Bakalavriat yo`nalishlarida o`qitiladigan ixtisoslik va

Transcription

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS
TA’LIM VAZIRLIGI
TOSHKENT MOLIYA INSTITUTI
BAKALAVRIAT YO’NALISHLARIDA
O’QITILADIGAN IXTISOSLIK VA TANLOV
FANLARIDAN O’QUV DASTURLARI
TO’PLAMI
(II qism)
Toshkent – 2003
TA’LIM VAZIRLIGI
BAKALAVRIAT YO’NALISHLARIDA
O’QITILADIGAN IXTISOSLIK VA TANLOV
FANLARIDAN O’QUV DASTURLARI
TO’PLAMI
(II qism)
Akademik M. Sharifxo’jaev tahriri ostida
Tuzuvchi: iqtisod fanlari doktori,
professor A.V. Vahobov
Toshkent - 2003
2
Respublikamizda bosqichma-bosqich amalga oshirilayotgan islohotlarning strategik
maqsadi va mohiyati yurtimizda yashayotgan barcha fuqarolar uchun munosib hayot
sharoitlarini yaratishdan iborat. Shuning uchun ham har tomonlama mukammal
rivojlangan shaxsni tarbiyalash, ta’limni yuksaltirish, milliy uyg’onish g’oyasini
ro’yobga chiqaradigan yangi avlodni voyaga etkazish davlatimizning eng muhim
vazifalaridan biridir.
O’zbekiston Respublikasining "Ta’lim to’g’risida"gi Qonuni va Kadrlar
tayyorlash milliy dasturi, 2001 yil 16 avgustdagi Vazirlar Mahkamasining "Oliy
talimning Davlat ta’lim standartlarini tasdiqlash to’g’risida"gi 343-sonli qarori bilan
tasdiqlangan O’zbekiston ta’lim standarti, O’zbekiston uzluksiz ta’limining Davlat ta’lim
standartlari, Oliy ta’limning Davlat ta’lim standarti oliy ta’limning me’yoriy hujjatlariga
muayyan o’zgartirishlar kiritish zaruriyatini yuzaga keltirdi.
Shu boisdan Toshkent Moliya instituti professor-o’qituvchilari tomonidan yangi
talablar asosida ixtisoslik va tanlov fanlaridan o’quv dasturlari yaratildi. Mazkur o’quv
dasturlarida fanlarning maqsadi va vazifalari, ma’ruza, amaliy mashg’ulotlar mazmuni,
mustaqil ta’lim mavzulari, fanni o’qitish jarayonida innovatsion hamda informatsion
texnik vositalardan foydalanish uslubiyati, talabalarning o’zlashtirishini baholash
me’yorlari, har bir fan bo’yicha asosiy va qo’shimcha adabiyotlar ro’yxati keltirilgan.
Ushbu to’plamning II qismiga institutda tayyorlanadigan 5340600 - "Moliya";
5340700 - "Bank ishi"; 5340800 - "Soliqlar va soliqqa tortish"; 5340900 "Buxgalteriya hisobi va audit"; 5140900 - "Kasb ta’limi" hamda 5340200 "Menejment" bakalavriat yo’nalishlarida o’qitiladigan ixtisoslik va tanlov fanlaridan
o’quv dasturlari kiritilgan.
Tahrir hay’ati:
prof. Abdullaeva Sh.,
dots. Xasanov B.,
dots. Boymurotov T.,
dots. Babashev F.,
dots. Jumaev N.,
dots. Ikromov M.
3
TA’LIM VAZIRLIGI
5340600 - "MOLIYA"
BAKALAVRIAT YO’NALISHIDA
O’QITILADIGAN IXTISOSLIK VA
TANLOV FANLARIDAN O’QUV
DASTURLARI
Toshkent – 2003
4
5340600 - "Moliya" bakalavriat yo’nalishida o’qitiladigan ixtisoslik va tanlov
fanlaridan o’quv dasturlari.
Ushbu dasturlar blokiga institutning "Moliya" bakalavriat yo’nalishida o’qitiladigan
ixtisoslik va tanlov fanlardan o’quv dasturlari kiritilgan. Mazkur dasturlar O’zbekiston
Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2001 yil 16 avgustdagi 343-sonli "Oliy ta’limning
Davlat ta’lim standartlarini tasdiqlash to’g’risida"gi qaroriga asosan O’zbekistonda
uzluksiz ta’limning Davlat ta’lim standartlari asosiy qoidalariga muvofiq ishlab
chiqilgan.
Dasturlarda talabaning mustaqil o’rganishi lozim mavzular kursiv bilan ajratilgan,
hamda majburiy bo’lgan amaliy mashg’ulotlar yulduzcha (*) bilan belgilangan.
Tuzuvchilar:
prof. Vahobov A. V.,
dots. Jamolov X. N.,
dots. Jumaev N. X.,
dots. Burxonov U. A.
Tahrir hay’ati:
prof. Yo’ldoshev Z. Y.,
prof. Abdullaeva Sh. Z.
Taqrizchilar:
prof. Malikov T. A.,
prof. Qodirov A. Q.
Dasturlar Toshkent Moliya instituti Ilmiy Kengashida muhokama qilingan va
nashrga tavsiya etilgan (2003 yil 25 aprel, 9-sonli bayonnoma).
Dasturlar O’zbekiston Respublikasi Oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi oliy o’quv
yurtlararo ilmiy-uslubiy birlashmalar faoliyatini Muvofiqlashtiruvchi Kengash majlisida
muhokama qilingan hamda nashrga tavsiya etilgan (2003 yil 1 iyul, 37-sonli majlis
bayoni).
Toshkent Moliya instituti - 2003
5
TA’LIM VAZIRLIGI
"RO’YXATGA OLINDI"
"TASDIQLANDI"
O’zbekiston Respublikasi
Oliy va o’rta maxsus
ta’lim vazirligi
№ VM-343-53406-4.01
"1" iyul 2003 y.
____________________
"8" iyul 2003 y.
MOLIYA
fanidan
DASTUR
Oliy ta’limning 340000 - "Biznes va boshqaruv"
ta’lim sohasidagi 5340600 - "Moliya"
bakalavriat yo’nalishi uchun
Toshkent - 2003
6
Tuzuvchilar:
dots. Jamolov X. N.
Taqrizchilar:
dots. Xaydarov N.,
dots. Alieva L.
Ushbu dastur iqtisodiy oliy o’quv yurtlari talabalari uchun tuzilgan bo’lib,
moliyaning mohiyati va funktsiyalarini, moliya tizimining asosiy bo’g’inlarini, moliyaviy
siyosat va moliya mexanizmi asoslarini, iqtisodiyotning erkinlashuvi sharoitida moliyani
tashkil etish va boshqarish shakllari hamda usullarini o’rganishni o’z ichiga oladi.
Dasturda shu bilan birga ma’ruza, amaliy (seminar) mashg’ulotlari uchun qator yangi
mavzular, jumladan, iqtisodiyot transformatsiyasisharoitida moliyaning mohiyati va
funktsiyalari, bankrotlik sharoitida moliyani boshqarishning hozirgi zamon muammolari,
moliyaviy xizmat va uning hozirgi zamon vazifalari va hokazolar ham e’tibordan chetda
qolmagan. Dasturda mazkur predmetni o’rganish uchun zarur bo’lgan asosiy va
qo’shimcha adabiyotlar ro’yxati o’zbek, rus va ingliz tillarida keltirilgan, iqtisodiyjurnal
va ro’znomalardagi maqolalar manbalari berilgan. Shu bilan birga ro’yxat so’nggida
mazkur kursning tegishli mavzulari bo’yicha internet saytlari va kompyuter o’quv
dasturlari ro’yxati ham ilova qilingan.
Dannaya programma sostavlena dlya studentov ekonomicheskix vuzov i vklyuchaet
v sebe sushchnost, funktsii finansov, osnovnie zvenya finansovoy sistemi, osnovi
finansovoy politiki i finansovogo mexanizma, formi i metodi organizatsii i upravleniya
finansami v usloviyax liberalizatsii ekonomiki. V nem nashli otrajenie i ryad novix tem
lektsionnix, prakticheskix (seminarskix) zanyatiy, takie kak, sushchnost i funktsii
finansov v usloviyax transformatsii ekonomiki, sovremennie problemi upravleniya
finansami v usloviyax bankrotstva, finansovaya slujba i eyo zadachi v sovremennix
usloviyax i t.d. V programme priveden spisok osnovnoy i dopolnitelnoy literaturi na
uzbekskom, russkom i na angliyskom yazikax, istochniki materialov iz ekonomicheskix
jurnalov i gazet. Vmeste s tem programme bili prilojeni kompyuternie programmi, sayti
seti interneta po sootvetstvuyushchim temam uchebnogo kursa.
The given manual is intended for the students of economic high schools.
The specialists working on Finance system well be guided in questions of the subject
Finance.
Market conditions require high qualified experts to provide economic growth,
macroeconomic stability in country. In subjects of the given rate the theoretical questions
concerning both companies and public finance.
7
The given rate of lectures stipulated by the program will help the students to master
the basic theoretical aspects necessary for the decision of problems connected with
finance.
Dastur Toshkent Moliya instituti Ilmiy Kengashida muhokama qilingan va nashrga
tavsiya etilgan (2003 yil 25 aprel 9-sonli bayonnoma).
Dastur O’zbekiston Respublikasi Oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi oliy o’quv
yurtlariaro ilmiy-uslubiy birlashmalar faoliyatini Muvofiqlashtiruvchi Kengash majlisida
muhokama qilingan hamda nashrga tavsiya etilgan (2003 yil 1 iyul 37-sonli majlis
bayoni).
1. SO’Z BOShI
Fanni o’qitishning maqsadi va vazifalari, boshqa fanlar bilan o’zaro bog’lanishi
"Moliya" fanini o’qitishning maqsadi - kelgusida yuqori malakali iqtisodchimutaxassislar bo’lib etishadigan talabalar uchun O’zbekiston Respublikasi moliya tizimi
haqida nazariy bilimlar berish, ularda iqtisodiyotning erkinlashuvi sharoitida davlat
moliya siyosatining yo’nalishlari bo’yicha asosiy ko’nikmalar hosil qilishdan iborat.
Ushbu maqsaddan kelib chiqib fan o’z predmetini o’rgatish uchun quyidagi vazifalarni
qo’yadi:
•
•
•
•
•
•
moliyaning mohiyati, funktsiyalari, tamoyillari va rolini o’rganish;
moliya tizimi va uning bo’g’inlarini o’rganish;
moliyani boshqarishning tashkiliy-iqtisodiy asoslarini o’rganish;
mikro va makro darajada moliyaning amal qilishi xususiyatlarini o’rganish;
iqtisodiyotning erkinlashuvi sharoitida moliyadan foydalanish asoslarini yoritish;
jamiyat ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishida moliyaning rolini yoritish va tahlil
qilish.
"Moliya" fani "Iqtisodiy nazariya", "Davlat moliyasi", "Chet mamlakatlar moliyasi"
kabi fanlarda olingan nazariy bilimlarga tayanadi.
Shu bilan birga "Moliya" fani qator maxsus fanlar, jumladan, "Davlat byudjeti",
"Mahalliy byudjetlarni shakllantirish va boshqarish", "Nobyudjet fondlar", "Xalqaro
moliya munosabatlari", "Korxonalar moliyasi", "Soliq nazariyasi", "Sug’urta asoslari",
"Qimmatli qog’ozlar bozori" kabi fanlarni o’zlashtirish uchun nazariy-uslubiy asos bo’lib
xizmat qiladi.
Oliy ta’lim yo’nalishi yoki mutaxassisligi davlat ta’lim standartiga (DTSga) muvofiq
ravishda o’quv fani bo’yicha bilim, ko’nikma va malakalariga talablar
8
Ushbu fanni o’rganish jarayonida talabalar tegishli bilimga, ko’nikma va
maxoratlarga ega bo’lishlari lozim.
Talabalar umumnazariy fanlardan olgan bilimlari bilan bir qatorda moliyaviy
qonunchilik sohasidagi yangiliklardan, ommaviy-axborot vositalaridagi kundalik
moliyaviy o’zgarishlardan xabardor bo’lishlari lozim. Mazkur fanning asosiy g’oyalarini
to’la va muvaffaqiyatli o’rganish uchun talabalar moliyaviy hisobotlarning asosiy
shakllarini, korxonaning moliyaviy ahvolini va to’lov qobiliyatini aniqlash, moliyaviy
ko’rsatkichlarni tahlil qilib, natijalariga baho berish, moliyani boshqarishda yangi
usullarni qo’llashni bilishlari lozim.
"Moliya" fanidan olingan bilimlar talabalarni oliy o’quv yurtini tamomlagandan
so’ng, kundalik faoliyatida uchraydigan dolzarb amaliy masalalarni echishda hamda
zamonaviy moliya tizimiga doir adabiyotlarni o’rganib malakalarini oshirishlarida qo’l
keladi.
Amaliy, seminar va laboratoriya mashg’ulotlari bo’yicha bajariladigan ishlar minimal
miqdoriga talablar
Ishchi o’quv dasturida keltirilgan amaliy (seminar) mashg’ulotlar mavzulari bo’yicha
talabalar tegishli mavzular bo’yicha konspektlar oladi, referatlar va mustaqil ishlar
tayyorlaydi hamda amaliyot o’qituvchisi nazoratida ular yuzasidan og’zaki suhbatdan
o’tadi. Ushbu talablar amaliy mashg’ulotlar mavzularida kursiv bilan ko’rsatilgan
ko’osatilgan shu savollarni talabalar to’liq o’zlashtirishlari lozimligini bildiradi.
Auditoriya mashg’uloti turlarining soatlar hajmi (foizlarda) bo’yicha tavsiyalar
Oliy kasbiy ta’limning davlat standartlari o’quv rejasida "Moliya" yo’nalishi
bo’yicha mazkur kursga jami 216, shu jumladan 72 - ma’ruza, 72 - amaliy, 72 - mustaqil
ta’lim soatlari ajratilgan. Ushbu fan bo’yicha darslarni tashkil etish IV-V-VI o’quv
semestrlariga mo’ljallangan. O’quv rejasida mazkur fan bo’yicha mustaqil ta’lim olish,
mustaqil ishlash, kurs ishlarini bajarish uchun tegishli o’quv soatlari ajratilgan.
Talabalar bilimini baholash uchun o’tkaziladigan nazorat tadbirlari miqdori
Ushbu fan bo’yicha talabalarning o’zlashtirish darajasi reyting tizimi bo’yicha joriy,
oraliq va yakuniy baholash asosida aniqlanadi.
Fanni o’qitishning har bir semestrida ikki marotaba joriy (seminar mashg’ulotlarida),
ikki marotaba oraliq (ma’ruza mashg’ulotlarida) va bir marotaba yakuniy baholash
(yozma ish usulida) amalga oshiriladi. Agar fan bir necha semestr davomida o’qitilishi
ko’zda tutilsa, oldingi semestrlar nihoyasida yakuniy baholash og’zaki yoki test usulida
amalga oshirilishi mumkin, oxirgi semestrda esa yakuniy baholash faqat yozma ish
usulida amalga oshiriladi.
9
Kompyuter, informatsion va boshqa zamonaviy o’qitish texnologiyalarini qo’llash
Ushbu fanni o’qitish jarayonida yangi pedagogik texnologiyalardan foydalanishning
asoslarini quydagilar isbotlaydi:
•
•
•
•
•
•
tegishli o’quv maqsadlarini ishlab chiqish texnologiyasining mavjudligi;
to’la o’zlashtirish texnologiyasining ko’zda tutilishi;
o’quv maqsadlarini nazorat (test) topshiriqlariga o’tkazish texnologiyasi
mavjudligi;
test topshiriqlarining invariantligi metodologiyasi va nazariyasidan
foydalanilganligi;
muammoli usul va haqiqatni immitatsion modellashtirishdan foydalanganligi;
tayanch iboralarga asoslangan yozma ish orqali oraliq nazorat o’tkazish
tizimidan foydalanilganligi.
Bu fanni o’qitishda moliyaga tegishli qonunlar, hukumat qarorlari, moliyaviy hisobkitoblarning avtomatlashtirilgan tizimi ("Moliya" AIJ) dasturi, nizomlar va moliyaviy
loyihalarni baholashning YuNIDO va "Projestexpert" kompyuter dasturlaridan, yangi
kompyuter texnologiyalaridan, tarqatma materiallardan, testlar to’plamidan ham
foydalanish mumkin.
Ishchi dasturni tuzishga oid uslubiy tavsiyalar
Ushbu fan bo’yicha ishchi dasturi tuzishda quyidagilarga e’tibor berish lozim:
•
•
•
•
Ishchi dasturda fan bo’yicha bakalavriat bosqichining tegishli yo’nalishlariga
tasdiqlangan o’quv rejasiga muvofiq ajratilgan soatlar hisobga olinishi zarur;
Ishchi dasturda har bir mavzuga oid huquqiy-me’yoriy xujjatlar hamda tegishli
moliyaviy konunchilik asosidagi yangi talab va o’zgarishlar talabalar e’tiborini
jalb qiladigan tarzda berilishi kerak;
Ishchi dasturda mustaqil o’zlashtiriladigan mavzular va savollar ajratib
ko’rsatilishi zarur;
Ishchi dasturda o’qitishning ilg’or texnologiyalari, dasturiy ta’minot
imkoniyatlari hamda talabalar bilimi darajasini nazorat qilishning reyting tizimi
talablaridan kelib chiquvchi vazifalar ham yoritilishi lozim.
2. FAN DASTURI
"Moliya" fani bo’yicha ma’ruza mashg’ulotlari mavzulari
Moliyaning umumiy nazariyasi va transformatsiyalashuvi
10
Moliyaning mohiyati va funktsiyalari. Moliya – davlat – tovar-pul munosabatlari.
Iqtisodiyotning erkinlashuvi sharoitida moliyaning ijtimoiy-iqtisodiy mazmuni va
funktsiyalarining amal qilish xususiyatlari. Moliya va kengaytirilgan takror ishlab
chiqarish. Moliyaning tamoyillari va roli. Markazlashgan iqtisodiyot sharoitida
moliyaning taraqqiyoti. O’zbekiston Respublikasi taraqqiyotining hozirgi bosqichida
moliya. Makro va mikro ko’lamda moliyaning amal qilish xususiyatlari.
Moliya haqidagi iqtisodiy ta’limotlar
Moliya xaqidagi fanning taraqqiyoti. Markaziy Osiyo va Rossiyada XVIII-XIX
asrlarda moliya nazariyasi va amaliyotining rivojlanishi. Sobiq ittifoq davridagi
moliyaviy ta’limot. Moliya fanining asosiy nazariyotchilari, ularning nazariy qarashlari.
Moliya fani nazariyasining 1950-90 yillardagi rivojlanishi. Artemov Yu.N., Boldirev B.T.,
Voznesenskiy E.A., Zverev A.T., Lavrov V.V., Voznesenskiy V.M., Sabanti B.M., Sichev
N.T., Shermenov M.K. va boshqalar fundamental tadqiqotlarining moliya nazariyasi va
amaliyotining rivojidagi roli va ahamiyati. Moliya xaqidagi G’arb iqtisodiy ta’limoti,
uning yirik namoyondalarining nazariy qarashlari, ulardagi ziddiyatlar. Moliyaviy
tartibga solishga oid iqtisodiy qarashlar. O’zbekiston Respublikasi mustaqilligi yillarida
moliya haqidagi iqtisodiy ta’limotning rivojlanishi.
Moliya siyosati va moliya mexanizmi
Moliyaviy siyosatning mazmuni. Moliyaviy siyosat davlat iqtisodiy siyosatining
tarkibiy qismi sifatida. Moliyaviy siyosatning mazmuni va asosiy tamoyillari. Moliyaviy
strategiya va moliyaviy taktika, ularning o’zaro bog’liqligi. Moliyaviy siyosat - ustqurma
kategoriyasi ekanligi. Ustqurmaning jamiyat iqtisodiy bazisi bilan o’zaro bog’liqligi.
Moliyaviy siyosatning maqsad va vazifalari. Iqtisodiyotning erkinlashuvi sharoitida
O’zbekiston Respublikasi davlat moliyaviy siyosatining o’ziga xos xususiyatlari va
asosiy yo’nalishlari. Hozirgi sharoitda moliyaviy strategiya va taktikaning dolzarb
vazifalari. Moliya mexanizmi, uning mazmuni. Moliya mexanizmining mamlakat xo’jalik
mexanizmida tutgan o’rni, roli va ahamiyati. Moliya mexanizmining tarkibiy qismlari:
moliyaviy munosabatlar tizimi, pul fondlari, moliyaviy apparat. Moliya mexanizmining
soha va bo’g’inlari. Moliyaviy munosabatlarni tashkil etish usullari, turlari. Moliya
mexanizmining elementlari: pul mablag’lari fondlari, to’lovlar va soliqlar. To’lov va
soliqlarni miqdor jihatdan aniqlash usullari va boshqalar. Bozor iqtisodiyoti sharoitida
moliya mexanizmining iqtisodiyotga ta’siri. Davlat moliyaviy siyosatini amalga
oshirishda moliya mexanizmining roli va ahamiyati.
Moliya tizimi
11
Moliya tizimi xaqida tushuncha. Moliya tizimining tuzilish tamoyillari. Moliya
tizimining soha va bo’g’inlari, ularning o’zaro bog’liqligi. Mikrodarajadagi moliyaviy
munosabatlar. Korxona va tashkilotlar moliyasi - mamlakat moliya tizimining asosi. Turli
tashkiliy-huquqiy shakllardagi korxonalarning moliyaviy xususiyatlari. Makrodarajadagi
moliya. Davlat moliyasining mohiyati va bo’g’inlari. Davlat byudjetining ijtimoiyiqtisodiy ahamiyati. Davlat byudjetining moliya tizimidagi o’rni va roli. Davlatning
byudjetdan tashqari maxsus maqsadli pul fondlari, ular faoliyatining hozirgi zamon
muammolari. Davlat kreditining mohiyati, shakllari va funktsiyalari. Sug’urtalash
zaruriyati, mohiyati, turlari va funktsiyalari. Fond bozori – moliya tizimining tarkibiy
qismi sifatida.
Byudjet tizimi
Davlat byudjeti - davlat moliyasining markaziy bo’g’ini sifatida. Davlat byudjetining
ijtimoiy-iqtisodiy mohiyati va mazmuni, uning davlat mohiyati va funktsiyalari bilan
bog’liqligi. Davlat byudjetining funktsiyalari. "Byudjet tizimi to’g’risida"gi O’zbekiston
Respublikasi Qonunining ahamiyati. O’zbekiston Respublikasida byudjet tizimining
yangi modeli shakllanishi. Byudjet tizimining bo’g’inlari. Respublika byudjeti va
mahalliy byudjetlar. Byudjet tizimining amal qilish tamoyillari va huquqiy asoslari. Turli
darajadagi byudjetlar daromadlari. Respublika byudjetining daromadlar tizimi. Mahalliy
byudjetlar daromadlari tizimi. Byudjet - iqtisodiyotga ta’sir ko’rsatish quroli sifatida.
Davlat ijtimoiy siyosatini amalga oshirishda byudjetning roli. Byudjetning soliqli va
soliqsiz daromadlari, ularning tarkibi va nisbatlari. Soliqlarning mazmuni, ularning
guruhlanishi. Davlat va mahalliy soliqlar. Tartibga soluvchi va biriktirilgan soliqlar.
To’g’ri va egri soliqlar. Soliqlar va daromadlarni byudjet bo’g’inlari o’rtasida taqsimlash
asoslari. Hozirgi davrda O’zbekiston Respublikasining soliq tizimi. Asosiy soliqli
to’lovlarni hisoblash va to’lash usullari. O’zbekiston Respublikasi davlat byudjeti
daromadlarining tarkibi va tuzilishi, uning tahlili. Davlat byudjeti xarajatlarining
mazmuni, ularning asosiy yo’nalishlari va tarkibi. Respublika byudjetining xarajatlari
tizimi. Mahalliy byudjetlar xarajatlari tizimi Byudjetning ijtimoiy-madaniy tadbir
xarajatlari, ularning tarkibi. Byudjetning xalq xo’jaligini va markazlashgan
investitsiyalarni moliyalashtirish xarajatlari, ularning bozor sharoitidagi ahamiyati.
Byudjetning aholini ijtimoiy himoya qilish xarajatlari, ularning tarkibi. Byudjetning
davlat boshqaruviga, mudofaaga, Vazirlar Mahkamasi zahira fondini tuzishga va boshqa
maqsadlarga mo’ljallangan xarajatlari. O’zbekiston Respublikasi davlat byudjeti
xarajatlarining tarkibi va tuzilishi tahlili. Byudjetdan moliyalashtirish tushunchasi, uning
usullari. Byudjetdan to’lovlarning turlari: byudjet ajratmalari, subsidiya, subventsiya,
dotatsiya.
12
Davlatning byudjetdan tashqari maqsadli pul fondlari
Davlatning byudjetdan tashqari maqsadli pul fondlari - umumdavlat moliyasining
muhim bo’g’ini.Bozor munosabatlari sharoitida byudjetdan tashqari maqsadli pul
fondlardan foydalanishga bo’lgan haqiqiy ehtiyoj va ulardan foydalanishning maqsadga
muvofiqligini belgilab beruvchi asosiy omillar. Davlatning byudjetdan tashqari maqsadli
pul fondlarning guruhlanishi: maqsadiga ko’ra - iqtisodiy va ijtimoiy; boshqarish
darajasiga ko’ra - davlat va regional (mintaqaviy). Davlatning byudjetdan tashqari
maqsadli pul fondlar mablag’larining shakllanish manbalari va xarajat qilish
yo’nalishlari.Davlatning byudjetdan tashqari maqsadli pul fondlarning moliyaviy
bozordagi ishtiroki. Davlatning byudjetdan tashqari maqsadli pul fondlarini boshqarish
tuzilmalarining huquq va majburiyatlari. Davlat ijtimoiy sug’urta fondi, uning mazmuni
va tayinlanishi. Fondning shakllanish usullari. Davlat ijtimoiy sug’urta fondiga
tushumlarning manbalari, bozor sharoitida manbalar o’rtasidagi nisbatlarning o’zgarishi.
Davlat ijtimoiy sug’urta fondi mablag’laridan foydalanish yo’nalishlari. Pensiya fondi,
uning mazmuni va vazifalari. Pensiya fondining shakllanish manbalari va xarajat
yo’nalishlari. Pensiya fondining davlat byudjeti bilan o’zaro munosabatlari. Pensiya
fondini boshqarish organlari. Pensiya fondi byudjetining loyihasini tuzish, ko’rib chiqish,
tasdiqlash, uni ijro etish. Davlat bandlik fondi va boshqa nobyudjet fondlar, ularning
mazmuni va tayinlanishi, mablag’larning shakllanish manbalari va xarajatlari
yo’nalishlar.
Davlat krediti
Davlat kreditining ijtimoiy-iqtisodiy mohiyati. Davlat kreditining iqtisodiy va
moliyaviy kategoriya sifatidagi mazmuni. Davlat kreditining boshqa moliyaviy
kategoriyalar bilan bog’liqligi. Davlat kreditining bank krediti bilan o’xshashligi va
farqi. Davlat kreditining ob’ektiv zarurligi va maqsadga muvofiqligi. Davlat kredit
faoliyati turlari. Davlat-qarzdor, davlat-kreditor, davlat-kafil. Ichki va tashqi davlat
krediti tushunchasi. Hozirgi davrda xalqaro kreditning rivojlanishi. Davlat qarzining
paydo bo’lishi. Kapital va joriy davlat qarzi. Davlat krediti yo’li bilan jalb qilingan
mablag’larning ishlatilish yo’nalishlari va davlat kreditini qoplash manbalari. Davlat
kreditining shakllari: davlat zayomlari, aholining omonatga qo’ygan jamg’armalarining
bir qismini davlat zayomlariga jalb qilish, umumdavlat ssuda fondidan qarz olish, xazina
ssudalari, kafolatlangan zayomlar. Davlat zayomlarining guruhlanishi. Ichki va tashqi
zayomlar. Ichki zayomlar klassifikatsiyasi: emissiya qilish huquqiga ko’ra-davlat va
mahalliy, daromadlar to’lash shakliga ko’ra-foizli, yutuqli, foizsiz maqsadli; qoplash
muddatiga ko’ra-qisqa, o’rta, uzoq muddatli; joylashtirish usuliga ko’ra-ixtiyoriy, obuna
bo’lish orqali, majburiy; rasmiylashtirishga ko’ra-obligatsiyali, obligatsiyasiz.
13
Obligatsiyali zayomlar, obligatsiya turlari. Davlat zayomlari obligatsiyalarining kurs va
foizlari. Obligatsiyalarning daromadliligi. Davlat qimmatbaho qog’ozlar bozorining
holati. Xalqaro davlat krediti. Xalqaro davlat krediti bo’yicha kreditorlar va qarz
oluvchilar (qarzdorlar). Xalqaro davlat kreditini berish va qoplash manbalari. Xalqaro
davlat kredit munosabatlarining sub’ektlari. Xalqaro davlat kreditini berish shartlari.
O’zbekiston Respublikasining xalqaro davlat krediti munosabatlariga kirishi, uning
mamlakat milliy iqtisodiyoti uchun ahamiyati. Davlat qarzini boshqarish. Davlat qarzi
bo’yicha foizlarni to’lash. Konsolidatsiya va konversiya, ularni unifikatsiya qilish.
Zayomni qaytarish muddatini kechiktirish. Davlat qarzini bekor qilish.
Mahalliy moliya
Mahalliy moliyaning ijtimoiy-iqtisodiy mohiyati. Mintaqaviy siyosatni olib borishda
mahalliy moliyaning roli. Mahalliy moliyaning tuzilishi. Mahalliy byudjetlar. Mahalliy
hukumat organlariga tegishli korxonalar va mulklarni ekspluatatsiya qilishdan kelgan
daromadlar. Mamlakat milliy daromadining qayta taqsimlanishida mahalliy byudjetning
roli. Mahalliy byudjetlarning daromadlari, ularning tarkibi va tuzilishi. Mahalliy
byudjetlarning soliqli va soliqsiz daromad hamda tushumlari, ularning nisbati. Mahalliy
byudjetlarning o’z daromadlari va qayta taqsimlash tartibida tushadigan daromadlari.
Mahalliy soliqlar, ularning mahallliy byudjetlar daromad bazasini ta’minlashdagi roli va
ahamiyati. Mahalliy soliqlarning asosiy turlari. Iqtisodiyotga xarajatlar. Ijtimoiy-madaniy
tadbirlar xarajatlari. Aholini ijtimoiy himoya qilish xarajatlari va boshqa ijtimoiy
maqsadlardagi xarajatlar. Mahalliy boshqaruv organlarini saqlash xarajatlari. Mahalliy
byudjetlarning yuqori turuvchi byudjetlar hamda respublika byudjeti bilan moliyaviy
munosabatlari. Byudjet subsidiyalari. Subventsiyalarning mahalliy byudjetlar uchun
ahamiyati. Mahalliy hukumat organlarining mustaqilligini oshirish borasidagi davlat
siyosati. Ularning moliyaviy mustaqilligini ta’minlashning asosiy yo’nalishlari. Mahalliy
organlar zayomlarining mohiyati va ahamiyati. Mahalliy zayomlar-mahalliy hukumat
organlari kapital qo’yilmalarini moliyalashtirishning usuli sifatida. Mahalliy hukumat
organlarining maxsus fondlari, bozor sharoitida ularning rivojlanishi. Maxsus fondlarning
daromad va xarajatlari.
Moliyani boshqarish
Moliyani boshqarishning mohiyati, ob’ektlari va sub’ektlari. Moliyani
boshqarishning tashkiliy tamoyillari. Moliyani boshqarish elementlari: istiqbolni
belgilash, axborot; moliyaviy munosabatlarni operativ boshqarish, moliyaviy tartibga
solish, nazorat. Moliyani umumiy va operativ boshqarish organlari. Moliya Vazirligi,
uning vazifalari, funktsiyalari, huquq va majburiyatlari. Moliya Vazirligining moliyabyudjet boshqaruvini tashkil etishdagi roli. Davlat Soliq qo’mitasi, uning joylardagi
14
organlarining davlat byudjetiga to’lovlar va soliqlarning tushishini boshqarish va nazorat
qilishdagi vazifalari, huquq va majburiyatlari. Iqtisodiyotning erkinlashuvi sharoitida
soliq idoralarining roli va ahamiyatining oshishi. Xo’jalik yurituvchi sub’ektlar
moliyasini boshqarishdagi korxona va tashkilotlarning moliya xizmatlari. Moliyani
boshqarishda ishtirok etuvchi boshqaruvchi tuzilmalar faoliyatini muvofiqlashtirish.
Rivojlangan xorijiy davlatlarda moliyaviy boshqaruv. O’zbekiston Respublikasida
moliyaviy boshqaruv.
Moliyaviy nazorat
Moliyaviy nazoratning mohiyati va funktsiyalari. Davlat moliya nazorati. Nodavlat
moliya nazorati. Moliyaviy nazoratning tamoyillari va tizimi. Davlat tomonidan moliya
nazoratini ta’minlashning asosiy tamoyillari. Moliyaviy nazorat bo’yicha xalqaro tajriba.
Nazorat shakllari. Nazorat ob’ektlari, sub’ektlari. Nazorat turlari va usullari. O’zbekiston
Respublikasida davlat organlarining moliyaviy ta’minlashdagi funktsiya va vazifalari.
Firma ichidagi moliyaviy nazorat. Tijorat banklari tomonidan amalga oshiriladigan
nazorat. Audit nazorati.
Soliq va soliqqa tortish
O’zbekiston Respublikasining soliq tizimi. Soliq. Yig’im. Bojxona boji. Soliq va
soliqqa tortishning huquqiy asoslari. Soliqlarning funktsiyalari. Umumdavlat soliqlari.
Mahalliy soliqlar. Soliq to’lovchilar. Soliq organlari, ularning funktsiyalari va
mas’uliyatlari. Soliq to’lovchilarning huquq va majburiyatlari. Soliq ob’ekti va turlari.
Soliq stavkasi. Soliq bazasi. Soliq davri. Soliq krediti. Soliq nazorati. Soliq
tekshiruvlarini tashkil etish. O’zbekiston Respublikasi Soliq Kodeksi. Korxonalar
daromad va foydasini soliqqa tortish. Korxonalarda soliq hisobi va menejmenti.
Soliqlarni mukammal boshqarish strategiyasi. Soliq stavkalari. Alohida olingan
daromadlarni soliqqa tortish. Jismoniy shaxslar daromadlarini soliqqa tortish. Aktsizlar.
Qo’shilgan qiymat solig’i. Korxonalar mol-mulkiga soliqlar. Soliqlarni optimallashtirish
masalalari. Soliq deklaratsiyasi. Byudjetdan tashqari maqsadli fondlarga majburiy
to’lovlar.
Sug’urta
Sug’urta asoslari. Iqtisodiyotda sug’urtadan foydalanish zaruriyati. Sug’urtaning
funktsiyalari: tavakkallik, ogohlantiruvchi, jamg’aruvchi va nazorat. Sug’urta turlari.
Sug’urta tarmoqlari: mulkiy, shaxsiy, ijtimoiy, javobgarlik sug’urtasi, tadbirkorlik,
tavakkali sug’urtasi. Sug’urta shakllari: ixtiyoriy, majburiy. Sug’urta ishidagi asosiy
tushunchalar. Sug’urtalash tartibi va shartlari. Ijtimoiy sug’urtaning xususiyatlari. Bozor
iqtisodiyoti sharoitida sug’urta munosabatlarining rivojlanishi. O’zbekiston
15
Respublikasida sug’urta bozorining shakllanishi va kengayishi. Bozor munosabatlari
sharoitida mulkiy sug’urtaning mazmuni, mohiyati va ahamiyati. Sug’urta ob’ektlari.
Mulkiy sug’urtaning majburiy va ixtiyoriy shakllari. Majburiy sug’urtaning turlari.
Xo’jalik yurituvchi sub’ektlar va fuqarolar mulkining majburiy sug’urtasi. Ixtiyoriy
sug’urta. Korxonalar va fuqarolarning ixtiyoriy sug’urtasi turlari. O’zbekistonda mulkiy
sug’urta bo’yicha sug’urta ishining holati. Shaxsiy sug’urtaning asosiy turlari.
Javobgarlik sug’urtasining turlari. Tadbirkorlik tavakkali sug’urtasi, uning mazmuni va
bozor iqtisodiyoti sharoitidagi ahamiyati. Ijtimoiy sug’urtaning mohiyati. Ijtimoiy
sug’urtani tashkil qilish printsiplari, vazifalari. Davlatning ijtimoiy sohadagi siyosati.
Ijtimoiy sug’urta vositasida jamiyat tomonidan hal qilinadigan vazifalar. Ijtimoiy
sug’urtaning asosiy vazifalari. Ijtimoiy sug’urta fondining shakllanish manbalari.
Ijtimoiy sug’urta mablag’laridan foydalanish shaklari. To’lovlar va xizmatlar
klassifikatsiyasi. Insonning ijtimoiy mexnatdagi ishtiroki va mexnatning iqtisodiy
mohiyatiga ko’ra to’lanadigan to’lovlar va imtiyozlar. Funktsional belgilanishiga ko’ra
to’lov va imtiyozlar. Pensiyalar, ularning belgilanishi. Pensiyalarning turlari. Ijtimoiy
sug’urtaning bozor munosabatlarining rivojlanishi bilan jamiyatda ob’ektiv tarzda yuzaga
keladigan ijtimoiy muammolarni hal qilishdagi ahamiyati.
Davlat buyurtmalari, zahiralari va ehtiyojlarini moliyalashtirish
Davlat va mahalliy davlat organlari buyurtmalari. Davlat shartnomalari. Yopiq
savdolar. Davlat mudofaa buyurtmasi. Davlat buyurtmasi. Davlat buyurtmachisining
funktsiyalari. Davlatning oltin va kumush zahiralarni sotib olishi. O’zbekiston
Respublikasining oltin zahirasi. Davlat moddiy zahiralari. Kamaymaydigan
moddiyzahiralar. Moddiy zahiralarni majburiy sug’urtalash. Umumdavlat ehtiyojlari.
Respublika fondi. Hududiy fondlar.
Hukumatning qonunchilik-ijroiya institutlari va ularning moliya sohasidagi funktsiyalari
Byudjet ma’muriyatchiligi. Moliyaviy nazoratning davlat va mahalliy organlari.
Byudjet ma’muriyatchiligining sub’ektlari, ularning huquqlari va majburiyatlari. Byudjet
ma’muriyatchiligi asosida respublika byudjeti sub’ektlarining faoliyati. Byudjet
ma’muriyatchiligi asosida mahalliy byudjetlari sub’ektlarining faoliyati. O’zbekiston
Respublikasi Moliya Vazirligining asosiy vazifalari, huquqlari va mas’uliyatlari.
Mahalliy moliya organlarining vazifalari, huquqlari, mas’uliyatlari. Davlat xazinachilik
faoliyatining zaruriyati, funktsiyalari, byudjet vakolatlari, mas’uliyatlari va muammolari.
O’zbekiston Respublikasi Markaziy bankining faoliyati, funktsiyalari, mas’uliyatlari va
uning bugungi muammolari. Soliq ma’muriyatchiligi. Soliq nazoratining davlat va
mahalliy organlari. Soliq ma’muriyatchiligining sub’ektlari, ularning huquq va
majburiyatlari. Davlat Soliq qo’mitasi va uning joylardagi soliq organlarining
16
funktsiyalari, huquq va mas’uliyatlari. Soliqqa doir qonunchilikni buzishga qarshi kurash
xizmatining funktsiyalari, vakolatlari va mas’uliyatlari. Davlat Bojxona qo’mitasi va
uning joylardagi bojxona organlarining funktsiyalari, huquq va mas’uliyatlari. Davlat
mulkini boshqarish qo’mitasining funktsiyalari va davlat moliyasini boshqarish.
Iqtisodiyotning davlat va tadbirkorlik sektorlari moliyasining xususiyatlari
Iqtisodiyot sektorlarida moliyaviy boshqaruv ob’ektlari. Iqtisodiyotning davlat va
mahalliy boshqarish sohalari moliyasining xususiyatlari. Davlat hokimiyatining
boshqaruv darajasiga ko’ra moliyaviy munosabatlarni tashkil etish va boshqarish
xususiyatlari. Iqtisodiyotning davlat sektoridagi institutsional o’zgarishlarning asosiy
yo’nalishlari va ularning moliyani tashkil etish va boshqarish jarayoniga ta’siri. Davlat
harajatlarini tejash dasturining asosiy yo’nalishlari. Byudjet tizimi bo’g’inlarida huquq va
majburiyatlar taqsimlanishi. Iqtisodiєtning tadbirkorlik sektori moliyasining
xususiyatlari va asoslari. Tadbirkorlik faoliyatining umumiy tavsifi, uni qo’llabquvvatlash bo’yicha davlat dasturining vazifalari. Mablag’lar cheklanganligi sharoitida
tadbirkorlik faoliyatini davlat tomonidan qo’llab-quvvatlash imkoniyatlari.
Ijtimoiy sohalar moliyasi
Davlat ijtimoiy siyosatining mohiyati va hozirgi zamon xususiyatlari. Davlat ijtimoiy
va iqtisodiy siyosatining o’zaro mutanosibligi. Bozor iqtisodiyotiga o’tishning "o’zbek
modeli" va unda ijtimoiy himoya tizimi. Ijtimoiy sohani moliyalashtirishning
barqarorligini ta’minlash. Ijtimoiy soha taraqqiyoti muammolari va ularning echimlari.
Ijtimoiy sohalar taraqqiyotini davlat tomonidan tartibga solish usullari. Ijtimoiy
hamkorlik. Korxonalar ijtimoiy jamg’armalari. Ijtimoiy xizmatlar uchun moliyaviy
xarajat me’yorlari. Ijtimoiy-madaniy sohani byudjetdan moliyalashtirish. Ta’lim tizimi
islohotlari va uning moliyaviy muammolari. Sog’liqni saqlash tizimi islohoti va uning
moliyaviy ta’minoti. Uy-joy va kommunal xo’jaligi xarajatlarini moliyalashtirish.
Turli tashkiliy-huquqiy shakllardagi korxonalarning moliyaviy xususiyatlari
Mulkning davlat tasarrufidan chiqarilishi va xususiylashtirish jarayonining
korxonalar moliyaviy xususiyatlariga ta’siri. Korxonalar moliyasi – O’zbekiston
Respublikasi moliya tizimining asosi. Moddiy ishlab chiqarish korxonalari moliyasining
mazmuni va o’ziga xos xususiyatlari. Xo’jalik ittifoqlari moliyasining xususiyatlari.
Xo’jalik uyushmalari moliyasining xususiyatlari. Hissadorlik jamiyatlari moliyasining
xususiyatlari. Davlat korxonalari moliyasining xususiyatlari. Nomoddiy ishlab chiqarish
muassasalari va tashkilotlari moliyasining o’ziga xos xususiyatlari va belgilari. Notijorat
tashkilotlari moliyasining xususiyatlari. Kichik korxonalar moliyasining xususiyatlari.
Moliya-sanoat guruhlari faoliyatining moliyaviy asoslari va xususiyatlari.
17
Korxonalarning moliyaviy resurslari
Korxonalar moliyaviy resurslari va ularning tashkil topishi manbalari. Korxonalar
moliyaviy resurslarining ishlatilish yo’nalishlari. Korxona moliyaviy resurslari
manbalarining tarkibi va dinamikasi tahlili. Foydaning shakllanishi, taqsimlanishi va
ishlatilishi tahlili. Korxona moliyaviy resurslaridan foydalanish samaradorligi tahlili.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida korxona moliyaviy resurslarini tashkil etishni
takomillashtirish yo’nalishlari. Korxona moliyaviy resurslaridan foydalanish
samaradorligini oshirish muammolari.
Tijorat asosida faoliyat yurituvchi korxonalar va tashkilotlar moliyasi
Mamlakat iqtisodiyotining barqarorligini ta’minlashda tijorat asosida ish yurituvchi
korxonalarning tutgan o’rni. Tijorat asosida faoliyat yurituvchi korxonalar va tashkilotlar
moliyasining mazmuni va mohiyati. Tijorat asosida faoliyat yurituvchi korxonalar va
tashkilotlar moliyasining tashkiliy tamoyillari. Korxonalar moliyasini tashkil etishga
ta’sir ko’rsatuvchi omillar. Korxonalar moliyaviy resurslarining mazmuni va tarkibi.
Iqtisodiyotning erkinlashuvi sharoitida moliyaviy resurslar tashkil topish manbalari
mukammal tarkibini ta’minlash va boshqarish muammolari. Korxonalarning maxsulot
ishlab chiqarish harajatlari va mahsulot sotishdan tushgan tushum. Korxonaning o’z
kapitali. Korxona foydasi va rentabelligi. Foydani taqsimlash asoslari, tamoyillari.
Foydani taqsimlashda bozor iqtisodiyotida korxonalar mustaqilligi va erkinligining
oshishi. Foydaning taqsimlanish tartibi. Bozor sharoitida daromaddan foydalanish
yo’llari. Korxonalarning byudjet bilan o’zaro munosabatlari. Korxonalar tomonidan
to’lanadigan soliqlar va to’lovlar, ularni hisoblash va to’lash tartibi, stavkalari, imtiyoz va
sanktsiyalari (jazo choralari). Korxonalarda moliyaviy rejalashtirish. Korxona moliyaviy
rejasi, uning tarkibi va tuzilishi. Korxona daromad va xarajatlari balansi. Bozor sharoitida
moliyaviy rejalashtirish. Korxona biznes-rejasi, uning ahamiyati. Korxona moliyaviy
ishlarini tashkil etish.
Notijorat faoliyat olib boruvchi muassasalar va tashkilotlar moliyasi
Notijorat faoliyat olib boruvchi muassasalar va tashkilotlar. Notijorat sektorning
moliyaviy resurslari. Notijorat sektorini moliyalashtirish manbalari: byudjet mablag’lari;
korxonalar, jamoat tashkilotlari, fuqarolar mablag’lari; pullik xizmatlardan tushumlar;
mulkni ijaraga berishdan tushumlar; ixtiyoriy badallar va xayr-ehsonlar. Moliyaviy
resurslarni jalb qilish va ulardan foydalanish usullari. Notijorat sektori moliya
mexanizmini xo’jalik yuritishning bozor sharoitlari asosida qayta qurish. Xodimlarga haq
to’lash, byudjetdan moliyalashtirish tizimining o’zgarishi va takomillashi. Iqtisodiy
rag’batlantirish mexanizmini joriy qilish va rivojlantirish. Tibbiyot sug’urtasini
18
shakllantirish, sog’liqni saqlash muassasalarini moliyalashtirishda tibbiyot sug’urtasining
roli. Byudjet muassasalarida moliyaviy rejalashtirish, ularning moliyaviy rejasi.
Xarajatlar smetasi, uning asosiy moddalari. Bozor sharoitida moliyaviy rejalashtirishni
takomillashtirish. Daromad va xarajatlar smetasi, uning xarajatlar smetasidan farqlari.
Smeta ko’rsatkichlarini rejalashtirish.
Hissadorlik jamiyatlari moliyasining xususiyatlari
Hissadorlik jamiyatlarining tashkil etilishida moliyaning roli. Hissadorlik
jamiyatlarining shakllari. Hissadorlik jamiyatlarining faoliyat yuritishi. Hissadorlik
jamiyatlarining moliyasi. Kapital. Foyda. Hissadorlik jamiyatlarining fondlari. Aktsiya
bo’yicha to’lovlar. Sof aktivlar. Hissadorlik jamiyatining nizom kapitalining o’zgarishi.
Hissadorlik jamiyatining moliyaviy ahvoli va foydaning taqsimlanishi. Aktsiya va uning
turlari. Dividendlarning aniqlanish usullari. Obligatsiyalar va ular bo’yicha foizlar.
Boshqa qimmatbaho qog’ozlar. Hissadorlik jamiyatlarining aktsionerlar reestri. Nominal
aktsiya ushlovchilar. Hissadorlik jamiyatlarini qayta tashkil etish va tugatishning
moliyaviy masalalari. Hissadorlik jamiyatlarining qo’shilishi. Hissadorlik jamiyatlarining
bo’linishi.
Moliya-sanoat guruhlari
Moliya-sanoat guruhlarining mohiyati, zarurligi va iqtisodiyotning tarkibiy
o’zgarishlaridagi o’rni. O’zbekiston Respublikasidamoliya-sanoat guruhlarini tashkil
etishning iqtisodiy mohiyati. Moliya-sanoat guruhlarining moliyaviy ta’minoti. Moliyasanoat guruhlari – kapital yiriklashuvining ob’ektiv jarayoni natijasi sifatida. Moliyasanoat guruhlarining turlari. Moliya-sanoat guruhlarini davlat tomonidan qo’llabquvvatlash va ular rivojlanishining istiqbollari. Moliya-sanoat guruhlari faoliyatining
moliyaviy-iqtisodiy yo’nalishlari.
Korxonalarni moliyalashtirish va kreditlash
Korxonalarni moliyalashtirish shakllari va usullari. Korxonalarni moliyalashtirish va
kreditlash jarayonida o’z-o’zini qoplash va o’z-o’zini moliyalashtirish usullarining
xususiyatlari. Moliyaviy o’sish omillari. Samarali o’sishning tashqi va ichki turlari.
Moliyaviy risklarning mohiyati va turkumlanishi. Iqtisodiyotning erkinlashuvi sharoitida
korxonalarni moliyalashtirish va kreditlash jarayonidagi hozirgi zamon muammolari
tavsifi. Korxonalarni moliyalashtirishni tashkil etish. Korxonalarni kreditlash.
Korxonalarni kreditlash tamoyillari. Bank kreditining zarurligi, mohiyati va muammolari.
Kredit shartnomasining mazmuni. Kreditning ta’minlanganligi. Muammoli kreditlarni
boshqarish va kreditdan foydalanishda to’lov intizomiga rioya qilishni ta’minlash
19
yuzasidan tadbirlar. Veksel muomalasining afzalliklari va imkoniyatlari. Oddiy va
o’tkaziladigan veksel. Faktoring, lizing va trast operatsiyalari.
Korxona pul mablag’lari oqimlarini byudjetlashtirish
Korxona pul mablag’lari byudjetining mohiyati va hozirgi zamon moliyaviy
menedjment tizimidagi o’rni. Korxonaning pul oqimlarini boshqarish zaruriyati, omillari
va usullari. Korxona pul mablag’lari oqimini byudjetlashtirish usullari va uslubiyoti.
Operativ moliyaviy rejalashtirishni tashkil etish.
Korxonalarning oborotdan tashqari aktivlari
Moliyaviy hisobot shakllari va ularning tahlili. Korxonalarning oborotdan tashqari
aktivlarining mohiyati va ularni baholash. Oborotdan tashqari aktivlarning tarkibi. Asosiy
fondlarni takror ishlab chiqarish. Asosiy fondlarning faol va sust turlari. Asosiy
fondlarning amortizatsiyasi. Nomoddiy aktivlar va ularning tarkibi. Oborotdan tashqari
aktivlarning bozor yoki baholovchi qiymati. Oborotdan tashqari aktivlarning tugatilish
qiymati. Asosiy fondlardan foydalanish samaradorligi ko’rsatkichlari. Jamg’armalar va
investitsiyalar. Jamg’arish va investitsiyalash zaruriyati, mohiyati. Sof va yalpi
investitsiyalar. Investitsiyalardan foydalanish samaradorligi ko’rsatkichlari. Innovatsion
maqsadlardagi investitsiyalar. Xususiy va davlat investitsiyalari. Investitsiya jarayonining
sub’ektlari, ob’ektlari va iste’molchilari. Investitsion faoliyatni moliyaviy ta’minlash.
Investitsion loyihalarni moliyalashtirish. Kapital qurilish sohasida investitsiyalarning
o’zlashtirilishi. Moliyaviy qo’yilmalar va portfel investitsiyalar. Kapital bozorining amal
qilishi. Uzoq muddatli moliyaviy qo’yilmalar. Korxonaning portfel strategiyasi. Pay
asosidagi investitsion fondlar. Emissiya jarayonining mohiyati, bosqichlari,
qatnashchilari va tartibga solinishi. Xorijiy investitsiyalar. To’g’ri xorijiy investitsiyalar.
Xorijiy investorlarning vakolatlari va investitsion faoliyati. Qulay investitsion muhit.
Ustivor investitsion loyiha va uning imtiyoz shartlari. Erkin iqtisodiy zonalar. Xalqaro
moliyaviy, soliq, bojxona, hisob-kitob kelishuvlari va bitimlari.
Korxonalar aylanma mablag’larini moliyalashtirish
Aylanma mablag’larning mohiyati, tarkibi va baholanishi. Tovar moddiy boyliklar
zahiralarini baholashning joriy baholardagi (LIFO) usulining, haqiqiy sotib olish
baholaridagi (FIFO) usulining mohiyati. Aylanma mablag’larning me’yorlashtirilishi.
Aylanma mablag’lardan foydalanish samaradorligi ko’rsatkichlari. Naqd pulsiz hisobkitoblar. Naqd pulli hisob-kitoblar. Qarzlarni boshqarish. Debitorlik qarzlarining
mohiyati va ularni boshqarish. Kreditorlik qarzlarining yuzaga kelishi va ularni
boshqarish.Tannarx va xarajatlar.
20
Tadbirkorlik faoliyatining moliyaviy natijalari
Moliyaviy natijalarning shakllanishi. Yakuniy moliyaviy natija. Mahsulot sotishdan
tashqari olingan daromadlar. Moliyalashtirishning o’z manbalari. Nizom kapitali. Zahira
fondi. Iste’mol va jamg’arma fondlari. Moliyaviy bitimlar. Moliyaviy rejalashtirish.
Strategik, joriy, operativ moliyaviy rejalar. Korxonalarning moliyaviy holati. Korxonalar
moliyaviy holatining asosiy ko’rsatkichlari va ularni hisoblash.
Korxonalarning moliyaviy nochorligi (bankrotligi)
Bankrotlikning davlat tomonidan tartibga solinishi. Bankrotlikni boshqarishda amal
qiluvchi huquqiy me’yorlar. Bankrotlik shart-sharoitlari. Qarzdor tomonidan talab
qilinadigan bankrotlik. Kreditor tomonidan talab qilinadigan bankrotlik. Bankrotlik
jarayoni. Vaqtinchalik boshqaruvchi. Tashqi boshqaruvchi. Konkurs ishlab chiqarish.
Bankrotlik mezonlari.
Moliyaviy tahlil va korxonaning moliyaviy staregiyasi
Korxonalarda moliyaviy tahlil. Moliyaviy tahlilni amalga oshirish usullari. Korxona
moliyaviy holatini takomillashtirish bo’yicha takliflar ishlab chiqish. Aktivlar, passivlar,
korxonaning zahira va xarajatlari tarkibi. Moliyaviy barqarorlikning tahlili. Korxona
moliyaviy holatini belgilovchi holatining tahlili. Korxonalar moliyaviy faoliyati
natijalarining koeffitsenti. Korxonaning buxgalteriya balansi. Moliyaviy holatning
umumiy tahlili. Korxona moliyaviy faoliyatining tahlili bo’yicha umumiy xulosa.
Korxonaning moliyaviy strategiyasi. Moliyaviy strategiyaning maqsadlari.
Uy xo’jaliklari moliyasi
Uy xo’jaligining mohiyati va jamiyat hayotida tutgan o’rni. Uy xo’jaliklari moliyasi.
Oila byudjeti. Uy xo’jaliklarining birlamchi daromadlari. Uy xo’jaligi egalik qiluvchi
daromad. Transfertlar. Uy xo’jaliklarining haqiqatdagi iste’moli. Oila byudjeti holatini
baholashda aholi daromadlari va xarajatlari balansining ahamiyati. Oila byudjetining
daromadlari tarkibi. Oila byudjetining xarajatlari va jamg’armalari tarkibi. Mehnatga
to’langan haq – oila byudjetining asosi sifatida. Mehnatga haq to’lashning, pensiya,
stipendiya va ijtimoiy nafaqalarning minimal miqdorini aniqlashdaminimal iste’mol
byudjetlari tizimining ahamiyati. Minimal iste’mol byudjetlari miqdorini belgilashda
davlat kafolati. Tirikchilik minimumi. Iste’mol savatchasi. Byudjet sohasi xizmatchilari
mehnatiga haq to’lash. Yagona tarif setkasi. Ishchilar ish va mutaxassisliklari yagona
tarif-malakaviy ma’lumotnomasi. Korxona va tashkilotlar ishchi va xizmatchilarining
mehnatga haq to’lashdan tashqari daromadlari. Ishchi va xizmatchilarga ijtimoiy
xususiyatdagi to’lovlar. Ishchi va xizmatchilarga boshqa to’lovlar. Tadbirkorlik
21
faoliyatidan olingan daromadlar. Mulkni boshqarishdan olingan daromadlar. Fuqarolarga
davlat tomonidan beriladigan ijtimoiy transfertlar. Kam ta’minlangan oilalarga davlat
ijtimoiy yordamining mohiyati, vazifalari va turlari. Fuqarolarga ijtimoiy nafaqalar.
Davlat subsidiyasi. Fuqarolar xarajatlari ma’lum qismining qonuniy ravishda davlat
tomonidan qoplanishi. Pensiya vanafaqalarning turlari. Stipendiya to’lovlari. Moliya
tizimidan tushumlar. Aholi pul xarajatlarining turlari. Aholi tomonidan tovar sotib olish
xarajatlari. Aholining turli xizmatlarga to’lovlari va boshqa xarajatlari. Aholining
majburiy to’lovlari va ixtiyoriy badallari. Aholidan undiriladigan soliq va yig’imlar.
Aholining sug’urta to’lovlari. Aholining Pensiya fondiga majburiy sug’urta badallari.
Aholining omonatlari va qimmatli qog’ozlar bilan operatsiyalari. Uy xo’jaliklari
daromadlari va xarajatlarining farqi, ularni mukammal boshqarishning hozirgi
muammolari. Aholi turmush tarzining ijtimoiy va moliyaviy ko’rsatkichlari.
Innovatsion faollikni moliyaviy rag’batlantirish
Innovatsion faoliyatning zarurligi, mohiyati va vazifalari. Innovatsiya turlari:
texnikaviy, texnologik, mahsulot, boshqaruv va intellektual innovatsiyalar. Innovatsion
faoliyatni rag’batlantirish yuzasidan davlat siyosatining asosiy yo’nalishlari. Innovatsion
faollikning omillari, ko’rsatkichlari va baholash usullari.Korxonalar innovatsion
faolligini rag’batlantirishning moliya-kredit dastaklari. Davlatning uzoq muddatli
innovatsion faollikni rag’batlantirish dasturining ahamiyati va omillari.
Xalqaro moliya va jahon taraqqiyotida uning roli
Xalqaro moliyaning mohiyati va funktsiyalari. Xalqaro moliya oqimlari va uning
yo’nalishlari. Xalqaro moliya tizimida davlatlarning kreditor va qarzdor davlatlar
guruhiga bo’linishi. Xalqaro moliya taraqqiyotida xalqaro tashkilotlarning roli. Xalqaro
moliya taraqqiyotining asosiy yo’nalishlari va qonuniyatlari. Xalqaro moliya taraqqiyoti
bosqichlari va ularning asosiy tamoyillari. O’zbekiston Respublikasi – xalqaro moliya
munosabatlarining ishtirokchisi sifatida. Xalqaro moliya munosabatlarining valyuta,
hisob-kitob va kredit mexanizmi. Xalqaro valyuta tizimi. Xalqaro valyuta fondi va Jahon
banki faoliyatining xalqaro moliya taraqqiyotidagi roli. Valyuta kurslari va valyuta
bozorlari. To’lov balansi va unga ta’sir etuvchi omillar. Xalqaro hisob-kitob shakllari.
Xalqaro kreditning mohiyati, vazifalari, turkumlashtirilishi va tartibga solinishi.
O’zbekiston Respublikasida valyutani tartibga solish. Korxona valyuta fondi, uning
shakllanishi va ishlatilishi. Tashqi iqtisodiy faoliyat bilan shug’ullanuvchi
korxonalarning valyuta fondlarini tuzish hamda ishlatish bo’yicha huquq va vazifalar.
Korxonalar tashqi iqtisodiy faoliyatini davlat tomonidan boshqarish va tartibga solish
usullari. Eksport va importga davlat yo’li bilan ta’sir ko’rsatish. Xalqaro hamkorlik
shakllari. Milliy korxonalarning xorijdagi investitsion hamkorlik yo’llari. Xorijdagi
22
investitsiyalarni moliyalashtirish manbalari. Xorijiy investitsiyalarni jalb qilishning
maqsad va vazifalari. Xorijiy investitsion munosabatlar ob’ektlari va sub’ektlari. Chet el
kapitalini jalb qilish yo’llari. Chet el investorlariga moliyaviy imtiyozlar. Xorijiy,
qo’shma korxona va tashkilotlar moliyasining o’ziga xos xususiyatlari: ustav fondi,
foyda, rezerv fondlari, ularning shakllanishi va ishlatilishining xususiyatlari. Xorijiy
qo’shma korxonalar mulki va faoliyatini sug’urtalash. O’zbekiston iqtisodiyotida xorijiy
investitsiyalarning roli, shakllanishi va takomillashuvidagi xalqaro fondlarning roli va
ahamiyati.
3. AMALIY VA SEMINAR MAShG’ULOTLARI, LABORATORIYa IShLARI,
ChIZMA-HISOB IShLARI, KURS ISh (LOYIHA)LARI MAVZULARINING
NAMUNAVIY RO’YXATI
Amaliy (seminar) mashg’ulotlari mavzulari
Moliyaning umumiy nazariyasi va transformatsiyalashuvi
Moliyaning mohiyati va funktsiyalari*. Moliya – davlat – tovar-pul munosabatlari.
Iqtisodiyotning erkinlashuvi sharoitida moliyaning ijtimoiy-iqtisodiy mazmuni va
funktsiyalarining amal qilish xususiyatlari. O’zbekiston Respublikasi taraqqiyotining
hozirgi bosqichida moliya. Makro va mikro ko’lamda moliyaning amal qilish
xususiyatlari*.
Moliya haqidagi iqtisodiy ta’limot
Moliya xaqidagi fanning taraqqiyoti*.Sobiq ittifoq davridagi moliyaviy ta’limot.
Moliya fanining asosiy nazariyotchilari, ularning nazariy qarashlari. Moliya xaqidagi
G’arb iqtisodiy ta’limoti, uning yirik namoyondalarining nazariy qarashlari, ulardagi
ziddiyatlar. Moliyaviy tartibga solishga oid iqtisodiy qarashlar*. O’zbekiston
Respublikasi mustaqilligi yillarida moliya haqidagi iqtisodiy ta’limotning rivojlanishi*.
Moliya siyosati va moliya mexanizmi
Moliyaviy siyosatning mazmuni. Moliyaviy siyosatning mazmuni va asosiy
tamoyillari*. Moliyaviy strategiya va moliyaviy taktika, ularning o’zaro bog’liqligi.
Moliyaviy siyosat - ustqurma kategoriyasi ekanligi.Iqtisodiyotning erkinlashuvi
sharoitida O’zbekiston Respublikasi davlat moliyaviy siyosatining o’ziga xos
xususiyatlari va asosiy yo’nalishlari*. Hozirgi sharoitda moliyaviy strategiya va
taktikaning dolzarb vazifalari. Moliya mexanizmi, uning mazmuni. Moliyaviy
munosabatlarni tashkil etish usullari, turlari*. Moliya mexanizmining elementlari*: pul
mablag’lari fondlari: to’lovlar va soliqlar. To’lov va soliqlarni miqdor jihatdan aniqlash
usullari va boshqalar.
23
Moliya tizimi
Moliya tizimi haqida tushuncha. Moliya tizimining tuzilish tamoyillari*.
Mikrodarajadagi moliyaviy munosabatlar. Korxona va tashkilotlar moliyasi - mamlakat
moliya tizimining asosi*. Turli tashkiliy-huquqiy shakllardagi korxonalarning moliyaviy
xususiyatlari. Makrodarajadagi moliya.Davlatning byudjetdan tashqari maxsus maqsadli
pul fondlari, ular faoliyatining hozirgi muammolari*. Davlat kreditining mohiyati,
shakllari va funktsiyalari. Sug’urta qilish zaruriyati, mohiyati, turlari va funktsiyalari.
Fond bozori – moliya tizimining tarkibiy qismi sifatida*.
Byudjet tizimi
Davlat byudjetining ijtimoiy-iqtisodiy mohiyati va mazmuni, uning davlat mohiyati
va funktsiyalari bilan bog’liqligi*. Davlat byudjetining funktsiyalari. "Byudjet tizimi
to’g’risida"gi O’zbekiston Respublikasi Qonunining ahamiyati*. O’zbekiston
Respublikasida byudjet tizimi yangi modelining shakllanishi. Byudjet tizimining
bo’g’inlari. Soliqlar va daromadlarni byudjet bo’g’inlari o’rtasida taqsimlash asoslari.
O’zbekiston Respublikasi davlat byudjeti daromadlarining tarkibi va tuzilishi, uning
tahlili*. Davlat byudjeti xarajatlarining mazmuni, ularning asosiy yo’nalishlari va tarkibi.
Respublika byudjeti xarajatlari tizimi. O’zbekiston Respublikasi davlat byudjeti
xarajatlari tarkibi va tuzilishi tahlili*. Byudjetdan moliyalashtirish tushunchasi, uning
usullari. Byudjetdan to’lovlarning turlari: byudjet ajratmalari, subsidiya, subventsiya,
dotatsiya*
Davlatning byudjetdan tashqari maqsadli pul fondlari
Davlatning byudjetdan tashqari maqsadli pul fondlari - umumdavlat moliyasining
muhim bo’g’ini. Davlatning byudjetdan tashqari maqsadli pul fondlarning guruhlanishi:
maqsadiga ko’ra - iqtisodiy va ijtimoiy; boshqarish darajasiga ko’ra - davlat va regional
(mintaqaviy)*. Davlatning byudjetdan tashqari maqsadli pul fondlar mablag’larining
shakllanish manbalari va xarajat qilish yo’nalishlari*.Davlatning byudjetdan tashqari
maqsadli pul fondlarining moliyaviy bozordagi ishtiroki. Davlatning byudjetdan tashqari
maqsadli pul fondlarini boshqarish tuzilmalarining huquq va majburiyatlari.
Davlat krediti
Davlat kreditining ijtimoiy-iqtisodiy mohiyati*. Davlat kreditining iqtisodiy va
moliyaviy kategoriya sifatidagi mazmuni. Davlat kreditining bank krediti bilan
o’xshashligi va farqi. Davlat kreditining ob’ektiv zaruriyati va maqsadga muvofiqligi.
Davlat kredit faoliyati turlari. Davlat - qarzdor, davlat-kreditor, davlat-kafil. Davlat
qarzining paydo bo’lishi. Kapital va joriy davlat qarzi*. Davlat krediti yo’li bilan jalb
24
qilingan mablag’larning ishlatilish yo’nalishlari va davlat kreditini qoplash manbalari.
Davlat zayomlarining guruhlanishi. Xalqaro davlat kreditini berish va qoplash manbalari.
O’zbekiston Respublikasining xalqaro kredit munosabatlariga kirishi, uning mamlakat
milliy iqtisodiyoti uchun ahamiyati. Davlat qarzini boshqarish*. Davlat qarzini bekor
qilish.
Mahalliy moliya
Mahalliy moliyaning ijtimoiy-iqtisodiy mohiyati. Mahalliy moliyaning tuzilishi.
Mahalliy byudjetlar. Mahalliy hukumat organlariga tegishli korxonalar va mulklarni
ekspluatatsiya qilishdan kelgan daromadlar. Mamlakat milliy daromadining qayta
taqsimlanishida mahalliy byudjetning roli*. Mahalliy byudjetlarning daromadlari,
ularning tarkibi va tuzilishi. Mahalliy byudjetlarning soliqli hamda soliqsiz daromad va
tushumlari, ularning nisbati. Mahalliy byudjetlarning o’z daromadlari va qayta taqsimlash
tartibida tushadigan daromadlari. Mahalliy hukumat organlarining maxsus fondlari, bozor
sharoitida ularning rivojlanishi. Maxsus fondlarning daromad va xarajatlari*.
Moliyani boshqarish
Moliyani boshqarishning mohiyati, ob’ektlari va sub’ektlari*. Moliyani
boshqarishning tashkiliy tamoyillari. Moliyani boshqarish elementlari: istiqbolni
belgilash, axborot; moliyaviy munosabatlarni operativ boshqarish, moliyaviy tartibga
solish, nazorat*. Moliya Vazirligi, uning vazifalari, funktsiyalari, huquq va
majburiyatlari. Moliya Vazirligining moliya-byudjet boshqaruvini tashkil etishdagi roli.
Davlat Soliq qo’mitasi, uning joylardagi organlarining davlat byudjetiga to’lovlar va
soliqlarning tushishini boshqarish va nazorat qilishdagi vazifalari, huquq va
majburiyatlari. Moliyani boshqarishda ishtirok etadigan boshqaruvchi tuzilmalar
faoliyatini muvofiqlashtirish*.O’zbekiston Respublikasida moliyaviy boshqaruv.
Moliyaviy nazorat
Moliyaviy nazoratning mohiyati va funktsiyalari. Davlat moliya nazorati*. Nodavlat
moliya nazorati. Moliyaviy nazoratning tamoyillari va tizimi. Davlat tomonidan moliya
nazoratini ta’minlashning asosiy tamoyillari. Nazoratning turlari va usullari*.
O’zbekiston Respublikasida davlat organlarining moliyaviy ta’minlashdagi funktsiya va
vazifalari. Firma ichidagi moliyaviy nazorat.
Soliq va soliqqa tortish
O’zbekiston Respublikasining soliq tizimi*. Soliq. Yig’im. Bojxona boji.
Soliqlarning funktsiyalari. Umumdavlat soliqlari. Mahalliy soliqlar. Soliq to’lovchilar.
Soliq organlari, ularning funktsiyalari va mas’uliyatlari. Soliq ob’ekti va turlari. Soliq
25
stavkasi. Soliq bazasi. Soliq davri. Soliq krediti. Soliq nazorati. Soliq tekshiruvlarini
tashkil etish*. O’zbekiston Respublikasining Soliq Kodeksi. Soliqlarni optimallashtirish
masalalari*. Soliq deklaratsiyasi. Byudjetdan tashqari maqsadli fondlarga majburiy
to’lovlar*.
Sug’urta
Iqtisodiyotda sug’urtadan foydalanish zaruriyati. Sug’urtaning funktsiyalari:
tavakkallik, ogohlantiruvchi, jamg’aruvchi va nazorat*. Sug’urta turlari. Funktsional
belgilanishiga ko’ra to’lov va imtiyozlar. Pensiyalar, ularning belgilanishi.
Pensiyalarning turlari. Ijtimoiy sug’urtaning bozor munosabatlari rivojlanishi bilan
jamiyatda ob’ektiv tarzda yuzaga keladigan ijtimoiy muammolarni hal qilishdagi
ahamiyati.
Davlat buyurtmalari, zahiralari va ehtiyojlarini moliyalashtirish
Davlat va mahalliy davlat organlari buyurtmalari*. Davlat shartnomalari. Yopiq
savdolar. Davlat buyurtmasi. Davlat buyurtmachisining funktsiyalari. Davlatning oltin va
kumush zahiralarni sotib olishi. O’zbekiston Respublikasining oltin zahirasi.* Davlatning
moddiy zahiralari. Moddiy zahiralarni majburiy sug’urtalash. Umumdavlat ehtiyojlari.
Respublika fondi*. Hududiy fondlar.
Hukumatning qonunchilik-ijroiya institutlari va ularning moliya sohasidagi funktsiyalari
Moliyaviy nazoratning davlat va mahalliy organlari. Byudjet ma’muriyatchiligining
sub’ektlari, ularning huquq va majburiyatlari*. O’zbekiston Respublikasi Moliya
Vazirligining asosiy vazifalari, huquqlari va mas’uliyatlari*. Mahalliy moliya
organlarining vazifalari, huquqlari, mas’uliyatlari. Davlat xazinachilik faoliyatining
zaruriyati, funktsiyalari, byudjet vakolatlari, mas’uliyatlari va hozirgi muammolari.
O’zbekiston Respublikasi Markaziy bankining faoliyati, funktsiyalari, mas’uliyatlari va
uning oldidagi muammolari. Soliq nazoratining davlat va mahalliy organlari. Soliq
ma’muriyatchiligining sub’ektlari, ularning huquqlari va majburiyatlari. Davlat mulkini
boshqarish qo’mitasining funktsiyalari va davlat moliyasini boshqarishdagi roli.
Iqtisodiyotning davlat va tadbirkorlik sektorlari moliyasining xususiyatlari
Iqtisodiyot sektorlarida moliyaviy boshqaruv ob’ektlari*. Iqtisodiyotning davlat va
mahalliy boshqarish sohalari moliyasining xususiyatlari. Iqtisodiyotning davlat
sektoridagi institutsional o’zgarishlarning asosiy yo’nalishlari va ularning moliyani
tashkil etish va boshqarish jarayoniga ta’siri. Tadbirkorlik faoliyatining umumiy tavsifi,
uni qo’llab-quvvatlash bo’yicha davlat dasturining vazifalari*.
Ijtimoiy sohalar moliyasi
26
Davlat ijtimoiy siyosatining mohiyati va hozirgi zamon xususiyatlari. Davlat ijtimoiy
va iqtisodiy siyosatining o’zaro mutanosibligi. Bozor iqtisodiyotiga o’tishning "o’zbek
modeli" va unda ijtimoiy himoya tizimi*. Ijtimoiy sohani moliyalashtirishning
barqarorligini ta’minlash. Ijtimoiy sohalar taraqqiyotini davlat tomonidan tartibga solish
usullari. Ijtimoiy hamkorlik. Korxonalar ijtimoiy fondlari. Ijtimoiy xizmatlarga moliyaviy
xarajat me’yorlari.*
Turli tashkiliy-huquqiy shakllardagi korxonalarning moliyaviy xususiyatlari
Korxonalar moliyasi – O’zbekiston Respublikasi moliya tizimining asosi*. Moddiy
ishlab chiqarish korxonalari moliyasining mazmuni va o’ziga xos xususiyatlari.
Hissadorlik jamiyatlari moliyasining xususiyatlari*. Davlat korxonalari moliyasining
xususiyatlari. Kichik korxonalar moliyasining xususiyatlari. Moliya-sanoat guruhlari
faoliyatining moliyaviy asoslari va xususiyatlari.
Korxonalarning moliyaviy resurslari
Korxonalar moliyaviy resurslari va ularning tashkil topish manbalari. Korxonalar
moliyaviy resurslarining ishlatilish yo’nalishlari*. Korxona moliyaviy resurslari
manbalarining tarkibi va dinamikasi tahlili. Foydaning shakllanishi, taqimlanishi va
ishlatilishi tahlili. Korxona moliyaviy resurslaridan foydalanish samaradorligi tahlili*.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida korxona moliyaviy resurslarini tashkil etishni
takomillashtirish yo’nalishlari. Korxona moliyaviy resurslaridan foydalanish
samaradorligini oshirish muammolari*.
Tijorat asosida faoliyat yurituvchi korxonalar va tashkilotlar moliyasi
Tijorat asosida faoliyat yurituvchi korxonalar hamda tashkilotlar moliyasining
mazmuni va mohiyati*. Korxonalar moliyasini tashkil etishga ta’sir ko’rsatuvchi omillar.
Korxonalar moliyaviy resurslarining mazmuni va tarkibi. Korxonalarning mahsulot
ishlab chiqarish harajatlari va mahsulot sotishdan tushgan foyda. Korxonaning o’z
kapitali. Korxona foydasi va rentabelligi. Foydani taqsimlashda bozor iqtisodiyotida
korxonalar mustaqilligi va erkinligining oshishi. Foydaning taqsimlanish tartibi.
Korxonalarning byudjet bilan o’zaro munosabatlari*. Korxonalar tomonidan to’lanadigan
soliqlar va to’lovlar, ularni hisoblash va to’lash tartibi, stavkalari, imtiyoz va
sanktsiyalari (jazo choralari).. Korxona moliyaviy rejasi, uning tarkibi va tuzilishi.
Korxonaning daromad va xarajatlari balansi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida moliyaviy
rejalashtirish. Korxona biznes-rejasi, uning ahamiyati*. Korxona moliyaviy ishlarini
tashkil etish.
Notijorat faoliyat olib boruvchi muassasalar va tashkilotlar moliyasi
27
Notijorat faoliyat olib boruvchi muassasalar va tashkilotlar. Notijorat sektorining
moliyaviy resurslari*. Notijorat sektorini moliyalashtirish manbalari: byudjet
mablag’lari; korxonalar, jamoat tashkilotlari, fuqarolar mablag’lari; pullik xizmatlardan
tushumlar; mulkni ijaraga berishdan tushumlar; ixtiyoriy badallar va xayr ehsonlar.
Notijorat sektori moliya mexanizmini xo’jalik yuritishning bozor sharoitlari asosida qayta
qurish. Xodimlarga xaq to’lash, byudjetdan moliyalashtirish tizimining o’zgarishi va
takomillashuv. Byudjet muassasalarida moliyaviy rejalashtirish, ularning moliyaviy
rejasi*. Xarajatlar smetasi, uning asosiy moddalari. Daromad va xarajatlar smetasi, uning
xarajatlar smetasidan farqlari.
Hissadorlik jamiyatlari moliyasining xususiyatlari
Hissadorlik jamiyatlarining moliyasi*. Kapital. Foyda. Hissadorlik jamiyatlarining
fondlari. Aktsiya bo’yicha to’lovlar. Sof aktivlar*. Hissadorlik jamiyatining moliyaviy
ahvoli va foydaning taqsimlanishi. Aktsiya va uning turlari. Boshqa qimmatbaho
qog’ozlar. Hissadorlik jamiyatlarini qayta tashkil etish va tugatishning moliyaviy
masalalari*. Hissadorlik jamiyatlarining qo’shilishi. Hissadorlik jamiyatlarining
bo’linishi.
Moliya-sanoat guruhlari
O’zbekiston RespublikasidaMoliya-sanoat guruhlarini tashkil etishning iqtisodiy
mohiyati. Moliya-sanoat guruhlarining moliyaviy ta’minoti*.Moliya-sanoat guruhlarini
davlat tomonidan qo’llab-quvvatlash va ular rivojlanishining istiqbollari.
Korxonalarni moliyalashtirish va kreditlash
Korxonalarni moliyalashtirish shakllari va usullari. Korxonalarni moliyalashtirish va
kreditlash jarayonida o’z-o’zini qoplash va o’z-o’zini moliyalashtirish usullarining
xususiyatlari. Korxonalarni kreditlash*. Korxonalar kreditlash tamoyillari. Bank krediti
zaruriyati, mohiyati va hozirgi muammolari*. Muammoli kreditlarni boshqarish va
kreditdan foydalanishda to’lov intizomiga rioya qilishni ta’minlash borasidagi tadbirlar*.
Faktoring, lizing va trast operatsiyalari*.
Korxona pul mablag’lari oqimlarini byudjetlashtirish
Korxona pul mablag’lari byudjetining mohiyati va hozirgi zamon moliyaviy
menedjment tizimidagi o’rni. Korxonaning pul oqimlarini boshqarish zaruriyati, omillari
va usullari*. Korxona pul mablag’lari oqimini byudjetlashtirish usullari va uslubiyoti.
Operativ moliyaviy rejalashtirishni tashkil etish*.
Korxonalarning oborotdan tashqari aktivlari
28
Korxonalarning oborotdan tashqari aktivlarining mohiyati va ularni baholash*.
Oborotdan tashqari aktivlarning tarkibi. Asosiy fondlarni takror ishlab chiqarish*. Asosiy
fondlarning faol va sust turlari. Asosiy fondlardan foydalanish samaradorligi
ko’rsatkichlari. Jamg’arish va investitsiyalashning zaruriyati, mohiyati. Sof va yalpi
investitsiyalar. Investitsiyalardan foydalanish samaradorligi ko’rsatkichlari. Innovatsion
maqsadlardagi investitsiyalar. Moliyaviy qo’yilmalar va portfel investitsiyalar*. Kapital
bozorining amal qilishi. Uzoq muddatli moliyaviy quyilmalar. Korxonaning portfel
strategiyasi. Pay asosidagi investitsion fondlar. Xorijiy investitsiyalar. To’g’ri xorijiy
investitsiyalar. Erkin iqtisodiy hududlar. Xalqaro moliyaviy, soliq, bojxona, hisob-kitob
kelishuvlari va bitimlari*.
Korxonalar aylanma mablag’larini moliyalashtirish
Aylanma mablag’larning mohiyati, tarkibi va baholanishi*. Tovar moddiy boyliklar
zahiralarini baholashning joriy baholardagi (LIFO) va haqiqiy sotib olish baholaridagi
(FIFO) usullarining mohiyati. Aylanma mablag’lardan foydalanish samaradorligi
ko’rsatkichlari*. Naqd pulsiz hisob-kitoblar. Qarzlarni boshqarish. Debitorlik qarzlarning
mohiyati va ularni boshqarish. Kreditorlik qarzlarining yuzaga kelishi va ularni
boshqarish.
Tadbirkorlik faoliyatining moliyaviy natijalari
Moliyaviy natijalarning shakllanishi. Moliyalashtirishning o’z manbalari*. Zahira
fondi. Iste’mol va jamg’arma fondlari. Moliyaviy rejalashtirish. Strategik, joriy, operativ
va moliyaviy reja. Korxonalarning moliyaviy holati. Korxonalarning moliyaviy
holatining asosiy ko’rsatkichlari va ularni hisoblash*.
Korxonalarning moliyaviy nochorligi (bankrotligi)
Bankrotlikning davlat tomonidan tartibga solinishi. Bankrotlikni boshqarishda amal
qiluvchi huquqiy me’yorlar*. Bankrotlik shart-sharoitlari.Bankrotlik jarayoni*.
Vaqtinchalik boshqaruvchi. Tashqi boshqaruvchi. Konkurs ishlab chiqarish. Bankrotlik
mezonlari.
Moliyaviy tahlil va korxonaning moliyaviy staregiyasi
Korxonalarda moliyaviy tahlil*. Moliyaviy tahlilni amalga oshirish usullari. Korxona
moliyaviy holatini takomillashtirish bo’yicha takliflar ishlab chiqish. Aktivlar, passivlar,
korxona zahira va xarajatlari tarkibi. Moliyaviy barqarorlik tahlili*. Moliyaviy holatning
umumiy tahlili. Korxona moliyaviy faoliyatining tahlili bo’yicha umumiy xulosa.
Korxona moliyaviy strategiyasi. Moliyaviy strategiyaning maqsadlari*.
Uy xo’jaliklari moliyasi
29
Uy xo’jaligining mohiyati va jamiyat hayotida tutgan o’rni*. Uy xo’jaliklari
moliyasi*. Oila byudjeti holatini baholashda aholi daromadlari va xarajatlari balansining
ahamiyati. Oila byudjetining daromadlari tarkibi. Oila byudjetining xarajatlari va
jamg’armalari tarkibi. Tirikchilik minimumi. Tadbirkorlik faoliyatidan olingan
daromadlar*. Mulkni boshqarishdan olingan daromadlar. Pensiya vanafaqalarning turlari.
Stipendiya to’lovlari. Moliya tizimidan tushumlar. Aholidan undiriladigan soliq va
yig’imlar. Aholining sug’urta to’lovlari. Aholining pensiya fondiga majburiy sug’urta
badallari. Aholining omonatlari va qimmatli qog’ozlar bilan operatsiyalari.* Aholi
turmush tarzining ijtimoiy va moliyaviy ko’rsatkichlari.
Innovatsion faollikni moliyaviy rag’batlantirish
Innovatsion faoliyatning zaruriyati, mohiyati va vazifalari*. Innovatsiya turlari:
texnik, texnologik, mahsulot, boshqaruv va intellektual innovatsiyalar. Innovatsion
faollik omillari, ko’rsatkichlari va baholash usullari.Korxonalar innovatsion faolligini
rag’batlantirishning moliya-kredit dastaklari*.
Xalqaro moliya va uning jahon taraqqiyotidagi uning roli
Xalqaro moliyaning mohiyati va funktsiyalari*. Xalqaro moliya oqimlari va uning
yo’nalishlari. Xalqaro moliyaning taraqqiyot bosqichlari va ularning asosiy tamoyillari.
Xalqaro moliya munosabatlarining valyuta, hisob-kitob va kredit mexanizmi. Xalqaro
valyuta tizimi. Xalqaro valyuta fondi va Jahon banki faoliyatining xalqaro moliya
taraqqiyotidagi roli. Valyuta kurslari va valyuta bozorlari. To’lov balansi va unga ta’sir
etuvchi omillar*. Xalqaro hisob-kitob shakllari. Xalqaro kreditning mohiyati, vazifalari,
turkumlashtirilishi va tartibga solinishi*. O’zbekiston Respublikasida valyutani tartibga
solish. Korxona valyuta fondi, uning shakllanishi va ishlatilishi. Eksport va importga
davlat yo’li bilan ta’sir etish. Xorijiy investitsion munosabatlar ob’ektlari va sub’ektlari.
Xorijiy, qo’shma korxona va tashkilotlar moliyasining o’ziga xos xususiyatlari: ustav
fondi, foyda, rezerv fondlari, ularning shakllanishi va ishlatilishi xususiyatlari*. Xorijiy
qo’shma korxonalar mulki va faoliyatini sug’urtalash. O’zbekiston iqtisodiyotida xorijiy
investitsiyalarning roli, shakllanishi va takomillashuvidagi xalqaro fondlarning roli va
ahamiyati.
Kurs ishi (loyihasi)ni bajarishga doir uslubiy ko’rsatmalar va mavzular namunalari
Kurs ishlarining namunaviy mavzulari:
1. Moliyaning zaruriyati, mohiyati va hozirgi zamon xususiyatlari.
2. Moliyaning funktsiyalari, ular amal qilishi xususiyatlari.
3. Moliya haqidagi iqtisodiy ta’limot.
30
4. Moliyaviy nazoratning zaruriyati, mohiyati, vazifalari va tashkiliy shakllari.
5. Moliyaviy boshqarishning zaruriyati, mohiyati va uni amalga oshiruvchi
organlar.
6. O’zbekiston Respublikasi Moliya Vazirligi apparati, uning huquqlari, burchlari
va funktsiyalari.
7. O’zbekiston Respublikasi Davlat Soliq qo’mitasi apparati, uning huquqlari,
burchlari va funktsiyalari.
8. Moliyaviy resurslar mohiyati, tarkibi, tashkil topish manbalari va ishlatilish
yo’nalishlari.
9. Korxona moliya resurslarini tashkil etish va boshqarish.
10. Iqtisodiyotning erkinlashuvi sharoitida moliyadan foydalanish.
11. Moliyaviy bozorning zaruriyati, vazifalari va moliyaviy resurslardan samarali
foydalanishni ta’minlashdagi ahamiyati.
12. Korxonalar moliyasi – O’zbekiston Respublikasi moliya tizimining asosi.
13. Korxonalarning oborotdan tashqari aktivlarining mohiyati va ularni baholash.
14. Iqtisodiyotning davlat va mahalliy boshqarish sohalari moliyasining
xususiyatlari.
15. Hissadorlik jamiyatlari moliyasi xususiyatlari.
16. O’zbekiston Respublikasida Moliya-sanoat guruhlarini tashkil etishning
iqtisodiy mohiyati va ularning moliyaviy ta’minoti.
17. Xalqaro moliya va uning jahon taraqqiyotidagi uning roli.
18. Innovatsion faollikni moliyaviy rag’batlantirish.
19. Ijtimoiy sohani moliyalashtirishning barqarorligini ta’minlash.
20. Uy xo’jaliklari moliyasining o’ziga xos xususiyatlari va uni moliyaviy mnbalar
bilan ta’minlash masalalari.
21. Hukumatning qonunchilik-ijroiya institutlari va ularning moliya sohasidagi
funktsiyalari.
22. O’zbekiston Respublikasining soliq tizimi.
23. Davlat va mahalliy davlat organlari buyurtmalariga bo’lgan ehtiyoj va ularni
moliyaviy ta’minlash.
24. Mahalliy moliyaning ijtimoiy-iqtisodiy mohiyati.
25. Davlatning byudjetdan tashqari maqsadli pul fondlari - umumdavlat
moliyasining muhim bo’g’ini sifatida.
26. Davlat kreditining ijtimoiy-iqtisodiy mohiyati, vazifalari va shakllari.
27. Davlat byudjetining ijtimoiy-iqtisodiy mohiyati, funktsiyalari va tarkibiy
tuzilishi.
28. Moliya mexanizmi va uning moliyaviy siyosatni amalga oshirishdagi roli.
31
29. Tijorat asosida faoliyat yurituvchi korxonalar va tashkilotlar moliyasi.
30. Notijorat faoliyat yurituvchi tashkilotlar va muassasalar moliyasi.
31. Ijara korxonalari moliyasining o’ziga xos xususiyatlari.
32. Qo’shma korxonalar moliyasining o’ziga xos xususiyatlari.
33. Hissadorlik jamiyatlari moliyasining o’ziga xos xususiyatlari.
34. Asosiy fondlarning doiraviy aylanishini tashkil etishda moliyaning roli.
35. Bozor iqtisodiyoti sharoitida byudjet xarajatlarini tarkibi va tuzilishi.
36. Ijtimoiy-madaniy tadbirlarni byudjetdan moliyalashtirish va ijtimoiy-madaniy
muassasalarda tijorat asoslarini tadbiq etish masalalari.
37. Bozor iqtisodiyoti sharoitida korxonalarning davlat byudjeti bilan
munosabatlari.
38. Xalqaro iqtisodiy munosabatlarning rivojlanishida moliyaning roli.
39. Korxona va tashkilotlar foydasi, uning taqsimlanishi va ishlatilishi.
40. Korxona va tashkilotlarda iqtisodiy rag’batlantirish fondlarining shakllanishi va
ishlatilishi.
4. TAVSIYa ETILAYoTGAN MAVZULAR BO’YIChA KO’RGAZMANAMOYISh MATERIALLARI RO’YXATI
O’quv jarayonini tashkil etishda mavzularni ko’rgazmali vositalardan, slaydlar,
diaproektor va jadvallardan foydalanish asosida o’rganish ko’zda tutilgan. Ayrim aniq
masalalarni o’rganishda shaxsiy kompyuterlardan foydalanish tavsiya etiladi.
Tahlillar, prognozli ko’rsatgichlarni hisoblash, diagrammalarni personal
kompyuterda elektron jadvallarda Excel 7,0 paketi bilan ishlash orqali yorqin namoyon
etilishi mumkin.
Shu bilan birga talabalar "Pravo" tizimi orqali moliyaviy qonunchilik yangiliklaridan
xabardor bo’lishlari va o’qish jarayonida ulardan foydalanishlari mumkin.
Case Studies: O’zbekiston Respublikasi davlat moliyasining makroiqtisodiy
tahliliga doir va strategik moliyaviy rejalashtirish amaliyotiga doir o’quv misollari (rus
tilida). Moliya Vazirligi xomiyligida "Byudjet-soliq siyosati" Markazi tomonidan
tuzilgan.
Masofaviy o’qitish soatlari: WWW.google.ru (Rossiya Federatsiyasi menejment va
bozor akademiyasi Moliya menejmenti ilmiy tadqiqot instituti dasturlari (mualliflar
WWW.Yandex.ru;
WWW.rambler.ru;
rahbari
akad.
E.Stoyanova);
WWW.worldbank.org.ru; WWW.imf.org.
Kompakt disk: Sales information. International Monetary Fund – Publication
Services; Exchange Rate Analysis with a Case Study on Poland.
Statistik to’plamlar:
32
1. O’zbekiston Respublikasining ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish ko’rsatkichlari.
O’zbekiston Respublikasi Makroiqtisod va statistika vazirligi. -T., 2000, 2001,
2002y.y.
2. O’zbekistonning iqtisodiy yo’nalishlari. TASIS. 1999, 2000, 2001y.y.
3. O’zbekiston Respublikasi Moliya Vazirligining Davlat byudjeti ijrosi
yuzasidan yillik hisobotlari. T., 1999, 2000, 2001, 2002y.y.
5. O’ZLAShTIRISh NAZORATI
Talabalarni fan bo’yicha o’zlashtirishlarini baholash semestr davomida muntazam
ravishda olib boriladi hamda joriy baholash, oraliq baholash va yakuniy baholash orqali
amalga oshiriladi. Joriy va oraliq baholash turiga ajratilgan ballar miqdori o’quv rejasida
fanga ajratilgan soatning 70%, yakuniy baholashga esa 30% miqdorda belgilanadi. Joriy
va oraliq baholash turlariga belgilangan ballar quyidagi holatlarda qo’yiladi:
•
•
•
•
•
•
•
talabaning o’quv jarayonidagi davomati va faolligi;
amaliy (seminar) mashg’ulotlarga tayyorgarlik darajasi;
fan bo’yicha asosiy manbalarni konspektlashtirishi;
dolzarb mavzular bo’yicha referatlar yozishi;
ilmiy tezislar tayyorlashi;
mustaqil ta’lim uchun berilgan nazorat ishlarini bajarishi;
fan bo’yicha ko’rgazmali qurollarni tayyorlashi.
Tayanch tushunchalariga asoslangan yozma ishni o’tkazish tartibi "Reyting tizimini
yakuniy baholash bosqichida "Yozma ish" usulini tatbiq etish bo’yicha Namunaviy
Nizom" bilan belgilanadi. Semestr davomida fanlar bo’yicha to’plangan ballar quyidagi
o’zlashtirish ko’rsatkichlari bilan baholanadi:
•
•
•
•
86 - 100 foiz "a’lo";
71 - 85 foiz "yaxshi";
55 - 70 foiz "qoniqarli";
55 foizdan kam "qoniqarsiz".
6. ADABIYoTLAR
Asosiy adabiyotlar
1. Karimov I.A. O’zbekiston: Milliy istiqlol, iqtisod, siyosat, mafkura. -T.: O’zbekiston,
1996.
33
2. Karimov I.A. O’zbekiston XXI asr bo’sag’asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik
shartlari va taraqqiyot kafolatlari -T.: O’zbekiston, 1997.
3. Karimov I.A. O’zbekiston buyuk kelajak sari. -T.: O’zbekiston, 1998.
4. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2002 yil 30 dekabrdagi
"O’zbekiston Respublikasining 2003 yilda ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotining asosiy
makroiqtisodiy ko’rsatkichlari va davlat byudjetining parametrlari to’g’risi"dagi 455sonli Qarori.
5. O’zbekiston Respublikasi moliyaviy qonunchiligi. -T.: O’zbekiston, 2001.
7. Akramov E.A., Tairov A.E. O’zbekiston Respublikasining iqtisodiy isloxotlari - M.:
TOO "Lyuks-art", 1998.
8. Abramova A.M., Aleksandrova L.S. Finansi, denejnoe obrashchenie i kredit:
Uchebnoe posobie. -M.: 1999.
9. Avdokushin E.F. Mejdunarodnie ekonomicheskie otnosheniya. Ucheb. pos. -M.:
2001.
10. Bocharov V.V. Investitsionniy menedjment: regionalniy aspekt – SPb.: Piter, 2000.
11. Dj K Van Xarn, "Osnovi upravleniya finansami", Pod red. Prof. Sokolova Ya.V., -M.:
Finansi i statistika, 1996.
12. Dj. Menvil Xarris. Mejdunarodnie finansi. -M.: 1996.
13. Drobozina L.A. Obshchaya teoriya finansov. -M.: Banki i birji, 1999.
14. Ershov M.V. Valyutno-finansovie mexanizmi v sovremennom mire. -M.: OAO MPO,
2001.
15. Zaripova I.R., Xafizova V.R. Istoriya razvitiya i sovremennoe sostoyanie
mejbyudjetnix otnosheniy v Rossii. 2-izd. Ufa: GP "Print", 2001.
16. Zaripova I.R., Xafizova V.R. Balans finansovix resursov territorii. – 2-izd. Ufa: GP
"Print", 2001.
17. Ivanova M.V. Finansi i razvitie malix gorodov Kolskogo Severa. 2-izd. -Apatiti, IEP
KNTs RAN, 2001.
18. Karavaeva I.V. Nalogovoe regulirovanie rinochnoy ekonomiki: Uchebnoe posobie
dlya VUZov. –M.: YuNITI-DANA, 2000.
19. Kovaleva A.M. Finansi. Uchebnoe posobie dlya studentov ekonomicheskix
napravleniy i spetsialnostey VUZov. 3-izd. -M.: Finansi i statistika 2001.
20. Kratko I.G. Mejdunarodnoe predprinimatelstvo. Ucheb. pos. -M.: 2001.
21. Mirovaya ekonomika i mejdunarodnie ekonomicheskie otnosheniya. Uch.pos. pod
red. Akopovoy E.S. - M.: Feniks, 2001.
22. Mejdunarodnie ekonomicheskie otnosheniya. Uch. pod red. Liventseva N.N. M.:Finansi i statistika, 2001.
34
23. Mirovaya ekonomika, mejdunarodnie ekonomicheskie otnosheniya. Seriya
uchebnikov. Ucheb. pos. Pod red. Akovopoy. E.S. –M.: Feniks, 2001.
24. Mejdunarodnie finansovie otnosheniya. Uch. pod red. akad. Senchagova A. G. -M.:
25. Preobrazovanie finansovoy sistemi v Respublike Kazaxstan. Vashington-AlmatiManila, 1997.
26. Postnikov S.L. Mirovaya ekonomika i ekonomicheskoe polojenie Rossii.
Statisticheskiy sbornik. -M.: Dialog, 2001.
27. Strigin A.V.Mirovaya ekonomika – M. :Ekzamen, 2001.
28. Sumarokov V.N. Gosudarstvennie finansi v sisteme makroekonomicheskogo
regulirovaniya. -M.: Finansi i statistika, 1996.
29. Teylor A.X., Poukoka M.A., Finansovoe planirovanie i kontrol, vtoroe izdanie. -M.:
INFRA-M, 1999.
30. Finansi: Uch. dlya vuzov. Pod red. M.V. Romanovskogo, O.V. Vrublevskoy, B.M.
Sabanti. -M.: Yurayt, 2000.
31. Finansi, Pod red. D.e.n. Kovalevoy A. M., Rekomendovano Gos.kom. Rossiyskoy
federatsii v kachestve uchebnogo posobiya dlya studentov ekonomicheskix
napravleniy i spetsialnostey VUZov, M.: Finansi i statistika, 1996.
32. Ernst Djons. Delovie finansi. -M.: Dialog, 1998.
33. Chetirkin E.M. Finansoviy analiz proizvodstvennix investitsiy. 2 – e izd. ispr. i
pererab. –M.: Delo, 2001.
34. Yurtseva T.V. Ekonomika nekommercheskix organizatsiy. -M.: Yurist, 2002.
35. Ponomarenko V. Finansi obshchestvennogo sektora Rossii. -M.: Ekonomika, 2001.
Qo’shimcha adabiyotlar
1. Kostyunina G.M. Mejdunarodnaya praktika regulirovaniya inostrannix investitsiy.
ucheb.pos. –M.: 2001.
2. Gerasimenko G.P., Markaryan E.A., Finansoviy analiz, Uchebnoe posobie, -M.:
PRNOR, 1996.
3. Dj. K. Van Xorn Osnovi upravleniya finansami. Pod red. Prof. Sokolova Ya.V., -M.:
4. Kovalev V.V., Finansoviy analiz - upravlenie kapitalom, vibor investitsiy, analiz
otchetnosti. -M.: Finansi i statistika, 1996.
5. Kratko I.G. Mejdunarodnaya predprinimatelstvo. Ucheb. pos. -M.: 2001.
6. Kurochkin D.N. Evro - novaya valyuta Starogo Soveta. -M.: 2000.
7. Kutafin O.E., Fadeev V.I. Munitsipalnoe pravo Rossiyskoy Federatsii. -M.: Yurist,
1997.
35
8. Lavrov A. Problema stanovleniya i razvitiya byudjetnogo federalizma v Rossii.
Stanovlenie rinochnoy ekonomiki v Rossii: Sb. nauch. proektov. Vip. 10. - M., 1997.
9. Larionov I. K. O nekotorix voprosax sotsialno-ekonomicheskoy strategii i finansovoy
politiki. –M..: Finansi, 1997.
10. Livshits A. Ya. Osnovnie orientiri finansovoy politiki// "Finansi", 1997.
11. Lobodenko N. V. Audit i diagnostika bankrotstva// "Finansi", 1997.
12. Mirovaya ekonomika. Ekonomika zarubejnix stran. Pod. red. prof. V.P. Kolesova i dr.
–M.: Flinta, 2001.
13. Petrov Yu., Ozdorovlenie finansovoy sistemi i normativnie metodi gosudarstvennogo
regulirovaniya ekonomiki//"Rossiyskiy ekonomicheskiy jurnal", 1997.
14. Pogorletskiy A.I. Ekonomika i ekonomicheskaya politika Germanii v XX veke. –SPb.: 2001.
15. Pushkareva V.M., Istoriya finansovoy misli i politiki nalogov, Uchebnoe posobie, M.: INFRA-M, 1996.
regulirovaniya, -M.: Finansi i statistika, 1996.
17. Shiryaev R., Finansovoe sostoyanie promishlennosti. Finansi. Denejnoe obrashchenie.
–M.: Ekonomist, 1997.
18. Erik Xelfert. Texnika finansovogo analiza. Per. s angl. Pod red. Belix L. P. 2-izd. -M.:
Audit, YuNITI, 2000.
19. Boyd J. Inflation. "Growth and Centrol Banks Theory and Evidence", 1996. Policy
Resear ch worcing Poner. 1575. The World Bank. Washington. D. C.
20. EBKD transtition Ronont 1998. Financial sector in transition. European Bank for
Beconnts nuction and Development. London 1998.
21. Hermes N. Lesnik R. Financial System Development in Transition Ekonomies. Jornal
of Banking and Finance. Vol. 24. pp. 507-524.
22. Moyer C. Financial System. Corporote Finance and Ekonomik Development, in RA
Hubbart (ed) Assymetric information. Corporote Finance and investment. A Notional
Bueau of Economic 1990 Researck Project Report, University of Chicnyo Press.
Chicago. PP. 307-322.
23. Steinherr A. An innovatori Package for Financial Sector Reforms in Eastern Euro
pean Countries. Jorunal of Banking and Financeial 17 PP. 1033-1057.
24. Mingaleva Zh About the experience of enterprise’s strotegies in crises situation. All
Russian scientific conference "Economics" theory methodology, thends of
developmrnt: S-Petersburg 1998.
36
25. Tkacheva Sinnovation Activities Infrastrue, turee as Multi Angent Sysem The 11th
Annouol Meeting of the Japan Association for Evolutionary Economics. JAFEE 2000
Tokyo Japan 2000. 136-141.
37
TA’LIM VAZIRLIGI
"TASDIQLANDI"
ta’lim vazirligi
№ VM-343-53406-4.02
"1" iyul 2003 y.
____________________
"8" iyul 2003 y.
DAVLAT BYUDJETI
fanidan
DASTUR
Toshkent - 2003
38
Tuzuvchilar:
dots. Jamolov X.,
k.o’q. Nurmuxammedova B.,
dots. Maxamatxonova Z.
Taqrizchilar:
dots. Haydarov N.,
dots. Jumaev N.
Mazkur dastur davlat byudjetining mohiyati, funktsiyalari, davlat byudjet
siyosatining xususiyatlari, byudjetlararo munosabatlarning asosiy shakllari, byudjetdan
moliyalashtirish masalalarini qamrab olgan bo’lib, oliy ta’limning "Biznes va boshqaruv"
sohasi bo’yicha bakalavriatning "Moliya" , "Soliq va soliqqa tortish" yo’nalishlaridagi
talabalarga mo’ljallab tuzilgan. Unda iqtisodiyotning erkinlashuvi sharoitida O’zbekiston
Respublikasi hozirgi zamon byudjet amaliyotining dolzarb masalalari yoritilgan bo’lib,
ular ma’ruza, amaliy mashg’ulotlar va mustaqil ta’lim mavzularida o’z aksini topgan.
Mazkur dastur davlat byudjeti bo’yicha zaruriy, nazariy bilimlarni shakllantirishga va
amaliy ko’nikmalarini hosil qilishga mo’ljallangan.
Dannaya programma vklyuchaet v sebya sushchnost, funktsii, osobennosti
byudjetnoy politiki gosudarstva, osnovnie formi mejbyudjetnix otnosheniy i
prednaznachena dlya studentov bakalavriata napravleniy "Finansi", "Nalogi i
nalogooblojenie" sferi "Biznes i upravlenie". V programme osveshcheni voprosi
sovremennoy byudjetnoy praktiki Respubliki Uzbekistan, kotorie otrajeni lektsionnix, v
soderjanii prakticheskix (seminarskix) zanyatiy i tem dlya samoobrazovaniya. V
programme privedeni spiski leteratur na uzbekskom, russkom i angliyskom yazikax, k
kontsu kotorix prilojena perechen saytov interneta i kompyuternix uchebnix programm
po sootvetstvuyushchim temam kursa.
The aim of given program is to provide necessary knowledge to students of
economic high schools.
The specialists working on Public Finance system use these questions.
In the terms of economic liberalization many great changes took place in our Budget
System. Created new mechanisms of Budget formation and changing the ways of budget
expenditure. All these require high qualified experts in Public Budget sphere. In subjects
of the given rate the theoretical questions concerning State Budget.
The rate of given lectures stipulated by the program will help the students to master
the basic theoretical aspects necessary for the decision of problems connected with Public
Finance.
39
tavsiya qilingan (2003 yil 25 aprel 9-sonli bayonnoma).
bayoni).
1. SO’Z BOShI
"Davlat byudjeti" fanini o’qitishdan maqsad – kelgusida yuqori malakali iqtisodchi
mutaxassislar bo’lib etishadigan talabalar uchun O’zbekiston Respublikasi byudjet tizimi
xaqida nazariy bilimlar berish, ularda iqtisodiyotni erkinlashtirish sharoitida davlatning
moliya va byudjet siyosatining asosiy yo’nalishlari bo’yicha asosiy ko’nikmalar hosil
qilishdan iborat. Ushbu maqsaddan kelib chiqib fan o’z predmetini o’rgatish uchun
quyidagi vazifalarni qo’yadi:
•
•
•
•
•
•
•
•
davlat byudjetining iqtisodiy mohiyati va ahamiyatini o’rganish;
byudjet qurilishi va byudjet tizimini o’rganish;
byudjet tizimini boshqarishning tashkiliy asoslarini o’rganish;
davlat byudjeti daromadlari tizimini va uning manbalarini o’rganish;
davlat byudjeti xarajatlari tarkibini o’rganish;
byudjet jarayoni va byudjet istiqbolini belgilash asoslarini o’rganish;
byudjet taqchilligining ijtimoiy-iqtisodiy mazmuni va uni pasaytirish
imkoniyatlarini yoritish;
iqtisodiyotning erkinlashuvi sharoitida davlatning moliyaviy va byudjet
siyosatining asosiy yo’nalishlarini o’rganish va h.k.
"Davlat byudjeti" fani "Moliya", "Iqtisodiy nazariya", "Chet mamlakatlar moliyasi"
kabi fanlardan olingan nazariy asoslarga tayanadi.
Shu bilan birga "Davlat byudjeti" fani qator maxsus fanlar, jumladan, "Mahalliy
byudjetlarni shakllantirish va boshqarish", "Nobyudjet fondlar", "Moliya organlarida
nazorat-iqtisodiy ishlar" kabi fanlarni o’zlashtirish uchun nazariy-uslubiy asos bo’lib
xizmat qiladi.
Ushbu fanni o’rganish jarayonida talabalar tegishli bilimga, uquv va ko’nikmalarga
ega bo’lishlari lozim. Talabalar umumnazariy fanlardan olgan bilimlari bilan bir qatorda
40
byudjet-moliyaviy qonunchilik, sohasidagi yangiliklardan, ommaviy-axborot vositalari
orqali mamlakat miqyosidagi kundalik moliyaviy o’zgarishlardan xabardor bo’lishlari
lozim. Mazkur fanning asosiy g’oyalarini to’la va muvaffaqiyatli o’rganish uchun
talabalar byudjet amaliyotida mavjud iqtisodiy tahlil hamda byudjetni rejalashtirish
usullaridan foydalana bilishlari lozim.
"Davlat byudjeti" fanidan olingan bilimlar talabalarni oliy o’quv yurtini
tamomlagandan so’ng, byudjet amaliyotiga oid kundalik faoliyatda uchraydigan dolzarb
amaliy masalalarni echishda hamda davlat moliyasi muammolariga doir adabiyotlarni
o’rganib, malakalarini oshirishlarida qo’l keladi.
miqdoriga talablar
Talabalar ishchi o’quv dasturida keltirilgan amaliy (seminar) mashg’ulotlar bo’yicha
tegishli mavzularda konspektlar oladilar, referat va mustaqil ishlar tayyorlaydilar hamda
amaliyot o’qituvchisi nazoratida ular yuzasidan og’zaki suhbatdan o’tadilar. Amaliy
mashg’ulotlar mavzularidan kursiv bilan ko’rsatilganlarini talabalar mustaqil ravishda
to’liq o’zlashtirishlari kerak.
Oliy kasbiy ta’limning davlat standartlarida mazkur fanga jami bo’lib 333, shu
jumladan 120 - ma’ruza, 102 - amaliy va 161 - mustaqil ta’lim soatlari ajratilgan. Ushbu
fan bo’yicha darslarni tashkil etish VI-VII-VIII o’quv semestrlariga mo’ljallangan.
Ushbu fan bo’yicha talabalarning o’zlashtirish darajasi o’quv reyting tizimi bo’yicha
joriy, oraliq va yakuniy baholash davomida yiqqan ballari asosida belgilanadi.
Fanni o’qitishning xar bir semestrida ikki marotaba joriy (seminar mashg’ulotlarida),
(yozma ish usulida) amalga oshiriladi.
Ushbu fanni o’qitish jarayonida yangi texnologiyalardan foydalanishning asoslarini
quyidagilar isbotlaydi:
•
•
•
to’la o’zlashtirish texnologiyasi ko’zda tutilganligi;
mavjudligi;
41
•
•
•
foydalanilishi;
muammoli usul va haqiqatni immitatsion modellashtirish asoslaridan
foydalanilishi;
tayanch iboralarga asoslangan yozma ish orqali nazorat ishlarini o’tkazish
tizimidan foydalanilishi.
Bu fanni o’qitishda moliya-byudjet amaliyotiga tegishli qonunlar, hukumat qarorlari,
Moliya Vazirligi yo’riqnomalari, moliyaviy hisob-kitoblarning avtomatlashtirilgan tizimi
("Moliya" AIJ) dasturi, nizomlar, byudjetni rejalashtirishning va moliyaviy loyihalarni
baholashning YuNIDO va "Projest expert" kompyuter dasturlaridan, yangi kompyuter
texnologiyalardan, tarqatma materiallardan, testlar to’plamidan ham foydalanish
mumkin.
Ishchi dastur tuzishga oid uslubiy tavsiyalar
Mazkur fan "Moliya", "Soliq va soliqqa tortish" "Kasb ta’limi" bakalavr ta’lim
yo’nalishlari bo’yicha mutaxassislarga tegishli tarzda 6,7,8-semestrlarda o’tilishi
mo’ljallangan.
Ushbu fan bo’yicha ishchi dasturlari tuzishda quyidagilarga e’tibor berish lozim:
•
•
•
•
Ishchi dasturda fan bo’yicha bakalavriat bosqichining tegishli yo’nalishlari
uchun tasdiqlangan o’quv rejasiga muvofiq ajratilgan soatlar hisobga olinishi
zarur.
Ishchi dasturda har bir mavzuga oid huquqiy-me’yoriy hujjatlar hamda tegishli
moliyaviy qonunchilik asosidagi yangi talab va o’zgarishlar talabalar e’tiborini
jalb etadigan tarzda berilishi kerak.
Ishchi dasturda mustaqil o’zlashtiriladigan mavzular va savollar ajratilib
ko’rsatilishi zarur.
talablaridan kelib chiquvchi vazifalar xam yoritilishi lozim.
2. FAN DASTURI
"Davlat byudjeti" fani bo’yicha o’qiladigan ma’ruzalar mavzulari:
Fanning predmeti va mazmuni
42
Davlat byudjeti haqidagi fanning iqtisodiy fanlar tizimidagi o’rni. Fanning predmeti,
vazifalari. Moliya, soliq va boshqa sohalarda yuqori malakali mutaxassislarini
tayyorlashda fanning ahamiyati.
Davlat byudjetining iqtisodiy mohiyati va ahamiyati
Davlat byudjeti – iqtisodiy kategoriya sifatida. Davlat byudjetining umumiy moliya
munosabatlari tarkibidagi o’rni va ahamiyati. Davlat byudjetining moliya tizimida tutgan
o’rni, uning moliya tizimining boshqa bo’g’inlari bilan munosabati. Davlat byudjeti
orqali yalpi ichki maxsulot va milliy daromadning taqsimlanishi va qayta taqsimlanishi.
O’zbekiston Respublikasi byudjet tizimining rivojlanishi tarixi
O’zbekiston Respublikasida byudjet munosabatlarining shakllanishi. Turkiston
general-gubernatorligi, Buxoro va Xiva xonliklari umumdavlat moliyasi. Xonliklardagi
soliqlar, ularning turlari. Sobiq Ittifoq davridagi O’zbekiston Respublikasi byudjeti,
uning rivojlanishi, daromad va xarajatlari, ittifoq byudjeti bilan munosabatlari. Mustaqil
O’zbekiston Davlat byudjetining tuzilishi: muammo va echimlar.
Davlat byudjetining rivojlanish strategiyasi va byudjet siyosati
Davlat byudjeti - davlat iqtisodiy siyosatini amalga oshirish quroli. Byudjet
siyosatining taktikasi va strategiyasi. Mustaqillik davrida O’zbekiston Respublikasi
byudjet siyosatining rivojlanish bosqichlari, maqsad va vazifalari. Iqtisodiyotni
jonlantirish va rivojlantirish, ijtimoiy barqarorlikni ta’minlash hamda mamlakatni
madaniy yuksaltirishga qaratilgan byudjet siyosatining asosiy yo’nalishlari.
Byudjet tuzilishi
O’zbekiston Respublikasi byudjeti tuzilishi asoslari. Byudjet tizimining bo’g’inlari
o’rtasidagi o’zaro munosabatlar shakllari. Byudjetlar o’rtasida daromad va xarajatlarni
taqsimlash asoslari. Byudjet huquqlari: uning ob’ekti, sub’ektlari, byudjet huquqlari
me’yorlari. 2000 yil 14 dekabrda qabul qilingan "Byudjet tizimi to’g’risida"gi Qonunning
byudjet tuzilishini isloh qilishdagi ahamiyati.
Byudjet taqchilligi
Davlat byudjeti taqchilligi tushunchasi. Taqchillikning kelib chiqish sabablari.
Taqchillikning makroiqtisodiy barqarorlikka ta’siri. Taqchillikni boshqarish. Byudjet
taqchilligi haqidagi hozirgi zamonaviy kontseptsiyalari.
O’zbekiston Respublikasi byudjet tizimida respublika byudjetining o’rni
43
Davlat ahamiyatidagi tadbirlarni amalga oshirish va davlat mablag’larini
markazlashtirishda respublika byudjetining ahamiyati. Respublika byudjetining daromad
va xarajatlari tarkibi. Umumdavlat soliqlarining respublika byudjeti daromadlarini
shakllantirishdagi roli. Byudjetlararo munosabatlarda respublika byudjetining tutgan
o’rni.
Mahalliy o’z-o’zini boshqarish organlari byudjeti
Mahalliy byudjetlar daromad va xarajatlari tarkibi. Byudjetlar o’rtasida daromad va
xarajatlarni taqsimlash shartlari va usullari. Mahalliy byudjetlar daromadlarining
hududiy iqtisodiyotning holatiga bog’liqligi. Byudjet potentsiali to’g’risida tushuncha.
Mahalliy byudjetlarning barqaror daromad bazasini yaratish masalalari.
Byudjet tizimini boshqarish organlari, ularning funktsiyalari
Byudjet tizimini boshqarish to’g’risida tushuncha. Boshqarish sub’ektlari, ularni
asosiy vazifalari. Moliya vazirligining asosiy vazifalari, funktsiyalari, huquq va
majburiyatlari.
Byudjet tasnifi
Byudjet tasnifi tushunchasining zaruriyati, mohiyati va ahamiyati. Byudjet
tasnifining turlari: byudjet daromadlari tasnifi, ularning turlari. Byudjet taqchilligini
moliyalash manbalari tasnifi. Byudjet tasnifining takomillashuvi. O’zbekiston
Respublikasi byudjet tasnifini rivojlangan va rivojlanayotgan davlatlar byudjet tasniflari
bilan qiyoslash.
Byudjet daromadlari
Byudjet daromadlarining iqtisodiy mazmuni. Davlat byudjeti daromadlari tarkibi va
tuzilishi, ularning o’zagarish tahlili. Byudjet daromadlarining shakllanishida soliqlarning
ahamiyati. Daromadlarning byudjet bo’g’inlari o’rtasida taqsimlanishi. Byudjetni
barqaror daromad bilan ta’minlashning bugungi kundagi muammolari.
Davlat byudjetining soliqli daromadlari
Davlat byudjetining soliqli daromadlari, ularning tarkibi va iqtisodiy ahamiyati.
Yuridik shaxslardan olinadigan soliqlar, ularning turlari, davlat byudjeti uchun ahamiyati.
O’zbekiston Respublikasi soliq mexanizmi, uning yangi sharoitdagi takomillashuvi.
Davlat byudjetining soliqsiz daromadlari
Davlat byudjetining soliqsiz daromadlari tarkibi va tuzilishi. Respublika byudjetining
soliqsiz daromadlari: davlat mulkini xususiylashtirishdan daromadlar, davlat qimmatli
44
qog’ozlaridan olinadigan daromadlar, xalqaro aloqalardan tushumlar, davlat zayomlari
hamda boshqa qimmatli qog’ozlarni ichki va xalqaro moliya bozorida joylashtirishdan
tushadigan daromadlar. Mahalliy byudjetlarning soliqsiz daromadlari. Mahalliy
yig’imlar.
Davlat byudjeti xarajatlari tizimi
Davlat byudjeti xarajatlarining davlat funktsiyalari bilan bog’liqligi. Byudjet
xarajatlarining tarkibi va tuzilishi. Bozor iqtisodiyotining bugungi bosqichida iqtisodiyot
xarajatlari tarkibining o’zgarishi. Byudjetning ijtimoiy sohalarini saqlash va ijtimoiy
muhofaza qilish xarajatlari. Byudjetning davlat hokimiyati va boshqaruvi organlarini
saqlash xarajatlari, ularni qisqartirish masalalari. Davlat byudjetining mamlakat mudofaa
tizimini saqlash hamda rivojlantirish bilan bog’liq xarajatlari, bu sohadagi islohotlar va
byudjet.
Davlat byudjetining moddiy ishlab chiqarish sohalari xarajatlari
Byudjetdan sanoat tarmoqlarini moliyalashtirishning xususiyatlari. Byudjetning
markazlashgan investitsiyalarni moliyalashtirish xarajatlari. Xususiylashtirish va davlat
tasarruffidan chiqarish jarayonlarining jadallashuvi sharoitida iqtisodiyot xarajatlari
tarkibining o’zgarishi.
Davlat byudjetining noishlab chiqarish sohalari xarajatlari
Noishlab chiqarish xarajatlarining bir qismini byudjetdan moliyalashtirish zaruriyati.
Xalq ta’limi, sog’liqni saqlash, ijtimoiy ta’minot, davlat hokimiyati va boshqaruvi,
mamlakat mudofaasi xarajatlarini rejalashtirish va byudjetdan moliyalashtirishning o’ziga
xos xususiyatlari. Iqtisodiyotning erkinlashuvi sharoitida va noishlab chiqarish
sohasidagi islohotlarning chuqurlashuvi sharoitida byudjetning ijtimoiy soha xarajatlari
tarkibi va tuzilishining o’zgarishi.
Byudjet tashkilotlari xarajatlarini smeta asosida moliyalashtirish
Xarajatlar smetasi, uning elementlari. Smetaning turlari: yakka, umumlashtirilgan va
yig’ma smetalar. Smeta tuzish xususiyatlari. Byudjet me’yorlari, ulardan smeta moddalar
hisob-kitobida foydalanish. Smetalarni tuzish, tekshirish, tasdiqlash, ro’yxatdan
o’tkazish, moliyalashtirish uchun qabul qilish tartibi.
Davlat byudjetidan xalq ta’limi va kadrlar tayyorlash xarajatlarini moliyalashtirish
Uzluksiz ta’lim tizimining shakllanishi, uning bosqichlari. Kadrlar tayyorlash milliy
dasturi va O’zbekiston Respublikasining "Ta’lim to’g’risida" gi Qonunining amalga
oshirilishida byudjetning ahamiyati. Xalq ta’limi va kadrlar tayyorlash xarajatlarining
45
respublika byudjeti va mahalliy byudjetdan amalga oshirilishi. Maktab-internatlar va
maktabgacha tarbiya muassasalari xarajatlarini rejalashtirishning o’ziga xos xususiyatlari.
Ta’lim tizimi xarajatlarini yig’ma rejalashtirish. Maktabdan tashqari tashkilotlar
xarajatlarini rejalashtirish va moliyalashtirish. Akademik litseylar va kasb-xunar
kollejlari xarajatlari, ularni rejalashtirish va moliyalashtirish xususiyatlari. Hozirgi kunda
akademik litseylar va kasb-hunarkollejlarining moliyaviy ta’minot yaxshilash masalalari.
Oliy ta’lim tizimidagi islohotlarning samaradorligini oshirishda byudjetning roli.
Byudjetning madaniyat xarajatlari
Byudjetning madaniy-oqartuv muassasalari hamda madaniy tadbir xarajatlari, ularni
rejalashtirish va moliyalashtirish. Iqtisodiyotning erkinlashuvi sharoitida madaniyat
sohasi muassasa va tashkilotlarini moliyalashtirishdagi o’zgarishlar. Madaniyat
xarajatlarini moliyalashtirishda respublika byudjeti hamda mahalliy byudjetlarning roli
va ishtiroki.
Sog’liqni saqlash xarajatlari
Sog’liqni saqlash xarajatlarini moliyalashtirish manbalari. Xarajatlarni hisoblashdagi
asosiy ko’rsatkichlar. Tibbiy xodimlar ish xaqini hisoblashning o’ziga xos xususiyatlari.
Aholini sog’lomlashtirish xarajatlarini hisoblash. Sog’liqni saqlash xarajatalarining
yig’ma smetasi. Bozor iqtisodiyotining bugungi bosqichida sog’liqni saqlash
xarajatlarini rejalashtirish va moliyalashtirishdagi o’zgarishlar. Sog’liqni saqlash
sohasini isloh qilishning 1998-2005 yillarga mo’ljallangan "Davlat dasturi"ni amalga
oshirishda davlat malag’larining ahamiyati.
Ijtimoiy ta’minot xarajatlarini moliyalashtirish
Davlat byudjetining ijtimoiy ta’minot xarajatlari tarkibi. Ijtimoiy ta’minot
tadbirlarini, ijtimoiy ta’minot muassasa va tashkilotlari xarajatlarini, pensiya va nafaqa
xarajatlarini rejalashtirish hamda moliyalashtirishning o’ziga xos xususiyatlari. Ijtimoiy
sug’urta jamg’armasi, uning daromadlari va xarajatlarini rejalashtirish. O’zbekiston
Respublikasining "Pensiya ta’minoti to’g’risida"gi Qonunida "Pensiya fondi"ning
tuzilishi, uning ijtimoiy ta’minotni yaxshilashdagi ahamiyati Davlat byudjetining pensiya
fondi bilan munosabatlari.
Byudjetning ijtimoiy himoya xarajatlari
Aholini ijtimoiy himoya qilishning davlat tomonidan kafolatlanganligi. Aholining
ijtimoiy himoya xarajatlari turlari: tovarlar va xizmatlar baholari hamda tariflari
o’rtasidagi farqni qoplash; bolali onalarga nafaqalar, kam ta’minlangan oilalarga
nafaqalar. Ijtimoiy himoyani tashkiliy-huquqiy va moliyaviy ta’minlash. "Mahalla"
46
fondining tashkil etilishi va uning aholini manzilli ijtimoiy muhofaza qilishdagi
ahamiyati. "Mahalla" fondining davlat byudjeti bilan munosabati.
Davlat byudjetning boshqa xarajatlari
Davlat byudjetining boshqa xarajatlari tarkibi. Byudjetning xarajatlar tasnifiga
muvofiq boshqa xarajatlar turlari. Chernobil AES halokati oqibatlarini bartaraf etish
xarajatlari. Referendum va saylovlar o’tkazish, davlat mukofotlarini to’lash, pul-buyum
lotereyalarini o’tkazish bo’yicha xarajatlar, ularning respublika byudjetidan
moliyalashtirilishi. Harbiy xizmatchilar, bojxona idoralari xodimlarini pensiya va
nafaqalar bilan ta’minlash xarajatlari. Mudofaa majmui, huquqni himoya qilish organlari
xarajatlarini byudjetdan moliyalashtirish, bu xarajatlarning respublika va mahalliy
byudjetlar o’rtasida taqsimlanishi asoslari. Byudjet tarkibida kafolatli jamg’armaning
tuzilishi, uning zaruriyati va ahamiyati.
Byudjet istiqbolini belgilash asoslari
Byudjet istiqbolini belgilashning mazmuni, vazifalari. Va ahamiyati. Iqtisodiyotning
noishlab chiqarish sohasi hamda nobozor sektorining mavjudligi, zaruriyati va ahamiyati.
Noishlab chiqarish sohasi va nobozor sektori tashkilotlari hamda muassasalari moliyaviy
ta’minlanishining xususiyatlari. Byudjet mablag’lariga egalik qiluvchilar, ularning
guruhlanishi. Byudjet tashkilotlarini smetali moliyalashtirish tartibi. Byudjet
tashkilotlarini moliyalashtirishni takomillashtirish masalalari. Moliya organlarining
byudjet tashkilotlari xarajatlar smetasini tuzish, tasdiqlash, smeta asosida moliyalashtirish
va mablag’lardan foydalanish jarayonidagi iqtisodiy nazorat ishlar: smeta va shtatlar
jadvalining to’g’riligini tekshirish, tasdiqlash, moliyalashtiruvchi organ tomonidan
ro’yxatdan o’tkazish, moliyalashtirishni ochish, mablag’larning ishlatilishini nazorat
qilish, hisobotlar qabul qilish va umumlashtirish. Byudjet tashkilotlarining byudjetdan
tashqari mablag’lari manbalarining shakllanishi, mablag’larning ishlatilishi yuzasidan
iqtisodiy nazorat ishlarni tashkil qilish.
Byudjet jarayoni va uning bosqichlari
Byudjet jarayoni bosqichlari: byudjet loyihasini tuzish, ko’rib chiqish va tasdiqlash,
byudjetni ijro etish, byudjet ijrosi yuzasidan hisobotlarni tuzish va tasdiqlash, byudjet
jarayonining barcha bosqichlarini nazorat qilish. Byudjetni ko’rib chiqish va tasdiqlash,
uni amalga oshiruvchi organlarning vakolatlari hamda vazifalari. Tasdiqlangan
byudjetning byudjet mablag’larini oluvchilarga etkazilishi. Byudjetni ijro etish: uning
vazifalari, byudjet ijrosini ta’minlovchi organlar. Byudjetning kassa ijrosi to’g’risida
tushuncha. Byudjet ijrosi yuzasidan hisobotlar tuzish, ularning ko’rib chiqilishi va
tasdiqlanishi. Byudjet jarayoni bosqichlarini nazorat qilish, nazoratning vazifalari.
47
Nazorat organlari, ularning huquq va majburiyatlari, byudjet mablag’laridan maqsadli
foydalanishda byudjet nazoratining ahamiyati.
ChIZMA-HISOB IShLARI, KURS ISh(LOYIHA)LARI MAVZULARINING
Amaliy (seminar) mashg’ulotlari mavzulari ro’yxati
Fanning predmeti, vazifalari, tarkibi va tuzilishi*. Fanning boshqa iqtisodiy fanlar
bilan aloqasi. Moliya, soliq va boshqa sohalarda yuqori malakali mutaxassislarni
tayyorlashda fanning ahamiyati.
Davlat byudjetining iqtisodiy mohiyati va ahamiyati
Davlat byudjetining umumiy moliya munosabatlari tarkibidagi o’rni va ahamiyati.
Byudjetning boshqa iqtisodiy kategoriyalar bilan munosabati*. Iqtisodiy qonunlarning
byudjet kategoriyasi orqali amalga oshishi*. Davlat byudjetining taqsimlash va nazorat
funktsiyalari*. Byudjet nazorati – byudjetning nazorat funktsiyasining amalda namoyon
bo’lish shakli.
O’zbekiston Respublikasi byudjet tizimining rivojlanishi tarixi
Turkiston general-gubernatorligi, Buxoro va Xiva xonliklari umumdavlat moliyasi*.
Xonliklarning daromadlari va xarajatlari. Soliq og’irligi. Xarajatlarning tarkibi va
yo’nalishlari. Sobiq Ittifoq davridagi O’zbekiston Respublikasi byudjeti, uning
rivojlanishi, daromad va xarajatlari, ittifoq byudjeti bilan munosabatlari. Mustaqil
O’zbekiston Davlat byudjetining tuzilishi: muammo va echimlar.
Davlat byudjetining rivojlanish strategiyasi va byudjet siyosati
Byudjet siyosatining taktikasi va strategiyasi. Makroiqtisodiy barqarorlikni
ta’minlash va iqtisodiyotni moliyaviy sog’lomlashtirishda byudjetning ahamiyati*.
Mustaqillik davrida O’zbekiston Respublikasi byudjet siyosatining rivojlanish
bosqichlari, maqsad va vazifalari*.
Byudjet tuzilishi
Byudjet tizimining tuzilish tamoyillari*. Byudjet tizimining bo’g’inlari o’rtasidagi
o’zaro munosabatlar shakllari*. Byudjet huquqlari: uning ob’ekti, sub’ektlari, byudjet
huquqlari me’yorlari. Mahalliy hukumat organlarining byudjet huquqlari. Mahalliy
hukumat organlari byudjet huquqlarining kengayishi. 2000 yil 14 dekabrda qabul
48
qilingan "Byudjet tizimi to’g’risida"gi Qonunning byudjet tuzilishini isloh qilishdagi
ahamiyati.
Byudjet taqchilligi
Davlat byudjeti taqchilligi tushunchasi*. Aktiv va passiv taqchillik*. Taqchillikning
makroiqtisodiy barqarorlikka ta’siri. Taqchillikni bartaraf etish (qisqartirish) zaruriyati.
Taqchillikni moliyalashtirish tushunchasi. Taqchillikni moliyalashtirish manbalari:
noinflyatsion va inflyatsiyaga olib keluvchi manbalar.
O’zbekiston Respublikasi byudjet tizimida respublika byudjetining o’rni
Respublika byudjeti - O’zbekiston Respublikasi byudjet tizimining markaziy bo’g’ini
sifatida*. Respublika byudjetining daromad va xarajatlari tarkibi. Umumdavlat
soliqlarining respublika byudjeti daromadlarini shakllantirishdagi roli*. Respublika
byudjetining viloyat, shahar va boshqa mahalliy byudjetlar bilan munosabati.
Iqtisodiyotning erkinlashuvi sharoitida respublika byudjeti daromad va xarajatlari
tarkibining o’zgarishi.
Mahalliy o’z-o’zini boshqarish organlari byudjeti
Mahalliy o’z-o’zini boshqarish organlari byudjeti, ularning byudjet tizimidagi tutgan
o’rni*. Mahalliy byudjetlar daromad va xarajatlari tarkibi*. Iqtisodiyotning erkinlashuvi
sharoitida mahalliy byudjetlar. Byudjet potentsiali to’g’risida tushuncha. Byudjet
potentsialiga ta’sir etuvchi omillar. Byudjet sohasidagi islohotlarning xozirgi bosqichida
mahalliy byudjetlar harajat yo’nalishlarining o’zgarishi.
Byudjet tizimini boshqarish organlari, ularning funktsiyalari
Byudjet tizimini umumiy va operativ boshqarish*. Rivojlanishning turli davrlarida
boshqarish organlarining o’zgarishi. Moliya Vazirligi – byudjet tizimini boshqarishning
asosiy sub’ekti sifatida. Moliya Vazirligi tizimi, uning bo’g’inlari, byudjet tizimini
boshqarishdagi vakolatlari.
Byudjet tasnifi
Byudjet tasnifining turlari: byudjet daromadlari tasnifi, ularning turlari. Xarajatlar
tasnifi: xarajatlarning funktsional tasnifi; tashkiliy idoraviy tasnifi; iqtisodiy tasnifi.
Byudjet tasnifining takomillashuvi*. O’zbekiston Respublikasi byudjet tasnifini
rivojlangan va rivojlanayotgan davlatlar byudjet tasniflari bilan qiyoslash.
Byudjet daromadlari
49
Byudjet daromadlari manbai va ularni shakllantirishning moliyaviy usullari*. Ichki
va tashqi manbalar. Byudjet daromadlarining shakllanishida soliqlarning ahamiyati.
Byudjetning soliqsiz daromadlari. Byudjetni barqaror daromad bilan ta’minlash
muammolari.
Davlat byudjetining soliqli daromadlari
To’g’ri va egri soliqlar, ularning iqtisodiy mazmuni, daromadlarni shakllantirishdagi
ahamiyati*. Yuridik shaxslardan olinadigan soliqlar, ularning turlari, davlat byudjeti
uchun ahamiyati*. Jismoniy shahslardan olinadigan soliqlar, ularning turlari,
daromadlarda tutgan o’rni.
Davlat byudjetining soliqsiz daromadlari
Davlat byudjetining soliqsiz daromadlari tarkibi va tuzilishi*. Bojlar*. Mahalliy
yig’imlar. Soliqsiz daromadalarni undirish yuzasidan mahalliy hokimiyat organlarining
vakolatlari.
Davlat byudjeti xarajatlari tizimi
Davlat byudjeti xarajatlarining davlat funktsiyalari bilan bog’liqligi*. Davlat
byudjetining iqtisodiyot tarmoqlariga xarajatlari*. Bozor iqtisodiyotining bugungi
bosqichida iqtisodiyot xarajatlari tarkibining o’zgarishi*. Davlat ijtimoiy siyosatini
amalga oshirishda davlat byudjeti xarajatlarining ahamiyati. Davlat byudjetining
mamlakat mudofaa tizimini saqlash hamda rivojlantirish bilan bog’liq xarajatlari, bu
sohadagi islohotlar va byudjet.
Davlat byudjetining moddiy ishlab chiqarish sohalari xarajatlari
Byudjetdan sanoat tarmoqlarini moliyalashtirishning xususiyatlari*. Byudjetning
joriy va kapital xarajatlari, ularning turlari*.
Davlat byudjetining noishlab chiqarish sohalari xarajatlari
Noishlab chiqarish sohasi xizmatlarining xususiyatlari, ular moliyalashtirish
manbalarining kengayishi*. Xalq ta’limi, sog’liqni saqlash, ijtimoiy ta’minot, davlat
hokimiyati va boshqaruvi, mamlakat mudofaasi xarajatlarini rejalashtirish va byudjetdan
moliyalashtirishning o’ziga xos xususiyatlari*.
Byudjet tashkilotlari xarajatlarini smeta asosida moliyalashtirish
Xarajatlar smetasi – byudjet tashkilotlarining asosiy moliyaviy rejasi sifatida*.
Smetaning turlari: yakka, umumlashtirilgan va yig’ma smetalar. Smetalarning tarkibi.
Xarajatlar smetasi, xarajatlar guruhlari va moddalari, ular hisob-kitobining smeta
50
ilovalarida aks ettirilishi*. Byudjet me’yorlari, ulardan smeta moddalarining hisobkitobida foydalanish*. Direktiv va fakultativ me’yorlar, moddiy va moliyaviy me’yorlar,
doimiy va vaqtinchalik me’yorlar.
Davlat byudjetidan xalq ta’limi va kadrlar tayyorlash xarajatlarini moliyalashtirish
Maorif xarajatlari tarkibi, umumta’lim tadbirlarini amalga oshirishda byudjetning
roli*. Umumta’lim maktablari va kuni uzaytirilgan maktablar xarajatlarini rejalashtirish*.
Maktab-internatlar va maktabgacha tarbiya muassasalari xarajatlarini rejalashtirishning
o’ziga xos xususiyatlari. Ta’lim tizimi xarajatlarini yig’ma rejalashtirish. Maktabdan
tashqari tashkilotlar xarajatlarini rejalashtirish va moliyalashtirish. Xalq ta’limi va
kadrlar tayyorlash xarajatlarini moliyalashtirishda byudjet mablag’laridan foydalanish.
