Salto 2 Lærarbok B side 4-51

Transcription

10 Tid
4
5
Tid
Tid
Om kapittelet
Dette kapittelet handlar om tid.
Gjennom lesetekstar og illustrasjonar får elevane høve til å utvikle
kunnskap og nye omgrep knytte til
tid.
Den munnlege ferdigheita vi
legg vekt på i dette kapittelet, er
å stille spørsmål.
Sjangerteksten i dette kapittelet
er kalender. Gjennom felles lesing
lærer elevane kva som kjenneteiknar kalenderen som sjanger,
og korleis vi hentar ut informasjon
frå han. Gjennom felles skriving er
elevane med på å lage ein
kalender.
Det språklege emnet i dette
kapittelet er stavingar. Elevane blir
kjende med korleis vi deler opp
ord i stavingar, både skriftleg og
munnleg, og korleis vi kan bruke
kunnskap om stavingar til å lese
vanskelege ord.
4
år
årstid
månad
døgn
time
minutt
sekund
Tid
Mål
Etter å ha arbeidd med oppslaget
skal eleven kunne
• fortelje om eigne opplevingar
og erfaringar med tid
• stille spørsmål til ytringar frå
andre
Munnlege
ferdigheiter
Å stille spørsmål
Minn elevane på at å spørje er noko
heilt anna enn å fortelje. Når vi lurer
på noko, vil vite noko, er i tvil om
noko eller ønskjer noko frå andre,
stiller vi spørsmål. Når vi skal lære
noko nytt, er det svært viktig å stille
spørsmål. Spørsmål begynner ofte
med bestemte ord som kven, kva,
kvar, korleis, kvifor og når. Når vi skriv
eit spørsmål, må vi ha spørsmålsteikn
til slutt, mens når vi stiller eit spørsmål
munnleg, stig tonefallet vårt mot
slutten. Elevane lærer meir om spørjesetningar i kapittel 17.
Arbeid med sidene
Introduksjon av emnet
Fortel elevane at dei skal få lese og
snakke om tid. Tida går heile tida. Vi
måler tida med klokka. Klokketida blir
styrt av omdreiingane jorda gjer rundt
seg sjølv, og rundane ho gjer rundt
sola. Vi måler tid i sekund, minutt,
timar, døgn, veker, månader, årstider
og år. Kva er det som avgjer om det
er dag eller natt? Kvifor er det natt
nokre stader på jorda, mens det er
dag andre stader? Kva vil det seie
å ha god tid? Kva vil det seie å ha
dårleg tid? Kva bruker vi til å måle tid?
Biletsamtale
La elevane assosiere fritt, men legg
vekt på at dei bruker heile setningar.
Oppfordre gjerne elevane til å stille
eigne spørsmål til biletet.
– Kva ser du på biletet?
– Kvar bur personane på biletet (USA,
Noreg, Japan)?
– Kor mykje er klokka i Tokyo?
– Kor mykje er klokka i San Diego?
– Kva for ein dato er det i Noreg?
I Japan? I USA?
– Kvifor gjer barna forskjellige ting?
Etter samtalen kan du vise korleis
jorda snurrar rundt sin eigen akse.
Bruk for eksempel ein appelsin eller
ein badeball til å symbolisere sola,
mens ein annan type ball eller globus
førestiller jorda. Vis at jorda går rundt
sola og samtidig snurrar rundt sin
eigen akse. La til slutt elevane forklare
for kvarandre korleis det blir dag og
natt.
Ordbanken
Snakk med elevane om orda og still
gjerne spørsmål som opnar for
undring og refleksjon. Her er nokre
forslag til formuleringar du kan bruke
i samtalen.
År: Den tida jorda bruker på å gå éin
gong rundt sola. Det tek cirka 365
dagar.
Årstid: Dei fire delane året er delt inn
i. Vi kallar dei vinter, vår, sommar og
haust.
Månad: Den tida månen bruker på
å gå éin gong rundt jorda. Det tek
cirka 30 dagar.
Døgn: Den tida jorda bruker på å gå
rundt seg sjølv – ein heil dag og ei
heil natt. Det tek 24 timar.
Time: Ein time er det same som 60
minutt. Det er 24 timar i eit døgn.
Minutt: Eit minutt er det same som 60
sekund. Det er 60 minutt i ein time.
Sekund: Sekund er den grunnleggjande måleininga for tid. Det er 60
sekund i eit minutt.
Eitt minutt
Fortel elevane at de skal ha ein gjetteleik: «Kor lenge er eitt minutt?» Bruk
eit timeglas til å vise elevane korleis
sanden renn gjennom glaset på eitt
minutt. Så dekkjer du til timeglaset slik
at barna ikkje kan sjå det. Be dei
leggje hovudet på pulten slik at dei
ikkje ser kvarandre. Barna skal så
rekkje opp handa når dei trur det har
gått eitt minutt. Når det har gått eitt
minutt, seier du ifrå. Var det nokon
som rekte opp handa tidleg? Var det
nokon som trudde det var lenge
igjen? Gjenta aktiviteten. Var det fleire
som kom nærare no? Snakk med
elevane: Kva rekk ein å gjere på eitt
minutt? Kor langt rekk vi å telje på eitt
minutt? La barna gjette, og skriv
gjerne svara deira på tavla. Tel så
saman høgt i kor mens du snur timeglaset ein gong til. Sei gjerne tala slik
at du seier eitt tal i sekundet. Då kjem
de til cirka 60. Gjenta gjerne aktiviteten. Var det fleire som klarte å treffe
nærare eitt minutt no? Kvifor?
Munnlege aktivitetar
Spørjeleik
La elevane gå saman i grupper på to,
og la kvar gruppe få eit kort med
spørjeord. I Lærarrommet finn du
ferdige kort, klare til utskrift. Vis
elevane eit bilete av ein gjenstand frå
gamle dagar eller eit bilete av eit
forhistorisk dyr. La elevane bruke korta
og finne på spørsmål til biletet, for
eksempel: Kvar levde dyret? Kva åt
det? Elevane treng cirka fem minutt
på å fullføre oppgåva. Til slutt går de
gjennom spørsmåla i fellesskap. Nokre
av spørsmåla greier de å svare på,
andre spørsmål kan opne for undring.
Leik med språket
Songar
Referansar til songane finn du på
side 174.
• Da klokka klang
•Morgenstund
• Godnattsang for Jørgen Moes vei
nr. 13
• For siste gang
Høgtlesing
Les meir om dei ulike høgtlesings
forslaga på side 178–180.
Tikk takk, sier tiden av Gro Dahle og
Svein Nyhus
Tiden bor ingen steder av Gerhard
Stoltz
Saltos bokhylle
Saltos bokhylle nivå 1–4 består av 24
nyskrivne lesehefte. Kvart hefte
inneheld ein lesetekst i to vanskegradar. Adam og klokka av Bjørn
Ingvaldsen passar godt til dette
kapittelet.
Leikane er beskrivne på side 175–177.
Leik 1: Ta ein ting …
Leik 2: Eg ser, eg ser
Andre ressursar
Forslag til lekser
Leselekser
I lærarboka finn du forslag til lese
lekseoppdrag til desse tekstane:
«Tida går» side 6–7.
«Åse og klokka» side 10–11.
«Klokkesurr» side 150.
«Fælt som tida går» side 150.
«Kyrkjeklokka – ei molbuhistorie»
side 151.
Bruk gjerne Salaby.no
for å øve meir.
Eigenvurdering
La elevane sitje i par. Den eine
eleven fortel om ein gong han
eller ho var for seint eller for
tidleg ute. Den andre eleven
bruker eitt av korta med spørjeord
og stiller spørsmål til det som blei
fortalt. Gjer ei oppsummering
i samla klasse til slutt: Korleis var
det å bruke spørjekorta for å finne
på spørsmål?
I Arbeidsbok B handlar oppgåve 7–12
på side 8–11 om leseforståing.
Resultatet av «Vi skriv saman» kan
gjerne brukast som leselekse.
Andre lekser
Oppgåve 2–5 på side 4–6
i Arbeidsbok B. Tilpass oppgåvetype
og -mengd til kvar enkelt elev.
I Lærarrommet
• Kort med spørjeord
• Pusle tøyseord
•Automatiseringsaktivitetar
•Ordkort
www.gyldendal.no/salto
5
Tida går
Tida går
Lesing
Vi tilrår at du bruker Saltos lese
metodikk i arbeidet med lesetekstane.
Trinn 1 og 2 gjer de i samla gruppe,
slik at alle blir kjende med alle
tekstane. Trinn 3 og 4 gjer de anten
i samla gruppe (vi foreslår at du då
bruker -teksten som utgangspunkt)
eller i nivådifferensierte grupper. Les
meir om Saltos lesemetodikk på
innsida av omslaget bakarst i boka.
– Er det langt igjen?
– Eit stykke, seier pappa.
Stian sukkar.
Tida går så seint.
Vi trenar på
• å trekkje bokstavlydar saman
til ord
• å automatisere konsonant
sambandet st• å lese dialogar
• å variere lesetempoet
Trinn 3: Sjå på ordet stykke. Finn
andre ord som begynner med st(stad, stein, støl). Skriv orda på tavla
og les i kor. Finn andre ord som rimar
på -ykke (lykke, dykke, smykke, rykke).
Skriv orda på tavla og les i kor. Snakk
6
Tid
De
tid
Id
Me
om
De
ell
Då
Trinn 1: Repeter Saltos lure leseknep
(«Superblikk», «Alt eg veit»,
«Lesemåte», «Tenkjestopp»,
«Oppsummering »). Vis gjerne til
plakaten. Førebu lesinga ved å ta eit
superblikk på teksten i fellesskap: Kva
fortel illustrasjonane? Kva fortel over
skrifta? Kva viser illustrasjonane på
side 7 (eit solur og ei kompassrose)?
Snakk om kva elevane veit om dette
frå før: Korleis synest du det er å køyre
bil? Korleis synest du det er å stå på
skøyter? Kva trur du teksten kjem til
å handle om?
Trinn 2: Modeller og snakk om
lesemåte. Gjer tenkjestopp undervegs
for å gi rom for innspel og kommentarar og for å klare opp innhaldet
i teksten: Kva gjer Stian og faren?
Kvifor trur du Stian synest tida går
sakte? Kva for ein leik leikar Ida og
vennene? Kvifor trur du ho synest tida
går fort? Kvar på himmelen er sola når
det er midt på dagen? Kva vil det seie
at tida står stille? Har du nokon gong
følt at tida har stått stille? Snakk om
orda nedst på sida. Deretter bruker du
spørsmåla i elevboka til å oppsummere innhaldet i teksten.
I re
De
Vis
Vis
Sto
An
De
ell
Då
Tid
Ell
Tik
Ka
Isen er spegelblank.
Ida og vennene leikar doktersisten.
Dei er mange.
Dei har det så gøy!
Ida blir ikkje henta før om ein time.
Plutseleg ser ho på klokka.
Er ho seks alt?
Kvar blei tida av?
6
Tid
Gyldendal_Salto2_Tid.indd 4-5
om korleis vi kan sjå at orda rimar.
Snakk om skrivemåte og uttale av
langt og igjen. Kva for andre ord veit
du om som kan bety fleire ting (tre,
bolle, hjul/jul)? Snakk om at talestreken markerer at nokon snakkar.
Modeller korleis teksten blir lesen
med innleving, ved å endre tonefall
og trykk på enkelte ord og endre
karakter i stemma for kvar av personane. Vis korleis den siste setninga
kan lesast med ulikt tempo for
å understreke bodskapen. Skriv
setningar som begynner med «Tida
går …». Skriv setningane på tavla og
les i kor.
Trinn 4: Elevane øver på automatisering av -teksten. Les teksten i kor.
Les i ulikt tempo: først veldig sakte, så
fort, deretter i normalt tempo. Kva for
ord er vanskelege å lese? Kvifor?
Vi trenar på
til ord
• å lese kjende ord med flyt
• å bruke ulike avkodings
strategiar
• å lese tekst med utropsteikn og
spørsmålsteikn
Trinn 3: Les teksten i kor. Kva for ord
i teksten er lette å lese? Kjenner du
igjen nokon ord med ein gong du ser
dei? Kva for ord er vanskelege å lese?
Kva lesemåte bruker du når du les
orda spegelblank, doktersisten og
plutseleg (lyderer, stavingsles, kjenner
igjen delar av eller heile ordet)? Snakk
om kva for skiljeteikn som finst
i teksten. Repeter at utropsteikn betyr
at nokon seier noko som eit utrop.
Spørsmålsteikn markerer at nokon
Snakk om
I retteleg gamle dagar brukte menneska sola som klokke.
Dei såg opp på himmelen for å sjå kvar sola stod.
Viss sola stod i aust, var det morgon.
Viss sola stod høgt på himmelen, var det middag.
Stod sola i vest, var det kveld.
i samtalen.
Dei gamle egyptarane trudde at
tida gjekk fortare midt på dagen.
I dag veit vi at det ikkje stemmer.
Seint: At noko har liten fart. Sakte og
langsamt er ord for det same.
Middag: Midt på dagen, når sola står
høgast på himmelen. Tidlegare var
middagen eit måltid som blei ete midt
på arbeidsdagen, cirka klokka 12. I
dag er det meir vanleg å ete middag
seinare.
Men ofte kjennest det som
om tida går fort.
Det kan vere når vi leikar
eller les ei spennande bok.
Då kan éin time kjennast som eitt minutt.
Fort: Eit anna ord for rask eller hurtig.
Eit fort kan òg vere ei festning som
ligg i eller ved sjøen.
Andre gonger kjennest det som om tida står stille.
Det kan vere når vi ventar på nokon
eller gleder oss til noko.
Då kan eitt minutt kjennast som éin time.
Stå stille: Å ikkje bevege seg.
Tida går alltid like fort.
Eller like seint.
Tikk, takk, tikk, takk.
Kanskje det er slitsamt for tida aldri å stå stille?
Skriving
Enkle skriveoppgåver
Elevane skriv
• ei liste over kva dei liker å bruke tid
på
• eit tankekart med ord knytte til tid
Spørsmål til teksten
1
2
3
4
Når synest du tida går fort?
Når synest du tida går seint?
Når skulle du ønskje at du kunne stoppe tida?
Viss du kunne skru tida tilbake,
når ville du ha skrudd ho tilbake til?
Snakk om:
seint
middag
fort
stå stille
7
14.06.14 16:46
stiller eit spørsmål. Snakk om at tonefallet går opp mot slutten av eit
spørsmål. Modeller korleis teksten skal
lesast ved utropsteikn og spørsmåls
teikn. Skriv setningar som begynner
med «Tida går fort når …». Skriv på
tavla og les i kor.
Trinn 4: Elevane øver på automatisering av -teksten. Les teksten i kor,
linje for linje. La utropsteikna og
spørsmålsteikna avgjere tonefallet
i lesinga. Kva ord er vanskelege
å lese? Kvifor?
Vi trenar på
• å lese ord med stumme lydar
strategiar
• å ta pause ved komma og
punktum
Trinn 3: Snakk om uttale og skrivemåte av orda med stumme lydar: det,
kveld, tida (uttalen kan variere i ulike
dialektar). Kjenner du til andre ord
som har stumme lydar (god, eplet,
jord)? Kva ord i teksten er lette å lese?
Kjenner du igjen nokon ord med ein
gong du ser dei? Kva ord er vanske
lege å lese? Korleis les du orda
himmelen, egyptarane, spennande,
slitsamt (lyderer, stavingsles, kjenner
igjen delar av eller heile ordet)?
Korleis bør vi lese ein tekst når andre
skal høyre på? Snakk om og modeller
forskjellen på komma og punktum.
Komma angir ein kort pause, mens
punktum fortel at setninga er slutt.
Meir utfordrande skriveoppgåver
Elevane skriv
• ei forteljing om ein gong dei hadde
dårleg tid
• om ei reise tilbake i tid, for
eksempel til oldtida eller vikingtida
Leseoppdrag
Les teksten tre gonger. Øv på
å lese teksten i passe tempo.
å bruke utropsteikn og spørsmålsteikn
når du les.
Les teksten tre gonger. Øv på å ta
pause ved komma og punktum.
Trinn 4: Elevane øver på automatisering av
-teksten. La elevane sitje
i par og lese teksten som veksellesing
der dei les annakvar setning. Kva ord
er vanskelege å lese? Kvifor?
7
kalender
Ta eit
superblikk!
Vekedagar
Vekenummer
SØNDAG
LAURDAG
FREDAG
TORSDAG
ONSDAG
TySDAG
SØNDAG
MÅNDAG
LØRDAG
FREDAG
TORSDAG
AG
ONSD
AG
5
TIRSD
4
DAG
MAN
3
2
1
Mats ishockey
5
1
4
3
2
1
Mats ishockey
1
E
Dato
6
2
2
6
7
7
8
8
9
9
Marte symjiing
11
11
•
12
12
•
Marte svømming
Mormor 67 år
Mormor 67 år
Teksten fortel kva
som skal skje.
10
10
3
13
3
13
14
14
15
15
Marte symjing
4
5
20
21
22
22
Marte symjing
21
18
17
18
17
Foreldremøte
Mats kl. 18
Foreldremøte
Mats kl. 18
Marte svømming
4
20
16
16
23
23
19
19
Marte skøytedag
kl. 13
Marte skøytedag
Hugs bollar!
kl. 13
Husk boller!
25
24
25
24
Mats ishockey
Mats ishockey
26
26
Pappa tannlege
Marte svømming
kl. 10
Pappa tannlege
kl. 10
5
27
28
27
29
Marte symjing
28
Vi
29
30
Marte svømming
Hugs bollar
1
31
30
1
31
5
5
2
2
Lag
Mats ishockey
1
Mats ishockey
2
Mats 7 år
Mats 7 år
8
3
Tid
04.09.14 18:23
Gyldendal_Salto2_Tid_nynorsk.indd
1
04.09.14 18:23
Gyldendal_Salto2_Tid.indd 6
Kalender
Mål
skal eleven kunne
• gi eksempel på kva som kjenneteiknar ein kalender
• lage ein bursdagskalender
i samarbeid med andre etter
mønster frå ein eksempeltekst
Vi bruker kalendrar for å halde orden
på tida. Kalendrar kan vare i eitt eller
fleire år, og det finst fleire typar kalend
rar. I Noreg bruker vi den gregorianske kalenderen, som er den mest
brukte kalenderen internasjonalt.
Januar
Felles lesing
Før lesing: Gjer elevane merksame på
8
Tid
Salto, som ber dei om å ta eit superblikk på teksten. Kva betyr det å ta eit
superblikk på teksten? Kva ser du viss
du bruker superblikket her? Har du
sett ein slik tabell før? Forklar elevane
at vi kallar ein slik tabell for ein
kalender, og at ein kalender er eit
system som hjelper oss med å halde
orden på dagane og månadene i året.
Under lesing: Denne teksten krev ei
tydeleg modellering for å vise elevane
korleis dei får oversikt over og les ein
slik tekst. Gjer elevane merksame på
strukturen i tabellen, sjå faksimile.
Kvifor er nokre tal raude? Vis elevane
at tabellar er oversikter der det er lite
føremålstenleg å lese alt. For å finne
informasjon må vi leitelese. Å leitelese
betyr at vi ser etter viktige ord som gir
informasjon. Viss vi for eksempel lurer
på når symjetimen er, må vi leitelese
etter ordet symjing i tabellen. Korleis
les vi tabellen viss vi lurer på kva
Marte skal denne veka? Korleis les vi
tabellen viss vi lurer på kva aktivitetar
Mats har denne månaden? Korleis les
vi tabellen viss vi lurer på kva som
skjer i helgane?
