Jerusalem of Lituania: A Reader in yiddish Cultural History

Transcription

Jerusalem of Lituania: A Reader in yiddish Cultural History
Jerusalem of Lithuania ‫ירושלים ד'ליטא‬
‫ירושלים ד'ליטא‬
ִ ‫די‬
‫ײדישע קולטור אין דער ליטע‬
Jerusalem of Lithuania
A Reader in Yiddish Cultural History
Jerold C. Frakes
The Ohio State University Press
Columbus
Frakes, Jerold C.
Jerusalem of Lithuania : a reader in Yiddish cultural history / Yerusholayim d’lite: di yidishe
kultur in der lite / Jerold C. Frakes.
p. cm.
Summary: This is an anthology of Yiddish-language texts about Jewish Lithuania, demonstrating
its cultural importance in Jewish history during the last four centuries. It also functions as a
Yiddish reader for intermediate and advanced readers of Yiddish.
ISBN-13: 978-0-8142-1167-0 (cloth : alk. paper)
ISBN-10: 0-8142-1167-4 (cloth : alk. paper)
1. Yiddish language—Readers. 2. Jews—Lithuania—Vilnius. 3. Vilnius (Lithuania)—In
literature. I. Title.
PJ5120.F73 2011
439'.186421—dc22
2011012769
Cover design by Laurence J. Nozik
Printed by Thomson-Shore, Inc.
The paper used in this publication meets the minimum requirements of the American National
Standard for Information Sciences—Permanence of Paper for Printed Library Materials. ANSI
Z39.48–1992.
9 8 7 6 5 4 3 2 1
‫‪Contents‬‬
‫אינהַאלט‬
‫‪viii‬‬
‫‪xix‬‬
‫‪xx‬‬
‫‪1‬‬
‫‪2‬‬
‫‪3‬‬
‫‪4‬‬
‫‪5‬‬
‫‪6‬‬
‫‪7‬‬
‫‪8‬‬
‫‪9‬‬
‫‪10‬‬
‫‪11‬‬
‫‪12‬‬
‫‪13‬‬
‫‪14‬‬
‫‪Preface‬‬
‫‪Acknowledgments‬‬
‫‪Abbreviations‬‬
‫די געשיכטע ֿפון די ִ‬
‫ײדן אין װילנע און אין דער ליטע‬
‫]‪[1‬‬
‫ביז ‪1800‬‬
‫]‪[1‬‬
‫ביזן חורבן‬
‫]‪[1‬‬
‫בעתן חורבן און דערנָאכדעם‬
‫]‪[1‬‬
‫דָאס ִ‬
‫ײדישע לעבן הַײנט אין ווילנע‬
‫]‪[1‬‬
‫בַאווּוסטע ּפערזענלעכקייטן‬
‫]‪[3‬‬
‫שלמה אטאמוק )‪1918‬־(‪'' ,‬השכלה און מוסר''‬
‫]‪[1‬‬
‫דער ]טרַאדיציָאנעלער[ ִ‬
‫ײדישער חינוך‬
‫]‪[1‬‬
‫די קַארַאִימער )קָרִאים(‬
‫]‪[4‬‬
‫יעקֿב בן ַאֿברהם ֿפון מעזריטש‪ ,‬אײן שױן מעשה בוך )‪(1602‬‬
‫]‪[4‬‬
‫קינה על גזירות הקהילות דק"ק ליטע )נָאך ‪(1656‬‬
‫]‪[1‬‬
‫גר־צדק )? ־ ‪(1749‬‬
‫]‪[1‬‬
‫אליהו בן שלמה זלמן קרעמער‪/‬דער װילנער גָאון )‪1720‬־‪(1797‬‬
‫]‪[1‬‬
‫שלמה מיימון )‪1753‬־‪(1800‬‬
‫]‪[2‬‬
‫ישראל מענדלאוויטש‪ ,‬אליין אין וואלד‬
‫]‪[4‬‬
‫אַײזיק־מאיר דיק )‪1807‬־‪'' ,(1893‬די בהלה''‬
‫]‪[1‬‬
‫מָאטקע חב''ד )‪1820‬־‪(1885‬‬
‫שלום־יעקֿב ַאברַאמָאוויטש ]מענדעלע מוכר־ספרים[ )‪1835‬־‪,(1917‬‬
‫ליטֶ ]‪[4‬‬
‫שלמה ר' חיימס׃ ַא ּבילד פון אידישען לֶעּבען אין דער א‬
‫]‪[1‬‬
‫מרדכי ]מַארק[ ַאנטָאקָאלסקי )‪1843‬־‪(1902‬‬
‫]‪[1‬‬
‫‪1‬‬
‫‪1‬‬
‫‪4‬‬
‫‪7‬‬
‫‪12‬‬
‫‪13‬‬
‫‪16‬‬
‫‪19‬‬
‫‪22‬‬
‫‪25‬‬
‫‪36‬‬
‫‪42‬‬
‫‪44‬‬
‫‪47‬‬
‫‪49‬‬
‫‪53‬‬
‫‪67‬‬
‫‪78‬‬
‫‪87‬‬
‫‪vi‬‬
‫‪15‬‬
‫‪16‬‬
‫‪17‬‬
‫‪18‬‬
‫‪19‬‬
‫‪20‬‬
‫‪21‬‬
‫‪22‬‬
‫‪23‬‬
‫‪24‬‬
‫‪25‬‬
‫‪26‬‬
‫‪27‬‬
‫‪28‬‬
‫‪29‬‬
‫‪30‬‬
‫‪31‬‬
‫‪32‬‬
‫‪33‬‬
‫‪34‬‬
‫‪35‬‬
‫‪36‬‬
‫‪37‬‬
‫‪38‬‬
‫‪39‬‬
‫‪40‬‬
‫‪41‬‬
‫‪42‬‬
‫‪43‬‬
‫‪44‬‬
‫‪45‬‬
‫‪46‬‬
‫‪47‬‬
‫‪48‬‬
‫‪49‬‬
‫]‪[4‬‬
‫הרֿב אהרן בן־ציון שורין‪'' ,‬דער הֿפץ־חיים''‬
‫י‪.‬־ל‪ּ .‬פרץ )‪1852‬־‪'' ,(1915‬צווישן צוויי בערג''‬
‫]‪[1‬‬
‫דער בונד‬
‫]‪3‬־‪[4‬‬
‫ַ‬
‫ּפרץ הירשביין )‪1880‬־‪ ,(1948‬מײנע קינדער־יָארן‬
‫]‪2‬־‪[3‬‬
‫דער טונקעלער ]יוסף טונקל[ )‪1881‬־‪(1949‬‬
‫]‪[4‬‬
‫בער בָארָאכָאװ )‪1881‬־‪'' ,(1917‬העברעיסמוס מיליטַאנס''‬
‫]‪[2‬‬
‫ה‪ .‬לייוויק ]לייוויק הַאלּפערן[ )‪1886‬־‪'' ,(1962‬ערגעץ ווַײט''‬
‫]‪[2‬‬
‫מַארק שַאגַאל ]סעגַאל[ )‪1887‬־‪(1985‬‬
‫]‪[3‬‬
‫בעלַא שַאגַאל )‪1895‬־‪ ,(1944‬די ערשטע בַאגעגעניש‬
‫]‪[1‬‬
‫חײם סוטין )‪1893‬־‪(1943‬‬
‫פרַ ]‪[3‬‬
‫ִ‬
‫ֿ‬
‫מַאקס װַײנרַײך )‪1894‬־‪ ,(1969‬געשיכטע פון דער ײדישער שּ אך‬
‫געטָ ]‪[3‬‬
‫הערמַאן קרוק )‪1896‬־‪ ,(1944‬טָאגבוך ֿפון ווילנער א‬
‫]‪[1‬‬
‫יַאשַא חֿפץ ]הַײֿפעץ[ )‪1901‬־‪(1987‬‬
‫]‪[3‬‬
‫יודל מַארק )‪1897‬־‪'' ,(1975‬מיט װָאס גרַאמַאטיק ֿפַארנעמט זיך''‬
‫]‪[4‬‬
‫משה קולבַאק )‪1896‬־‪'' ,(1937‬װילנע''‬
‫]‪[1‬‬
‫װילנער דרוקערַײען‬
‫]‪[1‬‬
‫די סטרַאשון ביבליָאטעק‬
‫ִ ָ ]‪[1‬‬
‫דער ִ‬
‫ײדישער װיסנשַאֿפטלעכער אינסטיטוט – ײװא‬
‫]‪[2‬‬
‫הירש גליק )‪1922‬־‪ּ'' ,(1944‬פַארטיזַאנער־ליד'' און ''ּפַארטיזַאנער־הימען''‬
‫]‪[2‬‬
‫אֿפרים־לײב ווָאלֿפסָאן‪'' ,‬װילנע'' )‪1867‬־‪(1946‬‬
‫]‪[1‬‬
‫ש‪ַ .‬אנ־סקי ]שלמה זַײנװיל רַאּפָאּפָארט[ )‪1863‬־‪(1920‬‬
‫]‪[3‬‬
‫שמואל ניגער ]שמואל טשַארני[ )‪1883‬־‪'' ,(1955‬וועגן ִ‬
‫ײדישקייט''‬
‫]‪[1‬‬
‫די ליטערַאטור־בַאוועגונג ''יונג װילנע''‬
‫]‪[4‬‬
‫חײם גרַאדע )‪1910‬־‪ ,(1982‬די עגונה‬
‫][‬
‫ירושלים ד'ליטא‬
‫]‪[2‬‬
‫''אברהם סוצקעווערן – ‪ 90‬יָאר''‬
‫ַאֿברהם סוצקעװער )‪1913‬־‪'' ,(2010‬די בלַײענע ּפלַאטן ֿפון רָאמס דרוקערַײ''‪,‬‬
‫]‪[3‬‬
‫''שּפילצַײג''‪ִ '' ,‬‬
‫ײדישע גַאס''‪'' ,‬ווילנע''‬
‫]‪[2‬‬
‫ִ‬
‫שמערקע קַאטשערגינסקי )‪1908‬־‪'' ,(1954‬ײד‪ ,‬דו‪ּ ,‬פַארטיזַאנער''‬
‫]‪[2‬‬
‫ּפרץ מירַאנסקי )‪1908‬־‪'' ,(1993‬מַײן זיידע''‬
‫]‪[2‬‬
‫לײזער װָאלף ]אליעזר מעקלער[ )‪1910‬־‪'' ,(1943‬מָאנטעֿפיָארע אין װילנע''‬
‫]‪[1‬‬
‫ַאבא קָאװנער )‪1918‬־‪(1987‬‬
‫]‪[2‬‬
‫ַ‬
‫ַאֿברהם קַארּפינָאוויטש )‪1918‬־‪'' ,(2004‬צַאלקע דער ֿפרײער''‬
‫]‪[3‬‬
‫איזי כַאריק )‪1898‬־‪'' ,(1937‬לידער וועגן לידער'' און ''ַאווגוסט''‬
‫הירש רעלעס )‪1913‬־‪'' ,(2004‬געביטן די יוצרות''‪'' ,‬אין לַאבירינט''‪'' ,‬איך‬
‫]‪[2‬‬
‫און דו''‬
‫]‪[4‬‬
‫ה‪ .‬בנימין ]בנימין הרשֿב[ )‪1928‬־(‪'' ,‬שּפורן ֿפון גלעטשערס''‬
‫]‪[4‬‬
‫‪88‬‬
‫‪95‬‬
‫‪112‬‬
‫‪115‬‬
‫‪137‬‬
‫‪147‬‬
‫‪153‬‬
‫‪156‬‬
‫‪158‬‬
‫‪167‬‬
‫‪169‬‬
‫‪176‬‬
‫‪183‬‬
‫‪184‬‬
‫‪188‬‬
‫‪195‬‬
‫‪197‬‬
‫‪199‬‬
‫‪202‬‬
‫‪206‬‬
‫‪209‬‬
‫‪211‬‬
‫‪214‬‬
‫‪215‬‬
‫‪230‬‬
‫‪231‬‬
‫‪234‬‬
‫‪240‬‬
‫‪242‬‬
‫‪245‬‬
‫‪249‬‬
‫‪250‬‬
‫‪256‬‬
‫‪260‬‬
‫‪265‬‬
‫‪vii‬‬
‫‪50‬‬
‫‪51‬‬
‫דוד־אליהו ֿפישמַאן )‪1957‬־(‪'' ,‬נָאך דער מלחמה – דער ִ‬
‫ײדישער מוזיי''‬
‫]‪[4‬‬
‫הירשע־דוד מעינקעס ]הירשע־דוד קַאץ[ )‪1956‬־(‪'' ,‬די לבנהדיקע שטָאט''‬
‫]‪[3‬‬
‫‪268‬‬
‫‪275‬‬
Preface
This volume comprises an anthology of texts by and about representative
individuals and cultural groups in Jewish Lithuania – particularly Vilnius
and its environs – over the course of the last four centuries. In the early
twenty-first century such a topic might at first glance seem insignificant,
but, from the necessarily historical perspective of cultural studies, it is
anything but obscure or trivial. The broad and deep cultural significance of
a city that some might deem culturally unimportant in the twenty-first
century needs some further elaboration in order to reveal its ongoing
relevance in Jewish culture and Jewish studies. Jewish Lithuania –
‫ליטע‬/‫ ליטא‬Lite in Hebrew and Yiddish – was not nationally but culturally
conceived and included not only present-day Lithuania, but also Latvia,
northeastern Poland, and most of Belarus. Lithuanian Jews and their
culture are termed Litvak(s) in Yiddish (and in Jewish English). Litvak
culture was marked by a distinct dialect of Yiddish, a distinct religious
practice (in general a traditional but anti-Hasidic Judaism, termed ‫מתנגדות‬
misnagdes in Yiddish), a kind of intellectualism that permeated society,
and often even a slight cultural snobbery vis-à-vis the rest of European
Jewry. Until the arrival in Lithuania of the German army in 1942, which of
course irrevocably changed everything forever, Vilnius (Vilne in Yiddish)
was known as ‫ ירושלים ד'ליטא‬Yerusholayim d’Lita ‘Jerusalem of Lithuania,’
the veritable center of Jewish intellectual culture on the planet: rabbis’ sons
from Berlin and London and Warsaw and even New York and Jerusalem
were sent to yeshivahs in and around Vilne for advanced Talmudic study.
But the bustling city was also the hub of a broad range of secular culture.
Whatever was going on in Jewish literature, journalism, politics, theater,
labor organizing, etc., was going on in Vilne.
ix
The most famous collection of tales ever published in Yiddish, the
Mayse-bukh (1602) was compiled by a Litvak, Jacob b. Abraham of
Mezhirech, while one of the earliest historical poems in Yiddish was
written and published (ca. 1656) about the infamous Chmelnitski
massacres throughout the Ukraine, Poland, and reaching all the way north
to Vilne. Shneur Zalman of Liadi, the founder of Chabad Hasidism (the
origin, for instance, of all Chabad Houses on U.S. university campuses)
came from northeastern Belarus – a Litvak. His anti-Hasidic arch-enemy,
the Vilne Gaon, the most important and most famous modern commentator
on the Bible and the Talmud anywhere in the world – lived his entire life
in Vilne. Solomon Maimon, the Kantian philosopher (who – Kant himself
claimed – was the only one of his contemporaries who truly understood his
work), was born and educated near Mir in Litvak Belarus. While passing
through Vilne toward his date with history in Moscow, Napoleon took a
tour of Vilne’s grand synagogue, the ‫ שט ָאט־שול‬shtot-shul, and
characterized it as one of the great triumphs of European architecture. The
three founders of modern Hebrew and Yiddish literature, S.A.
Abramovitsh (Mendele Moykher Sforim), Sholem Aleykhem, and Y.L.
Peretz are generally associated with Polish or Ukrainian Yiddish culture,
but Abramovitsh was born and spent his formative years in Litvak
territory, which supplied him with literary themes for his entire life.
Sholem Alekhkem and Peretz, on the other hand, were not Litvaks, but
they wrote extensively and significantly about Litvak themes and culture.
The inventor of Esperanto, Dr. L.L. Zamenhof lived for many years in
Kovne (Lithuanian: Kaunus), the sister city down-river from Vilne. One of
the most prolific exponents of journalistico-literary didacticism, Isaac
Meier Dik, lived and worked in Vilne, where he published some 300
individually issued novelettes over the course of his career. Among the
most important exponents of Yiddish literary modernism were the Litvaks
Chaim Grade, H. Leivik, and Peretz Hirshbeyn. The legendary jokester of
Yiddish folklore, Motke Chabad, was an actual historical Vilne-ite, about
whom there are scores of anecdotes still in circulation, some probably of
his own composition, written for his local patrons. The Jewish Bund labor
movement was founded in Vilne, and the first and most important home of
YIVO (the Yiddish Scientific Institute, now in New York and Buenos
Aires) was there, where its early star scholars, Max Weinreich, Yudl Mark,
and Ber Borochov also lived and worked. For a time Vilne was the ‘big
x
city’ for Marc Chagall, who was born and grew up in nearby Vitebsk, as
did his wife, author and memoirist, Bela Rosenfeld-Chagall. The painter
Chaim Soutine was born near Minsk in Belarus – a Litvak – and studied in
the academy in Vilne. Jascha Heifetz was born in Vilne and spent the
formative years of his life there. The most detailed and harrowing diary of
the Holocaust was written by Hermann Kruk, not himself a Litvak but an
inmate of the Vilne Ghetto, where he wrote his diary, and the most famous
of all Holocaust songs, the “Partisan’s Hymn” was written by another
inmate of the Vilne Ghetto, Hirsh Glik. The longtime doyen of post-war
Israeli poets, Abraham Sutzkever, grew up in Vilne and survived the war
as a partisan there, as did Aba Kovner, one of the heroes of the 1948
Jewish-Palestinian war, and they both retained the city as one of the focal
topics of their life’s work in poetry. The ‘French’ philosopher Emmanuel
Levinas was actually born and attended yeshivah in Kovne, which
experience had a more profound influence on his thought and work than
any other.
Vilne (Yiddish)/Vilnius (Lithuanian)/Wilno (Polish) was, however,
not simply a center of Jewish intellectual and cultural life. It was and
remains a multi-lingual and multicultural city where one could before
WWII easily get by in Yiddish, Lithuanian, Polish, and Russian, all of
which are even now relevant and functional, although Yiddish is waning,
as the last remaining Jews born before World War II pass away. Beyond
the boundaries of specifically Jewish culture, Vilne has also long been a
center of intellectual life for the other component local cultures. Poland’s
national poet, the great Romantic, Adam Mickiewicz, was born in Belarus
and attended the university and lived and worked in Vilne, while the
Polish Nobel Prize winner, Czesław Miłosz, was born near Kovne and
attended secondary school and university in Vilne. Lithuanian poet and
scholar, Tomas Venzlova, was born and educated in Vilne, as was the
semiotician and linguist Algirdas Greimas. The exiled Russian poet and
Nobel Prize winner, Joseph Brodsky, spent many productive years in Vilne.
