig na may asin. Kun grabe na an hubag san inpeksyon sa ngipon kay may nana, magpakita sa dentista o health worker. Dapat mabulong dayon an hubag na may nana antes maglakat an inpeksyon sa iba na parte san lawas. Kun wara sin health worker o dentista, pwede ini bulongon sin Penicillin VK na mabakal sa botika. (An mga tugon sa paggamit san Penicillin VK adto sa pahina 99.) Kun dili nahahali an sakit o nagabalik-balik, dapat gabuton an ngipon kay, kun dili, basi malakat an inpeksyon sa iba na mga parte san lawas. Pag-ataman Sa Balay 46 L An Pag-ataman Sa May Sakit Na Pinne Nakahigda An kadamuan na pamilya dapat mag-ataman sa dill pwede makabulig sa iya sadiri. An kada myimbro san pamilya may responsabilidad na mag-ataman sin maayo sa may sakit kun may kinahanglan siya. Dapat mag-adal sinda sin pira na paagi sa pag-ataman sa may sakit kag sunudon ini na paagi uruadlaw. An katuyuan san pag-ataman amo ini: 1. Para mabuligan an may sakit na myimbro san pamilya na mabalik sa dati na kamutangan. 2. Para mapahimutang an pasyente agod wara'n problema na makapatios sa pasyente kag makagrabe sa iya kamutangan. Dapat kita magpasensya kag nagin mabuot Damo an maaaraman san pagkamapalanggaon san Dios paagi sa pagserbi sa mga nagakinahanglan. Maayo kun an bilog na pamilya magbulig sa may sakit Kun may pagsuruay sa pamilya na makaulang sa pag..ataman sa may sakit, mangayo sin tawad kag pahurusay san pag-ururupod. Kun wara sani na pag-urupod, an mga masunod na tugon dyutay lang an ·napupulusan. 1. Hatagan an pasyente sin pinakamaayo na pagkaon. An grabe na sakit kadamuan nagakinahanglan sin mayumok na pagkaon. An lugaw bali sa bugas o giniling na mais kulang sa sustansya. Agod madali an pag-ayo, dapat nasustansya ini sa pagdagdag sin iba-iba na klasi sin dinunot na pagkaon. 2. Atamanon sin maayo an panit. Burubaliskadon an lawas kada 1 o 2 ka oras. Gumamit sin Pag-ntaman Sa Balny 47 ulunan agod makatakilid siya patuo, amo naman sa wala. Buligan siya na magyaob kun pwede. Tapos, pahayangon naman. Kariguon sin sabon kag tubig uruadlaw. K.itaon sa pahina 97 para sa paagi sa pagkarigo sa higdaan. Trapuhan sin maayo. Butangan sin pulbos kag saramahon sa likod. Dili pagpahigdaon sa habol o bado na nababasa san balhas, ihi o naula na tubig. Balyuhan dayon. Kun an panit sa abaga, piad o tikod nagapula o nagaitom, mag-ataman sin maayo. Maghimo sin bilog na dyis sentimetros an kadakmol (4 ka pulgada) na goma (foam rubber). Itungod sa bilog na luho an parte san lawas na may samad tungod sa kahigda. An dyutay na ginpabutod na sa sulod san rieda san sarakyan pwede man gamiton. 3. An pagmasahe sa panit kag pag-ejersisyo san tiil, batiis, kamot kag butkon duha na bes kada adlaw kinahanglan gayod na mabalik an iya kamutangan kag mamantiner an iya maayo na panit. Hiwagon an kada tiil pataas kag paubos sin mga 30 na bes. Tapos, itaas kag iubos an batiis sa paghuyot sa idalom san tuhod myintras ginahiwag-hiwag an tiil pahalapit sa piad, tapos paharayo naman. Himuon ini sin mga 20 na beses Ia kada Pag-ataman Sa Balay 48 batiis. Sa pareho na paagi ejersisyo an kamot, butkon kag lutahan san kamot 4. Kun nakagamit an pasyente san iya butkon kag abaga, pwede na siya mismo an maghimo kun hatagan siya sin mahuyutan na bakal. Ihigot sin maayo sa kahoy o poste sa may atop. An magluyo san pisi dapat ihigot sa punta san 50 sentimetros na kahoy o sanga san kahoy. An nakahigot na bakal mga 60 sentimetros sa itaas san abaga san pasyente o diin pwede niya mahuyutan san iya kamot. Png-ntamnn Sa Balny 49 5 Linisan an mga ngipon san pasyente duha na bes kada adlaw sin Colgate o baking soda o asin. Gumamit sin sipilyo o malinis na tela sa punta sa tudlo. 6. Magbutang sin malinis na butangan san ihi kag udo. Maghimo sin arinola paagi sa paghimo sin luho sa tunga na maingkudan na igo sa plangana. Kun kinahanglan, ibutang an plangana kag ingkudan sa idalom sa piad sa pagbulig sin usad na tawo. Linisan an panit pakaudo. Pakatapok san udo, hugasan an plangana. Himuson agod dili magamit sa iba. Tapos, maghugas sin maayo san kamot sn pagamit sin sabon kag tubig. III PAGBUDOS, PAG-ANAK KAG PAG-ATAMAN SAN BAG-0 GIN-ANAK Pagbudos 51 III. Pagbudos, Pag-anak Kag Pag-ataman San Bag-o Gin-anak An pagpreparar sa pag-anak parte na san buhay san babayi. Kun magkaon sin maayo kag magdiskanso gayod an babayi, magigin mabaskog siya basta sa pag-anak. Pero kun magsigarilyo an babayi, basi masakit an bata sa iya tiyan. Kaya, an mga babayi na gusto magbudos dapat mag-udong magsigarilyo. A. An Grabe Na Mga Problema San Pagbudos Kun minsan, dili man pirme, nagakaigwa sin grabe na problema an budos. Kun an pagbudos igwa sin nano man na mga masunod na senyales, an gusto sabihon sani may problema. Kaya kun makikita niyo ini, magpabulig dayon sa doktor o health worker kay delikado ini na mga problema para sa buhay san iloy kag san anak na ianak niya. 1. Ginadugo. An pagdugo sa budos nagapakita na basi mapupunit ini. Kun mangyari sa primero na mga semana san pagabudos, padiskansuhon an budos basta na mag-udong an pagdugo sa usad ka semana. Kun sige an pagdugo, o kun makusog, darhon dayon sa doktor. An pagdugo sa urhi san pagbudos delikado gayod. Dili maghulat. Darahon dayon sa ospital. 2. Nagapanghubag an bayhon kag nagasakit an ulo. Nababatyagan ini sa urhi san pagbudos kag kadamuan sa mga batan-on pa na babayi na primero pa lang nagbudos. Kun dili tama an pag-ataman sa budos, nagataas an 52 Pagbudos kalintura kag basi mapatay. Bantayan an mga masunod na senyales: Panghubag san kamot, bayhon kag till. Sakit san ulo na nagapanulom an pagkita. Bigla nagataas an dugo. Bisan an paghataas san dugo sin 20 puntos pwede magin senyales. Ini nagakinahanglan na darahon sa ospital. Kun dill pwede na magpaospital dayon, pahigdaon ini sa madulom na kwarto. 3. Kulang sa sustansya na pagkaon. An babayi na maluya, pagal, malumsi o malrusog an pagginhawa may dugo na kulang sa sustansya, o may beriberi, o iba na problema san kulang sa sustansya. Kun minsan grabe ini na nakapatay sa bata antes ini ianak. An kulang sa sustansya na babayi basi · magalisod sa pag-anak. Pwede siya duguon kag basi mabughat pag-anak. An budos na may senyales san kulang sa sustansya dapat magpakita sa health worker o doktor agod matunaan pagbulong. B. An Dati Na Mga Problema San Pagbudos Aram ini san mga babayi na an pagbudos minsan malain an pamatyag. Dyutay na mga problema minsan nakapahandal. Makikilala ta didi an iba sani kag an mga paagi para mamenusan an inda malain na pamatyag. Pagbudos 53 1. Tikasukahon. Sa tuna pa lang san pagbudos an iba na babayi tikasukahon kag nagasuka minsan, lalo na sa aga. An pagkaon sin dyutay-dyutay lang kag pinne-pirme makaayo san pagasuka tungod sa pagbudos. An pagkaon sin hinog na saging, kamote o crackers sa pagbangon sa aga makabulig sa pag-ayo sana na malain na pamatyag. 2. Glnatubol An pag-inom sin 10 pa-12 ka baso na tubig uruadlaw makabulig na dili tubulon an tawo. An pagkaon sin hinog na kapayas kag mga petsay, kangkong kag pako ( usad na klasi sin tanom) makabulig man. An mga tabletas na Ferrous Sulfate, na bulong para sa dugo na kulang sa sustansya, makapatubol sa iba na mga babayi. 3. Almoranas. An almoranas masakit kag kun minsan nagadugo. An pagbulong sani amo ini: dapat magpreparar sin usad ka planggana na may mainit-init na tubig na may sabon, tapos umingkod didi. Dapat himuon ini uruadlaw lalo na pakatapos pag-udo. Tapos, trapuhan ini sin maayo. Lahidan sin panlahid na vasaline o malinis na lana sa aliputan na may almoranas. Kun ginatubol dapat mag-inom sin damo na tubig. 4. Sakit sa pus-on. Kadamuan san mga babayi nagabatyag sani. Pero dili man ini grabe. Nagasakit ini tungod na nagadako an bata kag nagahinat an matris. Dili na kinahanglan na bulungon pwera lang sa paglikay sa mabug-at na trabaho. Pagbudos 54 5. Sakit sa likod. Myintras nagadako an bata, an tiyan san iloy nagabutod man paluwas. Tungod sani natitiko an bukog sa likod kaya nagasakit. An maaram sani nagapahuway sa iya trabaho paminsan-minsan. Kun maghigda, dapat butangan sin mayumok kag manipis na ulunan sa iya piad Sa pagkaturog naman mas maayo kun nakatakilid An paghimas sa likod kag pagbutang san mainit-init na twalya didto amo an nakapahali man sa sakit sa katapusan san adlaw. 6. Nagahubag an tikod. An dyutay na paghubag sani nababatyagan haros san tanan na mga budos. Nagahubag ini tungod sa bug-at san bata na nakadatog sa mga ugat na nakapahinay sa pagdalagan san dugo hall sa batiis san iloy. An pagbulong sani: uruadlaw dapat siya magdiskanso minsan-minsan na may hataas an till. Magtakilid pagkaturog sa gab-i pero likayan na maghayang. An paghubag sani na tikod peligroso minsan pero amo lang kun ginaupod san senyales san beriberi (kitaa sa pahina 73) o sakit sa ulo kag maluya an pagkita (kitaa sa pahina 74). 