Xarajatlarni byudjetdan moliyalashtirishdagi byudjet nazorati. Oliy o’quv yurtlarining
daromad va xarajatlari tarkibi. Bugungi kunda ular daromad manbalarining kengayishi va
xarajatlar yo’nalishlarining o’zgarishi. Oliy o’quv yurtlarining xarajatlar smetasi hamda
daromad va xarajatlar smetasi, ularning farqi. Oliy o’quv yurtining boshqa xarajatlarini
rejalashtirish va moliyalashtirish. Oliy ta’lim tizimining moliyaviy ta’minlanishida
byudjetdan tashqari mablag’larni jalb qilish masalalari.
Byudjetning madaniyat xarajatlari
San’at, televidenie, radio, matbuot xarajatlarini rejalashtirish va moliyalashtirishning
o’ziga xos xususiyatlari. Madaniyat xarajatlarini moliyalashtirishda respublika byudjeti
hamda mahalliy byudjetlarning roli va ishtiroki.
Sog’liqni saqlash xarajatlari
Sog’liqni saqlash xarajatlari tarkibi, ularni rejalashtirish va moliyalashtirish tartibi.
Sog’liqni saqlash muassasalari va tashkilotlari turlari. Kasalxona xarajatlari smetasini
tuzish. Tibbiy xodimlar ish xaqini hisoblashning o’ziga xos xususiyatlari. Poliklinika,
ambulatoriya xarajatlari smetasini hisoblash. Sog’liqni saqlash xarajatalarining yig’ma
smetasi. Tibbiyot sug’urtasi, uning mohiyati va soha xarajatlarini moliyalashtirishdagi
ahamiyati.
Ijtimoiy ta’minot xarajatlarini moliyalashtirish
Ijtimoiy ta’minot tadbirlarini, ijtimoiy ta’minot muassasa va tashkilotlari
xarajatlarini, pensiya va nafaqa xarajatlarini rejalashtirish va moliyalashtirishning o’ziga
hos xususiyatlari*. O’zbekiston Respublikasining "Pensiya ta’minoti to’g’risida"gi
Qonunida "Pensiya fondi"ning tuzilishi, uning ijtimoiy ta’minotni yaxshilashdagi
ahamiyati Davlat byudjetining pensiya fondi bilan munosabatlari.
Byudjetning ijtimoiy himoya xarajatlari
51
Aholining ijtimoiy himoya xarajatlari turlari: tovarlar va xizmatlar baholari va
tariflari o’rtasidagi farqni qoplash; bolali onalarga nafaqalar, kam ta’minlangan oilalarga
nafaqalar*. Ijtimoiy himoyaning aniq manzilli bo’lishini ta’minlash masalalari. "Mahalla"
fondining tashkil etilishi va uning aholini manzilli ijtimoiy muhofaza qilishdagi
ahamiyati.
Davlat byudjetning boshqa xarajatlari
Davlat byudjetining boshqa xarajatlari tarkibi*. Referendum va saylovlar o’tkazish,
davlat mukofotlarini to’lash, pul-buyum lotereyalarini o’tkazish bo’yicha xarajatlar,
ularning respublika byudjetidan moliyalashtirilishi*. Xarbiy xizmatchilar, bojxona
idoralari xodimlarini pensiya va nafaqalar bilan ta’minlash xarajatlari.Davlat qarziga
xizmat qilish xarajatlari, ularni boshqarish. Byudjet tarkibida kafolatli jamg’armaning
tuzilishi, uning zaruriyati va ahamiyati.
Byudjet istiqbolini belgilash asoslari
Byudjet istiqbolini belgilashning ahamiyati, mazmuni va vazifalari*. Noishlab
chiqarish sohasi va nobozor sektori tashkilotlari va muassasalari moliyaviy
ta’minlanishining xususiyatlari. Byudjet tashkilotlari to’g’risida tushuncha*. Byudjet
mablag’lariga egalik qiluvchilar, ularning guruhlanishi. Shtatlar jadvali, uning tuzilishi*.
Byudjet tashkilotlarini moliyalashtirishni takomillashtirish masalalari. Moliya
organlarining byudjet tashkilotlari xarajatlar smetasini tuzish, tasdiqlash, smeta asosida
moliyalashtirish va mablag’lardan foydalanish jarayonidagi iqtisodiy nazorat ishlar:
smeta va shtatlar jadvalining to’g’riligini tekshirish, tasdiqlash, moliyalashtiruvchi organ
tomonidan ro’yxatdan o’tkazish, moliyalashtirishni ochish, mablag’larning ishlatilishini
nazorat qilish, hisobotlar qabul qilish va umumlashtirish*. Byudjet tashkilotlarining
byudjetdan tashqari mablag’lari manbalarining shakllanishi, mablag’larning ishlatilishi
yuzasidan iqtisodiy nazorat ishlarini tashkil qilish.
Byudjet jarayoni va uning bosqichlari
Byudjet jarayoni to’g’risida tushuncha, uning bosqichlari. Byudjetni tuzish: byudjet
so’rovi, byudjet loyixasini tayyorlash, byudjetnoma va uning mazmuni*. Byudjetni
tasdiqlash. Davlat byudjetining qonun kuchiga kirishi*. Byudjetni ijro etish: uning
vazifalari, byudjet ijrosini ta’minlovchi organlar. Byudjetning kassa ijrosi to’g’risida
tushuncha. Byudjet ijrosi yuzasidan hisobotlar tuzish, ularning ko’rib chiqilishi va
tasdiqlanishi. Nazorat organlari, ularning huquq va majburiyatlari, byudjet
mablag’laridan maqsadli foydalanishda byudjet nazoratining ahamiyati.
52
O’quv rejasiga asosan, bakalavriatning "Moliya" yo’nalishi kunduzgi bo’lim
talabalari 4-bosqichda va sirtqi bo’lim talabalari5-bosqichda "Davlat byudjeti" fani
bo’yicha kurs ishi topshiradilar.
Kurs ishlari namunaviy mavzulari:
1. Davlat byudjetining mohiyati va ahamiyati.
2. Davlat byudjeti - asosiy moliyaviy reja.
3. Davlat byudjetining funktsiyalari va ularning hozirgi zamon xususiyatlari.
4. Davlat byudjeti va davlatning moliyaviy siyosati.
5. Bozor iqtisodiyoti sharoitida davlat byudjeti.
6. Davlat byudjeti daromadlari tizimi.
7. Davlat byudjeti xarajatlari tizimi.
8. Dalat byudjeti taqchilligi va uni boshqarish.
9. O’zbekiston Respublikasi byudjet tizimi.
10. Byudjet tasnifining mohiyati va hozirgi zamon xususiyatlari.
11. Mahalliy byudjetlarning byudjet huquqlari va majburiyatlari.
12. Byudjet tizimi bo’g’inlari o’rtasida daromad va xarajatlarni taqsimlash.
13. Byudjet tizimini boshqarish muammolari.
14. Davlat byudjetining iqtisodiyot tarmoqlarini moliyalashtirish xarajatlari.
15. Davlat byudjetining obodonchilik xarajatlari.
16. Uy-joy, kommunal xo’jaligi xarajatlarini moliyalashtirish.
17. Davlat byudjetining ijtimoiy-madaniy tadbir xarajatlari va ularni
moliyalashtirish xususiyatlari.
18. Xalq ta’limi xarajatlarini rejalashtirish va moliyalashtirish.
19. Maktab xarajatlarini rejalashtirish va moliyalashtirish.
20. Kollej xarajatlarini rejalashtirish va moliyalashtirish.
21. Litsey xarajatlarini rejalashtirish va moliyalashtirish.
22. Oliy o’quv yurtlari xarajatlarini rejalashtirish va moliyalashtirish.
23. Maktabdan tashqari muassasalar xarajatlarini rejalashtirish va moliyalashtirish.
24. Davlat byudjetining madaniyat xarajatlari.
25. Madaniy-oqartuv tashkilotlari xarajatlarini rejalashtirish.
26. Sog’liqni saqlash muassasalari xarajatlarini rejalashtirish va moliyalashtirish.
27. Kasalxona xarajatlarini rejalashtirish va moliyalashtirish.
28. Poliklinika xarajatlarini rejalashtirish va moliyalashtirish.
29. Byudjetning sport va jismoniy tarbiya xarajatlari.
30. Byudjetning aholini ijtimoiy himoya xarajatlari.
31. Xokimiyat organlari xarajatlarini rejalashtirish.
53
32. O’zbekiston Respublikasida byudjetni rejalashtirish.
33. Ta’lim tizimini xarajatlarini rejalashtirish va moliyalashtirish.
34. Sog’liqni saqlash tizimini rejalashtirish va moliyalashtirish jarayonida
moliyaviy nazorat.
35. Maktabgacha
tarbiya
muassasalari
xarajatlarini
rejalashtirish
va
moliyalashtirish.
36. Maktabdan tashqari muassasalar xarajatlarini rejalashtirish va moliyalashtirish.
37. Byudjetning bajarilishi.
38. Byudjetning bajarilishi jarayonida moliya bo’limlarini nazorat qilish.
39. Vazirlikdagi moliya bo’limlarini vazifalari.
40. Mahalliy moliya bo’limlarining vazifalari.
41. Mahalliy byudjetlarning daromad va xarajatlarini tartibga solish.
42. Byudjet xarajatlarini moliyalashtirishda soliqlarning o’rni va ahamiyati.
43. Mahalliy byudjet daromadlarining shakllantirishda mahalliy soliq va
yig’imlarning o’rni.
44. Mahalliy byudjet xarajatlari.
45. Atrof-muhitni himoyalashda moliyaviy muammolar.
46. Byudjetning boshqaruv xarajatlarini rejalashtirish va moliyalashtirish.
47. Bozor iqtisodiyoti sharoitida byudjetdan tashqari jamg’armalar ahamiyati.
48. O’zbekistonda byudjet va byudjet munosabatlarining rivojlanish tarixi.
49. O’zbekiston Respublikasida Davlat byudjetining tashqi iqtisodiy faoliyat
bo’yicha daromad va xarajatlari.
Tahlillar, prognozli ko’rsatgichlar diagrammalar personal kompyuterda, elektron
jadvallarda Excel 7,0 paketi bilan ishlash orqali yorqin namoyon etilishi mumkin.
Case Studies: O’zbekiston Respublikasi davlat byudjeti makroiqtisodiy tahlili va
byudjetni rejalashtirish amaliyotiga doir o’quv misollari (rus tilida) Moliya Vazirligi
xomiyligida "Byudjet-soliq siyosati" Markazi tomonidan tuzilgan.
Masofaviy o’qitish soatlari: www.google.ru (Rossiya Federatsiya menejment va
bozor akademiyasi "Moliya menejmenti ilmiy tadqiqot instituti" dasturlari (mualliflar
54
rahbari akad. E.Stoyanova)); www.yandex.ru; www.rambler.ru; www.worldbank.org.ru;
www.imf.org.
O’zbekiston Respublikasi Makroiqtisod va statistika vazirligi. -T. : 2000, 2001,
2002y.y.
3. O’zbekiston Respublikasi Moliya Vazirligining Davlat byudjetining ijrosi
yuzasidan yillik hisobotlari. -T.: 1999, 2000, 2001, 2002y.y.
ravishda olib boriladi va Joriy va oraliq baholash turiga ajratilgan ballar miqdori o’quv
rejasida fanga ajratilgan soatning 70%, yakuniy baholashga esa 30% miqdorda
belgilanadi. Joriy va oraliq baholash turlariga belgilangan ballar quyidagi holatlarda
qo’yiladi:
•
•
•
•
•
•
•
fan bo’yicha asosiy manbalarni konspektlashtirish;
dolzarb mavzular bo’yicha referatlar yozish;
ilmiy tezislar tayyorlash;
mustaqil ta’lim uchun berilgan nazorat ishlarini bajarish;
fan bo’yicha ko’rgazmali qurollarni tayyorlash.
Tayanch tushunchalariga asoslangan "Yozma ish" usulini o’tkazish tartibi "Reyting
tizimini yakuniy baholash bosqichida "Yozma ish" usulini tatbiq etish bo’yicha
Namunaviy Nizom" bilan belgilanadi. Semestr davomida fanlar bo’yicha to’plagan ballar
quyidagi o’zlashtirish ko’rsatkichlari bilan baholanadi:
•
•
•
•
86 - 100 foiz "a’lo";
55
6. ADABIYoTLAR
Asosiy adabiyotlar
1996.
3. Karimov I.A. O’zbekiston Buyuk kelajak sari. -T.: O’zbekiston, 1998.
makroiqtisodiy ko’rsatkichlari va davlat byudjetining parametrlari to’g’risida"gi 455sonli Qarori.
7. Akramov E.A., Tairov A.E. O’zbekiston Respublikasining iqtisodiy islohotlari. - M.:
8. Abramova A.M., Aleksandrova L.S. Finansi, denejnoe obrashchenie i kredit:
Uchebnoe posobie. -M.: 1999.
2001.
10. Bocharov V.V. Investitsionniy menedjment: regionalniy aspekt – SPb.: Piter, 2000.
11. Vaxobov A.V., Jamolov X.N. Soglasovanie mejbyudjetnix otnosheniy. Uch. pos. -T.:
Moliya, 2002.
12. Dj. K. Van. Xorn. Osnovi upravleniya finansami. Pod red. Prof. Sokolova Ya.V., -M.:
13. Dj. Menvil Xarris. Mejdunarodnie finansi. -M.: 1996.
15. Ershov M.V. Valyutno-finansovie mexanizmi v sovremennom mire. - M.: OAO
MPO, 2001.
mejbyudjetnix otnosheniy v Rossii. -Ufa: GP "Print", 2001.
17. Zaripova I.R., Xafizova V.R. Balans finansovix resursov territorii. –Ufa: GP "Print",
2001.
18. Ivanova M.V. Finansi i razvitie malix gorodov Kolskogo Severa. – 2-izd. -Apatiti:
IEP KNTs RAN, 2001.
19. Karavaeva I.V. Nalogovoe regulirovanie rinochnoy ekonomiki: Uchebnoe posobie
dlya VUZov. –M.: YuNITI-DANA, 2000.
56
20. Kovaleva A.M. Finansi. Ucheb. pos. dlya studentov ekonomicheskix napravleniy i
spetsialnostey VUZov, – 3-izd. -M.: Finansi i statistika, 2001.
red. Akopovoy E.S. -M.: Feniks, 2001.
23. Mejdunarodnie ekonomicheskie otnosheniya. Uch. pod red. Liventseva N.N. - M.:
27. Strigin A.V.Mirovaya ekonomika – M.: Ekzamen, 2001.
29. Teylor A.X., Poukoka M.A. Finansovoe planirovanie i kontrol. Vtoroe izdanie. -M.:
INFRA-M, 1999.
31. Finansi. Pod red. D.e.n. Kovalevoy A. M., Rekomendovano Gos.kom. Rossiyskoy
federatsii v kachestve uchebnogo posobiya dlya studentov ekonomicheskix
napravleniy i spetsialnostey VUZov, -M.: Finansi i statistika, 1996.
33. Chetirkin E.M. Finansoviy analiz proizvodstvennix investitsiy. 2 – e izd. ispr. i
35. Ponomarenko V. Finansi obshchestvennogo sektora Rossii. -M.: Ekonomika, 2001.
Ucheb.pos. –M.: 2001.
2. Gerasimenko G.P., Markaryan E.A., Finansoviy analiz, Uchebnoe posobie, -M.:
PRIOR 1996.
3. Dj. K. Van Xorn Osnovi upravleniya finansami, Pod red. Prof. Sokolova Ya.V., -M.:
57
otchetnosti. -M.: Finansi i statistika, 1996 g.
1997.
Stanovlenie rinochnoy ekonomiki v Rossii: Sb.nauch.proektov. Vip. 10. -M., 1997.
politiki. "Finansi", 1997.
10. Livshits A. Ya. Osnovnie orientiri finansovoy politiki, //"Finansi", 1997.
11. Lobodenko N. V. Audit i diagnostika bankrotstva// "Finansi", 1997.
–M.: Flinta, 2001.
13. Petrov Yu., Ozdorovlenie finansovoy sistemi i normativnie metodi gosudarstvennogo
regulirovaniya ekonomiki., //"Rossiyskiy ekonomicheskiy jurnal", "Finansi i
statistika", 1997.
14. Pogorletskiy A.I. Ekonomika i ekonomicheskaya politika Germanii v XX veke. -SPb.:
2001.
15. Pushkareva V.M. Istoriya finansovoy misli i politiki nalogov. Ucheb. pos. -M.:
INFRA-M, 1996.
17. Shiryaev R. Finansovoe sostoyanie promishlennosti. -M.: Ekonomist, 1997.
18. Erik Xelfert Texnika finansovogo analiza. Per. s angl. Pod red. Belix L. P. 2-izd. -M.:
58
development: S-Petersburg 1998.
Tokyo Japan 2000. 136-141.
59
TA’LIM VAZIRLIGI
"TASDIQLANDI"
ta’lim vazirligi
№ VM-343-53406-4.03
"1" iyul 2003 y.
____________________
"8" iyul 2003 y.
MOLIYA MENEJMENTI
fanidan
DASTUR
Toshkent - 2003
60
Tuzuvchilar:
prof. Ayupov R.
Taqrizchilar:
prof. Malikov T. S.,
dots. Srojiddinova Z. Z.
Mazkur dastur xozirgi sharoitda moliyaviy menejmentni tashkil etishning ilmiyuslubiy asoslarini qamrab oladi va iqtisodiy oliy o’quv yurtlarida bakalavriatning "Biznes
va boshkaruv" sohasi "Moliya" yo’nalishi talabalari uchun mo’ljallangan.
Moliya tizimida faoliyat yuritayotgan mutaxassislar moliyaviy menejment nazariyasi
va amaliyotining dolzarb masalalariga kundalik faoliyatda tez-tez duch keladilar.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida iqtisodiy o’sishni ta’minlash va davlat hamda
korxonalar moliyasini samarali boshqarishni tashkil etish mazkur sohalarda yuqori
malakali mutaxassislarni talab etadi. Mazkur dastur savollari asosida berilgan ma’ruzalar
davlat moliyasi ham korxonalar moliyasini ilmiy asoslangan tarzda boshqarish bo’yicha
kerakli nazariy bilimlarni berishga qaratilgan.
Mazkur dastur asosida taqdim etilgan ma’ruzalar moliya menejment muammolarini
echish uchun talabalarga zaruriy ko’nikmalar berishning nazariy yo’nalishlarini beradi.
Dannaya programma vklyuchaet v sebya teoreticheskie i nauchno-metodicheskie
osnovi organizatsii finansovogo menedjmenta v sovremennix usloviyax i prednaznachena
dlya studentov napravleniya bakalavriata "Finansi" sferi "Biznes i upravlenie". V
programme osveshcheni sushchnost, funktsii, zvenya i sovremennie metodi finansovogo
menedjmenta, osobennosti i sovremennie problemi organizatsii finansovogo
menedjmenta v Respublike Uzbekistan. V programme privedeni spiski literatur na
uzbekskom, russkom i angliyskom yazikax. Kontse spisku prilojena perechen saytov
interneta i kompyuternix uchebnix programm po sootvetstvuyushchim temam kursa.
Finance management.
Market conditions require high qualified experts to provide economic growth, to
effectively managing of Public and companies finances. In subjects of the given rate the
theoretical questions concerning management of both companies and public finance.
The given rate of lectures stipulated by the program will help the students the basic
theoretical aspects necessary for the decision of problems connected with financial
management.
61
Dastur Toshkent moliya instituti Ilmiy Kengashida muhokama qilingan va nashrga
bayoni).
1. SO’Z BOShI
"Moliya menejmenti" fanini o’qitishdan maqsad – kelgusida yuqori malakali
iqtisodchi mutaxassislar bo’lib etishadigan talabalar uchun O’zbekiston Respublikasida
moliya menejmenti haqida nazariy bilimlar berish, ularda davlatning bozor iqtisodiyotiga
o’tish davrida moliya siyosatini amalga oshiradigan korxonalar faoliyatini boshqarish
asoslari bo’yicha ko’nikmalar hosil qilishdan iborat. Ushbu maqsaddan kelib chiqib fan
oldiga quyidagi vazifalar qo’yiladi:
•
•
•
•
•
•
•
moliya menejmentining mohiyati, ahamiyati vazifalari va tarkibiy tuzilishini
o’rganish;
moliyaviy hisobotlar turlari, ular tahlilining nazariy uslubiy asoslarini o’rganish;
moliyaviy taxminlashtirish va byudjetning tuzilishi asoslarini o’rganish;
moliya menejmentining fundamental kontseptsiyalarini o’rganish;
uzoq muddatli investitsion qarorlar qabul qilish strategiyasining asoslarini
o’rganish;
korxona ishchi sarmoyasini boshqarish usullari, moliyaviy vositalarini o’rganish;
uzoq muddatli moliyaviy echimlar strategiyasining vazifalari, yo’nalishlari va
usullarini o’rganish.
"Moliya menejmenti" fani "Moliya", "Xalqaro iqtisodiy munosabatlar", "Iqtisodiy
nazariya", "Davlat byudjeti", "Chet mamlakatlar moliyasi" kabi fanlardan olingan nazariy
asoslarga tayanadi.
Shu bilan birga "Moliya menejmenti" fani qator maxsus fanlar, jumladan, "Davlat
byudjeti", "Mahalliy byudjetlarni shakllantirish va boshqarish", "Nobyudjet fondlar",
"Xalqaro moliya munosabatlari", "Korxona moliyasi", "Soliq nazariyasi", "Sug’urta
asoslari", "Qimmatli qog’ozlar bozori" kabi fanlarni o’zlashtirish uchun nazariy-uslubiy
asos bo’lib xizmat qiladi.
62
Ushbu fanni o’rganish jarayonida talabalar tegishli bilimga, uquvga va
ko’nikmalarga ega bo’lishlari lozim. Talabalar umumnazariy fanlardan olgan bilimlari
bilan bir qatorda moliyaviy qonunchilik va boshqaruv sohasidagi yangiliklardan,
kundalik moliyaviy o’zgarishlardan xabardor bo’lishlari lozim. Mazkur fanning asosiy
g’oyalarini to’la va muvaffaqiyatli o’rganish uchun talabalar moliya amaliyotida mavjud
iqtisodiy tahlil, moliyaviy rejalashtirish va boshqaruv usullaridan foydalana bilishlari
lozim.
"Moliya menejmenti" fanidan olingan bilimlar talabalarni oliy o’quv yurtini
tamomlagandan so’ng, moliya sohasidagi boshqaruv amaliyotiga oid kundalik faoliyatda
uchraydigan dolzarb masalalarni echishda hamda xalqaro moliya munosabatlariga doir
adabiyotlarni o’rganib malakalarini oshirishlarida qo’l keladi.
miqdoriga talablar
tegishli mavzularda konspektlar oladi, referat va mustaqil ishlar tayyorlaydi hamda
amaliyot o’qituvchisi nazoratida ular yuzasidan og’zaki suhbatdan o’tadi. Amaliy
mashg’ulotlar mavzularida kursiv bilan ko’rsatilgan savollarni talabalar mustaqil
ravishda to’liq o’zlashtirishlari lozim.
Oliy kasbiy ta’limning davlat standartlarida mazkur fanga jami 108, shu jumladan 36
- ma’ruza, 36 - amaliy mashg’ulotlar va 36 mustaqil ta’lim soatlari ajratilgan. Ushbu fan
bo’yicha darslarni tashkil etish VII semestrga mo’ljallangan.
joriy, oraliq va yakuniy baholash davomida yiqqan ballar asosida belgilanadi.
Fanni o’qitishning bir semestrida ikki marotaba joriy (seminar mashg’ulotlarida),
Ushbu fanni o’qitish jarayonida yangi texnologiyalardan foydalanish imkoniyatlari
quyidagilardan iborat:
•
•
63
•
•
•
•
mavjudligi;
foydalanilishi;
foydalanilishi;
Bu fanni o’qitishda moliya sohasiga doir qonunlar, hukumat qarorlari, moliyaviy
hisob-kitoblarning avtomatlashtirilgan tizimi ("Moliya" AIJ) dasturi, nizomlar va
moliyaviy loyihalarni baholashning YuNIDO va "Projestexpert" kompyuter
dasturlaridan, yangi kompyuter texnologiyalaridan, tarqatma materiallardan, testlar
to’plamidan ham foydalanish mumkin.
Ishchi dastur tuzishga oid uslubiy tavsiyalar
Mazkur fan "Moliya" bakalavr ta’lim yo’nalishi bo’yicha mutaxassislarga tegishli
tarzda 7-semestrda o’tilishi mo’ljallangan.
•
•
•
•
uchun tasdiqlangan o’quv rejasiga muvofiq ajratilgan soatlar hisobga olinishi
zarur.
Ishchi dasturda har bir mavzuga oid huquqiy-me’yoriy hujjatlar hamda tegishli
moliyaviy konunchilik asosidagi yangi talab va o’zgarishlar talabalar e’tiborini
jalb etadigan tarzda berilishi kerak.
ko’rsatilishi lozim.
talablaridan kelib chiquvchi vazifalar ham yoritilishi zarur.
2. FAN DASTURI
"Moliya menejmenti" fani bo’yicha o’qiladigan ma’ruzalar mavzulari:
Moliyaviy menejment asoslari
Biznes haqida tushuncha. Biznesning asosiy maqsadi - uzoq muddatli, qisqa
muddatli moliyaviy qarorlar qabul qilish. Moliyaviy menejer, uning vazifalari va
64
funktsiyasini aniqlovchi moliyaviy boshqarish institutlari. Moliyaviy tizimning bozor
modeli. Moliya bozori yangi imkoniyatlarining shakllanishi. Ishbilarmon tashkilotchilar:
korxonaga sherikchilik asosida hamda unga yolgiz egalik qilishdagi qulaylik va
kamchiliklar.
Moliyaviy hisobotlar
Moliyaviy hisobotlarning asosiy turlari: balans hisoboti, foyda va zararlar hisoboti,
pul mablag’larining harakati hisoboti. Balans aktivi moddalarining tarkibi, balans
passivi moddalarining tarkibi. Foyda va zararlar hisoboti va uning asosiy elementlari. Pul
mablag’lari harakati tahlili. Qo’shimcha moliyaviy hisobotlar. Yillik moliyaviy
hisobotlarning boshqa bo’limlari.
Moliyaviy hisobotlarni tahlil qilish
Moliyaviy hisobotlarni tahlil qilishning mohiyati va zaruriyati usullari. Moliyaviy
koeffitsentlar. Likvidlilik, aktivlarni boshqarish ko’rsatkichlari. Qarzlarni boshqarish.
Foydaga tavsif. Qimmatli qog’ozlarning bozor qiymati. Koeffitsentlarni tahlil qilishning
uslubiy asoslari.
Moliyaviy taxminlashtirish va byudjetning tuzilishi
Moliyaviy taxminlashtirishning asosiy bosqichlari. Korxonaning sotish
operatsiyalarini rejalashtirish uchun kapital qo’yilma hajmlarini oldindan baholash,
korxonaning moliyaviy ta’minlanganligini hisoblash. Sotishdan olinadigan foydani
hisoblash usuli, korxonada sotishdan olinadigan foydani hisoblash usulini rejalashtirishga
ehtiyoj. Byudjet turlari: joriy, moliyaviy.
Korxona foliyatini boshqarishni takomillashtirish va tahlil qilish
Investitsiyadan olinadigan foyda - korxonaning rivojlanish ko’rsatkichi. Investitsiyalardan olinadigan foyda va aktsioner sarmoyasidan olinadigan foyda koeffitsentlarini
hisoblash. Aktsionerlik daromadiga havf-xatarda moliyaning ta’siri. Investitsiyadan
olinadigan foyda va aktsionerlik sarmoyasidan olinadigan foydaning qiyosiy tahlili.
Mablag’larning qayta moliyalashtirish maqsadlarida ishlatilishi imkoniyatlari tahlili.
Pulning vaqtinchalik qiymati, daromad va risklar
Pulning vaqtinchalik qiymati haqida tushuncha. Pulning kelgusi qiymati
koptseptsiyasi. Annuitet. Pulning keyingi va joriy qiymati o’¤zgarishidagi umumiy olti
tasodif. Daromad haqida tushuncha va uning o’zgarishi. Arifmetik va geometrik
daromad mohiyati, uning farqi. Risklarning mohiyati va turlari. Qimmatli qog’ozlar
portfelini tayyorlash va uning o’zgarish koeffitsentlarini hisoblash.
65
Qimmatli qog’ozlar bilan moliyaviy operatsiyalar
Obligatsiyalar haqida tushuncha va uning belgilari: nominal qiymatli kupon
stavkasi, olish vaqti, obligatsiyadan olinadigan daromadlarni hisoblash turlari. Joriy
daromadni hisoblash. Qoplash muddati kelgan daromadlarni hisoblash xususiyatlari.
Aktsiyalar va ularning turlari: oddiy va imtiyozli aktsiya. Oddiy va imtiyozli aktsiyalarni
baholash usullarining umumiyligi va farqi.
Sarmoya qiymati
Sarmoya qiymati. Sarmoya qiymatini uning elementlari bo’yicha hisoblash. Soliqqa
tortilgunga qadar foyda qiymati. Korxona sarmoyasining xalqaro va umumiy qiymati.
Sarmoya turlarining qiymati: boshlang’ich, maqsadli, marjinal. Sarmoyaning qiymati va
uni moliyalashtirish darajasi.
Sarmoyalar sarf qilinishini rejalashtirish bo’yicha qarorlarni qabul qilish
Investitsion loyihalarni moliyalashtirishning mohiyati va xususiyatlari. Investitsion
loyihalarni baholash usullari. Loyihaviy qarorlarning eng yaxshi variantlarini tanlash.
Moliyaviy leveridj va sarmoya tarkibi
Zararsizlikni tahlil qilish. Marjinal foyda. Moliyaviy leveridjhaqida tushuncha.
Operatsion va moliyaviyleveridjni hisoblash formulasi.Sarmoya tarkibini boshqarish
dastaklari. Sarmoya oqilona tarkibini ta’minlash usullari. Soliqqa tortilgunga qadar va
foizlar to’langunga qadar bo’lgan foyda. Pul mablag’larining kelishini tahlil qilish.
Qoplash koeffitsienti. Sarmoya oqilona tarkibini ta’minlash yuzasidan qarorlar qabul
qilish.
Aylanma sarmoyani boshqarish
Aylanma sarmoyani baholash. Xavf-xatar va daromad o’rtasidagi mutanosiblikni
baholash. Pul operatsiyalarini tartibga solish. Korxona uchun zarur bo’lgan pul
mablag’lari hajmi haqidagi qaror qabul qilishga ta’sir etuvchi omillar. Kredit va hisobkitob siyosatining muammoli jihatlari. Tovar moddiy zahiralarni boshqarish usullari.
Omborxonada tovarni saqlashning hisob kitobi.
Qisqa muddatli va o’rta muddatli moliyalashtirish
Qisqa muddatli moliyalashtirishni tatbiq etish. Qisqa muddatli moliyalashtirish
manbalari. Qisqa muddatli moliyalashtirish manbalarining afzalliklari. Qisqa muddatli
moliyalashtirishning yutuq va kamchiliklari.
Uzoq muddatli moliyalashtirishda qarz mablag’larining hisobi
66
Uzoq muddatli moliyalashtirish. Uzoq muddatli qarz turlarining manbalari, muddati,
qo’llanilish xususiyatlari. Garovga qo’yiladigan obligatsiyalarning turlari, shartlari,
imtiyozlari. Obligatsiya chiqarish xususiyatlari, turlari va shartlari. Korxona investori
uchun zayom chiqarishni hisoblashda qo’shimcha moliyalashtirishning imtiyoz va
kamchiliklari.
Aktsionerlar sarmoyalarini hisoblashda uzoq muddatli moliyalashtirish
Aktsionerlar qimmatli qog’ozlarini chiqarish. Aktsiya va boshqa qimmatli
qog’ozlarning turlaridagi imtiyoz va kamchiliklar. Yangi qimmatli qog’ozlar emissiyasi
operatsiyasining rahbariyat tomonidan tartibga solinishi. Moliyalashtirishni tanlash
usullari va unga ta’sir etuvchi omillar.
Dividend siyosati
Dividendlar. Pul shaklidagi divedend, aktsiya shaklidagi dividend. Aktsiya uchun
barqaror daromad siyosati; kelishuvchanlik siyosati; qoldiq dividend siyosati; dividend
ko’rinishida to’lanadigan daromadlarning doimiy ulushi. Dividend siyosatiga ta’sir
etuvchi omillar: korxonaning o’sish sur’ati, chegaralovchi shartnomalar, daromadlilik
darajalarining barqarorligi, soliq jarimalari, qarzga olingan kapital evaziga
moliyalashtirish darajasi va boshqalar.
Varrantlar va konvertatsiyalangan qimmatli qog’ozlar
Varrantlarning, baholanishi. Varrantlarni chiqarishning afzalliklari va
kamchiliklari. Konvertatsiyalanuvchi qimmatli qog’ozlar. Konvertatsion baho, foizli
konvertatsion mukofot, konvertatsiyalanuvchi qimmatli qog’ozlarning emitent va
investorlar uchun afzalliklari va kamchiliklari. Konvertatsiyalanuvchi qimmatli qog’ozlar
va varrantlar o’rtasidagi farqlar. Korxona moliyaviy strategiyasida varrantlar va
konvertatsiyalanuvchi qimmatli qog’ozlarning roli.
Bankrotlilik va qayta tuzish
Bankrotlilik tushunchasining mohiyati. Bankrotlilikning miqdor va sifat jihatidan
ifodalanishi. Inqirozga uchrashni oldindan belgilash. Altmanning "Z-doimiysi"ning
mohiyati, uni hisoblashning moliyaviy va miqdoriy usullari. Bankrotlilikning sabablari.
Bankrotlikka uchragan korxonani qo’llab-quvvatlash variantlari: avtomatik prolongatsiya
(qarz muddatini uzaytirish), qarzdorning kreditor bilan kelishuvga kelishi. Bankrotlikka
uchragan korxonani qayta tuzish. Qayta tuzish haqida murojaat qilish. Qayta tuzishning
turlari: ijtimoiy va majburiy.
67
Moliyaviy menejment asoslari
Biznes haqida tushuncha*. Taftishchi va xazinachining funktsiyasi, vazifalari.
Moliyaviy tizimning bozor modeli*. Moliya bozori. Moliyaviy aktivlar turlari.
Moliyaviy hisobotlar
Balans hisoboti, foyda va zararlar hisoboti, pul mablag’larining harakati hisoboti.
Hisobotlar tarkibiy tuzilishi*. Balans aktivi moddalarining tarkibi, balans passiv
moddalarining tarkibi*. Foyda va zararlar hisoboti va uning asosiy elementlari*. Pul
mablag’larining harakati hisoboti*. Qo’shimcha moliyaviy hisobotlar*.
Moliyaviy hisobotlarni tahlil qilish
Moliyaviy hisobotlarni tahlil qilish usullari: taqqoslash, vertikal, gorizontal*.
Moliyaviy koeffitsentlarni guruhlash. Likvidlilik, aktivlarni boshqarish ko’rsatkichlari.
Koeffitsentlar tavsifi, ularni hisoblash formulasi. Koeffitsentlarni tahlil qilishning uslubiy
asoslari.
Moliyaviy taxminlashtirish va byudjetning tuzilishi
Korxonaning sotish operatsiyalarini rejalashtirish uchun kapital qo’yilma hajmlarini
oldindan baholash, korxonaning moliyaviy ta’minlanganligini hisoblash. Sotishdan
olinadigan foydani hisoblash usuli, korxonada sotishdan olinadigan foydani hisoblash
usulini rejalashtirishga ehtiyoj*. Korxona byudjeti haqida tushuncha. Byudjetni
tayyorlashning asosiy bosqichlari*.
Korxona foliyatini boshqarishni takomillashtirish va tahlil qilish
Investitsiyadan olinadigan foyda - korxonaning rivojlanish ko’rsatkichi. Xususiy
sarmoyadan olinadigan foyda ko’rsatkichi. Aktsionerlik sarmoyasining qaytim
koeffitsienti*. Investitsiyalardan olinadigan foyda va aktsioner sarmoyasidan olinadigan
foyda koeffitsentlarini hisoblash*.
Pulning vaqtinchalik qiymati, daromad va risklar
Pulning vaqtinchalik va kelgusi qiymati koptseptsiyalari. Pulning kelgusi qiymatini
hisoblash. Pulning joriy qiymatini hisoblash. Pulning keyingi va joriy qiymati
o’¤zgarishidagi umumiy olti tasodif. Daromad haqida tushuncha va uning o’zgarishi.
68
Kutiladigan foyda normasini hisoblash*. Sotib oluvchilarning to’lovga layoqatliligi.
Qimmatli qog’ozlar portfelini tayyorlash va uning o’zgarish koeffitsentlarini hisoblash*.
Qimmatli qog’ozlar bilan moliyaviy operatsiyalar
Obligatsiyalar haqida tushuncha va uning belgilari: nominal qiymatli kupon stavkasi,
olish vaqti, obligatsiyadan olinadigan daromadlarni hisoblash turlari*. Qoplash muddati
kelgan daromadlarni hisoblash xususiyatlari*. Aktsiyalar va ularning turlari: oddiy va
imtiyozli aktsiya*. Oddiy aktsiyalardan kutiladigan daromadlarni hisoblash.
Sarmoya qiymati
Sarmoya qiymatini uning elementlari bo’yicha hisoblash*. Soliqqa tortilgunga qadar
foyda qiymati. Taqsimlanmagan foyda. Korxona sarmoyasining xalqaro va umumiy
qiymati. Sarmoyaning qiymati va uni moliyalashtirish darajasi*.
Sarmoyalar sarf qilinishini rejalashtirish bo’yicha qarorlarni qabul qilish
Investitsion loyihalarni moliyalashtirishning mohiyati va xususiyatlari*. Investitsion
loyihalarni baholash usullari: qoplash muddati, foyda normasini hisoblash, sof joriy
qiymati, rentabellik koeffitsienti*.
Moliyaviy leveridj va sarmoya tarkibi
Zararsizlikni tahlil qilish. Marjinal foyda. Marjinal foyda beradiganmuvozanat
nuqtasi va uni hisoblash. Moliyaviy leveridj. Operatsion va moliyaviyleveridjni hisoblash
formulasi*. Soliqqa tortilgunga qadar va foizlar to’langunga qadar bo’lgan foyda.
Aktsiyadan olingan foyda. Pul mablag’larining kelishini tahlil qilish. Sarmoya oqilona
tarkibini ta’minlash yuzasidan qarorlar qabul qilish*.
Aylanma sarmoyani boshqarish
Aylanma sarmoyani baholash* va Pul operatsiyalarini tartibga solish. Korxona uchun
zarur bo’lgan pul mablag’lari hajmi haqidagi qaror qabul qilish. Debitorlik qarz-larini
boshqarish usullari. Kredit va hisob-kitob siyosatining muammoli jihatlari. Tovar moddiy
zahiralarini boshqarish usullari.
Qisqa muddatli va o’rta muddatli moliyalashtirish
Qisqa muddatli moliyalashtirish manbalari: korxona o’z mablag’lari, tijorat krediti,
bank krediti, qimmatli qogozlarni sotishdan tushum, kreditorlik qarzlari*. Qisqa muddatli
moliyalashtirish manbalarining afzalliklari.
Uzoq muddatli moliyalashtirishda qarz mablag’larining hisobi
69
Uzoq muddatli qarz turlarining manbalari, muddati, qo’llanilish xususiyatlari*.
Obligatsiya chiqarishning xususiyatlari, turlari va shartlari. Korxona investori uchun
zayom chiqarishni hisoblashda qo’shimcha moliyalashtirishning imtiyoz va
kamchiliklari*.
Aktsionerlar sarmoyalarini hisoblashda uzoq muddatli moliyalashtirish
Aktsiya va boshqa qimmatli qog’ozlarning turlaridagi imtiyoz va kamchiliklar.
Moliyalashtirishni tanlash usullari va unga ta’sir etuvchi omillar*. Banklarning korxona
investitsion faoliyatini tashkil etishdagi roli.
Dividend siyosati
Dividend siyosati va uning turlari*. Aktsiya uchun barqaror daromad siyosati;
kelishuvchanlik siyosati; qoldiq dividend siyosati; dividend ko’rinishida to’lanadigan
daromadlarning doimiy ulushi. Dividend siyosatiga ta’sir etuvchi omillar.
Varrantlar va konvertatsiyalangan qimmatli qog’ozlar
Varrantlarning baholanishi*. Konvertatsiyalanuvchi qimmatli qog’ozlar*.
Konvertatsiyalanuvchi qimmatli qog’ozlar va varrantlar o’rtasidagi farqlar*. Korxona
moliyaviy strategiyasida varrantlar va konvertatsiyalanuvchi qimmatli qog’ozlarning roli.
Bankrotlilik va qayta tuzish
Bankrotlilikning miqdor va sifat jihatdan ifodalanishi*. Inqirozga uchrashni oldindan
belgilash. Bankrotlilikning sabablari. Bankrotlikka uchragan korxonani qo’llabquvvatlash variantlari: avtomatik prolongatsiya (qarz muddatini uzaytirish), qarzdorning
kreditor bilan kelishuvga kelishi*. Bankrotlikka uchragan korxonani qayta tuzish. Qayta
tuzishning turlari: ijtimoiy va majburiy. Korxonaning tugatilishi*.
"Moliya menejmenti" fanidan darslarni tashkil etishda ko’rgazmali vositalar,
slaydlar, diafilmlardan foydalanish ko’zda tutilgan. Ayrim mavzularni o’rganish
kompyuter texnikasidan ham foydalanishni talab etadi.
Tahlillar, prognozli ko’rsatgichlar, diagrammalar, personal kompyuterda, elektron
jadvallarda Excel 7,0 paketi bilan ishlash orqali yorqin namoyon etilishi mumkin.
70
Case Studies: O’zbekiston Respublikasida moliyaviy menejment tizimiga doir o’quv
misollari (rus tilida). Moliya Vazirligi xomiyligida "Byudjet-soliq siyosati" Markazi
tomonidan tuzilgan.
Masofaviy o’qitish soatlari: www.google.ru (Rossiya Federatsiyasi menejment va
www.imf.org.
1. Sotsialno-ekonomicheskoe polojenie Respubliki Uzbekistan za 2000, 2001,
2002 g.g.
2. Promishlennost Respubliki Uzbekistan za 2000, 2001, 2002 g.g.
ravishda olib boriladi va orqali amalga oshiriladi; joriy baholash, oraliq baholash va
yakuniy baholash. Joriy va oraliq baholash turiga ajratilgan ballar miqdori o’quv rejasida
•
•
•
•
•
•
•
Nizom" bilan belgilanadi. Semestr davomida fanlar bo’yicha to’plagan ballar quyidagi
•
•
•
86 - 100 foiz "a’lo";
71
•
6. ADABIYoT
Asosiy adabiyotlar
1. O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi. XII chaqiriq O’zbekiston Respublikasi
Oliy Kengashining XI sessiyasida qabul kilingan. - T.: O’zbekiston, 1992.
1996.
6. O’zbekiston Respublikasi moliyaviy qonunchiligi. – T.: O’zbekiston, 2001.
7. O’zbekiston Respublikasi moliyaviy qonunchiligi. - T.: O’zbekiston, 2002.
8. Akramov E.A., Tairov A.E. Ekonomicheskie reformi Respubliki Uzbekistan. - M.:
9. Analiz finansovix dannix s pomoshchyu samoorganizuyushchixsya kart. Gvido
Debok, Teyvo Koxonen i dr. Per. s angl. -M.: Izd. dom Alpine, 2000.
10. Xrutskiy V.E., Sizova T.V., Gamayunov V.V. Vnutrifirmennoe byudjetirovanie. -M.:
12. Bocharov V.V. Upravlenie denejnim oborotom predpriyatiy i korparatsiy. -M.:
13. Blank I.A. Osnovi finansovogo menedjmenta. 2-izd. – Kiev.: Nika-tsentr, 2001.
14. Brigxem Yu. Entsiklopediya finansovogo menedjmenta. Per. s angl. - M.:
Ekonomika, 1998.
15. Soloveva A.K. Finansovaya sistema gosudarstvennogo strategiya v Rossii. -M.:
16. Statistika finansov. Pod red. V.N.Salika 2-e izd. -M.: Finansi i statistika, 2002.
17. Burkov V.N. i dr. Modeli i mexanizmi raspredeleniya zatrat i doxodov v rinochnoy
ekonomike. 2-izd. -M.: Izd. Inst-ta prob. Uprav., 2001.
18. Drobozina L.A. Finansi. Uch. dlya VUZov -M.: Banki i birji, 2000.
19. Rodionova V.M. Finansi. 3-izd. -M.: Finansi i statistika, 2001.
72
20. Sabanti B.M. Teoriya finansov. Uch. pos. 2-izd. – M.: Menedjer, 2001.
21. Finansi. Uch.pod red. d.e.n. Kovalevoy A.M. 3-izd. -M.: Finansi i statistika, 2001.
22. Xeddervik K. Finansovo-ekonomicheskiy analiz deyatelnosti predpriyatiy. Uch. pod.
red. Voronova Yu.N. 3-izd. -M.: Finansi i statistika, 2001.
23. Erik Xelfert Texnika finansovogo analiza: Per. s angl. Pod red. Belix L.P. -M.: Audit,
YuNITI, 1996.
1. Gerasimenko G.P., Markaryan E.A. Finansoviy analiz. Uch. pos. -M.: PRIOR, 1996.
2. Ibrohimov A.T. Moliyaviy tahlil. -T.: Mehnat, 1995.
politiki// Finansi, 1997.
4. Rusak N.A., Rusak V.A. Osnovi finansovogo analiza. 2-izd. Minsk, OOO
Mirkavanne, 2001.
5. Kreynina N. Finansoviy menedjment. Uch. dlya vuzov. 3-izd. –M.: Infra-M, 2001.
6. Balabanov I.T. Praktikum po finansovomu menedjmentu. 2-izd. –M.: Finansi i
statistika, 2000.
7. Finansoviy menedjment. Uch.pod.red. E.Stoyanovoy. 2-izd. –M.: Infra-M, 2001.
regulirovaniya, 2-izd., -M.: Finansi i statistika, 2001.
14. Mingaleva Zh. About the experience of enterprise’s strotegies in crises situation. All
73
Tokyo Japan 2000. 136-141.
74
TA’LIM VAZIRLIGI
"TASDIQLANDI"
ta’lim vazirligi
№ VM-343-53406-4.04
"1" iyul 2003 y.
____________________
"8" iyul 2003 y.
CHET MAMLAKATLAR MOLIYASI
fanidan
DASTUR
Toshkent - 2003
75
Tuzuvchilar:
dots. Burxanov U.,
dots. Jumaev N.
Taqrizchilar:
dots. Haydarov N. X.
Dastur chet mamlakatlar moliya tizimi va ularda moliya munosabatlarini tashkil etish
va boshqarishning asosiy shakllarini qamrab olgan bo’lib, bakalavriatning "Biznes va
boshqaruv" sohasi "Moliya" yo’nalishidagi talabalariga mo’ljallab tuzilgan. Unda
ma’ruza, amaliy (seminar) mashg’ulotlar, mustaqil ta’lim mavzulari va o’rganiladigan
savollar, shu jumladan, kator rivojlangan davlatlarning moliya tizimi taraqqiyoti
muammolari o’z aksini topgan. Dasturda fanni o’rganishga oid o’zbek, rus va ingliz
tillarida chop etilgan asosiy va qo’shimcha adabiyotlar, iqtisodiy gazeta va jurnallar
ro’yxati berilgan. Dasturda shu bilan birga tegishli mavzularga oid kompyuter o’quv
dasturlari, internet tarmog’i saytlari ro’yxati ilova qilingan.
Dannaya programma sostavlena dlya studentov sferi "Biznes i upravlenie"
bakalavriata po napravleniyu "Finansi" i vklyuchaet v sebya izuchenie problem
finansovix sistem zarubejnix stran, osnovnie formi i metodi organizatsii i upravleniya
finansovix otnosheniy v etix stranax. V nem nashli otrajenie temi lektsionnix,
prakticheskix (seminarskix) zanyatiy, takie kak, sovremennie problemi razvitiya
finansovoy sistemi zarubejnix stran, ee zvenev i t.d. V programme priveden spisok
osnovnoy i dopolnitelnoy literaturi na uzbekskom, russkom i na angliyskom yazikax,
istochniki materialov iz ekonomicheskix jurnalov i gazet. Vmeste s tem programme
prilojena perechen kompyuternix programm, saytov seti interneta po
sootvetstvuyushchim temam uchebnogo kursa.
Program includes the most important theme reflecting the main point of general
forms of the International Economic Relations and is worked out considering all special
ties end directions of baccalaureate in sphere of "Business and Management". lecture
themes, practical studies, seminars and self – educated questions including questions of
foreign economic policy and foreign economic affairs of the Republic of Uzbekistan are
observed in it.
Program consist of list of main and additional literature, economic news – papers and
margarines, including also necessary English literature. As an appendices presented list
of computer educational programs, internet web – sites and electronic training aids.
76
bayoni).
1. SO’Z BOShI
"Chet mamlakatlar moliyasi" fanini o’qitishning maqsadi - kelgusida yuqori malakali
iqtisodchi-mutaxassislar bo’lib etishadigan talabalar uchun chet mamlakatlar va uning
tuzilishi haqida nazariy bilimlar berish, ularda davlatning hozirgi davrdagi moliya
siyosatining asosiy yo’nalishlari bo’yicha asosiy ko’nikmalar hosil qilishdan iborat.
qo’yadi:
•
•
•
•
•
•
moliyaning tizimining ijtimoiy-iqtisodiy mohiyati va ahamiyatini o’rganish;
moliyani boshqarishning tashkiliy asoslarini o’rganish;
mikro va makro darajada moliyaning amal qilishini o’rganish;
chet davlatlar byudjeti daromadlari va tarkibini o’rganish;
byudjet kamomadining ijtimoiy-iqtisodiy mazmuni va uni pasaytirish
imkoniyatlarini yoritish;
jamiyat ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishida moliyaning ahamiyati, uni tahlil qilish.
"Chet mamlakatlar moliyasi" fanini o’rganish uchun "Iqtisodiyot nazariyasi",
"Moliya", "Korxonalar moliyasi", "Soliq va solikka tortish", "Sug’urta", "Davlat
byudjeti" kabi fanlarda olingan bilimlar muhim nazariy asos bo’lib xizmat qiladi.
Shu bilan birga "Chet mamlakatlar moliyasi" fani qator maxsus fanlar, jumladan,
"Mahalliy byudjetlarni shakllantirish va boshqarish", "Nobyudjet fondlar", "Xalqaro
moliya munosabatlari", "Moliya bozori", "Moliya menejmenti", "Qimmatli qog’ozlar
bozori va birja ishi" va h.k. fanlar uchun muhim nazariy-uslubiy asos bo’lib xizmat
qiladi.
bilan bir qatorda xalqaro moliyaviy qonunchilik, ommaviy-axborot vositalari orqali
xalqaro miqyosdagi kundalik moliyaviy o’zgarishlardan xabardor bo’lishlari lozim.
Mazkur fanning asosiy g’oyalarini to’la va muvaffaqiyatli o’rganish uchun talabalar
77
xalqaro moliya amaliyotida mavjud iqtisodiy tahlil, moliyaviy rejalashtirish usullaridan
foydalana bilishlari lozim.
"Chet mamlakatlar moliyasi"fanidan olingan bilimlar talabalarni oliy o’quv yurtini
tamomlagandan so’ng, xalqaro moliya amaliyotiga oid kundalik faoliyatda uchraydigan
dolzarb amaliy masalalarni echishda hamda xalqaro moliya munosabatlariga doir
adabiyotlarni o’rganib, malakalarini oshirishlarida qo’l keladi.
miqdoriga talablar
savollar bo’yicha talabalarning to’liq o’zlashtirishlarini belgilaydi.
Oliy kasbiy ta’limning davlat standartlarida mazkur kursga 75, shu jumladan 30 ma’ruza, 20 - amaliy mashg’ulotlar va 25 mustaqil ta’lim soatlari ajratilgan. Ushbu fan
bo’yicha darslarni tashkil etish VIII semestrga mo’ljallangan.
Ushbu fan bo’yicha talabalarning o’zlashtirish darajasini baholash o’quv reyting
tizimi bo’yicha joriy, oraliq va yakuniy baholashlar davomida yig’ilgan ballar asosida
amalga oshiriladi.
Fanni o’qitishda bir semestr davomida ikki marotaba joriy (seminar
mashg’ulotlarida), ikki marotaba oraliq (ma’ruza mashg’ulotlarida) va bir marotaba
yakuniy baholash (yozma ish usulida) amalga oshiriladi.
Ushbu fanni o’qitish jarayonida yangi texnologiyalardan foydalanish imkoniyatlarini
quyidagilar bilan asoslash mumkin:
•
•
•
•
to’la o’zlashtirish texnologiyasining ko’zda tutilganligi;
mavjudligi;
foydalanilishi;
78
•
•
haqiqatni immitatsion modellashtirish asoslaridan foydalanilishi;
Bu fanni o’qitishda moliya sohasiga tegishli qonunlar, hukumat qarorlari, moliyaviy
dasturlaridan, yangi kompyuter texnologiyalaridan, tarqatma materiallardan, testlar
Mazkur fan "Moliya", "Kasb ta’limi" bakalavr ta’lim yo’nalishlari bo’yicha
mutaxassislarga tegishli tarzda 8-semestrda o’tilishi mo’ljallangan.
Ushbu fan bo’yicha ishchi dasturlarini tuzishda quyidagilarga e’tibor berish lozim:
•
•
•
•
bo’yicha tasdiqlangan o’quv rejasiga muvofiq ajratilgan soatlar hisobga olinishi
zarur;
Ishchi dasturida har bir mavzuga oid huquqiy-me’yoriy xujjatlar hamda tegishli
moliyaviy qonunchilik asosidagi yangi talab va o’zgarishlar talabalar e’tiborini
jalb etuvchi tarzda berilishi kerak;
2. FAN DASTURI
"Chet mamlakatlar moliyasi" fani bo’yicha o’qiladigan mavzular:
Kursning predmeti va mazmuni
Chet mamalakatlar moliyasi fanining predmeti, vazifasi va tarkibi. Moliyaviy
munosabatlarni o’zaro bog’liqlikda va aloqadorlikda o’rganish. Moliyaning ijtimoiy
rivojlanish jarayoni bilan bog’liqligi. "Chet mamlakatlar moliyasi" fanining boshqa
fanlar bilan aloqasi. Yuqori darajadagi malakali kadrlar tayyorlashda, ilmiy va iqtisodiy
fikr yuritishda "Chet mamlakatlar moliyasi" fanining roli hamda ahamiyati.
Rossiya moliya tizimining o’ziga xos xususiyatlari va moliyaviy islohotlar
79
Rossiya yalpi ichki mahsuloti va milliy boyligining bir qismining taqsimlanishi va
qayta taqsimlanishida davlat moliyasining roli. Davlat moliyasining zvenolari, ularning
o’zaro bog’liqligi. Davlat moliyasining ijtimoiy ishlab chiqarishga ta’siri. Davlat
daromadlari mazmuni. Rossiyada davlat daromadlarining shakllanish manbalari. Davlat
xarajatlari, ularning tarkibi. Rossiya davlat byudjeti va byudjet qurilishi. Rossiya davlat
byudjeti daromadlari va xarajatlari, ularning tarkibi va turkumlanishi. Rossiyada byudjet
jarayoni. Rossiya soliqlari. Rossiyada soliqqa tortishning o’ziga xos tomonlari. Rossiya
soliq tizimi va soliq siyosati. Rossiyaning byudjetdan tashqari fondlari. Byudjetdan
tashqari fondlarning moliya bozoridagi ishtiroki. Davlat kreditining ijtimoiy-iqtisodiy
mazmuni. Davlat kreditining boshqa moliyaviy kategoriyalar bilan bog’liqligi. Rossiya
Davlat zayomlarining guruhlanishi. Davlat krediti shakllari va turlari. Davlat qarzlarini
tartibga solish, uni amalga oshirish yo’llari. Davlat qarzlarini boshqarish. Davlat qarzi
bo’yicha foizlarni to’lash. Mahalliy moliya. Mahalliy moliyaning ijtimoiy-iqtisodiy
mohiyati. Hududiy siyosatni olib borishda mahalliy moliyaning roli. Mahalliy moliyaning
tarkibi va rivojlanish bosqichlari. Umumdavlat xarajatlarini moliyalashtirishda mahalliy
moliyaning tutgan o’rni. Mahalliy byudjetlar – mahalliy moliya tizimida asosiy zvenodir.
Mahalliy byudjet taqchilligi. Mahalliy byudjet daromadlari, ularning tarkibi va turkumi.
Mahalliy soliqlar – daromadlarni jalb etishning asosiy usulidir. Mahalliy soliqlarning
turlari, ularning mohiyati. Mahalliy byudjet daromadlarida egri soliqlarning tutgan o’rni.
Mahalliy byudjet xarajatlari, ularning tarkibi va turkumi. Mahalliy hokimiyat
organlarining zayomlari, ularning mohiyati va ahamiyati.
AQSh moliya tizimi
Iqtisodiyotni boshqarish jarayonida moliyadan asosiy vosita va qurol sifatida
foydalanish imkoniyatlari. AQSh iqtisodiyotini tartibga solishda moliya. Ijtimoiy
taraqqiyot jarayonlariga moliyaning ta’siri. Moliya tizimi mazmuni. Moliya tizimi
bo’g’inlari: davlat byudjeti, mahalliy moliya, davlat korxonalari moliyasi, hukumatning
maxsus fondlari. AQSh davlati daromadlari va xarajatlari tizimi. Davlat daromadlarining
moddiy asoslari: yalpi ichki mahsulot, milliy daromad, milliy boylik. Mablag’lar
jamlanishining moliyaviy shakllari. Asosiy daromad turlari: soliqlar, zayomlar, pul
emissiyasi. Moliya tizimining zvenolari, daromadlari va hajaratlari.
AQShda moliyani boshqarish tizimi va byudjet jarayoni
Davlat moliyasining mazmuni. Davlat moliyasining zvenolari, ularning o’zaro
bog’liqligi. Davlat byudjetining mohiyati va funktsiyalari. Davlat ijtimoiy siyosatini
yuritishda davlat byudjetining roli. AQSh davlat byudjetining tarkibi. Byudjet taqchilligi.
AQSh davlat byudjetining daromadlari. AQSh soliq tizimi. Federal soliqlar. Mahalliy
boshqaruv organlari moliyasi. Mahalliy soliqlar. To’g’ri va egri soliqlar. AQSh davlat
80
korxonalari moliyasi. Davlat korxonalari turlari. AQShda davlat kreditining xususiyatlari
va shakllari. Ssuda kapitali bozorida davlatning roli. Hozir zamon davlat krediti turlari.
Davlat krediti-davlatning takror ishlab chiqarish jarayoniga aralashuvining bir
ko’rinishidir. Davlat kreditining soliqlar bilan aloqasi. Davlat zayomlarining
turkumlanishi. Byudjet tizimi va byudjet jarayoni. Byudjet loyihasini tuzish, ko’rib
chiqish va tasdiqlash. Byudjetning bajarilishi, byudjet ijrosi bo’yicha hisobot va uning
tasdiqlanilishi.
Angliya moliya tizimi
Angliya iqtisodiyotining rivojlanishida moliyaning roli. Moliya tizimi tushunchasi,
moliya tizimining bo’g’inlari. Moliya bo’g’inlariga tavsif. Angliya davlatining
daromadlari va xarajatlari tizimi. Davlat daromadlarining moddiy asoslari: yalpi ichki
mahsulot, milliy daromad, milliy boylik. Daromadlarning asosiy turlari. Angliya davlat
xarajatlari, ularning tarkibi. Davlat xarajatlarining hususiyatlari.
Angliyada moliyani boshqarish tizimi va byudjet jarayoni
Davlat byudjetining mohiyati va funktsiyalari. Angliya ijtimoiy siyosatini yuritishda
davlat byudjetining roli. Angliya davlat byudjeti daromadlari. Byudjet daromadlarining
soliqli va soliqsiz to’lovlari. Angliya soliq tizimi. Angliya davlat byudjeti xarajatlari.
Xarajatlarning asosiy turlari. Byudjet jarayoni. Moliyaviy boshqarish va moliyaviy
nazorat. Angliyada davlat krediti. Davlat krediti iqtisodiy va moliyaviy kategoriya
sifatida. Angliyada davlat krediti munosabatlari, uni amalga oshirish tartibi. Davlat qarzi
tushunchasi. Markaziy hukumat va mahalliy boshqaruv organlari qarzlarining
dinamikasi. Davlat qimmatli qog’ozlar bozori. Angliyada davlat korporatsiyalari
moliyasi. Davlat korporatsiyalari daromadlari va xarajatlarii, ularni tarkibi, turkumi.
Davlat korporatsiyalarining davlat va mahalliy byudjetlar bilan bog’liqligi.
Germaniya moliya tizimi
Germaniya iqtisodiyotining rivojlanishida moliyaning roli va ahamiyati. Germaniya
moliya tizimi tushunchasi. Germaniya moliya tizimi va uning zvenolari. Moliya tizimi
zvenolarining ijtimoiy–iqtisodiy ahamiyati, ularning iqtisodiyot rivojlanishida tutgan
o’rni. Germaniya davlat daromadlari va xarajatlari tizimi. Davlat daromadlarining
moddiy manbalari. Soliqlar-daromadlarning asosiy manbai ekanligi. Davlat
xarajatlarining mazmuni, xususiyatlari va tarkibi.
Germaniya Markaziy bankining moliya tizimidagi o’rni
Davlat byudjetining mohiyati va funktsiyalari, byudjetning roli. Byudjetni tuzish,
ko’rib chiqish va tasdiqlash. Byudjet ijrosi. Byudjet oshiqchaligi va taqchilligi.
81
Germaniya davlat byudjet daromadlari. Byudjet daromadlarining soliqli va soliqsiz
to’lovlari. Hozirda soliq va soliqqa tortishning o’ziga xos tomonlari. Davlatning soliq
siyosati. Soliqlar yordamida boshqarish. Byudjetdan tashqari fondlar. Byudjetdan
tashqari fondlarning daromadlari va xarajatlari. Germaniya bank tizimi. Germaniyada
davlat korxonalari moliyasi. Davlat korxonalari moliyasining ijtimoiy-iqtisodiy mohiyati
va uning iqtisodiyot rivojlanishida tutgan o’rni. Moliya tizimida davlat korxonalari
moliyasining tutgan o’rni. Davlat korporatsiyalari va ularga tavsif.
Frantsiya moliya tizimi
Moliya tizimi tushunchasi. Frantsiya moliya tizimi va uning bo’g’inlari. Frantsiya
moliya tizimi bo’g’inlarining ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy ahamiyati. Davlat xarajatlar
tizimi. Xarajatlarning davlatning yuzaga kelishi va tabiati bilan bog’liqligi. Davlat
daromadlari tizimi. Davlat daromadlarining moddiy manbalari. Mablag’larning vujudga
kelishida moliyaviy usullar. Daromadlarning asosiy turlari.
Frantsiyada davlat byudjetining mohiyati. Davlat byudjetining funktsiyalari.
Frantsiya davlat siyosatini yuritishda byudjetning roli. Hozirgi bosqichda davlatning
byudjet siyosati. Frantsiya davlat byudjeti tarkibi. Byudjet jarayoni va uning bosqichlari.
Frantsiyaning soliq tizimi. Davlat kompaniyalari moliyasi. Mahalliy moliya. Regional
siyosat olib borilishida mahalliy byudjetning roli.
Evropa sug’urta bozori
Evropa sug’urta bozorining tarkibiy tuzilishi. Sug’urta kompaniyalari. Evropa
sug’urta bozorining jahon sug’urta bozoridagi o’rni. Sug’urta kompaniyalarining
investitsiyalari. Eksportni sug’urtalash. Evropa sug’urta birlashmalari. Qayta
sug’urtalash.
Yaponiya moliya tizimi
Yaponiyada davlatning ijtimoiy-iqtisodiy siyosatini yuritishda moliyaning roli.
Yaponiya moliya tizimi va uning zvenolari. Moliya tizimi zvenolariga tavsif. Davlat
daromadlari tizimi. Mablag’larning vujudga kelishida moliyaviy usullar. Davlat
xarajatlari tizimi. Xarajatlarning davlatning yuzaga kelishi va tabiati bilan bog’liqligi.
Yaponiya davlat byudjetining mohiyati. Yalpi ichki mahsulot qiymatini qayta
taqsimlashda byudjetning roli. Byudjet davlatning iqtisodiyotga aralashuvidagi asosiy
qurol hisoblanishi. Yaponiya davlat byudjeti tarkibi. Hozirgi bosqichda davlatning
byudjet siyosati. Byudjet jarayoni va uning bosqichlari. Moliyaviy boshqarish. Yaponiya
soliq tizimi. Soliqlarning davlat uchun ahamiyati. Yaponiya soliq siyosati. To’g’ri soliqlar
va ularning turlari. To’g’ri soliqlarga tavsif. Egri soliqlar va ularning turlari. Egri
soliqlarga tavsif. Maxsus fondlar va maxsus schetlar.
82
Iqtisodiy fanlar tizimida moliya fanining tutgan o’rni. Kursning predmeti va
vazifasi*. Moliya sohasi yo’nalishi uchun yuqori malakali kadrlar tayyorlashda "Chet
mamlakatlar moliyasi" fanining roli*.
Rossiyada mikroiqtisodiy doirada moliyaning amal qilishi
Rossiyada faoliyatning turli sohalarida moliyaning amal qilishi*. Rossiyada tijorat
faoliyati asosida ish yurituvchi korxonalar moliyasi. Notijorat asosda faoliyat yurituvchi
tashkilotlar va muassasalar moliyasi. Rossiyaning jamoat tashkilotlari moliyasi*.
Rossiyada makroiqtisodiy doirada moliyaning amal qilishi
Davlat moliyasi. Davlat byudjeti. Byudjet qurilishi va byudjet* jarayoni. Byudjetdan
tashqari fondlar*. Davlat krediti. Mahalliy moliya*.
AQSh moliya tizimi
Moliya tizimi mazmuni va tushunchasi*. Moliya tizimi zvenolari va ularga tavsif.
AQSh davlat daromadlari va xarajatlari tizimi*.
AQSh moliyasini boshqarish va byudjet jarayoni
Davlat byudjetining mohiyati va funktsiyasi. AQSh davlat byudjetining tarkibi va
turkumi*. AQSh byudjet jarayoni*. AQSh soliq tizimi. AQSh davlat korxonalari
moliyasi*. AQShda davlat krediti.
Angliya moliya tizimi
Angliya iqtisodiyoti rivojlanishida moliyaning roli*. Angliya moliya tizimi*. Angliya
moliya tizimi bo’g’inlari.
Angliya moliyasini boshqarish va byudjet jarayoni
Moliyaviy boshqarish va byudjet jarayoni*. Angliyaning davlat xarajatlarii*. Angliya
davlat korporatsiyalari moliyasi. Angliya Davlat krediti.
Germaniya moliya tizimi
83
Germaniya davlat moliyasining mazmuni*. Germaniya moliya tizimi bo’g’inlari va
ularga tavsif*. Moliya tizimi bo’g’inlari daromadlari.
Germaniya byudjet jarayoni va moliyaviy boshqarish
Germaniya byudjet jarayoni*. Germaniya davlat byudjeti*. Germaniya soliq tizimi.
Germaniya davlat korxonalari moliyasi.
Frantsiya moliya tizimi
Moliya tizimi tushunchasi va uning asosiy zvenolari*. Davlat daromadlari tizimi*.
Davlat xarajatlarii tizimi*. Byudjet jarayoni va moliyaviy boshqarish*. Davlat byudjeti
va uning tarkibi. Frantsiya soliq tizimi*. Davlat korxonalari moliyasi*.
Evropa sug’urta bozori
Evropa sug’urta bozorining tarkibiy tuzilishi. Sug’urta kompaniyalari. Evropa
sug’urta bozorining jahon sug’urta bozoridagi o’rni*. Sug’urta kompaniyalarining
investitsiyalari. Eksportni sug’urtalash*.
Yaponiya moliya tizimi
Yaponiyada davlat ijtimoiy-iqtisodiy siyosatini yuritishda moliyani roli*. Yaponiya
moliya tizimi va uning zvenolari*. Davlat daromadlari va xarajatlari tizimi*.
Yaponiya byudjet jarayoni va moliyaviy boshqarish
Yaponiya byudjet jarayoni*. Yaponiya davlat byudjeti.* Yaponiya soliq tizimi.
Yaponiya maxsus fondlari.*
Tahlillar, prognozli ko’rsatkichlarni hisoblash, diagrammalarni personal
kompyuterda elektron tablitsalarda excel 7,0 paketi bilan ishlash asoslarini o’rganish.
Personal kompyuterda "pravo" tizimida ishlashni o’rganish va o’qish jarayonida
undan foydalanish.
Case Studies: O’zbekiston Respublikasi makroiqtisodiy tahliliga doir o’quv
misollari (rus tilida). Ochiq jamiyat instituti xomiyligida Iqtisodiy Markaz tomonidan
tuzilgan.
84
Masofaviy o’qitish soatlari: WWW.google.ru (Budapesht, Evropa Markaziy
Universiteti dasturlari); WWW.yandex.ru; WWW.rambler.ru; WWW.worldbank.org.ru;
WWW.imf.org.
Statistika to’plamlari: Sotsialno-ekonomicheskoe polojenie Respubliki Uzbekistan
za 2000, 2001, 2002 g.
ravishda olib boriladi hamda quyidagi turlar joriy, oraliq va yakuniy baholash orqali
amalga oshiriladi; joriy va oraliq baholash turiga ajratilgan ballar miqdori o’quv rejasida
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
86 - 100 foiz "a’lo";
6. ADABIYoTLAR
Asosiy adabiyotlar
1. Abramova A.M., Aleksandrova L.S. Finansi, denejnoe obrashchenie i kredit: Ucheb.
pos. -M., 1999.
85
2001.
3. Dj. Menvil Xarris. Mejdunarodnie finansi. -M., 1996.
2001.
1. Dj. K. Van Xorn, Osnovi upravleniya finansami, Pod red. prof. Sokolova Ya.V., -M.:
otchetnosti. -M.: Finansi i statistika, 1996.
1997.
6. Larionov I. K., O nekotorix voprosax sotsialno-ekonomicheskoy strategii i finansovoy
politiki. "Finansi", 1997.
7. Livshits A.Ya., Osnovnie orientiri finansovoy politiki// "Finansi", 1997.
8. Lobodenko N. V., Audit i diagnostika bankrotstva// "Finansi", 1997.
–M.: Flinta, 2001.
86
TA’LIM VAZIRLIGI
"TASDIQLANDI"
ta’lim vazirligi
№ VM-343-53406-3.20.01
"1" iyul 2003 y.
____________________
"8" iyul 2003 y.
MUTAXASSISLIKKA KIRISH
fanidan
DASTUR
Toshkent - 2003
87
Tuzuvchilar:
k.o’q. Norqulov A. X.
Taqrizchilar:
i.f.n. Xaydarov N.,
dots. Alieva L.
"Mutaxassislikka kirish" fani bozor iqtisodiyoti sharoitida bakalavriatning "Moliya"
yo’nalishi bo’yicha malakali mutaxassislarni tayyorlash uchun ularda mutaxassislik
to’g’risida dastlabki tasavvur va xususiyatlari tushunchalar hosil qilishni, moliyachiiqtisodchi faoliyatiga qo’yilayotgan yangi talablar asosida kasbiy ko’nikmalarni
shakllantirishni, oliy o’quv yurtida ta’lim jarayonining tashkil etilishi va olib borilishi
haqida bilim berishni ko’zda tutadi. Shuning bilan birga mazkur fan "Ta’lim
to’g’risida"gi Qonun va kadrlar tayyorlash Milliy Dasturi asosida malakali mutaxassislar
tayyorlashga qo’yilayotgan zamonaviy talablar bilan ham tanishtiradi.
Kurs "Vvedenie v spetsialnost" predusmatrivaet oznakomlenie studentov s
osnovnimi teoreticheskimi ponyatiyami po napravleniyu spetsialnosti bakalavriata
"Finansi" i formirovanie professionalnix navikov v sootvetstvii s novimi trebovaniyami k
ekonomistam-finansistam, vipolneniya tseli po organizatsii uchebnogo protsessa i
podgotovke kvalifitsirovannix kadrov v visshix uchebnix zavedeniyax. Izucheniya etogo
kursa sozdast vozmojnost oznakomleniya s novimi trebovaniyami podgotovki
visokokvalifitsirovannix spetsialistov v sootvetsvii s Zakonom "Ob obrazovanii" i
Natsionalnoy Programmoy podgotovki kadrov.
The course "Introduction to specialization" has a great implication in terms of market
economy for fullfilling the aim of organization of educational process and prepearing
efficient specialists in High educational institutes. Studying this course will pave the way
for prepearing high qualified specialists in accordance with requirements of the national
programme of prepearing specialists.
bayoni).
88
1. SO’Z BOShI
"Mutaxassislikka kirish" fanini o’qitishning maqsadi va vazifasi
O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2002 yil 16 avgustdagi 343-sonli
Qarori bilan tasdiqlangan ta’lim standartiga binoan bakalavriatning "Moliya" yo’nalishi
talabalariga "Mutaxassislikka kirish" fani o’qitiladi.
"Mutaxassislikka kirish" kursi bozor iqtisodiyoti sharoitida malakali mutaxassislarni
tayyorlash, "Ta’lim to’g’risida"gi Qonuni va kadrlar tayyorlash milliy dasturini amalga
oshirishda muhim rol o’ynaydi.
Fan bo’yicha talabalarning bilimiga, uquviga va ko’nikmasiga qo’yiladigan talablar
Bu kursni o’rganish jarayonida talabalar mamlakatda ta’limga tegishli bo’lgan qonun
va me’yoriy hujjatlarni, shuningdek oliy dargohda o’qitiladigan fanlar to’g’risida
ma’lumotlarni bilishlari hamda o’quv, ilmiy, mustaqil ta’lim jarayonlarini o’rganishlari,
o’z mutaxassisliklari xususiyatlari to’g’risida bilimga ega bo’lishlari shart bo’ladi.
O’quv rejasidagi boshqa fanlar bilan aloqasi
Bu fan boshqa barcha institutda o’qitiladigan "Moliya", "Davlat byudjeti",
"Moliyaviy menejment", "Nobyudjet fondlar" kabi fanlar bilan uzviy bog’liq.
Fanni o’qitishdagi yangi texnologiyalar
"Mutaxassislikka kirish" fanini o’qitishning ilg’or pedagogik texnologiyasining
tarkibiy qismlar:
•
•
•
•
o’quv maqsadlari va vazifalari katalogini ishlab chiqish;
o’quv jarayonlarini nazorat qilish (test) topshiriqlariga ko’chirish;
o’quv maqsadlariga erishish;
rejalashtirilgan maqsadlarni baholash.
Fanni o’qitish semestrlari va uslubiy ko’rsatmalari
"Mutaxassislikka kirish" kursi 1-semestrda o’qitiladi. Bu kursni o’qitish jarayonida
talabalarni faqat bilimlarini nazorat qilish va bayonlashdagina emas, balki ularni
shakllanishida ham keng qo’llaniladigan variantlar va testlar ishlab chiqishi hamda
ulardan foydalanish lozim.
Umumiy va o’quv ishlari turlari bo’yicha hajmi
89
Oliy kasbiy ta’limninga davlat standartlarida mazkur kursga 54, shu jumladan 36 ma’ruza, 18 - amaliy mashg’ulot soatlari ajratilgan. Ushbu fan bo’yicha darslarni tashkil
etish I o’quv semestriga mo’ljallangan.
2. FAN DASTURI
Fanning mazmuni
Mutaxassislikka kirish fanining maqsadi va vazifalari:
"Mutaxassislika kirish" fanining tarixi. Fanning oldiga qo’ygan maqsadi. Kadrlar
tayyorlash milliy dasturi hamda "Ta’lim to’g’risida" gi Qonundan kelib chiqadigan
vazifalar.
Institut tarixi
Toshkent Moliya Institutining tashkil topishi. Institutda mavjud mutaxassislik va
ixtisosliklar. Institut jamoasi va boshqaruv strukturasi. Institutning taraqqiyot
yo’nalishlari. Institutning kadrlar tayyorlash milliy dasturini bajarilishdagi o’rni va roli.
Kelajakdagi vazifalar, "Moliya ishi" mutaxassisligi zaruriyati, faoliyat jabhalari,
vazifalari. Mutaxassislar tayyorlash tendentsiyasi va dinamikasi.
O’quv jarayonini ilmiy asosda tashkil etish, o’qitish shakllari, o’quv rejasi va dasturlari
O’quv jarayonini fan va texnikadagi so’nggi yangiliklardan kelib chiqqan holda
tashkil etish. Ma’ruza va amaliy mashg’ulotlarni tashkil etish asoslari. O’quv jarayonida
namunaviy o’quv rejasi va dasturlari, ularni ishlab chiqish, tasdiqlash hamda amalda
qo’llash. Mutaxassislikni o’rgatuvchi fanlarni o’qitishning o’ziga xos xususiyatlari.
Talabalarning mustaqil ishlashini tashkil etish
Mustaqil ishlarning o’quv jarayonida tutgan o’rni. Mustaqil ishlar tematikasi.
Mustaqil ish - ta’limning asosiy shakli sifatida. Talabalar bilim saviyasini oshirishda
mustaqil o’qishning ahamiyati. Kitob ustida ishlash va uning bosqichlari.
Talabalarning o’quv, ilmiy-tadqiqot ishlari va ularni tashkil qilish
Ilmiy-amaliy konferentsiyaning o’quv jarayonida tutgan o’rni. Talabalarning o’quv
hamda ilmiy tadqiqot ishlarini tashkillashtirish. Fanlar bo’yicha to’garaklar tashkil etish.
Kurs, malakaviy bitiruv ishlari va hisobotlarni yozish qoidalari.
Reyting tizimini tashkil qilish va Yakuniy Davlat Attestatsiyalarini topshirish tartibi
Reyting tizimi va uning o’quv jarayonida tutgan o’rni. Joriy, oraliq va yakuniy
baholashni o’tkazish tartiblar. Talabalar bilimini baholashda ball tizimining afzalliklari.
90
Yakuniy Davlat attestatsiyasini tashkil etish. Talabalarni malakali mutaxassis bo’lib
etishishlarida mutaxassislik fanlarining ahamiyati.
"Moliya" yo’nalishi bo’yicha bitiruvchilarning kasbiy ko’nikmalariga qo’yiladigan
talablar
Moliyachi-iqtisodchi mutaxassislariga qo’yilayotgan yangi talablar. "Moliya"
yo’nalishini tugallagan mutaxassislarning ish o’rinlariva faoliyati, yangi axborot
texnologiyalaridan foydalanish, kelajakda o’z bilimini oshirish imkoniyatlari.
Bakalavriatning "Moliya" yo’nalishi bitiruvchilari uchun magistratura
mutaxassisliklarida o’qish imkoniyatlari
Yangi ta’lim standartlarida oliy ta’limning magistratura bosqichi. Magistratura
bosqichida bakalavriatning tegishli yo’nalishiga oid mutaxassisliklar tavsifi.
Magistraturada o’qish imkoniyatlari va talabalar bilimiga qo’yiladigan asosiy talablar.
Magistratura bitiruvchilarini ish bilan ta’minlanish istiqbollari.
3. AMALIY MAShG’ULOTLARNING MAVZULARI
Mutaxassislikka kirish fanining maqsadi va vazifalari
"Mutaxassislikka kirish" fanining tarixi. Fanning oldiga qo’ygan maqsadi va
vazifalari. Kadrlar tayyorlash Milliy Dasturi* hamda "Ta’lim to’g’risida" gi Qonundan
kelib chiqadigan vazifalar.
Institut tarixi
Toshkent Moliya Instituti tashkil topishi, unda mavjud mutaxassislik va ixtisosliklar.
Institut taraqqiyotining yo’nalishlari*, uning kadrlar tayyorlash milliy dasturini
bajarilishdagi o’rni va roli. "Moliya ishi" mutaxassisligi zaruriyati, ish jihatlari hamda
vazifalari. Mutaxassislar tayyorlash tendentsiyasi va dinamikasi.
O’quv jarayonini ilmiy asosda tashkil etish, o’qitish shaklari, o’quv rejasi va dasturlari
Ma’ruza va amaliy darslar*ni tashkil etish asoslari. O’quv jarayonida namunaviy
o’quv rejasi* va dasturlari, ularni ishlab chiqish, tasdiqlash hamda amalda qo’llash.
Mutaxassislikni o’rgatuvchi fanlarni o’qitishning o’ziga xos xususiyatlari*.
Talabalarni mustaqil ishlashini tashkil etish
Mustaqil ishlar*ni o’quv jarayonida tutgan o’rni. Mustaqil ish talabalarning ta’lim
olishdagi asosiy ishi sifatida. Kitob ustida ishlash xususitlari* va uning bosqichlari.
Talabalarning o’quv ilmiy tadqiqot ishlari va ularni tashkil qilish
91
Talabalarni o’quv tadqiqot* hamda ilmiy ishlarini* tashkillashtirish. Fanlar bo’yicha
to’garaklarni tashkil etish. Kurs, malakaviy bitiruv ishlari va hisobotlarni* yozish tartibi.
Reyting tizimi* va uning o’quv jarayonida tutgan o’rni. Talabalar bilimini
baholashda ball tizimining afzalliklari. Yakuniy Davlat attestatsiyasini* tashkil etish.
"Moliya" yo’nalishi bo’yicha bitiruvchilarning kasbiy ko’nikmalariga qo’yiladigan
talablar
"Moliya" yo’nalishini tugallagan mutaxassislarning ish o’rinlariva faoliyati, yangi
informatsion texnologiyalardan foydalanish, kelajakda o’z bilimini oshirish
imkoniyatlari.
Bakalavriatning "Moliya" yo’nalishi bitiruvchilari uchun magistratura
mutaxassisliklarida o’qish imkoniyatlari
Magistratura bosqichida bakalavriatning tegishli yo’nalishiga oid mutaxassisliklar
tavsifi*. Magistraturada o’qish imkoniyatlari va talabalar bilimiga qo’yiladigan asosiy
talablar. Magistratura bitiruvchilarining ish bilan ta’minlanish istiqbollari*.
4. TAVSIYa ETILAYoTGAN MAVZULAR BO’YIChA KO’RGAZMANAMOYISh MATERIALLARI: INFORMATsION-TEXNIK VOSITALAR
Internet saytlari: www.referat.ru, www.choyhona.uz.
Audio-video jihozlar. – Mavzuga bag’ishlangan video kassetalar.
Kodoskop orqali ko’rsatiladigan slaydlar:
•
•
•
Institut tarixi mavzusi bo’yicha 2 ta slayd;
Talabalarning o’quv, ilmiy tadqiqot ishlari va ularni tashkil qilish mavzusida 2 ta
slayd;
Mutaxassislarning ish faoliyati mavzusi bo’yicha 2 ta slayd.
Fan bo’yicha talabalarning o’zlashtirishlarini baholash semestr (o’quv yili) davomida
muntazam ravishda olib boriladi va quyidagi turlar orqali amalga oshiriladi:
•
•
•
joriy baholash (JB);
oraliq baholash (OB);
yakuniy baholash (YaB).
92
JB va OB turlar va belgilangan ballar miqdori (o’quv rejasida fanga semestr (o’quv
yili) uchun ajratilgan soatning)70% , yakuniy baholash esa 30% miqdorida belgilanadi.
Fan bo’yicha dastur to’la o’tilgandan keyin YaBda yozma ish o’tkaziladi.
Tayanch asoslangan yozma ishni o’tkazish tartibi "Reyting tuzishning yakuniy
baholash bosqichida" "Yozma ish" usulini tatbiq etish bo’yicha namunaviy Nizom bilan
belgilanadi. Semestr o’quv yili davomida o’qitilgan fan bo’yicha 55 va undan yuqori
foizni to’plagan talaba qoniqarli o’qiyotgan deb hisoblanadi. Fan bo’yicha maksimal
ballning 55% idan kam ball to’plagan talaba qoniqarsiz o’qiyotgan (akademik qarzdor)
deb hisoblanadi.
Semestr davomida fan bo’yicha to’plangan ballar quyidagi o’zlashtirish
ko’rsatkichlari bilan baholanadi:
•
•
•
86 - 100% - "a’lo";
71 - 85% - "yaxshi";
55 - 70% -"qoniqarli".
6. ADABIYoTLAR
Asosiy adabiyot
1996.
makroiqtisodiy ko’rsatkichlari va davlat byudjetining parametrlari to’g’risi"dagi 455sonli Qarori. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1999 yil 3
sentyabrdagi "Byudjet tashkilotlarini mablag’ bilan ta’minlash tizimini
takomillashtirish chora-tadbirlari haqida"gi 414-sonli Qarori.
7. O’zbekiston Respublikasining "Ta’lim to’g’risida"gi Qonuni va Kadrlar tayyorlash
milliy dasturi amalda. -T.: 1999.
8. Abdurahmonov A. Saodatga eltuvchi bilim. -T.: 2001.
9. Aminov M., Madvalieva A. Ish yuritish. -T.: 2000.
10. Bogataya Yu.V., Shvander V.A. Ekonomicheskoe upravlenie biznesom. -M.:
YuNITI-DANA, 2001.
93
11. Kuznetsova O.D. Istoriya ekonomiki. -M.: Infra-M, 2000.
12. Lipsits I.V. Vvedenie v ekonomiku i biznes ekonomika dlya ekonomistov. -M.: VitaPress, 2000.
13. Lyubimov L.L. Vvedenie v ekonomicheskuyu teoriyu. -M.: Vita-Press, 1999.
14. Melnikov N.K. Osnovi ekonomiki i predprinimatelstva. Ekoperspektiva, 2001.
15. Politologiya. Oliy o’quv yurtlari talabalari uchun qo’llanma. -T.: 1998.
16. Ribalkin P. Analiz ekonomiki. -M.: 2000.
17. Strigin A.V. Mirovaya ekonomika. -M.: Ekzamen, 2001.
18. Sa’dullaev N. Kichik va o’rta biznesga yo’l. T. 2000.
19. Xarris L. Denejnaya teoriya: per. s angl. / Obshch. red. i vstup. statya V.M. Usoskina.
–M.: Progress, 1997.
20. Xusanov N., Miraxmedova Z., Shokirova S. Mutaxassislik tili. -T.: TMI, 2000.
21. O’lmasov A. Oila iqtisodi. -T., 1998.
22. O’quv adabiyotini yaratish va uni baholash mezonlari. -T., 1998.
23. Qurbonov Sh.E., Seytxalilov E.A. Natsionalnaya model i programma po podgotovke
kadrov – dostijenie i rezultat nezavisimosti Uzbekistana. -T., 2001.
1. Badmaev B.Ts. Psixologiya: kak eyo izuchit i usvoit. -M., 1997.
2. Voyshvilo E.K. i dr. Logika. -M.: VLADOS, 1998.
3. Gorelov A.A. Kontseptsii sovremennogo estestvoznaniya. -M., 1998.
4. Grigorev B.V. Klassicheskaya logika. -M.: VLADOS, 1998.
5. Krapivinskaya S.E. Sotsialnaya filosofiya. - M., 1998.
6. Timofeev M.I. Dengi pod nogami. 2-izd, -M.: INFRA-M, 2001.
7. Sharifxo’jaev M., Abdullaev Yo. Menejment. -T., 2001.
8. Xanttse E. i dr. Teoriya upravleniya kadrami v rinochnoy ekonomike. -M., 1999.
9. Xolopova T.I. i dr. Protokol i etiket dlya delovix lyudey. 2-izd, -M.: INFRA-M, 1999.
10. Yusupov Yu.B. Stanovlenie i razvitiya ekonomicheskoy nauki. -T.: AO "Uchqun",
1999.
11. Drobozina Z.S. Finansi. -M.: Yuniti, 2002 g.
12. Kovaleva V.A. Finansi predpriyatiy. -M.: Finansi i statistika, 2002.
94
TA’LIM VAZIRLIGI
"TASDIQLANDI"
ta’lim vazirligi
№ VM-343-53406-3.20.02
"1" iyul 2003 y.
____________________
"8" iyul 2003 y.
DAVLAT MOLIYASI TARIXI
fanidan
DASTUR
Toshkent - 2003
95
Tuzuvchilar:
prof. Sobirov H.,
dots. Jamolov X.
Taqrizchilar:
prof. Malikov T.,
prof. Vahobov A.
Dasturdan ko’zlangan maqsad davlat moliyasi tarixi bo’yicha zaruriy ko’nikmalarni
berishdir. Iqtisodiy oliy ta’lim maskanlarida ta’lim oluvchi talabalarning mazkur dastur
asosida ta’lim olishlari Davlat moliyasi tarixi predmetidan zaruriy bilimlarni olishga
ko’maklashadi.
Davlat moliyasining roli ortib borayotgan bir paytda uni samarali boshqarish uchun
har bir mutaxassis davlat moliyasi tarixini chuqur bilish zarur.
Mamlakatning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishida Davlat byudjetining roli beqiyos
katta. Mazkur dastur Davlat moliyasi tarixini o’rganishning nazariy yo’nalishlarini
belgilashga qaratilgan.
Mazkur dastur asosida taqdim etilgan ma’ruzalar Davlat moliyasi tarixi bilan bog’liq
muammolarni echish uchun zaruriy ko’nikmalar berishni nazarda tutadi.
Dannaya programma vklyuchaet v sebya istoricheskie korni formirovaniya i razvitiya
gosudarstvennix finansov i prednaznachena dlya studentov napravleniya bakalavriata
"Finansi" sferi "Biznes i upravlenie". V programme osveshcheni gnoseologicheskie
osnovi gosudarstvennix finansov Respubliki Uzbekistan, kotorie otrajayut sut voprosov
lektsionnix, prakticheskix (seminarskix) zanyatiy i tem samoobrazovaniya. V programme
priveden spisok literatur dlya izucheniya predmeta na uzbekskom, russkom i angliyskom
yazikax. K spisku prilojena perechen saytov interneta i kompyuternix uchebnix
programm po sootvetstvuyushchim temam kursa.
The aim of this program is to provide necessary skills about History of Public
Finance.. The students who is study according to this program of high economic schools
obtained necessary skills about History of Public finance.
The role of Public finance is improving and to effectively managing of Public
finance every specialists have to know the history.
Budget System play a great role in countries social and economic life.. In subjects of
the given rate the theoretical questions concerning History of Public finance.
the basic theoretical aspects necessary for the decision of problems connected with Public
Finance history.
96
tavsiya etilgan (25 aprel 2002 yil 9-son majlis bayonnoma).
bayoni).
1. SO’Z BOShI
"Davlat moliyasi tarixi" fanini o’qitishdan maqsadi – kelgusida yuqori malakali
iqtisodchi-mutaxassislar bo’lib etishadigan talabalar uchun. O’zbekiston Respublikasi
davlat moliyasi va uning tarixi xaqida nazariy bilimlar berish, ularda davlatning bozor
iqtisodiyotiga o’tish davrida amalga oshiradigan moliya va byudjet siyosatining asosiy
yo’nalishlari bo’yicha asosiy ko’nikmalar hosil qilishdan iborat. Ushbu maqsaddan kelib
chiqib, fan oldiga quyidagilarni o’rganish vazifalari qo’ilgan:
•
•
•
•
•
•
•
•
davlat moliyasining iqtisodiy mohiyati va ahamiyatini;
davlat moliyasi va uning tizimini;
byudjet tizimini boshqarishning tashkiliy asoslarini;
davlat daromadlari tizimini va uning manbalarini;
davlat xarajatlari tarkibini;
byudjet jarayoni va byudjet istiqbolini belgilash asoslarini;
byudjet kamomadi ijtimoiy-iqtisodiy mazmuni va uni pasaytirish imkoniyatlarini;
bozor iqtisodiyotiga o’tish sharoitida davlatning moliyaviy va byudjet siyosatini
asosiy yo’nalishlarini va h.k.
"Davlat moliyasi tarixi" fani "Moliya", "Xalqaro iqtisodiy munosabatlar", "Iqtisodiy
nazariya", "Davlat moliyasi", "Chet mamlakatlar moliyasi" kabi fanlardan olingan
nazariy bilimlarga asoslanadi.
Shu bilan birga "Davlat moliyasi tarixi" fani qator maxsus fanlar, jumladan, "Davlat
"Xalqaro moliya munosabatlari", "Korxona moliyasi", "Soliq nazariyasi", "Sug’urta
asoslari", "Qimmatli qog’ozlar bozori" kabi fanlarni o’zlashtirish uchun nazariy-uslubiy
asos bo’lib xizmat qiladi.
97
bilan bir qatorda tarixiy manbalardan, hukumat qarorlari,moliyaviy qonunchilik,
ommaviy-axborot vositalari orqali davlat moliyasi tarixiga oid kundalik o’zgarishlardan
xabardor bo’lishlari lozim. Mazkur fanning asosiy g’oyalarini to’la va muvaffaqiyatli
o’rganish uchun talabalar davlat moliyasi tarixiga oid ma’lumotlarni tahlil qilish,
moliyaviy ta’limotlarni umumlashtirish, qiyosiy tahlil etish va ilmiy-nazariy xulosalar
chiqarish usullaridan foydalana bilishlari lozim.
"Davlat moliyasi tarixi" fanidan olingan bilimlar talabalarni oliy o’quv yurtini
tamomlagandan so’ng, davlat moliyasi tarixiga oid kundalik faoliyatda uchraydigan
dolzarb amaliy masalalarni echishda hamda davlat moliyasi haqidagi iqtisodiy ta’limotga
doir adabiyotlarni o’rganib, malakalarini oshirishlarida ham qo’l keladi.
miqdoriga talablar
tegishli mavzulardan konspektlar oladi, referat va mustaqil ishlar tayyorlaydi hamda
amaliyot o’qituvchisi nazoratida ular yuzasidan og’zaki suhbatdan o’tadi. Amaliy
mashg’ulotlar mavzularida kursiv bilan ko’rsatilgan savollarni talabalar mustaqil
ravishda to’liq o’zlashtirishlari lozim.
Oliy kasbiy ta’limning davlat standartlarida mazkur fanga 54 soat hajmda vaqt
ajratilgan. Ularning 18 soati ma’ruza, 18 soati amaliy mashg’ulotlar va 18 soati mustaqil
ta’limdir. Ushbu fan bo’yicha darslarni tashkil etish V o’quv semestriga mo’ljallangan.
joriy, oraliq va yakuniy baholash asosida belgilanadi.
Ushbu fanni o’qitish jarayonida yangi texnologiyalardan foydalanish imkoniyatlari
quyidagilardan iboart:
•
98
•
•
•
•
•
mavjudligi;
foydalanilishi;
foydalanilishi;
Bu fanni o’qitishda moliya sohasiga tegishli qonunlar, hukumat qarorlari, tarixiy
hujjatlar va manbalar, moliyaviy hisob-kitoblarning avtomatlashtirilgan tizimi ("Moliya"
AIJ) dasturi, nizomlar va moliyaviy loyihalarni baholashning YuNIDO va "Projest
expert" kompyuter dasturlaridan, yangi kompyuter texnologiyalardan, tarqatma
materiallardan, testlar to’plamidan ham foydalanish mumkin.
Ushbu fan bo’yicha ishchi dasturlar tuzishda quyidagilarga e’tibor berish lozim:
1. Fan bo’yicha bakalavriat bosqichining tegishli yo’nalishlari uchun tasdiqlangan
o’quv rejasiga muvofiq ajratilgan soatlar hisobga olinishi zarur;
2. Har bir mavzuga oid huquqiy-me’yoriy xujjatlar hamda tegishli moliyaviy
qonunchilik asosidagi yangi talab va o’zgarishlar talabalar e’tiborini jalb
etadigan tarzda berilishi kerak;
3. Mustaqil o’zlashtiriladigan mavzular va savollar ajratilib ko’rsatilishi lozim;
4. O’qitishning ilg’or texnologiyalari, dasturiy ta’minot imkoniyatlari hamda
talabalar bilimi darajasini nazorat qilishning reyting tizimi talablaridan kelib
chiquvchi vazifalar ham yoritilishi lozim.
2. FAN DASTURI
"Davlat moliyasi tarixi" fani bo’yicha o’qiladigan ma’ruzalar mavzulari
"Davlat moliyasi tarixi" fanining predmeti, metodi va vazifalari. Fanning tarkibiy
tuzilishi va boshqa fanlar bilan bog’liqligi. Mavzularning davriy–xronologik va mantiqiy
taqsimlanishi.
Quldorlik va feodalizm sharoitida moliya
99
Quldorlik davlatlarining moliyasi, quldorlik davlatlari moliyasining nazariy
masalalari. Pulning va tovar-pul munosabatlarining kelib chiqishi, quldorlik
davlatlarining daromadlari. Dastlabki soliqlarning kelib chiqishi. Soliq xaqidagi dastlabki
qonunlar va soliqlarni undirish tartibi. Gretsiya, Rim va Misrda davlat moliyalari.
O’zbekistonda quldorlik va feodalizm tizimining o’zaro bog’lanib ketganligi. Feodal
davlat moliyasining quldorlik davlati moliyasidan farqi, feodal davlatlarning daromad va
xarajatlari. O’rta asr shaharlarida feodal davlat moliyasi xususiyatlari. O’zbekistonda
davlat moliyasining kelib chiqishi, Axmoniy Iskandar Zulqarnayn, arab istilosi va
mo’g’ullar davrida moliya, uning quldorlik va feodal xususiyati.
Amir Temur davlati moliyasi va amalga oshirilgan moliyaviy tadbirlar
Amir Temur tomonidan qadimdan mavjud bo’lib kelgan o’zbek davlatchiligi
boshqaruv tizimlarining ilmi klassik namunalarining qayta tiklanishi. Nizomulmulkning
"Siyosatnoma" va Amir Temurning "Temur tuzuklari" asarlarida moliya masalalari.
A.Temurning soliq nazariyasining A. Smitdan 3-4 asr oldin bayon etilganligi. "Temur
tuzuklari"da bo’lajak byudjetlarning nihollari. Temur tomonidan asoslangan soliq tizimi
va xazinani boshqarish. Mahalliy va markaziy moliyalarni boshqarishning
takomillashtirilishi. Amir Temur tadbirlarining Bobur va Ulug’bek tomonidan
rivojlantirilishi, Alisher Navoiyning moliya sohasidagi fikrlari va faoliyati.
Markaziy Osiyo xonliklarida moliya
Buxoro amirligi, Xiva va Qo’qon xonliklarining shakllanishi. Xonliklarda moliyani
boshkarishdagi umumiy usullar va ayrim xususiyatlar. Davlat xazinasining boshqarilishi.
Amur Temur tavsiyalarining inkor qilinishi, xarajatlar tarkibi, soliqlar tizimi, er solig’i
va boshqa soliqlarni hisoblash usullari, chorvachilik, savdodan olinadigan soliq va
boshqa soliqlar. Soliq sohasidagi shariat tavsiyalarini mahalliy amaldorlar tomonidan
inkor etilishi. Mahalliy soliqlar va ularning xususiyatlari. Soliq to’plashning boshqarilishi
va soliq boqimandasini undirish, xonliklar davrida iqtisodiy, moliyaviy fikrlarning rivojlanishi, Marg’iloniy, Ahmad Donish, Maxmur, Zavqiy, Berdax, Fitrat, Fayzulla Xo’jaev,
Sadriddin Ayniy va boshqalarning asarlarida moliya masalalari. Chor Rossiyasi
mustamlakachilik siyo-satining xonliklar davlat moliyasiga ta’siri.
Mustamlaka davrida Turkistonda davlat moliyasi
Moliya iqtisodiy kategoriya sifatida. Evropada davlat moliyalari va moliya fanining
rivojlanishi. J.Boden, M.Syulli, A.Reshele, U.Petti, A.Smit, D.Rikardo,
N.I.Turgenevlarning moliyaviy qarashlari. Moliya fani bo’yicha birinchi darsliklarning
yaratilishi. Moliya kategoriyalari va ularning xillari (davlat byudjeti, soliq tizimi,
mahalliy moliyalar, davlat korxonalarining moliyasi, sug’urta). Turkiston bosib
100
olingandan keyin xonliklar moliyasining Rossiya moliya tizimiga aylantirishga
qaratilgan tadbirlar. Rus amaldorlarining Turkiston Rossiya uchun zarar keltiruvchi
mustamlaka nazariyasi tanqidi. Turkiston davlat moliyasi Rossiya moliyasinig tarkibiy
qismi.
Turkiston mustamlakachiligida davlat byudjetining xarajatlari
Byudjetning mohiyati va funktsiyalari. Byudjetning milliy daromadlarni
taqsimlashdagi roli. Byudjetning daromad va xarajatlari. Turkiston general
gubernatorligining xarajatlari. Harbiy va mustamlakaning jabr-zulmi, boshqaruv
xarajatlari. Iqtisodiy tadbir xarajatlari va ularning xususiyatlari. Shaharlar va mahalliy
byudjetlar tomonidan ijtimoiy-madaniy tadbirlarga qilingan xarajatlarning o’ziga xos
belgilari. Davlat soliqlari va daromadlari. Xonliklardagi soliqlarni Rossiya soliq tizimiga
aylantirilishi. Buxoro amirligi va Xiva xonliklari pul muomalasiga Rossiyaning iqtisodiy
ta’siri. Rossiya xarajatlarining xonliklar hisobiga qoplanishi. Buxoro amirligining
Lagofet tuzgan byudjet loyihasi.
Oktyabr to’ntarilishidan keyin O’zbekistonda moliya sohasida amalga oshirilgan
o’zgarishlar va ularning mustamlakachilik xarakteri
Turkiston avtonom respublikasi, Buxoro va Xorazm respublikalarida amalga
oshirilgan dastlabki moliyaviy tadbirlar va ularning mazmuni. 1921 yilda Turkistonda
o’tkazilgan pul islohoti va uning respublika moliya tizimini shakllantirishdagi roli.
Buxoro va Xorazm respublikalarining byudjetlari va ular xarajatlarini emissiya asosida
qoplanishi. Bu respublikalarda o’tkazilgan pul islohotlari va ularning byudjet tizimiga
ta’siri.
O’zbekistonda moliya tizimini shakllantirishning asosiy bosqichlari
O’zbekistonning ilk davridagi moliyasi va dastlabki "byudjeti" ning qaramlik
xarakteri; byudjetning daromadlari va xarajatlari. Byudjet kamomadi va uning
sabablari. 1930 yildagi soliq va kredit islohotlari. Davlat moliyasini mustahkamlashga
qaratilgan tadbirlar. O’zbekiston milliy daromadini Rossiya manfaatlarini ko’zlab
taqsimlashda davlat byudjeti orqali o’tkazilgan tadbirlar. 1930 yilda amalga oshirilgan
soliq islohoti va oborot solig’ining respublika daromadlarini qayta taqsimlashdagi roli.
O’zbekiston moliyasi ikkinchi jahon urushi davrida
Ikkinchi jahon urushi yillarida O’zbekiston iqtisodiyoti va moliyasida sodir bo’lgan
o’zgarishlar. Byudjet daromadlarida aholidan olinadigan soliqlar hissasining ko’payishi.
O’zbekistonning mamlakat mudofaa fondiga qo’shgan hissasi. Byudjet daromadlaridagi
o’zgarishlar, harbiy soliq va boshqa yig’imlar. Ikkinchi jahon urushi yillarida byudjet
101
daromad va xarajatlaridagi o’zgarishlar. Xo’jalik islohoti va uning byudjetga ta’siri.
Urushdan keyingi davrda respublika milliy daromadining eng ko’p qismini ittifoq
byudjeti va qo’shni respublikalar moliya tizimi orqali safarbar qilinishi.
O’zbekistonda sug’urta
Shariat va boshqa qadimgi qonunlarda tabiiy ofat, shikastlanish, muhtojlik hollarda
fuqarolarni ta’minlash jamg’armalari. Fondli va fondsiz sug’urtalar jamg’armalarining
shakllanishi. G’arbiy Evropada sug’urta monopoliyalari va ularning Rossiyaga ta’siri.
Rossiyada dastlabki sug’urta monopoliyalarining tashkil qilinishi va ularning Turkistonda
vujudga kelgan bo’limlari. 1912 yilgi to’ntarishdan keyin Turkistonda sug’urtani tashkil
qilinishi. O’zbekistonda sug’urta monopoliyasining tugatilishi va 1930 yilda
O’zbekistonda birinchi sug’urta to’g’risidagi qonunining qabul qilinishi. 1997 yilda
"O’zagrosug’urta" DASK, "Kafolat" DASK va "O’zbekinvest" eksport-import sug’urta
tashkilotlarining vujudga kelishi va ularning boshqa moliya tashkilotlari bilan
munosabatlari.
Imperiya moliya tizimining tugatilishi va O’zbekistonda mustaqil moliya tizimining
shakllanishi
Sobiq Ittifoq tomonidan 70 yil davomida mustamlakachilik moliya siyosatining
amalga oshirilishi. Ittifoq tugatilganidan keyin izdan chiqqan pul muomalasi, qarzlarga
botgan kredit tizimi, taqchilligi jihatidan rekord qo’ygan byudjet tizimining meros qilib
qoldirilishi. O’zbekistonning moliyaviy mustaqilligini ta’minlovchi dastlabki tadbirlar.
Yangi konstitutsiyada O’zbekistonning mustaqil byudjeti. Soliq tizimi, pul birligi
mavjudligining qonunlashtirilishi. O’zbekistonda o’tgan 11 yil davomida moliya tizimini
rivojlantirish bo’yicha erishilgan muvaffaqiyatlar. I.A.Karimovning iqtisodiy
islohotlarning ikkinchi bosqichida moliya tizimining navbatdagi vazifalari va ularni
amalga oshirishda moliya muassasalarining roli haqidagi ko’rsatmalari.
"Davlat moliya tarixi" fanining predmeti, metodi va vazifalari*. Fanning tarkibiy
tuzilishi va boshqa fanlar bilan bog’liqligi*. Mavzularning davriy-xronologik, mantiqiy
taqsimlanishi.
102
O’zbekistonda quldorlik va feodalizm sharoitida moliya
Quldorlik davlatlarining moliyasi, quldorlik davlatlari moliyasining nazariy
masalalari*. Soliq haqidagi dastlabki qonunlar va soliqlarni undirish tartibi*. Gretsiya,
Rim va Misrda davlat moliyalari. Feodal davlat moliyasining quldorlik davlati
moliyasidan farqi feodal davlatlarining daromad va xarajatlari. O’zbekistonda davlat
moliyasining kelib chiqishi, Ahmoniy Iskandar Zulqarnayn, arab istilosi va mo’g’ullar
davrida moliya, uning quldorlik va feodal xarakteri.*
Amir Temur davlatining moliyasi va amalga oshirilgan moliyaviy tadbirlar
Amir Temur tomonidan ishlab chiqilgan qadimdan mavjud bo’lib kelgan o’zbek
davlatchiligi boshqaruv tizim ilmiy klassik namunalarining qayta tiklanishi*.
Nizomulmulkning "Siyosatnoma" va Amir Temurning "Temur tuzuklari" asarlarida
moliya masalalari. Temur tomonidan asoslangan soliq tizimi va xazinani boshqarish*.
Mahalliy va markaziy moliyalarni boshqarishning takomillashtirilishi. Bobur, Ulug’bek
va Alisher Navoiyning moliya sohasidagi fikrlari va faoliyati*.
Markaziy Osiyo xonliklarida moliya
Buxoro amirligi, Xiva va Qo’qon xonliklarining shakllanishi. Xonliklarda moliyani
boshkarishdagi umumiy usullar va ayrim xususiyatlar. Amir Temur shariat tavsiyalarini
mahalliy amaldorlar tomonidan inkor etilishi. Marg’iloniy, Axmad Donish, Maxmur,
Zavkiy, Berdax, Fitrat, Fayzulla Xo’jaev, Sadriddin Ayniy va boshqalarning asarlarida
moliya masalalari*. Chor Rossiyasi mustamlakachilik siyosatining xonliklar davlat
moliyasiga ta’siri.
Mustamlaka davrida Turkistonda davlat moliyasi
Evropada davlat moliyalari va moliya fanining rivojlanishi. J.Boden, M.Syulli,
A.Reshele, U.Petti, A.Smit, D.Rikardo, N.I.Turgenevlarning moliyaviy qarashlari.
Turkiston bosib olingandan keyin xonliklar moliyasini Rossiya moliya tizimiga
aylantirishga qaratilgan tadbirlar*. Turkiston davlat moliyasi - Rossiya moliyasining
tarkibiy qismi.
Turkiston mustamlakachiligida davlat byudjetining xarajatlari
Byudjetning milliy daromadlarni taqsimlashdagi roli. Turkiston general
gubernatorligining xarajatlari*. Shaharlar va mahalliy byudjetlar ijtimoiy-madaniy
tadbirlarga xarajatlarining o’ziga xos belgilari*. Davlat soliqlari va daromadlari. Buxoro
amirligi va Xiva xonliklari pul muomalasiga Rossiyaning iqtisodiy ta’siri. Buxoro
amirligining Lagofet tuzgan byudjet loyihasi*.
103
Oktyabr to’ntarilishidan keyin O’zbekistonda moliya sohasida amalga oshirilgan
o’zgarishlar va ularning mustamlakachilik xarakteri
Turkiston avtonom respublikasi, Buxoro va Xorazm respublikalarida amalga
oshirilgan dastlabki moliyaviy tadbirlar va ularning mustamlakachilik mazmuni*. Buxoro
va Xorazm respublikalarining byudjetlari va ularning xarajatlarini emissiya asosida
qoplanishi*. Bu respublikalarda o’tkazilgan pul islohotlarini byudjet tizimiga ta’siri.
O’zbekistonda moliya tizimini shakllantirishning asosiy bosqichlari
1930 yildagi soliq islohoti. 1930 yildagi kredit islohoti. O’zbekiston milliy
daromadini Rossiya manfaatlarini ko’zlab taqsimlashda davlat byudjeti orqali o’tkazilgan
tadbirlar. 1930 yilda amalga oshirilgan soliq islohoti va oborot solig’ining respublika
daromadlarini qayta taqsimlashdagi roli.
O’zbekiston moliyasi ikkinchi jahon urushi davrida
Byudjet daromadlarida aholidan olinadigan soliqlar hissasining ko’payishi. Byudjet
daromadlaridagi o’zgarishlar, harbiy soliq va boshqa yig’imlar. Ikkinchi jahon urushi
yillarida byudjet daromad va xarajatlaridagi o’zgarishlar*. Urushdan keyingi davrda
respublika milliy daromadining eng ko’p qismini ittifoq byudjeti va qo’shni respublikalar
moliya tizimi orqali safarbar qilinishi.
O’zbekistonda sug’urta
Shariat va boshqa qadimgi qonunlarda tabiiy ofat, shikastlanish, muhtojlik hollarda
fuqarolarni ta’minlash fondlari. Rossiyada dastlabki sug’urta monopoliyalarining tashkil
qilinishi va ularning Turkistonda vujudga kelgan bo’limlari*. 1912 yilgi to’ntarishdan
keyin Turkistonda sug’urtaning tashkil qilinishi. 1930 yilda O’zbekistonda birinchi
sug’urta qonunining qabul qilinishi*. 1997 yilda "O’zagrosug’urta", "Kafolat" va
"O’zbekinvest" eksport-import sug’urta tashkilotlarining vujudga kelishi va ularning
sug’urta tashkilotlari bilan munosabatlari*.
Imperiya moliya tizimining tugatilishi va O’zbekistonda mustaqil moliya tizimining
shakllanishi
Sobiq Ittifoq tomonidan 70 yil davomida mustamlakachilik moliya siyosatining
amalga oshirilishi. O’zbekistonning moliya mustaqilligini ta’minlovchi dastlabki
tadbirlar*. Yangi kontitutsiyada O’zbekistonning mustaqil byudjeti. O’zbekistonda
o’tgan 11 yil davomida moliya tizimini rivojlantirishda erishilgan muvaffaqiyatlar.*
I.A.Karimovning iqtisodiy islohotlarining ikkinchi boskichida moliya tizimining
navbatdagi vazifalari va ularni amalga oshirishda moliya muassasalarining roli haqidagi
ko’rsatmalari.
104
Mavzularni chuqur o’rganishda ko’rgazmali vositalar, slaydlardan, kompyuter
texnikasidan foydalanish ko’zda tutilgan.
Case Studies: O’zbekiston Respublikasi davlat moliyasi tarixi tahliliga doir o’quv
misollari (rus tilida). Davlat tarixi instituti ochiq jamiyati homiyligida Iqtisodiy Markaz
tomonidan tuzilgan.
Masofaviy o’qitish soatlari: WWW.google.ru (Budapesht, Evropa Markaziy
Universiteti dasturlari); WWW.yandex.ru; WWW.rambler.ru; WWW.worldbank.org.ru;
WWW.imf.org.
O’zbekiston Respublikasi Makroiqtisodiyot va statistika vazirligi. -T.: 2000,
2001, 2002y.y.
yuzasidan yillik hisobotlari. T.: 1999, 2000, 2001, 2002y.y.
ravishda olib boriladi va joriy, oraliq va yakuniy baholash orqali amalga oshiriladi; Joriy
va oraliq baholash turiga ajratilgan ballar miqdori o’quv rejasida fanga ajratilgan soatning
70%, yakuniy baholashga esa 30% miqdorda belgilanadi. Joriy va oraliq baholash
turlariga belgilangan ballar quyidagi holatlarda qo’yiladi:
•
•
•
•
•
•
•
105
yakuniy baholash bosqichida "Yozma ish" usulini tatbiq etish bo’yicha namunaviy
•
•
•
•
86 - 100 foiz "a’lo";
6. ADABIYoT
Asosiy adabiyotlar
1. "O’zbekiston
Respublikasining
Konstitutsiyasi",
XIIchaqiriq
O’zbekiston
Respublikasi Oliy Kengashining XIsessiyasida qabul qilingan. - T.: O’zbekiston,
1992.
2. Karimov I.A. O’zbekiston - iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish yo’lida. -T.:
O’zbekiston, 1995.
3. Karimov I.A. O’zbekistonning siyosiy-ijtimoiy va iqtisodiy istiqbolining asosiy
tamoyillari. -T.: O’zbekiston, 1995.
4. Karimov I.A. O’zbekiston XXI asr bo’sag’asida: havfsizlikka tahdid, barqarorlik
shartlari va taraqqiyot kafolatlari. - T.: O’zbekiston, 1997.
5. O’zbekiston Respublikasi moliyaviy qonunlari, 1996 y. 1-12 sonlari, 1997y. 1-12
sonlari va ilovalari, va 1998 y. 1-5 sonlari va ilovalari. o’zbekiston Respublikasi
Moliya Vazirligi, Moliya va narxlar ilmiy-tadqiqot instituti., -T.: 1998.
6. Drobozina L.A. Finansi. Uch. dlya VUZov. -M.: Banki i birji, 2000.
7. O’zbekistonning yangi tarixi. Darslik akad. B.Axmedov tahriri ostida, -T.:
8. Amir Temur jahon tarixida, -T.: Sharq, 1997.
9. Sabanti B.M. Teoriya finansov, Uch. pos. –M.: Menedjer, 1998, - 168 s.
10. Tkachuk M. I. Gosudarstvenniy byudjet. Uch.pos. 2-izd. Minsk: Visshaya shkola,
2001.
11. Sobirov X. Iz istorii finansov Uzbekistana, -T.: 1997.
12. Sobirov X. "Rasxodi Sredneaziatskix xanstv" – Nauchnie zapiski TINX. Vip. 23. -T.:
1964.
13. Amir Temurning iqtisodiy qarashlari// Muloqot, 1994, № 2.
14. Istoriya ekonomicheskix ucheniy. Uch. dlya VUZov. -M.: Banki i birji, 2001.
106
15. Istoriya ekonomicheskix ucheniy. Uch. dlya VUZov pod. red. Bogomazova N.V.,
Shishkina M.V. –S-Pb.: Universitet, 2002.
16. Iqtisodiy ta’limotlar tarixi. Darslik. -T.: O’zbekiston Respublikasi Milliy Universiteti,
2000.
1. Akramov E.A., Tairov A.E. Ekonomicheskie reformi Respubliki Uzbekistan -M.:
Lyuks-art, 1998.
2. Andreev V.A. Finansirovanie rasxodov sotsialnoy sferi // Ekonomika i statistika,
1993, № 2.
3. Belyaev Yu. A. Rol finansov v stabilizatsii Rossiyskoy ekonomiki// Finansi, 1997, №
1.
4. Sobirov H. Temur davlatining xarajatlari // Mulkdor haftanomasi,1998, № 3-4.
5. Sobirov H. Mustaqillik va pul// Vatan haftanomasi, 1995, № 70.
6. Sobirov H. Arab istilosi davrida soliqlar// Soliq va bojxona xabarlari, 1997, № 8.
7. Sobirov H. Nalogi v Turkistanskom general-gubernatorstve// Jurnal
nalogoplatelshika, 1998, № 3.
8. Srojiddinova Z.X. Nekotorie aspekti razvitiya gosudarstvennogo byudjeta
suverennogo Uzbekistana. // Voprosi modelirovaniya i informatizatsii ekonomiki.
Vip. 18. 1999.
9. Srojiddinova Z.X. Razvitie gosudarstvennogo byudjeta v usloviyax rinochnoy
ekonomiki: materiali mejdunarodnoy nauchno-prakticheskoy konferentsii / Sb. nauch.
st. Moskva 2000.
10. Tulyaganova N.B. Byudjetnaya politika v usloviyax rinochnoy ekonomiki:
Chetirnadtsatie mejdunarodnie Plexanovskie chteniya. / Tezisi dokladov. – M., 2001.
11. Yunusov M. Aktualnie problemi nalogovoy politiki v Respublike Uzbekistan. //
Rinok, dengi i kredit. 1998. № 2.
12. Vavilov Yu.Ya. Gosudarstvenniy dolg. Ucheb. pos. -M., 1999.
107
TA’LIM VAZIRLIGI
"TASDIQLANDI"
ta’lim vazirligi
№ VM-343-53406-3.20.03
"1" iyul 2003 y.
____________________
"8" iyul 2003 y.
NOBYUDJET FONDLAR
fanidan
DASTUR
Toshkent - 2003
108
Tuzuvchilar:
k.o’q. Nurmuhammedova B.
Taqrizchilar:
dots. Maxamatxonova Z.,
dots. Haydarov N.
Dastur iqtisodiy oliy o’quv yurtlarining talabalari uchun mo’ljallangan.
Yangi ish o’rinlarini yaratish, pensiya ta’minoti va boshqa ijtimoiy extiejlarni
moliyalashtirishda nobyudjet fondlardan foydalaniladi. Yangi iqtisodiy munosabatlar
ushbu fondlarni samarali boshqara oladigan mutaxassislarni talab etmoqda. Ushbu fanda
nobyudjet fondlar taraqqiyoti muammolariga oid masalalar nazariy, ilmiy-uslubiy
jihatdan o’rganilgan.
Mazkur dastur asosida taqdim etilgan ma’ruzalar talabalarga nobyudjet fondlar bilan
bog’liq muammolarni echish uchun zaruriy ko’nikmalar berishning nazariy
yo’nalishlarini yoritadi.
Dannaya programma vklyuchaet v sebya izuchenie sushchnosti, funktsiy i osnovnix
form vnebyudjetnix fondov i prednaznachena dlya studentov napravleniya bakalavriata
"Finansi" sferi "Biznes i upravlenie". V programme osveshcheni organizatsionnopravovie i finansovie aspekti funktsionirovaniya vnebyudjetnix fondov v Respublike
Uzbekistan. V programme priveden spisok literaturi dlya izucheniya predmeta na
uzbekskom, russkom i angliyskom yazikax. K spisku prilojena perechen saytov interneta
i kompyuternix uchebnix programm po sootvetstvuyushchim temam kursa.
Extra Budget Funds.
Such questions like creating new working places, providing pension and so on
financed by extra Budget Funds. New economic conditions require high qualified
specialists who can to manage these Funds. In subjects of the given rate the theoretical
questions concerning extra Budget Funds.
the basic theoretical aspects necessary for the decision of problems connected with extra
Budget Funds.
109
bayoni).
1. SO’Z BOShI
"Nobyudjet fondlar" fanini o’qitishning maqsadi – kelgusida yuqori malakali
iqtisodchi mutaxassislar bo’lib etishadigan talabalar uchun O’zbekiston Respublikasi
nobyudjet fondlari faoliyati xususiyatlari haqida nazariy bilimlar berish, ularda
davlatning bozor iqtisodiyotiga o’tish davrda iqtisodiy taxlil, boshqarish va nazorat
jarayonlarning muhim yo’nalishlari bo’yicha asosiy ko’nikmalar hosil qilishdan iborat.
amalga oshirishni belgilaydi:
•
•
•
•
nobyudjet fondlarning iqtisodiy mohiyati va ahamiyatini o’rganish;
korxonalar, tashkilotlar va muassasalarda xo’jalik faoliyatini moliyaviy
hisobotlarida aktiv shakllar yordamida qonunchilik va normativ hujjatlarda
belgilangan ko’rsatgichlardan foydalanish;
moliyaviy organlarda iqtisodiy va nazorat ishlarni baholash, imkoniyatlarini
yoritish;
bozor iqtisodiyotiga o’tish sharoitida davlatning moliyaviy va byudjet siyosatining
asosiy yo’nalishlarini o’rganish va h.k.
"Nobyudjet fondlar" fani "Moliya", "Xalqaro iqtisodiy munosabatlar", "Iqtisodiy
nazariya", "Davlat moliyasi", "Chet mamlakatlar moliyasi" kabi fanlardan olingan
nazariy asoslarga tayanadi.
Shu bilan birga "Nobyudjet fondlar" fani qator maxsus fanlar, jumladan, "Davlat
byudjeti", "Mahalliy byudjetlarni shakllantirish va boshqarish", "Xalqaro moliya
munosabatlari", "Korxona moliyasi", "Soliq nazariyasi", "Sug’urta asoslari", "Qimmatli
qog’ozlar bozori" kabi fanlarni o’zlashtirish uchun nazariy-uslubiy asos bo’lib xizmat
qiladi.
bilan bir qatorda xalqaro moliyaviy qonunchilik sohasidagi yangiliklardan, xalqaro
miqyosdagi kundalik moliyaviy o’zgarishlardan xabardor bo’lishlari lozim. Mazkur
fanning asosiy g’oyalarini to’la va muvaffaqiyatli o’rganish uchun talabalar xalqaro
110
moliya amaliyotida mavjud bo’lgan iqtisodiy tahlil, moliyaviy rejalashtirish usullaridan
"Nobyudjet fondlar" fanidan olingan bilimlar talabalarni oliy o’quv yurtini
tamomlagandan so’ng xalqaro moliya amaliyotiga oid kundalik faoliyatda uchraydigan
dolzarb amaliy masalalarni echishda hamda xalqaro moliya munosabatlariga doir
adabiyotlarni o’rganib, malakalarini oshirishlarida qo’l keladi.
miqdoriga talablar
o’tadi. Amaliy mashg’ulotlar mavzularida kursiv bilan ko’rsatilgan savollarni talabalar
to’liq mustaqil ravishda o’zlashtirishlari shart.
Oliy kasbiy ta’limning davlat standartlarida mazkur kursga 81, shu jumladan 36 ma’ruza, 18 - amaliy mashg’ulotlar va 27 soati mustaqil ta’lim soatlari ajratilgan. Ushbu
fan bo’yicha darslarni tashkil etish VII o’quv semestriga mo’ljallangan.
Ushbu fan bo’yicha talabalarning o’zlashtirish darajasini baholash reyting tizimi
bo’yicha joriy, oraliq va yakuniy baholashlarda yig’ilgan ballar asosida oshiriladi.
Fan o’qitiladigan bir semestrda ikki marotaba joriy (seminar mashg’ulotlarida), ikki
marotaba oraliq (ma’ruza mashg’ulotlarida) va bir marotaba yakuniy baholash (yozma
ish usulida) amalga oshiriladi. Agar fan bir necha semestr davomida o’qitilishi ko’zda
tutilsa, oldingi semestrlar nihoyasida yakuniy baholash og’zaki yoki test usulida amalga
oshirilishi mumkin. Oxirgi semestrda esa yakuniy baholash faqat yozma ish usulida
amalga oshiriladi.
Ushbu fanni o’qitish jarayonida yangi pedagogik texnologiyalardan foydalanishning
asoslarini quydagilar isbotlaydi:
•
•
•
to’la o’zlashtirish texnologiyasining ko’zda tutilishi;
mavjudligi;
111
•
•
•
test
topshiriqlarining
invariantligi
metodologiyasi
va
nazariyasidan
foydalanilganligi;
Muammoli usul va haqiqatni immitatsion modellashtirishdan foydalanganligi;
Tayanch savollarga asoslangan yozma ish orqali oraliq baholash o’tkazish
tizimidan foydalanilganligi.
loyihalarni baholashning YuNIDO va "Projest expert" kompyuter dasturlaridan, yangi
kompyuter texnologiyalaridan, tarqatma materiallardan, testlar to’plamidan ham
foydalanish mumkin.
1. Fan bo’yicha bakalavriat bosqichining tegishli yo’nalishlariga tasdiqlangan
o’quv rejasiga muvofiq ajratilgan soatlar hisobga olinishi zarur.
2. Har bir mavzuga oid huquqiy-me’yoriy xujjatlar xamda tegishli moliyaviy
konunchilik asosidagi yangi talab va o’zgarishlar talabalar e’tiborini jalb
etadigan tarzda berilishi kerak.
3. Mustaqil o’zlashtiriladigan mavzular va savollar ajratilib ko’rsatilishi zarur.
4. Ishchi dasturda o’qitishning ilg’or texnologiyalari, dasturiy ta’minot
talablaridan kelib chiquvchi vazifalar ham yoritilishi maqsadga muvofiq.
2. FAN DASTURI
"Nobyudjet fondlar" fani bo’yicha o’qiladigan ma’ruza mavzulari
Nobyudjet fondlar fanining jamiyat rivojlanishidagi ahamiyati. Fan oldidagi
vazifalar. Iqtisodiyotni erkinlashtirishning hozirgi bosqichida fanni rivojlantirishning
o’ziga xos xususiyatlari. "Nobyudjet fondlar" fani "Moliya" fanining tarkibiy qismi sifati.
Fanning boshqa iqtisodiy fanlar bilan o’zaro bog’liqligi.
Nobyudjet fondlarning mohiyati, mazmuni va turlari
Nobyudjet fondlarning mohiyati va jamiyat rivojlanishiga ko’rsatadigan ijobiy
ta’siri. Bozor iqtisodiyoti sharoitida nobyudjet fondlarni tashkil etishning shart-sharoitlari
va xususiyatlari. Nobyudjet fondlarning davlat jamlanma byudjetidagi o’rni.
112
Nobyudjet fondlarning funktsiyalari. Ijtimoiy himoya funktsiyasi, uning asosiy
maqsadi va davlatning ijtimoiy- iqtisodiy rivojlanishida tutgan o’rni. Hozirgi bosqichda
nobyudjet fondlar bo’yicha olib borilayotgan moliyaviy siyosat strategiyasi va taktikasi.
Nobyudjet fondlarni umumiy boshqaruv organlari. Nobyudjet fondlarni operativ
boshqaruv organlari. Pensiya fondi va uning quyi bo’g’inlari. Bandlik fondi va uning
joylardagi bo’limlari. Respublika yo’l fondi va uning quyi bo’g’inlari. Davlat Mulk
qo’mitasining maxsus hisob raqami. Nobyudjet fondlarning yuridik shaxslar bilan
moliyaviy munosabatlari. Nobyudjet fondlarning jismoniy shaxslar bilan iqtisodiy
munosabatlari.
Pensiya fondining shakllanishi va foydalanilishi
Pensiya fondining mohiyati va mazmuni. 1991 yilga qadar mazkur fondning
shakllanish manbalari va foydalanish yo’llari. Bozor iqtisodiyoti sharoitida pensiya
fondining asosiy vazifalari. O’zbekiston Respublikasida "Pensiya ta’minoti to’g’risida"gi
Qonunning qabul qilinishi va hayotga tatbiq etilishining ahamiyati. Hozirgi sharoitda
pensiya fondining daromadlari va ularning tarkibi. Mulk shaklidan qat’iy nazar tijorat
asosida faoliyat ko’rsatayotgan korxonalar xarajatidan pensiya fondiga ajratmalar.
Moddiy mahsulot ishlab chiqaruvchi va tijorat xizmati ko’rsatuvchi muassasalar
ajratmalarining o’ziga xos xususiyatlari. Jismoniy shaxslarning ish haqidan yakka
tartibdagi ajratmalari, stavkasi va olinish mexanizmi.
Pensiya fondi xarajatlari va uning tarkibi. "Pensiya ta’minoti to’g’risida"gi Qonun
mehnat faoliyatini tugatgan erkak va ayollarning yoshlari haqida. Og’ir ekologik
sharoitda pensiyaga chiqishning o’ziga xos xususiyatlari. Mudofaa tizimida xizmat qilgan
fuqorolarning pensiyaga chiqish xususiyatlari. Ko’p bolali onalarning pensiyaga chiqish
yoshlari. Ijtimoiy pensiya va uning o’ziga xos xususiyatlari. I - II guruh nogironlariga
pensiya berish mexanizmi. Pensiya yoshiga etmasdan bir yillik pensiyaga chiqish
mexanizmi. Pensiya fondining qo’shimcha daromad manbalari. Tijorat korxonalaridan
hayrixohlik mablag’lari, ortiqcha mablag’lardan investitsiya jarayonida foydalanib,
iqtisodiy samara olish yo’llari: qisqa muddatli davlat obligatsiyalari, maqsadli
lotereyalarni muomalaga chiqarish va boshqalar. Hozirgi sharoitda mazkur fondni
shakllantirish va foydalanish muammolari hamda ularni bartaraf etish yo’llari.
Ijtimoiy sug’urta fondi
Ijtimoiy sug’urta fondining mohiyati, mazmuni va maqsadi. Ijtimoiy sug’urta
fondining shakllanish manbalari. Hozirgi sharoitda ijtimoiy sug’urta fondining
daromadlari va ularning tarkibi. Tijorat asosida faoliyat ko’rsatayotgan korxonalarning
ish haqi fondiga nisbatan ajratmalari, ularni hisoblab chiqish mexanizmi. Ushbu
ajratmalarning korxona mahsuloti, xizmati va ishning tannarxida tutgan o’rni. Jismoniy
113
shaxslarning ish haqi fondidan ajratmalar. Yuridik va jismoniy shaxslarning homiylik,
hayrixohlik mablag’lari. Pansionat va dam olish uylari uchun yo’llanma baholari. Ijtimoiy
sug’urta fondidan foydalanish yo’llari. Mazkur fonddan foydalanuvchi shaxslar kasallik
varaqalariga to’lash, dam olish joylariga berilgan yo’llanmaning ma’lum qismini qoplash,
korxona umumiy ovqatlanish xarajatlarini qoplash. Hozirgi sharoitda mazkur fonddagi
muammolar va ularni bartaraf etish yo’llari. Mazkur fondga qo’shimcha mablag’larni jalb
etish yo’llarini qidirib topish. Bugungi kunda fondning davlat konsolidatsiya byudjetidagi
salmog’i.
Bandlikka ko’maklashuv Davlat fondi
Bandlikka ko’maklashuv Davlat fondining mazmuni va ahamiyati. Bandlikka
ko’maklashuv Davlat fondini tashkil etilishiga ta’sir etgan ob’ektiv omillar, uni tashkil
etishning asosiy maqsadi, ijtimoiy rivojlanishda uning tutgan o’rni. Mazkur fondning
boshqa turdagi fondlarga nisbatan ijtimoiy xususiyati. Respublikada ishsizlikning oldini
olish va uning salmog’ini kamaytirish bo’yicha olib borilayotgan moliyaviy siyosat
strategiyasi va taktikasi. Bandlikka ko’maklashuv Davlat fondi moliyaviy resurslarining
shakllanish manbalari. Mulk shaklidan qat’iy nazar xo’jalik sub’ektlarning ish haqi
fondiga nisbatan maxsus ajratmalari. Yuridik shaxslar va tadbirkorlarning mazkur fondga
xomiylik mablag’lari. Bandlikka ko’maklashuv Davlat fondidan foydalanish yo’llari.
Ushbu fonddan foydalanish maqomini olgan fuqorolar. Mehnat layoqatiga ega bo’lib,
rasmiy ro’yxatdan o’tgan fuqorolar. Bandlikka ko’maklashuv Davlat fondidan nafaqa
olish summasi va to’lanish muddatlari. Yangi ish joylari bo’yicha ma’lumot yig’ish.
Fuqorolarning qayta malakasini oshirish. Bandlik fondini tashkil etuvchi va mablag’larni
maqsadli yo’naltiruvchi xizmatchilarga ish haqi va ijtimoiy-madaniy tadbirlarni
moliyalashtirish. Bandlik fondini tashkil etish va ulardan foydalanish borasidagi
moliyaviy muammolar.
Respublika yo’l fondi
Respublika yo’l fondining mazmuni, ahamiyati va tashkil etish maqsadi.
Umumjamiyat ahamiyatiga molik bo’lgan tadbirlarni amalga oshirishda mazkur
fondning shakllanish manbalari. Tijorat asosida faoliyat ko’rsatayotgan korxonalarining
ajratmalari moddiy ishlab chiqarishda qatnashayotgan va tijoriy xizmat ko’rsatayotgan
muassasalar ajratmalari. Engil avtomobillarni xarid qilishdagi ajratmalar. Yuk
avtomobillarini xarid qilishdagi ajratmalar. Respublika yo’l fondidan foydalanish
yo’llari. Yirik magistrallar, er osti yo’llari qurish, ko’priklar, mavjud yo’llarni ta’mirlash
va boshqalar. Respublika yo’l fondini shakllantirish va foydalanishda xizmat
ko’rsatayotgan xodimlarga ish haqi berish va ijtimoiy-madaniy tadbirlarni
114
moliyalashtirish. Hozirgi sharoitda yo’l fondiga ajratmalar fondini kamaytirish yo’llari.
Mazkur ajratma yukini oshishiga ta’sir etayogan ayrim ob’ektiv sabablar.
"Umid", "Ustoz" va boshqa jamoa fondlari
"Umid" fondini tashkil etishga ta’sir etgan omillar. Mazkur fondning maqsadi va
moliyaviy mablag’larining shakllanish manbalari. Respublika miqiyosidagi maxsus
ajratmalar. Tijorat asosida faoliyat ko’rsatayotgan korxonalar ajratmalari. Ushbu fonddan
foydalanish yo’llari. Yo’l xarajatlari, o’qish uchun xarajatlar, tarqatma materiallar va
idora tovarlari uchun xarajatlar. "Ustoz" fondini tashkil etishga ta’sir etgan omillar.
Mazkur fondning maqsadi va moliyaviy mablag’larining shakllanish manbalari.
Respublika miqyosidagi maxsus ajratmalar. Oliy o’quv yurtlarining kontrakt
jamg’armasidan ajratmalari. Tijorat asosida faoliyat ko’rsatayotgan korxonalarning
xomiylik mablag’lari. "Ustoz" fondidagi moliyaviy resurslardan foydalanish yo’llari.
Professor-o’qituvchilarning rivojlangan mamlakatlarda malakasini oshirishi bilan bog’liq
bo’lgan xarajatlarni qoplash. "Sog’lom avlod uchun", "Navro’z", "Amir Temur",
"Ulug’bek", "Orol" va shularga tenglashtirilgan jamoa fondlari. Ularning moliyaviy
mablag’larining shakllanish manbalari. Ulardan foydalanish yo’llari. Bugungi sharoitda
ushbu fondlarga moliyaviy mablag’larni ko’paytirish yo’llarini qidirib topish masalalari.
Xorijiy mamlakatlarda nobyudjet fondlarning shakllanishi va ulardan foydalanish yo’llari
Hamdo’stlik mamlakatlarida nobyudjet fondlar shakllanishining o’ziga xos
xususiyatlari. Nobyudjet fondlarning turlari. Mulk shaklidan qat’iy nazar nobyudjet
fondlarga ajratmalar, ularning miqdori va olinish ob’ektlari. Nobyudjet fondlardan
foydalanish qoidalari. Rivojlangan xorijiy mamlakatlarda nobyudjet fondlarning byudjet
bilan aloqalari. Xorijiy mamlakatlarda mazkur fondlar yuzasidan tajriba sifatida
foydalanish.
Nobyudjet fondlar fanining jamiyatni rivojlantirishdagi roli*. Nobyudjet fondlarning
vujudga kelish tarixi*. Hozirgi bosqichda fanni rivojlantirishning o’ziga xos
xususiyatlari.