Etter lesing: Snakk om spørsmåla på
side 9. Les sjangerkjenneteikna. Når
er det lurt å bruke ein kalender?
Korleis les vi ein kalender? Snakk om
at det finst ulike typar kalendrar som
hjelper oss med å halde orden på
tida, for eksempel julekalender og
bursdagskalender. Kva typar kalendrar
veit du om? Korleis ser dei ut?
Vi skriv saman
De skal lage ein bursdagskalender
i fellesskap. Gjennom samtale blir de
einige om kva teksten skal innehalde,
og korleis han skal utformast. De kan
for eksempel lage ein kalender for
kvar månad eller ein kalender med eitt
ark for kvar bursdag.
1 Kva vekedag har Marte symjing?
2 Kva dato skal pappa til tannlegen?
3 Kor ofte trenar Mats ishockey?
4 Når begynner skøytedagen til Marte?
5 Når har Mats bursdag?
y
Ein kalender
• er ei oversikt over dagar,
veker og månader
Tina
Geir
• hjelper oss til å få
oversikt over tida
Frikk
key
Vi skriv saman
Lag ein felles bursdagskalender for alle i klassen.
ckey
1 Snakk om korleis de vil at kalenderen skal sjå ut.
2 Lag ei liste over alle bursdagane i klassen.
Begynn med dei som har bursdag i januar.
3 Lag kalenderen slik de vil han skal vere.
04.09.14 18:23
KALENDER
9
04.09.14 18:23
Før skriving: Snakk saman om korleis
bursdagskalenderen skal sjå ut (punkt
1 i elevboka). Korleis bør han sjå ut for
at vi lett skal sjå kven som har bursdag
neste gong? Korleis skal vi vise at
nokon har bursdag? Lag ei liste over
alle bursdagane i klassen (punkt 2
i elevboka). Begynn med dei som har
bursdag i januar.
Under skriving: Skriv namn på
månader og datoar på kalenderen og
marker bursdagane (punkt 3
i elevboka). Har de valt å lage ein
kalender med eitt ark for kvar
bursdag, kan elevane eventuelt lage
kvart sitt kalenderark med namn og
dato. Du kan skrive teksten på tavle,
flippover eller datamaskin med
projektor, men pass på at elevane ser
teksten etter kvart som du skriv han.
Etter skriving: Kontroller at burs
dagane til alle elevane er tekne med
i kalenderen, for eksempel ved å be
elevane gå saman i par og finne bursdagane til kvarandre.
Vidare skrivearbeid
• Lag ein bursdagskalender for
familien din.
• Lag ein kalender over denne
månaden og skriv inn alle aktivitetane du skal på.
• Lag ein kalender som hjelper deg til
å telje ned til noko du gleder deg
til, for eksempel vinterferie, påskeferie eller bursdag.
– kva for ein vekedag du og dei andre
i familien din blei fødde på
– kva for ein vekedag julaftan var på
i fjor
– kva for ein vekedag julaftan fell på
i år
– kva for ein vekedag du har bursdag
på når du blir 18 år
Eigenvurdering
La elevane sitje i par og vurdere
kalenderen dei har laga, med
utgangspunkt i spørsmåla: Kva er
det som gjer dette til ein
kalender? Kva bruker vi ein
kalender til? Gjer ei oppsummering i samla klasse til slutt.
Fleire aktivitetar
Ver datodetektivar
På Internett finst det digitale kalendrar
der det er mogleg å finne datoar langt
tilbake i tid. Søk for eksempel på
«kalender» + ønskt årstal. Bruk Internett til å finne ut
– kva for ein vekedag 17. mai er på
i år
9
w
Åse og klokka
Åse og klokka
Lesing
Åse har fått ei klokke.
Klokka er fin.
Ho har tal og to visarar.
Men Åse kan ikkje klokka.
Trinn 1 og 2 skal gjerast i samla
gruppe, slik at alle blir kjende med
alle tekstane. Trinn 3 og 4 gjer de
anten i samla gruppe (vi foreslår at du
då bruker -teksten som utgangspunkt) eller i nivådifferensierte
grupper. Les meir om Saltos lesemetodikk på innsida av omslaget bakarst
i boka.
Trinn 1: Førebu lesinga ved å ta eit
superblikk på teksten i fellesskap: Kva
fortel illustrasjonane? Kva fortel over
skrifta? Kvifor er det bilete av så
mange urskiver, trur du? Kva viser
urskivene? Snakk om kva elevane veit
om dette frå før: Korleis er det å lære
seg klokka? Kva trur du teksten kjem
til å handle om?
Trinn 2: Les teksten høgt. Modeller og
snakk om lesemåte. Gjer tenkjestopp
undervegs for å gi rom for innspel og
kommentarar og for å klare opp
innhaldet i teksten: Kven handlar
teksten om? Kva er det Åse vil lære
seg? Kven er Ola? Kvifor kan ikkje Ola
lære henne klokka? Kvifor kan ikkje far
lære Åse klokka? Snakk om orda nedst
på sida. Deretter bruker du spørsmåla
i elevboka til å oppsummere innhaldet
i teksten.
–O
–E
–K
Ås
Så
–U
O
Ås
–H
Åse tel tala.
Det er tolv tal på klokka.
Visarane går og går.
– Mor, vil du lære meg klokka? seier Åse.
Men mor har ikkje tid.
– Eg må koke poteter, seier ho.
– Klokka er jo alt to!
Åse ser på klokka.
– No er ho to, seier ho.
10
Tid
Vi trenar på
• å trekkje bokstavlydar saman til
ord
• å lese stavingar i ord
• å lese med trykk
• å byggje ut setningar
Trinn 3: Kor lang kjede av ord kan de
lage når de begynner med ordet har
og byter ut ein og ein bokstav (har 
her  der  den  din osv.)? Skriv
ordet visarar på ein lapp og klipp ut
bokstavane. Pusle bokstavane saman
til ord (vi, sar, visar, risa). Skriv orda på
tavla og les i kor. Finn ord med to eller
fleire stavingar (Å-se, klok-ke, klok-ka,
vi-sar-ar, ik-kje). Skriv orda på lappar
og klipp dei opp i stavingar. La
elevane pusle stavingane saman til
nye tøyseord. Snakk om korleis vi kan
lese teksten med innleving ved
10
Tid
å leggje trykk på enkelte ord (f.eks.
klokke, fin, tal). Bygg ut setninga «Åse
har fått ei klokke» (Åse har fått ei stilig,
rosa klokke). Kor lange setningar
klarer de å lage? Skriv setningane på
tavla og les i kor.
linje for linje. Gjer tydelege pausar
ved punktum. Kva for nokre ord er
vanskelege å lese? Kvifor?
Vi trenar på
til ord
• å kjenne igjen høgfrekvente ord
• å automatisere bøyingsmorfema -a, -er og -ene
• å lese dialogar med innleving
Trinn 3: La elevane finne ordet ho
i teksten. Gjenta med klokka, går, ikkje
og ser. Kva er forskjellig i orda tal og
tala? Skriv bøyinga av ordet (eit tal –
talet – tal – tala). Gjer tilsvarande med
ordet klokka (ei klokke – klokka –
klokker – klokkene). Modeller korleis
teksten kan lesast med innleving, ved
å endre tonefall og trykk på enkelte
ord og karakter i stemma for kvar av
personane.
Trinn 4: Elevane øver på automatisering av -teksten. Elevane sit i par. Éin
les setningane med talestrek, den
andre les dei forteljande setningane.
Etter ein runde byter de, slik at begge
får lese heile teksten. La elevane øve
på å lese med innleving. Kva for ord
Så
–V
–S
K
–K
Om
–N
Ås
–N
–K
–D
Call
Beg
er Åse.
Kvarter: Eit kvarter er 15 minutt. Det
er det same som å dele opp ein time
i fire delar. Eit kvarter blir dermed ein
av dei fire delane. Eit kvarter kan òg
vere eit område der nokon bur.
– Ola, kan du lære meg klokka? seier Åse.
– Eg må gjere lekser, seier Ola.
– Klokka er jo alt kvart over to!
Åse ser på klokka. – Kvart over to, seier ho.
Travelt: Å ha mykje å gjere.
Så kjem far. Han har det travelt.
– Uff, eg gløymde å kjøpe bollar.
Og klokka er alt halv tre! seier han.
Åse ser på klokka.
– Halv tre. No veit eg det, seier ho.
Setje i vatn: Setje blomstrar i ein vase
med vatn oppi.
Skriving
Elevane skriv
• eit dikt der dei fortset dette
rimmønsteret:
Klokka eitt er eg sveitt,
klokka to tek eg på sko
klokka tre …
• ei liste over kva dei gjer på ulike
klokkeslett i løpet av ein dag. For
eksempel: «Klokka sju står eg opp.
Klokka fire går eg heim. Klokka fem
et eg middag.»
• ein tekst om kvifor det er lurt
å kunne klokka
Så kjem tante Lotte.
– Vil du lære meg klokka? seier Åse.
– Seinare, jenta mi. Eg må setje blomstrane i vatn.
Klokka er alt kvart på tre.
– Kvart på tre, seier Åse og ser på klokka.
Om kvelden seier mor og far:
– No har vi tid. No kan vi lære deg klokka.
Åse ser på klokka si.
– Nei, no er klokka alt åtte. No må eg sove.
– Kva?! seier dei andre.
– Du kan jo klokka! Kven har lært deg den?
Calli Thaugland: forkorta utdrag frå Då klokka klang.
Begynnarbok i lesing
Elevane skriv
• ei forteljing om ei reise tilbake i tida
då besteforeldra var barn
• ei forteljing om ei reise inn
i framtida
1 Åse spør mange om hjelp. Kven spør ho?
2 Korleis har Åse lært seg klokka?
3 Har du nokon gong lært deg noko av deg sjølv?
14.06.14 16:46
Snakk om:
klokke
kvarter
travelt
setje i vatn
14.06.14 16:46
11
14.06.14 16:46
Vi trenar på
• å leitelese
• å automatisere høgfrekvente
ord
• å lese dialogar med innleving
Trinn 3: Finn ord i teksten som blir
skrivne på ein annan måte enn dei blir
uttalte. Skriv orda på tavla og les i kor.
Snakk om skrivemåte og uttale. Kor
mange gonger står det Åse i teksten
(6)? Gjenta med orda klokka (12), han
(2) kvart (4). Finn fleire ord de kan leite
etter i teksten. Bygg ut setninga «Åse
ser på klokka si» (Åse ser på den nye
klokka si). Skriv setningane på tavla og
les i kor. Kor lang setning klarer de
å lage? Snakk om og modeller korleis
teksten kan lesast med innleving, ved
å endre tonefall, trykk på enkelte ord
og karakter i stemma for kvar av
personane.
-teksten. La elevane øve på
å lese teksten med innleving ved
å lese roller i kor – nokon er Åse,
nokon er mor, nokon er Ola, nokon er
far, og nokon er tante Lotte. Les fleire
gonger, slik at alle får lese heile
teksten. Kva for ord er vanskelege
å lese? Kvifor?
Leseoppdrag
pause ved punktum.
Les teksten tre gonger. Øv på å lese
med innleving.
å lese med innleving.
Snakk om
undring og refleksjon. Under finn de
nokre forslag til formuleringar du kan
bruke i samtalen.
Klokke: Ei klokke er eit instrument
som viser tida. Ei klokke kan òg vere
ei bjølle vi kan ringje med.
11
s t av i n g a r
Fa
He
Fa
Mo
Sto
Sto
Og
Vi les stavingar
Alle ord har stavingar.
Vi kan klappe ordet for å finne stavingane.
Vokalane bestemmer kor mange stavingar ordet har.
Viss vi skal lese eit vanskeleg ord,
kan vi lese det i stavingar.
Ku rt
rf ill if jo ng
am ar ilt eo do
sa bb ed us se
Time
Fritid
Tid
Ur
Klokke
Kalender
Klokkemakar
Sekundvisar
ng el se nj os ef
in
Ti-me
Fri-tid
Tid
Ur
Klok-ke
Ka-len-der
Klok-ke-ma-kar
Se-kund-vi-sar
Fa
–U
K
–E
–E
–K
sut
–K
N
–E
–H
–N
sei
Oppgåver
1 Les orda saman høgt og klapp stavingane.
2 Les orda for deg sjølv. Bruk stavingane til å lese orda.
3 Les namnet på kaninen. Bruk stavingane til å lese ordet.
12
Tid
Gyldendal_Salto2_Tid.indd
Stavingar
Mål
skal eleven kunne
• finne stavingar i ord
• lese lange ord ved hjelp av
stavingslesing
Alle ord har éi eller fleire stavingar. Ei
staving utgjer eit rytmisk slag i tale
språket, og kjernen til stavinga er ein
vokal eller ein diftong. Stavingslesing
inneber at elevane deler opp skrivne
ord ord på same måte som dei
klappar rytmen i talte ord. For å kunne
dele ord i stavingar må elevane kjenne
igjen vokalar og diftongar i orda.
Stavingslesing effektiviserer lesinga.
Det er lettare å trekkje nokre få
stavingar saman (le-se-lek-ser) enn
12
Tid
å lese ein og ein bokstav (l-e-s-e-l-e-ks-e-r). Stavingslesing er ein av lesemåtane i Saltos lure leseknep, i strategien «Lesemåte».
Arbeid med stavingar
Førebu lesinga ved å lese overskrifta
og sjå på flagget til kaninen. Kva står
det på flagget til kaninen? (Namnet er
henta frå Holmsen/Brænne, 1986). Les
ordet høgt for elevane. Snakk om at
slike lange ord kan bli lettare å lese
om vi deler dei opp i stavingar.
Les teksten som står øvst på venstre
side. Kva er ei staving (eit rytmisk slag
eller klapp i eit ord)? Korleis finn vi
stavingar i eit ord? Les orda i ramma.
Klapp orda samtidig som du les dei.
Skriv eitt og eitt ord på tavla: Kor
mange stavingar er det i ordet? Kor
mange vokalar er det? Set ein raud
prikk under vokalane. Gjer det same
med resten av orda. Forklar elevane at
når vi skal lese ord i stavingar, leitar vi
etter vokalane (eller diftongane) og les
staving for staving.
Skriv Kurtamarilteodorfillifjongsabbe
dussengelsenjosefin på tavla. Finn
vokalane i ordet i fellesskap og set ein
prikk under dei. Deretter set de strek
etter kvar staving: Kur|ta|ma|ril|te|o|d
or|fil|li|fjong|sab|be|dus|seng|el|se
n|jo|se|fin. Les ordet fleire gonger
i kor. La elevane finne på andre lange
ord som kan vere vanskelege å lese
(f.eks. strikkepinne, fargeblyanteske,
stiftemaskin, mobiltelefon, isbjørntann). Skriv orda på tavla, finn
vokalane, del i stavingar og les orda
i kor. Etter lesinga gjer de oppgåvene
i elevboka for å oppsummere.
Familien Ur skal på tur
Felles lesing
Dette er ein tekst der dei lange orda
er delte inn i stavingar. På den måten
Familien Ur skal på tur
Her er fa-mi-li-en Ur.
Far heiter Ur-fa-pa-pa.
Mor heiter Ur-ma-ma-la.
Sto-re-bror heiter Ur-fa-li-to.
Sto-re-sys-ter heiter Ur-ta-ma-ta.
Og ves-le-bror heiter Ur-ki-ur-ko.
in
Fa-mi-li-en Ur skal på tur.
– Ur-fa-li-to, Ur-ta-ma-ta, Ur-ki-ur-ko!
Kvar er de? roper Ur-ma-ma-la.
– Eg fell, seier Ur-fa-li-to.
– Eg et to-ma-tar, seier Ur-ta-ma-ta.
– Kvar er Urk, vesle ko-se-klok-ka mi?
sutrar Ur-ki-ur-ko.
– Kom no, seier Ur-fa-pa-pa.
No må vi tikke av garde.
– Er det farleg? Kan ein ramle? spør Ur-fa-li-to.
– Har de hugsa to-mat-ar? spør Ur-ta-ma-ta.
– Nei! Eg tikkar ikkje eit hakk før eg finn Urk,
seier Ur-ki-ur-ko.
Oppgåver
1 Kva heiter medlemmene i familien Ur?
2 Finn på andre namn i familien Ur ved å byte
om på stavingane i namna.
Ordbilete:
då
når
dag
STAVINGAR
tid
Gyldendal_Salto2_Tid.indd 11
blir det lettare å vise korleis elevane
skal lese ord ved hjelp av stavings
lesing, og gi dei erfaring i å bruke
strategien.
Før lesing: Førebu lesinga ved å ta eit
superblikk på teksten. Kva fortel over
skrifta? Kva fortel illustrasjonen? Kven
er familien Ur? Kva trur du teksten
kjem til å handle om? Ser du noko
spesielt med teksten (det er mange
bindestrekar)?
Under lesing: Les heile teksten høgt
for elevane. Les tydeleg orda som er
delte i stavingar, med trykk på kvar
vokal. Kvifor er det mange binde
strekar i teksten? Kva for ord er delte
med bindestrekar (dei lange orda)?
Studer orda som er delte i stavingar,
og les dei i kor. Les teksten fleire
gonger i kor eller som veksellesing.
Du kan for eksempel lese det meste
av teksten, mens elevane les alle
namna etter kvart som dei dukkar opp.
13
14.08.14 19:55
Etter lesing: Kva handlar teksten om?
Når er det lurt å bruke stavingslesing?
Forklar elevane at å dele opp ord
i stavingar er ein av lesemåtane
i Saltos lure leseknep.
Ordbilete
Øv på automatisert lesing av orda då,
når, dag og tid. Ordkort og forslag til
automatiseringsaktivitetar fins i Lærarrommet. Bruk gjerne ordbileta i tavlerommet til Smart Tavle.
Fleire aktivitetar
Ordkonkurranse
Skriv desse stavingane på tavla: se,
de, ne, re, te, le, pe, ke, ba, ga, fi, ha,
fa, le, ma, ra, ri, se, so, va. Del inn
i grupper på tre–fire elevar. På signal
skal gruppene lage så mange ord dei
kjem på, ved hjelp av stavingane.
Elevane får fem minutt på seg til
å fullføre oppgåva. Gruppene får eitt
poeng for kvart ord dei klarer å lage.
De kan gjere leiken vanskelegare ved
at elevane får fleire poeng for ord som
dei andre gruppene ikkje har, eller for
ord som har meir enn to stavingar.
Pusle tøyseord
Elevane får ark med stavingar og klipper ut stavingane, sjå Lærarrommet.
Dei skal klippe ut stavingane og
byggje ord. Gi gjerne spesifikke oppgåver, som at dei skal lage tøyseord,
ord med minst fire stavingar eller ord
som sluttar på -le. Elevane kan skrive
ned orda og lese dei etterpå.
Eigenvurdering
Skriv eit langt ord på tavla (f.eks.
stoppeklokke, sekundvisar). La
elevane dele ordet i stavingar.
Gjer ei oppsummering i samla
klasse til slutt: Korleis delte du
ordet? Korleis var det å lese orda
med stavingslesing?
13
hØgtlesing
Eit kort frå Paris
«A-ha,» sa Bulle da han så hva som stod.
Doktor Proktor har reist til Paris for å finne den store kjærleiken.
For det han så, var dette:
Ein dag får Lise og Bulle eit spesielt postkort.