7. Kulang an dugo sa sustansya. Kun kulang an dugo sa sustansya, delikado minsan sa tawo (kitaa sa pahina 72). Pwede ini malikayan. An pagkaon sin tama kag pag-inom sin Ferrous Sulfate kun budos makabulig sa pagdagdag sin sustansya sa dugo. 8. Inpeksyon sa pantog kag bato. An tanan na bahayi pirme nagaihi kun budos. Pakatapos pag-ihi, nakabatyag gihapon minsan ini sin Pagbudos 55 tikaihion. Tanda ini sin inpeksyon sa pant og kun dugan an sakit sa iya pag-ihi. Kaya, an ginahimo sani dyutay lang an pag-inom san tubig tungod na pirme nagaihi. Pero an pag-inom sin dyutay mas na grabe an inpeksyon. An pagbulong san may inpeksyon sa ihi amo an pag-inom sin 12 pa-16 na baso san tubig uruadlaw. Kaya magaihi siya sin damo kag magaluwas sa iya lawas an inpeksyon. Pero kun may pagkudog, kalintura kag sakit sa piad, an gusto sabihon sani na may inpeksyon na an bato. Kun mangyari ina, nagakinahanglan sin iba na bulong dagdag pa sa tubig. Dapat darahon siya sa health worker o doktor. C. Pag-Anak Sa Balay Nano an dapat himuon para mabuligan an tikaanakon sa balay? 1. May mga dapat ipreparar antes sa pag-anak. Maglaba ka anay sin pira na mga luma na tela hasta mga habol, tapos himuson ini hasta sa oras san pag-anak. Magbakal sin bag-o na pangahit. Dili pag-abrihan hasta na preparado na pag-utod san pusod. Hali sa malinis na tela, magpreparar sin duha ka utod san tela, mga 1 ka sentimetro an kahalapad kag 20 sentimetros an kahalaba. Magagamit ini sa paghigot san pusod. 56 Pagbudos Piluon ini sin pahalaba kag plantsahon. Tapos putuson ini sin iba na tela kag isulod sa sobre. Tapos plantsahon gihapon sa sobre. Kun gusto mo, pwede magbakal lugod sin pisi para paghigot san pusod. Ayaw paggamit sin bulabula tungod kay basi masira sani an pusod kag magpadugo. Magbakal sin 70% Rubbing Alcohol para sa paglinis san pusod pakatapos nautod na. 2. Kun nagabatyag na, dapat may magbantay sa iya. Dapat pauduon anay kun pwede. Kinahanglan na mag-inom siya pirme sin tubig o tsa na may asukar myintras nagabatyag. Dapat piriton niya an iya sadiri na mag-ihi pirme agod maibanan an sulod san pantog. 3. Kun grabe na an pagbatyag, dili ini dayon pagpaundahon. Masala gayod kun an mga kabulig magaduso dayon sa iya tiyan agod madali an pag-anak. An tama na oras san pag-unda amo na baga siya an maudo. Ayaw gayod magduso sa tiyan san iloy basta na makita an buhok san ulo san bata sa pagluwas sa pwerto myintras nagaabri ini. Dapat iunda san iloy kag magduso an mga nagabulig kun nagasakit lang. Dili na dapat pagduunan kun nag-udong an pagsakit. Pagbudos 57 Minsan maaatras sa sulod an ulo san bata pero amo man gayod ini. An pirme paduso sa tiyan amo an makapag~l sa iloy. Kun dill sinda mag-udong pagduso, basi pumutok an matris o magluwas ini. Kun iparaduso an tiyan, makadagdag sa pagdugo pakaanak. Naduduunan an ulo san bata kun ginaduso an tiyan. Kaya basi makasira ini sa utok san bata o mag-udong an kapuso sani. Kun makapoy an iloy kay madugay an iya pag-anak, maghunga san bulig sa nars, partira o doktor. 4. Kun tikaanakon na, an kabulig dapat maghugas san kamot sin sabon kag tubig. Paburami gayod kag hugasan basta sa siko. Tapos banlawan. Trajnlhan an kamot sin malinis kag wara pa magamit na tela. 5. Kun nagatuna na magluwas an ulo san bata, paudungon an iloy pag-unda. Pagginhawahon anay lugod kay makusog gayod an kailaan na maunda. Dapat harahan san kabulig san iya kamot an ulo san bata agod mapugulan pagluwas. Sani na paagi an mahinay na pagpaluwas san bata malilikayan na magkaigwa sin gisi 6. Pakapaluwas sa bata, dapat buligan ini na makaginhawa. Huyutan an bata sa mga tiil kag patuwadon agod lumuwas an sip-on sa irong kag ba-ba. Kun dili dayon makaginhawa, hapruson an likod sin tela. 58 Pagbudos Kun dili pa makaginhawa, supsupon an sip-on sa irong. Linisan an sip-on sa ba-ba paagi sa tela na ginputos sa tudlo mo. Kun makaginhawa na, putuson an bata sin twalya. Tapos ibutang anay an bata myintras ginahulat na magluwas an inunlan. 7. Agod buligan an pagpaluwas sa inunlan, maghapros sin hinay-hinay sa pus-on san iloy. Dili pag-iduso. An hinay-hinay gayod na pagbutong san pusod maaaram kun nakabulag na an inunlan sa matris. 8. Pakaluwas na san inunlan, haprus-hapruson an tiyan san iloy basta na magtugas na an matris kag dili na nagadugo. Tapos pwede na higutan an pusod kag utudon pareho san sa pahina 59. 9. An pagpaudong san pagdugo san iloy, amo an pinakaproblema pakaanak. Hapruson an tiyan san iloy kada 10 minutos sa sulod san 4 ka oras pakaanak. Basi magakaigwa an iloy sin pagbinhod pero an pagpatugas san matris amo an pinakaimportante. Matuod ini kay kun magtugas ini magadyutay na an pagdugo. Pero kun mayumok an matris magagrabe an pagdugo. 10. Pakaanak, damo san mga babayi baga'n tikasukahon, malisod an pagginhawa kag malain an pamatyag. Magagrabe gayod ini kun masadyo an paghapros san tiyan myintras pag-anak. Agod mapaayo ini an iba na nagabulig ginapahaan anay kag ginabalighot patalibod san tiyan agod magduso sa tiyan. Pagbudos 59 Dill ini maayo. Makapadugo lugod. Kaya mapadagmit an pagbomba san puso. Matuod na wara,n bali sa matris na mapakadto sa bataas san tiyan agod dill makaginbawa an iloy. Kaya dili higutan an paba sin maayo. Ibutang man an mga ulunan sa ubos san iloy agod makapahuway siya na mahitaas an ulo kag abaga. 11. Kun dill man tikasukabon an iloy, pwede na siya hatagan sin mainit-init na gatas o tsa o sabaw. Pero dill pagbatagan sin sobra sa tunga na tasa sa tunga sa oras. D. Mga Tugon Pa Sa Pag-ataman San Bag-o Na Gin-anak Nano an maayo sa pag-utod san pusod? 1. Hugasan anay an imo sadiri na mga kamot sin mahimat gayod. 2. Kun manipis an pusod kag maputi, higutan sin gin-utod na tela an pusod na may distansya na duba ka tudlo bali sa tiyan san bata, pareho san ada sa letrato. an primero na bigot 60 Pagbudos 3. Higutan an tela sin maayo. Pakatapos higutan sin ikaduha na tela sin halapit lang sa una. Ini na ikaduha na higot dapat usad lang na tudlo o llh sentimetro an kaharayo sa unhan san una. an ikaduha na higot 4. Utudon an pusod sa tunga san duha na higot paagi san paggamit san pangahit o malinis kag pinakaladkad na sipol. Dapat dili ini magdugo bisan dyutay. An iba gusto maghulat hasta nagpaluwas an inunlan antes pag-utod san pusod. Maayo man ini, pero kinahanglan mapainit an bata myintras maghulat sani. Tapos, dapat higutan kag utudon an pusod apiki na sa tiyan san bata. Pagbudos 61 San-o dapat kariguon an bata? Sa oras san pag-anak, an dugo kag sip-on sa bayhon san bata trapuhan sin malinis na tela. Pakaginhawa na an bata, pwede na dayon hinay-hinayon san kabulig pagpahid an sip-on kag dugo sa lawas sin malinis na tela. Tapos putuson an bata sin habol agod dill hagkuton. An primero na pagkarigo dapat usad na ka adlaw ini. Pero kun mahinay an pagtangis san bata o nagapangitom ini, dili anay pagkariguon basta na magduha o tulo ini ka adlaw. Kariguon an bata sin sabon kag mainit-init na tubig. Pamarahon dayon an kada parte pakakarigo. Sugad sani, unahon anay pagkarigo an buhok, tapos pamarahon. Pakatapos kariguon an usad na butkon kag pamarahon. Tapos an sa luyo naman, tapos an dugan. Kariguon an entiro lawas sugad sani. Himuon ini tanan sa ilalim san mamara na twalya na nagatakob san entiro na lawas san bata. Kun sugad, dili sani hahagkuton an bata. Pan-o an pagbulong san pusod? Kuhaon anay an gapas o malinis na tela na ginlugom sa 70% Rubbing Alcohol, tapos pahidan patahbod an pusod kada adlaw. Mga usad ka semana basta magmara ini kag matangkas. Delikado: Kun nagapula an panit sa patalibod san pusod, dapat hatagan an bata sin penicillin. (Kitaa sa pahina 99 para sa sukol san Pencillin VK.) Kun mag-udong pagdudo an bata, grabe ini. Darahon dayon ini sa doktor o ospital. 62 Pagbudos San-o pwede paduduon an bata pakatapos san pag-anak? Kun wara'n problema sa pag-anak, pwede na paduduon dayon an bata sa iloy pakahimusod. Maayo ini kay primero, magagatas dayon an dudo. Sa ikaduha, an pagapadudo magapauli dayon sa matris na magin matugas. Kaya mamenuson an pagdugo. An iba na babayi habo magpadudo sa primero o ikaduha na adlaw na kolor dulaw an inda gatas. Pero ini na dulaw na gatas maayo gayod kay magabantay ini sa bata kontra sa inpeksyon sa primero na tuig san iya buhay. Kaya an pagpadudo dayon pakaanak na importante gayod sa iloy kag sa anak. Kun nagalisod pagginhawa an bata o kun nagapangitom ini, dapat dili anay pagpaduduon hasta na makusog na ini. Patakilidon an bata na nakataas an tiil sa ulo. Painiton siya. Sani na kamutangan makabulig na magturo an iya sip-on sa irong kag tutunlan. Tapos, pwede na magporbar an pagpadudo pakatapos san dose oras. Kun maluya pa sa bata magdudo, pidliton an dudo san iloy agod magkuha sin gatas. lhatag ini sin patagdu-tagdo lang sa paggamit Pagbudos sin 'dropper o bisan an punta san tudlo. Padayon na hatagan ini sin gatas hali sa iloy paagi sa paggamit sin dropper hasta na pwede na siya makadudo. Siguruhon na an nagapadudo sa bata naghugas anay san iya sadiri na kamot. Kun dili pa pwede magdudo an bata sa sulod san 24 oras pakaanak, darahon siya sa doktor kay nagapakita ini na may grabe na diperensya an bata. E. An Pagplano San Pamilya An kabataan amo an mga bendesyon hali sa Dios. Nakahatag ini sa ginikanan sin kalipay paagi sa pagkamuot kag pag-ataman. Pero an lalaki kag babayi makahimo sin mga bata sin sobra sa pwede ninda maataman. Isipon ini: An babayi makabudos kag magaanak sa sulod sin 9 ka bulan. Sa sulod sin 6 ka bulan pa usad ka tuig pwede siya magbudos gihapon. An gusto sabihon na kun rnag-asawa siya sa edad na 18, makakaigwa siya sin dose o sobra pa na anak bag-o siya mag-udong pagbudos. Pan-o mahatagan sin tama na pag-ataman kag pagkamuot sa mga bata kun damo an anak ·sa pamilya pero kulang an pamilya sin pangabuhay? An paglaktaw-laktaw sin tuig sa pag-anak an maayo na paagi para mapaayo an tawas san kabataan kag mga babayi. Nano, aram niyo na an bata magigin masakiton kag an lawas kag isip mararaot kun an iya iloy magbudos. gihapon antes siya magduha ka tuig? Kadamuan mapapatay. 