Nobyudjet fondlarning mohiyati, mazmuni va turlari
115
Nobyudjet fondlarning rejali iqtisodda tutgan o’rni. Nobyudjet fondlarning
funktsiyalari*. Hozirgi bosqichda nobyudjet fondlar bo’yicha olib borilayotgan moliyaviy
siyosat. Nobyudjet fondlarning umumiy boshqaruv organlari*.
Pensiya fondining shakllanishi va ulardan foydalanish
Pensiya fondining mohiyati va mazmuni*. Hozirgi sharoitda pensiya fondining
shakllanish manbalari*. Pensiya fondidan foydalanuvchi sub’ektlar. Pensiya fondining
qo’shimcha daromad manbalari.
Ijtimoiy sug’urta fondi
Ijtimoiy sug’urta fondining mohiyati, mazmuni. Ijtimoiy sug’urta fondidan
foydalanish yo’llari*. Hozirgi sharoitda mazkur fonddagi muammolar va ularni bartaraf
etish yo’llari. Nobyudjet fondlarning umumiy boshqaruv organlari*.
Respublika bandlikka ko’maklashuv Davlat fondi
Bandlikka ko’maklashuv Davlat fondining mazmuni va ahamiyati*. Bandlikka
ko’maklashuv Davlat fondining moliyaviy resurslarining shakllanish manbalari*.
Bandlikka ko’maklashuv Davlat fondidan foydalanish yo’llari. Bandlikka ko’maklashuv
Davlat fondini tashkil etish va ulardan foydalanish borasidagi moliyaviy muammolar.
Ruspublika yo’l fondi
Respublika yo’l fondining mazmuni, ahamiyati va tashkil etilish maqsadi*.
Respublika yo’l fondidan foydalanish yo’llari*.
"Umid", "Ustoz" va boshqa fondlar
"Umid" fondini tashkil etilishiga ta’sir etgan omillar*. "Ustoz" fondini tashkil
etilishiga ta’sir etgan omillar*. O’zbekiston Respublikada faoliyat ko’rsatuvchi boshqa
jamoa fondlari.
Xorijiy mamlakatlarda nobyudjet fondlarning shakllanishi va ulardan foydalanish yo’llari
Hamdo’stlik mamlakatlarida nobyudjet fondlar shakllanishining o’ziga xos
xususiyatlari*. Rivojlangan xorijiy mamlakatlarda nobyudjet fondlarning byudjet bilan
aloqalari*.
116
O’quv jarayonini tashkil etishda mavzularni ko’ragazmali vositalardan, slaydlar,
Tahlillar, prognozli ko’rsatgichlarni hisoblash, diagrammalarni personal
kompyuterda elektron tablitsalarda Excel 7,0 paketi bilan ishlash asosida o’rganish
ko’zda tutilgan.
Personal kompyuterda "Pravo" sistemasi bilan ishlashni o’rganish va o’qish
jarayonida nobyudjet fondlar faoliyatiga oid moliyaviy qonunchilik asoslari hamda
huquqiy-me’yoriy xujjatlar bilan tanishishda undan keng foydalanish tavsiya etiladi. Shu
bilan birga internetning quyidagi saytlaridan foydalanish mumkin:
Case Studies: O’zbekiston Respublikasi davlat moliyasi taxliliga doir o’quv
tomonidan tuzilgan.
Masofaviy o’qitish soatlari: WWW.google.ru (Jahon banki, Xalqaro valyuta
fondining davlat moliyasi va uning bo’g’inlariga oid dasturlari); WWW.Yandex.ru;
WWW.rambler.ru; WWW.worldbank.org.ru; WWW.imf.org.
1. Gosudarstvennie finansi Respubliki Uzbekistan za 2000, 2001, 2002 g.g.
2002 g.g.
3. Vnebyudjetnie fondi v Respubliki Uzbekistan za 2000, 2001, 2002 g.g.
Talabalarning fan bo’yicha o’zlashtirishini baholash semestr davomida muntazam
ravishda olib boriladi va quyidagi turlar orqali amalga oshiriladi: joriy, oraliq va yakuniy
baholash. Joriy va oraliq baholash turiga ajratilgan ballar miqdori o’quv rejasida fanga
ajratilgan soatning 70%, yakuniy baholashga esa 30% miqdorda belgilanadi. Joriy va
oraliq baholash turlariga belgilangan ballar quyidagi holatlarda qo’yiladi:
•
•
•
•
•
•
117
•
•
•
•
•
86 - 100 foiz "a’lo";
6. ADABIYoT
Asosiy adabiyotlar
1. O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi. – T.: O’zbekiston, 1992.
1996.
shartlari va taraqqiyot kafolatlari. -T.: O’zbekiston, 1997.
8. "O’zbekiston Respublikasining Soliq Kodeksi". O’zbekiston Respublikasining №
396-1, 24.04.1997 y. Qonuni bilan tasdiqlangan.
9. Byudjetnaya sistema Rossiyskoy Federatsii. Pod redaktsiey prof. M. V.
Romanovskogo i prof. O. V. Vrublevskoy. -M.: Yurayt, 2000.
10. Byudjetnaya sistema Rossiyskoy Federatsii: Uch. pod red. M.V. Romanovskogo,
O.V. Vrublevskoy – 2-izd. -M.: Yurayt, 2000.
11. Byudjetnaya sistema Rossiyskoy Federatsii. Uchebnik pod red. G.B. Polyaka – 2-izd.
-M.: YuNITI, 2001.
12. Byudjetniy federalizm i mejbyudjetnie otnosheniya: problemi i perspektivi razvitiya.
2-izd. –S-Pb.: Kodeks INFO, 2001.
118
13. Verxolaz M.A. Vliyanie stepeni ispolzovaniya ekonomicheskogo potentsiala na
sostoyanie mestnix byudjetov. – 2-izd. –Belgrad: Iskra, 2000.
14. Gizatullin X.N., Zaripova I.R. Formirovanie i problemi rasshireniya
samostoyatelnosti mestnix byudjetov v usloviyax rinochnix otnosheniy. – 2-izd. –Ufa:
Institut ekonomiki UrO RAN, 2001.
15. Dmitriev M. Byudjetnaya politika v sovremennoy Rossii. – 2-izd. -M.: Moskovskiy
Tsentr Karnegi, 2001.
16. Juravleva L.V. Byudjetnaya politika kak metod gosudarstvennogo regulirovaniya. –
2-izd. -M.: Delo LTD, 2001.
mejbyudjetnix otnosheniy v Rossii. – 2-izd. –Ufa: GP Print, 2001.
18. Drobozina L.A. Finansi. Uch. dlya VUZov, -M.: Banki i birji, 2000.
19. Dj K Van Xorn. Osnovi upravleniya finansami. Pod red. Prof. Sokolova Ya.V. -M.:
20. Letkeman I. Sovershenstvovanie mexanizma gosudarstvennogo regulirovaniya
byudjetnoy sistemi // Rinok, dengi i kredit, 2001, ¹ 7.
21. Nagovitsin A.G. Byudjetnaya politika. –M.: Ekzamen, 2000.
22. Tkachuk M. I. Gosudarstvenniy byudjet. Uch. pos. 3-izd. –Minsk: Visshaya shkola,
2000.
1. Belyaev Yu. A., Rol finansov v stabilizatsii Rossiyskoy ekonomiki // "Finansi", 1997.
№ 1.
2. Vajneyshie zadachi organov finansovoy sistemi - finansi pri perexode k rinku //
"Finansi", 1997. № 6.
3. Gerasimenko G.P., Markaryan E.A. Finansoviy analiz. Ucheb. pos. 2-izd., -M.:
PRIOR, 2001.
politiki. // "Finansi", 1997. № 6.
5. Lyovin A.P. Nalogovo-byudjetniy potentsial regionov Rossii. Problemi i mneniya. //
"Nalogoviy vestnik", GNS RF, aprel, 1997.
6. Petrov Yu. Ozdorovlenie finansovoy sistemi i normativnie metodi gosudarstvennogo
regulirovaniya ekonomiki. //"Rossiyskiy ekonomicheskiy jurnal", Izd. "Finansi i
statistika" 1997. № 3.
119
7. Purtov V. A. Byudjet i nalogovaya slujba. // "Finansi", 1997. № 1.
8. Sunik B. V. Sfera kulturi: mestnie byudjeti i finansirovanie. // "Finansi", 1997., № 8.
regulirovaniya. 2-izd., -M.: Finansi i statistika, 2001.
Tokyo Japan 2000. 136-141.
120
TA’LIM VAZIRLIGI
"TASDIQLANDI"
ta’lim vazirligi
№ VM-343-53406-3.20.04
"1" iyul 2003 y.
____________________
"8" iyul 2003 y.
MAHALLIY BYUDJETNI
SHAKLLANTIRISH VA BOSHQARISH
fanidan
DASTUR
Toshkent - 2003
121
Tuzuvchilar:
dots. Jamolov X.,
ass. Iminoxunov A.
Taqrizchilar:
prof. Malikov T.,
dots. Alieva L.
"Biznes va boshqaruv" sohasining "Moliya" yo’nalishi bo’yicha tahsil olayotgan
talabalar uchun mo’ljallangan ushbu dasturdan ko’zlangan asosiy maqsad mahalliy
byudjetlarni shakllantirish va ularni boshqarish yuzasidan iqtisodiy oliy o’quv yurtlari
talabalarida etarlicha ko’nikmalarni paydo qilishdan iborat.
Bugungi kunda mahalliy hokimiyat organlarining iqtisodiy jarayonlarni
boshqarishdagi roli ortib bormoqda va ularning xarajatlarini samarali boshqarishni tashkil
etish uchun yuqori malakali mutaxassislarga ehtiyoj sezilmoqda. Mazkur dasturda aks
ettirilgan masalalar bo’lajak mutaxassislarning ushbu yo’nalish bo’yicha bilim saviyasini
oshirishga ko’maklashadi.
Dannaya programma vklyuchaet v sebya izuchenie osobennostey i zakonomernostey
razvitiya mestnix byudjetov v sovremennix usloviyax i prednaznachena dlya studentov
napravleniya bakalavriata "Finansi" sferi "Biznes i upravlenie". V programme
osveshcheni sushchnost, funktsii i zadachi, zvenya, sistema doxodov i rasxodov mestnix
byudjetov Respubliki Uzbekistan, kotorie otrajayut sut voprosov lektsionnix,
prakticheskix (seminarskix) zanyatiy i tem samoobrazovaniya. V programme privedena
perechen leteratur dlya izucheniya predmeta na uzbekskom, russkom i angliyskom
yazikax. K ney prilojen spisok saytov interneta i kompyuternix uchebnix programm po
sootvetstvuyushchim temam kursa.
The maim goal of this program is to provide necessary skills about formation and
management of municipal finance for students of high economic schools.
Today the role of municipals is improving and its need high high qualified experts to
effectively managing of expenditure. Therefore the questions given here help to
specialists.
In Transaction period Budget System play a great role and portion of municipal
budget is rising. These changes taking out in our country require good experts in
municipal Budget sphere. In subjects of the given rate the theoretical questions
concerning municipal Budget.
the basic theoretical aspects necessary for the decision of problems connected with
municipal Finance.
122
bayoni).
1. SO’Z BOShI
"Mahalliy byudjetlarni shakllantirish va boshqarish" fanini o’qitishning maqsadi kelgusida yuqori malakali iqtisodchi mutaxassislar bo’lib etishadigan talabalarga
O’zbekiston Respublikasida byudjet tizimining yangi modeli shakllanishi sharoitida
maxalliy byudjetlar taraqqiyoti haqida nazariy bilimlar berish, ularda davlatning
islohotlar chuqurlashuvi davridagi moliya va byudjet siyosatining asosiy yo’nalishlari
bo’yicha ko’nikmalar hosil qilishdan iborat. Ushbu maqsaddan kelib chiqib, fan o’z
predmetini mukammal o’rgatish uchun quyidagilarni o’rganish vazifalarini qo’yadi:
•
•
•
•
•
•
•
•
mahalliy byudjetlarning iqtisodiy mohiyati va ahamiyatini;
byudjet qurilishi va byudjet tizimini;
byudjet tizimini boshqarishning tashkiliy asoslarini;
mahalliy byudjetlar daromadlari tizimi va uning manbalarini;
mahalliy byudjetlar xarajatlari tarkibini;
mahalliy byudjetlarda byudjet jarayoni va byudjet istiqbolini belgilash
asoslarini;
mahalliy byudjetlar moliyaviy imkoniyatlari tushunchasining ijtimoiy-iqtisodiy
mazmuni va uning omillari hamda yullarini;
iqtisodiyotning erkinlashuvi sharoitida davlat moliyaviy va byudjet siyosatining
asosiy yo’nalishlarini va h.k.
"Mahalliy byudjetlarni shakllantirish va boshqarish" fani "Moliya", "Xalqaro
iqtisodiy munosabatlar", "Iqtisodiy nazariya", "Davlat moliyasi", "Chet mamlakatlar
moliyasi" kabi fanlardan olingan nazariy asoslarga tayanadi.
Shu bilan birga "Mahalliy byudjetlarni shakllantirish va boshqarish" fani qator
maxsus fanlar, jumladan, "Davlat byudjeti", "Nobyudjet fondlar", "Chet mamlakatlar
moliyasi", "Korxonalar moliyasi", "Soliq va solikka tortish", "Sug’urta asoslari",
"Qimmatli qog’ozlar bozori" kabi fanlarni ham o’zlashtirish uchun nazariy-uslubiy asos
bo’lib xizmat qiladi.
123
bilan bir qatorda byudjet-moliyaviy qonunchilik sohasidagi, hududlar miqyosidagi
kundalik moliyaviy o’zgarishlardan xabardor bo’lishlari lozim. Mazkur fanning asosiy
g’oyalarini to’la va muvaffaqiyatli o’rganish uchun talabalar byudjet amaliyotida mavjud
iqtisodiy tahlil, mahalliy byudjetlarni rejalashtirish usullaridan foydalana bilishlari lozim.
"Mahalliy byudjetlarni shakllantirish va boshqarish" fanidan olingan bilimlar
talabalarni oliy o’quv yurtini tamomlagandan so’ng, byudjet amaliyotiga oid kundalik
faoliyatda uchraydigan dolzarb amaliy masalalarni echishda hamda mahalliy moliya
muammolariga doir adabiyotlarni o’rganib malakalarini oshirishlarida qo’l keladi.
miqdoriga talablar
talabalar tegishli mavzular bo’yicha konspektlar oladi, referat va mustaqil ishlar
o’tadi. Amaliy mashg’ulotlar mavzularida kursiv bilan ko’rsatilgan savollarni bo’yicha
talabalar mustaqil ravishda to’liq o’zlashtirishlari lozim.
Oliy kasbiy ta’limning davlat standartlarida mazkur kursga 162, shu jumladan 54 ma’ruza, 54 - amaliy mashg’ulotlar va 54 - mustaqil ta’lim soatlari ajratilgan. Ushbu fan
bo’yicha darslarni tashkil etish VII o’quv semestriga mo’ljallangan.
oraliq va yakuniy baholashlar davomida yig’ilgan ballar asosida aniqlanadi.
ikki marotaba oraliq (ma’ruza mashg’ulotlarida) va bir marotaba yakuniy (yozma ish
baholash usulida) amalga oshiriladi.
•
124
•
•
•
•
•
mavjudligi;
foydalanilishi;
foydalanilishi;
loyihalarni baholashning YuNIDO va "Projest expert" kompyuter dasturlaridan, yangi
kompyuter texnologiyalardan, tarqatma materiallardan, testlar to’plamidan ham
foydalanish mumkin.
mutaxassislarga tegishli tarzda 7-semestrda o’tilishi mo’ljallangan.
•
•
•
•
Fan bo’yicha bakalavriat bosqichining tegishli yo’nalishlari uchun tasdiqlangan
Har bir mavzuga oid huquqiy-me’yoriy hujjatlar hamda tegishli moliyaviy
qonunchilik asosidagi yangi talab va o’zgarishlar talabalar e’tiborini etadigan
tarzda berilishi kerak;
Mustaqil o’zlashtiriladigan mavzular va savollar ajratilib ko’rsatilishi zarur;
imkoniyatlari xamda talabalar bilimi darajasini nazorat qilishning reyting tizimi
talablaridan kelib chiquvchi vazifalar xam yoritilishi lozim.
2. FAN DASTURI
"Mahalliy byudjetlarni shakllantirish va boshqarish" fani bo’yicha o’qiladigan ma’ruza
mavzulari
125
"Mahalliy byudjetlarni shakllantirish va boshqarish" fanining predmeti, mazmuni,
vazifalari va boshqa fanlar bilan aloqadorligi. Mahalliy byudjetlarning davlat moliya
siyosatini ijro etishdagi rolini oshirish yo’nalishlari.
Mahalliy byudjetlarning iqtisodiy mohiyati va ahamiyati
Mahalliy byudjetlarning iqtisodiy mohiyati, umumiy
tarkibidagi o’rni va ahamiyati. Mahalliy byudjetlarning moliya
munosabati. Mahalliy byudjetlarning taqsimlash va nazorat
byudjetlar orqali yalpi ichki mahsulot va milliy daromadning
taqsimlanishi.
moliya munosabatlari
tizimi bo’g’inlari bilan
funktsiyalari. Mahalliy
taqsimlanishi va qayta
Mahalliy byudjetlarning rivojlanish strategiyasi va byudjet siyosati
Mahalliy byudjetlar - davlat iqtisodiy siyosati qurolidir. Byudjet siyosatining
strategiyasi va taktikasi. Mamlakat moliyasini sog’lomlashtirishda mahalliy
byudjetlarning ahamiyati. Mustaqil O’zbekistonning iqtisodiyotini, ijtimoiy va madaniy
soha hamda tarmoqlarini rivojlantirishda mahalliy byudjetlarning ahamiyati va o’rni.
Mahalliy byudjetlarning moliyaviy imkoniyatlari va ularni yaxshilash masalalari
Mahalliy byudjetlarning moliyaviy imkoniyatlari tushunchasi. Mahalliy
byudjetlarning moliyaviy imkoniyatlariga ta’sir etuvchi omillar. Moliyaviy
imkoniyatlarni oshirishning ahamiyati va manbalari. Mahalliy byudjetlar moliyaviy
imkoniyatlarini baholash usullari. Iqtisodiyotning erkinlashuvi sharoitida mahalliy
byudjetlarni barqaror daromad bazasi bilan ta’minlashni mustahkamlash va uning
echimlari.
Mahalliy byudjetlar tizimi va uning bo’g’inlari
Mahalliy o’z-o’zini boshqarish organlari byudjeti, ularning byudjet tizimidagi o’rni
va turlari. Mahalliy byudjetlar tizimi va uning bo’g’inlariga tavsif. Mahalliy byudjetlar
turli bo’g’inlari faoliyatining tashkiliy, iqtisodiy, huquqiy asoslari. Mahalliy byudjetlar
tizimi taraqqiyotining qonuniyatlari va hozirgi zamon muammolari.
Mahalliy byudjetlarning huquq va majburiyatlari
Mahalliy byudjetlar huquq va majburiyatlarining mohiyati hamda tavsifi.
Iqtisodiyotning erkinlashuvi sharoitida davlat byudjet siyosatining asosiy yo’nalishlarida
mahalliy byudjetlar huquq va majburiyatlarining ortishi. Mahalliy byudjetlarning
huquqlari. Mahalliy byudjetlarning majburiyatlari. Mahalliy byudjetlar faoliyatida
byudjet qonunchiligi va byudjet amaliyotida rivojlangan davlatlar ijobiy tajribalarini
o’zlashtirishining ahamiyati.
126
Mahalliy byudjetlarning biriktirilgan daromadlari
Biriktirilgan daromadlarning mohiyati va tarkibi.Mahalliy byudjetlarning
biriktirilgan daromadlarining jami daromadlar shakllanishidagi salmog’i. Biriktirilgan
daromadlarning turkumlanishi, ularni hisoblash va byudjetga o’tkazilish tartibi.
Mahalliy byudjetlarning tartibga soluvchi daromadlari
Mahalliy byudjetlarning tartibga soluvchi daromadlarining mohiyati va tarkibi.
Mahalliy byudjetlarning tartibga soluvchi daromadlarining jami daromadlar
shakllanishidagi salmog’i. Tartibga soluvchi daromadlarning turkumlanishi, ularni
hisoblash va byudjetga o’tkazish tartibi. Biriktirilgan va tartibga soluvchi daromadlar
o’rtasidagi nisbat.
Mahalliy byudjetlar xarajatlari tizimi
Mahalliy byudjetlar xarajatlari, ularning tarkibi va turlari. Mahalliy byudjetlar
xarajatlarining turkumlanishi. Davlat byudjeti xarajatlari tizimida mahalliy byudjetlar
ulushi va dinamikasi. Mahalliy byudjetlar xarajatlarining ular majburiyatlariga mos
tarzda o’zgarishi tahlili. Mahalliy byudjetlar xarajatlarini operativ va strategik boshqarish
asoslari. Mahalliy byudjetlar xarajatlarini boshqarish tizimini takomillashtirish
yo’nalishlari. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 15 yanvar 2002 yildagi
"Aholining ijtimoiy yordamga muhtoj qatlamlarini ijtimoiy muhofaza etishning 20022003 yillarga mo’ljallangan Davlat Dasturi haqida"gi 33-sonli Qarorining ahamiyati.
Byudjetlararo munosabatlarni tashkil etish va boshqarishning hozirgi bosqichida
mahalliy byudjetlar xarajatlarini taqsimlash siyosatining ahamiyati va vazifalari.
Mahalliy byudjetlar xarajatlarining ijrosi yuzasidan moliyaviy nazorat zaruriyati
vazifalari va usullari.
Mahalliy byudjetlar xarajatlarini rejalashtirish va ijro etishni ta’minlash
Mahalliy byudjetlar xarajatlarini rejalashtirish zaruriyati vazifalari va usullari.
Mahalliy byudjetlar xarajatlarini rejalashtirishning hozirgi zamon amaliyoti tahlili.
Mahalliy byudjetlar xarajatlari tarkibi va guruhlanishidagi o’zgarishlar tahlili. Mahalliy
byudjetlar xarajatlarining samarali ijrosi va uni ta’minlovchi omillar. O’zbekiston
Respublikasi Vazirlar Mahkamasining tegishli qarorlari va Moliya Vazirligining
buyruqlari hamda yo’riqnomalarida xarajatlarni rejalashtirish me’yoriy usulini
takomillashtirishning ahamiyati va vazifalarining yoritilishi.
Mahalliy byudjetlar istiqbolini rejalashtirish asoslari
Mahalliy byudjetlar istiqbolini rejalashtirishning ahamiyati, mazmuni va vazifalari.
Mahalliy byudjetlar istiqbolini rejalashtirish - mamlakat taraqqiyotini iqtisodiy, ijtimoiy
127
rejalashtirishning tarkibiy qismi sifatida. Mahalliy byudjetlar istiqbolini rejalashtirish
usullari.
Mahalliy byudjetlarda byudjet jarayonini tashkil etishning mohiyati va bosqichlari
Byudjet jarayoni tushunchasi. Mahalliy byudjetlarni rejalashtirish bosqichlari:
byudjet loyihasini tuzish, ko’rib chiqish va tasdiqlash. Mahalliy byudjetlarda byudjet
ijrosi va uning natijalari yuzasidan hisobotlarni tayyorlash, ko’rib chiqish va tasdiqlash.
Iqtisodiyotning erkinlashuvi sharoitida mahalliy byudjetlarda byudjet jarayonini tashkil
etish va boshqarish tizimining takomillashuvi. Hududiy iqtisodiyot muammolari va
mahalliy byudjetlarning samarali ijrosini ta’minlash muammolari.
Hududiy iqtisodiyot va mahalliy byudjetlarni boshqarish tizimini takomillashtirish
masalalari
Hududiy iqtisodiyotning hozirgi zamon muammolari. Hududiy iqtisodiyot
muammolarining keskinlashuvi va ularning mahalliy byudjetlarni boshqarish tizimi bilan
bog’liqligi. Davlatning xududiy iqtisodiyotni boshqarish va byudjet siyosatining
yaxlitligini ta’minlash yo’nalishlari. Mahalliy byudjetlarni boshqarishning hozirgi zamon
amaliyoti tahlili. Mahalliy byudjetlarni boshqarishda xududiy iqtisodiyot
muammolaridan kelib chiqqan holda tabaqalashgan yondoshuv zaruriyati, mezonlari va
moliyaviy usullari.
Mahalliy byudjetlarning samarali ijrosini ta’minlash yuzasidan moliyaviy nazorat
Mahalliy byudjetlar ijrosining mohiyati va ahamiyati. Mahalliy byudjetlar
daromadlarining ijrosi va uning omillari. Mahalliy byudjetlar samarali ijrosini
ta’minlashning ahamiyati va vositalari. Mahalliy byudjetlar ijrosi yuzasidan moliyaviy
nazorat zaruriyati, vazifalari, shakllari va usullari. Moliyaviy-byudjet qonunchiligi
takomillashuvining hozirgi bosqichida mahalliy byudjetlarning samarali ijrosini
ta’minlash yuzasidan moliyaviy nazorat usullarini takomillashtirish masalalari.
Fanning predmeti, mazmuni, vazifalari*, boshqa fanlar bilan aloqadorligi*. Fanning
tarkibiy tuzilishi va asosiy g’oyalari.
Mahalliy byudjetning iqtisodiy mohiyati va ahamiyati
128
Mahalliy byudjetning iqtisodiy mohiyati va ahamiyati*. Mahalliy byudjetning
taqsimlash va nazorat funktsiyalar. Mahalliy byudjetning daromad va xarajatlari*.
Mahalliy byudjetlarning rivojlanish strategiyasi va byudjet siyosati
Mahalliy byudjetlar - davlat iqtisodiy siyosati quroli. Mamlakat moliyasini
sog’lomlashtirishda mahalliy byudjetlarning ahamiyati*.Mustaqil O’zbekiston
iqtisodiyotini, ijtimoiy-madaniy soha va tarmoqlarini, tashqi munosabatlarini amalga
oshirishda mahalliy byudjetlarning ahamiyati va o’rni.
Mahalliy byudjetlarning moliyaviy imkoniyatlari va ularni yaxshilash masalalari
Mahalliy byudjetlarning moliyaviy imkoniyatlariga ta’sir etuvchi omillar*. Mahalliy
byudjetlar moliyaviy imkoniyatlarini baholash usullari. Mahalliy byudjetlarni barqaror
daromad bazasi bilan ta’minlash.
Mahalliy byudjetlar tizimi va uning bo’g’inlari
Mahalliy o’z-o’zini boshqarish organlari byudjeti, ularning byudjet tizimidagi o’rni
va turlari*. Mahalliy byudjetlar tizimi va uning bo’g’inlariga tavsif*. Mahalliy byudjetlar
turli bo’g’inlari faoliyatining tashkiliy iqtisodiy, huquqiy asoslari. Mahalliy byudjetlar
tizimi taraqqiyotining qonuniyatlari va hozirgi zamon muammolari.
Mahalliy byudjetlarning huquq va majburiyatlari
Mahalliy byudjetlar huquq va majburiyatlarining mohiyati va tavsifi*.
Iqtisodiyotning erkinlashuvi sharoitida davlat byudjet siyosatining asosiy yo’nalishlarida
mahalliy byudjetlar huquq va majburiyatlarining ortishi. Mahalliy byudjetlarning
huquqlari. Mahalliy byudjetlarning majburiyatlari*. Mahalliy byudjetlar faoliyatida
byudjet qonunchiligi va byudjet amaliyotidagi taraqqiy etgan davlatlar ijobiy tajribalari
o’zlashtirilishining ahamiyati.
Mahalliy byudjetlarning biriktirilgan daromadlari
Biriktirilgan daromadlarning mohiyati va tarkibi*. Mahalliy byudjetlarning
biriktirilgan daromadlarining jami daromadlar shakllanishidagi ulushi.Biriktirilgan
daromadlarning turkumlanishi, ularni hisoblash va byudjetga o’tkazilish tartibi*.
Mahalliy byudjetlarning tartibga soluvchi daromadlari
Mahalliy byudjetlarning tartibga soluvchi daromadlarining mohiyati va tarkibi*.
Mahalliy byudjetlarning tartibga soluvchi daromadlarining jami daromadlar
shakllanishidagi ulushi. Tartibga soluvchi daromadlarning turkumlanishi, ularni hisoblash
129
va byudjetga o’tkazilish tartibi. Biriktirilgan va tartibga soluvchi daromadlar o’rtasidagi
nisbat*.
Mahalliy byudjetlar xarajatlari tizimi
Mahalliy byudjetlar xarajatlari, ularning tarkibi va turlari*. Mahalliy byudjetlar
xarajatlarining turkumlashtirilishi. Davlat byudjeti xarajatlari tizimida mahalliy
byudjetlar ulushi va dinamikasi. Mahalliy byudjetlar xarajatlarining ular majburiyatlariga
mos tarzda o’zgarishining tahlili. Mahalliy byudjetlar xarajatlarini operativ va strategik
boshqarish asoslari. Mahalliy byudjetlar xarajatlarini boshqarish tizimini
takomillashtirish yo’nalishlari*. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 15
yanvar 2002 yildagi "Aholining ijtimoiy yordamga muhtoj qatlamlarini ijtimoiy
muhofaza etishning 2002-2003 yillarga mo’ljallangan Davlat Dasturi haqida"gi 33-sonli
qarorining ahamiyati. Byudjetlararo munosabatlarni tashkil etish va boshqarishning
hozirgi bosqichida mahalliy byudjetlar xarajatlarini taqsimlash siyosatini ahamiyati va
vazifalari. Mahalliy byudjetlar xarajatlarining ijrosi yuzasidan moliyaviy nazoratning
zarurligi, vazifalari va usullari*.
Mahalliy byudjetlar xarajatlarini rejalashtirish va ijro etishni ta’minlash
Mahalliy byudjetlar xarajatlarini rejalashtirishning zarurligi, vazifalari va usullari*.
Maxalliy byudjetlar xarajatlarini rejalashtirish hozirgi zamon amaliyotining tahlili.
Mahalliy byudjetlar xarajatlari tarkibi va guruhlanishidagi o’zgarishlarning tahlili*.
Mahalliy byudjetlar xarajatlarining samarali ijrosi va uni ta’minlovchi omillar*.
O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining tegishli qarorlari va Moliya
Vazirligining buyruqlari hamda yo’riqnomalarida xarajatlarni rejalashtirish me’yoriy
usulini takomillashtirishning ahamiyati va vazifalarining yoritilishi.
Mahalliy byudjetlar istiqbolini rejalashtirish asoslari
Mahalliy byudjetlar istiqbolini rejalashtirishning ahamiyati, mazmuni va vazifalari*.
Mahalliy byudjetlar istiqbolini rejalashtirish - mamlakat taraqqiyotini iqtisodiy, ijtimoiy
rejalashtirishning tarkibiy qismi sifatida. Mahalliy byudjetlar istiqbolini rejalashtirish
usullari*.
Mahalliy byudjetlarda byudjet jarayonini tashkil etishning mohiyati va bosqichlari
Byudjet jarayoni tushunchasi. Mahalliy byudjetlarni rejalashtirish bosqichlari:
byudjet loyihasini tuzish, ko’rib chiqish va tasdiqlash. Mahalliy byudjetlarda byudjet
ijrosi va uning natijalari yuzasidan hisobotlarni tayyorlash, ko’rib chiqish va tasdiqlash*.
Iqtisodiyotning erkinlashuvi sharoitida mahalliy byudjetlarda byudjet jarayonini tashkil
130
etish va boshqarish tizimining takomillashuvi. Xududiy iqtisodiyot muammolari va
mahalliy byudjetlar samarali ijrosini ta’minlash muammolari*.
Hududiy iqtisodiyot va mahalliy byudjetlarni boshqarish tizimini mukammallashtirish
masalalari
Hududiy iqtisodiyot hozirgi zamon muammolarining ahamiyati va omillari. Xududiy
iqtisodiyot muammolarining keskinlashuvi va ularning mahalliy byudjetlarni boshqarish
tizimi bilan bog’liqligi*. Davlatning xududiy iqtisodiyotni boshqarish va byudjet
siyosatining yaxlitligini ta’minlash yo’nalishlari. Mahalliy byudjetlarni boshqarish
hozirgi zamon amaliyotining tahlili. Mahalliy byudjetlarni boshqarishda xududiy
iqtisodiyot muammolaridan kelib chiqib tabaqalangan holda yondoshuvning zarurligi,
mezonlari va moliyaviy usullari*.
Mahalliy byudjetlar samarali ijrosini ta’minlash yuzasidan moliyaviy nazorat
Mahalliy byudjetlar ijrosining mohiyati va ahamiyati*. Mahalliy byudjetlar
daromadlarining ijrosi va uning omillari. Mahalliy byudjetlar xarajatlarining ijrosi va
uning omillari. Mahalliy byudjetlar samarali ijrosini ta’minlashning ahamiyati va
vositalari*. Mahalliy byudjetlar ijrosi yuzasidan moliyaviy nazoratning zarurligi,
vazifalari, shakllari va usullari*. Moliyaviy-byudjet qonunchiligi takomillashuvining
hozirgi bosqichida mahalliy byudjetlar samarali ijrosini ta’minlash yuzasidan moliyaviy
nazoratning ilg’or usullarini rivojlantirish masalalari.
texnikasidan foydalanish ko’zda tutilgan. Ayrim aniq masalalarni o’rganishda shaxsiy
kompyuterlardan foydalanish tavsiya etiladi.
Tahlillar, prognozli ko’rsatgichlarni hisoblash, diagrammalarni, personal
kompyuterda elektron tablitsalarda excel 7,0 paketi bilan ishlash asoslarini o’rganib
o’tqazish.
Personal kompyuterda "pravo" sistemasi bilan ishlashni o’rganish va o’qish
jarayonida u bilan foydalanish.
Case Studies: O’zbekiston Respublikasida xududlar moliyasi taxliliga doir o’quv
tomonidan tuzilgan.
131
www.imf.org.
O’zbekiston Respublikasi Makroiqtisod va statistika vazirligi. T.: 2000, 2001,
2002 y.
2. O’zbekistonning iqtisodiy yo’nalishlari. TASIS. 2000, 2001, 2002 y.
yuzasidan yillik hisobotlari. T.: 2000, 2001, 2002 y.
ravishda olib boriladi va quyidagi turlar orqali amalga oshiriladi; joriy baholash, oraliq
baholash va yakuniy baholash. Joriy va oraliq baholash turiga ajratilgan ballar miqdori
o’quv rejasida fanga ajratilgan soatning 70%, yakuniy baholashga esa 30% miqdorda
qo’yiladi:
•
•
•
•
•
•
•
tizimini yakuniy baholash bosqichida "Yozma ish" usulini tatbiq etish bo’yicha
Namunaviy Nizom" bilan belgilanadi. Semestr davomida fanlar bo’yicha to’plagan ballar
quyidagi o’zlashtirish ko’rsatkichlari bilan baholanadi:
•
•
•
•
86 - 100 foiz "a’lo";
132
6. ADABIYoTLAR
Asosiy adabiyotlar
1. "O’zbekiston Respublikasining Soliq Kodeksi". O’zbekiston Respublikasining №
396-1, 24.04.1997 y. Qonuni bilan tasdiqlangan.
2. "O’zbekiston Respublikasining moliyaviy qonunlari", 2000 y. 1-12 sonlari, 2001 y. 112 sonlari va ilovalari, va 2002 y. 1-6 sonlari va ilovalari. O’zbekiston Respublikasi
Moliya Vazirligi, Moliya va narxlar ilmiy-tadqiqot instituti. T.: 2000-2002.
3. Akramov E.A., Tairov A.E. O’zbekiston Respublikaning iqtisodiy isloxotlari. - M.:
4. Byudjetnaya sistema Rossiyskoy Federatsii. Pod red. prof. M.V. Romanovskogo i
prof. O. V. Vrublevskoy. - M.: Yurayt, 2000.
5. Byudjetnaya sistema Rossiyskoy Federatsii: Uch. pod red. M.V. Romanovskogo,
O.V. Vrublevskoy – 2-izd. - M.: Yurayt, 2000.
6. Byudjetnaya sistema Rossiyskoy Federatsii. Ucheb. pod red. G.B.Polyaka. – 2-izd. M.: YuNITI, 2001.
7. Byudjetniy federalizm i mejbyudjetnie otnosheniya: problemi i perspektivi razvitiya.
– 2-izd. –S-Pb.: Kodeks INFO, 2001.
8. Verxolaz M.A. Vliyanie stepeni ispolzovaniya ekonomicheskogo potentsiala na
sostoyanie mestnix byudjetov. – 2-izd. - Belgrad: Iskra, 2000.
9. Dmitriev M. Byudjetnaya politika v sovremennoy Rossii. – 2-izd. - M.: Moskovskiy
Tsentr Karnegi, 2001.
10. Juravleva L.V. Byudjetnaya politika kak metod gosudarstvennogo regulirovaniya. –
2-izd. - M.: Delo LTD, 2001.
mejbyudjetnix otnosheniy v Rossii. – 2-izd. –Ufa: GP "Print", 2001.
12. Drobozina L.A. Finansi. Uch. dlya VUZov. - M.: Banki i birji, 2000.
13. Dj.K. Van Xorn. Osnovi upravleniya finansami. Pod red. prof. Sokolova Ya.V. - M.:
14. Letkeman I. Sovershenstvovanie mexanizma gosudarstvennogo regulirovaniya
byudjetnoy sistemi // Rinok, dengi i kredit, 2001, № 7.
Sabanti. - M.: Yurayt, 2000.
1. Belyaev Yu. A. Rol finansov v stabilizatsii Rossiyskoy ekonomiki // "Finansi", 1997,
№ 1.
133
2. Vajneyshie zadachi organov finansovoy sistemi - finansi pri perexode k rinku //
"Finansi", 1997, № 6.
3. Gerasimenko G.P., Markaryan E.A. Finansoviy analiz. Uchebnoe posobie 2-izd., M.: PRIOR, 2001.
4. Larionov I.K. O nekotorix voprosax sotsialno-ekonomiches-koy strategii i finansovoy
politiki // "Finansi", 1997, № 6.
5. Lyovin A.P. Nalogovo-byudjetniy potentsial regionov Rossii. Problemi i mneniya /
"Nalogoviy vestnik", GNS RF, aprel, 1997.
6. Petrov Yu. Ozdorovlenie finansovoy sistemi i normativnie metodi gosudarstvennogo
regulirovaniya ekonomiki // "Rossiyskiy ekonomicheskiy jurnal", 1997, № 3.
7. Purtov V. A. Byudjet i nalogovaya slujba // "Finansi", 1997, № 1.
8. Sunik B. V. Sfera kulturi: mestnie byudjeti i finansirovanie // "Finansi", 1997, № 8.
regulirovaniya, 2-izd., - M.: Finansi i statistika, 2001.
11. ABED transition Report 998. Financial sector in transition. European Bank for
reconstruction and Development. London 1998.
12. Hermes N. Lesnik R. Financial System Development in Transition Economies.
Journal of Banking and Finance. Vol. 24. pp. 507-524.
13. Moyer C. Financial System. Corporate Finance and Economic Development, in RA
Hubbard Asymmetric information. Corporate Finance and investment. A National
Bureau of Economic Research. 1990 Project Report, University of Chicago Press.
134
TA’LIM VAZIRLIGI
"TASDIQLANDI"
ta’lim vazirligi
№ VM-343-53406-3.20.06
"1" iyul 2003 y.
____________________
"8" iyul 2003 y.
XALQARO MOLIYA MUNOSABATLARI
fanidan
DASTUR
Toshkent - 2003
135
Tuzuvchilar:
dots. Jumaev N. X.,
dots. Burxanov U. A.
Taqrizchilar:
prof. Vahobov A.,
dots. Haydarov N.
Dastur xalqaro moliyaviy munosabatlarning asosiy shakllarini qamrab olgan bo’lib,
"Biznes va boshqaruv" sohasi bo’yicha bakalavriatning "Moliya" yo’nalishidagi talabalar
uchun mo’ljallangan. Unda ma’ruza, amaliy (seminar) mashg’ulotlar, mustaqil ta’lim
mavzulari va o’rganiladigan savollar, shu jumladan, O’zbekiston Respublikasi tashqi
iqtisodiy aloqalarning moliyaviy masalalari o’z aksini topgan. Dasturda fanni o’rganishga
oid o’zbek, rus va ingliz tillaridagi asosiy va qo’shimcha adabiyotlar ro’yxati berilgan
hamda kompyuter o’quv dasturlari, internet tarmog’i saytlari ro’yxati ilova qilingan.
Dannaya programma vklyuchaet v sebya osnovnie formi mejdunarodnix finansovix
otnosheniy i prednaznachena dlya studentov napravleniya bakalavriata "Finansi" sferi
"Biznes i upravlenie". V programme osveshcheni finansovie aspekti
vneshneekonomicheskix svyazey Respubliki Uzbekistan, kotorie otrajayut sut voprosov
lektsionnix, prakticheskix (seminarskix) zanyatiy i tem samoobrazovaniya. V programme
privedeni spiski leteratur dlya izucheniya predmeta na uzbekskom, russkom i angliyskom
yazikax. K spisku prilojena perechen saytov interneta i kompyuternix uchebnix
programm po sootvetstvuyushchim temam kursa.
forms of the International Economic Relations and is worked out considering all special
ties end directions of baccalaureate in sphere of "Business and Management ". lecture
themes, practical studies, seminars and self – educated questions including questions of
foreign economic policy and foreign economic affairs of the Republic of Uzbekistan are
observed in it.
bayoni).
136
1. SO’Z BOShI
"Xalqaro moliya munosabatlari" fanini o’qitishning maqsadi - kelgusida yuqori
malakali iqtisodchi-mutaxassislar bo’lib etishadigan talabalar uchun chet mamlakatlar
moliya tizimi, xalqaro moliya va uning tuzilishi haqida nazariy bilimlar berish, ularda
davlatning hozirgi davrdagi xalqaro moliya siyosatining asosiy yo’nalishlari bo’yicha
ko’nikmalar hosil qilishdan iborat. Ushbu maqsaddan kelib chiqib, fan o’z predmetini
o’rgatish uchun quyidagi vazifalarni qo’yadi:
•
•
•
•
•
•
•
xalqaro moliya munosabatlarining ijtimoiy-iqtisodiy mohiyati va ahamiyatini
o’rganish;
xalqaro moliya munosabatlari tizimi va uning bo’g’inlarini o’rganish;
xalqaro miqyosda moliyani boshqarishning tashkiliy asoslarini o’rganish;
mikro va makro darajada xalqaro moliya munosabatlarining amal qilishini
o’rganish;
chet davlatlar xalqaro moliya munosabatlarining ilg’or tajribalari va
xususiyatlarini o’rganish;
davlat tashqi savdo hamda valyuta balansining ijtimoiy-iqtisodiy mazmuni va
uni mustahkamlash imkoniyatlarini yoritish;
jamiyat ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishida xalqaro moliya munosabatlarining
ahamiyatini tahlil qilish.
"Xalqaro moliya munosabatlari" fani "Moliya", "Xalqaro iqtisodiy munosabatlar",
"Iqtisodiy nazariya", "Davlat moliyasi", "Chet mamlakatlar moliyasi" kabi fanlar
bo’yicha nazariy bilimlarga tayanadi.
Shu bilan birga "Xalqaro moliya munosabatlari" fani qator maxsus fanlar, jumladan,
"Davlat byudjeti", "Mahalliy byudjetlarni shakllantirish va boshqarish", "Nobyudjet
fondlar", "Chet mamlakatlar moliyasi", "Korxonalar moliyasi", "Soliq va soliqqa tortish",
"Sug’urta asoslari", "Qimmatli qog’ozlar bozori" kabi fanlarni o’zlashtirish uchun
nazariy-uslubiy asos bo’lib xizmat qiladi.
ravishda o’quv fani bo’yicha bilim, ko’nikma va malakalarga talablar
137
Mazkur fanning asosiy g’oyalarini to’la va muvaffaqiyatli o’rganish uchun talabalar
xalqaro moliya amaliyotida mavjud iktisodiy tahlil, moliyaviy rejalashtirish usullaridan
"Xalqaro moliya munosabatlari" fanidan olingan bilimlar talabalarga oliy o’quv
yurtini tamomlagandan so’ng, xalqaro moliya amaliyotiga oid kundalik faoliyatda
uchraydigan dolzarb amaliy masalalarni echishda hamda xalqaro moliya munosabatlariga
doir adabiyotlarni o’rganib, malakalarini oshirishlarida qo’l keladi.
miqdoriga talablar
talabalar tegishli mavzular bo’yicha konspektlar oladi, referat va mustaqil ishlar
o’tadi. Amaliy mashg’ulotlar mavzularida kursiv bilan ko’rsatilgan savollarni talabalar
mustaqil ravishda to’liq o’zlashtirishlari lozim.
bo’yicha darslarni tashkil etish VIII o’quv semestriga mo’ljallangan.
oraliq va yakuniy baholash asosida aniqlanadi.
•
•
•
•
mavjudligi;
foydalanilishi;
138
•
•
foydalanilishi;
kompyuter texnologiyalardan, tarqatma materiallardan, testlar to’plamidan ham
foydalanish mumkin.
mutaxassislarga tegishli tarzda VIII-semestrda qilishi mo’ljallangan.
2. Har bir mavzuga oid huquqiy-me’yoriy hujjatlar hamda tegishli moliyaviy
etadigan tarzda berilishi kerak;
3. Ishchi dasturda mustaqil o’zlashtiriladigan mavzular va savollar ajratib
2. FAN DASTURI
"Xalqaro moliya munosabatlari" fani bo’yicha o’qiladigan ma’ruzalar mavzulari
Milliy xo’jalikning rivojlanishida xalqaro moliyaviy munosabatlarning roli va ahamiyati
O’zbekiston - xalqaro munosabatlarning sub’ekti sifatida. Globalizatsiya. Hududiy
integratsiya. Ochiq bozor tizimining ahamiyati va afzalliklari. Milliy xo’jalikning
rivojlanishida tashqi iqtisodiy aloqalar va xalqaro moliya munosabatlarining roli. Milliy
iqtisodiyotga xalqaro iqtisodiy va moliyaviy munosabatlarning ijobiy hamda salbiy
ta’siri. Ochiq iqtisodiyot sari harakatning bosqichlari. O’zbekiston Respublikasining
xalqaro bozorga kirishi va iqtisodiy potentsialining o’ziga xos xususiyatlari. Tashqi
139
iqtisodiy va xalqaro moliyaviy munosabatlarning yangi bosqichdagi vazifalari. Jahon
xo’jalik tizimi va xalqaro moliyaviy munosabatlarning rivojlanishi.
Jahon valyuta tizimi va uning rivojlanish bosqichlari
Valyuta munosabatlari. Milliy valyuta tizimi. Valyuta munosabatlarining
ishtirokchilari. Jahon valyuta tizimi, uning rivojlanishi. Moliya operatsiyalari. Jahon
valyuta tizimining rivojlanish bosqichlari xususiyatlari. Jahon valyuta tizimining asosiy
elementlari. Parij, Genuya, Brettonvud, Yamayka jahon valyuta tizimlarining o’ziga xos
jihatlari. Zahira valyuta. Xalqaro valyuta fondi(OVF)ning tashkil topishi va rivojlanishi.
XVFning kredit faoliyati. XVFning maxsus fondlari. XVFning xalqaro valyuta-kredit
munosabatlarni tartibga solishdagi roli. Evropa valyuta tizimi. Evropa valyuta tizimining
asosiy elementlari. Evropa Valyuta Ittifoqining tashkil etilishi bosqichlari. Xalqaro
valyuta munosabatlarida oltinning tutgan o’rni.
Valyuta bozori va valyuta operatsiyalarining xalqaro moliya munosabatlaridagi ahamiyati
Valyuta bozori. Milliy valyuta bozori. Hududiy valyuta bozorlari. Jahon valyuta
bozori. Valyuta kurslari va unga ta’sir etuvchi omillar. Kross kurs. Valyuta kotirovkasi.
Valyuta pariteti. Xorijiy valyuta va valyuta operatsiyalari mazmuni. Joriy valyuta
operatsiyalari va kapital harakati bilan bog’liq valyuta operatsiyalari. Naqd kassa
bitimlari. Muddatli bitimlar bilan bog’liq valyuta operatsiyalar. Forvard valyuta bitimi,
moliyaviy fyucherslar, valyuta optsioni va svop operatsiyalari. O’zbekistonda valyuta
operatsiyalarini rivojlantirish muammolari. Valyuta konvertatsiyasi. Valyuta zahiralari.
Valyuta qimmatliklari. Vakolatli banklar.
Xalqaro moliya munosabatlarida mamlakat valyuta siyosatining o’rni va ahamiyati
Mamlakat milliy valyuta siyosatining iqtisodiy mazmuni. Valyuta siyosatining
maqsad va shakllari. Diskont siyosati. Deviz siyosati. Valyuta interventsiyasi.
Devalvatsiya. Revalvatsiya. O’zbekiston Respublikasi valyuta siyosatining ayrim
jihatlari. Valyuta siyosatining huquqiy asoslari. Valyuta siyosatining strategik
maqsadlari. O’zbekiston Respublikasining "Markaziy bank to’g’risida"gi Qonuni.
O’zbekiston Respublikasining "Valyutani tartibga solish to’g’risida"gi Qonuni. Valyuta
siyosati doirasidagi asosiy operatsiyalar. Valyuta siyosati bo’yicha xorijiy tajriba.
Valyuta kursining nazariy asoslari. Valyuta siyosatidan pul muomalasini tartibga solishda
foydalanish. Pul-valyuta bozorining asosiy elementlari. Respublika valyuta bozori.
Muvofiqlashgan interventsiya. Valyuta siyosatida hamkorlik. Valyuta siyosatining
ta’sirchanligini oshirish va uni takomillashtirish.
Xalqaro valyuta-kredit munosabatlarida valyuta risklari va ularni sug’urtalash usullari
140
Xalqaro valyuta-kredit munosabatlarida risklarni aniqlash. Risklarni keltirib
chiqaruvchi asosiy omillar. Risk turlari: valyuta riski, kredit riski, foiz riski, transfert
riski. Himoya kelishuvlari. Ko’p valyutali kelishuvlar. Valyuta riskini sug’urtalashning
zamonaviy usullari. Xejerlash.
Mamlakat to’lov balansining xalqaro moliya munosabatlaridagi roli
To’lov balansining iqtisodiy mohiyati. To’lov balansining tarkibi. To’lov balansining
ko’rsatkichlari va ularni tasniflash usullari. To’lov balansining turli ta’riflari.
Rezidentlar. Norezidentlar. To’lov balansi qoldig’ini o’lchash usullari. Bazis balans
kontseptsiyalari. Likvidlilik kontseptsiyasi. Rasmiy hisob-kitoblar balansi kontseptsiyasi.
Faqat joriy operatsiyalar bo’yicha to’lov balansi qoldig’ini o’lchashga qaytish. To’lov
balansini tartibga solishning asosiy usullari. Deflyatsion siyosat. Devalvatsiya. Valyuta
cheklovlari. Moliya va pul-kredit siyosati. "Ko’rinmas" operatsiyalar. Importni cheklash.
Aktiv to’lov balansi. Passiv to’lov balansi. To’lov balansini muvozanatlash usullari.
To’lov balansi taqchilligini moliyalashtirish. Rivojlanayotgan mamlakatlarning to’lov
balanslari. To’lov balansiga ta’sir etuvchi omillar va ularni bartaraf etish.
Xalqaro moliya tashkilotlari va davlat fondlari
Xalqaro moliya tashkilotlari hamda davlat fondlarining maqsad va turlari. Eksport
operatsiyalarini davlat tomonidan kreditlash. Davlat fondlari faoliyati bo’yicha xorijiy
tajribalar. Rivojlanayotgan mamlakatlarda eksportnikreditlash. Xalqaro va hududiy
valyuta, kredit hamda moliyaviy tashkilotlar. Xalqaro valyuta bozori. Xalqaro qayta
tiklash va taraqqiyot banki (XTTB). XTTB guruhining institutsional tuzilmalari. Xalqaro
rivojlanish assotsiatsiyasi. Xalqaro moliya korporatsiyasi. Ko’p qirrali investitsionkafolat agentligi, ularning maqsad va vazifalari. Evropa tiklanish va taraqqiyot banki
(ETTB), uning tuzilishi, asosiy vazifalari, maqsadi hamda tashkiliy tuzilishi. ETTB
resurslarining
shakllanishi.
ETTBning
kredit-investitsion
siyosati.
Evropa
hamjamiyatining mintaqaviy valyuta-kredit va moliya tashkilotlari. ETTBning
mintaqaviy valyuta-kredit va moliyaviy tashkilotlariga umumiy tavsif. Evropa Ittifoqi(EI)
mintaqaviy valyuta-kredit va moliyaviy tashkilotlarining tuzilish sabablari. EI
tashkilotlarining asosiy kredit-moliyaviy faoliyati.
Xalqaro savdo operatsiyalari va ularni moliyalashtirish
Xalqaro savdo tushunchasi. Xalqaro savdoning turlari. O’zbekiston Respublikasining
tashqi iqtisodiy aloqalari. O’zbekiston Respublikasida eksport-import operatsiyalarini
moliyalashtirish mexanizmi. Investitsiya loyihalarini moliyalashtirish. O’zbekiston
xalqaro kredit munosabatlari muhitida. Xorijiy kredit liniyalari. Xalqaro savdo
rivojlanishi – iqtisodiy o’sishning asosi. Islohotlarning yangi bosqichida tashqi iqtisodiy
141
faoliyatni davlat tomonidan boshqarish va tartibga solishga sifat jihatdan yangicha
yondoshuv. Tashqi iqtisodiy faoliyat sub’ektlariga davlat tomonidan ta’sir etishning
vazifalari, maqsadi va sabablari. Tashqi iqtisodiy faoliyatga davlat tomonidan ta’sir
etishning moliyaviy usullari va vositalari. Boj to’lovi. Tarifsiz cheklovlar. Import
kvotalari, import litsenziyalari, eksportni subsidiyalash.
Tashqi iqtisodiy faoliyatni soliqqa tortish
Xalqaro operatsiyalarni soliqqa tortish zaruriyati va mohiyati. Mamlakatning tashqi
soliq siyosati. Ikki yoqlama soliqqa tortish. Soliqqa tortish bo’yicha xalqaro kelishuvlar.
O’zbekiston Respublikasining tashqi soliq siyosatini shakllantirish va uni
takomillashtirish. Soliqlarni rejalashtirish.
Xalqaro lizing operatsiyalari
Xalqaro lizing operatsiyalarining iqtisodiy mohiyati. Xalqaro lizing
operatsiyalarining xalqaro moliya munosabatlaridagi roli. Lizing shakllari. Operatsion va
moliyaviy lizing. Xalqaro lizing operatsiyalarini amalga oshirishning huquqiy asoslari.
Xalqaro lizing shartnomalari shakllari. Lizingga ixtisoslashgan xalqaro kompaniyalar.
Xalqaro lizing bo’yicha investitsiya loyihalari bilan bog’liq masalalar. Xalqaro lizing
operatsiyalarini O’zbekiston Respublikasida qo’llash masalalari va rivojlantirish
istiqbollari.
Xalqaro sug’urta bozori va sug’urta operatsiyalari
Xalqaro sug’urta operatsiyalarining iqtisodiy mohiyati. Xalqaro sug’urta bozori.
Sug’urtalash. Qayta sug’urtalash. Evropa sug’urta bozorining dunyo sug’urta bozoridagi
o’rni. Kreditlarni sug’urtalash bo’yicha davlat tashkilotlari. Milliy sug’urta
assotsiatsiyalari. Sug’urta kompaniyalarining investitsiyalari.
Xalqaro kreditlar va xorijiy investitsiyalar
Xalqaro kapital bozorlari. Chet el investitsiyalarining mohiyati, zaruriyati va
ahamiyati. Tashqi iqtisodiy faoliyat sohasida ssuda kapitalining harakat qilish shakllari.
Tadbirkorlik kapitalining chetga chiqarilishi. Kapital eksportining shakllari. Kapital
harakatining tendentsiyalari. Xalqaro qo’shma korxonalar. Xalqaro integratsiyada
hamkorlikdagi tadbirkorlik tushunchasi, uning roli va ahamiyati. O’zbekistonda qo’shma
korxonalarning tuzilishi va rivojlanishi. O’zbekistonda chet el investorlariga beriladigan
huquqiy va iqtisodiy imtiyozlar va ularning ahamiyati.
Chet el investitsiyalarini jalb qilishning asosiy sohalari, ularning mamlakat
iqtisodiyotida tutgan o’rni. Chet el investitsiyalarini jalb qilish yo’llari. Chet el kapitalini
qimmatli qog’ozlar bozori orqali jalb etish. Ko’chmas mulkka jalb qilingan xorijiy
142
sarmoyalar. Investitsion muhit tushunchasi. O’zbekiston Respublikasida investitsion
muhitning barpo qilinishi va uning muhim omillari.
O’zbekistonning jahon iqtisodiyotiga integratsiyalashuvi. O’zbekistonda xalqaro
kreditlash. Qisqa, o’rta va uzoq muddatli kreditlashdan foydalanish xususiyatlari.
O’zbekistonga bevosita chet el investitsiyalarining kirib kelishi. Buning uchun qulay
ijtimoiy-siyosiy va iqtisodiy shart-sharoitning yaratilishi. O’zbekiston qarzdor va kreditor
davlat sifatida.
O’zbekistonning xalqaro moliyaviy institutlardagi ishtiroki
O’zbekistonning EI bilan hamkorligi. O’zbekistonning XVF va ETTBga kirishi.
Oxirgi yillardagi XVFning moliyaviy yordamlari. XVF mablag’laridan oqilona
foydalanish. O’zbekistonning XTTB, Xalqaro rivojlantirish assotsiatsiyasi, ETTB bilan
hamkorligi. ETTBning O’zbekistondagi faoliyati. O’zbekistonning Osiyo taraqqiyot
banki bilan hamkorligi.
Milliy xo’jalikning rivojlanishida xalqaro moliyaviy munosabatlarning roli va ahamiyati
Globolzatsiya. Integratsiya. Ochiq bozor tizimining ahamiyati va afzalliklari*. Milliy
xo’jalikning rivojlanishida tashqi iqtisodiy aloqalar hamda xalqaro moliya
munosabatlarining roli va ahamiyati. Milliy iqtisodiyotga xalqaro iqtisodiy va moliyaviy
munosabatlarning ijobiy va salbiy ta’siri. O’zbekiston Respublikasining xalqaro bozorga
kirishi va iqtisodiy potentsialining o’ziga xos xususiyatlari*.
Jahon valyuta tizimi va uning rivojlanish bosqichlari
Valyuta munosabatlari. Milliy valyuta tizimi. Valyuta munosabatlari ishtirokchilari*.
Jahon valyuta tizimi, uning rivojlanishi. Moliya operatsiyalari*. Jahon valyuta tizimining
rivojlanish bosqichlari va uning xususiyatlari. Xalqaro valyuta fondi(OVF)ning tashkil
topishi va rivojlanishi. XVFning maxsus fondlari. XVFning xalqaro valyuta-kredit
munosabatlarning tartibga solishdagi roli*. Evropa valyuta tizimi. Evropa valyuta
ittifoqini tashkil etish bosqichlari. Xalqaro valyuta munosabatlarida oltinning tutgan
o’rni.
Valyuta bozori va valyuta operatsiyalarining xalqaro moliya munosabatlaridagi ahamiyati
143
Valyuta bozori. Valyuta kurslari va unga ta’sir etuvchi omillar. Kross kurs. Valyuta
kotirovkasi. Valyuta pariteti. Joriy valyuta operatsiyalari va kapital harakati bilan bog’liq
valyuta operatsiyalari*. O’zbekistonda valyuta operatsiyalarini rivojlantirish
muammolari. Valyuta konvertatsiyasi*. Valyuta zaxiralari. Valyuta qimmatliklari.
Vakolatli banklar.
Xalqaro moliya munosabatlarida mamlakat valyuta siyosatining o’rni va ahamiyati
Valyuta siyosatining maqsad va shakllari*. O’zbekiston valyuta siyosatining ayrim
jihatlari. Valyuta siyosatining strategik maqsadlari. O’zbekiston Respublikasining
"Valyutani tartibga solish to’g’risida"gi Qonuni*. Valyuta siyosati doirasidagi asosiy
operatsiyalar. Valyuta siyosati bo’yicha xorijiy tajriba. Valyuta kursining nazariy
asoslari. Valyuta siyosatidan pul muomalasini tartibga solishda foydalanish. Pul-valyuta
bozorining asosiy elementlari. Respublika valyuta bozori. Valyuta siyosatini
ta’sirchanligini oshirish va uni takomillashtirish*.
Xalqaro valyuta-kredit munosabatlarida risklar va ularni sug’urtalash usullari
Xalqaro valyuta-kredit munosabatlarida risklarni aniqlash. Risklarni keltirib
chiqaruvchi asosiy omillar. Risk turlari: valyuta riski, kredit riski, foiz riski, transfert
riski. Himoya kelishuvlari*. Valyuta riskini sug’urtalashning zamonoviy usullari.
Mamlakat to’lov balansining xalqaro moliya munosabatlaridagi roli
To’lov balansining tarkibi*. To’lov balansining ko’rsatkichlari va ularni tasniflash
usullari. To’lov balansi qoldig’ini o’lchash usullari. To’lov balansini tartibga solishning
asosiy usullari. To’lov balansi taqchilligini moliyalashtirish. Rivojlanayotgan
mamlakatlarning to’logv balanslari. To’lov balansiga ta’sir etuvchi omillar va ularni
bartaraf etish*.
Xalqaro moliya tashkilotlari va davlat fondlari
Xalqaro moliya tashkilotlari va davlat fondlarining maqsad va turlari. Eksport
operatsiyalarini davlat tomonidan kreditlash*. Rivojlanayotgan mamlakatlarda
eksportnikreditlash. Xalqaro va xududiy valyuta, kredit va moliyaviy tashkilotlar. Evropa
hamjamiyatining mintaqaviy valyuta-kredit va moliya tashkilotlari*. ETTBning
mintaqaviy valyuta-kredit va moliyaviy tashkilotlariga umumiy tavsif. Evropa Ittifoqi
mintaqaviy valyuta-kredit va moliyaviy tashkilotlarining tuzilish sabablari.
Xalqaro savdo operatsiyalari va ularni moliyalashtirish
Xalqaro savdoning turlari. O’zbekiston Respublikasining tashqi iqtisodiy aloqalari.
O’zbekiston Respublikasida eksport-import operatsiyalarini moliyalashtirish mexanizmi.
144
Investitsiya loyihalarini moliyalashtirish. O’zbekiston xalqaro kredit munosabatlari
muhitida*. Islohotlarning yangi bosqichida tashqi iqtisodiy faoliyatni davlat tomonidan
boshqarish va tartibga solishga sifat jihatdan yangicha yondoshuv. Tashqi iqtisodiy
faoliyatga davlat tomonidan ta’sir etishning moliyaviy usullari va vositalari*.
Tashqi iqtisodiy munosabatlarni soliqqa tortish
Xalqaro operatsiyalarni soliqqa tortish zaruriyati va mohiyati. Ikki yoqlama soliqqa
tortish*. Soliqqa tortish bo’yicha xalqaro kelishuvlar. O’zbekiston Respublikasining
tashqi soliq siyosatini shakllantirish va uni takomillashtirish*.
Xalqaro lizing operatsiyalari
Xalqaro lizing operatsiyalarining iqtisodiy mohiyati. Xalqaro lizing operatsiyalarini
amalga oshirishning huquqiy asoslari. Xalqaro lizing shartnomalari shakllari*. Xalqaro
lizing bo’yicha investitsiya loyihalari bilan bog’liq masalalar. Xalqaro lizing
operatsiyalarini O’zbekiston Respublikasida qo’llash masalalari va rivojlantirish
istiqbollari*.
Xalqaro sug’urta bozori va sug’urta operatsiyalari
Xalqaro sug’urta operatsiyalarining iqtisodiy mohiyati. Evropa sug’urta bozorining
dunyo sug’urta bozoridagi o’rni*. Kreditlarni sug’urtalash bo’yicha davlat tashkilotlari.
Milliy sug’urta assotsiatsiyalari. Sug’urta kompaniyalarining investitsiyalari*.
Xalqaro kreditlar va xorijiy investitsiyalar
Tashqi iqtisodiy faoliyat sohasida ssuda kapitalining harakat qilish shakllari. Kapital
eksportining shakllari*. Kapital harakatining tendentsiyalari. O’zbekistonda chet el
investorlariga beriladigan huquqiy va iqtisodiy imtiyozlar va ularning ahamiyati. Chet el
investitsiyalarini jalb qilishning asosiy sohalari, ularning mamlakat iqtisodiyotida tutgan
o’rni. Chet el investitsiyalarini jalb qilish yo’llari*. O’zbekiston Respublikasida
investitsion muhitning barpo qilinishi va uning muhim omillari*.
O’zbekistonning jahon iqtisodiyotiga integratsiyalashuvi. O’zbekistonda xalqaro
kreditlash.
O’zbekistonning xalqaro moliyaviy institutlardagi ishtiroki
O’zbekistonning EI, XTTB bilan hamkorligi. O’zbekistonning XVF va ETTBga
kirishi. O’zbekistonning Osiyo taraqqiyot banki bilan hamkorligi.
145
Case Studies: O’R makroiqtisodiy tahliliga doir o’quv misollari (rus tilida). Ochiq
jamiyat instituti xomiyligida Iqtisodiy Markaz tomonidan tuzilgan.
Masofaviy o’qitish soatlari: www.google.ru (Budapesht, Evropa Markaziy
Universiteti dasturlari); www.yandex.ru; www.rambler.ru; www.worldbank.org.ru;
www.imf.org.
1. Strani mira v tsifrax za 2000, 2001 g.g.
2002 g.g.
3. Otcheti MVF za 2000, 2001 g.g.
Talabalarni fan bo’yicha o’zlashtirishlarini semestr davomida muntazam ravishda
olib borish. Joriy, oraliq va yakuniy baholash. Joriy va oraliq baholash uchun ajratilgan
ballar miqdori o’quv rejasida fanga ajratilgan soatning 70%, yakuniy baholashga esa 30%
miqdorda belgilanadi. Joriy va oraliq baholash turlariga belgilangan ballar quyidagi
holatlardan qo’yiladi:
•
•
•
•
•
•
•
Tayanch iboralarga asoslangan yozma ishni o’tkazish tartibi "Reyting tizimini
146
•
•
•
•
86 - 100 foiz "a’lo";
6. ADABIYoTLAR
Asosiy adabiyotlar
1996.
4. O’zbekiston Respublikasining "Valyutaviy tartibga solish to’g’risida"gi Qonuni. 1993
yil 7 may.
5. Maksimo V. Eng, Frensis A. Lis, Lourens Dj. Mauer. Mirovie finansi. -M.: Deka,
1998.
6. Krasavina L.N. Mejdunarodnie valyutno-kreditnie i finansovie otnosheniya. Ucheb.
pos. -M.: Finansi i statistika, 2001.
7. Abramova A.M., Aleksandrova L.S. Finansi, denejnoe obrashchenie i kredit: Ucheb.
pos. -M., 1999.
8. Avdokushin E.F. Mejdunarodnie ekonomicheskie otnosheniya. Ucheb. pos. -M.,
2001.
9. Bocharov V.V. Investitsionniy menedjment: regionalniy aspekt – S-Pb.: Piter, 2000.
10. Dj. Van Xorn. Osnovi upravleniya finansami, Pod red. prof. Sokolova Ya.V. -M.:
11. Dj. Menvil Xarris. Mejdunarodnie finansi. - M., 1996.
12. Shmireva A.I., Kolesnikov V.I., Klimov A.Yu. Mejdunarodnie valyutno-kreditnie
otnosheniya. – S-Pb.: Piter, 2001.
2001.
14. Fedorov. Osnovi straxovoy deyatelnosti. Ucheb. -M.: BEK, 1999.
147
18. Mejdunarodnie finansovie otnosheniya. Uch. pod red. akad. Senchagova A. G. - M.:
2. Livshits A.Ya. Osnovnie orientiri finansovoy politiki // "Finansi", 1997, № 1.
–M.: Flinta 2001.
4. Pogorletskiy A.I. Ekonomika i ekonomicheskaya politika Germanii v XX veke. –SPb.: 2001.
5. Pushkareva V.M. Istoriya finansovoy misli i politiki nalogov. Ucheb. pos. -M.:
INFRA-M, 1996.
7. Boyd J. Inflation. "Growth and Central Banks Theory and Evidence", 1996. Policy
Research working Poner. 1575. The World Bank. Washington. D. C.
Journal of Banking and Finance. Vol. 24. pp. 507-524.
9. Moyer C. Financial System. Corporote Finance and Economic Development, in RA
Hubbard (ed) Asymmetric information. Corporote Finance and investment. A
Notional Bureau of Economic 1990 Research Project Report, University of Chicago
Press. Chicago. PP. 307-322.
Tokyo Japan 2000.
148
TA’LIM VAZIRLIGI
"TASDIQLANDI"
ta’lim vazirligi
№ VM-343-53406-3.20.09
"1" iyul 2003 y.
____________________
"8" iyul 2003 y.
MOLIYA ORGANLARIDA NAZORAT
VA IQTISODIY ISHLAR
fanidan
DASTUR
Toshkent - 2003
149
Tuzuvchilar:
dots. Jamolov X.,
k.o’q. Nurmuxammedova B.
Taqrizchilar:
dots. Haydarov N.,
k.o’q. Qosimova G.
Mazkur dastur moliya organlarida nazorat-iqtisodiy ishlarni tashkil qilishning asosiy
turlari, shakllari va usullarini o’z ichiga olgan bo’lib, oliy ta’limning "Biznes va
boshqaruv" sohasi bo’yicha bakalavriatning "Moliya", "Soliqlar va soliqqa tortish"
yo’nalishlaridagi talabalarga mo’ljallab tuzilgan. Undagi O’zbekiston Respublikasi
moliya organlarida nazorat va iqtisodiy ishlarni tashkil etish amaliyoti hamda bu
sohadagi taraqqiy etgan davlatlar ilg’or tajribalari bilan bog’liq masalalar ma’ruza va
amaliy mashg’ulotlar mohiyatini aks ettiradi. Dasturda fanni o’rganishga oid o’zbek, rus
va ingliz tillaridagi asosiy va qo’shimcha adabiyotlar ro’yxati berilgan. Dasturga
kompyuter o’quv dasturlari, internet tarmog’i saytlari ro’yxati ilova qilingan.
Dannaya programma vklyuchaet v sebya osnovnie vidi, formi i sposobi organizatsii
kontrolno-ekonomicheskoy raboti v finansovix organax i prednaznachena dlya studentov
napravleniy bakalavriata "Finansi", "Nalogi i nalogooblojenie". V programme
osveshcheni voprosi organizatsii kontrolno-ekonomicheskoy raboti v finansovix organax
Uzbekistana i peredovoy opit razvitix stran v etoy oblasti, kotorie otrajayut osnovnuyu
sut lektsionnix, prakticheskix zanyatiy i tem samoobrazovaniya. V programme privedeni
spiski literatur dlya izucheniya predmeta na uzbekskom, russkom i angliyskom yazikax.
K kontsu spiska prilojena perechen saytov interneta i kompyuternix uchebnix programm
po sootvetstvuyushchim temam kursa.
Tasks of foreing countries Finance and is worked out considering all special ties end
directions of baccalaureate in sphere of "Business and Management ". lecture themes,
practical studies, seminars and self – educated questions including questions of foreign
economic policy and foreign economic affairs of the Republic of Uzbekistan are
observed in it.
150
bayoni).
1. SO’Z BOShI
"Moliya organlarida nazorat-iqtisodiy ishlar" fanini o’qitishning maqsadi – kelgusida
yuqori malakali iqtisodchi-mutaxassislar bo’lib etishadigan talabalar uchun moliya
organlarida nazorat-iqtisodiy ishlarni tashkil etishning nazariy, huquqiy, tashkiliy asoslari
haqida bilimlar berish, ularda davlatning hozirgi davrdagi moliyaviy nazorat siyosatining
asosiy yo’nalishlari bo’yicha ko’nikmalar hosil qilishdan iborat. Ushbu maqsaddan kelib
chiqib fan o’z predmetini o’rgatish uchun quyidagi vazifalarni qo’yadi:
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
moliya organlarida nazorat-iqtisodiy ishlarning ijtimoiy-iqtisodiy mohiyati va
ahamiyatini o’rganish;
moliya organlarida nazorat-iqtisodiy ishlar tizimi va uning nazariy, uslubiy va
huquqiy asoslarini o’rganish;
moliya organlarida nazorat-iqtisodiy ishlarni tashkil qilish turlari, shakllari va
usullarini o’rganish;
O’zbekiston Respublikasi moliya organlari, ularning moliyaviy nazoratni tashkil
qilishdagi funktsiyalari, huquq va majburiyatlarini o’rganish;
moliya organlarining davlat daromadlari istiqbollarini belgilash va iqtisodiy tahlil
qilish sohasidagi nazorat-iqtisodiy ishlarini o’rganish;
noishlab chiqarish tashkilotlari va muassasalari hamda alohida tadbirlarni
moliyalashtirishni o’rganish;
byudjet tashkilotlari harajatlar smetasi va asosiy ishlab-chiqarish (operativtarmoq) ko’rsatkichlarining to’g’ri hisoblanganligini tekshirish asoslarini
o’rganish;
byudjet tashkilotlari moliyaviy-xo’jalik faoliyatini taftish etish asoslarini
o’rganish;
moliya organlarida byudjetni tuzish aa ijro etish jarayonidagi moliyaviy nazorat
asoslarini o’rganish;
taraqqiy etgan mamlakatlar moliya organlarida nazorat-iqtisodiy ishlarni tashkil
etish amaliyotini o’rganish.
151
"Moliya organlarida nazorat-iqtisodiy ishlar" fani "Moliya", "Iqtisodiy tahlil",
"Xalqaro moliya munosabatlari", "Chet mamlakatlar moliyasi" kabi fanlardan olingan
nazariy asoslarga tayanadi.
Shu bilan birga "Moliya organlarida nazorat-iqtisodiy ishlar" fani "Davlat byudjeti",
"Mahalliy byudjetlarni shakllantirish va boshqarish", "Nobyudjet fondlar", kabi qator
maxsus fanlarni o’zlashtirish uchun nazariy-uslubiy asos bo’lib xizmat qiladi.
Mazkur fanning asosiy g’oyalarini mukammal o’rganish uchun talabalar xalqaro moliya
amaliyotida mavjud iktisodiy tahlil usullaridan, moliyaviy rejalashtirish usullaridan
"Moliya organlarida nazorat-iqtisodiy ishlar" fanidan olingan bilimlar talabalarni oliy
o’quv yurtini tamomlagandan so’ng, xalqaro moliya amaliyotiga oid kundalik faoliyatda
uchraydigan dolzarb amaliy masalalarni echishda hamda Moliya organlarida nazoratiqtisodiy ishlarga doir adabiyotlarni o’rganib, malakalarini oshirishlarida qo’l keladi.
miqdoriga talablar
bo’yicha darslarni tashkil etish VIII o’quv semestriga mo’ljallangan.
Ushbu fan bo’yicha talabalar bilimini baholash o’quv reyting tizimi bo’yicha joriy,
oraliq va yakuniy ballar asosida belgilanadi.
152
amalga oshiriladi.
•
•
•
•
•
•
mavjudligi;
foydalanilishi;
foydalanilishi;
tayanch iboralarga asoslangan "yozma ish" orqali nazorat ishlarini o’tkazish
kompyuter texnologiyalardan, tarqatuvchi materiallardan, testlar to’plamidan ham
foydalanish mumkin.
Mazkur fan "Moliya", "Soliq va soliqqa tortish" bakalavr ta’lim yo’nalishlari
bo’yicha mutaxassislarga tegishli tarzda VIII semestrda o’qitilishi rejalashtirilgan.
o’quv rejasiga muvofiq ajratilgan soatlar xisobga olinishi zarur;
2. Har bir mavzuga oid huquqiy-me’yoriy xujjatlar xamda tegishli moliyaviy
qonunchilik asosidagi yangi talab va o’zgarishlar talabalar e’tiborini etadigan
tarzda berilishi kerak;
3. Mustaqil o’zlashtiriladigan mavzular va savollar ajratilib ko’rsatilishi zarur;
153
2. FAN DASTURI
"Moliya organlarida nazorat va iqtisodiy ishlar" fani bo’yicha o’qiladigan ma’ruzalar
mavzulari
"Moliya organlarida nazorat va iqtisodiy ishlar" fanining predmeti, maqsad va vazifalari
"Moliya organlarida nazorat va iqtisodiy ishlar" fanining predmeti, o’rganish
ob’ektlari. Jamiyatda xo’jalik yuritishning turli soha va tarmoqlarida, davlat
boshqaruvining barcha pog’onalarida pul oqimlari, moliyaviy resurslar harakatini nazorat
qilish – kursning o’rganish ob’ekti sifatida. "Moliya organlarida nazorat va iqtisodiy
ishlar" fanining maqsadi, vazifalari, iqtisodiy bilimlar qatorida tutgan o’rni va ahamiyati,
uning boshqa maxsus fanlar bilan o’zaro aloqasi. Moliya organlarida nazorat va iqtisodiy
ishlarni tashkil etishning nazariy, uslubiy va huquqiy asoslari. Moliyaviy nazorat –
boshqarish tizimining asosiy elementi sifatida. Nazorat-iqtisodiy ishlarning tashkil topish
va rivojlanish bosqichlari. Moliyaviy nazoratning nazariy asoslarining hozirgi zamon
nazariyotchi – olimlari tomonidan talqin etilishi. Nazorat-iqtisodiy ishlarni tashkil qilish
tamoyillari. Moliya organlarida nazorat-iqtisodiy ishlarning vazifalari, ularni tashkil etish
usullari, islohotlarning yangi bosqichida ularning takomillashuvi. Nazorat-iqtisodiy
ishlarning ishlab chiqarish samaradorligini oshirishga, xo’jalik yuritishning yuqori
natijalariga erishishga, davlat daromadlarining oshishiga hamda davlat mablag’laridan
samarali, foydalanishga ta’siri. Moliya organlarida nazorat-iqtisodiy ishlarni tashkil
etishning huquqiy asoslari, ularning mustahkamlanishi va takomillashuvi.
Moliya organlarida nazorat va iqtisodiy ishlarni tashkil qilish turlari, shakllari va usullari
Moliya organlari to’g’risida tushuncha. Moliyaviy nazoratning mazmuni va
ahamiyati. Moliyaviy nazoratning ob’ektlari va sub’ektlari. Moliyaviy nazoratning uni
amalga oshiruvchi sub’ektlarga ko’ra turlari. Davlat moliya nazorati, uning guruhlanishi.
Umumdavlat moliya nazorati, asosiy organlari, ularning vazifalari. Mahkamaviy
(idoraviy) moliyaviy nazorat, uning o’ziga xos xususiyatlari, sub’ektlari. Nodavlat moliya
nazorati: sub’ektlari, vazifalari va ahamiyati. Moliya organlarida moliyaviy nazoratni
olib borish shakllari: dastlabki, joriy va so’nggi nazorat, ularning xususiyatlari, bir-biriga
bog’liqligi hamda muvofiqligi zaruriyati. Nazoratni olib borish usullari: tekshirish; tahlil
qilish, taftish qilish. Nodavlat, dahlsiz moliyaviy nazoratning tarkib topishi va
rivojlanishi, uning ahamiyati. Auditorlik nazoratining mohiyati, zaruriyati, afzalliklari.
Islohotlarning bugungi bosqichida moliyaviy nazorat organlari faoliyatini
154
muvofiqlashtirish. O’zbekiston Respublikasida "Nazorat qiluvchi organlar faoliyatini
muvofiqlashtiruvchi Respublika Kengashi"ning tuzilishi, uning maqsad va vazifalari.
(PF-1503 08.08.1996 y.)
O’zbekiston Respublikasi moliya organlari, ularning moliyaviy nazoratni tashkil qilishdagi
funktsiyalari, huquq va majburiyatlari
Umumdavlat moliyaviy nazoratini amalga oshiruvchi organlar, ularning tarkib
topishi va rivojlanishi. O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi, uning vazifalari,
funktsiyalari, huquq va majburiyatlari. Moliya vazirligi markaziy apparatining tarkibi va
tuzilishi, uning moliya tizimida nazoratni tashkil qilishdagi roli va ahamiyati. Moliya
vazirligi tizimi, uning tarkibiy tuzilishi. Mahalliy moliya organlari, hududiy moliyani
boshqarish, tartibga solish va nazorat qilishda ularning ahamiyati, ulardagi nazorat
ishlarining xususiyatlari. Moliya vazirligi tizimi faoliyatini tartibga solish va
takomillashtirishga xizmat qiluvchi qonuniy-huquqiy hujjatlar. Moliya vazirligi
tarkibidagi nazorat – taftish Boshqarmasi, uning tarkibiy tuzilishi, vazifalari, huquq va
majburiyatlari. Davlat mablag’laridan, davlat mulkidan va davlatga tegishli boshqa
aktivlardan maqsadga muvofiq foydalanishni nazorat qilishda nazorat-taftish
Boshqarmasi (NTB)ning ahamiyati. NTBning faoliyatini tartibga soluvchi me’yoriyhuquqiy va qonuniy hujjatlar. O’zbekiston Respublikasi Davlat soliq Qo’mitasi, uning
asosiy vazifalari, huquq va majburiyatlari. Soliq nazoratini yuritishda, davlat
daromadlarining o’z vaqtida, to’liq tushishini ta’minlashda DSQ sining ahamiyati. DSQ
tizimi, uning tarkibiy tuzilmalarida nazorat-iqtisodiy ishlarning xususiyatlari.
Iqtisodiyotning erkinlashuvi va islohotlarnning chuqurlashuvi sharoitida moliya-soliq
organlariga qo’yilayotgan yangi talablar, ular faoliyatining samaradorligini
oshirishning asosiy yo’nalishlari.
Moliya organlarining davlat daromadlari istiqbollarini belgilash va iqtisodiy tahlil qilish
sohasidagi nazorat-iqtisodiy ishlari
Mamlakatning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish darajasini tahlil qilish – davlat
daromadlari (jumladan, davlat byudjet daromadlari)ning istiqbolini belgilashning asosi
sifatida. Mamlakat ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish darajasini belgilovchi asosiy
makroiqtisodiy ko’rsatkichlar, ularning tahlili, davlat daromadlari hajmlari bilan
bog’liqligi. Davlat byudjetiga soliqlar va tushumlarning tushushini tahlil qilish –
daromadlar istiqbolini belgilashning zaruriy elementi. Davlat byudjetiga soliqlar va
tushumlarning tushishini tahlil qilishda soliq va moliya organlari faoliyatini
muvofiqlashtirish. Davlat soliq-byudjet siyosatining asosiy yo’nalishlarini ishlab chiqishdaromadlarni prognozlashning asosiy bosqichi. Moliya organlarining daromadlar
istiqbollarini belgilash sohasidagi nazorat-iqtisodiy ishlarini muvofiqlashtirish masalalari.
155
Noishlab chiqarish tashkilotlari va muassasalari hamda alohida tadbirlarni
moliyalashtirish
Iqtisodiyotning noishlab chiqarish sohasi hamda nobozor sektorining mavjudligi,
zarurligi va ahamiyati. Noishlab chiqarish sohasi va nobozor sektori tashkilotlari va
muassasalari moliyaviy ta’minlanishining xususiyatlari. Byudjet tashkilotlari to’g’risida
tushuncha. Byudjet mablag’lariga egalik qiluvchilar, ularning guruhlanishi. Byudjet
tashkilotlarini smetali moliyalashtirish tartibi. Shtatlar jadvali, uning tuzilishi. Byudjet
tashkilotlarini moliyalashtirishni takomillashtirish masalalari. Moliya organlarining
byudjet tashkilotlari xarajatlar smetasini tuzish, tasdiqlash, smeta asosida moliyalashtirish
va mablag’lardan foydalanish jarayonidagi nazorat iqtisodiy ishlar: smetaning va shtatlar
jadvalining to’g’riligini tekshirish, tasdiqlash, moliyalashtiruvchi organ tomonidan
ro’yxatdan o’tkazish, moliyalashtirishni ochish, mablag’larning ishlatilishini nazorat
qilish, hisobotlar qabul qilish va umumlashtirish. Byudjet tashkilotlarining byudjetdan
tashqari mablag’lari manbalarining shakllanishi, mablag’larning ishlatilishi yuzasidan
nazorat-iqtisodiy ishlarni tashkil qilish.
Byudjet tashkilotlari xarajatlar smetasi va asosiy ishlab-chiqarish (operativ-tarmoq)
ko’rsatkichlarining to’g’ri hisoblanganligini tekshirish
Byudjet tashkilotlarining asosiy ishlab chiqarish (operativ-tarmoq) ko’rsatkichlari –
tekshirish ob’ekti sifatida. Ijtimoiy sohaning turli tarmoqlari va iqtisodiyotning nobozor
sektori muassasalari asosiy ko’rsatkichlarini hisoblash va rejalashtirishning o’ziga xos
xususiyatlari. Xarajat guruhlari bo’yicha asosiy hisob-kitoblar, ularning to’g’riligini
tekshirish tartibi, tekshirish manbalari. Xarajatlarni rejalashtirishning qonuniy, huquqiyme’yoriy asoslari. Byudjet me’yorlari, xarajatlarni limitlash, ularga rioya qilinganlikni
tekshirish.
Byudjet tashkilotlari moliyaviy-xo’jalik faoliyatini taftish etish
Taftish – moliya organlari nazorat-iqtisodiy ishlarining asosiy usuli sifatida. Byudjet
tashkilotlarida taftish o’tkazish huquqiga ega bo’lgan organlar, ularning vakolatlari.
Mahkamaviy (idoraviy) nazorat apparati, uning vazifalari, vakolatlari. Moliya vazirligi
tizimidagi moliya organlarining, vakolatlari, nazorat-taftish organlari, ularning huquqlari
va vakolatlari. Byudjet tashkilotlari moliyaviy-xo’jalik faoliyatini taftish qilishning
asosiy vazifalari. Taftish turlari, ularning o’zaro bog’liqligi. Taftish manbalari, ularning
guruhlanishi. Taftish bosqichlari, ularga tavsif. Taftishlarni rejalashtirish. Taftish
dasturini tuzish. Taftishni tashkil qilish. Taftish natijalarini umumlashtirish va
rasmiylashtirish. Dalolatnoma – taftishning asosiy rasmiy hujjati sifatida. Taftish
156
natijalarini amalga tadbiq etish va nazorat o’rnatish. Taftishlarni tashkil qilishda davlat
nazorati organlarining auditorlik nazorati idoralari bilan hamkorligi.
Moliya organlarida byudjetni tuzish va ijro etish jarayonini taftish etishni tashkil etish
Byudjetni tuzish jarayonida moliya organlari faoliyatini taftish etishning asosiy
vazifalari. Byudjetni tuzish bo’yicha taftishning sub’ektlari, ob’ektlari va predmeti.
Taftish manbalari. Byudjet ijrosini taftish qilish: byudjetning daromad va xarajatlar
bo’yicha ijrosini tekshirish, qo’shimcha ajratmalarning asoslanganligini, rejadan ortiqcha
ajratmalarni moliyalashtirish manbalarining mavjudligini tekshirish. Byudjet bo’g’inlari
o’rtasidagi o’zaro hisob-kitoblar bo’yicha, byudjet ssudalarini berishi bo’yicha
operatsiyalarning qonuniyligini tekshirish. Moliya organlarida nazorat - iqtisodiy
ishlarning holatini tekshirish. Byudjetning kassaviy ijrosini tekshirish va taftish qilish,
uning maqsadi, vazifasi, ob’ektlari. Taftish natijalarini rasmiylashtirish va chora-tadbirlar
belgilash. Islohotlarning hozirgi bosqichida tekshirish va taftishlarning samaradorligini
oshirish, taftishchilarni moddiy rag’batlantirish mexanizmini takomillashtirish.
Taraqqiy etgan mamlakatlar moliya organlarida nazorat-iqtisodiy ishlarini tashkil etish
amaliyoti
Rivojlangan mamlakatlarda moliyaviy nazoratni tashkil etish. Moliyaviy nazorat
organlarining xususiyatlari. Soliq, byudjet va moliya nazoratining o’ziga xos jihatlari.
Nazorat-iqtisodiy ishlarni mikrodarajada tashkil etish amaliyoti. Iqtisodiy nazoratni
makrodarajada tashkil etish amaliyoti, bu sohadagi horijiy tajriba asosida O’zbekiston
moliya organlari oldiga qo’yilayotgan yangi talablar. O’zbekiston Respublikasida
moliyaviy nazorat tizimini takomillashtirishning asosiy yo’nalishlari.
"Moliya organlarida nazorat va iqtisodiy ishlar" fanining predmeti, maqsad va vazifalari
"Moliya organlarida nazorat va iqtisodiy ishlar" kursining predmeti, o’rganish
ob’ektlari.* Jamiyatda xo’jalik yuritishning turli soha va tarmoqlarida, davlat
boshqaruvining barcha pog’onalarida pul oqimlari, moliyaviy resurslar harakatini nazorat
qilish – kursning o’rganish ob’ekti sifatida.* "Moliya organlarida nazorat va iqtisodiy
ishlar" kursining maqsadi va vazifalari.* Moliya organlarida nazorat va iqtisodiy ishlarni
tashkil etishning nazariy, uslubiy va huquqiy asoslari. Nazorat-iqtisodiy ishlarning ishlab
chiqarish samaradorligini oshirishga, xo’jalik yuritishning yuqori natijalariga erishishga,
157
davlat daromadlarining oshishiga hamda davlat mablag’laridan samarali foydalanishga
ta’siri.
Moliya organlarida nazorat-iqtisodiy ishlarni tashkil qilish turlari, shakllari va usullari
Moliyaviy nazoratning mazmuni va ahamiyati, ob’ektlari va sub’ektlari turlari.
Davlat moliya nazorati, uning guruhlanishi. Nodavlat moliya nazorati: sub’ektlari,
vazifalari va ahamiyati. Moliya organlarida moliyaviy nazoratni olib borish shakllari:
dastlabki, joriy va so’nggi nazorat, ularning xususiyatlari, bir-biriga bog’liqligi hamda
muvofiqligining zarurligi.* Nazoratni olib borish usullari: tekshirish: tahlil qilish, taftish
qilish.* Auditorlik nazoratining mohiyati, zarurligi, afzalliklari.* O’zbekiston
Respublikasida "Nazorat qiluvchi organlar faoliyatini muvofiqlashtiruvchi Respublika
Kengashi"ning tuzilishi, maqsad va vazifalari. (PF-1503 08.08.1996 y.)
O’zbekiston Respublikasi moliya organlari, ularning moliyaviy nazoratni tashkil qilishdagi
funktsiyalari, huquq va majburiyatlari
Umumdavlat moliyaviy nazoratini amalga oshiruvchi organlar, ularning tarkib
topishi va rivojlanishi. O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi uning vazifalari,
funktsiyalari, huquq va majburiyatlari.* Mahalliy moliya organlari, hududiy moliyani
boshqarish, tartibga solish va nazorat qilishda ularning ahamiyati, ulardagi nazorat
ishlarining xususiyatlari. Moliya vazirligi tarkibidagi Nazorat – taftish Boshqarmasi
(NTB), oning tarkibiy tuzilishi, vazifalari, huquq va majburiyatlari.* O’zbekiston
Respublikasi Davlat soliq Qo’mitasi, uning asosiy vazifalari, huquq va majburiyatlari.
DSQ tizimining, tarkibiy tuzilmalarida nazorat-iqtisodiy ishlarning xususiyatlari.*
Moliya organlarining davlat daromadlari istiqbollarini belgilash va iqtisodiy tahlil qilish
sohasidagi nazorat-iqtisodiy ishlari
Mamlakatning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish darajasini tahlil qilish – davlat
daromadlari (jumladan, davlat byudjet daromadlari)ning istiqbolini belgilashning asosi
sifatida. Davlat byudjetiga soliqlar va tushumlarning tushishini tahlil qilish – daromadlar
istiqbolini belgilashning zaruriy elementi.* Davlat byudjetiga soliqlar va tushumlarning
tushishini tahlil qilishga noliq va moliya organlari faoliyatini muvofiqlashtirish.*
Noishlab chiqarish tashkilotlari va muassasalari hamda alohida tadbirlarni
moliyalashtirish
Iqtisodiyotning noishlab chiqarish sohasi hamda nobozor sektorining mavjudligi,
zarurligi va ahamiyati. Byudjet tashkilotlari to’g’risida tushuncha. Byudjet tashkilotlarini
smetali moliyalashtirish tartibi. Moliya organlarining byudjet tashkilotlari xarajatlar
smetasini tuzish, tasdiqlash, smeta asosida moliyalashtirish va mablag’lardan foydalanish
158
jarayonidagi nazorat-iqtisodiy ishlar: smetaning va shtatlar jadvalining to’g’riligini
tekshirish, tasdiqlash, moliyalashtiruvchi organ tomonidan ro’yxatdan o’tkazish,
moliyalashtirishni ochish, mablag’larning ishlatilishini nazorat qilish, hisobotlar qabul
qilish va umumlashtirish.* Byudjet tashkilotlarining byudjetdan tashqari mablag’lari
manbalarining shakllanishi, mablag’larning ishlatilishi yuzasidan nazorat-iqtisodiy
ishlarni tashkil qilish.*
Byudjet tashkilotlari harajatlar smetasi va asosiy ishlab-chiqarish (operativ-tarmoq)
ko’rsatkichlarining to’g’ri hisoblanganligini tekshirish.
Byudjet tashkilotlarining asosiy ishlab chiqarish (operativ-tarmoq) ko’rsatkichlari –
tekshirish ob’ekti sifatida.* Harajat guruhlari bo’yicha asosiy hisob-kitoblar, ularning
to’g’riligini tekshirish tartibi, tekshirish manbalari. Xarajatlarni rejalashtirishning
qonuniy, huquqiy - me’yoriy asoslari.
Byudjet tashkilotlari moliyaviy-xo’jalik faoliyatini taftish etish
Taftish - moliya organlari nazorat-iqtisodiy ishlarining asosiy usuli sifatida. Byudjet
tashkilotlari moliyaviy-xo’jalik faoliyatini taftish qilishning asosiy vazifalari.* Taftish
turlari, ularning o’zaro bog’liqligi, taftish manbalari, ularning guruhlanishi.* Taftish
natijalarini amalga tadbiq etish va nazorat o’rnatish.
Moliya organlarida byudjetni tuzish va ijro etish jarayonini taftish etishni tashkil etish
Byudjetni tuzish jarayonida moliya organlari faoliyatini taftish etishning asosiy
vazifalari.* Byudjet bo’g’inlari o’rtasidagi o’zaro hisob-kitoblar bo’yicha, byudjet
ssudalarini berishi bo’yicha operatsiyalarning qonuniyligini tekshirish.* Moliya
organlarida nazorat-iqtisodiy ishlarning holatini tekshirish.* Byudjetning kassaviy
ijrosini tekshirish va taftish qilish, uning maqsadi, vazifasi, ob’ektlari.
Taraqqiy etgan mamlakatlar moliya organlarida nazorat-iqtisodiy ishlarini tashkil
etish amaliyoti.
Rivojlangan mamlakatlarda moliyaviy nazoratni tashkil etish, moliyaviy nazorat
organlarining xususiyatlari.* Nazorat-iqtisodiy ishlarni mikro va makro darajada tashkil
etish amaliyoti. Iqtisodiy nazoratni makrodarajada tashkil etish amaliyoti, bu sohadagi
horijiy tajriba asosida O’zbekiston moliya organlari oldiga qo’yilayotgan yangi talablar.*
O’zbekiston Respublikasida moliyaviy nazorat tizimini takomillashtirishning asosiy
yo’nalishlari.
159
Case Studies: O’R makroiqtisodiy tahliliga doir o’quv misollari (rus tilida). Ochiq
jamiyat instituti xomiyligida Iqtisodiy Markaz tomonidan tuzilgan.
Masofaviy o’qitish soatlari: www.google.ru (Budapesht, Evropa Markaziy
Universiteti dasturlari) www.yandex.ru; www.rambler.ru; www.worldbank.org.ru;
www.imf.org.
1. Strani mira v tsifrax za 2000, 2001 g.g.
2002 g.g.
3. Otcheti MVF za 2000, 2001 g.g.
ravishda olib boriladi va joriy, oraliq va yakuniy baholash orqali amalga oshiriladi. Joriy,
oraliq va yakuniy baholash. Joriy va oraliq baholash turiga ajratilgan ballar miqdori
o’quv rejasida fanga ajratilgan soatning 70%, yakuniy baholashga esa 30% miqdorda
qo’yiladi:
•
•
•
•
•
•
•
Tayanch iboralarga asoslangan yozma ishini o’tkazish tartibi "Reyting tizimini
yakuniy baholash bosqichida yozma ishni tatbiq etish bo’yicha Namunaviy Nizom" bilan
belgilanadi. Semestr davomida fanlar bo’yicha to’plagan ballar quyidagi o’zlashtirish
•
•
•
86 - 100 foiz "a’lo";
160
•
6. ADABIYoTLAR
Asosiy adabiyotlar
1. Karimov I.A. O’zbekiston: Milliy istihlol, iqtisod, siyosat, mafkura. -T.: O’zbekiston,
1996.
"O’zbekiston Respublikasining 2003 yillari ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotining asosiy
7. O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligining 1999 yil 13 dekabrdagi "Moliya
vazirligi va moliya organlarining byudjet tashkilotlari va shtatlar jadvalini
registratsiya qilish tartibi" haqidagi 849-sonli buyrug’i.
8. O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligining 1999 yil 13 dekabrdagi "Ijtimoiy soha
tashkilotlarini 2000 yil byudjetdan moliyalashtirishning me’yorlari" haqida 850-sonli
buyrug’i.
9. O’zbekiston Respublika Moliya vazirligining 1999 yil 9 dekabrdagi "Davlat byudjeti
xarajatlari va 2000 yil byudjet blankasining asosiy ko’rsatkichlarini tasdiqlash
to’g’risida"gi 230-sonli buyrug’i.
10. O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligining 1999 yil 23 dekabrdagi 859-son
"Byudjet tashkilotlarining daromadlari va xarajatlarining buxgalteriya hisobi
to’g’risida"gi Nizomi.
11. O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligining 236-sonli, halq ta’limi vazirligining
210-sonli, Sog’liqni saqlash vazirligining 737-sonei 1999 yil 17 dekabrdagi "Huquqiy
shaxs maqomi beriladigan byudjet tashkilotlari to’g’risida"gi qo’shma buyrug’i.
12. O’zbekiston Respublikasi Moliya Vazirligining 2000 yil 7 yanvardagi "Vaqtincha
foydalanilmayotgan binolarni va davlatning boshqa mol-mulkini tashkilotlarga ijaraga
berish to’g’risida"gi Nizom.
13. O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligining 2000 yil 3 fevraldagi "Respublika va
mahalliy byudjetlarga qarashli byudjet tashkilotlarining smeta xarajatlarini tuzish,
ko’rib chiqish, tasdiqlash to’g’risida"gi 888-sonli me’yoriy hujjati.
161
14. O’zbekiston Respublikasi Moliya Vazirligining 2001 yil 12 apreldagi
"Qoraqalpog’iston Respublikasi va mahalliy byudjetlarning ko’zda tutilgan
daromadlari va xarajatlari yillik rejasining choraklararo taqsimlanishining tartibi,
byudjetni bajarish jarayonidagi o’zgartirishlar kiritish hisobi, byudjetda ko’zda
tutilgan tashkilot va tadbirlarni moliyalashtirish to’g’risida"gi 1025-sonli buyrug’i.
15. Akramov E. A., Tairov A. E. O’zbekiston Respublikasining iqtisodiy islohotlari - M.:
TOO Lyuks-art, 1998.
16. Abramova A. M., Aleksandrova L. S. Finansi, denejnoe obrashchenie i kredit: Ucheb.
pos. -M.: 1999.
17. Drobozina L. A. Obshchaya teoriya finansov. -M.: Banki i birji, 1999.
18. Zaripova I. R., Xafizova V. R. Istoriya razvitiya i sovremennoe sostoyanie
mejbyudjetnix otnosheniy v Rossii. 2-izd. –Ufa: GP Print, 2001.
19. Zaripova I. R., Xafizova V. R. Balans finansovix resursov territorii. 2-izd. – Ufa: GP
"Print", 2001.
20. Ivanova M. V. Finansi i razvitie malix gorodov Kolskogo Severa. 2-izd. –Apatiti: IEP
KNTs RAN, 2001.
21. Kovaleva A. M. Finansi. Uchebnoe posobie dlya studentov ekonomicheskix
napravleniy i spetsialnostey VUZov, 3-izd. - M.: Finansi i statistika 2001.
22. Teylor A. X., Poukoea M. A., Finansovoe planirovanie i kontrol. 2-izd. -M.: INFRAM, 1999.
23. Finansi: Uch. dlya vuzov. Pod red. M. V. Romanovskogo, O. V. Vrublevskoy, B. M.
25. Chetirkin E. M. Finansoviy analiz proizvodstvennix investitsiy. 2 – e izd. ispr. i
26. Yurtseva T. V. Ekonomika nekommercheskix organizatsiy. -M.: Yurist, 2002.
27. V. Ponamarenko Finansi obshchestvennogo sektora Rossii. -M.: Ekonomika, 2001.
28. Xolt R. Kontrolling dlya vsex. -M.: Audit-Inform. 2000.
1. Vajneyshie zadachi organov finansovoy sistemi. Finansi pri perexode k rinku //
"Finansi", 1997, № 6.
2. Gerasimenko G. P., Markaryan E. A., "Finansoviy analiz", Uch.pos. 2-ezd. -M.:
PRIOR, 2001.
3. Dj. K. Van Xorn Osnovi upravleniya finansami. Pod red. prof. Sokolova Ya. V. 2ezd. -M.: Finansi i statistika, 2000.
162
4. Kovalev V. V. Finansoviy analiz: upravlenie kapitalom, vibor investitsiy, analiz
otchetnosti. 2-ezd. -M.: Finansi i statistika, 2000 g.
5. Kutafin O. E., Fadeev V. I. Munitsipalnoe pravo Rossiyskoy Federatsii. -M.: Yurist,
1997.
Stanovlenie rinochnoy ekonomiki v Rossii: Sb. nauch. proektov. Vip. 10. -M.: MGU,
2000.
politiki. // "Finansi", 1997, № 6.
8. Lobodenko N. V. Audit i diagnostika bankrotstva. //"Finansi", 1997. № 2.
9. Erik Xelfert Texnika finansovogo analiza. Per. s angl. Pod red. Belix L. P. 2-ezd. -M.:
Tokyo Japan 2000. 136-141.
163
TA’LIM VAZIRLIGI
"TASDIQLANDI"
ta’lim vazirligi
№ VM-343-53406-3.20.07
"1" iyul 2003 y.
____________________
"8" iyul 2003 y.
BYUDJET HISOBI VA HISOBOTI
fanidan
DASTUR
Toshkent - 2003
164
Tuzuvchilar:
dots. Xasanov B. A.,
k.o’q. Maxmudov A. N.,
ass. G’aniev Sh. V.
Taqrizchilar:
i.f.n. Usanov A.,
dots. Karimov A. A.
"Byudjet hisobi va hisoboti" fanidan tuzilgan dastur Davlat Ta’lim Standartiga
asosan tuzilgan bo’lib, Oliy ta’limning 5140900 – "Kasb ta’limi" bakalavriat
yo’nalishidagi talabalariga mo’ljallangan. Dastur qo’yilgan talablarga to’liq javob beradi
va 6 ta bo’limdan iborat.
Dasturda "Byudjet hisobi va hisoboti" fanining maqsadi, vazifalari, boshqa fanlar
bilan o’zaro aloqasi, DTSga muvofiq bilim va ko’nikmalar, amaliy va seminar darslari
bo’yicha ishlarning minimal miqdori, kompyuter va informatsion texnologiyalarni
qo’llash, fan dasturi, tavsiya etilayotgan mavzular bo’yicha ko’rgazma–namoyish
materiallari, o’quv filmlari, reyting asosida baholash bo’yicha o’zlashtirishning nazorati
hamda adabiyotlar ro’yxati o’z ifodasini topgan.
Programma po predmetu "Byudjetniy uchet i otchetnost" sostavlena na osnove
Gosudarstvennogo Obrazovatelnogo Standarta visshego obrazovaniya podgotovki
bakalavriaturi po napravleniyu 5140900 "Professionalnoe obrazovanie".
V dannoy programme po predmetu "Byudjetniy uchet i otchetnost" osveshcheni
predmet, tseli i zadachi kursa, svyaz s drugimi distsiplinami, temi lektsionnix i
prakticheskix zanyatiy, kompyuternie i informatsionnie texnologii, uchebnie filmi, spisok
ispolzuemoy literaturi i otsenka po reytingovoy sisteme.
Programm on the subject "Budgetary account and reporting" is form on the base
State Educational Standard of wail forming preparation.
Data of programm on the subject "Budgetary account and reporting" is purposes and
tasks subjects, relations other subjects, subject an theoritikal and practical are occupy,
principles computer and information texnologius, program subjects, scholastic films, list
an using a literature and evaluations on reatenges system.
bayoni).
165
1. SO’Z BOShI
O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2001 yil 16 avgust 343 – sonli
qarori bilan Davlat ta’lim standartlari tasdiqlangan. Mazkur standartlar bo’yicha har bir
o’qitiladigan fanlardan namunaviy dasturlar tayyorlash zaruriyati tug’ildi. "Byudjet
hisobi va hisoboti" fani bo’yicha tuzilgan ushbu namunaviy dastur qo’yilgan barcha
talablar asosida tuzilgan bo’lib, "Audit" mutaxassisligidagi magistrlarga mo’ljallangan.
O’qitishning maqsad va vazifalari, boshqa fanlar bilan o’zaro bog’lanishi
O’zbekiston Respublikasi mustaqillikka erishgandan so’ng o’zining byudjetiga ega
bo’ldi. Mazkur byudjet Respublika byudjeti, Qoraqalpog’iston Respublikasi byudjeti,
viloyatlar byudjeti va mahalliy byudjetdan iborat. "Byudjet hisobi va hisoboti" fanini
o’qitishning maqsadi – kelgusida yuqori malakali iqtisodchi mutaxassislar bo’lib
etishadigan magistrlar uchun hozirgi zamon talablari asosida O’zbekiston Respublikasi
byudjet hisobi va hisoboti haqida nazariy bilimlar berish, ularda davlatning bozor
iqtisodiyotiga o’tish davri byudjet siyosatining asosiy yo’nalishlari bo’yicha ko’nikmalar
hosil qilishdan iborat. Shuningdek, bozor mexanizmini mustaqil respublikamizda
shakllantirishdan va iqtisodimizni boshqarishni tashkil qilishdan iboratdir. Tinglovchilar
bu fanni o’rganishlari natijasida quyidagilarga ega bo’lishlari talab qilinadi:
•
•
byudjet muassasalari va tashkilotlarida buxgalteriya hisobini tashkil qilishning
asoslari va tamoyillari;
buxgalteriya hisobi, moliyalashtirish, pul mablag’lari bo’yicha hisoblashishlar va
kredit muomalalari, mehnat va ish haqi, asosiy vositalar, moddiy qiymatliklar va
moliyaviy natijalar sohasidagi nazariy masalalarni o’zlashtirishlari lozim.
"Byudjet hisobi va hisoboti" fani tinglovchilarda shu sohada zarur bo’lgan bilimlarni
shakllantirishda tasdiqlangan o’quv dasturining ajralmas qismi hisoblanadi.
Tinglovchilar o’quv dasturiga muvofiq "Byudjet hisobi va hisoboti" fanini asosiy fan
sifatida chuqur o’rganadilar. Bozor iqtisodiyotiga o’tish davrida muassasalarda byudjet
hisobini xalqaro amaliyotdan kelib chiqqan holda tashkil qilish va yuritishni o’rganish
asosiy vazifa qilib qo’yiladi. Bu fanni o’rganishda "Buxgalteriya hisobi to’g’risda"gi
O’zbekiston Respublikasi Qonuni, O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining
"Davlat byudjeti va kassa ijrosining bank muassasalaridagi hisobini tashkil etish
to’g’risida"gi Qarori asos qilib olinadi. Shuningdek, fanni o’rganishda hukumatimiz
tomonidan qabul qilingan qarorlar va qonunlar, me’yoriy hujjatlar hamda iqtisodiy
adabiyotlardan keng foydalaniladi. Fanni o’rganishda quyidagi fanlar bo’yicha bilimga
ega bo’lishni taqozo etadi.
166
"Fanlarning falsafiy masalalari", "Ilmiy ijodiyot metodologiyasi", "Amaliy chet tili",
"Axborot texnologiyalari", "Ta’lim menejmenti va iqtisodiyoti", "Maxsus fanlarni
o’qitish metodikasi", "Milliy istiqlol g’oyasi: asosiy tushuncha va tamoyillar",
"Pedagogik texnologiyalar va pedagogik mahorat", "O’zbekiston Respublikasi
Konstitutsiyasi", "Xalqaro audit tizimi", "Investitsiya loyihalarini moliyalashtirish
mexanizmi", "Investitsiyalar auditi va baholash", "Boshqa tarmoqlarda auditning
xususiyatlari", "Hozirgi zamon davlat siyosatining dolzarb muammolari", "Hozirgi
zamon bozor iqtisodiyoti nazariyasi va amaliyoti", "Moliya matematikasi", "Davlat
soliqlari va yig’imlari", "Boshqaruv hisobi-2", "Moliyaviy tahlil-2", "Qimmatli
qog’ozlarva ular bo’yicha operatsiyalar hisobi", "Tashqi iqtisodiy faoliyat va valyuta
operatsiyalari hisobi", "Moliyaviy hisob-2", "Banklarda hisob va to’lov tizimi", "Davlat
moliyasini boshqarish" va boshqa maxsus fanlar.
Oliy ta’lim yo’nalishi yoki mutaxassisligi Davlat Ta’lim Standartiga (DTSga) muvofiq
o’quv fani bo’yicha bilim, ko’nikma va malakalarga talablar
Magistratura tinglovchilari "Byudjet hisobi va hisoboti" fani bo’yicha chuqur bilim
olishi va etuk mutaxassis bo’lib etishishlari uchun ular quyidagilarni bilishlari lozim:
•
hozirgi zamon taraqqiyotida byudjet hisobi va hisobotining ahamiyati va o’rni;
byudjet hisobi fani iqtisodiyotni o’rganishning asosiy mezoni ekanligini;
iqtisodiyotning turli sohalarini samarali boshqaruvida buxgalteriya hisobi
ma’lumotlari asos bo’lib xizmat qilishi;
huquqiy davlat fuqarolari, ayniqsa buxgalter va auditor mutaxassisligini egallovchi
tinglovchilari huquqshunoslik fanlarini chuqur egallagan bo’lishi;
moliyaviy natijalar bo’yicha o’zlarining xulosa va takliflarini keltirish;
iqtisodiy siyosatni shakllantirishda byudjet hisobi muhim bo’g’in ekanligi;
byudjet muassasalarida buxgalteriya hisobi davlat byudjeti ijrosining ajralmas
qismi ekanligi.
•
•
•
•
•
•
O’qitish jarayonida nazariy bilim bilan amaliy bilimni solishtirish usullarini tashkil
etish, tinglovchilarning o’qishga bo’lgan qiziqishlarini tobora orttirib, ular uchun imkon
qadar mustaqil bilim olishiga sharoit yaratib berish lozim.
Tinglovchilarga zamonaviy usulda "Byudjet hisobi va hisoboti" fanini o’rgatish va
ularning bilimini baholash uchun quyidagilardan foydalaniladi:
•
•
tinglovchilarni oldindan tarqatma o’quv materiallari bilan ta’minlash;
o’quv maqsadlarini nazorat (test) topshiriqlariga ko’chirish;
167
•
•
•
tinglovchilarning o’z bilimini tayanch iboralari asosida baholashlarini joriy
qilish;
amaliy mashg’ulotlarda byudjet muassasalarida yuritilayotgan buxgalteriya
hisobi bo’yicha "Ish o’yinlari"ni qo’llash;
iqtidorli tinglovchilar bilan qo’shimcha darslar tashkil etish va h. k.
"Byudjet hisobi va hisoboti" fanini o’rganuvchi tinglovchilar auditoriyada olgan
nazariy bilimlarini mustahkamlash uchun kafedra o’qituvchilari rahbarligida o’quv
rejasiga muvofiq mustaqil ta’lim oladi va o’rganadi. Mustaqil ta’lim olishdan asosiy
maqsad nazariy bilimlarni mustahkamlashdir. Shu boisdan mavzular bo’yicha testlarni
echiladi, o’qituvchilar tomonidan tavsiya qilingan mavzularda referatlar yoziladi.
Fanni o’qitish semestrlari va uslubiy ko’rsatmalar
"Byudjet hisobi va hisoboti" fani ikkinchi semestrda o’qitiladi. Bu semestrda byudjet
hisobi va hisoboti haqida tushunchalar hamda qoidalar o’rgatiladi. Fanni o’rganish
ma’ruza va amaliy mashg’ulot shaklida auditoriyada amalga oshiriladi. Tinglovchilar uy
vazifalarini bajarish orqali auditoriyada olgan nazariy bilimlarini mustahkamlaydilar.
Ularning olgan bilimlari test – sinov usullarida nazorat qilib uy vazifalarini bajarish
orqali qo’llaniladi. Tinglovchilarning olgan bilimlarini baholashda reyting tizimi,
aniqlashning og’zaki va yozma usullar qo’llaniladi.
Umumiy va o’quv ishlari bo’yicha hajmi
Oliy kasb ta’limining Davlat Ta’lim Standartida "Byudjet hisobi va hisoboti" faniga
jami 120, shu jumladan 40 – ma’ruza, 40 - amaliy mashg’ulot, 40 - mustaqil ta’lim
soatlari ajratilgan.
O’quv jarayonida tinglovchilar bilimini baholash uchun ikki marta joriy, ikki marta
oraliq va yakuniy baholashlar o’tkaziladi.
2. FAN DASTURI
Ma’ruza mashg’ulotlarining namunaviy mavzulari
Byudjet hisobi, uning predmeti va metodi
Byudjet hisobi va hisoboti kursi yagona xalq xo’jaligi hisobining tarkibiy qismi
sifatida. Byudjet hisobining predmeti va metodi. Bozor iqtisodiyotiga o’tishda
buxgalteriya hisobi ob’ektlarining iqtisodiy mazmuni. Buxgalteriya hisobining byudjet
ijrosi sohasidagi roli va vazifalari. Byudjet hisobi va hisoboti. Davlat byudjeti
buxgalteriya hisobidir. Byudjet hisobining boshqa maxsus fanlar bilan aloqasi, byudjet
hisobi va hisoboti fanning tashkiliy - metodik jihatdan takomillashish istiqbollari.
168
O’zbekiston Respublikasida byudjet hisobi va hisobotini tashkil qilish
O’zbekiston Respublikasida davlat byudjeti ijrosini buxgalteriya hisobini tashkil
qilishning asosiy tamoyillari. O’zbekiston Respublikasida davlat byudjeti ijrosini amalga
oshirishda ishtirok etuvchi organlar. Kassaga kirim qilingan va haqiqatda sarflangan
mablag’lar. Byudjet daromadlari va xarajatlarini taqsimlash. Prezident farmonlari va
hukumat qarorlari asosida byudjet hisobini takomillashtirish va avtomatlashtirish.
Moliyaviy hisob – kitoblari avtomatlashtirilgan tizimining vazifalari va tayinlanishi.
Davlat byudjeti daromadlari va pul mablag’larining hisobi
Pul mablag’lari va byudjet daromadlarini hisobga olishda buxgalteriya hisobining
vazifalari. O’zbekiston Respublikasida Davlat byudjeti daromadlarining hisobi. Korxona
va tashkilotlar bilan byudjetli to’lovlar bo’yicha hisoblashishlarning buxgalteriya hisobi.
Alohida byudjetlar o’rtasida byudjet daromadlarini taqsimlash. Daromadlarning analitik
hisobi.
Byudjet kreditlari (assignatsiyalar), moliyalashtirish va xarajatlar hisobi
Byudjet kreditlari (assignatsiyalar) haqida tushuncha. Kredit taqsimlovchilar,
ularning huquqlari va burchlari. Byudjetlar moliyalashtirish usullari: ochilgan kreditlar,
kredit taqsimlovchilarning joriy hisoblariga pul mablag’larini ko’chirish. Respublika
Markaziy banki va boshqa banklar orqali davlat byudjeti mablag’larini ochilgan kreditlar
usuli bilan xarajatga chiqarish tartibi. Ochilgan kreditlar bo’yicha muomalalarni amalga
oshirish uchun tayinlangan hujjatlar. Ochilgan kreditlarning buxgalterlik hisobi.
Mahalliy moliya organlari tomonidan ularning qaramog’idan kredit taqsimlovchilarning
joriy hisoblariga mahalliy moliya organlari tomonidan o’tkazib berilgan pul
mablag’larining hisobi. Mahalliy moliya organlari tomonidan kapital qo’yilmalarni va
investitsiyalarni moliyalashtirish uchun bank muassasalariga pul o’tkazish tartibi.
O’zbekiston Respublikasi Davlat byudjeti xarajatlarining hisobi. Prezident Farmonlari,
O’zbekiston Oliy Majlisi va hukumatimiz qarorlaridan kelib chiqadigan byudjet
xarajatlari hisobining vazifalari. Bosh kredit taqsimlovchilar tomonidan qilingan
xarajatlar hisobi. Bank muassasalari orqali davlat byudjetidan moliyalashtiriladigan
kapital qo’yilmalar va boshqa tadbirlar uchun qilingan xarajatlar hisobi. Bevosita moliya
organlari tomonidan amalga oshirilgan byudjetning kassa xarajatlarini hisobga olish.
Kreditlar (assignatsiyalar) pul mablag’lari va byudjet xarajatlarining kassa ijrosining
analitik hisobi.
Byudjetlar o’rtasida hisoblashishlar, byudjet ssudalari, fondlar va byudjet ijrosi bo’yicha
natijalar hisobi
169
Byudjet tuzish va tasdiqlash jarayonida byudjetlar o’rtasida sodir bo’ladigan
hisoblashishlar. Berilgan va olingan mablag’lar bo’yicha davlat byudjeti ijrosi davrida
yuzaga keladigan o’zaro hisoblashishlarning hisobi. Berilgan va olingan mablag’lar
bo’yicha hamda o’zaro hisoblashishlar hisobi uchun tayinlangan hisoblar. Byudjetning
qisqa muddatli ssudalarini olish va qaytarilishining sintetik va analitik hisobi. Maqsadli
byudjet rezervini tashkil qilish, undan foydalanish va uni hisobga olish tartibi. Maqsadli
fondlar va mablag’lar tashkil qilish va ulardan foydalanish tartibi. Bu mablag’lar va
fondlar analitik va sintetik hisobini yuritish. Davlat byudjeti ijrosi natijalarini aniqlash
davlat byudjeti ijrosi bo’yicha hisob yuritish va hisobot tuzishda muhim vazifadir. Yil
oxirida byudjetning ijrosi bo’yicha joriy hisob raqamlarini yopish. Byudjet ijrosi
natijalarini aks ettirish uchun mo’ljallangan hisoblar. Yil yakunida hisoblarni yopish
bo’yicha qilinadigan buxgalteriya yozuvlar va ularni hisob registrlarida aks ettirish.
Byudjet bo’yicha yakuniy balans tuzish.
Byudjet muassasalarida buxgalteriya hisobini tashkil qilish va uning vazifalari
O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi va Vazirlar Mahkamasi qarorlari asosida
buxgalteriya hisobini tashkil qilish va uning vazifalari. Byudjet muassasalari ishining
sifati va samaradorligini oshirishda buxgalteriya hisobining ahamiyati. Byudjet hisobi va
hisobotini markazlashtirish va avtomatlashtirish. Byudjet muassasalarida faoliyat
ko’rsatuvchi bosh buxgalterlarning huquqlari va burchlari. Markazlashtirilgan va
mustaqil holda buxgalteriya hisobini yurituvchi tashkilotlarda ishlarni tashkil qilish.
Markazlashtirilgan buxgalteriyalar, xizmat ko’rsatadigan byudjet muassasalari
rahbarlarining huquqlari, burchlari va javobgarliklari. Byudjet muassasalarida
yuritiladigan buxgalteriya hisobi shakllari. Muassasa xarajatlari smetasi ijrosi hisobi
bo’yicha foydalaniladigan buxgalteriya hujjatlari, ularning tayinlanishi, rasmiylashtirish
texnikasi va tartibi. Memorial orderlar, yig’ini, qaydnomalar haqida tushuncha, ularning
tayinlanishi va yuritilish tartibi. Sintetik va analitik hisob registrlari va ularga yozuvlar
qilish tartibi. Byudjet muassasasini buxgalteriya balansi va uning tartibi. Yig’ma
qaydnomalarni yuritish tartibi. Sintetik va analitik hisob registrlari. Hisob registrlari va
ularga yozuvlar qilish tartibi. Byudjet muassasasini buxgalteriya balansi va uning tartibi.
Dastlabki hujjatlar va buxgalteriya hisobi registrlarini saqlash tartibi. Arxiv ishini tashkil
qilish.
Asosiy vositalar, materiallar, arzon va tez eskiruvchi buyumlar hisobi
O’zbekiston Respublikasining "Buxgalteriya hisobi to’g’risida"gi (1996 yil 30
avgust) Qonuni va 5-BXMS dan kelib chiqadigan asosiy vositalar, arzon va tez
eskiruvchi buyumlar hisobi oldida turgan vazifalar. Byudjet muassasalarida asosiy
vositalarning xususiyatlari. Asosiy vositalarning analitik hisobi. Asosiy vositalarning
170
eskirish hisobi. Arzon baholi va tez eskiruvchi buyumlar tarkibi va tavsifi. Ularning
analitik va sintetik hisobi. Byudjet muassasalarida material qiymatliklar tarkibi,
tayinlanishi va hisobining vazifalari. Material qiymatliklarni qabul qilish, berish va
xarajatga chiqarish bo’yicha rasmiylashtiriladigan hujjatlar. Material qiymatliklarini
hisobga oluvchi hisoblar. Hisob va hisobot jarayonida qo’llaniladigan analitik hisob
registrlari va ularni EHM larda qayta ishlash.
Hisoblashishlarning buxgalteriya hisobi, inventarizatsiya va schyotlarni yil oxirida yopish,
byudjetdan tashqari tushumlar hisobi
Byudjet tashkilotlarida mehnat va ish haqining vazifalari. Mehnat va ish haqini
hisoblashda qo’llaniladigan dastlabki axborotlar. Ishchi va xizmatchilar bilan ish haqi
bo’yicha hisoblashishlarning buxgalteriya hisobi. Mehnat va ish haqi hisobi. Ish haqi
fondi va uni ishlatilishi nazorati. Aspirantlar, tinglovchilar va o’quvchilar stipendiyalari
bo’yicha hisoblashishlar hisobi. Har xil debitor va kreditorlar bilan hisoblashishlarning
hisobi. Deponentlar bilan hisob – kitoblarning maxsus to’lovlarni turlari bo’yicha
hisoblashishlar hisobi. Maktabgacha tarbiya muassasalar hisobining xususiyatlari.
Ijtimoiy sug’urta bo’yicha hisoblashlar hisobi. Ijtimoiy sug’urta organlari bilan
hisoblashishlar tartibi. Hisobdor shaxslar bilan hisoblashishlar hisobi. Maxsus
mablag’lar, topshiriqnomalar bo’yicha narx va depozit summalari, byudjetdan tashqari
mablag’larning hisobi. Byudjet tashkilotlari qoshidagi ishlab chiqarish ustaxonalari,
o’quv tajriba xo’jaliklari va yordamchi qishloq xo’jaliklarida nizomga tegishli bo’lmagan
muomalalar hisobi. Qishloq, posyolka va shahar byudjeti ijrosining buxgalteriya hisobini
tashkil qilish. Qishloq, posyolka va shahar kengashlarida byudjet ijrosining
markazlashgan hisobi. Joriy schyotlar hisoblari rejasi. Uning nizomi va markaziy
buxgalteriyada qo’llanilishi. Pul mablag’lari hisobi, moliyalashtirish va kassa
muomalalari. Naqd pullarni kassaga kirim qilish tartibi va ularni hujjatlarda
rasmiylashtirish. Qishloq byudjeti va muassasa xarajatlar tizimi ijrosi bo’yicha xarajatlar,
daromadlar hisobi va boshqa muomalalar. Maxsus mablag’lar bo’yicha hisob
muomalalari. Qabul qilish tartibi, xarajatlar va o’z mablag’lari hisobiga qoplanadigan
mablag’lar hisobi. Byudjet bo’yicha hisobot va o’z -o’zini qoplash mablag’lari.
Boshlang’ich va yillik hisobotni tuzish, tasdiqlash va taqdim qilish tartibi.
O’zbekiston Respublikasida davlat byudjeti kassa ijrosining bank muassasalaridagi hisobi
Prezident farmonlari, Oliy majlis, Vazirlar Mahkamasi qarorlari asosida davlat
byudjeti kassa ijrosining hisobini tashkil etish. Davlat byudjeti kassa ijrosining bank
muassasalaridagi hisobini yuritishda qo’llaniladigan balans hisoblar. Byudjet kreditlarini
hisobga olish uchun qo’llaniladigan balansdan tashqari hisoblar. Daromadlarni qabul
qilish va hisobga olish bo’yicha muomalalar. Byudjet daromadlari bo’yicha hujjatlarni
171
rasmiylashtirish tartibi. Byudjetlar o’rtasida daromadlarni taqsimlash va hisobga olish
tartibi. Qoraqalpog’iston Respublikasi, viloyatlar va mahalliy byudjetlar o’rtasida
daromadlarni taqsimlash. Respublika byudjeti, viloyatlar va mahalliy byudjetlar
xarajatlari hisobi. Mahalliy byudjet mablag’larining hisobi. Kreditlar va kassa
xarajatlarining analitik hisobi. Byudjetdan tashqari mablag’lar bo’yicha muomalalar,
depozit summalar hisobi. O’zbekiston Respublikasi Markaziy Bankining davlat byudjeti
kassa ijrosi bo’yicha hisoboti. Hisobotning turlari, uning mazmuni, davriyligi va
ahamiyati. Bank muassasalarida kapital qo’yilmalar va boshqa tadbirlar bo’yicha
muomalalar hisobi. Kapital qo’yilmalarni moliyalashtirish bo’yicha banklarda tuziladigan
hisobot.
O’zbekiston Respublikasi davlat byudjetining va byudjet muassasalarining smeta
xarajatlari ijrosi to’g’risidagi hisobot
O’zbekiston Respublikasi davlat byudjetining ijrosi bo’yicha hisobotning vazifalari
va ahamiyati. O’zbekiston Respublikasi hukumatimi qarorlariga muvofiq hisobotning
rolini oshirish tadbirlari. Davlat byudjeti ijrosi haqida moliya organlarida tuziladigan
hisobot. Hisobotlarning mazmuni, davriy va yillik hisobotni tuzish, taqdim qilish tartibi.
Byudjet ijrosi haqida tuzilgan yillik hisobotlarni ko’rib chiqish va tasdiqlash tartibi.
3. AMALIY VA SEMINAR MAShG’ULOTLARI
Byudjet hisobi, uning predmeti va metodi
Byudjet hisobining predmeti va metodi. Bozor iqtisodiyotiga o’tishda buxgalteriya
hisobi ob’ektlarining iqtisodiy mazmuni. Byudjet hisobi va hisoboti. Byudjet hisobi va
hisoboti fanini tashkiliy - metodik jihatdan takomillashtirish istiqbollari.
O’zbekiston Respublikasida byudjet hisobi va hisobotining tashkil qilinishi
O’zbekiston Respublikasi Davlat byudjeti ijrosining buxgalteriya hisobini tashkil
qilishning asosiy printsiplari. Prezident farmonlari va hukumat qarorlari asosida byudjet
hisobini takomillashtirish. Moliyaviy hisob – kitoblarni avtomatlashtirilgan tizimining
vazifalari va tayinlanishi bo’yicha masalalar echish.
Davlat byudjeti daromadlari va pul mablag’larining hisobi
Respublika byudjeti, Qoraqalpog’iston respublikasi, viloyatlar hamda mahalliy
byudjet pul mablag’lari hisobga olish uchun tayinlangan hisoblar. Yo’ldagi pul
mablag’lari. Maqsadli moliyalashtirishga yo’naltirilgan pul mablag’laridan foydalanish.
O’zbekiston Respublikasi Davlat byudjeti daromadlarining hisobi*. Korxona va
tashkilotlar bilan byudjetli to’lovlar bo’yicha hisoblashishlarning buxgalteriya hisobi.
172
Noaniq tushumlar va ularni hisobga olish. Daromadlarning analitik hisobi bo’yicha
masalalar echish.
Byudjet kreditlari (assignatsiyalar) moliyalashtirish va xarajatlar hisobi
Byudjetlar, moliyalashtirish usullari: ochilgan kreditlar, kredit taqsimlovchilarning
joriy hisoblariga pul mablag’larini ko’chirish. Respublika Markaziy banki va boshqa
banklari orqali davlat byudjeti mablag’larini ochilgan kreditlar usuli bilan xarajatga
chiqarish tartibi. O’zbekiston Respublikasi davlat byudjeti xarajatlarining hisobi.
Prezident farmonlari, O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi va hukumat qarorlaridan
kelib chiqadigan byudjet xarajatlari hisobining vazifalari. Bank muassasalari orqali davlat
byudjetidan moliyalashtiriladigan kapital qo’yilmalar va boshqa tadbirlar uchun qilingan
xarajatlarning hisobi*. Kreditlar (assignatsiyalar) pul mablag’lari va boshqa byudjet
xarajatlarining kassa ijrosini analitik hisobi bo’yicha masalalar echish.
Byudjetlar o’rtasida hisoblashishlar, byudjet ssudalari, fondlar va byudjet ijrosi bo’yicha
natijalar hisobi
Byudjet tuzish va tasdiqlash jarayonida byudjetlar o’rtasida sodir bo’ladigan
hisoblashishlarning hisobi. Berilgan va olingan mablag’lar bo’yicha hamda o’zaro
hisoblashishlar hisobi uchun tayinlangan schyotlar. Maqsadli byudjet rezervini tashkil
qilish, undan foydalanish va uni hisobga olish tartibi*. Yil oxirida byudjetning ijrosi
bo’yicha joriy hisob raqamlarini yopish. Yil yakunida hisoblarni yopish bo’yicha
qilinadigan buxgalteriya yozuvlari ularni hisob registrlarida aks ettirish. Byudjet, yakuniy
balans tuzish bo’yicha masalalar echish.
Byudjet muassasalarida buxgalteriya hisobini tashkil qilish va uning vazifalari
Byudjet muassasalari ishining sifati va samaradorligini oshirishda buxgalteriya
hisobining ahamiyati. Byudjet muassasalari va buxgalteriyalarida faoliyat ko’rsatuvchi
bosh buxgalterlarning huquqlari va burchlari. Markazlashtirilgan va mustaqil holda
buxgalteriya hisobini yurituvchi tashkilotlarda ishlarni tashkil qilish. Byudjet
muassasalarida yuritiladigan buxgaltetiya hisobining shakllari.
Respublika byudjeti qaramog’idagi byudjet muassasalarida kreditlarni hujjatli
rasmiylashtirish va hisobga olish
Ochilgan kreditlarning analitik hisob – kitoblari. Respublika va mahalliy byudjetga
qarashli bo’lgan muassasalarda pul mablag’lari va (assignatsiyalar) hisobini tashkil
qilish. Muassasalar va ularni asrash bilan haqiqiy xarajatlar va ularning hisobi uchun
qo’llaniladigan hisoblar. Pul mablag’lari hisobining banklardagi joriy hisoblari. Kassa
muomalalarini hujjatlashtirish. Kassani taftish qilish. Mustaqil ish yurituvchi
173
markazlashtirilgan buxgalteriyada va muassasalarda kassa xarajatlarining analitik hisobi
va hisobni saqlash bilan bog’liq bo’lgan haqiqiy xarajatlar, uning hisobida
qo’llaniladigan muassasalar hisobini saqlash bo’yicha seminar darslar o’tkaziladi va
masalalar echiladi.
Asosiy vositalar, materiallar, arzon va tez eskiruvchi buyumlar hisobi
Byudjet muassasalarida asosiy vositalarining xususiyatlari. Asosiy vositalarning
analitik va sintetik hisobi*. Asosiy vositalarning eskirishi hisobi. Hisob va hisobot
jarayonida qo’llaniladigan analitik hisob registrlari va ularni EHM larda qayta ishlash
bo’yicha masalalar echish.
Hisoblashishlarning buxgalteriya hisobi, inventarizatsiya va hisoblarni yil oxirida yopish,
byudjetdan tashqari tushumlar hisobi
Byudjet tashkilotlarida mehnat va ish haqining vazifalari. Mehnat va ish haqini
hisoblashda qo’llaniladigan dastlabki axborotlar. Ishchi va xizmatchilar bilan ish haqi
bo’yicha hisoblashishlarning buxgalteriya hisobi. Hisobdor shaxslar bilan hisoblashishlar
hisobi*. Byudjet tashkilotlari qoshidagi ishlab chiqarish ustaxonalari, o’quv-tajriba
xo’jaliklari va yordamchi qishloq xo’jaliklarida ustavga tegishli bo’lmagan muomalalar
hisobi bo’yicha masalalar echish.
Qishloq byudjeti ijrosi hisobining xususiyatlari
Qishloq posyolka va shahar kengashlarida byudjet ijrosining markazlashgan hisobi*.
Qishloq posyolka va shahar deputatlaridagi markazlashgan buxgalteriya to’g’risidagi
Nizom. Joriy hisob hisoblari rejasi. Qishloq byudjeti va muassasa xarajatlar smetasini
ijrosi bo’yicha xarajatlar, daromadlar hisobi va boshqa muomalalar. Maxsus mablag’lar
bo’yicha hisob muomalalari. Qabul qilish tartibi xarajatlar va mablag’lar hisobiga
qoplanadigan mablag’lar hisobi.
O’zbekiston Respublikasi Davlat byudjeti kassa ijrosining bank muassasalaridagi hisobi
Davlat byudjeti kassa ijrosining bank muassasalaridagi hisobini yuritishda
qo’llaniladigan balans hisoblar. Byudjetlar o’rtasida daromadlarni taqsimlash va hisobga
olish tartibi. Bank muassasalarida kapital qo’yilmalar va boshqa tadbirlar bo’yicha
muomalalar hisobi. Kapital qo’yilmalarni moliyalashtirish hisoboti bo’yicha masalalar
echish.
O’zbekiston Respublikasi Davlat byudjetining va byudjet muassasalarining smeta
xarajatlari ijrosi to’g’risida hisobot
174
O’zbekiston Respublikasi Davlat byudjetining ijrosi bo’yicha hisobotning vazifalari
va ahamiyati*. Davlat byudjeti ijrosi haqida moliya organlarida tuziladigan hisobot.
Byudjet ijrosi haqida tuzilgan yillik hisobotlarni ko’rib chiqish va tasdiqlash tartibi
bo’yicha masalalar echish.
4. TAVSIYa ETILAYoTGAN MAVZULAR BO’YIChA KO’RGAZMANAMOYISh MATERIALLARI, O’QUV FILMLARI VA BOShQA DIDAKTIK
MATERIALLAR RO’YXATI
Magistratura tinglovchilari "Byudjet hisobi va hisoboti" fanini o’rganishda turli xil
shakl, chizmalar, slaydlar bilan ta’minlanadi va foydalaniladi.
Unda: O’zbekiston Respublikasi byudjet tizimi va uning tashkiliy tuzilishi, byudjet
xarajatlari smetasi tarkibi, byudjet tasnifi, O’zbekiston Respublikasi davlat byudjetining
tuzilishi, byudjet hisobotlari turlari, asosiy vositalar va nomoddiy aktivlar hisobi, byudjet
daromadlari va xarajatlari, mehnat haqi bo’yicha hisoblashishlar, byudjet hisobining
schyotlar rejasi, moliyaviy hisobot shakllari.
Magistratura tinglovchilari "Byudjet hisobi va hisoboti" fanini o’rganishda axborot
vositalaridan ya’ni Internet tizimidagi qo’yidagi sayd va elektron pochtalardan keng
foydalanadilar.
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
http://www.apb.org.uk (Auditing Practices Board)
http://www.nao.gov.uk (UK National Audit Office)
http://www.iia.org.uk (The Institute of Internal Auditors-United Kingdom)
http://www.iasc.org.uk (International Accounting Standards Committee)
http://www.aicpa.org/index.htm (American Institute of Certified Public
Accountants)
http://www.uza.uz (O’zbekiston milliy axborot agentligining turli sohalarga
doir kundalik yangiliklari)
http://www.cer.uz (Iqtisodiy izlanishlar markazi)
http://www.pravo.eastink.uz (Iqtisodiy qonunlar to’plami)
http://www.referat.ru referatlar to’plami va b.