For multiple reasons, this volume has at least two distinct identities or
functions: it is, on the one hand, an anthology of the cultural history of
Jewish intellectual life in Litvak Eastern Europe over the course of the last
four centuries (1602-2010), while on the other hand, it is an intermediate/
advanced-level Yiddish language textbook. The range of Jewish
individuals and groups noted above provides a general outline of the topics,
xi
figures, and kinds of texts included in the volume, which comprises a
cultural history of one of the most important cities in Jewish history. The
format of the volume is as follows: the Yiddish texts by and/or about
Lithuanian Jews and Litvak culture – i.e. examples of Yiddish literature,
sociology, historiography, and linguistics from the pens of Yiddish poets,
novelists, raconteurs, journalists, and scholars – are the volume’s primary
focus, each of which is introduced by a newly composed biographical or
contextualizing note by the editor; additionally the editor has provided
contextualizing ‘mini-essays’ on other Yiddish cultural figures and
movements or historical events (e.g. a survey of the history of Jews in
Lithuania, an introduction to the local hybrid Turkic-Jewish Karaite
culture, a condensation of several Motke Chabad anecdotes, etc.).
As the reader will immediately notice, there are multipl e
orthographical traditions represented in the texts edited here: the glosses
and the newly composed texts, as well as a number of the edited texts,
conform to the YIVO system, while the early seventeenth-century Maysebukh has its own, rather different, system, as does the 1928 reprint of
Abramovitsh’s mid-nineteenth-century novel, and the contemporary
Hasidic novel by Yisroel Mendelovitsh. Those individual orthographic
manifestations of the long history of Yiddish printing have been preserved,
not because – as partisans of one or another orthographic camp might
contend – there is anything sacred in any one of those orthographical
systems, but rather for the very pragmatic reason that, just as advanced
readers of ancient Greek literature cannot avoid a constant confrontation
with the intricacies of Greek dialects, advanced readers of Yiddish cannot
but contend with the intricacies of the multiple systems of orthography that
have arisen in the course of the nine-hundred year history of Yiddish texts,
beginning with the three dozen Yiddish glosses in the biblical and
Talmudic commentaries of Rashi (d. 1105). Eventually the omnivorous
reader of Yiddish literature will need to come to grips at the very least with
seventeenth-century orthography, various nineteenth-century systems,
contemporary Hasidic orthography, the YIVO standard, and the Soviet
standard. The sooner the reader is weaned from the artificially imposed
textbook standard and immersed in the sea of competing orthographies, the
better.
There are several levels of linguistic difficulty in the texts included,
and each text is identified in the table of contents and in the body of the
xii
book itself by a numerical indicator of its difficulty: 1-4 (four being the
most difficult). Those texts graded 1 are written at an intermediate level
and can be read by students who have completed the equivalent of Uriel
Weinreich’s first-year language textbook.1 The easiest texts are the Motke
Chabad anecdotes, followed by the introductory biographical notes, then
the contextual mini-essays (all at level 1), followed by the edited texts,
which range from level 2 to level 4, the most difficult being the oldest and
the newest: the Mayse-bukh and the lament on the Chmelnitski massacre at
the earlier extreme, and the poems by H. Binyomin (Benjamin Harshav)
and the short story by Hirshe-Dovid Meynkes (Dovid Katz) among our
contemporaries. Readers may take note of these levels in plotting their own
course through the book.
With the exception of the texts classified here as level four in
difficulty, each text is individually glossed for low-intermediate-level
readers, i.e. at the level appropriate for a second-year student of Yiddish,
with the glosses arranged in the order in which the words occur in the
texts, providing an English definition, in addition to essential grammatical
information. This mode of glossing radically alters the ‘functional literacy’
of readers: while all texts included in the volume are at the intermediate
level of difficulty or higher, most readers with the competence of a secondyear student will be able to work through texts at levels one through three
in the volume, since the vocabulary that they still lack is conveniently
glossed for them adjacent to the text, so that they need not take time to look
up words in a dictionary or an alphabetized back-of-the-book glossary. In
other words, low intermediate readers will be able to read ‘functionally’ as
high intermediate readers, while high intermediate readers will read at the
advanced level. Unless practically every word were glossed, the level-four
texts would generally be beyond the grasp of intermediate readers of
Yiddish. Such glossing is both impractical and ultimately unnecessary,
since the diligent intermediate student who works patiently and
systematically through the texts at levels one through three will thereby
develop the language competence to begin working through the advanced
texts, which are here glossed for advanced readers only.
The glosses provided for each text are designed as practical guides to
understanding that particular text. Sometimes a broader range of
1 Uriel Weinreich, College Yiddish: An Introduction to the Yiddish Language and to
Jewish Life and Culture, 6th ed. (New York: YIVO, 1999).
xiii
significations is supplied, but only to provide context for the readers’
understanding of the specific usage here. These glosses are by no means to
be imagined as full dictionary entries: they are strictly pragmatic and keyed
to the text at hand. Thus readers may find that the same word is glossed
differently according to its specific usage and context in various parts of
the book. In general there is no attempt in the glosses to be anything other
than descriptive and certainly none to account for registers of usage or
dialectal usage; words are glossed as they occur without prescription for
their broader usage. In the case of some of the older texts, archaic
vocabulary is glossed with the modern standard Yiddish word; to a lesser
extent this practice is also found with the use of Russian and German or
dialectal vocabulary that occurs in others of the texts. In general, each text
is glossed as if in isolation; that is: words reckoned as belonging to a
vocabulary level beyond that expected of a second-year university-level
student of Yiddish language are glossed in each text in which they occur.
This practice, which may at first seem repetitive and unnecessary, frees the
reader from a strict linear progression through the book, so that the
interested reader may choose and read texts in any order, and it frees the
reader from the use of a dictionary or a single, end-of-the-book glossary.
While intermediate- and advanced-level students of Yiddish must
obviously accustom themselves to looking up words efficiently and quickly
in an alphabetical glossary and a dictionary, it is also clear that in practical
terms of reading, ease of progress through the text is of paramount
importance: as soon as ‘reading’ devolves into an exercise in dictionary
usage, it becomes drudgery, from which, obviously, both enjoyment and
learning suffer. With each text individually glossed and the glosses
arranged in the order in which the words occur in the text, the reader may
keep one finger on her place in the text and the other on her place in the
glossary, looking back and forth as needed. One word of caution: while one
purpose of the book is to wean intermediate-level students of Yiddish from
‘textbook Yiddish’ and ease them into reading authentic Yiddish literary
prose, poetry, and scholarly texts by means of copious and judicious
glossing, a word is glossed only at its first occurence in any given text.
Thus there is pedagogical encouragement for the student to learn a word
when first encountered.
The YIVO system of orthography is used in all glosses. Thus the
reader may see ‫ אױפכאפן‬in the text, but will find ‫ אױֿפכַאּפן‬in the gloss. If
xiv
there is more than an orthographical difference, i.e. if an archaic word has
been replaced in the standard language, or if the standard gender or plural
form varies, then there may be additional guiding information for the
reader. In general, however, students should be wary of assuming that a
word or phrase idiomatically used in a literary text from a hundred (or four
hundred!) years ago may still be so used in twenty-first century Yiddish
speech or writing. Not only do connotations change over time, but words
and idioms disappear and are replaced. Some brief indicators of archaisms
are included in the glosses here, but there is no attempt to provide the
reader with a full guide to proper contemporary stylistic usage: this book is
a text anthology/cultural history, not a prescriptive guide to contemporary
stylistics.
One should keep in mind that the glosses are themselves part of the
overall pragmatic program of this volume and are thus designed to enable
access to the particular text at hand in each case. Basic grammatical
information is additionally provided for nouns (gender [indicated by the
nominative singular form of the definite article] and plural form):
market
‫ דער מערק‬,‫מַארק‬
and verbs (past participle; the symbol * indicates that the past auxiliary is
‫)זַײן‬:
indicate
come
‫ָאנווַײזן ָאנגעוויזן‬
‫קומען * געקומען‬
Phonetic pronunciation is provided for Semitic-component words [in
square brackets], according to standard Yiddish pronunciation; phonetic
pronunciation is provided for non-Yiddish, Semitic words according to
traditional Ashkenazic (i.e. not Sephardic/Israeli) pronunciation:
merchant
[‫ דער ־ים ]סָאכרים‬,[‫סוחר ]סויכער‬
While the rules of word stress in modern Yiddish are complex, there are
clear patterns that account for most words. The word accent of glossed
words that deviate from those patterns is here generally indicated by a
superimposed diacritic; otherwise the reader should assume that the
standard patterns apply:
xv
yawn
‫ענעצן געגענעצט‬° ‫ג‬
In the case of the regular pluralization of a Semitic-component noun
ending in ‫ ־ה‬via its replacement by the inflection ‫־ות‬, it is to be assumed,
unless otherwise indicated, that the pronunciation of the plural inflection is
[-es].2
craftsman
‫ דער ־ות‬,[‫בעל־מלָאכה ]בַאלמעלָאכע‬
Idioms that might otherwise be unclear from glosses of individual words
are presented as phrases {with the expected grammatical information in
pointed brackets}:
make a dash for
‫געבן }געגעבן{ זיך ַא לָאז אױף‬
If there are multiple possibilities for gender, plural, or participial forms,
they are provided, as well:
seethe, boil
cemetery
bank, shore
‫געזָאטן‬/‫זידן געזָאדן‬
‫דָאס ־ס‬/‫ דער‬,[‫בית־עלמין ]בעסַאלמען‬
‫־עס‬/‫ דער ־ן‬,‫ברעג‬
Another aspect of the strictly pragmatic aspect of the glosses is illustrated
by glosses such as:
Orthodox law code
‫ דער‬,[‫שולחן ערוך ]שולכנָארעך‬
The Shulkhan orekh/Shulchan Aruch is obviously both much more and
much less than the ‘Orthodox law code.’ Moreover, the gloss does not
identify the text’s author or the time period of its composition or the scope
2 A reasonable decision can generally be reached about whether a given Semitic word
or phrase is to be identified as ‘merged Hebrew’ (i.e. an originally Hebrew word or phrase
that has been incorporated into Yiddish as a [now] native element) or ‘whole Hebrew’ (i.e.
Hebrew that has not [yet] been so incorporated into Yiddish language usage and thus still
functions as a quasi-foreign quotation). Merged Hebrew is here treated as any other Yiddish vocabulary, while whole Hebrew is generally simply glossed in English without
providing any further grammatical information. In ambiguous cases, I have tried to err on
the side of pragmatic usage.
xvi
of its historical or contemporary acceptance and application, among many
other issues. A dictionary might not even include such an item, since it
does not really require a lexical definition but rather a cultural definition,
an encyclopedia entry. This brief gloss is, however, a compromise, i.e. a
pragmatic gloss.
In choosing words to gloss, the expectation has been that the reader
has a strong command of English and reasonably well developed strategies
for recognizing and decoding both inter-language cognates and intralanguage related words. Thus, for instance, ‫ ליקווידירן‬in the context of an
institution such as a museum or a ghetto remains unglossed, as does
‫ דיסערטַאציע‬in a description of a scholar’s writings.
Since the book may be of value and use to a broad range of readers –
including university students of Jewish culture, the statistically significant
non-student aficionados of Yiddish worldwide, including the multiple
networks of Yiddish reading groups and clubs, as well as general readers
with a competence in Yiddish and an interest in Yiddish-language culture
– it is impossible to cater to all needs and expectations, especially with
respect to glosses, for which there will most likely be readers who have
little need for the glosses and would prefer to have that space devoted to
more texts, while others who do use the glosses will find it borderline
insulting that, for instance, the (to them) familiar word ‫ ּפרנסה‬is repeatedly
glossed, while others will be aggravated that ‫ דיסערטַאציע‬is not. I have
attempted to strike a useful compromise.
The initial impetus for this volume arose from the need for practical
reading materials for first- and second-level students in the Summer
Program in Yiddish Language and Literature at the Vilnius Yiddish
Institute at the Universitetas Vilniaus, where I taught for some years in the
intensive four-week program. As the texts and the Yiddish-Russian and
Yiddish-English glosses accumulated over the course of time, many were
tested in the classroom in Vilnius. Eventually the folder of materials took
on a life of its own beyond the classroom, and texts were added that far
exceeded the complexity appropriate for students at those levels. At some
point it began to take on the dimensions of a book, at which time the entire
project had to be reconceived and the piece-meal accumulation of materials
had to be systematized by means of selection, editing, glossing (and the
elimination of the Russian glosses that were used specifically for the
Vilnius program), etc. Thanks are due to many colleagues who have
xvii
encouraged the project at various stages over the years. First and foremost
are Dovid Katz (Universitetas Vilniaus) and Dov-Ber Kerler (Indiana
University), my first teachers of Yiddish, both erudite scholars and men of
letters, and both inspiring in their own very distinct ways. As founder of
the Summer Yiddish Program in Vilnius, Professor Katz first invited me to
teach the elementary and intermediate levels there. As director of the
program for several of the summers during which I worked there, Mendy
Cahan (Yung Yidish, Jerusalem) was ever supportive even under often
harried conditions. Anna Verschik (Tallinn University), with whom I
shared beginning/intermediate-level teaching duties in Vilnius, was on the
teaching staff in Vilnius from the beginning. Šarunas Liekis (Universitetas
Vilniaus), scholar and unflappable practical administrator of the summer
program for several years, provided a rock-steady center around which the
intensity of the intensive summer program swirled. For several summers in
Vilnius, Sidney Rosenfeld (Oberlin College) was a force of calm
intelligence who helped to provide direction for many staff and students.
Since the end of my association with the Vilnius Institute, I have enjoyed
the support of many other colleagues. Alan Astro (Trinity College)
provided both encouragement and a very useful professional critique of the
project at a critical juncture. In the concluding stages of the work, Shane
Baker (Congress for Jewish Culture) trained his consummate proofreading
and editorial skills on the manuscript. Amidst his own myriad editorial
tasks, Dov-Ber Kerler graciously made time to pass some of these pages
under his own ever vigilant editorial gaze. Finally and most systematically,
Gennady Estraikh (New York University) and Paul Glasser (YIVO) have
generously and meticulously edited the texts that I composed for the
volume. I herewith express my profound thanks to them all. All remaining
errors are of course my own.
As indicated, this project grew out of my participation in the Vilnius
Institute’s summer program, and it is to the Jewish community of Vilne
that my thoughts return as the project draws to a close. Many members of
the community have participated in a variety of important ways in the
Institute’s summer program over the years: among those whom I met there
were Shimen Alperovitsh (President of the Jewish Community of
Lithuania), Emanuelis Zingeris (Director, Vilna Gaon Jewish State
Museum), Rokhl Kastanian-Danzig (Assistant Director, Vilna Gaon
Jewish State Museum), and Fania Brantsovsky (Librarian, Vilnius Yiddish
xviii
Institute). Beyond these public faces of the community are many others,
however, whose enthusiastic participation has enabled the program to be
much more than a classroom and tour-group experience for students and
staff alike. In its investigation into and celebration of Jewish culture in
Lite, may this book be a small sign not just of my abiding interest in and
deep appreciation of historical Litvak culture but also and especially of my
gratitude to and respect for the members of the contemporary Jewish
community of Vilnius.
Acknowledgements
Baltijos fotografijos linija (cover photograph); YIVO Institute for Jewish
Research (all other photographs; texts by Max Weinreich, Dovid Fishman,
and Herman Kruk); Dr. Faye Ran (Vilne map by Leyzer Ran); Benjamin
Harshav (text by H. Benyomin); Anna Miransky (text by Peretz Miransky);
Yerusholayim d’Lite (article: “Avrom Sutskever — 90 yor”); Congress for
Jewish Culture (text by Yudl Mark); Dovid Katz (text by Hirshe-Dovid
Meynkes); Masha Grodnikiene (text by Solomon Atamukas); Liliane
Cordova Kaczerginski (text by Shmerke Katscherginsky); Artists Rights
Society [C2010 Artists Rights Society ARS, New York / ADAGP, Paris]
(text by Marc Chagall, text by Bella Chagall); Rina Sutzkever (texts by
Avrom Sutskever); Samuel Leivick (text by H. Leyvik); Forward
Association (texts by Rabbi Aaron Ben-Tsien Shurin, Der Tunkler, Shmuel
Niger, Avrom Karpinovitsh). A good faith effort was made to contact all
possible copyright holders; if any have been overlooked, please contact the
editor for acknowledgement in any further editions.
Abbreviations
adj.
c.
cont.
dim.
Eng
fem.
Ger.
Hebr.
imp.
iron.
pl.
Pol.
Rus.
skept.