64 Pagbudos Nano, aram man niyo na kun an bag-o na bata gin-anak antes na magduha ka tuig an magurang, an iloy dapat udungon an pagpadudo sa magurang na bata. Aram ba niyo na an iloy pwede man kapuyon kag damo'n trabaho sa pag-ataman san bag-o gin-anak sa paghanda san pagkaon na an magurang mismo na bata nagakinahanglan man para magbaskog. Nano, aram man niyo na kun mag-anak an babayi na sobra na sa 35 an ectad o mag-anak na sin sobra sa upat, may peligro na an masunod na bata may: hamubo an timbang pakaanak kulang na an gatas san iloy an iloy pagal na kag kulang na sin kusog na mag-ataman sin maayo sa iya. Igwa man sin peligro sa iloy na gurang na o nag-anak na sin sobra sa upat: basi magakulang na siya sa sustansya sa dugo basi magigin masakiton siya tungod sa kulang sa bitamina basi pagaduguon siya sin sobra kun mag-anak. Dapat milsabutan na an paglikay san pagbudos basi maglgin pinakamaayo na paagi para mapaayo an kalawasan san bilog na pamilya. May mga paagi sa paglikay sa pag-anak na dili maayo. An paagi na nakapunit peligroso gayod. An mga bulong na tanom kag paagi sa pagpatay san ada sa tiyan na bata peligro man sa iloy. Pagbudos 65 Dili an katuyuan sani na libro an pagpahayag kag paglaygay san manungod sa maayo na paagi san paglikay sa pagbudos. An pagauruyon dapat dida mismo sa pamilya. An mag-asawa dapat pag-istoryahan an manungod sa inda mismo kagustuhan. An sa gobyerno kag dili sa gobyerno na mga klinika makikita sa damo na mga Iugar para maglaygay kag maghatag sin mga materyales sa pagplan_o san pamilya. An ginasabi didi sa ubos amo an usad na madali na paagi san pagplano san pamilya. Ini na paagi dapat dungan na sunudon san mag-asawa agod makasiguro san paglikay na magbudos. lni na paagi maayo, dili delikado kag barato lang. An babayi amo ini an himuon: Uruadlaw, pwera lang kun may regia siya, an babayi dapat kitaon an surusip-on sa iya pwerto. Magkuha sin dyutay na surusip-on sa iya pwerto sin malinis na tudlo kag porbaran na hinaton san iya tangugurang kag tudlo, sugad sani: 66 Pagbudos lmportante: dili mngkidurog kun an surusip-on madanlog o nagahinnt. Irog sani ini sa mga pira ka adlaw sa katung-anan san oms na wnra'n regia. An lalaki amo ini an himuon: Pabayai lang an babayi kun nagsabi na an iya surusip-on madanlog. Maghulat sin 2 o 3 ka adlaw bag-o makidurog sa iya. Kun an lalaki kag babayi sunudon sin maayo ini na paagi, malisod gayod an pagbudos. Kun may duha na na anak, basi amo na ini an panahon na mag-isip kamo manungod sa kadamo san pnmilya niyo. IV PAGKAON SAN TAMA . NA KLASI'N PAGKAON 68 Tamn Na Klasi'n Pagkaon IV. Pagkaon San Tama Na Klasi'n Pagkaon A. An Pagakaon Kun Budos An maayo na pag-ataman sa bata nagatuna pira pa ka bulan antes pa pag-anak. Ginaataman na san iloy an iya nagatubo na bata myintras ada pa ini sa tiyan niya. Nagabaskog an bata bali sa tawas san iloy. Bisan dili nakakaon sin maayo an iloy, padayon na nagatubo an bata, kaya nagigin maluya naman an lawas san iloy. Kun sugad, kinahanglan gayod na magin makusog an lawas san iloy sa pagkaon sin mga pasadi-sadi na pagkaon. Dapat magkaon siya sani na masunod na pagkaon uruadlaw: Gatas Itlog, karne o isda Monggo, batalong (soya) o mani Berde kag dulaw na gulay; prutas man kun igwa Tama na sukol san kan-on, mais o camote Dapat magtumar man an iloy sin Ferrous Sulfate na tabletas kun budos kag 2 o 3 ka bulan pakaanak. Nakalikay ini sin kulang san sustansya sa iya dugo. Kun magpaluwas an mga senyales na may kulang sa dugo (kitaa sa pahina 72) dapat magtumar sin 1 na tableta 3 na bes sa usad ka adlaw. An iba na babayi nahahandal na, kun magtumar sinda sin mga vitamina o magkaon sin iba na klasi san pagkaon, magadako gayod an bata sa sulod san Tama Na Klasi'n Pagkaon 69 matris. Pero an matuod amo an dili nagakaon sin tama nakasira sa inda lawas kag sa lawas man san bata sa iya tiyan. Para sa maayo na lawas san iloy kag sa mas maayo na pag-anak, pirme magpirit sa budos na makaon sin maayo. B. An Tama Na Pagkaon Sa Pagpakaon Sa Data Gin-istorya na naton manungod sa masustansya na pagkaon sa iloy na budos. Nano man an manungod sa bag-o ianak na bata? Nano an masustansya na pagkaon sa bata? Usad lang an pinakamaayo na sabat sani. An Dios na naglalang san tanan naghatag sin pinakamaayo na pagkaon sa tagdyutay na mga bata, amo an gatas san iloy. Masustansya gayod kag malinis an gatas san iloy. An gatas san iloy amo an pinakamaayo na pagkaon para sa bata. An gatas san iloy amo lang an pagkaon na kinahanglan san bata hasta na mag-upat siya ka bulan. Pag-ikaupat ka bulan san bata dapat hatagan na siya sin dagdag na pagkaon. Pagkatapos san upat ka bulan, an primero na pagkaon na kinahanglan san bata dagdag sa gatas 70 Tama Na Klasi'n Pagkaon amo an lugaw hali sa bugas. Saging, mais o camote pwede man gamiton. Pero maayo gayod an lugaw san bugas. Pagkatapos san unom ka bulan, dagdagan pa sin iba na pagkaon. An dagdag pa sa lugaw, hatagan sin monggo, dinunot na mani, o batalong (soya). An Iinaga kag hinimay na isda kag pula san itlog maayo man. Makabulig ini sa pagdako san bata agod magkakaigwa sin maayo na pag-iisip. Hatagan man sin dulaw na mga prutas kag gulay (hinog na kapayas, naluto na carrots, karabasa kag iba p&) kag berde gayod an dahon na gulay (dahon san kamote, petsay, kangkong kag kamalunggay). Lutuon kag dunuton ini bag-o ihatag sa bata. Kinahanglan ini na mga pagkaon san kabataan uruadlaw. Pakaunon an mga kabataan sin 4 na beses kada adlaw. Kinahanglan ini san mga bata kay dyutay pa an inda tiyan kaya kinahanglan ninda magkaon pirme. An dili pagkaon sin pirme amo an ginahalian san sakit na ginatawag malnutrition na an gusto sabihon maluya an lawas kay kulang an inda pagkaon. DiU makusog kag maayo an lawas san bata kun pagkatapos san 4 ka bulan magadudo lang siya kag Tama Na Klasi'n Pagkaon 71 warn na sin iba na pagkaon. Importante gayod ini na dumdumon. C. Mga Problema San Kulang Sa Sustansya May kabataan na kulang sa sustansya. Kun minsan an mga bata dili ginapakusog san inda ginakaon. Kun minsan tungod sa dugay na pagkasakit, (halimbawa, kun may tipdas,) nagigin maluya an mga kabataan sa lawas. Ini na mga bata kulang sa likot na igwa san iba na kabataan. Pirme sinda aringit. Ruyroy an inda mata kag kunut-kunot an inda panit kay may mga lasu-laso. An inda buhok mamara kag nagapula. An importante na himuon para sa mga kabataan na irog sani amo na pakaunon sinda sin damo na pagkaon. Primero, hatagan sin damo na luto, mais, camote o balinghoy. Pakaunon sinda sin 4 na beses sa usad ka adlaw. Paagi sa pagdagdag sin 1 ka kutsara na lana sa usad ka tasa na luto o mais, magabaskog an bata bisan kulang ;;tn pagkaon. Mas maayo kun ibutang na an lana myintras nagaluto pa. An masunod na importante amo an pagmiskla sin sura sa luto or mais. An maayo na klasi'n sura amo an itlog, dinunot na mani, monggo kag linaga kag hinimay na isda. Kun may pulbos na gatas, dagdagan sin 1 ka kutsara sani an kan-on o mais na lugaw. Hatagan man sin iba pa na prutas o gulay na pareho san kapayas, saging, karabasa, kangkong, petsay kag iba pa. 72 Tama Na Klasi'n Pagkaon Makangangawa kun pan-o mag-ayo dayon an kulang sa sustansya na kabataan kun atamanon sinda sa pagkaon. · Dugo na kulang sa sustansya An dugo na kulang sa sustansya amo an usad sa duha na sakit na ginhalinan san dili pagkaon sin damo na gulay kag karne. An dugo na kulang sa sustansya pwede man maghali sa pagkulang san dugo pareho san pirme pagdugo tungod sa regia. Sa kabataan an pirme pagkasakit san malaria amo ina an ginhalinan san inda dugo na kulang sa sustansya. An may sakit sani na dili man kulang sin dugo o pagkasakit san malaria, basi may bulate. Nano an mga senyales na kulang sa sustansya an dugo? Pirme ginakapoy kag kulang an kusog sa lawas An kadali na pagdismayo kun matindog Matulin an pagbomba san puso bisan kun nagadiskanso siya kag wara man sin kalintura Malumsi an sulod san mata o idalom san bibig. Amo ini an sigurudo na senyales san dugo na kulang sa sustansya. Mapula-pula an sulod san mata o bibig san tawo na makusog an lawas pero an sulod san mata o bibig san may dugo na kulang sa sustansya amo an malumsi o maputi. Pan-o an pagbulong san dugo na sugad sani? 1. Bulungon an ginhalinan san problema. Kun grabe an sakit sani, dapat magpakita sa doktor agod sigurado ka kun nano an ginhalinan sani. Tama Na Klasi'n Pagkaon 73 2. Kun dugo na kulang sa sustansya an problema magbakal sin barato lang na mga tableta na ginatawag Ferrous Sulfate. Uminom sin usad na tableta kada 2 o 3 beses kada adlaw sa sulod sin 3 ka bulan. 