Doktor Proktor er i fare.
Jo Nesbø: ut
Høgtlesing
Mål
14
lese teksten høgt for elevane, slik at
dei kan få felles leseopplevingar.
Tid
skal eleven kunne
• lytte til og samtale om
innhaldet i teksten «Eit kort frå
Paris»
• stille spørsmål til ein tekst
Leselyst
«Eit kort frå Paris» er eit utdrag frå
Jo Nesbø si bok Doktor Proktors tids
badekar (2008). Det er den andre
boka i serien om Lise, Bulle og Doktor
Proktor og er oppfølgjaren til Doktor
Proktors prompepulver.
Som lesetekst vil denne teksten vere
for vanskeleg for mange andre
klassingar. Det er meininga at du skal
14
Tid
«Vi skal al
«Åleine.»
«Åleine sa
det er ikkj
«Det er le
Sarpsborg
«Berre så
«Eg må sp
om lov til
«Gløym d
«Du får ikk
Dei kjem b
betre å ko
Og då vei
«Å?» sa Li
«Kva skjer
«Ingenting
«Ingen vak
doktor Pro
‘Tidssåpe?
Det var di
Han visste
«Kanskje»
«Men … m
Han er no
«Klart eg
«Og Prokt
«Nettopp
«Så korleis
«Elementæ
Og venne
Lise såg le
«Det», sa
Så kva gje
beskjed på baksida av frimerket,
forstår ho og vennen Bulle at doktoren
er i trøbbel. Lise og Bulle reiser til
Paris,
kapitteltittel
l 25 hoppar i karet og dreg tilbake til
Eit kort frå Paris
fortida for å hjelpe han.
Under lesing: Modeller for elevane
superblikk. Kva fortel illustrasjonane?
korleis du vil ta for deg teksten: Vis at
Kva trur de vi skal lese om i denne
du begynner å lese ingressen øvst til
teksten? Har nokon av dykk skrive eit
venstre på venstre side, deretter
postkort? Kva er eit frimerke? Kor stort
teksten som står i illustrasjonen. Les
er eit frimerke? Minn elevane på at ein
høgt for elevane. Teksten bør lesast
god lyttar ser på den som snakkar, og
samanhengande første gong. Denne
høyrer godt etter. Fortel elevane at
teksten står på frimerket, vi har omsett
denne teksten er eit utdrag frå ei bok
den til nynorsk for lærarboka:
som heiter Doktor Proktors tidsba
dekar. Doktor Proktor er ein oppfinnar
«SOS. Eg har forsvunne i tida. Ta med
som har dratt til Paris for å finne igjen
glaset som er merkt med tidssåpe
ungdomskjærasten sin, Juliette
i laboratoriet og kom til Paris straks. Ta
Margarin. Han har reist tilbake i tida
òg med fransknaseklypene som ligg
ved hjelp av den gamle oppfinninga
i skuffen for ‘ikkje-patenterte oppfin
si, tidsbadekaret, for å forandre
ningar’. Pengar til flybilletten skaffar
historia slik at han endar opp med
de ved å selje dette frimerket til Lang
Juliette. Ein dag dukkar det opp eit
frakk klokkebutikk i Rosenkrantzgata.
postkort frå Doktor Proktor i postkassa
Men ikkje eit ord til innehavaren om
til Lise. Etter å ha tyda ein mystisk
neste gatelykta og studerte det inngående mens
han mumlet flere hm-er som alle lød grublende og
intelligente.
«Vi skal altså til Paris», sa Lise.
«Åleine.»
«Åleine saman», retta Bulle. «Og
det er ikkje så langt.»
«Det er lenger enn til
Sarpsborg», sa Lise.
«Berre så vidt», sa Bulle.
«Eg må spørje mor og far
om lov til å dra», sa Lise.
«Gløym det», sa Bulle.
«Du får ikkje lov.
Dei kjem berre til å seie at det er
betre å kontakte politiet i Paris.
Og då veit vi no kva som skjer.»
«Å?» sa Lise litt usikkert.
«Kva skjer då?»
«Ingenting», sa Bulle.
«Ingen vaksne vil tru på slikt som
doktor Proktor finn opp.
‘Tidssåpe?’ vil dei seie. ‘Høyrt sånt sludder!’
Det var difor professoren sende kortet til oss.
Han visste at ingen andre ville tru han, ikkje sant?»
«Kanskje», sa Lise forsiktig.
«Men … men er du heilt sikker på at vi trur på han, då?
Han er no snill, men eigentleg litt … eh, sprø.»
«Klart eg er sikker på at vi trur», sa Bulle.
«Og Proktor er ikkje litt sprø. Han er spikande galen.»
«Nettopp», sa Lise.
«Så korleis kan du vere så sikker?»
«Elementært, mi kjære Lise. Doktor Proktor er vennen vår.
Og venner trur på kvarandre.»
Lise såg lenge på månen. Og nikka.
«Det», sa ho, «er det sannaste du har sagt på lenge.
Så kva gjer vi?»
kortet fra paris
l
11
Jo Nesbø: utdrag frå Doktor Proktors tidsbadekar
kvar de har fått tak i frimerket og kvar
de skal reise. Forstått, Bulle?»
Etter å ha lese teksten på frimerket
samtalar de om innhaldet i teksten:
Kven har skrive kortet? Kva har
skjedd? Kva er ei tidssåpe, trur du?
Kva er ei fransknaseklype? Kva får Lise
og Bulle beskjed om å gjere? Korleis
skal dei kome seg til Paris? Kvifor får
dei pengar for frimerket? Kvifor trur
du at Bulle og Lise må halde
oppdraget hemmeleg? Les deretter
teksten på høgre side høgt for
elevane, utan å stoppe.
Etter lesing: Samtale om teksten:
Kvifor vil ikkje Lise og Bulle kontakte
politiet i Paris? Kvifor trur Bulle og Lise
på det Doktor Proktor skriv? Kva er
forskjellen på «litt galen» og
«spikande galen»? Korleis trur du
tidssåpa og tidsbadekaret fungerer?
Kva trur du skjer vidare?
Vidare arbeid med
teksten
HØYTLESING
15
• Skriv di eiga oppskrift på tidssåpe.
• Lag ein instruksjon for korleis ein
byggjer ei tidsmaskin.
• Skriv ein mystisk beskjed til ein venn
og la han/henne gjette kva som har
skjedd.
• Teikn eit frimerke i rett storleik og
skriv tekst inni. Kor mykje tekst
klarer du å få plass til?
Eigenvurdering
La elevane sitje i par og bruke
spørjekorta i Lærarrommet for
å lage spørsmål til teksten. Gjer ei
oppsummering i samla klasse til
slutt der elevane presenterer
spørsmåla og svara.
15
11 Datamaskiner
16
17
Datamaskiner
Datamaskiner
Om kapittelet
Dette kapittelet handlar om datamaskiner. Gjennom lesetekstar og
illustrasjonar lærer elevane nye ord
og korleis vi kan bruke datamaskiner til å kommunisere.
å stille oppklaringsspørsmål.
er beskjed. Gjennom felles lesing
lærer elevane kva som kjenneteiknar beskjedar som sjanger, kva
slags formål beskjedane har, og
i kva for situasjonar dei er nyttige
for oss. Gjennom felles skriving er
elevane med på å skrive beskjedar.
kapittelet er ord, nærare bestemt
rotord. Gjennom arbeidet vil
elevane få sjanse til å erfare at
identifisering av rotord kan hjelpe
til med både å avkode ord og
å skrive dei rett.
16
datamaskin
PC
nettbrett
e-post
mobiltelefon
SMS
automat
Datamaskiner
Mål
skal eleven kunne
og erfaringar med datamaskiner
• stille oppklaringsspørsmål til
ytringar frå andre
Munnlege
ferdigheiter
Å stille
oppklaringsspørsmål
Fortel elevane at det er lurt å kunne
stille oppklaringsspørsmål. Desse
spørsmåla høyrest ut som andre
spørsmål, men vi kallar dei oppklaringsspørsmål fordi vi stiller dei når vi
vil klare opp noko. Det kan vere noko
vi ikkje forstår, eller noko vi vil vite
meir om.
Arbeid med sidene
Fortel elevane at dei skal få lese og
snakke om datamaskiner og kva dei
kan brukast til. Mange veit korleis ei
datamaskin ser ut, og kan mykje om
kva ho blir brukt til. Kva er ei data
maskin? Korleis ser det ut inni ei data
maskin? Korleis får vi ho til å verke?
Går det an å skrive og spele på alle
datamaskiner? Kor stor er verdas
største datamaskin, trur du? Kor lita er
verdas minste datamaskin, trur du?
Finst det andre datamaskiner enn
PC-ar? Kvar finn vi dei?
Biletsamtale
Oppfordre gjerne elevane til å stille
oppklaringsspørsmål.
– Kva for maskiner ser du på biletet?
– Ser du nokon datamaskiner på
biletet?
– Har du nokon datamaskiner heime?
– Kva bruker du datamaskiner til?
Ordbanken
i samtalen.
Datamaskin: Ei maskin som kan
behandle mykje informasjon auto
matisk.
PC: Ei lita datamaskin. PC er ei
engelsk forkorting for «personal
computer», omsett til norsk som
«personleg datamaskin».
Nettbrett: Ei lita datamaskin med ein
flat berøringsskjerm der ein bruker
digital penn eller fingertuppen til
å styre med i staden for eit tastatur
eller ei mus.
E-post: Ei forkorting for «elektronisk
post». Ein e-post er ein beskjed som
blir send elektronisk gjennom Internett frå éin person til ein annan.
Mange bruker òg det engelske ordet
e-mail eller mail i staden for det
norske omgrepet.
Mobiltelefon: Ein berbar telefon.
SMS: Ei kort tekstmelding som blir
send frå éi elektronisk eining til ei
anna, for eksempel frå mobiltelefon til
mobiltelefon eller frå mobiltelefon til
PC. Blir òg kalla tekstmelding.
Automat: Ei maskin som utfører ei
handling av seg sjølv (automatisk).
Vi leikar robot
Læraren begynner med å vere
«menneske», som skal gi robotane
(elevane) i klasserommet instruksar.
Mennesket gir robotane kommandoar,
for eksempel: «Gå tre skritt framover,
hopp på eitt bein, klø deg på nasen.»
Plutseleg gir mennesket robotane ein
umogleg kommando, for eksempel:
«Gå i taket.» Kva gjer robotane då?
Robotane stoppar opp fordi det ikkje
er mogleg for dei å gjere det menneska
seier. Etter kvart kan nokre elevar prøve
seg som menneske og gi kommandoar.
Etter aktiviteten kan de samtale om
erfaringane frå leiken: Kva er ein
robot? Kven bestemmer over
maskinene? Kva kan maskiner gjere?
Kva kan maskiner ikkje gjere? Korleis
får vi maskiner til å gjere som vi seier?
Leik med språket
Leik 3: Kva høyrer vi?
Leik 4: Finn framlyden
Andre ressursar
Forslag til lekser
Leselekser
«Vi bruker datamaskiner» side 18–19.
«Dei første datamaskinene»
side 22–23.
«Datamaskin» side 152.
«No er det nok Nintendo» side 152.
«Datanerden som endra verda»
side 153.
for å øve meir.
Eigenvurdering
La elevane sitje i par og intervjue
kvarandre om datamaskiner. Be
den eleven som intervjuar, stille
minst eitt oppklaringsspørsmål til
kvart svar. Gi elevane eksempel
på oppklaringsspørsmål som kan
stillast: Kva synest du er fint med
datamaskiner? Kva bruker du
datamaskiner til? Kva skulle du
ønskje datamaskinene kunne
gjere? Snakk om kva oppklaringsspørsmål som kan passe til kvart
spørsmål. Gjer ei oppsummering
i samla klasse til slutt. Korleis var
det når intervjuaren stilte oppkla
ringsspørsmål? Korleis var det
å stille oppklaringsspørsmål?
Andre lekser
Oppgåve 3–6 på side 15–16
I Lærarrommet
• Klipp ut delar av ord
• Pusle tøyseord
•Ordkort
Høgtlesing
Det er en bok! av Lane Smith
Bellas nye datamaskin av Valerie
Thomas og Korky Paul
Roboten er løs av Philip Newth
Robotar er ikkje som deg og meg
av Mona Fossdal
Gjett kva eg tenkjer på
Vel ut ein elev ved elling (sjå side
181). Eleven får i oppdrag å tenkje på
noko, og dei andre elevane skal gjette
kva denne eleven tenkjer på, ved
å stille oppklaringsspørsmål. Det er
berre lov til å svare ja eller nei på
spørsmåla. Gjenta leiken, slik at fleire
får prøve seg.
17
Vi bruker
datamaskiner
Vi bruker datamaskiner
De
De
Ma
De
Lesing
Eg ser på film.
Eg teiknar.
Eg spelar.
Eg skriv SMS.
Rundt oss er det mange datamaskiner.
Det finst ulike typar datamaskiner.
Kanskje du har ein PC heime?
Eller eit nettbrett eller ei spelemaskin?
Trinn 1: Repeter Saltos lure leseknep,
vis gjerne plakaten. Førebu lesinga
ved å ta eit superblikk i fellesskap: Kva
fortel bileta? Kva fortel overskrifta?
frå før: Kva kan vi bruke datamaskiner
til? Kva typar datamaskiner veit du
om? Kva trur du teksten kjem til
å handle om?
innhaldet i teksten: Kva typar data
maskiner les vi om? I kva ting er det
datamaskiner? Korleis ser dei fleste
datamaskinene ut? Kva betyr PC? Kva
er Internett? Snakk om orda nedst på
sida. Deretter bruker du spørsmåla
i teksten.
Vi trenar på
til ord
• å automatisere konsonantsambandet skr• å automatisere høgfrekvente ord
• å endre syntaks i setningar
Trinn 3: Finn andre ord som begynner
med skr- (skrike, skravle, skrelle).
Snakk om skrivemåte og uttale av
teiknar. Skriv alle orda frå teksten på
papirlappar, eitt ord på kvar lapp.
Bland lappane. Finn eg, ser, på, skriv.
Pusle lappane tilbake til setningar. Byt
om på orda i setninga slik at det blir
spørjesetningar. Skriv setningane på
tavla og les i kor. Skriv setningar om
kva de gjer med datamaskiner: «Eg
…» Skriv på tavla og les i kor.
18
Datamaskiner
Ing
me
PC
«p
De
Dei fleste datamaskiner er bitte små.
Vi tenkjer ikkje over at vi bruker dei.
Det er små datamaskiner i mobiltelefonar,
i bilar, i klokker og i mange leiker.
18
Datamaskiner
Trinn 4: Elevane øver på automatisering av -teksten. La elevane sitje
i par og lese teksten i kor. La elevane
øve på å lese nøyaktig. Kva ord er
Vi trenar på
til ord
• å lese ord med sj-lyd
• å lese samansette ord
• å ta pause ved komma
Trinn 3: Snakk om skrivemåte og
uttale av orda rundt, PC, tenkjer,
kanskje og datamaskiner. Snakk om at
sj-lyden [∫ ] ikkje har eigen bokstav.
Finn andre ord med sj-lyd (her kan det
vere mange variantar, f.eks. sk-, sj-,
ski-, skj-). Skriv orda på tavla og snakk
om ulike skrivemåtar. Finn samansette
ord i teksten. Skriv orda på ein papirstrimmel og klipp opp orda mellom
rotorda (f.eks. spele + maskin). La
elevane pusle nye tøyseord, for
eksempel fjerntelefonar og nett
kontrollar. Finn kommaa i teksten.
Snakk om at komma betyr at vi skal ta
ein liten pause i lesinga. Modeller
korleis du les teksten ved oppramsing.
Veit du om nokon gjenstandar som
innheld datamaskiner? Skriv på tavla
og les i kor.
Trinn 4: Elevane øver på automatisering av -teksten. Les teksten fleire
gonger i kor med forskjellig stemme:
kviskrestemme, kraftig stemme, glad
stemme og trist stemme. Gjer
tydelege opphald ved komma. Kva
ord er vanskelege å lese? Kvifor?
Da
Då
De
På
ko
Ma
ka
Me
og
Forkorting: Eit ord skrive på ein
kortare måte.
Det finst òg kjempestore datamaskiner.
Dei tek stor plass og kostar mykje pengar.
Maskinene blir brukte til å rekne ut vanskelege reknestykke.
Dei blir brukte av bankar, flyselskap og oljeselskap.
Nettverk: Datamaskiner som er kopla
saman anten med kablar eller
gjennom Internett.
Kople: Å setje noko saman.
Ingen treng så store maskiner heime,
men mange har ein PC.
PC er ei engelsk forkorting for
«personal computer».
Det betyr «personleg datamaskin».
Kabel: Ei samling av leidningar som er
fletta saman. Ein elektrisk kabel blir
brukt til å overføre elektriske signal.
Ein elektrisk kabel har isolasjon rundt.
Datamaskiner kan koplast saman i eit nettverk.
Då kan maskinene «snakke saman».
Skriving
Det største nettverket i verda er Internett.
På Internett er mange milliardar maskiner
kopla saman.
Maskinene «snakkar saman» gjennom
kablar eller radiosignal.
Elevane skriv
• ei liste over kva datamaskiner dei
har heime
• ei liste over ting det finst datamaskiner i
Elevane skriv
• ein tekst om kva dei bruker datamaskiner til i løpet av ein dag
• ein tekst om kva dei kunne ønskje at
dei kunne få ei datamaskin til
å gjere
Med Internett kan vi sende e-post, spele spel
og leite etter informasjon.
1 Kvifor treng bankar og flyselskap store maskiner?
Leseoppdrag
2 Korleis kan maskinene «snakke saman» gjennom Internett?
å lese nøyaktig.
3 Kva bruker du Internett til?
Snakk om:
forkorting
nettverk
Vi trenar på
• å lage samansette ord
• å lese ord med dobbel
konsonant
• å oppsummere
uttalte (f.eks. kjempestore, maskiner,
personal computer). Skriv orda på
tavla og les i kor. Snakk om skrivemåte
og uttale. Finn samansette ord
i teksten. Lag samansette ord med
-maskin. De kan gjerne lage tulleord.
Kor lange ord klarer de å lage? Kva for
ord i teksten har dobbel konsonant?
Skriv orda på tavla og les i kor. Visk ut
ein av konsonantane. Les orda slik dei
står no. Snakk om forskjellen i betyd-
kople
kabel
19
ning og uttale i ord med enkel og
dobbel konsonant. Repeter kva det vil
seie å oppsummere (frå Saltos lure
leseknep). Korleis kan vi oppsummere
kvart avsnitt med éi setning. Skriv ei
setning på tavla som oppsummerer
kvart avsnitt. Les i kor.
pause ved komma.
å lese så nøyaktig som mogleg.
i par og lese teksten som veksellesing,
annakvart avsnitt. La elevane øve på
å lese teksten så nøyaktig som
mogleg. Kva ord er vanskelege å lese?
Kvifor?
Snakk om
i samtalen.
19
beskjedar
Ta eit
superblikk!
Vi skriv beskjedar
< Meldinger
M am m
E
a
Kont ak
K a n eg
Soufia ha med
heim?
•
t
•
Mikkels mamma, Miras pappa, Peders mamma, Atles pappa,
Laras pappa, Sanats pappa
OK
•
Viktig beskjed til foreldra i 2C
K a n vi
h
vasskri a
g i sto
va
Nei! !!
•
Til foreldra i 2C.
?
På tysdag skal vi lage spikarbrett i matematikken.