*
adjective
century
contemptuous
diminutive
English
feminine/female
German
Hebrew
imperative
ironic
plural
Polish
Russian
skeptically
past tense formed with the auxiliary verb ‫זַײן‬
'‫דימ‬
‫ל''ר‬
diminutive
plural
[1]
low intermediate level of difficulty
high intermediate level of difficulty
low advanced level of difficulty
high advanced level of difficulty
[2]
[3]
[4]
xxii
insertVilnius map
full page; rotate 1/4 turn clockwise
filename: frakesvilna.tif
image caption:
‫װילנע‬
[‫ ירושלים ד'ליטא‬,‫]לײזער רַאן‬
xxiii
insert Vilna map detail
half page
filename: frakesvilnadetail.tif
image caption:
‫ די געטָאס‬:‫װילנע‬
[‫ ירושלים ד'ליטא‬,‫]לײזער רַאן‬
‫‪1‬‬
‫_____________________________________‬
‫די געשיכטע ֿפון די ִ‬
‫]‪[1‬‬
‫ײדן אין װילנע און אין דער ליטע‬
‫ביז‬
‫‪1800‬‬
‫דער ליטװישער גרױסֿפירשט װיטָאװט )װיטַאוטַאס( הָאט אין ‪1388‬־‪ 1389‬געגעבן די‬
‫ִ‬
‫ײדן ֿפון טרָאק‪ ,‬בריסק‪ ,‬גרָאדנע‪ ,‬לױצק‪ ,‬און לודמיר )װָאלין( ַא ּפריװילעגיע‪ ,‬װָאס הָאט‬
‫ִ‬
‫רעגולירט די עקָאנָאמישע און סָאציַאלע בַאצִיונגען צװישן ײדן און דער מדינה‪ ,‬װי אויך‬
‫ײדן און קריסטן‪ .‬דורך דעם װײסט מען‪ַ ,‬אז דעמָאלט זַײנען שױן געווען ִ‬
‫צווישן ִ‬
‫ײדן אינעם‬
‫ַ‬
‫ִ‬
‫גרױסֿפירשטנטום ליטע‪ָ .‬אט די ּפריװילעגיע הָאט ּפרָאקלַאמירט‪ַ ,‬אז ײדן אין ליטע זײנען‬
‫ֿפרַײע מענטשן‪ ,‬װָאס זַײנען אונטערטעניק נָאר דעם גרױסֿפירשט ַאלײן‪ .‬טײל ֿפָארשערס‬
‫הַאלטן‪ַ ,‬אז ִ‬
‫ײדישע סוחרים הָאבן שױן אין ‪ 1326‬געהַאנדלט אױֿפן װילנער מַארק; ַאנדערע‬
‫ִ‬
‫טענהן‪ַ ,‬אז ערשט אין מיטן ‪14‬טן י''ה הָאבן ײדן זיך בַאװיזן אין װילנע; אײניקע‬
‫היסטָאריקער מײנען‪ַ ,‬אז ִ‬
‫ײדן הָאבן נָאך לַאנג ניט געטָארט װױנען און ַארבעטן אין װילנע‪.‬‬
‫ַ‬
‫ִ‬
‫ֿפונעם יָאר ‪ 1487‬הָאבן מיר ַא דָאקומענט‪ ,‬װָאס זָאגט עדות‪ַ ,‬אז ײדן װױנען אין װילנע‪ ,‬װײל‬
‫דָארטן װערט דערמָאנט‪ַ ,‬אז אין װילנע איז שױן דָא ַא ִ‬
‫ײדישער בית־עולם‪ .‬אינעם ‪15‬טן י''ה‬
‫ִ‬
‫איז ֿפָארגעקומען זײער ַא גרױסער איבערבַײט אינעם לעבן ֿפון די ַאשּכנזישע ײדן׃ דער‬
‫צענטער ֿפון דער ִ‬
‫ײדישער קולטור אין איירָאּפע‪ ,‬װָאס איז אין משך ֿפון יָארהונדערטער‬
‫ַ‬
‫ַ‬
‫ַ‬
‫געװען בַײם טַײך רײן צווישן דײטשלַאנד און ֿפרַאנקרײך‪ ,‬הָאט זיך איבערגערוקט אױף‬
‫מיזרח׃ קײן ּפױלן און ליטע‪ .‬אין ‪ 1569‬הָאט מען אונטערגעשריבן די לובלינער אוניע‪ ,‬װָאס‬
‫הָאט ֿפַאראײניקט ּפױלן און ליטע )זשעטש ּפָאסּפָאליטע(‪ .‬אין ‪ 1551‬איז געגעבן געװָארן ַא‬
‫קעניגלעכע דערלױבעניש צװײ ִ‬
‫ײדן און זײערע דינער צו ֿפירן הַאנדל אין װילנע )כָאטש‬
‫דָארטן הָאבן זיי ַאלײן ניט געטָארט װױנען(‪ .‬זײער געשעֿפט הָאט מיט זיך ֿפָארגעשטעלט ַא‬
‫לָאמבַארד‪ֿ .‬פון ‪ 1568‬איז ֿפַארַאן די ערשטע אינֿפָארמַאציע װעגן ַא ִ‬
‫ײדישער קהילה אין‬
‫װילנע‪ .‬אין ‪ 1590‬הָאט סיגיזמונד װַאזַא געגעבן ַא דערלױבעניש‪ַ ,‬אז ִ‬
‫ײדן מעגן װױנען אין‬
‫װילנע‪ֿ ,‬פַארנעמען זיך מיט הַאנדל און מלָאכות און ֿפַארמָאגן הַײזער‪ .‬שױן אין ‪ 1573‬הָאט‬
‫מען אױך געקרָאגן דָאס דערלױבעניש צו בױען די גרױסע שול‪ .‬ביז ‪ 1592‬הָאט די גַאס לעבן‬
‫דער שול געהײסן '' ִ‬
‫ײדן־גַאס'' )אינעם זעלביקן יָאר איז אין װילנע געװען ַא ּפָאגרָאם(‪ .‬אין‬
‫ִ‬
‫‪ 1566‬זַײנען געװען בערך ‪8,000‬־‪ 10,000‬ײדן אינעם גרױסֿפירשטנטום ליטע‪ ,‬װָאס הָאבן‬
‫געלעבט אין ‪ 15‬קהילות מיטן צענטער אין בריסק‪ .‬אין ‪ 1633‬הָאט מען דערלױבט ּכל־מיני‬
‫הַאנדל ֿפון ִ‬
‫ײדן‪ ,‬װי אױך דיסטילעריעס און מלָאכות װָאס זַײנען ניט געװען אונטערן‬
‫‪2‬‬
‫קָאנטרָאל ֿפון קײן צעך; זײ הָאבן געקענט װױנען נָאר אין בַאשטימטע און בַאגרענעצטע‬
‫געגנטן‪ .‬אין דעם זעלביקן יָאר הָאט מען אױך געקרָאגן די דערלױבעניש צו בױען ַא‬
‫שטײנערנע שול‪.‬‬
‫אין די יָארן ‪1634‬־‪ 1635‬זַײנען געווען אין ווילנע נַײע ּפָאגרָאמען‪ ,‬און בעת די יָארן‬
‫‪1639‬־‪ 1641‬הָאבן די יעזוִיטישע סטודענטן ֿפון דעם װילנער אוניװערסיטעט אויסגעֿפירט‬
‫ײדן‪ .‬אינעם שּפעטן ‪17‬טן י''ה זַײנען ָאנגעקומען ִ‬
‫גװַאלד־מעׂשים אױף ִ‬
‫ײדישע אימיגרַאנטן‬
‫ַ‬
‫ַ‬
‫קײן ליטע ֿפון ּפרָאג און ֿפון דײטשלַאנד; צװישן זײ זײנען געװען אױך למדנים און נגידים‪.‬‬
‫ֿפון די ‪ 15,000‬װילנער ּתושֿבים זַײנען דעמָאלט געווען ‪ִ 3,000‬‬
‫ײדן‪ .‬אין ‪1648‬־‪ 1649‬הָאט‬
‫זײ געטרָאֿפן דָאס גרעסטע אומגליק‪ .‬די אוקרַאִינישע בַאֿפעלקערונג הָאט אױֿפגעהױבן ַאן‬
‫אױֿפשטַאנד קעגן דער ּפױלישער אײבערהערשַאֿפט‪ .‬דער קָאזַאקישער ַאטַאמַאן בָאגדַאן‬
‫כמעלניצקי הָאט געֿפירט די אוקרַאִינער קעגן די ּפָאליַאקן און אונטער זַײן ָאנֿפירונג הָאט זיך‬
‫אױך ָאנגעהױבן ַא כװַאליע שחיטות אױף ִ‬
‫ײדן‪ ,‬װעלכע איז דערגַאנגען ביז װילנע‪ .‬אין ‪1655‬‬
‫ַ‬
‫הָאבן כמעלניצקיס קָאזַאקן און די רוסישע ַארמײ אײנגענומען װילנע‪ ,‬און בעת דער‬
‫ָאקוּפַאציע הָאט מען אונטערגעצונדן די שטָאט‪ .‬ס'רוֿב ִ‬
‫ײדן זַײנען צו יענער צַײט שױן‬
‫ִ‬
‫ַאנטלָאֿפן; טײל ֿפון זײ זַײנען ַאװעק קײן עסטרַײך‪ ,‬דַײטשלַאנד און הָאלַאנד‪ .‬ײדן װָאס הָאבן‬
‫ניט בַאװיזן צו מַאכן ּפליטה הָאט מען דערהרגעט‪ .‬די ִ‬
‫ײדישע געגנטן ֿפון דער שטָאט הָאט‬
‫ִ‬
‫מען סיסטעמַאטיש צעּפָאגרָאמירט‪ .‬קײן װילנע הָאבן זיך די ײדן אומקגעקערט ערשט אין‬
‫‪ .1661‬בכלל הָאט מען בעת כמעלניצקיס שחיטות אױסגעהרגעט עטלעכע צענדליק טױזנט‬
‫ִ‬
‫ײדן און ֿפַארטריבן ֿפון ּפױלן־ליטע אױף אײביק ֿפיל ַאנדערע‪ ,‬אֿפשר ‪ 50,000‬נֿפשות‪.‬‬
‫ִ‬
‫אין ‪ 1676‬הָאבן געלעבט אינעם ליטװישן גרױסֿפירשטנטום בערך ‪ 32,000‬ײדן‪ .‬צום‬
‫ײדישער ִ‬
‫סוף ֿפונעם ‪17‬טן י''ה איז דער ִ‬
‫ײשוֿב אינעם גרױסֿפירשטנטום געװָארן דער‬
‫גרעסטער אין אײרָאּפע; אין מיטן ‪18‬טן י''ה איז ער געװָארן דער גרעסטער אױף דער‬
‫ג ָארער װעלט‪ָ .‬אבער צו דער זעלבער צ ַײט איז אױך דָארט שטַארק געװַאקסן די‬
‫ַאנטי־ ִ‬
‫ײדישע דיסקרימינַאציע‪ .‬די גװַאלד־מעׂשים ֿפון די יעזוִיטן אין אוניװערסיטעט‪ ,‬למשל‪,‬‬
‫הָאבן ממשיך געװען ָאן הֿפסקה‪.‬‬
‫אין די ערשטע יָארצענדלינגער ֿפונעם ‪18‬טן י''ה‪ ,‬בעת דער רוסיש־שװעדישער‬
‫מלחמה‪ ,‬איז װילנע אַײנגענומען געװָארן עטלעכע מָאל ֿפון בײדע זַײטן‪ .‬אין ‪1709‬־‪1710‬‬
‫זַײנען ‪ 24,000‬ווילנער געשטָארבן ֿפון הונגער‪ ,‬צװישן זײ ‪ִ 4,000‬‬
‫ײדן‪ .‬אינעם ‪17‬־‪18‬טן‬
‫י''ה הָאט די ִ‬
‫ײדישע אױטָאנָאמיע אין ליטע דערגרײכט דעם העכסטן ניװָא )ביזן ‪20‬סטן י''ה(;‬
‫ַ‬
‫ִ‬
‫דערנָאך הָאט מען זי סיסטעמַאטיש רעדוצירט‪ .‬די ײדישע מַאכטָארגַאנען זײנען געװען ועד‬
‫און קהילה‪ ,‬װָאס הָאבן רעגולירט געריכטן‪ֿ ,‬פינַאנצן ֿפון דער קהילה‪ ,‬הַאנדל‪ ,‬סַאניטַאציע‪,‬‬
‫מָארַאל‪ ,‬געזונט און דָאקטױרים‪ַ ,‬אּפטײקערס‪ַ ,‬אקושערקעס‪ּ ,‬פַאריק־מַאכערס‪ ,‬אױֿפזעערס‬
‫ֿפון הײמלָאזע‪ ,‬יתומים־הַײזער‪ ,‬בתי־מדרשים‪ ,‬בית־עלמינס‪ ,‬שחיטה־שטיבער‪ ,‬חדרים‪,‬‬
‫ישיֿבות און מושֿב־זקנימס‪ .‬אין ‪ – 1783‬נָאך לַאנגע ֿפַארהַאנדלונגען – הָאט מען די ִ‬
‫ײדן‬
‫בַאֿפרַײט ֿפון בַאגרענעצונגען אין ּתחום ֿפון ּפרָאֿפעסיע און מלאכה; בלױז אױף צװײ ווילנער‬
‫ײדן נָאך ַאלץ ניט געטָארט װױנען‪ .‬די שטַײערן ֿפַאר ִ‬
‫גַאסן הָאבן ִ‬
‫ײדן זַײנען געװען ּפונקט װי‬
‫ֿפַאר ניט־ ִ‬
‫ײדן‪ .‬נָאך דער דריטער צעטײלונג ֿפון ּפױלן )‪ (1795‬איז ליטע געװָארן ַא טײל ֿפון‬
‫ִ‬
‫דער רוסישער אימּפעריע‪ .‬אין ‪ 1795‬הָאבן אין װילנע געוווינט ‪ 3.600‬ײדן‪ .‬אין דעם‬
‫זעלביקן יָאר הָאט די רוסישע מדינה שטַארק בַאגרענעצט די מַאכט ֿפון דער ִ‬
‫ײדישער‬
‫קהילה‪.‬‬
‫‪3‬‬
‫ביזן סוף ‪18‬טן י''ה איז װילנע געװָארן דער צענטער ֿפון די מתנגדים אין זײער קַאמף‬
‫קעגן חסידות און אין ‪ 1772‬הָאט מען דָארט ֿפונַאנדערגעלָאזט דעם חסידישן מנין און‬
‫ַארַײנגעלײגט די חסידים אין חרם; ביז ‪ 1790‬הָאבן זײערע סודותדיקע ַאקטיװיטעטן‬
‫געװּונען ָאנהענגערס אױך אין װילנער קהל‪ .‬נָאכן טױט ֿפונעם ווילנער גָאון‪ ,‬אין ‪ ,1797‬איז‬
‫דער קַאמף צװישן די מתנגדים און די חסידים געװָארן נָאך ביטערער‪ .‬די מתנגדים הָאבן‪,‬‬
‫למשל‪ ,‬בױקָאטירט חסידישע ברָאנֿפן־הענדלערס‪ .‬צום סוף הָאט מען געמַאכט שלום‪ ,‬און אין‬
‫דער קהילה הָאבן זיך געֿפונען בײדע גרוּפעס‪.‬‬
‫____________________________________________________________‬
‫‪Grand Duke‬‬
‫גרויסֿפירסט‬
‫‪Trakai‬‬
‫טרָאק‬
‫‪Volhynia‬‬
‫ווָאלין‬
‫)‪relation(s‬‬
‫בַאצִיונג‪ ,‬די ־ען‬
‫מדינה ]מעדינע[‪ ,‬די ־ות ‪state, government‬‬
‫‪Grand Duchy‬‬
‫גר ‪°‬ױסֿפירסטנטום‪ ,‬דָאס‬
‫‪subject to‬‬
‫אונטערטעניק‬
‫‪some‬‬
‫טייל‬
‫‪scholars‬‬
‫ֿפָארשער‪ ,‬דער ־ס‬
‫סוחר ]סויכער[‪ ,‬דער ־ים ]סָאכרים[ ‪merchant‬‬
‫‪trade, deal in‬‬
‫הַאנדלען געהַאנדלט‬
‫‪market‬‬
‫מַארק‪ ,‬דער מערק‬
‫טענהן ]טַײנען[ געטענהט ‪argue‬‬
‫‪first = not before‬‬
‫ערשט‬
‫‪appear‬‬
‫בַאװַײזן זיך בַאװיזן‬
‫‪indicate‬‬
‫ָאנווַײזן ָאנגעוויזן‬
‫‪witness‬‬
‫עדות ]איידעס[‪ ,‬די ־־‬
‫בית־עולם ]בייסוילעם[‪ ,‬דער ־ס ‪cemetery‬‬
‫‪change, switch‬‬
‫איבערבַײט‪ ,‬דער ־ן‬
‫‪in the course of‬‬
‫אין משך ]מעשעך[ ֿפון‬
‫טַײך רַײן }טַײך‪ ,‬דער ־ן{ ‪Rhine River‬‬
‫איבעררוקן איבערגערוקט ‪shift‬‬
‫)‪east(ward‬‬
‫אױף מיזרח ]מיזרעך[‬
‫אונטערשרַײבן אונטערגעשריבן ‪sign‬‬
‫‪Lublin Union‬‬
‫לובלינער אוניע‬
‫ֿפַאראייניקן ֿפַאראייניקט ‪unified‬‬
‫זשעטש ּפָאסּפָאליטע ‪state resulting from treaty‬‬
‫‪royal‬‬
‫קעניגלעך‬
‫‪decree/permission‬‬
‫דערלויבעניש‪ ,‬די ־ן‬
‫‪servant‬‬
‫דינער‪ ,‬דער ־ס‬
‫ֿפירן }געֿפירט{ הַאנדל }דער{ ‪conduct trade‬‬
‫ֿפָארשטעלן }ֿפָארגעשטעלט{ מיט זיך ‪constitute of‬‬
‫‪pawn-shop‬‬
‫לָאמבַארד‪ ,‬דער ־ן‬
‫ֿפַארנעמען זיך ֿפַארנומען ‪occupy themselves‬‬
‫מלָאכה ]מעלָאכע[‪ ,‬די ־ות ‪craft‬‬
‫‪own, possess‬‬
‫ֿפַארמָאגן ֿפַארמָאגט‬
‫קריגן געקריגן‪/‬געקרָאגן ‪receive/get‬‬
‫‪approximately‬‬
‫בערך ]בעערעך[‬
‫קהילה ]קעהילע[‪ ,‬די ־ות ‪[Jewish] community‬‬
‫‪all kinds of‬‬
‫ּכל־מיני ]קָאלמיניי[‬
‫‪guild, proto-trade union‬‬
‫צעך‪ ,‬דער ־ן‪/‬־עס‬
‫‪particular‬‬
‫בַאשט‪°‬ימט‬
‫‪area, district‬‬