3. Magpakaon sa iya sin berde na may dahon na gulay basta an dahon san kamote, petsay kag kamalunggay. Pula na karne pfireho san baka o baboy kag atay an maayo man pero mahal. Beriberi (Kulang an bitamina B-1) An beriberi usad na iba na sakit na an ginhalinan amo an pagkulang san gulay sa pagkaon. Pan-o ta makikilala an beriberi kag iba na mga sakit na an ginbalinan amo an pagkulang san bitamina? An mga masunod na senyales magapakita na kulang sa bitamina an lawas: Pirme ginakapoy Maluya magkaon Nagabinhod Baga'n may nagakaramang sa panit Wara'n pagbatyag lalo na sa butkon kag batiis Paghubag, lalo nasa tiil Nagagit-ak an panit sa kilid sa bibig Nagapula, magaspang an panit, tapos nagatugas kag nagagisi. Makikita lang ini sa panit na nabulad sa init san adlaw. 74 Tama Na Klasi'n Pagkaon Pan-o an pagbulong san beriberi? An grabe na beriberi dapat bulungon san doktor. An pagbulong san dili grabe amo an pag-inom sin kumpleta na mga bitamina. Dapat mag-inom sin 2 na tabletas 3 na beses kada adlaw basta na mawara an senyales san beri-beri. Malisod An Pagkita Kun Sa Gab-i An malisod sa pagkita sa gab-i amo an importante na senyales na kulang sa bitamina A an lawas. Manyayari ini kun an tawo, lalo na an bata, nagareklamo na dili siya nakakita kun madulom na. An iba nakakita kag nakalakatlakat sa lampara lang pero an malisod sa pagkita sa gab-i napapangkog pirme. Mamara an mata kag malubog an kalimutaw san mata. Kun dili dayon mabulong, an harap sa pagkita sa gab-i basi magigin mabuta gayod. Bulungon ini sin Afaxin capsula (25,000 units san bitamina A kada capsula). Makakuha ka sani na mga capsula sa mga health center san gobyerno. Kun wara sa inda, magbakal sin 8 na capsula sa botika, tapos mag-inom sin 1 na capsula uruadlaw sa 8 ka adlaw. Dagdag pa, magkaon sani uruadlaw: dulaw na karabasa, carrots, mangga kag berde an dahon na mga gulay sugad san dahon san camote kag kamalunggay. An tanan na tawo dapat magkaon sani uruadlaw para makalikay sani nu sakit. v MGA SAKIT SA KALAWASAN NA GRABE GAYOD- 76 Mga Sakit Nn Grabe Gnyod V. Mga Sakit Sa Kalawasan Na Grabe Gayod May mga sakit na grabe gayod kag kinahanglan sin maayo na pag-ataman. Ini na mga sakit makapatios sin grabe kag makapatay. Bisan igwa sin maayo na pag-ataman sa balay, ini na mga sakit dili mag-ayo kun wara sin maayo na klasi'n bulong. A. Tisis o Tuberkulosis An tisis malisod gayod sa kadamuan kay mahal an mga bulong kag madugay an pagbulong antes mag-ayo an sakit. Pero igwa man sin maayo na barita para sani. An gobyerno may pagmalasakit sa problema san tisis kag damo an ginahimo para makabulig sani na may problema. Tungod sani, igwa sin libre na bulong sa health centers sa bilog na Pilipinas. Hungaon niyo sa mga tawo sa Rural Health Unit na malapit sa iyo kun pan-o magpalista san sakit sa inda pagbulig para sa may tisis. Mapaayo an tisis kun an may sakit magparatumar san mga bulong sani sa bilog na panahon na sabi san doktor na kinahanglan niya. Pan-o ta maaraman kun an tawo igwa sin tisis? Sa Mga Gurang: Kitaon kun an ubo na mas sa usad ka bulan kag lalo na grabe sa aga. May kalintura man sa hapon kag ginabalhas sa gab-i na mas sa usad ka bulan. Mga Sakit Na Grabe Gayod 77 May kulog sa dughan kag sa hataas san likod. Sigi an iya pagluya kag nagagxabe na. Nagasugpa siya sin dugo. Paas an iya boses na mas sa usad ka bulan. Sa Kabataan naman: . . An bata na may tisis aringit kag dill nagakanam, tapos wara'n gana magkaon. Naganiwang siya sa pira Ia ka semana. May ubo kag hapo sa usad ka bulan. May kalintura sa banda hapon. May ligay-ligay man sa liog na dill makulog. Kun an imo bata, o ikaw man ngani, igwa sani na mga pagbatyag, importante na magkadto sa pinakahalapit na health center para magpakita para maaraman kun igwa sin tisis. Kun igwa, pagabuligan ka san doktor magtuna pagtumar san bulong na makaayo sani na sakit. Dapat isipon sin maayo kag pirme mng-inom san bulong bisan madugay nn panahon an pag-inom sani. An tisis grabe na sakit kun dili mabulong. Importante na ikaw kag san imo pamilya 78 Mga Sakit Na Grabe Gayod magpatabang sani na sakit sa madali na panahon para kamo mag-ayo kag magbaskog. Nano an mahimuan sa balay para sa may tisis? 1. Kada usad sa pamilya talinguhaon an·masaldt na mag-inom pirme san bulong. 2. Talinguhaon mo an paghatag sin maayo na pagkaon para sa tawas. Himuon ngani ini adlaw-adlaw. ldagdag man sa bugas, mais kag kamote, an mga isda, o itlog, o karne, kag sin monggo, o mani, o batalong (soya). Maghatag man sin berde kag dulaw na klasi na mga gulay kun pwede. 3. Tagaan sin pira ka semana na magdiskanso an may sakit sa mabug-at na trabaho o paglakat Tagaan siya sin magaan na trabaho, halimbawa pareho san paghabol, pagtahi, o maghimo sin mga bagay bali sa kahoy. Tandaan! An pagtumar san tama na bulong para sa tisis sa tama na oras kag sa tanan na panahon mas importante kisa pagkaon kag diskanso sa iya trabaho. Nano an mahimo mo para an lba diU man magkasakit sin tisis? Nakatapon An Tisis. An sakit nakatapon sa pagginhawa kag pag-ubo san may sakit. Para naudong an pagtapon sa iba sin tisis, sundon ini na mga hirimuon. 1. Siguruhon na ginatumar san masakit an iya bulong. An may sakit san tisis na nagatumar san iya bulong adlaw-adlaw dili makatapon Mga Sakit Na Grabe Gayod 79 san sakit pakatapos san 8 ka semana, pero dapat pa siya magpadayon san iya pagbulong. 2. Kun mag-ubo an may sakit, dapat siya magtahob san iya ba-ba. 3. Laygayan an masakit na magluda san badlo sa lata kag ilubong harayo sa balay. Kun may nagahatag sin pagtusok san BCG, an tanan na kabataan kinahanglan matusukan. An tusok na BCG magaato kontra sa tisis. An una na pagtusok sani ihatag sa bata antes una na tuig an edad niya. An ikaduha na pagtusok dapat ihatag sa iya kun magasulod siya sa una na grado sa eskwelahan. B. Malaria. An sakit na malaria nakapatios gayod sa mga tawo sa Pilipinas. Nangyayari ini kun an mga lamok na nagkagat sa tawo na may malaria magakagat naman sa iba. Dili masayon an paglikay sani na sakit kay an mga lamok na nagadara san malaria adi pirme sa aton. Pero igwa sin mahimo sa iyo balay agod maglikay sa pamilya sani na problema. Pan-o ta makilala na may malaria an tawo? Sugad sani an may malaria: Primero, nagakudog siya na ginahagkot. Tapos, hataas an kalintura, masakit an ulo, baga'n tikasukahon kag nagasuka. 80 Mga Sakit Na Grabe Gayod Pakatapos, ginapamalhas siya kag mag-ubos an kalintura. An atake san malaria kadamuan nangyayari kada 2 o 3 ka adlaw kag madugay sin pira ka oras. Kun minsan nagabalik ini uruadlaw o paminsan-minsan. Kun pirme ·nagabalikbalik ini, lalo na sa kabataan, an lapay nagadako. Hubag ini o bukol na mababatyagan sa wala na parte san tiyan. Kun an lapay nagdako, kulang gayod an dugo sa sustansya. Kun ikaw o usad sa imo pamilya an atakihon san malaria, siguraduhon na magpakadto sa doktor sa health centers para sa bulong kay may maayo siya na bulong para sa malaria. (Kitaon sa pahina 98 para sa sukol san bulong.) An malaria delikado, lalo na sa mga tigdyutay na kabataan na may dako na lapay kag sa mga budos. Dapat ilikay an mga kabataan kag mga budos sa atake san malaria. Mag-ayo sa health worker sin Chloroquine. Duha na tabletas sani an ihatag kada semana sa pareho na adlaw sa mga budos. (Kitaa sa pahina 98 para san mga tugon san tama na sukol para sa kabataan.) An paglikay sa malaria. May iba-iba na mga klasi san mga lamok. Usad na klasi an nagaistar sa tubig na dili nagaagay. An iba na klasi an nagaistar sa tubig na nagaagay. Sa Pilipinas an mga lamok na nagadara san sakit na malaria nagaistar sa mga sapa na medyo mahandong, hinay-hinay an pag-agay kag klarado an tubig. Kaya agod maglikay sa sakit na malaria, amo ini an hihimuon. Mga Sakit Na Grabe Gayod 1. 81 Halion an mga Iugar na ginaistaran san lamok na may malaria. Himuon ini kaupod san tanan na katarakin: Gunahan an mga pangpang san mga sapa agod mapawa an adlaw sa entiro na sapa. Kun may tubig na dili na nagaagay, maghimo sin kali agod makaagay an tubig sa luwas. lbutang sa sapa na nagaagay an mga isda na mga lamok an inda pagkaon (halimbawa, mga gambusia o tilapia). Tapos, gunahan man an patalibod san balay agod wara'n pag-istaran dida an mga iba na klasi na mga lamok. Magpabulig sa malaria control team hali sa munsipyo na butangan sin bulong na mapatay sa mga lamok an mga balay kada 6 ka bulan. Pwede man bulungon an mga mosquitero sin dyutay. Halion sa patalibod san iyo mga balay an nano man na surudlan na may tubig (halimbawa, mga bao kag an iba na klasi na basura na kun minsan may tubig o uran.) Maaraman an mga senyales san Malaria agod magbulong dayon sa sakit 2. Pabantayan an kada padre de pamilya san iya pamilya sugad sani: Tungod kay an mga lamok na nagadara san malaria nagalupad sa gab-i, maayo kun pwede na magbakal ka sin mga mosquitero. Siguraduhon na an tanan na myimbro san pamilya magkaturog sa 82 Mga Sakit Na Grabe Gayod sulod san mosquitero, lalo na an mga bata kag mga budos na babayi. An mga budos sa kada pamilya dapat mag-inom sin bulong na maglikay sa malaria. An bulong na ginatawag Chloroquine amo lang an para sa mga budos na babayi. Dapat sinda uminom sin duha ka tabletas sani kada semana, sa pareho na adlaw semana-semana, basta na duha ka semana pakaanak na. Delikado na an kamutangan san mga kabataan na dako na an inda lapay kun