Shuningdek Respublikadagi chop etilgan gazeta va jurnallardan materiallar olinadi.
Fan bo’yicha o’zgarishlar, yangiliklar va me’yoriy hujjatlar bilan o’qituvchilar tanishtirib
boradilar.
175
"Byudjet hisobi va hisoboti" fani ikkinchi semestrda o’qitiladi. Ushbu fan bo’yicha
o’quv rejasida jami 120 soat vaqt ajratilgan. Shundan ma’ruza 40 soat, amaliy mashg’ulot
40 soat, mustaqil ta’lim 40 soatni tashkil etadi. O’quv jarayoni davomida tinglovchi
to’plashi mumkin bo’lgan maksimal ball 120 ga teng bo’lib, shundan joriy va oraliq
baholashda 120 soat (ya’ni 120 ball)ning 70% gacha ball to’plashi lozim bo’ladi. Qolgan
30%i yakuniy nazorat jarayonida to’planadi. Ushbu nazorat davomida har bir talaba
Yakuniy nazorat varianti bo’yicha 30 ballgacha to’plashi mumkin. Shundan har bir
savolga maksimal 8,6 balldan, minimal 5,4 ballgacha qo’yiladi.
Semestr davomida fanlar bo’yicha to’plangan ballar quyidagi o’zlashtirish
•
•
•
86 - 100 foiz "a’lo";
55 - 70 foiz "qoniqarli".
Nazorat natijalari har bir talabaning "Byudjet hisobi va hisoboti" fanidan bilim
darajasi, to’plagan ballari bilan baholanadi va alohida hujjatda qayd etiladi.
Agar talaba savollarga to’g’ri javob bersa, savol yuzasidan keltirilgan faktlarni
mustaqil fikrlab baholay olsa, bunday hollarda unga yuqorida belgilangan maksimal
ballning 86% dan 100% gacha "a’lo" baho qo’yiladi.
Agar talaba savolning har bir qirrasini to’liq bilib, o’z fikrini mustaqil bayon etsa,
zaruriy xulosa va umumlashtirishlarni chiqara olsa, lekin javobida ayrim noaniqliklarga
yo’l qo’ysa, unga ballning 71% dan 85% gacha, ya’ni "yaxshi" baho qo’yiladi.
Agar tinglovchi savolning har bir qirrasini yoritishda noaniqliklarga yo’l qo’ysa,
bunday hollarda unga maksimal ballning 55% dan 71% gacha, ya’ni "qoniqarli" baho
qo’yiladi.
Agar tinglovchi savollarga umuman javob berolmasa, uning bilim darajasi 55% ga
"qoniqarsiz" deb baholanadi va u fan bo’yicha yakuniy baholashidan o’tmagan
hisoblanadi.
6. ADABIYoTLAR
Asosiy adabiyotlar
1. Karimov I. A. O’zbekiston XXI asr bo’sag’asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik
2. Karimov I. A. O’zbekiston buyuk kelajak sari. – T.: O’zbekiston, 1998.
176
3. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining "1999 yilda O’zbekiston
Respublikasini ijtimoiy – iqtisodiy rivojlantirishning asosiy ko’rsatkichlari prognozi
va Davlat byudjeti to’g’risida"gi 539-sonli qarori. 1998 yil 31 dekabr.
4. "Buxgalteriya hisobi to’g’risida"gi O’zbekiston Respublikasi Qonuni 30 avgust 1996
yil. // Xalq so’zi, 12 sentyabr 1996.
5. "Mahsulotlar (ishlar, xizmatlar) ni ishlab chiqarish va sotish xarajatlari tarkibi hamda
moliyaviy natijalarni shakllantirish tartibi to’g’risi" dagi Nizom (O’zbekiston
Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1999 yil 5 fevral 54-sonli Qarori).
6. O’zbekiston Respublikasining Moliya Vazirligining 1997 yil 15 yanvar 5 – sonli
buyrug’i (Yillik va yarim yillik hisobotlarni to’ldirish to’g’risida).
7. "Buxgalteriya hisobining milliy standartlari" (BXMS). O’zbekiston Respublikasi
Moliya Vazirligi. "Moliya"1998.
8. Belov A.N. Buxgalterskiy uchet v uchrejdeniyax neproizvodstvennoy sferi -M.:
Finansi i statstika, 1995.
9. Belov A.N. Buxgalterskiy uchet v uchrejdeniyax neproizvodstvennoy sferi 2-s izd,
pererab i dop. -M., 1998.
10. Belov V.N, Selezneva N. N. Skobeleva I.P Upravlenie pribilyu. – S-Pb.: Prior, 1996.
11. Griffin Keyt. Sotsialnaya politika i ekonomicheskiy preobrazovaniya v Uzbekistane.
Programma razvitiya OON. 1995.
12. Joromskaya N.N, Dolgaya V.M. Buxgalterskiy uchet i nalogooblojenie v byudjetnix
organizatsiyax Kommentariy -M.: 1998.
13. Joromskaya N.N, Dolgaya V.M. Buxgalterskiy uchet i nalogooblojenie v byudjetnix
organizatsiyax normativnie dokumenti. -M.: 1997.
14. Kondrakov N.P Buxgalterskiy uchet. -M.: Infra, 1997.
15. Kondrakov N.P Buxgalterskiy uchet. Ucheb. pos. -M., 1999.
16. Kondrakov P.N, Kondarkov I.N Buxgalterskiy uchet v byudjetnix organizatsiyax. M., 2000.
17. Kondrakov P.N, Kondarkov I.N. Buxgalterskiy uchet v byudjetnix organizatsiyax. M., 1998.
18. Nefedov V.P, Dolgaya V.M, Joromskaya N.N. Buxgalterskiy uchet lechebnogo
uchrejdeniya. - M., 1999.
19. Sbornik normativnix dokumentov po buxgalterskomu uchetu v uchrejdeniyax i
organizatsiyax. Kommentariy. - M., 1998.
20. Soliev A., Xo’jaxonov X. Noishlab chiqarish sohalari iqtisodi, buxgalteriya hisobi va
audit –T.: Mehnat, 1998.
21. Tokarev I.N. Buxgalterskiy uchet v byudjetnix uchrejdeniyax –M.: 2001.
177
1.
2.
3.
4.
"Mulkchilik to’g’risida"gi O’zbekiston Respublikasi Qonuni. - T.: 1992.
"Korxonalar to’g’risida"gi O’zbekiston Respublikasi Qonuni -T.: 1992.
O’zbekiston Respublikasi "Soliq kodeksi". -T.: 1997.
"O’zbekiston Respublikasi Moliyaviy qonunlari" Axborotnomasining 2001-2002 yil
sonlari (Ilovalar bilan birga).
5. "Bozor, pul va kredit" jurnalining 2001 -2002 yil sonlari.
6. Gadoev. E. "Moliyaviy hisobotning kontseptual asoslari" O’zbekiston Respublikasi
Moliyaviy konunlari 1999 yil 2-son.
7. "Soliq va bojxona xabarlari" gazetasining 2001 – 2002 yil sonlari.
8. Entoni R., Ris. Dj. Uchet: situatsiy i primeri (per. s angl.) - M.: Finansi i statistika,
1998.
9. Fremgen F.M. Accounting for managerial Analysis: Third Edition. Richard D. Irwing
Inc., Homewood, Illions,1996.
10. Kenneth M. Morris & Allan M. Siegel. Guide to understanding money & investing.
2000 by lightbulb, press, Inc.
11. Securities Regulation in THE Unite States. NASD. Washington-2000.
12. The Istanbul Stock Exchange In a Historical Perspective. Written by Pfor. Haydar
Kazgan/ published by ISE.- Istanbul – 2000.
13. The Work Of SEC. U.S. Securities and Exchange Comisssion. - 2001.
178
TA’LIM VAZIRLIGI
"TASDIQLANDI"
ta’lim vazirligi
№ VM-343-53406-3.20.08
"1" iyul 2003 y.
____________________
"8" iyul 2003 y.
KORXONALAR MOLIYASI
fanidan
DASTUR
Toshkent - 2003
179
Tuzuvchilar:
dots. Asatullaeva D.,
k.o’q. Iminoxunov A. A.
Taqrizchilar:
prof. Malikov T. S.,
k.o’q. Qosimova G. A.
Mazkur dastur hozirgi sharoitda korxonalar moliyasini tashkil etish va
boshqarishning ilmiy-uslubiy asoslarini o’z ichiga oladi va iqtisodiy oliy o’quv yurtlarida
bakalavriatning "Biznes va boshkaruv" sohasi "Moliya" yo’nalishi talabalari uchun
mo’ljallangan. Dasturda korxonalar moliyasining mohiyati, xususiyatlari, O’zbekiston
Respublikasida korxonalar moliyasini tashkil etish va uni boshqarish muammolari
yoritilganki, ular ma’ruza, amaliy (seminar) mashg’ulotlar va mustaqil ta’lim
mavzularining mohiyatini tashkil etadi. Dasturda mazkur predmetni o’rganish uchun
zarur bo’lgan adabiyotlar ro’yxati o’zbek, rus va ingliz tillarida keltirilgan. Shu bilan
birga ro’yxat so’nggida mazkur kursning tegishli mavzulari bo’yicha internet saytlari va
kompyuter o’quv dasturlari ro’yxati ham ilova qilingan.
Dannaya programma vklyuchaet v sebya teoreticheskie i nauchno-metodicheskie
osnovi organizatsii finansov predpriyatiy v sovremennix usloviyax i prednaznachena dlya
studentov napravleniya bakalavriata "Finansi" sferi "Biznes i upravlenie". V programme
osveshcheni sushchnost, funktsii, zvenya i sovremennie metodi organizatsii i upravleniya
finansami predpriyatiy, osobennosti i sovremennie problemi organizatsii finansov
predpriyatiy v Respublike Uzbekistan, kotorie otrajayut sut voprosov lektsionnix,
prakticheskix (seminarskix) zanyatiy i tem samoobrazovaniya. V programme privedeni
spiski literatur dlya izucheniya predmeta na uzbekskom, russkom i angliyskom yazikax.
K spisku prilojena perechen saytov interneta i kompyuternix uchebnix programm po
sootvetstvuyushchim temam kursa.
Finance management.
Market conditions require high qualified experts to provide economic growth, to
effectively managing of Public and companies finances. In subjects of the given rate the
theoretical questions concerning management of both companies and public finance.
The given rate of lectures stipulated by the program will help the students the basic
theoretical aspects necessary for the decision of problems connected with financial
management.
180
bayoni).
1. SO’Z BOShI
"Korxonalar moliyasi" fanini o’qitishning maqsadi – kelgusida yuqori malakali
iqtisodchi mutaxassislar bo’lib etishadigan talabalar uchun O’zbekiston Respublikasida
korxonalar moliyasini tashkil etish va boshqarish asoslari haqida nazariy bilimlar berish,
ularda davlatning bozor iqtisodiyotiga o’tish davridagi korxonalar moliya siyosatining
asosiy yo’nalishlari bo’yicha ko’nikmalar hosil qilishdan iborat. Ushbu maqsaddan kelib
chiqib, fan o’z predmetini o’rgatish uchun quyidagi vazifalarni qo’yadi:
•
•
•
•
•
•
•
•
•
korxonalar moliyasining iqtisodiy mohiyati, ahamiyati vazifalari va tarkibiy
tuzilishini o’rganish;
korxonaning oborotdan tashqari aktivlarini moliyalashtirish asoslarini o’rganish;
korxona aylanma mablag’larini moliyalashtirish asoslarini o’rganish;
korxona mahsulot ishlab chiqarish xarajatlari va mahsulot sotishdan tushumini
o’rganish;
korxona foydasining mohiyati, turlari, taqsimlanishi, ishlatilishi va
rejalashtirilishini o’rganish;
korxona foydasining soliqqa tortilishi asoslarini o’rganish;
korxona faoliyatini moliyalashtirish va kreditlashtirish asoslarini o’rganish;
pul muomalasi va hisob-kitoblar tizimini o’rganish;
korxonada baho shakllanishining asoslarini o’rganish.
"Korxonalar moliyasi" fani "Moliya", "Mikroiqtisodiyot", "Iqtisodiy nazariya" kabi
fanlardan olingan nazariy tayanadi.
Shu bilan birga "Korxonalar moliyasi" fani qator maxsus fanlar, jumladan, "Davlat
"Xalqaro moliya munosabatlari", "Firma moliyasi", "Moliya strategiyasi", "Korporativ
boshqaruv", "Qimmatli qog’ozlar bozori" kabi fanlarni o’zlashtirish uchun nazariyuslubiy asos bo’lib xizmat qiladi.
181
ravishda o’quv fani bo’yicha bilim, ko’nikma va mahoratlariga talablar
bilan bir qatorda moliyaviy qonunchilik sohasidagi va boshqa kundalik moliyaviy
o’zgarishlardan xabardor bo’lishlari lozim. Mazkur fanning asosiy g’oyalarini to’la va
muvaffaqiyatli o’rganish uchun talabalar moliya amaliyotida mavjud iqtisodiy tahlil,
moliyaviy rejalashtirish usullaridan foydalana bilishlari lozim.
"Korxonalar moliyasi" fanidan olingan bilimlar talabalarni oliy o’quv yurtini
tamomlagandan so’ng, moliya amaliyotiga oid kundalik faoliyatda uchraydigan dolzarb
amaliy masalalarni echishda hamda xalqaro moliya munosabatlariga doir adabiyotlarni
o’rganib, malakalarini oshirishlarida qo’l keladi.
miqdoriga talablar
Oliy kasbiy ta’limning davlat standartlarida mazkur fanga 135, shu jumladan 54 ma’ruza, 36 - amaliy mashg’ulotlar va 45 - mustaqil ta’lim soatlari ajratilgan. Ushbu fan
bo’yicha darslarni tashkil etish VI o’quv semestriga mo’ljallangan.
Ushbu fan bo’yicha talabalar bilimi o’quv reyting tizimi bo’yicha joriy, oraliq va
yakuniy baholash asosida belgilanadi.
•
182
•
•
•
•
•
mavjudligi;
foydalanilishi;
foydalanilishi;
Bu fanni o’qitishda moliya sohasiga tegishli qonunlar, hukumat qarorlari, moliyaviy
dasturlaridan, yangi kompyuter texnologiyalardan, tarqatma materiallardan, testlar
Mazkur fan "Moliya" bakalavr ta’lim yo’nalishi bo’yicha mutaxassislarga tegishli
tarzda VI-semestrda o’tilishi mo’ljallangan.
Ushbu fan bo’yicha ishchi o’quv dasturini tuzishda quyidagilarga e’tibor berish
lozim:
1. Fan bo’yicha bakalavriat bosqichining tegishli yo’nalishlariga tasdiqlangan
o’quv rejasiga muvofiq ajratilgan soatlar hisobga olinishi zarur.
2. Har bir mavzuga oid huquqiy-me’yoriy hujjatlar hamda tegishli moliyaviy
qiladigan tarzda berilishi kerak.
3. Mustaqil o’zlashtiriladigan mavzular va savollar ajratilib ko’rsatilishi zarur.
4. O’qitishning ilg’or texnologiyalari, dasturiy ta’minot imkoniyatlari hamda
talabalar bilimi darajasini nazorat qilishning reyting tizimi talablaridan kelib
chiquvchi vazifalar ham yoritilishi lozim.
2. FAN DASTURI
"Korxonalar moliyasi" fani bo’yicha ma’ruza mashg’ulotlari mavzulari
"Korxonalar moliyasi" fanining predmeti va vazifalari
Fanning predmeti va vazifalari. Moliya tizimining shakllanishida korxonalar
moliyasining tutgan o’rni va mohiyati. Korxonaning moliyaviy mexanizmi.
183
Iqtisodiyotning erkinlashuvi sharoitida korxonalar moliyasini tashkil etish asoslari, ularni
shakllantirish va boshqarishni takomillashtirish chora-tadbirlari.
Korxonalar moliyasini tashkil etish va shakllantirishning o’ziga xos xususiyatlari
Korxonalar moliyaviy munosabatlarining mazmuni. Korxonalar tashkiliy-huquqiy
shakllari va ularning korxonalar moliyaviy munosabatlarining o’ziga xos xususiyatlariga
ta’siri. Aktsionerlik jamiyatlari (ochiq va yopiq aktsionerlik jamiyatlari) moliyasi.
Qo’shimcha ma’suliyatli va ma’suliyati cheklangan jamiyatlar moliyasi. Kichik
korxonalar moliyasi. Xususiy korxonalar moliyasi. Korxonalarning byudjet, nobyudjet
fondlari, tijorat banklari va boshqa muassasalar bilan munosabatlari. Korxonalardagi
moliya xizmatining funktsiya va vazifalari.
Korxonalarda mahsulot ishlab chiqarish va sotish xarajatlari, ularni rejalashtirish va
moliyalashtirish
Korxonalarda "Mahsulot (ishlar, xizmatlar) tannarxi tarkibiga kiritiluvchi xarajatlar
tarkibi to’g’risidagi Nizom" ga asosan xarajatlar tasnifi. Korxonaning mahsulot ishlab
chiqarish xarajatlari tarkibi, bo’lim va moddalari. Korxonalarning asosiy faoliyati
bo’yicha mahsulot ishlab chiqarish va sotish xarajatlari smetasini tuzish tartibi.
Korxonalarning asosiy faoliyati bo’yicha mahsulot ishlab chiqarish va sotish bilan
bog’liq bo’lgan xarajatlarini rejalashtirish va moliyalashtirish. Mahsulot tannarxini
shakllantirish jarayonlarini boshqarish va nazoratni amalga oshirishda moliya
menejmentining roli va ahamiyati.
Korxonada pul tushumi, uni rejalashtirish va taqsimlash
Iqtisodiyotning erkinlashuvi sharoitida korxonalar faoliyatida baholar tizimi, uning
tarkibi va bahoning shakllanishiga ta’sir etuvchi omillar. Korxonada mahsulot sotishdan
tushgan tushumni rejalashtirish. Oddiy va iqtisodiy yoki analitik uslub. Mahsulot
sotishdan tushgan tushumni taqsimlash tartibi.
Korxonalarda foyda va rentabellik
Korxonalar foydasining mazmuni, mohiyati, funktsiyalari. Iqtisodiyotning
erkinlashuvi sharoitida korxonalar foydasining ahamiyati. Foyda – sof daromad sifatida.
Korxonalar foydasining turlari va ularning xususiyatlari. Korxona yalpi foydasining
mohiyati va ahamiyati. Korxona sof foydasining mohiyati va ahamiyati. Foydaning
taqsimlanishi va ishlatilish tartibi. Korxona foydasi shakllanishiga ta’sir etuvchi omillar
va uni ko’paytirish imkoniyatlari. Korxona foydasini rejalashtirish asoslari.
Korxonalar daromadi (foydasi)ni soliqqa tortish
184
Korxonalar daromadi (foydasi)dan to’lanadigan soliqlarning turkumlashtirilishi.
Soliqqa tortiluvchi foyda miqdorini aniqlash. Amaldagi soliq qonunchiligida korxonalar
uchun mavjud soliq imtiyozlari va ular amal qilishining samaradorligi tahlili.
Korxonalarning foyda solig’i bo’yicha byudjetga to’lovlarini hisoblash va o’tkazilish
tartibi. Korxonalarning samarali faoliyatini rag’batlantirishning soliq mexanizmi.
Korxonalarning soliq yuki va uni kamaytirish imkoniyatlari tahlili.
Korxonalarda bahoni tashkil etish
Bozor sharoitida bahoni shakllantirishning omillari va xususiyatlari. Bozor
taraqqiyoti bosqichlariga ko’ra baho shakllanishining hususiyatlari: tajriba-sinov
bosqichida baho siyosati; ekspansiya bosqichida baho siyosati; ortiqcha ishlab chiqarish
sharoitida baho siyosati; stagnatsiya va ishlab chiqarishning qisqarishi sharoitida baho
siyosati. Ishlab chiqarish xarajatlarining baho shakllanishiga ta’siri. Korxona
foydasining baho shakllanishiga ta’siri. Korxonaning baho siyosati va bahoni
shakllantirish strategiyasi. Xaridorlarning baho darajasiga moyilligi. Bahoni hisoblashda
risk darajasining baholanishi. Korxonada bahoni shakllantirish strategiyasining to’g’ri
tanlanishi.
Korxonalarning o’z kapitalini boshqarishi
Korxona o’z kapitalining tarkibiy tuzilishi, mohiyati va korxona moliyasini
boshqarishdagi ahamiyati. Korxona o’z kapitalini shakllantirish siyosatining asosiy
vazifalari va hozirgi zamon muammolari. Korxona o’z kapitali alohida elementlarining
moliyaviy baholanilishi. Korxona emissiya siyosatining dolzarb vazifalari va hozirgi
zamon muammolari. Korxona dividend siyosatining mazmuni, vazifalari va hozirgi
zamon muammolari. Korxona o’z kapitalidan foydalanish samaradorligini moliyaviy
baholash mezonlari.
Korxona moliyaviy aktivlarini boshqarish
Korxona moliyaviy investitsiyalarining zarurligi, mohiyati va shakllari. Korxona
qimmatli qog’ozlari portfellari va investitsion srategiyalarining turlari. Aktsionerlik
jamiyati qimmatli qog’ozlari portfelini boshqarishga uslubiy yondoshuvlar. Korxona
fond portfelining diversifikatsiyasi. Korxona fond portfeli samaradorligini baholash.
Qimmatli qog’ozlar portfelining monitoringi. Aktsionerlik jamiyati (emitent) qimmatli
qog’ozlari investitsion jalb etuvchanligini baholash. Portfel investitsiyalar bilan bog’liq
risklar va ularni pasaytirish usullari.
Korxonalarda moliyaviy rejalashtirish
185
Korxonalar moliyasini boshqarishda operativ (tezkor) moliya rejasidan foydalanish,
uning mazmuni va ahamiyati. Korxonada byudjetlashtirishning maqsad va vazifalari.
Korxona moliyasini boshqarishda operativ byudjetlarning tasnifi va mazmuni Moliyaviy
rejalashtirish tamoyillari va usullari. O’zbekiston Respublikasida moliyaviy
rejalashtirish amaliyotining tahlili. Moliyaviy rejalarning turlari va mazmuni. Moliya
rejasiga ilova qilinadigan hisob-kitoblar. Moliya rejasi bajarilishini nazorat qilish yoki
daromad va xarajatlarini muvofiqlashtirish uchun tuziladigan shaxmat-tekshiruv jadvali.
Korxonalar faoliyatida biznes-reja
Korxonalarda biznes-reja tuzishning ahamiyati va mohiyati. Biznes-rejani tuzish
uslubi. Biznes-rejaning bo’limlari va ularning tasnifi. Biznes-rejada ishlab chiqarish
jarayoni. Biznes-reja tarkibida moliya rejasining ahamiyati va vazifalari.
"Korxonalar moliyasi" fanining predmeti va vazifalari
Fanning predmeti va vazifalari*. Moliya tizimining shakllanishida korxonalar
moliyasining tutgan o’rni va mohiyati.* Iqtisodiyotning erkinlashuvi sharoitida
korxonalar moliyasini tashkil etish asoslari, ularni shakllantirish va boshqarishni
takomillashtirish chora-tadbirlari.
Korxonalar moliyasini tashkil etish va shakllantirishning o’ziga xos xususiyatlari
Korxonalar tashkiliy-huquqiy shakllari. Aktsionerlik jamiyatlari (ochiq va yopiq
aktsionerlik jamiyatlari) moliyasi.* Qo’shimcha ma’suliyatli va ma’suliyati cheklangan
jamiyatlar moliyasi. Kichik korxonalar moliyasi.* Xususiy korxonalar moliyasi.
Korxonalarning byudjet, nobyudjet fondlari, tijorat banklari va boshqa muassasalar bilan
munosabatlari. Korxonalardagi moliya xizmatining funktsiya va vazifalari.
Korxonalarda mahsulot ishlab chiqarish va sotish xarajatlari, ularni rejalashtirish va
moliyalashtirish
Korxonaning mahsulot ishlab chiqarish xarajatlari tarkibi, bo’lim va moddalari.
Korxonalarning asosiy faoliyati bo’yicha mahsulot ishlab chiqarish va sotish xarajatlari
smetasini tuzish tartibi.* Korxonalarning asosiy faoliyati bo’yicha mahsulot ishlab
chiqarish va sotish bilan bog’liq bo’lgan xarajatlarini rejalashtirish va moliyalashtirish.*
Korxonada pul tushumi, uni rejalashtirish va taqsimlash
186
Iqtisodiyotning erkinlashuvi sharoitida korxonalar faoliyatida baholar tizimi, uning
tarkibi va bahoning shakllanishiga ta’sir etuvchi omillar.* Mahsulot sotishdan tushgan
tushumni rejalashtirish va taqsimlash tartibi.*
Korxonalarda foyda va rentabellik
Foyda – sof daromad sifatida. Korxonalar foydasining turlari va ularning
xususiyatlari.* Korxona yalpi foydasining mohiyati va ahamiyati. Korxona sof
foydasining mohiyati va ahamiyati. Korxona foydasi shakllanishiga ta’sir etuvchi omillar
va uni ko’paytirish imkoniyatlari.
Korxonalar daromadi (foydasi) ni soliqqa tortish
Soliqqa tortiluvchi foyda miqdorini aniqlash. Amaldagi soliq qonunchiligida
korxonalar uchun mavjud soliq imtiyozlari va ular amal qilishining samaradorligi tahlili*.
Korxonalarning foyda solig’i bo’yicha byudjetga to’lovlarini hisoblash va o’tkazilish
tartibi. Korxonalarning soliq yuki va uni kamaytirish imkoniyatlari.
Korxonalarda bahoni tashkil etish
Bozor sharoitida bahoni shakllantirishning omillari va xususiyatlari*. Bozor
taraqqiyoti bosqichlariga ko’ra baho shakllanishining xususiyatlari: tajriba-sinov
bosqichida baho siyosati; ekspansiya bosqichida baho siyosati; ortiqcha ishlab chiqarish
sharoitida baho siyosati; stagnatsiya va ishlab chiqarishning qisqarishi sharoitida baho
siyosati*. Korxonaning baho siyosati va bahoni shakllantirish strategiyasi. Bahoni
hisoblashda risk darajasining baholanishi. Korxonada bahoni shakllantirish
strategiyasining to’g’ri tanlanishi.
Korxonalarning o’z kapitalini boshqarish
Korxona o’z kapitalining tarkibiy tuzilishi, mohiyati va korxona moliyasini
boshqarishdagi ahamiyati*. Korxona emissiya siyosatining dolzarb vazifalari va hozirgi
zamon muammolari. Korxona dividend siyosatining mazmuni, vazifalari va hozirgi
zamon muammolari*.
Korxona moliyaviy aktivlarini boshqarish
Korxona moliyaviy investitsiyalarining zarurligi, mohiyati va shakllari*.
Aktsionerlik jamiyati qimmatli qog’ozlari portfelini boshqarishga uslubiy yondoshuvlar.
Korxona fond portfelining diversifikatsiyasi*. Korxona fond portfeli samaradorligini
baholash.* Aktsionerlik jamiyati (emitent) qimmatli qog’ozlari investitsion jalb
etuvchanligini baholash.
Korxonalarda moliyaviy rejalashtirish
187
Korxonalar moliyasini boshqarishda operativ (tezkor) moliya rejasidan foydalanish,
uning mazmuni va ahamiyati*. Korxona moliyasini boshqarishda operativ byudjetlarning
tasnifi va mazmuni*.Moliyaviy rejalashtirish tamoyillari va usullari. Moliya rejasi
bajarilishini nazorat qilish yoki daromad va xarajatlarini balanslashtirish uchun
tuziladigan shaxmat-tekshiruv jadvali.
Korxonalar faoliyatida biznes-reja
Biznes-rejani tuzish uslubi. Biznes-rejaning bo’limlari va ularning tasnifi*. Biznesreja tarkibida moliya rejasining ahamiyati va vazifalari.
"Korxonalar moliyasi"fanidandarslarni tashkil etishda ko’rgazmali vositalar, slaydlar,
diafilmlardan foydalanish ko’zda tutilgan. ayrim mavzularni o’rganish kompyuter
texnikasi asoslaridan ham foydalanishni talab etadi.
tahlillar, prognozli ko’rsatgichlarni hisoblash, diagrammalarni personal kompyuterda
elektron jadvallarda excel 7,0 paketi bilan ishlash orqali yorqin namoyon etilishi
mumkin.
Shu bilan birga talabalar "pravo", "norma" tizimlari orqali moliyaviy qonunchilik
yangiliklaridan xabardor bo’lishlari va o’qish jarayonida ulardan foydalanishlari mumkin.
Case Studies: O’zbekiston Respublikasida moliya tizimiga va korxonalar moliyasiga
oid o’quv misollari (rus tilida). Moliya Vazirligi xomiyligida "Byudjet-soliq siyosati"
Markazi tomonidan tuzilgan.
www.imf.org.
1. Sotsialno-ekonomicheskoe razvitie Respubliki Uzbekistan za 2000, 2001, 2002
g.g.
2. Promishlennost Respubliki Uzbekistan za 2000, 2001, 2002 g.g.
188
ravishda olib boriladi va joriy, oraliq baholash va yakuniy baholash orqali amalga
oshiriladi; Joriy va oraliq baholash turiga ajratilgan ballar miqdori o’quv rejasida fanga
ajratilgan soatning 70%, yakuniy baholashga esa 30% miqdorda belgilanadi. Joriy va
oraliq baholash turlariga belgilangan ballar quyidagi holatlarda qo’yiladi:
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
86 - 100 foiz "a’lo";
6. ADABIYoTLAR
Asosiy adabiyotlar
1. O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi. XII chaqiriq O’zbekiston Respublikasi
Oliy Kengashining XI sessiyasida qabul kilingan. - T.: O’zbekiston, 1992.
2. Karimov I.A. O’zbekiston: milliy istiqlol, iqtisod, siyosat, mafkura. -T.: O’zbekiston,
1996.
shartlari va taraqqiyot kafolatlari. - T.: O’zbekiston, 1997.
189
8. Akramov E.A., Tairov A.E. Ekonomicheskie reformi Respubliki Uzbekistan. - M.:
TOO Lyuks-art, 1998.
9. Analiz finansovix dannix s pomoshchyu samoorganizuyushchixsya kart. Gvido
Debok, Teyvo Koxonen i dr. Per. s angl. -M.: Izd. dom Alpine, 2000.
10. Xrutskiy V.E., Sizova T.V., Gamayunov V.V. Vnutrifirmennoe byudjetirovanie. -M.:
12. Bocharov V.V. Upravlenie denejnim oborotom predpriyatiy i korporatsiy. - M.:
13. Blank I.A. Osnovi finansovogo menedjmenta. 2-izd. - Kiev: Nika-tsentr, 2001.
14. Brigxem Yu. Entsiklopediya finansovogo menedjmenta. Per. s angl. - M.:
Ekonomika, 1998.
15. Statistika finansov. Pod red. V.N.Salika 2-e izd. -M.: Finansi i statistika, 2002.
16. Burkov V.N. i dr. Modeli i mexanizmi raspredeleniya zatrat i doxodov v rinochnoy
ekonomike. 2-izd. -M.: Inst-t problem upravleniya, 2001.
17. Drobozina L.A. Finansi. Uch. dlya VUZov -M.: Banki i birji, 2000.
18. Rodionova V.M. Finansi. 3-izd. -M.: Finansi i statistika, 2001.
19. Sabanti B.M. Teoriya finansov. Uch. pos. 2-izd. –M.: Menedjer, 2001.
20. Finansi. Ucheb. pod red. d.e.n. Kovalevoy A.M. 3-izd. -M.: Finansi i statistika, 2001.
21. Xeddervik K. Finansovo-ekonomicheskiy analiz deyatelnosti predpriyatiy. Ucheb.
pod. red. Voronova Yu.N. 3-izd. -M.: Finansi i statistika, 2001.
22. Erik Xelfert Texnika finansovogo analiza: Per. s angl. Pod red. Belix L.P. -M.: Audit,
YuNITI, 1996.
23. Shulyak P.N. Finansi predpriyatiya. Uch. 2-izd. -M.: Dashkov i K, 2001.
24. Bocharov V.V., Leontev V.E. Korporativnie finansi. Uch. pos. –S-Pb.: Piter, 2002.
1. Rusak N.A., Rusak V.A. Osnovi finansovogo analiza. 2-izd. -Minsk: OOO
Mirkavanne, 2001.
2. Kreynina N. Finansoviy menedjment. Uch. dlya vuzov. 3-izd. –M.: Infra-M, 2001.
3. Balabanov I.T. Praktikum po finansovomu menedjmentu. 2-izd. –M.: Finansi i
statistika, 2000.
4. Finansoviy menedjment. Uch.pod.red. E.Stoyanovoy. 2-izd. –M.: Infra-M, 2001.
190
regulirovaniya, 2-izd., -M.: Finansi i statistika, 2001.
6. Balabanov A., Balabanov I. Finansi. Uch.pos. –S-Pb.: Piter, 2002.
7. Bocharov V.V. Investitsionniy menedjment. Ucheb. pos. –S-Pb.: Piter, 2002.
8. Bocharov V.V. Korporativnie finansi. Uch.pos. –S-Pb.: Piter, 2002.
9. EBRD transtition Report 1998. Financial sector in transition. European Bank for
Reconstruction and Development. London 1998.
Journal of Banking and Finance. 24. pp. 507-524.
11. Moyer C. Financial System. Corporote Finance and Economic Development, in
Assymetric information. Corporate Finance and investment. A National Buerau of
Economic 1999 Research Project Report, University of Chicago Press. Chicago. PP.
297-314.
12. Steinherr A. An innovatori package for Financial Sector Reforms in Eastern European
Countries. Jorunal of Banking and Financial 17. 2001 PP. 1033-1057.
191
TA’LIM VAZIRLIGI
5340700 - "BANK ISHI"
DASTURLARI
Toshkent - 2003
192
5340700 - "Bank ishi" bakalavriat yo’nalishida o’qitiladigan ixtisoslik va tanlov
fanlaridan o’quv dasturlari. Toshkent Moliya instituti, 2003.
Ushbu dasturlar blokiga institutning "Bank ishi" bakalavriat yo’nalishida
o’qitiladigan ixtisoslik va tanlov fanlardan o’quv dasturlari kiritilgan. Mazkur dasturlar
"Oliy ta’limning Davlat ta’lim standartlarini tasdiqlash to’g’risida"gi qaroriga asosan
O’zbekistonda uzluksiz ta’limning Davlat ta’lim standartlari asosiy qoidalariga muvofiq
ishlab chiqilgan.
Tuzuvchilar:
dots. Arzumanyan S.,
dots. Murugova I.
Tahrir hay’ati:
dots. Xasanov B.,
dots. Juraev N.,
Almardonov M.
Taqrizchilar:
prof. Qodirov A.,
dots. Jo’raev A.
bayoni).
193
TA’LIM VAZIRLIGI
"TASDIQLANDI"
ta’lim vazirligi
№ VM-343-53407-4.01
"1" iyul 2003 y.
____________________
"8" iyul 2003 y.
BANK ISHI
fanidan
DASTUR
ta’lim sohasidagi 5340700 - "Bank ishi"
Toshkent - 2003
194
Tuzuvchilar:
k.o’q. Usmonova N.
Taqrizchilar:
dots. Norqobilov S.,
dots. Murugova I.
"Bank ishi" fani etakchi mutaxassislik fanlaridan biri bo’lib, unda banklar, ularni
tashkil qilish va faoliyatini olib borishning me’yoriy va huquqiy sohalari, tijorat
banklarining resurslari, passivlari va aktivlari, ular mutanosibligini ta’minlash,
banklarning daromadlari va xarajatlari, foydasi, mijozlarni qisqa muddatli va uzoq
muddatli kreditlash asoslari, banklarning kredit, investitsiya portfellarini boshqarish,
bank risklari va ularni boshqarish bilan bog’liq mavzular yoritiladi.
"Bankovskoe delo" yavlyaetsya odnim iz vedushchix profiliruyushchix predmetov. V
nyom osveshchayutsya voprosi, svyazannie s pravovoy deyatelnostyu kommercheskix
bankov, formirovaniem resursnoy bazi, a takje stroeniem kapitala banka, daetsya
klassifikatsiya aktivov, ix optimalnie razmeshchenie. Bolshoe vnimanie udelyaetsya
voprosam organizatsii kreditnogo protsessa v kommercheskix bankov: formirovaniyu
paketa dokumentov, analizu kreditosposobnosti, poryadku vidachi k pogasheniyu kredita,
monitoringu ssudnoy zadoljennosti i t.d. Osobaya rol udelyaetsya upravleniyu riskami.
Krome togo, osveshchayutsya voprosi organizatsii kommercheskoy deyatelnosti bankov,
ix regulirovanie so storoni Tsentralnogo banka, organizatsiya raschetnix operatsiy i t.d.
Banking is one of the favorite professional subject, in which appear the establishment
of Bank and the resourses of Commercial Banks, suppling the proportion of assets and
and Passives, the banks income and revenue,benefit,giving short-term and long-term
credit to the customers, managing credit and ivestment partfolio and the management of
bank's risks.
bayoni).
195
1. SO’Z BOShI
"Bank ishi" fanini o’qitishning maqsadi va vazifalari
qaroriga asosan tasdiqlangan Davlat ta’lim standartiga binoan "Bank ishi" fani o’qitiladi.
Bozor munosabatlari sharoitida banklarda bozor talablariga mos keluvchi xizmat
turlarini tatbiq qilish, mijozlarning talab va takliflarini hisobga olish, ularga xizmat
ko’rsatishning yangi usullarini joriy etish, yangi kredit vositalarini qo’llash, turli kredit
institutlarini tashkil etishi bilan bog’liq jarayonlarini yuzaga keltirdi.
O’z navbatida, bozor iqtisodiyoti sharoitida banklarning tutgan o’rni hamda
ahamiyati muhimligi, bank tizimini takomillashib borishi ushbu sohada yuqori malakali
mutaxassislarni tayyorlashni taqozo etadi.
Shunga ko’ra, bu fanning maqsadi va vazifasi talabalarni bank tizimida mustaqil
ishlashga tayyorlashdan iborat. Shuningdek, qo’yilgan masala echimining asosi
talabalarni faqatgina bank operatsiyalarini o’tkazishning texnik tomoni bilan tanishtirish
bo’lib qolmasdan, balki ularni kredit xisob kitoblar mexanizmini bozor iqtisodiyoti
qonun-qoidalariga asoslangan holda olib borishni o’rgatishga qaratilgan. Bular bo’lajak
mutaxassislarning bankning aktiv va passiv operatsiyalarni amalga oshirishda,
amaliyotdagi mavjud kamchiliklarning bartaraf etish yo’llarini o’ylab topish, hamda bank
ishini takomillashtirishga qarata faoliyat olib borishga asos yaratadi.
"Bank ishi" fani bank tizimi uchun iqtisodchi bankirlarni tayyorlashda etakchi
maxsus fan hisoblanadi. Unda bank ishining aniq masalalari, bozor iqtisodiyoti sharoitida
kreditni rivojlantirish qonuniyatlari, kreditning asosiy tamoyillari asosida xo’jalik
sub’ektlarini kreditlash, kredit ressurslari va kreditlarni boshqarish asoslari, mijozning
kreditga layoqatliligi, likvidliligi, tijorat banklarining likvidligi, foydasi, valyuta va
boshqa operatsiyalarini, banklarning foiz siyosati va risklari kabi masalalar ko’rib
chiqiladi.
Shundan kelib chiqib:
•
•
•
talabalar fanni o’rganish davrida har bir o’tiladigan mavzu bo’yicha o’qituvchi
tomonidan so’raladigan "tayanch" ibora, test savollariga javob berib, tegishli
masalani echa olishi;
o’qish davrida yozma nazorat ishlarini bajarishi va referatlar tayyorlashi;
fanni o’zlashtirish natijasida va kelajakda talaba bank faoliyatida bo’ladigan
o’zgarishlarni tahlil qilishni bilishi lozim.
196
"Bank ishi" kursi institutda o’rganiladigan boshqa iqtisodiy fanlar bilan uzviy
bog’liqdir.
Bu fan "Pul, kredit va banklar" kursining nazariy jihatlariga asoslanib bankdagi
jarayonlarni amaliy jihatdan o’rganishni davom ettiradi.
"Bank ishi" fanini chuqur va mukammal egallab olish uchun talabalar quyidagi fanlar
bo’yicha bilimlar olishlari zarurdir: "Monetar siyosat va pul-kredit orqali
muvofiqlashtirish", "Bank auditi", "Banklarda buxgalteriya hisobi va operatsion texnika",
"Iqtisodiy tahlil", "Investitsiyalarni tashkil etish va moliyalashtirish", "Bank menejmenti
va marketingi" va boshqalar.
Talabalar o’qish jarayonida kompyuter texnikasidan foydalangan holda ba’zi tijorat
banklar faoliyatida qo’llaniladigan mijozlarni kreditlash va loyihalarni moliyalashtirish,
xo’jalik sub’ektlari o’rtasida hisob-kitoblarni olib borish bilan bog’liq kompyuter
dasturlari bilan tanishadilar. Fanning ba’zi mavzularini yoritishda audio va video
texnikadan foydalaniladi.
Talabalar Respublika tijorat va o’quv banklarida sayyor darslar o’tib, bank ishi
bo’yicha nazariy bilimlarini amaliyot bilan bog’lab o’rganib boradilar. Fanni o’rganish 6,
7 va 8-semestrlarni o’z ichiga oladi va u tarkibiy jihatdan ma’ruza, amaliy darslar nazariy
bilimlarni amaliyotda mustahkamlash davrlaridan iborat.
Oliy kasbiy ta’limning davlat standartlarida mazkur fanga 276 soat hajmda vaqt
ajratilgan. Shundan 92 soati ma’ruza, 92 soati amaliy mashg’ulotlar. Bundan tashqari,
mustaqil ta’limga 92 soat xajmida vaqt ajratilgan. Bank ishi fanidan olgan bilimlar
talabalarning oliy o’quv yurtini tamomlaganidan so’ng, kundalik faoliyatida uchraydigan
dolzarb amaliy masalalarni echishda hamda zamonaviy iqtisodiyotga doir adabiyotlarni
o’rganib malakalarini oshirishlarida ham qo’l keladi.
2. FAN DASTURI
Bank ishi fanining maqsadi va vazifalari
Fanning boshqa fanlar bilan uzviy bog’liqligi.
Bozor iqtisodiyotiga o’tishda kursning maqsadi va vazifalari.
Banklar va O’zbekiston Respublikasi bank tizimi
197
Banklar, bank tizimi va uning rivojlanish bosqichlari. O’zbekiston Respublikasi
Markaziy bankining vazifalari va funktsiyalari. Tijorat banklari va ularning tashkiliy
tuzilishi.
Tijorat banklari faoliyatini tashkil qilishning huquqiy va iqtisodiy asoslari
Tijorat banklarini tashkil etish va tugatishning huquqiy asoslari. Tijorat banklari
faoliyatining tamoyillari. Tijorat banklari faoliyatining iqtisodiy asoslari. Buxgalteriya
balansi va uning tavsifi. Tijorat banklarining funktsiyalari.
Tijorat banklarining resurslari va bank kapitali
Tijorat banklarining resurslari, ularning tarkibi va tavsifi. Tijorat banklarining o’z
mablag’lari. Tijorat bankiningkapitali va uning tarkibi. Jalb qilingan mablag’lar.
Markaziy bank tomonidan tijorat banklarini kreditlash tartibi. Tijorat banklarining
Markaziy bank bilan aloqasi.
Bank aktivlari, ularning tarkibi va sifati
Bank aktivlari, ularning mohiyati va tarkibi. Bank aktivlarining sifati darajasi.
Riskga tortilgan aktivlar. Bank aktivlarini daromad keltirish bo’yicha tasniflash.
Tijorat banklarining daromadlari va foydasini shakllantirish
Tijorat banklarining daromadlari va ularning turkiumlanishi. Tijorat banklarining
foizli va foizsiz daromadlari. Tijorat banklarining xarajatlari va ularning tarkibi. Tijorat
banklarining foizli va foizsiz xarajatlari. Operatsion xarajatlar. Tijorat banklarining
foydasi va uni hisoblash. Tijorat banklarining daromadini taqsimlash.
Tijorat banklarining to’lovga layoqatliligi va likvidliligi
Tijorat banklarining to’lovga layoqatliligi va likidliligi haqida tushuncha. Tijorat
banklarining likvidlik ko’rsatkichlari. O’zbekiston tijorat banklarini likvidlik holati va
uni boshqarish. Xorijiy davlatlar amaliyotida tijorat banklarining likvidliligini baholash
usullari. Tijorat banklari aktiv va passivlarini boshqarishning bank likvidligiga ta’siri.
Tijorat banklarining passiv va aktiv operatsiyalari
Banklarining passiv operatsiyalari, ularning turlari va tavsifi. Tijorat banklarining
depozit va nodepozit operatsiyalari. Tijorat banklarining kredit potentsiali va uning
passiv operatsiyalarga bog’liqligi. Tijorat banklarining aktiv operatsiyalari.
Tijorat banklarining kredit siyosati
198
Kredit siyosati va uning mohiyati, maqsad va vazifalari. Tijorat banklarining kredit
siyosati, uning xususiyatlari va mezonlari. Tijorat banklari kredit siyosatining bajarilishi
ustidan nazorat.
Aylanma mablag’lar va mijozlarning kreditga layoqatliligini baholash usullari
Aylanma mablag’lar tushunchasi va uning tarkibi. Aylanma mablag’larni tashkil
etish manbalari va kreditning roli. Kreditga layoqatlilik tushunchasi, uni baholashning
asosiy manbalari. Xorijiy davlatlarda mijozning kreditga layoqatliligini baholash
amaliyoti. Mijozning kreditga layoqatliligining asosiy ko’rsatkichlari. Mijozning kreditga
layoqatliligini qo’shimcha ko’rsatkichlari. Kreditga layoqatlilik ko’rsatkichlar asosida
kreditlash masalalari.
Qisqa muddatli kreditlashni tashkil etish asoslari
Kreditlash shartlari (tamoyillari). Kredit mexanizmi va uning elementlari. Kreditlash
ob’ekti va sub’ekti. Kreditlash usullari (metodlari) Ssuda schetlarining turlari. Tijorat
banklarining kredit siyosati va uning mazmuni. Kreditlardan foydalanish jarayoni ustidan
tijorat banklarining olib boradigan nazorati.
Qisqa muddatli kreditlashni jarayoni
Kredit paketini tashkil qilish va uning tahlili.
Ssuda hisob varag’idan kredit berish va qaytarish tartibi. Kredit monitoringi. Kredit
shartnomasi, uning mazmuni va ahamiyati. Kredit shartnomasi bajarilishi ustidan nazorat
va ko’riladigan choralar. Kredit shartnomasini tuzish bo’yicha xorijiy davlatlar tajribasi.
Kreditning ta’minlanganligi va uning shakllari
Kreditning ta’minlanganligi tushunchasi va uning ahamiyati. Ta’minlanganlikning
shakllari. Kreditning qaytarilishida garovning o’rni. Kafillik va kafolat. Bank kafolati va
uning turlari. Ta’minlanganlikning boshqa shakllari.
Alohida kredit turlari
Alohida schetdan kreditlash asoslari: kredit liniyasi ochish yo’li bilan kreditlash.
Kredit liniyasini ochmasdan kreditlash.
Kontokorrent schetidan kreditlash. Overdraft bo’yicha kreditlash. Lombard kredit va
undan foydalanish imkoniyatlari. Iste’mol krediti va uning ahamiyati. Ipoteka krediti va
undan foydalanish imkoniyati. Iqtisodiyot tarmoqlarini kreditlashning xususiyatlari.
Kichik va o’rta biznes, tadbirkorlik faoliyatini kreditlash
199
Kichik va o’rta biznes haqida tushuncha va uning Respublika iqtisodiyotidagi o’rni.
Kichik va o’rta biznesni kreditlashni tashkil qilish asoslari. Xalqaro moliya tashkilotlari
va nobyudjet jamg’armalari kredit liniyalari hisobidan kreditlash. Kichik va o’rta biznes
sub’ektlari va tadbirkorlikni mikrokreditlash. Oilaviy tadbirkorlikni kreditlash qoidalari.
Investitsiya loyihalarini moliyalashtirish va ularning monitoringi
O’zbekiston Respublikasida investitsiya dasturi va uning yo’nalishlari.Investitsion
loyiha, uning mohiyati va turlari. Investitsion loyihalarni baholash va tahlil etish.
Loyihalarni moliyalashtirish manbalari. Loyihalar monitoringi va ularning turlari.
Naqd pulsiz hisob kitoblar va banklararo vakillik munosabatlari
Naqd pulsiz hisob kitoblarni tashkil qilish asoslari. Depozit, ssuda va boshqa hisob
varaqlari. To’lovlar navbati. To’lov topshiriqnomasi, akkreditiv, inkassa bo’yicha hisobkitobi. Naqd pulsiz hisob kitoblar ustidan bank nazorati.
Tijorat banklarining faktoring va lizing operatsiyalari
Tijorat bankining faktoring operatsiyalari va ularning mohiyati. Faktoring
operatsiyalarining turlari. Faktoring operatsiyalarini o’tkazish tartibi. Lizing
operatsiyalari va ularning mohiyati. Lizing operatsiyalarini o’tkazish tartibi va ular bilan
bog’liq risklari. Banklarning forfeyting operatsiyalari. Faktoring va forfeytingning
farqlari. Banklarning ipoteka operatsiyalari.
Tijorat banklarining qimmatli qog’ozlar bilan operatsiyalari
Qimmatli qog’oz tushunchasi va uning turlari. Qimmatli qog’ozlar bozori va uning
ishtirokchilari. O’zbekiston Respublikasi Markaziy Bankning qimmatli qog’ozlar bilan
operatsiyalari. Qimmatli qog’ozlarning balans va nobalans operatsiyalari. Fond birjalari
va unda qimmatli qog’ozlar bilan operatsiyalar.
Tijorat banklarining valyuta operatsiyalari
Valyuta va valyuta kursi tushunchasi. Valyuta operatsiyalarini tashkil etishning
huquqiy asoslari. Valyuta operatsiyalarini amalga oshirishning tartibi va uning
xususiyatlari.
Tijorat banklarining foiz siyosati
Kredit uchun foiz tushunchasi. Kredit narxi. Foiz stavkalarining turlari. Tijorat
banklari foiz siyosati. Marja va uning hisoblanishi.
Bank risklari va ularning turlari
200
Bank riski tushunchasi va uning turlari. Kredit riski va uni hisoblash yo’llari. Bank
risklarini boshqarish masalalari.Tijorat bankining kredit portfelining sifat jihatdan tahlili
va uning kredit risklarini minimallashtirishdagi o’rni.
Bankning yangi xizmatlari va innovatsion moliyaviy insturmentlari
Plastik kartochkalar va ularni qo’llash zaruriyati. Qimmatliklarni saqlash.
Banklarning forfeyting operatsiyalari Optsionlar, fyucherslar, svop operatsiyalari.
Mijozlarga ish joyida va uyida xizmat ko’rsatish.
Banklar va O’zbekiston Respublikasi bank tizimi
Banklar faoliyati haqida tushuncha. O’zbekiston Respublikasi bank tizimi va uning
rivojlanish bosqichlari. O’zbekiston Respublikasida tijorat banklarining o’ziga xos
xususiyatlari. O’zbekiston Respublikasi Markaziy bankining vazifalari va funktsiyalari.
O’zbekiston Respublikasi tijorat banklarining turlari, vazifalari va ularning
funktsiyalari*. O’zbekiston Respublikasi tijorat banklarining jahon moliya bozoridagi
o’rni.
Tijorat banklari va ular faoliyatini tashkil qilishning huquqiy asoslari
O’zbekiston Respublikasi Markaziy bankining tijorat banklarini tashkil etish
bo’yicha asosiy talablari. O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki tomonidan tijorat
banklari kapitali etarliligiga qo’yilgan talablar. Tijorat banklarining operatsiyalari. Tijorat
banklarining ustav va boshqa fondlarini yaratish. Mablag’larni taqsimlash va ularni
shakllantirish manbalari. Tijorat banklarini tugatishning huquqiy asoslari.
Tijorat banklarining resurslari va bank kapitali
Tijorat banklarining resurslari va ularni iqtisodiy mohiyati. Tijorat banklari
resurslarining tarkibi va tavsifi. Tijorat banklarining o’z mablag’lari*. Bank ustav kapitali
va uning tarkibi. Rezerv fondi va uning zaruriyati. Jalb qilingan mablag’lari*. Tijorat
banklarining resurslarini ko’paytirish yo’llari. Tijorat banklarining Markaziy bank bilan
aloqasi.
Bank aktivlari, ularning tarkibi va sifati
Bank aktivlarining tarkibiy tuzilishi va uning ahamiyati. Bankning daromad
keltiruvchi va daromad keltirmaydigan aktivlari. Riskli va risksiz aktivlar. Aktivlar
sifatini tasniflash va ular bo’yicha zahiralar yaratish. Bank aktivlarining sifat darajasi va
ularning tahlili*.
201
Tijorat banklarining daromadlari va foydasini shakllantirish
Tijorat banklarining daromadlari. Foizli daromadlar va foizsiz daromadlar. Tijorat
banklarining xarajatlari. Tijorat banklarining foydasi va uni hisoblash*. Tijorat
banklarining sof foydasi. Tijorat banklari daromadlarining bank likvidliligini
ta’minlashdagi o’rni. Mavzu bo’yicha masalalar echish.
Tijorat banklarining to’lovga layoqatliligi va likvidliligi
Banklarning to’lovga layoqatliligi va likidliligi haqida tushuncha va unga ta’sir
etuvchi omillar. O’zbekiston Respublikasida tijorat banklarining likvidlik holati va uni
boshqarishga qo’yilgan talablar. Tijorat banklarining likvidlik ko’rsatkichlari va ularning
holati*. Jahon amaliyotida tijorat banklarining likvidliligini boshqarishda SAMEL tizimi
va uni O’zbekiston Respublikasi banklarida qo’llanilishi. Mijozni kreditga layoqatlilik
ko’rsatkichlarini tijorat banklarining likvidlikliligiga ta’siri. Xorijiy davlatlar amaliyotida
banklarning likvidliligini baholash. Masalalar echish.
Tijorat banklarining passiv va aktiv operatsiyalari
Tijorat banklarining passiv operatsiyalari ko’lami. Passiv operatsiyalarining shakllari
va ularning tavsifi. Depozit va nodepozit operatsiyalari*. Tijorat banklarining aktiv
operatsiyalari va ularning turlari*. Banklarda aktiv va passiv operatsiyalarini boshqarish.
Situatsion masala echish.
Tijorat banklarining kredit siyosati
O’zbekiston Respublikasi Markaziy bankining tijorat banklari kredit siyosatiga
qo’ygan talablari. Tijorat banklari kredit siyosatining tarkibiy tuzilishi va uning asosiy
yo’nalishlari. Kredit siyosatining o’ziga xos xususiyatlari va uning mezonlari.*
O’zbekiston Respublikasi tijorat banklari kredit siyosatining bajarilishini ta’minlashning
ahamiyati.
Aylanma mablag’lar va mijozlarning kreditga layoqatliligini baholash usullari
Xo’jalik sub’ektlarini aylanma mablag’lari haqida tushuncha va uning tarkibiy
tuzilishi. Aylanma mablag’larni shakllantirish manbalari. Aylanma mablag’larni
to’ldirishda bank kreditining tutgan o’rni va uni amalga oshirish tartibi. Aylanma
mablag’lardan foydalanishning samaradorlik ko’rsatkichlari. Kreditga layoqatlilik
tushunchasi. Mijozning kreditga layoqatliligining asosiy va qo’shimcha ko’rsatkichlari,
uning ahamiyati*. Kreditga layoqatlilik ko’rsatkichlari asosida kreditlash masalalari
echish.
Qisqa muddatli kreditlashni tashkil etish asoslari
202
Xo’jalik sub’ektlariga tijorat banklari tomonidan qisqa muddatli kreditlarni berishni
tashkil etishni huquqiy asoslari. Kredit mexanizmi va uning elementlari*. Kreditlash
ob’ekti va sub’ekti. Ssuda schetlarining turlari. O’zbekiston Republikasi Markaziy banki
tomonidan kredit hujjatlarini yuritishga qo’yilgan talablar. Kreditlardan foydalanish
jarayoni ustidan tijorat banklarining olib boradigan nazorati. Mavzu bo’yicha masala
echish.
Qisqa muddatli kreditlash jarayoni
Tijorat banklarida kredit paketini tayyorlash va uning tahlili*.
Ssuda hisob varag’idan berilgan kreditlarni rasmiylashtirish va qaytarish tartibi*.
Kredit monitoringi. Tijorat banklari bilan mijoz o’rtasida kredit shartnomasini tuzish
tartibi, mazmuni va uning ahamiyati. Tomonlarning huquqiy majburiyatlari. Kredit
shartnomasi bajarilishi ustidan nazorat qilish va ko’riladigan choralar. Mavzu bo’yicha
masala echish.
Kreditning ta’minlanganligi va uning shakllari
Kreditlash jarayonidagi kreditning ta’minlanganligi va uning mohiyati*. Kreditni
ta’minoti sifatida garovning tutgan o’rni va uning o’ziga xos xususiyatlari. Tijorat
banklarining ko’chmas mulkka qilingan investitsiyalariga qo’yilgan talablar*. Kreditning
ta’minlanganligini kafillik, kafolat va boshqa shakllari.
Alohida kredit turlari
Tijorat banklari tomonidan alohida schyotdan kreditlash tartibi. Mijozlarni kredit
liniyasi ochish yo’li bilan kreditlash tartibi*. Kredit liniyasini ochmasdan kreditlar berish
tartibi. Kontokorrent schetidan kreditlash. Tijorat banklarida overdraft bo’yicha
kreditlashni amalga oshirish. Lombard kreditining o’ziga xos xususiyatlari va undan
foydalanish imkoniyatlari. Iste’mol krediti va uning mohiyati*. Ipoteka kreditlari va
uning ob’ektiv zaruriyati. Iqtisodiyot tarmoqlarini kreditlashning o’ziga xos xususiyatlari.
Kichik va o’rta biznes hamda tadbirkorlik faoliyatini kreditlash
O’zbekiston Respublikasida kichik va o’rta biznes faoliyatini tashkil etishning
huquqiy asoslari. Kichik va o’rta biznesni mamlakat iqtisodiyotidagi tutgan o’rni. Tijorat
banklari tomonidan kichik va o’rta biznesni kreditlashni amalga oshirish tartibi. Kichik
va o’rta biznesni, tadbirkorlik faoliyatini xalqaro moliya tashkilotlari va nobyudjet
jamg’armalari hisobidan kreditlash. Tijorat banklari tomonidan kichik va o’rta biznes
sub’ektlarini, tadbirkorlik faoliyatini mikrokreditlash*. Mavzu bo’yicha masala echish.
Investitsiya loyihalarini moliyalashtirish va ularning monitoringi
203
O’zbekiston Respublikasida investitsiya dasturi tuzilishi haqida tushuncha va uning
yo’nalishlari. Investitsion loyiha tarkibi, turlari va unga ta’sir etuvchi omillar.
O’zbekiston Respublikasida investitsion loyihalarni baholash usullari va tahlil etish*.
Loyihalarni moliyalashtirish manbalari. O’zbekiston Rspublikasi tijorat banklarida yirik
investitsiya loyihalariga sinditsiyalashgan kreditlarni berish va qaytarishni
rasmiylashtirish tartibi. Loyihalarni monitoring qilish va uning usullari. Situatsion masala
echish.
Naqd pulsiz hisob kitoblar va banklararo vakillik munosabatlar
O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki tomonidan naqd pulsiz hisob kitoblarni
tashkil qilishning huquqiy asoslari. Banklararo vakillik munosabatlari o’rnatishning
ob’ektiv zaruriyati. Tijorat banklarida yagona vakillik hisob varag’ini qo’llanishi va
uning o’ziga xos xususiyatlari. Depozit, ssuda va boshqa hisob varaqlarini yuritish tartibi.
To’lovlar navbati*. Naqd pulsiz hisob kitoblar ustidan bank nazoratini o’rnatishning
zarurligi.
Tijorat banklarining faktoring va lizing operatsiyalari
O’zbekiston Respublikasi hududida tijorat banklari tomonidan faktoring
operatsiyalarini amalga oshirish tartibi. Tijorat banklari faktoring operatsiyalarining
turlari va uning ahamiyati*. Banklar tomonidan faktoring operatsiyalarini hisobini
yuritilishi. Lizing operatsiyalari va ularning mazmuni. O’zbekiston Respublikasida tijorat
banklari tomonidan moliyaviy lizing operatsiyalarini o’tkazish tartibi* va ular bilan
bog’liq risklar. Tijorat banklari tomonidan faktoring va lizing operatsiyalari ustidan bank
nazoratini amalga oshirilishi.
Tijorat banklarining qimmatli qog’ozlar bilan operatsiyalari
Qimmatli qog’ozlar tushunchasi va uning turlari. Tijorat banklari tomonidan
qimmatli qog’ozlar bilan o’tkaziladigan operatsiyalarga qo’yilgan talablar. Qimmatli
qog’ozlar bozori va uning ishtirokchilari*. O’zbekiston Respublikasi Markaziy
Bankining qimmatli qog’ozlar bilan operatsiyalari. Bank tomonidan qimmatli
qog’ozlarga qo’yilmalarni amalga oshirishdagi cheklovlar. Qimmatli qog’ozlarning
balans va nobalans operatsiyalari.
Tijorat banklarining valyuta operatsiyalari
Valyuta va valyuta kursi haqida tushuncha. O’zbekiston Respublikasi Markaziy
banki tomonidan valyuta operatsiyalarini o’tkazishning huquqiy asoslari va tartibi.
Tijorat banklari tomonidan valyuta operatsiyalarini tashkil etishning huquqiy asoslari.
Valyuta arbitrajini o’tkazishdan ko’zlangan maqsad. Valyuta operatsiyalarini turlari
204
(svop, spot, forvard va boshqalar) va uning o’ziga xos xususiyatlari. Valyuta holati
haqida tushuncha. Situatsion masala echish.
Tijorat banklarining foiz siyosati
Tijorat banklari faoliyatida kredit uchun foiz tushunchasi. Kredit narxi. Foiz
stavkalari va uning turlari. Banklarning kredit va depozitlari bo’yicha foiz hisoblash
tartibi. Tijorat banklari foiz siyosati*. Marja va uning hisoblanishi*. Tijorat banklarining
kreditlari bo’yicha foizlarni o’stirmaslik siyosati to’g’risida tushuncha va uni amalga
oshirish tartibi. Masalalar echish.
Bank risklari va ularning turlari
Bank faoliyatida risk tushunchasi va uning turlari. Kredit riski, foiz riski, valyuta
riski, inflyatsiya riski, passiv va aktivlar riski. Kredit riski va uni hisoblash usullari*.
Tijorat banklari tomonidan risklarni boshqarish* yo’llari va uning ahamiyati. Tijorat
bankining kredit portfelining sifat jihatdan tahlili va uni diversifikatsiyalash. Ish o’yini,
situatsion masala echish.
Bankning yangi xizmatlari va innovatsion moliyaviy insturmentlari
O’zbekiston Respublikasi tijorat banklari tomonidan bankning yangi xizmat turlarini
tashkil etilishi va uning yo’nalishlari. Plastik kartochkalar haqida tushuncha va uning
tarixi. O’zbekiston Respublikasida plastik kartochkalarni qo’llash tartibi, turlari va uning
zaruriyati*. Tijorat banklarida qimmatliklarni saqlash. Banklarning forfeyting
operatsiyalari. Optsionlar, fyucherslar, svop operatsiyalari. Mijozlarga ish joyida va uyida
xizmat ko’rsatish.
Kurs ishi va bitiruv malakaviy ishlari mavzulari ro’yxati
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
Naqd pulsiz hisob-kitoblarni takomillashtirish orqali noto’lovlarni qisqartirish
Emissiya kassa operatsiyalarining tashkil etilishi va hisobi
Bank ichki nazorati, uning tashkil etilishi va ahamiyati
Bank tizimida yangi texnologiyalar qo’llanilishi va ularning ahamiyati
Bank hisobvarag’i bo’yicha shartnoma, uning tuzilishi va ahamiyati
Kapital qo’yilmalarni moliyalashtirish va uning samaradorligi
Uzoq muddatli kreditlash operatsiyalari va ularning hisobi
Bank daromadlari va ularni ko’paytirish yo’llari
Davlat byudjeti va uning kassaviy ijrosi bo’yicha operatsiyalari
Markaziy bankning hukumat bilan munosabati va uning zaruriy asoslari
Bank va mijozlarning sherikchilik munosabatlari va ularni mustahkamlash
205
12. Banklarda hisob-operatsion ishlarining tashkil etilishi va ularni takomillashtirish
yo’llari
13. Bank xarajatlari, ularning strukturasi va hisobi
14. Bank ustav kapitali, uning shakllanishi bilan bog’liq operatsiyalarning hisobi
15. Plastik kartochkalar va ularning to’lov tizimidagi o’rni
16. O’zbekiston Respublikasi iqtisodiyotida ipoteka kreditining tutgan o’rni va uni
rivojlantirish istiqbollari
17. Tijorat banklarini marketing strategiyasi orqali boshqarish
18. O’zbekiston Respublikasida banklarni xususiylashtirish va aktsiyalashtirish orqali
bank tizimini rivojlantirish istiqbollari
19. Lombard krediti. Uning tavsifi va uni rivojlantirish
20. Milliy valyuta konvertatsiyasi va uni joriy qilish yo’llari
21. O’zbekiston Respublikasi Markaziy bankining pul-kredit siyosati, uning
makroiqtisodiy ahamiyati
22. O’zbekiston Respublikasi banklarida audit o’tkazish tartibi va uning ahamiyati
23. O’zbekiston Respublikasida tijorat banklarini tashkil etishning huquqiy asoslari va
ularni tugatish tartibi
24. Tijorat banklarida kreditlash jarayoni tahlili
25. Bozor iqtisodiyotida moliya-kredit siyosatini tutgan o’rni
26. Xalqaro transport operatsiyalarini kreditlash masalalari
27. Xalqaro moliya bozorlardagi operatsiyalar
28. Xalqaro kreditning bahosi va ungi ta’sir qiluvchi omillar
29. Xedjirlash, uning valyuta munosabatlari tashkil qilishdagi roli
30. O’zbekiston Respublikasi valyuta bozorining shakllanishi
31. Xalqaro faktoring va forfeyting tashqi savdoni kreditlashning nisbatan yangi
shakllari sifatida
32. Pul almashtirish shaxobchalari faoliyatini tashkil qilish va takomillashtirish
33. O’zbekistonda valyuta bozori va valyuta operatsiyalari
34. Bank valyuta bozorining tashkilotchisi sifatida
35. Valyuta operatsiyalarining menedjmenti va uni takomillashtirish
36. Valyuta risklarini sug’urtalash
37. O’zbekiston kapitalini chet el iqtisodiyotiga qo’yish imkoniyatlari
38. Eksport qilingan tovarlar va ko’rsatilgan hujjatlar uchun hisoblarda
hujjatlashtirilgan akkreditiv qo’llash
39. Import qilingan tovarlar va xizmatlar bo’yicha hisoblarda hujjatlashtirilgan
akkreditiv qo’llash
206
40. Xalqaro va mintaqaviy valyuta, kredit va moliya institutlarining O’zbekiston
iqtisodiyotidagi o’rni
41. Xalqaro valyuta, kredit, moliya bozorlari va unda O’zbekistonning ishtirokini
ta’minlash masalalari
42. Jahon oltin bozorlari va oltin bilan operatsiyalari
43. Xalqaro valyuta, hisob-kitob operatsiyalarida axborot-texnologiyalari
44. Evropa valyuta tizimi va Evroittifoqining muammolari
45. Xalqaro tijorat krediti va uni sug’urtalash masalalari
46. Milliy valyuta kursi va uni barqarorlashtirish muammolari
47. Iqtisodiyotga chet el investitsiyasini jalb qilish yo’llari
48. Xorijiy kredit liniyalar hisobidan kreditlashning xususiyatlari
49. Loyihalarni moliyalashtirishda chet el kapitalidan foydalanish imkoniyatlari
50. Kichik va o’rta biznesni chet el kredit liniyalari hisobidan kreditlash
51. Kichik va o’rta biznesni ichki va tashqi manbalar hisobidan kreditlash
52. Xalqaro moliya tashkilotlarining kichik va o’rta biznesni kreditlashdagi roli
53. Kichik va o’rta biznes loyihalarini chet el investitsiyasidan moliyalash
54. Kreditlash va uning samaradorligini oshirish yo’llari
55. O’zbekiston Respublikasi Markaziy bankining pul-kredit siyosati, uning
makroiqtisodiy ahamiyati
56. Tadbirkorlik faoliyati va kreditning roli
57. Pul oqimi va moliyaviy tahlil qilishning ahamiyati
58. Mijozning kreditlashda moliyaviy tahlilning o’rni
59. Xo’jalik sub’ektlarini kreditlashni takomillashtirish yo’llari
60. Fyuchers operatsiyalari va ularni O’zbekistonda qo’llash imkoniyatlari
61. Kichik va o’rta biznesni rivojlantirishda banklarning roli
62. Bank kapitali va uning samaradorligini oshirish yo’llari
63. Tijorat banklari moliyaviy resurslari va ularni boshqarish usullari
64. Nobank muassasalari va ular faoliyatining xususiyatlari
65. Tijorat banklari kredit operatsiyalari auditi
66. Majburiy zahiralar fondining tashkil etilishi va ishlatilishi
67. Kassa aylanishining taxminiy hisob-kitoblarini tuzishni tashkil qilish
68. Diversifikatsiya va uni bank faoliyatida qo’llash
69. Fond birjasi va depozitariylar faoliyati bilan bank tizimining o’zaro hamkorlik
darajasi va istiqbollari
70. Qimmatli qog’ozlar bo’yicha bank operatsiyalari, ularning hisobi va
rasmiylashtirilishi
71. O’zbekiston Respublikasida uy-joy qurilishini kreditlash va uning istiqbollari
207
72.
73.
74.
75.
76.
77.
78.
79.
80.
81.
82.
83.
84.
85.
86.
87.
88.
89.
90.
91.
92.
93.
94.
95.
96.
97.
98.
99.
100.
101.
102.
103.
104.
105.
Tijorat banklarining jamg’arma operatsiyalari, ularning istiqbollari
Xalq banki faoliyatining natijalari, ularni hisobini olib borish
Xalq banki daromadlari va xarajatlari hisobini tashkil qilish
Xalq bankining aholini kreditlash bo’yicha operatsiyalari hisobini tashkil etish va
rasmiylashtirish
Xalq banki tizimida iqtisodiy tahlilning tashkil etilishi
Omonatlar bo’yicha naqd pulsiz hisob-kitoblar, ularning turlari, ahamiyati
Aholi pul mablag’larini jalb qilishni prognozlashtirish
Omonatchilarning huquqlari va ularning davlat tomonidan himoyalanishi
Respublika iqtisodiyotini sog’lomlashtirishda Xalq bankining roli
O’zbekistonda jamg’arma ishini rivojlanishining tarixiy xususiyatlari
Xalq banki tomonidan aholi jamg’armalarini jalb qilish va ularning Respublika
iqtisodiyotini rivojlantirishdagi ahamiyati
Kichik va o’rta biznesni mamlakat iqtisodiyotida tutgan o’rni
Qo’shma korxonalarni chet el kredit liniyalari hisobidan kreditlash masalalari
Tadbirkorlik faoliyatini chet el kredit liniyalari hisobidan kreditlash
Kredit uyushmalari va ularning kredit munosabatlarida tutgan o’rni
Biznes reja va kreditlash asoslari
Biznes reja va kreditning samaradorligi
Ishbilarmonlik, kreditlash va risk
Yuridik shaxslar tomonidan kassa operatsiyalarini amalga oshirish qoidalariga rioya
qilishni tekshirish
Tijorat banklarini audit qilish
Tijorat banklarining moddiy va nomoddiy aktivlarini audit qilish
Tijorat banklarining passiv va aktiv operatsiyalari auditi
Bank daromadi va xarajatlari auditi
Tijorat banklari naqd pulsiz hisob-kitoblar auditi
Tijorat banklari kassasi auditi
To’lov balansi va uni barqarorlashtirish omillari
Rivojlanayotgan davlatlarni xalqaro moliyalashtirish va kreditlash masalalari
Tokio fond birjasi va uning faoliyati
Rivojlanayotgan davlatlarning valyuta siyosati
Xalqaro-moliya bitim valyuta-moliya, to’lov shartlari
O’zbekiston iqtisodiyoti uchun qulay bo’lgan xalqaro hisob-kitob shakllari
Agrar islohotlarni amalga oshirishda banklarning roli
Qishloq xo’jaligi korxonalarini kreditlashning xususiyatlari
Agrar sohada hisob-to’lov intizomini mustahkamlashda banklarning roli
208
106. Tijorat banklari va ularning qishloq xo’jaligi tarmoqlaridagi funktsional vazifalari
107. Islohotlarni amalga oshirish borasida banklar faoliyatiga ta’sir qiluvchi omillar
108. Agrar islohotlarni amalga oshirishda banklar faoliyatini oshirishning asosiy
yo’nalishlari
109. Qishloq xo’jaligini moliyalashtirish va kreditlashda banklar faoliyatini oshirish
110. Qishloq xo’jalik korxonalarini tashkiliy-xo’jalik jihatdan mustahkamlashda
banklarning yordam ko’rsatishi
111. Sanoat korxonalarini kreditlashning o’ziga xos xususiyatlari
112. Savdo korxonalarini kreditlashning o’ziga xos xususiyatlari
113. Tayyorlov tashkilotlarining aylanma mablag’lari va ularni tashkil qilishda
kreditning roli
114. Valyuta kursi va unga ta’sir qiluvchi omillar
115. Valyuta kursini boshqarish usullari
116. Evro: muammolar va yutuqlar
117. Evroning xalqaro moliya bozoridagi o’rni va ahamiyati
118. Rivojlanayotgan davlatlarda to’lov balansini tuzish metodologiyasi va xususiyatlari
119. O’zbekistonda valyuta bozori va operatsiyalari
120. O’zbekiston Respublikasi to’lov balansi
121. O’zbekistonning xalqaro moliya institutlari faoliyatida ishtiroki masalalari
122. Bank tizimini isloh qilish va erkinlashtirishning yangi yo’nalishlari
123. Bank tizimini isloh qilish: zaruriyati, shartlari va muammolari
124. Xalqaro valyuta fondi
125. Jahon banki va uning O’zbekiston bilan aloqasi
126. Evropa rivojlanish va taraqqiyot banki hamda uning O’zbekiston bilan aloqalari
127. Evropa rivojlanish va taraqqiyot banki hamda O’zbekistonda kichik va o’rta biznes
128. Bank kapitalini boshqarishni moliyaviy tahlil qilish
129. Bankning asosiy operatsiyalarini boshqarishni moliyaviy tahlil qilish
130. Tijorat banklari aktivlari va ularni boshqarish
131. Konvertatsiyani joriy etish bo’yicha davlat siyosati
132. O’zbekiston iqtisodiyotiga xalqaro kreditlarni jalb qilish
133. Joriy davlatlarda valyutani tartibga solish sohasida qo’llaniladigan tajribalar
134. Iqtisodiy o’sishda tashqi kreditlar va investitsiyalarning roli hamda ahamiyati
135. O’zbekistonda depozitlar tizimi va uni rivojlantirish
136. Investitsiya bozorini moliya-kredit usullari orqali boshqarish
137. Bank xizmatlarini rivojlantirish yo’llari
138. Risklarni sug’urtalash
139. Kredit mexanizmi va uni rivojlantirish usullari
209
140.
141.
142.
143.
144.
145.
146.
147.
148.
149.
150.
151.
152.
153.
154.
155.
156.
157.
158.
159.
160.
161.
162.
163.
164.
165.
166.
167.
168.
Monetar siyosat: dastaklari va usullari
Monetarizm: nazariya va amaliyot
Inflyatsiya: ijtimoiy oqibatlari va kamaytirish yo’llari
Pul evolyutsiyasi va uning nazariy asoschilari
O’zbekistonning Xalqaro Moliyaviy institutlar bilan aloqasi
O’zbekistonning xalqaro iqtisodiy munosabatlarini rivojlantirish yo’llari
O’zbekiston Respublikasida valyuta munosabatlarini boshqarish
Umumjahon Savdo Tashkiloti, uning faoliyati shartlari
O’zbekistonning UST (Umumjahon Savdo Tashkiloti)ga a’zo bo’lish imkoniyatlari
O’zbekistonning eksport salohiyati va uni kreditlash
Tovar va xizmatlar importi hamda uni kreditlash
Xalqaro hisob-kitoblar shakllari va ularni qo’llash imkoniyatlari
Banklararo Valyuta jamg’armasi, uning tashkil qilinishi va ishlatilishi
Valyuta diling operatsiyalari va ularni O’zbekistonda rivojlantirish
Joriy konversion va forvard operatsiyalarini rivojlantirish
Xalqaro kapitallar harakatiga ta’sir ko’rsatish orqali milliy valyuta kursini tartibga
solish
Almashinish kursini o’zgartirish orqali to’lov balansini tartibga solish
Milliy valyuta kursiga ta’sir ko’rsatuvchi omillar va uni barqarorligini ta’minlash
usullari
Valyutaviy cheklashlar va ularni qo’llash samaradorligi
Hozirgi kunda milliy valyuta kursiga ta’sir ko’rsatishda valyuta interventsiyasining
o’rni
O’zbekiston Respublikasi Markaziy bankining valyuta siyosati
Tijorat banklarining daromadliligini oshirishda spekulyatsiya operatsiyalarining
o’rni
O’zbekiston Respublikasida muddatli valyuta operatsiyalaridan foydalanish bilan
bog’liq muammolar va ularning istiqbollari
Sanoat va qishloq xo’jaligi tarmoqlarini rivojlantirishda forvard va fyuchers
operatsiyalarining o’rni
Birjadan tashqari valyuta operatsiyalari va ularni takomillashtirish yo’llari
Xalqaro to’lovlarni amalga oshirishda "E-tijorat"dan foydalanish
Xalqaro kreditlar bo’yicha qarzdorlik muammosi va uni hal qilish yo’llari
O’zbekiston Respublikasida xalqaro kreditlash shakllari va ularni amalga oshirish
tartibi
Valyuta risklari va ularni boshqarish masalalari
210
169. To’lov balansining defitsiti va uning ijtimoiy-iqtisodiy oqibatlari (O’zbekiston
Respublikasi misolida)
170. Valyuta munosabatlarini tartibga solishda deviz siyosatidan foydalanishning
samaradorligi
171. "Evro"ning muomalaga kiritilishi va u bilan bog’liq muammolar
172. Evropa Ittifoqi Markaziy bankining valyuta siyosatini Jahon Valyuta tizimiga ta’siri
173. Rivojlanayotgan mamlakatlarda valyuta munosabatlarini barqarorlashtirishda XVF
ning roli
174. To’lov balansining joriy operatsiyalar bo’limida valyutaviy cheklashlarning
mavjudligi "Protektsionizm" siyosatining bir ko’rinishi sifatida
175. Xorijiy mamlakatlarda kreditlash jarayonida bog’liq risklarni boshqarish amaliyoti
176. Valyuta risklarini sug’urtalash muammolari
177. Chet el investitsiyalarini O’zbekiston iqtisodiyotiga jalb qilish masalalari
178. Evropa Ittifoqi Markaziy bankining monetar siyosati va uning Evropa Ittifoqi
mamlakatlari pul tizimiga ta’siri
179. O’zbekiston Respublikasining eksport salohiyatini oshirish masalalari
180. Muomaladagi pul massasini cheklash usullarini takomillashtirish
181. Bankdan tashqari pul oborotini cheklash chora-tadbirlari
182. Iste’mol bozorini sifatli tovarlar bilan ta’minlashda bank kreditining o’rni
183. Tijorat banklarini soliqqa tortish masalalari
184. Aholi jamg’armalarini bankka jalb qilish va uni kafolatlash
185. Kredit uyushmalari va ular faoliyatini takomillashtirish
186. Kichik va o’rta biznesni kreditlashni takomillashtirish
187. Qishloq xo’jaligi korxonalarini kreditlashni takomillashtirish
188. Iqtisodiyot tarmoqlarini (tarmoq ixtiyoriy) kreditlashni takomillashtirish
189. Milliy valyutaning barqarorligini ta’minlash masalalari
190. Foiz stavkalari o’zgarishi riskini boshqarish
191. Tijorat banklarining nodepozit manbalarini boshqarish
192. Iqtisodiyotni erkinlashtirish sharoitida tijorat banklarining depozit siyosati
193. Likvidlilik hamda rezervlarni boshqarish bo’yicha tijorat banklarining siyosati va
strategiyasi
194. O’zbekiston Respublikasida iste’mol krediti va uni rivojlantirish
195. O’zbekiston Respublikasida ipoteka krediti va uni rivojlantirish
196. Bozor iqtisodiyoti sharoitida valyuta siyosatining asosiy yo’nalishlari
197. O’zbekiston Respublikasida faktoring xizmatlar va tijorat banklari tomonidan
ularning amalga oshirilishi
198. Banklarning yangi mahsulotlari va ularni rivojlantirish
211
199.
200.
201.
202.
203.
204.
205.
206.
207.
208.
209.
210.
211.
212.
213.
214.
215.
216.
217.
218.
219.
220.
221.
222.
223.
224.
225.
226.
227.
228.
229.
230.
231.
232.
233.
234.
Tijorat banklarining moliyaviy resurslarini boshqarish
Bozor iqtisodi sharoitida banklarning kredit siyosati va uning xususiyatlari
Tijorat banklarining depozit siyosati va unga ta’sir qiluvchi omillar
Bank risklarini boshqarish asoslari va uni takomillashtirish
Tijorat banklarining kredit portfelini boshqarish
Bank aktivlari va ularning diversifikatsiyasi
Tijorat banklarining aktivlarini va passivlarini boshqarish
Kreditlash jarayonini tashkil etish va kredit risklarini boshqarish
Tijorat banklarining investitsiya portfeli va ularni boshqarish
Tijorat banklari risklarini baholash usullari
Bank risklarini sug’urtalash usullari
Investitsion loyihalarni moliyalashtirish va uning monitoringi
Bank aktivlarining sifat jihatidan tahlili
Tijorat banklarining kapitali va uning muvofiqligini ta’minlash
Tijorat banklari faoliyatining moliyaviy natijalari tahlili
Mijozni kreditlashda loyihaviy tahlilning roli
To’lov tizimi va uni takomillashtirish yo’llari
Banklararo to’lovlarni takomillashtirish
Debitor va kreditor qarzdorliklarni qisqartirish muammolari
Tijorat banklarining investitsion faoliyati va unga ta’sir qiluvchi omillar
Xususiylashtirish jarayonida bank kreditining roli
Kreditlarni sug’urtalash jarayoni va uni takomillashtirish
Tijorat banklarining lizing operatsiyalari
Banklarning faktoring operatsiyalari va ularni takomillashtirish
Tijorat banklarining trast operatsiyalari
Bank riski va kredit portfelini diversifikatsiya qilish
Nobank muassasalari va ular faoliyatining xususiyatlari
Tijorat banklarining likvidliligi va uni boshqarish
Xalq bankining kredit operatsiyalari va ularni rivojlantirish
Investitsiya loyihalarning samaradorligini tahlil qilish
Tijorat banklarining kredit operatsiyalarining auditi
Tijorat banklarining passiv va aktiv operatsiyalari bo’yicha foiz siyosati
Mikrokreditlash asoslari va uning iqtisodiyotni erkinlashtirishdagi o’rni
Tadbirkorlik faoliyatini kreditlash va uni takomillashtirish masalalari
Bank tizimining normativ-huquqiy bazasini takomillashtirish masalalari
Iqtisodiyotni erkinlashtirish va bank tizimidagi islohotlarni chuqurlashtirish
212
235. Tijorat banklari aktsiyalarining davlat ulushini chet el sarmoyadorlariga sotish
muammolari
236. Banklarni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish
237. Banklarning resurs bazasini kengaytirish
238. Aholi qo’lida vaqtincha bo’sh turgan pul mablag’larini jalb etish masalalari
239. Fond birjasi va depozitariylar faoliyati bilan bank tizimining o’zaro hamkorlik
darajasi va istiqbollari
240. Banklarning kredit zahiralaridan doimiy foydalana olish tartibini erkinlashtirish
241. Banklar investitsiyalash jarayonining asosiy bo’g’ini sifatida
242. Banklar korxonalarning chinakam hamkori sifatida ularni rivojlantirishda
manfaatdorligini ta’minlash masalalari
243. Qisqa muddatli kreditlash mexanizmini takomillashtirish masalalari
244. Xalqaro kreditlar bo’yicha qarzdorlik muammosi va uni hal qilish yo’llari
245. Tijorat banklarining valyuta operatsiyalari va ularning bank balansiga ta’siri
246. Joriy operatsiyalari balansi va uning valyuta kursiga ta’siri
247. Valyutaviy cheklashlar va ularni qo’llash samaradorligi
248. Valyuta risklarini sug’urtalash
249. Xorijiy kredit liniyalari hisobidan kreditlashning xususiyatlari
250. Kichik va o’rta biznesni chet el kredit liniyalari hisobidan kreditlash
Internet saytlari: www.bizbook.ru, www.chtivo.ru.
Audio-video jihozlar. - Mavzuga bag’ishlangan video kassetalar.
•
•
•
•
•
Tijorat banklarining resurslari va bank kapitali mavzusi bo’yicha 2ta slayd;
Tijorat banklarining kredit siyosati mavzusi bo’yicha 3ta slayd;
Qisqa muddatli kreditlashni tashkil etish asoslari mavzusi bo’yicha 2ta slayd;
Tijorat banklarining foiz siyosati mavzusi bo’yicha 2ta slayd.
"Bank-mijoz" kompyuter dasturi.
5. O’ZLAShTIRIShNING NAZORATI
•
joriy baholash (JB) - 35%;
213
•
•
oraliq baholash (OB) - 35%;
yakuniy baholash (YaB) - 30%.
yili) uchun ajratilgan soatning)70%, yakuniy baholash esa, 30% miqdorida belgilanadi.
Fan bo’yicha dastur to’la o’tilgandan keyin, YaB "yozma ish" usulida (o’quv rejasiga
ko’ra) o’tkaziladi.
Tayanch tushunchalariga asoslangan yozma ishni o’tkazish tartibi "Reyting
tuzishning yakuniy baholash bosqichida" "Yozma ish" usulini tadbiq etish bo’yicha
Namunaviy nizom bilan belgilanadi.
Semestr (o’quv yili) davomida o’qitilgan fan bo’yicha 55 va undan yuqori foizni
to’plagan talaba qoniqarli o’qiyotgan deb hisoblanadi. Fan bo’yicha maksimal ballning
55% idan kam ball to’plagan talaba qoniqarsiz o’qiyotgan (akademik qarzdor) deb
hisoblanadi.
•
•
•
86 - 100 - "a’lo" - 158,2 - 184 ball;
71 - 85 - "yaxshi" - 130,6 - 156,4 ball;
55 - 70 - "qoniqarli" - 101,2 - 129,0 ball.
6. ADABIYoTLAR
Asosiy adabiyotlar
1. O’zbekiston Respublikasining "Markaziy bank to’g’risida"gi Qonuni. - T.:
2. O’zbekiston Respublikasining "Banklar va banklar faoliyati to’g’risida"gi Qonuni. T.: O’zbekiston. 1996.
3. Karimov I. A. O’zbekiston iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish yo’lida. - T.:
4. Abdullaeva. Sh. Bank ishi. O’quv qo’llanmasi. - T.: Moliya, 2000.
5. Abdullaeva. Sh. Pul, kredit va banklar. - T.: Moliya, 2000.
6. Aleksandrova N.G. i dr. Banki i bankovskaya deyatelnost dlya klientov: - S-Pb.:,
2002.
7. Abramova G.S. Psixologiya tolko dlya studentov. Ucheb. pos. – M.: YuNITI, 2001.
8. Abalov A.E. Mejdunarodniy rinok dragotsennix metallov: osnovnie printsipi
funktsionirovaniya – M.: Finansi i statistika, 2001.
9. Abashina A. M., Simonova N.N. Kredit i zaymi. – M., 2000.
214
10. Anikin A.V. Zashchita bankovskix vkladchikov. – M., 1997.
11. Anikin V.M. Investitsionniy analiz: Ucheb. prakt. pos. – M.: Delo, 2000.
12. Artemov N.M. Valyutniy kontrol. - M.: 2001.
13. Brizgalin A.V. Bernik V.R. Valyutniy kontrol na predpriyatii. – M., 2000.
14. Boshcharin G.P. Nachalo finansovoy matematiki. – M., 2001.
15. Banki informatsiya analiz. - Moskva-Vashington, 1998. 3tom.
16. Blank A.I. Invetitsionniy menedjment. – M., 2000.
17. Bunyanov V.P., Alekseeva D.G. Analiz normativnogo obespecheniya bankovskix
raschetov. – M., 2002.
18. Banki i bankovskoe delo / Pod. Red. I.T. Balabanova – S-Pb.: Piter, 2001.
19. Bratko A.G. Bankovskoe pravo: Teoriya i praktika. –M.: PRIOR, 2000.
20. Bankovskoe delo: Upravlenie i texnologiya: Ucheb. pos. dlya VUZov. Pod red. prof.
A.N. Tovasheva, - M.: Yuniti-Dana, 2001.
21. Bogarov V.V. Upravlenie denejnim oborotam predpriyatiy i korporatsiy. – M.: 2001.
22. Bonarev V.V. Finansoviy analiz. - S-Pb.: Piter, 2001.
23. Vaxrin P.I. Finansoviy analiz kommercheskix i nekommercheskix organizatsiyax:
Ucheb. pos. – M.: Marketing, 2001.
24. Velesko E.I., A.A. Bikov. Nepravskiy strategicheski menedjment. Delovaya igra
Delta; Posobie. - Mn.: BGEU, 2001.
25. Vikulin A.Yu. Antimonopolnie regulirovaniya rinka bankovskix uslug. Ucheb. pos. M.: 2001.
26. Vaurin P.I. Metodika podgotovka i protsedura zashchiti diplomnix rabot po
finansovim i ekonomicheskim spetsialnostyam. Uchebnoe posobie. - M., 2001.
27. Varyash I.Yu. Investitsii i xedjirovaniya: Uchebno-prakt. pos. dlya vuzov. - M.:
PRIOR, 2001.
28. Varyash I.Yu.Bankovskaya sotsiologiya. Ekspertnie otsenki v bankovskom dele. -M.,
1999.
29. Vinogradova T.N. Bankovskie operatsii. Ucheb. pos. – Rostov, 2001.
30. Gorbunov A.R. Oformlenniy biznes. - M., 1999.
31. Gladkova I.N. Nalichnie rubli i valyuta. -M., 1999.
32. Gerasimenko G.P., Markoryan S.E., Markoryan E.A., Shumilin E.P. Upravlenskiy,
finansoviy i investitsionniy analiz. – Rostov: Mart, 2002.
33. Goremkin V.A. Lizing i lizingovie operatsii. - M., 2001.
34. Glushenko E.V. i dr. Teoriya upravleniya. - M., 1997.
35. Guseeva I.A. Praktikum po rinku Tsennix bumag - M.: Yurist, 2000.
36. Dixtyar V.I. Bankovskie uslugi predpriyatiy. Bazovie operatsii. -M.:- 2001.
37. Drobozina L.A Finansi, denejnoe obrashchenie, kredit. - M.: Finansi, 1997.
215
38. Djarbekov S.M. Posrednicheskie operatsii. - M., 2000.
39. Endovitskiy D.A. Kompleksniy analiz i kontrol investitsionnoy deyatelnosti - M.:
Finansi i statistika, - 2001.
40. Efimova E.T. Banki, otvetstvennost za narushenie pri raschetax. - M., 2000.
41. Jukov E.F. Dengi, Kredit, Banki, Tsennie bumagi Praktikum: Ucheb. pos. - M., 2001.
42. Jukova E.F. Dengi, Kredit, Banki. Uchebnik. M.: YuNITI, 2001.
43. Zulyarov A. Bank huquqi. - T.: Moliya, 2000.
44. Zaxarov K.V. i dr. Logistika, effektivnost i riski vneshne ekonomicheskix operatsiy. K.: INEKS, 2001.
45. Ibratov B. Tadbirkorlik xuquqi. - T.: Moliya, 2001.
46. Iminov O.K. Kreditniy mexanizm sovremennix usloviyax. Monografiya. - T.: TGEU,
2000.
47. Iqtisodiy yo’nalishlar choraklik nashr. O’zbekiston. Aprel-iyun, 2001.
48. Ilyasov S.M. Ustoychivost bankovskoy sistemi: mexanizmi upravleniya, regionalnie
osobennosti: Ucheb. pos. – M.: YuNITI – DANA, 2001.
49. Kovalev V.V. Metodi otsenki investitsionnix proektov – M.: Finansi i statistika, 2001.
50. Karpova T.P. Osnovi upravleniya uchyota. - M., 1997.
51. Kapitonenko V.V. Investitsii i xedjirovanie. Ucheb. prak. pos. dlya vuzov. - M., 2001.
52. Kazimagomedov A.A., Ilyasov S.M. Organizatsiya denejno-kreditnogo
regulirovaniya. - M., 2001.
53. Kovalev V.V. Finansoviy analiz. -M., 2001.
54. Kurochkin D.N. Evro - novaya valyuta dlya starogo sveta. Problemi stanovleniya i
perespektivi razvitiya Evropeyskogo ekonomicheskogo i valyutnogo soyuza. - M.,
2000.
55. Kupchinskiy V.A., Uminich A.S. Sistema upravleniya resursami banka. - M., 2000.
56. Laptirev D.A. i dr. Planirovanie finansovoy deyatelnosti banka. - M., 1998.
57. Lavrushin O.I. Dengi, Kredit, Banki. Ucheb. - M.: Finansi i statistika, 2002.
58. Larionova I.V. Reorganizatsiya kommercheskix bankov - M., 2000.
59. Lapusta M.G. Starastin Yu.L. Maloe predprinimatelstvo. - M., 1997.
60. Mullajanov F. O’zbekiston Respublikasi bank tizimi. - T.: O’zbekiston, 2001.
61. Mirkin Ya.M. Bankovskie operatsii. Chast 1, 2, 3. - M., 1997.
62. Medinskiy V.G. Sharpukov L.G. Maloe predprenimatelstvo. -M., 1997.
63. Medvetsov A.N., Medvetsova T.V. Prakticheskaya buxgalteriya ot sozdaniya do
likvidatsii. - M., 2001.
64. Morozova L.L. Analiz tipichnix oshibok. – S-Pb., 1997. 1-2 ch.
65. Matdin A.M. Dengi i ekonomicheskie resheniya. - M., 2001.
216
66. Miller L.R., Devid D. Van-Xuz. Sovremennie dengi i bankovskoe delo. Per. s angl. M.: INFRA, 2000.
67. Nesterova T.N. Bankovskie operatsii. - M., 2001.
68. Nechaeva I. Finansoviy i bankovskiy menedjment. - M., 2000.
69. Normativnie akti po bankovskoy deyatelnosti za 1998, 1999, 2000, 2001. - T., 2001.
70. Okofordskaya illyustrirovannaya entsiklopediya V 9 t. 2-3-e izd. ispr. Vsemirnaya
istoriya. S drevneyshix vremen i dr. - M., 2000.
71. Ovsiychuk M.F. i dr. Finansoviy menedjment metodi investirovaniya kapitala. - M.,
2001.
72. Parfinova K.G. Parfinova D.L. Operatsionnaya texnika i uchet v kommercheskix
bankax. - M., 1997.
73. Panova G.S. Analiz finansovogo sostoyaniya kommercheskogo banka. - M., 2000.
74. Panova G.S. Bankovskoe obslujivaniya chastnix lits. - M., 2000.
75. Popov V.V. Banki na perexode - M., 2001.
76. Parfenov K.G. Bankovskiy plan schetov i pravila vedeniya buxgalterskogo ucheta. M., 2001.
77. Parfenov K.G. Sebestoimost v bankax: Sbornik normativnix dokumentov. – M.:
Press, 2000.
78. Pugachev V.P. Testi, delovie igri, treningi v upravlenii personalom - M., 2002.
79. Raximova A.A., Bozorov Sh.T. Bank huquqi: O’zbekiston Respublikasi bank tizimi
xodimlari va oliy o’quv yurtlari talabalari uchun amaliy va o’quv qo’llanma. – T.:
Toshkent davlat yuridik instituti, – 2000.
80. Rinok tsennix bumag. Ucheb./ Pod red. V.A. Galanova, A.I. Basova – 2-e izd.
pererab. i dop. - M.: Finansi i statistika, 2001.
81. Rodzinskiy Yu.L. Bankovskaya deyatelnost, regulirovanie i nadzor. - M., 2000.
82. Rusinov F.M., Nikulin A.F. Menedjment i samo menedjment v sisteme rinochnix
otnosheniy. - M., 2000.
83. Sviridov O.Yu. Dengi, Kredit, Banki: - 12-e izd. - M.: Feniks, 2001.
84. Samoylov G.O. Bankovskaya konkurentsiya - M., 2002.
85. Savchuk V.P. Primekko S.I. Velichko E.G. Analiz, razborka investitsionnix proektov:
Ucheb. pos. – Kiev: Elga, 1999.
86. Stoyanova E.S. i dr. Upravlenie oborotnim kapitalom. –M.: Perspektiva, 1998.
87. Tavasiev A.M. i dr. Raschetnie i kassovie uslugi banka. Ucheb. pos. -M., 2001.
88. Tavasieva A.M. Bankovskoe delo: upravlenie i texnologiya. Ucheb. pos. - M., 2001.
89. Tavasiev A.M. i dr. Konkurentsiya v bankovskom sektore Rossii. Ucheb. pos. - M.,
2001.
217
90. Tosunyan G.A.,Vikulin L.Yu. Nesostoyatelnost kreditnix organizatsii. Ucheb. - M.,
2002.
91. Sherrin de Kovin, K. Takki Strategiya xedjirovaniya. - M.: 1997.
92. Shcherbakova G.N. Bankovskie sistemi razvitix stran. -M., 2001.
93. Sheremet A.D. Finansoviy analiz v kommercheskom banke. - M., 2002.
94. Ekonomika SNG: 10 let reformirovaniya i integratsionnogo razvitiya. - M., 2001.
95. Internet saytlari:
• www.banking.com – mintaqaviy banklar, assotsiatsiyalar va nashriyotlar bo’yicha
bank sanoati resurslari direktorligi.
• www.banking.com/aba - Amerika banklari assotsiatsiyasi.
• www.state.ct.us/dob – Konnektikut banklari va kredit birlashmalari, kredit
muassasalari va qo’riqlash sanoatini boshqaradi.
• www.arraydev.com/commerce/JIBC - internet banking va kommertsiya jurnali.
• www.bankingtech.com - bank texnologiyalari.
• http://www.bankreferatov.ru - Rubrika Referati, kursovie, diplomi na temu
"Bankovskoe delo".
• http://books.listsoft.ru/book.asp?cod=10298&rp=4&up=1 – Perevod populyarnogo v
Anglii uchebnogo posobiya po izucheniyu bankovskogo dela, ispolzuemogo pri
podgotovke k sdache kvalifikatsionnix ekzamenov.
• http://www.bizcom.ru/bank_business/index.html – virtualnoe izdatelstvo razlichnix
biznes publikatsiy, v tom chisle i po "Bankovskomu delu".
• http://www.ibi.spb.ru/obrazovat/Mba/Mba_info.html
bankovskogo dela i finansov".
–
Programma
"Magistr
• http://www.zhurnal.ru/5/vir_tech.htm – nou-xau virtualnix texnologiy, razdel
"Bankovskoe delo".
1. O’zbekiston Respublikasi Markaziy bankining me’yoriy hujjatlar to’plami. 1999,
2002.
2. O’zbekiston bank tizimini isloh qilish va erkinlashtirish bo’yicha qonunchilik
hujjatlari. 2000, 2002.
3. Abalov
A.E.
Mejdunarodniy
rinok
dragotsennix
metallov:
printsipi
funktsionirovaniya. – S-Pb., 2001.
4. Avdokushin E.F. Mejdunarodnie ekonomicheskie otnosheniya Ucheb. pos. - M.,
2001.
218
5. Bunmen G.V. Zolotaya Valyuta ponimaniyu k makroekonomiki gosudarstvii i mira. M., 2000.
6. Gafarli M.S. i dr. Uzbekskaya model razvitiya. - M., 2000.
7. Ershov M.V. Valyutno-finansovie mexanizmi v sovremennom mire. -M., 2001.
8. Zaxarov K.V. i dr. Logistika, effktivnost i riski vneshneekonomicheskix operatsii. M., 2001.
Ucheb. pos. - M., 2001.
10. Kurochkin D.N. Evro - novaya valyuta Starogo Sveta. - M., 2000.
11. Kratko I.G. Mejdunarodnaya preprinimatelstvo. Ucheb. pos. - M., 2001.
12. Kupchinskiy V.A. Sistema upravleniya resursami banka. - M., 2000.
13. Lomagin N.A. i dr. Vvedenie v teoriya mejdunarodnix otnosheniy i analiz vneshney
politiki. Ucheb. pos. - M., 2001.
14. Lachinov M.M. Osnovi vneshneekonomicheskoy deyatelnosti v stroitelstve. Ucheb.
pos. - M., 2001.
15. Larionova I.V. Reorganizatsiya kommercheskix bankov.-M., 2000.
16. Lyubimtseva S.N. Kurs angliyskogo yazika dlya finansistov. Ucheb. - M., 2001.
17. Miller L.R. Sovremennie dengi i bankovskoe delo. Per. s angl. - M., 2000.
18. Mirovaya ekonomika, mejdunarodnie ekonomicheskie otnosheniya. Seriya uchebniki.
Ucheb. pos. Pod red. Akovopoy. E.S. - M., 2001.
19. Mejdunarodnie ekonomicheskie otnosheniya. Pod. red. Liventseva N.N. - M., 2001.
20. Mirovaya ekonomika. Ekonomika zarubejnix stran. Pod red. prof. V.P.Kolesova i dr.
- M., 2001.
21. Pivovarov A.G. Anglo-russkiy slovar po vneshney torgovle i mejdunarodniy
transportnim operatsiyam. - M., 2001.
22. Pogorletskiy A.I. Ekonomika i ekonomicheskaya politika Germanii v XX veke. – SPb., 2001.
23. Postnikov S.L. Mirovaya ekonomika i ekonomicheskaya polojenie Rossii. Sbornik
statistike. - M., 2001.
24. Riski finansovogo sektora Rosiyskiy Federatsii . Prakt pos. - M., 2001.
25. Strigin A.V. Mirovaya ekonomika. - M., 2001.
26. Tavasiev A.N. Bankovskoe delo: upravlenie i texnologii - M., 2001.
27. Xamedov I.A. O’zbekiston Respublikasida tashqi iqtisodiy faoliyat asoslari. - T.:
28. "Bozor, pul va kredit" jurnalining 2002-2003 yillardagi sonlari. "Bank
axborotnomasi" gazetasi. 2003 yil sonlari.
219
TA’LIM VAZIRLIGI
"TASDIQLANDI"
ta’lim vazirligi
№ VM-343-53407-4.02
"1" iyul 2003 y.
____________________
"8" iyul 2003 y.
BANKLARDA BUXGALTERIYA HISOBI
VA OPERATSION TEXNIKA
fanidan
DASTUR
Toshkent - 2003
220
Tuzuvchilar:
dots. Murugova I.,
k.o’q. Navro’zova K.
Taqrizchilar:
prof. Qodirov A. Q.,
k.o’q. Ernazarov N.
"Banklarda buxgalteriya hisobi va operatsion texnika" fani etakchi mutaxassislik
fanlaridan biri bo’lib, unda banklarda buxgalteriya hisobi asoslari, buxgalteriya
hisobining vazifalari, Markaziy bank va tijorat banklarining hisob varaqlar rejasi, bank
balansi, banklarda hisob va hujjatlar aylanishini tashkil qilinishi, mijozlarga
hisobraqamlar ochish bilan bog’liq mavzular, shuningdek banklar bajaradigan barcha
operatsiyalarning buxgalteriya hisobi va rasmiylashtirilishi yoritib beriladi.
Predmet "Operatsionnaya texnika i uchet v bankax" yavlyaetsya odnim iz
profiliruyushchix predmetov, v kotorom dayutsya temi, rasskrivayushchie osnovi
buxgalterskogo ucheta v bankax, zadachi buxgalterskogo ucheta, izuchayutsya plani
schetov buxgalterskogo ucheta Tsentrobanka i kommercheskix bankov, rassmatrivaetsya
balans banka i poryadok ego sostavleniya, organizatsiya ucheta i dokumentooborota v
bankax. Naryadu s etim osveshchaetsya poryadok ucheta i oformleniya vsex operatsiy,
sovershaemix kommercheskim bankom.
The subject "Operation technology and accounting in banks" is one of the leading
special subjects. It consists of studying different items belong to finding out bases of
accounting in banks, tasks of accounting, plan of accounting of the Central Bank and
other commercial banks, balance sheet of bank and the other of it’s composing,
organization of accounting and document circulation in banks, and in addition to these
tasks this subject studyes the order of accounting and the forming of all operations made
by bank.
bayoni).
221
1. SO’Z BOShI
"Banklarda buxgalteriya hisobi va operatsion texnika" fanini o’qitishning maqsadi va
vazifalari
qaroriga bilan tasdiqlangan Davlat ta’lim standartiga asosan "Banklarda buxgalteriya
hisobi va operatsion texnika" fani o’qitiladi.
"Banklarda buxgalteriya hisobi va operatsion texnika" fanini o’qitishning maqsadi
"Biznes va boshqaruv" sohasi bo’yicha tayyorlanadigan barcha bakalavr yo’nalishlardagi
kadrlarga banklarda bajariladigan turli operatsiyalarni yangi hisob varaqalari rejasi
bo’yicha hisob va rasmiylashtirishni jahon andozalari asosida bajarishni o’rgatishdir.
Buxgalteriya hisobini yangi hisob varaqalar rejasi asosida puxta o’rganish orqaligina
fanning asosiy maqsadi bo’lgan hisob varaqalar bo’yicha zarur buxgalteriya yozuvlarini
o’tkazish tarjibasini, hujjatlar bilan operatsiyalarni rasmiylashtirish, shuningdek
buxgalteriya balansining tahlili va bank moliya hisobotlarini tuzish kabilarni o’zlashtira
oladilar.
Mazkur fanni o’rgatish vazifalari quyidagilardan iborat:
•
•
•
•
yangi hisob varaqalar rejasini o’rganish;
bank operatsiyalari hisobi va uni rasmiylashtirishni o’rganish;
bank balansini tuzish;
bankning boshqa hisobotlarini tuzish va tahlil qilish.
•
•
•
fanni o’zlashtirish natijasida va kelajakda talaba buxgalteriya hisobida
bo’ladigan o’zgarishlarni tahlil qilishni bilishi lozim.
"Banklarda buxgalteriya hisobi va operatsion texnika" fani "Buxgalteriya hisobi",
"Pul, kredit va banklar", "Bank ishi", "Bank faoliyatining tahlili", "Bank statistikasi" va
"Bank auditi" kabi fanlar bilan uzviy bog’liqdir.
222
Fanni o’rgatishdagi yangi texnologiyalar
•
•
•
•
ma’ruzalar matnidagi shakliy va raqamli ma’lumotlarni kafedra tomonidan
oldindan tayyorlab guruh talabalariga tarqatish. Bu usul o’qituvchining vaqtini
tejab, talabalarni ortiqcha yozishdan ozod etadi;
test savollarini tuzish va ularga javob berish shaklida joriy va oraliq nazoratlarni
uyushtirish;
"tayanch" iboralarni ishlab chiqib, talabalardan ularni chuqur o’zlashtirishni
ta’minlash;
amaliy mashg’ulotlarda banklarda buxgalteriya hisobini yuritishga oid "Ish
o’yinlarini" qo’llash.
Fanni o’qitishning semestrlari va uslubiy ko’rsatmalar
"Banklarda buxgalteriya hisobi va operatsion texnika"ni o’qitish namunaviy o’quv
rejasining 6 va 7- semestrlarida bajariladi.
Uslubiy ko’rsatmalar:
•
•
fan mavzulari bo’yicha echiladigan masalalar to’plamidan foydalanish;
har bir mavzu bo’yicha jadval, chizma va grafiklar tayyorlab, ulardan darsda
ko’rgazma qurollar sifatida foydalanish va boshqalar.
Umumiy va o’quv ishlari turlari bo’yicha hajm
Oliy kasbiy ta’limning davlat standartlarida mazkur kursga 189 soat hajmida vaqt
ajratilgan. Ularning 72 soati ma’ruza, 54 soati amaliy mashg’ulotlar, 63 soati mustaqil
ta’limdir.
2. FAN DASTURI
Banklarda buxgalteriya hisobini tashkil qilish asoslari. Bank balansi
Banklar buxgalteriya hisobining mazmuni va uni tashkil etishning ahamiyati; bank
hisob-operatsion apparatining tuzilishi; buxgalteriya xodimining huquq va
majburiyatlari, Banklarda buxgaltriya xisobini tashkil qilish asoslari "Bankning
operatsion kuni" dasturi; bank balansining mohiyati va uning ahamiyati; O’zbekiston
Respublikasi Markaziy banki va tijorat banklari buxgalteriya hisobining hisob varaqalar
rejalari va ularning tavsifi.
223
Hujjatlashtirish, hujjatlar aylanishi va bank nazorati
Bank hujjatlarining mazmuni, ahamiyati, turlari va ularning tavsifi; banklarda
hujjatlar aylanishini tashkil qilish; buxgalteriya hujjatlarini saqlash tartibi; ichki bank
nazorati, uning turlari va ahamiyati.
Asosiy va qo’shimcha daftarlar bo’yicha sintetik va analitik hisob
Sintetik va analitik hisoblarining mazmuni; analitik hisob (Qo’shimcha daftar) va
uning tavsifi; sintetik hisob (Asosiy daftar) va uning tavsifi; asosiy va qo’shimcha
daftarlarni tekshirish.
Naqd pulsiz hisob-kitob operatsiyalarining rasmiylashtirilishi va hisobi
Naqd pulsiz hisob-kitoblar va ularni tashkil etish asoslari; O’zbekiston Respublikasi
banklarida mijozlarning depozit (hisob-kitob, byudjet) hisob varaqalarini ochish tartibi;
to’lov topshiriqnomalari bo’yicha hisob-kitoblarning rasmiylashtirilishi va hisobga
olinishi; to’lov talabnomalari bo’yicha hisob-kitoblar (hisob-kitoblarning aktsept shakli),
ularning rasmiylashtirilishi va hisobi; akkreditivlar bo’yicha hisob-kitoblar, ularning
hisobi va rasmiylashtirilishi; inkasso topshiriqlari, ularning mazmuni, hisobi va
rasmiylashtirilishi; cheklar bo’yicha hisob-kitoblarning rasmiylashtirilishi va hisobi;
hisob operatsiyalarining boshqa shakllari; O’zbekiston Respublikasida naqd pulsiz hisobkitoblarni rivojlantirish istiqbollari.
Qimmatli qog’ozlar bo’yicha operatsiyalarning rasmiylashtirilishi va hisobi
Qimmatli qog’ozlar ta’rifi va ularning turlari; tijorat banklari tomonidan
chiqariladigan qimmatli qog’ozlar hisobi; bank tomonidan sotib olingan qimmatli
qog’ozlar hisobi; qimmatli qog’ozlar bo’yicha bank operatsiyalarining tavsifi.
Banklararo hisob-kitoblarning hisobi va rasmiylashtirilishi
Banklararo hisob-kitoblarning mohiyati va ularning rivojlanish tarixi; banklararo
hisob-kitoblarning tashkil etilishi, banklarning vakillik hisob varaqalari; banklararo
hisob-kitoblarning elektron to’lov tizimi orqali yuritilishi; hisob markazlari ishining
tashkil etilishi; banklarning viloyat ichidagi va viloyatlararo hisob-kitoblari.
Qisqa muddatli ssuda operatsiyalarining rasmiylashtirilishi va hisobi
Qisqa muddatli kreditlash operatsiyalari hisobining tashkil etilishi; ssuda
operatsiyalari bo’yicha sintetik va analitik hisobning yuritilishi; ssuda hisob varaqalarini
ochish tartibi; kredit liniyalarini ochib va ochmasdan alohida ssuda hisob varaqalaridan
kredit berish va qaytarish operatsiyalarining hisobi; boshqa kredit turlari bo’yicha
224
operatsiyalar hisobining xususiyatlari; muddatli va muddati o’tgan ssudalar bo’yicha
foizlar hisoblash va undirish tartibi.
Kassa operatsiyalarini rasmiylashtirish va hisobga olish
Banklarda kassa operatsiyalarini tashkil qilish, bank kassalari turlari; kirim kassa
operatsiyalari bo’yicha hujjatlar aylanishi, hisobi va nazorat; chiqim kassa operatsiyalari
bo’yicha hujjatlar aylanishi, hisobi va nazorat; kechki kassalarning faoliyati; pul
tushumlarini inkassatsiya qilish tartibi.
Emissiya operatsiyalarini rasmiylashtirish va hisobini yuritish
Emissiya operatsiyalarining mohiyati, O’zbekiston Respublikasi Markaziy bankining
rezerv fondlarining hisob-kassa markazlarida tashkil etilishi; hisob-kassa markazlari
tomonidan tijorat banklariga xizmat ko’rsatish tartibi; rezerv fondlaridan oborot
kassasiga pul mablag’larini berish va bu operatsiyalar hisobi; kassadagi limitdan
ortiqcha pul mablag’larini hisob kassa markazlari tomonidan qabul qilinishi, bu
operatsiyalarning hisobi va rasmiylashtirilishi.
Kapital qo’yilmalarini moliyalashtirish va kreditlash bo’yicha operatsiyalarning hisobi va
rasmiylashtirilishi
Kapital qo’yilmalarni moliyalashtirish va uzoq muddatli kreditlash bo’yicha bank
operatsiyalari; bu operatsiyalar hisobining tashkil etilishi; kapital qo’yilmalarni
moliyalashtirish bo’yicha operatsiyalarning rasmiylashtirilishi va hisobi; kapital
qurilishdagi bajarilgan ishlar uchun hisob-kitoblarning xususiyatlari; uzoq muddatli
kreditlash bo’yicha operatsiyalarning rasmiylashtirilishi va hisobi.
Davlat byudjetining kassaviy ijrosi bo’yicha operatsiyalarni rasmiylashtirish va hisobga
olish
Davlat byudjetini kassaviy ijro etishning mohiyati, byudjet operatsiyalari bo’yicha
hisob raqamlar tizimi; respublika byudjetining daromadlari bo’yicha operatsiyalarning
kassaviy ijro etilishi, ularning hisobi va rasmiylashtirilishi; davlat byudjetining xarajatlar
bo’yicha kassaviy bajarilishi, ularning hisobi va rasmiylashtirilishi; mahalliy byudjetning
kassaviy ijrosi bo’yicha operatsiyalarning rasmiylashtirilishi va hisobi.
Bank ichki operatsiyalari. Daromad va xarajatlarning rasmiylashtirilishi va hisobi
Bank asosiy vositalarining hisobi; amortizatsiya hisoblash tartibi; materiallar hisobi;
kirim qilish va ishlatish tartibi; kam baholi va tez eskiruvchi buyumlar hisobi; bankning
operatsion va boshqa daromadlari, ularning rasmiylashtirilishi va hisobi; bankning
operatsion va boshqa xarajatlari, ularning rasmiylashtirilishi va hisobi; boshqaruv
225
apparatini ushlab turish xarajatlarining hisobi; bank faoliyati moliyaviy natijalarining
hisobi.
Banklarning buxgalteriya hisobotlari
Bank buxgalteriya hisobotlarining ahamiyati va turlari; joriy buxgalteriya
hisobotining mazmuni; yillik hisobotning mazmuni, uni tuzish va tasdiqlash tartibi.
3. AMALIY MAShG’ULOTLARINING MAVZULARI
Banklarda buxgalteriya hisobini tashkil qilish asoslari. Bank balansi
Tijorat banklari buxgalteriya hisobi hisob varaqalari rejasini o’rganish*; Markaziy
bank buxgalteriya hisobining hisob varaqalari rejasini o’rganish; tijorat banklarining
kundalik balansi, mazmuni va tuzish tartibi.
Asosiy va qo’shimcha daftarlar bo’yicha sintetik va analitik hisob
Sintetik va analitik hisoblarining mazmuni; analitik hisob (Qo’shimcha daftar) va
uning tavsifi*; sintetik hisob (Asosiy daftar) va uning tavsifi; asosiy va qo’shimcha
daftarlarni tekshirish.
Naqd pulsiz hisob-kitob operatsiyalarining rasmiylashtirilishi va hisobi
O’zbekiston Respublikasi banklarida mijozlarning depozit (hisob-kitob, byudjet)
hisob varaqalarini ochish tartibi*; to’lov topshiriqnomalari bo’yicha hisob-kitoblarning
rasmiylashtirilishi va hisobga olinishi; to’lov talabnomalari bo’yicha hisob-kitoblar
(hisob-kitoblarning aktsept shakli), ularning rasmiylashtirilishi va hisobi; akkreditivlar
bo’yicha hisob-kitoblar, ularning hisobi va rasmiylashtirilishi; inkasso topshiriqlari,
ularning mazmuni, hisobi va rasmiylashtirilishi*; cheklar bo’yicha hisob-kitoblarning
rasmiylashtirilishi va hisobi; hisob operatsiyalarining boshqa shakllari; O’zbekiston
Respublikasida naqd pulsiz hisob-kitoblarni rivojlantirish istiqbollari; naqd pulsiz hisobkitoblarni tashkil etish bo’yicha muammolar.
Qimmatli qog’ozlar bo’yicha operatsiyalarning rasmiylashtirilishi va hisobi
Tijorat banklari tomonidan chiqariladigan qimmatli qog’ozlar hisobi*; bank
tomonidan sotib olingan qimmatli qog’ozlar hisobi; qimmatli qog’ozlar bo’yicha bank
operatsiyalarining tavsifi.
Banklararo hisob-kitoblarning hisobi va rasmiylashtirilishi
Banklararo hisob-kitoblarning rivojlanish tarixi; banklararo hisob-kitoblarning
tashkil etilishi, banklarning vakillik hisob varaqalari*; elektron to’lov tizimi, uning
226
mohiyati va ahamiyati; hisob markazlarida banklararo hisob-kitoblarning tashkil etilishi
va hisobi.
Qisqa muddatli ssuda operatsiyalarining rasmiylashtirilishi va hisobi
Qisqa muddatli kreditlash operatsiyalari hisobining tashkil etilishi; ssuda
operatsiyalari bo’yicha sintetik va analitik hisobning yuritilishi*; ssuda hisob varaqalarini
ochish tartibi; kredit berish va qaytarish operatsiyalarining hisobi; muddatli va muddati
o’tgan ssudalar bo’yicha foizlar hisoblash va undirish tartibi.
Kassa operatsiyalarini rasmiylashtirish va hisobga olish
Kirim kassa operatsiyalari bo’yicha hujjatlar aylanishi, hisobi va nazorat; chiqim
kassa operatsiyalari bo’yicha hujjatlar aylanishi, hisobi va nazorat*; kechki kassalarning
faoliyati; pul tushumlarini inkassatsiya qilish tartibi; inkassatsiya qilingan pul
tushumlarini rasmiylashtirish va hisobga olish.
Kapital qo’yilmalarini moliyalashtirish va kreditlash bo’yicha operatsiyalarning hisobi va
rasmiylashtirilishi
Kapital qo’yilmalarni moliyalashtirish va uzoq muddatli kreditlash bo’yicha bank
operatsiyalari*; kapital qo’yilmalarni moliyalashtirish bo’yicha operatsiyalarning
rasmiylashtirilishi va hisobi; uzoq muddatli kreditlash bo’yicha operatsiyalarning
rasmiylashtirilishi va hisobi.
Davlat byudjetining kassaviy ijrosi bo’yicha operatsiyalarni rasmiylashtirish va hisobga
olish
Respublika byudjetining daromadlari bo’yicha operatsiyalarning kassaviy ijro
etilishi, ularning hisobi va rasmiylashtirilishi*; davlat byudjetining xarajatlar bo’yicha
kassaviy bajarilishi, ularning hisobi va rasmiylashtirilishi; mahalliy byudjetning kassaviy
ijrosi bo’yicha operatsiyalarning rasmiylashtirilishi va hisobi.
Bank ichki operatsiyalari. Daromad va xarajatlarning rasmiylashtirilishi va hisobi
Bank asosiy vositalarining hisobi*; amortizatsiya hisoblash tartibi; materiallar, kam
baholi va tez eskiruvchi buyumlar hisobi; bankning daromadlari va xarajatlari, ularni
hisobga olish va rasmiylashtirish; bank moliyaviy faoliyati natijasini hisobga olish.
Internet saytlari: WWW.bizbook.ru, WWW.chtivo.ru.
Audio-video jihozlar: mavzuga bag’ishlangan video kassetalar.
227
•
•
•
•
Banklarda buxgalteriya hisobini tashkil qilish asoslari. Bank balansi mavzusida
2ta slayd;
Naqd pulsiz hisob-kitob operatsiyalarining rasmiylashtirilishi va hisobi mavzusida
4ta slayd;
Banklararo hisob-kitoblarning hisobi va rasmiylashtirilishi mavzusi bo’yicha 4ta
slayd.
•
•
•
joriy baholash (JB) - 35%;
yili) uchun ajratilgan soatning)70%, yakuniy baholash esa 30% miqdorida belgilanadi.
Fan bo’yicha dastur to’la o’tilgandan keyin YaBda tinglovchi "yozma ish" usulida
(o’quv rejasiga ko’ra) o’tkaziladi.
hisoblanadi.
•
•
•
86 - 100 – "a’lo" – 108,3 – 126 ball;
71 - 85 - "yaxshi" - 89,5 – 107,1 ball;
55 - 70 - "qoniqarli" - 68,3 - 88,2 ball.
228
6. ADABIYoTLAR
Asosiy adabiyotlar
1. O’zbekiston Respublikasining "Markaziy banki to’g’risida"gi Qonuni. (1995 y. 26
dekabr).
2. O’zbekiston Respublikasining Banklar va bank faoliyati to’g’risidagi"gi Qonuni.
(1996 y. 25 aprel).
3. O’zbekiston
Respublikasi
Prezidentining
"Hisob-kitoblar
mexanizmini
takomillashtirish va respublika hamda mahalliy byudjetlarga to’lovlarning o’z vaqtida
kelib tushishini rag’batlantirish chora-tadbirlari to’g’risida"gi Farmoni. 1998 y. 4
fevral.
4. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmonlari 1995 yil 5 yanvardan 2001 yil 1
yanvargacha – T.: Adolat, 2000.
5. O’zbekiston Respublikasi Markaziy bank buxgalteriya hisobining hisob varaqalar
rejasi.
6. O’zbekiston Respublikasi tijorat banklarining buxgalteriya hisobining hisob varaqalar
rejasi.
7. O’zbekiston Respublikasida "Naqd pulsiz hisob-kitoblarni tashkil qilish haqida"gi 60sonli Nizom. 2002 yil, 12 yanvar.
8. O’zbekiston Respublikasi banklarida ochiladigan bank hisob varaqalari haqidagi 1sonli yo’riqnoma. 2001 yil, 6 oktyabr.
9. O’zbekiston Respublikasi banklarida buxgalteriya hisobi va hisoboti to’g’risidagi 61sonli yo’riqnoma. 1997 yil, 5 sentyabr.
10. Abdullaeva Sh.Z. Pul, kredit va banklar. - T., 2000.
11. Abdullaeva Sh.Z, Navruzova K.N. Banklarda buxgalteriya hisobi asoslari O’quv
qo’llanma. - T., 2002.
12. Afonina S.V. Elektronnie dekchi: - SPb.: Piter, 2001.
13. Bankovskoe delo: Upravlenie i texnologiya: Ucheb. posobie dlya VUZov pod red.
prof. A.N. Tovasheva, N. Yunitidana. 2001.
14. Banki i bankovskoe delo / Pod. red. I.T. Balabanova. – S-Pb.: Piter, 2001.
15. Bratko A.G. Bankovskoe pravo: Teoriya i praktika. – M.: PRIOR, 2000.
16. Vaxrin P.I. Finansoviy analiz kommercheskix i nekommercheskix organizatsiyax:
Ucheb. posobie – M.: Marketing, 2001.
17. Dengi, kredit, Banki. Tsennie bumagi. Praktikum: ucheb. posobie dlya vuzov. – Pod
red. E.F. Jukova. - M.: YuNITI–DANA, 2001.
18. Iminov O.K. Kreditniy mexanizm v sovremennix usloviyax. Monografiya. - T.:
TGEU, 2000.
229
19. Iqtisodiy yo’nalishlar choraklik nashr. O’zbekiston. Aprel-iyun. 2001.
20. Kazimogomedov A.A., Ilyasov S.M. Organizatsiya denejno-kreditnogo
regulirovaniya. - M.: Finansi i statistika, 2001.
21. Kozlova E.P, Babchenko T.N. Sbornik korrispondentsiy schyotov buxgalterskiy
ucheta po novomu schyotnomu planu. - M.: Buxgalterkiy uchet, 2001.
22. Murugova I.A., Navruzova K.N. Osnovi buxgalterskogo ucheta v bankax. - T.: 2001.
23. Parfenov K.G. Sebestoimost v bankax: Sbornik normativnix dokumentov. – M.:
Press, 2000.
24. Parfyonov K.G. Bankovskiy plan schetov i pravila vvedeniya buxgalterskogo
uchyota. - M.: Gelios ARV, 2001.
25. Parfenov K.G "Bankovskiy uchet i operatsionnaya texnika v kommercheskix bankax"
Izd-3-e pererabotka. –M.: 2001.
26. Savchuk V.P. Primekko S.I. Velichko E.G. Analiz azborka investitsionnix proektov:
Ucheb. posobie –Kiev: Elga, 1999.
27. Stoyanova E.S. i dr. Upravlenie oborotnim kapitalam –M: Perspektiva, 1998.
28. Finansovaya ekonomika firmi: Ucheb. posobie/SD Ilenkova N.D., A.V.
Chetvertikova i dr. pod. obshch. Red. Prof. Ilenkovoy S.D. - M.: Sputnik, 2000.
29. Tsennie bumagi: Uchebnik / pod Red. V.I. Kolesnikova, V.S. Tarkanovskogo –2-e
izdanie: pererab. i dop. - M.: Finansi i statistika, 2001.
30. Sheremet A.D. Finansoviy analiz v komercheskom banke. – M.: Finansi i statistika,
2000.
31. Ergashev X.X. Uchyot denejnix sredstv, raschyotnix i kreditnix operatsiy: Uchebnoprakt. pos. – M.: Dom Dashkova 2000.
•
•
•
•
•
www.banking.com – mintaqaviy banklar, assotsiatsiyalar va nashriyotlar bo’yicha bank
sanoati resurslari.
www.banking.com/aba/ - Amerika banklari assotsiatsiyasi.
www.state.ct.us/dob – Konnektikut banklari va kredit birlashmalari, kredit muassasalari
va qo’riqlash sanoatini boshqaradi.
www.arraydev.com/commerce/JIBC - internet banking va kommertsiya jurnali.
www.bankingtech.com/ - bank texnologiyalari.
1. Pul massasi o’sishini cheklash va moliya intizomiga rioya etish mas’uliyatini oshirish
chora-tadbirlar to’g’risida O’zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni.
Toshkent. 2002y 30 mart.
230
shartlari va taraqqiyot kafolatlari -T.: O’zbekiston. 1997.
3. Abdullaeva Sh.Z Bank ishi O’quv qo’llanma. -T.: 2000.
4. Gryaznova A. Finansovo-kreditniy entsiklopedicheskiy slovar –M.: FiS, 2002.
5. Jarkovskaya E. Bankovskoe delo Kurs lektsiy. –L.: Omega 2002.
6. Mullajonov F. Bank tizimi – T., 2001.
7. Ostrovskaya O. Bankovskoe delo Tolkoviy slovar. –M.: Gelios ARV, 2001.
8. Fisher S., Dornbush R., Shmalenzi R. Ekonomika. - M., 2002.
9. O’zbekiston Respublikasi banklari o’rtasida elektron to’lov tizimi bo’yicha hisobkitoblarni yuritish haqidagi 1010-sonli Nizom. 2001. 15 fevral.
10. Hisob-kitob markazlari faoliyatini tashkil etish bo’yicha 400-sonli yo’riqnoma. 1998.
6 iyul.
11. Tijorat banklarining qimmatli qog’ozlar bo’yicha buxgalteriya hisobini yuritish
tartibi. 1996. 20 sentyabr.
12. O’zbekiston Respublikasi hududida tijorat banklari tomonidan faktoring
operatsiyalarini bajarish tartibi to’g’risidagi 326-sonli Nizom. 1997. 15 mart.
231
TA’LIM VAZIRLIGI
"TASDIQLANDI"
ta’lim vazirligi
№ VM-343-53407-4.03
"1" iyul 2003 y.
____________________
"8" iyul 2003 y.
XALQARO VALYUTA-KREDIT
MUNOSABATLARI
fanidan
DASTUR
Toshkent - 2003
232
Tuzuvchilar:
prof. Abdullaeva Sh. Z.,
dots. Jumaev N. X.,
ass. Asrorov G’. S.
Taqrizchilar:
prof. Qoraliev T.,
Majidov T. E.
"Xalqaro valyuta-kredit munosabatlari" kursida xalqaro valyuta-kredit va moliya,
hisob-kitob munosabatlarining nazariy va amaliy jihatlari, shuningdek, milliy
iqtisodiyotning jahon iqtisodiyotiga integratsiyalashuvini chuqurlashtirish va qayta ishlab
chiqarishni kengaytirish jarayonlarini amalga oshirishda xalqaro valyuta-kredit
munosabatlarini olib borish xususiyatlari o’rganiladi.
Kursni shartli ravishda quyidagi 3 ta katta guruhga bo’lish mumkin: valyuta tizimi va
valyuta operatsiyalari; to’lov balansi va uning hisobini yuritish; xalqaro kreditlar va
xalqaro to’lovlar.
Predmet "Mejdunarodnie valyutno-kreditnie otnosheniya" rassmatrivaet teoriyu i
praktiku valyutno-kreditnix otnosheniy, a takje osobennostey ix vedeniya v uglublenii
integratsii natsionalnoy ekonomiki v mejdunarodnuyu i v protsess rasshireniya
vtorichnogo proizvodstva.
Uslovno etot kurs mojno razdelit na sleduyushchie 3 gruppi: valyutnaya sistema i
valyutnie operatsii; platyojniy balans i ego raschyoti; mejdunarodnie krediti i
mejdunarodnie plateji. Krome togo, v nem osveshchaetsya deyatelnost mejdunarodnix i
regionalnix valyutno-kreditnix organizatsiy.
In the course "International currency and credit relations" you can learn theory and
practice of international economics. With them you will know the role of credit relations
of world economy.
This course has 3 parts: currency system and currency operations; balans of
payments and its accounting; international credits and payments.
bayoni).
233
1. SO’Z BOShI
"Xalqaro valyuta-kredit munosabatlari" fanini o’qitishning maqsadi va vazifalari
qaroriga asosan tasdiqlangan Davlat ta’lim standartiga binoan "Xalqaro valyuta-kredit
munosabatlari" fani o’qitiladi.
"Xalqaro valyuta-kredit munosabatlari" kursida valyuta-kredit hamda valyuta-moliya
munosabatlarining nazariy va amaliy masalalari, shuningdek, ularning milliy
iqtisodiyotni jahon iqtisodiyotiga integratsiyalashuvini chuqurlashtirish va qayta ishlab
chiqarishni kengaytirish jarayonlarining roli o’rganiladi.
Kursda (yoki fanda) xalqaro kredit, xalqaro hisob-kitoblar va valyuta siyosatini
amalga oshirish, shuningdek, to’lov balansining holatini yaxshilash masalalariga alohida
to’xtalib o’tilgan. Shulardan kelib chiqib:
•
•
•
fanni o’zlashtirish natijasida va kelajakda talaba Xalqaro valyuta-kredit
munosabatlari sohasida bo’ladigan o’zgarishlarni bilishi lozim.
Mazkur kurs "Pul, kredit va banklar", "Bank ishi", "Moliya", "Statistika", "Pul-kredit
orqali muvofiqlashtirish" fanlari bilan bog’liq.
Kursni o’zlashtirish davomida egallangan bilimlarni bank va moliya sohalari
amaliyotida qo’llash mumkin. Mazkur kursni o’qitish jarayonida banklar tomonidan
qo’llaniladigan turli yangi kompyuter texnologiyalari hamda dasturlardan foydalanish
ko’zda tutiladi.
Fan yuqorida ko’rsatilgan yo’nalishlarda 8-semestr davomida o’rganiladi.
Fanni o’qitish jarayonida xalqaro bank amaliyotidagi turli o’zgarishlarni, Respublika
vakolatli banklari tomonidan xalqaro valyuta bozorlarida xalqaro valyuta operatsiyalarini
234
amalga oshirish jarayonlarini talabalarga uslubiy ko’rsatma sifatida namoyish etish
ko’zda tutiladi.
Fan bo’yicha umumiy o’quv hajmi 75 qilib belgilangan bo’lib, ulardan auditoriya
soatlari 50 soat, shu jumladan ma’ruzaga – 30, amaliy mashg’ulotga 20, mustaqil
ta’limga 25 soat ajratilgan.
2. FAN DASTURI
Xalqaro valyuta kredit munosabatlari fanining maqsadi va vazifalari
Mazkur fanning boshqa iqtisodiy fanlar bilan o’zaro bog’liqligi. Bozor iqtisodiyotiga
o’tishda kursning maqsadi va vazifalari. Fanning qisqacha tarixiy shakllanish
bosqichlari.
Valyuta munosabatlari va valyuta tizimi
"Valyuta munosabatlari" tushunchasining mazmuni va ularning yuzaga kelishining
ob’ektiv sabablari. Valyuta tizimi va uning asosiy turlari. Milliy valyuta tizimi va uning
asosiy elementlari. Jahon valyuta tizimi: evolyutsiyasi va asosiy elementlari. Har bir
valyuta tizimining yutuq va kamchiliklari, yuzaga kelish va tugatilish sabablari. Valyuta
tizimlarining o’ziga xos xususiyatlari.
Valyuta kursi va uning rejalari
Valyuta kursining mazmuni va ahamiyati. Valyuta kursining asosiy turlari. Valyuta
kursining kotirovkasi. Valyuta kursi o’zgarishining jahon valyuta bozorlaridagi
operatsiyalarga ta’siri. Valyuta kursini o’zgarishi va unga ta’sir qiluvchi omillar. Milliy
valyuta kursining rejimlari. Milliy valyuta kursiga ta’sir etuvchi omillar. Milliy valyuta
kursining barqarorligini ta’minlash yo’llari.
Valyuta operatsiyalari va uning turlari
Valyuta bozori: mazmuni, asosiy turlari. Birja va birjadan tashqari valyuta bozori.
"Valyuta operatsiyalari" tushunchasining mohiyati va amalga oshirish asoslari. Valyuta
operatsiyalarining asosiy turlari. O’zbekiston Respublikasi tijorat banklarining valyuta
operatsiyalarini rivojlantirish masalalari.
SVOP, SPOT operatsiyalari ularni o’tkazish tartibi, xususiyatlari. FORVARD va
FYuChERS operatsiyalari, ularning xususiyatlari va o’tkazish tartibi. Valyuta
operatsiyalari va valyuta arbitrajlari, ularni o’tkazish tartibi.
Valyuta siyosati va uning asosiy shakllari
235
Valyuta siyosati tushunchasining mazmuni va asosiy turlari. Valyuta siyosatining
asosiy shakllari. Xalqaro valyuta siyosatidagi asosiy yo’nalishlari va ularning
o’zgarishiga ta’sir qiluvchi omillar. O’zbekiston Respublikasi hukumati valyuta
siyosatining asosiy yo’nalishlari. Milliy valyuta barqarorligini ta’minlash asoslari.
Markaziy bankning valyuta siyosati
Markaziy bank valyuta siyosatining maqsadi va asosiy vazifalari. Markaziy bankning
xalqaro operatsiyalari. O’zbekiston Respublikasi Markaziy bankining valyuta siyosatidagi
o’ziga xosliklar: o’tish davridagi vaqtinchalik operatsiyalar, valyutaviy cheklovlarni
qo’llash. Valyutaviy cheklovlarning maqsadi va ularni yumshatish bo’yicha choratadbirlar.