‫געגנט‪ ,‬דער‪/‬די ־ן‬
‫‪Jesuit‬‬
‫יעזוִיטיש‬
‫גוו ‪ַ°‬אלד־מעׂשים ]־מַײסים[ ל''ר ‪acts of violence‬‬
‫למדן ]לַאמדן[‪ ,‬דער ־ים‪/‬לומדים ]לַאמדָאנים‪/‬לָאמדים[‬
‫‪scholar‬‬
‫נגיד ]נָאגיד[‪ ,‬דער ־ים ]נעגידים[ ‪wealthy person‬‬
‫ּתושֿב ]טוישעוו[‪ ,‬דער ־ים ]טוישָאווים[ ‪resident‬‬
‫‪at that time‬‬
‫דעמָאלט‬
‫‪catastrophe‬‬
‫אומגליק‪ ,‬דָאס ־ן‬
‫‪populace, people‬‬
‫בַאֿפעלקערונג‪ ,‬די ־ען‬
‫‪raise, mount, start‬‬
‫אױֿפהײבן אױֿפגעהױבן‬
‫‪revolt, insurrection‬‬
‫אױֿפשטַאנד‪ ,‬דער ־ן‬
‫אייבערהערשַאֿפט‪ ,‬די ־ן ‪rule, dominion‬‬
‫‪Cossack chief/leader‬‬
‫ַאטַאמַאן‪ ,‬דער ־ען‬
‫‪leadership‬‬
‫ָאנֿפירונג‪ ,‬די ־ען‬
‫‪wave‬‬
‫כווַאליע‪ ,‬די ־ס‬
‫שחיטה ]שכיטע[‪ ,‬די ־ות ‪slaughter, massacre‬‬
‫אונטערצינדן אונטערגעצונדן ‪ignite, set on fire‬‬
‫‪most‬‬
‫ס'רוֿב ]סרָאװ[‬
‫‪escape‬‬
‫ַאנטלויֿפן * ַאנטלָאֿפן‬
‫‪succeed in, manage to‬‬
‫בַאװַײזן בַאוויזן‬
‫ּפליטה ]פלײטע[‪ ,‬די ־ות ‪refugee‬‬
‫מַאכן }געמַאכט{ ּפליטה ‪flee‬‬
‫אױסהרגענען ]אױסהַארגענען[ אױסגעהרגעט ‪massacre‬‬
‫אומקערן זיך אומגעקערט ‪return‬‬
‫‪tens of‬‬
‫צענדליק‪ ,‬דער ־ער‬
‫‪drive out‬‬
‫ֿפַארטרַײבן ֿפַארטריבן‬
‫‪forever‬‬
‫אויף אייביק‬
‫נֿפש ]נעֿפעש[‪ ,‬דָאס‪/‬דער ־ות ]נעֿפַאשעס[‪person, soul‬‬
‫ײשעוו[‪ ,‬דער ־ים ] ִ‬
‫ײשוֿב ] ִ‬
‫ִ‬
‫ײשּוווים[ ‪settlement‬‬
‫‪4‬‬
‫‪entire‬‬
‫גָאר‬
‫‪continue‬‬
‫ממשיך ]מַאמשעך[ זַײן‬
‫הֿפסקה ]הַאֿפסָאקע[‪ ,‬די ־ות ‪pause‬‬
‫‪decade‬‬
‫יָארצענדלינג‪ ,‬דער ־ער‬
‫‪capture‬‬
‫אַײננעמען אַײנגענומען‬
‫‪reach‬‬
‫דערגרײכן דערגרײכט‬
‫‪level‬‬
‫ניווָא‪ ,‬דער ־ען‬
‫‪council‬‬
‫ועד ]ווַאד[‪ ,‬דער‬
‫‪court‬‬
‫געריכט‪ ,‬דָאס ־ן‬
‫‪sanitation‬‬
‫סַאניטַאציע‪ ,‬די ־ס‬
‫‪apothecary, druggist‬‬
‫ַאּפטייקער‪ ,‬דער ־ס‬
‫‪mid-wife‬‬
‫ַאקושערקע‪ ,‬די ־ס‬
‫ּפַאריק־מַאכער‪ ,‬דער ־ס ‪barber/wig-maker‬‬
‫‪overseer‬‬
‫אויֿפזעער‪ ,‬דער ־ס‬
‫יתומים־הויז ]יעסוימים־[‪ ,‬דָאס ־הַײזער ‪orphanage‬‬
‫בית־מדרש ]בעסמעדרעש[‪ ,‬דער בּתי־מדרשים ]בָאטע־‬
‫מידרָאשים[ ‪study house, synagogue‬‬
‫בית־עלמין ]בעסַאלמען[‪ ,‬דער‪/‬דָאס ־ס ‪cemetery‬‬
‫שחיטה־שטוב ]שכיטעשטוב[‪ ,‬די ־ער ‪Jewish‬‬
‫‪slaughterhouse‬‬
‫חדר ]כיידער[‪ ,‬דער ־ים ]כַאדָארים[‪traditional ele-‬‬
‫‪mentary school‬‬
‫מושֿב־זקנים ]מוישעוו־זקיינים[‪ ,‬דער ־ס ‪dwelling for‬‬
‫‪elderly‬‬
‫‪negotiation‬‬
‫ֿפַארהַאנדלונג‪ ,‬די ־ען‬
‫‪free‬‬
‫בַאֿפרַײען בַאֿפרַײט‬
‫‪restriction‬‬
‫בַאגרענעצונג‪ ,‬די ־ען‬
‫‪with respect to‬‬
‫אין תחום ]טכום[ ֿפון‬
‫‪tax‬‬
‫שטַײער‪ ,‬דער ־ן‬
‫‪exactly‬‬
‫ּפונקט‬
‫‪partition‬‬
‫צעטיילונג‪ ,‬די ־ען‬
‫מתנגד ]מיסנַאגעד[‪ ,‬דער ־ים ]מיסנַאגדים[ ‪oppo-‬‬
‫‪nent of Hasidism‬‬
‫ֿפונַאנדערלָאזן ־געלָאזט‪/‬־געלָאזן ‪dissolve, disband‬‬
‫מנין ]מיניען[‪ ,‬דער ־ים ]מיניָאנים[ ‪congregation‬‬
‫חרם ]כיירעם[‪ ,‬דער ־ס ‪excommunication‬‬
‫ַארַײנלייגן }ַארַײנגעלייגט{ אין חרם ‪excommunicate‬‬
‫סודותדיק ]סוידעסדיק[ ‪mysterious, secret‬‬
‫‪devotee‬‬
‫ָאנהענגער‪ ,‬דער ־ס‬
‫קהל ]קָאָאל[‪ ,‬דָאס‪/‬דער – ‪Jewish community‬‬
‫גָאון ]גָאען[‪ ,‬דער ־ים ]געוינים[ ‪genius‬‬
‫‪bitter‬‬
‫ביטער‬
‫___________________________________________________________________________‬
‫ביזן חורבן‬
‫]‪[1‬‬
‫אין ‪ 1808‬הָאט מען ֿפַארָארדנט‪ַ ,‬אז במשך ֿפון ֿפיר יָאר דַארף מען ַאלע ִ‬
‫ײדן‬
‫ַארױסטרַײבן ֿפון די דערֿפער ֿפון װַײסרוסלַאנד און ליטע‪ַ .‬א סֿברא‪ַ ,‬אז דָאס איז ניט געװען‬
‫זײער ע ֿפעקטיװ‪ ,‬װַײל אין ‪ 1823‬איז ַארױסגעגַאנגען נָאך ַאמָאל ַאזַא ֿפַארָארדענונג‪.‬‬
‫דערווַײל הָאט זיך דער סיכסוך צווישן די חסידים און די מתנגדים ממשיך געווען‪ .‬אין װילנע‬
‫הָאט מען צוזַאמענגעברַאכט די ביכער‪ ,‬װָאס ס'הָאט אין ‪1822‬־‪ 1823‬געשַאֿפן דער מׂשּכיל‬
‫און ּתלמודיסט רב מנשה אליעזר )‪1767‬־‪ ,(1831‬און װילנער ִ‬
‫ײדן הָאבן זיי עֿפנטלעך‬
‫ֿפַארברענט‪ .‬אין ‪ 1827‬איז ַארױס ַא בַאֿפעל ֿפון דער רוסישער ַאדמיניסטרַאציע אונטער‬
‫ניקָאלַײ דעם ערשטן‪ַ ,‬אז ִ‬
‫ײדן טָארן מער ניט בַאצָאלן קײן ''רעקרוטן־שטַײער''‪ ,‬װָאס ֿפלעגט‬
‫זײ בַאֿפרַײען פון דינען אין מיליטער‪ ,‬נָאר ַא געװיסע צָאל ִ‬
‫ײדן אין עלטער צװישן ‪ 12‬און‬
‫‪ַ) 25‬אזױ גערוֿפענע ''קַאנטָאניסטן''( הָאבן איצטער טַאקע געמוזט ָאּפדינען ‪ 25‬יָאר אין דער‬
‫ײדן ַאלײן הָאבן אין יעדער קהילה געמוזט די ִ‬
‫רוסישער ַארמײ‪ .‬די ִ‬
‫ײנגלעך ''כַאּפן'' און שיקן‬
‫אין מיליטער‪ .‬דער רוסישער ציל איז געװען אַײנצוֿפלַאנצן סיסטעמַאטישע רוסיֿפיצירונג בַײ‬
‫ײדן אין רוסלַאנד‪ .‬די קלײנע ִ‬
‫די ִ‬
‫ײנגלעך – ַא סך מָאל נָאר ‪ 12‬יָאר ַאלט – הָאט מען‬
‫ַאװעקגעשיקט זײער װַײט ֿפון דער הײם און ֿפון ַאנדערע ִ‬
‫ײדן‪ .‬דָארטן הָאבן זײ געלעבט אין‬
‫קַאזַארמעס מיט ַאנדערע קַאנטָאניסטן און זעלנער‪ .‬מען הָאט זײ בַאלױנט‪ ,‬װען זײ הָאבן זיך‬
‫ָאּפגעזָאגט ִ‬
‫ײדישקײט און זיך געשמדט‪ ,‬און מע הָאט זײ באשטרָאֿפט װען זײ הָאבן געװָאלט‬
‫זיך װַײטער הַאלטן בַײ ִ‬
‫ײדישקײט‪.‬‬
‫‪5‬‬
‫במשך ֿפון די ‪1830‬ער יָארן איז װילנע געװָארן דער צענטער ֿפון דער נַײער‬
‫מׂשּכילישער קולטור און ליטערַאטור‪ ,‬מיט ַאזעלכע מחברים װי׃ א‪.‬ו‪ .‬קַאצנעלענבָאגן‪ ,‬מ‪.‬א‪.‬‬
‫גינצבורג‪ ,‬א‪.‬מ‪ .‬דיק‪ ,‬ש‪ .‬זַאלקינד‪ ,‬שמואל ֿפין‪ ,‬א‪.‬ב‪ .‬לעבענזָאן‪ ,‬מ‪.‬י‪ .‬לעבענזָאן‪ ,‬מ‪.‬ל‪.‬‬
‫ליליענבלום‪ ,‬ק‪ .‬שולמַאן‪ ,‬מ‪ .‬סטרַאשון און י‪.‬א‪ .‬בן־יעקֿב‪ .‬דיק הָאט ַאליין ָאנגעשריבן מער‬
‫ֿפון ‪ 300‬ביכער‪ .‬אין ‪ 1853‬הָאט דער קָאװנער ּתושֿב ַאֿברהם מַאּפו )‪1807‬־‪(1867‬‬
‫ַארױסגעלָאזט זַײן רָאמַאן ''ַאהֿבת ציון''‪ ,‬דעם ערשטן מָאדערנעם רָאמַאן אױף לשון־קודש‪.‬‬
‫אין ‪ 1846‬איז סער משה מָאנטיֿפיָארע דורכגעֿפָארן רוסלַאנד ּכדי געווויר צו ווערן‪,‬‬
‫ווי ַאזוי מען קען לייזן די '' ִ‬
‫ײדישע ּפרָאבלעם'' און אונטער וועגנס איז ער אויך געווען אין‬
‫װילנע‪.‬‬
‫אין ‪ 1856‬הָאט מען דָאס ִ‬
‫ײדישע מיליטער־דינסט אױסגעגליכן מיטן דינסט ֿפון‬
‫ײדישע סוחרים און ִ‬
‫ײדן‪ .‬אין די יָארן ‪1859‬־‪ 1861‬הָאט מען דערלױבט רַײכע ִ‬
‫ניט־ ִ‬
‫ײדן װָאס‬
‫ָ‬
‫ַ‬
‫ַ‬
‫ָ‬
‫ָ‬
‫הָאבן שטודירט כאטש אײן יאר אין אוניװערסיטעט צו װױנען אין גאנץ רוסלאנד‪ ,‬ניט נאר‬
‫אינעם ּתחום־המושֿב‪ ,‬און אין ‪ 1865‬הָאבן אױך אײניקע בעל־מלָאכות געקרָאגן ַאזַא רעכט‪.‬‬
‫אין ‪ 1864‬הָאבן ִ‬
‫ײדן בַאקומען דָאס רעכט ָאנטײל צו נעמען אין די שט ָאטישע‬
‫ָ‬
‫ַ‬
‫ַ‬
‫ָ‬
‫זעלבסטֿפַארװַאלטונגען און געריכטן‪ ,‬אבער ּכמעט אלע אזעלכע ּפריווילעגיעס האט מען‬
‫ָאּפגעשַאֿפן אױף ס'נַײ אין די לעצטע יָארן ֿפון צַאר ַאלעקסַאנדער דעם צווייטן‪.‬‬
‫סוף ‪19‬טן און ָאנהײב ‪20‬טן י''ה זַײנען װילנער ִ‬
‫ַ‬
‫ײדן געװען ּפָאליטיש זײער אקטיװ‪.‬‬
‫ַ‬
‫דָארטן זַײנען‪ ,‬למשל‪ ,‬געװען טעטיק ּפועלי־ציון‪ ,‬אגודת־יׂשראל און מיזרחי צװישן אנדערע‬
‫װיכטיקע ּפָאליטישע גרוּפעס‪ .‬בעת די ‪1890‬ער יָארן איז װילנע געווָארן אויך ַאן ַאקטיװער‬
‫ָארט ֿפַאר סָאציַאליסטן‪ .‬אין ‪ 1897‬איז דָארט ֿפָארגעקומען דער גרינדונגס־צוזַאמענֿפָאר‬
‫ֿפונעם בונד‪ .‬אין ‪ 1903‬הָאט טעָאדָאר הערצל בַאזוכט װילנע‪ ,‬װוּ דער עולם הָאט אים‬
‫אױֿפגענומען מיטן גרעסטן ענטוזיַאזם‪ָ .‬אנהײב ‪20‬טן י''ה איז װילנע געװען די הײם ֿפון דער‬
‫ציוניסטישער ָארגַאניזַאציע ֿפון רוסלַאנד און אױך ֿפון די ּפועלי־ציון‪ .‬די ּפָאליטישע און‬
‫סָאציַאלע אומרוען ֿפון יענע יָארן הָאבן אױך גורם געװען דערצו ַאז בעת די יָארן‬
‫‪1896‬־‪ 1914‬הָאבן ֿפון ליטע עמיגרירט ‪ִ 33,800‬‬
‫ײדן‪.‬‬
‫ָ‬
‫די יָארן ֿפון דער ערשטער וועלט־מלחמה און דער רוסישער רעוואלוציע מיטן‬
‫בירגערקריג זַײנען געווען כַאָאטיש אויך ֿפַאר ִ‬
‫ײדן אין מיזרח־איירָאּפע‪ .‬צוליב די צרות און‬
‫ִ‬
‫ֿ‬
‫ַ‬
‫ַ‬
‫ָ‬
‫עװַאקוִירונגען אין יענער ּתקוֿפה הָאט זיך די צאל ײדן אין װילנע שטארק פארקלענערט‬
‫במשך ֿפון די יָארן ‪1914‬־‪1920‬׃ ֿפון ּכמעט ‪ 100,000‬ביז װײניקער ֿפון ‪ .50,000‬אין‬
‫‪1919‬־‪ 1920‬איז די שטָאט ניט אײן מָאל אַײנגענומען געװָארן ֿפון דער ּפױלישער צי דער‬
‫רױטער ַארמײ‪ .‬נָאך דער ערשטער װעלט־מלחמה איז די שטָאט געװָארן ַא טײל ֿפון ּפױלן‪,‬‬
‫ניט נָאר העט װַײט ֿפונעם צענטער‪ ,‬העט װַײט אינעם מיזרחדיקן עק לַאנד‪ ,‬נָאר אױך‬
‫עקָאנָאמיש ָאּפגעשניטן ֿפונעם רוסישן מַארק‪ .‬דעריבער הָאט װילנע געליטן בעת די‬
‫נָאכמלחמהדיקע יָארן ֿפון די נעגַאטיװע עקָאנָאמישע בַאדינגונגען׃ די אינדוסטריע און דער‬
‫הַאנדל זַײנען אַײנגעשרומּפן געװָארן; ַא סך ַארבעטערס און די אינטעליגענץ הָאבן זיך‬
‫ַאריבערגעקליבן אין ערטער‪ ,‬װוּ עס זַײנען געווען בעסערע עקָאנָאמישע מיגלעכקײטן‪.‬‬
‫למשל‪ ,‬אין די יָארן ‪1920‬־‪ 1940‬הָאבן ֿפון ליטע עמיגרירט ‪ִ 20,000‬‬
‫ײדן‪ ,‬ס'רוֿב אין די יָארן‬
‫ַ‬
‫‪1928‬־‪ָ .1939‬אבער מען דַארף דָאס הַאלטן ַאלץ אין ַא ּפערסּפעקטיװ‪ ,‬װײל ּפונקט אין יענע‬
‫יָארן הָאט די װעלטלעכע גַײסטיקע קולטור בַײ ִ‬
‫ײדן געבליט אין װילנע׃ מען הָאט‬
‫אױֿפגעבױט ַא נעץ װעלטלעכע ִ‬
‫ָ‬
‫ַ‬
‫ײדישע שולן )ֿפָאלקסשולן און גימנאזיעס וווּ מען האט‬
‫‪6‬‬
‫ײדיש( און אױך ֿפַאכשולן‪ ,‬דעם ִ‬
‫געלערנט א ו י ף ִ‬
‫ײדישן לערער־סעמינַאר און דעם װילנער‬
‫ִ‬
‫ֿ‬
‫ָ‬
‫ָ‬
‫ײדישן טעכניקום‪ .‬במשך פון די יארן ‪1930‬־‪ 1931‬ה אבן שטודירט אין װילנער‬
‫אוניװערסיטעט ּכמעט ‪ִ 1,200‬‬
‫ײדישע סטודענטן‪ .‬דער בולטסטער מוסטער ֿפון ַאזאַ‬
‫ײדישער װיסנשַאֿפטלעכער אינסטיטוט ) ִ‬
‫קולטורעלן אױֿפבלי איז דער ִ‬
‫ײװָא(‪ ,‬װָאס מען הָאט‬
‫געגרינדעט אין ‪.1925‬‬
‫____________________________________________________________‬
‫אויסגלַײכן אויסגעגליכן ‪make equal to‬‬
‫ֿפַארָארדענען ֿפַארָארדנט ‪decree‬‬
‫סוחר ]סויכער[‪ ,‬דער ־ים ]סָאכרים[ ‪merchant‬‬
‫‪during, in the course of‬‬
‫במשך ]בעמעשעך[ ֿפון‬
‫‪at least‬‬
‫‪ it may be that, probably‬כָאטש‬
‫ַא סֿברא ]סװָארע[‪ַ ,‬אז‬
‫ּתחום־המושֿב ]טכום־הַאמוישעוו[‪ ,‬דער ‪Pale of Settle-‬‬
‫ַארױסגײן * ַארױסגעגַאנגען ‪be issued‬‬
‫‪ment‬‬
‫‪in the meantime‬‬