atakihon gihapon sinda san malaria. Kaya dapat sinda mag-inom sin bulong na paglikay sani susog sa pagtugon sa pahina 98. C. An Lawas Wara Na Gayod Sin Pangato Sa Mga Sakit (Acquired Immune Deficiency Syndrome [AIDS]) An sakit na ginatawag AIDS mapapatay an may sakit sani. Wara man sin bulong na magaayo sani pero igwa sin mga bulong na makabulig sa may AIDS sin kadali. An tanan na may AIDS mapapatay sa usad o duha ka tuig. An maayo na himuon naton amo an paglikay na dili kita magkasakit sani. Mga Sakit Na Grabe Gayod 83 An AIDS may kagaw na ginatawag HIV. Kun makasulod ini sa lawas san tawo, may parte san iya dugo na masisira, kaya kulang ini sin pag-ato sa mga iba na sakit. Problema pa, an HIV na mabuhay sa dugo sana na tawo magadamo. Dili madugay magalakat an HIV sana na dugo, kaya masira sin dyutay-dyutay an dugo basta wara na gayod an tawo sin pag-ato sa mga sakit. Sa katapusan, an tanan na bagay na makabulig para ilikay an tawo sa mga sakit, wara na. Tapos, an resulta sani amo na an bisan dyutay an sakit, halimbawa, pareho san sip-on, magagrabe gayod an kamutangan sana na tawo kag basi siya mapatay. Usad na paagi na pwede makatapon an AIDS sa iba na tawo amo an pagdurog san lalaki sa babayi o bisan man sa iba na lalaki. / An babayi naman na may AIDS na magadurog sa lalaki amo man gihapon an ikaduha na paagi na makatapon an AIDS. An ikatulo na paagi na makatapon an AIDS amo kun an dugo san tawo na may sakit na AIDS makasulod sa iba na tawo bisan paagi sa pagbalhin sa sulod san ospital o kun an dugo makaintra sa dugo san iba paagi sa samad. Kaya amo ini an mga paagi san pagtapon san AIDS sa iba: 1. Kun an tawo na may sakit na AIDS m~gadurog sa iba. 2. Kun an dugo san tawo na may AIDS makasulod sa lawas san iba na tawo. 84 Mga Sakit Na Grabe Gayod 3. Kun ginagamit san tawo para sa inyeksyon an dagom na gingamit na san tawo na may AIDS. 4. Kun magabudos an babayi na may AIDS, basi an bata sa iya tiyan matapnan man san AIDS. An kadamuan na nagakasakit snn AIDS amo an mga lalald na nagadurog sa lba na mga lalaki, kag an mga tawo man na mainyeksyon sin mga glnabawal na bulong sa inda sadiri na lawns, kay basi ginagamit ninda an dagom para sa inyeksyon na gingamit man san iba na may AIDS. Pero dill makatapon an AIDS sa iba kun amo lang ini an himuon: Kun madutdot kita sa tawas san tawo na may AIDS, o kun magaharok kita sa tawo na igwa sana, o kun an tawo na may AIDS magaubo apiki sa aton. Amo man kun makakagat an lamok sa tawo na may AIDS tapas makakagat naman ina sa aton, dill makatapon an AIDS. Kun komon an mga garamlton sa balay, halimbawa an kutsara, o kun magasararo kita sin pagkaon, dili gihapon makatapon an AIDS sa aton. Amo man gihapon kun ginagamit naton an kasilyas na gingamit na san may AIDS, dili kita matatapnan san AIDS. Didi sani na tanan na kamutangan dili makatapon an AIDS. Nano an mga senyales sa may sakit na AIDS na tawo? Amo ini an mga senyales sa madako na tawo: Mga Sakit Na Grabe Gayod 85 Magalrupos an iya lawas sin kadali May pag-uduudo siya sin sobra pa sa usad ka bulan. May kalintura siya sin sobra pa sa usad ka bulan. May pag-ubo siya sin sobra pa sa ·usad ka bulan. May iba man na mga senyales sugad sani: Makatol an iya panit, o may lasu-laso sa sulod san ba-ba, o masakit kag nagahubag an mga ligay-ligay bisan diin sa lawas, o malimuton dayon siya. Kun may sakit na AIDS an tawo, may tulo sani na mga urupod na senyales na makikita. Kun dili sugad sana, dili AIDS an iya sakit. Haros pareho an mga senyales sani na AIDS sa mga bata kag sa mga daragko. Pero kun sa kabataan, may iba pa na mga sakit na may senyales pareho sani. Kaya, maaaraman lang naton na AIDS an sakit kun damo sani na mga senyales an bata kag lrun adana ini sa iya sobra pa sa usad ka bulan. Kun aram man niyo na may AIDS an usad san iya ginikanan, o lalo na kun an duha, basi AIDS gayod an sakit san bata na may senyales irog sani. An kadelikaduhan sani na sakit amo an kamutangan san iba na mga tawo na may AIDS. May AIDS sinda pero dill pa nagapaluwas an mga sen~les bisan ada na sa inda lawas nabubuhay an mga kagaw na ginatawag HIV. Pwede mabuhay sinda sin damo na mga tuig na wara'n mga senyales san AIDS. Pero bisan ginaisip naton na makusog an inda lawas kag wara'n sakit, nagatapon sinda san mga 86 Mga Sakit Na Grabe Gayod kagaw sa iba na mga tawo paagi sa pagdurog, o paagi sa paggamit san mga dagom para sa inyeksyon sa iba, o paagi man sa pagbalhin san inda dugo sa iba. Niyan, kun amo lang ini an himuon mo, diU ka matatapnan san sakit na AIDS: 1. Kun magadurog ka sa imo lang asawa kag wara'n iba, dili mo ina makukuha. Para sa imo asawa naman, mas maayo na dill siya makidurog sa iba kundi sa imo lang. 2. Kun may sakit ka kag nagakinahanglan sin dugo, batunon mo lang an dugo san iba kun aram mo gayod an iya pagkatawo o gawi-gawi. Kun dili mo ina aram, siguraduhon mo na an dugo ginporbaran san doktor agod maaram na wara'n kagaw san AIDS ina na dugo. 3. Kun kinahanglan mona inyeksyunan, magkadto ka sa ospital lang kag didto hungaon an doktor kun ginpakaladkadan ninda an mga dagom para sa inyeksyon sa sulod sin 20 minutos agod mapatay na an tanan na mga kagaw na makahatag sin sakit sa tawo. Usad pa, kun magapaaritos ka, o kun magapatato ka, o kun magapaturi ka, maayo kun makakita ka na ginapakaladkad ninda sin 20 minutos an tanan na inda pagagamiton sa imo. May mga tawo na may sakit na AIDS sa tanan na Iugar didi sa mundo. Bisan didi sa Pilipinas, damo na sinda. Mga Sakit Na Grabe Gayod 87 Niyan, nano an masasabi naton manungod sani? Amo ini an masasabi ta: Dapat mo tukduan gayod an iba manungod sa AIDS kag maghimat san iyo mga gawi-gawi agod dili maglakat ini na sakit na AIDS. VI PAGLIKAY SA SAKIT Paglikay Sa Sakit 89 VI. Paglikay Sa Sakit Niyan, preparado na kita para mag-ataman sin may sakit sa pamilya. Maaram man kita kun nano an dapat himuon sa aton balay kag kun san-o mag-ayo sin tabang sa doktor. Pero aram niyo, damo pa kita sin pagatalinguhaon. Nano, igwa pa kita sin mahihimo para malikayan an mga sakit sa aton balay? Nano, igwa sin mga paagi para malikayan an kalisod kag pagtios na nagaabot sa aton paagi sa sakit? Oo, an sabat sani na mga hunga. Damo gayod an mahihimo ta para malikayan an mga sakit na magaabot. Ugaling, wara'n makadulag sa tanan na mga sakit. An sakit kag patios naman nagaabot sa tanan na tawo, bisan pan-uhon naton an paghimat para malikayan ina. Pero igwa sin mahihimuan na maayo para maibanan an mga sakit sa aton pamilya. A. Sadiri Na Kalinisan Nakamangno kita na kun magtalinguha san paglinis san aton lawas kag san patalibod, maayo ina sa paglikay san sakit. Isipon ta sin maayo na bulong an sabon kag tubig. lmportante man gayod an ugali sin paghugas antes magpreparar san pagkaon kag amo man kun magkaon. Aram man naton na nagamiskla sa duta an mga higko san tawo kag hayop kun diin kita nagatanom san aton pagkaon. Kun dili naton hugasan an pagkaon sin malinis na tubig, baga'n naghungit man Ia kita sin udo sa aton ba-ba! Paglikny Sa Snkit 90 B. Mga Bnkuna An mahimat na paggamit sin malinis na tubig usad na maayo na paagi agod makalikay sin sakit. Usad pa na paagi para magbantay san aton pamilya amo an magpabakuna. Kinahanglan maaraman naton an tama na bakuna na igwa sa health center sa barangay. An mga bakuna makasalbar sa mga kabataan sa inda pagtios. Matuod man gayod na pakatapos mabakunahan an bata, magabatyag sin dyutay na sakit kadali, pero wara ina kun ikumparar sa grabe na sakit pareho san polyo na magaresulta sin pagkapilay. An pagbakuna ginabatag sin libre san gobyerno paagi sa Health Center kada Miyerkules. An pinakaimportante na mga bakuna para sa · kabataan amo ini: 1. DPT: Tulo ka tusok an ihatag sa madudo. An primero, kun duha ka bulan an edad. An ikaduha, sa tulo ka bulan, kag an ikatulo, pagkatapos sin unom ka bulan pero antes usad ka tuig an edad. An OPT magaato kontra sa dipteria, pag-ubo na ginatawag whooping, kag tetanus (lockjaw). 2. OPV: (Amo ini an pagbakuna para sa Polyo.) lni may tulo na sukol na ginahatag sa mga bata sa pareho na paagi san OPT. . 3. BCG: ,An una na pagtusok sani ihatag sa bata antes una na tuig an edad niya. An ikaduha na pagtusok dapat ihatag sa iya kun magasulod siya sa una na grado sa eskwelahan. Paglikay Sa Sakit 4. 91 Tipdas: Usad na tusok lang. Dapat ihatag sa bata kun sa katung-anan san siyam na bulan siya kag usad ka tuig san edad. lmportante: Maayo kun isurat niyo sa papel kun san-o ginhatag sa bata an mga tusok agod madumduman mo ini, kag agod maaram man kun san-o na kinahanglan mo ibalik an bata sa doktor para batunon an iba na mga tusok. C. Malinis Na Tubig An malinis na tubig an pinakaimportante na yaman sa barangay. Kun wara'n malinis na tubig, pirme an sakit san pag-uduudo. Kun an ginahalinan san tubig an burabod, dili gayod pagtugutan an mga kabataan magkarigo didi sa halapit sa ginhalinan san tubig na irimnon. An mga hayop man dili pagpalab-ugon sa ginhalinan san tubig. Maayo na gawi an pagpakaladkad san tubig sin tulo ka minuto para sa mga kabataan. Kun minsan sa Iugar na may pag-uduudo o sakit sa tiyan, maayo na gawi an pagpakaladkad san tubig para sa tanan. Magpadayon sani na gawi hasta wara na an nasabi na · · mga sakit. D. Tapukan San Higko _A n pinakapeligroso sa malinis na tubig amo an halin sa higko, udo kag ihi san tawo kag hayop. Para sa maayo na kalawasan san katawuhan san lungsod kinahanglan gayod magtukdo an mga health worker na an mga hayop dapat higutan sa ilawod san suba. An paghimo sin maayo na kasilyasan magalikay san mga problema san mahigko na ginahalinan san 92 Paglikay Sa Sakit tubig kag san mga problema na tungod sa bulati o bitok. Ini na letrato nagapakita kun pan-o maghimo kag san-o magbutang sin kasilyasan. Pan-o an paghimo san malinis na kasilyasnn? 