Det er fint om elevane tek med seg sin eigen hammar.
Laurits Berg
Kontaktlærar 2C
Myra skule
Vi
Skr
de
1
2
Mona!
brødknivar!
e
s
s
a
v
k
r
fo
Vi har
ta.
Er på legevak
tt mat.
Tarzan har få
Pappa
20
Beskjedar
Mål
skal eleven kunne
• gi eksempel på kva som kjenneteiknar ein beskjed
• skrive ein beskjed i samarbeid
med andre etter mønster frå ein
eksempeltekst
På desse sidene skal elevane arbeide
med beskjedar. I perioden der de
arbeider med beskjedar, kan du
gjerne skrive beskjedar på tavla
i staden for å gi dei munnleg, for
eksempel: «Rydd pulten og ta opp
matpakken!», eller de kan prøve
å kommunisere berre ved hjelp av
skriftlege beskjedar ein heil skoletime.
20
Datamaskiner
Datamaskiner
Vi skriv beskjedar
Felles lesing
Før lesing: Gjer elevane merksame på
Salto, som ber dei om å ta eit superblikk på teksten. Kva betyr det å ta eit
superblikk på teksten? Kva ser de viss
de bruker superblikket her? Har de
sett slike tekstar før? Kva slags type
tekst er dette? Forklar elevane at slike
små tekstar blir kalla beskjedar. Vi gir
beskjedar til andre når vi skal fortelje
noko viktig. Nokre gonger må vi skrive
beskjeden, for eksempel på papir,
SMS eller e-post, andre gonger seier
vi han.
Under lesing: Kommenter strukturen
på sida. Tenk høgt om kvar du vel
å begynne å lese: Her er det fleire
tekstar. Eg begynner med den øvste
teksten til venstre. Tenk høgt om
utforminga av beskjedane før du
begynner å lese, for eksempel: Denne
beskjeden ser ut til å vere frå ein
mobiltelefon eller Denne beskjeden
ser ut til å vere skriven av ein med
dårleg tid sidan han er på ein avriven
papirlapp! Modeller lesinga av alle
tekstane ved å bruke peikefingeren til
å markere startstad, leseretning og
teiknsetjing.
side 21. Les sjangerkjenneteikna. Har
du skrive ein beskjed nokon gong?
Veit du om andre måtar å sende
beskjedar på? Kva bør vere med i ein
beskjed? Når er det lurt å skrive
beskjedar på papir? Når er det lurt
å sende SMS? Kva er forskjellen på eit
brev og ein beskjed?
Vi skriv saman
De skal saman skrive ein beskjed til
nokon som skal låne klasserommet på
kveldstid. Gjennom samtale blir de
einige om kva som skal skrivast.
Modeller skrivinga ved å tenkje høgt,
ppa,
1 Kven skriv SMS til kvarandre?
2 Kven er e-posten frå?
3 Kvifor skal elevane i klasse 2C ta med hammar på tysdag?
4 Kva har skjedd med pappa?
Ein beskjed
• startar ofte med kven han er til
Andreas
Hugs å gi
Pepper
mat før du
går!
Mamma
• fortel noko viktig
• er kort
• avsluttar med kven han er frå
Vi skriv saman
Skriv ein beskjed til nokon som skal låne klasserommet
deira på kveldstid.
1 Bli einige om kva de vil skrive i beskjeden.
2 Skriv beskjeden saman på tavla.
Eg håpar de
hugsar å setje
stolane på plass.
Eg håpar de ikkje
øydelegg det vi
har laga.
Eg håpar de let
PC-ane vere i fred.
BESKJEDAR
og kommenter både dei tekniske
sidene ved skrivinga og innhaldet
i teksten undervegs.
Før skriving: Snakk om kvifor det kan
vere lurt å skrive ein beskjed til nokon
som skal låne klasserommet dykkar. La
elevane kome med forslag til kva de
kan skrive på tavla. Bli einige om kva
de vil skrive i beskjeden (punkt 1
i elevboka). Skriv stikkord på tavla.
Under skriving: Bruk stikkorda på
tavla til å skrive beskjeden (punkt 2
i elevboka). La elevane diktere setningane mens du skriv. Still spørsmål som
tek utgangspunkt i sjangerkjenneteikna som er lista opp i elevboka, for
eksempel: Kva skal vi skrive først? Kva
for eit teikn skal vi ha etter denne
setninga? Kva skal vi skrive på slutten?
Teksten kan du skrive på tavle, flippover eller datamaskin med projektor,
men pass på at elevane ser teksten
etter kvart som du skriv.
21
Etter skriving: Les beskjeden høgt
saman fleire gonger. Kontroller at
beskjeden oppfyller sjangerkjenneteikna som er lista opp i elevboka.
Vidare skrivearbeid
• Skriv fleire beskjedar til nokon som
skal låne klasserommet dykkar på
kveldstid.
• Du har farga håret grønt og vil
åtvare foreldra dine før dei ser deg.
Skriv ein beskjed til dei.
• Du har krangla med foreldra dine og
vil rømme heimanfrå. Skriv ein
beskjed til dei.
• Skriv fantasibeskjedar til nokon du
kjenner. Forslag til startsetningar:
«Hugs …», «Eg må …», «Kan du
…», «Ver så snill å …», «Eg er lei
meg for …».
Fleire aktivitetar
Ver datadetektivar
Opne ei datamaskin og sjå korleis ho
ser ut inni, eller finn bilete av ho på
Internett. La elevane beskrive kva dei
ser, anten ved å samtale i par eller ved
å lage ei teikning eller beskriving.
Eigenvurdering
La elevane skrive ein beskjed til
deg, anten på tavla eller ved at
dei gir deg eit exitkort på veg ut
av klasserommet.
21
Dei første
datamaskinene
Dei første datamaskinene
– Éin pluss tre pluss fem …
– Dette tek lang tid!
– Vi treng ei maskin.
– Ei reknemaskin!
Lesing
Vi trenar på
til ord
• å lese det samansette grafemet
sk• å automatisere høgfrekvente
ord
• å lese med innleving
Trinn 3: Snakk om skrivemåte og uttale
av lang, treng, maskin, reknemaskin.
Snakk om at sk-lyden [∫ ] ikkje har eigen
bokstav. Finn andre ord med sk-lyd
(her kan det vere mange variantar: ski,
sjåfør, skjerm). Skriv orda på tavla og
snakk om ulike skrivemåtar. Skriv alle
orda i dei tre siste setningane på papir
lappar, eitt ord på kvar lapp. Bland
lappane. Finn dette, tek, lang, vi, ei.
Pusle lappane tilbake til setningar. Byt
22
Datamaskiner
Av
Då
På
Fra
id
De
De
Fle
éi
De
Trinn 1: Repeter Saltos lure leseknep,
vis gjerne plakaten. Førebu lesinga
ved å ta eit superblikk i fellesskap:
Kva fortel bileta? Kva gjer mennene?
Kva fortel overskrifta? Snakk om
kva elevane veit om dette frå før:
Kva slags maskiner ser du på bileta?
Kva trur du teksten kjem til å handle
om?
innhaldet i teksten: Kva er ei rekne
maskin? Kva er ein abakus? På kva
måte er ei kuleramme ei maskin? Kva
var ENIAC? Kva vil det seie at det er
bugs i maskina? Kva var spesielt med
PC-en? Snakk om orda nedst på sida.
Deretter bruker du spørsmåla
i teksten.
De
EN
Ma
Ho
Du har sikkert sett ein abakus,
eller ei kuleramme.
Dette var den første
reknemaskina.
Etter kvart blei det laga
mekaniske reknemaskiner.
Dei hadde hjul og gir.
Reknemaskinene kunne
rekne fort.
Dei rekna fortare enn
menneska,
og dei gjorde ikkje feil.
22
Datamaskiner
om på orda i setningane slik at det blir
spørjesetningar. Skriv setningane på
tavla og les i kor. Repeter kva talestrek
og utropsteikn betyr, og korleis vi les
med innleving. Finn fleire ord som
begynner eller sluttar på maskin. Skriv
på tavla og les i kor.
linje for linje. Legg vekt på å lese med
innleving. Kva ord er vanskelege
å lese? Kvifor?
Vi trenar på
ord
• å kjenne igjen høgfrekvente ord
• å kjenne att bøyingsendringar
• å ta pause ved komma
uttalte. Skriv orda på tavla og snakk
om skrivemåte og uttale. Kor mange
gonger står det dei (3) i teksten? Gjer
det same med det (1) og og (2). Kan
gir bety noko anna? Kva andre ord har
vi for fort? Sjå på orda reknemaski
nene og reknemaskiner. Kva er
forskjellig i orda? Skriv bøyinga av
ordet (ei reknemaskin – reknemaskina
– reknemaskiner – reknemaskinene).
Snakk om korleis vi føyar bøyingsend
ingar til rotordet for å markere form
og tal. Snakk om og modeller korleis
vi tek pause ved komma. Korleis såg
dei første reknemaskinene ut? Skriv
setningar på tavla og les i kor.
linje for linje. Gjer tydelege pausar
ved komma. Kva ord er vanskelege
å lese? Kvifor?
Ett
De
Me
og
PC
bakus,
Reknemaskin: Ei maskin som løyser
reknestykke. Reknemaskiner kan vere
digitale, for eksempel ein kalkulator,
eller analoge, for eksempel ei kuleramme og ein abakus.
Den første elektroniske datamaskina heitte ENIAC.
ENIAC var ei reknemaskin for militæret i USA.
Maskina fylte eit heilt rom og brukte mykje straum.
Ho kunne rekne ut 5000 reknestykke i sekundet.
Gir: Ei innstilling som bestemmer kor
fort og kor kraftig ei maskin skal
arbeide. På eit lågt gir arbeider
maskina sakte. På eit høgt gir arbeider
maskina raskt. Mange syklar og bilar
har gir.
Av og til flaug det insekt inn i maskina.
Då stoppa ho.
På engelsk heiter insekt «bugs».
Framleis seier nokon at det er «bugs»
i datamaskina når noko er gale med henne.
Militæret: Eit system som skal
forsvare eit område mot fiendar. I militæret har soldatar utstyr som dei kan
bruke for å verne menneska i eit
område.
Dei første reknemaskinene tok stor plass.
Dei kosta veldig mykje pengar å lage.
Fleire meinte at det var nok med
éi datamaskin for hele Europa.
Den skulle stå i Roma eller i København.
Insekt: Eit leddyr med seks bein.
Etter kvart kom PC-en.
Den var mindre og billegare.
Med den kunne ein skrive og rekne
og spele spel.
PC-en blei raskt veldig populær.
Skriving
Vi foreslår at skriveoppgåvene i dette
kapittelet blir skrivne på ei datamaskin.
Elevane skriv
• ei liste over kva vi kan bruke ei datamaskin til
• beskjedar om kva ein robot skal
gjere
ENIAC
er.
1 Korleis såg dei første reknemaskinene ut?
2 Kvifor trur du menneska fann opp reknemaskinene?
3 Korleis ville det vore viss det berre var éi datamaskin i Europa?
4 Kvifor trur du PC-ane blei så populære?
Snakk om:
reknemaskin
gir
militæret
insekt
23
Elevane skriv
• faktasetningar om ENIAC
• ei forteljing om ein robot
Leseoppdrag
Vi trenar på
strategiar
• å endre syntaks i setningar
Snakk om skrivemåte og uttale (f.eks.
bugs, Europa, København, billegare,
PC-en). Snakk om kvifor ordet bugs
står i hermeteikn. Korleis les du orda
elektroniske, reknemaskin, militæret,
engelsk (lyderer, stavingsles, kjenner
igjen delar av eller heile ordet)? Skriv
setninga «ENIAC var ei reknemaskin
for militæret i USA» på ein papirstrimmel. Klipp opp setninga
i enkeltord og la elevane pusle
saman setninga på ulike måtar. Skriv
setningane de lagar, på tavla. Les
i kor.
i par og lese teksten som veksellesing.
Den eine eleven begynner og les ei
eller to setningar før han eller ho
stoppar etter eit tilfeldig ord. Den
andre eleven overtek lesinga og les ei
eller to setningar før han eller ho
stoppar ein tilfeldig stad, osv. La
elevane øve på å lese teksten
nøyaktig. Kva ord er vanskelege
å lese? Kvifor?
pause ved komma.
å lese så nøyaktig som mogleg.
Snakk om
i samtalen.
23
rotord
Vi
Vi finn rotord
u lykke leg
rotord
Ord kan vere bygde opp av fleire delar.
Den viktigaste delen av ordet kallar vi rotord.
Det er lettare å lese eit ord viss vi deler det
opp i små delar.
bil
bilen
bilar
bilane
høg
høgt
høge
høgare
høgast
høgaste
lykke
ulykke
ulykka
ulykkeleg
lykkelege
mislykka
Oppgåver
1 Bruk rotordet venn og lag nye ord.
2 Kor mange ord kan du lage med rotordet fri?
24
Rotord
Mål
skal eleven kunne
• finne rotord i ord
• lese lange ord ved å dele dei
opp i mindre delar
Eit ord kan vere bygd opp av fleire
meiningsberande delar, og desse
delane kallar vi morfem. Eit ord har
alltid minst eitt rotord, og det er den
delen av ordet som betyr noko i seg
sjølv, for eksempel venn, båt eller
maskin. Eit ord kan ha fleire rotord, for
eksempel brannbil. I tillegg kan ordet
ha delar som fortel oss noko anna
eller noko meir, som viss vi set ein u
framfor venn, -ane etter båt, eller -are
etter billeg.
24
Datamaskiner
Datamaskiner
Ved at elevane lærer å kjenne igjen
desse meiningsberande delane av ord
som ordbilete, vil avkodinga bli
enklare og vegen mot ortografisk
lesing kortare. Det er viktig at elevane
lærer å kjenne igjen kva som er rota
i eit ord. Finn elevane rota, er det
lettare å dele opp ordet. I opplæringsfasen kan det vere føremålstenleg
å setje bindestrek mellom orddelane,
både for å vise korleis ordet er bygd
opp, og for å gjere avkodinga lettare.
Arbeid med rotord
Fortel elevane at dei skal lære om
rotord. Snakk om at eit ord kan delast
opp i fleire delar, og at det kan få ei
anna meining når vi legg til eller tek
bort ein del av ordet. Ta utgangspunkt
i ordet ulykkeleg, som står øvst på
sida. Kva for eit ord står her? Kva for
delar er dette ordet bygd opp av? Kva
skjer viss vi tek bort u-en? Kva skjer
viss vi tek bort -leg? På kva måte
endrar det betydninga av ordet?
Kva for ein del synest du er den
viktigaste i ordet (lykke)? Les deretter
teksten under ordet høgt for elevane.
Snakk saman: Kva heiter den vikti
gaste delen av ordet (rotord)?
Forklar elevane at det er lettare å lese
eit ord dersom vi kjenner igjen
rotordet. Gi eksempel ved å lese dei
tre kolonnane med rotorda bil, høg og
lykke. Gjer oppgåvene nedst på sida
for å oppsummere det språklege
emnet.
Vi puslar ord
Felles lesing
superblikk på teksten. Kvifor er delar
av orda utforma som puslespel
brikker? Kva trur de vi skal gjere med
desse brikkene?
Vi puslar ord
venn
-e
kyss
-er
moleg
-en
u-
båt
-a
ku
-et
pennal
-ene
sakn
-ar
Oppgåver
1 Lag ord ved å setje saman puslespelbrikkene.
2 Finn rotorda i desse orda: paraplyane, guten, skiene.
Ordbilete:
med
utan
av
Under lesing: Les alle orda og delane
av orda høgt. Kva ord klarer de å lage
ved å pusle rotorda saman med delar
av ord framfor og/eller bak dei (f.eks.
uvenner, vennene, kysset, ubåt,
ubåtar, kua, pennalet, saknet)? Skriv
orda de lagar, på tavla.
Etter lesing: Finn rotorda i desse
orda: paraplyane, guten, skiene. Finn
rotorda i andre ord som de kjem på.
Ordbilete
Øv på automatisert lesing av orda
med, utan, av og på. Ordkort og
forslag til automatiseringsaktivitar fins
i Lærarrommet. Bruk gjerne ordbileta
i tavlerommet til Smart Tavle.
på
ROTORD
25
Fleire aktivitetar
Kven skal ut?
Skriv fire ord på tavla. Tre av orda skal
vere rotord, mens eitt av orda skal ha
eit bøyingsmorfem i tillegg, for
eksempel: hest, ku, sau, grisen. La
elevane forklare kvifor dei meiner at
det eine ordet skal ut.
Klipp ut delar av ord
Elevane får ei saks og eit ark med
ulike ord (sjå arbeidsark i Lærarrommet). Dei skal så klippe opp orda
i delar, slik at rotordet eller rotorda
står åleine. For å gjere aktiviteten meir
avansert kan elevane lage ord til
kvarandre i staden for å bruke arbeidsarket.
Pusle ord
Elevane får ark med ulike rotord og
morfem og klipper opp orda. Dei skal
så lage forskjellige ord ved å pusle
saman rotorda og morfema.
Arbeidsark finn du i Lærarrommet.
Eigenvurdering
La elevane gå saman i par. Skriv
desse orda på tavla: uvenner,
bilane, smartingen, sukkerbiten.
La elevane dele opp orda
i mindre delar og skrive dei. Gjer
ei oppsummering i samla klasse til
slutt: Korleis delte de orda? Kva
var rotorda? Korleis var det å lese
orda på denne måten?
25
hØgtlesing
Matilda lager kake
Sam har ein robot som heiter Matilda.
Ho er gammal og brukt og fungerer ikkje heilt som ho skal.
Ein dag skal Matilda hjelpe Sam og venninna Peta med å lage ferdig ei kake.
«No kan du gjere resten, Matilda.
Når kaka er ferdig steikt, tek du henne ut og pyntar med stivpiska krem,
og så hugsar du på lysa, vel?»
«Naturlegvis, Sam. Eg er ganske flink til å lage mat, eg …»
begynte Matilda.
«Sikkert, Matilda. Berre det blir rett, så», sa Sam
og sprang inn i stova for å fortelje far og mor om skuledagen.
«PLING», høyrdest det frå kjøkenet. Kaka var ferdig.
Dei høyrde Matilda romstere lenge der ute.
«Kjem ikkje kaka snart, då?» spurde far utolmodig.
«Straks», sa Peta og Sam i kor. Dei var like spente som far.
Høgtlesing26
Datamaskiner mellom barn og foreldre, om korleis
Mål
foreldra til Samantha lèt seg sluke opp
av finessane i teknologien og overlèt
omsorga til robotar.
skal eleven kunne
innhaldet i teksten «Matilda
lagar kake»
• stille oppklaringsspørsmål til
ytringar frå andre
Tekstutdraget i dette oppslaget er ein
skjønnlitterær tekst med skjønnlitterære verkemiddel. Som lesetekst vil
han vere for vanskeleg for mange
andreklassingar. Det er meininga at du
skal lese teksten høgt for elevane, slik
at dei kan få felles leseopplevingar.
Leselyst
«Matilda lager kake» er eit utdrag frå
boka Roboten er løs av Philip Newth
(1982). Boka er den første i ein serie
bøker om roboten Matilda. Roboten
er løs er full av morosame hendingar
som illustrerer forskjellen mellom
robotar og menneske, som episoden
frå dette tekstutdraget. Men det
eigentlege temaet i boka er forholdet
26
Datamaskiner
Vi foreslår at elevane ikkje har boka
framme under høgtlesinga. På den
måten kan dei rette heile merksemda
mot innhaldet i forteljinga.