‫דערװַײל‬
‫סיכסוך ]סיכסעך[‪ ,‬דער ־ים ]סיכסוכים[ ‪ conflict, feud‬בעל־מלָאכה ]בַאלמלָאכע[‪ ,‬דער ־ות ‪craftsman‬‬
‫מתנגדות ]מיסנַאגדעס[‪ ,‬די –‪ָ traditional opposition to‬אנטיילנעמען ָאנטיילגענומען ‪participate‬‬
‫זעלבסטֿפַארווַאלטונג‪ ,‬די ־ן ‪self-management/-rule‬‬
‫‪Hasidism‬‬
‫‪court‬‬
‫געריכט‪ ,‬דָאס ־ן‬
‫מׂשּכיל ]מַאסקל[‪ ,‬דער ־ים ]מַאסקילים[ ‪Haskalah‬‬
‫ָאּפשַאֿפן ָאּפגעשַאֿפט‪ָ/‬אּפגעשַאֿפן ‪abolish, repeal‬‬
‫‪adherent‬‬
‫ּפועלי־ציון ]ּפוילעצ‪ִ°‬יען[ ל''ר ‪Labor Zionist party‬‬
‫‪openly, publicly‬‬
‫עֿפנטלעך‬
‫אגודת יׂשראל ]ַאגודעס־ ִ‬
‫ײסרָאעל[ ‪orthodox anti-‬‬
‫]‪burn [something‬‬
‫ֿפַארברענען ֿפַארברענט‬
‫‪Zionist party‬‬
‫‪recruit‬‬
‫רעקרוט‪ ,‬דער ־ן‬
‫‪orthodox Zionist party‬‬
‫מיזרחי ]מיזרַאכי[‬
‫‪tax‬‬
‫שטַײער‪ ,‬דער ־ן‬
‫ֿפָארקומען * ֿפָארגעקומען ‪take place‬‬
‫‪certain, definite‬‬
‫געוויס‬
‫‪meeting/conference‬‬
‫צוזַאמענֿפָאר‪ ,‬דער ־ן‬
‫‪Jewish conscript‬‬
‫קַאנטָאניסט‪ ,‬דער ־ן‬
‫עולם ]אױלעם[‪ ,‬דער ־ס ‪public, audience‬‬
‫‪catch, seize‬‬
‫כַאּפן געכַאּפט‬
‫‪disturbance‬‬
‫אומרו‪ ,‬דער‪/‬די ־ען‬
‫אַײנֿפלַאנצן אַײנגעֿפלַאנצט ‪establish, inculcate‬‬
‫‪cause‬‬
‫גורם ]גױרעם[ זַײן‬
‫‪Russification‬‬
‫רוסיֿפיצירונג‪ ,‬די ־ן‬
‫בירגער־קריג‪ ,‬דער ‪/‬די ־ן ‪civil war‬‬
‫‪barracks, army camp‬‬
‫קַאזַארמע‪ ,‬די ־ס‬
‫ּתקוֿפה ]טקוֿפע[‪ ,‬די ־ות ‪period, era‬‬
‫‪soldier‬‬
‫זעלנער‪ ,‬דער ־ס‪–/‬‬
‫‪very far away‬‬
‫העט ווַײט‬
‫‪reward‬‬
‫בַאלוינען בַאלוינט‬
‫‪cut off‬‬
‫ָאּפשנַײדן ָאּפגעשניטן‬
‫שמדן ]שמַאדן[ זיך געשמדט ‪convert to Christianity‬‬
‫‪suffer‬‬
‫לַײדן געליטן‬
‫בַאשטרָאֿפן בַאשטרָאֿפט ‪punish‬‬
‫ַ‬
‫אַײנשרומּפן אײנגעשרומּפן ‪shrink‬‬
‫מחבר ]מעכַאבער[‪ ,‬דער ־ים ]מעכַאברים[ ‪author‬‬
‫ַאריבערקלַײבן זיך ַאריבערגעקליבן ‪move‬‬
‫תושֿב ]טױשעוו[‪ ,‬דער ־ים ]טױשָאװים[ ‪resident‬‬
‫‪blossom, flourish‬‬
‫בלִיען געבליט‬
‫ַארויסלָאזן ַארויסגעלָאזן‪/‬־געלָאזט ‪publish‬‬
‫‪trade/vocational school‬‬
‫ֿפַאכשול‪ ,‬די ־ן‬
‫‪find out, discover‬‬
‫געווויר ווערן‬
‫‪clear, marked‬‬
‫בולט ]בוילעט[‬
‫‪solve‬‬
‫לייזן געלייזט‬
‫‪model, paradigm‬‬
‫מוסטער‪ ,‬דער ־ן‬
‫‪on the way‬‬
‫אונטער װעגנס‬
‫‪service‬‬
‫דינסט‪ ,‬דָאס‪/‬דער ־ן‬
‫____________________________________________________________‬
‫‪7‬‬
‫בעתן חורבן און דערנָאכדעם‬
‫]‪[1‬‬
‫ערֿב דער צװײטער װעלט־מלחמה הָאט דער רַאטן־ ֿפַארבַאנד אַײנגענומען װילנע‬
‫)דעמָאלט אין ּפױלן( און שּפעטער ָאּפגעגעבן די שטָאט דער ליטװישער רעּפובליק‪ .‬בערך‬
‫‪ּ 20,000‬פליטים ֿפון ּפױלן‪ ,‬װָאס איז ''צעטײלט'' געװָארן צװישן דַײטשלַאנד און דעם‬
‫רַאטן־ֿפַארבַאנד‪ ,‬זַײנען ַאנטלָאֿפן קײן װילנע‪ .‬אין דער גַאנצער ליטע זַײנען סוף ‪1940‬‬
‫געװען ַא ֿפערטל מיליָאן ִ‬
‫ײדן‪ .‬אין יוני ‪ 1940‬הָאט דער רַאטן־ֿפַארבַאנד ָאקוּפירט ליטע‪ .‬די‬
‫ִ‬
‫סָאװעטן הָאבן ּתיּכף געמַאכט ַא סוף צו ַאלע ײדישע קולטור־ָארגַאניזַאציעס און צו דער‬
‫ִ‬
‫ײדישער ּפרעסע‪ַ .‬א צָאל שרַײבער און ַאקטיװיסטן הָאט מען ַארעסטירט‪ַ ,‬ארַײנגעזעצט אין‬
‫ּתֿפיסה‪ֿ ,‬פַארשיקט אין סיביר ָאדער ּפשוט דערשָאסן‪ .‬אין מיטן יוני ‪ ,1940‬בשעת דער‬
‫סָאװעטישער מַאסן־דעּפָארטַאציע‪ ,‬הָאט מען ַארױסגעֿפירט ֿפון ליטע בערך ‪ 30‬טױזנט‬
‫ײדן‪ ,‬ד''ה ‪ּ 3‬פרָאצענט ֿפון דער גַאנצער ִ‬
‫מענטשן‪ ,‬צװישן זײ ‪6‬־‪ 7‬טױזנט ִ‬
‫ײדישער‬
‫בַאֿפעלקערונג‪ .‬זײ זַײנען געװען קולטור־טוערס‪ ,‬לערערס‪ּ ,‬פָאליטישע טוערס‪ ,‬סוחרים‪,‬‬
‫זשורנַאליסטן וכדומה‪ַ .‬אנדערע ‪ִ 8,500‬‬
‫ײדן ֿפון דער ליטע הָאבן בַאװיזן צו ַאנטלױֿפן אין די‬
‫ַ‬
‫װַײטע מיזרחדיקע געביטן ֿפונעם רַאטן־ ֿפַארבַאנד אין די טעג ֿפַאר דער דײטשישער‬
‫ָאקוּפַאציע‪ַ .‬א סך ֿפון די עװַאקוִירטע מענער הָאבן דערנָאכדעם געדינט אין דער ‪16‬טער‬
‫ליטװישער דיװיזיע ֿפון דער סָאװעטישער ַארמײ אינעם קַאמף קעגן די נַאציס )בַײם ָאנהײב‬
‫זַײנען ‪ּ 25‬פרָאצענט ֿפון אירע זעלנער און ‪ּ 13‬פרָאצענט ֿפון די ָאֿפיצירן געװען ִ‬
‫ײדן(‪.‬‬
‫דעם ‪24‬סטן יוני ‪ 1941‬זַײנען די נַאציס ָאנגעקומען אין ווילנע און הָאבן ּתיּכף‬
‫ָאנגעהויבן ָארגַאניזירן די עקסּפלוַאטַאציע און דעם מָארד ֿפון ִ‬
‫ײדן‪ .‬דעם ‪4‬טן יולי הָאבן זיי‬
‫ִ‬
‫געשַאֿפן דעם ִ‬
‫ײדנרַאט און שוין דעם ‪7‬טן יוני הָאט מען ֿפַארלַאנגט ֿפונעם ײדנרַאט‬
‫‪ 5,000,000‬רובל‪ .‬ווען ער הָאט ניט געקענט בַאצָאלט ַאזוי ֿפיל געלט‪ ,‬הָאבן די נָאציס‬
‫ײדנרַאט‪ .‬דעם ‪31‬סטן אויגוסט הָאבן ִ‬
‫דערשָאסן צוויי מיטגלידער ֿפונעם ִ‬
‫ײדן שוין געשָאסן‬
‫אויף נַאציס אין דער גלעזער גַאס )‪ (Stiklių gatvė‬און ֿפַארווּונדיקט איינעם ֿפון זיי‪.‬‬
‫דערנָאכדעם‪ ,‬בַײ נַאכט‪ ,‬הָאט די עס־עס ַארומגערינגלט דעם ַאלטן ִ‬
‫ײדישן קווַארטַאל און‬
‫ײדישע בַאֿפעלקערונג‪ִ 5,000 .‬‬
‫ַארויסגעטריבן ֿפון דָארטן די גַאנצע ִ‬
‫ײדן הָאט מען געשיקט‬
‫אין דער לוקישקער טורמע ָאדער דירעקט אויף ּפָאנַאר‪ַ ,‬א װַאלד בערך ‪ 10‬ק''מ ֿפון װילנע‪,‬‬
‫וווּ מען הָאט ַארַײנגעטריבן די ִ‬
‫ײדן אין גריבער און זיי דָארטן אױסגעשָאסן‪ֿ ,‬פַארגרָאבן און‬
‫שּפעטער נָאך ַאױסגעגרָאבן און ֿפַארברענט די מתים‪ .‬דעם ‪6‬סטן און ‪7‬טן סעּפטעמבער הָאט‬
‫מען געטריבן טויזנטער ִ‬
‫ײדן ֿפון דער גַאנצער שטָאט אין די לײדיקע הַײזער )ֿפון די ַאנדערע‬
‫ַ‬
‫ִ‬
‫ײדן(‪ .‬מען הָאט ָארגַאניזירט די געטָאס׃ אויף מיזרח ֿפון דער דײטשער גַאס ‪(Vokečių‬‬
‫ִ‬
‫)‪ gatvė‬איז געשַאֿפן געװָארן די קליינע געטָא )‪ 11,000‬ײדן(; צו מערֿב און דרום ֿפון דער‬
‫דַײטשער גַאס צו – די גרויסע געטָא )‪ִ 29,000‬‬
‫ײדן(‪ .‬ווי מען זעט שוין ֿפון די צָאלן הָאט מען‬
‫נָאך ֿפרִיער‪ ,‬אײדער מ'הָאט ָארגַאניזירט די געטָאס‪ ,‬שוין געהַאט אױסגעהרגעט צווישן‬
‫‪ 20,000‬און ‪ִ 35,000‬‬
‫ײדן ֿפון ווילנע און ַארום – ּפשוט אויף דער גַאס און בַײ די‬
‫ַ‬
‫ַארבעט־בריגַאדעס‪ .‬עס זײנען ַאדורך אין גַאנצן ‪ 46‬טעג װען מע הָאט שױן ליקװידירט די‬
‫קלײנע געטָא‪.‬‬
‫אין געטָא הָאבן ִ‬
‫ײדן ָארגַאניזירט‪ ,‬אױף װי ֿפל מיגלעך‪ ,‬בילדונג און סָאציַאלע‬
‫װױלטעטיקײט‪ ,‬טעַאטער‪ ,‬געזעלשַא ֿפטלעכע ָארגַאניזַאציעס‪ּ ,‬פָאליצײ‪ ,‬ביבליָאטעק‪ַ ,‬א‬
‫װַאנט־בולעטין )''געטָא־ידיעות''(‪ ,‬לעקציעס‪ ,‬אונטערערדישע ישיֿבות און שולן‪.‬‬
‫‪8‬‬
‫די צָאל ִ‬
‫ײדן אין געטָא הָאבן װַײטער ֿפַארקלענערט די ַאזױ גערוֿפענע ''ַאקציעס''‪ .‬אין‬
‫ִ‬
‫ֿ‬
‫ַ‬
‫ָ‬
‫ַ‬
‫ָ‬
‫ָ‬
‫ָ‬
‫די ערשטע ווָאכן נאכן אנהייב פון דער אקוּפאציע האט מען געצווּונגען זייער א סך ײדישע‬
‫מענער צו ַארבעטן אין די ַארבעט־בריג ַאדעס‪ ,‬טײל לױט זייער אויסבילדונג און‬
‫קווַאליֿפיקַאציעס‪ַ ,‬אנדערע בלויז צוליב זייער מוסקלקרַאֿפט׃ בַײם ֿפל־ֿפעלד‪ ,‬אין סקלַאדן‪,‬‬
‫ב ַײם ַאריבער ֿפירן מ ַאטערי ַאלן‪ ,‬ב ַײם ּפר ָאדוצירן װ ָא ֿפנס‪ ,‬אין דער ּפעלץ־ און‬
‫גַארבערַײ־אינדוסטריעס‪ ,‬בַײ דער ּפָאסט און אינעם דעּפָא ֿפַאר מיליטער־אויטָאס‪ַ .‬אזעלכע‬
‫ַארבעטערס הָאבן געהַאט ַאן ַארבעטּפַאס‪ .‬די בעל־מלָאכות הָאבן געהַאט געלע ּפַאסן‪ ,‬ווָאס‬
‫זַײנען געווען די בעסטע; ַאזעלכע זַײנען געווען בלױז ‪ .3,000‬מיט ַאזַא ּפַאס הָאט מען‬
‫געמעגט הָאבן ַא ווַײב מיט צוויי קינדער בַײ זיך‪ַ .‬א סך ֿפַאלשע חתונות און קינדער הָאט מען‬
‫רעגיסטרירט‪ּ ,‬כדי מען זָאל קענען רַאטעווען ווָאס מער ִ‬
‫ײדן‪.‬‬
‫ִ‬
‫סעּפטעמבער ‪ 1941‬הָאט דער ִ‬
‫ֿ‬
‫ֿ‬
‫ִ‬
‫ָ‬
‫ַ‬
‫ײדנרַאט געמַאכט יעקב גענס‪ ,‬א ײד וואס איז פריער‬
‫ִ‬
‫ֿ‬
‫ֿ‬
‫ַ‬
‫ָ‬
‫ַ‬
‫ַ‬
‫געווען ַאן ָא ֿפיציר אין דער ליטווישער ארמיי‪ ,‬פארן קאמאנדיר פון דער ײדישער‬
‫געטָא־ּפָאליציי‪ .‬דעם ‪12‬טן יולי ‪ 1942‬הָאבן די נַאציס געמַאכט גענסן ֿפַארן ֿפָארשטייער ֿפון‬
‫געטָא‪ ,‬ער זָאל טרָאגן דָאס ַאחריות ֿפַאר דער ָארדענונג אין געטָא‪.‬‬
‫ַ‬
‫ַ‬
‫ָ‬
‫ַ‬
‫אין געטָא זַײנען אויך געווען טעטיק ֿפַארשיידענע ּפַארטיזאנער־ארגאניזאציעס‪ .‬דעם‬
‫‪21‬סטן יַאנוַאר ‪ 1942‬הָאבן עטלעכע ּפַארטיזַאנער־ און ַאנדערע ּפָאליטישע ָארגַאניזַאציעס‬
‫אין געטָא זיך ֿפַאראײניקט‪ ,‬ווַײל עס איז שױן געווען קלָאר‪ַ ,‬אז זיי הָאבן געהַאט בלויז איין‬
‫ׂשונא און מען הָאט ָאנערקענט‪ַ ,‬אז דער קַאמף איז דעמָאלט געווען נָאר ֿפַארן איבעלעבן די‬
‫נַאצישע ָאקוּפַאציע און ניט ֿפַאר קיין ַאנדערע ּפָאליטישע צילן‪ .‬מיט דער דָאזיקער‬
‫''ֿפַאראייניקטער ּפַארטיזַאנער ָארגַאניזַאציע'' )ֿפּפ''ָא( הָאט איציק וויטענבערג ָאנגעֿפירט‪.‬‬
‫זַײנע שוּתֿפים זַײנען געווען יוסף גלַאזמַאן )רעוויזיָאניסטן(‪ַ ,‬אבא קָאוונער )השומר־הצעיר(‪,‬‬
‫ַאֿברהם כווָאיניק )בונד( און ניסן רעזניק )ציוניסטן(‪ .‬די ּפַארטיזַאנער הָאבן געקליבן ווָאֿפנס‬
‫און ַאמוניציע‪ ,‬אויסגעשולט קעמֿפערס‪ ,‬געגרייט דיווערסיעס‪ ,‬אַײנגעשטעלט קָאנטַאקטן מיט‬
‫די געטָאס אין ווַארשע און ביַאליסטָאק‪ .‬צום ָאנהייב הָאט די ָארגַאניזַאציע געהַאט דרַײ‪,‬‬
‫שּפעטער ֿפינף בַאטַאליָאנען‪ .‬דערנָאכדעם הָאט זיך אױסגעבילדעט נָאך ַא גרוּפע אונטער דער‬
‫ֿפירערשַאֿפט ֿפון יחיאל שַײנבוים‪ .‬בַאלד נָאכן ָארגַאניזירן די ֿפּפ''ָא הָאבן די ָאנֿפירער‬
‫בַאשלָאסן‪ַ ,‬אז ַאנשטָאט ֿפַארלָאזן די געטָא און גיין אין ווַאלד זָאל ַא טייל ֿפון זיי בלַײבן אין‬
‫געטָא און קעמֿפן קעגן די נַאציס ווען עס װעט קומען די ליקווידַאציע ֿפון געטָא‪ .‬שַײנבוימס‬
‫גרוּפע איז ַארויסגעגַאנגען אין ווַאלד‪.‬‬
‫ַ‬
‫ַ‬
‫ַ‬
‫ָ‬
‫ָ‬
‫ַ‬
‫ָ‬
‫סוף־ּכל־סוף זַײנען די נַאציס געװױר געװארן‪ ,‬אז אין געטא איז דא א ּפארטיזאנער‬
‫ָארגַאניזאציע‪ .‬זיי הָאבן געֿפונען ַא בַאהעלטעניש ֿפול מיט ווָאֿפנס און געכַאּפט צװײ‬
‫ּפַארטיזַאנערס‪ .‬איינע ֿפון זיי‪ ,‬ליזע מַאגון‪ ,‬איז געווען ַאלט ‪ 22‬יָאר‪ .‬די נַאציס הָאבן זיי בײדע‬
‫געשיקט אויף ּפָאנַאר און דערשָאסן‪ .‬דערנָאכדעם איז דער אױסרוף ''ליזע רוֿפט'' געװָארן‬
‫דער ּפַארָאל ֿפַאר דער מָאביליזַאציע‪ .‬דעם ‪8‬טן יוני ‪ 1943‬הָאט בַאֿפוילן דער נַײער ָאנֿפירער‬
‫ײדישע ענינים בַײ דער געסטַאּפָא‪ַ ,‬אז דער ִ‬
‫ֿפונעם ָאּפטייל ֿפַאר ִ‬
‫ײדנרַאט דַארף אים‬
‫ָ‬
‫ַ‬
‫ַ‬
‫ַ‬