Xalqaro hisob-kitoblar va ularning asosiy shakllari
Xalqaro hisob-kitoblar: mazmuni, amalga oshirish asoslari va turkumlanishi. Xalqaro
hisob-kitoblarning asosiy shakllari. O’zbekiston Respublikasida xalqaro hisobkitoblarning qo’llaniladigan shakllari va ularni rivojlantirish masalalari. Xalqaro hisobkitoblarni amalga oshirishda eng qulay usullardan foydalanish. Xalqaro hisob-kitoblar
shakllarining alohida olingan mamlakatlar uchun ijobiy va salbiy tomonlari va ularni
mamlakat xususiyatidan kelib chiqqan holda qo’llash imkoniyatlari.
To’lov va hisob-kitob balanslari
To’lov balansining mazmuni va tarkibi. To’lov balansini hisobini yuritish. To’lov
balansiga ta’sir qiluvchi omillar. To’lov balansining defitsiti va uni qoplash usullari.
Hisob-kitob balansi va uning to’lov balansidan farqi. To’lov balansining aktiv qoldig’ini
ta’minlash yo’llari. To’lov balansi holatining mamlakat iqtisodiyotiga ta’siri.
Valyutaviy inqirozlar va ularning shakllari
Valyutaviy inqirozlar tushunchasining mazmuni. Valyutaviy inqirozlarning asosiy
shakllari. 1929-1933 yillardagi jahon iqtisodiy inqirozi: yuzaga kelish sabablari,
bosqichlari va xalqaro valyuta munosabatlariga ta’siri. 60-80- yillardagi valyutaviy
inqirozlar va ularning yuzaga kelish sabablari. Valyutaviy inqirozlarning jahon
iqtisodiyotiga ta’siri. Evropa Pul Ittifoqi va uning yuzaga kelish zaruriyati, vazifalari.
Xalqaro kredit
Xalqaro kredit tushunchasining mazmuni. Xalqaro kreditning asosiy shartlari.
Xalqaro kreditning asosiy shakllari. Firma krediti, bank krediti, aktsentlashgan kreditlar,
Ramburs kreditlar, uzoq muddatli va qisqa muddatli xalqao kreditlar. Xalqaro kreditlar
bo’yicha ta’minotlar va ularning turlari. Kichik va o’rta biznesni rivojlantirishda
236
xalqaro kreditlarni tutgan roli. Xalqaro kredit liniyalari hisobiga moliyalashtirish
mexanizmi.
Tashqi savdo operatsiyalarini kreditlash
Tashqi savdoni kreditlashda bank kreditlarining roli. Tashqi savdoni kreditlashning
asosiy shakllari. Mijozning kredit to’loviga layoqatliligini baholash. Xalqaro faktoring va
forfeyting operatsiyalari hamda ularni o’ziga xos xususiyatlari. Eksportni kreditlash va
uning ahamiyati. Importni kreditlash. Eksport va importni kreditlash bo’yicha moliyaviy
tovar ta’minotlar.
Valyuta munosabatlari va valyuta tizimi
Valyuta munosabatlari tushunchasining mazmuni va mohiyati. Valyuta
munosabatlarining ob’ektiv asosi. Valyuta tizimining tushunchasi va asosiy turlari*.
Milliy valyuta tizimi va uning asosiy elementlari. Valyuta kursi va valyuta pariteti. Milliy
valyutani ayirboshlanish shartlari. Valyutalarning erkin konvertirlanishi*. Jahon valyuta
tizimi evolyutsiyasi. Jahon valyuta tizimining asosiy elementlari. Regional valyuta
tizimlari. O’zbekiston milliy valyuta tizimini yuzaga kelishi va rivojlanishi. O’zbekiston
milliy valyuta tizimini milliy valyuta - "so’m" muomalaga kiritilishiga qadar va
kiritilgandan so’nggi holati. So’mni chet el valyutasiga konvertirlashtirish masalalari*.
Valyuta kursi va uning rejimi
Valyuta kursining mazmuni va ahamiyati. Valyuta kursining asosiy turlari*. Rasmiy
spot kursi. Tijorat spot kursi. Muddatli bitimlar kurslari. Valyuta kursi holatiga ta’sir
qiluvchi asosiy omillar. Valyuta pariteti va uni hisoblash usullari*. Qat’iy belgilangan
valyuta kurslarining tizimi. Erkin suzib yuruvchi valyuta kurslariga o’tish*. Milliy
valyuta barqarorligini ta’minlashning asosiy yo’llari*.
Valyuta operatsiyalari va ularning turlari
Valyuta bozori. Valyuta operatsiyalari tushunchasining mohiyati. Valyuta
operatsiyalarini amalga oshirish asoslari. Valyuta operatsiyalarining asosiy turlari*. Spot
operatsiyalari. Forvard bitimlari*. Fyuchers bitimlari*. Svop operatsiyalari*. Valyuta
arbitraji*. Valyuta optsioni*.
Valyuta siyosati va uning asosiy shakllari
Valyuta siyosati tushunchasining mazmuni va ahamiyati. Valyuta siyosatining asosiy
turlari*. Diskont siyosati*. Deviz siyosati*. Valyuta interventsiyasi*. Devalvatsiya.
237
Revalvatsiya. Valyuta rezervlarini diversifikatsiya qilish*. Valyutaviy cheklashlar.
Valyuta qamali va uning ijtimoiy-iqtisodiy oqibatlari.
Markaziy bankning valyuta siyosati
Markaziy bank valyuta siyosatining maqsadi. Markaziy bank valyuta siyosatining
asosiy vazifalari*. Markaziy bankning xalqaro operatsiyalari. Oltin-valyuta rezervlarini
boshqarish*. Davlatning tashqi qarzini to’lash va boshqarish*. Markaziy bankning
valyuta interventsiyasi*. O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki valyuta siyosatining
o’ziga xos xususiyatlari.
Xalqaro hisob-kitoblar va ularning asosiy shakllari
Xalqaro hisob-kitoblarning mazmuni. Xalqaro hisob-kitoblarni amalga oshirish
asoslari*. Xalqaro hisob-kitoblarning asosiy shakllari*. Akkreditiv bilan hisob-kitoblar*.
Inkasso. Bank orderli cheklari bilan hisob-kitoblar. O’zbekiston Respublikasida xalqaro
hisob-kitoblarni rivojlantirish masalalari.
To’lov va hisob-kitob balansi
To’lov balansining mazmuni. To’lov balansining tarkibi. To’lov balansiga ta’sir
qiluvchi omillar*. To’lov balansining defitsiti. To’lov balansi defitsitini qoplash
usullari*. To’lov balansini muvofiqlashtiruvchi asosiy usullar*. Hisob-kitob balansi va
uning to’lov balansidan farqi.
Valyutaviy inqirozlar va ularning shakllari
Valyutaviy inqirozlar tushunchasining mazmuni. Valyutaviy inqirozlarning asosiy
shakllari*. 1929-1933 yillardagi jahon iqtisodiy inqirozi: yuzaga kelish sabablari,
bosqichlari va xalqaro valyuta munosabatlariga ta’siri*. Jahon neft inqirozi. Oltinni
demonetizatsiya qilinishi va oqibatlari*.
Xalqaro kredit
Xalqaro kreditning mazmuni va mohiyati. Xalqaro kreditning asosiy shakllari*.
Xalqaro kreditning valyuta-moliya va to’lov shartlari*. Xalqaro kredit munosabatlarini
davlat tomonidan tartibga solinishi*. Xalqaro kreditning asosiy shartlari. Rivojlanayotgan
mamlakatlarni xalqaro kreditlash va moliyalashtirish*.
Tashqi savdo operatsiyalarini kreditlash
Tashqi savdoni kreditlashda bank kreditlarining roli. Tashqi savdoni kreditlashning
asosiy shakllari*. Mijozning kreditga layoqatliligini baholash*. Eksportni kreditlash*.
Importni kreditlash*.
238
•
•
•
•
•
Valyuta bozori operatsiyalari mavzusi bo’yicha 2ta slayd;
To’lov va hisob-kitob balanslari mavzusi bo’yicha 1ta slayd;
Valyutaviy inqirozlar va ularning shakllari mavzusi bo’yicha 3ta slayd;
Tashqi savdo operatsiyalarini kreditlash mavzusi bo’yicha 2ta slayd.
•
•
•
joriy baholash (JB) – 35%;
oraliq baholash (OB) – 35%;
yakuniy baholash (YaB) – 30%.
Fan buyicha dastur to’la o’tilgandan keyin YaB "yozma ish" usulida (o’quv rejasiga
Tayanch tushunchalariga asoslangan (yozma ish) usulini o’tkazish tartibi "Reyting
tizimining yakuniy baholash bosqichida" "yozma ish" usulini tadbiq etish bo’yicha
Semestr o’quv yili davomida o’qitilgan fan bo’yicha 55 va undan yuqori foizni
hisoblanadi.
•
•
•
86 - 100% - "a’lo" - 43,0 - 50,0 ball;
71 - 85% - "yaxshi" - 35,5 - 42,5 ball;
55 - 70% - "qoniqarli" – 27,5 - 35,0 ball.
239
6. ADABIYoTLAR
Asosiy adabiyotlar
1. Karimov I.A. O’zbekiston iqtisodiy islohotlarini chuqurlashtirish yo’lida. - T.:
3. O’zbekiston Respublikasining "O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki
to’g’risida"gi Qonuni. - T., 1995.
4. O’zbekiston Respublikasining "Banklar va bank faoliyati to’g’risida"gi Qonuni. - T.,
1996.
5. O’zbekiston Respublikasining "Valyutani tartibga solish to’g’risida"gi Qonuni, №
841-12. 7.05.1993.
6. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining farmonlari. 1995 y 5 yanvardan 2001 yil 1
yanvargacha. –T.: Adolat, 2000.
7. Abalov A. E. Mejdunarodniy rinok dragotsennix bumag: Osnovnie printsipi
funktsionirovanie. – S-Pb: OOO Izdatelstvo DNK, 2001.
8. Alekseev Yu.P. Mejdunarodnaya torgovlya. - M., 2000.
9. Artyomkina I.E. Mejdunarodnie operatsii po kommercheskim operatsiyam. -M.,
2001.
10. Balabanov I.T. Valyutniy rinok i valyutnie operatsii v Rossii. -M., 2000.
11. Berezina E. Mejdunarodnie operatsii kommercheskim bankov. - M., 1999.
12. Banki i realnost. Ucheb pos. Institut ekonomicheskogo razvitiya mirovogo banka. M., 1998.
13. Bankovskoe delo: Upravlenie i texnologiya: Ucheb. pos. dlya VUZov pod red. prof.
A.N. Tovasheva, N. Yunitidana, - M., 2001.
14. Banki i bankovskoe delo / Pod. red. I.T. Balabanova. – SPb.: Piter, 2001.
16. Bolkatov B. I. Praktikum po mejdunarodnoy ekonomicheskoy statistike. –M.: Delo i
Servis, 2000.
17. Vaugaven V.D. Kommercheskie riski. Ucheb. pos. Institut ekonomicheskogo
razvitiya Mirovogo banka. Otdel finansov, Promishlennosti i energetiki. - M.: 1998.
18. Vagraven V.D. Upravlenie riskami kommercheskogo banka. Institut
ekonomicheskogo razvitiya Mirovogo banka. Ucheb. pos. Otdel finansov,
promishlennosti i energetiki. - M., 1999.
19. Veshsova, T.Sevruk Bankovskie riski. - M.: Delo Ltd, 1998.
20. Vladimirskaya A.S. Valyutnie operatsii. -M., 2001.
240
21. Valovaya D. Valyutniy rinok i ego kolebaniya. -M., 2001.
22. Vaurin P.I. Metodika podgotovki i protsedura zashchiti diplomnix rabot po
finansovim i ekonomicheskim spetsialnostyam. Ucheb. pos. -M.: Informatsionnovnedrencheskiy tsentr Marketing, 2000.
23. Gladkova I.N. Nalichniy rubli i valyuta. -M.: 1998.
24. Djarbekov S.M. Posrednicheskie operatsii. -M.: 1999.
25. Dengi, kredit, banki. Tsennie bumagi. Praktikum: Ucheb. posobie dlya vuzov – Pod
red. E.F. Jukova. - M.: YuNITI – DANA, 2001.
26. Ershov M.V. Valyutno-finansovie mexanizmi v sovremennom mire (krizisniy opit
kontsa 90 god-x). - M.: Ekonomika, 2000.
27. Jdanov V.P. Organizatsiya i finansirovanie investitsiy – Kaliningrad: Yantarniy skaz,
2000.
28. Ivanov N.S. Mejdunarodnie kreditnie otnosheniya. -M.: 1999.
29. Iminov O.K. Kreditniy mexanizm sovremennix usloviyax. Monografiya. - T.: TGEU.
2000.
30. Innovatsionniy menedjment: Ucheb. posobie / pod red. prof. M.N. Ogolevoy. – M.:
INFRA – M, 2001.
31. Kostyunina G.M., Liventsev N.N. Mejdunarodnaya praktika regulirovaniya
inostrannix investitsiy: Ucheb. pos.– M.: Ankil, 2001.
32. Kurochkin D.N. Evro: novaya valyuta dlya Starogo sveta. Problemi stanovleniya i
perspektivi razvitiya Evropeyskogo ekonomicheskogo i valyutnogo soyuza. -M.:
Evropeyskiy gumanitarniy universitet, 2000.
33. Kratko I.G. Mejdunarodnoe predprinimatelstvo: Ucheb. pos. – M.: INFRA–M, 2001.
35. Kochegarova I.V. Operatsii s nalichnoy valyutoy v kommercheskix bankov. -M.,
2000.
36. Krasavina L.N. Mejdunarodnie raschetnie otnosheniya. -M., 2001.
37. Krasavina L.N. Mejdunarodnie valyutnie, kreditnie i finansovie otnosheniya, -M.,
2001.
38. Kempbell R. I dr. Ekonomika, -M., 1998.
39. Lachinov M.M. Osnovi vneshneekonomicheskoy deyatelnosti v stroitelstve: Ucheb.
pos.– M.: Stroizdat, 2001.
40. Lyubintseva S.V., Koreneva R.N. Kurs angliyskogo yazika dlya finansistov: Ucheb. M.: GIS, 2001.
241
41. Mejdunarodnie ekonomicheskie otnosheniya. Ucheb./Pod. red. N.N. Livetseva, - M.:
Moskovskiy gos. institut mejdunarodnix otnosheniy, Rossiyskaya politicheskaya
entsiklopediya, 2001.
42. Mirovaya ekonomika i mejdunarodnie ekonomicheskie otnosheniya. Seriya
uchebnikov. Ucheb. pos./pod red. Akavonovoy E.S., O.N. Voronkovoy,
N.N.Gavrilko. - Rostov n-D.: Feniks, 2001.
43. Mirovaya ekonomika. Ekonomika zarubejnix stran: Ucheb./ pod red. prof. V.P.
Kolesova i dr. - M.: Moskovskiy psixologicheskiy institut, 2001.
44. Miller L.R., Devid D., Van-Xuz. Sovremennie dengi i bankovskoe delo. Per s angl. M.: INFRA-M, 2000.
45. Nagovishchina A.G., Ivanov B.V. Valyutniy kurs. -M., 1998.
46. Oksfordskaya illyustrirovannaya entsiklopediya, 9 t. 3-2-e. izd. ispr. Vsemirnaya
istoriya. S drevneyshix vremyon i dr. 1800 goda/ Per. s angl. -M.: INFRA – M, Ves
Mir, 2000.
47. Pavlov E. Mejdunarodniy Valyutniy Fond, -M., 1999.
48. Pavlov S. Valyutniy rinok. -M., 1998.
49. Pivovarev A.G. Anglo-russkiy slovar po vneshney torgovle i mejdunarodnim
transportnim operatsiyam. -M.: Astrel, AST, 2001.
50. Pogoritskiy A.I. Ekonomika i ekonomicheskaya politika Germanii v XX veke.
Nauchnoe izdanie. – S-Pb.: Izdatelstvo Mixaylova V.A., 2001.
51. Postnikov S.P., Popov S.A. Mirovaya ekonomika i ekonomicheskoe polojenie Rossii:
Sbornik statistiki, 2001.
52. Rubtsov B.B. Zarubejnie fondovie rinki. -M., 1999.
54. Stoyanova E.S. i dr. Upravlenie oborotnim kapitalom –M: Perspektiva, 1998.
55. Slepovich V.S. Delovoy angliyskiy / Pod red. V.S. Slepovicha. – M.: N. Tetra
sistema, 2001.
56. Strigin A.V. Mirovaya ekonomika. - M.: Ekzolien, 2001.
57. Xamidov I.A., Alimov A.M. O’zbekiston Respublikasida tashqi iqtisodiy faoliyat
asoslari: Darslik. – T.: Adabiyot jamg’armasi, 2001.
58. Sheremet A.D. Finansovi analiz v kommercheskom banke. –M.: Finansi i statistika,
2000.
59. Shirinskaya E.B. Operatsii kommercheskix bankov i zarubejniy opit. -M., 1998.
60. Ervid Dj. Dollan i dr. Dengi, bankovskoe delo i denejno-kreditnaya politika, -M.:
1997.
242
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
sanoati resurslari direktorligi.
www.banking.com/aba - Amerika banklari assotsiatsiyasi.
www.bankingtech.com - bank texnologiyalari.
http://www.bankreferatov.ru - Rubrika Referati, kursovie, diplomi na temu "Bankovskoe
delo".
http://books.listsoft.ru/book.asp?cod=10298&rp=4&up=1 – Perevod populyarnogo v
http://www.bizcom.ru/bank_business/index.html – virtualnoe izdatelstvo razlichnix
http://www.ibi.spb.ru/obrazovat/Mba/Mba_info.html
–
Programma
"Magistr
http://www.zhurnal.ru/5/vir_tech.htm – nou-xau virtualnix texnologiy, razdel
"Bankovskoe delo".
1. Avdokushin E.F. Mejdunarodnie ekonomicheskie otnosheniya. Ucheb. pos./6-e izd.
pererab. i dop. – M.: Marketing, 2001.
2. Avdokushin E.F. Mejdunarodnie ekonomicheskie otnosheniya: Uchebnik, - M.:
Yurist, 2001.
3. Antonov V.A. Mirovaya valyutnaya sistema i mejdunarodnie rascheti. – M.: TEIS,
2000 god.
4. Afonina S.V. Elektronnie dengi: - S-Pb.: Piter, 2001.
5. Baranov E.A., Xmiz O.V. Rinki: valyutnie i tsennie bumagi. – M.: Ekzamen 2001.
6. Butmi G.V. Zolotaya valyuta K ponimaniyu makroekonomiki gosudarstva i mira. - SPb.: Piter, 2000.
7. Varyash I.Yu. Investitsii i xedjirovanie: Uchebno-prakticheskie posobie dlya vuzov. M.: PRIOR, 2001.
8. Zaxarov K.V. i dr. Logistika, effektivnost i riski vneshne ekonomicheskix operatsiy. K.: INEKS, 2001.
9. Lomagin N.A. i dr. Vvedenie v teoriyu mejdunarodnix otnosheniy i analiz vneshney
politiki: Ucheb. pos. /2-e izd. Pererab. i dop. - M.: Mir T., 2001.
10. "Mirovaya ekonomika" jurnali.
243
11. "Bozor, pul va kredit" jurnali.
12. "Bank axborotnomasi" gazetasi.
13. "Dengi i kredit" jurnali va b.
244
TA’LIM VAZIRLIGI
"TASDIQLANDI"
ta’lim vazirligi
№ VM-343-53407-4.04
"1" iyul 2003 y.
____________________
"8" iyul 2003 y.
BANK AUDITI
fanidan
DASTUR
Toshkent - 2003
245
Tuzuvchilar:
k.o’q. Ortiqov U. D.
Taqrizchilar:
k.o’q. Mirzagaldieva Z. Q.,
k.o’q. Kenjaev M. G’.
"Bank auditi" fani etakchi mutaxassislik fanlaridan biri bo’lib, unda bank auditining
vazifalari, banklarda ichki auditni tashkil qilish, auditorlik tashkilotlari, ularning huquq
va majburiyatlari, naqd pul hamda boyliklarni audit qilish, hisob-kitob operatsiyalarini
audit qilish, kredit operatsiyalarini, bank daromadlari va xarajatlari hisobi auditi va
shunga o’xshash bir qancha mavzular yoritiladi.
"Bankovskiy audit" yavlyaetsya odnim iz vedushchix profiliruyushchix predmetov.
V nyom osveshchayutsya voprosi, svyazannie s organizatsiey bankovskogo audita,
zakonodatelnoy i pravovoy bazoy auditorskoy deyatelnosti, obyazanostyami auditora,
auditom nalichnix deneg i tsennostey, auditom buxgalterskix operatsiy, auditom kreditnix
operatsiy, auditom bankovskoy pribili, rasxodov i dr.
Banking audit is one of the leading professional subjects. There are topics about
banking audit, creation of internal banking audit, and it organizations and their laws and
obligations, audit of cash and values? Audit of accounting operations, audit of credit
operations, audit of bank's income and expenses and that kind of topics are discussed.
bayoni).
1. SO’Z BOShI
Bank auditi fanini o’qitishning maqsadi va vazifalari
qaroriga bilan tasdiqlangan davlat ta’lim standartiga asosan "Bank auditi" fani o’qitiladi.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida turli mulkchilik shakllarining tashkil topishi hamda
rivojlanishi tijorat banklarining ham ko’payishi va rivojlanishiga o’z ta’sirini ko’rsatdi.
Bank auditi ushbu banklarda amalga oshirilayotgan operatsiyalarni nazorat qilish orqali
bank foydasini oshirishga qaratilgandir.
246
"Bank auditi" fani bo’yicha talabalarning bilimiga, uquviga va ko’nikmasiga qo’yiladigan
talablar
Ushbu kursda bank auditi haqida tushuncha, audit metodlari va turlari, kassa
operatsiyalari auditi, hisob-kitob operatsiyalari auditi, kredit operatsiyalari auditi, valyuta
operatsiyalari hamda boshqa operatsiyalar auditi nazariy va amaliy jihatdan ko’rib
chiqilganligi bois quyidagi asosiy talablar qo’yiladi:
•
•
•
fanni o’zlashtirish natijasida va kelajakda talaba Bank auditi sohasida bo’ladigan
o’zgarishlarni tahlil qilishni bilishi lozim.
Bu fan ko’pgina iqtisodiy fanlar bilan bog’liq. Bank auditi, pul, kredit va banklar,
bank ishi, banklarda buxgalteriya hisobi, monetar siyosat va boshqa mutaxassislik fanlar
bilan uzviy bog’liq.
Masalan, kredit operatsiyalari auditi, bank ishi fanida kredit berishni o’rgansak,
auditda uning berilishi va qaytarilishini nazorat qilinamiz.
Fanni o’qitishda zamonaviy audio va video texnikadan foydalaniladi. Ichki auditni
o’rganish bo’yicha banklarga sayyor darslari uyushtiriladi, fanni o’rganishning asosiy
qismi ma’ruzalari va seminar darslarida amalga oshiriladi. Bundan tashqari 3-4
mavzularda slaydlardan foydalaniladi.
Fan "Bank ishi" mutaxassisliklarda 4 kursning 8-semestrida o’qitiladi. Uni
mazmunini yoritish ma’ruza, seminar darslari, mustaqil ishlar bo’yicha olib boriladi.
Oliy ta’limning davlat ta’lim standartlarida mazkur kursga 60 soat vaqt ajratilgan.
Ularning 20 soati ma’ruza, 20 soati amaliy mashg’ulotlar va 20 soati mustaqil ta’limdir.
2. FAN DASTURI
Bank auditining mazmuni, maqsadi va vazifalari
247
Bozor iqtisodiyoti sharoitida bank auditi tushunchasi, uning mazmuni, maqsadi.
Mustaqillik yillarida bank auditining rivojlanishi. Bank auditining vazifalari.
Bank auditining metodi va turlari
Ichki auditni tashkil etishning umumiy qoidalari. Auditorlik risklari. Audit qilishning
huquqiy asoslari, auditorlik tekshiruvlarini o’tkazish tartibi. Auditorlik tashkilotlar va
auditorlarning huquqlari hamda majburiyatlari.
Naqd pul va kassa operatsiyalarining auditi
Naqd pul va boyliklarni audit qilish tartibi. Naqd pul va boyliklarni saqlash binolari
va ularni qo’riqlash auditi. Kassa va kassa operatsiyalarini audit qilish tartibi.
Hisob-kitob operatsiyalari auditi
Mijozlarga ko’rsatilgan hisob-kitob operatsiyalarini auditdan o’tkazish tartiblari.
Chet el valyutasidagi va boshqa ayrim hisob-kitob operatsiyalarining auditi.
Kredit operatsiyalarini rasmiylashtirish va hisobga olish auditi. (Muammoli kreditlarning
auditi)
Kredit operatsiyalarini rasmiylashtirish tartibi, ularni hisobga olishning auditi, uning
o’tkazilish tartibi.
Muammoli kreditlarni audit qilishning mazmuni va tartiblari. Faktoring opratsiyalari
auditi, lizing operatsiyalari auditi. Trast operatsiyalari auditi.
Tijorat banklari daromadlari, xarajatlari va foydasi auditi
Daromadlarning hisobi auditi. Xarajatlar hisobi auditi. Bank foydasi haqida
tushuncha va uni audit qilish. Bank faoliyati va xarajatlari auditi bo’yicha auditorlik
xulosalari, ularning bank faoliyatini samarali olib borishdagi ahamiyati.
Debitorlar, kreditorlar va qimmatli qog’ozlar auditi
Tijorat banklarining debitor va kreditor korxonalar o’rtasidagi munosabatlarini
qilish tartibi. Korxonalarning debitorlik qarzdorligi. Qimmatli qog’ozlar bilan
operatsiyalar audit, uning maqsadi va vazifalari. Davlat qimmatli qog’ozlari
operatsiyalarni tekshirish. REPO bitimlarini tekshirish. Debitorlar va kreditorlar
audit qilish tartibi. Qimmatli qog’ozlar auditi.
audit
bank
bilan
bilan
Valyuta operatsiyalari auditi
Valyuta operatsiyalari auditining mazmuni, ularni banklarda tashkil qilish, uning
maqsadi, vazifalari va manbaalari. Valyuta operatsiyalarini auditdan o’tkazish tartiblari.
248
Valyuta operatsiyasini va uning amal qilishini tekshirish. Ichki valyuta bozorida
bankning valyuta operatsiyalari auditi. Valyuta almashinuv shaxobchalari faoliyatining
auditi. Valyuta oldi-sottisini audit qilish. Eksport-import operatsiyalarini tekshirish.
Tijorat banklarida asosiy vositalar va kam baholi, tez eskiruvchi buyumlarning auditi
Tijorat banklarida asosiy vositalar ,ularning baholanishi va qayta baholanishini
tekshirish. Tijorat banklari nomoddiy aktivlari auditi. Tijorat banklarida kam baholi
aktivlar va ularni tekshirish. Tijorat banklarida tez eskiruvchi buyumlar, ularning holatini,
saqlanishi va ishlatilishini tekshirish. Bankning asosiy vositalari va nomoddiy aktivlari
tekshiruvi bo’yicha auditorlik xulosasi va uning muhokamasi.
Auditorlik risklari va auditorlik xulosalalari
Auditorlik risklari, ularning mazmuni va turlari. Auditorlik xulosalari va ularni
berish tartibi. Auditorlik xulosalarining maqsadi. Auditorlik xulosalariga qo’yilgan
talablar. Auditorlik xulosalarining keng ko’lamliligi va chuqurligi.
Bank auditining metodi va turlari
Bank auditining asosiy metodlari. Bank auditining turlari: ichki audit va tashqi audit.
Ichki auditni tashkil etishning umumiy qoidalari. Auditorlik guruhlarini tuzish tartibi va
ularning faoliyati va xulosalari. Audit qilishning huquqiy asoslari, auditorlik
tekshiruvlarini o’tkazish tartibi*. Auditorlik tashkilotlar va auditorlarning huquqlari
hamda majburiyatlari.
Naqd pul va kassa operatsiyalarining auditi
Tijorat banklarida naqd pullarni audit qilish. Bankka tegishli boyliklarni audit qilish
tartibi. Naqd pul va boyliklarni saqlash binolari hamda ularni qo’riqlash holatinig auditi.
Kassa va kassa operatsiyalarini audit qilish tartibi*.
Hisob-kitob operatsiyalari auditi
Mijozlarga ko’rsatilgan hisob-kitob operatsiyalarini auditdan o’tkazish tartiblari.
Chet el valyutasidagi va boshqa ayrim hisob-kitob operatsiyalarning auditi. Hisobkitoblarni o’tkazish tartibiga rioya qilish tartibini tekshirish, schetlari olib borish tartibini
tekshirish. banklararo hisob-kitoblarni o’tkazishni tekshirish. Hisob operatsiyalari
talblariga rioya qilmaslik va ular bo’yicha choralar.
Kredit operatsiyalarini rasmiylashtirish va hisobga olish auditi (Muammoli kreditlarning
auditi)
249
Tijorat banklarining aktiv kredit operatsiyalari auditi. Kredit operatsiyalarini
rasmiylashtirish tartibi, ularni hisobga olishning auditi, uning o’tkazilish tartibi*. Tijorat
banklarining kredit portfelini auditi. Tijorat bankining passiv kredit operatsiyalari, ularni
rasmiylashtirishni tekshirish.
Muammoli kreditlarni audit qilishning mazmuni va tartiblari. Faktoring
operatsiyalari auditi, lizing operatsiyalari auditi. Trast operatsiyalari auditi. Kredit
operatsiyalari hisobining auditi. Muammoli kreditlarning hisobi va ularni qaytarilishi
bilan bog’liq operatsiyalarining auditi.
Tijorat banklari daromadlari, xarajatlari va foydasi auditi
Tijorat banklari daromadlari hisobining auditi. Tijorat banklari xarajatlari hisobi
auditi*. Tijorat banki foydasi va uni audit qilish tartibi.
Debitorlar, kreditorlar va qimmatli qog’ozlar auditi
Qimmatli qog’ozlarning turlari. Debitorlar va kreditorlar haqida tushuncha*.
Qimmatli qog’ozlar auditi. Qimmatli qog’zlar bilan operatsiyalar hisobining auditi.
Debitorlar va kreditorlar bilan hisob-kitob qilish tartibi va uni auditdan o’tkazish.
Valyuta operatsiyalari auditi
Valyuta operatsiyalarining iqtisodiy mazmuni. Valyuta operatsiyalarini banklarda
tashkil qilish va ularning nazorati. Valyuta operatsiyalarini auditdan o’tkazish tartiblari*.
Valyuta operatsiyalarining turlari. Tijorat banklarining valyuta birjasidagi faoliyati tahlili.
Valyuta sotish va sotib olishni audit qilish. Pul almashtirish shaxobchalari faoliyati
tahlili. Ochiq valyuta pozitsiyasini tekshirish.
Kam baholi va tez eskiruvchi asosiy vositalar auditi
Kam baholi va tez eskiruvchi asosiy vositalar tarkibi va tuzilishi. Kam baholi va tez
eskiruvchi buyumlarni audit qilish tartibi. Kam baholi va tez eskiruvchi asosiy
vositalarning hisobi va uni auditdan o’tkazish tartibi.
Auditorlik risklari va auditorlik xulosalalari
Auditorlik risklarining mazmuni va turlari. Auditorlik xulosalarini berish tartibi,
ularning ahamiyati.. Auditorlik xulosalarining bank faoliyati uchun zarurligi va
ahamiyati. Auditorlik risklarini olidini olish chora tadbirlari. Bank xavfsizligini
ta’minlash yo’llari va usullari. Bank siri va unga rioya qilish.
4. TAVSIYa ETILAYoTGAN MAVZULAR BO’YIChA KO’RGAZMA
NAMOYISh MATERIALLARI: INFORMATsION TEXNIK VOSITALAR
250
Internet saytlari: www.bizbook.ru, www.chtivo.ru.
Audit video jihozlar – mavzuga bag’ishlangan video kassetalar.
•
•
Naqd pul va kassa operatsiyalarining auditi mavzusi bo’yicha 4ta slayd;
Valyuta operatsiyalari auditi mavzusi bo’yicha 6ta slayd.
Ba’zi mavzularni o’qitishda audio va video texnika vositalaridan foydalaniladi.
•
•
•
Fan bo’yicha dastur to’la o’tilgandan keyin YaB "yozma ish" usulida (o’quv rejasiga
tizimining yakuniy baholash bosqichida" "Yozma ish" usulini tadbiq etish bo’yicha
hisoblanadi.
•
•
•
86 - 100 - "a’lo" – 34,4 – 40,0 ball;
71 - 85 - "yaxshi" - 28,4 – 34,3 ball;
55 - 70 - "qoniqarli" - 22,0 – 28,3 ball.
251
6. ADABIYoTLAR
Asosiy adabiyotlar
1. O’zbekiston Respublikasining "O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki
to’g’risida"gi Qonuni. -T., 1995.
2. O’zbekiston Respublikasining "Banklar va bank faoliyati to’g’risida"gi Qonuni. -T.,
1996.
3. O’zbekiston Respublikasining "Valyutani muvofiqlashtirish haqida"gi Qonuni. -T.,
1995.
4. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining farmonlari 1995 y 5 yanvardan 2001 yil 1
yanvargacha. T.: Adolat, 2000.
5. Karimov I.A. O’zbekiston 21 asr bo’sag’asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik
shartlari va taraqqiyot kafolatlari. -T.: O’zbeksiton, 1997.
6. O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki va unga qarashli muassasa, korxona va
tashkilotlar faoliyatini audit qilishga doir ko’rsatmalar. 27 iyun 1998 yil № 409.
7. Abdullaeva Sh.Z. Pul va pul tizimi. -T., 1997.
8. Abdullaeva Sh.Z. Bank ishi. O’quv qo’llanma -T., 2000.
9. Abdullaeva Sh.Z. Pul, kredit va banklar. -T., 2000.
10. Bankovskoe delo: Upravlenie i texnologiya: Ucheb. posobie dlya VUZov. pod red.
prof. A.N. Tovasheva, N. Yunitidana. -M., 2001.
11. Beloglazova G. Bankovskoe delo. -SPb.: Piter, 2002.
12. Beloglazova G.N. Denejnoe obrashenie i banki. -M., 2000.
13. Banki i bankovskoe delo / Pod. Red. I.T. Balabanova – SPb.: Piter, 2001.
14. Bank auditi. Ma’ruza matn - T., TMI, 2000.
15. Bonarev V.V. Finansoviy analiz. - SPb: Piter, 2001.
17. Vaxrin P.I. Finansoviy analiz v kommercheskix i nekommercheskix organizatsiyax:
Ucheb. pos. –M.: Marketing, 2001.
18. Velesko E.I., Bikov A.A. Nepravskiy strategicheski menedjment. Delovaya igra.
Delta; Posobie. - Mn.: BGEU, 2001.
19. Dengi, kredit, Banki. Tsennie bumagi. Praktikum: Ucheb. pos. dlya vuzov – Pod red.
E.F. Jukova. - M.: YuNITI – DANA, 2001.
20. Jarkovskaya E. Bankovskoe delo. Kurs lektsiy. -M., 2002.
TGEU, 2000.
252
24. Mullajanov F. Bank tizimi. - T.: 2001.
25. Norqobilov S., Ortiqov U. Bank auditi. Ma’ruza matnlari. -T.: 2000.
26. Platonov V.Bankovskoe delo: strategicheskoe rukovodstvo. -M., 2000.
27. Papov V. Banki na perexode. -M., 2001.
28. Parfyonov K.G. Bankovskiy plan schetov i pravila vvedeniya buxgalterskogo ucheta.
- M.: Gelios ARV, 2001.
29. Suyts V. Audit: obshiy, bankovskiy, straxovoy. Ucheb. - M.: 2001.
30. Smirnova L. Bankovskiy audit. Ucheb. pos. -M.: Finansi i statistika, 2001.
32. Stoyanova E.S. i dr. Upravlenie oborotnim kapitalam. –M: Perspektiva, 1998.
33. Fisher S., Dornbush R., Shmalenzi R. Ekonomika. -M., 2001.
34. Sharifxodjaev M. Ekonomicheskaya teoriya. -T., 1999.
35. Sheremet A.D. Finansovi analiz v komercheskom banke. -M.: Finansi i statistika,
2000.
36. Ergashev X.X. Uchyot denejnix sredstv, raschyotnix i kreditnix operatsiy: Ucheb.prakt. pos – M.: Dom Dashkova, 2000.
•
•
•
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
Arens A., Lobbek D. Audit. Uchebnik. Per. s angl. 2001.
Balabanov I.T. Banki i bankovskoe delo. –SPb.: Piter, 2001.
Valentseva N. Sbornik zadach po bankovskomu delu. -M., 2001.
Gryaznova A. Finansovo-kreditniy entsiklopedicheskiy slovar. -M., 2002.
Dmitrieva I. Buxgalterskiy uchet i audit. -M.: FBK-Press, 2002.
Kurakov L. Sovremennie bankovskie sistemi. Ucheb. pos. -M., 2000.
Kolesnikov V. Bankovskoe delo. Ucheb. 4-e izd. -M., 2002.
Lavrushina O. Bankovskoe delo.. Ucheb. -M., 2002.
Makalskaya A.K. Vnutrenniy audit. -M., 2001.
253
10. Ostrovskaya O. Bankovskoe delo. Tolkoviy slovar. -M.: Gelios ARV, 2001.
11. Podolskiy V.I. Audit. Ucheb. dlya vuzov. -M.: Yuniti-Dana, 2001.
12. Rodjer Leroy Miller. Sovremennie dengi i bankovskoe delo. -M.: 2000.
13. Senchagov V. Finansi, denejnoe obrashenie i kredit. Ucheb. -M.: 2001.
14. Tavasiev A. Bankovskoe delo: upravlenie i texnologii. -M.: 2001.
15. Sheremet A.D. Audit. Ucheb. -M.: Infra, 2002.
16. Shaxbazova I. Buxgalterskiy uchet i audit. -M.: Tetra Sistems, 2002.
254
TA’LIM VAZIRLIGI
"TASDIQLANDI"
ta’lim vazirligi
№ VM-343-53407-4.04
"1" iyul 2003 y.
____________________
"8" iyul 2003 y.
PUL-KREDIT ORQALI MUVOFIQLASHTIRISH
fanidan
DASTUR
Toshkent - 2003
255
Tuzuvchilar:
dots. Arzumanyan S. Yu.,
k.o’q. Ravshanov X. M.
Taqrizchilar:
k.o’q. Ernazarov N. S.
"Pul-kredit orqali muvofiqlashtirish" fani bozor iqtisodiyoti sharoitida iqtisodiyotni
zamonaviy pul-kredit dastaklari orqali muvofiqlashtirishning nazariyasi va amaliy
holatlarini o’rganadi. Bu kursni o’rganish uchun pul-kredit orqali muvofiqlashtirish
bo’yicha Markaziy Bank tomonidan olib borilayotgan siyosat bilan tanishib chiqish
kerak.
Shu bilan birga iqtisodni pul-kredit orqali muvofiqlashtirish jarayonidagi xorijiy
davlatlar tajribalarini chuqur o’rganib chiqish bozor iqtisodiyotiga o’tayotgan
O’zbekiston uchun o’ta muhimdir. Pul-kredit orqali muvofiqlashtirish yo’nalishlari
kursning asosiy maqsadi hisoblanadi.
"Denejno-kreditnoe regulirovanie" pozvolyaet studentam oznakomitsya s teoriey i
praktikoy osushchestvleniya denejno-kreditnoy politiki Tsentralnogo banka. V nem
izuchayutsya sovremennie teorii denejno-kreditnogo regulirovaniya, faktori,
vliyayushchie na spros i predlojenie deneg i t.d. Osoboe mesto otvoditsya izucheniyu
deyatelnosti Tsentralnogo banka, ego operatsiyam, osobennostyam funktsionirovaniya
Tsentralnix bankov v zarubejnix stranax. Otdelnie temi otvedeni izucheniyu instrumentov
denejno-kreditnoy politiki v stranax s rinochnoy ekonomikoy, a takje ix ispolzovanie
Tsentralnim bankom Respubliki Uzbekistan. Predpolagaetsya detalnoe izuchenie
denejno-kreditnoy politiki Tsentralnogo banka Respubliki Uzbekistan i mexanizm ee
realizatsii.
The subjekt "Money-credit regulation" learns the teory and practice of regulating
with the modern money-credit system in conditions of market economy. You have to
look through the policy of money-credit system of the Central Bank to learn this course.
Regulation of money-credit system in the Conditions of market economy is one of
dinamical ways of modern economical subjects. In this way, while going into the market
economy Uzbekistan must learn deeply all the experience of regulating money-credit
systems of foreign countries. It will help the Central Bank to supervise after economy by
regulating money-credit system as a part of economy and use all facilities back. The
mainest meaning of this course includes learning the direction of regulating money-credit
system.
256
bayoni).
1. SO’Z BOShI
Pul-kredit orqali muvofiqlashtirish fanini o’qitishning maqsadi va vazifalari
qaroriga asosan tasdiqlangan davlat ta’lim standartiga binoan "Pul-kredit orqali
muvofiqlashtirish" fani o’qitiladi.
"Pul-kredit orqali muvofiqlashtirish" bozor iqtisodiyoti sharoitida iqtisodiyotni
zamonaviy pul kredit dastaklari orqali muvofiqlashtirishning nazariyasi va amaliy
holatlarini o’rganadi. Bu kursni o’rganish uchun Markaziy bankning pul-kredit orkali
muvofiqlashtirish bo’yicha olib borilayotgan siyosati bilan tanishib chiqish kerak.
Iqtisodiyotni pul-kredit orqali muvofiqlashtirish zamonaviy iqtisodiyot fanlarining
dinamik yo’nalishlaridan biridir. Shu bilan birga O’zbekiston bozor iqtisodiyotiga
o’tishida chet davlatlarda iqtisodni pul-kredit orqali muvofiqlashtirish jarayonidagi
tajribalarni chuqur o’rganib chiqish lozim. Bu Markaziy bankga iqtisodiyotni pul-kredit
orqali nazorat qilishining tarkibiy vosita va usullarni qayta qo’llash imkonini beradi. Pulkredit orqali muvofiqlashtirishning turlicha yo’nalishlari kursning asosiy maqsadi
hisoblanadi.
Bu kursni o’rganish jarayonida talabalar Respublikamizda qabul qilinayotgan
qonunlardan tashqari jahondagi etakchi davlatlarning ham bank sohasidagi
qonunchiligini bilishlari shart. Pul nazariyasiga keynscha yondashish – pul va uni
operativ qo’llash xo’jaliklarning rivojlanish sur’atini rag’batlantirish va iqtisodiy
kon’yukturani kunlik boshqarish; monetarizm bo’yicha pulni faqat pul muomalasi
sohasida qo’llashni amalga oshirish hamda shulardan kelib chiqqan holda:
•
•
tomonidan so’raladigan tayanch ibora, test savollariga javob berib, tegishli
257
•
fanni o’zlashtirish natijasida va kelajakda talaba monetar siyosat sohasida
bo’ladigan o’zgarishlarni bilishi lozim.
Bu fan boshqa iqtisodiy fanlar bilan uzviy bog’langan. "Iqtisodiyot nazariyasi", "Pul,
kredit va banklar", "Bank menejmenti", "Bank ishi", "Makroiqtisodiyot" va boshqalar
shular jumlasidandir.
"Pul-kredit orqali muvofiqlashtirish" kursi o’qitishni ilg’or pedagogik
texnologiyaning tarkibiy qismi bo’lmish: 1) o’quv maqsadlarini va vazifalari katalogini
ishlab chiqish; 2) o’quv maqsadlarini nazorat qilish (test) topshiriqlariga ko’chirish; 3)
o’quv maqsadlariga erishish; 4) rejalashtirilgan maqsadlarning bajarilishini baholash kabi
nuqtai nazardan tashkil etish tavsiya etiladi.
"Pul-kredit orqali muvofiqlashtirish" bakalavr bosqichining 7-semestrida o’qitiladi.
Iqtisodiy hisob-kitoblarni tuzish va olib borishda kompyuterlardan keng foydalaniladi.
Talabalarni faqat bilimlarini nazorat qilish va bayonlashdagina emas, balki ularni
shakllanishida ham qo’llaniladigan test variantlari testlar ishlab chiqish va ulardan
foydalanish lozim.
ajratilgan. Ulardan ma’ruza 36 soat, seminar 54 soat va mustaqil ta’lim 45 soatdir.
2. FAN DASTURI
Pul-kredit siyosati dastaklari
Pul-kredit siyosatiga qiyosiy tavsif. Pul-kredit siyosatining usullari, turlari va ularni
muvofiqlashtirish. Pul-kredit siyosatining makroiqtisodiy siyosatga ta’siri. Markaziy bank
monetar siyosatining asosiy yo’nalishlari.
Markaziy bank pul muomalasini muvofiqlashtiruvchi organ sifatida
Markaziy bankning maqomi va tashkil etilish shakllari. Markaziy bankning
mustaqilligi va uni ta’minlash shartlari. O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki, uning
maqsadi va vazifalari. Markaziy bankning davlat bilan o’zaro munosabatlari. Pul-kreditni
muvofiqlashtirishda Markaziy bankning roli.
258
Pul-kredit siyosati dastaklari
Ochiq bozor operatsiyalari. Qayta moliyalashtirish siyosati. Majburiy zahiralar
siyosati. Valyuta siyosati va uni amalga oshirish tartibi.
O’zbekistonda pul-kredit siyosati dastaklarining shakllanishi
Sobiq ittifoq davridagi pul-kredit siyosati. Rubl zonasidagi monetar siyosat. Milliy
valyuta joriy qilingandan keyingi monetar siyosat.
Pul-kreditni muvofiqlashtirishning zamonaviy nazariyasi
Keyns nazariyasining asosiy yo’nalishi. Monetar nazariyasining asosiy yo’nalishi.
Fisher bo’yicha pulga bo’lgan talabning nazariyasi va modeli. Inflyatsiyada monetar
nazariya.
Naqd pul oborotini tashkil etish
Mamlakatda kassa operatsiyalarini olib borish tartibi. Bank kassalariga naqd pul
qabul qilishni tashkil etish. Bank kassalaridan naqd pul berishning shartlari va tartibi.
Kassa qoldig’i limiti va tushumdan naqd pul ishlatishning me’yorini o’rnatish tartibi.
Pul muomalasini prognozli rejalashtirish
Bozor munosabatlari sharoitida pul oborotini prognozlashda kelib chiqadigan
o’zgarishlar. Pul muomalasini rejalashtirish muammolari, ob’ekti va usullari. Aholi pul
daromadlari va xarajatlari balansi, uning mohiyati va ahamiyati.
O’zbekiston Respublikasida emissiya operatsiyalarini tashkil etish
Emission operatsiya tushunchasi. Emissiya turlari, pul belgilarining kafolatlanishi.
Emissiya operatsiyalarini tashkil etish qoidalari. Rezerv fondi va oborot kassasi,
emissiya operatsiyalarni tashkil qilishda ularning roli. Emissiya operatsiyalarini
muvofiqlashtirish.
Naqd pul hisob-kitoblarini tashkil etish va unga amal qilishni nazorat qilish
Bankda naqd pul oborotlarining prognoz hisob-kitoblarini tashkil etish va uni
amalga oshirish tartibi. Bank kassalariga naqd pul tushumini va inkassatsiya ishlarini
tashkil qilish. Bank kassalaridan naqd pul berilishini prognozlash. Naqd pul oborotlari
prognoz hisob-kitoblar bo’yicha hisoboti.
Pul massasi ustida nazorat
Makrodarajada pul massasi nazoratini amalga oshirish. Mikrodarajada pul massasi
ustidan nazorat. Muomaladagi pul massasini muvofiqalshtirish usullari.
259
Pul-kredit orqali muvofiqlashtirishda davlatning roli
Davlatning iqtisodiy siyosati va uning pul-kredit siyosatiga ta’siri. Davlatning
iqtisodiy siyosatini belgilovchi omillar. Davlat byudjeti taqchilligi bilan muomaladagi pul
massasining o’sishi o’rtasidagi bevosita va bilvosita aloqadorlik. Bozor munosabatlarini
boshqarish va davlatning iqtisodiyotga aralashuvi, pul-kredit va byudjet siyosati.
Pul-kredit orqali muvofiqlashtirishdagi muammolar va ularning echimlari
Milliy pul birligini konvertatsiyalash muammolari. Milliy valyutani konvertatsiyalash
– bu ichki bozorni jahon bozori bilan to’g’ridan-to’g’ri aloqasi sifatida. To’lov
tizimidagi muammolar. Bank tizimidagi muammolar. Pulning xarid qobiliyatini
oshirishdagi muammolar va ularni echish usullari.
Pul-kredit siyosatining maqsad va vazifalari
Pul-kredit siyosatining mohiyati va mazmuni. Pul-kredit siyosatining usullari va
turlari. Pul-kredit siyosatining makroiqtisodiy siyosatga ta’siri. Markaziy bank monetar
siyosatining asosiy yo’nalishlari*.
Markaziy bankning tashkil etilishi va uni monetar siyosatni amalga oshirishdagi roli
Markaziy bankning maqomi va tashkil etilish shakllari. O’zbekiston Respublikasi
Markaziy banki, uning maqsadi va vazifalari. Markaziy bankning davlat bilan o’zaro
munosabatlari. Pul-kreditni muvofiqlashtirishda Markaziy bankning roli*.
Pul-kredit siyosatining dastaklari
Qayta moliyalashtirish siyosati. Majburiy zahiralar siyosati. Ochiq bozor
operatsiyalari*. Valyuta siyosati va uni amalga oshirish tartibi.
O’zbekistonda pul-kredit siyosati instrumentlarining rivojlanishi
Rejali iqtisodiyot davridagi pul-kredit siyosati. Mustaqillikning dastlabki yillaridagi
monetar siyosat. Milliy valyuta joriy qilingandan keyingi monetar siyosat va uning
shakllanish asoslari*.
Pul-kreditni muvofiqlashtirishning zamonaviy nazariyasi
Keyns nazariyasining asosiy yo’nalishi. Monetar nazariyasining asosiy yo’nalishi.
Fisher bo’yicha pulga bo’lgan talabning nazariyasi va modeli. Inflyatsiyada monetar
nazariya*.
Naqd pul oborotini tashkil etish
260
Mamlakatdakassa operatsiyalarini olib borish tartibi. Bank kassalariga naqd pul
qabul qilishni tashkil etish. Bank kassalaridan naqd pul berishning shartlari va tartibi.
Kassa qoldig’i limiti va tushumdan naqd pul ishlatishning me’yorini o’rnatish tartibi*.
Pul muomalasini prognozli rejalashtirishning masalalari, ob’ekti va usullari
Bozor munosabatlari sharoitida pul muomalasini prognozlashda kelib chiqadigan
o’zgarishlar. Pul muomalasini prognozli rejalashtirish*. Pul muomalasi rejalari va ular
orasida o’zaro bog’liqlik. Aholi pul daromadlari va xarajatlari balansi, uning mohiyati va
ahamiyati.
Emissiya operatsiyalarini tashkil etish qoidalari
Emission operatsiya tushunchasi. Emissiya turlari, pul belgilarining kafolatlanishi.
O’zbekiston Respublikasida emissiya operatsiyalarini tashkil etish. Rezerv fondi va
oborot kassasi, emissiya operatsiyalarni tashkil qilishda ularning roli. Emissiya
operatsiyalarini muvofiqlashtirish*.
Naqd pul oborotini prognozlashtirish bo’yicha hisob-kitoblarini tashkil etish va unga amal
qilishni nazorat qilish usullari
Naqd pul oborotlarining prognoz hisob-kitoblarini tashkil etish va uning tartibi*.
Bank kassalariga naqd pul tushumini rejalashtirish va uning zarurligi. Bank kassalaridan
naqd pul berilishini prognozlash tartibi. Kassa oborotlari prognozlangan hisob-kitoblar
bajarilishining hisoboti.
Pul massasi ustida nazorat
Muomaladagi pul massasini muvofiqlashtirish usullari*. Makrodarajada pul massasi
nazoratini amalga oshirish. Mikrodarajada pul massasi ustidan nazorat.
Pul-kredit orqali muvofiqlashtirishda davlatning roli
Davlatning iqtisodiy siyosati va uning pul-kredit siyosatiga ta’siri*. Davlatning
iqtisodiy siyosatini belgilovchi omillar. Davlat byudjeti taqchilligi bilan muomaladagi pul
massasining o’sishi o’rtasidagi bevosita va bilvosita aloqadorlik. Bozor munosabatlarini
boshqarish va davlatning iqtisodiyotga aralashuvi, pul-kredit va byudjet siyosati.
Pul-kredit orqali muvofiqlashtirishdagi muammolar va ularni echish yo’llari
Milliy pul birligini konvertatsiyalash muammolari. Milliy valyutani
konvertatsiyalash – bu ichki bozorni jahon bozori bilan to’g’ridan-to’g’ri aloqasi sifatida.
To’lov tizimidagi muammolar. Bank tizimidagi muammolar. Pulning xarid qobiliyatini
oshirishdagi muammolar va ularni echish usullari*.
261
•
•
•
•
•
"Markaziy bank pul muomalasini muvofiqlashtiruvchi organ sifatida" mavzusi
bo’yicha 2 ta slayd;
"Pul-kredit siyosatining dastaklari" mavzusi bo’yicha 3 ta slayd;
"Pul oborotini prognozli rejalashtirish" mavzusi bo’yicha 2 ta slayd;
"Kassa prognozi hisob-kitoblarini tashkil etish va unga amal qilishni nazorat
qilish" mavzusi bo’yicha 2 ta slayd;
"Pul-kredit orqali muvofiqlashtirishdagi muammolar va ularni echish yo’llari"
mavzusi bo’yicha 1 ta slayd.
•
•
•
joriy baholash (JB) 35%;
oraliq baholash (OB) 35%;
yakuniy baholash (YaB) 30%.
hisoblanadi.
•
86 - 100% - "a’lo" - 77,4 - 90,0-ball;
262
•
•
71 - 85% - "yaxshi" - 63,9 - 76,5 ball;
55 - 70% - "qoniqarli" - 49,5 - 63,0 ball.
6. ADABIYoTLAR
Asosiy adabiyotlar
1. O’zbekiston Respublikasining "Markaziy banki to’g’risida"gi Qonun. -T.:
2. "O’zbekiston Respublikasining "Banklar faoliyati to’g’risida"gi Qonun. -T.:
3. O’zbekiston Respublikasining Prezidentining farmonlari 1995 y 5 yanvardan 2001 yil
1 yanvargacha. -T.: Adolat, 2000.
4. Karimov I. A. O’zbekiston iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish yo’lida. -T.:
5. Abdullaeva Sh. Bank ishi o’quv qo’llanmasi -T.: Moliya, 2000.
6. Abdullaeva Sh. Pul, kredit va banklar -T.: Moliya, 2000.
7. Aleksandrova N.G. i dr. Banki i bankovskaya deyatelnosti dlya klientov. – S-Pb.:
2002.
8. Abramova M.A., Aleksandrova L.S. Finansi, denejnoe obrashchenie i kredit. Ucheb.
pos. -M.: Institut mejdunarodnogo prava i ekonomiki, 1996.
funktsionirovaniya -M.: Ist-Serves, 2001.
10. Abashina A. M., Simonova N.N. Kredit i zaymi. -M.: Delo, 1997.
11. Anikin A.V. Zashchita bankovskix vkladchikov. -M.: Delo, 1997.
A.N. Tovasheva, N. -M.: Yuniti-Dana 2001.
13. Brizgalin A.V. Bernik V.R. Valyutniy kontrol na predpriyatii. -M.: Delo, 2000.
14. Bogarov V.V. Upravlenie denejnim oborotam predpriyatiy i korporatsiy. -M.: Delo,
2001.
15. Banki i bankovskoe delo / Pod. red. I.T. Balabanova – SPb.: Piter, 2001.
16. Bratko A.G. Bankovskoe pravo: Teoriya i praktika –M.: PRIOR, 2000.
17. Vikulin A.Yu. Antimonopolnie regulirovaniya rinka bankovskix uslug. Ucheb. pos. M.: Finstatinform, 2001.
18. Varyash I.Yu. Bankovskaya sotsiologiya. Ekspertnie otsenki v bankovskom dele. -M.:
19. Gladkova I.N. Nalichnie rubli i valyuta. -M.: YuNITI – 1999.
20. Glushenko E.V. i dr. Teoriya upravleniya. -M.: Delo LTD – 1997.
263
21. Drobozina L.A Finansi, denejnoe obrashchenie, kredit. -M.: Finansi, 1997.
22. Djarbekov S.M. Posrednicheskie operatsii. -M.: Finansi i statistika, 2000.
23. Jukova E.F. Dengi, Kredit, Banki, Tsennie bumagi Praktikum: Ucheb. pos. -M.:
YuNITI, 2001.
24. Jukova E.F. Dengi, Kredit, Banki. Uchebnik. - M.: YuNITI, 2001.
25. Zulyarov A. Bank huquqi -T.: Moliya, 2000.
26. Ibratov B. Tadbirkorlik xuquqi -T.: Moliya 2001.
27. Iminov O.K. Kreditniy mexanizm sovremennix usloviyax. Monografiya. - T: TGEU,
2000.
29. Kaopova T.P. Osnovi upravleniya uchyota. -M.: ARKAYuR, 1997.
30. Kapitonenko V.V. Investitsii i xedjirovanie. Ucheb. prak. pos. dlya vuzov. -M.: RDL,
2001.
31. Kazimachomedov A.A., Ilyasov S.M. Organizatsiya denejno-kreditnogo
regulirovaniya. -M.: Infra, 2001.
32. Kristofer A. Blumfild Kak vzyat kredit v banke. -M.: Infra, 1996.
33. Kurochkin D.N. Evro - novaya valyuta dlya starogo sveta. Problemi stanovleniya i
perespektivi razvitiya Evropeyskogo ekonomicheskogo i valyutnogo soyuza. -M.:
PRIOR, 2000.
34. Kupchinskiy V.A., Uminich A.S. Sistema upravleniya resursami banka. -M.: Infra,
2000.
35. Lavrushin O.I. Kredit kak ekonomicheskaya kategoriya. -M.: Delo, 1996.
36. Larionova I.V. Reorganizatsiya kommercheskix bankov -M.: RDL, 2000.
37. Leksin V. Kredit i banki. -M.: Yuniti, 1996.
38. Mullajonov F. I dr. Bankovskaya sistema Uzbekistana v godi nezavisimosti -T.:
Uzbekistan, 1996.
39. Mullajanov F. Bank tizimi - T.: O’zbekiston, 2001.
40. Mirkin Ya.M. Bankovskie operatsii chast 1.2.3. -M.: Infra, 1997.
41. Morozova L.L. Analiz tipichnix oshibok. 1,2 ch. –S-Pb.: Biznes-Pressa, 1997.
42. Markova M. Kommercheskie banki i ix operatsii. -M.: Infra, 1996.
43. Matdin A.M. Dengi i ekonomicheskie resheniya. -M.: YuNITI, 2001.
44. Miller L.R., Devid D. Van-Xuz. Sovremennie dengi i bankovskoe delo. Per. s ang. M.: Biznes shkola, 2000.
45. Nesterova T.N. Bankovskie operatsii. - M.: Delo, 2001.
46. Normativnie akti po bankovskoy deyatelnosti za 1998, 1999, 2000, 2001. -T., 2001.
47. Okofordskaya illyustrirovannaya entsiklopediya V 9t.3-2-e izd. ispr. Vsemirnaya
istoriya. S drevneyshix vremen i dr. -M., 2000.
264
48. Parfinov K.G. Prfinova D.L. Operatsionnaya texnika i uchet v komercheskix bankax.
-M.: Infra, 1997.
49. Panova G.S. Bankovskoe obslujivaniya chastnix lits. -M.: Delo, 2000.
50. Popov V.V. Banki na perexode -M.: YuNITI, 2001.
51. Parfenov K.G. Bankovskiy plan schetov i pravila vedeniya buxgalterskogo ucheta. M.: Infra, 2001.
Ucheb. pos. - Kiev: Elga, 1999.
53. Stoyanova E.S. i dr. Upravlenie oborotnim kapitalam –M.: Perspektiva, 1998.
54. Tavasiev A.M. i dr. Raschetnie i kassovie uslugi banka. Ucheb. pos. - M.: Finansi i
statistika, 2001.
55. Tavasiev A.M. Bankovskoe delo: upravlenie i texnologiya. Ucheb. pos.. -M.: Finansi
i statistika, 2001.
56. Tavasiev A.M. i dr. Konkurentsiya v bankovskom sektore Rossii. Ucheb. pos. -M.:
57. Uayting D.P. Osvaivaem bankovskoe delo. -M.: YuNITI, 1996.
58. Fatxudinov R.A. Razrabotka upravlencheskogo resheniya. -M.: YuNITI, 1997.
59. Cherkasov V.E. Finansoviy analiz v kommercheskom banke. -M.: Infra, 1996.
60. Sherrin de Kovin, K. Takki Strategiya xedjirovaniya. -M.: YuNITI, 1997.
61. Sheremet A.D. Finansovi analiz v komercheskom banke. –M.: Finansi i statistika,
2000.
62. Sharifxodjaev M.Sh. Ekonomicheskaya teoriya. -T.: O’qituvchi, 1999.
•
•
•
•
•
•
•
http://www.bankreferatov.ru - Rubrika Referati, kursovie, diplomi na temu "Bankovskoe
delo".
http://books.listsoft.ru/book.asp?cod=10298&rp=4&up=1 – Perevod populyarnogo v
265
•
•
•
http://www.ibi.spb.ru/obrazovat/Mba/Mba_info.html
–
Programma
"Magistr
http://www.zhurnal.ru/5/vir_tech.htm – nou-xau virtualnix texnologiy, razdel
"Bankovskoe delo".
2002.
xujjatlari. 2000, 2002.
3. Abalov
A.E.
Mejdunarodniy
rinok
dragotsennix
metallov:
printsipi
funktsionirovaniya. - SPb.: Biznes-Pressa, 2001.
4. Avdokushin E.F. Mejdunarodnie ekonomicheskie otnosheniya Ucheb pos. -M.:
YuNITI, 2001.
5. Bunmen G.V, Zolotaya Valyuta ponimaniyu k makroekonomiki gosudarstvii i mira. M.: Perspektiva, 2000.
6. Gafarli M.S. i dr. Uzbekskaya model razvitiya -M.: Infra, 2000.
7. Ershov M.V. Valyutno-finansovie mexanizmi v sovremennom mire. -M.: Yuniti,
2001.
8. Zaxarov K.V, i dr. Logistika, effektivnost i riski vneshneekonomicheskix operatsii. M.: INEKS, 2001.
Ucheb. pos. -M.: Infra, 2001.
10. Kurochkin D.N. Evro- novaya valyuta Starogo Sveta. -M.: Delo, 2000.
11. Kratko I.G. Mejdunarodnoe predrinimatelstvo ucheb.pos. -M.: Finansi i statistika,
2001.
12. Kupchinskiy V.A. Sistema upravleniya resursami banka. -M.: PRIOR, 2000.
13. Lomagin N.A. i dr. Vvedenie v teoriya mejdunarodnix otnosheniy i analiz vneshney
politiki. Ucheb. pos. -M.: Inform, 2001.
14. Lachinov M.M. Osnovi vneshneekonomicheskoy deyatelnosti v stroitelstve ucheb.
pos. -M.: RDL, 2001.
15. Larionova I.V. Reorganizatsiya kommercheskix bankov. -M.: Delo, 2000.
16. Lyubimtseva S.N. Kurs angliyskogo yazika dlya finansistov Uchebnik, -M.: Finansi i
statistika, 2001.
17. Miller L.R. Sovremennie dengi i bankovskoe delo. Per s Angl. -M.: INFRA-M, 2000.
266
18. Mirovaya ekonomika, mejdunarodnie ekonomicheskie otnosheniya. Seriya uchebniki.
Ucheb pos. Pod red. Akovopoy. E.S. -M.: Feniks, 2001.
19. Mejdunarodnie ekonomicheskie otnosheniya. Pod. red. Liventseva N.N. -M.: YuNITI,
2001.
20. Mirovaya ekonomika i mejdunarodnie ekonomicheskie otnosheniya. Ucheb.pos. pod
red. Akavopoy. -M.: Feniks, 2001.
21. Mirovaya ekonomika. Ekonomika zarubejnix stran. Pod red. prof. V.P.Kolesova i dr.
- M.: Feniks, 2001.
22. Pivovarov A.G. Anglo-russkiy slovar po vneshney torgovle i mejdunarodniy
transportnim operatsiyam. -M.: Delo, 2001.
23. Pogorletskiy A.I. Ekonomika i ekonomicheskaya politika Germanii v XX veke. –
SPb.: Biznes-Pressa, 2001.
24. Postnikov S.L. Mirovaya ekonomika i ekonomicheskaya polojenie Rossii. Sbornik po
statistike, -M.: Finansi i statistika, 2001.
25. Riski finansovogo sektora Rosiyskiy Federatsii. Prakt pos. -M.: Finansi i statistika,
2001.
26. Strigin A.V. Mirovaya ekonomika. -M.: Delo, 2001.
27. Tavasiev A.N. Bankovskoe delo: upravlenie i texnologii -M.: Finansi i statistika,
2001.
28. Xamedov I.A. O’zbekiston Respublikasida tashqi iqtisodiy faoliyat asoslari - T.:
29. "Bozor, pul va kredit" jurnali. (2002-2003 yillardagi sonlari).
30. "Bank axborotnomasi" gazetasi (2002-2003 yil sonlari).
267
TA’LIM VAZIRLIGI
"TASDIQLANDI"
ta’lim vazirligi
№ VM-343-53407-3.20
"1" iyul 2003 y.
____________________
"8" iyul 2003 y.
fanidan
DASTUR
Toshkent - 2003
268
Tuzuvchilar:
Taqrizchilar:
dots. Toymuhammedov I.,
dots. Arzumanyan S. Yu.
"Mutaxassislikka kirish" fani bozor iqtisodiyoti sharoitida malakali mutaxassislarni
tayyorlash uchun oliy dargohda o’quv jarayonining tashkil etilishi va olib borilishini
o’rganadi. Shu bilan birga O’zbekiston Respublikasining "Ta’lim to’g’risida"gi Qonun va
kadrlar tayyorlash milliy dasturi asosida malakali mutaxassislar tayyorlashga zamin
yaratadi.
Kurs "Vvedenie v spetsialnost" imeet bolshoe znachenie v usloviyax rinochnoy
ekonomiki. Ego tsel oznakomit studentov s poryadkom uchebnogo protsessa i
podgotovka kvalifitsirovannix kadrov v vishix uchebnix zavedeniyax. Izuchenie etogo
kursa budet sposobstvovat podgotovke visokokvalifitsirovannix spetsialistov v
sootvetsvii s trebovaniyami natsionalnoy programmi po podgotovki kadrov i Zakona
Respubliki Uzbekistan "Ob obrazovanii".
The course "Introduction to specialization" has a great implication in terms of market
economy for fullfilling the aim of organization of educational process and prepearing
efficient specialists in High educational institutes. Studying this course will pave the way
for prepearing high qualified specialists in accordance with requirements of the national
programme of prepearing specialists.
bayoni).
1. SO’Z BOShI
"Mutaxassislikka kirish" fanini o’qitishning maqsadi va vazifalari
O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 16 avgust 2002 yildagi 343-sonli
qaroriga asosan tasdiqlangan ta’lim standartiga binoan "Mutaxassislikka kirish" fani
o’qitiladi.
269
"Mutaxassislikka kirish" kursi bozor iqtisodiyoti sharoitida malakali mutaxassislarni
tayyorlash hamda O’zbekiston Respublikasining "Ta’lim to’g’risida"gi Qonuni va kadrlar
tayyorlash milliy dasturini amalga oshirishda muhim rol o’ynaydi.
Bu kursni o’rganish jarayonida talabalar mamlakatda ta’limga oid qonun va me’yoriy
xujjatlarni, shuningdek oliy dargohda o’qitiladigan fanlar to’g’risida ma’lumotlarni,
o’quv, ilmiy hamda mustaqil ta’lim jarayonlarini o’rganishlari, ularning o’z
mutaxassisliklari uchun ahamiyati to’g’risida bilimga ega bo’lishlari shart bo’ladi.
Bu fan institutda o’qitiladigan boshqa barcha fanlar, ayniqsa "Pul kredit va banklar",
"Bank ishi", "Menejment", "Bank menejmenti" fanlari bilan uzviy bog’liq.
"Mutaxassislikka kirish" kursi o’qitishning ilg’or pedogogik texnologiyaning tarkibiy
qismi bo’lmish:
•
•
•
•
O’quv maqsadlarini va vazifalarini katologini ishlab chiqish;
O’quv jarayonlarini nazorat qilish (test), topshiriqlarga ko’chirish;
O’quv maqsadlariga erishish;
Maqsadlarning rejalashtirilishini baholash kabi nuqtai nazardan tashkil etish
mutaxassis sifatida faoliyat olib borishda yangi texnologiyalardan foydalanish
tavsiya etiladi.
"Mutaxassislikka kirish" kursi bakalavr bosqichining 2-semestrda o’qitiladi. Bu
kursni o’qitish jarayonida talabalarni faqat bilimlarini nazorat qilish va bayonlashdagina
emas, balki ularni shakllanishida ham keng qo’llaniladigan variantlar, testlar ishlab
chiqishi va ulardan foydalanish lozim.
Umumiy kasbiy ta’limga davlat standartlarida mazkur kursga 54 soat hajmda vaqt
ajratilgan. Ulardan ma’ruza 18 soat, amaliy mashg’ulot 18 soat. Bundan tashqari,
mustaqil ta’limga ham 18 soat hajmda vaqt ajratilgan.
2. FAN DASTURI
270
"Mutaxassislika kirish" fanining tarixi. Fanning oldiga qo’ygan maqsadi. Kadrlar
tayyorlash milliy dasturi hamda "Ta’lim to’g’risida" gi qonunlardan kelib chiqadigan
vazifalar.
Oliy ta’lim dargohi tarixi
Toshkent Moliya Institutining tashkil topishi. Institutda mavjud mutaxassislik va
ixtisosliklar. Institut jamoasi va boshqaruv strukturasi. Institut taraqqiyotining
yo’nalishlari. Institutning kadrlar tayyorlash dasturini bajarilishdagi o’rni va roli.
Kelajakdagi vazifalar, "Bank ishi" mutaxassisligi zarurligi, ish jihatlari, vazifalari.
Mutaxassislar tayyorlash tendentsiyasi va dinamikasi.
O’quv jarayonini ilmiy asosda tashkil etish, o’qitish shakllari, o’quv reja va dasturlari
O’quv jarayonini fan va texnikadagi so’nggi yangiliklarni hisobga olgan holda
tashkil etish. Ma’ruza va amaliy darslarni tashkil etish asoslari. O’quv jarayonida
namunaviy o’quv reja va dasturlari, ularni ishlab chiqish, tasdiqlash hamda amalda
qo’llash. Mutaxassislikni o’rgatuvchi fanlarni o’qitishning o’ziga xos xususiyatlari.
Talabalarning mustaqil ishlashini tashkil etish
Mustaqil ishlarning o’quv jarayonida tutgan o’rni. Mustaqil ishlar tematikasi.
Mustaqil ish - talabalarning ta’lim olishdagi asosiy ishi sifatida. Talabalarning bilim
saviyasini oshirishda mustaqil o’qishning ahamiyati. Kitob ustida ishlash va uning
bosqichlari.
Talabalarning o’quv ilmiy tadqiqot ishlari va ularni tashkil qilish
Ilmiy-amaliy konferentsiyaning o’quv jarayonida tutgan o’rni. Talabalarni o’quv
tadqiqot hamda ilmiy ishlarini tashkillashtirish. Fanlar bo’yicha to’garaklarni tashkil
etish. Kurs, malakaviy bitiruv ishlari va hisobotlarni yozish tartibi.
Reyting tizimi va uning o’quv jarayonida tutgan o’rni. Joriy nazorat, oraliq nazorat
va yakuniy nazoratni o’tkazish tartibi. Talabalar bilimini baholashda ball tizimining
afzalliklari. Yakuniy Davlat attestatsiyasini tashkil etish. Talabalarni malakali mutaxassis
bo’lib etishishlarida mutaxassislik fanlarining ahamiyati.
Mutaxassislarning ish faoliyati
Bank mutaxassislarining maqsadi va vazifalari. "Bank ishi" yo’nalishini tugallagan
mutaxassislarning ish o’rinlari va faoliyati, yangi informatsion texnologiyalardan
foydalanish imkoniyatlari. Kelajakda o’z bilimini oshirish imkoniyatlari.
271
Bozor munosabatlari sharoitida bank tizimi uchun malakali mutaxassislar tayyorlash
maqsadida "Mutaxassislika kirish" fanining vujudga kelish tarixi. Ushbu fanning oldiga
qo’ygan maqsadi va vazifalari. Kadrlar tayyorlash milliy dasturi* hamda "Ta’lim
to’g’risida"* gi qonunlardan kelib chiqadigan vazifalar va uning bajarilishi.
Oliy ta’lim dargohi tarixi
Toshkent Moliya instituti tashkil etilishining ob’ektiv zaruriyati va uning tarixi.
Institutda mavjud mutaxassislik va ixtisosliklar. Institut boshqaruv strukturasi va uning
jamoasi. Toshkent Moliya institutining taraqqiyot yo’nalishlari*. Kadrlar tayyorlash
milliy dasturini amalga oshirishda institutning tutgan o’rni. Kelajakda amalga
oshiriladigan vazifalar*. "Bank ishi" mutaxassisligi zarurligi, ish faoliyati va vazifalari.
Mutaxassislar tayyorlash tendentsiyasi va dinamikasi. Kadrlarga yaratilgan imkoniyatlar
va erishilgan yutuqlar.
O’quv jarayonini ilmiy asosda tashkil etish, o’qitish shakllari, o’quv reja va dasturlari
Zamonaviy fan va texnikadagi yangiliklarni hisobga olgan holda o’quv jarayonini
tashkil etish. Ma’ruza va amaliy darslar*ni tashkil qilish asoslari. O’quv jarayoni uchun
namunaviy o’quv reja* va dasturlarni ishlab chiqish, tasdiqlash hamda amalda qo’llash.
Mutaxassislikni o’rgatuvchi fanlarni o’qitishning o’ziga xos xususiyatlari*.
Talabalarni mustaqil ishlashini tashkil etish
Talabalarning mustaqil ishlar*ini o’quv jarayonida tutgan o’rni. Mustaqil ishlar
tematikasining tuzilishi. Mustaqil ishni talabalarning ta’lim olishdagi asosiy ishi sifatida
o’rgatish. Talabalar bilim darajasini oshirishda mustaqil o’qishning zarurligi va
ahamiyati. Kitob ustida ishlash* va uning bosqichlari. Kutubxona fondidan foydalanish
yo’llari va ahamiyati.
Talabalarning o’quv, ilmiy-tadqiqot ishlari va ularni tashkil qilish
O’quv jarayonida ilmiy-amaliy konferentsiya*ning tutgan o’rni va talabalarning
undagi ishtiroki. Talabalarni o’quv, tadqiqot* va ilmiy ishlarga jalb qilish va ularni
tashkil etish. Fanlar bo’yicha to’garaklarni tashkil etish. O’quv jarayonida kurs,
malakaviy bitiruv ishlari va hisobotlar*ni yozish tartibi to’g’risida tushuncha.
272
Reyting tizimi* haqida tushuncha va uning o’quv jarayonida tutgan o’rni. Joriy
nazorat, oraliq va yakuniy nazoratlar*ni o’tkazish tartibi. Talabalar bilimini baholashda
ball tizimining o’ziga xos xususiyatlari va afzalliklari. Yakuniy Davlat attestatsiyasi*ni
tashkil etish. Talabalarni malakali mutaxassis bo’lib etishishlarida mutaxassislik
fanlarining mohiyati.
Mutaxassislarning ish faoliyati
Bank mutaxassislarining maqsadi va vazifalari*. "Bank ishi" yo’nalishini tugallagan
mutaxassislarning ish o’rinlari va faoliyati, yangi informatsion texnologiyalardan*
foydalanish imkoniyatlari. Kelajakda o’z bilimini oshirish imkoniyatlari. Magistratura,
aspirantura, doktorantura.
•
•
•
Oliy ta’lim dargohi tarixi mavzusi bo’yicha 2ta slayd;
Talabalarning o’quv, ilmiy tadqiqot ishlari va ularni tashkil qilish mavzusi
bo’yicha 2 ta slayd;
Mutaxassislarning ish faoliyati mavzusi bo’yicha 2ta slayd.
•
•
•
yili) uchun ajratilgan soatning) 70%, yakuniy baholash esa 30% miqdorida belgilanadi.
Tayanch tushunchalarga asoslangan yozma ishni o’tkazish tartibi "Reyting tuzishning
yakuniy baholash bosqichida" "Yozma ish" usulini tadbiq etish bo’yicha Namunaviy
nizom bilan belgilanadi.
273
hisoblanadi.
•
•
•
86 - 100% "a’lo" 30,9 - 36,0 ball;
71 - 85% "yaxshi" 25,5 - 30,6 ball;
55 - 70% "qoniqarli" 19,8 - 25,2 ball.
6. ADABIYoTLAR
Asosiy adabiyotlar
1. O’zbekiston Respublikasining "Markaziy banki to’g’risida"gi Qonuni. 1995 yil 21
dekabr.
2. O’zbekiston Respublikasining "Banklar va bank faoliyati to’g’risida"gi Qonuni.
(26.04.96.)
3. O’zbekiston Respublikasining "Ta’lim to’g’risida"gi Qonuni va Kadrlar tayyorlash
milliy dasturi. -T., 1999.
4. O’zbekiston respublikasi prezidentining farmonlari 1995 y 5 yanvardan 2001 yil 1
yanvargacha. -T.: Adolat, 2000.
5. Karimov I.A. O’zbekiston iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish yo’lida. -T., 1995.
shartlari va taraqqiyot kafolatlari. –T., 1997.
7. Abdullaev O., Ismoilov R. Kichik va o’rta biznesni boshqarish. - Namangan, 2001.
8. Abdurahmonov A. Saodatga eltuvchi bilim. -T.: Movaraunnahr, 2001.
9. Aminov M., Madvalieva A. Ish yuritish. -T., 2000.
A.N. Tovasheva. -M.: Yuniti-Dana, 2001.
11. Bogataya Yu.V., Shvander V.A. Ekonomicheskoe upravlenie biznesom. -M.:
YuNITI-DANA, 2001.
12. Banki i bankovskoe delo / Pod. red. I.T. Balabanova. – SPb.: Piter, 2001.
13. Bratko A.G. Bankovskoe pravo: Teoriya i praktika. -M.: PRIOR, 2000.
14. Volkov Yu.G. Dissertatsiya: podgotovka, zashchita, oformlenie: Prakt. pos. pod red.
N.I. Zaguzova. – M.: Gardaraki, 2001.
15. Gafarli M.S. i Kasaev A.Ch. Uzbekskaya model razvitiya: Mir i stabilnost – osnova
progressa – M.: DROFA, 2000.
274
16. Dengi, kredit, banki. Tsennie bumagi. Praktikum: Ucheb. pos. dlya vuzov. Pod red.
E.F. Jukova. - M.: YuNITI–DANA, 2001.
17. Dodobaev Yu.T., Usmonov S.N. Bozor iqtisodiyoti asoslari. -T.: 1999.
18. Dougerti K. Vvedenie v ekonometriku. Per. s angl. -M.: 1999.
19. Zanina E.L. 95 ustnix tem po angliyskomu yaziku – 2-e izd. ispr. - M.: Rolf, 1999.
2000.
22. Kuznetsova O.D. Istoriya ekonomiki. -M.: Infra-M, 2000.
24. Kuzin B.V., Yurev, G. Shaxdinarov Metodi i modeli upravleniya firmoy. - SPb: Piter,
2001.
25. Lipsits I.V. Vvedenie v ekonomiku i biznes ekonomika dlya ekonomistov. -M., 2000.
26. Lyubimov L.L. Vvedenie v ekonomicheskuyu teoriyu. -M., 1999.
27. Lisenkova L.F. Psixologiya i etika delovix otnosheniy. Ucheb. pos. dlya ekonomistov.
–M.: Institut prakticheskoy psixologii, 1999.
28. Melnikov N.K. Osnovi ekonomiki i predprinimatelstva. M.: Ekoperspektiva, 2001.
29. Popkov V.V. Banki na perexode. -M.: 2001.
30. Politologiya. Oliy o’quv yurtlari talabalari uchun qo’llanma. -T., 1998.
31. Ribalkin P. Analiz ekonomiki. -M., 2000.
32. Russko-angliyskiy slovar: Okolo 160 tis. slov i slovosochetaniy, s predlojeniem
kratkix svedeniy po angliyskoy grammatike i orfoepii, sost. A.I. Smernitskim / pod.
Red. A.I. Smirnitskogo, -2-e izd. Ste. – M.: Rus. Yaz. 1997.
33. Strigin A.V. Mirovach ekonomika. -M., 2001.
34. Sa’dullaev N. Kichik va o’rta biznesga yo’l. -T., 2000.
Ucheb. posobie – Kiev: Elga, 1999.
36. Stoyanova E.S. i dr. Upravlenie oborotnim kapitalam –M.: vo Perspektiva, 1998.
37. Xay R., Kozlov N. i dr. Pravovie osnovi bankovskoy deyatelnosti. Uchebnoe posobie,
-M., 1998.
38. Xarris L. Denejnaya teoriya: per.s angl./obshch. red. i vstup. statya V.M.Usoskina. M., 1997.
39. Xusanov N., Miraxmedova Z., Shokirova S. Mutaxassislik tili. -T.: TMI, 2000.
40. O’lmasov A. Oila iqtisodi. -T., 1998.
41. O’quv adabiyotini yaratish va uni baholash mezonlari. -T., 1998.
275
42. Qurbonov Sh.E., Seytxalilov E.A. Natsionalnaya model i programma po podgotovke
kadrov – dostijenie i rezultat nezavisimosti Uzbekistana. T., 2001.
43. Sheremet A.D. Finansovi analiz v komercheskom banke. –M., Finansi i statistika,
2000.
44. Sovremennie metodi prepodavaniya v VUZax . - sost. Farberman B.L., Musina R.R.,
Jumabaeva. -T., 2001.
45. Umarov A.A. Diplomnie i kursovie raboti po ekonomicheskie spetsialnostyam.
Prakticheskie soveti po podgotovke i zashchite. -2-e izd. dopol. i pererab. -M.: Delo i
servis, 2001.
•
•
•
•
•
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
Badmaev B.Ts. Psixologiya: kak eyo izuchit i usvoit. -M., 1997.
Voyshvilo E.K. i dr. Logika. -M., 1998.
Gorelov A.A. Kontseptsii sovremennogo estestvoznaniya. -M., 1998.
Grigorev B.V. Klassicheskaya logika. -M., 1998.
Krapivinskaya S.E. Sotsialnaya filosofiya. -M., 1998.
Timofeev M.I. Dengi pod nogami. -M.: INFRA-M, 1999.
Sharifxo’jaev M., Abdullaev Yo. Menejment. -T., 2001.
Xanttse E. i dr. Teoriya upravleniya kadrami v rinochnoy ekonomike. -M., 1999.
Yusupov Yu.B. Stanovlenie i razvitiya ekonomicheskoy nauki. -T.: Uchqun, 1999.
276
TA’LIM VAZIRLIGI
"TASDIQLANDI"
ta’lim vazirligi
№ VM-343-53407-3.20
"1" iyul 2003 y.
____________________
"8" iyul 2003 y.
BANK MENEJMENTI VA
MARKETINGI
fanidan
DASTUR
Toshkent - 2003
277
Tuzuvchi:
prof. Abdullaeva Sh. Z.
Taqrizchilar:
prof. Qoraliev T.,
k.o’q. Ravshanov X. N.
"Bank menejmenti va marketingi" fani asosiy mutaxassislik fanlaridan biri bo’lib,
bugungi kunda bu fan bo’yicha bozor munosabatlari sharoitida banklar faoliyatini mikro
va makrodarajada boshqarish, banklar o’rtasida raqobat kurashining shakllanishi, bank
mahsulotlari va xizmatlarini realizatsiya qilish, tijorat banklari faoliyatini boshqarish,
bank mahsulotlari va xizmatlari bozorini o’rganish, tijorat bankining mijozlari bozori,
bank xizmatlarini takomillashtirish, tijorat banklari faoliyatida marketing va nazorat
hamda reklama faoliyatlarini o’rganuvchi fan bo’lib hisoblanadi.
"Bankovskiy menedjment i marketing", yavlyayas odnim iz profiliruyushchix
predmetov, na segodnyashniy den v usloviyax rinochnoy ekonomiki pomogaet upravlyat
bankovskoy deyatelnostyu na mikro i makrourovnyax, formirovat konkurentnuyu sredu
mejdu bankami, realizovivat bankovskie produkti i uslugi, izuchat rinki bankovskix
produktov i uslug, razvit bankovskie uslugi i rinki bankovskix klientov. Krome togo v
predmete izuchayutsya voprosi organizatsii reklamnoy deyatelnosti v bankovskoy sfere.
"Banking management and marketing" is one of the main special subjects. These
days in conditions of market economy it helps to manage the banking activity at micro
and macrolevels, to form the competitive fight between banks, to realize banking
products and services, to study markets of banking products and services, to develop
banking services and markets of banking customers, and in addition to this items this
subject is the one which studies the marketing and auditing and advertizing activity in
banking sphere.
bayoni).
278
1. SO’Z BOShI
"Bank menejmenti va marketingi" fanini o’qitishning maqsadi va vazifalari
qaroriga asosan tasdiqlangan davlat ta’lim standartiga banoan bank menejmenti va
marketingi fani o’qitiladi.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida bank faoliyatida bozor talablariga mos keluvchi xizmat
turlarini tadbiq etish, mijozlarning talab va takliflarini inobatga olish, ularga xizmat
ko’rsatishning yangi tur va usullarini joriy etish, shuningdek bank tizimi takomillashib
borishi ushbu sohada yuqori malakali mutaxassislarni tayyorlashni taqozo etadi.
Menejment va marketing bozor munosabatlari sharoitida har bir xo’jalik yurituvchi
sub’ektning aniq, maqsadlarga yo’naltirilgan faoliyati amalga oshirishning asosidir.
Bank menejmenti banklar faoliyatining yuqori darajadagi boshqaruv tizimini
anglatsa, bank marketingi esa banklar faoliyatini tashkil qilish va uni bozordagi
o’zgarishlar bilan muvofiqlashtirish demakdir.
Bank menejmenti va marketingi fanning asosiy maqsadi bozor munosabatlari
sharoitida banklarni boshqaruvchi yuqori malakali mutaxassislarni etishtirib chiqarishdan
iborat.
Fan bo’yicha talabalar bilimiga, uquviga va ko’nikmasiga qo’yiladigan talablar
"Bank menejmenti va marketingi" kursida banklar faoliyatini mikro va makro
darajada boshqarish, banklar o’rtasida, banklar va boshqa moliya institutlari o’rtasida
raqobat kurashining shakllanishi va ular faoliyati bilan bog’liq bo’lgan bir qancha
muammolar ko’rib chiqiladi.
Fanni talabalarning chuqur o’zlashtirishiga, ularga beriladigan vazifalarni o’z vaqtida
to’la bajarilishi ma’ruza va amaliy mashg’ulotlarning muvofiqligi orqali erishiladi.
Shulardan kelib chiqqan holda:
•
•
•
fanni o’zlashtirish natijasida va kelajakda talaba Bank menejmenti va marketingi
sohasida bo’ladigan o’zgarishlarni bilishi lozim.
Mazkur kursni o’zlashtirish "Pul, kredit va banklar", "Bank ishi" va "Pul-kredit orqali
muvofiqlashtirish", kabi nazariy va amaliy fanlardan olingan chuqur bilimlarga tayanadi.
279
Hozirgi kunda iqtisodchilarning bank va moliya tizimidagi hamda iqtisodiyotdagi boshqa
o’zgarishlarni to’la his eta bilish va mustaqil iqtisodiy fikrlash qobiliyatiga ega bo’lish
zarur.
Bank menejmenti va marketingi fanini o’qitishda talabalar kompyuterdan
foydalangan holda tijorat banklari faoliyatini tashkil qilish va boshqarishda
qo’llaniladigan xo’jalik sub’ektlari o’rtasidagi hisob-kitoblarni olib borish, mijozlarni
kreditlash, shuningdek, bank mahsulotlari va xizmatlari bozorini o’rganish bilan bog’liq
kompyuter dasturlari bilan tanishadilar hamda fanning ba’zi mavzularini yoritishda audio
va video texnikasidan foydalaniladilar.
Mazkur fan talabalarni o’qitishning yakunlovchi bosqichi hisoblangan 4-kurs, 7semestrga mo’ljallangan. Kurs har haftada 4 soat o’qitiladi. Talabalar olgan nazariy
bilimlarini amaliyot bilan bog’lash maqsadida tijorat hamda o’quv banklarida sayyor
darslar o’tib mustahkamlaydilar.
Oliy kasbiy ta’limning davlat standartlarida mazkur fanga 81 soat hajmida vaqt
ajratilgan. Ularning 36 soati ma’ruza, 18 soati amaliy mashg’ulot va 27 soati mustaqil
ta’limdir. Dastur "Bank ishi" mutaxassisliklarini tayyorlovchi oliy va o’rta maxsus o’quv
yurtlarida qo’llash uchun mo’ljallangan. Olingan chuqur nazariy bilimlarning amaliyotda
muvofiqlashuvi bank tizimining rivojlanishi va davlatimizning iqtisodiy yuksalishini
ta’minlash uchun zamin bo’lib xizmat qiladi.
2. FAN DASTURI
Bank menejmenti va marketingining mohiyati, maqsadi va vazifalari
Bank menejmentining mohiyati va uning boshqa fanlari bilan uzviy bog’liqligi.
Bozor iqtisodiyotiga o’tishda kursning maqsadi va vazifalari. O’zbekiston Respublikasida
banklar faoliyatini boshqarishda menejmentni tashkil qilish va takomillashtirishning
xususiyatlari.
Bank faoliyatida menejmentning zarurati va o’ziga xos xususiyatlari
Banklar faoliyatini boshqarishda menejmentning ob’ektiv zarurati. O’zbekiston
Respublikasida bozor munosabatlarining shakllanishi va ikki pog’onali bank tizimi.
Banklar faoliyatining o’ziga xos xususiyatlari va menejmentning unga ta’siri. Bank
faoliyatidagi tavakkalchilik va mijozlar menejmenti darajasini hisobga olish.
280
Tijorat banklari faoliyatini boshqarish
O’zbekistonda tijorat banklarining tashkil topishi va ular bajaradigan operatsiyalar.
Bank aktivlarini boshqarish, ularning tarkibi va tavakkalchilik. Bank passivlarini
boshqarish, ularning tarkibi va depozit siyosati. Bankning moliya bozoridagi ishtiroki.
Bank daromadlari, xarajatlari va foydasi.
Bank xodimlarini boshqarish
Boshqaruvchining rahbarlik uslubi, fazilatlari va madaniyati. Jamoaning yuqori
maqsadlar yo’lidagi faoliyati. Maqsadlarni amalga oshirish yo’lida resurslardan to’la va
samarali foydalanish (inson, moddiy ne’matlar, ishchi muhit va vaqt). Boshqaruv
qarorlarining mohiyati va ularga qo’yiladigan talablar.
Bank marketingining mohiyati, maqsadi va vazifalari
Bank marketingining mohiyati va zarurati. Bank marketingining asosiy maqsadlari.
Bank marketingining asosiy vazifalari, tamoyillari va funktsiyalari. Bank tomonidan
qabul qilingan rejalarning asoslanganligini ta’minlash, bank foydasini kengaytirish
usullari.
Tijorat banklari faoliyatida marketing va uning o’ziga xos xususiyatlari
Bozor munosabatlarining rivojlanishi sharoitida banklar o’rtasidagi raqobat. Tijorat
banklarini marketing strategiyasi orqali boshqarish. Bank marketingini o’ziga xos
xususiyatlari va rivojlantirish istiqbollari. Iqtisodiyot va iqtisodiyot tarmoqlarini
rivojlantirishda bank marketingining tutgan o’rni.
Bank mahsulotlari va xizmatlari bozorini o’rganish
Bank mahsulotlari va ularning turlari. Bank mahsulotlariga talab va uning
shakllantirish omillari. Bank xizmatlarining turlari. Bank mahsulotlari bozorini
o’rganishning asosiy yo’nalishlari. Bank xizmatlariga bo’lgan talablarni o’rganish.
Tijorat bankining mijozlari bozori
Bank mijozlarining tarkibi va ularga tavsif. Banklararo raqobat kurashi sharoitida
mijozlarni jalb qilish va saqlash muammosi. Pul oqimi va kapitali mavjudligi darajasiga
qarab mijozlarni tasniflash. Bozor iqtisodiyoti sharoitida bank mijozlari bozorida o’z
mavqeiga ega bo’lish yo’llari va muammolari.
Tijorat bankining tashkiliy tarkibi, marketing xizmati va nazorati
Bankning tashkiliy tarkibi va tuzilishi. Banklarning tarkibiy qismlari va ularni
boshqarishning asosiy yo’nalishlari. Bank tashkiliy tarkibida marketing xizmati.
281
Marketing xizmatini nazoratning vazifalari va ularning bosqichlari. Bank faoliyatida
nazoratning asosiy yo’nalishlari.
Tijorat banklari xizmatlarini takomillashtirish va reklama
Bozor sharoitida bank xizmatlari turlarini ko’paytirish va ularning mavqeini
takomillashtirish zarurati. Bank xizmatlarini olib borish va tashkil qilishda reklama va
uning o’rni. Bank faoliyati bilan bog’liq reklama turlari va ularni tashkil qilish usullari.
Bank menejmentining mohiyati, maqsadi va vazifalari
Bank menejmentining mohiyati va kelib chiqishi*. Bank menejmentining asosiy
maqsadi. Bank menejmentining asosiy vazifalari. O’zbekiston Respublikasi bank
faoliyatida menejment tamoyillaridan foydalanish zaruriyati. Bank menejmenti yuzaga
kelishi va rivojlanishining kontseptual masalalari bo’yicha g’oyalari.
Bank faoliyatida menejmentning zarurligi va boshqarish usullari
Ikki pog’onali bank tizimining faoliyati. Bank faoliyatida menejmentning zarurati*.
Bank menejmentining o’ziga xos xususiyatlari. Respublikamiz bank tizimiga
menejmentning kirib kelishi va rivojlanish istiqbollari. O’zbekiston Respublikasi bank
tizimini xalqaro bank tizimiga yaqinlashtirishda bank menejmentining ilg’or usullaridan
foydalanish imkoniyatlari.
Bank marketingining mohiyati, maqsadi va vazifalari
Bank marketingi, uning mohiyati va kelib chiqishi. Bank marketingining asosiy
printsiplari. Bank marketingining asosiy vazifalari*. Hozirgi zamon bank tizimida
marketing tadqiqotlarini olib borishning zaruriyati va usullari. O’zbekiston
Respublikasida bank marketingini rivojlantirishning istiqbollari.
Bank marketingining o’ziga xos xususiyatlari
Bank faoliyatida marketing xizmatini olib borishda bozorni o’rganish. Bank
marketingining maqsadi, printsiplari*. Bank marketingining asosiy vazifalari. Bozor
sigmentatsiyasi va uni o’rganish, uning bo’linishi. Bank marketingida bozor
sigmentatsiyasining o’rni. Bank faoliyatini rivojlantirishda marketingning o’rni.
Bank mahsulotlari va xizmatlari bozorini o’rganish
Bank mahsulotlari va xizmatlari haqida tushuncha. Bank mahsulotlari va uning
turlari. Bank xizmatlarining tasnifi. Bank xizmatlari bozori va uning turlari, tasnifi. Bank
282
mahsulotlari va xizmatlari bozorida marketing faoliyati*. Bank mahsulotlari va
xizmatlari bozorida marketing faoliyatining bank ishi natijalariga ta’siri.
Tijorat bankining tashkiliy tarkibi va unda marketing xizmatining o’rni
Bankning tashkiliy tarkibi va tuzilishi. Tijorat banki tarkibiy tuzilishida marketing
bo’limining o’rni va roli. Bank tashkiliy tarkibida marketing xizmati*. Bankning bozor
munosabatlari sub’ektlari iqtisodiy munosabatlarini samarali tashkil qilishda marketing
xizmatining o’rni.
Tijorat banklari faoliyatida marketing va nazorat
Marketing tizimida nazorat va uning bank faoliyatini rivojlantirishdagi o’rni*.
Bankning marketing xizmatini nazorat qilishning zarurligi va uning asosiy yo’nalishlari.
Bank marketingida nazoratning samarasini ta’minlash yo’llari. Bank faoliyatida nazorat
bosqichlari. Nazoratning vazifalari.
Tijorat banklari faoliyatida reklamaning o’rni
Bank faoliyatida reklamaning o’rni va turlari*. Bank faoliyatida reklama turlari.
Bank xizmatlari bo’yicha reklama. Bank operatsiyalari bo’yicha reklama. Bankka
bo’lgan ishonchni oshirishda reklamaning o’rni. Bank xizmatlarini takomillashtirishda
reklamaning ahamiyati.
Referat mavzulari
1. Bank menejmenti va uning zarurati.
2. O’zbekiston Respublikasida bank menejmentini tashkil qilish va boshqaruv fani
sifatida takomillashtirishning zarurati.
3. Bank menejmentining maqsadi va boshqaruv vazifalari.
4. O’zbekiston Respublikasida bozor munosabatlarining shakllanishi va ikki pog’onali
bank tizimi.
5. Banklar faoliyatining o’ziga xos xususiyatlari va uning menejmentga ta’siri.
6. O’zbekistonda tijorat banklarining tashkil topishi.
7. Tijorat banki faoliyatini boshqarish.
8. Bank marketingining mohiyati va zarurati.
9. Bank marketingining maqsadlari.
10. Bank marketingining o’ziga xos xususiyatlari va uni rivojlantirish istiqbollari.
11. Bank marketingining asosiy vazifalari, tamoyillari va funktsiyalari.
12. Banklarning iqtisodiyotni rivojlanishdagi roli.
13. Bank mahsulotlari va ularning turlari.
14. Bank xizmatlarining turlari.
283
15. Bank mahsulotlari va moliya bozorlarida marketingning ahamiyati.
16. Bank mahsulotlari va ularning tahlili.
17. Bank mahsulotlariga talab va ularni shakllantirish omillari.
18. Bank mijozlarining tarkibi va ularga tavsif.
19. Banklararo raqobat kurash sharoitida banklarga mijozlarni jalb qilish va ularni saqlash
muammosi.
20. Bozor iqtisodiyoti sharoitida bank mijozlari bozorida o’z mavqeiga ega bo’lish
yo’llari va muammolari.
21. Bankning tashkiliy tarkibi va tuzilishi.
22. Marketing xizmatini nazorat bosqichlari.
23. Nazoratning vazifalari.
24. Bank xizmatlarini takomillashtirishda reklama va uning o’rni.
25. Bank faoliyatida reklamaning o’rni va turlari.
Audeo-video jihozlar: mavzuga bag’ishlangan videokassetalar.
•
•
•
•
Tijorat banklari faoliyatini boshqarish mavzusi bo’yicha 4ta slayd;
Bank mahsulotlari va xizmatlari bozorini o’rganish mavzusi bo’yicha 2 ta slayd;
Tijorat bankining mijozlari bozori mavzusi bo’yicha 4ta slayd;
Tijorat banklari xizmatlarini takomillashtirish va reklama mavzusi bo’yicha 4ta
slayd.
Fan bo’yicha talabalarni o’zlashtirishlarni baholash semestr (o’quv yili) davomida
•
•
•
Joriy baholash (JB) – 35%;
Oraliq baholash (OB) – 35%;
Yakuniy baholash (YaB) – 30%.
JB va OB turlari va belgilangan ballar miqdori (o’quv rejasida fanga semestr (o’quv
Fan bo’yicha dastur to’la o’tilgandan keyin YaB o’quv rejasiga ko’ra o’tkaziladi.
284
to’plagan talaba qoniqarli o’qiyotgan deb hisoblanadi.
Fan bo’yicha maksimal balning 55 foizdan kam ball to’plagan talaba qoniqarsiz
o’qiyotgan (akademik qarzdor) deb hisoblanadi.
•
•
•
86-100% - "a’lo" – 46,4-54,0%;
71-85% - "yaxshi" – 38,3-45,9%;
55-70% - "qoniqarli" – 29,7-37,8%.
6. ADABIYoTLAR
Asosiy adabiyotlar
1. O’zbekiston Respublikasining "Markaziy bank to’g’risida"gi Qonuni. 1995 yil 21
dekabr.
2. O’zbekiston Respublikasining "Banklar va bank faoliyati to’g’risida"gi Qonuni. 1996
yil 25 aprel.
3. O’zbekiston Respublikasining moliya qonunlari. Toshkent. №5. 1996.
4. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining "Bank tizimini yanada erkinlashtirish va
isloh qilish borasidagi chora-tadbirlar to’g’risida"gi Farmoni. 2000yil 21 mart.
yanvargacha T.: Adolat, 2000.
6. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1999 yil 15 yanvardagi 24-sonli
"Bank tizimini yanada erkinlashtirish chora-tadbirlari to’g’risida"gi Qarori. Toshkent
- 2000.
7. O’zbekiston bank tizimini isloh qilish va erkinlashtirish bo’yicha me’yoriy hujjatlar
to’plami. -T.: O’zbekiston, 2000.
8. O’zbekiston Respublikasi Markaziy bankining bank nazorati bo’yicha me’yoriy
hujjatlari. 1998-2002.
9. O’zbekiston Respublikasi bank muassasalarida pul muomalasini tashkil qilish. №6yo’riqnoma. 1998.
10. O’zbekiston Respublikasi monetar siyosati asosiy yo’nalishlari. O’zbekiston
Respublikasi Markaziy banki.
11. Poryadok vidachi kommercheskami bankami sredstv na zarabotnuyu platu TsB RU
(za sootvetstvuyushchiy god).
12. Karimov I.A. O’zbekiston iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish yo’lida. –T.:
285
14. Karimov I.A. O’zbekiston buyuk kelajak sari. –T.: O’zbekiston, 1998.
15. Abdullaeva Sh.Z. Bank ishi O’quv qo’llanma. –T.: 2000.
16. Abdullaeva Sh.Z. Pul, kredit va banklar O’quv qo’llanma. –T.: 2000.
17. Anikin V.M. Investitsionniy analiz: Ucheb. prakt. Posobie – M.: Delo, 2000.
18. Bankovskoe delo: Upravlenie i texnologiya: Uchyob. Posobie dlya VUZov Pod red.
Prof. A.N. Tovasheva, N. Yunitidana, 2001.
19. Balabanov I.T. Risk-menejment. –M.: 1996.
20. Banki i bankovskoe delo / Pod. Red. I.T. Balabanova – SPb.: Piter, 2001.
21. Bratko A.G. Bankovskoe pravo: Teoriya i praktika -M.: PRIOR, 2000.
22. Basovskiy L.E. Marketing: Kurs lektsii -M.: Infra-M, 2000.
23. Bagiyan M.B. Bankovskaya pereniska Depozitariy. Uchebnoe posobie –M.: Yurist,
1999.
24. Bankovskoe delo: strategicheskoe rukovodstvo. –M.: AO Kolsalbankir, 1998.
25. Blegnov A.O., Vasilevskaya O.V. Iskustvo upravleniya personalom: Ucheb. Posobie
dlya ekonomicheskix kolledjey i vuzov. – M.: GELAN, 2001.
26. B.P. Ivchenko, L.A. Martinshchenko, M.E. Tabuxov Upravlenie v ekonomicheskix na
sotsialnix sistemax. Sistemniy analiz. Prinyatie resheniy v usloviyax
neopredelyonnosti. – SPb.: Nordmed-Izdat, 2001.
27. Varyash I.Yu. Bankovskaya sotsiologiya:Ekspernie otsenki v bankovskom dele –
SPb.: Alfa, 1999y.
28. Vershigora E.E. Menedjment: Ucheb.Posobie 2-s izd.pererav i dop. -M.: Infra-M,
2000.
29. Vikulin A.Yu. Antimonopolnoe regulirovanie rinka bankovskix uslug. –M., 2001.
30. Velesko E.I., Bikov A.A. Strategicheskiy menedjment –M., 2001.
31. Velesko E.I., A.A. Bikov Nepravskiy strategicheski menedjment. Delovaya igra.
Delta; Posobie. - M.: BGEU, 2001.
32. Vikulin A.Yu. Antimonopolnoe regulirovanie rinka bankovskix uslug: Uchebnoprakticheskoe posobie / Ot v red. G.A. Tosunyan –M.: Izdatelstvo BEK, 2001.
red. E.F. Jukova. -M.: YuNITI–DANA, 2001.
34. Egorov E.V. Romanov A.V Ramanova V.A. Marketing bankovskiy uslug. Ucheb.
Posobie Red V.A. Romanova. –M.: TEIS, 1999.
35. Jukov E.F. Banki i bankovskie operatsii. –M.: 1997.
36. Innovatsionniy menedjment. Ogolevoy L.N. -M.: 2002.
286
2000.
38. Iqtisodiy yo’nalishlar choraklik nashr. O’zbekiston. Aprel-iyun, 2001.
39. Ilyasov S.M. Ustoychivost bankovskoy sistemi: mexanizmi upravleniya, regionalnie
osobennosti: Ucheb. posobie –M.: YuNITI – DANA, 2001.
40. Innovatsionniy menedjment: Ucheb. posobie / pod red. Prof. M.N. Ogolevoy –M.:
INFRA–M, 2001.
41. Kiduell D.S., Peterson R.L. Beskuell. Finansovie instituti, rinki i dengi. - SPb.: Piter,
2000.
42. Kuzin B.V., Yurev, G. Shaxdinarov Metodi i modeli upravleniya firmoy. - SPb: Piter,
2001.
43. Kempbell R., Makkonell K. Ekonomiks. -M., 1997.
45. Kupchinskiy V.A., Ulinich A.S. Sistema upravleniya resursami banka. - M.:
Ekzamen, 2000.
46. Kreynina M.N. Finansovi menedjment. Zadachi, delovie situatsii i testi. –M.: Delo i
servis, 1999.
47. Krutik A.B. Xaykin M.M. Osnovi finansovoy – deyatelnosti predpriyatiya: Ucheb.
Posobie 2-s izd prerab i dop. –SPb.: Biznes-press,1999.
48. Larionova I.V. Reorganizatsiya kommercheskix bankov. -M., 2000.
49. Lavrushin I.O. Bankovskoe delo. -M., 2000.
50. Larinova M.V. Reorganizatsiya kommercheskix bankov. -M.: Finansi i statistika,
2000.
51. Mullajonov F.M. O’zbekiston Respublikasi mustaqillik yillarida bank sistemasi -T.,
1996.
52. Makkonell K.R., Bryu S.L. Ekonomiks: Printsipi, problemi i politika. V 2 t. Per. s
angl. -M., 1992.
53. Markova V.D. strategicheskiy menedjment: Kurs lektsii –M., Infra-M, 1999.
54. Maylo O.Frank Kak ubedit sobesednika za 30 sekund. –M.: Dovgan, 1998.
55. Osnovi predprinimatelskoy deyatelnosti: ekonomicheskaya teoriya: Ucheb. posobie.
Pod. red V.M.Vlasovoy. –M.: Finansi i statistika, 1999.
56. Ovchinnikov O.G. Igri na rinke valyutnix Fyugersov, optimizatsiya prinyatix
resheniy. –M.: INFRA-M, 1995.
57. Pavlova L.N. Finansoviy menedjment. -M., 2001.
58. Parfenov K.G. Bankovskiy plan schetov i pravila vedeniya buxgalterskogo ucheta. M., 2001.
287
59. Ross Kador Upravlenie svobodnimi resursami banka -M., 1996.
60. Rinok tsennix bumag. Uchebnik / Pod red. V.A. Galanova, A.I. Basova –2-e izdanie
pererab. i dop. -M.: Finansi i statistika, 2001.
61. Raximova A.A., Bozorov Sh.T. Bank huquqi: O’zbekiston Respublikasi bank tizimi
xodimlari va oliy o’quv yurtlari talbalari uchun amaliy va o’quv qo’llanma. Toshkent
davlat yuridik instituti - 2000.
62. Rodjer Muers. Effektivnoe upravlenie/ Per. s ang. Seriya Marketing i menedjment v
Rossii i zarubejom. – M.: Fipress, 1998.
63. Savchuk V.P., Primekko S.I., Velichko E.G. Analiz azborka investitsionnix proektov:
Ucheb. posobie. –Kiev: Elga, 1999.
64. Stoyanova E.S. i dr. Upravlenie oborotnim kapitalom –M.: Perspektiva, 1998.
65. Tavasiev A.M. Rebelskiy A.M. Konkurentsiya v bankovskom sektora Rossii. Uchebposobie dlya vuzov Pod. red A.M. Tovasieva. –M.: YuNITI-DANA, 2001.
66. Ekonomicheskoy analiz: situatsii, testi: primeri,zadach, vibor optimalnix resheniy.
Bakanova i A.D. Shermatova –M.: Finansi i statistika, 2000.
1. Mirovaya ekonomika i mejdunarodnaya otnosheniya jurnalining 2001-2002 yillardagi
sonlari.
2. "Bozor, pul va kredit" jurnalining 2001-2002 yillardagi sonlari.
3. "Bank axborotnomasi" gazetasining 2002 yildagi sonlari.
4. "Dengi i kredit" jurnalining 2001-2002 yillardagi sonlari.
5. Tosunyan T.A. Vikushin A.Yu. Dengi i vlast. Teoriya razdeleniya vlastey i prolemi
bankovskoy sistemi –3-e izd. Pererab idop. –M.: Delo, 2000.
6. Finansovaya ekonomika firmi: Ucheb. posobie / SD Ilenkova N.D., A.V.
Chetvertikova i dr. pod. obshch. red. prof. Ilenkovoy S.D. - M.: Sputnik, 2000.
7. Sharifxo’jaev M., Abdullaev Yo. Menejment. -T., 2001.
2000.
9. Shixov A.K. Straxovanie: Ucheb. posobie dlya vuzov. - M.: YuNITI – DANA, 2001.
10. Evans Dj., Berman B. Marketing. Per. s angl. -M., 2000.
288
TA’LIM VAZIRLIGI
"TASDIQLANDI"
ta’lim vazirligi
№ VM-343-53407-3.20
"1" iyul 2003 y.
____________________
"8" iyul 2003 y.
BANK STATISTIKASI
fanidan
DASTUR
Toshkent - 2003
289
Tuzuvchilar:
dots. Murugova I. A.,
Taqrizchilar:
dots. Rahmonov A. S.,
k.o’q. Omonov X. N.
"Bank statistikasi" fani banklarda statistik izlanishlar, kuzatishlar olib boruvchi
fanlardan biri bo’lib, unda banklarda statistik kuzatishlarni olib borish, birlamchi
ma’lumotlarni yig’ish va guruhlash hamda umumlashtiruvchi ko’rsatkichlarni hisoblash
va yakuniy xulosalarni chiqarishda muhim ahamiyat kasb etadi. Pul muomalasining
holati, qisqa va uzoq muddatli kreditlashni olib borishdagi bank faoliyati bilan bog’liq
bo’lgan barcha ishlar ushbu fanni o’rganish jarayonida ko’rib chiqiladi. Fanni o’qitish
orqali bank sohasi bo’yicha o’qiyotgan talabalar bank faoliyatida ma’lumotlarni yig’ish,
guruhlash va umumlashtiruvchi ko’rsatkichlar orqali hisobotlar tuzishi ko’nikmasini hosil
qiladilar.
Predmet "Bankovskaya statistika" yavlyaetsya odnim iz predmetov dlya izucheniya
statisticheskix issledovaniy, primenyaemix v bankax. V nyom zaklyuchayutsya:
statisticheskie issledovaniya v bankax, sbor nachalnoy informatsii i eyo gruppirovka, a
takje poryadok ischisleniya obshchix pokazateley i okonchatelnoe obobshchenie. V
izuchenii etogo predmeta takje mojno stolknutsya so statistikoy potoka denejnogo
oborota, kratkosrochnogo i dolgosrochnogo kreditovaniya v deyatelnosti banka. Pri
prepodavanii predmeta studenti po spetsialnosti "Bankovskoe delo" uchatsya delat
otchyoti po sboru nachalnoy informatsii, ix gruppirovki i vichislenii obshchix
pokazateley v deyatelnosti banka.
Bank statistics is one of the subgects which conducts statistical researches which
conducts statistical researches, observes in banks, in it to conduct statistical researches, to
gather preliminary data and grouping and also to calculate generalized indicators and to
summarize final conclusions are main all matters related to the condition of money
cirrculation, bank activvity in carrying on short-term and long term financing which is
the financial resultsof banks will be reviewed during learning process of the subject. By
teaching the students studying in Banking sphere develop and skills in gathering data,
grouping, and making reports by generalized indicators in Banks activity.
290
bayoni).
1. SO’Z BOShI
"Bank statistikasi" fanini o’qitishning maqsadi va vazifalari
qaroriga asosan tasdiqlangan davlat ta’lim standartiga asosan "Bank statistikasi" fani
o’qitiladi.
Bozor iqtisodiyotiga o’tish sharoitida ob’ektiv statistik ma’lumotlarga bo’lgan talab
ancha oshadi. Bank statistikasi statistika fanining birinchi tarmog’i bo’lib hisoblanadi. Bu
fan banklarning asosiy funktsiyalarini o’zida mujassamlashtiradi, bular esa bank
statistikasida bo’limlarga ajratilgan. Mamlakatimizda amalga oshirilayotgan iqtisodiy
islohot, iqtisodiy o’zgarishlar statistika fani oldiga umumiy vazifalarni yuklaydi. Bank
statistikasining asosiy vazifasi banklarda amalga oshiriladigan operatsiyalarni ob’ektiv
yoritib berish hamda pul-kredit munosabatlarini rivojlantirishning qonuniyligini
ta’minlashdan iborat.
Statistik usullar asosida bank faoliyati sohasidagi ijtiomiy-iqtisodiy o’zgarishlarni
miqdoriy tomonini bilib olish, iqtisodiy izlanishlar jarayonida statistik ko’rsatkichlarni
hisoblash talabalarning oldiga qo’yiladigan asosiy talablardan biridir.
Bu talab statistik ma’lumotlarni amaliyotda qo’llash shartlarini va jamlangan
taxminiy ma’lumotlar bo’yicha samarali natijalar chiqarishga yordam bo’ladi.
"Bank statistikasi" fani "Statistika", "Banklarda buxgalteriya hisobi va operatsion
texnikasi", "Bank ishi", "Bank faoliyati tahlili" kabi fanlar bilan uzviy bog’liqdir.
"Bank statistikasi" fanini o’rganish, birinchi navbatda, statistikaning umumiy
nazariyasini chuqur bilishni hamda banklardagi buxgalteriya hisobini yangi schyotlar
rejasi asosida yaxshi bilishni taqozo etadi.
Fanni o’rgatishdagi yangi texnologiyalar
Talabalar o’qish jarayonida kompyuter texnikasidan foydalangan holda ba’zi tijorat
banklar faoliyatida qo’llaniladigan mijozlarni kreditlash va loyihalarni moliyalashtirish,
xo’jalik sub’ektlari o’rtasida hisob-kitoblarni olib borish bilan bog’liq koppyuter
dasturlari bilan tanishadilar. Fanning ba’zi mavzularini yoritishda audio va video
texnikadan foydalaniladi.
291
Fanni o’qitishning semestrlari va uslubiy ko’rsatmalar
"Bank statistikasi" fani bo’yicha talabalar nazariy bilimlarni amaliyot bilan bog’lab
o’rganib boradilar. Fanni o’rganish 6-semesterga to’g’ri keladi va u tarkibiy jihatdan
ma’ruza, amaliy darslar, nazariy bilimlarni amaliyotda mustahkamlash davrlaridan iborat.
ajratilgan. Ularning 18 soati ma’ruza, 18 soati amaliy mashg’ulotlar. Bundan tashqari, 18
soat hajmida vaqt mustaqil ta’limga ajratilgan.
2. FAN DASTURI
Bank statistikasining predmeti, metodi va vazifalari. Banklarda statistik ishlarni tashkil
qilish
Bank statistikasining predmeti va uning bozor iqtisodiyotiga o’tish sharoitidagi
ahamiyati. Bank statistikasining metodi.
Bank statistikasini statistikaning umumiy nazariyasi bilan bog’liqligi va farqlari.
Bank statistikasining asosiy vazifalari va hozirgi sharoitda banklarda statistik ishlarni
tashkil qilish muammolari.
Statistik izlanish asoslari, bank statistikasining asosiy ko’rsatkichlari. Balans statistikasi
Banklarda statistik izlanish asoslarini tashkil qilish. Statistik ko’rsatkichlarning
asosiy turlari va ularga tavsifnoma. Bankning balans hisobotiga tavsifnoma. Tijorat
banklari balansini statistik tahlil qilishning asosiy turlari.
Qisqa muddatli kreditlash statistikasi
Qisqa muddatli kreditlash statistikasining asosiy vazifasi va bozor iqtisodiyoti
davrida hisobotlarni tuzish muammolari. Qisqa muddatli kreditlash bo’yicha tuziladigan
hisobot turlari.
Hisobotlarni tahlil qilishning asosiy ko’rsatkichlari va ularga tavsifnoma.
Naqd pulsiz hisob-kitoblar statistikasi
Naqd pulsiz hisob-kitoblar statistikasining asosiy vazifalari va hozirgi sharoitda
hisobotlar tuzishdagi muammolar. Naqd pulsiz hisob-kitoblar bo’yicha statistik
hisobotlarni tashkil qilish va uning asosiy turlari. Hisobotlarni tahlil qilishning asosiy
ko’rsatkichlari va unga tavsifnoma.
Pul muomalasi statistikasi
292
Pul muomalasi statistikasining asosiy vazifasi va hozirgi sharoitda hisobotlar tuzishni
tashkil qilish yo’llari. Pul muomalasi bo’yicha statistik hisobotlarni tuzishni tashkil qilish
va uning asosiy turlari. Hisobotlarni tahlil qilishning asosiy ko’rsatkichlari va unga
tavsifnoma.
Kapital qo’yilmalarni moliyalashtirish va kreditlash statistikasi
Tijorat banklarining kapital qo’yilmalarni moliyalashtirish va uzoq muddatli
kreditlash bo’yicha tuzadigan hisobotlari va ularni tuzishdagi muammolar. Hisobotlarni
asosiy shakllari va ularga tavsifnoma. Hisobotlarni tahlil qilishda qo’llaniladigan asosiy
ko’rsatkichlar va ularga tavsifnoma.
Jamg’arma ishlari statistikasi
O’zbekiston Respublikasi Xalq banki tomonidan statistik hisobotlar majmuini tuzish
muammolari va uning ijtiomiy-iqtisodiy ahamiyati. Xalq bankining jamg’armalar va
boshqa operatsiyalari bo’yicha tuziladigan joriy va yillik hisobotlariga tavsifnoma.
Hisobotlarni tahlil qilishning asosiy ko’rsatkichlari va ularga tavsifnoma.
Statistik izlanish asoslari, bank statistikasining asosiy ko’rsatkichlari. Balans statistikasi
Banklarda statistik izlanishlarni tashkil qilish muammolari va uning asosiy davri.
Statistik ko’rsatkichlarning asosiy turlari va ularni hisoblash tartibi*. Absolyut va nisbiy
miqdorlar. Dinamik qatorlar. O’rtacha miqdorlar. Variatsiya, indeks ko’rsatkichlari.
Banklarni balans hisobotlari mazmuni
Tijorat banklarining statistik ma’lumotlari manbai bo’lmish balansiga tavsifnoma.
Bank balansini tahlil qilishining asosiy usuli*. Banklarda balans tuzish tartibi.
Qisqa muddatli kreditlash statistikasi
Tijorat banklarida qisqa muddatli kreditlash operatsiyalari bo’yicha statistik
hisobotlarni tashkil qilish. Qisqa muddatli kreditlash bo’yicha tuziladigan asosiy
hisobotlarga tavsifnoma.
Qisqa muddatli kreditlash bo’yicha tuziladigan hisobotlar ko’rsatkichlarini hisoblash
tartibi va metodikasi*. Kreditga layoqatlilik ko’rsatkichi. Nisbiy va o’rtacha miqdorlar.
Kreditning qaytarilishi va muddatlilik ko’rsatkichi. Kreditning samaradorligi
ko’rsatkichi.
Naqd pulsiz hisob-kitoblar statistikasi
293
Tijorat banklarida naqd pulsiz hisob-kitoblar bo’yicha statistik hisobotlar tuzishni
tashkil qilish. Naqd pulsiz hisob-kitoblar bo’yicha tuziladigan hisobotlarga tavsifnoma.
Naqd pulsiz hisob-kitoblar hisobotlarini tahlil qilishda qo’llaniladigan ko’rsatkichlarini
hisoblash tartibi va turlari*. Naqd pulsiz to’lov oborotiga tavsifnoma. Xalq xo’jaligida
to’lov intizomini saqlash ko’rsatkichlari.
Pul muomalasi statistikasi
Pul muomalasi bo’yicha tijorat banklarida statistik hisobotlar tuzishni tashkil qilish.
Kassa aylanishi bo’yicha tuziladigan hisobotlarga tavsifnoma. Pul muomalasi bo’yicha
tuziladigan hisobotlarni tahlil qilishda qo’llaniladigan ko’rsatkichlarni hisoblash
metodikasi va turlari*. Pulning aylanish tezligi ko’rsatkichi. Pul massasini pul belgilari
bo’yicha tuzilishi. Pul migratsiyasi ko’rsatkichi.
Kapital qo’yilmalarni moliyalashtirish va kreditlash statistikasi
Kapital qo’yilmalarni moliyalashtirish va kreditlash bo’yicha tijorat banklarida
statistik hisobotlar tuzishni tashkil qilish.
Moliyalashtirish bo’yicha tuziladigan hisobotlarga tavsifnoma.
Uzoq muddatli kreditlash bo’yicha tuziladigan hisobotlarga tavsifnoma*.
Hisobotlarni tahlil qilishda qo’llaniladigan ko’rsatkichlarni hisoblash metodikasi va
turlari*.
Jamg’arma ishlari statistikasi
O’zbekiston Respublikasi Xalq bankida statistik hisobotlarni tashkil qilish.
Jamg’armalar, zayomlar va boshqa operatsiyalar bo’yicha tuziladigan joriy va yillik
hisobotlarga tavsifnoma. O’zbekiston Respublikasi Xalq banki hisobotlarini tahlil
qilishda qo’llaniladigan hisoblash metodikasi va turlari*.
Mamlakatda jamg’arma ishlari holatini xarakterlaydigan ko’rsatkichlar. Jamg’arma
operatsiyalarining ko’rsatkichlari.
4. TAVSIYa ETILAYoTGAN MAVZULAR BO’YIChA KO’RGAZMA
NAMOYISh MATERIALLARI: INFORMATsION-TEXNIK VOSITALAR
Audeo-video jihozlar, mavzuga bag’ishlangan video kassetalar.
•
•
Statistik izlanish asoslari, bank statistikasining asosiy ko’rsatkichlari. Balans
statistikasi mavzusi bo’yicha 2 ta slayd;
Qisqa muddatli kreditlash statistikasi mavzusi bo’yicha 3 ta slayd;
294
•
Kapital qo’yilmalarni moliyalashtirish va kreditlash statistikasi mavzusi bo’yicha
4 ta slayd.
•
•
•
tizimining yakuniy baholash bosqichida" "Yozma ish" usulini tadbiq etish bo’yicha
hisoblanadi.
•
•
•
86-100 - "a’lo" - 30,9-36,0 ball;
71-85 - "yaxshi" - 25,5-30,6 ball;
55-70 - "qoniqarli" - 19,8-25,2 ball.
6. ADABIYoTLAR
Asosiy adabiyotlar
1. O’zbekiston Respublikasining "Davlat statistikasi to’g’risida"gi Qonuni. -T., 2002 y.
2. O’zbekiston Respublikasining "Markaziy bank to’g’risida"gi qonuni. -T., 1995.
3. O’zbekiston Respublikasining "Banklar va bank faoliyati to’g’risida"gi Qonuni. -T.,
1996.
4. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining farmonlari 1995 y. 5 yanvardan 2001 yil 1
yanvargacha. –T.: Adolat, 2000.
295
5. Bankovskoe delo: Upravlenie i texnologiya: Uch. pos. dlya VUZov. Pod red. prof.
A.N. Tovasheva, - M.: YuNITI-DANA, 2001.
6. Banki i bankovskoe delo / Pod. red. I.T. Balabanova – SPb.: Piter, 2001.
red. E.F. Jukova. - M.: YuNITI–DANA, 2001.
9. Iminov O.K. Kreditniy mexanizm sovremennix usloviyax. Monografiya. - T: TGEU,
2000.
12. Natsionalnoe schetovodstvo. Ucheb./Pod. red. Kulaginoy E.D. –M.: FiS, 1997.
13. Parfyonov K.G. Bankovskiy plan schetov i pravila vvedeniya buxgalterskogo
uchyota. - M.: Gelios ARV, 2001.
14. Slin V.I. i drugie Makroekonomicheskaya statistika. Uchebnoe posobie. 2-e izdanie,
ispr., -M: Delo, 2001.
15. Savchuk V.P., Primekko S.I., Velichko E.G. Analiz azborka investitsionnix proektov:
16. Stoyanova E.S. i dr. Upravlenie oborotnim kapitalam –M: Perspektiva, 1998.
17. Finansovaya ekonomika firmi: Ucheb. posobie / SD Ilenkova N.D., A.V.
Chetvertikova i dr. Pod. obshch. red. prof. Ilenkovoy S.D. - M.: Kompaniya Sputnik,
2000.
18. Xamraev M., Shodiev X. Moliyaviy statistika. -T.: Abu Ali ibn Sino, 2002.
19. Tsennie bumagi: Uchebnik / Pod red. V.I. Kolesnikova, V.S. Tarkanovskogo –2-e
izdanie: pererab. i dop. -M.: Finansi i statistika, 2001.
2000.
21. Ekonomicheskaya statistika Ucheb. pod red. Yu.N. Ivanova -M.: Infra-M, 1998.
22. O’zbekiston Respublikasi banklarida statistik hisobotlarni tuzish qoidasi. № 227: 18may 1996.
•
•
•
296
•
•
1. O’zbekiston Respublikasi bank muassalarida buxgalteriya hisobi va hisobotlarni
yuritish qoidasi. № 61 05.09.97.
2. O’zbekiston Respublikasi banklari tomonidan xo’jalik sub’ektlarini uzoq muddatli
kreditlashni tashkil qilish qoidasi № 330 10. 05. 1997.
3. O’zbekiston Respublikasi naqd pulsiz hisob-kitoblarni yuritish qoidasi № 60. -T.,
2002.
4. Dmitrieva I. Buxgalterskiy uchet i audit. -M., 2002.
5. Kolesnikov V.I., Krasavina A.P. Bankovskoe delo. -M., 1996.
6. Lavrushin O.I.Bankovskoe delo. -M., 1998.
7. Mullajonov F.M. O’zbekiston Respublikasida bank tizimi. -T., 2001.
8. Makalskaya A.K. Vnutrenniy audit. -M., 2001.
9. Smirnov L. Bankovskiy audit. -M., 2001.
10. Shaxbazova I. Buxgalterskiy uchet i audit. -M., 2002.
297
TA’LIM VAZIRLIGI
"TASDIQLANDI"
ta’lim vazirligi
№ VM-343-53407-3.20
"1" iyul 2003 y.
____________________
"8" iyul 2003 y.
JAMG’ARMA ISHI
fanidan
DASTUR
Toshkent - 2003
298
Tuzuvchilar:
dots. Xasanov N. X.,
k.o’q. Navruzova K. N.
Taqrizchilar:
prof. Qoraliev T.,
"Jamg’arma ishi" fani bank ishi sohasi mutaxassislarini tayyorlashda etakchi
fanlardan bo’lib, u O’zbekiston Respublikasida jamg’arma ishini tashkil qilish, aholi
jamg’armalarining ijtimoiy-iqtisodiy mazmuni, ularning turlari bilan bog’liq bo’lgan
mavzularni yoritadi. Shuningdek, aholi jamg’armalarining eng ko’p ishlatiladigan
omonatlarining turlari, ular bo’yicha foizlarni hisoblash tartibi hamda hisob-kitoblarni
naqd pulsiz shaklda olib borish tartibini o’z ichiga olgan mavzular yoritiladi.
Predmet "Sberegatelnoe delo" yavlyaetsya odnim iz vedushchix predmetov,
izuchaemix po spetsialnosti "Bankovskoe delo". V nyom osnovnoe vnimanie udelyaetsya
vedeniyu sberegatelnogo dela v Uzbekistane, izucheniyu sotsialno-ekonomicheskoy
sushchnosti sberejeniya naseleniya i ego osnovnim vidam. Takje dani temi ob osnovnix
sberegatelnix depozitax ix vidax, o poryadke provedeniya beznalichnix raschetov po nim.
Saving is a predmet that play a main role to provide high-qualified specialists in the
banking sphere. It facilitates establishment of saving in the Republic of Uzbekistan. It
involved in the meaning of public savings and theme linked to their kinds. It also consist
of public deposits, there kinds, the calculation of them, and the methods to use money
means in the non-cash form and others.
bayoni).
1. SO’Z BOShI
Jamg’arma ishi fanini o’qitishning maqsadi va vazifalari
qaroriga asosan tasdiqlangan Davlat ta’lim standartiga binoan "Jamg’arma ishi" fani
o’qitiladi.
299
"Jamg’arma ishi" fanining asosiy maqsadi respublikada omonat ishini tashkil etish,
Xalq banki tomonidan bajariladigan operatsiyalar, jumladan, omonatlar, naqd pulsiz
hisob-kitoblar, hisob-kassa xizmatlari, xalq xo’jaligi va aholi ehtiyojlarini kreditlash,
vositachilik xizmatlari kabi operatsiyalar bo’yicha nazariy bilim berishdan iborat. Shu
bilan birga boshqa tijorat banklarining jamg’arma ishini rivojlantirishdagi o’rniga ham
alohida e’tibor beriladi. Talabalar ushbu fan orqali axoli jamg’armalarining mohiyati,
ularni iqtisodiyotda tutgan o’rni, jamg’armalarni tashkil qilish bo’yicha muammolar va
ularni hal etish yo’llarini o’rganadilar.
Talabalar auditoriya darslarida o’qituvchi tomonidan berilayotgan bilimni
egallashlari, shu olgan bilimlarini boyitish maqsadida iqtisodiy adabiyotlar, matbuot
orqali yoritilayotgan dolzarb mavzularni mustaqil o’rganishlari lozim. Bundan tashqari
Xalq banki va boshqa tijorat banklarining filiallarida auditoriyada olgan nazariy
bilimlarini amaliyot bilan bog’lashlari talab etiladi.
Mazkur o’quv fanini o’rganish uchun talabalar "Pul, kredit va banklar",
"Umumiqtisodiy nazariya" fanlar bo’yicha kabi fundamental bilimlarni egallashlari
lozim. Shu bilan birgalikda "Jamg’arma ishi" fani "Bank ishi", "Banklarda operatsion
texnika va buxgalteriya hisobi", "Bank menejmenti va marketingi" kabi fanlar bilan
bog’liqdir.
Hozirgi kunda biror bank xodimining ishini shaxsiy kompyuterlarsiz tasavvur qilish
mumkin emas. Har bir bank xodimi, jumladan Xalq banki bo’limi va filiallarining
buxgalterlari shaxsiy kompyuter bilan ta’minlangan. Aholi bilan o’tkazildadigan barcha
operatsiyalar bo’yicha ma’lumotlar kompyuterga kiritiladi va markazlashgan tartibda
qayta ishlanadi. Barcha banklar elektron to’lovlar tizimiga o’tgani tufayli bank ishini
kompyuterlashtirish katta ahamiyatga ega. Shu sababli o’quv jarayonida kompyuterlardan
foydalaniladi. Shu bilan birga slaydlar, videofilmlardan ham foydalanish tavsiya etiladi.
"Jamg’arma ishi" fanini o’qitish namunaviy o’quv rejasining 7 - semestrida
bajariladi.
Uslubiy ko’rsatmalar:
•
fan mavzulari bo’yicha echiladigan masalalar to’plamidan foydalanish;
300
•
har bir mavzu bo’yicha jadval, chizma va grafiklar tayyorlab, ulardan darsda
ko’rgazma qirollar sifatida shaklida foydalanish va boshqalar.
Umumiy va o’quv ishlari bo’yicha xajmi
"Jamg’arma ishi" fani bo’yicha namunavaiy o’quv rejaga ko’ra jami 108 soat
ajratilgan bo’lib, shundan ma’ruza darslari uchun 36 soat, seminar va amaliy ishlar uchun
36 soat, mustaqil ta’lim uchun 36 soat mo’ljallangan.
2. FAN DASTURI
"Jamg’arma ishi" fanining predmeti va vazifalari
Jamg’arma ishi fanining tavsifi va predmeti.Ushbu fanning boshqa fanlar bilan uzviy
bog’liqligi. Respublikada jamg’arma ishini rivojlantirish bo’yicha hukumat qarorlaridan
kelib chiqadigan vazifalarni bajarishda Xalq bankining roli.
Aholi pul jamg’armalarining ijtimoiy iqtisodiy mazmuni
Aholi pul jamg’armalari va ularning ijtimoiy-iqtisodiy mazmuni. Aholi pul
jamg’armalarining turlari. O’zbekistonda jamg’arma ishining tashkil etilishining huquqiy
va iqtisodiy asoslari. O’zbekistonda jamg’arma ishini qisqacha rivojlanish tarixi.
O’zbekiston Respublikasi davlat tijorat Xalq bankiga umumiy tavsif, uning ish
faoliyatining asosiy yo’nalishlari
O’zbekiston Respublikasi Xalq bankining maqsadi va asosiy vazifalari. Xalq
bankining mablag’lari. O’zbekiston Respublikasi Xalq bankini boshqarish va uning
tashkiliy tuzilishi. Xalq banki muassasalarining ish faoliyatini tashkil etilishi. Xalq banki
operatsiyalari va ularni rivojlantirishning asosiy yo’nalishlari. Xalq bankining ommaviy
tushuntirish va reklama ishlari. Xalq bankining davlat tijorat banki sifatidagi faoliyati va
uning xususiyatlari.
O’zbekiston Respublika Xalq bankining omonatlar bo’yicha ish faoliyati
Aholi omonatlari tushunchasi va ularning turlari. Omonat turlarining tavsifi: a) talab
qilib olguncha omonati; b) muddatli omonat; v)maqsadli omonatlar; g)yutuqli omonatlar
d) chet el valyutasida qo’yiladigan omonatlar; e) "Abiturient", "Ishonch", "Kafolat",
"Sarmoya", "Nuroniy" omonat turlarining xususiyatlari va ularning bank uchun hamda
mijoz uchun samarasi.
Yangi omonat ochishni rasmiylashtirish
Mijozlar
tomonidan
rasmiylashtiriladigan
xujjatlar.
Bank
tomonidan
rasmiylashtiriladigan xujjatlar. Omonat bo’yicha qo’shimcha badal qo’yish. Qisman va
301
to’liq omonatdan pul olishni rasmiylashtirish. Omonatlarga foiz qo’shib hisoblash tartibi.
Aholi qo’lidagi harakatsiz jamg’armalar bo’yicha operatsiyalar. Harakatsiz
jamg’armalarni banklarga jalb qilish sohasidagi chora-tadbirlar.
Aholi omonatlarini himoya qilishning huquqiy asoslari
Aholi omonatlarini himoya qilishning huquqiy asoslari. Aholi omonatlarini
kafolatlash fondi. Omonatchilarning asosiy huquqlari.
Omonatning sir tutilishi, birinchi talabda berish kafolati va boshqalar. Omonatdan
pul olish uchun ishonchnomalar va ularni rasmiylashtirish tartibi. Omonatlar bo’yicha
vasiyatnomalar va ularni rasmiylashtirish tartibi. Omonatchi vafotidan so’ng omonatni
berish tartibi. Banklarga aholining bo’sh mablag’larini jalb qilishda uning
kafolatlanganligining ahamiyati.
Jamg’arma ishini rivojlantirishda boshqa tijorat banklarining roli
Tijorat banklarining depozit siyosati va mablag’larni jalb qilish sharoiti. Bozor
iqtisodiyoti sharoitida tijorat banklari o’rtasida omonatlarini jalb qilish bo’yicha raqobat.
Tegishli litsenziyaga ega bo’lgan tijorat banklari taklif qilayotgan omonat turlari va
ularning qisqacha tavsifi. Omonatlar bo’yicha daromadlar.
Pul muomalasini baqarorlashtirishda tijorat banklari tomonidan aholi pul
jamg’armalarini bankka jalb qilinishining roli
Respublikada pul massasi o’sishini cheklash chora tadbirlari. Markaziy bankning
zaym obligatsiyalari. Tijorat banklarining zaym obligatsiyalari. Depozit sertifikatlarni
muomalaga chiqarish yo’li bilan pul massasini cheklash va ularning muomalasiga ta’siri.