Matilda lagar kake
Før lesing: Kva er ein robot? Kva er
forskjellen på ein robot og eit
menneske? Fortel elevane at teksten
er eit utdrag frå ei bok som går føre
seg i ei framtid der robotar har teke
over mykje av arbeidet som menneska
Ute frå kjø
«Men har
«Jau, visst
Straks ette
med eit st
– og midt
Ho gjekk s
og sette b
Ho skar ka
«Ummm!»
«Som eg g
Sam såg d
«Matilda h
Far tok ein
og togg fo
«Ummm …
og spruta
«Æsj!» Ha
og drog u
«Kva i all v
«Stearinlys
men det v
«Matilda!»
«Eg bad d
Ho let att
«Ja», sa M
«Saman m
Eg piska ly
«Huff! Og
«Og kva e
«Det stem
«Men du s
Ho hadde
Philip Newth
gjer. Samantha (Sam) får ein robot av
foreldra sine. Roboten skal passe på
henne når foreldra er på jobben – og
når dei er travelt opptekne med å sjå
på den fantastiske videoveggen
i stova om kveldane. Det ingen av dei
veit, er at roboten både er gammal og
brukt – og har ein skrue laus.
Under lesing: Les teksten høgt for
elevane med innleving. Teksten har
mykje dialog der fleire personar
snakkar. Lag gjerne ei robotaktig
stemme når Matilda snakkar. Du bør
lese teksten samanhengande, men ta
gjerne nokre korte stopp undervegs
der elevane kan kome med tankane
og reaksjonane sine, og får høve til
å stille oppklaringsspørsmål. Sjå
forslag til stoppestader i teksten.
Stopp 1: Kvifor trur de Sam er nervøs?
Kvifor trur de Matilda piskar kremen
ein gong til? Kva betyr å romstere?
Stopp 2: Kvifor smakte kaka heilt fryk
teleg? Kva er det Matilda har misfor
kake.
m,
Ute frå kjøkenet kom piske-lydar.
«Men har ikkje du piska kremen, då?» kviskra Peta nervøst til Sam.
«Jau, visst!» stønna Sam like nervøst.
Straks etter kom Matilda inn
med eit stort brett med tallerkar og gaflar
– og midt på brettet – Sam og Peta si flotte blautkake.
Ho gjekk seint bort til bordet
og sette brettet høgtideleg frå seg.
Ho skar kaka opp i stykke og gav til far og mor først.
Stopp 1
«Ummm!» sa far og sleikte seg om munnen.
«Som eg gleder meg!»
Sam såg det straks.
«Matilda har gløymt å setje på lysa», kviskra ho til Peta.
Far tok ein svær bit av kaka
og togg fornøgd med attlatne auge:
«Ummm … det smaker heilt … heilt … frykteleg!» utbraut han
og spruta kakebitar utover heile bordet.
«Æsj!» Han opna munnen
og drog ut ein lang tråd med ein svær kvit bit på.
«Kva i all verda er dette!?»
«Stearinlys, herr Åsen. Dei er ikkje i bruk lenger i dag,
men det var heilt vanlig i gamle…», begynte Matilda.
«Matilda!» ropte Sam.
«Eg bad deg om å ta lysa på kaka!»
Ho let att auga og talde til ti.
«Ja», sa Matilda uforstyrreleg.
«Saman med kremen.
Eg piska lysa saman med kremen.»
Stopp 2
«Huff! Og så så salt!» sa mor.
«Og kva er dette?? Eggeskal!»
«Det stemmer», sa Matilda. «Eg tok tre egg …»
«Men du skulle ta av skalet først», hiksta Peta.
Ho hadde begynt å le, og klarte ikkje å stanse.
Philip Newth: utdrag frå Roboten er løs
stått? Kvifor må Sam late att auga og
telje til ti?
Etter lesing: Samtale om teksten: Kva
er fint med robotar? Korleis ville du
likt å ha ein robot som leikekamerat
eller barnevakt? Viss du laga din eigen
robot, kva skulle han ha gjort for deg?
Finn på spørsmål til teksten i fellesskap.
Eigenvurdering
HØGTLESING
27
La elevane finne ei setning frå
teksten som dei syntest var
morosam, anten ved at dei gir
deg eit exitkort, eller seier
setninga til deg på veg ut av klasserommet.
Vidare arbeid med
teksten
• La elevane dramatisere forteljinga.
• Lag ei oppskrift på ei kake som
Matilda ville ha laga. La elevane
deretter beskrive korleis ho smaker.
• La elevane skrive korleis dei trur det
ville ha vore dersom ein robot skulle
passe på dei ei veke.
• La elevane skrive ein tekst om
draumeroboten sin.
27
12 Kjensler
28
29
Kjensler
Kjensler
Om kapittelet
Dette kapittelet handlar om
kjensler. Gjennom lesetekstane
og illustrasjonane får elevane
høve til å reflektere over korleis
kjensler som sinne, spenning,
misunning, flauheit, stoltheit, tristheit og frykt påverkar dei sjølve
og andre.
å skape meining med tonefall.
er dikt. Gjennom felles lesing
lærer elevane kva som kjenneteiknar diktet som sjanger, og
gjennom felles skriving er dei
med på å lage eit dikt.
kapittelet er synonym og
antonym. Elevane lærer å finne
synonym og antonym i ulike
tekstar og å skape tekstar med
desse sjølv.
28
sint
spent
flau
glad
trist
redd
Kjensler
Mål
skal eleven kunne
• setje ord på eigne opplevingar
og erfaringar med kjensler
knytte til glede, sinne,
spenning, misunning, vere flau,
stoltheit, vere trist og frykt
• samtale om korleis tonefall
skaper meining i utsegner
Munnlege
ferdigheiter
Å skape meining med
tonefall
Når vi snakkar, bevegar tonen seg
i språket vårt. Tonen kan stige og falle,
han kan bevege seg mykje, og han
kan vere heilt flat. Dette fenomenet
kallar vi tonefall. Fortel elevane at
kjenslene våre ofte kjem til uttrykk
gjennom tonefallet vårt. Tonefallet kan
fortelje om vi er glade, sinte, optimistiske, alvorlege eller sure. Sei for
eksempel: «I morgon kjem Jensen på
besøk», med forskjellig kjensleuttrykk,
som sur, blid eller sint, og la elevane
gjette kva kjensle du uttrykkjer.
Arbeid med sidene
Fortel elevane at dei skal snakke om
ulike typar kjensler. Dei skal lytte til
tekst og samtale med kvarandre om
korleis det er å vere glad, sint, spent,
flau, trist og redd. Dei skal òg lese
tekstar og dikt og skrive om ulike
kjensler. Kva betyr ordet kjensle? Kva
kjensler har du høyrt om? Korleis kan
vi sjå andre sine kjensler?
Biletsamtale
– Kva ser du på bileta?
– Korleis ser ansikta ut?
– Kva slags kjensler viser ansikta?
– Korleis ser du ut når du er sint, glad,
trist og flau?
– Kvifor trur du kjenslene er synlege
i ansiktet?
– Kva er du redd for?
– Kva kan du bli flau over?
– Når kan ein vere spent?
– Når kan ein vere stolt?
Ordbanken
i samtalen.
Sint: Å vere misfornøgd. Ei kjensle
som kan kome når ein meiner at noko
er urettferdig eller dumt.
Spent: Å vere forventningsfull og
oppspilt. Å sjå fram til noko som skal
skje, men ikkje vere heilt sikker på
korleis det blir.
Flau: Å vere brydd eller skamfull.
Å gjere noko som ein eigentleg ikkje
skal gjere, og som ein er redd andre
synest er rart eller dumt, for eksempel
å ramle av stolen. Nokon tykkjer det
er flaut å snakke høgt i klassen.
Glad: Å vere fornøgd. Blir gjerne vist
med smil og latter.
Trist: Å vere lei seg. Ei kjensle som
kan kome når ein for eksempel misser
noko eller nokon.
skal gjette kva for ei kjensle eleven
prøver å uttrykkje. Gjenta leiken slik at
fleire får prøve seg. Forslag til
utsegner: På søndag skal vi på fisketur.
I friminuttet skal heile klassen spele
fotball. Vi skal gå på ski i gymmen. Eg
kjem og besøkjer deg etterpå.
Leik med språket
Leik 5: Fin fletting
Leik 6: Fantasifakta
Forslag til lekser
Leselekser
«Gode og vonde kjensler» side 30–31.
«Klassefesten» side 34–35.
«Bursdag» side 154.
«Mors beste barn / Frosken og den
spesielle dagen» side 154–155.
Kva for ei kjensle
har eg no?
Andre lekser
Oppgåve 2, 3, 5 og 6 på side 25–27
Elevane trekkjer kvar sin lapp og
mimar den kjensla dei har fått. (Det er
fleire elevar som får den same kjensla.)
Dei andre elevane i klassen gjettar kva
for ei kjensle det er.
Vi snakkar med tonefall
Vel ut ein elev ved elling (sjå side 181)
som får i oppdrag å seie noko med eit
bestemt tonefall, for eksempel eit
tonefall som uttrykkjer glede, sinne,
skuffelse eller det å grue seg. Eleven
kan sjølv velje kva slags tonefall han
eller ho vil bruke. Dei andre elevane
Saltos bokhylle nivå 1–4 består av 24
nyskrivne lesehefte. Kvart hefte
inneheld ein lesetekst i to vanskegradar. Øydelagt av Linn T. Sunne
passar godt til dette kapittelet.
for å øve meir.
Andre ressursar
Læraren har på førehand laga lappar
til alle elevane. På kvar lapp står det
eitt ord: sint, trist, glad, flau, spent
eller redd.
Saltos bokhylle
Redd: Å vere engsteleg eller skremt.
Å oppleve noko skremmande. Det kan
òg bety at nokon bekymrar seg for
nokon eller noko.
Innlei gjerne med å minne om at
kroppsspråk både er ansiktsuttrykk og
kroppshaldning. Vis eksempel på
korleis vi ser ut i kroppen og i ansiktet
når vi er glade, og når vi er sinte.
Prins Storm av Ingunn Røyset og
Annlaug Auestad
Eigenvurdering
La elevane sitje i par og finne på
ei setning som kvart av barna på
side 28–29 kunne ha sagt. Be
elevane uttale setningane med
ulikt tonefall og trykk. Gjer ei
slutt der elevane får presentere
setningane sine: Korleis endrar
tonefallet meininga i utsegnene?
Korleis høyrer vi kjenslene? Gjer
slutt.
I Lærarrommet
•Synonym-loop
•Antonym-loop
•Ordkort
Songar
side 174.
• Tante Sofies sinte vise
• Smil og vær glad
• No vil eg vere åleine
Høgtlesing
Misunnelige Magda av Stina L. Ørdal
Draumar av Gyrid Axe Øvsteng
Gutten som ikke ville være redd av
Mathilde Stein og Mies van Hout
29
Gode og vonde
kjensler
Gode og vonde kjensler
Lesing
Tara er redd.
Ho er kvalm.
Ho er sveitt i hendene.
Tara ser edderkoppen.
Tore står først i køen.
Det er ikkje lett å stå i ro.
Han kjenner at det boblar i kroppen,
og hjartet hans bankar fort.
Han stirer spent gjennom vindauget.
No er det snart hans tur.
Kanskje han får halde edderkoppen.
superblikk i fellesskap. Kva ser du på
illustrasjonen? Kva fortel overskrifta?
frå før: Kva for kjensler har barna? Kva
synest du om edderkoppar? Korleis
merkar du at du er redd? Kva trur du
teksten kjem til å handle om?
innhaldet i teksten: Kva er Tara redd
for? Korleis merkar ho at ho er redd?
Kvifor bankar hjartet til Tore fort?
Hugsar du førre gong du var spent?
Kva er ei kjensle? Kva for kjensler kan
vi ha? Snakk om orda nedst på sida.
i teksten.
Vi trenar på
til ord
• å automatisere konsonantsambandet sv• å lese ord med dobbel konsonant
• å bøye adjektiv
• å lese med tonefall og trykk
Trinn 3: Kva for lydar høyrer du i Tara?
Kva for eit ord får vi om vi tek bort
bokstaven som står til slutt? Finn fleire
jentenamn som begynner på T. Finn
fleire ord som begynner med sv-. Skriv
på tavla og les i kor. Finn ord i teksten
med dobbel konsonant (redd, sveitt,
edderkoppen). Skriv orda på tavla.
Visk ut ein av konsonantane i kvart ord
og les i kor. Snakk om forskjellen på
30
Kjensler
30
Kjensler
ord med enkel og dobbel konsonant.
Bøy adjektiva redd (redd – reddare –
reddast), kvalm og sveitt. Skriv på
tavla og snakk om bøyingsmorfema
-are og -ast. Finn andre beskrivande
ord (glad, snill, trist, lur) og bøy dei på
same måte. Snakk om og modeller
korleis teksten kan gjerast meir spennande, ved å endre tonefall og trykk
på enkelte ord. Skriv fleire setningar
som beskriv kjenslene til Tara, som
begynner med «Tara er …». Skriv på
tavla og les i kor.
gonger i kor. Øv på å lese teksten
med tonefall og trykk. Teksten kan
lesast i «lydbølgjer»: først svakt, så
sterkare, deretter svakt igjen. Kva ord
Vi trenar på
til ord
• å lese ord med j-lyd
• å finne rotord i ord
• å finne synonym
uttale av orda hjartet, gjennom og
kanskje. Finn andre ord med j-lyd. Lag
ein tabell med fire kolonnar: ein for
ord med j-, ein for ord med hj-, ein for
ord med gi- og ein for ord med gj-.
Plasser orda på rett stad. Les orda
i kor. Finn rotorda i køen, kroppen,
hjartet, vindauget og edderkoppen.
Skriv orda på tavla og set ring rundt
rotordet. Byt ut ordet stirer med andre
ord (glanar, ser, glor, myser) og lag
nye setningar. Skriv setningane på
Kjensle: Eit fellesnamn på opplevingar
som sinne, glede og frykt. Ansikts
uttrykk og kroppshaldning kan vise
kva for ei kjensle ein person har.
I tillegg vil personen sjølv kjenne
kjensla inni seg.
Du har sikkert opplevd å vere redd.
Då fekk du kanskje vondt i magen din,
eller kanskje hjartet ditt banka veldig fort.
På denne måten fortel kroppen vår
kva slags kjensler vi har.
ppen,
Mage: Magen er den kroppsdelen der
maten hamnar. Vi kjenner kjensler
i magen, vi seier for eksempel at det
kilar i magen når vi er spente, og at vi
har vondt i magen når vi gruar oss til
noko.
Somme er veldig redde for edderkoppar,
mens andre ikkje bryr seg om dei
i det heile.
Difor kan ein ha ulike kjensler,
sjølv om ein opplever det same.
auget.
ppen.
Edderkopp: Leddyr med åtte bein.
Edderkoppen har samanvakse hovud
og bryst. Han har åtte auge, som ofte
er i to rader. Edderkoppen et berre
mat som er i flytande form. Han gneg
i stykke byttet og løyser opp delane
med spytt.
Kjenslene fortel korleis vi har det inni oss.
Vi kan ha mange ulike kjensler på éin dag.
Kjenslene forandrar seg etter kva vi opplever.
Det finst mange ulike kjensler.
Redsel, glede og misunning er nokre av dei.
Nokre kjensler er gode, og nokre er vonde.
Å vere glad er ei god kjensle.
Å vere redd er ei vond kjensle.
Å vere spent kan vere både ei god
og ei vond kjensle.
Vond: Noko som er ille eller smertefullt. Ordet kan òg brukast i uttrykk
viss noko er vanskeleg å forstå, at ein
har «vondt» for å tru det.
Skriving
1 Korleis kan du kjenne på kroppen at du er redd?
2 Kva er du redd for?
3 Redsel er ei kjensle. Nemn to andre kjensler.
4 Korleis merkar du om ei kjensle er god eller vond?
Snakk om:
kjensle
mage
tavla og les i kor. Kva skjer vidare?
Skriv setningar på tavla og les i kor.
Trinn 4: Elevane øver på automatisering av -teksten. La to og to elevar
lese teksten som ekko, der éin les
først og den andre gjentek. Etter ein
runde byter dei roller. La elevane øve
på å lese teksten nøyaktig. Kva ord er
Vi trenar på
• å finne antonym
• å oppsummere
Snakk om skrivemåte og uttale. Finn
edderkopp
vond
31
motsetningar i teksten (god/vond,
redd/glad). Finn motsetningar til orda
fort og mange. Byt ut ordet edder
koppar i setninga «Somme er veldig
redde for edderkoppar …» med andre
ord (mus, slangar, høgder) og lag nye
setningar. Repeter kva det vil seie
å oppsummere. Korleis kan vi
oppsummere kvart avsnitt med ei
setning? Skriv ei setning som
summerer opp kvart avsnitt, på tavla
og les i kor.
-teksten. La elevane lese
teksten som ekkolesing, der den eine
eleven les ei setning og den andre
gjentek. La elevane øve på å ta pause
ved punktum og komma. Kva ord er
Elevane skriv
• setningar som begynner med «Eg er
redd for …» og «Eg blir glad av …»
• bilettekstar til eigne teikningar.
Elevane teiknar tre menneske med
ulike kjensler og skriv bilettekstar
som passar til
Elevane skriv
• eit brev om ein gong dei var redde
• ei historie om ein gong dei var
stolte
Leseoppdrag
å lese teksten med tonefall og trykk
på enkelte ord.
nøyaktig.
pause ved punktum og komma
Snakk om
Forslag til samtale om orda nedst på
sida.
31
dikt
Ta ein
tenkjestopp!
Sur
Eg er sur.
Eg er surare enn dei fleste,
endå dei fleste er nokså sure
Kvifor skal ikkje eg vere sur?
Det er over fire dagar til laurdag
og over hundre dagar til jul
og eg får ikkje gå ut i regnet
på sokkeleisten.
Snart regner forresten alt vekk
Vatnet kjem til å stige
Heilt opp til hustaket.
Då må vi setje oss på taket
og vente på helikopteret
som skal redde oss.
Men heilt til det kjem
har eg altså tenkt å vere sur.
Er det greitt?
Vi
Sk
1
2
3
Ragnar Hovland
32
Dikt
Mål
skal eleven kunne
• gi eksempel på kva som kjenneteiknar eit dikt
• skrive eit dikt i samarbeid med
andre etter mønster frå ein
eksempeltekst
Dei eldste dikta vi kjenner, er fleire
tusen år gamle. Desse dikta blei ikkje
skrivne ned, men fortalde munnleg.
Etter kvart som menneska utvikla
skriftspråk, begynte dei å skrive dikt.
Når vi skriv dikt, bruker vi for
eksempel klang, rim, rytme og bilete
for å få fram kva vi føler sjølv, og for
å vekkje kjensler, tankar og undring
hos den som skal lese diktet.
32
Kjensler
Kjensler
Sur
Felles lesing
superblikk på teksten. Kva fortel illus
trasjonen? Kva fortel overskrifta? Kva
slags tekst skal vi lese? Kva trur du vi
skal lese? Fortel elevane at de skal
lese eit dikt. Rett merksemda mot
korleis teksten er bygd opp. Snakk om
at ei og ei linje står under kvarandre,
og at dette er vanleg i dikt. Kven
handlar diktet om?