‫ָ‬
‫איבערגעבן וויטענבערגן‪ .‬וויטענבערג האט זיך באהאלטן און די נאציס האבן אים ניט‬
‫געקענט געֿפינען‪ .‬דעם ‪15‬טן יוני הָאט גענס ֿפַארבעטן וויטענבערגן‪ ,‬קָאוונערן‪ ,‬בָארָאווסקין‬
‫און כווָאיניקן אין זַײן ביורָא אױף רודניצקי גַאס ‪ .(Rūdninkų gatvė) 6‬וויטענבערגן הָאבן‬
‫די נַאציס ּתיּכף ַארעסטירט און ַארויסגעֿפירט צום טויער ֿפון געטָא‪ַ .‬א גרוּפע ּפַארטיזַאנערס‬
‫זַײנען זיי בַאֿפַאלן און בַאֿפרַײט וויטענבערגן‪ָ .‬אבער עס איז גלַײך קלָאר געװָארן‪ַ ,‬אז טָאמער‬
‫‪9‬‬
‫וועט מען אים צוריק ניט איבערגעבן אין די הענט ֿפון דַײטש וועט מען ליקווידירן די געטָא‪.‬‬
‫הגם די ָאנֿפירער ֿפון דער ֿפּפ''ָא הָאבן ּפרובירט אויֿפצובויען סָאלידַאריטעט צווישן די ִ‬
‫ײדן‬
‫ֿ‬
‫אין געטָא – ווַײל ַאלעמען הָאט דערווַארט דער זעלביקער גורל – איז די שטימונג פון‬
‫זיך־ַאליין־רַאטעווען געװען זײער שטַארק‪ .‬בַײ ַא זיצונג הָאט מען בַאשלָאסן ַארױסצוגעבן‬
‫וויטענבערגן‪ .‬ווען מען הָאט אים געזָאגט‪ַ ,‬אז מען וויל אים איבערגעבן די נַאציס‪ ,‬הָאט ער‬
‫מסּכים געווען‪ .‬ער איז געגַאנגען מיט קָאוונערן צו גענסן‪ ,‬וועלכער הָאט אים ּתיּכף‬
‫איבערגעגעבן צו די נַאציס‪ .‬װיטענבערגן הָאט מען דערהרגעט דעם זעלביקן טָאג‪.‬‬
‫ַ‬
‫ַ‬
‫נָאך װיטענבערגס אומקום הָאבן די מיטגלידער ֿפון דער ֿפּפ''ָא ֿפַארשטאנען‪ ,‬אז די‬
‫נַאציס ווייסן צוֿפיל וועגן זיי‪ .‬צוליב דעם הָאט מען בַאשלָאסן‪ַ ,‬אז נָאך ַא טייל ֿפון די‬
‫ּפַארטיזַאנערס זָאלן ַארויסגיין ֿפון געטָא אין ווַאלד‪ .‬בערך ‪ 200‬מיטגלידער זַײנען ַארויס‪ .‬אין‬
‫אױגוסט ‪ 1943‬הָאט מען ָאנגעהױבן דעּפָארטירן קײן עסטלַאנד די איבערגעבליבענע ִ‬
‫ײדן‪.‬‬
‫יעקֿב גענסן‪ ,‬דעם ִ‬
‫ײדישן ֿפירער ֿפון געטָא‪ ,‬הָאבן די נַאציס אין סעּפטעמבער ‪1943‬‬
‫דערשָאסן‪ַ .‬אלע ִ‬
‫ֿ‬
‫ָ‬
‫ַ‬
‫ַ‬
‫ָ‬
‫ײדן האבן געמיינט‪ ,‬אז עס וועט איצטער קומען די ליקווידאציע פון געטא‪,‬‬
‫ֿ‬
‫ָ‬
‫ָ‬
‫ַ‬
‫ַ‬
‫ַ‬
‫ָ‬
‫און זייער ַא סך האבן זיך באהאלטן אין זייערע באהעלטענישן‪ ,‬װאס מע האט זײ גערופן‬
‫''מַאלינעס''‪ ,‬ווָאס זיי הָאבן צוגעגרייט ֿפַאר זיך‪ .‬דעם ‪5‬טן סעּפטעמבער ‪ֿ ,1943‬פינף ַא‬
‫זייגער ֿפַאר טָאג‪ ,‬הָאבן די געסטַאּפָא און די עסטישע ּפָאליציי ַארומגערינגלט די געטָא‪.‬‬
‫‪ִ 5,000‬‬
‫ײדן הָאט מען ּתיּכף ַאוועקגעשיקט קיין עסטלַאנד‪ .‬די ֿפּפ''ָא הָאט זיך מָאביליזירט;‬
‫ַ‬
‫ֿ‬
‫ֿ‬
‫ָ‬
‫ַ‬
‫ַ‬
‫ָ‬
‫ַ‬
‫ַ‬
‫ַ‬
‫ַ‬
‫בערך ‪ 200‬פון די ּפארטיזאנערס זײנען ארױסגעגאנגען פון געטא אין װאלד; אנדערע האבן‬
‫ָאנגעהויבן קעמֿפן קעגן די דַײטשן װָאס זַײנען ַארַײנגעקומען אין געטָא‪ ,‬דער ערשטער‬
‫בַאטַאליָאן אױף סטרַאשון גַאס ‪ ,(Žemaitijos gatvė) 6‬דער צווייטער אױף שּפיטָאל גַאס‬
‫‪ .(Ligoninės gatvė) 6‬דעם צווייטן בַאטַאליָאן הָאבן די נַאציס ַארומגערינגלט ֿפרִיער ווי‬
‫ער הָאט געקענט זיך בַאווָא ֿפענען‪ .‬עטלעכע הָאבן זיך ַארױסגערַאטעװעט דורך די‬
‫געטָא־טויערן‪ .‬דעם טָאג הָאט די ֿפּפ''ָא ַארויסגערוֿפן צום קַאמף קעגן די דַײטשן‪ּ ,‬כדי מען‬
‫זָאל ניט גיין ''ווי שעּפסן צו דער שחיטה''‪ .‬מען הָאט טַאקע געקעמֿפט‪ָ ,‬אבער די צָאל‬
‫קעמֿפערס איז געװען קלײן און בַאװָאֿפנט זַײנען זײ געװען ַא סך ערגער ֿפון די נַאציס‪ .‬די‬
‫מענער ווָאס זַײנען געבליבן לעבן אין געטָא הָאבן די נַאציס דעּפָארטירט קיין עסטלַאנד; די‬
‫יונגע ֿפרויען קיין לעטלַאנד; און די ַאלטע לַײט און קינדער קיין מַײדַאנעק‪ .‬נָאר עטלעכע‬
‫ִ‬
‫ײדן הָאט זיך אַײנגעגעבן אױסצובַאהַאלטן אין ווילנע‪ .‬װען די רױטע ַארמײ הָאט בַאֿפרַײט די‬
‫ִ‬
‫ַ‬
‫ַ‬
‫ָ‬
‫ָ‬
‫ָ‬
‫שטאט‪ ,‬דעם ‪12‬טן יולי ‪ ,1944‬זײנען דארטן געװען נאר א צענדליק ײדן‪.‬‬
‫ֿפון די ‪ִ 5,000,000‬‬
‫ײדן װָאס הָאבן ערֿב דער מלחמה געװױנט אין רַאטן־ֿפַארבַאנד‬
‫ִ‬
‫ֿ‬
‫ֿ‬
‫ָ‬
‫ָ‬
‫הָאבן די נַאציס אױסגעהרגעט מער פון ‪ 1,5‬מיליאן‪ 500,000 .‬ײדן האבן געקעמפט אױף די‬
‫ֿפרָאנטן אין די שלַאכטן קעגן די היטלעריסטן‪ .‬די העכסטע בַאלױנונג – ''העלד ֿפון דעם‬
‫רַאטן־ֿפַארבַאנד'' – הָאט מען ‪ִ 150‬‬
‫ײדישע זעלנער און ָאֿפיצירן צוגעטײלט‪ .‬בערך ‪6,000‬‬
‫ַ‬
‫װילנער ִ‬
‫ֿ‬
‫ַ‬
‫ײדן הָאבן איבערגעלעבט דעם חורבן׃ פון די װעלדער ארום װילנע זײנען‬
‫ִ‬
‫ֿ‬
‫ֿ‬
‫ָ‬
‫ַ‬
‫ַ‬
‫ָ‬
‫צוריקגעקומען װײניקער פון ‪ 1,000‬ײדן; פון די קאנצענטראציע־לאגערן האבן זיך‬
‫צוריקגעקערט קײן ליטע ַא ּפָאר טױזנט לעבן־געבליבענע‪ .‬די גרעסטע צָאל ִ‬
‫ײדן װָאס זַײנען‬
‫ַ‬
‫נָאך דער מלחמה צוריקגעקומען קײן ליטע זַײנען געװען די עװַאקוִירטע קײן רוסלאנד‪ ,‬די‬
‫זעלנער ֿפון דער ‪16‬טער ליטװישער דיװיזיע און – סַארַא אירָאניע – ַא סך ֿפון די ִ‬
‫ײדן‪ ,‬װָאס‬
‫דער סטַאלין־רעזשים הָאט נָאך ֿפַאר דער מלחמה דעּפָארטירט קײן סיביר‪ .‬אין סעּפטעמבער‬
‫ײדן‪ .‬די צָאל ִ‬
‫‪ 1944‬זַײנען שױן אין װילנע געווען ּכמעט ‪ִ 2,000‬‬
‫ײדן איז בשעת די‬
‫‪10‬‬
‫װַײטערדיקע יָארן װַײטער געװַאקסן – ניט נָאר ווילנער ִ‬
‫ײדן װָאס הָאבן זיך צוריקגעקערט‬
‫ַאהײם‪ ,‬נָאר אױך עטלעכע טױזנט ִ‬
‫ֿ‬
‫ֿ‬
‫ַ‬
‫ײדן ֿפון ַאנדערע שטעט און פון אנדערע רעּפובליקן פונעם‬
‫רַאטן־ֿפַארבַאנד‪.‬‬
‫ִ‬
‫ֿ‬
‫ַ‬
‫ַ‬
‫ָ‬
‫ַ‬
‫ָ‬
‫נָאך דער מלחמה האט אין ווילנע זײער גיך ארױסגעשּפראצט פונעם אש א ײדיש‬
‫לעבן‪ .‬שױן אין ‪ 1945‬הָאבן די לעבן־געבליבענע אױֿפגעשטעלט ַא ִ‬
‫ײדישן מוזײ אין װילנע‪.‬‬
‫זײ הָאבן אױך גענומען אַײנָארדענען ַא קהילה און ַאנדערע ִ‬
‫ָ‬
‫ײדישע אינסטיטוציעס‪ .‬נאר‬
‫ָ‬
‫ַאזעלכע אינסטיטוציעס הָאט די סָאװעטן־מַאכט ניט לַאנג טָאלערירט‪ .‬שוין אין ‪ 1949‬האבן‬
‫די סָאװעטן געמַאכט דעם ִ‬
‫ײדישן מוזײ ֿפַאר ַא טײל ֿפונעם װילנער עטנָאגרַאֿפישן מוזײ‪ ,‬װָאס‬
‫ִ‬
‫ֿ‬
‫ָ‬
‫ָ‬
‫ָ‬
‫הָאט ּפשוט געהײסן דער סוף פונעם ײדישן מוזײ‪ .‬אין די דאזיקע נאך־מלחמהדיקע יארן‬
‫הָאבן די סָאוועטן נָאך חרוֿב געמַאכט דעם ַאלטן ִ‬
‫ײדישן בית־עולם און ֿפַארבױט דָאס ָארט‬
‫ָ‬
‫ַ‬
‫ַ‬
‫ָ‬
‫ָ‬
‫מיט ַא סּפָארטּפַאלַאץ‪ .‬די ַאלטע װילנער שטָאטשול‪ ,‬װאס האט געשּפילט אזא גרױסע ראלע‬
‫אין דער ִ‬
‫ײדישער טרַאדיציע ֿפון דער שטָאט‪ ,‬איז בשעת דער מלחמה זײער שטַארק‬
‫ָ‬
‫ָ‬
‫ַ‬
‫ָ‬
‫ָ‬
‫צעשעדיקט געװארן – אבער ניט אין גאנצן צעשטערט‪ .‬מען האט זי נאך געקענט‬
‫רעסטַאװרירן‪ ,‬און אין די ‪1950‬ער יָארן הָאבן דָאך נָאך געװױנט ‪15‬־‪ 20‬טױזנט ִ‬
‫ײדן אין‬
‫װילנע‪ .‬די סָאװעטן הָאבן ָאבער געמַאכט די שול מיט דער ערד גלַײך און געבױט אױף איר‬
‫ײדישע גַאסן‪ ,‬װוּ ִ‬
‫ַאלטן ֿפונדַאמענט ַא קינדער־גָארטן‪ .‬די ַאלטע נעמען ֿפון די ִ‬
‫ײדן הָאבן‬
‫ֿ‬
‫ַ‬
‫ָ‬
‫געװױנט שױן יָארהונדערטער‪ ,‬הָאט מען געביטן‪ .‬דעם דענקמָאל אױפגעשטעלט אױף ּפאנאר‬
‫לזכר די ִ‬
‫ײדישע און ַאנדערע קרבנות ֿפון די נַאציס‪ ,‬הָאט מען אין ‪ַ 1952‬ארָאּפגענומען;‬
‫ֿ‬
‫ָ‬
‫ָ‬
‫ָ‬
‫ָ‬
‫שּפעטער צו‪ ,‬אין די ‪1960‬ער יארן‪ ,‬װען די סאװעטן האבן דערלױבט אױפצושטעלן דארטן‬
‫ַא דענקמָאל‪ ,‬הָאט מען מיט קײן װָארט ניט דערמָאנט‪ַ ,‬אז ס'רוֿב קרבנות זַײנען געװען ִ‬
‫ײדן׃‬
‫מען הָאט דָארטן נָאר אױסגעקריצט אױֿפן דענקמָאל‪ַ ,‬אז דָארטן הָאט מען אױסגעהרגעט‬
‫''סָאװעטישע בירגער''‪.‬‬
‫ִ‬
‫ֿ‬
‫ֿ‬
‫ַ‬
‫ניט־קוקנדיק אױף די פארדינסטן פון די ײדן בעת דער מלחמה און אין דער‬
‫געזעלשַאֿפט בכלל הָאט סטַאלין ָאנגעהױבן נָאך דער מלחמה ַא ברײטע ַאנטיסעמיטישע‬
‫ק ַאמּפַאניע‪ ,‬װָאס הָאט ברוטַאל אונטערגעדריקט ּכלערליי ִ‬
‫ײדישע קולטורעלע און‬
‫ָ‬
‫ָ‬
‫געזעלשַאֿפטלעכע ָארגַאניזַאציעס אין דער ליטע )און ֿפַארשטײט זיך‪ ,‬ניט נאר דארטן(; די‬
‫ִ‬
‫ײדישע אינטעליגענץ ַאלײן הָאט מען ָאדער רעּפרעסירט ָאדער דערהרגעט׃ מען הָאט זײ‬
‫ֿ‬
‫ֿ‬
‫ֿ‬
‫ַ‬
‫ָ‬
‫ַ‬
‫ַארױסגעטריבן פון דער ארבעט‪ ,‬פון זײערע ּפאסטנס אין דער װיסנשאפט און אינדוסטריע‪,‬‬
‫ֿפון די אוניװערסיטעטן‪ָ ,‬אדער מען הָאט זײ געמַאכט דָאס לעבן און ַארבעטן ַאזױ שװער‪ַ ,‬אז‬
‫זיי זַײנען געװָארן לחלוטין דעמָארַאליזירט‪ .‬נָאך סטַאלינס טױט הָאט די ּפַארטײ געשַאצט‬
‫לגנַאי זַײן קולט און זיך ָאּפגעטרײסלט ֿפון ַא סך ַאסּפעקטן ֿפון זַײן ּפָאליטיק‪ָ ,‬אבער ניט ַאלץ‬
‫ֿפון זַײן ַאנטיסעמיטישער ּפָאליטיק‪ .‬נָאך דער מלחמה ֿפון ‪ 1967‬אין י ׂשראל הָאט די‬
‫ַאנטי־ ִ‬
‫ײדישע ּפָאליטיק אין רַאטן־ֿפַארבַאנד זיך נָאך מער ֿפַארשטַארקט‪ ,‬דערֿפירנדיק צו ַא‬
‫ִ‬
‫ִ‬
‫ֿ‬
‫ָ‬
‫ָ‬
‫ַ‬
‫גרעסערער עמיגראציע פון ײדן׃ בשעת די יארן ‪1970‬־‪ 1975‬האבן מער װי ‪ 10,000‬ײדן‬
‫עמיגרירט ֿפון ליטע‪ָ .‬אבער ניט ַאלע זַײנען זײ געװען ַאלט־געזעסענע ליטװישע ּתושֿבים –‬
‫װַײל עס איז געװען ַא ביסל גרינגער צו עמיגרירן ֿפון ליטע איידער ֿפון ַאנדערע סָאװעטישע‬
‫לענדער‪ ,‬זַײנען ַא סך סָאװעטישע ִ‬
‫ײדן ֿפרִיער ַאריבערגעֿפָארן קײן ליטע )ב ֿפרט ֿפון‬
‫ַ‬
‫ֿ‬
‫ָ‬
‫װַײסרוסלַאנד‪ ,‬אוקרַאינע און מָאלדַאװיע(‪ּ ,‬כדי זײ זאלן קענען ווײטער עמיגרירן פונעם‬
‫סָאװעטן־ֿפַארבַאנד‪ .‬ניט קוקנדיקן דערױף װָאס די סָאװעטן הָאבן געּפרּוװט דערשטיקן די‬
‫ִ‬
‫ײדישע קולטור הָאט זיך צונויֿפגעשטעלט ַא קרַײז שרַײבערס׃ ַאֿברהם סוצקעװער‪ַ ,‬אבא‬
‫‪11‬‬
‫קָאװנער און שּפעטער ׃ה‪ָ .‬אשערָאװיטש‪ ,‬ה‪ .‬כַאצקעלס‪ ,‬י‪ .‬יָאסַאדע‪ ,‬י‪ .‬לַאצמַאן‪ ,‬ש‪.‬‬
‫בעלי־לעגיס‪ ,‬מ‪ .‬יעלין‪ ,‬י‪ .‬קָאטליַאר‪ .‬דער װילנער ִ‬
‫ײדישער קונסט־קָאלעקטיװ איז אין יענע‬
‫ַ‬
‫יָארן געווָארן דער ערשטער אינעם גַאנצן רַאטן־ֿפַארבאנד‪.‬‬
‫ָ‬
‫ַ‬
‫ָ‬
‫ָ‬
‫ַ‬
‫ָ‬
‫אין די יָארן װען מען הָאט ַארָאּפגעװָארֿפן די סאװעטן־מאכט‪ ,‬האבן נאך א מאל‬
‫אױֿפגעבליט די רעשטלעך ֿפון דער ִ‬
‫ײדישער קולטור אין װילנע‪ .‬אין ‪ 1989‬הָאט מען אױף‬
‫ָ‬
‫ַ‬
‫ָ‬
‫ס'נַײ מיסד געווען דעם סּפָארטֿפַאראײן ''מּכבי''‪ .‬אין ‪ 1990‬האט מען װידער א מאל געקענט‬
‫אױֿפשטעלן ַא ִ‬
‫ײדישן מוזײ אין װילנע‪ ,‬אונטערן דירעקטָאר עמנואל זינגער‪ .‬צװײ ַאלטע‬
‫ִ‬
‫ִ‬
‫ַ‬
‫ַ‬
‫ַ‬
‫ײדישע גַאסן הָאבן צוריקבאקומען זײערע אלטע נעמען׃ די ''ײדישע גאס'' )‪(Žydu gatvė‬‬
‫ֿ‬
‫ַ‬
‫ַ‬
‫ַ‬
‫ָ‬
‫און די ''גאון־גאס'' )‪ .(Gaono gatvė‬אין דער ליטװישער ''ביכער־ּפאלאטע'' פון דער‬
‫נַאציָאנַאלער ביבליָאטעק הָאט מען ‪ 1989‬געשַאֿפן ַאן ָאּפטײל ֿפַאר ִ‬
‫ײדישער ליטערַאטור‪,‬‬
‫ַ‬
‫ָ‬