Jamg’armali sertifikatlar.
Jamg’armalardan kredit resurslari sifatida foydalanish va bankning kredit operatsiyalari
Davlat tijorat Xalq banki va boshqa aktsioner tijorat banklari tomonidan jalb qilingan
resurslarning kredit resurs sifatida ishlatilishi. Aholiga kredit berishning huquqiy
asoslari. Iste’mol krediti va uning aholi moddiy turmush darajasini oshirishdagi
ahamiyati. Iste’mol kreditining turlari. To’yona-komfort tahlil. Aholiga kredit berish va
qaytarib olish tartibi. Kredit operatsiyalari bo’yicha bank nazorati. Uy - joy qurilish
uchun jismoniy shaxslarga kredit berish tartibi.
Tijorat banklari tomonidan aholiga hisob-kassa xizmatining ko’rsatilishi
Aholiga hisob-kassa xizmat ko’rsatish asoslari: zaruriyati, maqsadi va tamoyillari.
Turli to’lovlar va badallar qabul qilish bo’yicha aholiga kassa xizmatini ko’rsatish. Turli
tashkilotlar foydasiga o’tkazilishi lozim bo’lgan to’lovlar bo’yicha hisob-kitoblar turli
302
tashkilotlar to’lovlar bo’yicha hisob-kitoblar. Xalq banki muassasalari orqali
nafaqaxo’rlarga nafaqalar to’lash tartibi. Ish haqi to’lash bo’yicha operatsiyalar.
Kommunal xizmatlar bo’yicha hisob-kassa xizmatlari va boshqa operatsiyalar.
Tijorat banklari tomonidan aholi naqd pulsiz operatsiyalarining tashkil etilishi
Naqd pulsiz hisob-kitoblar va ularning tijorat banklari tomonidan tashkil etilishi.
Respublika Xalq banki cheklari orqali aholining naqd pulsiz hisob-kitoblarini tashkil
etilishi. Aholi topshirig’iga binoan xizmatlar uchun to’lovlarni naqd pulsiz yo’l bilan
o’tkazilishi. Mehnatkashlar daromadlarining bir qismini omonatlar bo’yicha schetlarga
o’tkazilishi. Ishchi va xizmatchilarning ish haqini xalq banki muassasalariga o’tkazish
bilan bog’liq operatsiyalar. Plastik kartochkalar bo’yicha aholining naqd-pulsiz hisobkitoblari.
Aholi pul jamg’armalarining ijtimoiy-iqtisodiy mazmuni
Aholi pul jamg’armalari va ularning ijtimoiy-iqtisodiy mazmuni. Aholi pul
jamg’armalarining turlari*. Bozor iqtisodiyoti sharoitida aholi jamg’armalarini tashkil
qilish muammolari*. Xalq bankining respublika ssuda fondini tashkil qilishdagi roli.
O’zbekistonda jamg’arma ishining tashkil etilishi va rivojlanish tarixi.
O’zbekiston Respublikasi davlat tijorat Xalq bankiga umumiy tavsif, uning ish faoliyati,
asosiy yo’nalishlari
Xalq bankining asosiy vazifalari*. O’zbekiston Respublikasi Xalq bankini
boshqaruvi va uning tashkiliy tuzilishi. Xalq banki muassasalari ish faoliyatining tashkil
etilishi. Xalq banki operatsiyalari va ularni rivojlantirishning asosiy yo’nalishlari. Xalq
bankining ommaviy tushuntirish ishlari.
O’zbekiston Respublikasi Xalq bankining omonatlar bo’yicha ish faoliyati
Aholi omonatlari tushunchasi va turlari*. Omonatlar alohida turlarining tavsifi va
ular bo’yicha daromadlar: a) talab qilib olinadigan omonatlar va ularning turlari; b)
muddatli-shartnomaviy omonatlar; v) bolalarning maqsadli omonatlari; g) "Nuroniy "
omonati; d) "Ishonch" omonati; e) "Kafolat" omonati; j) "Abiturient" omonati; z)
ko’rsatuvchiga beriladigan muddatli omonatlar; i) qisqa muddatli depozitlar; k) valyutali
omonatlar.
Jamg’arma ishini rivojlantirishda boshqa tijorat banklarining roli
Aktsionerlik tijorat banklarining jamg’arma operatsiyalari. Bozor iqtisodiyoti
sharoitida tijorat banklari o’rtasida omonatlarni jalb qilish bo’yicha raqobat. Tegishli
303
litsenziyaga ega bo’lgan tijorat banklari taklif qilayotgan omonat turlari va ularning
tavsifi. Tijorat banklari tomonidan jamg’armalarni jalb qilishning boshqa usullari:
jamg’armali sertifikatlar, depozit sertifikatlari, obligatsiyalar. Masalalar echish.
Tijorat banklari tomonidan aholini kreditlash operatsiyalari
Aholi jamg’armalarining kredit resurs sifatida ishlatilishi. Tijorat banklarining
aholini kreditlash bo’yicha kredit operatsiyalari. Iste’mol kreditlari: Xalq banki
tomonidan beriladigan kredit turlari. Aktsioner tijorat banklari tomonidan beriladigan
iste’mol kreditlari. Kreditlarni berish tartibi. Iste’mol kreditlarini qaytarish tartibi.
Kreditlar bo’yicha foizlar o’rnatish va ularni to’lash tartibi. Kreditlarning ta’minlanganlik
shakllari. Kreditlar va ularning sifati bo’yicha bank nazorati. Masala va situatsion
masalalar ishlash.
Xalq banki tomonidan aholi hamda korxona va tashkilotlarga hisob-kassa xizmatining
ko’rsatilishi
Xalq bankining turli mulkchilik shakllariga qarashli xo’jaliklariga hisob-kassa
xizmatlarini ko’rsatish, kreditlash bo’yicha ish faoliyati.
Turli to’lovlar va badallar qabul qilish bo’yicha aholiga kassa xizmatini ko’rsatish
tartibi*. Nafaqaxo’rlarga Xalq banki muassasalari tomonidan nafaqalar to’lash tartibi.
Korxona va tashkilotlarga depozit bo’yicha schyotlar ochish va yuritish tartibi. Pullik
xizmat ko’rsatuvchi tashkilotlardan naqd pul tushumini qabul qilish bilan bog’liq
operatsiyalarni olib borish tartibi.
Xalq bankining naqd pulsiz operatsiyalari va ularning tashkil etilishi
Naqd pulsiz hisob-kitoblar va ularning xalq xo’jaligidagi ahamiyati*. Cheklar
bo’yicha aholining naqd pulsiz hisob-kitoblari. Aholi topshirig’iga binoan to’lovlarni
naqd pulsiz yo’l bilan o’tkazish. Mehnatkashlar daromadlarining bir qismini omonatlar
bo’yicha schyotlarga o’tkazish. Ishchi-xizmatchilarning ish haqini Xalq banki
muassasalari orqali to’lanishi. Plastik kartochkalarning joriy qilinishi va ular bo’yicha
operatsiyalar. Xalq banki tomonidan korxona va tashkilotlarning naqd pulsiz hisobkitoblarining tashkil etilishi.
304
•
O’zbekiston Respublika Xalq bankining omonatlar bo’yicha ish faoliyati mavzusi
bo’yicha 2ta slayd;
Xalq banki tomonidan aholi hamda korxona va tashkilotlarga hisob va kassa
xizmatining ko’rsatilishi mavzusi bo’yicha 2ta slayd;
Xalq bankining naqd pulsiz operatsiyalari va uning tashkil etilishi mavzu bo’yicha
3ta slayd;
Xalq bankining daromadlari va xarajatlari hamda ish faoliyatining yakunlari
mavzusi bo’yicha 2ta slayd;
•
•
•
•
•
•
•
oraliq baholash (OB) – 35%;
yakuniy baholash (YaB) – 30%.
Tayanch tushunchalariga asoslangan yozma ishni o’tkazish tartibi "Reyting tizimning
yakuniy baholash bosqichida "Yozma ish" usulini tadbiq etish bo’yicha Namunaviy
"Nizom" bilan belgilanadi.
hisoblanadi.
•
•
•
86-100 – "a’lo" – 61,9-72,0 ball;
71-85 – "yaxshi" – 50,6-61,2 ball;
55-70 – "qoniqarli" – 39,6-50,4 ball.
305
6. ADABIYoTLAR
Asosiy adabiyotlar
1. O’zbekiston Respublikasining "Markaziy banki to’g’risida"gi Qonuni.
2. O’zbekiston Respublikasining "Banklar va bank faoliyati to’g’risida"gi Qonuni. 1996
y. 26 aprel.
3. O’zbekiston Respublikasining "Fuqarolarning banklardagi omonatlarini himoyalash
kafolatlari to’g’risida"gi Qonuni. 2000 yil 13 may.
4. Pul massasi o’sishini cheklash va moliya intizomiga rioya etish to’g’risidagi
O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Farmoni.
yanvargacha Toshkent Adolat, 2000.
6. Vazirlar Mahkamasining 1994 yil 18 martda qabul qilingan 146-sonli "Jamg’arma
bankiga bank maqomini berish haqida" gi Qarori.
7. "Fuqarolarning banklardagi omonatlarini himoyalash kafolatlari to’g’risida" gi
O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining Qarori.
8. Abdullaeva. Sh. Pul, kredit va banklar. -T.: Moliya, 2000.
9. Aleksandrova N.G. i dr. Banki i bankovskaya deyatelnosti dlya klientov –SPb.: Piter,
2002.
10. Anikin A.V. Zashchita bankovskix vkladchikov. -M.: YuNITI, 1997.
11. Bankovskoe delo: Upravlenie i texnologiya: Uchyob. Posobie dlya VUZov Pod red.
prof. A.N. Tovasheva, N. Yunitidana, 2001.
12. Banki i bankovskoe delo /Pod. red. I.T. Balabanova –SPb.: Piter, 2001.
14. Gladkova I.N. Nalichnie rubli i valyuta. -M.: YuNITI, 1997.
15. Dengi, kredit, banki. Tsennie bumagi. Praktikum: Ucheb. posobie dlya vuzov. Pod
red. E.F. Jukova. -M.: YuNITI – DANA, 2001.
TGEU, 2000.
19. Mullajanov F. O’zbekiston Respubilikasi bank tizimi -T.: O’zbekiston, 2001.
20. Tavasiev A.M. i dr. Raschetnie i kassovie uslugi banka. Uchebnoe posobie -M.: 2001.
Ucheb. pos.–Kiev: Elga, 1999.
22. Stoyanova E.S. i dr. Upravlenie oborotnim kapitalom. –M.: Perspektiva, 1998.
306
23. O’zbekiston Xalq bankning omonatlar bo’yicha qo’shimcha ko’rsatmalari (1996-99
yillar).
24. Xalq bankining omonatlar bo’yicha 15 instruktsiyasi va shu instruktsiyaga
qo’shimchalar.
25. Sheremet A.D. Finansovi analiz v komercheskom banke. – M.: Finansi i statistika,
2000.
•
•
•
•
•
1. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining "Standartlashtarilgan metrologiya
va mahsulotlar hamda xizmatlarni sertifikatlashtirish chora tadbirlari to’g’risida"gi
qarori. 2003 y., 3 oktyabr. Xalq so’zi, 213 25.02.
2. Karimov I.A. O’zbekiston iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish yo’lida. -T.:
3. Karimov I.A. O’zbekiston XXI asr bo’sag’asida: xavfsizlik tahdid, barqarorlik
4. O’zbekiston Respublikasi Markaziy bankining 1997-98 yildagi pul-kredit siyosati
to’g’risida materiallari.
5. Boboqulov T., Abdullaev Yo. Kredit. -T.: Mehnat, 1996.
6. Gladkova I.N. Nalichnie rubli i valyuta. -M., 1996.
7. Kerler X.X. Obmivanie deneg. -M.: INFA-M, 1996.
8. Karaliev T., Abdullaev Yo. Pul. -T.: Mehnat, 1996.
9. "Bozor, pul va kredit" jurnalining 2001-2003 yillardagi sonlari.
10. "Bank axborotnomasi" gazetasining 2000-2003 yildagi sonlari.
307
TA’LIM VAZIRLIGI
"TASDIQLANDI"
ta’lim vazirligi
№ VM-343-53407-3.20
"1" iyul 2003 y.
____________________
"8" iyul 2003 y.
BANK ISHI TARIXI
fanidan
DASTUR
Toshkent - 2003
308
Tuzuvchilar:
dots. Arzumanyan S. Yu.
Taqrizchilar:
dots. Toymuhammedov I.,
dots. Murugova I. A.
"Bank ishi tarixi" kursida banklarning paydo bo’lishi, bajaradigan operatsiyalari
ko’lamining kengayib borishi, banklarning turlari, ularning kredit tizimining asosiy
bo’g’ini sifatida faoliyat olib borishi, pul islohotlari, kredit islohotlari, kredit
mexanizmining va bank tizimining takomillasha borish bosqichlari, O’zbekistonda
mustaqil pul-kredit tizimining barpo etilishi bilan bog’liq savollar o’rganiladi.
V predmete "Istoriya bankovskogo dela" rassmatrivayutsya voprosi razvitiya
denejno-kreditnix otnosheniy, izuchayutsya osnovnie etapi razvitiya denejno-kreditnix
otnosheniy, bankovskoy, kreditnoy sistemi. Osoboe vnimanie udelyaetsya istorii
vozniknoveniya bankov, stanovleniyu bankovskogo dela, usloviyam i predposilkam
provedeniya denejnix i kreditnix reform.
The subject "The history of banking teaches the steps of development of moneycredit relations, banking credit system.While studying this subject you can face with
many problems of Banking in the past.At the end of this course main attention were
given to Banking system of Uzbekistan.
bayoni).
1. SO’Z BOShI
Bank ishi tarixi fanini o’qitishning maqsadi va vazifalari
O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 16 avgust 2001 yildagi 343-sonli
qaroriga asosan tasdiqlangan ta’lim standartiga binoan "Bank ishi tarixi" fani o’qitiladi.
Bank ishi tarixi kursida banklarning paydo bo’lishi, ular bajaradigan operatsiyalari
ko’lamining kengayib borishi, ularning turlari hamda kredit tizimining asosiy bo’g’ini
sifatida faoliyat olib borishi, pul islohotlari, kredit islohotlari, kredit mexanizmining va
309
bank tizimining takomillasha borish bosqichlari, O’zbekistonda mustaqil pul-kredit
tizimining barpo etilishi bilan bog’liq savollar o’rganiladi.
"Bank ishi tarixi" kursida banklarning va pul-kredit munosabatlarining yuzaga
kelishi, ularning rivojlanishi, banklar va kredit tizimi faoliyatining takomillasha borish
bosqichlariga alohida to’xtalib o’tilgan holda quyidagi talablarga talabalarni rioya
qilishlari talab etiladi:
•
•
•
tomonidan so’raladigan tayanch ibora, test savollariga javob berib, tegishli
o’qish davrida yozma nazorat ishlarini bajarishi va referatlar tayyorlash;
fanni o’zlashtirish natijasida va kelajakda talaba bank tizimida bo’ladigan
o’zgarishlarni bilishi lozim.
"Bank ishi tarixi" kursi institutlarda o’rganiladigan boshqa iqtisodiy fanlar bilan
uzviy bog’liqdir.
Bu fan banklar pul-kredit munosabatlarining rivojlanish bosqichlarni o’zida aks
ettirib, "Pul, kredit va banklar", "Monetar siyosat va pul-kredit orqali muvofiqlashtirish",
"Banklarda buxgalteriya hisobi va operatsion texnika", "Bank menejmenti va marketingi"
va boshqa fanlar bilan uzviy bog’liqdir.
Talabalar o’qish jarayonida banklarning rivojlanish tarixini kompyuter texnikasidan
foydalangan holda o’rganishi, ho’jalik sub’ektlari o’rtasida hisob-kitoblarni olib borish
bilan bog’liq kompyuter dasturlari bilan tanishadilar. Fanning ba’zi mavzularini
yoritishda audio va video texnikadan foydalaniladi.
Talabalar O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki muzeyi, Noyob metallar muzeyi
va o’quv banklarida sayyor darslar o’tadilar. Fanni o’rganish 4-semestrni o’z ichga oladi
va u tarkibiy jihatdan ma’ruza, amaliy darslardan iborat.
Oliy kasbiy ta’limning davlat standartlarida mazkur kursga 81 soat hajmda vaqt
ajratilgan. Ularning 18 soati ma’ruza, 36 soati amaliy mashg’ulot. Bundan tashqari 27
310
soat hajmda vaqt mustaqil ta’limga ajratilgan. Bank ishi tarixi fanidan olgan bilimlar
talabalarning boshqa mutaxassislik fanlar bo’yicha oladigan bilimlarini mustahkamlashga
asos bo’lib, kundalik faoliyatida uchraydigan dolzarb amaliy masalalarni echishda hamda
zamonaviy iqtisodiyotga doir adabiyotlarni o’rganib malakalarini oshirishlarida qo’l
keladi.
2. FAN DASTURI
Bank ishi tarixi fanining maqsadi va vazifalari
Fanning boshqa fanlar bilan uzviy bog’liqligi. Bozor iqtisodiyotiga o’tishda kursning
maqsadi va vazifalari.
Banklar va banklarning tashkil topish tarixi
Bank tushunchasi va uning iqtisodiy mazmuni. Banklarning paydo bo’lish tarixi,
jirobanklar, aktsioner banklar, davlat banklari. Turli mamlakatlarda banklarning tashkil
topish bosqichlari.
Banklar kredit tizimining asosiy bo’g’ini sifatida
Kredit tizimi, uning asosiy bo’g’inlari. Banklarning asosiy funktsiyalari va
maqsadlari. Hisob-kitoblar, pul muomalasi, kredit munosabatlarini olib borishda
banklarning roli.
Turkistonda pul-kredit munosabatlarining rivojlanishi
Turkistonda pul munosabatlarining shakllanishi, pul birliklarining muomalaga
chiqarilishi. Turkiston zaminida birinchi banklarning paydo bo’lishi, ular bajaradigan
operatsiyalar. Pul va kredit islohotlari. Pul-kredit tizimining rivojlanish bosqichlari.
Pul islohotlari va ularni o’tkazish amaliyoti
XIX-asr oxirida o’tkazilgan pul islohotlari. 1922-24 yillarda o’tkazilgan pul islohoti.
1947-yildagi pul islohoti. 1961-yildagi pul denominatsiyasi.
Kredit mexanizmi va kredit islohotlari
Kredit mexanizmi, uning elementlari. Kredit islohotlari, ularning zarurligi, maqsadi.
1930-32 yillardagi kredit islohoti, maqsadi, o’tkazilish bosqichlari. Kredit
mexanizmidagi o’zgarishlar, uning takomillashuvi. 1980-90 yillarda kredit tizimining
qayta shakllanishi.
O’zbekistonda mustaqil pul-kredit tizimining barpo etilishi
311
O’zbekiston mustaqilligining birinchi yillarida pul muomalasi va kredit. Mustaqil
bank tizimining barpo etilishi. Bank tizimida yuz bergan o’zgarishlar va ikki pog’onali
bank tizimining tashkil etilishi. O’zbekiston Respublikasining pul islohoti va milliy pul
birligi - so’mning muomalaga kiritilishi. Hozirgi davr bank kredit va pul tizimiga
qisqacha ta’rif.
Bank ishi tarixi faninig maqsadi va vazifalari
Fanning boshqa fanlar bilan uzviy bog’liqligi. Bozor iqtisodiyotiga o’tishda kursning
maqsadi va vazifalari.
Banklar va banklarning tashkil topish tarixi
Bank tushunchasi va uning iqtisodiy mazmuni. Banklarning paydo bo’lish tarixi,
jirobanklar, aktsioner banklar, davlat banklari. Turli mamlakatlarda banklarning tashkil
topish bosqichlari*.
Banklar kredit tizimining asosiy bo’g’ini sifatida
Kredit tizimi, uning asosiy bo’g’inlari*. Banklarning asosiy funktsiyalari va
maqsadlari. Hisob-kitoblar, pul muomalasi, kredit munosabatlarini olib borishda
banklarning roli.
Turkistonda pul-kredit munosabatlarining rivojlanishi
Turkistonda pul munosabatlarining shakllanishi, pul birliklarining muomalaga
chiqarilishi*. Turkiston zaminida birinchi banklarning paydo bo’lishi, ular bajaradigan
operatsiyalar. Pul va kredit islohotlari. Pul-kredit tizimining rivojlanish bosqichlari.
Pul islohotlari va ularni o’tkazish amaliyoti
XIX-asr oxirida o’tkazilgan pul islohotlari. 1922-24 yillarda o’tkazilgan pul islohoti.
1947-yildagi pul islohoti. 1961-yildagi pul denominatsiyasi*.
Kredit mexanizmi va kredit islohotlari
Kredit mexanizmi, uning elementlari. Kredit islohotlari, ularning zarurligi, maqsadi*.
1930-32 yillardagi kredit islohoti, maqsadi, o’tkazilish bosqichlari. Kredit mexanizmidagi
o’zgarishlar, uning takomillashuvi. 1980-90 yillarda kredit tizimining qayta shakllanishi.
O’zbekistonda mustaqil pul-kredit tizimining barpo etilishi
O’zbekiston mustaqilligining birinchi yillarida pul muomalasi va kredit. Mustaqil
bank tizimining barpo etilishi*. Bank tizimida bo’lgan o’zgarishlar va ikki pog’onali
312
bank tizimining tashkil etilishi. O’zbekiston Respublikasining pul islohoti va milliy pul
birligi so’mning muomalaga kiritilishi*. Hozirgi davr bank kredit va pul tizimiga
qisqacha ta’rif.
Audio-video jihozlar - mavzuga bag’ishlangan video kassetalar.
•
•
•
Banklarning paydo bo’lish va rivojlanish bosqichlari mavzusi bo’yicha 2ta slayd;
Pul islohotlari va ularning xususiyatlari mavzusi bo’yicha 3ta slayd;
Kredit islohotlari va kredit mexanizmi mavzusi bo’yicha 2ta slayd.
•
•
•
tuzishning yakuniy baholash bosqichida "Yozma ish" usulini tadbiq etish bo’yicha
Namunaviy nizom" bilan belgilanadi.
55% idan kam ball to’plagan talaba qoniqarsiz o’qiyotgan (qarzdor) deb hisoblanadi.
•
•
•
86-100 - "a’lo" - 46,4-54,0 ball;
71-85 - "yaxshi" - 38,3-45,9 ball;
55-70 - "qoniqarli" - 29,7-37,8 ball.
313
6. ADABIYoTLAR
Asosiy adabiyotlar
1. "O’zbekiston Respublikasining "Markaziy banki to’g’risida"gi Qonun. T.,- 1996.
2. "O’zbekiston Respublikasi banklar faoliyati to’g’risida"gi Qonun. T., 1996.
3. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmonlari 1995 y 5 yanvardan 2001 yil 1
yanvargacha –T.: Adolat, 2000.
4. Karimov I.A. O’zbekiston iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish yo’lida. -T., 1995.
5. Abdullaeva. Sh. Bank ishi. O’quv qo’llanmasi -T., 2000.
6. Abdullaeva. Sh. Pul, kredit va banklar. -T., 2000.
7. Abramova G.S. Psixologiya tolko dlya studentov. Uchebnoe posobie. -M., 2001.
funktsionirovaniya. -M., 2001.
9. Abashina A. M. Simonova N.N. Kredit i zaymi. -M., 1997.
10. Asaliev A.I. i dr. Banki 95, 1,2 tom. -M., 1996.
11. Banki i bankovskoe delo / Pod. Red. I.T. Balabanova. –SPb.: Piter, 2001.
13. Bankovskoe delo: Upravlenie i texnologiya: Ucheb. posobie dlya VUZov Pod red.
prof. A.N. Tovasheva, N. Yunitidana. -M., 2001.
14. Boshcharin G.P. Nachalo finansovoy matematiki. -M., 1997.
15. Bukado V.I. i dr. Banki i bankovskie operatsii. -M., 1996.
16. Voronov P.Yu. Stranitsi istorii deneg. -M., 1996.
17. Vera Smit. Proisxojdeniya tsentralnix bankov. -M.: 1996.
18. Varyash I.Yu.Bankovskaya sotsiologiya. Ekspertnie otsenki v bankovskom dele. -M.,
1999.
19. Valovoy G.I. Istoriya mendjmenta. -M., 1997.
20. Gindin I.R. Gosbank i ekonomicheskaya politika tsarskogo pravitelstva. -M., 1960.
21. Gafarli M.S. i Kasaev A.Ch. Uzbekskaya model razvitiya: Mir i stabilnost – osnova
progressa. –M.: DROFA, 2000.
22. Dord F. Polfrenan D. Osnovi bankovskogo dela. -M., 1998.
23. Drobozina L.A Finansi, denejnoe obrashchenie, kredit. -M., 1997.
24. Jukov E.F. Dengi, Kredit, Banki, Tsennie bumagi Praktikum: Uchebnoe posobie. -M.,
2001.
TGEU, 2000.
27. Kakoe finansovoe uchrejdenie neobxodimo dlya Turkestanskogo kraya. -T., 1871.
314
29. K ustroystvu zemelnogo banka. -T., 1909.
30. Kessler G. V dni organizatsii Gosbanka v Turkestanskom krae. -M., 1971.
31. Klem V. Sovremennoe sostoyanie torgovli v Buxare. -M., 1883.
32. Klaus R. Kak vesti dela s bankami. -M., 1999.
33. Kerner X.X. Otmivanie deneg. -M., 1996.
34. LarionovaI.V. Reorganizatsiya kommercheskix bankov. -M., 2000.
35. Leksin V. Kredit i banki. -M., 1996.
36. Mullajonov F. I. dr. Bankovskaya sistema Uzbekistana v godi nezavisimosti -T.,
1996.
37. Mullajanov F. O’zbekiston Respublikasi bank tizimi -T., 2001.
38. Markova M. Komercheskie banki i ix operatsii. -M., 1999.
39. Popov V.V. Banki na perexode -M., 2001.
40. Rogojin N.P. Sredne Aziatskiy Kommercheskiy bank. -M., 1925.
42. Stoyanova E.S. i dr. Upravlenie oborotnim kapitalam –M.: Perspektiva, 1998.
43. Finansovo-kreditniy slovar. -M., 1983, 1984. 1-3 t.
44. Chjen V.A. dr. Dengi i finansovie rinki. -T., 1996.
45. Sharov A.N. Evolyutsiya deneg pri kapitalizme. -M., 1990.
46. Sheremet A.D. Finansovi analiz v komercheskom banke. –M., Finansi i statistika,
2000.
47. Bank faoliyatining normativ aktlari. -T., 1999.
48. Internet slaydlari:
•
•
•
•
•
•
315
2002 yil.
xujjatlari. 2000, 2002 yil.
3. Bunmen G.V, Zolotaya Valyuta ponimaniyu k makroekonomiki gosudarstvii i mira. M., 2000.
4. Gafarli M.S. i dr. Uzbekskaya model razvitiya. -M., 2000.
5. Ershov M.V. Valyutno-finansovie mexanizmi v sovremennom mire. -M., 2001.
6. Kurochkin D.N. Evro- novaya valyuta Starogo Sveta. -M., 2000.
7. Kupchinskiy V.A. Sistema upravleniya resursami banka. -M., 2000.
8. "Bozor, pul va kredit" jurnallari 2002-2003 yillardagi sonlari.
9. "Bank axborotnomasi" gazetasi 2002-2003 yil sonlari.
316
TA’LIM VAZIRLIGI
"TASDIQLANDI"
ta’lim vazirligi
№ VM-343-53407-3.20
"1" iyul 2003 y.
____________________
"8" iyul 2003 y.
INVESTITSIYA LOYIHALARINI
MOLIYALASHTIRISH VA UNING
MONITORINGI
fanidan
DASTUR
Toshkent - 2003
317
Tuzuvchilar:
dots. Jo’raev A.,
k.o’q. Mamatov B.,
k.o’q. Xo’jamqulov D.
Taqrizchilar:
prof. G’ozibekov D. G’.,
dots. Karimov N. G’.
Ushbu dastur O’zbekiston Respublikasining "Ta’lim to’g’risida" gi Qonun va
Kadrlar tayyorlash milliy dasturiga asosan hamda bakalavriaturaning 5340700 –"Bank
ishi" ta’lim yo’nalishlari bo’yicha Davlat Ta’lim Standartlari talablari doirasida
tayyorlangan. Dasturda fanning nazariy, uslubiy va amaliy asoslari hamda mavzulari
atroflicha yoritilgan. Dastur doirasida fanni o’rganish zamonaviy pedagogik, o’quvuslubiy, ilmiy va amaliy texnologiyalarga asoslanadi.
Dastur investitsiya loyihalarini moliyalashtirishning asosiy shakllarini va
monitoringni olib borish jarayonlarini o’z ichiga olgan bo’lib, "Bank ishi" sohasi
bo’yicha bakalavr yo’nalishidagi barcha mutaxassisliklarga mo’ljallangan. Mazkur
dasturda asosiy e’tibor investitsiya loyihalarini moliyalashtirish asoslariga, investitsion
loyihalarini bank muassasalarida turli moliyaviy resurslar hisobiga moliyalashtirish va
kreditlash shakllariga, investitsiya loyihalarini baholashning yangi usullariga, investitsiya
loyihalarini amalga tadbiq etish bo’yicha qarorlar qabul qilishga, invstitsion loyihalarning
hayotiyligini baholashga va ushbu jarayonlarning monitoringiga katta e’tibor berilgan.
Nastoyashchaya programma podgotovlena na osnove Zakona Respubliki Uzbekistan
"Ob obrazovanii", Natsionalnoy programmi podgotovki kadrov i trebovaniy
Gosudarstvennix Obrazovatelnix Standartov dlya obrazovatelnix napravleniya
bakalavriata 5340600 – "Finansi" i 5340700 –"Bankovskoe delo". V programme v
dostatochnoy mere osveshcheni teoreticheskie, metodologicheskie i prakticheskie osnovi
i temi distsiplini. Izuchenie distsiplini v ramkax programmi osnovivaetsya na
sovremennix pedagogicheskix, uchebno-metodicheskix, nauchnix i prakticheskix
texnologiyax.
V etoy programme osnovnoe vnimanie udelyaetsya na osnovi finansirovaniya
investitsionnix proektov, formi kreditovaniya i finansirovaniya investitsionnix proektov
za schet razlichnix finansovix resursov bankovskix uchrejdeniy, novie metodi otsenki
investitsionnix proektov, prinimaemie resheniya po vnedreniyu v praktiku investitsionnix
proektov, otsenku jiznesposobnosti investitsionnix proektov i ix monitoring.
Successes of economic reforms taking part in Uzbekistan is important in
development to a banking-financial system, in expansion of the international economic
318
attitudes(relations) and at introduction modern and qualitative engineering and
technology in industrial branches. In these processes studying " Financings of investment
projects and their monitoring " gets original a urgency. The program including the basic
forms of financing of investment projects and processes realization of monitoring, is
intended for all experts in a direction bakalavriata "Banking".
In this program the basic attention is given on basic financings of investment
projects, forms of crediting and financing investment projects at the expense of various
financial resources the bank establishments, new methods of an estimation of the
investment projects, accepted decisions on introduction in practice of investment
projects, an estimation of viability of investment projects and their monitoring.
bayoni).
1. SO’Z BOShI
Respublikada amalga oshiralayotgan iqtisodiy islohotlarning samaradorligini
oshirishda, bank-moliya tizimini rivojlantirishda, xalqaro iqtisodiy munosabatlarni
kengaytirishda, ishlab chiqarish tarmoqlarida sifatli, zamonaviy texnika va
texnologiyalarni qo’llashda investitsiya loyihalarini moliyalashtirish o’ziga xos
dolzarblik kasb etadi.
O’quv fanining maqsadi va vazifalari, boshqa fanlar bilan o’zaro bog’lanishi
"Investitsiya loyihalarini moliyalashtirish va ularning monitoringi" fanini o’qitishdan
maqsad - kelgusida yuqori malakali iqtisodchi mutaxassislar bo’lib etishadigan talabalar
uchun O’zbekiston Respublikasi bank va moliya tizimi hamda uning tuzilishi xaqida
nazariy bilimlar berish, ularda banklarning bozor iqtisodiyotiga o’tish davrdagi kredit
siyosatini yo’nalishlari bo’yicha asosiy ko’nikmalar hosil qilishdan iborat. Ushbu
maqsaddan kelib chiqib fan o’z predmetini o’rgatish uchun quydagi vazifalarni qo’yadi:
•
•
•
•
investitsiya loyihalarining iqtisodiy mohiyati va mazmunini o’rganish;
investitsiya loyihalarini moliyalashtirishdagi manbalarini o’rganish;
investitsiya loyihalarini moliyalashtirish uchun kredit resurslarini to’plash
usullarini o’rganish;
investitsiya loyihalarini moliyalashtirishda risklarning taqsimlanish jarayonini
o’rganish;
319
•
•
•
•
•
investitsiya loyihalarini moliyalashtirishning samaradorligini baholash jarayonini
o’rganish;
kapital qiymatini aniqlash usullarini o’rganish.
investitsiya loyihalarini moliyalashtirishning asoslarini, tamoyillari va usullarini
o’rganish;
investitsiya loyihalarning iqtisodiy va moliyaviy samaradorligini baholashni
o’rganish;
investitsiya loyihalarini moliyalashtirishda monitoring va uni amalga oshirish
tartiblari yuzasidan nazariy va amaliy bilimlarni o’rganish.
Mazkur fan "Bank ishi" mutaxassisliklari uchun o’qitiladigan barcha fanlar,
shuningdek "Xo’jalik faoliyati tahlili", "Investitsiya loyihalari tahlili" va boshqa fanlar
bilan bevosita bog’liqdir.
O’quv fani bo’yicha bilim, ko’nikma va malakalarga talablar
Mazkur fanni o’rganish jarayonida talabalar tegishli bilim, uquv va ko’nikmalarga
ega bo’lishlari lozim.
Talabalar umumnazariy fanlardan olgan bilimlari bilan bir qatorda investitsiya
sohasiga oid qonunchilik, investitsiya loyihalari ekspertizadan o’tkazish tartibidagi
o’zgarishlardan xabardor bo’lishlari lozim.
"Investitsiya loyihalarini moliyalashtirish va ularning monitoringi" o’quv fani
bo’yicha qo’yiladigan talablar quyidagicha:
•
•
•
•
•
iqtisodiyotni rivojlantirishda investitsiya loyihalarini amalga oshirishning
ahamiyati;
investitsiya loyihalarini turli manbalar evaziga moliyalashtirish tartibi;
investitsiya loyihalarini moliyalashtirishda risklarning taqsimlanish jarayoni;
investitsiya loyihalarini moliyalashtirishning samaradorligini baholash usullari;
investitsiya loyihalarini moliyalashtirishda monitoring va uni amalga oshirish
tartiblari.
Talabalar mazkur o’quv fani bo’yicha yuqorida ko’rsatib o’tilganlarni bilishi lozim.
Shuningdek ular kompyuterlardan, axborot vositalaridan va boshqa zamonaviy
texnologiyalardan foydalanish asoslarini o’rgatuvchi fanlarni ham o’zlashtirishlari kerak.
O’qitish jarayonida nazariy bilim bilan amaliyotni solishtirish usullarini,
talabalarning mustaqilligini ta’minlovchi o’quv jarayonini, bilim va ilmga bo’lgan
qiziqishini tashkil qilish bilan birga ularning mustaqil bilim olishiga sharoit yaratib berish
kerak.
320
Amaliy mashg’ulotlar bo’yicha bajariladigan ishlar minimal miqdoriga talablar
Ishchi o’quv dasturida keltirilgan amaliy (seminar) mashg’ulotlar mavzulari
yuzasidan magistr tegishli mavzular bo’yicha konspektlar oladi, referat hamda mustaqil
ishlar tayyorlaydi va amaliyot o’qituvchisi nazoratida ular yuzasidan og’zaki suhbatdan
o’tadilar. Ushbu talablar amaliy mashg’ulotlar mavzularida kursiv bilan ko’rsatilgan
savollar bo’yicha talabalarning dars jarayonini to’liq o’zlashtirishlarini belgilab beradi.
Auditoriya mashg’uloti turlarining soatlari hajmi (foizlarda) bo’yicha tavsiyalar
Fanning umumiy soatlar xajmi 120 soat belgilangan. Shundan 40 soat (50% )
ma’ruza, 40 soat (50%) amaliy mashg’ulot, 40 soat mustakil ta’limga ajratilgan.
Uquv jarayonida rejaga muvofiq oldin ma’ruza, keyin amaliy mashg’ulot o’tkaziladi.
O’tilgan mavzular bo’yicha talabalarning mustaqil o’rganishi uchun alohida mavzular
bo’yicha uy vazifalari beriladi. Talabalarning olgan bilimlarini baholashning og’zaki yoki
yozma usullari qo’llaniladi.
joriy, oraliq va yakuniy baholash asosida aniqlanadi.
Fanni o’qitishning har bir semestrida ikki marotaba joriy nazorat (seminar
mashg’ulotlarida), ikki marotaba oraliq baholash (ma’ruza mashg’ulotlarida) va bir
marotaba yakuniy baholash (yozma ish usulida) amalga oshiriladi. Agar fan bir necha
semestr o’qitilishi ko’zda tutilsa, oldingi semestrlar nihoyasida yakuniy baholash og’zaki
yoki test usulida amalga oshirilishi mumkin, oxirgi semestrda esa yakuniy baholash faqat
yozma ish usulida amalga oshiriladi.
"Investitsiya loyihalarini moliyalashtirish va ularning monitoringi" fanini
o’qitishning kompyuter, informatsion va boshqa zamonaviy o’qitish texnologiyalarining
tarkibiy qismlari bo’lib quyidagilar hisoblanadi.
•
•
•
•
o’quv maqsadlari va vazifalar katalogini ishlab chiqish;
tarqatuvchi materiallardan, testlar to’plamidan, slayd, kompyuter dasturlaridan
foydalanish;
rejalashtirilgan maqsadlarning bajarilishini baholash.
321
Talabalarga zamonaviy usulda fanni o’rgatish, ularning mustaqil bilim olishiga
sharoit yaratish, hamda olgan bilimini mustaqil ravishda baholash uchun quyidagilardan
foydalaniladi;
•
•
•
•
talabalarni oldindan tarqatma materiallar bilan ta’minlashga erishish;
talabalarga o’z bilmini o’zi baholash uchun sharoitni yaratib berish;
talabalarning bilimini tayanch iboralari asosida baholashni joriy qilish;
talabalarni kichik guruhlarga bo’lib o’qituvchilar rahbarligida mustaqil bilim
olishga o’rgatish va h.k.
Bu fanni o’qitishda investitsiya sohasiga tegishli qonunlar, hukumat qarorlari,
investitsiya dasturi, nizomlar va investitsiya loyihalarini baholashning YuNIDO
dasturidan, yangi kompyuter texnologiyalaridan, tarqatmachi materiallardan, testlar
Fanni o’qitishga uslubiy ko’rsatmalar
Mazkur fan "Bank ishi" bakalavriat ta’lim yo’nalishi bo’yicha ta’lim olayotgan
talabalarga birinchi semestrda o’tilishi mo’ljallangan. Bu fanni o’qitishda investitsiya
faoliyatiga tegishli qonunlar, hukumat qarorlari, investitsiya loyihalarini moliyalashtirish
hamda ularning monitoringi bilan bog’liq bo’lgan me’yoriy-huquqiy hujjatlar,
shuningdek kompyuter dasturlaridan, saydlardan foydalanish lozim.
"Investitsiya loyihalarini moliyalashtirish va ularning monitoringi" fani ma’ruza va
amaliy mashg’ulot shaklida auditoriyada o’rgatiladi. Talabalarning o’quv jarayonida
auditoriyada olgan bilimlari o’qituvchilar hamda belgilangan hay’at a’zolari tomonidan
reyting usulida baholanadi.
2. FAN DASTURI
"Investitsiya loyihalarini moliyalashtirish va ularning monitoringi" fani bo’yicha
o’qiladigan ma’ruzalar mavzulari
"Investitsiya loyihalarini moliyalashtirish va ularning monitoringi" fanining predmeti
va vazifalari. Fanning tarkibiy tuzilishi va boshqa fanlar bilan bog’liqligi.
Investitsiya loyihalarini moliyalashtirishning mohiyati va ahamiyati
Investitsiya loyihalarini moliyalashtirishning iqtisodiy mazmuni va tamoyillari.
Iqtisodiyotni rivojlantirishda investitsiya loyihalarini moliyalashtirishning ahamiyati.
Investitsiya loyihalarini moliyalashtirishning asosiy bosqichlari.
322
Investitsiya loyihalarining hayotiy ahamiyatliligini baholash
Investitsiya loyihalarini ekspertizasi. Investitsiya loyihalarining daromadliligini
baholash. Noaniq omillar mavjud bo’lgan va resurslar cheklangan sharoitda kapitalning
qiymati. Uzoq muddatli qarzlarning qiymati.
Investitsiya loyihalari bo’yicha qarorlar qabul qilish
Investitsiya loyihalarining variantlarini ishlab chiqish. Muqobil investitsiya
loyihalarini taqqoslash va optimal variantini tanlash. Investitsiyalarni bir necha loyihalar
bo’yicha taqsimotini optimallashtirish.
Investitsiya strategiyalarini ishlab chiqish va shakllantirish
Investitsiya strategiyalarini ishlab chiqish tamoyillari. Investitsiya faoliyatida
strategik yo’nalishlarni ishlab chiqish. Investitsiya strategiyalarini shakllantirish.
Real investitsiya loyihalarining samaradorligini baholash va asoslash
Investitsiya loyihalarining texnik-iqtisodiy asoslashlarini ishlab chiqish. Real
investitsiyalarning samaradorligini baholash usullari. Asosiy moliyaviy koeffitsentlar.
Investorlarning faoliyatining samaradorligini aniqlash ko’rsatkichlari.
Kapitalning tarkibi va baholash tahlili
Kapital tarkibining nazariy asoslari. Kapital qiymatini baholash. Kapitalni asosiy
loyihalashtirishning
bahosi.
Levirdj
va
uning
investitsiya
loyihalarini
moliyalashtirishdagi ahamiyati.
Investitsiya loyihalarini moliyalashtirish usullari va manbalari
Moliyalashtirishning an’anaviy usullari. Uzoq muddatli moliyalashtirishning yangi
usullari. Investorga aktsiyador kapitalning bir qismini berish orqali moliyalashtirish.
Investitsiya loyihalarini qarz va jalb qilingan mablag’lar evaziga moliyalashtirish.
Aktsiyadorlarning qimmatli qog’ozlarini muomalaga chiqarish. Moliyalashtirish
usullarini tanlash. Investitsiya loyihalarini moliyalashtirishning asosiy manbalari. Xorijiy
investitsiyalarni moliyalashtirish manbalari. Hamkorlikda moliyalashtirish.
Moliyaviy resurslar cheklangan va inflyatsiya sharoitida kapital byudjeti
Sof joriy qiymatning ahamiyati. Kapital byudjeti bo’yicha qaror qabul qilish.
Investitsiyalash imkoniyatlari va kapitalni muqobil ishlatish. Moliyaviy resurslarni tashqi
va ichki limitlash. Moliyaviy resurslarning cheklanganligi va ulardagi risklar. Real pul
oqimi. Diskontning nominal va real stavkalari. Real daromad va inflyatsiya darajasi.
323
Qarz mablag’larini jalb etish hisobiga investitsiya loyihalarini uzoq muddatga
moliyalashtirish
Uzoq muddatli qarzlarning turlari (obligatsiyalar va x.k.). Qarz mablag’larini jalb
etish evaziga moliyalashtirishning afzalliklari va kamchiliklari. Banklarda kreditlarni
qaytarish, foiz to’lovlari va ularni to’lashni baholash usullari. Kreditlashdagi risklar.
Kredit risklarini sug’urtalash. Xorijiy banklar kredit tarmoqlari orqali investitsiya
loyihalarini moliyalashtirish.
Xalqaro investitsiyalarni moliyalashtirish va ularning samaradorligini baholash
Xorijiy investitsiyalarni himoya qilish mexanizmi, huquqiy asoslari, kafolat va
imtiyozlar. Halqaro investitsiya loyihalarining samaradorligini baholashning umumiy
tamoyillari. Loyihalarning samaradorligini baholash usullari. Halqaro investitsiyalashda
risklar, risklarni sug’urtalash. Xorijiy hamkorlarning chet el valyuta hisob-raqamlaridan
moliyalashtirish tartibi. Loyihalarni hamkorlikda moliyalashtirishning ahamiyati.
Investitsiya loyihalarini moliyalashtirish tizimida lizing
Lizing asosida investitsiya loyihalarini moliyalashtirishni tashkil etish. Lizing
munosabatlarning ob’ekti va sub’ektlari. Lizing asosida moliyalashtiriladigan
loyihalarning daromadliligini baholash.
Investitsiya loyihalarini moliyalashtirishda risklarni boshqarish va baholash
Investitsiya loyihalarini moliyalashtirishdagi risklar, ularni boshqarish va baholash.
Investitsiya loyihalarini moliyalashtirishda mavjud risklarni pasaytirish chora-tadbirlari.
Investitsiya loyihalarini turli risklardan himoya qilish mexanizmlari.
Investitsiya loyihalarini moliyalashtirish monitoringi
Investitsiya loyihalarini moliyalashtirishda monitoringning mohiyati. Monitoringni
o’tkazish maqsadi va ahamiyati. Investitsiya loyihalarini moliyalashtirishda monitoringni
tashkil etish, uning shakllari va o’tkazish bosqichlari. Investitsiya loyihalarini amalga
oshirishning turli bosqichlarida monitoring va ularni amalga oshirish usullari.
Investitsiya loyihalarini moliyalashtirish jarayonining turli bosqichlarida monitoring
Investitsiya loyihalarini moliyalashtirishni amalga oshirgunga qadar o’tkaziladigan
monitoring. Kredit taqdim etishning maqsadliligi to’g’risida xulosalar. Investitsiya
loyihalarini
moliyalashtirishda
joriy
monitoring.
Investitsiya
loyihalarini
moliyalashtirishda muammoli kreditlar monitoringi.
324
3. AMALIY (SEMINAR) MAShG’ULOTLARNING MAVZULARI
"Investitsiya loyihalarini moliyalashtirish va ularning monitoringi" fanining predmeti
va vazifalari. Fanning tarkibiy tuzilishi va boshqa fanlar bilan bog’liqligi.
Investitsiya loyihalarini moliyalashtirishning mohiyati va ahamiyati
Investitsiya loyihalarini moliyalashtirishning iqtisodiy mazmuni va tamoyillari*.
Investitsiya loyihalarini moliyalashtirishning asosiy bosqichlari.
Investitsiya loyihalarining hayotiy ahamiyatliligini baholash
Investitsiya loyihalarini ekspertizasi. Investitsiya loyihalarining daromadliligini
baholash*. Noaniq omillar mavjud bo’lgan va resurslar cheklangan sharoitda kapitalning
qiymati. Uzoq muddatli qarzlarning qiymati.
Investitsiya loyihalari bo’yicha qarorlar qabul qilish
Investitsiya loyihalarining variantlarini ishlab chiqish. Muqobil investitsiya
loyihalarini taqqoslash va optimal variantini tanlash. Investitsiyalarni bir necha loyihalar
bo’yicha taqsimotini optimallashtirish*.
Investitsiya strategiyalarini ishlab chiqish va shakllantirish
Investitsiya strategiyalarini ishlab chiqish tamoyillari*. Investitsiya faoliyatida
strategik yo’nalishlarni ishlab chiqish. Investitsiya strategiyalarini shakllantirish.
Real investitsiya loyihalarining samaradorligini baholash va asoslash
Investitsiya loyihalarining texnik-iqtisodiy asoslashlarini ishlab chiqish. Real
investitsiyalarning samaradorligini baholash usullari*. Asosiy moliyaviy koeffitsentlar.
Investorlarning faoliyatining samaradorligini aniqlash ko’rsatkichlari.
Kapitalning tarkibi va baholash tahlili
Kapital tarkibining nazariy asoslari. Kapital qiymatini baholash*. Kapitalni asosiy
loyihalashtirishning
bahosi.
Levirdj
va
uning
investitsiya
loyihalarini
moliyalashtirishdagi ahamiyati.
Investitsiya loyihalarini moliyalashtirish usullari va manbalari
Moliyalashtirishning an’anaviy usullari. Uzoq muddatli moliyalashtirishning yangi
usullari. Investorga aktsiyador kapitalining bir qismini berish orqali moliyalashtirish.
Investitsiya loyihalarini qarz va jalb qilingan mablag’lar evaziga moliyalashtirish*.
Aktsiyadorlarning qimmatli qog’ozlarini muomalaga chiqarish. Moliyalashtirish
325
usullarini tanlash. Investitsiya loyihalarini moliyalashtirishning asosiy manbalari. Xorijiy
investitsiyalarni moliyalashtirish manbalari.
Moliyaviy resurslar cheklangan va inflyatsiya sharoitida kapital byudjeti
Sof joriy qiymatning ahamiyati. Kapital byudjeti bo’yicha qaror qabul qilish*.
Investitsiyalash imkoniyatlari va kapitalni muqobil ishlatish. Moliyaviy resurslarni tashqi
va ichki limitlash. Moliyaviy resurslarning cheklanganligi va ulardagi risklar. Real pul
oqimi. Diskontning nominal va real stavkalari. Real daromad va inflyatsiya darajasi.
Qarz mablag’larini jalb etish hisobiga investitsiya loyihalarini uzoq muddatga
moliyalashtirish
Uzoq muddatli qarzlarning turlari (obligatsiyalar va x.k.). Qarz mablag’larini jalb
etish evaziga moliyalashtirishning afzalliklari va kamchiliklari. Banklarda kreditlarni
qaytarish, foiz to’lovlari va ularni to’lashni baholash usullari. Kreditlashdagi risklar.
Kredit risklarini sug’urtalash. Xorijiy banklar kredit tarmoqlari orqali investitsiya
loyihalarini moliyalashtirish*.
Xalqaro investitsiyalarni moliyalashtirish va ularning samaradorligini baholash
Xorijiy investitsiyalarni himoya qilish mexanizmi, huquqiy asoslari, kafolat va
imtiyozlar. Halqaro investitsiya loyihalarini samaradorligini baholashning umumiy
tamoyillari*. Loyihalarni samaradorligini baholash usullari. Halqaro investitsiyalashda
risklar, risklarni sug’urtalash. Xorijiy hamkorlarning chet el valyuta hisob-raqamlaridan
moliyalashtirish tartibi. Loyihalarni hamkorlikda moliyalashtirishning ahamiyati.
Investitsiya loyihalarini moliyalashtirish tizimida lizing
Lizing asosida investitsiya loyihalarini moliyalashtirishni tashkil etish. Lizing
munosabatlarining ob’ekti va sub’ektlari. Lizing asosida moliyalashtiriladigan
loyihalarning daromadliligini baholash*.
Investitsiya loyihalarini moliyalashtirishda risklarni boshqarish va baholash
Investitsiya loyihalarini moliyalashtirishdagi risklar, ularni boshqarish va baholash*.
Investitsiya loyihalarini moliyalashtirishda mavjud risklarni pasaytirish chora-tadbirlari.
Investitsiya loyihalarini turli risklardan himoya qilish mexanizmlari.
Investitsiya loyihalarini moliyalashtirish monitoringi
Investitsiya loyihalarini moliyalashtirishda monitoringning mohiyati. Monitoringni
o’tkazish maqsadi va ahamiyati. Investitsiya loyihalarini moliyalashtirishda monitoringni
326
tashkil etish, uning shakllari va o’tkazish bosqichlari. Investitsiya loyihalarini amalga
oshirishning turli bosqichlarida monitoring va ularni amalga oshirish usullari*.
Investitsiya loyihalarini moliyalashtirish jarayonining turli bosqichlarida monitoring
Investitsiya loyihalarini moliyalashtirishni amalga oshirgunga qadar o’tkaziladigan
monitoring. Kredit taqdim etishning maqsadliligi to’g’risida xulosalar. Investitsiya
loyihalarini
moliyalashtirishda
joriy
monitoring.
Investitsiya
loyihalarini
moliyalashtirishda muammoli kreditlar monitoringi*.
"Investitsiya loyihalarini moliyalashtirish va ularning monitoringi" fanini o’rganishda
talabalar amaliy yordam tariqasida investitsiya loyihalarini moliyalashtirish tartibini
o’rganish bo’yicha chizmalar, slaydlar bilan ta’minlanadi.
Talabalar "Investitsiya loyihalarini moliyalashtirish va ularning monitoringi" fanini
o’rganishda turli xil axborot vositalaridan, jumladan Internet tizimidagi quyidagi sayd va
elektron pochtalardan ham keng foydalanishlari mumkin:
1. http://www.eib.org/
2. http://www.miga.org/
3. http://www.frtib.gov/
4. http://www.worldbank.org/icsid/
5. http://www.bankofamerica.com/investments/
6. http://www.calvertfoundation.org/
7. http://www.optionetics.com/
8. http://invest-faq.com/
9. http://www.oakinv.com/
10. http://www.hondurasinfo.hn/
11. http://farmbill.farmbill.unl.edu/
12. http://www.eagleinvsys.com/
13. http://www.Apexvc.com/
14. http://www.wisebuy.co.uk/
15. http://www.bimk.kiev.ua/
16. http://tininfo.bigural.ru/
327
17. http://www.bashkortostan.ru/
18. http://econsultant.ru/
19. http://megapolis.kharkov.ua/
20. http://www.rada.kiev.ua/
21. http://alyona.nns.ru/
22. http://www.samara.ru/
23. http://www.vestona.ru/
24. http://www.officemart.ru/
25. http://www.chtivo.ru/
26. http://bdg.preess.net.by/
27. http://koi.www.auver.ru/
28. http://exlibris.ng.ru/
29. http://www.bizbook.ru/
30. http://www.finam.ru/
31. http://www.newbook.ru/
32. http://users.i.com.ua/-finguide/
33. http://www.alfashop.chat.ru/Prise.txt/
34. Cayt finance.city.nsk.su
Shuningdek, Xorijiy investitsiyalar bo’yicha Agentlik, TIF MB va boshqa tijorat
banklari, Davlat mulkini boshqarish va tadbirkorlikni qo’llab-quvvatlash davlat
qo’mitasi, sug’urta kompaniyalarining amaliy materiallaridan hamda Toshkent davlat
iqtisodiyot universiteti va Toshkent Moliya institutida tayyorlangan o’quv filmlar,
didaktik materiallar va multimedik ilovalardan foydalanish tavsiya etiladi.
Mazkur fan bo’yicha o’quv rejasida jami 40 soatbelgilangan bo’lib, shundan 20 soat
(50%) ma’ruza va 20 soat (50%) amaliymashg’ulotga ajratilgan.
o’quv rejasida fanga ajratilgan soatning 70 foizi, yakuniy baholash esa 30 foiz miqdorida
belgilangan.
"Investitsiya loyihalarini moliyalashtirishvaularningmonitoringi" fanidan talaba
to’plashi mumkin bo’lgan maksimal ball 40 ga teng bo’lib, shundan joriy baholashga 14
ball, oraliq baholashga 14 va yakuniy baholashga esa 12 ball ajratiladi. Joriy va oraliq
baholash turlariga belgilangan ballar quyidagi holatlarda qo’yiladi:
328
•
•
•
•
•
tizimini yakuniy baholash bosqichida "Yozma ish" usulini tadbiq etish bo’yicha
Namunaviy Nizom" bilan belgilanadi.
6. ADABIYoTLAR
Asosiy adabiyotlar
1. O’zbekiston Respublikasining "Investitsiya faoliyati to’g’risida" gi Qonuni, 1998. 24
dekabr, Xalq so’zi, 1999. 12 yanvar. 7-son.
2. O’zbekiston Respublikasining "Xorijiy investitsiyalar to’g’risida" gi Qonuni, Xalq
so’zi, 1998 y., 20 may. 2-bet.
3. O’zbekiston Respublikasining "Xorijiy investorlarning huquqlarini himoya qilish
chora-tadbirlari va uning kafolatlari to’g’risida" gi Qonuni, Xalq so’zi, 1998 y., 21
may. 2-bet.
4. Karimov I.A. O’zbekiston iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish yo’lida. –T.:
5. Karimov I.A. O’zbekiston XXI asrga intilmoqda: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik
shartlari va taraqqiyot kafolatlari. –T.: O’zbekiston, 1997 y.
6. Karimov I.A. 2001 yilda respublikani ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish yakunlari,
iqtisodiy islohotlarning borishini baholash hamda 2002 yilgi vazifalarga
bag’ishlangan Vazirlar Mahkamasining yig’ilishida so’zlagan nutqi. Xalq so’zi, 2002
y., 15 fevral.
7. Axell Zell Investitsii i finansirovanie, planirovanie i otsenka proektov. Per. s nem. –
M., 1996.
8. Berens V, Xavranek P.M. Rukovodstvo po otsenke effektivnosti investitsiy. Per s
angl. pererab. i dopoln. –M.: Inter ekspert, INFRA-M, 1995.
9. Biznes-plan investitsionnogo proekta. Prakticheskoe posobie (Pod red. Ivannikovoy
I.A.) -M: Ekspertnoe byuro, 1997.
10. Biznes-plan investitsionnogo proekta: Otchestvenniy i zarubejniy opit. Sovremennaya
praktika i dokumentatsiya: Uchebnoe posobie/Pod red V.M. Popova - 4-e izd, pererab
i dop. –M.: Finansi i statistika, 1997.
329
11. Bankovskoe delo i finansirovanie investitsiy tom 1, tom 2. pod red. N Bruka
(Vsemirniy Bank Rekonstruktsii i Razvitiya). V chetirex chastyax. Institut
Ekonomicheskogo razvitiya Vsemirnogo Banka, 1995.
12. Kotler F. Osnovi marketinga Per. s nem. –M., 1996.
13. Kovalev V.V. Metodi otsenki investitsionnix proektov -M.: Finansi i statistika, 1998.
14. Kurs ekonomiki: Uchebnik / Pod red. B.A. Rayzberga. -M.: INFRA-M, 1997.
15. Lipsits I.V. Kossov V.V. Investitsionniy proekt: metodi podgotovki i analiza. -M.:
BEK, 1996.
16. Gulyamov S. Proektniy analiz. –T., 1998.
17. Teoriya i praktika antikrizisnogo upravleniya/Pod red. S.G. Belyaeva, V.I. Koshkina.
-M.: Zakon i pravo, YuNITI, 1996.
18. Finansoviy analiz: Upravlenie kapitalom. Vibor investitsiy. Analiz otchetnosti. - M.:
1. Rezyume rukovodyashchix printsipov dlya konsultativnix firm, privlekaemix
YuNIDO dlya podgotovki predvaritelnix issledovaniy i texniko-ekonomicheskix
obosnovaniy. Programma OON po promishlennomu razvitiyu, podgotovleno
Sektorom texniko-ekonomicheskix obosnovaniy, Slujboy invnestirovaniya, Otdelom
sodeystviya investirovaniyu i ispolzovaniyu texnologiy. Mart 1994 goda.
2. Breyli R., Mayers S. Printsipi korporativnix finansov - M.: Olimp-biznes, 1997.
3. Burov V.P. Gal V.V. Kazakov A.P, Moroshkin V.A. Biznes-plan innovatsionnogo
proekta metodika sostavleniya. Metodicheskoe posobie - M: TsIPKKAP, 1997.
4. Boguslavskiy M.M. Inostrannie investitsii: pravovoe regulirovanie. -M.: BEK, 1996.
5. Gitman L. Dj, Djonk M.D. Osnovi investirovaniya. Per. s angl. –M.: Delo, 1997.
6. Upravlenie investitsionnim proektom. Opit IBM. Per s angl. -M: INFRA-M, 1995.
7. Konkurentsiya i upravlenie riskami na predpriyatiyax v usloviyax rinka. -M.: Alans,
1997.
8. Finansi i upravlenie predpriyatiem / Pod red. A.M. Kovalevoy. -M.: Finansi i
statistika, 1995.
9. Shim Djey K., Sigel Djoel G. Finansoviy menedjment / Per. s angl. -M.:
Informatsionno-izdatelskiy dom Filin, 1996.
10. Finansoviy menedjment: teoriya i praktika: Uchebnik/pod red. E.S. Stoyanovoy. -M.:
Perspektiva, 1996.
11. Investitsionno-finansoviy portfel/Otv. red. Rubin Yu.B., Soldatkin V. I. -M: Somin
TEK, 1993.
12. Odintsov B.E. Proektirovanie ekonomicheskix ekspertnix sistem. - M.: YuNITI, 1996.
330
TA’LIM VAZIRLIGI
"TASDIQLANDI"
ta’lim vazirligi
№ VM-343-53407-3.20
"1" iyul 2003 y.
____________________
"8" iyul 2003 y.
SEKYURIMETRIKA
fanidan
DASTUR
Toshkent - 2003
331
Tuzuvchi:
dots. Shoxa’zamiy Sh. Sh.
Taqrizchilar:
dots. Ismoilov A. S.,
dots. Ismoilov K.
Ushbu dastur O’zbekiston Respublikasining "Ta’lim to’g’risida"gi Qonuniga,
Kadrlar tayyorlash milliy dasturiga asosan hamda bakalavriatning 5340600 -"Moliya" va
5340700 – "Bank ishi" ta’lim yo’nalishlari bo’yicha Davlat Ta’lim Standartlari talablari
doirasida tayyorlangan. Dasturda fanning nazariy, uslubiy va amaliy asoslari hamda
mavzulari etarli darajada yoritilgan. Dastur doirasida fanni o’rganish zamonaviy
pedagogik, o’quv-uslubiy, ilmiy va amaliy texnologiyalarga asoslanadi.
Nastoyashchaya programma podgotovlena na osnove Zakona Respubliki Uzbekistan
"Ob obrazovanii", Natsionalnoy programmi podgotovki kadrov i trebovaniy
Gosudarstvennix Obrazovatelnix Standartov dlya obrazovatelnix napravleniy
bakalavriata 5340600 – "Finansi" i 5340700 – "Bankovskoe delo". V programme v
dostatochnoy mere osveshcheni teoreticheskie, metodologicheskie i prakticheskie osnovi,
a takje temi distsiplini. Izuchenie distsiplini v ramkax programmi osnovivaetsya na
sovremennix pedagogicheskix, uchebno-metodicheskix, nauchnix i prakticheskix
texnologiyax.
bayoni).
1. SO’Z BOShI
O’zbekiston Respublikasining "Ta’lim to’g’risida"gi Qonuni va Kadrlar tayyorlash
Milliy dasturida har tomonlama etuk, barkamol kadr-mutaxassislarni tayyorlash ishlari
davlat siyosatining ustuvor yo’nalishi deb hisoblanadi. Amaldagi Davlat Ta’lim Standarti
asosida tayyorlangan dastur "Korporativ boshqarish" fanining nazariy, uslubiy va amaliy
mavzulari hamda masalalarini o’z ichiga olgan bo’lib, fanni o’rganishning zamonaviy
pedagogik, o’quv-uslubiy, ilmiy va amaliy texnologiyalarga asoslanadi. Dastur 5340600"Moliya" va 5340700 – "Bank ishi" yo’nalishidagi bakalavriatura talabalarini o’qitishga
mo’ljallangan.
332
O’qitishning maqsadi va vazifalari, hamda boshqa fanlar bilan o’zaro bog’liqligi
O’qitishning maqsadi bo’lib, talabalarga sekyurimetrika sohasidagi faoliyatning
umumlashtirilgan nazariy, metodologik va amaliy bilim hamda ko’nikmalarini berish
hisoblanadi.
O’qitishning vazifasi - qo’yilgan maqsad doirasida talabalarga sekrimetrika asoslarini
o’rgatishdir. Bu vazifa mavjud jahon va O’zbekiston Respublikasi tajribalari asosida
amalga oshiriladi.
"Sekyurimetrika" fani bakalavriaturaning 5340600-"Moliya" va 5340700 – "Bank
ishi" ta’lim yo’nalishlarining tanlov fani bo’lib, bu fan ko’rsatilgan yo’nalishlar
doirasidagi boshqa fanlarga asoslanadi va ular bilan uzviy bog’langan.
"Sekyurimetrika" fani doirasida talabalar bilimiga, uquviga va ko’nikmasiga quyiladigan
talablar
Talabalar fanni o’rganish natijasida fanni o’qitishdan ko’zlangan maqsad va
vazifalarga erishishlari lozim, shu doirada olgan bilimlarini, uquvlarini va ko’nikmalarini
ilmiy-tadqiqot va amaliy-ishlab chiqarish faoliyatlarida ko’rsatilgan ta’lim yo’nalishi
bo’yicha Davlat Ta’lim Standartlarida talab qilinganidek samarali qo’llay olishlari kerak.
Talabalarga zamonaviy usulda fanni o’rgatish va ularning bilimini baholash uchun
quyidagi texnologiyalar va materiallardan foydalaniladi:
•
•
•
•
•
•
•
talabalarni auditoriyada va auditoriyadan tashqarida o’qitishning, mustaqil
ta’limning ilg’or pedagogik usullari;
o’qitishning texnik vositalari, o’quv filmlari, slaydlar, didaktik materiallar,
plakatlar, testlar, amaliy masalalar, ish o’yinlari, ko’rgazmali qurollar, elektron
shakldagi materiallar, statistik axborot, tarqatma o’quv materiallari, metodik
ko’rsatmalar, yangi darsliklar, ma’ruza matnlari, monografiyalar;
tegishli qonuniy va me’yoriy hujjatlar;
fan bo’yicha xalqaro va O’zbekiston tajribasiga oid tegishli materiallar;
kompyuter-axborot texnologiyalari, maxsus dasturlari va INTERNET yordamida
fanga tegishli bilim va materiallar;
talabalar bilimini muntazam joriy, oraliq va yakuniy baholashda so’rov, referatlar
yozish, test-tekshiruv, amaliy masalalar echish usullaridan foydalanish;
iqtidorli talabalarga fan doirasida chuqurrok, qo’shimcha va mustaqil ishlashlari
uchun sharoitlar yaratib berish;
333
•
mutaxassislarning sekyurimetrika buyicha ilmiy maqolalari, uslubiy ishlari,
moliya bozori (MB) va qimmatli qog’ozlar bozori (KKB) bo’yicha rasmiy axborot
byulletenlar va hisobotlar.
"Sekyurimetrika" fani bakalavriaturaning 5340600-"Moliya" va 5340700-"Bank ishi"
ta’lim yo’nalishlarida VIII semestr davomida tanlov fan sifatida ushbu dasturga asosan
o’qitiladi.
Fanni o’qitish mobaynida ushbu dasturning fanni o’qitishdagi yangi texnologiyalar
bandida keltirilgan materiallar va texnologiyalar uslubiy ko’rsatmalar sifatida qabul
qilinishi mumkin.
Fanni o’rganish ma’ruza va amaliy mashg’ulot shaklida auditoriyada o’tish usuli
bilan amalga oshiriladi. Talabalar auditoriyada olgan nazariy va amaliy bilimlarini
mustahkamlashi uchun mustaqil ta’lim bilan shug’ullanadilar hamda uy vazifalarini
bajaradilar. Ularning olgan bilimlarini nazorat qilib borishning test-sinov, joriy, oraliq va
yakuniy baholash usullari qo’llaniladi. O’quv jarayoni reyting tizimi asosida tashkil
qilinadi va uning natijasi o’qituvchilar tomonidan baholanadi.
O’quv rejada "Sekyurimetrika" faniga jami 40 soat hajmda vaqt ajratilgan. Shundan,
20 soat ma’ruza, 20 soat amaliy auditoriya mashg’ulotlariga, 20 soat mustaqil ta’limga
ajratilgan. Ma’ruza va amaliy mashg’ulot o’qituvchilar rahbarligida auditoriyada
o’tkaziladi.
2. FAN DASTURI
Ma’ruza mashg’ulotlarining namunaviy mavzusi
Sekyurimetrikaning nazariy asoslari
Sekyurimetrikaning
predmeti,
ilmiy
asoslari
va
instrumentariysi.
Uning
ekonometrika, iqtisodiy tahlil, kvalimetriya, sifatni boshqarish, iqtisodiy (moliyaviy)
statistika, fundamental va texnik tahlil kabi ilmiy sohalar (yo’nalishlar) bilan bog’liqligi
va farqi. Sekyurimetrikaning kompleksliligi va sistemaviyliligi.
Sekyurimetrikaning shakllanish tarixi va rivojlanish istiqbollari, shart-sharoitlari,
iqtisodiyotdagi va moliya bozoridagi (qimmatli qog’ozlar bozoridagi) o’rni va roli. Uning
mazmuni, ob’ektlari va vazifasi, metodi ("Yuqoridan pastga" va "pastdan yuqoriga"
yo’nalishlari bo’yicha hamda portfelli tahlil bo’yicha yondashuvlarga asoslangan
metodlar). Sekyurimetrik o’lchash, tahlil va baholashning modellari, metodlari va usullari
tasnifi va tavsifi.
334
Sekyurimetrikaning ta’minoti
Sekyurimetrikaning moliyaviy-iqtisodiy axborot ta’minoti. Ta’minot tizimi, uning
manbalari va shakllari. Sekyurimetrikaning xuquqiy-me’yoriy va institutsional ta’minoti.
Ta’minot tizimi, undagi qonuniy-me’yoriy hujjatlar, standartlar, professional ahloq va
faoliyat kodeksi, institutlar. O’zbekiston qimmatli qog’ozlar bozorida sekyurimetrikaning
ta’minoti.
Fundamental tahlilga asoslangan mikro-sekyurimetrik yondashuv
"Pastdan yuqoriga" yo’nalishi bo’yicha yondashuv – mikro-sekyurimetrikaning
metodi. Qimmatli qog’ozlarning fundamental tahlili (Grem va Dodd usuli). Bu usulning
mikro-sekyurimetrik yondashuvning tarkibiy qismlaridan biri ekanligi. Qimmatli
qog’ozlarning ichki narxini baholash. To’liq baholanmagan va qayta baholangan
qimmatli qog’ozlar. Qimmatli qog’ozlarning ichki narxlarini ularning bozor narxiga
ta’siri va u bilan bog’liqligi. Emitentlar va ularning qimmatli qog’ozlari reytinglari.
O’zbekistonda mikro-sekyurimetrik metodni qo’llanilishi xususiyatlari va muammolari.
Texnik tahlilga asoslangan market-sekyurimetrik yondashuv
"Yuqoridan pastga" yo’nalishi bo’yicha yondashuv – market-sekyurimetrikaning
metodi. Qimmatli qog’ozlarning texnik tahlili usuli. Bu usulning market-sekyurimetrik
yondashuvning tarkibiy qismlaridan biri ekanligi. Qimmatli qog’ozlarning bozor narxini
va riskini baholash. Betta-koeffitsient. Qimmatli qog’ozlarning birjaviy va birjadan
tashqari kurslari, indekslari. Qimmatli qog’ozlarning bozor narxlarini ularning ichki
narxiga ta’siri va u bilan bog’liqligi. O’zbekistonda market-sekyurimetrik metodning
qo’llanilishi muammolari va istiqbollari.
Portfel tahliliga asoslangan portfel-sekyurimetrik yondashuv
Portfel tarkibidagi qimmatli qog’ozlarning matematik-statistik o’zaro bog’liqligini
tahlil qilish bilan bog’liq portfelli tahlilga asoslangan yondashuv – portfelsekyurimetrikaning metodi. Qimmatli qog’ozlarni portfelli tahlil usullari va modellari
(Kapital aktivlarni baholash modeli (matematik va grafik). Markovitts modeli. Sharpning
indeks modeli. Tekislangan narx modeli. Faktorli modellar va boshqa modellar).
O’zbekistonda portfel-sekyurimetrik metodning qo’llanilishi muammolari va istiqbollari.
Sekyurimetrikaning nazariy asoslari
Sekyurimetrikaning predmeti, ilmiy asoslari va instrumentariysi.* Uning
ekonometrika, iqtisodiy tahlil, kvalimetriya, sifatni boshqarish, iqtisodiy (moliyaviy)
335
statistika, fundamental va texnik tahlil kabi ilmiy sohalar (yo’nalishlar) bilan bog’liqligi
va farqi. Sekyurimetrikaning kompleksliligi va sistemaviyliligi.
Sekyurimetrikaning shakllanishi tarixi va rivojlanishi istiqbollari, shart-sharoitlari,
iqtisodiyotdagi va moliya bozoridagi (qimmatli qog’ozlar bozoridagi) o’rni va roli. Uning
mazmuni, ob’ektlari va vazifasi, metodi ("Yuqoridan pastga" va "pastdan yuqoriga"
yo’nalishlari bo’yicha hamda portfelli tahlil bo’yicha yondashuvlarga asoslangan
metodlar).* Sekyurimetrik o’lchash, tahlil va baholashning modellari, metodlari va
usullari tasnifi va tavsifi.
Sekyurimetrikaning ta’minoti
Sekyurimetrikaning moliyaviy-iqtisodiy axborot ta’minoti.* Ta’minot tizimi, uning
manbalari va shakllari.
Sekyurimetrikaning xuquqiy-me’yoriy va institutsional ta’minoti.* Ta’minot tizimi,
undagi qonuniy-me’yoriy hujjatlar, standartlar, professional ahloq va faoliyat kodeksi,
institutlar. O’zbekiston qimmatli qog’ozlar bozorida sekyurimetrikaning ta’minoti.
Fundamental tahlilga asoslangan mikro-sekyurimetrik yondashuv
"Pastdan yuqoriga" yo’nalishi bo’yicha yondashuv – mikro-sekyurimetrikaning
metodi. Qimmatli qog’ozlarning fundamental tahlili (Grem va Dodd usuli).* Bu usulning
mikro-sekyurimetrik yondashuvning tarkibiy qismlaridan biri ekanligi. Qimmatli
qog’ozlarning ichki narxini baholash. To’liq baholanmagan va qayta baholangan
qimmatli qog’ozlar. Qimmatli qog’ozlarning ichki narxlarini ularning bozor narxiga
ta’siri va u bilan bog’liqligi. Emitentlar va ularning qimmatli qog’ozlari reytinglari.*
O’zbekistonda mikro-sekyurimetrik metodning qo’llanilishi xususiyatlari va
muammolari.
Texnik tahlilga asoslangan market-sekyurimetrik yondashuv
"Yuqoridan pastga" yo’nalishi bo’yicha yondashuv – market-sekyurimetrikaning
metodi. Qimmatli qog’ozlarning texnik tahlili usuli.* Bu usulning market-sekyurimetrik
yondashuvning tarkibiy qismlaridan biri ekanligi. Qimmatli qog’ozlarning bozor narxini
va riskini baholash.* Betta-koeffitsient.* Qimmatli qog’ozlarning birjaviy va birjadan
tashqari kurslari, indekslari.* Qimmatli qog’ozlarning bozor narxlarini ularning ichki
narxiga ta’siri va u bilan bog’liqligi. O’zbekistonda market-sekyurimetrik metodni
qo’llanilishi muammolari va istiqbollari.
Portfel tahliliga asoslangan portfel-sekyurimetrik yondashuv
Portfel tarkibidagi qimmatli qog’ozlarning matematik-statistik o’zaro bog’liqligini
tahlil qilish bilan bog’liq portfelli tahlilga asoslangan yondashuv – portfel336
sekyurimetrikaning metodi. Qimmatli qog’ozlarni portfelli tahlil usullari va modellari
(Kapital aktivlarni baholash modeli (matematik va grafik). Markovitts modeli. Sharpning
indeks modeli. Tekislangan narx modeli. Faktorli modellar va boshqa modellar).*
O’zbekistonda portfel-sekyurimetrik metodni qo’llanilishi muammolari va istiqbollari.
4. TAVSIYa ETILGAN MAVZULAR BO’YIChA KO’RGAZMA-NAMOYISh
MATERIALLARI, O’QUV FILMLARI VA BOShQA DIDAKTIK
MATERIALLAR
Ushbu dasturning fanni o’qitishdagi yangi texnologiyalar, fanni o’qitish semestrlari
va uslubiy ko’rsatmalarning tegishli bandlari hamda kerakli tashkilotlarning sayt va
elektron pochtalaridan foydalanish mumkin. Bunda sayt va elektron pochtalar kafedra
tomonidan yangilanib berilib borilishi mumkin.
Tavsiya etiladigan saytlar
1. Fond birjalarining xalqaro federatsiyasi http://www.fibv.com/
2. Qimmatli
qog’ozlar
bo’yicha
komissiyalarning
xalqaro
tashkiloti
http://www.iosco.org/
3. AQSh Qimmatli qog’ozlar va birjalar bo’yicha komissiyasi http://www.sek.gov/
4. Evropa ittifoqi direktivalarining to’liq matni http://www.europa.eu.int/
5. Frantsiyaning birjaviy operatsiyalari bo’yicha komissiyasi http://www.cob.fr/
6. Italiyaning fond bozori bo’yicha komissiyasi CONSOB http://www.consob.it/
7. Ispaniyaning fond bozori bo’yicha milliy komissiyasi CNMV http://www.cnmv.es/
8. Avstraliyaning qimmatli qog’ozlar va investitsiyalar bo’yicha komissiyasi ASIC
http://www.asic.gov.au/
9. O’zbekiston Respublikasi Davlat Markaziy Depozitariysi http://www.deponet.uz/
10. "Toshkent" RFB http://www.uzse.com/
11. O’zbekiston Respublikasi Davlat Mulki Qo’mitasi qoshidagi Qimmatli qog’ozlar
bozori faoliyatini muvofiqlashtirish va nazorat qilish Markazi http://www.atm.uz/
12. Jurnal "Rinok tsennix bumag" (RF) http://www.rcb.ru/
13. OESR http://www.oecd.org/
14. Evropa investitsiya banki European Investment Bank http://www.eib.org/
15. Evropa tiklanish va taraqqiyot banki European Bank for Reconstruction and
Development http://www.ebrd.com/
16. Evropa va Osiyo mamlakatlari fond birjalari Federatsiyasi Federation of Euro-Asian
Stock Exchanges http://www.feas.org/
17. Evropa fond birjalari Federatsiyasi Federation of European Stock Exchanges
http://www.fese.be/
337
18. Shimoliy Amerika fond birjalari Federatsiyasi Federacion Iberoamericana de Bolsas
de Valores http://www.fiabv.org/
19. Merril Linch Merrill Lynch http://www.ml.com/
20. Morgan Stenli Morgan Stanley http://www.ms.com/
21. Dji. Pi. Morgan J.P.Morgan & Co. http://www.jpmorgan.com/
22. Buyuk Britaniya, Moliyaviy xizmatlar bo’yicha Kengash The Financial Services
Authority http://www.fsa.gov.uk/
23. Germaniya, Qimmatli qog’ozlar va fyucherslar bo’yicha Komissiya
Bundesaufsichsamt fur den Wertpaplerhandel http://www.bawe.de/
24. Gonkong, Qimmatli qog’ozlar va fyucherslar bo’yicha Komissiya Securities and
Futures Commission http://www.hksfc.org.hk/
25. XXR, Xitoy fond bozori bo’yicha Komissiya China Securities Regulatory
Commission http://www.csrc.gov.cn/
26. Malayziya, Qimmatli qog’ozlar bo’yicha Komissiya Securities Commission
http://www.sc.com.my/
27. Rossiya Federatsiyasi, Qimmatli qog’ozlar bo’yicha Federal komissiya
http://www.fedcom.ru/
28. Yaponiya Moliya Vazirligi http://www.mof.go.jp/
Reyting agentliklari:
29. Moody's Investors Service http://www.moodys.com/
30. Standard & Poor's http://www.standardpoor.com/
31. Fitch IBCA http://www.fitchibca.com/
32. Duff & Phelps Credit Rating Co. http://www.dcrco.com/
Ilmiy tadqiqot tashkilotlari va konsalting firmalari:
33. Brayan Teylor tadqiqotlari Global Financial Data http://www.globalfindata.com/
34. Iqtisodiy tadqiqotlar Milliy byurosi (AQSh) National Bureau of Economic Research
http://www.nberws.nber.org/papersbyprog/
35. Aktsiyalar Nemis instituti Deutsches Aktieninstitut e.V. http://www.dal.de/
36. Internet Trading Group http://www.internettrading.ru/
Axborot agentliklari:
37. Dow Jones Co. http://www.dowjones.com/
38. Reuters http://www.reuters.com/
39. Telestock http://www.teleserv.co.uk/
338
Ushbu fan bo’yicha o’quv rejada jami 40 soat ajratilgan bo’lib, shundan 20
soatma’ruza, 20 soat amaliyish, 20 soat mustaqil ta’lim. O’quv jarayonida vomida talaba
to’plashi mumkin bo’lgan maksimal ball 40 ga teng bo’lib, shundan joriy baholashga 16
ball, oraliq baholashga 12 ball va yakuniy baholashga 12 ball ajratiladi. "Yozma ish"
variantlar bo’yicha tuzilib, u o’quv dasturiga to’liq mos kelishi ta’minlanadi va
talabalarning o’zlashtirish darajasi reyting tizimi asosida baholanadi.
Joriy va oraliq baholash turlari uchun fanga belgilangan ballar miqdori o’quv rejasi
bo’yicha har semestrda ajratilgan soatning 70 foizi doirasida belgilanadi. O’qitilayotgan
fanga ma’sul bo’lgan kafedraning qarori bilan mavzularning murakkabligi va
zaruriyligiga qarab ballar quyidagi ko’rsatkichlar bo’yicha aniqlanadi:
•
•
•
•
•
amaliy mashg’ulotlarga tayyorgarlik darajasi;
fan bo’yicha qonuniy va me’yoriy hujjatlarni konspektlashi;
kafedra tomonidan belgilangan mavzular bo’yicha referat yozishi;
mustaqil ta’lim doirasida berilgan nazorat ishlarini bajarishi.
Joriy va oraliq baholash turlari "Yozma ish" usulida yoki boshqa usullarda (og’zaki,
test, himoya va hokazo) ham o’tkazilishi mumkin.
Yakuniy baholashda fan bo’yicha dastur to’la o’tilgandan so’ng bakalavriatura
talabasining bilimi baholanadi. Yakuniy baho turiga ajratilgan ballar miqdori o’quv
rejasida fanga ajratilgan soatning 30 foizi miqdorida belgilanadi. Fan bo’yicha yakuniy
baholash bosqichi belgilangan tartibda "Yozma ish" usulida o’tkaziladi.
Oliy ta’lim muassasasi fanlar uchun baholash turlarining har biri bo’yicha reyting
ballarini hisoblash mexanizmini ishlab chiqadi va uslubiy kengashda tasdiqlaydi.
"Yozma ish" variantlarini baholash mezonlari kafedra majlisi bayonnomalari bilan
tasdiqlanadi.
6. ADABIYoTLAR
Asosiy adabiyotlar
1. Karimov I.A. O’zbekiston XXI asrga intilmoqda: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik
2. Karimov I.A. Iqtisodiyotni erkinlashtirish va islohotlarni chuqurlashtirish - eng
muhim vazifamiz. -T.: O’zbekiston, 2000.
3. Sidni Kottl, Rodjer F.Myurrey, Frank E.Blok. Analiz tsennix bumag Grema i Dodda.
-M.: ZAO "Olimp-Biznes". -2000.
339
4. Sharp U., Aleksander G., Beyli Dj. Investitsii: Per. s angl. -M.: INFRA-M, 1999.
5. Van Xorn Dj. K. Osnovi upravleniya finansami: Per. s angl./Gl. red. Serii Ya.V.
Sokolov. -M.: Finansi i statistika, 1996.
6. Birjevoe delo: Uchebnik / Pod. red. V.A. Galanova, A.I. Basova. – M.: Finansi i
statistika, 1998.
7. Tyulz R., Bredli E., Tyulz T. Fondoviy rinok – 6-e izd.: per. s angl. – M.: INFRA-M,
1997.
1. Alekseev V.A. Rinok tsennix bumag – M.: Finansi i statistika, 1993.
2. Abdullaev Yo., Shoxa’zamiy Sh.Sh. Qimmatli qog’ozlar.100 savol va javob – T.:
Mehnat, 1997.
3. Butikov I.L. Qimmatli qog’ozlar bozori. – T.: Konsauditinform, 2001.
4. Shoxa’zamiy Sh.Sh. va boshqalar. Tadbirkor qimmatli qog’ozlar bozorida. – T.:
Adolat, 2002.
5. Shoxa’zamiy Sh.Sh. i dr. Predprinimatel na rinke tsennix bumag - T.: Adolat, 2002.
6. Shoxa’zamiy Sh.Sh. Aktsiya va Siz oladigan foyda. -T.: Moliya, 2003.
7. Informatsionnie byulleteni "Rinok tsennix bumag", Agenstva "Konsauditinform".
8. Rinok tsennix bumag i ego finansovie instituti: Ucheb. pos. / Pod. rod. V.S.
Torkanovskogo, - S-Pb.: AO Komplekt, 1994.
340
TA’LIM VAZIRLIGI
"TASDIQLANDI"
ta’lim vazirligi
№ VM-343-53407-3.20
"1" iyul 2003 y.
____________________
"8" iyul 2003 y.
KICHIK VA O’RTA BIZNES
INVESTITSIYALARINI KREDITLASH
fanidan
DASTUR
Toshkent - 2003
341
Tuzuvchilar:
dots. Jo’raev A.,
k.o’q Mamatov B.,
k.o’q Nosirov E.
Taqrizchilar:
prof. G’ozibekov D. G’.,
dots. Karimov N. G’.
Kichik va o’rta biznesni rivojlantirish O’zbekiston Respublikasi iqtisodiy
siyosatining ustuvor yo’nalishlaridan biri sifatida tan olingan. Shu bois mazkur dastur
o’zining dolzarbligi bilan ajralib turadi.
Dastur kichik va o’rta biznes investitsiya loyihalarini kreditlash jarayonlarini o’z
ichiga olgan bo’lib, "Bank ishi" yo’nalishidagi bakalavrlarga mo’ljallangan. Mazkur
dasturda asosiy e’tibor kichik va o’rta biznesning iqtisodiyotdagi ahamiyati, kichik va
o’rta biznes loyihalarining texnik-iqtisodiy asoslashlarini ishlab chiqish, kreditga
layoqatlilik tahlili, mazkur sohani qisqa va uzoq muddatli kreditlash, investitsiya
loyihalarini Xalqaro moliya institutlari kredit liniyalari orqali moliyalashtirish,
byudjetdan tashqari jamg’armalar kredit liniyalari hisobidan kreditlash va foiz siyosati
kabilarga katta e’tibor berilgan.
Razvitiya malogo i srednego biznesa yavlyaetsya odnim iz prioritetnix napravleniy
ekonomicheskoy politiki Respubliki Uzbekistan.
Programma predusmotrena dlya bakalavrov po napravleniyu "Bankovskoe delo" i
vklyuchaet protsessi kreditovaniya investitsionnix proektov malogo i srednego biznesa. V
etoy programme osoboe vnimanie udelyaetsya znacheniyu malogo i srednego biznesa v
ekonomike, razrabotke texniko-ekonomicheskix obosnovaniy proektov malogo i
srednego biznesa, analiz kreditosposobnosti, kratkosrochnogo i dolgosrochnogo
kreditovaniya, finansirovanie investitsionnix proektov za schet sredstv mejdunarodnix
finansovix institutov i vnebyudjetnix fondov, a takje protsentnaya politika.
bayoni).
342
1. SO’Z BOShI
Bozor iqtisodiyotini rivojlantirishda kichik va o’rta biznes muhim o’rin egallab, u
aholini ish bilan band etishi, bozorlarni tovarlar bilan to’ldirishi, bozor o’zgarishlariga tez
moslasha olishi va o’rta mulkdorlar sinfini shakllantirishda muhim ahamiyat kasb etishi
bilan ajralib turadi. Bu, esao’z navbatida, ularni kreditlash darajasi bilan bevosita bog’liq.
O’quv fanining maqsad va vazifalari, boshqa fanlar bilan o’zaro bog’lanishi
"Kichik va o’rta biznes investitsiyalarini kreditlash" fanining asosiy maqsadi kichik
va o’rta biznes investitsiya loyihalarini kreditlash yo’nalishi bo’yicha iqtisodchilarga,
kelgusi bank xodimlariga investitsiyalarni kreditlash asoslarini va kreditlash jarayonlarini
o’rgatish hisoblanadi. Ushbu maqsadlardan kelib chiqqan holda mazkur fanning asosiy
vazifasi banklarda kichik va o’rta biznes investitsiyalarini kreditlashni tashkil etish shartsharoitlarini, loyihalarning texnik-iqtisodiy asoslashlarini ishlab chiqish tartiblarini, turli
xil manbalar hisobiga kreditlashning o’ziga xos xususiyatlarini, kreditlashtirish asoslarini
o’zlashtirishni, shuningdek, ularni qisqa, o’rta va uzoq muddatli kreditlash jarayonlarini,
kreditlash tartibi va mexanizmini o’rgatish hisoblanadi.
Mazkur fan "Investitsiya loyihalarni moliyalashtirish va ularning monitoringi",
"Loyiha-smeta ishi va investitsiya loyihalarining ekspertizasi", "Investitsiyalarni tashkil
etish va moliyalashtirish", "Investitsiya loyihalari tahlili" kabi fanlar bilan bevosita
bog’liqdir.
Mazkur fanni o’rganish jarayonida talabalar tegishli bilimga, uquv va ko’nikmalarga
ega bo’lishlari lozim.
Talabalar umumnazariy fanlardan olgan bilimlari bilan bir qatorda investitsiya
sohasiga oid qonunchilik, investitsiya loyihalarini moliyalashtirish va kreditlash
tartibidagi o’zgarishlardan xabardor bo’lishlari lozim.
"Kichik va o’rta biznes investitsiyalarini kreditlash" o’quv fani bo’yicha qo’yiladigan
talablar quyidagicha:
•
•
•
•
•
kichik va o’rta biznes investitsiyalarini kreditlash asoslari va tamoyillarini;
o’tish sharoitida kichik va o’rta biznes korxonalarini kreditlash mexanizmini;
kichik va o’rta biznes korxonalarning kreditga layoqatliligi va ularni aniqlash
yo’llarini;
kichik va o’rta biznesni rivojlantirishda xorijiy kreditlarning ahamiyatini;
kichik va o’rta biznes investitsiyalarini kreditlashni rasmiylashtirish jarayonini;
343
•
•
byudjetdan tashkari jamg’armalar kredit liniyalari hisobidan kichik va o’rta biznes
sub’ektlarini kreditlash jarayonini;
kichik va o’rta biznes investitsiyalarini kreditlashda foiz siyosati va uni hisoblash
usullarini.
Talabalar mazkur o’quv fani bo’yicha yuqorida ko’rsatib o’tilganlarni bilishi lozim.
Shuningdek, ular kompyuterlardan, axborot vositalaridan va boshqa zamonaviy
texnologiyalardan foydalanish asoslarini o’rgatuvchi fanlarni ham puxta o’zlashtirishlari
kerak.
O’qitish jarayonida nazariy bilim bilan amaliyotni solishtirish usullarini,
talabalarning mustaqilligini ta’minlovchi o’quv jarayonini, bilim va ilmga bo’lgan
qiziqishini tashkil qilish bilan birga ularning mustaqil bilim olishiga sharoit yaratib
berish kreak.
Ishchi o’quv dasturida keltirilgan amaliy (seminar) mashg’ulotlar mavzulari
yuzasidan bakalavr tegishli mavzular bo’yicha konspektlar oladi, referatlar hamda
mustaqil ishlar tayyorlaydi va amaliyot o’qituvchisi nazoratida ular yuzasidan og’zaki
suhbatdan o’tadilar. Ushbu talablar amaliy mashg’ulotlar mavzularida kursiv bilan
ko’rsatilgan savollar bo’yicha talabalarning dars jarayonini to’liq o’zlashtirishlarini
belgilab beradi.
Auditoriya mashg’uloti turlarining soatlari hajmi (% da) bo’yicha tavsiyalar
Fanning umumiy soatlari hajmi 54 soat belgilangan. Shundan 18 (33,3) soat (33,3)
ma’ruza, 18 soat (33,3%) amaliy mashg’ulot, 18 (33,3) soat mustaqil ta’lim soatlariga
ajratilgan.
O’quv jarayonida rejaga muvofiq oldin ma’ruza, keyin amaliy mashg’ulot
o’tkaziladi. O’tilgan mavzular bo’yicha talabalarning mustaqil o’rganishi uchun alohida
mavzular bo’yicha uy vazifalari beriladi. Talabalarning olgan bilimlarini aniqlashning
og’zaki yoki yozma usullari qo’llaniladi.
joriy, oraliq va yakuniy baholash asosida aniqlanadi.
Fanni o’qitishning har bir semestrida ikki marotaba joriy (seminar mashg’ulotlarida),
(yozma ish usulida) amalga oshiriladi. Agar fan bir necha semestr o’qitilishi ko’zda
tutilsa, oldingi semestrlar nihoyasida yakuniy baholash og’zaki yoki test usulida amalga
344
oshirilishi mumkin, oxirgi semestrda esa yakuniy baholash faqat yozma ish usulida
amalga oshiriladi.
Quyidagilar "Kichik va o’rta biznes investitsiyalarini kreditlash" fanini o’qitishning
kompyuter, informatsion va boshqa zamonaviy o’qitish texnologiyalarining tarkibiy
qismlari hisoblanadi:
•
•
•
•
o’quv maqsadlari va vazifalar katalogini ishlab chiqish;
tarqatma materiallardan, testlar to’plamidan, slayd, kompyuter dasturlaridan
foydalanish;
rejalashtirilgan maqsadlarning bajarilishini baholash.
sharoit yaratish, hamda olgan bilimini mustaqil ravishda baholashi uchun quyidagilarni
bajarish lozim:
•
•
•
•
talabalarni o’z bilimini o’zi baholaydigan sharoitni yaratib berish;
olishga o’rgatish va h.k.
Bu fanni o’qitishda investitsiya va uni kreditlash bilan bevosita bog’liq bo’lgan
qonunlar, hukumat qarorlari, nizomlar va investitsiya loyihalarini baholashning
kompyuter dasturlaridan, yangi kompyuter texnologiyalaridan, tarqatma materiallardan,
testlar to’plamidan ham foydalanish mumkin.
Ish dasturini tuzishga oid uslubiy tavsiyalar
Mazkur fan "Bank ishi" bakalavriat ta’lim yo’nalishi bo’yicha ta’lim olayotgan
talabalarga ikkinchi semestrda o’tilishi mo’ljallangan. Bu fanni o’qitishda investitsiya
faoliyatiga tegishli qonunlar, hukumat qarorlari, investitsiya loyihalarini kreditlash bilan
bog’liq bo’lgan me’yoriy-huquqiy hujjatlar, shuningdek kompyuter dasturlaridan,
saydlardan foydalanish lozim.
"Kichik va o’rta biznes investitsiyalarini kreditlash" fani ma’ruza va amaliy
mashg’ulot shaklida auditoriyada o’rgatiladi. Talabalarning o’quv jarayonida
auditoriyada olgan bilimlari reyting usulida o’qituvchilar hamda belgilangan hay’at
a’zolari tomonidan baholanadi.
345
2. FAN DASTURI
"Kichik va o’rta biznes investitsiyalarini kreditlash" fani bo’yicha o’qiladigan ma’ruzalar
mavzulari
Fanning predmeti va mazmuni. Kichik va o’rta biznes investitsiyalarini kreditlashning
ahamiyati va ob’ektiv zaruriyati
"Kichik va o’rta biznes investitsiyalarini kreditlash" fanining predmeti va vazifalari.
Fanning tarkibiy tuzilishi va boshqa fanlar bilan bog’liqligi. Kichik va o’rta biznesning
O’zbekiston iktisodiyotida tutgan o’rni. Kichik va o’rta biznes investitsiyalarini
kreditlashning mohiyati va hozirgi kundagi ahamiyati. Kichik va o’rta biznes sub’ektlari
faoliyatining huquqiy va iqtisodiy asoslari. Kichik va o’rta biznes faoliyatining hozirgi
kundagi muommalari va ularni hal etish yo’llari.
Kichik va o’rta biznes investitsiya loyihalarini ishlab chiqish bosqichlari
Investitsiya loyihalarini tanlab olish. Investitsiya loyihalarining biznes-reja va texnikiqtisodiy asoslashlarini ishlab chiqish. Investitsiya loyihalarini ekspertiza qilish.
Kichik va o’rta biznes korxonalarining kreditga layoqatliligi va ularni aniqlash yo’llari
Kreditga layoqatlilik tushunchasi. Kreditga layoqatlilik ko’rsatkichlari va ularga
ta’sir etuvchi omillar. Mijozlarning kreditga layoqatliligi bo’yicha sinflarga bo’lish va
korxona reytingini aniqlash.
Kichik va o’rta biznes investitsiyalarini uzoq muddatli kreditlash
Uzoq muddatli kreditlar mohiyati. Uzoq muddatli kreditlar olish uchun biznes-reja
yoki texnik-iqtisodiy asoslashlarini ishlab chiqish. Uzoq muddatli kredit olish uchun talab
qilinadigan boshqa hujjatlar va ularga qisqacha tavsif. Mijozning moliyaviy hisoblari
tahlili. Uzoq muddatli kreditlarni rasmiylashtirish. Kredit shartnomasi va uning kredit
munosabatlarida tutgan o’rni.
Kichik va o’rta biznes investitsiya loyihalarini xalqaro moliya institutlari (ETTB, OTB,
XMI, KFV, AQSh Eksimbanki, Yaponiya Eksimbanki, Italiya banki) kredit liniyalari
orqali moliyalashtirish
Xalqaro moliya institutlarning kichik va o’rta biznes sohasidagi faoliyati. XMI
kreditlarining kichik va o’rta biznesni rivojlantirishdagi ahamiyati. Xalqaro moliya
institutlarining kichik va o’rta biznesni kreditlashdagi mezonlari.
Byudjetdan tashqari jamg’armalar kredit liniyalari hisobidan yakka tartibdagi
tadbirkorlar, kichik va o’rta biznes sub’ektlarini kreditlash (Biznes-fond, DFX uyushmasi,
Bandlik fondi)
346
Byudjetdan tashqari jamg’armalar hisobidan kichik va o’rta biznes investitsiyalarini
kreditlashning ahamiyati. Tijorat banklarida byudjetdan tashqari jamg’armalar kredit
liniyalarini ko’rib chiqish va ochish. Tijorat banklarida kichik va o’rta biznes
sub’ektlariga byudjetdan tashqari jamg’armalar hisobidan kreditlar berishni
rasmiylashtirish jarayoni. Kreditdan samarali foydalanish monitoringi va ularning hisobkitobi.
Kichik va o’rta biznes investitsiyalarini kreditlashda foiz siyosati
Ssuda foizini aniqlovchi omillar. Foiz stavkalarini hisoblash usullari. Foiz
stavkalarini aniqlashda xorijiy davlatlar tajribasidan foydalanish.
3. AMALIY (SEMINAR) MAShG’ULOTLARINING MAVZULARI
Kichik va o’rta biznes investitsiyalarini kreditlashning ahamiyati va ob’ektiv zaruriyati
Kichik va o’rta biznesning O’zbekiston iqtisodiyotida tutgan o’rni*. Kichik va o’rta
biznes investitsiyalarini kreditlashning mohiyati va hozirgi kundagi ahamiyati*. Kichik
va o’rta biznes sub’ektlari faoliyatining huquqiy va iqtisodiy asoslari. Kichik va o’rta
biznes faoliyatining hozirgi kundagi muommalari va ularni hal etish yo’llari.
Kichik va o’rta biznes investitsiya loyihalarini ishlab chiqish bosqichlari
Investitsiya loyihalarini tanlab olish. Investitsiya loyihalarining biznes-reja va texnikiqtisodiy asoslashlarini ishlab chiqish*. Investitsiya loyihalarini ekspertiza qilish.
Kichik va o’rta biznes korxonalarining kreditga layoqatliligini va ularni aniqlash yo’llari
Kreditga layoqatlilik tushunchasi. Kreditga layoqatlilik ko’rsatkichlari va ularga
ta’sir etuvchi omillar*. Mijozlarni kreditga layoqatliligi bo’yicha sinflarga bo’lish va
korxona reytingini aniqlash.
Kichik va o’rta biznes korxonalarini qisqa muddatli kreditlash
Tadbirkorlarga taklif qilinadigan kreditlarning turlari. Qisqa muddatli kreditlarni
kreditlash shartlari*. Ssuda schyotlarining turlari. Bank ssudalarini ta’minlash turlari.
Kredit uyushmalari faoliyati.
Kichik va o’rta biznes investitsiyalarini uzoq muddatli kreditlash
Uzoq muddatli kreditlar mohiyati. Uzoq muddatli kreditlar olish uchun biznes-reja
yoki texnik-iqtisodiy asoslashlarni ishlab chiqish*. Uzoq muddatli kredit olish uchun
talab qilinadigan boshqa hujjatlar va ularga qisqacha tavsif. Mijozning moliyaviy
hisoblari tahlili. Uzoq muddatli kreditlarni rasmiylashtirish. Kredit shartnomasi va uning
kredit munosabatlarida tutgan o’rni.
347
Kichik va o’rta biznes investitsiya loyihalarini xalqaro moliya institutlari (ETTB, OTB,
XMI, KFV, AQSh Eksimbanki, Yaponiya Eksimbanki, Italiya banki) kredit liniyalari
orqali moliyalashtirish
Xalqaro moliya institutlarning kichik va o’rta biznes sohasidagi faoliyati. XMI
kreditlarining kichik va o’rta biznesni rivojlantirishdagi ahamiyati*. Xalqaro moliya
institutlarining kichik va o’rta biznesni kreditlashdagi mezonlari.
Byudjetdan tashqari jamg’armalar kredit liniyalari hisobidan yakka tartibdagi
tadbirkorlar, kichik va o’rta biznes sub’ektlarini kreditlash (Biznes-fond, DFX uyushmasi,
Bandlik fondi)
Byudjetdan tashqari jamg’armalar hisobidan kichik va o’rta biznes investitsiyalarini
kreditlashning ahamiyati. Tijorat banklarida byudjetdan tashqari jamg’armalar kredit
liniyalarini ko’rib chiqish va ochish*. Tijorat banklarida kichik va o’rta biznes
sub’ektlariga byudjetdan tashqari jamg’armalar hisobidan kreditlar berishni
rasmiylashtirish jarayoni. Kreditdan samarali foydalanish monitoringi va ularning hisobkitobi.
Kichik va o’rta biznes investitsiyalarini kreditlashda foiz siyosati
Ssuda foizini aniqlovchi omillar. Foiz stavkalarini hisoblash usullari*. Foiz
stavkalarini aniqlashda xorijiy davlatlar tajribasidan foydalanish.
"Kichik va o’rta biznes investitsiyalarini kreditlash" fanini o’rganishda talabalar
amaliy yordam tariqasida investitsiya loyihalarini moliyalashtirish tartibini o’rganish
bo’yicha chizmalar, slaydlar bilan ta’minlanadi.
Talabalar "Kichik va o’rta biznes investitsiyalarini kreditlash" fanini o’rganishda turli
axborot vositalaridan, shu jumladan Internet tizimidan ham keng foydalanishlari mumkin.
Unda quyidagi sayd va elektron pochtalardan foydalanishlari mumkin:
1.
2.
3.
4.
http://www.optionetics.com/
http://invest-faq.com/
http://www.oakinv.com/
http://www.hondurasinfo.hn/
348
5. http://farmbill.farmbill.unl.edu/
6. http://www.eagleinvsys.com/
7. http://www.Apexvc.com
8. http://www.wisebuy.co.uk/
9. http://subscribe.ru
10. http://www.bimk.kiev.ua
11. http://tininfo.bigural.ru
12. http://www.bashkortostan.ru
13. http://vuirute.iessl.ru
Shuningdek, Biznes-fond va boshqa byudjetdan tashqari fondlar, Xorijiy
investitsiyalar bo’yicha Agentlik, Tashqi iktisodiy faoliyat Milliy banki va boshqa tijorat
banklari, Davlat mulkini boshqarish va tadbirkorlikni qo’llab-quvvatlash davlat
qo’mitasi, "Kafolat", "Madad" va boshqa bir qancha sug’urta kompaniyalarining amaliy
materiallaridan hamda Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti va Toshkent Moliya
institutida tayyorlangan o’quv filmlar, didaktik materiallar va multimedik ilovalardan
foydalanish tavsiya etiladi.
Mazkur fan bo’yicha o’quv rejasida jami 54 soatbelgilangan bo’lib, shundan 18 soat
(33,3%) ma’ruza va 18 soat (33,3%) amaliymashg’ulotga ajratilgan, 18 soat (33,3%)
mustaqil ta’lim soatlariga ajratilgan.
o’quv rejasida fanga ajratilgan soatning 70 foizi, yakuniy baholash esa 30 foizi miqdorida
belgilangan.
"Kichikva o’rtabiznesinvestitsiyalarinikreditlash" fanidan talaba to’plashi mumkin
bo’lgan maksimal ball 36 ga teng bo’lib, shundan joriy baholashga 12,6 ball, oraliq
baholashga 12,6, yakuniy baholashga esa 10,8 ball ajratiladi. Joriy va oraliq baholash
turlariga belgilangan ballar mezonlar asosida qo’yiladi:
•
•
•
•
•
349
Tayanch tushunchalarga asoslangan "yozma ish" usulini o’tkazish tartibi "Reyting
tizimini yakuniy baholash bosqichida "yozma ish" usulini tatbiq etish bo’yicha
Namunaviy Nizom" bilan belgilanadi.
6. ADABIYoTLAR
Asosiy adabiyotlar
1. O’zbekiston Respublikasining "Investitsiya faoliyati to’g’risida" gi Qonuni, (1998. 24
dekabr). Xalq so’zi, 1999. 12 yanvar. 7-son.
2. O’zbekiston Respublikasining "Chet el investitsiyalari to’g’risida"gi Qonuni, (1998.
30 aprel). Xalq so’zi, 1999 y. 12 yanvar. 7-son.
3. O’zbekiston Respublikasining "Chet ellik investorlar huquqlarining kafolatlari va
ularni ximoya qilish choralari to’g’risida"gi Qonun. (1998. 30 aprel). Soliq va
bojxona xabarlari, 1998 y. 22-son.
4. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining "Kichik va o’rta tadbirkorlikni
rivojlantirishni rag’batlantirishga oid qo’shimcha chora-tadbirlar to’g’risida"gi
Farmoni, (1997. 31 yanvar). Soliq va bojxona xabarlari, 1997 y. 6-12 yanvar. 7-son.
5. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining "Bank tizimini yanada erkinlashtirish va
isloh qilish borasidagi chora-tadbirlar to’g’risida"gi Farmoni, Xalq so’zi. 2000 y. 21
mart.
6. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining "Tadbirkorlik sub’ektlarini davlat
ro’yxatidan o’tkazish va hisobga qo’yish tizimini takomillashtirish to’g’risida"gi
qarori. Toshkent oqshomi. 2001 y. 24 avgust. 99-son.
7. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Maxkamasining "Kichik korxonalar, dehqon va
fermer xo’jaliklarini mablag’ bilan ta’minlash, moddiy-texnik ta’minlash, ularga
bojxona imtiyozlari berish, bank xizmatlari va boshqa xizmatlar ko’rsatish bo’yicha
qo’shimcha chora-tadbirlar to’g’risida"gi qarori. (2001. 10 sentyabr). Mulkdor, 2001
y. 14-20 sentyabr. 37-son.
8. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining "Kichik va o’rta tadbirkorlikni
rivojlantirishni uchun xorijiy kreditlar berishni tashkil etish masalalari to’g’risida"gi
qarori, (1997. 7 fevral), Soliq va bojxona xabarlari, 1997 y. 6-12 yanvar. 7-son.
9. Karimov I. A. O’zbekiston XXI asrga bo’sag’asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik
shartlari va taraqqiyot kafolatlari. – T.: O’zbekiston, 1997.
10. Karimov I. A. "O’zbekiston iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish yo’lida". - T.:
11. Prezident Islom Karimovning Vazirlar Mahkamasining 2002 yilda mamlakatni
ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish yakunlari va 2003 yilda iqtisodiy islohotlarni
350
chuqurlashtirishning asosiy yo’nalishlariga bag’ishlangan majlisidagi ma’ruzasi. Xalq
so’zi, 2003 y. 18 fevral.
12. Angelidi M.S. Organizatsiya kreditnogo protsessa v kommercheskix bankax. – T.,
1996.
13. Abdullaeva Sh. Z. Bank risklari va kreditlash. –T.: Moliya, 2002.
14. Abdullaev Yo.A., Shoha’zamiy Sh.Sh. Qimmatli qog’ozlar: 100 savol va javob. -T.:
Mehnat, 1997.
15. Abdullaev Yo., Karimov F. Kichik biznes va tadbirkorlik asoslari. 100 savol-javob.
(1-qism). – T.: Mehnat, 2000.
16. Abdullaev Yo, Boboqulov T. Kredit. 100 savol-javob. - T.: Mehnat, 1996.
17. Analiz investitsionnix proektov: Uchebnoe posobie. M. I. Angelidi., N. G. Karimov. –
T.: Tashk. fin. in-t, 2000.
18. Bankovskie opreatsii, Chast-2, Uchetno-ssudnie opreatsii i agentskie uslugi bankov,
Pod red. O. I. Lavrushina, - M.: INFRA-M., 1996.
19. Busigin A. V. Predprinimatelstvo, nachalniy kurs, - M.: NIRP, 1992.
20. Busigin A. V. Predprinimatelstvo. Osnovnoy kurs: Ucheb. dlya vuzov. – M.: INFRAM, 1997.
21. Biznes-plan investitsionnogo proekta: Otechestvenniy i zarubejniy opit.
Sovremennaya praktika i dokumentatsiya: Ucheb. pos. – 5-e izd., pererab. i dopoln. /
Pod red. V.M.Popova. – M.: Finansi i statistika, 2002.
22. Bogatin Yu. V., Shvandar V. A Investitsionniy analiz. Ucheb. pos. dlya vuzov – M.:
YuNITI-DANA, 2000.
23. Bocharev V. V., Popova R. G. Finansovo-kreditniy mexanizm regulirovaniya
investitsionnoy deyatelnosti predpriyatiy. Ucheb. pos. – S-Pb.: UEF, 1993.
24. Bocharev V.V. Metodi finansirovaniya investitsionnoy deyatelnosti predpriyatiy. –
M.: Finansi i statistika, 1998.
25. Bozor iqtisodiyoti nazariyasi va amaliyoti, -T.: O’qituvchi, 2000.
26. Berents V., Xavranek P.M. Rukovodstvo po otsenke effektivnosti investitsiy: Per. s
angl. pererab. i dopoln. – M.: INFRA-M, 1995.
27. Bankovskoe delo i finansirovanie investitsiy – tom I 1-2 chast, tom II. 1-2 chast, IER,
Vsemirniy bank. Pod redaktsiey N. Bruka, 1995.
28. Bogatirev A. G. Investitsionnoe pravo. – M.: Ross. pravo, 1992.
29. Butikov I. L. Kimmatli kogozlar bozori. Darslik. – T.: Konsauditinform, 2001.
30. Vahobov A. V., Ibrohimov A. T. Moliyaviy tahlil: Darslik. – T.: Sharq, 2002.
31. Shoha’zamiy Sh.Sh. i dr. Predprinimatel na rinke tsennix bumag: Voprosi i otveti. -T.:
Adolat, 2002.
351
32. Shoha’zamiy Sh.Sh. va boshqalar Tadbirkor qimmatli qog’ozlar bozorida: Savollar va
javoblar. -T.: Adolat, 2002.
1. Vasilev N. M., Katirin S. N. Lepe L. N. Lizing kak mexanizm razvitiya investitsiy i
predprinimatelstva. - M.: DEKA, 1999.
2. Vaxrin P. I. Investitsii: Uchebnik. – M.: Dashkov i K, 2002.
3. Volkov I.M., Gracheva M.V. Proektniy analiz: Uchebnik dlya vuzov. – M.: Banki i
birji, YuNITI, 1998.
4. Gulyamov S. S., Dogil L. F., Semenov B. D. Predprinimatelstvo i maliy biznes. – T.:
TGEU. 1996.
5. Zolotogorov V. G. Investitsionnoe proektirovanie: Ucheb. posobie. – M.:
Ekoprespektiva, 1998.
6. Kichik va o’rta biznes investitsiyalarini kreditlash /A. T.Uzoqov, E. I. Nosirov, M. A.
Sultanov. – T.: Toshkent Moliya instituti, 2001.
7. Lapusta M.G., Starostin Yu.L., Maloe predprinimatelstvo - M.: INFRA-M, 1997.
8. Osnovi predprinimatelskoy deyatelnosti: Ekonomicheskaya teoriya: Ucheb. posobie /
Pod red. V. M. Vlasovoy. – M.: Finansi i statistika, 2002.
9. Pindayk Robert S., Rubinfeld Deniel L. Mikroekonomika: Per. s angl. – 2-e izd. – M.:
Delo, 2001.
10. Rinochnoe preobrazrvanie i razvitie predprinimatelstva: Sbornik nauchnix trudov /
Red.koll.: I. L. Butikov, R. I. Berkinov, R.I.Yaushev – T.: Konsauditinform, 2002.
352
TA’LIM VAZIRLIGI
5340800 - "SOLIQLAR VA
SOLIQQA TORTISH"
DASTURLARI
Toshkent - 2003
353
5340800 - "Soliq va soliqqa tortish" bakalavriat yo’nalishida o’qitiladigan
ixtisoslik va tanlov fanlardan o’quv dasturlari. Toshkent Moliya instituti, 2003.
Ushbu dasturlar blokiga institutning "Soliq va soliqqa tortish" bakalavriat
yo’nalishida o’qitiladigan ixtisoslik va tanlov fanlardan o’quv dasturlari kiritilgan.
Mazkur dasturlar O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2001 yil 16
avgustdagi 343-sonli "Oliy ta’limning Davlat ta’lim standartlarini tasdiqlash
to’g’risida"gi qaroriga asosan O’zbekistonda uzluksiz ta’limning Davlat ta’lim
standartlari asosiy qoidalariga muvofiq ishlab chiqilgan.
Tuzuvchilar:
dots. Almardonov M.,
dots. Xudoyqulov S.,
dots. Baymuratov T.
Tahrir hay’ati:
dots. Xasanov B.,
dots. Almardonov M.
Taqrizchilar:
dots. Xolbekov A.,
dots. Jo’raev A.
bayoni).
354
TA’LIM VAZIRLIGI
"TASDIQLANDI"
ta’lim vazirligi
№ VM-343-53408-3.19
"1" iyul 2003 y.
____________________
"8" iyul 2003 y.
SOLIQ NAZARIYASI
fanidan
DASTUR
ta’lim sohasidagi 5340800 - "Soliqlar va
soliqqa tortish" bakalavriat yo’nalishi uchun
Toshkent - 2003
355
Tuzuvchilar:
dots. Xudoyqulov S.
Taqrizchilar:
dots. Saidxo’jaev P.,
dots. Usanov A.
Oliy kasbiy ta’limning davlat standartlariga muvofiq "Soliqlar va soliqqa tortish"
yo’nalishi bo’yicha "Soliq nazariyasi" fani ixtisoslik fanlar jumlasiga kiradi.
Ushbu fanni o’qitish jarayonida soliqlar va soliqsiz to’lovlarga xos nazariy jihatlar
yoritib beriladi. Xususan, soliqlarning vujudga kelishi va rivojlanish bosqichlari, soliqlar
va soliqsiz to’lovlarga oid ilmiy qarashlar va nazariyalar soliqlarning mohiyatini ochib
beruvchi barcha unsurlarning nazariy tomonlari keng va atroflicha o’rganiladi.
V sootvetstvii s gosudarstvennimi standartami Visshego obrazovaniya distsiplina
"Teoriya nalogov" yavlyaetsya prfiliruyushchim predmetom napravleniya "Nalogi i
nalogooblojenie". V protsesse obucheniya dannoy distsipline raskrivayutsya
teoreticheskie aspekti nalogov i nalogovix platejey. V chastnosti, proisxojdenie nalogov i
etapi ix razvitiya, nauchnie vzglyadi po teorii nalogov i nenalogovix platejey. Vmeste s
tem, rassmatrivayutsya sushchnost nalogovoy sistemi i ix elementi.
Subject of "tax theory" is one of specialization subjects, which are oriented to "tax
and taxation" along the state standards of High Professional Education. In process of this
subject, taxes and nontax payments’ theories are lightened, especially forming and
developing stages of taxes, scientific glance and theories of taxes and nontax payments.
And theoretical parts of all elements, which opens essence of taxes, are learned widely
and thoroughly.
This example program is approved and confirmed by Ministry of High and
Secondary Education of Republic of Uzbekistan.
Dasturlar to’plami O’zbekiston Respublikasi Oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi
oliy o’quv yurtlariaro ilmiy-uslubiy birlashmalar faoliyatini Muvofiqlashtiruvchi
Kengash majlisida muhokama qilingan hamda nashrga tavsiya etilgan (2003 yil 1 iyul
37-sonli majlis bayoni).
356
1. SO’Z BOShI
O’quv fanining maqsadi va vazifalari, boshqa fanlar bilan o’zaro bog’lanishi
O’zbekiston Respublikasi oliy ta’limining davlat ta’lim standartlariga asosan "Soliq
va soliqqa tortish" yo’nalishida ixtisoslik fanlar sifatida "Soliq nazariyasi" fanini
o’qitishdan asosiy maqsad talabalarning soliqlar va soliqsiz to’lovlarning mohiyatini
nazariy jihatdan chuqur o’zlashtirishini va soliqlarning yuzaga kelish jarayonlarini
o’rganishini ta’minlashdan iboratdir. "Soliq nazarisi"fani tadqiqot ob’ektini o’rganish
xususiyatidan kelib chiqib, "Iqtisodiyot nazariyasi", "Moliya", "Davlat moliyasi tarixi",
"Soliq tarixi", "Iqtisodiy ta’limotlar tarixi" kabi bir qator iqtisodiy fanlar bilan o’zaro
bog’lanadi.
"Soliq nazariyasi" fanidan seminar va amaliy mashg’ulotlar o’tkazilishi
mo’ljallangan holda, laboratoriya mashg’ulotlari o’tkazish ko’zda tutilmagan. Seminar va
amaliy mashg’ulotlarda ma’ruzada o’rganilgan mavzular yuzasidan savol-javob
tariqasida bahs-munozaralar o’tkaziladi. Bu munozaralarda talabalarning faol ishtiroki
ta’minlanadi.
Amaliy, seminar va laboratoriya mashg’ulotlari bo’yicha bajariladigan ishlarning minimal
miqdoriga talablar
O’quv dasturida keltirilgan amaliy (seminar) mashg’ulotlarining mavzularidan
talabalar tegishli tartibda tanlab olib, bu mavzular bo’yicha referatlar va mustaqil ishlar
tayyorlashlari hamda amaliy mashg’ulotni olib boruvchi o’qituvchi nazoratida
tayyorlangan ishlar yuzasidan og’zaki suhbatdan o’tishlari lozim. Ushbu talablar amaliy
mashg’ulotlar mavzularidagi yulduzcha bilan ajratib ko’rsatilgan kichik mavzular
bo’yicha talabalarning to’liq o’zlashtirishlarini belgilab beradi.
Auditoriya mashg’ulotlari turlarining soatlar hajmi bo’yicha tavsiyalar
Mazkur o’quv dasturi Oliy kasbiy ta’limning davlat standartlariga muvofiq
tayyorlanib, unda ushbu fanga 108, shu jumladan, 36-ma’ruza, 36-amaliy, 36-mustaqil
ta’lim soatlari ajratilgan.
"Soliq nazariyasi" fanidan talabalarning bilimini baholash ikki marta oraliq, ikki
marta joriy, hamda yakuniy nazorat shakllarida o’tkaziladi. Yakuniy nazorat yozma ish
shaklida tashkil etiladi.
Kompyuter, informatsion va boshqa zamonaviy o’qitish texnologiyalarni qo’llash
357
"Soliq nazariyasi" fanini o’qitishda kompyuterlardan, audio va video jihozlardan,
proektor va kodoskoplardan, shuningdek, turli jadvallar hamda slaydlardan foydalanish
talab etiladi.
2. FAN DASTURI
"Soliq nazariyasi" fani bo’yicha ma’ruza mashg’ulotlari mavzusi
"Soliq nazariyasi" fanining predmeti, mazmuni va uni o’rganish usullari
"Soliq nazariyasi" fani ijtimoiy-iqtisodiy fan ekanligi. Fanning tadqiqot ob’ekti.
Fanni o’rganishdagi umumiy va alohida usullar. Fanning boshqa fanlar bilan uzviy
bog’liqligi.
Soliqlar va soliqqa tortishning vujudga kelishi va rivojlanish tarixi
Soliqlar vujudga kelishining davlat tushunchasi bilan bog’liqligi. Soliqlar va soliqqa
tortishning vujudga kelish davrlari. Qadimgi Rim davlati - soliqlar vujudga kelishining
dastlabki ko’rinishi sifatida. Qadimgi Rimda amal qilgan soliqlar va soliqqa tortish tizimi
(I-davr). XVII-XVIII asrlardagi soliqlarning xususiyatlari (II-davr). O’zbekiston
Respublikasi hududida soliqqa tortishning rivojlanishi: arab, mug’ul istilochilari
davridagi soliqlar; A.Temur va temuriylar davlatida soliqlar va soliqqa tortish tizimining
xususiyatlari, uning boshqa davrlardagi soliqqa tortish tizimidan farqi; Buxoro amirligi,
Qo’qon va Xiva xonliklari davrida soliqqa tortish tartibi; Chor Rossiyasi hukmronligi
davridagi soliqlar; O’zbekiston Respublikasida mustaqillikkacha bo’lgan soliqlar va
soliqqa tortish tizimi.
Soliqlar va soliqqa tortish haqidagi ilmiy qarashlar. Umumiy va xususiy soliq nazariyalari
Ilmiy qarashlar, g’oyalar, nazariyalar soliq nazariyalarining asosiy manbai ekanligi.
Umumiy soliq nazariyalari: almashinuv nazariyasi, atomistik nazariya, klassik soliq
nazariyalari, Keyns nazariyasi, monetaristik nazariya, taklif iqtisodi nazariyasi.
Qanoatlanish nazariyasi. Xususiy soliq nazariyalari: to’g’ri va egri soliqlar nisbat
nazariyasi. Yagona soliq nazariyasi. Proportsional va progressiv soliqqa tortish
nazariyasi.
Soliqlarni iqtisodiy mohiyati va tamoyillari
Soliqlar va soliqqa tortishning iqtisodiy mohiyati. Soliqlarning tavsifiy xususiyatlari
va umumiy belgilari. Soliqlarning funktsiyalari. Soliqlarning oldiga qo’yilgan vazifalar.
Soliqlarning funktsiyalari va vazifalari o’rtasidagi farq. Soliqqa tortish va byudjet
jarayoni. Soliqlarni ta’riflash masalalari. Soliqlarning boshqa to’lovlardan farqli
jihatlari. Soliqlar, yig’imlar, boj va boshqa soliqsiz to’lov tushunchalarining bir-biridan
358
farqlanishi (ajratilishi). Soliqqa tortish tamoyillari tizimi. Soliqqa tortishning iqtisodiy
tamoyillari. A.Smit tamoyillari. A.Temur tuzuklarida soliqqa tortish tamoyillari.
A.Temur va A.Smit tamoyillarida o’xshash va farqli jihatlar. O’zbekiston Respublikasi
soliq qonunchiligida soliqqa tortish tamoyillari.
Soliq siyosati va uning asosiy yo’nalishlari
Soliq siyosati tushunchasi. Soliq siyosatining tarkibi. Soliq siyosatini amalga
oshirishda hokimiyat organlari: oliy, ijro, sud hokimiyatlarining roli. O’zbekiston
Respublikasi soliq siyosatining xususiyatlari. Davlat soliq siyosatining asosiy
yo’nalishlari bosqichlari. Soliq strategiyasi va taktikasi. Bozor iqtisodiyotiga o’tishning
dastlabki yillarida soliq siyosati. Iqtisodiy barqarorlik davridagi soliq siyosati.
Iqtisodiyotni erkinlashtirish va iqtisodiy yuksalish davrida soliq siyosati. Xalqaro soliq
siyosati: umumiy va o’xshash xususiyatlar.
Soliq elementlari
Soliq elementlarining mohiyati. Soliq huquqiy normasi dastlabki element sifatida.
Soliq munosabatlari ishtirokchilari: soliq undiruvchi (soliq va bojxona xizmati organlari);
soliq to’lovchi (yuridik va jismoniy shaxslar). Soliqqa tortish predmeti. Soliq ob’ekti.
Soliq manbai. Soliq ob’ekti va soliq manbaining birligi (o’xshashligi). Soliqqa
tortiladigan baza. Soliq me’yorlari. Soliq birligi. Soliq ko’lami (masshtabi). Soliq
stavkasining mazmuni. Soliq stavkasi turlari: proportsional (mutanosib); progressiv;
regressiv; qat’iy; ulushli (foizli); tabaqalashtirilgan; tabaqalashtirilmagan; o’zgaruvchan;
o’zgarmas. Soliq stavkalarini tabaqalashtirish mezonlari. Soliq imtiyozlari. Soliq
imtiyozlarining turlari: to’liq ozod etish; qisman (vaqtinchalik) ozod etish; soliq bazasini
kamaytirish. Soliq krediti. Soliq kanikuli. Soliq okladi. Soliqni to’lash muddatlari. Soliq
davri. Soliqni undirish usullari: kadastrli; daromad egasi manbaidan olgunga qadar;
daromad egasi manbani olgandan keyin (deklaratsiya).
O’zbekiston Respublikasi soliq tizimi va uning shakllanishining nazariy asoslari
Tizim tushunchasi. Soliq tizimining mohiyati. Soliq tizimining tarkibi. Soliq tizimi
unsurlari. Soliq tizimi unsurlarining yaxlitligi va o’zaro bog’liqligi. Soliq tizimini
guruhlanish tartibi. Egri soliqlar. To’g’ri soliqlar. Egri va to’g’ri soliqlarning birbiridan farqi. Oborotdan olinadigan soliqlar. Daromaddan olinadigan soliqlar. Molmulk qiymatidan olinadigan soliqlar. Mahalliy soliqlar va yig’imlar. Umumdavlat
soliqlari va yig’imlari. Umumdavlat va mahalliy soliqlar o’rtasidagi bog’liqlik.
Umumdavlat soliqlaridan mahalliy byudjetga ajratma qilinish mezoni va tartibi. Soliq
tizimi moliya-kredit tizimining tarkibiy qismi ekanligi. O’zbekiston Respublikasida soliq
359
tizimini isloh qilinishining asosiy yo’nalishlari. O’zbekiston Respublikasi soliq
tizimining rivojlangan davlatlar soliq tizimi bilan o’xshashlik va farqli jihatlari.
Soliqlar va makroiqtisodiy holatning uzviy bog’liqligi
Soliq siyosatining makroiqtisodiy samarasi. Yalpi ichki mahsulotda soliqlarning
ulushi. Soliq yuki muammosi. Soliq yukini taqsimlash tamoyillari. Laffer egri chizig’i va
uning elastikligi. Yalpi talab va yalpi taklifning soliqlarga ta’siri. Soliqlar va
investitsiyalarning o’zaro bog’liqligi.
Soliq ishini tashkil etish asoslari
Soliq xizmati organlarida mehnatni ilmiy asosda tashkil qilish. Soliq xizmati va
bojxona organlari faoliyatining huquqiy asoslari. O’zbekiston Respublikasi soliq xizmati
va bojxona organlarining tarkibiy tuzilishi. Davlat soliq qo’mitasining funktsiyasi va
vazifalari. Davlat Soliq qo’mitasi qoshidagi ekspert komissiyasining huquq va
majburiyatlari. Soliq xizmati organlarining boshqa moliya-kredit muassasalari bilan
iqtisodiy-huquqiy munosabatlari.
Xalqaro soliqqa tortish
Xalqaro soliqqa tortishning asosiy tamoyillari. Xalqaro soliqqa tortishning huquqiy
asoslari. Xalqaro soliq kodeksini qabul qilish zaruriyati va ahamiyati. Evropa Ittifoqi
davlatlarida soliqqa tortish. Janubiy-sharqiy Osiyo davlatlarida soliq solishning
xususiyatlari. Amerika qit’asi davlatlarida soliq tizimi. Xalqaro ikki yoqlama soliqqa
tortishni tartibga solish. Soliqni prognoz qilishning xalqaro tajribasi.
3. AMALIY MAShG’ULOTLAR MAVZULARINING MAZMUNI
"Soliq nazariyasi" fanining predmeti va o’rganish usullari
"Soliq nazariyasi" fani ijtimoiy-gumanitar fan ekanligi va uning tadqiqot ob’ekti.
Fanni o’rganishdagi umumiy va alohida usullar*. Fanning boshqa fanlar bilan uzviy
bog’liqligi.
Soliqlar va soliqqa tortishning vujudga kelishi va rivojlanish tarixi
Soliqlar va soliqqa tortishning vujudga kelish davrlari: Qadimgi Rim davlati soliqlar vujudga kelishining dastlabki ko’rinishi sifatida*. Qadimgi Rimda amal qilgan
soliqlar va soliqqa tortish tizimi (I-davr). XVII-XVIII asrlardagi soliqlarning
xususiyatlari (II-davr). O’zbekiston Respublikasi hududida soliqqa tortishning
rivojlanishi*: arab, mo’g’ul istilochilari davridagi soliqlar; A.Temur va temuriylar
davlatida soliqlar va soliqqa tortish tizimi xususiyatlari, Buxoro Amirligi, Qo’qon va
Xiva xonliklari davrida soliqqa tortish tartibi; Chor Rossiyasi hukmronligi davridagi
360
soliqlar; O’zbekiston Respublikasida mustaqillikkacha bo’lgan soliqlar va soliqqa tortish
tizimi.
Soliqlar va soliqqa tortish haqida ilmiy qarashlar. Umumiy va xususiy soliq nazariyalari
Ilmiy qarashlar, g’oyalar, nazariyalar soliq nazariyalarining asosiy manbai ekanligi*.
Umumiy soliq nazariyalari: almashinuv nazariyasi, atomistik nazariya, klassik soliq
nazariyalari, Keyns nazariyasi, monetaristik nazariya, taklif iqtisodi nazariyasi*. Xususiy
soliq nazariyalari: to’g’ri va egri soliqlar nisbat nazariyasi. Yagona soliq nazariyasi.
Soliqlarning iqtisodiy mohiyati va tamoyillari
Soliqlar va soliqqa tortishning iqtisodiy mohiyati*. Soliqlarning tavsifiy xususiyatlari
va umumiy belgilari. Soliqlarning funktsiyalari. Soliqlarning funktsiyalari va vazifalari
o’rtasidagi farq. Soliqqa tortish va byudjet jarayoni*. Soliqlarning boshqa to’lovlardan
farqli jihatlari. Soliqlar, yig’imlar, boj va boshqa soliqsiz to’lov tushunchalarini birbiridan farqlanishi (ajratilishi). Soliqqa tortishning iqtisodiy tamoyillari*. A.Smit
tamoyillari. O’zbekiston Respublikasi soliq qonunchiligida soliqqa tortish tamoyillari.
Soliq siyosati va uning asosiy yo’nalishlari
Soliq siyosati tushunchasi. Soliq siyosatining tarkibi*. Soliq siyosatini amalga
oshirishda hokimiyat organlari: oliy, ijro, sud hokimiyatlarining roli. O’zbekiston
Respublikasi soliq siyosatining xususiyatlari*. Soliq strategiyasi va taktikasi.
Iqtisodiyotni erkinlashtirish va iqtisodiy yuksalish davrida soliq siyosati*. Xalqaro soliq
siyosati: umumiy va o’xshash xususiyatlar.
Soliq elementlari
Soliq elementlarining mohiyati*. Soliq huquqiy normasi dastlabki element sifatida.
Soliq munosabatlari ishtirokchilari: soliq undiruvchi (soliq va bojxona xizmati organlari);
soliq to’lovchi (yuridik va jismoniy shaxslar). Soliqqa tortish predmeti. Soliq ob’ekti.
Soliq manbai. Soliq ob’ekti va soliq manbaining birligi (o’xshashligi). Soliqqa
tortiladigan baza. Soliq me’yorlari. Soliq birligi. Soliq ko’lami (masshtabi). Soliq
stavkasining mazmuni. Soliq stavkasi turlari: Soliq stavkalarini tabaqalashtirish
mezonlari. Soliq imtiyozlari. Soliq imtiyozlarining turlari. Soliq krediti. Soliq kanikuli.
Soliq okladi. Soliqni to’lash muddatlari. Soliq davri. Soliqni undirish usullari.
O’zbekiston Respublikasining soliq tizimi va uning shakllanishi
Soliq tizimining mohiyati*. Soliq tizimining tarkibi. Soliq tizimi unsurlari. Soliq
tizimini guruhlanish tartibi*. Egri soliqlar. To’g’ri soliqlar. Oborotdan olinadigan
soliqlar. Daromaddan olinadigan soliqlar. Mol-mulk qiymatidan olinadigan soliqlar.
361
Mahalliy soliqlar va yig’imlar. Umumdavlat soliqlari va yig’imlari*. Umumdavlat
soliqlaridan mahalliy byudjetga ajratma qilinish mezoni va tartibi. O’zbekiston
Respublikasida soliq tizimini isloh qilinshning asosiy yo’nalishlari*. O’zbekiston
Respublikasi soliq tizimini rivojlangan davlatlar soliq tizimi bilan o’xshashlik va farqli
jihatlari.
Soliqlar va makroiqtisodiy holatning uzviy bog’liqligi
Soliq siyosatining makroiqtisodiy samarasi*. Soliq yuki muammosi. Laffer egri
chizig’i va uning elastikligi*. Yalpi talab va yalpi taklifning soliqlarga ta’siri. Soliqlar va
investitsiyalarning o’zaro bog’liqligi.
Soliq ishini tashkil etish asoslari
Soliq xizmati organlarida mehnatni ilmiy asosda tashkil qilish*. O’zbekiston
Respublikasi soliq xizmati va bojxona organlarini tarkibiy tuzilishi*. Davlat soliq
qo’mitasining funktsiyasi va vazifalari. Soliq xizmati organlarining boshqa moliya-kredit
muassasalari bilan iqtisodiy-huquqiy munosabatlari.
Xalqaro soliqqa tortish
Xalqaro soliqqa tortishning asosiy tamoyillari*. Xalqaro soliqqa tortish kodeksini
qabul qilish zaruriyati va ahamiyati. Evropa Ittifoqi davlatlarida soliqqa tortish. JanubiySharqiy Osiyo davlatlarida soliq solishning hususiyatlari. Amerika qit’asi davlatlarida
soliq tizimi. Xalqaro ikki yoqlama soliqqa tortishni tartibga solish*.
Kurs ishi mavzulari ro’yxati
1.
2.
3.
O’zbekiston Respublikasida soliq idoralarining vujudga kelishi va rivojlanishi.
Soliqlarning ta’rifi, iqtisodiy mohiyati va funktsiyalari.
Soliqqa tortish jamiyat iqtisodiy madaniyatining elementi sifatida. Soliqqa
tortishning vujudga kelishi va rivojlanishi.
4. Soliqqa tortish to’g’risida ilmiy qarashlarning vujudga kelishi. Umumiy va xususiy
soliq nazariyalari.
5. Soliqqa tortishning iqtisodiy mohiyati. Soliqqa tortish va byudjet jarayoni.
6. Soliqqa tortish tamoyillari tizimi. Soliqqa tortishning iqtisodiy tamoyillari.
7. Soliq qonunchiligini buzganlik uchun javobgarlik.
8. Soliqlarning iqtisodiy mohiyati va funktsiyalari, soliqning boshqa to’lovlardan farqi.
9. Soliq to’lovchilariga beriladigan imtiyozlarning turlari, ularning guruhlanishi.
10. Milliy daromadni qayta taqsimlashda soliqlarning roli.
11. Soliqlarning rag’batlantirish funktsiyasi va uning ahamiyatini oshirish yo’llari.
12. A.Smit va hozirgi zamon iqtisodchilari ishlab chiqqan soliqqa tortish tamoyillari.
362
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.
21.
22.
23.
24.
25.
26.
27.
28.
29.
30.
31.
32.
33.
34.
35.
36.
37.
38.
39.
40.
41.
42.
43.
44.
45.
46.
47.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida soliq munosabatlarini takomillashtirish.
Soliqlarning ob’ektiv zarurligi va iqtisodiy mohiyati.
Soliqlar muhim moliyaviy resurs sifatida.
Soliqlarning umumiy belgilari va funktsiyalari.
Soliqlarning vazifalari hamda ularning soliq funktsiyalaridan farqi.
Soliqlarni joriy etishning asosiy tamoyillari va ularning ahamiyati.