Under lesing: Les diktet høgt for
elevane utan å stoppe. Gjer tydelege
stopp ved punktum og spørsmåls
teikn. Gjer elevane merksame på
Salto, som ber dei ta eit tenkjestopp.
Kva vil det seie å ta eit tenkjestopp?
Kva tenkjer du når du høyrer denne
teksten? Kva lurer du på?
side 33. Les sjangerkjenneteikna. Kva
sjangerkjenneteikn har diktet «Sur»?
Vi skriv saman
De skal skrive eit dikt om å vere glad.
Gjennom samtale blir de einige om
kva diktet skal innehalde, og korleis
det skal utformast. Modeller skrivinga
ved å tenkje høgt og kommenter
både dei tekniske sidene ved skrivinga
og innhaldet i teksten undervegs.
Før skriving: Lag eit tankekart om
glede (punkt 1 i elevboka). Bruk
gjerne tankekartet i Tavlerommet som
mal viss de har tilgang til Saltos Smart
Tavle. Forslag til ord i tankekartet:
bade, spele, besøk, venner. Finn
rimord til nokre av orda (punkt 2
i elevboka). Lag ein tabell for rimorda
ved sida av tankekartet.
1 Kva slags kjensle har guten?
2 Når blir du sur? Kva gjer du då?
3 Kva får ikkje guten lov til?
4 Kor mykje trur guten at det kjem til å regne?
5 Kva liker du å gjere når det regner?
Eit dikt
• er delt i linjer
Vi skriv saman
Skriv eit dikt om å vere glad.
1 Lag eit tankekart om glede
2 Finn rimord til nokon av orda.
• kan ha rim og rytme
• kan ha gjentakingar
• fortel noko meir enn
det som står med ord
3 Bruk orda til å skrive eit dikt.
hoppe på
trampolinen
glede
nokon seier
noko pent
sommar
DIKT
Under skriving: Bruk orda de fann
i tankekartet, saman med rimorda
i tabellen. Skriv diktet på tavla (punkt
3 i elevboka).
Etter skriving: Les diktet høgt i kor.
Elevane lærer seg diktet utanåt. Diktet
kan framførast for parallellklassen eller
ein annan klasse på skulen.
Vidare skrivearbeid
• Elevane skriv av diktet de skreiv
saman.
• Elevane skriv sine eigne dikt som
handlar om kjensler.
Fleire aktivitetar
Problemløysing
Førebu eit rollespel med to elevar
i klassen. Dei skal vere ueinige om
kven av dei som skal få låne klasseballen i friminuttet. Stopp dei etter ei
lita stund og spør både dei og resten
33
av klassen: Korleis kan vi løyse dette
slik at begge blir fornøgde? Fleire
forslag til tema: «Får ikkje vere med
i leiken», «Kven skal bestemme kva vi
skal leike?»
Mål «glade» og «triste» bilete
Elevane får to ark kvar og skal måle
eitt bilete som viser glede, og eitt
som viser noko eller nokon som er
trist. Som ei førebuing er det viktig
å snakke om kva fargar elevane
tenkjer på i samband med glede, og
kva fargar dei tenkjer på i samband
med sorg. Til slutt skriv elevane ein
tittel til bileta.
Eigenvurdering
La elevane sitje i par og vurdere
diktet de laga i fellesskap. Ta
utgangspunkt i spørsmålet: Kva er
det som gjer denne teksten til eit
dikt? Gjer ei oppsummering
i samla klasse til slutt.
Lag ein teikneserie
Teikneserien skal bestå av minst to
bilete som står etter kvarandre og
fortel ei lita historie. Under kvart bilete
skal det vere ein tekst som fortel kva
som skjer på biletet. Teikneserien skal
handle om å vere redd eller misunneleg.
33
Klassefesten
Klassefesten
Lesing
Liv er glad.
Ho smiler.
Liv liker å danse.
Ho klarer ikkje å stanse.
bruker måneteksten som utgangspunkt) eller i nivådifferensierte
i boka.
Kv
Ka
ell
Då
Kv
Ka
Då
superblikk i fellesskap. Kva fortel illus
trasjonane? Kva fortel overskrifta?
frå før: Kva er ein klassefest? Kva gjer
ein på ein klassefest? Kva slags
kjensler kan ein ha på ein klassefest?
Kva trur du teksten kjem til å handle
om?
innhaldet i teksten: Kvifor er Liv glad?
Kvifor er Mia spent? Kvifor er Jona
sur? Kva er Leo sint for, trur du?
Korleis merkar du sjølv at du er sint?
Korleis kan vi sjå på andre at dei er
sinte? Korleis kan vi sjå at nokon er
flaue? Snakk om orda nedst på sida.
i teksten.
Vi trenar på
• å automatisere høgfrekvente ord
til ord
sambandet kl• å finne synonym
Trinn 3: Finn ordet er i teksten. Finn
andre ord som begynner med kl(klokke, klype, klore). Skriv på tavla og
les i kor. Skriv ordet smiler på ein lapp
og klipp ut bokstavane. Pusle bokstavane saman til nye ord (le, lime, slim).
Skriv orda på tavla og les i kor. Finn
synonym til ordet stanse (stoppe,
slutte). Kva for ord rimar i teksten?
Snakk om korleis vi kan leggje trykk på
34
Kjensler
Kv
Ka
ell
Då
og
Kv
Ka
ell
Då
Kv
Ka
ak
Då
Mia er spent på kva dei skal ete.
Sana blir glad når ho ser Anne-Lise.
Jona er sur, han må vente på tur.
Steve er glad, han syng tra-la-la.
Leo er sint, han flyg snart i flint.
34
Kjensler
desse orda for at rima skal bli
tydelege når vi les, og modeller for
elevane korleis teksten skal lesast med
trykk på danse og stanse. Kva gjer Liv
når ho er ferdig med å danse? Lag
setningar, skriv på tavla og les i kor.
gonger i kor. Legg vekt på å lese rima
i teksten. Kva ord er vanskelege
å lese? Kvifor?
Vi trenar på
ord
• å automatisere konsonantsambandet fl• å automatisere rimstavingseininga -ur
uttale av orda glad, syng, snart. Finn
andre ord som sluttar på -ur. Det kan
godt vere tulleord. Snakk om kvifor
orda rimar. Finn orda som begynner
på fl-. Finn andre ord som begynner
med fl-. Skriv på tavla og les i kor. Kva
for ord rimar i teksten? Snakk om
korleis vi kan leggje trykk på desse
orda for at rima skal bli tydelege når vi
les, og modeller for elevane korleis
teksten skal lesast med trykk på sur
og tur. Lag fleire setningar som rimar
på setningane i teksten. Skriv på tavla
og les i kor.
Trinn 4: Elevane øver på automatisering av -teksten. Les teksten som
ekko: Du les først, og elevane gjentek
linje for linje. Legg trykk på rima
i teksten. Kva ord er vanskelege
å lese? Kvifor?
anse.
Toppen: Den øvste delen av noko. «I
toppen» blir ofte brukt om hovudet.
Kva gjer deg glad?
Kanskje at du får gåver,
eller at nokon seier noko pent til deg.
Då blir du varm i heile din kropp
og synest at alt er heilt topp.
Mutt: Å vere sur og tverr.
Skriving
Elevane skriv
• ord i eit tankekart som dei synest
høyrer til kjenslene trist og flau
• enkle setningar om noko som gjer
dei glad. Begynn setningane med:
«Eg blir glad når …»
Kva gjer deg flau?
Kanskje viss du prompar høgt i klassen,
eller nokon ler av deg.
Då blir du raud i toppen og vil helst gå din veg.
Kva gjer deg trist?
Kanskje viss vennen din flyttar til ein annan stad.
Då blir du heilt tom i kroppen og er ikkje glad.
Elevane skriv
• eit brev om ein gong dei var spente
• ei forteljing om ein gong dei var
misunnelege
Kva gjer deg sint?
Kanskje viss noko er urettferdig,
eller viss du taper i spel.
Då blir du stille og mutt eller seier farvel.
Leseoppdrag
Kva gjer deg misunneleg?
Kanskje viss vennen din får ein ny genser,
akkurat den som du ville ha.
Då vil du vere for deg sjølv, og har det ikkje bra.
å lese rima i teksten.
rima i teksten.
å lese rima i teksten..
1 Korleis ser du ut når du er glad?
2 Kva gjer deg glad?
3 Kva kan gjere deg flau?
4 Kvifor blir vi misunnelege?
Snakk om:
stanse
fly i flint
Vi trenar på
• å kjenne igjen rim
• å lese diftongane ei og au
• å lese med rytme
Snakk om skrivemåte og uttale. Kva
for ord i teksten rimar? Finn andre ord
som rimar på orda veg og deg. Snakk
om at ord kan rime sjølv om dei ikkje
blir skrivne likt. Snakk om at diftongen
ei har to bokstavar, men blir uttalt som
éin lyd. Finn fleire ord i teksten som
blir skrivne med diftongar (heilt, flau,
seier). Finn andre ord med ei og au.
Skriv på tavla og les i kor. Snakk om
og modeller korleis teksten kan lesast
toppen
mutt
35
med rytme. Legg trykk på enkelte ord
for å få fram rima. Lag setningar og
skriv på tavla.
Trinn 4: Elevane øver på automatise-teksten. La elevane sitje
ring av
i par og lese annakvart avsnitt. Etter
ein runde byter dei om. La elevane
øve på å lese rima i teksten. Kva ord
Snakk om
i samtalen.
Stanse: Å slutte å bevege på seg.
Ordet kan òg bety at nokon får noko
til å stoppe.
Fly i flint: Eit uttrykk som blir brukt når
nokon er veldig sint.
35
Sy n o ny m o g a n t o ny m
A
Synonym
An
Fo
Synonym er ord som betyr nesten det same.
For eksempel rask og hurtig.
Tu
Ma
Ho
Ho
er
Ho
Kva for nokre ord betyr det same?
grine
pus
ransel
niste
høyre
matpakke
lytte
katt
ryggsekk
gråte
La
Ha
Ha
er
Ha
Oppgåver
1 Kva er synonym?
2 a Orda skrike og rope er synonym, men betyr dei det same?
b Når skrik du? Når roper du?
c Finn fleire synonym til ordet skrike.
3 Finn fleire synonym til orda morosam, snill, springe.
36
Synonym
og antonym
Mål
skal eleven kunne
• forklare kva synonym og
antonym er
• finne synonym og antonym til
ord
Språket vårt inneheld mange ord.
Nokre av desse orda har same eller
nesten same betydning. Slike ord
kallar vi synonym. Vi bruker synonym
når vi skal variere språket, for
eksempel når vi vil forklare noko.
Andre ord betyr det motsette av
kvarandre. Desse orda kallar vi
antonym.
36
Kjensler
Kjensler
Arbeid med
synonym og
antonym
Les overskrifta på side 36 saman. Har
du høyrt ordet synonym før? Les
teksten om synonym. Veit du om fleire
ord som betyr det same? Vi har
mange ord for å gå: rusle, traske,
labbe, vandre, skride, tråkke. Prøv
å førestille deg korleis det ser ut når
nokon ruslar av stad, og når nokon
labbar av stad. Begge orda betyr å gå,
men dei betyr likevel ikkje heilt det
same. Les alle orda som står i ramma.
Snakk om kva dei betyr. Les orda ein
gong til. Kva ord betyr det same? Kva
for nokre av desse orda bruker de?
Ransel eller ryggsekk? Pus eller katt?
Her vil kanskje nokon elevar oppdage
at dei bruker begge orda, men på litt
ulik måte. Det er difor viktig å presisere at synonyma ikkje alltid betyr
heilt det same. Les overskrifta på side
37 saman. Har du høyrt ordet
antonym før? Les teksten om antonym
saman med elevane. Veit du om fleire
ord som betyr det motsette? Til slutt
gjer de oppgåvene i elevboka.
Turdag
Felles lesing
Før lesing: Ta eit superblikk. Kva fortel
overskrifta? Kva fortel illustrasjonen?
elevane med ekstra trykk på antonyma
(gleder seg / gruar seg, spring/går,
beste/verste, først/sist), slik at elevane
blir merksame på desse orda. Les
teksten samanhengande først. Les ein
gong til. Stopp etter det første verset
og snakk om innhaldet.
Antonym
Antonym er ord som betyr det motsette.
For eksempel dag og natt.
Turdag
Mari gleder seg.
Ho spring til skulen.
Ho synest at turdagen
er den beste dagen i veka.
Ho kjem først i klasserekkja.
Lars gruar seg.
Han går til skulen.
Han synest turdagen
er den verste dagen i veka.
Han kjem sist i klasserekkja.
Oppgåver
1 Kva er antonym?
2 Finn antonyma i teksten.
3 Finn antonym til orda
snill, morosam, trist.
stor, lang, stille.
pen, gammal, lys.
Ordbilete: det
dette
den
denne
Etter lesing: Kva er ulikt? Kva for
antonym finn du i teksten? Les teksten
i kor etter at de har snakka om
innhaldet. Del gjerne klassen i to. Kvar
gruppe les kvart sitt vers. Gruppene
bruker forskjellige stemmer til versa.
Til slutt gjer de oppgåvene i elevboka.
Ordbilete
Øv på automatisert lesing av orda det,
dette, den og denne. Ordkort og
forslag til automatiseringsaktivitar finst
i Lærarrommet. Bruk gjerne ordbileta
i tavlerommet til Smart Tavle.
Fleire aktivitetar
Synonym-loop
Seks elevar får eitt kort kvar. Korta er
delte i to felt, og i det øvste feltet står
ordet som elevane skal finne synonymet til. Synonymet er nedst på
kortet til ein av dei andre elevane.
Barna sit i ein ring, og eleven som har
SYNONYM OG ANTONYM
37
varm øvst på kortet, startar. Eleven
seier «varm», så svarar eleven som har
heit nedst på kortet sitt. Denne eleven
fortset leiken med å seie det øvste
ordet på sitt kort: stor. Det ligg ferdig
utfylte kort og meir utfyllande instruksjon i Lærarrommet.
Antonym-loop
Dette spelet fungerer på same måte
som synonym-loopen. Seks barn sit
i ein ring, og eleven som har opp øvst
på kortet, startar. Eleven som har ned,
svarer.
Skrive vers
Elevane lagar ei teikning ut frå teksten
«Turdag». Elevane teiknar seg sjølve
i klasserekka og skriv nokre setningar
om seg sjølve.
Eigenvurdering
La elevane sitje i par. Dei får
papirlappar dei skal skrive
synonym frå elevboka på, for
eksempel grine – gråte. Dei kan
òg skrive andre synonym.
Deretter blandar dei lappane og
legg dei med baksida opp. Den
eine eleven trekkjer ein lapp og
les det første ordet høgt, for
eksempel grine. Den andre
eleven kan då for eksempel seie:
«Å grine betyr det same som
å gråte.» Deretter byter elevane
roller. Gjer ei oppsummering
i samla klasse til slutt: Kva for
synonym skreiv de? Kvifor er det
lurt å kunne synonyma til ord?
37
høgtlesing
Bak Mumme bur Moni
Nokre gon
Og stolan
og Lasteb
For Moni
og pressa
Og alt blir
Stein og g
Sand og s
Det er fint å berre vere Mumme.
Det er roleg.
Men bak Mumme bur Moni.
Og Moni eig Store Svarte Hesten
med seksten bein.
Nokre gonger når Moni kjem,
rir Moni på Store Svarte Hesten
tvers gjennom Mumme.
Svarte Hesten vil ikkje stå stille.
Hesten vil berre trampe.
Stopp 1
Andre dag
Heilt, heilt
Så stille at
og lytte o
og vinden
Så stille at
gløyme se
Så stille at
og pusle h
og lime el
Andre gonger kjem Moni i Lastebilen.
Lastebilen har hundre og femti hjul.
Og det blir store hjulspor
og djupe grøfter der Lastebilen køyrer fram.
Viss det berre blir ei lita ripe på bildøra,
tek Moni og øydelegg heile Lastebilen.
Han vrakar han og smadrar han.
Og det einaste som blir igjen er rust og skrap.
Stopp 2
Men Mon
Og Mumm
Og det er
og ventar
Då må Mu
Mumme forstår ikkje. Kvifor kjem Moni?
Kvifor kan ikkje Moni la Mumme vere i fred?
Mumme kjenner han igjen når han kjem.
Mumme kjenner han igjen på farten opp av bakken.
Mumme kjenner han igjen på røyklukta.
Knust glas og vridd metall og svidd gummi.
Mumme får ikkje til å seie noko til Moni når Moni er sånn.
Mumme held seg berre vekk frå Moni då.
Gro Dahle: u
Stopp 3
Høgtlesing
38
Kjensler
Mål
skal eleven kunne
innhaldet i teksten «Bak
Mumme bur Moni»
• lytte etter korleis tonefall skaper
meining i utsegner
Leselyst
Tekstutdraget er henta frå boka Bak
Mumme bor Moni. Ho er skriven av
Gro Dahle og illustrert av Svein Nyhus.
Dette er ei biletbok der tekst og illustrasjonar utgjer ein heilskap. Boka
handlar om korleis Mumme opplever
å vere sint. Når Mumme blir sint, blir
han Moni. Moni kjem ridande på den
store svarte hesten som har seksten
38
Kjensler
bein, eller kjem med ein lastebil som
har hundre og femti hjul. Det er viktig
at elevane får reflektere over at
Mumme og Moni er den same
personen. For nokon av elevane
verkar dette kanskje litt rart, mens det
for andre er heilt naturleg. Kanskje
nokon av elevane sjølv føler at dei er
ein annan person når dei er sinte. Det
er òg viktig å reflektere over kor sint
Mumme er når han blir Moni, og kvifor
han er så sint. Boka legg opp til
kontrastar mellom det lyse, stille og
det mørke, bråkete. Dette kan ein
finne eksempel på både i illustrasjonane og i teksten. Bruk teksten og
illustrasjonane til å reflektere over kva
for ord og bilete som er positive og
negative. Det er meininga at du skal
lese teksten høgt for elevane, slik at
dei kan få felles leseopplevingar.
Vi foreslår at elevane ikkje har boka
framme under lesinga, og at dei
følgjer med på illustrasjonane til
teksten på Smart Tavle.
Bak Mumme bur Moni
Før lesing: Fortel elevane at dei skal
få høyre ei forteljing om Mumme.
Mumme synest det er fint å berre vere
Mumme, då slappar han av. Men
nokon gonger kjem Moni fram, då blir
det veldig bråkete.
elevane med innleving. Du bør lese
teksten samanhengande, men ta
nokre korte stopp undervegs der
elevane kan få kome med tankane og
reaksjonane sine.
Sjå forslag til stoppestader i faksimilen. Stopp 1: Kva meiner vi med
at Moni bur bak Mumme, trur de?
Stopp 2: Kva slags kjensle har
Moni når han øydelegg den store
lastebilen? Trur du Moni klarer
å øydeleggje den store lastebilen,
Nokre gonger er Moni der heilt frå morgonen av og bråkar.
Og stolane veltar, dørene smell, sand rasar,
og Lastebilen bryt gjennom stein.
For Moni gir ikkje opp, Moni berre pressar på
og pressar på til Blå Fjellet sprekk.
Og alt blir øydelagt. Alt blir grus.
Stein og grus.
Sand og stein og grus.
Andre dagar er det heilt stille.
Heilt, heilt stille.
Så stille at Mumme kan sitje
og lytte og høyre klokka inne
og vinden ute.
Så stille at Mumme kan
gløyme seg heilt bort og le.
Så stille at Mumme kan sitje
og pusle heilt roleg
og lime eller klippe spiralar i kvitt papir.