‫מיט װעלכן עס ֿפירט ָאן ֿפירַא ברַאמסָאן‪ .‬די זַאמלונג בַאשטייט אין ביכער וואס זײנען‬
‫ג עק ומע ן ֿפ ו ן ֿפ ַא ר שיי דענע ֿפ ר ִיע ר דיקע ז ַאמ ל ונגע ן – ֿפ ו ן ִ‬
‫ײ ו ו ָא ‪ֿ ,‬פ ו ן דע ר‬
‫סטרַאשון־ביבליָאטעק אַאז''וו‪ .‬אין דער זעלביקער צַײט הָאט ּפרָאֿפעסָאר מאיר שוב – אַ‬
‫ּפרָאֿפעסָאר ֿפון איירָאּפעִישער ֿפילָאסָאֿפיע – מיסד געווען אינעם װילנער אוניװערסיטעט ַאן‬
‫ָאּפטײלונג ֿפַאר יודַאִיקַא ) ִ‬
‫ײדישע לימודים(‪ .‬אין ‪1989‬־‪ 1990‬הָאבן זיך אין דער װילנער‬
‫ִ‬
‫ִ‬
‫ָ‬
‫ָ‬
‫ײדישער נַאציָאנַאלער שול געלערנט ‪ 800‬ײדישע קינדער; דעמאלט האט מען געלערנט מיט‬
‫ִ‬
‫ַ‬
‫ִ‬
‫ַא טײל קינדער אױך ײדיש; הײנט לערנט מען מיט די קינדער מער ניט קײן ײדיש‪ .‬זינט‬
‫‪ 1989‬גײט ַארױס די צַײטונג ''ירושלים ד'ליטא''; איצטער װערט זי ַארױסגעגעבן אױף ֿפיר‬
‫שּפרַאכן׃ ִ‬
‫ײדיש‪ ,‬ליטװיש‪ ,‬רוסיש און ענגליש‪ .‬אין די זעלביקע יָארן ָאבער הָאט זיך ֿפון ס'נַײ‬
‫ַ‬
‫ֿ‬
‫ֿ‬
‫ַ‬
‫ָ‬
‫ַ‬
‫ַ‬
‫ַ‬
‫ָ‬
‫ַ‬
‫ַ‬
‫ַ‬
‫ַ‬
‫ַ‬
‫ָאנגעהױבן א כװאליע עמיגראציע פונעם גאנצן אמאליקן ראטן־פארבאנד‪ ,‬װאס נעמט ארײן‬
‫אויך די ליטע‪.‬‬
‫____________________________________________________________‬
‫‪on the eve of‬‬
‫ערֿב ]ערעװ[‬
‫‪Soviet Union‬‬
‫רַאטן־ֿפַארבַאנד‪ ,‬דער‬
‫‪hand over, deliver‬‬
‫ָאּפגעבן ָאּפגעגעבן‬
‫‪approximately‬‬
‫בערך ]בעערעך[‬
‫ּפליט ]ּפָאלעט[‪ ,‬דער ־ים ]ּפלייטים[ ‪refugee‬‬
‫‪flee, escape‬‬
‫ַאנטלויֿפן * ַאנטלָאֿפן‬
‫איבערנעמען איבערגענומען‪take over control of‬‬
‫‪immediately‬‬
‫ּתיּכף ]טייקעף[‬
‫ּתֿפיסה ]טֿפיסע[‪ ,‬די ־ות ‪prison, jail‬‬
‫‪shoot dead‬‬
‫דערשיסן דערשָאסן‬
‫‪population, populace‬‬
‫בַאֿפעלקערונג‪ ,‬די ־ען‬
‫סוחר ]סױכער[‪ ,‬דער ־ים ]סָאכרים[ ‪merchant‬‬
‫‪and so forth, etc.‬‬
‫וכדומה ]אוכדוימע[‬
‫‪succeed in, manage to‬‬
‫בַאװַײזן בַאװיזן‬
‫‪escape‬‬
‫ַאנטלױֿפן * ַאנטלָאֿפן‬
‫‪form, create‬‬
‫שַאֿפן געשַאֿפן‬
‫ִ‬
‫‪Jewish Council‬‬
‫ײדנרַאט‪ ,‬דער‬
‫‪demand‬‬
‫ֿפַארלַאנגען ֿפַארלַאנגט‬
‫‪member‬‬
‫מיטגליד‪ ,‬דער ־ער‬
‫ֿפַארווּונדיקן ֿפַארווּונדיקט ‪wound‬‬
‫ַארומרינגלען ַארומגערינגלט ‪surround‬‬
‫ַארויסטרַײבן ַארויסגעטריבן ‪drive out‬‬
‫‪prison‬‬
‫טורמע‪ ,‬די ־ס‬
‫‪pit‬‬
‫גרוב‪ ,‬דער‪/‬די גריבער‬
‫מת ]מעס[‪ ,‬דער‪/‬דָאס ־ים ]מײסים[ ‪corpse‬‬
‫אױסהרגענען ]אױסהַארגענען[ אױסגעהרגעט ‪kill‬‬
‫‪to the extent possible‬‬
‫אױף װיֿפל מיגלעך‬
‫‪secular education‬‬
‫בילדונג‪ ,‬די‬
‫‪welfare‬‬
‫וווילטעטיקײט‪ ,‬די‬
‫‪social‬‬
‫געזעלשַאֿפטלעך‬
‫‪information, news‬‬
‫ידיעה ]יעדיע[‪ ,‬די ־ות‬
‫’‪secret, ‘underground‬‬
‫אונטערערדיש‬
‫ַאריבערֿפירן ַאריבערגעֿפירט ‪transport‬‬
‫‪weapon‬‬
‫ווָאֿפן‪ ,‬דער ־ס‬
‫‪fur‬‬
‫ּפעלץ‪ ,‬דער ־ן‬
‫‪tannery‬‬
‫גַארבערַײ‪ ,‬די ־ען‬
‫‪12‬‬
‫‪mail, post office‬‬
‫ּפָאסט‪ ,‬די ־ן‬
‫בעל־מלָאכה ]באלמעלָאכע[‪ ,‬דער ־ות ‪craftsman‬‬
‫‪only, no more than‬‬
‫בלױז‬
‫‪save, rescue‬‬
‫רַאטעווען גערַאטעוועט‬
‫‪as many as possible‬‬
‫ווָאס מער‬
‫‪representative, agent‬‬
‫ֿפָארשטייער‪ ,‬דער ־ס‬
‫ַאחריות ]ַאכרַײעס[‪ ,‬דָאס‪/‬די ‪responsibility‬‬
‫‪join together, unify‬‬
‫ֿפַארײניקן ֿפַארײניקט‬
‫ׂשונא ]סױנע[‪ ,‬דער ־ים ]סָאנים[ ‪enemy‬‬
‫‪lead, conduct‬‬
‫ָאנֿפירן מיט ָאנגעֿפירט‬
‫שוּתף ]שוטעף[‪ ,‬דער ־ים ]שוטֿפים[ ‪colleague,‬‬
‫‪associate‬‬
‫‪train‬‬
‫אויסשולן אויסגעשולט‬
‫אַײנשטעלן אַײנגעשטעלט ‪establish‬‬
‫‪decide‬‬
‫בַאשליסן בַאשלָאסן‬
‫געװױר װערן * געװָארן ‪discover, find out‬‬
‫‪seize, capture‬‬
‫כַאּפן געכַאּפט‬
‫‪hide-out‬‬
‫בַאהעלטעניש‪ ,‬דָאס ־ן‬
‫‪section‬‬
‫ָאּפטײל‪ ,‬דער ־ן‬
‫‪gate‬‬
‫טױער‪ ,‬דער ־ן‬
‫‪attack‬‬
‫בַאֿפַאלן * בַאֿפַאלן‬
‫‪if, in the case that‬‬
‫טָאמער‬
‫‪although‬‬
‫הגם ]הַאגַאם[‬
‫‪build up‬‬
‫אױֿפבױען אױֿפגעבױט‬
‫גורל ]גױרעל[‪ ,‬דער‪/‬דָאס ־ות גױרָאלעס ‪fate, destiny‬‬
‫‪mood, attitude‬‬
‫שטימונג‪ ,‬די ־ען‬
‫‪meeting‬‬
‫זיצונג‪ ,‬די ־ען‬
‫ַארויסרוֿפן ַארויסגערוֿפן ‪call forth, summon‬‬
‫אַײנגעבן }אַײנגעגעבן{ זיך )דַאטיװ( ‪succeed‬‬
‫אױסבַאהַאלטן אױסבַאהַאלטן ‪hide‬‬
‫‪battle‬‬
‫שלַאכט‪ ,‬די ־ן‬
‫‪reward, award‬‬
‫בַאלױנונג‪ ,‬די ־ען‬
‫‪soldier‬‬
‫זעלנער‪ ,‬דער ־‪/‬־ס‬
‫חורבן ]כורבם[‪ ,‬דער ־ות ‪holocaust‬‬
‫ַארױסשּפרָאצן ַארױסגעשּפרָאצט ‪sprout, emerge‬‬
‫ֿפַארבויען ֿפַארבויט ‪block/cover up by construction‬‬
‫‪damage‬‬
‫צעשעדיקן צעשעדיקט‬
‫ַארָאּפטרָאגן ַארָאּפגעטרָאגן ‪take down‬‬
‫‪in memory of‬‬
‫לזכר ]לעזײכער[‬
‫אויסקריצן אויסגעקריצט ‪engrave‬‬
‫‪in spite of, despite‬‬
‫ניט קוקנדיק אויף‬
‫‪merit, service‬‬
‫ֿפַארדינסט‪ ,‬דָאס ־ן‬
‫‪society‬‬
‫געזעלשַאֿפט‪ ,‬די ־ן‬
‫‪in general‬‬
‫בכלל ]ביכל ‪ַ°‬אל[‬
‫אונטערדריקן אונטערגעדריקט ‪oppress‬‬
‫‪all kinds of‬‬
‫ּכלערליי ]קָאלערלײ[‬
‫‪completely‬‬
‫לחלוטין ]לַאכלוטן[‬
‫שַאצן }געשַאצט{ לגנַאי ]ליגנַײ[ ‪condemn‬‬
‫ָאּפטרײסלען }ָאּפגעטרײסלט{ זיך ֿפון ‪disavow,‬‬
‫‪distance oneself from‬‬
‫‪long-time resident‬‬
‫ַאלט־געזעסן‬
‫‪suffocate, choke‬‬
‫דערשטיקן דערשטיקט‬
‫ַארָאּפווַארֿפן ַארָאּפגעווָארֿפן ‪cast off‬‬
‫אױֿפבלִיען אױֿפגעבליט ‪blossom, bloom‬‬
‫‪remnant‬‬
‫רעשטל‪ ,‬דָאס ־ך‬
‫‪found‬‬
‫מיסד ]מעיַאסעד[ זַײן‬
‫סּפָארטֿפַארסײן‪ ,‬דער ־ען ‪athletic club‬‬
‫צוריקבַאקומען צוריקבַאקומען‪get back,again receive‬‬
‫‪collection‬‬
‫זַאמלונג‪ ,‬די ־ען‬
‫____________________________________________________________‬
‫דָאס ִײדישע לעבן הַײנט אין ווילנע‬
‫]‪[1‬‬
‫זינט דעם חורבן איז ַאלץ‪ֿ ,‬פַארשטייט זיך‪ ,‬אין גַאנצן ַאנדערש װי ֿפרִיער‪ .‬ניט נָאר אין‬
‫ליטע‪ ,‬נָאר אויך און בֿפרט אין ליטע‪ .‬אויֿפן ָארט ֿפונעם ַאלטן שולהויף שטייען מער ניט קיין‬
‫שולן און קלויזן‪ ,‬נָאר ַא ליטווישער קינדער־גָארטן‪ .‬דָאס ִ‬
‫ײדישע לעבן ֿפון ''ווילנע ֿפון‬
‫ִ‬
‫ַאמָאל'' וועט מען מער ניט זען‪ֿ .‬פונדעסטוועגן איז נָאך ֿפַארַאן ַא ײדיש לעבן׃ אין דער‬
‫הַײנטצַײטיקער ליטע וווינען בערך ‪ִ 4,000‬‬
‫ײדן‪ֿ .‬פון די הונדערטער שולן און קלױזן ֿפון‬
‫ֿ‬
‫ַאמָאל איז הַײנט ֿפַארבליבן אין ווילנע בלױז אײן־און־אײנציקע פַאר־מלחמדיקע שול וווּ מען‬
‫דַאוונט )די כָארשול(‪ ,‬און אויך אין קָאוונע איז ֿפַארַאן אײן שול‪ .‬אין ווילנע איז אויך דָא ַא‬
‫חב''ד־הויז ניט ווַײט ֿפון דער כָארשול‪ .‬שױן ֿפוֿפצן יָאר איז דָא דער ִ‬
‫ײדישער מלוכה־מוזיי‬
‫ֿ‬
‫אין ווילנע‪ ,‬װָאס געֿפינט זיך אין צוויי הַײזער אין שטָאט‪ :‬אין איינעם פון ָאט די בנינים‬
‫‪13‬‬
‫געֿפינען זיך אויך די ביורָאען ֿפון דער ִ‬
‫ײדישער קהילה ֿפון ליטע )אױף דער ּפילימָא גַאס ‪4‬‬
‫ָ‬
‫ַ‬
‫ַ‬
‫ָ‬
‫ַ‬
‫ַ‬
‫= ‪ Pylimo gatvė‬די ַאמָאליקע זַאװאלנע גאס(‪ .‬אין ּפ אנאר‪ ,‬וו וּ די נאציס האבן‬
‫אויסגעהרגעט די ווילנער ִ‬
‫ײדן‪ ,‬איז דָא ַא מוזיי‪ .‬אויף צֿפון־מערֿב ֿפון דער שטָאט‪ ,‬אױֿפן ַאזוי‬
‫ֿ‬
‫ֿ‬
‫ָ‬
‫ָ‬
‫גערוֿפענעם נַײעם בית־עולם‪ ,‬קען מען נאך זען דעם אוהל )קבר( פון דעם ווילנער גאון‬
‫)צוזַאמען מיט דעם גר־צדק(‪ַ .‬א ִ‬
‫ײדישע שול ֿפַאר קינדער )די ''שלום־עליכם־שול''( איז‬
‫ַ‬
‫ִ‬
‫װַײטער טעטיק אין שטָאט; נָאר דָארטן רעדט מען און לערנט מען ניט קיין ײדיש‪ ,‬ווײל די‬
‫יׂשראלדיקע רעגירונג װעט ניט בַאװיליקן שטיצן ֿפינַאנציעל ַא שול װוּ מען לערנט ִ‬
‫ײדיש‬
‫ַ‬
‫)עס מוז זַײן רק עֿברית !(‪ .‬אין די ֿפַארגַאנגענע יָארן איז אין ווילנע געשַאֿפן געווָארן אן‬
‫אינסטיטוט‪ ,‬ווָאס ֿפַארנעמט זיך מיט ִ‬
‫ײדישע קולטורעלע ענינים׃ אין ‪ 2001‬הָאט‬
‫ִ‬
‫ֿ‬
‫ַ‬
‫ַ‬
‫מנחם־מענדל ּכהנא מיסד געווען דעם ווילנער אינסטיטוט פאר ײדישער שּפראך און קולטור‬
‫בַײם װילנער אוניװערסיטעט )אוניווערסיטעטָא ‪ .(7‬מיט דעם אינסטיטוט ֿפירן איצט ָאן די‬
‫ּפרָאֿפעסָארן דוד קַאץ און שַארונַאס ליעקיס‪ .‬אינעם אינסטיטוט ֿפירט מען דורך סעמינַארן‬
‫און לעקציעס ֿפַארן ווילנער אוניווערסיטעט‪ ,‬װי אױך ֿפָארשּפרָאיעקטן און ּפובליקַאציעס‪,‬‬
‫און יעדן זומער איז דָארטן טעטיק די זומער־ּפרָאגרַאם ֿפַאר ִ‬
‫ײדישער שּפרַאך און קולטור‪.‬‬
‫____________________________________________________________‬
‫‪Holocaust‬‬
‫חורבן ]כורבם[‪ ,‬דער‬
‫‪indeed, especially‬‬
‫ַאוודאי ]ַאווַאדע[‬
‫שולהויף‪ ,‬דער ־ן‪/‬שולהייף ‪synagogue courtyard‬‬
‫‪small guild synagogues‬‬
‫קלויז‪ ,‬די ־ן‬
‫‪earlier, the past‬‬
‫ַאמָאל‬
‫‪nonetheless‬‬
‫ֿפונדעסטוועגן‬
‫‪contemporary‬‬
‫הַײנטצַײטיק‬
‫‪approximately‬‬
‫בערך ]בעערעך[‬
‫מלוכה ]מעלוכע[‪ ,‬די ־ות ‪state, national‬‬
‫בנין ]ביניען[‪ ,‬דער‪ ,‬בנינים ]ביניָאנים[ ‪building‬‬
‫‪are located‬‬
‫געֿפינען זיך געֿפונען‬
‫אויסהרגענען אויסגעהרגעט ‪massacre‬‬
‫‪north‬‬
‫צֿפון ]צָאֿפן[‬
‫‪west‬‬
‫מערֿב ]מַײרעוו[‬
‫בית־עולם ]בייסוילעם[‪ ,‬דער ־ס ‪Jewish cemetery‬‬
‫אוהל ]אױעל[‪ ,‬דער ־ים ]אױהָאלים[ ‪tomb structure of‬‬
‫‪an important person‬‬
‫)‪the Vilne Gaon (1720-97‬‬
‫דער ווילנער גָאון‬
‫‪Count Valentin Potozki‬‬
‫גר־צדק ]גער־צעדעק[‬
‫)‪(?- 1749‬‬
‫‪grant, accord‬‬
‫בַאװיליקן בַאװיליקט‬
‫‪support‬‬
‫שטיצן געשטיצט‬
‫רק עֿברית ]רַאק איװריט[ ]‪Hebrew only [Hebr.‬‬
‫‪last, recent‬‬
‫ֿפַארגַאנגען‬
‫ֿפַארנעמען זיך ֿפַארנומען ‪are occupied with‬‬
‫ענין ]איניען[‪ ,‬דער ־ים ]איניָאנים[ ‪matter, affair, case‬‬
‫‪found‬‬
‫מיסד ]מעיַאסעד[ זַײן‬
‫ֿפָארשּפרָאיעקט‪ ,‬דער ־ן ‪research project‬‬
‫____________________________________________________________‬
‫בַאווּוסטע ּפערזענלעכקייטן‬
‫]‪[1‬‬
‫במשך ֿפון די יָארהונדערטער איז ליטע געווען ַא שיידוועג ֿפַאר בַאווּוסטע מענטשן‬
‫און קולטורן‪ .‬מען קען דערמָאנען דעם רבי שניאור־זלמן ֿפון ליַאדי )‪1745‬־‪ ,(1813‬ווָאס‬
‫ער הָאט מיסד געווען די חב''דער חסידות אין ליובַאוויטש )מיזרח־רַײסן(‪ .‬אױך זַײן קעגנער‪,‬‬
‫דעם ווילנער גָאון )‪1720‬־‪ ,(1797‬ווָאס ער איז געווען דער חשוֿבסטער ֿפַארטרעטער ֿפון‬
‫מתנגדות‪ .‬אין ‪ ,1812‬בעת זַײן קַאמּפַאניע קעגן רוסלַאנד‪ ,‬איז נַאּפָאלעָאן בָאנַאּפַארט‬
‫‪14‬‬