1. Maghanap sin Iugar na sobra sin 20 metros an kahalayo sa iyo balay kag 20 metros hali sa ginakuhaan sin tubig. Paglikay Sa Sakit 93 2. Magbuho sin 2 ka metros an kahadalom kag mga 1% metros kada kilid. 3. Maghimo sin matibay na salog para masarahan an bubo. Tapos, maghimo sin bubo sa tunga sa salog mga tunga sani na pahina (piluon sin pabalaba). An bubo dapat dyutay lang agod dili mahulog an mga dyutay na bata. 4. Magbimo sin tabob sa bubo. Pirme siraban an bubo kun dili ginagamit. 5 Maghimo sin atop parebo san ginapakita sa letrato. Kitaon an letrato agod maaraman kun pan-o maghimo san basurahan para sa ginatapok na tubig bali sa kosina. 94 Paglikay Sa Sakit E. Mga Sakit Na Ginagawi San Tawo. An kadamuan na mga sakit kag aksidente na nangyayari sa tawo amo an resulta san inda mismo gawi. Ini na mga sakit ginatawag mga sakit na ginngawi san tnwo kay nagasunod sinda san inda ginpili na gawi. Didi an kadamuan na ginhalian sani na sakit dapat pagasabihan. Pngsigarilyo. Damo sin mga sakit na bali o ginapagrabe san pagsigarilyo. Ini an sakit sa tutunlan kag sakit sa baga, bronkitis kag sakit sa puso. Naaraman na niyan na an aso san sigarilyo nakapasakit man sa dill nagasigarilyo na nakaginhawa san aso san iba. Halimbawa, an mga anak san parasigarilyo pirme may inpeksyon sa baga ki sa mga anak san dili nagasigarilyo. An babayi na nagasigarilyo kun budos basi nagaanak sin maluya kag dyutay pakaanak. Para sa maayo na kalawasan, sa mga maayo na kalawasan san mga bata sa pamilya kag pagpasunod sa kabataan san palikay sa buhay, ginalaygayan an mga ginikanan na mag-udong pagsigarilyo. Alcohol. An maisog na irimnon, bino kag beer makahubog. An mga tawo na nawawaraan san inda animo paagi sani, pirme sinda ada sa peligro kag nakahimo sin maraot sa inda pamilya. Mga aksidente, pagpasakit kag kapyerdihan sa pangabuhay amo an nahuhumanan san pagkahubog. An pagigin parahubog amo an kamutangan na an tawo nagapakita na dili siya pwede na wara'n aJcohol sa lawas. An problema sa kalawasan kag pamilya nagadagdag sa balay san parahubog. Paglikay Sa Sakit 95 An ginikanan dapat magtukdo sa inda mga anak kag magin irugan sa paglikay sa pag-inom sin inumon na may alcohol. Mga Bawal Na Bulong (Drugs) An wara'n pagtugot na mga bulong madali lang mabakal. Pareho san alcohol, an paggamit sin bawal na bulong makasira sa isip. May duha na pinakapeligro sa paggamit sin mga bawal na bulong. 1. An tawo na nakatumar sin bawal na bulong makasakit sa iya sadiri o sa iba tungod sa sala na pag-iisip. Ini na peligro grabe gayod kun iupod an alcohol kag bawal na bulong. 2. Sa pirme paggamit san bawal na bulong nagigin gawi na san tawo. Damo na na bulong an kinahanglan agod magustuhan an lawas. Nasisira an kalawasan san tawo na pirme na nagatumar sin bawal na bulong kay ginagasto niya an iya kwarta sa bawal na bulong ki sa pagkaon. Maraot na an iya ginahimo para makakuha sin kwarta na ibakal sin mga bawal na bulong. An mga tawo dapat magin mahirnat sani na problema sa inda lungsod. Dapat ninda maaraman an manungod sa bawal na bulong kag kun nano man an nangyayari sa inda Iugar. An pagtukdo manungod sani sa balay, sa eskwelahan, sa mga simbahan amo man an sa nagapadalagan san laye dapat mainganyo na makita ini na problema. APPENDIXES Appendix A: Sokol Para Sa Mga Bulong 97 APPENDIX A An Sokol Para Sa Ginagamit Na Mga Bulong. Kalintura Kag Mga Kulog San Lawas Para sa kalintura-kag mga kulog san lawas gamiton an Aspirin o Biogesic. An Sokol San Aspirin: ~ Kabataan na 1 pa-5 ka tuig: tunga san tableta 4 na beses adlaw an patumar. Kabataan na 6 pa-ll ka tuig: 1 ka tableta 4 na beses kada adlaw an patumar. Daragko na 12 pataas: 1 o 2 ka tableta 4 na beses kada adlaw an patumaron kun kinahanglan. An Sokol San Biogesic ~ SWwl Tigdyutay: (4 ka bulan pa-l ka tuig) Dunuton an usad na tableta. Tapas, waluhon ini. Misklahan an 1 ka parte sin dyutay na tubig kag patumaron sa bata. Taguhon an nabilin. Kabataan 1 pa5 ka tuig: Patumaron sin lJ4 na tabletas 4 na beses kada adlaw. Kabataan 6 pall ka tuig: Patumaron sin tunga san tableta 4 na beses kada adlaw. 98 Appendix A: Sukol Para Sa Mga Dulong Daragko 12 pataas an edad: Patumaron sin 1 o 2 na tabletas 4 na beses kada adlaw kun kinahanglan. Para Sa Malaria Para Sa Malaria, gamiton an bulong na Chloroquine (250mg sa kada tableta). Ginahatag ini sa tulo ka adlaw susog sa sukol na masunod. (tableta ginasurat na tab sa masunod) Sukol san Chloroquine: Primero na Adlaw Ikaduha Ikatulo inital 6 lea oras sunod Menos sa 1 ka tuig: 1-3 an edad: 4-10 an edad: 11-15 an edad: Daragko: ~tab ~tab 1 tab 2 tab 3 tab 4 tab ~tab ~tab ~tab 1 tab 1~ tab 2 tab 1 tab 1~ tab 2 tab 1 tab 1~ tab 2 tab ¥.4 tab ¥.4 tab Para. malikayan an malaria, gamiton an sukol para sa ikatulo na adlaw, pero ihatag sin kausad lang kada semana na pareho na adlaw. Kun may tawo na maluya na tungod sa kadamo na atake san malaria, o kun may bata na nagdako na an iya lapay, kinahanglan ninda an pagbulong na Chloroquine na malikayan an malaria na dili mamenos sa 4 ka bulan. Mga lnpeksyon Para sa inpeksyon pareho san hubag na naganana, buog, masakit an tutunlan kag pulmonya, an Penicillin VK ( ngaran para sa potassium penicillin) Appendix A: Sokol Para Sa Mga Bulong 99 maayo na gamiton na bulong. Mababakal ini na likido o capsula. A. Sokol san lilddo na Penicillin VK (125 · milligram I 5 ml suspension): Edw1 SWwl Pakaanak basta 6 ka bulan: tersyo san kutsarita ( o 1.6 ml) 4 na beses kada adlaw. 7 ka bulan pa2 ka tuig: tunga san kutsarita ( o 2.5 ml) 4 na beses kada adlaw. 3 ka tuig pa12 ka tuig: 1 ka kutsarita (o 5 ml) 4 na beses kada adlaw. B. Sokol san capsula san Penicillin VK (250 milligram sa kada capsula) 6 pa-12 ka tuig: tunga san capsula 4 na beses kada adlaw. 13 pataas an edad: 1 capsula 4 na beses kada adlaw. Kadamuan ginadoble an sukol sani kun grabe an inpeksyon. Kun matunaan na an pagtumar san Penicillin VK, padayunon an pag-inom uruadlaw na ginapakita sa itaas basta 2 pa-3 ka adlaw pakatapos na mawara na an inpeksyon. Sakit San Tiyan Para sa sakit san tiyan, pareho san ginahangin-hangin, patumaron an sodamint o sodium bicarbonate na tabletas. An sukol sani: 100 Appendix A: Sukol Para Sa Mga Bulong E.dru! SYkQl Daragko na kabataan: 1 tableta 3 o 4 na beses kada adlaw. Daragko na: 2 tableta 3 o 4 na beses kada adlaw (kun kinahanglan lang.) Mga Bulati Para sa sakit na bulati, usad sa kadamuan na bulong na ginabaligya didi sa Pilipinas amo an ginatawag Piperazine Citrate (1250 mg I 5 ml). An sukol sani amo ini: Edrul S!!kQl 1 pa-2 ka tuig: 1 ka kutsarita 3 pa-5 ka tuig: 2 ka kutsarita Sabra sa 6 ka tuig: Usad ka kutsara lhatag ini sa tawo usad lang ka bes pwera lang kun damo an mga bulati na nagpaluwas. Kun amo ina, pwede hatagan siya sin ikaduha na sukol sa sunod na adlaw. Para sa nagasuka Para sa nagasuka, patumaron an Dicyclomine (likido 10 mg I 5 ml sa usad na botilya) o tabletas (10 mg). An sukol amo ini: EQrul 6 ka bulan pa2 ka tuig: S!!kQl tunga san kutsarita 2 na beses sa usad ka adlaw. Appendix B: Mga Bulong Nn Mnhimo 2 pa-12 ka tuig: Sobra sa 12 ka tuig: 1 kutsarita o 1 tableta 3 na beses sa usad ka adlaw. 1 o 2 tabletas 3 na beses sa usad ka adlaw. 101 102 Appendix B: Mga Bulong Na Mahimo APPENDIX B Mga Bulong Na Mahimo Sa Balay. Sa mga ginatos na mga tuig an mga tawo nagagamit sin mga tanom para pagpaayo san tawas. Sani pa lang na mga tuig nagapanghanap sinda sin makapamatuod san kaayuhan san tanom para mabutong an sakit. Sa mga masunod na pahina may mga sakit na ginlista sa pasurunod. An kapareho san kada sakit may usad gayod na aprobado sa kaayuhan san tawas sa batay na bulong na inintra sa paagi san pagpreparar hali sa tulo na iba-iba na ginhalinan na ginsurat sa Pilipinas. An ngaran san tanom sa Pilipino ginlista kasunod san ngaran sa Ingles. Tapos, an tawag sani ginlista man. Basahon anay niyo sin maayo an masunod na mensahe. Kun wara sin pagbag-o pakaduha patulo ka adlaw na pagbulong san butong na hali sa mga tanom, udungon an paghatag san bulong kag mapabulig sa health worker. An iba na tawo maraot an pagbatyag sa bulong na tanom. Udungon an paghatag sin bulong kun may pagluwas san bisan nano na mga masunod na senyales: pangatol nagapula an panit na may paghubag o nagapantal-pantal tikasukahan o nagasuka Appendix B: Mga Bulong Na Mahimo 103 ginalipong Dumdumon na an maraot na resulta o delikado na kumplikasyon diU mangyayari kun ginasunod sin maayo an mga tugon. An iba na pagbulong na ginlista nagalaom sa paghimo sin pagmiskla. Adi an iba na kaaraman na kinahanglan niyo dumdumon sa pagpreparar sin pagmiskla: 1. Hugasan sin maayo an dahon, panit san kahoy o burak antes lagaon. 