Soliqlar va soliqsiz to’lovlar. Ularning o’xshash va farqli jihatlari.
Soliq siyosati va uning asosiy yo’nalishlari.
Soliq strategiyasi va taktikasi, ularning uzviy birligi.
Soliqlarning tuzilish asoslari.
Soliq ob’ektlari va ularning xususiyatlari.
Soliq imtiyozlari va ularning turlari.
Soliqlar va byudjet tizimi, ularning o’zaro bog’liqligi.
I.A.Karimov asarlarida soliqqa oid muammolarning aks ettirilishi.
Soliq kodeksini qabul qilish zaruriyati, uning asosiy xususiyatlari.
Soliqlarning huquqiy negizlari va ularning rivojlanish holati.
O’zbekiston Respublikasi soliq tizimining rivojlanish bosqichlari.
Soliq tizimining asosiy unsurlari (elementlari).
Soliq va soliqqa tortish tizimlari, ularning o’zaro farqlari.
To’g’ri soliqlar va ularning tarkibi.
Egri soliqlar va ularning asosiy xususiyatlari.
O’zbekiston Respublikasida soliq tizimini isloh qilishning asosiy yo’nalishlari.
Iqtisodiyotni erkinlashtirish va soliq siyosati, ularni o’zaro muvofiqlashtirish
masalalari.
Soliq siyosatini amalga oshiruvchi organlar va ularning vakolatlari.
Soliq mexanizmi soliq tizimining tarkibiy qismi ekanligi.
Soliq mexanizmining amal qilishida davlatning roli.
Milliy iqtisodiyotda investitsiyalarni rag’batlantirishda soliqlarni tutgan o’rni.
Soliq imtiyozlarini belgilashning asosiy mezonlari (kriteriylari).
Davlat va xo’jalik yurituvchi sub’ektlar o’rtasidagi munosabatlarda soliqlarning roli.
Soliq siyosatini amalga oshirishda soliq xizmati organlarining moliya-kredit
muassasalari bilan o’zaro munosbatlari.
Soliq qonunchiligini buzganlik uchun javobgarlik va uning turlari.
O’zbekiston Respublikasi Davlat Soliq Qo’mitasining funktsiyalari va vazifalari.
Soliq siyosatining yalpi talab va yalpi taklifga ta’siri.
Soliq stavkalarining mazmuni, uning iqtisodiyotni boshqarishdagi roli.
Soliq og’irli (yuki)ni aniqlash tartibi va uning ko’rinishlari.
363
48. Soliqlarning tarixiy rivojlanish bosqichlari.
49. Klassik iqtisodchilar nazariyalarida soliqlar talqini.
50. Bozor iqtisodiyotiga o’tish davrida O’zbekiston Respublikasi soliq tizimining asosiy
muammolari.
51. Jahonning rivojlangan davlatlarida soliqqa tortish tizimi va xalqaro soliq
munosabatlari.
4. INFORMATsION-TEXNIK VOSITALAR
Ushbu fanni o’qitishda quyidagi zamonaviy texnik vositalardan, foydalanish ko’zda
tutilgan:
1.
2.
3.
4.
5.
Kompyuter;
Audio va video jihozlar;
Dioproektor;
Kodaskop;
Internet tarmog’i saytlari:
•
E-mail: [email protected]
http://www.alpbook.ru/
•
•
•
Fan bo’yicha talabalarning o’zlashtirishini baholash semestr (o’quv yili) davomida
•
•
•
JB va OB turlari uchun belgilangan ballar miqdori (o’quv rejasida fanga semestr
(o’quv yili) uchun ajratilgan soatning) 70 foizi, yakuniy baholash esa 30 foiz miqdorida
belgilanadi.
Tayanch tushunchalarga asoslangan yozma ishni o’tkazish tartibi "Reyting tizimining
yakuniy baholash bosqichida "yozma ish" usulini tadbiq etish bo’yicha Namunaviy
Nizom" bilan belgilanadi. Semestr (o’quv yili) davomida o’qitilgan fan bo’yicha
364
maksimal 55 va unda yuqori foizni to’plagan talaba qoniqarli o’qiyotgan hisoblanadi. Fan
bo’yicha maksimal ballning 55 foizidan kam ball to’plagan talaba qoniqarsiz o’qiyotgan
(akademik qarzdor) hisoblanadi.
6. ADABIYoTLAR
Asosiy adabiyotlar
1. O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi. -T.: Adolat, 1992.
2. O’zbekiston Respublikasining Soliq Kodeksi. -T.: Adolat, 1999.
3. O’zbekiston Respublikasining "Davlat soliq xizmati to’g’risida"gi Qonuni. // Xalq
so’zi gazetasi, 1997 yil 29 avgust.
4. Karimov I.A. O’zbekistonning o’z istiqlol va taraqqiyot yo’li. -T.: O’zbekiston, 1992.
5. Karimov I.A. O’zbekiston - bozor munosabatlariga o’tishning o’ziga xos yo’li. -T.:
7. Alimboev S. va boshq. Soliqlar. -T.: Mehnat, 1999.
8. Brizgalin V. Nalogi i nalogovoe pravo. -M.: Finansi i statistika, 1998.
9. Malikov T. Soliqlar va soliqqa tortishning dolzarb muammolari. -T.: Akademiya,
2002.
10. Melnik D. Nalogoviy menedjment. M.: Ankil, 2002.
11. Chernik D. Nalogi. M.: Finansi i statistika, 1998.
12. Yahyoev Q. Soliqqa tortish nazariyasi va amaliyoti. -T.: O’qituvchi, 2000.
13. Yahyoev Q. 2003 O’zbekistonda soliq tizimi. -T.: Mehnat, 1998.
14. Beganov V., Shaulov D., Kan. T. Finansovaya politika, nalogi i nalogooblojenie.
Spravochnoe posobie. -T.: Mir ekonomiki i prava. 2000.
15. Vahobov A., Srojiddinova Z. O’zbekiston Respublikasi davlat byudjeti. -T., 2002.
16. Toshmurodova B. Soliqlar vositasida iqtisodiyotni boshqarish mexanizmi. -T.: Yangi
asr avlodi, 2002.
17. Semigulova E., Majidov A. Nalogi i nalogooblojenie. Ucheb. pos. –T.: TITLP, 1999.
18. Chernik D. Nalogi v rinochnoy ekonomike –M.: Finansi, 1999.
19. Bolshakov S. Finansovaya politika gosudarstva i predpriyatiya. –M.: Knijniy mir,
2002.
20. Karavaeva I. Nalogovoe regulirovanie rinochnoy ekonomiki: Ucheb. pos. –M.:
YuNITI-DANA, 2000.
365
1. Nalogi i nalogovoe pravo: Uchebnoe posobie (pod red. A.V. Brizgalina) -M.:
Analitika press, 1999.
2. Nalogi i nalogooblojenie v voprosax i otvetax: Chast-1., Respublikanskiy
informatsionno-konsultativniy tsentr Gosudarstvennogo nalogovogo komiteta
Respubliki Uzbekistan. Tashkent - 1998.
3. Nalogovie sistemi zarubejnix stran. 2-e izdanie -M.: Zakon i pravo, YuNITI, 1997.
4. Xvan. L Soliq huquqi. -T.: Konsauditinform, 2002.
5. Pushkareva V.M. Istoriya finansovoy misli i politiki nalogov. - M.: Infra-M, 1998.
6. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining "Davlat soliq xizmati organlari
faoliyatini huquqiy tartibga solishni takomillashtirish to’g’risida"gi Qarori. // Soliq
to’lovchining jurnali. 7/2000.
7. Soliq to’lovchining jurnali. 2002-2003.
8. O’zbekiston Iqtisodiy Axborotnomasi jurnali. 2002-2003.
9. "Soliqlar va bojxona xabarlari" gazetasi. 2002-2003.
10. "Hamkor" gazetasi. 2002-2003.
366
TA’LIM VAZIRLIGI
"TASDIQLANDI"
ta’lim vazirligi
№ VM-343-53408-4.01
"1" iyul 2003 y.
____________________
"8" iyul 2003 y.
SOLIQLAR VA SOLIQQA TORTISH
fanidan
DASTUR
Toshkent - 2003
367
Tuzuvchilar:
k.o’q. Amanov A.
Taqrizchilar:
dots. Baxromov T.,
dots. Qo’zieva N.
Oliy ta’limning davlat standartlariga asosan "Soliqlar va soliqqa tortish" yo’nalishi
bo’yicha mutaxassislik fanlari sifatida "Soliqlar va soliqqa tortish" fani o’qitiladi. Ushbu
fanni o’qitish jarayonida yuridik va jismoniy shaxslar to’laydigan soliqli va soliqsiz
to’lovlarga tavsif, shu jumladan soliqli va soliqsiz to’lovlarni hisoblash va byudjetga
to’lash tartibi kabi mavzular yoritilib beriladi. Xususan yuridik va jismoniy shaxslardan
undiriladigan soliqli va soliqsiz to’lovlarni hisoblash, bilan hisob-kitoblarni taqdim etish
va to’lash tartiblari amaliyot bog’langan holda chuqur o’rganiladi.
V sootvetstvie s gosudarstvennimi strandartomi Visshego obrazovaniya, distsiplina
"Nalogi i nalogooblojenie" yavlyaetsya profiliruyushchim predmetom napravleniya
"Nalogi i nalogooblojenie". V protsesse prepodavaniya dannoy distsiplini raskrivayutsya
takie temi kak, xarakteristika uplati yuridicheskimi i fizicheskimi litsami nalogovix i
nenalogovix platejey, v tom chisle ischislenie i uplata nalogovix i nenalogovix platejey.
V sushchnosti, ischislenie, predostovlenie raschetov i sposobi uplati yuridicheskimi i
fizicheskimi litsami nalogovix i nenalogovix platejey izuchaetsya v tesnoy svyazi s
prakticheskoy deyatelnostyu na osnove praktiki. Dannaya programma odobrena i
rekomendovana Ministerstvom Visshego i sredne spetsialnogo obrazovaniya Respubliki
Uzbekistan.
Subject of "taxes and taxation" is thought as specialized subjects of "taxes and
taxation" based on High education’s state standards. In process of teaching this subject,
character of taxes and nontax payments of juridical and corporal persons, calculation of
taxes and nontax payments and orders of paying to budget are lightened. Especially
calculation of taxes and nontax payments of juridical and corporal persons, presentation
of calculations and orders of payments are learned practically and deeply. This example
program is approved and confirmed by Ministry of High and Secondary Education of
Republic of Uzbekistan.
368
1. SO’Z BOShI
O’quv fanining maqsad va vazifalari, boshqa fanlar bilan bog’liqligi
"Soliqlar va soliqqa tortish" fanini o’qitishdan maqsad, ta’lim olayotgan talabalarga
O’zbekiston Respublikasining soliq va soliqqa tortish tizimlari bilan tanishtirib, ularning
iqtisodiy bilimlarini chuqurlashtirish bilan bir qatorda olayotgan bilimlarini respublika
iqtisodiyotida amaliy qo’llay olish. Fan oldiga qo’yilgan vazifalar asosan talabalarni
amaldagi har bir soliq turi bilan tanishtirib, soliq ob’ekti, sub’ekti, soliqni hisoblash
yo’llarini, uni undirish usullarini, imtiyozlar, soliq organlariga hisob-kitoblarni taqdim
etish tartibini, hisoblanayotgan soliqlarni buxgalteriya hisobida aks ettirilishni
o’rgatishdan iboratdir. "Soliqlar va soliqqa tortish" fani "Soliq nazariyasi", "Moliya
nazariyasi", "Iqtisodiy nazariya" kabi qator fanlar bilan uzviy bog’langan.
"Soliq va soliqqa tortish" fani bo’yicha kasb faoliyati sohalarida erishilgan asosiy
yutuqlar, muammolar va ularning rivojlanish istiqbollari haqida tasavvur hosil qilish
"Soliq va soliqqa tortish" fanidan soliqlar va soliqqa tortish bakalavriat yo’nalishi
bo’yicha maxsus bilimlarni, kasb faoliyati ko’nikmalari va uquvlarini shakllantirish;
seminar va amaliy mashg’ulotlarda munozaralarda o’tkaziladigan talabalarning faol
ishtiroki ta’minlanishi talab etiladi.
Amaliy mashg’ulotlar bo’yicha bajariladigan ishlarining minimal miqdoriga talablar
Talabalar o’quv dasturida keltirilgan amaliy (seminar) mashg’ulotlar mavzularidan
tegishli tartibda tanlab olib, bu mavzular bo’yicha referatlar va mustaqil ishlar
tayyorlashlari hamda amaliy mashg’ulotni olib boruvchi o’qituvchi nazoratida
tayyorlagan ishlari yuzasidan og’zaki suhbatdan o’tishlari lozim. Ushbu talablar amaliy
Oliy kasbiy ta’limning davlat standartlarida mazkur kursga 333, shu jumladan 110ma’ruza, 112-amaliy, 111 mustaqil ta’lim soatlari ajratilgan. "Soliq va soliqqa tortish"
fani bo’yicha olingan bilimlar talabalarni keyinchalik amaliy faoliyatda uchraydigan
muammolarni echishda hamda zamonaviy iqtisodiyotga doir adabiyotlarni o’rganib,
kasbiy malakalarini oshirishlarida qo’l keladi.
369
"Soliq va soliqqa tortish" fanidan talabalarning bilimini baholash turt marta oraliq,
to’rt marta joriy hamda yakuniy nazorat shakllarida o’tkaziladi. Yakuniy nazorat yozma
ish shaklida tashkil etiladi.
"Soliq va soliqqa tortish" fanini o’qitishda kompyuterlardan, audio va video
jihozlardan, diproektor va kodoskoplardan shuningdek, dars davomida turli jadvallar,
hamda slaydlardan foydalanish talab etiladi.
2. FAN DASTURI
"Soliqlar va soliqqa tortish" fani bo’yicha ma’ruza mashg’ulotlari mavzusi
"Soliqlar va soliqqa tortish" fanining predmeti, mazmuni va o’rganish usullari
"Soliqlar va soliqqa tortish" fanining maqsadi, vazifalari hamda talabalarni
harakatdagi soliqqa tortish tizimi bilan atroflicha tanishtirish. Fanning asosiy maqsadi
talabalarda yo’nalishi, ya’ni amaliyotdagi soliq turlari va ularning o’ziga xos jihatlari
bo’yicha ko’nikmalar hosil qilishdan iborat.
O’zbekiston Respublikasida amalda bo’lgan soliqlar va soliqsiz to’lovlariga umumiy
tavsifnoma
Respublikamiz soliqqa tortish tizimida amalda bo’lgan soliqli va soliqsiz to’lovlar,
ularning amal qilish doirasi Yuridik shaxslarning soliqli va soliqsiz to’lovlari. Jismoniy
shaxslarning soliqli va soliqsiz to’lovlari.
Yuridik va jismoniy shaxslarni soliqqa tortish tizimining tamoyillari
Soliqqa tortish maqsadida yuridik shaxs tushunchasi. Soliq to’lovchilarni aniqlash
asoslari. Hisoblangan soliqlar va yig’imlar uchun yuridik shaxslarning javobgarligi va
mas’uliyati. Soliqqa tortish maqsadida jismoniy shaxs tushunchasi. Soliqqa tortish
tizimida yuridik va jismoniy shaxslarga qo’llaniladigan tamoyillar. Yuridik va jismoniy
shaxslarni soliqqa tortish tizimidagi tamoyillarning o’xshash va farqli jihatlari.
Yuridik shaxslardan undiriladigan foyda (daromad) solig’i
Yuridik shaxslardan undiriladigan foyda (daromad) solig’ining iqtisodiy mohiyati,
ahamiyati va uning byudjet daromadlarida tutgan o’rni.
Soliqlarni to’lovchilar tarkibi, soliq ob’ekti, soliq stavkalari va soliqqa tortish
bazasini shakllantirish, soliqni hisoblash va to’lash muddatlari. Soliqdan beriladigan
370
imtiyozlar va ularni bekor qilish tartibi. Soliqni buxgalteriya hisobida rasmiylashtirish va
boshqa mavjud muammolar.
Soddalashtirilgan soliq tizimi (Yagona soliq)
Soddalashtirilgan soliq tizimi tushunchasi, uning iqtisodiy ahamiyati. Yagona
soliqning soliq tizimiga tatbiq etilishi va amal qilish jarayoni. Soliq to’lovchilarining
tarkibi, soliq ob’ekti, stavkalari, soliqni hisoblash uslubiyati. Soliqni to’lash muddatlari.
Soliqni joriy etish afzalliklari. Buxgalteriya hisobida aks ettirish va mavjud muammolar.
Yalpi tushumdan va belgilangan daromaddan yagona soliq
Savdo va umumiy ovqatlanish korxonalarini soliqqa tortishning xususiyatlari. Yalpi
tushumdan yagona soliqning soliq tizimiga joriy etilishi va zarurligi. Yalpi tushumdan
yagona soliqning ob’ekti, soliq stavkalari, hisoblash va to’lash muddatlari.
Belgilangan daromaddan yagona soliqning sub’ektlari tarkibi, soliq ob’ektini
aniqlash uslubiyati. Soliq stavkalari hamda soliqni hisoblash va to’lash tartibi.
Qo’shilgan qiymat solig’i
Qo’shilgan qiymat solig’ining soliq tizimiga joriy qilinishi hamda iqtisodiy
ahamiyati. Qo’shilgan qiymat solig’ining shakllanish va rivojlanish bosqichlari. Soliq
to’lovchilari tarkibi, soliq ob’ekti, soliq stavkalari, to’lash muddatlari, soliq bo’yicha
imtiyozlar. Soliqni hisoblash va byudjetga to’lanishi lozim bo’lgan soliq summasini
aniqlash usuli. Schyot fakturani to’ldirish tartibi va soliqni buxgalteriya hisobida
rasmiylashtirish. Qo’shilgan qiymat solig’i bo’yicha mavjud muammolar.
Aktsiz solig’i
Aktsiz solig’ining mohiyati va ahamiyati. O’zbekiston Respublikasi hududida ishlab
chiqarilgan tovarlar uchun aktsiz solig’i. Soliqni to’lovchilar tarkibi, soliqqa tortish
ob’ekti, soliq stavkalari, to’lash muddatlari, soliq bo’yicha imtiyozlar va hisoblash
tartibi. Aktsiz solig’ini hisobga olish va buxgalteriyada rasmiylashtirish.
Yuridik shaxslardan olinadigan mol-mulk solig’i
O’zbekiston Respublikasi soliq tizimiga mol-mulk solig’ini joriy etish sabablari.
Mol-mulk solig’ining shakllanish jarayoni va tarixiy bosqichlari. Mol-mulk solig’ining
iqtisodiy mohiyati. Soliqqa tortish maqsadida mol-mulk tushunchasi. Yuridik shaxslar
mol-mulk solig’ini to’lovchilari sifatida. Yuridik shaxslardan mol-mulk solig’ini
undirishda mol-mulkning yillik o’rtacha qoldiq qiymatini aniqlash tartibi. Korxonalarda
mol-mulkni qayta baholanishi va uning soliq ob’ektiga ta’siri. Mol-mulk solig’i stavkasi.
Eksportni rag’batlantirishda mol-mulk solig’i stavkasining tabaqalanishi. O’z vaqtida
371
o’rnatilmagan asosiy vositalar uchun oshirilgan soliq stavkasi va uni qo’llash tartibi.
Mol-mulk solig’i bo’yicha belgilangan imtiyozlar mezonlari va guruhlanishi. Mol-mulk
solig’ini hisoblash tartibi. Mol-mulk solig’ini byudjetga o’tkazish tartibi va buxgalteriya
schyotlarida aks ettirilishi. Mol-mulk solig’ida asosiy muammolar.
Jismoniy shaxslardan olinadigan mol-mulk solig’i
Jismoniy shaxslar to’laydigan mol-mulk solig’ining iqtisodiy mohiyati. Jismoniy
shaxslardan olinadigan mol-mulk solig’ining to’lovchilari. Jismoniy shaxslar molmulkining turlari va soliq ob’ekti. Jismoniy shaxslar mol-mulkining qayta baholanishi.
Mol-mulk solig’ining stavkalari va uning tabaqalashtirilishi. Mol-mulk solig’i bo’yicha
jismoniy shaxslarga beriladigan imtiyozlar. Mol-mulk turlari bo’yicha soliq
hisoblashning xususiyatlari. Jismoniy shaxslardan mol-mulk solig’ini undirish tartibi.
Yuridik va jismoniy shaxslardan mol-mulk solig’ini undirishning farqlari. Jismoniy
shaxslardan mol-mulk solig’ini undirishning asosiy muammolari.
Yuridik shaxslardan undiriladigan er solig’i
Soliq tizimiga er solig’ini joriy etishning asosiy sabablari. Er solig’ining iqtisodiy
mohiyati va uning tarixiy shakllanishi. Yuridik shaxslar er solig’ini to’lovchilar sifatida.
Er solig’i ob’ekti. Er solig’i stavkalari va uni hududiy tabaqalashtirish asoslari. Yuridik
shaxslardan olinadigan er solig’i bo’yicha soliq imtiyozlari va uning guruhlanishi. Er
solig’ini hisoblash va byudjetga to’lash tartibi. Qishloq xo’jalik korxonalari uchun
yagona er solig’ini joriy etishning zaruriyati va ijtimoiy-iqtisodiy sabablari va.
Er solig’ini hisoblash va to’lash tartibi. Hisoblangan soliq summasini buxgalteriya
schyotlarida aks ettirish tartibi. Er solig’ining asosiy muammolari.
Jismoniy shaxslardan undiriladigan er solig’i
Jismoniy shaxslardan undiriladigan er solig’ining iqtisodiy mohiyati. Er solig’ini
to’lovchilari va ularning guruhlanishi. Er solig’ining ob’ekti va uni aniqlash tartibi. Er
solig’i bo’yicha jismoniy shaxslarga beriladigan imtiyozlar. Imtiyozlarning paydo
bo’lishi va bekor qilinishini hisobga olish tartibi. Er solig’ining hisoblanishi. Er solig’ini
byudjetga undirish tartibi. Yuridik va jismoniy shaxslarni soliqqa tortishdagi o’xshashlik
va farqlar. Jismoniy shaxslardan er solig’ini undirishdagi muammolar va ularni hal qilish
tartibi.
Jismoniy shaxslar daromadlaridan olinadigan soliq
Jismoniy shaxslar daromadidan olinadigan soliqning iqtisodiy mohiyati. Jismoniy
shaxslar daromadlarining tarkibi. Soliq to’lovchilari. Soliq ob’ektini aniqlash
hususiyatlari. Norezident jismoniy shaxslarni soliqqa tortish. Soliq stavkalari. Soliqni
372
hisoblash va byudjetga undirish tartibi. Tadbirkorlik faoliyatidan olinadigan
daromadlarni soliqqa tortish. Deklaratsiya tushunchasi va uning turlari. Deklaratsiyani
to’ldirish tartibi va topshirish muddati.
Infratuzilmani rivojlantirish solig’i
Infratuzilmani rivojlantirish solig’ining iqtisodiy mohiyati. Korxonalar ixtiyoridagi
ijtimoiy soha ob’ektlarini bosqichma-bosqich davlat tasarrufiga o’tkazish. Soliq
to’lovchilari. Soliq ob’ekti. Soliq bo’yicha berilgan imtiyozlar. Soliqni hisoblash usullari
va byudjetga to’lash tartibi. Infratuzilmani rivojlantirish solig’idagi asosiy muammolar.
Suv resurslaridan foydalanganlik uchun soliq
Suv resurslaridan foydalanganlik uchun soliqning iqtisodiy mohiyati va uni joriy
etish sabablari. Soliq ob’ekti va uni aniqlash tartibi. Soliq stavkalari va uni
tabaqalashtirish mezonlari. Soliqni hisoblash tartibi. Hisoblangan soliqni byudjetga
to’lash tartibi va buxgalteriya schyotlarida aks ettirilishi. Suv resurslaridan
foydalanganlik uchun soliq mexanizmining muammolari.
Er osti boyliklaridan foydalanganlik uchun soliq
Er osti boyliklardan foydalanishni soliqqa tortish zarurligi va sabablari. Soliq
to’lovchilari. Soliq ob’ekti va uni aniqlash tartibi. Soliq imtiyozlari. Soliq stavkalari va
uning tabaqalanish asoslari. Soliqni byudjetga o’tkazish tartibi. Soliqni byudjetga
o’tkazish muddatlari va buxgalteriya hisobida aks ettirish tartibi. Er osti boyliklaridan
foydalanganlik uchun soliq mexanizmidagi muammolar.
Ekologiya solig’i
Ekologiya solig’ining iqtisodiy mohiyati. Ekologiya solig’ini soliq tizimiga joriy
etish sabablari. Soliq to’lovchilari. Soliq ob’ekti. Soliq stavkasi. Soliqni hisoblash va
byudjetga o’tkazish tartibi hamda muddatlari. Ekologiya solig’i mexanizmidagi mavjud
muammolar.
Boshqa soliqlar va soliqsiz to’lovlar
Reklama solig’ining iqtisodiy mohiyati. Reklama solig’ining to’lovchilari. Reklama
solig’ining ob’ekti. Reklama solig’ini hisoblash va byudjetga to’lash tartibi.
Bojxona bojining iqtisodiy mohiyati. Bojxona deklaratsiyasi va uni to’ldirish tartibi.
Bojxona bojidan ozod qilinadigan tovar (xizmat, ish) lar. Bojxona boji stavkalari.
Bojxona bojini hisoblash va byudjetga undirish tartibi. Bojxona to’lovlarini to’lash
muddatini uzaytirish sharti.
373
Avtotransport vositalarini qayta sotganlik uchun, ortiqcha tayyor mahsulot qoldig’i
uchun soliq va boshqa soliqsiz to’lovlarning o’ziga xos xususiyatlari.
"Soliqlar va soliqqa tortish" fanining predmeti va o’rganish usullari
"Soliqlar va soliqqa tortish" fanining maqsadi, vazifalari hamda harakatda bo’lgan
soliqqa tortish tizimi. Fanning asosiy yo’nalishi, ya’ni amaliyotdagi soliq turlari va
ularning o’ziga xos jihatlari.
O’zbekiston Respublikasida amalda bo’lgan soliqlar va soliqsiz to’lovlariga umumiy
tavsifnoma
Respublikamiz soliqqa tortish tizimida amalda bo’lgan soliqli va soliqsiz to’lovlar.
Yuridik shaxslarning soliqli va soliqsiz to’lovlari. Jismoniy shaxslarning soliqli va
soliqsiz to’lovlari.
Yuridik va jismoniy shaxslarni soliqqa tortish tizimining tamoyillari
Soliqqa tortish maqsadida yuridik shaxs tushunchasi. Soliq to’lovchilarni aniqlash
asoslari*. Hisoblangan soliqlar va yig’imlar uchun yuridik shaxslarning javobgarligi va
mas’uliyati. Soliqqa tortish tizimida jismoniy shaxslarga qo’llaniladigan tamoyillar*.
Yuridik va jismoniy shaxslarni soliqqa tortish tizimidagi tamoyillarning o’xshash va
farqli jihatlari.
Yuridik shaxslardan undiriladigan foyda (daromad) solig’i
Yuridik shaxslardan undiriladigan foyda (daromad) solig’inig iqtisodiy mohiyati,
ahamiyati va byudjet daromadlarida tutgan o’rni*.
Soliqlarni to’lovchilar tarkibi, soliq ob’ekti, soliq stavkalari va soliqqa tortish
bazasini shakllantirish, soliqni hisoblash va to’lash muddatlari.
Soddalashtirilgan soliq tizimi (yagona soliq)
Soddalashtirilgan soliq tizimi haqida tushuncha va uning iqtisodiy ahamiyati. Yagona
soliqning soliq tizimiga tadbiq etilishi va amal qilish jarayoni. Soliqni to’lovchilari
tarkibi, soliq ob’ekti, stavkalari, soliqni hisoblash uslubiyati.
Yalpi tushumdan va belgilangan daromaddan yagona soliq
Savdo va umumiy ovqatlanish korxonalarini soliqqa tortishning xususiyatlari. Yalpi
tushumdan yagona soliqning soliq tizimiga joriy etilishi va zarurligi*. Belgilangan
daromaddan yagona soliqni sub’ektlari tarkibi, soliq ob’ektini aniqlash uslubiyati*. Soliq
stavkalari hamda soliqni hisoblash va to’lash tartibi.
374
Qo’shilgan qiymat solig’i
Qo’shilgan qiymat solig’ining soliq tizimiga joriy qilinishi hamda iqtisodiy
ahamiyati. Qo’shilgan qiymat solig’ining shakllanish va rivojlanish bosqichlari. Soliq
to’lovchilari tarkibi, soliq ob’ekti, soliq stavkalari, soliq bo’yicha imtiyozlar*. Soliqni
hisoblash va byudjetga to’lanishi lozim bo’lgan soliq summasini aniqlash usuli. Schyot
fakturani to’ldirish tartibi va soliqning buxgalteriya hisobida rasmiylashtirish.
Aktsiz solig’i
Aktsiz solig’ining mohiyati va ahamiyati. O’zbekiston Respublikisi hududida ishlab
chiqarilgan tovarlar uchun aktsiz solig’i. Soliqni to’lovchilar tarkibi, soliqqa tortish
ob’ekti va hisoblash tartibi*. Aktsiz solig’ini hisobga olish va buxgalteriyada
rasmiylashtirish.
Yuridik shaxslardan olinadigan mol-mulk solig’i
O’zbekiston Respublikasi soliq tizimiga mol-mulk solig’ini joriy etish sabablari.
Mol-mulk solig’ining shakllanish jarayoni va tarixiy bosqichlari. Mol-mulk solig’ining
iqtisodiy mohiyati. Soliqqa tortish maqsadida mol-mulk tushunchasi. Yuridik shaxslar
mol-mulk solig’ini to’lovchilari sifatida. Yuridik shaxslardan mol-mulk solig’ini
undirishda mol-mulkning yillik o’rtacha qoldiq qiymatini aniqlash tartibi*. Korxonalarda
mol-mulkning qayta baholanishi va uning soliq ob’ektiga ta’siri. Mol-mulk solig’i
stavkasi. Eksportni rag’batlantirishda mol-mulk solig’i stavkasini tabaqalanishi*. O’z
vaqtida o’rnatilmagan asosiy vositalar uchun oshirilgan soliq stavkasi va uni qo’llash
tartibi.
Jismoniy shaxslardan olinadigan mol-mulk solig’i
Jismoniy shaxslar to’laydigan mol-mulk solig’ining iqtisodiy mohiyati. Jismoniy
shaxslardan olinadigan mol-mulk solig’ining to’lovchilari. Jismoniy shaxslar molmulkining turlari va soliq ob’ekti. Jismoniy shaxslar mol-mulkining qayta baholanishi*.
Mol-mulk solig’ining stavkalari va uning tabaqalashtirilishi. Mol-mulk solig’i bo’yicha
jismoniy shaxslarga beriladigan imtiyozlar. Mol-mulk turlari bo’yicha soliq
hisoblashning xususiyatlari. Jismoniy shaxslardan mol-mulk solig’ini undirish tartibi*.
Yuridik va jismoniy shaxslardan mol-mulk solig’ini undirilishining farqlari. Jismoniy
shaxslardan mol-mulk solig’i undirishning asosiy muammolari.
Yuridik shaxslardan undiriladigan er solig’i
Soliq tizimiga er solig’ini joriy etishning asosiy sabablari. Er solig’ining iqtisodiy
mohiyati va uning tarixiy shakllanishi. Yuridik shaxslar er solig’ining to’lovchilari
sifatida. Er solig’i ob’ekti. Er solig’i stavkalari va uning hududiy tabaqalashtirish
375
asoslari*. Yuridik shaxslardan olinadigan er solig’i bo’yicha soliq imtiyozlari va uning
guruhlanishi. Er solig’ini hisoblash va byudjetga to’lash tartibi. Qishloq xo’jalik
korxonalari uchun yagona er solig’ini joriy etishning zaruriyati va ijtimoiy-iqtisodiy
sabablari.
Er solig’ini hisoblash va to’lash tartibi*. Hisoblangan soliq summasini buxgalteriya
schyotlarida aks ettirish tartibi. Er solig’ining asosiy muammolari.
Jismoniy shaxslardan undiriladigan er solig’i
Jismoniy shaxslardan undiriladigan er solig’ining iqtisodiy mohiyati. Er solig’ini
to’lovchilari va ularning guruhlanishi. Er solig’ining ob’ekti va uni aniqlash tartibi. Er
solig’i bo’yicha jismoniy shaxslarga beriladigan imtiyozlar*. Imtiyozlarning paydo
bo’lishi va bekor qilinishini hisobga olish tartibi. Er solig’ining hisoblanishi. Er solig’ini
byudjetga undirish tartibi. Yuridik va jismoniy shaxslarni soliqqa tortishdagi o’xshashlik
va farqlar*. Jismoniy shaxslardan er solig’ini undirishdagi muammolar va ularni hal etish
tartibi.
Jismoniy shaxslar daromadlaridan olinadigan soliq
Jismoniy shaxslar daromadidan olinadigan soliqning iqtisodiy mohiyati. Jismoniy
shaxslar daromadlarining tarkibi. Soliq to’lovchilari. Soliq ob’ektini aniqlash
xususiyatlari*. Norezident jismoniy shaxslarni soliqqa tortish. Soliq stavkalari. Soliqni
hisoblash va byudjetga undirish tartibi. Tadbirkorlik faoliyatidan olinadigan daromadlarni
soliqqa tortish. Deklaratsiya tushunchasi va uning turlari. Deklaratsiyani to’ldirish tartibi
va topshirish muddati.
Infratuzilmani rivojlantirish solig’i
Infratuzilmani rivojlantirish solig’ining iqtisodiy mohiyati. Korxonalar ixtiyoridagi
ijtimoiy soha ob’ektlarini bosqichma-bosqich davlat tasarrufiga o’tkazish*. Soliq
to’lovchilari. Soliq ob’ekti. Soliq bo’yicha berilgan imtiyozlar. Soliqni hisoblash usullari
va byudjetga to’lash tartibi. Infratuzilmani rivojlantirish solig’idagi asosiy muammolar*.
Suv resurslaridan foydalanganlik uchun soliq
Suv resurslaridan foydalanganlik uchun soliqning iqtisodiy mohiyati va uni joriy
etish sabablari. Soliq ob’ekti va uni aniqlash tartibi. Soliq stavkalari va uni
tabaqalashtirish mezonlari*. Soliqni hisoblash tartibi. Hisoblangan soliqni byudjetga
to’lash tartibi va buxgalteriya schyotlarida aks ettirilishi. Suv resurslaridan
foydalanganlik uchun soliq mexanizmining muammolari*.
Er osti boyliklaridan foydalanganlik uchun soliq
376
Er osti boyliklaridan foydalanishni soliqqa tortish zaruriyati va sabablari. Soliq
to’lovchilari. Soliq ob’ekti va uni aniqlash tartibi. Soliq imtiyozlari. Soliq stavkalari va
uning tabaqalanish asoslari*. Soliqni byudjetga o’tkazish tartibi. Er osti boyliklardan
foydalanganlik uchun soliq mexanizmidagi muammolar.
Ekologiya solig’i
Ekologiya solig’ining iqtisodiy mohiyati. Ekologiya solig’ini soliq tizimiga joriy
etish sabablari*. Soliq to’lovchilari. Soliq stavkasi. Soliqni hisoblash va byudjetga
o’tkazish tartibi.
Boshqa soliqlar va soliqsiz to’lovlar
Reklama solig’ining iqtisodiy mohiyati. Reklama solig’ining to’lovchilari. Reklama
solig’ining ob’ekti. Reklama solig’ini hisoblash va byudjetga to’lash tartibi.
Bojxona bojining iqtisodiy mohiyati. Bojxona deklaratsiyasi va uni to’ldirish tartibi.
Bojxona bojidan ozod qilinadigan tovar (xizmat, ish) lar*. Bojxona boji stavkalari.
Bojxona bojini hisoblash va byudjetga undirish tartibi. Bojxona to’lovlarini to’lash
muddatini uzaytirish sharti.
Avtotransport vositalarini qayta sotganlik uchun soliq, ortiqcha tayyor mahsulot
qoldig’i uchun soliq va boshqa soliqsiz to’lovlarning o’ziga xos xususiyatlari*.
Kurs ishi mavzulari
1.
2.
O’zbekiston Respublikasining soliq tizimi va uni takomillashtirish yo’llari.
O’zbekiston Respublikasi Davlat byudjeti tizimi va soliqlarning byudjet daromadlari
tarkibida tutgan o’rni.
3. O’zbekiston Respublikasi Soliq Kodeksining qabul qilinish sabablari va uning soliq
qonunchiligidagi ahamiyati.
4. Yuridik shaxslardan olinadigan daromad (foyda) solig’ini hisoblash va byudjetga
undirishni takomillashtirish yo’llari.
5. Soliqlarning davlat moliya resurslarini shakllantirishda tutgan o’rni.
6. O’zbekistonda mol-mulkni soliqqa tortishning o’ziga xos xususiyatlari va uni
takomillashtirish yo’llari.
7. Davlat byudjetini tashkil qilishda soliqlarning ahamiyati.
8. O’zbekiston mahalliy soliqlari va ularning xorijiy mamlakatlar mahalliy soliqlari
bilan solishtirma tahlili.
9. Soliq mexanizmi va uni takomillashtirish yo’llari.
10. Bozor iqtisodiyoti sharoitida to’g’ri soliqlarning respublika soliq tizimida tutgan
o’rni va ahamiyati.
377
11. Davlat byudjeti daromadlari va ularning byudjetlar o’rtasida taqsimlanish
tamoyillari.
12. O’zbekistonda xorijiy investorlar ishtirokidagi korxonalarni soliqqa tortishning
o’ziga xos xususiyatlari va ularni takomillashtirish masalalari.
13. Yuridik shaxslarni soliqqa tortish. Soliq idoralarining nazorat qilish usullari.
14. Qishloq xo’jaligi korxonalarini soliqqa tortishning o’ziga xos xususiyatlari va ularni
15. Jismoniy shaxslarning tadbirkorlik faoliyatidan keladigan yalpi daromadlarini
soliqqa tortish tartiblari.
16. Mahalliy soliqlar va yig’imlarni takomillashtirish masalalari.
17. Jismoniy shaxslar mol-mulkiga solinadigan soliqning xususiyatlari va ularni
18. Yuridik shaxslardan olinadigan er solig’ini undirish tartiblarini takomillashtirish
masalalari.
19. Er ostidan foydalanganlik uchun to’lanadigan soliq stavkalarini takomillashtirish
masalalari.
20. Suv resurslaridan foydalanganlik uchun soliqni undirish tartibini takomillashtirish
yo’llari.
21. Aktsiz solig’ini hisoblash va byudjetga o’tkazish tartibini takomillashtirish
masalalari.
22. Jismoniy shaxslarning mol-mulkidan olinadigan soliqni hisoblash va byudjetga
o’tkazish tartibini takomillashtirish yo’llari.
23. Qo’shilgan qiymat solig’ini hisoblash va hisob-kitoblarni taqdim qilish tartibini
takomillashtirish.
24. Kichik korxonalarni rivojlantirishda yagona soliqning ahamiyati.
25. Yuridik shaxslardan olinadigan soliqlar va ularning korxonalar moliya-xo’jalik
faoliyatiga ta’siri.
26. Savdo va umumiy ovqatlanish korxonalarini soliqqa tortishning o’ziga xos
xususiyatlari.
27. Korxonalarning soliqli va soliqsiz to’lovlari: hisoblash va to’lash tartibi.
28. Jismoniy shaxslardan olinadigan soliqlarni byudjetga undirish tartiblari.
29. Tijorat banklarini soliqqa tortishni takomillashtirish masalalari.
30. Moliyaviy jazo choralarini qo’llash tartiblarini takomilllashtirish masalalari.
31. Ishlab chiqarishni rivojlantirishni rag’batlantirishda to’g’ri soliqlar bo’yicha
imtiyozlardan foydalanishni takomillashtirish yo’llari.
32. Chet el sarmoyalarini ishlab chiqarishga jalb qilishda soliqlarning tutgan o’rni.
378
Bu fanni o’qitish jarayonida quyidagi zamonaviy texnik vositalardan, foydalanish
belgilangan.
1.
2.
3.
4.
5.
Kompyuter;
Dioproektor;
Kodaskop;
•
http://www.finstat.ru/
•
•
•
•
•
JB va OB turlari uchun belgilangan ballar miqdori (o’quv rejasida fanga semestr
belgilanadi.
Fan bo’yicha dastur to’la o’tilgandan keyin YaB "yozma ish" shaklida (o’quv
rejasiga ko’ra) o’tkaziladi.
Tayanch tushunchalarga asoslangan yozma ishni usulini o’tkazish tartibi "Reyting
namunaviy Nizom bilan belgilanadi. Semestr (o’quv yili) davomida o’qitilgan fan
bo’yicha maksimal, 55 va unda yuqori foiz miqdorida ball to’plagan talaba qoniqarli
o’qiyotgan hisoblanadi. Fan bo’yicha maksimal ballning 55 foizidan kam ball to’plagan
talaba qoniqarsiz o’qiyotgan (akademik qarzdor) hisoblanadi.
379
6. ADABIYoTLAR
Asosiy adabiyotlar
1. O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi. -T.: O’zbekiston, 1997.
2. O’zbekiston Respublikasining Soliq kodeksi. -T.: Adolat, 2002.
3. O’zbekiston Respublikasining "Davlat soliq xizmati to’g’risida"gi Qonuni. // Xalq
so’zi, 29 avgust 1997.
4. Karimov I.A. O’zbekiston iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish yo’lida, -T.:
6. Karimov I.A. O’zbekiston buyuk kelajak sari, -T.: O’zbekiston, 1998.
7. Karimov I.A. Ozod va obod Vatan, erkin va farovon hayot – pirovard maqsadimiz. T.: O’zbekiston, 2000.
8. Karimov I.A. Xavfsizlik va barqaror taraqqiyot yo’lida. -T.: O’zbekiston, 1998.
9. Alimboev S. Soliqlar. O’quv qullanma. - T., 2000.
10. Beganov V. va boshqalar Moliya siyosati, soliqlar va soliq solish. -T.: Iqtisodiyot va
huquq dunyosi, 1998.
11. Gataulin Sh. Soliqlar va soliqqa tortish, -T.: 1996.
12. Yo’ldoshev M., Tursunov Y. Soliq huquqi -T.: Moliya, 2000.
13. Malikov T. Soliqlar va soliqqa tortishning dolzarb masalalari. -T.: Akademiya, 2002.
14. Nalogi i nalogooblajenie v voprosax i otvetax: chast 1. T.: GNK, 1998.
15. Nalogi i nalogooblajenie v Rossiyskoy Federatsii (uchebnik dlya VUZov). - M.:
Knijniy mir, 1999.
16. Nalogi. Ucheb. pos. (Pod.red. D.G. Chernika). - M.: Finansi i statistika, 1998.
17. Finansi. (Pod. red. Drobozinoy L.A.) -M.: Yuniti, 2000.
18. Xvan L.B. Soliq huquqi. -T.: Konsaudit inform, 2001.
19. Yahyoev Q. O’zbekistonda soliq tizimi -T.: Mehnat, 1998.
20. Yahyoev Q. O’zbekistonning soliqli va soliqsiz to’lovlari. -T.: 1999.
21. Yahyoev Q. Soliqqa tortish nazariyasi va amaliyoti -T.: G’. G’ulom, 2000.
22. Chernik D.G. Nalogi v rinochnoy ekonomike. -M.: Yuniti, 2000.
1. Almardonov. M.I., Xudoyqulov. S.K., Daromad (foyda)dan olinadigan soliqlar.
O’quv qo’llanma. –T.: TMI, 2002.
2. Almardonov. M.I., Omonov A. Soliqlarni prognoz qilish. O’quv qo’llanma. –T.: TMI,
2002.
380
3. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining "O’zbekiston Respublikasining
2003 yilgi asosiy makroiqtisodiy ko’rsatkichlari prognozi va davlat byudjeti
parametrlari to’g’risida" 2002 yil 30 dekabrdagi 435-sonli Qarori.
4. Buxgalterskiy uchet i nalogooblojenie v byudjetnix organizatsiyax. –M.: Izdatelskiy
dom gerda, 2000.
5. Bogataya I., Korolyova N., Kuznetsova L. "Kak minimizirovat vashi nalogi". - M.:
Finiks, 2001.
6. Karp M. Nalogoviy menejment. Ucheb. dlya vuzov. – M.: YuNITI-DANA, 2001.
7. Regionalnie i mestnie nalogi i sbori. –M.: Berator-press, 2002.
8. Kochetkov A. I. Analiz nalogovix oshibok Ucheb. pos. –M.: Delo i servis, 2002.
9. Medvedev. A. Optimizatsiya nalogoblojeniya v 2002 g. –M.: MTsFER, 2002.
10. O’zbekiston Respublikasi moliyaviy qonunlari. Moliya va narxlar ilmiy tadqiqot
instituti. 2002 y. 12 to’plam.
11. Soliq to’lovchi jurnali. 2002-2003 yillar.
12. O’zbekiston iqtisodiy axborotnomasi jurnali. 2002-2003 yillar.
13. "Soliqlar va bojxona xabarlari" gazetasi. 2002-2003 yillar.
381
TA’LIM VAZIRLIGI
"TASDIQLANDI"
ta’lim vazirligi
№ VM-343-53408-4.02
"1" iyul 2003 y.
____________________
"8" iyul 2003 y.
SOLIQNI PROGNOZ QILISH
fanidan
DASTUR
Toshkent - 2003
382
Tuzuvchilar:
k.o’q. Abdullaev X.
Taqrizchilar:
dots. Usanov A.
Iqtisodiyotda bozor munosabatlarini tartibga soluvchi vositalarni vujudga keltirish va
mustahkamlash, iste’mol bozorini barqarorlashtirish va pirovard natijada aholining
turmush darajasini oshirishni ta’minlashga, mustaqil O’zbekistonning jahon
hamjamiyatiga iqtisodiy integratsiyalashuvini jadallashtirishga qaratilgan chora-tadbirlar
tizimida davlatning to’g’ri va adolatli soliq siyosati alohida o’rinni egallaydi.
"Soliqni prognoz qilish" o’quv fani soliq tushumlarini tahlil qilish soliq
elementlarini, soliq ob’ektlarini to’g’ri aniqlash va shu asosda soliq tushumlarini
prognozlashga xizmat qiladi. Soliqlarni prognozlashdan maqsad keyingi davr uchun
byudjet parametrlarini aniqlash va ularga zarur o’zgartirishlar kiritishdan iborat.
Na osnove gosudarstvennogo strandarta Visshego obrazovaniya po napravleniyu
"Nalogi i nalogooblojenie", distsiplina "Nalogovoe prognozirovanie" yavlyaetsya
profiliruyushchim predmetom. V protsesse prepodovaniya etoy distsiplini raskrivayutsya
takie temi, kak xarakteristika uplati yuridicheskimi i fizicheskimi litsami nalogovix i
nenalogovix platejey, v tom chisle ischislenie i uplata nalogovix i nenalogovix platejey.
V sushchnosti, ischislenie, predostovlenie raschetov i sposobi uplati yuridicheskimi i
fizicheskimi litsami nalogovix i nenalogovix platejey izuchaetsya na osnove praktiki.
After the achievment independence of The Republic of Uzbekistan all democratic
changes have happened and based on priority of law and respect to law and teach obeying
to law. Tax right is going to have its own task in this program.
The most aims of entering of subject of "prognozation of taxes" in to teaching plan
are improving students’ knowledge and brain of right, to explain main concepts and
terms of prognozation of taxes, to teach using of them and obligations and ability in
practise.
383
1. SO’Z BOShI
Soliqlar davlatning iqtisodiy va ijtimoiy siyosatini amalga oshirishning asosiy
manbai hisoblanadi. Bu masalani echish soliq tushumlarining ob’ektiga va soliq bazasiga
bevosita bog’liq. "Soliqni prognoz qilish" o’quv fanining asosiy maqsadi - soliqlar va
yig’imlar tushumini, soliqka tortiladigan baza va uni tashkil etuvchi elementlarni chuqur
o’rganish va shu asosda byudjet tushumlari ob’ektlarini har birini alohida, shuningdek,
ularning umumiy hajmini ma’lum davr uchun prognozlashdan iborat.
Olib borilgan tahlil va prognozlash asosida xo’jalik sub’ektlari va aholining davlat
bilan o’zaro soliq munosabatlarini tartibga soluvchi soliq qonunchiligini
mukammallashtirish bo’yicha takliflar ishlab chiqishni o’rganish mazkur o’quv fanining
muhim vazifasi bo’lib hisoblanadi. Binobarin, o’z vaqtida kiritilgan va qonuniy tartibda
qabul kilingan takliflar iqtisodiyotdagi nomutanosibliklarni bartaraf etish va byudjet
daromadlarining ko’payishiga olib keladi.
"Soliqni prognoz qilish" fani "Soliq nazariyasi", "Soliqlar va soliqqa tortish", "Chet
mamlakatlar soliq tizimi" kabi qator fanlar bilan uzviy bog’langan.
"Soliqni prognoz qilish" fani talabalarga korxonalar va hududlar miqyosidagi
moliyaviy va xo’jalik hisobotlari ko’rsatkichlarini tahlil qilish hamda ulardan ma’lum
xulosalar chiqarish, istiqbolli davr uchun soliq tushumlarini prognoz qilish va xulosalar
chiqarish, prognoz hisoblariga ta’sir etuvchi iqtisodiy, moliyaviy, ijtimoiy omillarni
aniqlashga oid bilim va ko’nikmalarni o’rgatadi. Bu o’quv fani talabalardan yuqori bilim
darajasini, iqtisodiy mushohada qila olish qoibiliyatini talab qiladi. Shuningdek,
talabalarga Davlat soliq qo’mitasi, Davlat soliq boshqarmalari, Davlat soliq
inspektsiyalari hisobot materiallarini tahlil qilish va shu tahlillar asosida mustaqil
ravishda soliq tushumlarini prognoz qilishni o’rgatadi.
Amaliy mashg’ulotlar bo’yicha bajariladigan ishlarning minimal miqdoriga talablar
Ishchi o’quv dasturida keltirilgan amaliy (seminar) mashg’ulotlarining mavzularidan
talabalar tegishli tartibda tanlab olib, bu mavzular bo’yicha referatlar va mustaqil ishlar
tayyorlashlari hamda amaliy mashg’ulotni olib boruvchi professor-o’qituvchi nazoratida
384
Oliy kasbiy ta’limning davlat standartlarida mazkur kursga 129, shu jumladan 48 ma’ruza, 38 – amaliy, 43 - mustaqil ta’lim soatlari ajratilgan. "Soliqni prognoz qilish"
fani bo’yicha olingan bilimlar talabalarni keyinchalik amaliy faoliyatda muammolarni
echishda hamda zamonaviy iqtisodiyotga doir adabiyotlarni o’rganib, kasbiy malakalarini
oshirishlarida qo’l keladi.
"Soliqni prognoz qilish" fanidan talabalarning bilimini baholash to’rt marta oraliq,
to’rt marta joriy, hamda yakuniy nazorat shakllarida o’tkaziladi. Yakuniy nazorat yozma
"Soliqni prognoz qilish" fanini o’qitishida kompyuterlardan, audio va video
jihozlardan, diproektor va kodoskoplardan, shuningdek, turli jadvallar hamda slaydlardan
foydalanish talab etiladi.
2. FAN DASTURI
"Soliqni prognoz qilish" fani bo’yicha ma’ruza mashg’ulotlari mavzusi
Soliq tushumlarining tahlili
Soliq tushumlari tahlilining maqsadi va vazifalari. Soliqqa tortiladigan baza va uni
tashkil etuvchi elementlarning soliq turlari bo’yicha tarkibi. Ularning rivojlanishi va
o’zgarish tendentsiyasini o’rganish zarurligi. Byudjet daromadlarini shakllantirishda,
iqtisodiyotdagi nomutanosiblikni bartaraf etishda tahlil natijalaridan foydalanish. Tahlil
natijalaridan davlat byudjeti parametrlarini o’z vaqtida va asoslangan holda tuzishda
foydalanish. Soliqqa oid qonun hujjatlarini ishlab chiqishda soliq tushumlari tahlili
natijalaridan foydalanish.
Soliqqa tortiladigan baza va uning elementlari tahlili
Soliqqa tortiladigan baza va uning tashkil etuvchi elementlari. Soliqqa tortiladigan
bazani aniqlash usullari. Soliq turlari bo’yicha soliq bazasi elementlariga ta’sir etuvchi
omillar. Iqtisodiyot tarmoqlari bo’yicha mahsulot ishlab chiqarish hajmi dinamikasi va
uning soliq bazasiga ta’siri. Korxonalarning son va sifat jihatidan o’zgarishining soliq
turlari bazasi hajmiga ta’sirining tahlili. Tadbirkorlik bilan shug’ullanuvchi jismoniy
shaxslar to’laydigan soliqlar bazasini aniqlashning o’ziga xosligi va uning tahlili.
Qo’shilgan qiymat solig’i. Foyda (daromad) solig’i. Jismoniy shaxslardan undiriladigan
daromad solig’i va boshqa soliqlarning soliqqa tortiladigan bazalarini yo’riqnomalar
orqali o’rganish va tahlil etish.
385
Yig’ma jadvallar tuzish uslubi
Yig’ma jadvallarning mazmuni va uni tuzishdan maqsad. Yig’ma jadvallarning
turlari. Tahlilning maqsadi va vazifalariga qarab ko’rsatkichlar kiritish. Hududlar,
korxonalar, soliq turlari bo’yicha yig’ma jadvallar tuzish. Korxonalar faoliyati turlari;
mulk shakllari va boshqa belgilariga ko’ra yig’ma jadvallar tuzish uslubiyoti.
Soliq to’lovchilar guruhlari bo’yicha soliq tushumlari tahlili
Soliq to’lovchilarni guruhlash, korxonalarning faoliyat turlariga qarab soliq
tushumlari tahlili. Korxona buxgalteriya hisoboti asosida moliyaviy xo’jalik faoliyati
ko’rsatkichlari. Korxonada soliq tushumlariga ta’sir etuvchi ko’rsatkichlar. Alohida
ko’rsatkichlarning o’rtacha miqdorlardan katta farqlanishlar sabablarini o’rganish.
Jismoniy shaxslardan soliq tushumlari. Hududlar bo’yicha (Respublika, viloyat, shahar,
tuman) soliq tushumlari tahlili.
Soliq to’lovlarining korxonalar moliyaviy holatiga ta’siri tahlili
Faoliyat turlariga qarab korxonalarni soliqlar va to’lovlar ta’siri bo’yicha jadvallar
tuzish (5 ta). Jami soliqlar va to’lovlar yig’indisining salmog’ini har xil ko’rsatkichlar
bo’yicha aniqlash. To’g’ri va egri soliqlarning jami soliq yukidagi salmog’i. Egri
soliqlarning mahsulot (ish, xizmat) tannarxi, sotish hajmi va boshqa soliq turlari bazasini
shakllanishiga ta’siri. To’g’ri va resurs soliqlari hajmining korxona moliya-xo’jalik
faoliyatiga ta’sirini o’rganish.
Yuridik shaxslarning foyda (daromad) solig’i bo’yicha o’rtacha stavkasini aniqlash
Har xil faoliyat bilan shug’ullanuvchi korxonalarda soliqqa tortiladigan baza va
o’rtacha soliq stavkasini aniqlash zarurligi. Aniq materiallar asosida foyda (daromad)
solig’i bo’yicha hisoblangan o’rtacha soliq stavkasining har xil korxonalarda aniq
stavka va haqiqatda foydadan farqlanish sabablari va ularning tahlili.
Qo’shilgan qiymat solig’i bo’yicha soliqqa tortiladigan baza va o’rtacha soliq stavkasini
aniqlash
Turli faoliyat ko’rsatuvchi korxonalar misolida qo’shilgan qiymat solig’ining soliqqa
tortiladigan bazasini aniqlash. Soliqqa tortiladigan oborotlarni aniqlash. Soliqqa
tortilmaydigan oborotlar. Har xil stavkalar bo’yicha alohida qo’shilgan qiymat solig’ini
hisoblash. Qo’shilgan qiymat solig’ining o’rtacha soliq stavkasini aniqlash. O’rtacha
stavkaga ta’sir etuvchi omillar. O’rtacha soliq stavkasi asosida byudjetga soliq
tushumlarini aniqlash.
Soliq tushumlarining prognozi
386
Soliq tushumlarini prognozlashning ahamiyati va vazifalari. Soliq tushumlarini
prognozlashning zarurligi. Prognozning ehtimoliy va istiqbol tabiati. Prognoz hisoblari
uchun asos bo’luvchi materiallar. Soliq tushumlarini prognozlashda makroiqtisodiy
ko’rsatkichlarni hisobga olish tartibi.
Iqtisodiy ko’rsatkichlardan foydalanish imkoniyatlari
Prognoz davriga qarab prognoz turlari. Soliq tushumlarining prognoz summalariga
ta’sir etuvchi ob’ektiv va sub’ektiv omillari. Ularni bilish va ta’sirini oldindan aniqlay
olish(ko’ra olish). Prognoz jarayonlarining va tendentsiyalarining barqarorligi.
Ko’rsatkichlarning dinamik qatorlarini tuzish. Iqtisodiy xususiyatlarning hisobga olish.
Soliq tushumlari prognozi barqaror bo’lmagan iqtisodiy jarayonlarga ta’siri.
Jismoniy shaxslar daromad solig’ini prognozlash
Prognoz hisoblarining ma’lum tartibi. Ularning zarurligi. Jismoniy shaxslar daromad
solig’ini prognozlash uchun zaruriy ko’rsatkichlar tarkibi. Xodimlar soni, mehnat
xaqining o’rtacha miqdori. Ko’rsatkichlarga ta’sir etuvchi iqtisodiy va ijtimoiy omillar.
Har bir omilning ta’siri tahlili. Inflyatsiya darajasi hisobi. Mehnatga haq to’lashning
inflyatsiya darajasidan ortda qolish koeffitsenti. Jismoniy shaxslar daromad solig’i
prognoz summasini hisoblash tartibi. Prognoz summasining ehtimollik darajasi.
Tadbirkorlik bilan shug’ullanuvchi jismoniy shaxslar daromad solig’ini prognozlash
Soliqni prognozlash uchun zarur bo’lgan ko’rsatkichlar tarkibi. Prognoz
summalariga soliq qonunchiligidagi o’zgarishlarning ta’siri. Tadbirkorlik turlarini
prognoz qilish summasiga ta’siri.
Yuridik shaxslarning daromad (foyda) solig’ini prognozlash
Daromad (foyda) solig’ini prognozlash uchun zarur bo’lgan ko’rsatkichlar tarkibi.
Yalpi foydani aniqlovchi iqtisodiy ko’rsatkichlar. Ishlab chiqarish hajmining o’sish
darajasi. Tovar aylanishining o’sish darajasi. Xizmat ko’rsatish va ish bajarishning
o’sish darajalari. Hisobot davri uchun yalpi foyda. Soliqdan berilgan imtiyozlarning
daromad (foyda) solig’i prognozi summasiga ta’siri.
Qo’shilgan qiymat solig’i va aktsiz solig’ini prognozlash
"Qo’shilgan qiymat" tushunchasi. Qo’shilgan qiymat tarkibi. Qo’shilgan qiymat
solig’i stavkalari turlari. Qo’shilgan qiymat solig’i bo’yicha prognoz tushumlarining
hisobi uchun jadval tuzish. Moddiy soha xodimlari MHF hisobi. Aktsiz solig’i summasini
prognoz qilish. Aktsiz osti mahsulotlarini ishlab chiqarish hajmi. Ko’zda tutilayotgan
ulgurji narxlar. Amortizatsiyaning prognoz miqdorlarini aniqlash. Asosiy fondlarning
387
yangilanish va eskirish darajasi. Ishlab chiqarish vositalariga narxlarning o’zgarishi.
Inflyatsiyaning kutilayotgan darajasi. Qo’shilgan qiymatning jami summasi. Prognoz
davri uchun qo’shilgan qiymat solig’i summasi.
Soliqlar va to’lovlar yig’indisini prognozlash
Soliq tushumlari prognoz summalari asosida yig’ma jadval tuzish, daromad (foyda)
solig’i, qo’shilgan qiymat solig’i, jismoniy shaxslar daromad solig’i, boshqa soliqlar va
to’lovlar tushumlarini aniqlash uslubi. Ularning hisobot davridagi salmog’i. Prognoz
davri uchun umumiy tushumlar hisobi.
Soliq organlarida prognozni tashkil etish. Soliq tushumlari hisobi va nazoratini yuritish
Soliq tushumlarini tahlili va prognoz bo’yicha soliq organlarining vazifalari. Soliq
inspektsiyalarida prognoz bo’limi ishlarini tashkil etish. Tahlil va prognoz bo’yicha
majburiyatlari. Amaldagi soliq qonunchiligiga o’zgartirish kiritish uchun takliflar ishlab
chiqish. Tahlil natijalaridan korxonalarda hujjatli tekshiruvlar o’tkazishni tanlashda
foydalanish. Soliq to’lovlari to’liqligini aniqlash.
Soliqlar va to’lovlar tushumi hisobini yuritish
Tezkor buxgalteriya hisobini yuritish. Soliqlar va moliyaviy jarimalar hisobini
yuritish. Byudjet daromadlari va xarajatlari klassifikatsiyasi bo’limi, bandlari. Soliq
organlariga buxgalteriya hisobotlari va hisoblarini taqdim etish. Avans to’lovlar,
ma’lumotnomalar, penyalarning qo’llanilishi. Soliqlarni undirish bo’yicha to’lov
xabarnomalari. Inkassa talabnomalari bo’yicha qaydnoma daftari. Jismoniy shaxslar
daromad solig’ini to’lash tartibi. Daromadlarni deklaratsiyalash. Er solig’i va mulk
solig’i bo’yicha to’lov xabarnomalari. Yig’ma reestrlar. Shaxsiy varaqalar.
Soliq organlarining soliq va to’lovlarning to’liq va o’z vaqtida undirishi ustidan nazorati
Soliq organlarida nazoratni tashkil etish. Moliyaviy jazolar, ma’muriy jarimalar
qo’llanilishi tahlili. Prognoz bo’limida soliq qonunchiligini buzganlik uchun moliyaviy
jarimalarning qo’llanilishi tahlili.
Soliq tushumlarining tahlili
Soliq tushumlari tahlilining maqsadi. Soliqqa tortiladigan baza va uni tashkil etuvchi
elementlarning soliq turlari bo’yicha tarkibi*. Ularning rivojlanishi va o’zgarish
tendentsiyasini o’rganish zarurligi. Byudjet daromadlarini shakllantirishda,
iqtisodiyotdagi nomutanosiblikni bartaraf etishda tahlil natijalaridan foydalanish. Tahlil
388
natijalaridan davlat byudjeti parametrlarini o’z vaqtida va asoslangan holda tuzishda
foydalanish*.
Soliqqa tortiladigan baza va uning elementlari tahlili
Soliqqa tortiladigan baza va uni tashkil etuvchi elementlari. Soliqqa tortiladigan
bazani aniqlash usullari. Soliq turlari bo’yicha soliq bazasi elementlariga ta’sir etuvchi
omillar. Iqtisodiyot tarmoqlari bo’yicha mahsulot ishlab chiqarish hajmi dinamikasi va
uning soliq bazasiga ta’siri. Korxonalarning son va faoliyatning sifat jihatidan
o’zgarishining soliq turlari bazasi hajmiga ta’sirining tahlili. Tadbirkorlik bilan
shug’ullanuvchi jismoniy shaxslar to’laydigan soliqlar bazasini aniqlashning o’ziga
xosligi va uning tahlili. Foyda (daromad) solig’i; jismoniy shaxslar daromad solig’i va
boshqa soliqlarning soliqqa tortiladigan bazalarini yo’riqnomalar orqali o’rganish va
tahlil etish*.
Yig’ma jadvallar tuzish uslubi
Yig’ma jadvalning mazmuni va uni tuzishdan maqsad. Yig’ma jadvallarning turlari.
Tahlilning maqsadi va vazifalariga qarab ko’rsatkichlar kiritish*. Hududlar, korxonalar,
soliq turlari bo’yicha yig’ma jadvallar. Korxonalar faoliyati turlari; mulk shakllari va
boshqa belgilariga ko’ra yig’ma jadvallar tuzish uslubiyoti*.
Soliq to’lovchilar guruhlari bo’yicha soliq tushumlari tahlili
Soliq to’lovchilarni guruhlash, korxonalarning faoliyat turlariga qarab soliq
tushumlari tahlili. Korxona buxgalteriya hisoboti asosida moliyaviy xo’jalik faoliyati
ko’rsatkichlari*. Korxonada soliq tushumlariga ta’sir etuvchi ko’rsatkichlar. Alohida
ko’rsatkichlarning o’rtacha miqdorlardan katta farqlanishlar sabablarini o’rganish.
Jismoniy shaxslardan soliq tushumlari. Hududlar bo’yicha (Respublika, viloyat, shahar,
tuman) soliq tushumlari tahlili*.
Soliq to’lovlarining korxonalar moliyaviy holatiga ta’siri tahlili
Faoliyat turlariga qarab korxonalarni soliqlar va to’lovlar ta’siri bo’yicha jadvallar
tuzish (5 ta). Jami soliqlar va to’lovlar yig’indisining salmog’ini har xil ko’rsatkichlar
bo’yicha aniqlash*. To’g’ri va egri soliqlarning jami soliq yukidagi salmoqlari*. Egri
soliqlarning mahsulot (ish, xizmat) tannarxi, sotish hajmi va boshqa soliq turlari
bazasining shakllanishiga ta’siri. To’g’ri va resurs soliqlari hajmining korxona moliyaxo’jalik faoliyatiga ta’sirini o’rganish.
Yuridik shaxslarning foyda(daromad) solig’i bo’yicha o’rtacha stavkasini aniqlash
389
Har xil faoliyat bilan shug’ullanuvchi korxonalarda soliqqa tortiladigan baza va
o’rtacha soliq stavkani aniqlash zarurligi*. Aniq materiallar asosida foyda(daromad)
solig’i bo’yicha hisoblangan o’rtacha soliq stavkasining har xil korxonalarda aniq stavka
va xaqiqatda foydadan farqlanish sabablari va ularning tahlili*.
Qo’shilgan qiymat solig’i bo’yicha soliqqa tortiladigan baza va o’rtacha soliq stavkasini
aniqlash
Turli faoliyat ko’rsatuvchi korxonalar misolida qo’shilgan qiymat solig’i bo’yicha
soliqqa tortiladigan bazani aniqlash*. Soliqqa tortiladigan oborotlarni aniqlash. Soliqqa
tortilmaydigan oborotlar. Har xil stavkalar bo’yicha alohida qo’shilgan qiymat solig’ini
hisoblash. Qo’shilgan qiymat solig’ining o’rtacha soliq stavkasini aniqlash*. O’rtacha
stavkaga ta’sir etuvchi omillar. O’rtacha soliq stavkasi asosida byudjetga soliq
tushumlarini aniqlash.
Soliq tushumlarining prognozi
Soliq tushumlarini prognozlashning ahamiyati va vazifalari. Soliq tushumlarini
prognozlashning zarurligi. Prognozning ehtimoliy va istiqbol tabiati*. Prognoz hisoblari
uchun asos bo’luvchi materiallar. Soliq tushumlarini prognozlashda makroiqtisodiy
ko’rsatkichlarni hisobga olish tartibi*.
Iqtisodiy ko’rsatkichlardan foydalanish imkoniyatlari
Prognoz davriga qarab prognoz turlari*. Soliq tushumlarining prognoz summalariga
ta’sir etuvchi ob’ektiv va sub’ektiv omillar. Ularni bilish va ta’sirini oldindan aniqlay
olish(ko’ra olish). Prognoz jarayonlarining va tendentsiyalarining barqarorligi*.
Ko’rsatkichlarning dinamik qatorlarini tuzish. Iqtisodiy xususiyatlarni hisobga olish.
Soliq tushumlari prognozining barqaror bo’lmagan iqtisodiy jarayonlarga ta’siri.
Jismoniy shaxslar daromad solig’ini prognozlash
Prognoz hisoblarining ma’lum tartibi. Ularning zarurligi. Jismoniy shaxslar daromad
solig’ini prognozlash uchun zaruriy ko’rsatkichlar tarkibi*. Xodimlar soni, mehnat
haqining o’rtacha miqdori. Ko’rsatkichlarga ta’sir etuvchi iqtisodiy va ijtimoiy omillar.
Har bir omilning ta’siri tahlili. Inflyatsiya darajasi hisobi. Mehnatga haq to’lashning
inflyatsiya darajasidan ortda qolish koeffitsienti*. Jismoniy shaxslar daromad solig’i
prognoz summasini hisoblash tartibi. Prognoz summasining ehtimollik darajasi.
Tadbirkorlik bilan shug’ullanuvchi jismoniy shaxslar daromad solig’ini prognozlash
390
Soliqni prognozlash uchun zarur bo’lgan ko’rsatkichlar tarkibi. Prognoz summalariga
soliq qonunchiligidagi o’zgarishlarning ta’siri*. Tadbirkorlik turlarini prognoz qilish
summasiga ta’siri*.
Yuridik shaxslarning (daromad) foyda solig’ini prognozlash
Daromad (foyda) solig’ini prognozlash uchun zarur bo’lgan ko’rsatkichlar tarkibi.
Yalpi foydani aniqlovchi iqtisodiy ko’rsatkichlar. Ishlab chiqarish hajmining o’sish
darajasi*. Tovar aylanishining o’sish darajasi. Xizmat ko’rsatish va ish bajarishning
o’sish darajalari*. Hisobot davri uchun yalpi foyda. Soliqdan berilgan imtiyozlarning
daromad (foyda) solig’i prognozi summasiga ta’siri.
Qo’shilgan qiymat solig’i va aktsiz solig’ini prognozlash
"Qo’shilgan qiymat" tushunchasi. Qo’shilgan qiymat tarkibi. Qo’shilgan qiymat
solig’i stavkalari turlari. Qo’shilgan qiymat solig’i bo’yicha prognoz tushumlarining
hisobi uchun jadval tuzish*. Moddiy soha xodimlari MHF hisobi. Aktsiz solig’i
summasini prognoz qilish. Aktsiz osti mahsulotlarini ishlab chiqarish hajmi. Ko’zda
tutilayotgan ulgurji narxlar. Amortizatsiyaning prognoz miqdorlarini aniqlash. Asosiy
fondlarning yangilanish va eskirish darajasi. Ishlab chiqarish vositalariga narxlarning
o’zgarishi. Inflyatsiyaning kutilayotgan darajasi. Qo’shilgan qiymatning jami summasi.
Prognoz davri uchun qo’shilgan qiymat solig’i summasi*.
Soliqlar va to’lovlar yig’indisini prognozlash
Soliq tushumlarini prognozi summalari asosida yig’ma jadval tuzish, daromad
(foyda) solig’i, qo’shilgan qiymat solig’i, jismoniy shaxslar daromad solig’i, boshqa
soliqlar va to’lovlar tushumlarini aniqlash uslubi*. Ularning hisobot davridagi salmog’i.
Prognoz davri uchun umumiy tushumlar hisobi*.
Soliq organlarida prognozni tashkil etish. Soliq tushumlari hisobi va nazoratini yuritish
Soliq tushumlarining tahlili va prognozi bo’yicha soliq organlarining vazifalari. Soliq
inspektsiyalarida prognoz bo’limi ishlarini tashkil etish*. Tahlil va prognoz bo’yicha
soliq inspektsiyasining majburiyatlari. Amaldagi soliq qonunchiligiga o’zgartirish kiritish
uchun takliflar ishlab chiqish. Tahlil natijalaridan korxonalarda hujjatli tekshiruvlar
o’tkazishni tanlashda foydalanish. Soliq to’lovlari to’liqligini aniqlash*.
Soliqlar va to’lovlar tushumi hisobini yuritish
Tezkor buxgalteriya hisobini yuritish. Soliqlar va moliyaviy jarimalar hisobini
yuritish. Byudjet daromadlari va xarajatlari klassifikatsiyasi bo’limi, bandlari. Soliq
organlariga buxgalteriya hisobotlari va hisoblarini taqdim etish*. Avans to’lovlar,
391
ma’lumotnomalar, penyalarning qo’llanilishi. Soliqlarni undirish bo’yicha to’lov
xabarnomalari. Inkassa talabnomalari bo’yicha qaydnoma daftari. Jismoniy shaxslar
daromad solig’ini to’lash tartibi. Daromadlarni deklaratsiyalash. Er solig’i va mulk
solig’i bo’yicha to’lov xabarnomalari. Yig’ma reestrlar*. Shaxsiy varaqalar.
Soliq organlarining soliq va to’lovlarning to’liq va o’z vaqtida undirishi ustidan nazorati
Soliq organlarida nazoratni tashkil etish. Moliyaviy jazolar, ma’muriy jarimalar
qo’llanilish tahlili*. Prognoz bo’limida soliq qonunchiligini buzganlik uchun moliyaviy
jarimalarning qo’llanilishi tahlili.
ko’zda tutilgan:
1.
2.
3.
4.
5.
Kompyuter;
Dioproektor;
Kodaskop;
•
•
•
•
•
•
JB va OB turlari uchun belgilangan ballar miqdori o’quv rejasida fanga semestr
(o’quv yili) uchun ajratilgan soatning 70 foizi, yakuniy baholash esa 30 foiz miqdorida
belgilanadi.
392
Tayanch tushunchalarga asoslangan yozma ishni o’tkazish tartibi reyting yakuniy
baholash bosqichida yozma ish usulini tatbiq etish bo’yicha Namunaviy Nizom bilan
belgilanadi. Semestr (o’quv yili) davomida o’qitilgan fan bo’yicha maksimal 55 va unda
yuqori foizni to’plagan talaba qoniqarli o’qiyotgan hisoblanadi. Fan bo’yicha maksimal
ballning 55 foizidan kam ball to’plagan talaba qoniqarsiz o’qiyotgan (akademik qarzdor)
hisoblanadi.
6. ADABIYoTLAR
Asosiy adabiyotlar
1.
2.
3.
4.
O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi. - T.: Adolat, 1999.
O’zbekiston Respublikasining Soliq Kodeksi. -T.: Adolat, 1999.
Karimov I.A. O’zbekiston Buyuk kelajak sari. -T.: O’zbekiston, 1998.
Karimov I.A. O’zbekiston: Milliy istiqlol, iqtisod, siyosat, mafkura. -T.: O’zbekiston,
1996.
5. Beganov V.S., Qurolov M.Ya., Shaulov D.I., Kan U.T. Finansovaya politika, nalogi i
nalogooblojenie. -T.: Mir ekonomiki i pravo, 1998.
6. Brizgalin A.V. Nalogi i nalogovoe pravo. - M.: Analitika press, 1999.
7. Yo’ldoshev M., Tursunov E. Soliq huquqi. -T.: 2000.
8. Nalogi i nalogooblojenie. Praktikum. Ucheb. pos. – M., 2000.
9. Shaulov D.I., Kan U.T. Soliq qonunchiligi asoslari. -T.: Iqtisodiyot va huquq dunyosi,
2000.
10. Xvan L.B. Soliq huquqi -T.: Konsauditinform 2000.
11. YahyoevQ.A. Soliqqa tortish nazariyasi va amaliyoti -T.: G’ofur G’ulom, 2000.
12. Sergeev I., Shipilin A. Operativnie finansovoe planirovanie na predpriyatii. –M.:
13. Morozova T.G., Pikulkina A.V. Prognozirovanie i planirovanie v usloviyax rinka.
Ucheb. pos. – M.: YuNITI-DANA, 2000.
14. Karavaeva I. Nalogovoe regulirovanie rinochnoy ekonomiki. Uchebnoe posobie. –M.:
YuNITI-DANA, 2000.
15. Solovev I. Nalogovie prestupleniya: praktika raboti organov nalogovoy politsii i
sudov. –M.: IDFBK-PRESS, 2002.
16. Kochetkov A. Analiz nalogovix oshibok. Ucheb. pos. –M.: Delo i servis. 2000.
17. Malikov T.S. Soliqqa tortishning dolzarb muammolari. -T.: Akademiya, 2002.
18. Beganov V. va boshq. Moliya siyosati, soliqlar va soliq solish. – T.: Iqtisodiyot va
393
1. Mahsulot (ish, xizmat) ishlab chiqarish va sotish xarajatlari tarkibi hamda moliyaviy
natijalarni shakllantirish tartibi to’g’risidagi nizom. O’zbekiston buxgalterlar va
auditorlar assotsiatsiyasi nashriyot markazi. -T., 1999.
2. O’zbekiston Respublikasi Soliq qonunchiligi bo’yicha normativ aktlar to’plami. 1-2
qism. O’zbekiston buxgalterlar va auditorlar assotsiatsiyasi nashriyot markazi. -T.,
2002.
3. 2002 yil soliqlari va majburiy to’lovlar bo’yicha ma’lumotnoma. O’zbekiston
buxgalterlar va auditorlar assotsiatsiyasi nashriyot markazi. -T., 2002.
4. Almardonov M., Amonov A. Soliqni prognoz qilish. O’quv qo’llanma. -T.: TMI,
2002.
5. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar mahkamasining "O’zbekiston Respublikasining
2003 yilgi asosiy makroiqtisodiy ko’rsatkichlari pragnozi va davlat byudjeti
parametrlari to’g’risida"gi 2002 yil 30 dekabrdagi 455 son qarori.
6. Bogataya I., Karalyova N., Kuznetsova L. Kak minimizirovat vashi nalogi. –M.:
Feniks, 2001.
7. Soliq to’lovchining jurnali. 2002-2003 yil sonlari.
8. O’zbekiston iqtisodiy axborotnomasi jurnali. 2002-2003 yil sonlari.
9. Regionalnie i mestnie nalogi i sbori. –M.: Berator-Press, 2002.
10. Medvedov A. Optimizatsiya nalogooblojeniya v 2002 g. –M.: MIFER, 2002.
394
TA’LIM VAZIRLIGI
"TASDIQLANDI"
ta’lim vazirligi
№ VM-343-53408-4.03
"1" iyul 2003 y.
____________________
"8" iyul 2003 y.
CHET MAMLAKATLAR SOLIQ TIZIMI
fanidan
DASTUR
Toshkent - 2003
395
Tuzuvchilar:
dots. Qo’zieva N.,
k.o’q. Mirjalilov Sh.
Taqrizchilar:
dots. Usanov A.,
dots. Almardonov M.
Iqtisodiyotda bozor munosabatlarini tartibga soluvchi vositalarni vujudga keltirish va
mustahkamlash, iste’mol bozorini barqarorlashtirish va pirovard natijada aholining
turmush darajasini oshirishni ta’minlashga, mustaqil O’zbekistonning iqtisodiy jihatdan
jahon hamjamiyatiga qo’shilishiga qaratilgan chora-tadbirlar tizimida davlatning to’g’ri
va adolatli soliq siyosati alohida o’rinni egallaydi va muhim ahamiyatiga ega bo’ladi.
Bozor munosabatlariga o’tish sharoitida soliq tizimida ham katta o’zgarishlar yuz
bermoqda.
Respublikamizda
amalga
oshirilayotgan
iqtisodiy
islohotlarni
chuqurlashtirishda bu boradagi qonunlarni takomillashtirish muhim o’rin tutadi. Soliq
to’lovlari, soliq imtiyozlari bilan birgalikda chet mamlakatlarning soliq tizimi,
tajribalarini respublikamizda foydalanish imkoniyatlarini o’rganish va solishtirma tahlil
o’tkazishdan iboratdir.
V sootvetstvie s gosudarstvennim standartam Visshego obrazovaniya distsiplina
"Nalogi i nalogooblojenie yavlyaetsya predmetom po spetsialnosti napravleniya "Nalogi i
nalogooblojenie". V protsesse prepodavaniya dannoy distsiplini raskrivayutsya soderjanie
takix tem, kak mexanizm uplati nalogovix i nenalogovix platejey yuridicheskimi i
fizicheskimi litsami. Dannaya programma odobrena i rekomendovana Ministerstvom
Visshego i sredne-spetsialnogo obrazovaniya Respubliki Uzbekistan.
State’s true and justice tax policy has main part and importance in oriented actions of
substations and strengthening regular means of market relations of economy, stabling
consumption market and the final objectively improve people’s life level, jointing of
independence Uzbekistan to world community. Great changes are happening in tax
system along the transition to a market relations. Upgrading of laws has important part in
deepening of economic reforms in Republic. Our prospects are to learn tax payments, tax
allowances with foreign counties’ tax system, possibility of using of their experiences in
our Republic and comparative analysis. Subject of "Foreign countries tax system" has
main tasks and they are to teach industrialized counties tax system and their relations
with budget, organizing calculations. This subject’s teaching program recommended to
students, which are studying in high education system, specialization of "Finance and
credit".
396
1. SO’Z BOShI
O’quv fanining maqsadi va vazifalari, boshqa fanlar bilan bog’liqligi
O’z maqsadidan kelib chiqqan holda rivojlangan mamlakatlarning soliq tizimi va
byudjet bilan munosabatlari, byudjetda taqsimlanishi, hisob-kitoblarni tashkil etishni
o’rgatish "Chet mamlakatlar soliq tizimi" fanining asosiy vazifasidir. Mazkur fanning
o’quv dasturi Oliy o’quv yurtlarida "Moliya va kredit" mutaxassisliklarida ta’lim
olayotgan talabalar uchun tavsiya etiladi.
Ushbu fanni o’zlashtirishda talaba qator fanlar bilan mazmunan tanish bo’lishi lozim.
Jumladan, "Soliqlar va soliqqa tortish", "Soliq nazariyasi", "Moliya nazariyasi",
"Iqtisodiy nazariya" fanlari puxta o’rganilishi kerak. "Chet mamlakatlar soliq tizimi" fani
"Buxgalteriya hisobi", "Informatsion texnologiyalar", "Iqtisodiy tahlil" kabi fanlari bilan
ham uzviy bog’liqdir.
"Chet mamlakatlar soliq tizimi" fani bo’yicha talabalarning bilimi, uquvi va
ko’nikmasiga qo’yiladigan asosiy talablar quyidagilardan iborat:
•
•
•
•
•
jahon soliq modellarini tahlil qilishga;
chet mamlakatlardagi soliq tizimining amal qilish tartibini o’rganishga;
jahon soliq tizimining har bir soliq turi bo’yicha o’ziga xos xususiyatli tomonlarini
tahlil qilishga;
xorijiy mamlakatlar soliq tizimini respublikamiz soliq tizimi bilan solishtirma
tahlil qilishga;
qilingan tahlillar natijasida mustaqil amaliy va nazariy takliflarni keltirishga
o’rganadi.
Oliy kasbiy ta’limning "Soliqlar va soliqqa tortish" yo’nalishi davlat standartlarida
mazkur kursga 189, shu jumladan 54 ma’ruza, 72 amaliy, 63 mustaqil ta’lim soatlari
ajratilgan.
397
"Chet mamlakatlar soliq tizimi" o’quv muddatining kursning VI-VII semestrlarida
o’qitiladi. Mazkur fanni o’qitishda talabalarning bilimini baholash to’rt marta oraliq, to’rt
marta joriy hamda yakuniy nazorat shaklida o’tkaziladi. Yakuniy nazorat yozma ish
Kompyuter, informatsion va boshqa zamonaviy o’qitish texnologiyalarni qo’llash
Ushbu fanni o’zlashtirishda ilg’or pedagogik texnologiyalarning quyidagi tarkibiy
qismlaridan:
•
•
•
•
fanni mazmunini ko’rsatuvchi ko’rgazmali qurollardan foydalanish;
tayanch iboralarni va so’z lug’atlaridan nazorat ishini tashkil etish;
chet mamlakatlarda soliq turlari bo’yicha ishlab chiqilgan hisob-kitob shakllari
bilan yaqindan tanishish;
mavzular bo’yicha slaydlar, kompyuter dasturlaridan keng foydalanish maqsadga
muvofiqdir.
Ish dasturini tuzishga oid uslubiy tavsiyalar
Ushbu fanni chuqur o’rganish boshqa maxsus fanlarni talabalarga o’rgatishda asos
bo’ladi va oliy o’quv yurtini tugatgandan so’ng kelgusi amaliy faoliyatida olgan
bilimlarini qo’llashga kerak bo’ladi.
2. FAN DASTURI
"Chet mamlakatlar soliq tizimi" fani bo’yicha ma’ruza mashg’ulotlari mavzulari
Rivojlangan davlatlarda soliqlarning mohiyati
Soliq munosabatlarining yuzaga kelishi va uning rivojlanishi. Soliqlarning davlat
byudjeti daromadlarini shakllantirishda va xorijiy davlatlar iqtisodiyotini tartibga
solishdagi roli. Soliqlar to’g’risidagi fanlarning paydo bo’lishi va uning rivojlanishi.
Soliqlar to’g’risida dunyo iqtisodchi olimlarining qarashlari. Soliqlarning tovar-pul
munosabatlarini takomillashgan bosqichidagi ahamiyati. Xorijiy davlatlar soliq tizimi
tuzilishiga umumiy tavsif. Soliqqa tortishdagi umumiy tamoyillar va olinish usulidagi
tafovutlar. Davlatning iqtisodiy va soliq siyosatining uyg’unlashuvi. Soliq siyosatidagi
elastiklik. Soliq bo’yicha moliyaviy jarimalarning roli. Soliq xizmati organlarining
ishlarini tashkil etish usullari, ularning huquq va majburiyatlari. Soliq inspektsiyasi ishini
markaziy avtomatlashgan elektron usuliga o’tkazilishining mohiyati va ularning
tajribalaridan respublikamiz soliq tizimi amaliyotida foydalanishning ahamiyati.
398
AQSh davlati soliq tizimining tuzilishi
AQSh
davlat
tuzilishi.
AQSh
byudjet-soliq
tizimining
tuzilishi
va
soliq
tamoyillarining o’ziga xos xususiyatlari. 1986 yilda o’tkazilgan soliq islohoti. Soliqlarni
guruhlash: daromad soliqlari, iste’mol soliqlari, kapital soliqlari, korparatsiyalardan
olinadigan soliq. Soliq ob’ekti, stavkalari va soliqdan engilliklar, deklaratsiyani
to’ldirish tartib-qoidalari.
Mol-mulk soliqlari, meros, sovg’alar va transport vositalaridan olinadigan soliqlar.
Aktsizlar va bojxona bojlari. Ishbilarmonlardan olinadigan soliqlar. Soliq tizimida soliq
imtiyozlarining qo’llanilishi. Soliq tushumlarini nazorat qilib borish tartiblari va usullari.
Federal, shtat va mahalliy soliqlarning byudjet daromadlaridagi hissasi. To’g’ri va egri
soliqlarining umumsoliq tushumlaridagi salmog’i. Federal va region soliqlarni belgilash
asoslari.
Buyuk Britaniya davlati soliq tizimining tuzilishi
Buyuk Britaniya soliq tizimining tuzilish tamoyillari, soliqlarning guruhlanishi.
Byudjet daromadlarining shakllanishida to’g’ri va egri soliqlarning hissasi. To’g’ri
soliqlar: daromad solig’i, korporativ soliq, mol-mulk solig’i, transport vositalaridan
soliq; Egri soliqlar: QQS, aktsizlar, shou-biznesdan soliq, bojxona bojlari, ot va it
poygalaridan yig’im. Soliqqa tortishda munitsipalitetlarning xuquqlari. Soliq idoralari
tomonidan soliq tushumlarini nazorat qilib borish tartibi. Soliqlarning mamlakat
iqtisodini rivojlantirishdagi ahamiyati.
Germaniya davlati soliq tizimining tuzilishi
Jahon tizimida Germaniya davlatining iqtisodiy qudrati. Germaniya davlatining
moliya tizimining tuzilishi. Byudjet tuzilishi jarayoni. Birlashgan Germaniya davlati
daromadlari va davlat daromadlarida soliqlarning tutgan o’rni. Germaniya davlati soliq
tizimi tuzilishi va uning o’ziga xosligi. Soliq tizimi zvenolari: umumdavlat, federal, er va
obshina soliqlari.
Germaniyada asosiy soliq turlarini hisoblash va undirish tartibi: daromad solig’i,
QQS, import oborotidan soliq, er solig’i, xunarmandchilikdan soliqlar va transport
vositalari egalaridan soliq. To’g’ri va egri soliqlar. Soliq stavkalari, soliqlar bo’yicha
imtiyozlarning qo’llanilishi.
Frantsiya davlati soliq tizimining tuzilishi
Frantsiya davlati soliqqa tortilish printsiplari, soliqlarning tuzilishlari va ularning
Ovropa Iqtisodiy Ittifoqi davlatlariga nisbatan o’ziga xosligi.
399
Soliqlarning turlari. Daromad solig’i: jismoniy shaxslardan olinadigan daromad
solig’i: korxonalarning daromad solig’i; yuqori foydani va qimmatbaho qog’ozlarga
qo’yiladigan daromadlarni soliqqa tortishning o’ziga xos tartibi. Iste’mol solig’i. QQS.
Egri soliqlar va bojxona boji. Kapital uchun soliq. Ro’yxatga olish badallari. Mulk
egalari va merosxo’rlik soliqlari. Davlat boji va anologik badalliklar. To’g’ri mahalliy
soliqlar.
Yaponiya davlati soliq tizimining tuzilishi
Ikkinchi jahon urushidan keyingi soliq islohoti. Yaponiya davlati hokimiyat
organlarining tuzilishi. Byudjet soliq tizimining tuzilish asoslari, o’ziga xos xususiyatlari
va Evropa mamlakatlari soliq tizimi bilan solishtirma taqqoslash.
Soliqlarning guruhlanishi: davlat soliqlari, prefektura soliqlari, mahalliy soliqlar.
To’g’ri daromad soliqlari: jismoniy shaxslardan daromad solig’i, yuridik shaxslardan
daromad solig’i. Mol-mulkka to’g’ri soliqlar: er solig’i, mulk solig’i, olingan foiz
daromadlariga soliq. To’g’ri va egri iste’mol soliqlari: sotuvdan soliq, xizmatlarga soliq,
aktsizlar.
Soliqlarning byudjetlar o’rtasida taqsimlanishi. Soliqlarning byudjet daromadlaridagi
salmog’i.
Kanada davlati soliq tizimining tuzilishi
Kanada davlati soliq tizimi tuzilishi printsip va mexanizmlarining tashkil etilishi.
Soliqlarning tuzilishi va ularni o’ziga xos xususiyatlari. Byudjet tizimining bo’g’inlari va
mos ravishda soliqlarning byudjetga daromad keltirish mexanizmi. Davlat hokimiyati
tuzilishining soliq tizimiga ta’sir etishi.
Soliqlarning turlari, daromad solig’i, jismoniy shaxslardan olinadigan daromad
solig’i, korxonalar daromadiga soliq. Egri iste’mol soliqlari: sotuvdan soliq, bojxona
boji, xizmatlarga soliq. Mulk soliqlari: er solig’i, erdan foydalanganlik uchun soliq.
Soliqlarning ishlab chiqarish va iqtisodiyotga ta’siri.
Rossiya Federatsiyasi soliq tizimining tuzilishi
Rossiya Federatsiyasi soliqlar klassifikatsiyasi. Federal, respublika va mahalliy
soliqlar tarkibi. Korxona va tashkilotlar foydasiga soliq: soliqning mohiyati, soliq
stavkasi, soliq to’lash muddati, soliq imtiyozlari, hisoblash tartibi. Jismoniy shaxslar
daromadiga soliq; soliqning mohiyati, soliqqa tortiladigan daromad va soliq imtiyozlari.
Qo’shilgan qiymat solig’i. QQSdan imtiyozlar. QQSning asosiy stavkalari. Boshqa
to’lovlar. Bojxona bojlari. Korxonalarda nafaqa va ijtimoiy sug’urta. Ijtimoiy ta’minot
fondlariga badallar.
400
Shveytsariya davlati soliq tiziming tuzilishi
Shveytsariya davlati organlarining tuzilishi. Byudjet soliq tizimi tuzilish printsiplari
va asoslari. Soliqlarni byudjet bo’g’inlarida taqsimlanishi. Korporatsiyalardan soliq,
QQS, mol-mulk solig’i. Mol-mulkka milliy soliq, daromadga milliy soliq, mahalliy solig’i.
Aholi daromadlarini soliqqa tortishdagi muhim xususiyatlar, soliqdan engilliklar.
Soliqlarning iqtisodga ta’siri. Soliqlarning byudjet daromadlaridagi salmog’i va ularning
tahlili.
Italiya davlati soliq tizimining tuzilishi
Italiya davlatida soliqlarning vujudga kelishi va ahamiyati.
Italiyada bilvosita soliqlarning xususiyatlari. QQS stavkasi, QQS bo’yicha
beriladigan imtiyozlar. Aktsiz solig’i stavkalari, to’lash muddatlari, hisoblash tartibi.
Jismoniy shaxslar daromadlariga soliq. Sof daromad tushunchasi. Erga egalik qilish
solig’i. Ijaradan olingan daromadga soliq. Jismoniy shaxslar daromadiga soliqning
stavkalari. Italiyaning munitsipal va boshqa soliqlar tarkibi. Reklama solig’i. Reestr
yig’imlari. Davlat yig’imlari. Meros va sovg’aga soliq. Italiyada soliqlarni undirish
usullari.
Daniya davlati soliq tizimining tuzilishi
Daniya soliq tizimining o’ziga xos xususiyatlari. Federal va mahalliy soliqlar. Soliq
to’lovchilarni guruhlash.
Kapital bo’yicha operatsiyalarni soliqqa tortish. Investitsiyalarga solinadigan soliq.
Korxonalar daromadini soliqqa tortish tartibi. Soliqqa tortiladigan daromadning tarkibi.
Soliq stavkalari va soliqlarni hisoblash mexanizmi.
Avstriya davlati soliq tizimining tuzilishi
Avstriya davlati iqtisodiy rivojlanishida soliqlarning o’rni. Soliq tizimining o’ziga
xos xususiyatlari. Soliqlarning guruhlanishi. Byudjet tizimi va unga mos ravishda
soliqlarning taqsimlanishi.
Soliqqa tortishda belgilangan shartlar, maxsus qoidalar va deklaratsiyaga oid
qoidalar. Korxonalardan olinadigan soliqlar: daromad solig’i, QQS, tashqi tijoratdan
soliq. Mol-mulk solig’i, aktsizlar, muhr solig’i, bojxona boji, egalik solig’i, import
solig’i.
Aholidan olinadigan soliqlar: daromad solig’i, mol-mulk solig’i, transport sotib
olishdan soliq, merosdan soliq. Soliqlarning byudjet daromadlaridagi salmog’i va
ularning tahlili.
401
Mustaqil Davlatlar Hamdo’stligi mamlakatlarida soliq tizimining tuzilishi (Rossiya
Federatsiyasidan tashqari)
MDH mamlakatlari soliqlar to’g’risida umumiy tushuncha. Soliq tizimining o’ziga
xos xususiyatlari. Soliq organlarining tuzilishi va vazifalari. Soliq tizimining tarkibiy
tuzilishi. Soliq turlari. Egri va to’g’ri soliqlar. Qo’shilgan qiymat solig’i. Jismoniy
shaxslar daromadiga soliq. Soliq stavkalari. Soliqqa tortish muddatlari. Soliqlarni
hisoblash mexanizmi. Umumdavlat va mahalliy soliqlar. Mol-mulk solig’i. Er solig’i.
Mahalliy yig’imlar tarkibi.
MDH davlatlari bilan Evropadagi boshqa davlatlar soliqlari o’rtasidagi o’zaro
o’xshash va farqli xususiyatlar.
Boshqa davlatlar soliq tizimi va ba’zi bir soliq turlarining o’ziga xos xususiyatlari
Turkiya davlati soliq tizimi. Niderlandiya davlati soliq tizimi. Suriya davlati soliq
tizimi. Angliya davlati soliq tizimi.
Korxonalardan olinadigan soliqlar; Aholidan olinadigan soliqlar; To’g’ri va egri
soliqlar; Davlat va mahalliy soliqlari.
Rivojlangan xorijiy davlatlarning soliq tizimi tajribalarini respublikamizda foydalanish
imkoniyatlari
AQSh davlati va O’zbekiston soliq tizimining o’zaro qiyosiy tahlili. AQSh, Evropa
va Osiyo davlatlari ijobiy tajribalaridan foydalanishning axamiyati.
Rivojlangan davlatlarda soliqlarning mohiyati
Soliq munosabatlarining yuzaga kelishi va uning rivojlanishi. Soliqlarning davlat
byudjeti daromadlarida tashkil topishdagi va xorijiy davlatlar iqtisodiyotini tartibga
solishdagi roli. Soliqlar to’g’risidagi fanning paydo bo’lishi va uning rivojlanishi.
Soliqlarning tovar-pul munosabatlarini takomillashgan bosqichidagi ahamiyati. Xorijiy
davlatlar soliq tizimi tuzilishiga umumiy tavsif*. Davlatning iqtisodiy siyosati bilan soliq
siyosatining uyg’unlashib ketishi. Soliq bo’yicha moliyaviy sanktsiyalarning roli.Soliq
boshqarmalarining ishlarini tashkil etish usullari, ularning huquq va majburiyatlari*.
Soliq inspektsiyasi ishini markaziy avtomatlashgan elektron usuliga o’tkazilishining
mohiyati va ular tajribalarini respublikamiz amaliyotida qo’llanilish ahamiyati.
AQSh davlati soliq tizimining tuzilishi
AQSh davlat tuzilishi. AQSh byudjet tizimi, shu jumladan, soliq tizimini tuzilishi va
soliq tamoyillarining o’ziga xos xususiyatlari*. 1986 yilda o’tkazilgan soliq islohoti.
402
Soliqlarni guruhlash: daromad soliqlari, iste’mol soliqlari, kapital soliqlari, deklaratsiya
to’ldirish tartibi qoidalari, korparatsiyalardan soliq*.Soliq ob’ekti, stavkalari va soliqdan
engilliklar.
Mol-mulk soliqlari. Aktsizlar va bojxona bojlari. Soliqlardan engilliklarni iqtisodiy
ahamiyati. Soliq tushumlarini nazorat qilib borish tartiblari, usullari. Federal, shtat va
mahalliy soliqlarni byudjet daromadlaridagi hissasi.
Buyuk Britaniya davlati soliq tizimining tuzilishi
Buyuk Britaniya soliq tizimi tuzilishi tamoyillari, soliqlarning guruhlanishi*. To’g’ri
soliqlar: daromad solig’i, korporativ soliq, mol-mulk solig’i, transport vositalaridan soliq;
Egri soliqlar: QQS, aktsizlar, o’yin biznesdagi soliq, bojxona bojlari, ot va it
poygalaridan yig’im. Soliqqa tortishda munitsipalitetlarning xuquqlari*. Soliqlarning
mamlakat iqtisodini rivojlantirishdagi ahamiyati.
Germaniya davlati soliq tizimining tuzilishi
Jahon tizimida Germaniya davlatining iqtisodiy qudrati. Germaniya davlati moliya
sistemasinining tuzilishi*.Byudjet tuzilishi va jarayoni. Birlashgan Germaniya davlati
daromadlari va davlat daromadlaridan soliqlarning tutgan o’rni. Germaniya davlati soliq
tizimi tuzilishi va uning o’ziga xosligi*.
Germaniyada asosiy soliq turlarini hisoblanishi va olinish tartibi: daromad solig’i,
QQS, import oborotidan soliq, er solig’i, xunarmandchilikdan soliqlar va transport
vositalari egalaridan soliq*. To’g’ri va egri soliqlar.
Frantsiya davlati soliq tizimining tuzilishi
Frantsiya davlati soliqqa tortilish printsiplari, soliqlarni tuzulishlari va ularni Evropa
Iqtisodiy Ittifoqi davlatlariga nisbatan o’ziga xosligi*.
Soliqlarning turlari. Daromad solig’i: jismoniy shaxslardan olinadigan daromad
solig’i: korxonalarning daromad solig’i; yuqori foyda va qimmatbaho qog’ozlarga
qo’yiladigan daromadlarni soliqqa tortilishini o’ziga xos tartibi. Iste’mol solig’i. QQS.
Kapital uchun soliq*. Ro’yxatga olish badallari. Mulk egalari va merosxo’rlik soliqlari.
Mahalliy hokimiyatlarning soliq-byudjet huquqlari. To’g’ri mahalliy soliqlar.
Yaponiya davlati soliq tizimining tuzilishi
Urushdan keyingi soliq islohoti. Yaponiya davlati hokimiyat organlarining tuzilishi*.
Byudjet va soliq tizimini tuzilish asoslari, o’ziga xos xususiyatlari va Evropa
mamlakatlari soliq tizimi bilan solishtirma taqqoslash*.
Soliqlarning guruhlanishi: davlat soliqlari, prefektura soliqlari, mahalliy soliqlar.
403
Soliqlarni byudjet o’rtasida taqsimlanishi, byudjetlardagi salmog’i, iqtisodiy
ahamiyati va ularni boshqarishdagi ta’siri.
Kanada davlati soliq tizimining tuzilishi
Kanada davlati soliq tizimi tuzilishi printsip va mexanizmlarni tashkil etilishi*.
Soliqlarning tuzilishi va ularni o’ziga xos xususiyatlari. Byudjet tizimining bo’g’inlari va
mos ravishda soliqlarning byudjetga daromad keltirish mexanizmi.
Soliqlarning turlari, daromad solig’i, jismoniy shaxslardan daromad solig’i,
korxonalar daromadiga soliq.Egri iste’mol soliqlari: sotuvdan soliq, bojxona boji,
xizmatlariga soliq. Mulk soliqlar: er solig’i, erdan foydalanganlik uchun soliq.
Rossiya Federatsiyasi soliq tizimining tuzilishi
Rossiya Federatsiyasi soliqlari klassifikatsiyasi*. Federal, respublika va mahalliy
soliqlar tarkibi*. Korxona va tashkilotlar foydasiga soliq: soliqning mohiyati, soliq
stavkasi, soliq to’lash muddati, soliq imtiyozlari, hisoblash tartibi. Jismoniy shaxslar
daromadiga soliq; soliqning mohiyati, soliqqa tortiladigan daromad va soliq imtiyozlari.
Qo’shilgan qiymat solig’i. QQSning asosiy stavkalari. Boshqa to’lovlar. Bojxona bojlari.
Shveytsariya davlati soliq tizimining tuzilishi
Shveytsariya davlati organlarini tuzilishi*. Byudjet va soliq tizimi tuzilish printsiplari
va asoslari. Soliqlarning byudjet bo’g’inlarida taqsimlanishi. Korporatsiyalardan
olinadigan soliq, QQS, mol-mulk solig’i. Mol-mulkka soliq, daromadga soliq, mahalliy
soliqlar.Aholi daromadlarini soliqqa tortishdagi muhim xususiyatlar, soliqdan
engilliklar*.
Italiya davlati soliq tizimining tuzilishi
Italiya davlatida soliqlarning vujudga kelishi va ahamiyati.
Italiyada bilvosita soliqlarning xususiyatlari*. QQS stavkasi, QQS bo’yicha
beriladigan imtiyozlar. Aktsiz solig’i stavkalari, to’lash muddatlari, hisoblash tartibi.
Jismoniy shaxslar daromadlariga soliq. Erga egalik qilish solig’i*. Ijaradan olingan
daromadga soliq. Jismoniy shaxslar daromadiga soliqning stavkalari. Reklama solig’i.
Gerb yig’imi. Reestr yoki qayd qilish yig’imlari. Davlat komission yig’imlari*.
Daniya davlati soliq tizimining tuzilishi
Daniya soliq tizimining o’ziga xos xususiyatlari*. Federal va mahalliy soliqlar.
Kapital bo’yicha operatsiyalarni soliqqa tortish. Investitsiyalarga solinadigan soliq.
Korxonalar daromadini soliqqa tortish tartibi. Soliqqa tortiladigan daromadning tarkibi*.
Avstriya davlati soliq tizimining tuzilishi
404
Avstriya davlati iqtisodiy rivojlanishida soliqlarning o’rni*. Soliq tizimining o’ziga
xos xususiyatlari. Soliqlarni guruhlanishi. Byudjet tizimi va unga mos ravishda soliqlarni
taqsimlanishi.
Soliqqa tortishda belgilangan shartlar, maxsus qoidalar va deklaratsiyaga oid
qoidalar*. Korxonalardan olinadigan soliqlar: daromad solig’i, QQS, tashqi tijoratdan
soliq. Mol-mulk solig’i, aktsizlar, muhr solig’i, bojxona boji, egalik solig’i, import
solig’i.
Aholidan olinadigan soliqlar: daromad solig’i, mol-mulk solig’i, transport sotib
olishdan soliq, merosdan soliq.
Mustaqil Davlatlar Hamdo’stligi mamlakatlarida soliq tizimining tuzilishi
MDH mamlakatlari soliqlar to’g’risida umumiy tushuncha. Soliq tizimining o’ziga
xos xususiyatlari*. Soliq organlarining tuzilishi va vazifalari. Soliq turlari. Egri va to’g’ri
soliqlar. (Ukraina, Latviya va Gruziya misolida). Qo’shilgan qiymat solig’i. Jismoniy
shaxslar daromadiga soliq. Soliq stavkalari. Soliq to’lash muddatlari. Umumdavlat va
mahalliy soliqlar. Mol-mulk solig’i. Er solig’i. Mahalliy yig’imlar tarkibi.
MDH davlatlari bilan Evropadagi boshqa davlatlar soliqlari o’rtasidagi qiyosiy
tahlil*.
Markaziy Osiyo davlatlarida soliq tizimining tuzilishi
Markaziy Osiyo mamlakatlari soliqlari to’g’risida umumiy tushuncha. Soliq
tizimining o’ziga xos xususiyatlari*. Soliq organlarining tuzilishi va vazifalari. Soliq
tizimining tarkibiy tuzilishi. Soliq turlari. Egri va to’g’ri soliqlar. (Qozog’iston,
Qirg’iziston va Turkmaniston misolida).
Qo’shilgan qiymat solig’i. Aktsiz solig’i. Jismoniy shaxslar daromadiga soliq. Soliq
stavkalari. Soliqqa tortish muddatlari. Soliqni hisoblash mexanizmi. Umumdavlat va
mahalliy soliqlar. Mol-mulk solig’i. Er solig’i*.
Boshqa davlatlar soliq tizimi va ba’zi bir soliq turlarini o’ziga xos xususiyatlari
Turkiya davlati soliq tizimi*. Niderlandiya davlati soliq tizimi. Suriya davlati soliq
tizimi*. Angliya davlati soliq tizimi. Korxonalardan olinadigan soliqlar*; Aholidan
olinadigan soliqlar; To’g’ri va egri soliqlar; Davlat va mahalliy soliqlar.
Rivojlangan xorijiy davlatlarning soliq tizimi tajribalarini respublikamizda foydalanish
imkoniyatlari
AQSh davlati soliq tizimini O’zbekiston soliq tizimi bilan qiyosiy tahlili*. AQSh
davlati soliq tizimidan respublika soliq tizimida foydalanish masalasi. Buyuk Britaniya,
405
Frantsiya davlatlari soliq tizimlarini O’zbekiston soliq tizimi bilan solishtirma tahlili*.
Nazariy xulosalar va amaliy takliflar.
Bu fanni o’qitish jarayonida quyidagi zamonaviy texnik vositalardan foydalanish
belgilangan:
1.
2.
3.
4.
5.
Kompyuter;
Dioproektor;
Kodaskop;
•
•
•
•
•
•
belgilanadi.
Tayanch tushunchalarga asoslangan yozma ishni o’tkazish tartibi "Reyting tizimining
yakuniy baholash bosqichida" "yozma ish" usulini tatbiq etish bo’yicha Namunaviy
Nizom bilan belgilanadi. Semestr (o’quv yili) davomida o’qitilgan fan bo’yicha 55 va
unda yuqori foizni to’plagan talaba qoniqarli o’qiyotgan hisoblanadi. Fan bo’yicha
maksimal ballning 55 foizidan kam ball to’plagan talaba qoniqarsiz o’qiyotgan
(akademik qarzdor) hisoblanadi.
406
6. ADABIYoTLAR
Asosiy adabiyotlar
1. Karimov I.A. O’zbekiston buyuk kelajak sari -T.: O’zbekiston. 1998.
2. Karimov I.A. O’zbekiston iqtisodiy islohotlarni chuqurlash-tirish yo’lida. -T.:
3. Karimov I.A. O’zbekistoning siyosiy-ijtimoiy va iqtisodiy istiqbolining asosiy
shartlari va taraqqiyot kafolatlari. -T.: O’zbekiston 1998.
5. Yo’ldoshev M., Tursunov Y. Soliq huquqi -T.: Moliya, 2000.
7. Nalogi i nalogooblajenie v voprosax i otvetax: chast 1. -T.: GNK, 1998.
8. Nalogi i nalogooblajenie v Rossiyskoy Federatsii (uchebnik dlya VUZov). -M.:
Knijniy mir, 1999.
9. Nalogi pod.red. D.G Chernika (uchebnoe posobie). -M.: Finansi i statistika, 1998.
10. Finansi (Pod. red. Drobozinoy L.A.) -M.: Yuniti, 2000.
11. Xvan L.B. Soliq huquqi. -T.: Konsaudit inform, 2001.
12. Yahyoev Q. Soliqqa tortish nazariyasi va amaliyoti -T.: G’. G’ulom, 2000.
14. Chernik D.G. Nalogi v rinochnoy ekonomike. -M.: Yuniti, 2000.
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
Dernberg R. Mejdunarodnoe nalogooblojenie. -M., 1997.
Gutnik V. Finansovaya sistema // Finansovie vesti. 1998. № 26.
Kozirin A. Nalogovoe pravo zarubejnix stran. -M., 1995.
Nalogovie sistemi zarubejnix stran (2-e izdanie) -M.: Zakon i pravo, 1997.
Nalogi, 4-izd. Uchebnoe posobie. -M.: Finansi i statistika, 1999.
Nalogovoe pravo i nalogi, (pod red. Brizgalina V.) -M., 1998.
Nalogi zarubejnix stran, (pod red. Knyazeva V.G.) -M., 1997.
Sutirin S., Pogorletskiy A., Nalogi i nalogovoe planirovanie v mirovoy ekonomike. M.: S-Pb., 1998.
9. Yaponiya: iqtisodiy, jamiyat va fan-texnika taraqqiyoti, (Pozner Ya., Zaytsev V.) –
M.: Nauka, 1999.
10. Yutkina I., Nalogi i nalogooblojenie. - M.: Yutkina, 2001.
407
TA’LIM VAZIRLIGI
"TASDIQLANDI"
ta’lim vazirligi
№ VM-343-53408-4.04
"1" iyul 2003 y.
____________________
"8" iyul 2003 y.
BOJXONA ISHI ASOSLARI
fanidan
DASTUR
Toshkent - 2003
408
Tuzuvchilar:
dots. Xudoyqulov S.,
dots. Baymuratov T.
Taqrizchilar:
dots. Abdullaev J.,
dots. Saidxo’jaev P.
Dastur O’zbekiston Respubikasi Oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligining
tasdiqlangan o’quv rejasiga binoan ishlab chiqilgan va iqtisodiy universitet, institut,
fakultetlarining "Moliya va kredit" mutaxassisliklariga tavsiya qilinadi.
V sootvetstvie s gosudarstvennim standartom Visshego obrazovaniya, distsiplina
"Osnovi tamojennogo dela" yavlyaetsya odnim iz vajneyshix predmetov" po
napravleniyu "Nalogi i nalogooblojenie".
Dannaya uchebnaya programma odobrena i rekomendovana Ministerstvom visshego
i sredne spetsialnogo obrazovaniya Respubliki Uzbekistan
This program produced through Ministry of high and Secondary Education of
Republic of Uzbekistan’s approved teaching plan and recommended for "Finance and
credit" speciality of economic university, institute and faculties.
tavsiya qilingan (2003 yil 25 aprel 9-sonli bayonnoma).
1. SO’Z BOShI
Oliy ta’limning Davlat standartlariga muvofiq "Soliqlar va soliqqa tortish" va
"Bojxona ishi" yo’nalishlari uchun "Bojxona ishi asoslari" fanini ixtisoslik fan sifatida
boshqa ixtisosliklar uchun esa umumkasbiy fan sifatida o’qitish ko’zda tutilgan.
Davlatning protektsionizm (ichki bozorni himoyalash) siyosati asosan soliqlar va bojlar
orqali amalga oshiriladi. Bu esa moliya-kredit mexanzmining muhim tarkibiy qismi
hisoblanadi. "Soliqlar va soliqqa tortish" yo’nalishi uchun ushbu fanni o’qitishdan asosiy
maqsad talabalarga import-eksport operatsiyalaridan majburiy to’lovlarni undurish, boj
orqali iqtisodiyotni tartiblash, ichki bozorni himoyalash tartiblarining iqtisodiy-huquqiy
mazmunini to’laroq o’rganishdan iborat. "Bojxona ishi asoslari" fani o’rganish
409
ob’ektining yaqinligiga ko’ra "Jahon iqtisodiyoti", "Xalqaro iqtisodiy munosabatlar",
"Eksport-import operatsiyalarini soliqqa tortish" kabi fanlar bilan o’zaro bog’liq
hisoblanadi.
"Bojxona ishi asoslari" fani talabalarga kasb faoliyati sohalarida erishilgan asosiy
yutuqlar, muammolar va ularning rivojlanish istiqbollari haqida tasavvur hosil qilishga,
tegishli bakalavriat yo’nalishi bo’yicha maxsus bilimlarni, kasb faoliyati ko’nikmalari va
uquvlarini shakllantirishga xizmat qiladi. Ushbu fan bo’yicha amaliy mashg’ulotlar
o’tkazilishi mo’ljallangan bo’lib, unda talabalarning faol ishtirok etishi talab qilinadi.
Talabalar o’quv dasturida keltirilgan amaliy (seminar) mashg’ulotlarining
mavzularidan tegishli tartibda tanlab olib, bu mavzular bo’yicha referatlar va mustaqil
ishlar tayyorlashlari hamda amaliy mashg’ulotni olib boruvchi professor-o’qituvchi
nazoratida tayyorlangan ishlar yuzasidan og’zaki suhbatdan o’tishlari lozim. Ushbu
talablar amaliy mashg’ulotlar mavzularidagi yulduzcha bilan ajratib ko’rsatilgan kichik
mavzular bo’yicha talabalarning to’liq o’zlashtirishlarini belgilab beradi.
Oliy kasbiy ta’limning davlat standartlarida mazkur kursga 81, shu jumladan 18
ma’ruza, 36 amaliy, 27 mustaqil ta’lim soatlari ajratilgan. "Bojxona ishi asoslari" fani
bo’yicha olingan bilimlar talabalarni amaliy faoliyatda uchraydigan dolzarb
"Soliq va soliqqa tortish" fanidan talabalarning bilimini baholash to’rt marta oraliq,
to’rt marta joriy, hamda yakuniy nazorat shakllarida o’tkaziladi. Yakuniy nazorat yozma
"Bojxona ishi" fanini o’qitishda kompyuterlardan, audio va video jihozlardan,
diaproektor va kodoskoplardan, shuningdek, dars davomida turli jadvallar hamda
slaydlardan foydalanish talab etiladi.
2. FAN DASTURI
"Bojxona ishi asoslari" fani bo’yicha ma’ruza mashg’ulotlari mavzulari
410
"Bojxona ishi asoslari" fanining predmeti va vazifalari
O’zbekiston Respublikasi bojxona tizimiga umumiy tavsif. "Bojxona ishi asoslari"
fanining predmeti va uning asosiy vazifalari. Bojxona faoliyatini davlat tomonidan
tartibga solish mexanizmi. Bojxona organlarining tashkiliy tuzilishi. O’zbekistonda
bojxona xizmatining tashkil etilishi va rivojlanishi. Bojxona munosabatlarida
qo’llaniladigan asosiy atama va tushunchalarning mazmuni.
O’zbekistonda bojxona siyosati
Bojxona siyosatining mazmuni va tarkibi. Bojxona siyosatining asosiy maqsadi,
vazifalari va tamoyillari. Davlat iqtisodiy siyosatining amalga oshirilishida O’zbekiston
Respublikasida bojxona siyosatining o’ziga xos xususiyatlari.
Bojxona nazoratining amalga oshirilishi
Tovar va transport vositalarini olib kirish (olib chiqish)da bojxona hujjatlarini
rasmiylashtirish. Bojxona nazoratining mazmuni va shakllari. Dastlabki qarorning qabul
qilinish omillari. Bojxona nazoratini tashkil etish tamoyillari. Transport vositalari, yuklar
va xalqaro pochta jo’natmalarini bojxona ko’rigidan o’tkazish tartibi. Yuklarni bojxona
rasmiylashtiruvidan o’tkazish tartibi. Bojxona yuk deklaratsiyasi (BYuD) haqida
tushuncha va uni rasmiylashtirish tartibi.
Bojxona rejimlari va ularning qo’llanilishi
O’zbekiston Respublikasida bojxona rejimlarining mazmuni va turlari. Bojxona
rejimlariga umumiy tavsif. Erkin muomalaga chiqarishning mazmuni.
Maxsus maqsadlar uchun qo’llaniluvchi rejimlar. Bojxona rejimini tanlash va
o’zgartirish tartibi. Tovarlarni olib chiqishni ta’qiqlash va cheklash tartibi.
Bojxona bojlari va tariflarni qo’llash tartibi
"Boj ta’rifi" to’g’risidagi O’zbekiston Respublikasining qonuni, uning mazmuni va
mohiyati. Tarif stavkalari va ularning tarkibi. Tariflarning tasniflanishi. Bojxona bojlari
va ularning turlari. Yuk bojlarining iqtisodiy siyosatda qo’llanilishi. O’zbekiston
Respublikasi savdo siyosatida bojlardan foydalanish. Bojlarni o’z vaqtida to’lamaganlik
yoki noto’g’ri to’langanda qo’llaniladigan jazo turlari.
Bojxona qiymati va uni aniqlash usullari
Tovarning bojxona qiymatini aniqlashning maqsad va vazifalari. Tovarning bojxona
qiymatini aniqlashning jahon tajribasi. Bojxona qiymatini deklaratsiyalash tartibi.
Bojxona qiymatini aniqlashning asosiy (birinchi) usuli. Aynan bir xil va o’xshash
tovarlar yuzasidan tuzilgan bitim qiymatiga qarab bojxona bahosini aniqlashning ikkinchi
411
va uchinchi usullari. Qiymatlarni ayirish va qo’shish asosida bojxona bahosini
aniqlashning to’rtinchi va beshinchi usullari. Bojxona qiymatini aniqlashning rezerv
oltinchi usuli.
Yuklarni tashishda bojxona nazorati
Tovarlar va transport vositalarini bojxona chegarasi orqali olib o’tishning huquqiy
asoslari. Sertifikatlangan tovarlarni olib kirish va olib chiqish tartibi. Litsenziyalangan
tovarlarni harakatlanishini bojxona nazoratidan o’tkazish. Bojxona qonunchiligini
buzganlik uchun javobgarlik.
Xalqaro yuk tashish qoidalari
Xalqaro savdoda yuk tashish uchun zarur bo’lgan hujjatlar va ularning ahamiyati.
Yukni jo’natishga tayyorlash. Xalqaro transport kompaniyalari va transport tariflari.
O’zbekistonda transport siyosati. Xalqaro yuk tashishda "Inkoterms" mohiyati va
maqsadi.
"Bojxona ishi asoslari" fanining predmeti va vazifalari
O’zbekiston Respublikasi bojxona tizimiga ishining umumiy tavsif. "Bojxona ishi
asoslari" fanining predmeti va uning asosiy vazifalari*. Bojxona faoliyatini davlat
tomonidan tartibga solish mexanizmi. Bojxona organlarining tashkiliy tuzilishi.
O’zbekistonda bojxona xizmatining tashkil etilishi va rivojlanishi*. Bojxona
munosabatlarida qo’llaniladigan asosiy atama va tushunchalarning mazmuni.
O’zbekistonda bojxona siyosati
Bojxona siyosatining mazmuni va tarkibi. Bojxona siyosatining asosiy maqsadi,
vazifalari va tamoyillari*. Davlat iqtisodiy siyosatining amalga oshirilishida O’zbekiston
Respublikasida bojxona siyosatining o’ziga xos xususiyatlari*.
Bojxona nazoratining amalga oshirilishi
Tovar va transport vositalarini olib kirish(olib chiqish)da bojxona hujjatlarini
rasmiylashtirish. Bojxona nazoratining mazmuni va shakllari*. Dastlabki qarorning qabul
qilinish omillari. Bojxona nazoratini tashkil etish tamoyillari. Transport vositalari, yuklar
va xalqaro pochta jo’natmalarini bojxona ko’rigidan o’tkazish tartibi. Yuklarni bojxona
rasmiylashtiruvidan o’tkazish tartibi*. Bojxona yuk deklaratsiyasi (BYuD) haqida
tushuncha va uni rasmiylashtirish tartibi.
Bojxona rejimlari va ularning qo’llanilishi
412
O’zbekiston Respublikasida bojxona rejimlarining mazmuni va turlari*. Bojxona
rejimlariga umumiy tavsif. Erkin muomalaga chiqarishning mazmuni.
Maxsus maqsadlar uchun qo’llaniluvchi rejimlar. Bojxona rejimini tanlash va
o’zgartirish tartibi*. Tovarlarni olib chiqishni ta’qiqlash va cheklash tartibi.
Bojxona bojlari va tariflarni qo’llash tartibi
"Boj tarifi" to’g’risidagi O’zbekiston Respublikasining qonuni, uning mazmuni va
mohiyati. Tarif stavkalari va ularning tarkibi*. Tariflarning tasniflanishi. Bojxona bojlari
va ularning turlari. Yuk bojlarining iqtisodiy siyosatda qo’llanilishi*. O’zbekiston
Respublikasi savdo siyosatida bojlardan foydalanish. Bojlarni o’z vaqtida to’lamaganlik
yoki noto’g’ri to’langan chog’ida qo’llaniladigan jazo turlari*.
Bojxona qiymati va uni aniqlash usullari
Tovarning bojxona qiymatini aniqlashning maqsad va vazifalari*. Tovarning bojxona
qiymatini aniqlashning jahon tajribasi. Bojxona qiymatini deklaratsiyalash tartibi*.
Bojxona qiymatini aniqlashning asosiy (birinchi) usuli. Aynan bir xil va o’xshash
tovarlar yuzasidan tuzilgan bitim qiymatiga qarab bojxona bahosini aniqlashning ikkinchi
va uchinchi usullari. Qiymatlarni ayirish va qo’shish asosida bojxona bahosini
aniqlashning to’rtinchi va beshinchi usullari*. Bojxona qiymatini aniqlashning rezerv
oltinchi usuli.
Yuklarni tashishda bojxona nazorati
Tovarlar va transport vositalarini bojxona chegarasi orqali olib o’tishning huquqiy
asoslari*. Sertifikatlangan tovarlarni olib kirish va olib chiqish tartibi. Litsenziyalangan
tovarlarni harakatlanishini bojxona nazoratidan o’tkazish*. Bojxona qonunchiligini
buzganlik uchun javobgarlik.
Xalqaro yuk tashish qoidalari
Xalqaro savdoda yuk tashish uchun zarur bo’lgan hujjatlar va ularning ahamiyati*.
Yukni jo’natishga tayyorlash. Xalqaro transport kompaniyalari va transport tariflari.
O’zbekistonda transport siyosati*. Xalqaro yuk tashishda "Inkoterms" mohiyati va
maqsadi.
belgilangan.
413
•
•
•
•
•
•
belgilanadi.
Fan bo’yicha dastur to’la o’tilgandan keyin YaB "Yozma ish" shaklida (o’quv
Tayanch tushunchalarga asoslangan yozma ish o’tkazish tartibi "Reyting tizimining
yakuniy baholash bosqichida" "Yozma ish" usulini tatbiq etish bo’yicha Namunaviy
Nizom bilan belgilanadi. Semestr (o’quv yili) davomida o’qitilgan fan bo’yicha
maksimal, 55 va unda yuqori foiz miqdorida ball to’plagan talaba qoniqarli o’qiyotgan
hisoblanadi. Fan bo’yicha maksimal ballning 55 foizidan kam ball to’plagan talaba
qoniqarsiz o’qiyotgan (akademik qarzdor) hisoblanadi.
6. ADABIYoTLAR
Asosiy adabiyotlar
1. O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi. -T.: Adolat, 1999.
2. O’zbekiston Respublikasining Bojxona Kodeksi. Iqtisodiyot va huquq dunyosi. -T.,
1998.
3. O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisning Qarori "O’zbekiston Respublikasining
Bojxona Kodeksini amalga kiritish tartibi to’g’risida" 1997 yil 26 dekabr.
4. Karimov I.A. O’zbekiston buyuk kelajak sari -T.: O’zbekiston, 1998.
414
6. Karimov I.A. O’zbekistoning siyosiy-ijtimoiy va iqtisodiy istiqbolini asosiy
8. Gataulin Sh. Soliqlar va soliqqa tortish, -T., 1996.
9. Yo’ldoshev M., Tursunov Y. Soliq huquqi. -T.: Moliya, 2000.
12. "Nalogi i nalogooblajenie v Rossiyskoy Federatsii" (uchebnik dlya VUZov). -M.:
Knijniy mir, 1999.
14. Finansi (Pod. red. Drobozinoy L.A.). -M.: Yuniti, 2000.
15. Xvan L.B. Soliq huquqi, -T.: Konsaudit inform, 2001.
16. Yahyoev Q. Soliqqa tortish nazariyasi va amaliyoti. -T.: G’.G’ulom, 2000.
18. Yahyoev Q. O’zbekistonda soliq tizimi. -T.: Mehnat, 1998.
19. Chernik D.G. Nalogi v rinochnoy ekonomike. -M.: Yuniti.
1. Bojxona qonun hujjatlaridagi yangiliklar-1. Buxgalter kutubxonasi. Iqtisodiyot va
huquq dunyosi. -T., 1998.
2. Bojxona qonun hujjatlaridagi yangiliklar-2 Buxgalter kutubxonasi. Iqtisodiyot va
huquq dunyosi. T., 1998.
3. Eksport-import yuklarini rasmiylashtirishda bojxona organlariga taqdim etiladigan
hujjatlar ro’yxati. O’zbekiston Respublikasi Adliya vazirligidan 1998 yil 8 aprelda
428-son bilan ro’yxatdan o’tgan.
4. O’zbekiston Respublikasi Davlat Bojxona Qo’mitasining 05/8 - 373-sonli Bojxona
qiymatini deklaratsiyasini to’ldirish bo’yicha yo’riqnoma -T., 1998.
415
TA’LIM VAZIRLIGI
"TASDIQLANDI"
ta’lim vazirligi
№ VM-343-53408-3.20
"1" iyul 2003 y.
____________________
"8" iyul 2003 y.
SOLIQ QONUNCHILIGI ASOSLARI
fanidan
DASTUR
Toshkent - 2003
416
Tuzuvchilar:
k.o’q. Artikov N.
Taqrizchilar:
dots. Xolbekov A.,
dots. Shamsutdinova Sh.
O’zbekiston Respublikasi mustaqillikka erishganidan so’ng bozor iqtisodiyotga
o’tishning o’zimizga xos tamoyillari belgilandi. Bunda qonunlarning ustuvorligini
ta’minlash asosiy tamoyillardan biri hisoblanadi.
"Soliq qonunchiligi asoslari" fanining o’quv rejaga kiritilishidan asosiy maqsad
talabalarning huquqiy bilimini, huquqiy ongini oshirishdan, soliq qonunchiligida
ishlatiladigan asosiy tushunchalar va atamalar bilan tushuntirish va qo’llanilishini
o’rgatish va majburiyatlarini o’rgatish va amaliyotda qo’llab olishni o’rgatishdir.
Nalogi igrayut ogromnuyu rol v jizni lyubogo gosudarstva, obshchestva i samix
grajdan. Otnosheniya i sotsialnie svyazi, voznikayushchie mejdu temi ili inimi
sub’ektami, pri ustanovlenii i vzimaniya nalogov, tshchatelno reguliruyutsya pravovimi
normami. V toje vremya sovokupnost etix norm, naxodya svoe zakreplenie v normativnix
aktax razlichnogo urovnya, vzaimodeystvuya mejdu soboy i postoyanno razvivayas,
obrazuet nalogovoe pravo.
Poskolku nalogovoe pravo yavlenie otnositelnoe viyavlenie osobennostey ego
predmeta i metoda regulirovaniya, pravovoy prirodi i otraslevoy prinadlejnosti
predstavlyaet soboy slojnuyu, no aktualnuyu rabotu.
Osnovnoy tselyu uchebnoy distsiplini "Osnovi nalogovogo zakonadatelstva"
yavlyaetsya oznakomlenie studentov s elementami osnov nalogovogo zakonodatelstva.
After the achievment independence of The Republic of Uzbekistan all democratic
changes have happened and based on priority of law and respect to law and teach obeying
to law. Tax right is going to have its own task in this program.
The most aims of entering of subject of "law of taxation" in to teaching plan are
improving students’ knowledge and brain of right, to explain main concepts and terms of
law of taxation, to teach using of them and obligations and ability in practise.
417
1. SO’Z BOShI
O’zbekiston Respublikasi Oliy ta’limning davlat ta’lim standartlariga asosan
"Soliqlar va soliqqa tortish" yunalishida ixtisoslik fanlar sifatida "Soliq qonunchiligi
asoslari" fanining o’quv rejaga kiritilishidan asosiy maqsad talabalarning huquqiy
bilimini, huquqiy ongini oshirishdan, soliq qonunchiligida ishlatiladigan asosiy
tushunchalar va atamalar bilan tushuntirish va qo’llanilishini, majburiyatlarini va
amaliyotda qo’llay olishni o’rgatishdir. "Soliq qonunchiligi asoslari" fani bir qator fanlar
bilan uzviy bog’langan. Dastlab boshlang’ich ta’lim olish maqsadida "Soliq nazariyasi",
"Moliya nazariyasi", "Iqtisodiy nazariya" "Davlat huquqi asoslari" fanlari puxta
o’rganilishi kerak.
"Soliq qonunchiligi asoslari" fani bo’yicha kasb faoliyati sohalarida erishilgan asosiy
yutuqlar, muammolar va ularning rivojlanish istiqbollari haqida tasavvur hosil qilish,
tegishli bakalavriat yo’nalishi bo’yicha maxsus bilimlarni, kasb faoliyati ko’nikmalari va
uquvlarini shakllantirish, seminar va amaliy mashg’ulotlar o’tkazilishi mo’ljallangan
bo’lib unda talabalarning faol ishtirok etishi talab etiladi.
nazoratida tayyorlangan ishlar yuzasidan og’zaki suhbatdan o’tishlari lozim. Ushbu
Oliy kasbiy ta’limning davlat standartlarida mazkur kursga 168, shu jumladan, 56
ma’ruza, 56 amaliy, 56 mustaqil ta’lim soatlari ajratilgan. "Soliq qonunchiligi asoslari"
fani bo’yicha olingan bilimlar talabalarni keyinchalik amaliy faoliyatda uchraydigan
418
"Soliq qonunchiligi asoslari" fanidan talabalarning bilimini baholash to’rt marta
oraliq, to’rt marta joriy hamda yakuniy nazorat shaklida o’tkaziladi. Yakuniy nazorat
yozma ish shaklida tashkil etiladi.
"Soliq qonunchiligi asoslari"fani o’qitishda kompyuterlardan, audio va video
jihozlar, diproektor va kodoskoplardan, shuningdek, dars davomida turli jadvallar hamda
2. FAN DASTURI
"Soliq qonunchiligi asoslari" fani bo’yicha ma’ruza mashg’ulotlari mavzulari
Soliq huquqi tushunchasi, metodi va predmeti
Soliq tushunchasi va uning ahamiyati. Soliq huquqining rivojlanishida ijtimoiyiqtisodiy muhit. Davlat byudjetining soliqli va soliqsiz daromadlari. Yuridik nuqtai
nazaridan soliq. Boj va yig’im tushunchalari. Soliq turlari: bevosita va bilvosita, mahalliy
va umumdavlat, umumiy va maqsadli, doimiy va bir martabalik. Soliq huquqi haqidagi
qarashlar va uning ta’rifi.
Soliq huquqining huquqning boshqa tarmoqlari bilan munosabati
Soliq huquqi umumiy huquq doirasida. Soliq huquqining konstitutsiyaviy huquq bilan
aloqasi.
Soliq huquqining idoralar huquqi bilan munosabati. Soliq huquqining shaxsiy huquq
bilan aloqasi.
Soliq huquqiy munosabatlarining asosi, kelib chiqishi va tarkibi
Soliq to’g’risidagi qonun elementlarining huquqiy ahamiyati va tushunchalari.
Soliqqa tortish sub’ekti. Soliqqa tortish ob’ekti va predmeti. Soliq ko’lami va soliq
bazasi. Soliqlarni to’lash muddati. Soliq bazasini hisobga olish usullari. Soliqqa tortish
birligi. Soliq stavkasi. Jismoniy shaxslarning soliq statusi. Soliq manbai. Davlat soliq
yurisdiktsiyasi predmeti.
Soliqda huquqiy munosabatlarning o’ziga xosligi, soliqning huquqiy printsiplari
Davlatning moliyaviy faoliyati va moliya huquqi. Moliyaning mohiyati. Moliya
tizimi. Moliyaviy faoliyatni amalga oshiruvchi organlar. Moliya huquqi printsiplari,
moliya huquqi manbalari. Davlat daromadlarini huquqiy tartibga solish. Moliya
huquqining boshqa huquq bo’limlari bilan bo’lgan aloqalari va tarkibi.
Soliq huquqining (asoslari) manbalari va O’zbekiston soliq qonunchiligi tizimi
419
O’zbekiston Respublikasida soliq huquqi. O’zbekiston Respublikasi soliq qonunlari.
O’zbekiston Respublikasining soliq tizimi. Soliq huquqining asosiy tamoyillari. Soliq
huquqi va mustaqil tizim. Soliq qonunchiligi tushunchasi.
O’zbekiston Respublikasi soliq qonunchiligi tizimi. Soliqlar to’g’risidagi qonunlarni
qabul qilish va amaliyotda qo’llash. Konstitutsiyaviy huquq va soliq huquqi. O’zbekiston
Respublikasi soliq huquqi manbalari tarkibida xalqaro shartnomalar.
Soliq qonunlarining zamon va makon nuqtai nazaridan shaxslar o’rtasida harakati
O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligining soliq sohasidagi vakolatlari.
O’zbekiston Respublikasi Davlat Soliq Qo’mitasining tashkil etilishi. O’zbekiston
Respublikasi Davlat Soliq Qo’mitasining huquqiy bazasi, tarkibi. Davlat Soliq
Qo’mitasini moliyalashtirish. Davlat Soliq Qo’mitasining huquqi va vazifalari.
Soliq to’lovchilarni hisobga olish bo’yicha vazifalar. Nazorat va tekshirishga doir
bo’lgan hujjatlar. Tekshirish shakllari. Tekshirishlarni o’tkazish tartibi. Tekshirish
natijalarini hujjatlashtirish. Soliq idoralarining soliqlarni hisoblash bo’yicha
mas’uliyatlari. Soliq qonunchiligini buzish yo’lidagi ishlarga mas’ullik. Soliq
qonunchiligini buzganlarga qarshi ko’riladigan chora-tadbirlarga mas’ullik. Valyutalarni
nazorat qilishda soliq idoralarining mas’uliyati. Soliq organlari va xodimlarining
javobgarliklari.
O’zbekiston soliq qonunchiligi tizimida soliqlarni hisoblash va to’lash muddatlarining
nazorati
Soliqni hisoblash tartibi usullari va to’lash muddatlari. Soliqni hisoblovchi shaxslar.
Soliqni hisoblash usullari. Soliqni deklaratsiyalar bo’yicha to’lash. Soliq to’lashning
kadastr usuli. Soliqni to’lash tartibi: to’lovning to’lash vositalari, to’lov to’lash ustidan
nazoratning ahamiyati va o’ziga xosligi.
Hozirgi davrda soliq qonunchiligini kodlashtirish muammosi
Soliqqa tortish usullari va soliq imtiyozlari. Baravar soliqqa tortish. Proportsional
soliqqa tortish. Progressiv soliqqa tortish. Progressiv turlari: oddiy razryadlar
progressiya, oddiy nisbiy progressiya, murakkab progressiya, progressiyalarning yopiq
tizimi. Regressiv soliqqa tortish. Soliqqa tortish. Soliq imtiyozlarining mohiyati. Soliq
imtiyozlarining turlari: chiqarib tashlash, soliq kreditlari, stavkani pasaytirish, to’langan
soliqlarni hisobini o’tkazish, soliq to’lashni kechiktirish.