Stopp 4
Men Moni sit og ventar. For Moni gøymer seg.
Og Mumme veit ikkje akkurat kvar Moni kan vere.
Og det er litt ekkelt, synest Mumme når Moni sit og ventar
og ventar og plutseleg kan kome.
Då må Mumme sjå seg over skuldra.
Gro Dahle: utdrag frå Bak Mumme bor Moni
slik det står her? Kvifor / kvifor ikkje?
Stopp 3: Korleis veit Mumme at det
er Moni som kjem? Kvifor trur du Moni
kjem? Kvar kjem Moni frå? Kven er
eigentleg Moni? Kvifor er Mumme/
Moni så sint? Stopp 4: Korleis kan
dagane til Mumme vere? Kva er det
som gjer at dagane er så forskjellige,
trur du?
Etter lesing: Samtale om teksten:
Kvifor er Mumme redd for at Moni
skal kome? Kan Mumme føle på seg
at Moni kjem? Korleis føler han det,
trur du? Snakk om korleis Mumme har
det. Kva for ein del av teksten passar
å lese med kraftig stemme? Med
forsiktig stemme?
HØGTLESING
• La elevane teikne eller måle til
forteljinga.
• Les boka Bak Mumme bor Moni
høgt i klassen.
39
Eigenvurdering
La elevane sitje i par. Elevane vel
eit avsnitt frå teksten som dei skal
øve seg på å lese med tonefall.
Elevane i paret les i kor. Gjer til
slutt ei oppsummering i samla
klasse der para får presentere
avsnittet dei las, for dei andre.
Kvifor valde de å lese teksten på
denne måten? Kva ord i teksten
gjorde at de valde å lese på
denne måten?
Vidare arbeid med
teksten
• La elevane skrive korleis det går
vidare med Mumme.
39
13 Eventyr og segner
40
41
Eventyr og segner
Eventyr
og segner
Om kapittelet
Dette kapittelet handlar om
eventyr og segner. Gjennom lesetekstar og oppgåver får elevane
lære kva som kjenneteiknar slike
forteljingar, i tillegg til kva forteljingar kan bety for oss menneske.
Den munnlege ferdigheita vi legg
vekt på i dette kapittelet, er
å fortelje att. Sjangerteksten
i dette kapittelet er segner,
nærare bestemt opphavssegner,
ein type segner som forklarer
opphavet til spesielle formasjonar
og fenomen i naturen. Elevane
lærer kva som kjenneteiknar
desse segnene, og gjennom
felles skriving får dei vere med på
å skape ei segn. Det språklege
emnet i dette kapittelet er faste
uttrykk. Her vil elevane lære om
opphavet til og betydninga av
nokre kjende ordtak og faste
uttrykk.
40
Oskeladden
Tyrihans
Veslefrikk
Smørbukk
Hans og Grete
Snøkvit
Raudhette
Tommeliten
Eventyr og segner
Mål
skal eleven kunne
og erfaringar med eventyr og
segner
• fortelje att
Munnlege
ferdigheiter
Å fortelje att
Fortel elevane at eventyra våre blei
fortalde att i hundrevis av år før dei
blei skrivne ned. Når vi skal fortelje att
noko, må vi passe på at vi hugsar det
viktigaste. Vi må ha klart for oss kven
det handlar om, kva som skjer, og
korleis det endar. Deretter kan vi
fortelje att med våre eigne ord.
Arbeid med sidene
Eventyr er forteljingar om menneske,
dyr og overnaturlege fenomen. Dei
inneheld ofte mykje fantasi. Eventyra
har djupe røter i forteljartradisjonen
vår, og vi veit ikkje kven som har skapt
dei. Dei blei fortalde frå generasjon til
generasjon i mange hundre år før
nokon samla dei og skreiv dei ned.
Våre mest kjende eventyrsamlarar
heitte Peter Christen Asbjørnsen og
Jørgen Moe.
For at eventyra skulle vere lette
å hugse, fekk dei ei eiga form.
Eventyr har
• faste formuleringar som «Det var ein
gong» og «Snipp, snapp, snute»
• ein helt som skal nå eit mål
• få beskrivingar
• ofte med tala tre og sju
• ein moral (ein leveregel som kan
trekkjast ut av forteljinga)
Det er ikkje berre i Noreg det har blitt
samla inn folkeeventyr. Mange av
eventyra vi kjenner best, som
«Askepott», «Hans og Grete» og
«Snøkvit», kjem frå Tyskland og blei
samla inn og skrivne ned av brørne
Grimm.
Ei anna eventyrform er kunsteventyra.
Det er eventyr som er dikta av ein
forfattar, og som dermed ikkje er overleverte munnleg. Den danske diktaren
Hans Christian Andersen skreiv mange
eventyr som norske barn kjenner, for
eksempel «Den stygge andungen» og
«Den vesle havfrua». Desse eventyra
har ofte ei meir kompleks handling og
meir detaljerte beskrivingar og
forklaringar enn folkeeventyra.
Fortel elevane at dei skal lære om
eventyr, og spør kva dei veit om
eventyr.
Biletsamtale
Biletet viser figurar frå kjende folkeeventyr, både norske og utanlandske.
La elevane assosiere fritt i samtalen,
men legg vekt på at dei bruker heile
setningar.
– Kva figurar kjenner du igjen på
biletet?
– Kva kjenneteiknar dyra i eit eventyr?
– Er trolla i eventyra kloke eller
dumme?
– Kva handlar favoritteventyret ditt
om?
Under biletsamtalen: Sjå på illustrasjonen i fellesskap, vel ut ein av eventyrskikkelsane frå biletet og fortel kort
kva eventyret handlar om. Under
«Ordbanken» finn du ei kort beskriving av nokre av eventyrfigurane. La
elevane prøve å fortelje att det du
seier.
Mimeleik
Bruk papirlappar og skriv namn på
forskjellige eventyrfigurar, for
eksempel Snøkvit, Raudhette, ulven,
trollet, prinsessa, Oskeladden. Ein
elev trekkjer ein lapp og mimar, og dei
andre gjettar.
Å fortelje att
Begynn med å fortelje at elevane skal
få høyre eit eventyr, og at dei må lytte
nøye for å få med seg kven det
handlar om, kva som skjer, og korleis
det endar. Fortel eventyret, for
eksempel «Dei tre bukkane Bruse».
Elevane skal no fortelje att eventyret
som ei ringforteljing, der éin begynner
å fortelje, nestemann overtek osv.
Kvar elev seier ei setning. Hjelp
elevane dersom forteljinga stoppar
opp.
Leik med språket
Leik 7: Oskeladden og trollet
Leik 8: Vi tek bort lydar og får nye ord
Ordbanken
i samtalen.
Oskeladden: Ein helt i dei norske
folkeeventyra.
Tyrihans: Ein gut med ei magisk
gullgås.
Veslefrikk: Ein fattiggut som hjelper
ein som er endå fattigare. Som takk
får han ønskje seg tre ting.
Smørbukk: Ein gut som kjem opp
i vanskar fordi han er grådig.
Hans og Grete: Eit fattig syskenpar
som blir tekne til fange av ei heks.
Snøkvit: Ei snill prinsesse som må
rømme heimanfrå og klare seg sjølv
i skogen.
Raudhette: Ei lita jente som møter
ulven når ho skal besøkje den gamle
bestemora si.
Tommeliten: Ein gut som er så liten
som ein tommel.
• Ordkort og spelereglar til loop om
ord og uttrykk
kjende ordtak
•Ordkort
Songar
side 174.
•Eventyrvisa
•Eventyr
•Eventyrdrøm
Høgtlesing
Hans og Grete og andre eventyr
av Jacob og Wilhelm Grimm
Skrinet med det rare i og andre
eventyr av Peter Christen Asbjørnsen
og Jørgen Moe
Kjerringa, Askeladden og kongen
sjølv. Eventyr frå Sogn og Fjordane
av Ove Eide og Finn Egil Eide
for å øve meir.
Andre ressursar
Forslag til lekser
Leselekser
«Fortel eit eventyr!» side 42–43.
«Bjørnepels» side 46–47.
«Troll» side 156.
«Trolla som kunne teie» side 156.
«Nøkkelen til kongens port» side 157.
Eigenvurdering
La elevane sitje i par. Ein elev
fortel att eit eventyr han eller ho
liker godt. Den andre lyttar. Gjer
slutt: Kva for eit eventyr høyrde
du om? Hadde du høyrt eventyret
før? Forstod du kva eventyret
handla om?
Andre lekser
Oppgåve 2, 4 og 5 på side 35–37
I Lærarrommet
• Eventyret om pannekaka til høgt
lesing
• Eventyret om pannekaka til drama
tisering
eventyr
41
Fortel eit eventyr!
Fortel eit eventyr!
Lesing
Tiril står på hovudet.
Ho får ikkje sove.
Tobias stuper kråke.
Han vil ikkje sove.
bruker måneteksten som utgangspunkt) eller i nivådifferensierte
i boka.
superblikk i fellesskap: Kva fortel illus
trasjonane? Kva gjer barna? Kva fortel
overskrifta? Snakk om kva elevane veit
om dette frå før: Kva liker du å gjere
før du legg deg? Kva for eventyr er du
glad i? Kva trur du teksten kjem til
å handle om?
innhaldet i teksten: Kvifor får ikkje
barna sove, trur du? Kva betyr det at
pappa er ein forteljar? Kvifor vil ikkje
Tiril høyre om Tyrihans? Kva trur du
skjer etter at pappa har lese even
tyret? Snakk om orda nedst på sida.
i teksten.
Vi trenar på
ord
sambandet kr• å automatisere rimstavings
eininga -år
• å automatisere høgfrekvente ord
• å ta pause ved punktum
Trinn 3: Finn andre ord som rimar på
får (lår, sår, vår). Lag gjerne tulleord.
Skriv på tavla og les i kor. Kva for ord
i teksten begynner med kr-? Finn
andre ord som begynner med kr(kreps, krafse, krise). Skriv på tavla og
les i kor. Sjå på ordet hovudet. Kva for
andre ord bruker de for hovud? Skriv
orda på tavla, og snakk om skilnadene
mellom kva vi seier og korleis vi skriv
ordet. Skriv alle orda i teksten på
42
Eventyr og segner
Klokka er åtte.
Det er tid for å sove.
Men Tiril og Tobias er ikkje trøytte.
– Pappa! roper dei i kor.
Pappa kjem inn døra.
– Det er natta no, seier han strengt.
– Eitt eventyr til, pappa! Berre eitt!
Tiril og Tobias elskar eventyr.
Det gjer pappa òg.
Pappa les ikkje eventyr.
Pappa er ein forteljar.
Han kan alle eventyr utanåt!
42
Eventyr og segner
papirlappar, eitt ord på kvar lapp.
Bland lappane. Finn orda på, ikkje og
vil. Pusle lappane tilbake til setningar.
Byt om på orda i setninga slik at det
blir spørjesetningar. Skriv setningane
på tavla og les i kor. Repeter at ei
setning er ei lita forteljing, at ho
handlar om noko som skjer, at
punktum viser at setninga er slutt, og
at vi då kan ta ein pustepause. Skriv
setningar om eventyr etter mønsteret
«Eventyr er …». Skriv på tavla og les
i kor.
gonger i kor med forskjellige
stemmer: kviskrestemme, kraftig
stemme, glad stemme og trist
stemme. Gjer tydelege pausar ved
punktum. Kva ord er vanskelege
å lese? Kvifor?
Vi trenar på
til ord
• å lese ord med å-lyd
• å lese ord i stavingar
• å automatisere høgfrekvente
ord
uttale av orda sove, og og forteljar.
Snakk om at nokre ord blir skrivne
med o, men blir uttalte å. Finn andre
ord med o for å (troll, konge, sopp).
Skriv på tavla og les i kor. Kva for ord
har flest stavingar (ev-en-tyr, for-tel-jar,
ut-an-åt)? Skriv orda på papirlappar
og klipp dei opp der stavinga deler
kvart ord. La elevane lage tøyseord
ved å byte plass på stavingane. Kor
elevane øve på å lese med innleving.
Kva ord er vanskelege å lese? Kvifor?
Pappa set seg på sengekanten.
– Kva for eit eventyr vil de høyre, då?
Tobias liker ikkje skumle eventyr før han skal sove,
men det seier han ikkje høgt.
– Fortel om Tyrihans, ber han.
Det vil ikkje Tiril.
– Pappa fortalde om Tyrihans i går, seier ho.
Men Tobias kan høyre eventyr om og om igjen.
Snakk om
i samtalen.
Eventyr: Ei fantasifull og oppdikta
forteljing om menneske, dyr og overnaturlege fenomen.
Tiril vil helst høyre om hekser og troll.
Ho liker grøss, og det fine med eventyr
er at dei alltid endar godt!
– Fortel om ulven og dei sju killingane, ber ho.
Tobias er einig, og pappa fortel.
– Det var ein gong ei geit som hadde sju killingar,
og ho elska dei slik mødrer elskar barna sine.
Forteljar: Ein som fortel ei historie.
Skummel: Noko som gjer deg redd.
Lytte: Å høyre godt etter.
Skriving
Tiril og Tobias lyttar.
Etter eventyret må dei sove.
1 Kvifor roper Tiril og Tobias
på pappa?
2 Kva slags eventyr liker Tobias?
3 Kva slags eventyr liker Tiril?
4 Kva slags eventyr liker du?
Snakk om:
eventyr
forteljar
mange gonger står det er i teksten?
Gjenta med orda pappa og ikkje.
Bygg ut setninga «Tiril og Tobias
elskar eventyr». Kor lange setningar
klarer de å lage? Skriv på tavla.
Trinn 4: Elevane øver på automatisering av -teksten. La tre og tre elevar
lese teksten saman og øve seg på
å lese med innleving. Ein er forteljar,
ein er pappa, og ein er Tiril og Tobias.
Kva ord er vanskelege å lese? Kvifor?
Vi trenar på
• å finne ord i ord
• å kjenne igjen eigennamn
• å lese ord med | ∫ |- og |ç|-lyd
skummel
lytte
43
Snakk om skrivemåte og uttale. Kva
ord finn de i sengekanten (seng, kant,
te, kan, eng)? Kvifor står Tyrihans med
stor forbokstav? Finn fleire namn
i teksten. Snakk om forskjellen i uttale
i sju [∫ ] og killingar [ç]. Finn andre ord
som begynner på lydane sj- og ki-.
Skriv orda i to kolonnar på tavla og les
i kor. Snakk om at ord med desse
lydane blir skrivne forskjellig sidan dei
ikkje har eigen bokstav. Snakk om og
modeller korleis vi kan lese forteljarstemma og dialogane med innleving.
Elevane skriv
• namn på eventyrskikkelsar
• eit tankekart om troll eller prinsesser
• ord som begynner på eventyr, for
eksempel eventyrprinsesse. Det kan
godt vere fantasiord
Elevane skriv
• faktasetningar om eventyr
• ei kort forteljing om Tiril og Tobias
• eit eventyr der forslag til titlar kan
vere «Prinsessa og trollet», «Oskeladden og trollet» og «Bjørnen og
reven»
Leseoppdrag
pause ved punktum.
med innleving.
i par og lese teksten som veksellesing.
Ein elev les forteljarstemma, den
andre eleven les dialogane. La
43
segner
Bautasteinane i Sogn
Har med kvar det
skjedde
Er ei oppdikta
forteljing
Har med når det
skjedde
Ta ein
tenkjestopp!
I Urnes og Solvorn i Sogn budde det
ein gong to kjemper.
Det var i kristendommen si første tid,
og kjempene ville byggje kvar si kyrkje.
Kyrkja på Urnes blei veldig vakker.
Då kjempa på Solvorn såg det, blei han sint.
Han greip ein svær stein
og kasta han tvers over fjorden for å knuse kyrkja.
Men han trefte ikkje.
Kjempa på Urnes blei òg sint.
Han greip eit fjellstykke,
og dette kasta han tvers over fjorden.
Han var så sterk
at steinen fall ned langt bak kyrkja.
Du kan sjå begge steinane den dag i dag.
Vi
Skr
1B
2B
44
Segner
Mål
skal eleven kunne
• forklare kva ei segn er
• forklare kva som er forskjellen
på ei segn og eit eventyr
• skrive ei segn i samarbeid med
andre etter mønster frå ein
eksempeltekst
Segner har til felles med eventyr at
dei er forteljingar som er overleverte
munnleg frå generasjon til generasjon.
Men der eventyra er fri dikting med
mykje fantasi, fortel segnene historier
som gir seg ut for å vere sanne. Av
den grunn har segnene ofte beskrivingar av både tid og stad, i motsetning til eventyra, som begynner med
«Det var ein gong».
44
Eventyr og segner
Eventyr og segner
Det er vanleg å dele segnene inn
i ulike typar etter kva dei handlar om.
Vi har dei naturmytiske segnene, som
handlar om overnaturlege hendingar
og fenomen, for eksempel at nokon
blir lokka ut i vatnet av nøkken. Desse
segnene skal åtvare mot noko ein bør
passe seg for, men i motsetning til
eventyra endar ikkje segnene nødvendigvis godt. Ein annan type segner er
dei historiske, som fortel om historiske
hendingar og personar. Den siste
gruppa er opphavssegner, og dette er
forteljingar som forklarer opphavet til
spesielle fenomen og formasjonar
i naturen. Teksten «Bautasteinane
i Sogn» er eit eksempel på ei
opphavssegn.
Bautasteinane i Sogn
Felles lesing
superblikk på teksten. Kva fortel over
skrifta? Kva trur du bautastein betyr?
Veit du kvar Sogn er? Kva slags tekst
trur du vi skal lese? Kva trur du denne
teksten handlar om? Fortel elevane at
dei skal lese ei segn.
Under lesing: Gjer elevane merksame
på Salto, som ber dei ta eit
tenkjestopp. Fortel elevane at du skal
lese teksten og vise korleis du tek
tenkjestopp undervegs. Les teksten
høgt for elevane. Tenk høgt undervegs, still spørsmål til innhaldet og
resonner deg fram til svar: Urnes og
Solvorn, det må vere to stader i Sogn.
Kva betyr kjemper? Er det andre ting
du lurer på med teksten?
side 45. Les sjangerkjenneteikna. Kva
betyr det at segnene er oppdikta?
Kvifor trur du segna har med opplys
ningar om når og kvar noko har
skjedd? Kvifor trur du menneske fortel
segner? La elevane teikne og fortelje
om bautasteinane i Sogn.
1 Kven handlar segna om?
Ei segn
2 Kvar er segna frå?
• er ei oppdikta forteljing
3 Når er segna frå?
• gir seg ut for å vere sann
4 Kva handlar segna om?
• har med når noko skjedde
5 Er historia sann, trur du?
• har med kvar noko skjedde
Innleiing
Kva handlar segna om?
Når skjedde det?
Kvar skjedde det?
Hovuddel
Korleis skjedde det?
Kvifor skjedde det?
Avslutning
Korleis er det i
dag?
Vi skriv saman
Skriv ei segn.
1 Bruk spørsmåla ovanfor til å planleggje segna. Skriv nøkkelord.
2 Bruk nøkkelorda og skriv ei segn saman.
SEGNER
Vi skriv saman
De skal skrive ei segn i fellesskap.
Gjennom samtale blir de einige om
kva teksten skal innehalde, og korleis
han skal utformast. Modeller skrivinga
ved å tenkje høgt og kommenter
både dei tekniske sidene ved skrivinga
og innhaldet i teksten undervegs.