2. Pakaladkadon an tanom na bulong sa tubig susog sa sukol para sa kada usad na bulong. 3. Pakaladkadon an ginpreparar na tanom sa tubig sa dili ginakalawang o kuron na gamit. Dili pagtakluban kag dyutay lang an kalayo. Pakatapos san 15 pa-30 minutos mahubas an tubig sin mga usad na lang ka tasa. 4. Patugnawon an miskla. Tapos, saraon sa katsa agod mabilin an bilug-bilog. 5 Siguraduhon na itapok an miskla pakatapos san dose oras. Bapo Dagdag pa sa pagbulong na tubig kag suhestyon sa pahina 30, amo ini an porbaran mo. Maglukot sin baga'n sigarilyo san duha na dyutay na uga na dahon san talumpunay (thorn apple, datura me tel L. ). Sigarilyuhon ini baga an sa sigarilyo kada 6 ka oras. 104 Appendix B: Mga Bulong Na Mahimo Hubag Dagdag pa sa pabulong na tubig kag suhestyon sa pahina 33, amo ini an porbaran mo: Maghimo sin pagmiskla san 5 ka dahon kag duha na burak san gumamela (kayanga/tapulanga, hibiscus, Hibiscus rosasinensis L.). lbutang ini deretso sa hubag usad o duha na beses kada adlaw. Amo ini an paghimo sani: 1. Hugasan an lab-as na dahon kag burak. 2. Bayuhon an dahon kag burak hasta na madunot. 3. lbutang sa hubag. 4. Butukon sin tela an may hubag. Mga Paso An pinakaimportante na pagbulong sa lab-as na paso amo an tubig (kitaa sa pahina 9). Para mag-ataman sin maayo, himuon an mga masunod duha na beses kada adlaw hasta na mag-uga an paso. 1. Ilugom an napaso sin 20 pa-30 minutos sa plangana na may malinis na tubig kun diin may tunga san tasa na asin. 2. Bayuhon an lab-as na dahon san sabila (dilang-halo - aloe vera, Aloe barbadensis Mi LL.) agod pugaon, tapos ipaturo sa napaso. 3. Pakatapos san kinse minutos hugasan an duga. Appendix B: Mga Bulong Na Mahimo lOS Ginatubol Dagdag pa sa suhestyon sa pahina 34, amo ini an porbaran mo. 1. Magkaon sin usad na dako na gurot. san hinog na kapayas. Tapos, mag-inom sin usad ka baso na tubig. 2. Magkaon sin usad o duha ka tasa na dahon san kangkong o kamalunggay sa pagkaon. Pasundan sin usad ka baso na tubig. (kangkong - swamp cabbage, Ipomea aquatica Torsk; malunggay - horse radish tree, Moringa oleifera Lan.) Pag-ubo Dagdag pa sa pagbulong na tubig na ginpahayag sa pahina 35, porbaran an masunod. Maghimo sin bulong bali sa sampalok, luy-a kag kalamansi (sampalok- tamarind, Tamarindu.s indica L; luy-a - ginger; kalamansi - citrus fruit). Bulong na SLK an tawag sani. Adi an paagi sa paghimo: 1. Magkuha sin tulo ka kumo na lab-as na dahon san sampalok kag usad na luy-a na tama lang an kadako. 2. Girison sin manipis an luy-a. 3. lbutang an dahon san sampalok sa kaserola kag ibabaw naman an giniris na luy-a. 4. Dagdagan sin duha ka baso na tubig. 5 Pakaladkapon ini basta na maghubas an katunga san tubig (mga 30 minutos). 106 Appendix B: Mga Bulong Na Mahimo 6. Saraon an ginmiskla sa tela kag itago an sabaw. 7. Sa kada usad ka baso na sabaw, ibutang an tunga na baso na asukar kag ukagon basta matunaw. 8. Pakaladkadon an ginmiskla basta na maglapuyot an sabaw. 9. Patugnawon an ginmiskla. Tapos, idugang an duga san tulo o upat ka kalamansi. Sukol San SLK: Madudo % sa kutsara kada 3 o 4 ka oras. Kabataan % sa kutsara kada 3 o 4 ka oras. Daragko 1 kutsara kada 3 o 4 oras. Kun wara kamo san mga gamit para sa "SLK, na bulong, pwede kamo maghimo san masunod na bulong. 1. Hugasan an tulo ka kumo na lab-as na dahon san lagundi (dangla, tugas - chaste tree, Vitex negundo L. ). 2. Tadtadon kag bayuhon an mga dahon na tama lang para sa unom ka kutsara para sa dako na tawo, pero duha lang na kutsara para sa bata. 3. Pakaladkadon an mga dahon sa duha ka tasa na tubig mga kinse minutos o basta na usad na lang ka baso na sabaw an nabilin. 4. Patugnawon kag saraon. Appendix B: Mga Bolong Na Mahimo 107 Sokol: Madudo 1 kutsarita, 3 na bes kada adlaw 2 pa-6 an edad 2 ·kutsara, 3 na bes kada adlaw 7 pa-12 an edad V4 tasa, 3 na bes kada adlaw Daragko tersyo sa tasa, 3 na bes kada adlaw Pag-oduodo Dagdag pa sa pagbulong na ginapainom na ginsabi sa pahina 22, amo ini an porbaran mo san "ABK" na pagmiskla. 1. Hugasan an tulo na dahon san kada usad san mga masunod: abukado (avocado), bayabas (guava), kaymito (star apple, Chrysophyllum cainito L. ). 2. Pakaladkadon an mga dahon sa duha ka tasa na tubig sin mga kinse minutos o hasta na an sabaw mga usad na lang ka tasa. Sokol: Daragko: 1 tasa, 3 na bes kada adlaw Madudo 1 kutsara, 3 na bes kada adlaw. 2 pa-6 an edad V4 tasa, 3 na bes kada adlaw. 7 pa-12 an edad tunga sa tasa, 3 na bes kada adlaw. Sigoradohon na hatagan sin damo na ginapainom na ginmiskla na ginsabi sa pahina 21 pa-23. Ini na ABK na bulong ginahatag dagdag sana na ginmiskla na importante gayod sa nagauduudo. 108 Appendix B: Mga Bulong Na Mahimo Kalin tum Dagdag pa sa pagbulong na tubig kag suhestyon sa pahina 29, amo ini an porbaran mo san pagmiskla bali sa dahon san lagundi (dangla, tugas - chaste tree, Vitex negundo L. ). 1. Hugasan an mga dahon san lagundi kag tadtadon para sa unom ka kutsara. 2. Pakaladkadon an mga dahon sa duha ka tasa na tubig mga kinse minutos o hasta na usad na lang ka baso na sabaw an nabilin. 3. Patugnawon kag saraon. Sukol: Madudo 1 kutsara kada 4 ka oras 2 pa-6 an edad V4 tasa kada 4 ka oras 7 pa-12 an edad V2 tasa kada 4 ka oras Daragko tunga sa tasa kada 4 ka oras Knbag Dagdag pa sa suhestyon sa pahina 16, amo ini an porbaran mo: 1. Tadtadon an usad ka pidaso na luy-a mga 5 sentimetros an kadako kag pakaladkadon sa duha na baso na tubig mga 5 pa-10 minutos. 2. Saraon kag inumon myintras mainit-init pa. Sukol: Madudo I ka kutsara kada 4· ka oras Appendix B: Mga Bulong Na Mahimo 2 pa-6 an edad v. na tasa kada 4 ka oras 7 pa-12 an edad tunga sa tasa kada 4 ka oras Daragko 1 ka tasa kada 4 ka oras 109 Snkit Sa Ulo Tungod Sa Sakit Sa Sinus Dagdag pa sa pagbulong na tubig kag mga suhestyon sa pahina 36, amo ini an porbaran mo. 1. Hugasan kag dunuton an lima na lab-as na dahon san artamesa (mansanilya, indian chrysanthemum, Chrysanthemum indicum L. ). 2. Dagdagan sin 2 ka tagdo san lana san lubi an dinunot na dahon. 3. Initon an dahon paagi sa laubon. Bantayan na dili masunog. 4. Myintras mainit-init pa, ibutang dayon sa agtang kag sa bayhon halapit sa irong. Ibutang ini mga 30 minutos sa gab-i antes ka maturog. Pangatol San Panit Amo ini an porbaran mo: 1. Dunuton kag tadtadon an mga pira na dahon san madre de cacao (kakawate, Gliricidia sepium). 2. lbutang an duga sa panit basta na mawara an pangatol. Tandaan: Sa iba ginagamit ninda an tagok hali sa dahon san kalatsutsi (frangipani, Plumeria) kag panit san kahoy. Maayo man ini. 110 Appendix B: Mga Bulmtg Na Mahimo Isakot an tagok sa lana san lubi kag ihapros an mimiskla sa makatol na panit kada 12 na oras. Kuto Porbaran ini na mga masunod: 1. Basaon an buhok sin mainit na suka. Bayaan lang sin 30 minutos. Antes magkaturog, bayuhon ·an tunga sa tasa na pisog san a tis (sugar apple, Anona squamosa) kag imiskla sa lf4 ka tasa na lana. lbutang an ginmiskla sin maayo sa buhok kag anit san buhok. Putuson an ulo sin malinis na tela o twalya. Pabayaan lang na naputos an ulo rna g-aga. 2. Shampuhan an buhok sin panit san gugo o bisa n nano na shampoo. 3. Sudlayon dayon an buhok sin maayo. 4. Otrohon gihapon ini uruadlaw sin mga 4 ka adlaw o hasta na an kuto kag lusa mawara. Dumdumon, para malikayan an pagbalik san lusa, himuon ini: 1. Dapat pirme malinis an buhok kag maayo an pakasudlay. 2. Dili magamit san sudlay o brush san iba. 3. Dili magdurog sa may lusa. Kurikong Dagdag pa sa mga suhestion sa pahina 39, porharan an nw sun ocl. Appendix B: Mga Bulong Na Mahimo Ill 1. Magkuha sin panit san kahoy na kalatsutsi. 2. Tagud-tagudon ini sin pino na tama lang makapuno sa tunga san baso. 3. lbutang an panit san kalatsutsi sa kaserola kag butangan man sin usad ka baso na lana. 4. Lutuon sin 5 ka minuto. 5 lbu-bo ini hasta an lugdang sa surudlan, tapas patugnawon. 6. Magkarigo sin sabon kag tubig. · 7. Niyan, ilahid ini na lana sa panit sa aga kag gab-i. Dili magbutang sa bayhon. Pagkatapos sin 1 ka semana, otrohon naman ini na pagbulong. Dili malimot na magkarigo gihapon antes maglahid. Hubag na lagos Dagdag pa sa pagbulong sin tubig kag suhestyon sa pahina 45, amo ini an porbaran mo: 1. Masahion an lagos sin malinis na tudlo pakakalimog. 2. Siguruhon na magsipilyo san ngipon sin mayumok na sipilyo pakatapos magkaon. 3. Magpakita sa dentista kun nagahubag pa an lagos. 4. Mag-inom sin 4 ka baso san duga san prutas kada adlaw. (Maayo na klasi an duga na kalimansi kag naranghita.) 