‫)‪1769‬־‪ (1821‬געווען אין ווילנע‪ ,‬וו וּ ער ה ָאט געוווינט אינעם ּפ ַאל ַאץ לעבן‬
‫אוניווערסיטעט‪ ,‬ווָאס דָאס איז איצטער דער ּפַאלַאץ ֿפונעם ליטווישן ּפרעזידענט‪ .‬נַאּפָאלעָאן‬
‫איז אויך ַארַײנגעגַאנגען אין דער ווילנער שטָאט־שול‪ ,‬ווָאס‪ ,‬ער הָאט געמיינט‪ ,‬איז געווען ַא‬
‫בַײשּפיל ֿפון דער סַאמע שענסטער ַארכיטעקטור ֿפון איירָאּפע‪ .‬דער אויגן־דָאקטער און‬
‫ֿפיל ָאל ָאג לו דו ויג ז ַאמענה ָאף )‪1859‬־‪ ,(1917‬ו ו ָאס ה ָאט א ויסגע ֿפ ונע ן ד ָאס‬
‫אינטערנַאציָאנַאלע לשון עסּפערַאנטָא‪ ,‬הגם ער איז געווען ַא געבוירענער ֿפון ביַאליסטָאק‪,‬‬
‫הָאט געוווינט ַא ווַײלע אין קָאוונע‪ֿ .‬פון קָאוונע קומט אױך דער מחבר ַאֿברהם מַאּפו‬
‫)‪1807‬־‪ ,(1867‬ווָאס הָאט ָאנגעשריבן דעם ערשטן מָאדערנעם העברעִישן רָאמַאן‪ַ ,‬אהֿבת‬
‫ציון‪ּ ,‬פובליקירט אין ווילנע אין ‪ .1853‬ער הָאט זיך בַאניצט מיט טרַאדיציָאנעלע ִ‬
‫ײדישע‬
‫ָ‬
‫טעמעס און מיטן סטיל ֿפון תנך‪ָ ,‬אבער מיט דער מָאדערנער רָאמַאן־טעכניק‪ ,‬ווָאס מען האט‬
‫געקענט‪ ,‬למשל‪ֿ ,‬פון דער רוסישער ָאדער דַײטשער ליטערַאטור‪ .‬אין ‪ 1846‬איז בשעת זַײן‬
‫נסיעה דורך רוסלַאנד אויך געווען אין ווילנע דער גרויסער ֿפילַאנטרָאּפ סער משה‬
‫מָאנטעֿפיָארע )‪1784‬־‪ .(1885‬דער גרויסער ּפוילישער מחבר און קולטור־טוער ַאדַאם‬
‫מיצקיעוויטש )‪1798‬־‪ ,(1855‬ווָאס זַײן הויּפטווערק איז געווען ּפַאן טַאדעוש )‪ ,(1843‬איז‬
‫געבוירן געווָארן אין דער ליטע )נַאװַארעדָאק( און געווען ַא סטודענט אין ווילנער‬
‫אוניווערסיטעט‪ .‬אים הָאט מען צוליב זַײן ּפָאליטישער טעטיקייט ַארויסגעטריבן ֿפון דער‬
‫ליטע‪ .‬שּפעטער הָאט ער געהַאלטן לעקציעס אין ּפַאריזער אוניווערסיטעט וועגן דער השּפעה‬
‫ֿפון דער ִ‬
‫ײדישער קולטור אויף דער ּפוילישער קולטור‪ .‬ער איז געווען ַא גרויסער‬
‫ִ‬
‫ַ‬
‫ֿ‬
‫ֿ‬
‫ַ‬
‫ַ‬
‫ָ‬
‫ַ‬
‫ָ‬
‫ָ‬
‫שומר־י ׂשראל און האט גע פאדערט גלײכע רעכט פאר ײדן אן אסימיל אציע‪ .‬דער‬
‫ַאטָאם־ֿפיזיקער רָאבערט ָאּפנהיימער‪ ,‬ווָאס ער הָאט געווּונען די נָאבעל־ּפרעמיע‪ ,‬איז ַא‬
‫געבוירענער ֿפון סַאלַאנט אין דער ליטע און איז געווען ַא ישיֿבה־בחור אין טעלדז‪ .‬אין‬
‫‪20‬סטן י ָארהונדערט הָאבן געלעבט און געַארבעט אין ווילנע זייער ַא סך חשוֿבע‬
‫קולטור־טוערס׃ עמנואל לעווין ]שּפעטער‪ :‬לעווינַאס[ איז געבוירן געווָארן אין קָאוונע‪ ,‬וווּ‬
‫ער הָאט געלערנט אין חדר און ישיֿבה‪ ,‬אײדער ער הָאט אימיגרירט קיין ֿפרַאנקרַײך‪ ,‬וווּ ער‬
‫איז געווָארן ַא בַאווּוסטער ֿפילָאסָאף‪ .‬די ברידער לייזער ]‪1917‬־‪ [1969‬און ֿפישל טשעס‪,‬‬
‫ווָאס זַײנען געבוירן געווָארן אין מָאטעלע לעבן ּפינסק‪ ,‬הָאבן אימיגרירט קיין שיקַאגָא‪ ,‬וווּ‬
‫זיי הָאבן אויסגעבויט ַא וויכטיק געשעֿפט בַײם רעקָארדירן דיסקן ֿפון בלוזזינגערס ווי מַאדי‬
‫װַאטערס‪ ,‬טשַאק בערי און עטַא דזשײמס‪ .‬אי דער ּפוילישער נָאבעל־לַאוורעַאט טשעסלַאוו‬
‫מילָאש )‪1911‬־‪ ,(2004‬אי דער ליטווישער ּפָאעט און ליטערַאטור־קריטיקער טָאמַאס‬
‫ווענצלָאווַא )‪1937‬־(‪ ,‬זַײנען געבוירענע ווילנער‪ .‬דער בַאווּוסטער סעמיָאטיקער ַאלגירדַאס‬
‫גריימ ַאס )‪1917‬־‪ ,(1992‬וו ָאס איז געווען ַא מיטגרינדער ֿפונעם קולטורעלן‬
‫סטרוקטורַאליזם אין ֿפרַאנקרַײך‪ ,‬איז געבוירן געווָארן אין דער ליטע‪ .‬דער רוסיש־ ִ‬
‫ײדישער‬
‫ָ‬
‫ּפָאעט יוסף ברָאדסקי )‪1940‬־‪ ,(1996‬ווָאס איז געבוירן געווָארן אין ּפעטערבורג‪ ,‬האט‬
‫ָאבער אין די ‪60‬ער יָארן געװױנט אױף דער לִיעיקלָאס גַאס אין ווילנע‪ .‬ווילנע איז געווען‬
‫און איז נָאך הַײנט ַא שיידוועג ֿפון קולטור־טוערס און קולטורעלע בַאוועגונגען‪.‬‬
‫____________________________________________________________‬
‫‪15‬‬
‫‪famous‬‬
‫בַאווּוסט‬
‫‪in the course of, during‬‬
‫במשך ]בעמעשעך[ ֿפון‬
‫‪crossroads‬‬
‫שיידוועג‪ ,‬דער ־ען‬
‫‪mention‬‬
‫דערמָאנען דערמָאנט‬
‫חסידות ]כסידעס[‪ ,‬דָאס – ‪Hasidism‬‬
‫‪[Litvak] Belarus, Belorussia‬‬
‫רַײסן‪ ,‬דָאס‬
‫‪important‬‬
‫חשוֿב ]כָאשעוו[‬
‫‪representative‬‬
‫ֿפַארטרעטער‪ ,‬דער ־ס‬
‫מתנגדות ]מיסנַאגדעס[‪ ,‬די – ‪traditional opposition‬‬
‫‪to Hasidism‬‬
‫‪the very + superlative‬‬
‫סַאמע‬
‫אויסגעֿפינען אויסגעֿפונען ‪invent‬‬
‫‪although‬‬
‫הגם ]הַאגַאם[‬
‫מחבר ]מעכַאבער[‪ ,‬דער ־ים ]מעכַאברים[ ‪author‬‬
‫בַאניצן זיך )מיט( בַאניצט ‪use‬‬
‫‪theme, concept‬‬
‫טעמע‪ ,‬די ־ס‬
‫‪journey, trip‬‬
‫נסיעה ]נעסיע[‪ ,‬די ־ות‬
‫‪magnum opus‬‬
‫הויּפטווערק‪ ,‬דָאס –‬
‫‪activity‬‬
‫טעטיקייט‪ ,‬די ־ען‬
‫ַארויסטרַײבן ַארויסגעטריבן ‪drive out, exile‬‬
‫‪thereafter, later‬‬
‫דערנָאכדעם‬
‫השּפעה ]הַאשּפָאע[‪ ,‬די ־ות ‪influence‬‬
‫שומר ]שוימער[‪ ,‬דער ־ים ]שָאמרים[‪champion,‬‬
‫‪defender of‬‬
‫‪promote‬‬
‫ֿפָאדערן געֿפָאדערט‬
‫‪equal‬‬
‫גלַײך‬
‫‪some of‬‬
‫טייל‬
‫‪prize‬‬
‫ּפרעמיע‪ ,‬די ־ס‬
‫‪laureate‬‬
‫לַאוורעַאט‪ ,‬דער ־ן‬
‫‪co-founder‬‬
‫מיטגרינדער‪ ,‬דער ־ס‬
284
explicitly, clearly
[‫בפירוש ]בעֿפײרעש‬
someone from Salant
‫ דער ־ס‬,‫סַאלַאנטער‬
create
‫בַאשַאֿפן בַאשַאֿפן‬
(here: Israel Salanter,
male
‫ דער ־ן‬,‫ מַאנסביל‬founder of Musar movement
female ‫ דער ־ען‬,‫ ווַײבסּפַארשוין‬doctrine, system, method
‫ די ־ות‬,[‫שיטה ]שיטע‬
[‫ די מעׂשי־ ]מַײסע־‬,[‫מעׂשה בראשית ]מַײסע־ברײשעס‬
be surprised, ‫חידושן ]כידעשן[ זיך געחידושט‬
creation of the world
wonder
almighty
‫ דער‬,‫אייבערשטער‬
live to a good age/ ‫אױסלעבן זיך אויסגעלעבט‬
:‫אתֹו‬
the end
ֹ ‫ ְּבֶצֶלם ֱאלִֹהים ָּבָרא‬,‫ַוּיְִבָרא ֱאלִֹהים ֶאת־ָהָאָדם ְּבַצְלמֹו‬
.‫ ָּבָרא אָֹתם‬,‫זָָכר וּנְֵקָבה‬
alright, with pleasure [‫מהיכא ּתיתי ]מעכטײסע‬
‘And God created man in His own image, in the
incidentally
‫איבעריקנס‬
image of God created He him; male and female
business, [‫דָאס ־ים ]ַאסָאקים‬/‫ דער‬,[‫עסק ]אײסעק‬
created He them,’ Gen 1:27
concern
in God’s image [‫בצלם אלהים ]בעצײלעם־עלױהים‬
strange, queer
‫מָאדנע‬
Rabeynu Bechai (Bachia)
[‫בחײ ]בעכַײ‬
rabbi’s assistant [‫ דער ־ים ]דַאיָאנים‬,[‫דיין ]דַײען‬
ִ ‫ שער היחוד ]שַאַאר־הָא‬pluck up one’s ‫מיט מוט‬/‫ָאננעמען }ָאנגענומען{ זיך ַא‬
tower of [‫ײכעד‬
seclusion/unity
courage
[‫ מידות ]מידעס־עלָאהִיוס־מידעס‬,‫ מידות אלהיות‬question (concerning ritual ‫ די ־ות‬,[‫שאלה ]שַײלע‬
customs/characteristics
purity)
as of God
overturning [‫היּפוכו של עולם ]הײּפױכע־שעל־אױלעם‬
argue, claim
‫דרינגען געדרונגען‬
of the world
human, mortal ‫ דער ־ס‬,[‫בׂשר ודם ]בָאסערװעדָאם‬
‫דָאס ־ים‬/‫ דער‬,[‫דרדקי־חדר ]דַארדעקע־כײדער‬
the Holy One, [‫ קדוש ברוך הוא ]קָאדעש־בָארכו‬school for the youngest children [‫]־כַאדָארים‬
blessed be He
‫ ֵּבין ָהאֹור‬,‫ ִּכי־טֹוב; ַוּיְַבֵּדל ֱאלִֹהים‬,‫ַוַּיְרא ֱאלִֹהים ֶאת־ָהאֹור‬
according to, considering
‫וועדליק‬
.‫וֵּבין ַהחֶֹׁשְך‬
force, strength, [‫ דער ־ות ]קױכעס‬,[‫‘ ּכוח ]קױעך‬And God saw the light, that it was good; and
power
God divided the light from the darkness,’ Gen
up to there
[‫עד ּכאן ]ַאדקַאן‬
1:4.
human being ‫ דער ־ן‬,[‫בר־נש ]בַארנַאש‬
boast of/pride oneself ‫גרײסן }געגרייסט{ זיך מיט‬
sketch out, outline
‫ָאנווַארֿפן ָאנגעװָארֿפן‬
on
comparison, simile, parable
‫ די ־ן‬,‫גלייכעניש‬
earliest Mishnaic ‫ דער ־ס‬,[‫ּתנא־קמא ]טַאנע־קַאמע‬
degree, level, extent, ‫ די ־ות‬,[‫מדרגה ]מַאדרײגע‬
authorities
grade
stag
‫ דער ־ן‬,‫הירש‬
exaltation, elevation
‫ די ־ען‬,‫ דערהייבונג‬order of the world ‫ דער‬,[‫סדר עולם ]סעדער־אױלעם‬
Creator of the ‫ דער‬,[‫בורא עולם ]בױרע־אױלעם‬
topsy-turvy
‫קַאּפויער‬
world
refresh, delight
‫מחיה ]מעכַײע[ זַײן‬
the large light ‫ דער‬,[‫מאור הגדול ]מָאער־הַאגָאדל‬
in peace
[‫בשלום ]בעשָאלעם‬
the small light ‫ דער‬,[‫ מאור הקטן ]מָאער־הַאקָאטן‬impertinent [‫ דער ־ים ]מעכוצָאֿפים‬,[‫מחוצף ]מעכוצעף‬
people of
[‫בני ]בנײ‬
person
take pains, force ‫ָאנטָאן }ָאנגעטָאן[ זיך ַא ּכוח‬
resident, [‫ דער ־ים ]טױשָאװים‬,[‫ּתושֿב ]טױשעװ‬
oneself
inhabitant
light, illumination
‫ די ־ען‬,‫בַאליכטיקונג‬
sixty, very many
– ‫דָאס‬/‫ דער‬,‫שָאק‬
living, livelihood ‫ די ־ות‬,[‫ּפרנסה ]ּפַארנָאסע‬
questions
‫ ־ות‬,[‫קשיא ]קַאשע‬
content, satisfied
‫צוֿפרידן‬
answer, reply, response ‫ די ־ות‬,[‫ּתשוֿבה ]טשּוװע‬
piece of evidence
‫ די ־ות‬,[‫ראיה ]רַײע‬
[‫דָאס ־ים ]טַאמצײסים‬/‫ דער‬,[‫ּתמצית ]טַאמצעס‬
Talmudic tractate
[‫חולין ]כולין‬
essence, gist
column [‫ דער ־ים ]ַאמודים‬,[‫ עמוד ]ָאמעד‬And God said ‘Let .‫ יְִהי אֹור; ַויְִהי־אֹור‬,‫ַוֹּיאֶמר ֱאלִֹהים‬
he-goat
‫ דער בעק‬,‫ בָאק‬there be light, and there
was light,’ Gen. 1:3
sacrifice
‫מקריֿב ]מַאקרעװ[ זַײן‬
‫‪285‬‬
‫קרבן חטאת ]קָארבם־כַאטעס[ ‪sin offering‬‬
‫‪because of‬‬
‫מחמת ]מַאכמעס[‬
‫‪regret, repent‬‬
‫חרטה ]כַארָאטע[ הָאבן‬
‫‪why, why then‬‬
‫ַאלמַאי ]ַאלעמַײ[‬
‫בשעת מעׂשה ]בעשַאס־מַײסע[ ‪at the time when it‬‬
‫‪happened‬‬
‫מקיים ]מעקַײעם[ זַײן ‪fulfill, implement, execute‬‬
‫ישעיה הנֿביא ]יעשַײע־הַאנָאװי[ ‪Isaiah the prophet‬‬
‫נֿביאות ]נעװִיעס[‪ ,‬דָאס ‪prophesy‬‬
‫והיה אור הלבנה כאור החמה ]װעהָאיע ָאר הַאלעװָאנע‬
‫קעָאר הַאכַאמַא ‪and the light of the‬‬
‫‪moon was as the light of‬‬
‫]‪the sun [quasi-Genesis style‬‬
‫‪what’s the problem‬‬
‫מה רעש ]מַארַאש[‬
‫אױסנעמען אויסגענומען ‪be a success, make a hit‬‬
‫בֿבת־אחת ]בעװַאס־ַאכעס[ ‪suddenly, at one time‬‬
‫אַײנֿפַאלן * אַײנגעֿפַאלן ‪here: come together‬‬
‫‪cause, give rise to, effect‬‬
‫גורם ]גױרעם[ זַײן‬
‫‪the rise/building of‬‬
‫הקמת ]הַאקַאמַאס[‬
‫ַארויסלָאזן ַארױסגעלָאזט ‪issue, publish‬‬
‫שאלה־ּתשובה ]שַײלע־טשּוװע[ = שאלות־)ו(ּתשוֿבות‬
‫]שַײלעס־)או(טשּוװעס[‪ ,‬די ‪published responsa‬‬
‫‪with the goal/purpose‬‬
‫בכדי ]ביכדײ[‬
‫שֿבט ]שײװעט[‪ ,‬דער ־ים ]שװָאטים[ ‪tribe‬‬
‫)‪governmental district (Russia‬‬
‫גובערניע‪ ,‬די ־ס‬