Før skriving: Kva betyr det at
segnene er oppdikta? Kvifor trur du
segna har med opplysningar om når
og kvar noko har skjedd? Kvifor trur
du menneske fortel segner? Fortel
elevane at de skal skrive ei segn
saman. Minn dei på at ei segn kan
vere fri fantasi, men at ho fortel om tid
og stad for å late som om ho er sann.
Teikn forteljingsfisken på tavla og bruk
han under planlegginga (punkt 1
i elevboka):
Tips til kva segnene kan handle om:
• Korleis har blåveisen blitt blå?
• Kvifor er det ein sprekk i fjellet?
45
• Kvifor er det store eiketreet holt?
• Korleis fekk elva ein sving?
• Kven har bygd steingjerdet inni
skogen?
• Korleis blei skjeret til?
Under skriving: Bruk nøkkelorda til
å skrive ei segn saman. La elevane
diktere det du skriv, men bruk tid på
å drøfte fram gode setningar (punkt 2
i elevboka). Teksten kan du skrive på
tavle, flippover eller datamaskin med
projektor, men pass på at elevane ser
at teksten blir til.
Etter skriving: Les den ferdige
teksten høgt for elevane. Teksten kan
òg delast ut til elevane og brukast
som leselekse.
Vidare skrivearbeid
• La elevane skrive av teksten de
skreiv saman.
• La elevane skrive si eiga opphavssegn.
Fleire aktivitetar
Eventyr-loop
I denne leiken skal elevane setje
saman ord til titlar på kjende eventyr.
Det ligg ein instruksjon til leiken og
nødvendig materiell til utskrift i Lærarrommet. Leiken passar for grupper på
seks elevar.
Eventyret om pannekaka
Les og dramatiser eventyret om
pannekaka, sjå Lærarrommet. Eventyret høver godt for dramatisering i ei
stor gruppe.
Eigenvurdering
La elevane sitje i par og snakke
om kva som er forskjellen på ei
segn og eit eventyr. Gjer ei
slutt.
45
Bjørnepels
Bjørnepels
Lesing
Det var ein gong
ein liten gut.
Guten heitte Pål.
Pål budde hos
ei gammal kone.
Kona var ei heks.
Heksa hadde teke Pål til fange.
Han måtte jobbe for henne dagen lang.
Han henta vatn i brønnen.
Han hogg ved.
Han kosta og vaska.
Ein dag sa heksa:
– Eg er svolten på kjøt!
Du må ut og skyte eit dyr til meg.
Pål fann pil og boge og sprang av stad.
superblikk i fellesskap: Kva fortel illus
trasjonane? Kva fortel overskrifta?
frå før: Kva er pels? Kva seier kona/
heksa til guten, trur du? Kva seier
bjørnane til guten? Kva held guten
i handa (ein død fugl)? Kva trur du
teksten kjem til å handle om?
innhaldet i teksten: Kvifor budde Pål
hos heksa? Kva gjorde han hos heksa?
Kva gjorde bjørnane då dei møtte
Pål? Kva skjedde då Pål putta fuglen
og bjørnehåra i gryta? Korleis blei
foreldra til bjørnar, trur du? Snakk om
orda nedst på sida. Deretter bruker du
spørsmåla i elevboka til å oppsummere innhaldet i teksten.
Vi trenar på
til ord
• å automatisere det samansette
grafemet -ng
• å automatisere bøyingsmorfema -en, -ar og -ane
uttale av ordet gong. Finn andre ord
som har ng-lyd [ƞ] i seg (ting, lang,
song). Snakk om rotord og kva som er
rota i ordet guten (gut). Snakk om
korleis vi kan bøye ordet gut i tal og
form (ein gut – guten– gutar – gutane).
Skriv bøyinga av ordet på tavla og
snakk om kva for bøyingsmorfem som
er sette bak rotordet. Gjer det same
med ein gong. La elevane finne fleire
ord dei kan bøye på tilsvarande måte.
Bygg ut setninga «Kona les» («Kona
46
Eventyr og segner
På
–M
Me
På
–B
Kv
Fra
De
–P
Då
gjo
Og
Me
Ko
og
Sm
sto
Be
De
46
Eventyr og segner
les mange bøker»). Kor lange
setningar klarer de å lage? Skriv på
tavla og les i kor. Skriv fleire setningar
som begynner med «Guten …».
gonger i kor. La elevane øve på å lese
med innleving, gjerne i «lydbølgjer»:
først svakt, så sterkare og så svakt
igjen. Kva ord er vanskelege å lese?
Kvifor?
Vi trenar på
til ord
• å lese det samansette grafemet
-ng
• å lese ord med dobbel konsonant
uttale av orda fange, jobbe, lang,
hogg, kjøt og skyte. Snakk om skrivemåte og uttale av ng-lyden og at han
ikkje har eigen bokstav. Finn andre
ord med ng-lyd [ƞ]. Skriv orda på tavla
og les i kor. Kva ord i teksten har
dobbel konsonant (hadde, måtte,
jobbe, henne, brønnen, hogg, fann)?
Skriv orda på tavla og les i kor. Visk ut
ein av konsonantane. Les orda slik dei
står no. Snakk om forskjellen i betydning og uttale i ord med enkel og
dobbel konsonant. Snakk om og
modeller korleis teksten kan lesast
med innleving. Kva anna måtte Pål
gjere for heksa? Skriv setningar på
tavla og les i kor.
Trinn 4: Elevane øver på automatisering av -teksten. La elevane sitje i par
og lese teksten i kor. La dei øve på
å lese med innleving. Kva ord er
n lang.
g.
stad.
Brønn: Eit djupt hol i bakken der det
samlar seg vatn som kan ausast opp.
Pål lista seg rundt, men ingen dyr var å sjå.
– Mor og far, kvar er de? ropte han.
Men han fekk ikkje noko svar.
Pål gjekk lenger og lenger inn i skogen.
Pil og boge: Eit gammalt skytevåpen
som blei brukt i jakt og kamp. Ei pil
blir skoten av garde ved hjelp av ein
boge.
– BRAK!
Kva var det? Pål stansa.
Framfor han stod to kjempestore bjørnar.
Den eine gav han ein daud fugl og hår frå pelsen sin.
– Putt dette i heksegryta, sa bjørnen.
Skriving
Elevane skriv
• ord frå illustrasjonane i elevboka
• namn på dyr som ofte er med
i eventyr
• ei oppskrift på eit heksebrygg
Då Pål kom tilbake til hytta,
gjorde han som bjørnen hadde sagt.
Og kona var svolten, ho slurpa og smatta.
Men så skjedde det noko rart.
Kona blei mindre og mindre,
og med eit kraftig smell var ho vekk!
Elevane skriv
• setningar frå illustrasjonane
i elevboka
• eit eventyr med tittelen «Bjørnepels»
• eit eventyr om heksa i skogen
Smellet opna døra, og utanfor
stod ein mann og ei dame.
Begge var kledde i bjørnepels.
Dei opna armane mot Pål.
Leseoppdrag
1 Korleis hadde Pål det hos heksa?
2 Kvifor trur du Pål sprang då han drog
ut i skogen?
3 Kva skjedde i skogen?
4 Kva hadde skjedd med mora og
faren hans?
Snakk om:
pels
brønn
pil og boge
Vi trenar på
sambandet sm• å lese lydhermande ord
• å finne synonym
Snakk om skrivemåte og uttale. Finn
ord som begynner med sm- i teksten
(smatta, smell, smellet). Finn andre
ord som begynner på sm- (smile,
smelte, smyge). Skriv på tavla og les
i kor. Snakk om at BRAK er eit lydhermande ord. Byt ut BRAK med andre
lydhermande ord (KNEKK, SVISJ) og
les setningane. Byt ut ordet ropte
med innleving.
47
i setninga «Mor og far, kvar er de?
ropte han» med andre ord (skreik,
brølte, hylte). Snakk om og modeller
korleis vi kan lese forteljarstemma og
dialogane med innleving. Kva skjer
vidare?
Trinn 4: Elevane øver på automatise-teksten. La dei sitje i par
ring av
og lese annakvart avsnitt. Dei skal øve
på å lese med innleving. Etter ein
runde byter elevane roller. Kva ord er
Snakk om
i samtalen.
Pels: Dyreskinn med hår som veks tett
i tett.
47
f a s t e u t t ry k K
Du har kanskje høyrt uttrykket «å vere lur som ein rev»?
Uttrykket kjem frå folkeeventyra.
Fleire eventyr handlar om at reven lurer bjørnen.
Kvifor bjørnen er stubbrumpa
Kva betyr stubbrumpa?
Bjørnen møtte ein gong reven,
som kom luskande med eit knippe fisk
han hadde stole.
«Kvar har du fått det frå?» spurde bjørnen.
«Eg har vore ute og fiska,
herr bjørn!» svarte reven.
Kva betyr luskande?
Kva betyr knippe?
Så fekk bjørnen òg lyst til å lære å fiske,
og bad reven seie korleis han skulle
bere seg åt.
«Det er ein simpel kunst for deg»,
svara reven, «og han er snart lært.
Du skal berre gå ut på isen,
hogge deg eit hol og stikke rumpa nedi,
og så må du halde henne der bra lenge.
Du må ikkje bry deg om at det svir litt i henne, det er når fisken bit.
Di lenger du kan halde rumpa der, di meir fisk får du.
Og rett som det er, skal du tverrykkje opp!»
Kva betyr bere seg åt?
Kva betyr simpel?
Ja, bjørnen gjorde som reven hadde sagt,
og heldt rumpa lenge, lenge nedi holet, til ho var frosen vel fast.
Så tverrykte han henne – tvert av,
og no går han der stubbrumpa den dag i dag.
Kva betyr tverrykte?
Peter Christen Asbjørnsen og Jørgen Moe: frå Samlede eventyr 2
48
Faste uttrykk
Mål
skal eleven kunne
• gi eksempel på nokre faste
uttrykk i språket vårt
• fortelje om betydninga av nokre
kjende ordtak
I språket vårt har vi ein del faste ord
og uttrykk, og mange av dei stammar
frå eventyra. Å vere lur som ein rev
eller klok som ei ugle er eksempel på
slike uttrykk. Desse uttrykka blir kalla
faste uttrykk fordi dei høyrer saman,
det heiter for eksempel ikkje lur som
eit lam. Dei blir kalla òg faste uttrykk
fordi dei blir brukte i faste samanhengar.
48
Eventyr og segner
Eventyr og segner
Arbeid med faste
uttrykk
«Kvifor bjørnen er stubbrumpa» er eit
klassisk folkeeventyr der bjørnen blir
lurt av reven. Bjørnen i eventyret er
godtruande, mens reven er uærleg og
vondskapsfull. Moralen i eventyret er
at ein ikkje utan vidare skal gjere som
andre seier, men heller bruke si eiga
sunne fornuft. Du bør lese heile eventyret høgt for elevane med flyt og
innleving.
Kvifor bjørnen er
stubbrumpa
Felles lesing
Før lesing: Snakk med elevane om
kva det vil seie at noko er eit fast
uttrykk. Fortel elevane at dei skal få
høyre eit folkeeventyr om bjørnen og
reven, og at dette eventyret har gitt
oss eit fast uttrykk i språket vårt.
teksten samanhengande, men ta nokre
korte stopp undervegs for oppklaring.
Bruk teksten som står i faksimilen.
Etter lesing: Kva handlar eventyret
om? Korleis hadde reven fått tak
i fisken? Kva slags fiskemetode lærte
reven bjørnen? Kva skjedde med
bjørnen? Kva er moralen i dette even
tyret? Kva for eit fast uttrykk har vi fått
frå dette eventyret (lur som ein rev)?
Kjenner du til nokon andre faste
uttrykk som handlar om dyr (f.eks.
stolt som ein hane, redd som ein hare,
snill som eit lam)?
Arbeid med ordtak
Ordtak er ein bestemt type uttrykk.
Vanlegvis er det eit par setningar med
ei djupare meining enn det som blir
sagt rett fram. Den djupare meininga
kan vere å gi eit råd eller å fortelje kva
O
Sp
Eit
utt
på
Ål
Tir
Tir
Ho
og
Tir
Plu
–K
N
d
Ordtak
Språket vårt har mange ordtak.
Eit ordtak er eit fast
uttrykk som gøymer
på ei djupare meining.
Når katten er borte,
dansar musene på bordet.
Åleine heime
Tiril og Tobias er åleine i huset.
Tiril veit kvar isen ligg.
Ho finn éin med sjokolade
og éin med jordbær.
Tiril og Tobias kosar seg.
Plutseleg står pappa i døra.
– Kva er det eg ser? seier han.
Når katten er borte,
dansar musene på bordet.
t.
Oppgåver
1 Kva er det pappa meiner?
2 Snakk om kva desse ordtaka betyr:
Barnet må lære å krype før det kan gå.
Di fleire kokkar, di meir søl.
Ordbilete:
sin
sitt
FASTE UTTRYKK
sine
som er rett og gale, eller godt og
vondt. Eit eksempel på eit kjent ordtak
er «Den som er med på leiken, får tole
steiken». Det betyr at dersom ein er
med på ein leik, må ein tole det leiken
kan gi av sår og ubehag. Ordtaket har
òg rim og rytme, slik mange andre
ordtak har.
Åleine heime
Felles lesing
Før lesing: Les teksten øvst på sida.
Snakk med elevane om kva ordtak
betyr, og fortel at dei skal få høyre ei
lita forteljing med eit kjent ordtak.
Etterpå skal dei prøve å finne ut kva
ordtaket betyr.
elevane.
Etter lesing: Finn ordtaket og snakk
om kva det betyr. La elevane kome
med eksempel på situasjonar der dei
49
ulike ordtaka kan passe. Sei byrjinga
på eit utval kjende ordtak, for
eksempel: Eplet fell ikkje (langt frå
stammen), Morgonstund har (gull
i munn), Du skal ikkje skode (hunden
på håra), Utan mat og drikke (duger
helten ikkje). Spør elevane om dei veit
kva som kjem. Snakk om kva ordtaka
betyr. Til slutt gjer de oppgåvene
nedst på sida.
Ordbilete
Øv på automatisert lesing av orda sin,
sitt og sine. Ordkort og forslag til
automatiseringsaktivitar finst i Lærarrommet. Bruk gjerne ordbileta i tavlerommet til Smart Tavle.
Fleire aktivitetar
Loop med ord og uttrykk om dyr
saman ord til faste uttrykk om dyr.
I Lærarrommet ligg det ein instruksjon
til leiken og nødvendig materiell til
utskrift. Leiken passar for grupper på
seks elevar.
Loop med kjende ordtak
saman ord til kjende ordtak. I Lærarrommet ligg det ein instruksjon til
leiken og nødvendig materiell til
utskrift. Leiken passar for grupper på
seks elevar.
Eigenvurdering
La elevane sitje i grupper på fire.
Du les opp den første delen av eit
fast uttrykk, for eksempel: Snill
som eit … Elevane skal fullføre
uttrykket ved å skrive det på eit
papir. Gjer ei oppsummering
i samla klasse til slutt.
49
høgtlesinG
Korleis hunden blei hjelpar for menneska
Ein mann heldt ein gong på med reinen.
Reinen var villrein som han heldt på å temme.
Han arbeidde med reinen til han var heilt utsliten.
Då oppdagar han eit lite dyr som luskar etter han,
spring og ser på mens mannen arbeider.
Då han måtte stoppe opp og skulle til å kvile,
kjem hunden og vil høyre
«Korleis går det, får du temt reinen din?»
Stopp 1
«Tja», seie
dei har ne
så det er
Då spør h
«Ja», svar
Då seier h
betaling f
«No, kva
«Å», seier
og litt blo
då er eg t
Mannen t
Og slik gj
Det skjed
Ella Holm Bu
frå Lokhede
Høgtlesing
Mål
50
Korleis hunden blei
hjelpar for menneska
Eventyr og segner
skal eleven kunne
innhaldet i teksten «Korleis
hunden blei hjelpar for
menneska»
• fortelje att ei kort historie
Leselyst
«Korleis hunden blei hjelpar for
menneska» er eit samisk eventyr
omsett av Ole Henrik Magga. Eventyret handlar om forholdet mennesket
har til naturen og til dyr, noko som
ofte går igjen i samiske eventyr. Det er
meininga at du skal lese teksten høgt
for elevane, slik at dei kan få felles
leseopplevingar.
50
Eventyr og segner
Før lesing: Fortel elevane at dei skal
få høyre eit samisk eventyr. Fortel at
samane er eit urfolk som har levd
i Noreg i fleire tusen år. Reindrift er
ein samisk tradisjon, og eventyret
handlar om korleis samane tamde villhunden for å få hjelp til å temje dei
ville reinsdyra. Minn elevane på at den
som lyttar, ser på den som snakkar, og
høyrer godt etter.
teksten samanhengande, men ta
nokre korte stopp undervegs der
elevane kan få kome med tankane og
reaksjonane sine. Forslag til stoppestader i faksimilen: Stopp 1: Kva trur
du mannen tenkte då han såg det
vesle dyret? Kva trur du kjem til å skje
vidare? Stopp 2: Kva trur du hunden
vil ha som betaling?
Etter lesing: Samtale om teksten: Kva
handlar eventyret om? Kvifor ville
mannen ha hjelp? Korleis kan mannen
og hunden snakke saman? Kan du
snakke med dyr? Kva er moralen
i dette eventyret?
Vidare arbeid med
teksten
• La elevane teikne eller måle frå
eventyret.
• La elevane dramatisere eventyret.
• La elevane fortelje att eventyret.
nneska
e.
liten.
r han,
e,
«Tja», seier mannen, «eg er heilt utsliten,
dei har nemleg fire bein og eg har berre to,
så det er ikkje så lett.»
Då spør hunden: «Kanskje du vil ha hjelp?»
«Ja», svarar mannen, «hjelp vil eg gjerne ha.»
Då seier hunden: «Eg skal hjelpe deg om eg får litt
betaling for arbeidet.»
«No, kva vil du ha som betaling?» vil mannen vite.
Stopp 2
«Å», seier hunden, «om eg får beina etter kjøtmåltidet
og litt blod og buljong når du tek ein matrein og koker han,
då er eg tilfreds med det. Det vil eg ha som betaling.»
Mannen tok då hunden til hjelp.
Og slik gjekk det til at hunden blei samane sin hjelpar.
Det skjedde på grunn av reinen.
Ella Holm Bull og Knut Bergsland:
frå Lokhede saemien, Sørsamisk lesebok
Eigenvurdering
La alle elevane sitje i ring. De skal
fortelje att eventyret som ei ringforteljing, der førstemann
begynner å fortelje, mens nestemann i ringen fortset. Elevane
seier ei setning kvar før turen går
vidare. Når eventyret er fortalt
ferdig, summerer du opp: Fekk vi
med oss det viktigaste? Kva fekk
vi ikkje med oss? Korleis skal ei
god attforteljing vere? Dersom
ikkje alle har fått delta i ringfor
teljinga, kan de gjenta aktiviteten.
HØGTLESING
51
51

Salto 2 Lærarbok B side 4-51

Transcription

Similar documents

Sunnmøringen - Telysjakten

Helse-og oppvekstfag 11 - Utdanningsdirektoratet

Vangen 2

Lesing som grunnleggende ferdighet

Finale PrintMusic 2008 - [Ord ord ord]

Oppmannsrapport 2015

Les heile saka i MØRE-NYTT

Elevhefte skoleåret 2014-15 - KVS