112 Appendix B: Mga Bulong Na Mahimo Amo ini an pangkalimog na himuon mo para gamiton pakakaon. Magpakaladkad sin 1 ka tasa na gingiris-giris na lab-as na dahon san bayabas sa 2 ka baso na tubig sin mga 15 minutos o hasta na 1 na lang ka tasa an nabilin na sabaw. Saraon kag patugnawon. Isulod sa malinis na botilya na may taklob para sa pagkalimog uruadlaw. Sakit sa ngipon Sunudon an mga suhestyon sa pagbulong sa pahina 45. Tapas, amo ini an porbaran pa: Isuksok an dinunot na bawang sa luho san ngipon. Halion pakatapos san 15 pa-30 minutos. lmportante: pakatapos kun makabatyag sin kainit sa ngipon dili na pag-otrohon. Pwede man gamiton an usad ka gurot na pisog san abukado imbes na bawang. Otrohon 2 na beses sa usad ka adlaw. Tandaan: ini na pagbulong makahatag lang sin kadali na pag-ayo sa sakit san ngipon. Mas maayo na ipakita dayon sa dentista. Bulati sa tinai Amo ini an porbaran mo: Tipunon lang an hinog na mga itom na bunga san niyug-niyugan (tagaran, pimon, Chinese honeysuckle, Quisqualis indica L. ). Kuhaon an mga pisog san wara pa naaabrihi na prutas. Appendix B: Mga Dulong Na Mahimo 113 Kaunon an mga pisog kun wara pa sin sulod an tiyan, sa 2 oras antes magpanigab-i o aga pa antes mamahaw. Sukol: Daragko Kabataan: 3 pa-5 an edad 6 pa-8 an edad 9 pa-12 an edad Supaon sin maayo kag tulunon an walo na lab-as o uga na pisog kada adlaw mga tulo ka adlaw. Kun wara'n magluwas na bulati, otrohon ini na pagbulong sa pareho na paagi pakalipas sin usad ka semana. 4 lang na pisog an kaunon 5 lang na pisog an kaunon 6 lang na pisog an kaunon Tandaan: An pisog san niyug-niyugan amo an pinakamaayo kuno na bulong na tanom para sa bulate. An iba nagasiklo bali sani na bulong, pero dyutay lang na problema ini. An pisog san niyug-niyugan makikita lang sa bulan san Julyo pa Agosto. Tipunon kag pamarah.on an pisog kun igwa. lbulad an pisog sin maayo kag taguon ini. Isulod an uga na bulong na tanom sa plastik na surudlan sa sulod. san botilya na may taklob sa mamara na Iugar harayo sa mapawa na Iugar. Kun sunudon ini na mga tugon, madudugay an haros tanan na tanom na bulong. Tandaan: siguraduhon na pangaranan an botilya. 114 Appendix C: Mga Dngdag Na Tugon APPENDIX C Mga Dagdag Na Tugon Para Sa Pag-ataman Sa Mga Sakit Sa Balay. A. Pagkarigo San Nakabigda Agod may maayo na kamutangan kag maayo na kalawasan an may sakit, dapat kariguon siya uruadlaw o kada duha ka adlaw. An mga masunod na paagi san pagkarigo dili makapeligro sa pasyente. Bisan an dyutay na bata pwede kariguon sugad sani. Magpreparar sin duha na planggana na may mainit-init na tubig. An usad na planggana para sa tubig na may sabon, an usad naman para pangbanlaw. Magpreparar sin malinis na tela para pagkarigo kag twalya pangpamara. Tapos, kariguon an pasyente, usad-usad anay na parte. Primero, magsabon kag labaran an bayhon kag liog. Pakatapos, banlawan an tela sa malinis na tubig kag punasan an bayhon kag liog. Pamarahon san twalya an bayhon kag liog. Sunod, ipaluwas an usad na butkon kag abaga sa habol. Sumunod san pareho na paagi san sa bayhon. Labaran, punasan an butkon kag abaga kag pamarahon. Niyan, an usad naman na butkon kag abaga an iluwas kag irugon pareho san sa primero. Ini na pagkarigo ginahimo usad-usad lang na parte, bayhon kag abaga, tuo na butkon kag wala, dughan tapos tiyan, tuo na batiis sunod an wala kag sa urhi an likod na. Pakatapos na mahugasan an kada parte sin tawas, habulan gihapon sin malinis na habol. Appendix C: Mga Dagdag Na Tugon 115 (Usad na bes kada semana dapat labahan man an habol kag banig.) B. Pagsara San Samad. Kun dili pwede madara an pasyente sa ospital agod itahi an samad, pwede mo sarahon ini sin plaster. Dili pagsarahan an samad antes na malinisan ini pareho san ginasabi sa pahina 5 kag 33. An pagsara san samad sunudon ini na mga paagi. 1. An pagdugo dapat nag-udong na sin sobra pa sa usad ka oras. Kun nagadugo pa, dugunan sin malinis na tela an samad. 2. Kagison an mga barahibo patalibod san samad. 3. Siguraduhon na mamar.a na an samad kag patalibod sani. Gumamit sin gapas na may alcohol para mahali an balhas sa panit 4. Magpreparar sin pira na mga kapihak san plaster na 1 ka sentimetro an kahalapad kag 10 ka sentimetro an kahalaba. 5. Piluon sin tunga an kada usad ka plaster na nakaluwas an may pilit. -,----~ Guntingan an paluyu-luyo san ginpilo agod manipis an tunga sani. 116 Appendix C: Mga Dagdag Na Tugon An kada plaster dapat sugad sani: ~------------~------------~ 6. Ipilit anay an kapihak san plaster sa luyo san samad myintras kiputon an panit san samad. Tapos ipilit naman an luyo sa luyo san samad. 7. An kapihak san plastar dapat 1 o 2 ka sentimetro an kahalayo. Pakatapos na masarahan an samad, patalibudan an mga kapihak sin otro plastar pareho san nakaretrato. 8. Pabayaan lang an plaster sin 7 ka adlaw, pwera lang kun magkainpeksyon. Kun magkanana an samad, magpula o magbaho, halion an plnstar kag magbulong susog sa mga tugon sa pahina 7. C. An Pagpaluwns San Plcma Hnli Sa Bnga An may pulmonya o bronkitis mabubuligan na mapaluwas an pkma sa iya haga paagi sa paghangos Appendix C: Mga Dagdag Na Tugon 117 sin sungaw sin 10 minutos. Una, ipatuwad siya sugad sani'n ginpakita didi, tapos an pagpalo sa dughan makapalwas san plema san tawo na dili makaubo sin sa iya lang. Primero, patuwadon an pasyente agod an ulo kag abaga ubos ki sa hawak. Kun an may sakit dako na, mag-irog siya sani. Kun an pasyente bata, pahapaon siya sa imo paa. Ipatunga an iya ulo sa imo mga tuhod. Pabikaon an iya mga paa sa imo hawak. Kun nakairog na sani an inda kamutangan, ipakubkob an imo mga kamot. Paluon sin pabalik-balik an likod, tuna sa hawak pa abaga. Primero sa tuo, tapos sa wala naman. 118 Appendix D: Mga Garamiton APPENDIX D Mga Garamiton Na Magagamit Sa Pag-ataman Sa May Sakit Sa Balay Maayo kun igwa kamo sani na mga masunod na mga garamiton sa balay: Kutsarita para sa pagsukol san bulong na likido Inutod na tela, mga 6 ka sentimetro an kahalapad kag 2 metro an kahalaba para sa pagputos san sa mad Plastar Dyutay na botilya na may Gentian Violet para sa inpeksyon sa panit Gapas Aspirin Mga 2 ka pakete na Oresol o asin kag asukar sa pagtago Taguan: Itago ini na mga gamit sa dako na botelya o lata na may maayo na taklob. lbulag ini (separadro) sa iba kag iharayo sa mga bata. Appendix E: Pagtukdo Sa Ibn 119 APPENDIX E Pagtukdo Sa Iba San Pag-ataman San Sakit Sa Sulod San Balay Susog Sani Na Libro An usad na katuyuan sani na libro amo an pagbulig sa mga health worker sa pagtukdo sa iba. Didi ginatukdo sin maayo an pagkaaram kag paghimo san pag-ataman sa balay. Para makatukdo sin maayo, an health worker dapat maghimo sin duha na bagay. Primero, dapat niya kumbinsihon an iya eskwela na ini na mga paagi san pagbulong kag paglikay sa sakit mahihimo gayod. An ikaduha, dapat ipahimo niya ini sa mga eskwela agod maaaraman ninda. A. Kun an tuyo san pagtukdo an paghidara san isip san mga eskwela, amo ini an himuon: Gumamit sin mga istorya na nagasabi kun pan-o an usad na paagi san pagbulong nagabulong gayod. Ada na sa library san SIL, (12 Big Horseshoe Drive, Quezon City,) para kopyahon an mga istorya na nangyari gayod sa mga health worker na nagaistar sa manlainlain na baranggay sa Pilipinas. Maayo kun makaistorya kamo manungod sa nangyari sa iyo mismo agod maaaraman san tanan. Ipahayag sa mga nagaduda na may bag-o na paagi an pagbulong na dili delikado sa pag-ayo san mga problema sa kalawasan. Dili man na an mga karaan na paagi wara'n pulos kundi mas maayo kag mas epektibo na pagbulong an kilala na niyan. 120 Appendix E: Pagtukdo Sa Iba Mag-imbitar sin mga magasurmaton, mga nakatapos sin pagbulong o mga kilala na tawo na makasabat kay makapahimo sa mga ginatukdo. Magamit sin drama. Magbutang sin pwede magin usad na may sakit na nagakinahanglan sin pagbulong, nagaproblema niya na pamilya, usad na baranggay health worker na kinahanglan maghidara san isip sa pamilya na tugutan magpabulong kag usad na tawo na dili nagatuod sa ginasabi na pagbulong. An istorya sugad sani maayo na paagi para makaaram an health worker na magkumbinsir sin nagaduda na pamilya. Magamit sin mga pagpamatuod hali sa mga myimbro san grupo na nagamit na sani na paagi sa pagbulong na ginatukdo. B. Kun an pagtukdo an paagi sa paghimo: Magpakita san paagi. Dapat ipreparar ini sin atab pa. An kada estudyante dapat magkaigwa sin parareho na oportunidad na makamasid sani na pagpakita. lpahimo otro an ginpakita sa mga eskwela. Pakatapos na pagpakita, ipahimo naman sa 1 o 2 ka estudyante an pareho na paagi sa atubangan san grupo. An pag-otro-otro sani mas maayo sa pag-adal. Kun dili pa nakuha an paghimo sani, dagdagan pa an mga tugon. Magporbnr agod ipahimo sa tanan na mga estudyante an paagi myintras ginakita san health worker o maaram na. Png-iristoryahan kag magpahurunga-hunga para maotro an kaaram sa paghimo sa trahaho. Appendix E: Pagtukdo Sa lba 121 Maghatag sin mga pagporbar sa himu-himo o matuod na kamutangan agod maporbaran an naaraman, paghimo kag abilidad san estudyante na paghidara san isip san may sakit. C. Mga hunga sa health worker Nano, nagagamit kamo mismo san Giya Sa Maayo Na Kalawasan Sa Panimalay para maghidara sa iyo pamilya sa pagsunod sani na paagi, paglikay sin sakit kag pagbulong sa inda? Nano, matuod an mga iba na an pagpadudo sa iloy amo an pinakamaayo kun kamo mismo nagapadudo sa bibiron? Nano, mahimo sinda sin kasilyasan kun wara an iyo pamilya o kun maati an iyo kasilyasan? Kun animo anak may kalintura, nano, ginahubaan mo siya kag ginaputos sin matugnaw kag basa na twalya agod mag-ubos an iya kalintura? An maayo na health worker dapat magin halimbawa san ginatukdo niya. Nagalaom kami na an iyo naaraman bali sani na libro nakakumbinsir sa iyo na damo sin mahihimo sa balay para sa maayo na pagkabuhay bisan sadto'n dyutay lang an inda kasadirihan kag kwarta.