Jahon Soliq kodeksi
Soliq sohasidagi xalqaro hamkorlikdan maqsad. Xalqaro huquq manbalari. Xalqaro
miqyosda ikki yoqlama soliqqa tortish muammolarning yuzaga kelishi va ularni bartaraf
420
etish yo’llari. Xalqaro soliq bitimlari. Xalqaro soliq shartnomalari guruhlari. Ikki
yoqlama soliqqa tortilishini bartaraf qilish usullari. Soliqdan ozod etish printsiplari, kredit
printsipi. Jahon soliq kodeksining mazmuni, tarkibi va uning tuzilish tamoyillari.
Soliqsiz hududlar va soliqdan qochish
Soliq qonunchiligini buzish tushunchasi va mohiyati: soliq tizimiga nisbatan
qonunbuzarlik, soliq to’lovchilarning haq-huquq va erkinliklariga ko’ra qonunbuzarlik.
Soliq to’lovchi majburiyatlarining bajarilish kafolatlari tizimiga qarshi qonunbuzarlik.
Davlat byudjeti daromadlar qismining bajarilishiga qarshi qonunbuzarlik. Soliq
idoralarining nazorat funktsiyasiga qarshi qonunbuzarlik. Buxgalteriya hisobini yuritish,
buxgalteriya va soliq hisoblarini bajarilishiga qarshi qonunbuzarlik. Soliq to’lashdan
bosh tortish. Soliq to’lovchi manfaatlarini himoya usullari: ma’muriy, arbitraj.
Iqtisodiyot va soliq sohasidagi huquqbuzarliklar to’g’risidagi ariza, xabar va boshqa
ma’lumotlarni qabul qilish hal etish va ularni protsessual rasmiylashtirish
Iqtisodiyotga taalluqli bo’lgan huquqbuzarliklar, soliqqa oid huquqbuzarliklar tasnifi.
Soliqqa oid huquqbuzarliklar to’g’risidagi arizaning mazmuni, xabar va boshqa
ma’lumotlarni qabul qilish tartibi.
Qonunchilikning mohiyati va tamoyillari
Jamiyat ijtimoiy - iqtisodiy hayotida qonuniylik hamda munosabatlar doirasini
belgilovchi omillar. Munosabatlarni guruhlash. Qonunchilikni munosabatlarga ko’ra
qo’llanilish ko’lami. Qonunchilik tamoyillarini belgilash asoslari.
Soliq huquqi tushunchasi, metodi va predmeti
Soliq tushunchasi va uning ahamiyati. Soliq huquqining rivojlanishida ijtimoiyiqtisodiy muhit*. Davlat byudjetining soliqli va soliqsiz daromadlari. Yuridik nuqtai
nazaridan soliq. Boj va yig’im tushunchalari. Soliq turlari. Soliq huquqi haqidagi
qarashlar va ta’rifi*.
Soliq huquqining huquqning boshqa tarmoqlari bilan munosabati
Soliq huquqi umumiy huquq doirasida. Soliq huquqining konstitutsiyaviy huquq
bilan bo’lgan aloqasi*.
Soliq huquqining idoralar huquqi bilan munosabati. Soliq huquqining shaxsiy huquq
bilan aloqasi*.
Soliq huquqiy munosabatlarining asosi, kelib chiqishi va tarkibi
421
Soliq to’g’risidagi qonun elementlarining huquqiy ahamiyati va tushunchalari*.
Soliqqa tortish sub’ekti. Soliqqa tortish ob’ekti va predmeti. Soliq ko’lami va soliq
bazasi. Soliqlarni to’lash muddati. Soliq bazasini hisobga olish usullari. Soliqqa tortish
birligi. Soliq stavkasi. Jismoniy shaxslarning soliq statusi. Soliq manbai. Davlat soliq
yurisdiktsiyasi predmeti*.
Soliqda huquqiy munosabatlarning o’ziga xosligi, soliqning huquqiy printsiplari
Davlatning moliyaviy faoliyati va moliya huquqi*. Moliyaning mohiyati. Moliya
tizimi. Moliyaviy faoliyatni amalga oshiruvchi organlar. Davlat daromadlarini huquqiy
tartibga solish. Soliq huquqining boshqa huquq bo’limlari bilan bo’lgan aloqalari va
tarkibi*.
Soliq huquqining (asoslari) manbalari va O’zbekiston soliq qonunchiligi tizimi
O’zbekiston Respublikasi soliq huquqi*. O’zbekiston Respublikasi soliq qonunlari.
O’zbekiston Respublikasi soliq tizimi. Soliq huquqining asosiy tamoyillari. Soliq
qonunchiligi tushunchasi.
O’zbekiston Respublikasi soliq qonunchiligi tizimi. Konstitutsiyaviy huquq va soliq
huquqi*. O’zbekiston Respublikasi soliq huquqi manbalari tarkibida xalqaro
shartnomalar.
Soliq qonunlarining zamon va makon nuqtai nazaridan shaxslar o’rtasida harakati
O’zbekiston Respublikasi Moliya Vazirligining soliq sohasidagi vakolatlari*.
O’zbekiston Respublikasi Davlat Soliq qo’mitasining tashkil etilishi. O’zbekiston
Respblikasi Davlat Soliq qo’mitasining huquqiy bazasi, tarkibi. Davlat soliq qo’mitasini
moliyalashtirish. Soliq to’lovchilarni hisobiga olish bo’yicha vazifalar. Nazorat va
tekshirishga doir bo’lgan hujjatlar. Tekshirish shakllari. Tekshirishlarni o’tkazish tartibi*.
Tekshirish natijalarini hujjatlashtirish. Soliq qonunchiligini buzish yo’lidagi ishlarga
mas’ullik*. Soliq qonunchiligini buzganlarga qarshi ko’riladigan chora-tadbirlarga
mas’ullik. Valyutalarni nazorat qilish soliq idoralarining mas’uliyati. Soliq organlari va
xodimlarining javobgarliklari.
O’zbekiston soliq qonunchiligi tizimida soliqlarni hisoblash va to’lash muddatlarining
nazorati
Soliqni hisoblash tartibi usullari va to’lash muddatlari. Soliqni hisoblovchi shaxslar.
Soliqni deklaratsiyalar bo’yicha to’lash*. Soliqni to’lash tartibi: to’lovning to’lash
vositalari, to’lov to’lash ustidan nazoratning ahamiyati va o’ziga xosligi.
Hozirgi davrda soliq qonunchiligini kodlashtirish muammosi
422
Soliqqa tortish usullari va soliq imtiyozlari. Proportsional soliqqa tortish*. Progressiv
soliqqa tortish. Progressiv turlari. Regressiv soliqqa tortish. Soliq tortish. Soliq
imtiyozlarining mohiyati. Soliq imtiyozlarining turlari: chiqarib tashlash, soliq kreditlari,
stavkani pasaytirish, to’langan soliqlarni hisobi o’tkazish, soliq to’lashni kechiktirish*.
Jahon soliq kodeksi
Soliq sohasidagi xalqaro hamkorlikdan maqsad. Xalqaro huquq manbalari*. Xalqaro
miqyosda ikki yoqlama soliqqa tortish muammolarning yuzaga kelishi va ularni bartaraf
etish yo’llari. Xalqaro soliq bitimlari. Ikki yoqlama soliqqa tortilishini bartaraf qilish
usullari*. Soliqdan ozod etish printsiplari, kredit printsipi. Jahon Soliq kodeksining
mazmuni, tarkibi va uning tuzilish tamoyillari.
Soliqsiz hududlar va soliqdan qochish
Soliq qonunchiligini buzish tushunchasi va mohiyati: soliq tizimiga nisbatan
qonunbuzarlik, soliq to’lovchilarning haq-huquq va erkinliklariga ko’ra qonunbuzarlik.
Soliq to’lovchi majburiyatlarini bajarilish kafolatlari tizimiga qarshi qonunbuzarlik*.
Soliq idoralarining nazorat funktsiyasiga qarshi qonunbuzarlik.
Buxgalteriya hisobini yuritish, buxgalteriya va soliq hisoblarini bajarilishiga qarshi
qonunbuzarlik*. Soliq to’lashdan bosh tortish. Soliq to’lovchi manfaatlarini himoya
usullari.
Iqtisodiyot va soliq sohasidagi huquqbuzarliklar to’g’risidagi ariza, xabar va boshqa
ma’lumotlarni qabul qilish hal etish va ularni protsessual rasmiylashtirish
Iqtisodiyotga taalluqli bo’lgan huquqbuzarliklar, soliqqa oid huquqbuzarliklar
tasnifi*. Soliqqa oid huquqbuzarliklar to’g’risidagi ariza mazmuni, xabar va boshqa
ma’lumotlarni qabul qilish tartibi.
Qonunchilikning mohiyati va tamoyillari
Jamiyat iqtisodiy-ijtimoiy hayotida qonuniylik hamda munosabatlar doirasini
belgilovchi omillar*. Munosabatlarni guruhlash. Qonunchilik tamoyillarini belgilash
asoslari.
belgilangan.
1. Kompyuter;
2. Audio va video jihozlar;
423
3. Dioproektor;
4. Kodaskop;
5. Internet tarmog’i saytlari:
•
•
•
•
•
belgilanadi.
Fan bo’yicha dastur to’la o’tilgandan keyin talaba YaB "Yozma ish" shaklida (o’quv
rejasiga ko’ra) topshiradi.
Tayanch tushunchalarga asoslangan yozma ishni o’tkazish tartibi "Reyting tuzishning
yakuniy baholash bosqichida" "yozma ish" usulini tatbiq etish bo’yicha Namunaviy
Nizom bilan belgilanadi. Semestr (o’quv yili) davomida o’qitilgan fan bo’yicha
maksimal, 55 va unda yuqori foiz miqdorida ball to’plagan talaba qoniqarli o’qiyotgan
hisoblanadi. Fan bo’yicha maksimal ballning 55 foizidan kam ball to’plagan talaba
qoniqarsiz o’qiyotgan (akademik qarzdor) hisoblanadi.
6. ADABIYoTLAR
Asosiy adabiyotlar
1.
2.
3.
4.
O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi. -T.: Adolat, 1999.
O’zbekiston Respublikasining Soliq Kodeksi. -T.: Adolat, 1999.
Karimov I.A. O’zbekiston Buyuk kelajak sari. -T.: O’zbekiston, 1998.
1996.
5. V.Beganov, M.Qurolov, D.Shaulov, U.Kan. Finansovaya politika, nalogi i
nalogooblojenie. -T.: Mir ekonomiki i pravo, 1998.
424
6.
7.
8.
9.
Brizgalin A.V. Nalogi i nalogovoe pravo. -M.: Analitika press, 1999.
Yo’ldoshev M., Tursunov Y. Soliq huquqi, -T.: Mehnat, 2000.
Nalogi i nalogooblojenie. Praktikum. Ucheb. pos. -M.: Analitika press, 2000.
Shaulov D., Kan U. Soliq qonunchiligi asoslari. -T.: Iqtisodiyot va huquq dunyosi,
2000.
10. Xvan L. Soliq huquqi. -T.: Konsauditinform, 2000.
1. Mahsulot (ish, xizmat) ishlab chiqarish va sotish xarajatlari tarkibi hamda moliyaviy
natijalarni shakllantirish tartibi to’g’risidagi Nizom. 1999 yil 5 fevral. -T.:
O’zbekiston buxgalterlar va auditorlar assotsiatsiyasi nashriyot markazi.
qism. -T.: O’zbekiston, buxgalterlar va auditorlar assotsiatsiyasi nashriyot markazi,
2002.
3. 2003 yil soliqlari va majburiy to’lovlar bo’yicha ma’lumotnoma. -T.: O’zbekiston
buxgalterlar va auditorlar assotsiatsiyasi nashriyot markazi, 2003.
4. "Byudjet tizimi to’g’risida" O’zbekiston Respublikasining Qonuni // Xalq so’zi
gazetasi, 2000 yil 27 sentyabr.
5. O’zbekiston Respublikasining "Chet el investitsiyalari to’g’risida"gi qonuni. 1998 yil
30 aprel. O’zbekiston Respublikasi (Soliq to’lovchining jurnali 1998 yil 6-son).
6. O’zbekiston Respublikasining "Tadbirkorlik va tadbirkorlar faoliyatining kafolati
to’g’risida" qonuni. O’zbekistonning yangi qonunlari. – T.: Adolat, 1999.
7. Yahyoev Q. O’zbekistonning soliqli va soliqsiz to’lovlari. - T., 1999.
8. Nalogi. Ucheb. pos. (Pod. red. D. G. Chernika) –M.: Finansi i statistika, 1998.
9. Chernik D. Nalogi i rinochnoy ekonomike. –M.: Yuniti, 2000.
425
TA’LIM VAZIRLIGI
"TASDIQLANDI"
ta’lim vazirligi
№ VM-343-53408-3.20
"1" iyul 2003 y.
____________________
"8" iyul 2003 y.
SOLIQ ISHINI YURITISH
fanidan
DASTUR
Toshkent - 2003
426
Tuzuvchilar:
k.o’q. Meyliev O.
Taqrizchilar:
dots. Xolbekov A.,
dots. Xudoyqulov S.
Respublikamiz mustaqillikka erishganidan so’ng boshqa sohalarda bo’lgani kabi
soliq tizimida ham tub islohotlar amalga oshirila boshlandi va jamiyatimiz ijtimoiy –
iqtisodiy holatiga mos bo’lgan soliq tizimini yaratish borasidagi islohotlar davom
ettirilmoqda. "Soliq ishini yuritish" fanining o’quv rejasiga kiritilishdan asosiy maqsad
talabalarning soliq ishini yuritishga oid bilimini, saviyasini oshirish, hujjatlar bilan
ishlash bo’yicha ko’nikmalar hosil qilish hamda bu bilim va ko’nikmalarni soliq
amaliyotida qo’llay bilishlari bilan tanishtirishdan iborat.
Osnovnoy tselyu uchebnoy distsiplini "Nalogovoe deloproizvodstvo" yavlyaetsya
oznakomleniya studentami takix momentov, kak izuchenie deystvuyushchix normativ popravovix dokumentov, po voprosam nalogooblajeniya, sushchnosti nalogovoy sistemi,
roli, mesto i znachenie nalogovoy sistemi v upravlenii ekonomikoy strani,
metodicheskogo obespechenya regulirovaniya nalogovi vzaimootnosheniy mejdu
gosudarstvom i nalogoplatelshchikami, normativnix aktov i metodicheskix ukazaniy po
konkretnim nalogam.
Subject of "tax" is thought as specialized subjects of "taxes and taxation" based on
High education’s state standards. In process of teaching this subject, character of taxes
and nontax payments of juridical and corporal persons, calculation of taxes and nontax
payments and orders of paying to budget are lightened.
Especially calculation of taxes and nontax payments of juridical and corporal
persons, presentation of calculations and orders of payments are learned practically and
deeply. This example program is approved and confirmed by Ministry of High and
Secondary Education of Republic of Uzbekistan.
427
1. SO’Z BOShI
"Soliqlar ishini yuritish" fanining maqsad va vazifalari, boshqa fanlar bilan bog’liqligi
O’zbekiston Respublikasi mustaqillikka erishganidan so’ng boshqa sohalarda
bo’lgani kabi soliq tizimida ham tub islohotlar amalga oshirila boshlandi va jamiyatimiz
ijtimoiy – iqtisodiy holatiga mos bo’lgan soliq tizimini yaratish borasidagi islohotlar
davom ettirilmoqda.
"Soliq ishini yuritish" fanining o’quv rejasiga kiritilishdan asosiy maqsad
talabalarning soliq ishini yuritishiga oid bilimini, saviyasini oshirish, hujjatlar bilan
ishlash bo’yicha ko’nikmalar hosil qilish, bu boradagi ularning majburiyatlarini o’rganish
va amaliyotda qo’llay olishni o’rgatishdir.
Bu fanning vazifasi talabalarda soliq idoralarida ish yuritish to’g’risidagi bilimini
shakllantirish hamda bu bilim va ko’nikmalarni soliq amaliyotida qo’llay olish bilan
tanishtirishdan iborat. "Soliq ishini yuritish" fani o’rganish ob’ektining yaqinligiga ko’ra
"Amaliy ish yuritish", "Soliq qonunchiligi asoslari", "Soliq menejmenti" kabi fanlar bilan
o’zaro bog’liq.
Talabalar "Soliq ishini yuritish" fani bo’yicha kasb faoliyati sohalarida erishilgan
asosiy yutuqlar muammolar va ularning rivojlanishi istiqbollari haqida tasavvur ham
qilish "Soliq ishini yuritish" fanidan "Soliqlar va soliqqa tortish" bakalavriat yo’nalishi
bo’yicha maxsus bilimlarni, kasb faoliyati ko’nikmalari va o’quvlarini shakllantirish,
seminar va amaliy mashg’ulotlarda o’tkaziladigan munozaralarda talabalarning faol
ishtiroki ta’minlanishi talab etiladi.
Amaliy mashg’ulotlar bo’yicha bajariladigan
ishlar tayyorlashlari hamda amaliy mashg’ulotni olib boruvchi o’qituvchi nazoratida
Oliy kasbiy ta’limning davlat standartlarida mazkur kursga 90, shu jumladan, 30
ma’ruza, 30 amaliy, 30-mustaqil ta’lim soatlari ajratilgan. "Soliq ishini yuritish" fani
bo’yicha olingan bilimlar talabalarni keyinchalik amaliy faoliyatda uchraydigan
428
muammolarni hamda zamonaviy iqtisodiyotga doir adabiyotlarni o’rganib, kasbiy
malakalarini oshirishlarida qo’l keladi.
"Soliq ishini yuritish" fanidan talabalarning bilimini baholash ikki marta oraliq, ikki
marta joriy, hamda yakuniy nazorat shakllarida o’tkaziladi. Yakuniy nazorat yozma ish
"Soliq ishini yuritish" fani o’qitilishida kompyuterlardan, audio va video jihozlar,
diproektor va kodoskoplardan shuningdek, dars davomida turli jadvallar hamda
Ushbu o’quv fani bo’yicha tahsil olayotgan talabalar soliqqa oid bilimlarni soliq
ishini yuritishdagi yo’nalishlarni bilishlari kerak. Ular respublikamiz soliq idoralarida
mavjud me’yoriy hujjatlar va ular ustida ishlashdan xabardor bo’lishlari lozim.
Shuningdek, ulardan kompyuterda hujjatlar ustida ishlash talab qilinadi.
O’quv jarayoni mobaynida soliq to’lovlarini hisoblash va byudjetga o’tkazish,
informatsion axborotlarni qayta ishlash va unifikatsiyalashtirish uchun kompyuter
texnikasidan foydalanish, dioproektor, diagramma, sxemalar, qo’llanmalar hamda o’quv
qurollaridan foydalanish maqsadga muvofiqdir.
2. FAN DASTURI
"Soliq ishini yuritish" fani bo’yicha ma’ruza mashg’ulotlari mavzulari
"Soliq ishini yuritish" fanining predmeti va vazifalari
"Soliq ishini yuritish" fanining predmeti. Fanning soliq idoralarida hujjatlar bilan
ishlashni tashkil etishdagi ahamiyati. Fanning o’rganish uslublari, vazifalari va boshqa
fanlar bilan o’zaro aloqasi.
Soliq ishini yuritishning asoslari, uning tarkibi
Soliq ishini yuritishni tashkil etish. Soliq ishini yuritishda soliq to’g’risidagi qonun
elementlarining huquqiy ahamiyati. Soliq ishini yuritishda soliq idoralari mansabdor
shaxslarning majburiyatlari. Soliq ishini soliq idoralarida bo’limlar va sho’’balar
bo’yicha tashkil etilishi. Yuridik shaxslarni soliqqa tortishda ish yuritishni tashkil etish.
Jismoniy shaxslarni soliqqa tortishda ish yuritishni tashkil etish.
Soliq ishini yuritishning o’ziga xosligi, uning tamoyillari
429
Soliq ishini yuritish ish yuritishning muhim bo’g’ini sifatida. Soliq idoralarida ish
hujjatlari bilan ishlashda e’tiborga olinishi lozim bo’lgan jihatlar. Yuridik shaxslarni
soliqqa tortishda ish yuritishning o’ziga xosligi. Jismoniy shaxslarni soliqqa tortishda ish
yuritishning o’ziga xosligi. Soliq ishini yuritishning tamoyillari.
Soliq ishini yuritishning manbalari
O’zbekiston Respublikasining iqtisodiy qonunlari. O’zbekiston Respublikasi Soliq
kodeksi. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining qarorlari, O’zbekiston
Respublikasi Prezidenti farmonlari va boshqa me’yoriy hujjatlar.
Qonun hujjatlariga asoslangan holda tashkil etilgan yuridik shaxslar va faoliyat
ko’rsatayotgan jismoniy shaxslar, ularning soliqqa tortishga doir soliq ob’ektlari,
buxgalteriya hisoblari, bank hujjatlari, deklaratsiyalar va soliq to’lovchilar tomonidan
soliq idoralariga taqdim etiladigan boshqa hujjatlarni qabul qilish va rasmiylashtirish
tartiblari.
Soliq ishini yuritishda informatsion texnologiyalarning ahamiyati
Boshlang’ich va yig’ma hujjatlar bilan ishlashda kompyuter va boshqa texnika
vositalarning ahamiyati. Hududiy kompyuter tarmog’i, lokal kompyuter tarmog’i. Turli
xil dasturlar, qo’shimcha vositalar. Soliq ishini yuritishga doir hujjatlarni arxivlashtirish,
ular ustida ishlashda samaradorlikni ta’minlash. Soliq bo’yicha soliq to’lovchilar, soliq
tushumlarini tahlil qilishni tezlashtirishdagi ahamiyati. Yuqori soliq idoralari bilan quyi
soliq idoralarining ma’lumot, axborot almashinuvidagi ahamiyati. Soliq idoralarining
boshqa davlat idoralari bilan axborot almashinuvining tartib qoidalari.
Soliq ishini yuritishda xorij tajribasidan foydalanish
Soliq ishini yuritishning rivojlangan mamlakatlar soliq amaliyotining umumiy holati.
MDH mamlakatlarida soliq ishini yuritishning o’ziga xosligi. Respublikamiz soliq
amaliyotida soliq ishini yuritishning xorijiy mamlakatlar soliq ishini yuritish amaliyoti
bilan o’xshash va farqli jihatlari. Rivojlangan mamlakatlar soliq ishini yuritish
amaliyotidan namunalar olish, rivojlangan mamlakatlar tajribasidan foydalanish.
Soliq ishini yuritishdagi mavjud muammolar
Soliq ishini yuritishda kadrlar bilan bog’liq muammolar. Informatsion
texnologiyalardan foydalanish bilan bog’liq muammolar. Soliq to’lovchilar taqdim etgan
hujjatlarni qabul qilish va rasmiylashtirish bilan bog’liq muammolar. Soliq tushumlarini
nazorat qilish bilan bog’liq muammolar. Soliq ishini yuritishni samaradorligini
ta’minlashdagi muammolar.
Soliq ishini yuritishni takomillashtirish
430
Soliq ishini yuritish makon va zamon nuqtai nazaridan takomillashtirishni talab etish.
Soliq ishini yuritish samaradorligini ta’minlashda mavjud muammolarni aniqlash. Soliq
ishini yuritishdagi yangi usullarini amaliyotga qo’llash, samaradorlikni aniqlash. Soliq
tushumlarini to’liq va o’z vaqtida tushishini ta’minlashdagi soliq ishini yuritishning
mukammal tizimini ishlab chiqish davr talabi ekanligi. Soliq idoralarida mehnat
samaradorligini oshirishni ta’minlashning omillari.
"Soliq ishini yuritish" fanining predmeti va vazifalari
"Soliq ishini yuritish" fanining predmeti soliq idoralarida hujjatlar bilan ishlashni
tashkil etishdagi ahamiyati. Fanning o’rganish uslublari, vazifalari va boshqa fanlar bilan
aloqasi.
Soliq ishini yuritishning asoslari, uning tarkibi*
Soliq ishini yuritishni tashkil etish. Soliq ishini yuritishda soliq to’g’risidagi qonun
elementlarining huquqiy ahamiyati. Soliq ishini yuritishda soliq idoralari mansabdor
shaxslarning majburiyatlari. Soliq ishini soliq idoralarida bo’limlar va sho’balar bo’yicha
tashkil etilishi. Yuridik shaxslarni soliqqa tortishda ish yuritishni tashkil etish. Jismoniy
shaxslarni soliqqa tortishda ish yuritishni tashkil etish.
Soliq ishini yuritishning o’ziga xosligi, uning tamoyillari*
Soliq ishini yuritish ish yuritishning muhim bo’g’ini sifatida. Soliq idoralarida ish
hujjatlari bilan ishlashda e’tiborga olinishi lozim bo’lgan jihatlar. Yuridik shaxslarni
soliqqa tortishda ish yuritishning o’ziga xosligi. Jismoniy shaxslarni soliqqa tortishda ish
yuritishning o’ziga xosligidir. Soliq ishini yuritishning tamoyillari.
Soliq ishini yuritishning manbalari*
O’zbekiston Respublikasining iqtisodiy qonunlari. O’zbekiston Respublikasi Soliq
kodeksi. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining qarorlari, O’zbekiston
Respublikasi Prezidentining farmonlari va boshqa me’yoriy hujjatlar.
Qonun hujjatlariga asoslangan holda tashkil etilgan yuridik shaxslar va faoliyat
ko’rsatayotgan jismoniy shaxslar, ularning soliqqa tortishga doir soliq ob’ektlari,
buxgalteriya hisoblari, bank hujjatlari, dekloratsiyalar va soliq to’lovchilar tomonidan
soliq idoralariga taqdim etiladigan boshqa hujjatlarni qabul qilish va rasmiylashtirish
tartiblari.
Soliq ishini yuritishda informatsion texnologiyalarning ahamiyati*
431
Boshlang’ich va yig’ma bilan ishlashda kompyuter va texnik vositalarning ahamiyati.
Hududiy kompyuter tarmog’i, lokal kompyuter tarmog’i. Turli xil dasturlar, qo’shimcha
vositalar. Soliq ishini yuritishga doir hujjatlarni arxivlashtirish, ular ustida ishlashda
samaradorlikni ta’minlash. Soliq bo’yicha soliq to’lovchilar, soliq tushumlarini tahlili
qilishni tezlashtirishdagi ahamiyati. Yuqori soliq idoralari bilan quyi soliq idoralarining
ma’lumot, axborot almashinuvidagi ahamiyati. Soliq idorlarining boshqa davlat idoralari
bilan axborot almashinuvining tartib qoidalari.
Soliq ishini yuritishda xorij tajribasidan foydalanish*
Soliq ishini yuritishning rivojlangan mamlakatlar soliq amaliyotining umumiy holati.
MDH mamlakatlarida soliq ishini yuritishning o’ziga xosligi. Respublikamiz soliq
amaliyotida soliq ishini yuritishning xorijiy mamlakatlar soliq ishini yuritish amaliyoti
bilan o’xshash va farqli jihatlari. Rivojlangan mamlakatlar soliq ishini yuritish
amaliyotidan namunalar olish, rivojlangan mamlakatlar tajribasidan foydalanish.
Soliq ishini yuritishdagi mavjud muammolar*
Soliq ishini yuritishda kadrlar bilan bog’liq muammolar. Infarmatsion
texnologiyalardan foydalanish bilan bog’liq muammolar. Soliq to’lovchilar taqdim etgan
hujjatlarni qabul qilish va rasmiylashtirish bilan bog’liq muammolar. Soliq tushumlarini
nazorat qilish bilan bog’liq muammolar. Soliq ishini yuritishni samaradorligini
ta’minlashdagi muammolar.
Soliq ishini yuritishni takomillashtirish*
Soliq ishini yuritish makon va zamon nuqtai nazaridan takomillashtirishni talab etish.
Soliq ishini yuritish samaradorligini ta’minlashda mavjud muammolarni aniqlash. Soliq
ishini yuritishdagi yangi usullarini amaliyotga qo’llash, samaradorlikni aniqlash. Soliq
tushumlarini to’liq va o’z vaqtida tushishini ta’minlashdagi soliq ishini yuritishning
mukammal tizimini ishlab chiqish davr talabi ekanligi. Soliq idoralarida mehnat
samaradorligini oshirishni ta’minlashning omillari.
belgilangan.
1.
2.
3.
4.
Kompyuter;
Diaproektor;
Kodoskop;
432
5. Grafproektor;
•
•
•
(e-mail: [email protected])
(http://www.finstat.ru/)
(http://www.alpbook.ru/)
Fanni talabalar qanday o’zlashtirganligini nazorat qilish ishlari joriy, oraliq, yakuniy
nazoratlar, test, yozma ish, talaba mustaqil bajargan ishlar konspekti, kollekvium, sxema,
diagramma grafiklarini baholash orqali olib boriladi.
6. ADABIYoTLAR
Asosiy adabiyotlar
1. O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi. -T.: O’zbekiston, 1997.
2. O’zbekiston Respublikasining Soliq kodeksi. -T.: Adolat, 1999.
3. Karimov I.A. O’zbekiston iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish yo’lida, -T.:
5. Karimov I.A. O’zbekiston buyuk kelajak sari,- T.: O’zbekiston 1998.
6. Karimov I.A. Ozod va obod Vatan, erkin va farovon hayot – pirovard maqsadimiz. T.: O’zbekiston, 2000.
7. Karimov I.A. Xavfsizlik va barqaror taraqqiyot yo’lida. -T.: O’zbekiston, 1998.
8. Alimboev S. Soliqlar o’quv qo’llanma. -T.: Mehnat, 2000.
9. Beganov V. va boshqalar Moliya siyosati, soliqlar va soliq solish. T.: Iqtisodiyot va
10. Yo’ldoshev M., Tursunov Y. Soliq huquqi. -T.: Moliya, 2000.
11. Malikov T. Soliqqa tortishning dolzarb masalalari, -T.: Akademiya 2002.
12. Nalogi i nalogooblajenie v Rossiyskoy Federatsii (uchebnik dlya VUZov). -M.:
Knijniy mir, 1999.
15. Finansi pod. red. Drobozinoy L.A. -M.: Yuniti, 2000.
16. Xvan L. Soliq huquqi. -T.: Konsaudit inform, 2001.
433
17. Xvan L., Kan T. Soliq qonunchiligi asoslari, -T.: Iqtisodiyot va huquq dunyosi, 2001.
18. Yahyoev Q. Soliqqa tortish nazariyasi va amaliyoti -T.: G’.G’ulom, 2002.
1. O’zbekiston Respublikasi Soliq qonunchiligi bo’yicha me’yoriy hujjatlar to’plami. 12 qism. -T.: O’zbekiston buxgalterlar va auditorlar assotsiatsiyasi nashriyot markazi,
1999.
2. Akramov E., Toirov A. Ekonomicheskie reformi Respubliki Uzbekistan -M.: TOO.
Lyuks-art. 1998.
3. Mesheryakova O. Nalogovie sistemi razvitix stran mira, - M., 1995.
4. Yahyoev Q. Soliqqa tortish imtiyozlari kerakmi? // Soliq to’lovchilar jurnali 1998.
5. Soliq to’lovchining jurnali. 2002-2003 yy.
6. O’zbekiston iqtisodiy axborotnomasi jurnali. 2002-2003 yy.
7. Soliqlar va bojxona xabarlari gazetasi. 2002-2003 yy.
434
TA’LIM VAZIRLIGI
"TASDIQLANDI"
ta’lim vazirligi
№ VM-343-53408-3.20
"1" iyul 2003 y.
____________________
"8" iyul 2003 y.
fanidan
DASTUR
Toshkent - 2003
435
Tuzuvchilar:
k.o’q. Shodiev O.
Taqrizchilar:
dots. Xo’jaev R.,
dots. Qo’zieva N.
"Mutaxassislikka kirish" fani bo’yicha har bir talaba o’z bilimlarini oshirib borish
uchun turli fanlarni o’qitish metodikasiga oid qo’llanmalar, soliqlarning har bir turi
bo’yicha mavjud yo’riqnomalar, tushuntirish xatlari, ko’rsatmalar, soliqqa oid
qo’llanmalar, qonuniy va me’yoriy hujjatlar bilan muntazam tanishib, o’rganib borishi
lozim.
Osnovnoy tselyu uchebnoy distsiplini "Vvedenie v spetsialnost" yavlyaetsya
oznakomlenie studentov takimi elementami kak izuchenie deystvuyushchix
metodicheskix rekomendatsiy, sushchnosti deystvuyushchey nalogovoy sistemi, roli,
mesta i znacheniya kadrov nalogovoy sistemi v upravlenim ekonomikoy strani,
deystvuyushchie normativno-pravovie akti, reguliruyushchie nalogovie otnosheniya
mejdu gosudarstvom i nalogoplatelshchikami, normativnie akti i metodicheskie
ukazaniya, otnosyashchiesya k konkretnim nalogam.
Subject of "taxes and taxation" is thought as specialized subjects of "taxes and
taxation" based on High education’s state standards. In process of teaching this subject,
character of taxes and nontax payments of juridical and corporal persons, calculation of
taxes and nontax payments and orders of paying to budget are lightened. Especially
calculation of taxes and nontax payments of juridical and corporal persons, presentation
of calculations and orders of payments are learned practically and deeply. This example
program is approved and confirmed by Ministry of High and Secondary Education of
Republic of Uzbekistan.
436
1. SO’Z BOShI
"Soliqlar va soliqqa tortish" yo’nalishi bo’yicha "Mutaxassislikka kirish" fanini
o’qitishdan asosiy maqsad talabalarga o’z ixtisosliklari bo’yicha bilimlarni chuqurroq
o’rgatishdir. Fanning oldiga qo’yilgan asosiy vazifa talabalarda soliqlarning har bir
turining o’ziga xos-xususiyatlarini teran egallashning samarali yo’llarini o’rgatishdan
iboratdir.
"Mutaxassislikka kirish" fani "Soliq nazariyasi", "Soliqlar va soliqqa tortish",
"Iqtisodiyot nazariyasini o’qitish metodikasi", "Davlat moliyasini o’qitish metodikasi",
"Korxonalar moliyasini o’qitish metodikasi", "Maxsus fanlarni o’qitish metodikasi"
hamda "Moliya nazariyasi", "Iqtisodiyot nazariyasi" "Iqtisodiy (moliyaviy) tahlil",
"Pedagogika", "Psixologiya" kabi fanlar bilan chambarchas bog’liqlik.
"Mutaxassislikka kirish" fani bo’yicha har bir talaba o’z bilimlarini oshirib borish
uchun turli fanlarni o’qitish metodikasiga oid, soliqlarning har bir turi bo’yicha qonuniy
va me’yoriy hujjatlar bilan muntazam tanishib borishi lozim.
Amaliy, seminar va laboratoriya mashg’ulotlari bo’yicha bajariladigan ishlarning minimal
miqdoriga talablar
Mazkur fanni puxta o’rganish uchun amaliy mashg’ulotlarda har bir soliq turi
bo’yicha ko’rgazmali o’quv qurollari va kompyuter vositalaridan, fanni o’qitish
metodikasining yangi texnologiyalaridan foydalanish maqsadga muvofiq.
Oliy kasbiy ta’limning davlat standartlarida mazkur kursga 54, shu jumladan, 17ma’ruza, 18 amaliy, 18 mustaqil ta’lim soatlari ajratilgan.
"Mutaxassislikka kirish" fani o’quv yilining I-semestriga mo’ljallangan. Fanni
o’qitish yuzasidan uslubiy tavsiyalar sifatida fanning mohiyatini to’laroq ochib berishni
ta’minlovchi ma’ruza va amaliy mashg’ulotlarni talabalarni amaliy hayotda yuzaga
kelayotgan muammo va yangiliklardan boxabar qilib borish uchun maslahat soatlarni,
fanning metodologik qirralarini chuqurroq tahlil etish uchun kurs ishi, mustaqil ta’lim va
mustaqil ishlarni ko’rsatish mumkin.
Talabalar bilimini baholash maqsadida o’tkaziladigan nazorat tadbirlari miqdori
437
"Mutaxassislikka kirish " fanidan talabalarning bilimini baholash ikki marta oraliq,
ikki marta joriy hamda yakuniy nazorat shakllarida o’tkaziladi. Yakuniy nazorat yozma
"Mutaxassislikka kirish" fanini o’qitishda kompyuterlardan, audio va video
jihozlardan, diproektor va kodoskoplardan, shuningdek, dars davomida jadvallar,
slaydlardan foydalanish ko’zda tutilgan.
2. FAN DASTURI
"Mutaxassislikka kirish" fani bo’yicha o’qitiladigan ma’ruzalar mavzu
"Mutaxassislikka kirish" fanini o’qitishning tashkiliy-metodik asoslari
"Soliqlar va soliqqa tortish" yo’nalishi bo’yicha "Mutaxassislikka kirish" fanining
predmeti, maqsadi va vazifalari. O’qitish metodikasida umumiylik va o’ziga xoslik.
Mutaxassislikka kirish fanini o’qitish metodikasining o’ziga xosligi.
O’quv jarayonini boshqarishning ilmiy asoslari. "Soliqlar va soliqqa tortish"
yo’nalishi bo’yicha "Mutaxassislikka kirish" fanini muammoli o’qitish. O’quv materiali
mazmuni va uni bayon qilish muammolari. O’qitishning asosiy shakllari. Ma’ruza o’quv jarayonining asosiy bo’g’inidir. Ma’ruzaning shakllari. Ma’ruzaga tayyorgarlik
ko’rish. "Soliqlar va soliqqa tortish" yo’nalishi bo’yicha ixtisoslik fanlaridan ma’ruza
rejasi va matnini tuzish qoidalari. Nazariy va amaliy materiallar o’rtasidagi nisbat.
Ko’rgazmali qurollar tayyorlash. Materiallar bayonining asosliligi va tushunarliligi.
Ma’ruzaning ko’rgazmaliligi. Notiqlik san’ati uslublari. Nutq madaniyati. Amaliyot—
bilimlarning mustahkamlishni ta’minlovchi va talabalarning ijodiy qobiliyatlarini
namoyon qiluvchi o’quv shakli sifatida. Amaliy mashg’ulotning maqsad va vazifalari.
"Soliqlar va soliqqa tortish" yo’nalishi bo’yicha ixtsoslik fanlarini o’qitishda ma’ruza va
amaliy mashg’ulotlarning o’zaro bog’liqligi hamda ularning mavzularidagi mantiqiy
birlik. Amaliy mashg’ulotlarning shakllari va unga tayyorgarlik ko’rish usullari.
Adabiyotlarni tanlash va o’rganish tamoyillari. Amaliy mashg’ulotlarni ko’rgazmali
qurollar va texnik vositalar asosida o’qitish didaktikaning muhim tamoyili sifatida.
"Soliqlar va soliqqa tortish" yo’nalishi bo’yicha ixtisoslik fanlarini o’qitishda
ko’rgazmali qurollarning o’rni va roli. Ko’rgazmali qurollar va o’quv vositalarining
turlari. O’quv mashinalaridan foydalanishning asosiy shakllari.
O’quv jarayonida mustaqil ishning o’rni va roli. Talabalar mustaqil ishini
rejalashtirish va tashkil etishning maqsadi, vazifalari. Mustaqil ishlarni tashkil etish
omillari. Talabaning ilmiy ishlari (referat, kurs ishi va bitiruv malakaviy ish)ga rahbarlik
qilishning asosiy qoidalari.
438
"Mutaxassislikka kirish" fanini o’qitish jarayonida talabalar bilimini nazorat qilish va
baholash metodikasi
O’quv jarayonida nazoratning o’rni va roli. Nazoratning shakllari va ularning
o’zaro bog’liqligi. Nazoratning asosiy tamoyillari. Talabalar bilimini tekshirish va uning
vazifalari. Maslahat soatining o’quv jarayonidagi roli. Joriy ishlari natijalari bo’yicha
talabalar bilimini sinash. Tabaqalashtiruvchi (baholi) sinovlar. Reyting tizimining
mohiyati.
o’qitish metodikasi va uning o’ziga xosligi. Fanning predmeti va uni o’rganish usullari.
"Mutaxassislikka kirish" fanining predmeti va vazifalari. O’qitish metodikasida
umumiylik, xususiylik va alohidalik. Metodologiya va metodikaning uzviy birligi. O’quv
jarayonini boshqarishning ilmiy asoslari. Bilimlarni o’zlashtirish, talabalarni o’qitish va
tarbiyalashning uzviy birligi. O’qituvchi o’quv jarayonini tashkil etuvchi sub’ekt sifatida.
"Soliqlar va soliqqa tortish" yo’nalishidagi ixtisoslik fanlar bo’yicha o’quv materiali
mazmuni va uni bayon qilish muammolari. Talabalarning bilish faoliyatini tashkil etish
va boshqarish. O’qitishning asosiy shakllari. Auditoriyada va auditoriyadan tashqarida
o’qitish shakllari.
"Mutaxassislikka kirish" fanidan ma’ruzaga tayyorgarlik ko’rish va uni o’tkazish
metodikasi
Ma’ruza - o’quv jarayonining asosiy bo’g’ini ekanligi. Ma’ruzaning shakllari. Kirish
va umumiy ma’ruzalar. Umumiy va maxsus kurslar bo’yicha ma’ruzalar. Umumiy
(umumlashtiruvchi, yo’naltiruvchi) va xususiy maqsadga yo’naltirilgan ma’ruza.
Ma’ruzaga tayyorgarlik ko’rish. "Soliqlar va soliqqa tortish" yo’nalishi bo’yicha
ixtisoslik fanlar yuzasidan ma’ruza rejasini tuzish, materiallar yig’ish. Ilmiy dalil
tushunchasi. Dalil materiallariga qo’yiladigan talablar. Ma’ruza matnini tuzish qoidalari.
Ko’rgazmali qurollar, jadval – diagramma, tasvir va chizmalarni tayyorlash. Ma’ruzaga
qo’yiladigan asosiy talablar. Ma’ruza materiallarini muammoli tuzish va bayon qilish.
Material bayonining asosliligi va tushunarliligi. Notiqlik san’ati uslublari va so’z
madaniyati. Ma’ruzada o’qituvchi va talabalar o’rtasidagi o’zaro aloqa. Ma’ruza
mazmunining mutaxassislikka kirish fani o’quv dasturiga muvofiqligi.
"Mutaxassislikka kirish" fanini o’qitishda ko’rgazmali qurollar va texnik vositalardan
foydalanish metodikasi
"Mutaxassislikka kirish" fanini o’qitish jarayonida ko’rgazmali qurollarning o’rni va
ahamiyati. Ko’rgazmali qurollar va o’quv-texnik vositalar yordamida foydalaniladigan
materiallar tanlashning asosiy qoidalari. Ko’rgazmali qurollar (diagramma, grafika,
439
jadval, chizma) va o’quv vositalari (kodoskop, kinotexnika, televizor, magnitafon,
diktofon)ning turlari. O’quv mashinalaridan foydalanishning asosiy shakllari.
Ixtisoslashtirilgan auditoriyalarda o’quv, axborot-texnik vositalardan kompleks ravishda
foydalanish. O’qituvchining ko’rgazmali qurol va o’quv-texnik vositalar bilan ishlash
qoidalari.
Talabalarning mustaqil ishini tashkil qilish metodikasi
O’quv jarayonida talabalar mustaqil ishlarining ahamiyati va roli. Mustaqil ishni
rejalashtirish, tashkil qilish shakllari va usullari. Mutaxassislikka kirish faniga taaluqli
adabiyotlar bilan ishlash malakasini shakllantirish. O’qitish jarayonida tezislar,
iqtisodiy lug’atlar, entsiklopediyalar, yo’riqnomalar, xatlar, me’yoriy-huquqiy hujjatlar
hamda statistik ma’lumotlar bilan ishlash madaniyati va texnikasi. O’qituvchining
referatlar, kurs va bitiruv malakaviy ishlariga rahbarlik qilishga doir uslubiy qoidalar.
Talabalarda fanga va ilmiy izlanishga qiziqish o’yg’otishda ilmiy to’garaklarning roli va
ahamiyati.
baholash metodikasi
o’qitish jarayonida nazoratning o’rni va roli. Nazorat shakllari: seminar mashg’uloti,
yozma nazorat ishlari, kurs ishlari, maslahatlar, munozara, kollokvium, joriy sinov,
imtihon, davlat imtihonlari. Barcha nazorat shakllarining o’zaro bog’liqligi. Nazoratning
asosiy tamoyillari: barcha talabalarni jalb etish, dasturiy materiallarni to’la qamrab
olish, talabalarga tabaqaviy yondashish, nazoratni talabalarga yordam berish bilan
qo’shib olib borish. Talabalar bilimini tekshirishning vazifalari. Maslahat soatining o’quv
jarayonidagi roli. Reyting tizimining mohiyati. Kundalik, oraliq va yakuniy baholashlarni
tashkil qilish va amalga oshirish metodikasi.
"Mutaxassislikka kirish" fanini o’qitishning tashkiliy-metodik asoslari
"Soliqlar va soliqqa tortish" yo’nalishi bo’yicha "Mutaxassislikka kirish" fanining
predmeti, maqsadi va vazifalari. O’qish metodikasida umumiylik, xususiylik va
alohidalikning xususiyatlari*. Mutaxassislikka kirish fanini o’qitish metodikasining
xususiyatlari.
O’quv jarayonini boshqarishning ilmiy asoslari. O’quv material mazmuni va uni
bayon qilish muammolari. Ilmiy dalil tushunchasi. Materiallar bayonining asosliligi va
440
tushunarliligi. O’quv jarayonida hissiy omilning roli. Notiqlik san’ati uslublari*. So’z
madaniyati. "Mutaxassislikka kirish" fanini o’qitishda ko’rgazmalilikning o’rni va roli.
Talabalar mustaqil ishini rejalashtirish va tashkil etishining maqsadi, vazifalari.
Talabaning ilmiy ishlari (referat, kurs ishi va bitiruv malakaviy ishi)ga rahbarlik
qilishning asosiy metodik qoidalari.
baholash metodikasi
o’qitish jarayonida nazoratning o’rni va roli. Nazoratning shakllari va ularning o’zaro
bog’liqligi. Talabalar bilimini tekshirish va uning vazifalari. Maslahat soatining o’quv
jarayonidagi roli. Reyting tizimining mohiyati*.
o’qitish metodikasi, predmeti va vazifalari. O’qitish metodikasida umumiylik, xususiylik
va alohidalik. Metodologiya va metodikaning uzviy birligi*. Didaktikaning asosiy
printsiplari va "Mutaxassislikka kirish" fanini o’qitish jarayonida ulardan foydalanish.
"Mutaxassislikka kirish" fanidan ma’ruzaga tayyorgarlik ko’rish va uni o’tkazish
metodikasi
Ma’ruza - o’quv jarayonining asosiy bo’g’ini ekanligi. Ma’ruzaning shakllari*.
Umumiy va maxsus kurslar bo’yicha ma’ruzalar.
Ilmiy dalil tushunchasi. Dalil materiallariga qo’yiladigan talablar. Ma’ruza matnini
tuzish qoidalari. Ko’rgazmali qurollar, jadval – diagramma, tasvir va chizmalarni
tayyorlash. Ma’ruza materiallarini muammoli tuzish va bayon qilish. Material bayonining
asosliligi va tushunarliligi*. Notiqlik san’ati uslublari va so’z madaniyati*.
Amaliy (seminar) mashg’ulotlarga tayyorgarlik ko’rish va ularni o’tkazish metodikasi
Amaliy mashg’ulotning maqsad va vazifalari. "Soliqlar va soliqqa tortish" yo’nalishi
bo’yicha ixtisoslik fanlari bo’yicha ma’ruza va amaliy mashg’ulot mavzusi savollarining
mantiqiy birligi. Amaliy mashg’ulotlarning shakllari: umumiy kurs bo’yicha odatdagi
amaliy mashg’ulot, majburiy va tanlov asosidagi mashg’ulotlar*. Amaliy mashg’ulotga
tayyorgarlik ko’rish usullari. Amaliy mashg’ulot rejasining asosiy elementlari va ularni
tadbiq qilish usullari*.
"Soliqlar va soliqqa tortish" yo’nalishi bo’yicha ixtisoslik fanlaridan amaliy
mashg’ulotlarda talabalar faolligini rag’batlantirish shakllari va usullari,* talabalar
guruhlarida bahslar tashkil etish, referatlar va ma’ruzalar eshitish, masala va mashqlarni
echish, nazoratli yozma ish va kollokviumlar o’tkazish.
441
"Mutaxassislikka kirish" fanini o’qitishda ko’rgazmali qurollar va texnik vositalardan
foydalanish metodikasi
"Soliqlar va soliqqa tortish" yo’nalishi bo’yicha ixtisoslik fanlarini o’qitish
jarayonida ko’rgazmalilikning roli va o’rni. Ko’rgazmali qurollar va o’quv-texnik
vositalar yordamida foydalaniladigan materiallar tanlashning asosiy qoidalari*.
Ko’rgazmali qurollar (diagramma, grafika, jadval, chizma) va o’quv vositalari
(kodoskop, televizor, magnitofon, diktofon)ning turlari.
Ixtisoslashtirilgan o’quv xonallarida o’quv-axborot, texnik vositalardan kompleks
ravishda foydalanish*.
Talabalar mustaqil ishini tashkil qilish metodikasi
O’quv jarayonida talabalar mustaqil ishlarining ahamiyati va roli. Mustaqil ishlarni
tashkil qilish shakllari va usullari. "Soliqlar va soliqqa tortish" yo’nalishi bo’yicha
ixtisoslik fanlariga taalluqli adabiyotlar bilan ishlash malakasini shakllantirish. O’qish
jarayonini qismlarga ajratish, tezislar, iqtisodiy lug’atlar, entsiklopediyalar,
yo’riqnomalar, xatlar, me’yoriy-huquqiy hujjatlar hamda statistik ma’lumotlar bilan
ishlash madaniyati va texnikasi. Talabaning referatlar, kurs va bitiruv malakaviy ishlariga
rahbarlik qilishning asosiy uslubiy qoidalari*.
baholash metodikasi
"Soliqlar va soliqqa tortish" yo’nalishi bo’yicha ixtisoslik fanlarini o’qitish
jarayonida nazoratning o’rni va roli. Nazoratning shakllari: seminar mashg’uloti, yozma
nazorat ishlari, kurs ishlari, maslahat soatlari, munozara, kollokvium, joriy sinov,
imtihon, davlat imtihonlari, barcha nazorat shakllarining o’zaro bog’liqligi*. Talabalar
bilimini tekshirish va uning vazifalari. Maslahat soatlarining o’quv jarayonidagi roli*.
Reyting tizimining mohiyati.
ko’zda tutilgan:
1.
2.
3.
4.
5.
6.
Kompyuter;
Diaproektor;
Kodoskop;
Grafproektor;
Internet saytlari:
442
•
•
e-mail: [email protected]
•
•
•
belgilanadi.
Tayanch tushunchalariga asoslangan (yozma ish) usulini o’tkazish tartibi "reyting
tuzishning yakuniy baholash bosqichida" "yozma ish" usulini tadbiq etish bo’yicha
Namunaviy nizom bilan belgilanadi. Semestr o’quv yili davomida o’qitilgan fan bo’yicha
55 foiz va undan yuqori foizni to’plagan talaba qoniqarli o’qiyotgan hisoblanadi. Fan
bo’yicha maksimal ballning 55 foizidan kam ball to’plagan talaba qoniqarsiz o’qiyotgan
(qarzdor) deb hisoblanadi.
6. ADABIYoTLAR
Asosiy adabiyotlar
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. -T.: Adolat, 1999.
O’zbekiston Respublikasi Soliq Kodeksi. -T.: Adolat, 1999.
Karimov I.A. O’zbekiston Buyuk kelajak sari. -T.: O’zbekiston 1998.
1996.
Beganov V.S., Shaulov D.I., Kan U.T. Finansovaya politika, nalogi i nalogooblojenie.
-T.: Mir ekonomiki i pravo, 1998.
Brizgalin A.V. Nalogi i nalogovoe pravo. -M.: Analitika press, 1999.
Yo’ldoshev M., Tursunov E. Soliq huquqi. -T.: Iqtisodiyot va huquq dunyosi, 2000.
Nalogi i nalogooblojenie. Praktikum. Ucheb. pos. - M.: Analitika press, 2000.
Shaulov D.I., Kan U.T. Soliq qonunchiligi asoslari. -T.: Iqtisodiyot va huquq dunyosi,
2000.
443
10. Xvan L.B. Soliq huquqi. - T.: Konsauditinform, 2000.
11. Yahyoev Q.A. Soliqqa tortish nazariyasi va amaliyoti. -T.: G’afur G’ulom, 2002.
qism. -T.: Iqtisodiyot va huquq dunyosi, 2002.
2. 2003 yil soliqlari va majburiy to’lovlar bo’yicha ma’lumotnoma. -T.: O’zbekiston
buxgalterlar va auditorlar assotsiatsiyasi nashriyot markazi, 2003.
3. Mahsulot (ish, xizmat) ishlab chiqarish va sotish harajatlari tarkibi hamda moliyaviy
natijalarni shakllantirish tartibi to’g’risidagi nizom. -T.: O’zbekiston buxgalterlar va
auditorlar assotsiatsiyasi nashriyot markazi, 1999.
4. Malikov T.S. Soliqlar va soliqqa tortishning dolzarb muammolari. -T.: Akademiya,
2002.
5. Yahyoev Q. A. Soliqqa tortish imtiyozlari kerakmi? // Soliq to’lovchilar jurnali 1998.
6. Mesheryakova O. Nalogovie sistemi razvitix stran mira.-1995.
444
TA’LIM VAZIRLIGI
"TASDIQLANDI"
ta’lim vazirligi
№ VM-343-53408-3.20
"1" iyul 2003 y.
____________________
"8" iyul 2003 y.
SOLIQ TARIXI
fanidan
DASTUR
Toshkent - 2003
445
Tuzuvchilar:
dots. Shennaev X.,
k.o’q. Isamuxamedova S.
Taqrizchilar:
dots. Xolbekov A.,
dots. Almardonov M.
"Soliq tarixi" fani soliqlarning paydo bo’lishi, ilk ko’rinishlari, rivojlanish
bosqichlari, mamlakatlarimiz hududida soliqlarni rivojlanish bosqichlarining o’ziga xos
xususiyatlari, soliqlarga bo’lgan ilmiy yondoshuvlarning paydo bo’lishi va rivojlanishi,
davlatchilikning turli shakllarida amalda bo’lgan soliqlar va ularning xususiyatlari,
mustaqillik va soliq sohasidagi islohotlar kabi masalalarni qamrab olgan. Fanning muhim
vazifasi sifatida mamlakatimizda barqaror soliq tizimini shakllantirishda soliqlar
tarixining ahamiyati, xususiyatlari keng ko’lamda o’rganiladi.
Predmet i zadachi kursa "Istoriya nalogov". Faktori, sposobstvuyushchie poyavleniyu
nalogovix otnosheniy v stranax Zapadnoy Evropi v XIV veke. Osobennosti razvitiya
nalogov v stranax Vostoka. Razvitie nalogov v mire v nachale XX veka. Sozdanie
gosudarstvennix nalogovoy sistemi v Rossii i Turkestane posle sobitiy 1917 goda.
Istoriya razvitiya nalogov v period 1930-1980 g.g. v bivshem soyuze. Razval sovetskogo
gosudarstva v 1991 g. i ego vliyanie na nalogovoy sistemi O’zbekistana. Razvitie
nalogovoy sistemi v O’zbekistane za period 1995-2002 g.g.
Subject and tasks of a rate "A History of taxes". The factors promoting occurrence of
the taxes attitudes(relations) in the countries of Western Europe in XIV century. Features
of development of taxation in the countries of East. Development of tax system in the
world in the beginning XX of century. Creation of state taxation.
In Russia and Turkestan after events of 1917. A history of development of tax system
during 1930-1980 y. In former union. Disorder of the Soviet state in 1991 and his(its)
influence on systems of insurance of Uzbekistan. Development of tax system in
Uzbekistan the period 1995-2002 y.
Dastur Toshkent Moliya instituti Ilmiy Kengashidamuhokama qilingan va nashrga
446
1. SO’Z BOShI
"Soliq tarixi" fanining asosiy maqsadi va vazifasi vatanimizda soliq munosabatlarini
vujudga kelishi, uni kishilik jamiyat taraqqiyotining turli bosqichlarida rivojlanishini
o’rganishdan iboratdir.
Oliy o’quv yurtlari talabalarida soliq munosabatlarini paydo bo’lishi va rivojlanishi
bilan bog’liq bilimlarini shakllantirish, shuningdek, bu bilim va ko’nikmalarni
amaliyotda qo’llay olish "Soliq tarixi" fanining asosiy vazifasini tashkil etadi.
Bu fan talabalardan iqtisodiy tarixiy bilimlar asosini, shu fanlar bilan aloqasini
hamda bu fanni o’rganishda slaydlarda ishlash ko’nikmalari bo’lishini talab qiladi.
"Soliq tapixi" fani "O’zbekistan tarixi", "Moliya tarixi", "Chet mamlakatlar soliq
tizimi" kabi fanlar bilan bevosita bog’liq.
O’quv fani bo’yicha bilim, ko’nikma malakalarga talablar
"Soliq tarixi" fani bo’yicha kasb faoliyati sohalarida erishilgan asosiy yutuqlar
muammolar va ularning rivojlanish istiqbollari haqida tasavvur hosil qilish "Soliq tarixi"
fanidan "Soliqlar va soliqqa tortish" bakalavriat yo’nalishi bo’yicha maxsus bilimlarni,
kasb faoliyati ko’nikmalari va o’quvlarini shakllantirish seminar va amaliy
mashg’ulotlarda o’tkaziladigan munozaralarda talabalarning faol eshtiroki ta’minlanishi
talab etiladi.
miqdoriga talablar
nazoratida tayyorlagan ishlari yuzasidan og’zaki suhbatdan o’tishlari lozim. Ushbu
Oliy kasbiy ta’limning davlat standartlarida mazkur kursga 81, shu jumladan, 36ma’ruza, 18-amaliy, 27-mustaqil ta’lim soatlari ajratilgan. "Soliq tarixi" fani bo’yicha
olingan bilimlar talabalarni amaliy faoliyatda uchraydigan muammolarni echishda hamda
zamonaviy iqtisodiyotga doir adabiyotlarni o’rganib, kasbiy malakalarini oshirishlarida
qo’l keladi.
447
"Soliq tarixi" fanidan talabalarning bilimini baholash ikki marta oraliq, ikki marta
joriy, hamda yakuniy nazorat shakllarida o’tkaziladi. Yakuniy nazorat yozma ish shaklida
tashkil etiladi.
"Soliq tarixi" fanini o’qitishda kompyuterlardan, audio va video jihozlardan,
dioproektor va kodoskoplardan, shuningdek, dars davomida turli jadvallar hamda
2. FAN DASTURI
"Soliq tarixi" fani bo’yicha o’qitiladigan mavzular
"Soliq tarixi" fanining predmeti va vazifalari
"Soliq tarixi" fanining predmeti o’rganish usullari va vazifalari. "Soliq tarixi" fanini
o’rganishdan maqsad. Fanning boshqa ijtimoiy gumanitar va iqtisodiy fanlar bilan o’zaro
aloqasi. "Soliq tarixi" fanini ixtisoslik fan sifatida o’rganishning zaruriy omillari. Fanning
ob’ektini o’rganishga xizmat qiluvchi manbaalar.
Soliqlarning paydo bo’lishi
Soliqlarni paydo bo’lishiga turtki bo’lgan asosiy sabablar: davlatchilikning
shakllanishi, davlat xarajatlarining oshib borishi, jamiyat taraqqiyoti bosqichlari
almashinuvi. Soliqlarning ilk ko’rinishlari, undirish usullari, shakllari, belgilari, jamiyat
rivojlanishiga
xususiyatlari.
ta’siri.
Soliqlar
paydo
bo’lishining
mamlakatimiz
hududidagi
O’rta asrlargacha bo’lgan davrda soliqlarning shakllanishi va rivojlanishi (V asrgacha)
Vatanimiz hududida ilk davlatchilik tuzilmalarining paydo bo’lishi va ulardagi
soliqlar. Markaziy Osiyodagi qadimgi davlatlar: Salavkiylar, Kushon, Parfiya davlatlari,
Yunon-Baqtriya, qadimgi Farg’ona podsholiklari davridagi soliqlarning shakllanishi va
rivojlanishi. Soliqlarni ushbu davlatlar ijtimoiy-iqtisodiy hayotiga ta’siri.
O’rta asrlar davrida soliqlarning rivojlanishi (V-VII acplap)
Erga egalik munosabatlarining shakllanishi va bu jarayonda soliqlarning
rivojlanishidagi xususiyatlari. Eftalitlar davlatining ijtimoiy-iqtisodiy hayotida soliqlar.
Turk hoqonligida soliqlar.
Arablar istilosi davrida soliqlarning rivojlanishi (VII-VIII asrlar)
448
Qur’oni Karimda iqtisodiy ko’rsatmalar. Mamlakatimiz hududining Arab istilochilari
tomonidan zabt etilishi va soliqlar borasidagi o’zgarishlar. Soliqlarning mamlakat
ijtimoiy - iqtisodiy hayotiga ta’siri. Soliqlarning islom dinini targ’ib etishdagi roli.
Markaziy Osiyoda markazlashgan davlatlarning tashkil topishi va soliqlarning rivojlanishi
(IX-XIII asrlar)
Markazlashgan davlatlarning tashkil topishi va soliq tizimi o’zgarishlariga bo’lgan
zarurat. Tohiriylar va Somoniylar davrlarida mavjud bo’lgan soliqlar va ularning jamiyat
ijtimoiy-iqtisodiy hayotiga ta’siri. Qoraxoniylar, G’aznaviylar, Saljuqiylar va
Xorazmshohlar davlatlarida amal qilgan soliqlarning o’ziga xos xususiyatlari.
Mo’g’ullar istilosi davrida soliqlar
Markaziy Osiyoni-mo’g’ullar tomonidan zabt etilishi va ijtimoiy-iqtisodiy hayot.
Mo’g’ullar tomonidan joriy etilgan soliqlar: "Kalon", "Qop chur", "Shulsi", "El" va
boshqalar. Joriy etilgan soliqlarning hudud ijtimoiy-iqtisodiy hayotga ta’siri.
Amir Temur va temuriylar davrida soliqlar
Amir Temurning tarix sahnasiga chiqishi, mamlakatning iqtisodiy hayoti. "Temur
tuzuklari"da soliqlarning ifodalanishi. Temuriylar davrida soliqlarni hisoblash
qoidalarining o’ziga xosligi, yangi erlarni o’zlashtirishni rag’batlantirish maqsadida joriy
etilgan soliq imtiyozlari, soliq tizimini tarixan shakllangan mamlakatlarda undirilishi,
soliq undirish usullarining xilma-xilligi soliq undirishda ulardan samarali foydalanish
hisobiga muvaffaqiyatga erishilganligi. Savdo va hunarmandchilikni rivojlanishi va
bunday faoliyatlarga joriy etilgan soliqlar. Soliqlarning mamlakat ijtimoiy-iqtisodiy
hayotiga ta’siri.
Shayboniyxon va xonliklar davrida soliqlar
Shayboniyxonning hokimiyatni egallashi va bu davrda mamlakat ijtimoiy-iqtisodiy
hayotidagi o’zgarishlar. Markaziy Osiyoning xonliklarga bo’linib ketish siyosiy-iqtisodiy
sabablari: Buxoro amirligi, Xorazm va Qo’qon xonliklarining tashkil topishi va ularning
iqtisodiy hayotidagi o’zgarishlar. Buxoro amirligi va xonliklar davrida amalda bo’lgan
soliqlar, ularni hisoblash va undirish tartiblari.
Klassik iqtisodiy maktab vakillarining soliqlar borasidagi qarashlari va ularni G’arbiy
Evropa mamlakatlari iqtisodiyoti rivojlanishidagi ahamiyati
Klassik iqtisodiy maktabning vujudga kelishi. A. Smit, V. Petti va D. Rikardolarning
iqtisodiy qarashlarida soliqlarning namoyon bo’lishi. Klassik iqtisodiy maktabining
namoyondalari va boshqalar iqtisodiy qarashlarida soliqlarning namoyon bo’lishi.
449
G’arbiy Evropa mamlakatlarida sanoatning rivojlanishi va soliqqa tortishning yangi
ob’ektlarining ochilishi. Soliqlarning davlatlar iqtisodiy faoliyatiga ta’siri. Turli xil
iqtisodiy qarashlarda soliqlar borasidagi fikrlarning o’xshashlik va farqli jihatlari.
Markaziy Osiyoda mustamlakachilik (Chor Rossiyasi) davrida soliq siyosati
Chor Rossiyasining Markaziy Osiyodagi iqtisodiy siyosati. 1917 yilga qadar
Markaziy Osiyoda joriy etilgan soliqlar. Markaziy Osiyo hududida sanoat, temir yo’l va
boshqa sohalarning rivojlanishi, soliqqa tortishdagi o’zgarishlar. Chor Rossiyasining
soliq siyosatiga mahalliy xalqning e’tibori, noroziliklar.
Keynschilik, monetarizm, institutsionalizm va boshqa maktablarning iqtisodiy
qarashlarida soliqlarning namoyon bo’lishi
Kapitalistik mamlakatlarni larzaga solgan buyuk turg’unlik davrining iqtisodiy
qarashlardagi sifat o’zgarishlar. J.M. Keynsning "Ish bilan bandlik, foiz va pulning
umumiy nazariyasi" asarida soliqlarning talqini. Yangi keynschilik g’oyalarida
soliqlarning namoyon bo’lishi. Monetarizm kontseptsiyasida soliqlar borasidagi fikrlar.
Institutsionalizm nazariyasida soliqlar borasidagi fikrlar, yangi iqtisodiy maktablar
iqtisodiy qarashlarida soliqlarning namoyon bo’lishi.
Sobiq Ittifoq davrida soliq siyosati
Oktyabr to’ntarilishidan keyingi iqtisodiy siyosat. Sobiq Ittifoqda mavjud soliqlarga
tanqidiy jihatdan yondashish. Kommunistik mafkura va soliqlar o’rtasidagi ziddiyat.
Sobiq Ittifoq davridagi soliq islohotlari. 1917 yildan 1991 yilga qadar sobiq Ittifoqda
soliq tizimi hamda soliq islohotlari.
Mustaqillik va soliq sohasidagi islohotlar
Mamlakatimizning mustaqillikka erishishi. Iqtisodiy islohotlar, soliq sohasidagi
islohotlar. "Korxonalar, birlashmalar va tashkilotlardan olinadigan soliqlar to’g’risida"gi
qonun, "Mahalliy soliqlar va yig’imlar to’g’risida"gi qonun va boshqa soliqqa doir
me’yoriy hujjatlarning tarixiy ahamiyati. 1991-1994 yillardagi soliq islohotlari, 19951998 yillardagi soliq islohotlari. Soliq kodeksi qabul qilinishining tarixiy ahamiyati, soliq
islohotlarining mamlakat iqtisodiy hayotiga ta’siri.
"Soliq tarixi" fanining predmeti va vazifalari
"Soliq tarixi" fanining predmeti, o’rganish usullari va vazifalari. "Soliq tarixi"ni
o’rganishdan maqsad. Fanning boshqa ijtimoiy-gumanitar va iqtisodni fanlar bilan o’zaro
450
aloqasi. "Soliq tarixi" fanini ixtisoslik fan sifatida o’rganishning zaruriy omillari. Fanning
ob’ektini o’rganishga xizmat qiluvchi manbaalar.
Soliqlarning paydo bo’lishi
Soliqlarni paydo bo’lishiga turtki bo’lgan asosiy sabablar: davlatchilikning
shakllanishi, davlat xarajatlarining oshib borishi, jamiyat taraqqiyoti bosqichlari
almashinuvi. Soliqlarning ilk ko’rinishlari, undirish usullari, shakllari, belgilari, jamiyat
rivojlanishiga ta’siri. Soliqlar paydo bo’lishining mamlakatimiz xududidagi
xususiyatlari.*
O’rta asrlargacha bo’lgan davrda soliqlarning shakllanishi va rivojlanishi (V asrgacha)
Vatanimiz hududida ilk davlatchilik tuzilmalarining paydo bo’lishi va ulardagi
soliqlar. Markaziy Osiyodagi qadimgi davlatlar: Salavkiylar, Kushon va Parfiya
davlatlari, Yunon-Baqtriya, Qadimgi Farg’ona podsholigi, davridagi soliqlarning
shakllanishi va rivojlanishi. Soliqlarni ushbu davlatlar ijtimoiy - iqtisodiy hayotiga
ta’siri.*
O’rta asrlar davrida soliqlarning rivojlanishi (V-VII asrlar)
Erga egalik munosabatlarining shakllanishi va u jarayonda soliqlarning
rivojlanishidagi xususiyatlari. Eftalitlar davlatining ijtimoiy-iqtisodiy hayotida soliqlar.*
Turk hoqonligida soliqlar.
Arablar istilosi davrida soliqlarning rivojlanishi (VII-VIII asrlar)
Qur’oni Karimda mavjud iqtisodiy ko’rsatmalar. Mamlakatimiz hududining Arab
istilochilari tomonidan zabt etilishi va soliqlar borasidagi o’zgarishlar.* Soliqlarning
mamlakat ijtimoiy iqtisodiy hayotiga ta’siri. Soliqlarning islom dinini targ’ib etishdagi
roli.
Markaziy Osiyoda markazlashgan davlatlarning tashkil topishi va soliqlarning rivojlanishi
(IX-XIII asrlar)
Markazlashgan davlatlarning tashkil topishi va soliq tizimi o’zgarishlariga zarurat.
Tohiriylar va Somoniylar davrlarida mavjud bo’lgan soliqlar va ularning jamiyat
ijtimoiy-iqtisodiy hayotiga ta’siri, Qoraxoniylar, G’aznaviylar, Saljuqiylar va
Xorazmshohlar davrida soliqlar.
Mo’g’ullar istilosi davrida soliqlar
451
Markaziy Osiyoni mo’g’ullar tomonidan zabt etilishi va ijtimoiy-iqtisodiy hayot.
Mo’g’ullar tomonidan joriy etilgan soliqlar: "Kalon", "Qopchur", "Shulsi", "El" va
boshqalar. Joriy etilgan soliqlarning hudud ijtimoiy-iqtisodiy hayotiga ta’siri.*
Amir Temur va temuriylar davrida soliqlar
Amir Temurning tarix sahnasiga chiqishi, mamlakat iqtisodiy hayoti. "Temur
tuzuklari" da soliqlarning ifodalanishi.* Temuriylar davrida soliqlarni hisoblash
qoidalarining o’ziga xosligi, yangi erlarni o’zlashtirishni rag’batlantirish maqsadida joriy
etilgan soliq imtiyozlari, soliq tizimini tarixan shakllangan mamlakatlarda undirilishi,
soliq undirish usullarining xilma-xilligi soliq undirishda ulardan samarali foydalanish
hisobiga muvaffaqiyatga erishilganligi. Savdo va hunarmandchilikni rivojlanishi va
bunday-faoliyatlarga joriy etilgan soliqlar.* Soliqlarning mamlakat ijtimoiy-iqtisodiy
hayotiga ta’siri.
Shayboniyxon va xonliklar davrida soliqlar
Shayboniyxonning hokimiyatni egallashi va bu davrdagi mamlakat ijtimoiy-iqtisodiy
hayotidagi o’zgarishlar. Markaziy Osiyoning xonliklarga bo’linib ketishning siyosiyiqtisodiy sabablari: Buxoro amirligi, Xorazm, Qo’qon xonliklarining tashkil topishi va
ularning iqtisodiy hayotidagi o’zgarishlar. Buxoro amirligi va xonliklar davrida amalga
bo’lgan soliqlar, ularni hisoblash va undirish tartiblari.
Klassik iqtisodiy maktab vakillarining soliqlar borasidagi qarashlari va ularni G’arbiy
Evropa mamlakatlari iqtisodiyoti rivojlanishidagi ahamiyati*
Klassik iqtisodiy maktabning vujudga kelishi va uning vakillari U. Petti va
fiziokratlarning soliqlar borasidagi qarashlari.* Klassik iqtisodiy maktabning rivojlanishi,
uning vakillari: A. Smit, D. Rikardoning iqtisodiy qarashlarida soliqlarning namoyon
bo’lishi. Klassik iqtisodiy maktabning namoyandalari va boshqalarning iqtisodiy
qarashlarida soliqlarning namoyon bo’lishi. G’arbiy Evropa mamlakatlarida sanoatning
rivojlanishi va soliqqa tortishning yangi ob’ektlarining ochilishi. Soliqlarning davlatlar
iqtisodiy faoliyatiga ta’siri. Turli xil iqtisodiy qarashlarda soliqlar borasidagi fikrlarning
o’xshashlik va farqli jihatlari.
Chor Rossiyasining Markaziy Osiyoda mustamlakachilik (Chor Rossiyasi) davrida soliq
siyosati
Chor Rossiyasining Markaziy Osiyodagi iqtisodiy siyosati.* 1917 yilga qadar
markaziy Osiyoda joriy etilgan soliqlar. Markaziy Osiyo hududida sanoat, temir yo’l va
boshqa sohalarning rivojlanishi, soliqqa tortishdagi o’zgarishlar. Chor Rossiyasining
soliq siyosatiga mahalliy xalqning e’tibori, noroziliklar.
452
Keynschilik, monetarizm, institutsionalizm va boshqa maktablarning iqtisodiy
qarashlarida soliqlarning namoyon bo’lishi
Kapitalistik mamlakatlarni larzaga solgan buyuk turg’unlik davrining iqtisodiy
qarashlardagi sifat o’zgarishlar. J.M. Keynsning "Ish bilan bandlik, foiz va pulning
umumiy nazariyasi" asarida soliqlarning talqini. Yangi keynschilik g’oyalarida
soliqlarning namoyon bo’lishi.* Monetarizm kontseptsiyasida soliqlar borasidagi fikrlar.
Institutsionalizm nazariyasida soliqlar borasidagi fikrlar, yangi iqtisodiy maktablar
iqtisodiy qarashlarida soliqlarning namoyon bo’lishi.*
Sobiq Ittifoq davrida soliq siyosati
Oktyabr to’ntarilishidan keyingi iqtisodiy siyosat. Sobiq Ittifoqda soliqlarga tanqidiy
jihatdan yondashish. Kommunistik mafkura va soliqlar o’rtasidagi ziddiyat.* Sobiq
Ittifoq davridagi soliq islohotlari. 1917 yildan 1991 yilga qadar sobiq Ittifoqning soliq
tizimi, soliq islohotlari.
Mustaqillik va soliq sohasidagi islohotlar
Mamlakatimizning mustaqillikka erishishi. Iqtisodiy islohotlar, soliq sohasidagi
islohotlar, "Korxonalar, birlashmalar va tashkilotlardan olinadigan soliqlar to’grisida"gi
qonun, "Mahalliy soliqlar va yig’imlar to’g’risida" gi qonun va boshqa soliqqa doir
me’yoriy hujjatlarning tarixiy ahamiyati. 1991-1994 yillardagi soliq islohotlari, 19951998 yillardagi soliq islohotlari. Soliq kodeksi qabul qilinishining tarixiy ahamiyati, soliq
islohotlarining mamlakat iqtisodiy hayotiga ta’siri.*
"Soliq tarixi" fanini o’qitish jarayonida quyidagi zamonaviy texnik vositalardan keng
foydalanish belgilangan:
1.
2.
3.
4.
5.
6.
Kompyuter;
Diaproektor;
Kodoskop;
Grafproektor;
Internet saytlari:
•
(http://www.alpbook.ru/)
•
•
453
•
•
•
belgilanadi.
Tayanch tushunchalarga asoslangan yozma ishni usulini o’tkazish tartibi "Reyting
Namunaviy Nizom bilan belgilanadi. Semestr o’quv yili davomida o’qitilgan fan
bo’yicha maksimal, 55 foiz va undan yuqori foiz miqdorida ball to’plagan talaba
qoniqarli o’qiyotgan hisoblanadi. Fan bo’yicha maksimal ballning 55 foizidan kam ball
to’plagan talaba qoniqarsiz o’qiyotgan (akademik qarzdor) hisoblanadi.
6. ADABIYoTLAR
Asosiy adabiyotlar
1.
2.
3.
4.
O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi -T.: Adolat, 1999.
O’zbekiston Respublikasining Soliq Kodeksi -T.: Adolat, 2002.
I.A. Karimov O’zbekiston Buyuk kelajak sari. -T.: O’zbekiston, 1998.
I.A. Karimov O’zbekiston: Milliy istiqlol, iqtisod, siyosat, mafkura. -T.: O’zbekiston,
1996.
5. Brizgalin A. Nalogi i nalogovoe pravo. -M.: Analitika press, 1999.
6. Nalogi i nalogooblojenie. Praktikum. Ucheb. pos.. Kolchin S. P. - M.: Finstatinform,
2000.
7. Yo’ldoshev T., Tursunov S. Soliqhuquqi. -T.: Moliya, 2000.
8. Shaulov D., Kan U. Soliq qonunchiligi asoslari. -T.: Iqtisodiyot va huquq dunyosi,
2000.
9. Xvan L. Soliq huquqi -T.: Konsauditinform, 2000.
10. Yaxyoev Q. Soliqqa tortish nazariyasi va amaliyoti -T.: F.G’ulom, 2002.
454
1. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining qarori "Davlat soliq xizmati
organlari faoliyatini huquqiy tartibga solishni takomillashtirish to’g’risida". Soliq
to’lovchining jurnali 2000 y. (6-son).
2. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining "Jismoniy shaxslar daromadlariga soliq
solish shkalasini takomillashtirish to’g’risida" gi 1999 yil 31 dekabrdagi farmoni. //
"Xalq so’zi" gazetasi 2000 y (1 yanvar).
3. Malikov T. Soliqlar va soliqqa tortishning dolzarb masalalari –T.: Akademiya, 2002
y.
4. Malikov T. Soliq tizimi: vaziyatga bir nazar. // Jamiyat va boshqaruv, № 2.
5. Yahyoev Q. Soliqlarning majburiylik printsipi. // Soliq to’lovchilari jurnali № 9 1998.
6. Yahyoev Q. Soliqqa tortish nazariyasi va amaliyoti. –T.: 2000.
7. Yahyoev Q. O’zbekiston Respublikasi soliq tizimi –T.: Mehnat. 1998.
8. Yahyoev Q. Soliqqa tortish imtiyozlari kerakmi? // Soliq to’lovchining jurnali, 1998.
9. Shaulov D., Kan U. Soliq qonunchiligi asoslari –T.: 1999.
10. Akramov E., Toirov A. Ekonomicheskie reformi Respubliki Uzbekistan -M.: TOO.
Lyuks-art. 1998.
455
TA’LIM VAZIRLIGI
5340900 - "BUXGALTERIYA
HISOBI VA AUDIT"
DASTURLARI
Toshkent - 2003
456
5340900 - "Buxgalteriya hisobi va audit" bakalavriat yo’nalishida o’qitiladigan
ixtisoslik va tanlov fanlaridan o’quv dasturlari. Toshkent Moliya instituti, 2003.
Ushbu dasturlar blokiga institutning "Buxgalteriya hisobi va audit" bakalavriat
yo’nalishida o’qitiladigan ixtisoslik va tanlov fanlardan o’quv dasturlari kiritilgan.
Mazkur dasturlar Uzbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2001 yil 16
avgustdagi 343-sonli "Oliy ta’limning Davlat ta’lim standartlarini tasdiqlash
to’g’risida"gi qaroriga asosan O’zbekistonda uzluksiz ta’limning Davlat ta’lim
standartlari asosiy qoidalariga muvofiq ishlab chiqilgan.
Tuzuvchilar:
prof. Xasanov B. A.,
dots. Mamatov Z. T.,
dots. Ibragimov A. T.,
dots. Rizaev N. Q.
Tahrir hay’ati:
prof. Yo’ldoshev 3.,
dots. Jo’raev A.
Taqrizchilar:
prof. Vohidov S. V.,
dots. Qo’ziev I. A.,
dots. Mahmudov A. N.
bayoni).
457
TA’LIM VAZIRLIGI
"TASDIQLANDI"
ta’lim vazirligi
№ VM-343-53409-3.14
"1" iyul 2003 y.
____________________
"8" iyul 2003 y.
BUXGALTERIYA HISOBI
NAZARIYASI
fanidan
DASTUR
ta’lim sohasidagi 5340900 - "Buxgalteriya
hisobi va audit" bakalavriat yo’nalishi uchun
Toshkent - 2003
458
Tuzuvchilar:
k.o’q. Rizaev N. Q.
Taqrizchilar:
prof. Voxidov S. V.,
dots. Mamatov Z. T.
"Buxgalteriya hisobi nazariyasi" fani bo’yicha tuzilgan ushbu namunaviy dastur
qo’yilgan talablarga to’liq javob beradi. Bu o’quv fani dasturida jami 6 bo’lim mavjud
bo’lib, fanining maqsadi, vazifalari, boshqa fanlar bilan o’zaro aloqasi, DTSga muvofiq
bilim va ko’nikmalar, amaliyot va seminar darslari bo’yicha ishlarning minimal miqdori,
kompyuter va informatsion texnologiyalarni qo’llash, fan dasturi, amaliy va seminar
mashg’ulotlari, kurs ishi mavzularining ro’yxatlari, tavsiya etilayotgan mavzular
bo’yicha ko’rgazma-namoyish materiallari, o’quv filmlari va boshqa didaktik
materiallarning ro’yxati, talabalarni reyting asosida baholash bo’yicha o’zlashtirish
nazorati hamda adabiyotlar ro’yxati o’z ifodasini topgan.
Dannaya programma po predmetu "Teoriya buxgalterskogo ucheta" otvechaet na vse
postavlennie trebovaniya. Programma sostoit iz 6 chastey. V nix soderjitsya
sleduyushchie svedeniya:
Tsel i zadacha predmeta, svyaz s ostalnimi predmetami, znaniya i naviki
sootvetstvuyushchie SGO, minimalnoe kolichestvo seminarov i prakticheskix zanyatiy,
primenenie kompyuterov i informatsionnoy texniki, programma predmeta, seminarskie
zanyatiya, temi kursovix rabot, naglyadno-pokazatelnie materiali po rekomenduemim
temam, spisok uchebnix filmov i drugix didakticheskix materialov, kontrol uspevaemosti
studentov po reyting sisteme i spisok ispolzuemoy literaturi.
The necessity of training of the students to the "Theory of Financial Accounting"
consists of the organization of financial accounting in our republic according to the
international standards that requires conducting this subject.
The created program of the "Theory of Financial Accounting" subject - completely
answers all put requirements. The program consists of 6 parts. They contain the following
items:
The purpose and task of a subject, communication with other subjects, knowledge
and skills appropriate to the SSE (Standards of State Education), minimum quantity of
seminars and practical employment, application of computers and technological
information, program of the subject, seminar lessons, the list of themes of "course
works", evident - indicative materials on recommended themes, the list of educational
459
films and other materials, control of progress of the students on a rating system and list of
the literature for usage.
bayoni).
1. SO’Z BOShI
O’zbekiston Respublikasi Prezidentining "Ta’lim-tarbiya va kadrlar tayyorlash
tizimini tubdan isloh qilish, barkamol avlodni voyaga etkazish to’g’risidagi" Farmonida
"Ta’lim to’g’risida"gi Qonun va kadrlar tayyorlash bo’yicha Milliy dasturni hayotga
tadbiq etish ishlari davlat siyosatining ustuvor yo’nalishi deb belgilangan. Shunga ko’ra
O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining Qarori bilan O’zbekiston
Respuplikasi Davlat ta’lim standartlari tasdiqlandi. (2001 yil 16 avgust 343-son). Mazkur
standartlar bo’yicha har bir o’qitiladigan fanlardan namunaviy dasturlar tayyorlash
zaruriyati tug’ildi.
"Buxgalteriya hisobi nazariyasi" fani bo’yicha tuzilgan ushbu namunaviy dastur
Davlat ta’lim standartlari tomonidan qo’yilgan talablar asosida tuzilgan bo’lib,
iqtisodiyot yo’nalishidagi talabalari uchun mo’ljallangan. Mazkur fan hisob haqida
tushuncha, hisobdagi asosiy tamoyillar, hisobning usullari, moliyaviy hisbotning tarkibi,
xo’jalik yurituvchi sub’ektlarda buxgalteriya hisobini tashkil qilish va hisob siyosati
haqida nazariy bilimlar beradi.
O’quv faniing maqsadi, vazifalari va boshqa fanlar bilan o’zaro bog’liqligi
Respublikamizda iqtisodiy islohotlarni yanada chuqurlashtirish hamda bozor
munosabatlarining rivojlanishi malakali buxgalterlar, auditorlar, soliqchi va moliyachi
mutaxassislarga ehtiyoj tug’diradi.
O’quv rejasiga muvofiq bo’lg’usi buxgalter va auditor mutaxassisliklari talabalari
"Buxgalteriya hisobi nazariyasi" fanini o’rganadi. Xo’jalik yurituvchi sub’ektlardagi
mablag’lar va mablag’larning tashkil topishi manbalari harakatini, xo’jalik muomalalarini
hisobga olish, ularni hujjatlashtirish, umumlashtirish, xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning
mulkiy, moliyaviy faoliyati to’g’risidagi to’liq va ishonarli ma’lumotlarni shakllantirish
hamda moliyaviy hisobotlarni tuzish tartibini respublikamizdagi qonunlar, hukumat
qarorlari va boshqa me’yoriy hujjatlar asosida o’rganadi.
460
"Buxgalteriya hisobi nazariyasi" fani xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning mulkiy va
moliyaviy faoliyatini hisobga olishda o’zining usul, uslubiyatiga ega bo’lish bilan
birgalikda o’z faoliyatini yuritishda boshqa fanlar bilan bevosita bog’liqligi bois
quyidagi, bu fanlar ham chuqur o’rgatiladi: "Iqtisodiyot nazariyasi", "Makroiqtisodiyot",
"Mikroiqtisodiyot", "Statistika", "Audit", "Moliyaviy hisob", "Boshqaruv hisobi",
"Iqtisodiy tahlil", "Moliya", "Soliqlar va soliqqa tortish", "Pul, kredit va banklar",
"Menejment", "Marketing", "Xalqaro iqtisodiy munosabatlar", "Sug’urta ishi", "Kichik
biznes va tadbirkorlik". Ta’lim zamonaviy usullarda va kompyuterlardan foydalangan
holda amalga oshiriladi.
Fan bo’yicha talabalarning bilimi, uquvi va ko’nikmalariga qo’yiladigan talablar
Mazkur mutaxassislik bo’yicha o’qiydigan talabalar "Buxgalteriya hisobi nazariyasi"
fanini chuqur o’rganishi hamda etuk mutaxassis bo’lishi uchun quyidagi talablar
quyiladi:
•
•
•
•
•
huquqiy davlat, demokratik fuqarolik jamiyati yoshlari, ayniqsa, buxgalter, auditor
mutaxassisligini egallovchi talabalar huquqshunoslik, davlat va jamiyat qurilishi
fanlarini chuqur egallagan bo’lishi;
bozor iqtisodiyotiga o’tish tamoyillarini hamda qonunlarini mukammal o’rganishi;
milliy g’ururga, yuqori madaniyatga ega bo’lishi, o’zbek xalqining tarixini bilishi;
mutaxassislik fani bilan bog’liq fanlarni mukammal o’rganishi;
fan va texnika yutuqlariga qiziquvchan, o’ziga nisbatan talabchan, o’rganayotgan
faniga, o’z vataniga fidoyi bo’lishi kerak.
Fanni o’rgatishda mutaxassislik kafedralar o’qituvchilari talabalarda fanga nisbatan
qiziqish uyg’otishi har bir talabaning bilim saviyasi, shaxsiy fazilat va imkoniyatlaridan
kelib chiqqan holda vazifa berishi hamda talab qilish san’atiga ega bo’lishi lozim.
O’qitish jarayonida nazariy bilim bilan amaliyot uzviyligiga erishmoq, o’quv
jarayonini talabaning mustaqqilligini ta’minlaydigan darajada tashkil qilmoq kerak.
Fanni o’qitishda kompyuter, informatsion va boshqa zamonaviy texnologiyalarni qo’llash
Talabalarga fanni zamonaviy usulda o’rgatish, ularning mustaqil bilim olishiga
sharoit yaratish hamda olgan bilimini mustaqil ravishda baholash uchun quyidagilardan
foydalaniladi:
•
•
•
talaba o’z bilimini o’zi baholashi uchun sharoit yaratib berish;
talabalarning bilimini tayanch iboralar asosida baholashni joriy qilish;
461
•
•
olishga o’rgatish;
iqtidorli talabalar bilan ularni qiziqtiruvchi mavzular bo’yicha qo’shimcha
darslarni tashkil qilish va h.k.
"Buxgalteriya hisobi nazariyasi" fani talabalarga o’quv rejasi bo’yicha III semestrda
o’qitiladi.
"Buxgalteriya hisobi nazariyasi" fani ma’ruza va amaliy mashg’ulot shaklida
auditoriyada o’rgatiladi.
Egallangan nazariy bilimlarini mustahkamlash uchun xo’jalik yurituvchi sub’ektlarda
amaliyot o’taydilar. O’quv jarayonida o’zlashtirish darajasi o’qituvchilar hamda
belgilangan hay’at a’zolari tomonidan reyting usulida baholanadi, shuningdek
nazoratning og’zaki va yozma usullari ham qo’llaniladi.
"Buxgalteriya hisobi nazariyasi" fanini o’rganish bo’yicha o’quv rejasida jami 54
soat belgilangan. Shundan: ma’ruza 18 soat, amaliy mashg’ulot 18 soat, mustaqil ta’lim
18 soat.
2. FAN DASTURI
"Buxgalteriya hisobi nazariyasi" fanining predmeti va metodi xamda tadqiqot usullari
Xo’jalik hisobi to’g’risida umumiy tushuncha va unga qo’yiladigan talablar. Xo’jalik
hisobining turlari, hisobda qo’llaniladigan o’lchov birliklari. Xo’jalik hisobi tizimining
yaxlitligi. Hisobotning nazorat qilish funktsiyalari va iqtisodiy baholashda o’zaro
bog’liqligi. Buxgalteriya hisobi sub’ektlari va ob’ektlari. Iqtisodiyotni erkinlashtirish
sharoitida buxgalteriya hisobidagi islohotlar.
Buxgalteriya hisobining predmeti va uning muhim ob’ektlari, xo’jalik
mablag’larining tashkil topish manbalarini turkumlash, xo’jalik jarayonlari va xo’jalik
muomalalari to’g’risida tushuncha, buxgalteriya hisobi ob’ektlarining tarmoqlar
xususiyati va mulkchilikning shakllariga bog’liqligi, buxgalteriya hisobining usullari va
uning elementlari.
Buxgalteriya balansi, uning tuzilishi va mazmuni
Buxgalteriya balansining tuzilishi, uning mazmuni va ahamiyati. Balansni o’qish
tartibi. Xo’jalik muomalalari ta’sirida balansda sodir bo’ladigan o’zgarishlar.
462
Respublikamiz korxonalarida tuzilayotgan balanslar bilan xorijiy davlatlarda tuzilayotgan
balanslar o’rtasidagi umumiy bog’liqlik. Hisob siyosatida balansni yoritib berish tartibi.
Balansga tegishli bo’lgan moliyaviy hisobot elementlari.
Hisoblar tizimi va ikkiyoqlama yozuv
Buxgalteriya hisobi hisoblari, ularning tuzilishi, ikkiyoqlama yozuv va uning
asoslanishi. Schyotlarni iqtisodiy mazmuni, tarkibi va tayinlanishi bo’yicha
turkumlanishi. Buxgalteriya hisobining schyotlar tizimi va uning ahamiyati. Doimiy va
vaqtinchalik schyotlar. Tartibga soluvchi, balansdan tashqari, joriy, kontrar-aktiv va
kontrar-passiv hisoblar, Ketma-ket (xronologik) va tizimli (sistemali) yozuvlar. Balans va
schyotlarning o’zaro bog’liqligi. Buxgalteriya hisobining schyotlari rejasi.
Baholash va kalkulyatsiya
Qiymat ko’rsatkichining mohiyati. Baholash – bu pulda o’lchash uslubi ekanligi.
Baholashning asosiy tamoyillari. Boshlang’ich qiymat, qoldiq qiymat, joriy qiymat,
sotish qiymati, diskontlangan qiymat, balans qiymat. Kalkulyatsiya maqsadi va vazifalari.
Kalkulyatsiya turlari: smeta, rejali, normativ, hisobot.
Asosiy xo’jalik jarayonlari hisobining tamoyillari
Xo’jalik jarayonlarining asosiy ko’rsatkichlari. Ta’minot jarayonining hisobi. Ishlab
chiqarish jarayonining hisobi. Sotish jarayoning hisobi. Ist’emol jarayonining hisobi.
Hujjatlashtirish va inventarizatsiya
Hujjatlashtirish haqida tushuncha. Buxgalteriya hisobida hujjatlarining roli va
ahamiyati. Hujjatlarga yozuvlar qilish va ularni rasmiylashtirishda qo’yiladigan talablar.
Hujjatlarning aylanishini tashkil etish. Inventarizatsiya to’g’risida tushuncha, uning
ahamiyati va turlari. "Inventarizatsiyani tashkil etish va uni o’tkazish" nomli buxgalteriya
hisobi milliy standarti (BHMS 19-son)ga muvofiq xo’jalik sub’ektlarida inventarizatsiya
o’tkazishni tashkil qilish tartibi. Inventarizatsiya natijalarini buxgalteriya hisoblarida aks
ettirilishi.
Buxgalteriya hisobining shakllari
Hisob registrlari, ularni buxgalteriya hisobidagi roli va ahamiyati. Buxgalteriya
hisobining shakllari, ularning mohiyati va tarixiy rivojlanishi. Buxgalterning
avtomatlashtirilgan ish joyi haqida tushuncha. Buxgalteriya hisobining jurnal-order
shakli. Buxgalteriya hisobining memorial-order shakli. Buxgalteriya hisobining
avtomatlashtirilgan shakli (1:S buxgalteriya).
Hisobot
463
Buxgalteriya (moliyaviy) hisoboti haqida tushuncha, uning ahamiyati va mohiyati.
Buxgalteriya (moliyaviy) hisobotining tarkibi va turlari. Hisobot shakllarining tuzilish
tamoyillari: hisoblash, ikkiyoqlama yozuv, mazmunning shakldan ustunligi, offsetting,
ishonchlilik, ko’rsatkichlarning taqqoslanuvchanligi, moliyaviy hisobotlarning
betarafligi, aktiv va majburiyatlarning sof bahosi, o’z vaqtidalik. Buxgalteriya balansi (1shakl), moliyaviy natijalarni shakllantirish tartibi to’g’risidagi hisobot (2-shakl), asosiy
vositalar harakati tug’risidagi hisobot (3-shakl), pul mablag’lari to’g’risidagi hisobot (4shakl), xususiy kapital to’g’risidagi hisobot (5-shakl), hisobotga ilovalar, tushuntirishlar
va ma’lumotlar. Yillik (chorak, yarim yillik) hisobotlarni tuzish, ularni to’ldirish va
taqdim etish tartibi. Yig’ma buxgalteriya hisoboti. Moliyaviy hisobotni tayyorlash va
taqdim etishning kontseptual asoslari (BHMS asosida).
Buxgalteriya hisobini tashkil etish
O’zbekiston Respublikasining "Buxgalteriya hisobi to’g’risida"gi Qonuni va uning
ahamiyati. Xo’jalik sub’ektlarida buxgalteriya hisobining vazifalari va funktsiyalari.
Buxgalteriya hisobini tashkil etish asoslari. Bosh buxgalterning burchi, huquqi va
javobgarligi. Buxgalteriya apparati, uning tuzilishi va vazifalari. Moliyaviy va boshqaruv
hisobi. Korxonalarda hisob siyosati. Markazlashgan va markazlashmagan hisob haqida
tushuncha. Kichik va o’rta biznes korxonalarida buxgalteriya hisobini xalqaro va milliy
standartlar asosida tashkil etish. Buxgalteriya hisobini tashkil etishni takomillashtirish
yo’llari.
3. AMALIY VA SEMINAR MAShG’ULOTLAR RO’YXATI
"Buxgalteriya hisobi nazariyasi" fanining predmeti va metodi hamda tadqiqot usullari
Xo’jalik hisobining turlari, hisobda qo’llaniladigan o’lchov birliklari. Buxgalteriya
hisobining maqsadi va vazifalari. Hisobotning nazorat qilish funktsiyalari va iqtisodiy
baholashda o’zaro bog’liqligi. Buxgalteriya hisobining asosiy qoidalari.*
Buxgalteriya hisobining predmeti va uning muhim ob’ektlari. Xo’jalik jarayonlari va
xo’jalik muomalalari to’g’risida tushuncha. Buxgalteri hisobi ob’ektlarining tarmoqlar
xususiyati va mulkchilikning shakllariga bog’liqligi.
Buxgalteriya balansi, uning tuzilishi va mazmuni
Balans moddalari. Xo’jalik muomalalari ta’sirida balansda sodir bo’ladigan
o’zgarishlar. Hisob siyosatida balansni yoritib berish tartibi. Balansga tegishli bo’lgan
moliyaviy hisobot elementlari bo’yicha ishlab chiqarish.
Schyotlar tizimi va ikkiyoqlama yozuv
464
Buxgalteriya hisobining schyotlari va uning tuzilishi, ikkiyoqlama yozuv va uning
asoslanishi. Buxgalteriya hisobining schyotlar tizimi va uning ahamiyati, ularning o’zaro
bog’liqligi. Joriy buxgalteriya hisobi ma’lumotlarini umumlashtirish. Asosiy schyotlar va
tartibga soluvchi schyotlar, taqsimlovchi schyotlar, taqqoslovchi schyotlar, balansdan
tashqari schyotlar. Balans va schyotlarning o’zaro bog’liqligi.*
Baholash va kalkulyatsiya
Baholash – bu pulda o’lchash uslubi ekanligi. Boshlang’ich qiymat, qoldiq qiymat,
joriy qiymat, sotish qiymati, diskontlangan qiymat, balans qiymati. Kalkulyatsiyaning
maqsadi va vazifalari.* Kalkulyatsiyani turlari: smeta, rejali, normativ, hisobot
kalkulyatsiyasi.
Asosiy xo’jalik jarayonlari hisobi tamoyillari
Xo’jalik jarayonlarining asosiy ko’rsatkichlari. Ta’minot jarayonining hisobi.* Ishlab
chiqarish jarayonining hisobi.* Sotish jarayoning hisobi.* Iste’mol jarayonining hisobi.
Hujjatlashtirish va inventarizatsiya
Hujjatlashtirish haqida tushuncha. Buxgalteriya hisobida hujjatlarning roli va
ahamiyati. Buxgalteriya hujjatlarining turlari, ularni turkumlash, hujjatlarning
rekvizitlari.* Hujjatlarning aylanishini tashkil etish. Inventarizatsiya to’g’risida
tushuncha, uning axamiyati va turlari. Xo’jalik sub’ektlarida inventarizatsiya o’tkazishni
tashkil qilish tartibi.* Inventarizatsiya natijalarini buxgalteriya hisobi schyotlarida aks
ettirilishiga oid korxona ma’lumotlari.
Buxgalteriya hisobining shakllari
Buxgalteriya hisobining shakllari ularning mohiyati va tarixiy rivojlanishi.
Buxgalteriya hisobining jurnal-order shakli.* Buxgalteriya hisobining memorial-order
shakli. Buxgalteriya hisobining avtomatlashtirilgan shakli.
Hisobot
Buxgalteriya (moliyaviy) hisobotining tarkibi va turlari.* Hisobot shakllarining
tuzilish tamoyillari. Buxgalteriya balansi (1-shakl), moliyaviy natijalarni shakllantirish
tartibi to’g’risidagi hisobot (2-shakl), asosiy vositalar harakati tug’risidagi hisobot (3shakl), pul mablag’lari to’g’risidagi hisobot (4-shakl), xususiy kapital to’g’risidagi
hisobot (5-shakl), hisobotga ilovalar, tushuntirishlar va ma’lumotlar. Yig’ma buxgalteriya
hisoboti.
Xo’jalik sub’ektlarida buxgalteriya hisobini tashkil etish
465
O’zbekiston Respublikasining "Buxgalteriya hisobi to’g’risida"gi Qonuni va uning
ahamiyati.* Xo’jalik sub’ektlarida buxgalteriya hisobining vazifalari va funktsiyalari.
Buxgalteriya hisobini tashkil etish asoslari. Buxgalteriya apparati, ularning tuzilishi va
vazifalari. Kichik va o’rta biznes korxonalarida buxgalteriya hisobini milliy standartlar
asosida tashkil etish.
Talabalar amaliy yordam tariqasida "Buxgalteriya hisobi nazariyasi" fani bo’yicha
qo’llaniladigan turli xil shakl, chizmalar, slaydalar bilan ta’minlanadi. Unda: Balans va
uning tuzilishi; Baholash tamoyillari; Kalkulyatsiya usullari; Schyotlar rejasi;
Hisobotlarni tuzish tartibi; hujjatlarning turkumlanishi o’rganiladi.
Talabalar "Buxgalteriya hisobi nazariyasi" fanini o’rganishda axborot vositalaridan
ya’ni internet tizimidagi quyidagi sayt va elektron pochtalardan ham keng foydalanadi:
http://www.apb.org.uk (Auditing Practices Board);
http://www.nao.gov.uk (UK National Audit Office);
http://www.iia.org.uk (The Institute of Internal Auditors-United Kingdom);
http://www.iasc.org.uk (International Accounting Standards Committee);
http://www.aicpa.org/index.htm (American Institute of Certified Public Accountants);
http://www.uza.uz (O’zbekiston Milliy Axborot Agentligining turli sohalarga doir
kundalik yangiliklari);
7. http://www.uzreport.com (Kundalik biznes yangiliklari);
8. http://www.referat.ru (Referatlar to’plami).
1.
2.
3.
4.
5.
6.
Talabalarga O’zbekiston Respublikasi Auditorlar palatasi, Buxgalterlar va Auditorlar
Milliy Assosiatsiyasi, Toshkent Davlat iqtisodiyot universiteti va Toshkent Moliya
foydalanish tavsi etiladi.
ravishda olib boriladi va joriy baholash, oraliq baholash va yakuniy baholash orqali
amalga oshiriladi. Joriy va oraliq baholash turiga ajratilgan ballar miqdori o’quv rejasida
466
•
•
•
•
•
•
•
amaliy (seminar) mashg’ulotlarga tayyorgarlik darajasi:
Tayanch iboralarga asoslangan yozma ishni o’tkazish tartibi "Reyting tizimini
yakuniy baholash bosqichida "Yozma ish" usulini tatbiq etish bo’yicha namunaviy
•
•
•
•
86 - 100 foiz "a’lo";
6. ADABIYoTLAR
Asosiy adabiyotlar
1. O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi. - T.: Adolat, 1992.
2. O’zbekiston Respublikasining "Buxgalteriya hisobi to’g’risida"ni Qonuni. 1996 yil 12
sentyabr // "Xalq so’zi" gazetasi.
3. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining "Mahsulot (ishlar, xizmatlar)ni
ishlab chiqarish va sotish xarajatlarning tarkibi hamda moliyaviy natijalarni
shakllantirish tartibi to’g’risida"gi Nizom. 1999 yil 5 fevral, 54-sonli qarori.
4. Moliyaviy hisob, - T.: KARANA va PRAGMA korporatsiyalari, 2000-2001.
5. Ostonoqulov M. Buxgalteriya hisobi nazariyasi, - T.: O’qituvchi, 1993.
6. Xasanov B., Bobobekov B. Buxgalteriya hisobi nazariyasi., metodik qo’llanma.
T.M.I. - 2000.
7. Qodirxonov S.B va boshqalar. Buxgalteriya nazariyasi bo’yicha masalalar to’plami.
T.D.I.U - 1996.
8. Yangi schyotlar rejasi. Buxgalterlar va auditorlar assotsiatsiyasi - 2002.
9. Yuldashev S., Xoshimov B., Muxammad Salim. Osnovi buxgalterskogo ucheta.
T.D.I.U -1997.
467
1. Nidlz B., Anderson X., Kolduell D, Printsipi buxgalterskogo ucheta, (pod. Red. V.
Sokolova), - M.: FiS, 1994.
2. Buxgalteriya hisobining milliy standartlari (BHMS). O’zbekiston Respublikasi
Moliya vazirligining oylik nashrlar to’plami. 2000-2002.
3. Vud F. Buxgalterskiy uchet dlya predprinimateley. - M.: FiS, 1993.
4. Ibragimov A., Karimov A. Xorij sarmoyalari buxgalteriya hisobi, - T.: O’zbekiston,
1999.
5. Pankov D. Buxgalterskiy uchet i analiz v zarubejnix stranax. - Mn: Ekoperspektiva,
1998.
6. Nikolaeva O. Mejdunarodnie standarti finansovoy otchetnosti, - M.: URSS, 2001.
7. Sotivoldiev A., Itkin Yu, Zamonaviy buxgalteriya hisobi, T.: Bva AA-2002 , 1 va 2tomlar.
8. Xasanov B., Xoshimov B. Buxgalteriya hisobi nazariyasi fanidan ma’ruza matnlari,
TMI - 2001.
9. G’ulomova F. Samouchitel po buxgalterskomu uchetu. - T.: Mir ekonomiki i prava,
2000.
Kazgan/ published by ISE.- Istanbul-1999.
14. The Work Of SEC. U.S. Securities and Exange Comisssion.-1999.
15. Sost accounting (a managerial emphasis) / USA. Mexico. Or Canada. 2001.
16. Financial accounting / USA. Mexico. Or Canada. 2001.
468
TA’LIM VAZIRLIGI
"TASDIQLANDI"
ta’lim vazirligi
№ VM-343-53409-3.15
"1" iyul 2003 y.
____________________
"8" iyul 2003 y.
BOSHQA TARMOQLARDA BUXGALTERIYA
HISOBINING XUSUSIYATLARI
fanidan
DASTUR
Toshkent - 2003
469
Tuzuvchilar:
k.o’q. Qo’ziev I. N.,
k.o’q. Boqieva H. A.
Taqrizchilar:
prof. Vohidov S. V.,
dots. Mamatov Z. T.
O’zbekiston Respublikasining "Ta’lim to’g’risida"gi Qonuni va kadrlar tayyorlash
milliy dasturiga muvofiq 2001 yil 16 avgustda O’zbekiston Respublikasi Vazirlar
Mahkamasining 343-sonli qarori qabul qilindi. Mazkur qaror asosida Davlat ta’lim
standartlari tasdiqlandi. Davlat ta’lim standartlarining ishlab chiqilishi bilan har bir fan
bo’yicha yangi shakldagi dasturlar tayyorlash zaruriyatini tug’dirildi. "Boshqa
tarmoqlarda buxgalteriya hisobining xususiyatlari" fanini talabalarga o’qitishning
zaruriyati shundaki, respublikamizda buxgalteriya hisobi tizimini xalqaro standartlari
asosida iqtisodiyot tarmoqlari, jumladan, qurilish, qishloq xo’jaligi, savdo va transport
tashkilotlarida tashkil etilishi va yuritish tartib-qoidalarining o’ziga xos xususiyatlarini
o’rganishni taqozo etmoqda.
"Boshqa tarmoqlarda buxgalteriya hisobining xususiyatlari" fani bo’yicha tuzilgan
ushbu dastur Oliy ta’limning bakalavrlar tayyorlash saviyasi va mazmuniga qo’yilgan
barcha talablarga javob beradi. Unda qurilish, qishloq xo’jaligi, savdo va transport
tashkilotlarida buxgalteriya hisobining xususiyatlarini o’zida aks ettiradigan 6 ta bo’lim
va 15 ta mavzu mavjud.
Dasturda, "Boshqa tarmoqlarda buxgalteriya hisobining xususiyatlari" fanining
maqsadi, vazifalari, boshqa fanlar bilan o’zaro aloqasi, Davlat ta’lim standartiga muvofiq
bilim va ko’nikmalar, amaliy va seminar mashg’ulotlar bo’yicha ishlarning minimal
miqdori, kompyuterda informatsion texnologiyalarni qo’llash, fan dasturi, amaliy va
seminar mashg’ulotlari, tavsiya etiladigan mavzular bo’yicha ko’rgazma namoyish
materiallari, o’quv filmlar va boshqa didaktik materiallar ro’yxati, talabalarning reyting
asosida baholash bo’yicha o’zlashtirishning nazorati hamda adabiyotlar ro’yxati o’z
ifodasini topgan.
Vo ispolnenie zakona "Ob obrazovanii" i natsionalnoy programmi po podgotovke
kadrov bilo prinyato postanovlenie Kabineta Ministrov Respubliki Uzbekistan №343 16
avgusta 2001 goda. V svyazi s etim po razrabotke Gosudarstvennix Standartov
obrazovaniya poyavilos neobxodimost podgotovit programmi novogo pokoleniyapo
kajdomu predmetu neobxodimost prepodavaniya studentam predmeta.
470
Izuchenie kursa "Osobennosti buxgalterskogo uchet drugix otrasley" doljno
soprovojdatsya s uchetom osobennostey stroitelstva, torgovli, selskogo xozyaystva i
transportnoy sferi.
V etoy programme v 6 chastyax i 15 temax otrajeni osobennosti buxgalterskogo
ucheta v vishenazvannix otraslyax.
V programme osveshchayutsya tsel, zadachi, vzaimosvyaz s drugimi predmetami,
sootvetstvuyushchie znaniya i praktika po gosudarstvennomu standartu obrazovaniya,
minimalnie raboti po prakticheskim i seminarskim zanyatiyam, primenenie
kompyuternoy informatsionnoy texnologii, programma predmeta, prakticheskie i
seminarskie zanyatiya, spisok poznavatelnix filmov i drugix didakticheskix materialov,
osobennosti kontrolya uspevaemosti studentov na osnove reytingovoy sistemi i
ispolzovanie razlichnix literatur.
By the law "On formation" and national program on preparing a personnel (frames)
was accepted resolution Kabinet of Ministre Repablik of Uzbekistan №343 16 august
2001 year. On the base of this resolution was designed State Standard of formation
developping State Standard on has appear need to prepare the programs of the new form
on each. need of teaching to students a subject.
Particularities of Accounting other branches is in that that, due be teach
particularities of account in branches a construction, trading an agriculture and forming
the transport institutions.
In this program in 6 parts and 15 that are reflect particularities of accounting in the
construction, agriculture, trade and transport institutions.
In "Particularities of branch accounting" is conclude purpose, task, with other
subjects, corresponding knowledges and practice on the state standard of formation,
minimum work on practical and seminarnim to occupations, using a computer
information technology, program of subject, practical and occupation, showing the
material on recommend subjects, cognitive film list and other didactic material a
checking students on the base system and using the different literature.
bayoni).
471
1. SO’Z BOShI
O’zbekiston Respublikasi Prezidentining "Ta’lim-tarbiya va kadrlar tayorlash
tizimini tubdan isloh qilish va barkamol avlodni voyaga etkazish to’g’risida"gi
Farmonida (06.10.97) "Ta’lim to’g’risida"gi Qonun va kadrlar tayyorlash Milliy dasturini
hayotga tatbiq etish davlat siyosatining ustuvor yo’nalishi ekanligi qayd etilgan.
O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2001 yil 16 avgust 343-sonli
Qaroriga muvofiq Davlat ta’lim standartlari tasdiqlandi. Mazkur standartlar bo’yicha har
bir o’qitiladigan fandan dasturlar tayyorlash zaruriyati tug’ildi. "Boshqa tarmoqlarda
buxgalteriya hisobining xususiyatlari" fani bo’yicha tuzilgan ushbu dastur qo’yilgan
barcha talablar asosida tayyorlangan bo’lib, "Buxgalteriya hisobi va audit" yo’nalishidagi
talabalar uchun qo’llaniladi.
O’qitishning maqsadi va vazifasi hamda boshqa fanlar bilan o’zaro bog’lanishi
Amalga oshirilayotgan iqtisodiy islohotlar iqtisodiyotimizning sanoat ishlab
chiqarishi bilan bir qatorda uning tub negizini tashkil etuvchi sohalarda ham o’z
samarasini bermoqda. Xususan, qishloq xo’jaligi, qurilish, savdo va transport
tarmoqlarida boshqaruvni samarali tashkil etish uchun ulardan olinayotgan
ma’lumotlarning ishonchliligini ta’minlashda buxgalteriya hisobining roli nihoyatda
kattadir.
Boshqacha qilib aytganda, buxgalteriya hisobi iqtisodiyotimiz turli sohalaridagi
xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning moliyaviy va mulkiy holati haqida to’liq ma’lumot
beradi. Bu ma’lumotning ishonchliligi xo’jalik yurituvchi sub’ektlar boshliqlariga
xo’jalik faoliyatini boshqarish bo’yicha muhim qarorlar qabul qilishda yordam beradi.
O’quv rejasiga muvofiq "Boshqa tarmoqlarda buxgalteriya hisobining xususiyatlari"
fanini o’qish jarayonida talabalar iqtisodiyotimizning turli jabhalaridagi, ya’ni qishloq
xo’jaligi (agrar soha), qurilish, savdo va transport sohalarida buxgalteriya hisobini tashkil
qilish, uni yuritishning o’zigi xos jihatlarini va xususiyatlarini o’rganadilar. Ulardagi
mablag’lar va mablag’larni tashkil topish manbalarini, hujjatlashtirish tartibini, moliyaviy
natijalarni shakllantirish va hisobotlar tuzish bo’yicha amaldagi Qonun va qarorlardan
hamda me’yoriy hujjatlardan foydalanadi. Shu bilan birga buxgalter va auditorlar
iqtisodiy vaziyatlarda tez va xatosiz mo’ljal olish, bozor iqtisodiyotining tendentsiyalarini
tushunishlari zarur.
Talabalar o’quv dasturiga muvofiq asosiy yo’nalishdagi fan sifatida "Boshqa
tarmoqlarda buxgalteriya hisobining xususiyatlari" fanini chuqur o’rganadilar. Bozor
iqtisodiyotiga o’tish davrida korxonalarda buxgalteriya hisobini halqaro amaliyotdan
kelib chiqqan holda tashkil qilish va yuritishni o’rganish asosiy vazifa qilib qo’yiladi.
Talabalar uchun bu fanni o’rganishda "Buxgalteriya hisobi to’g’risida"gi O’zbekiston
472
Respublikasi Qonuni asos qilib olinadi. Shuningdek, fanni o’rganishda hukumatimiz
tomonidan qabul qilingan qarorlar va qonunlar, me’yoriy hujjatlar hamda iqtisodiy
adabiyotlardan keng foydalaniladi. Fanni o’rganish quyidagi fanlar bo’yicha bilimga ega
bo’lishni taqazo etadi: "Iqtisodiyot nazariyasi", "Makroiqtisodiyot", "Mikroiqtisodiyot",
"Statistika", "Audit", "Moliyaviy hisob", "Iqtisodiy tahlil", "Moliya", "Soliqlar va soliqqa
tortish", "Pul, kredit va banklar", "Menejment", "Marketing", "Xalqaro iqtisodiy
munosabatlar", "Sug’urta ishi", "Kichik biznes va tadbirkorlik".
Mazkur yo’nalishda o’qiydigan talabalar "Boshqa tarmoqlarda buxgalteriya
hisobining xususiyatlari" fani bo’yicha chuqur bilim olishi va etuk mutaxassis bo’lib
etishishlari uchun quyidagi talablarni bilishni zaruriyat qilib qo’yadi:
•
•
•
•
•
•
•
hozirgi zamon taraqqiyotida halqaro buxgalteriya hisobining ahamiyati va o’rnini;
buxgalteriya fani iqtisodiyotni o’rganishning asosiy mezoni ekanligini;
iqtisodiyotning turli sohalarini samarali boshqaruvida buxgalteriya hisobi
ma’lumotlari asos bo’lib xizmat qilishini;
ishlab chiqarish xarajatlarini to’g’ri hisobga olish va mahsulot tannarxini to’g’ri
belgilashni;
huquqiy davlat yoshlari, ayniqsa buxgalter va auditor mutaxassisligini egallovchi
talabalar huquqshunoslik fanlarini chuqur egallagan bo’lishi lozimligini;
moliyaviy natijalar bo’yicha o’zlarining xulosa va takliflarini keltirishni;
iqtisodiy siyosatni shakllantirishda buxgalteriya hisobi muhim bo’g’in ekanligini.
O’qitish jarayonida nazariy bilim bilan amaliy bilimni solishtirish usullarini tashkil
etish, talabalarning o’qishga bo’lgan qiziqishlarini tobora orttirib, ular uchun imkon
qadar mustaqil bilim olishiga sharoit yaratib berish lozim.
Talabalarga zamonaviy usulda "Boshqa tarmoqlarda buxgalteriya hisobining
xususiyatlari" fanini o’rgatish va ularning bilimini baholash uchun quyidagilardan
foydalaniladi:
•
•
•
O’quv maqsadlarini nazorat (test) topshiriqlariga ko’chirish;
Talabalarni avvaldan tarqatma o’quv materiallari bilan ta’minlash;
Tayanch iboralarini ishlab chiqib, talabalarning ularni to’la o’zlashtirishiga
erishish;
473
•
•
•
Amaliy mashg’ulotlarda har bir tarmoq xususiyatlarini hisobga olgan holda ish
o’yinlarini qo’llash;
Iqtidorli talabalar bilan qo’shimcha darslar tashkil etish;
Talabalar bilimlarini o’zlari baholashi va mustaqil ishlashi uchun sharoitlar yaratib
berish.
"Boshqa tarmoqlarda buxgalteriya hisobining xususiyatlari" fani talabalarga VII va
VIII semestrlarida o’qitiladi. Har ikki semestrda boshqa tarmoqlarda buxgalteriya
hisobining xususiyatlari haqida tushunchalar hamda qoidalar o’rgatiladi. Fanni o’rganish
ma’ruza va amaliy mashg’ulot shaklida auditoriyada amalga oshiriladi. O’quv jarayoni
reyting tizimi asosida tashkil qilinadi va talabalarning o’zlashtirish darajasi o’qituvchilar
tomonidan baholanadi.
Oliy kasb ta’limning davlat standartida "Boshqa tarmoqlarda buxgalteriya hisobining
xususiyatlari" faniga jami 184 soat hajmda vaqt ajratilgan. Shundan, ma’ruza 92 soat
,amaliy mashg’ulot 92 soatni tashkil etadi. Ma’ruza va amaliy mashg’ulot hamda
mustaqil ta’lim o’qituvchilar rahbarligida auditoriyada o’tiladi.
2. FAN DASTURI
Kapital qo’yilmalar (investitsiyalar)ni pudratchi tashkilotlardagi hisobining xususiyatlari
Kapital qo’yilmalar (investitsiyalar) to’g’risida tushuncha. Kapital qo’yilma
(investitsiyalar)lar hisobi oldida turgan vazifalar. Qurilishlarning tashkiliy shakllari va
ularning kapital qo’yilmalar hisobini tashkil qilishga ta’siri. Kapital qo’yilmalarni
turkumlash: kapital ishlarning turlari bo’yicha, xarajatlarning tarkibi va kapital
qo’yilmalarning yo’nalishlari bo’yicha. Bozor iqtisodiyotiga o’tish davrida kapital
qo’yilmalarni (investitsiyalarni) moliyalashtirish manbalari.
Qurilish materiallarini hisobga olish xususiyatlari
Qurilish materiallarini turkumlash va baholash. Qurilish materiallari, butlovchi
qismlar, konstruktsiyalar va boshqalarni buxgalteriyada hisobga olish xususiyatlari.
Tayyorlov - ombor xarajatlarini hisobga olish va taqsimlash tartibi. Materiallarni
omborda va buxgalteriyada hisobga olish(operativ-saldo va buxgalterlik uslublari).
Ochiq joyda saqlanayotgan qurilish materiallarini hisobga olish xususiyatlari.
474
Xo’jalik va pudrat usullarida bajarilgan kapital qo’yilmalarning buyurtmachidagi hisobi
Xo’jalik va pudrat usulidagi kapital qo’yilmalarning hisobini tashkil etish.
O’rnatiladigan va montaj qilish talab etilmaydigan uskunalarni hisobga olish.
O’rnatiladigan asbob-uskunalar va boshqa asosiy vositalarni hisobga olish tartibi.
Xo’jalik usulidagi kapital qo’yilmalar hisobi. Asosiy vositalarni sotib olish va
qurilishning sintetik va analitik hisobini tashkil qilish. Tugallangan qurilishlarni hisobga
olish va ularning inventar qiymatini aniqlash.
Qurilishda pul mablag’lari va hisob-kitoblar hisobi
Qurilish tashkilotlarida pul mablag’lari va tashkilotlar o’rtasida hisoblashishlar
hisobining vazifalari. Naqd pul kassa muomalalarining hisobini yuritish tartibi. Bank
muassasalardagi schetlarni yuritish hisobi. Pul ekvivalenti, qo’ldagi pullar schyoti, qisqa
muddatli moliyaviy qo’yilmalar schyoti.
Qurilish xarajatlarini turkumlash, hisobga olish va tannarxga qo’shish tartibi
Qurilish tashkilotlarida yordamchi ishlab chiqarishni hisobga olish. Tugallanmagan
ishlab chiqarishlarni baholash va hisobga olish. Ishlab chiqarishda yaroqsiz mahsulotni
hisobga olish. Qurilishda asosiy va qo’shimcha ish haqini hisobga olishning
xususiyatlari, uni taqsimlash tartibi. Davr xarajatlari va kelgusi davrlar xarajatlarini
hisobga olish. Qurilish ishlab chiqarishda xarajatlarning analitik va sintetik hisobini
tashkil etish, tugallanmagan ishlab chiqarishlarni baholash va hisobga olish,
tugallangan qurilish-montaj ishlarining tannarxini aniqlash.
Qurilish tashkilotlarida bajarilgan ishlarni hisobga olish. Hisobotlarni tuzish va taqdim
etish tartibi
Bajarilgan va buyurtmachilarga topshirilgan qurilish-montaj ishlarini hisobga olish.
Tugallangan qurilish ob’ektlarini sotish bo’yicha buyurtmachilar bilan hisoblashish.
Pudratchi tashkilotlarda hisobot tuzish va topshirish. Yig’ma hisobotlar.
Qishloq xo’jaligi korxonalarida buxgalteriya hisobi xususiyatlari
Bozor iqtisodiyoti sharoitida qishloq xo’jaligi mahsulotlariga bo’lgan talabni
qondirishda buxgalteriya hisobining o’rni va vazifalari. Qishloq xo’jaligi ishlab
chiqarishining o’ziga xos xususiyatlari va uning hisobini tashkil etishga ta’siri.
Qishloq xo’jaligi korxonalarida xarajatlar hisobi va mahsulotlar tannarxini aniqlash
Ishlab chiqarish xarajatlari hisobining vazifalari. Ishlab chiqarish xarajatlarini
turkumlash.
475
Ishlab chiqarish xarajatlarini hisobga olish va dehqonchilik mahsulotlari tannarxini
hisoblash. Ishlab chiqarish xarajatlarini hisobga olish va chorvachilik mahsulotlari
tannarxini hisoblash. g’rdamchi va sanoat ishlab chiqarishlari xarajatlarini hisobga olish
va mahsulot (ish va xizmatlar)lar tannarxini aniqlash.
Qishloq xo’jaligi korxonalarida mol etkazib beruvchi, xaridorlar va boshqa tashkilotlar
bilan hisob-kitoblar hisobi
Mol etkazib beruvchilar bilan hisob kitoblarni tashkil qilish. Tovar materiali va
boshqa aktivlar bo’yicha to’lovlar hisobi. Berilgan bo’naklar bo’yicha hisob-kitoblar.
Da’volar yuzasidan hisoblashishlar. Olingan bo’naklar bo’yicha hisoblashishlar. Davlat
byudjeti tashkilotlari bilan hisoblashishlar. Hisobdor shaxslar bilan, ta’sischilar bilan,
turli xil debitor va kreditorlar, sho’’ba korxonalari, yuqori tashkilotlar bilan
hisoblashishlarni yuritish tartibi. Byudjetdan tashqari fondlar bo’yicha hisoblashishlar.
Qishloq xo’jaligida xususiylashtirish hisobi o’ziga xos xususiyatlari
Qishloq xo’jaligida ijara munosabatlarini hisobga olish. Fermer xo’jaliklarida,
dehqon xo’jaliklarida xarajatlarni hisobga olish. Paychilik asosida tashkil etilgan
xo’jaliklarda xarajatlarni hisobga olish.
Tayyor mahsulotlar va ularning sotilishini hisobga olish. Moliyaviy natijalarni hisobga
olish va korxona hisobotini tuzish
Qishloq xo’jaligida ishlab chiqarilgan mahsulotlarni qabul qilish, saralash, sotishga
tayyorlash va sotish hisobining xususiyatlari. Asosiy podani tashkil qilish va hayvonlarni
hisobdan chiqarishini hisobga olish. Qishloq xo’jaligi korxonalarida fondlar va
moliyaviy natijalar hisobi. Moliya, soliq va sug’urta tashkilotlari bilan hisoblashishlar.
Yig’ma hisobotlar. Moliyaviy hisobotlar tarkibi. Hisobotlarni tuzish va taqdim etish
tartibi. Moliyaviy hisobotni to’ldirish to’g’risidagi hisob siyosati.
Savdo-tijorat tashkilotlarda buxgalteriya hisobi xususiyatlari
Bozor iqtisodiyotiga o’tishda tijorat tashkilotlarida buxgalteriya hisobining
xususiyatlari va ularning vazifalari. Ulgurji savdo korxonalarida tovarlarni hisobga
olish. Omborlarda, bazalarda va buxgalteriyada tovarlarni hisobga olish. Tovarlarni
iste’molchilarga va vositachilarga sotish muomalalari. Savdo ustamasi va savdo
qo’shimchasini hisobga olish tartibi. Muomalalarda tranzit usulida tovarlar aylanishini
hisobga olish. Chakana savdoda sotish muomalalarining shakllari. Sintetik va analitik
hisobni tashkil qilish. Kassa muomalalarining xususiyatlari.
Muomala xarajatlarini va moliyaviy natijalarni hisobga olish
476
Savdo tashkilotlarida muomala xarajatlarini hisobga olish, ularning tarkibi. Mehnatni
tashkil qilishning shakllari va unga haq to’lash. Buxgalteriya hisobini yuritish
jarayonlarini avtomatlashtirish. Muomala xarajatlarini sotilgan va omborda qolgan
tovarlar qiymatiga qo’shish tartibi. Savdo tashkilotlarida byudjet tashkilotlari bilan
hisoblashishlarning o’ziga xos xususiyatlari. Savdo korxonalarida hisobot tuzish.
Hisobotlar tarkibi: buxgalteriya balansi, moliyaviy natijalarni shakllantirish, asosiy
vositalarning harakati to’g’risidagi hisobot, pul oqimlari to’g’risidagi hisobot, xususiy
kapital to’g’risidagi hisobot va hisobotga ilovalar, tushuntirishlar, izohlar.
Transport tashkilotlarida buxgalteriya hisobining xususiyatlari
Bozor iqtisodiyotiga o’tish munosabat bilan transport tashkilotlarida buxgalteriya
vazifalari. Asosiy vositalar hisobi, harakatdagi tarkibni hisobga olish xususiyatlari.
Asosiy vositalar amortizatsiyasi hisobi.
Ishlab chiqarish xarajatlarini hisobga olish, yuk, bajarilgan ish va xizmatlarning
tannarxini hisoblash. Lizing muomalalari hisobining xususiyatlari. Asosiy vositalarni
ijaraga olish va ijaraga berish hisobi. Yuklarni mamlakat ichida va mamlakatlararo
tashilganda sarf qilinadigan xarajatlar va bu boradagi hisoblashishlarning turlari.
Transport tashkilotlarida
xususiyatlari.
fondlar
va
moliyaviy
natijalarni
hisobga
olishning
Transport tashkilotlarida kapital fondlar, moliyaviy natijalar hisobi
Kapital, uning tarkibi (ustav, qo’shilgan, rezerv). Kapitalning transport
korxonalarida tutgan o’rni va hisobning vazifalari. Kapitalni tashkil qilish manbalari,
ustav kapitalining manbai, qo’shilgan kapitalning manbai, rezerv kapitalning manbai.
Moliyaviy natijalarni aniqlash hisobi; asosiy faoliyatdan olingan moliyaviy natijalar,
umumxo’jalik faoliyatidan olingan moliyaviy natijalar. Soliq to’lagunga qadar foydani
aniqlash hisobi. Sof foydani aniqlash va taqsimlash tartibi.
3. AMALIY MAShG’ULOTLARNING NAMUNAVIY MAVZUSI
Kapital qo’yilmalar (investitsiyalar)ni pudratchi tashkilotlardagi hisobining xususiyatlari
Kapital qo’yilma(investitsiyalar)lar hisobi oldida turgan vazifalar*. Qurilishlarning
tashkiliy shakllari. Kapital qo’yilmalarni turkumlash: kapital ishlarning turlari bo’yicha
xarajatlarning tarkibi va kapital qo’yilmalarning yo’nalishlari bo’yicha*. Kapital
qo’yilmalarni (investitsiyalarni) moliyalashtirish manbaalari.
Qurilish materiallarini hisobga olish xususiyatlari
477
Qurilish materiallarini turkumlash va ularni baholash*. Qurilish materiallari,
butlovchi qismlar, konstruktsiyalar va boshqalarni buxgalteriyada hisobga olish
xususiyatlari*. Materiallarni omborda va buxgalteriyada hisobga olish(operativ-saldo va
buxgalterlik uslublari). Ochiq joyda saqlanayotgan qurilish materiallarini hisobga olish
xususiyatlari.
Xo’jalik va pudrat usullarida bajarilgan kapital qo’yilmalarning buyurtmachidagi hisobi
Xo’jalik va pudrat usulida kapital qo’yilmalar hisobini tashkil etish*. Xo’jalik
usulidagi kapital qo’yilmalarning hisobi*. Tugallangan qurilishlarni hisobga olish va
ularning inventar qiymatini aniqlash.
Qurilish xarajatlarini turkumlash, hisobga olish va tannarxga qo’shish tartibi
Qurilish tashkilotlarida yordamchi ishlab chiqarishni hisobga olish*. Qurilishda
asosiy va qo’shimcha ish haqini hisobga olishning xususiyatlari, taqsimlash tartibi. Davr
xarajatlar va kelgusi davrlar xarajatlarini hisobga olish*.
Qurilish tashkilotlarida bajarilgan ishlarni hisobga olish. Hisobotlarni tuzish va taqdim
etish tartibi
Bajarilgan va buyurtmachilarga topshirilgan qurilish-montaj ishlarini hisobga olish*.
Pudratchi tashkilotlarda hisobot tuzish va topshirish*. Yig’ma hisobotlar bo’yicha
hisobot shakllari to’lg’aziladi.
Qishloq xo’jaligi korxonalarida buxgalteriya hisobining xususiyatlari
Bozor iqtisodiyoti sharoitida qishloq xo’jaligi mahsulotlariga bo’lgan talabni
qondirishda buxgalteriya hisobining o’rni va vazifalari*. Qishloq xo’jaligi ishlab
chiqarishining o’ziga xos xususiyatlari va uning hisobini tashkil etishga ta’siri o’rganilib
seminar darslari o’tkaziladi.
Qishloq xo’jaligi korxonalarida xarajatlar hisobi va mahsulotlar tannarxini aniqlash
Ishlab chiqarish xarajatlarini hisobga olish va o’simlikchilik mahsulotlari tannarxini
hisoblash*. Ishlab chiqarish xarajatlarini hisobga olish va chorvachilik mahsulotlari
tannarxini hisoblash*. g’rdamchi va sanoat ishlab chiqarishlari xarajatlarini hisobga olish
va mahsulot(ish va xizmatlar)lar tannarxini aniqlash.
Qishloq xo’jaligida xususiylashtirish hisobining o’ziga xos xususiyatlari
Qishloq xo’jaligida ijara munosabatlarini hisobga olish*. Fermer xo’jaliklarida,
dehqon xo’jaliklarida xarajatlarni hisobga olish.
478
Tayyor mahsulotlar va sotishni hisobga olish. Moliyaviy natijalarni hisobga olish va
korxona hisobotini tuzish
Qishloq xo’jaligida ishlab chiqarilgan mahsulotlarni qabul qilish, saralash, sotishga
tayyorlash va sotish hisobining xususiyatlari*. Qishloq xo’jaligi korxonalarida fondlar va
moliyaviy natijalar hisobi. Moliya, soliq va sug’urta tashkilotlari bilan hisoblashishlar.
Moliyaviy hisobotlr va uning tarkibi.
Savdo-tijorat tashkilotlarda buxgalteriya hisobining xususiyatlari
Ulgurji savdo korxonalarida tovarlarni hisobga olish. Tovarlarni iste’molchilarga va
vositachilarga sotish muomalalari. Muomalalarda tranzit usulida tovarlar aylanishini
hisobga olish. Sintetik va analitik hisobni tashkil qilish.
Muomala xarajatlarini va moliyaviy natijalarni hisobga olish
Savdo tashkilotlarida muomala xarajatlarini hisobga olish,ularning tarkibi*. Savdo
tashkilotlarida byudjet tashkilotlari bilan hisoblashishlarning o’ziga xos xususiyatlari.
Hisobotlar tarkibi: buxgalteriya balansi, moliyaviy natijalarni shakllantirish, asosiy
vositalarning harakati to’g’risidagi hisobot, pul oqimlari to’g’risidagi hisobot, xususiy
kapital to’g’risidagi hisobot va hisobotga ilovalar, tushuntirishlar, izohlar.
Transport tashkilotlarda buxgalteriya hisobining xususiyatlari
Transport tashkilotlarida buxgalteriya hisobining vazifalari*. Asosiy vositalar hisobi,
harakatdagi tarkibni hisobga olish xususiyatlari.
Ishlab chiqarish xarajatlarini hisobga olish,yuk, bajarilgan ish va xizmatlarning
tannarxini hisoblash. Transport tashkilotlarida fondlar va moliyaviy natijalarni hisobga
olishning xususiyatlari bo’yicha aniq transport tashkilotlari misolida hisobot shakllarini
to’lg’azishladi.
"Boshqa tarmoqlarda buxgalteriya hisobining xususiyatlari" fanini o’rganuvchi
talabalar auditoriyada olgan nazariy bilimlarini mustahkamlash uchun kafedra
o’qituvchilari rahbarligida mustaqil ta’lim oladilar. Mustaqil ta’lim olish uchun
talabalarga kafedra o’qituvchilari tomonidan mavzular beriladi. Shuningdek, buxgalteriya
hisobini o’rganish bilan birga xo’jalik yurituvchi sub’ektlarda amaliyot o’taydilar.
Institutni tugatishda belgilangan amaliyotlardan, xo’jalik yurituvchi sub’eklarning
479
materiallaridan foydalanib malakaviy ish yozadi. Mustaqil ta’lim mavzulari va
topshiriqlari o’qituvchilar tomonidan tavsiya qilinadi.
"Boshqa tarmoqlarda buxgalteriya hisobining xususiyatlari" fanini o’rganishda
talabalar ushbu fan bo’yicha qo’llaniladigan amaliy yordam tariqasida turli shakldagi,
chizmalar, slaydalar bilan ta’minlanadi.
Talabalar axborot vositalaridan ya’ni internet tizimidan, jumladan, quyidagi sayd va
elektron pochtalardan foydalanish mumkin:
1.
2.
3.
4.
5.
http://www.aicpa.org/index.htm (American Institute of Certified Public Accountants).
Shuningdek, talabalar Respublikamizda chop etilgan gazeta va jurnallardan
foydalanadilar.
Ushbu fan bo’yicha o’quv rejasida jami 276 soat dars o’tish rejalashtirilgan bo’lib,
shundan 92 soat ma’ruza, 92 soat amaliy va seminar darslar hamda 92 soat mustaqil
ta’lim. O’quv jarayoni davomida talaba to’plashi mumkin bo’lgan maksimal ball 276 ga
teng bo’lib, shundan joriy baholashga 110,4 ball, oraliq baholashga 82,8 ball va yakuniy
baholashga 82,8 ball ajratiladi. Yozma ish variantlar bo’yicha tuzilib, u o’quv dasturiga
to’liq mos kelishi ta’minlanadi.
Yozma ish variantlarini baholash mezonlari kafedra majlisi bayonnomalari bilan
tasdiqlanadi.
6. ADABIYoTLAR
Asosiy adabiyotlar
1. Karimov I.A. O’zbekiston XXI asr bo’sag’asida:xavfsizlikka tahdid, barqarorlik
shartlari va taraqqiyot kafolatlari, - T.: O’zbekiston,1997.
2. Karimov I.A. O’zbekiston buyuk kelajak sari. - T.: O’zbekiston, 1998.
3. "Buxgalteriya hisobi to’g’risida"gi O’zbekiston Respublikasi Qonuni 1996 yil 30
avgust. // "Xalq so’zi" gazetasi, 1996, 12 sentyabr.
4. "Mahsulotlar(ishlar, xizmatlar)ni ishlab chiqish va sotish xarajatlari tarkibi hamda
moliyaviy natijalarni shakllantirish tartibi to’g’risi"da Nizom (O’zbekiston
Respublikasi Vazirlar Mahkamasini 1999 yil 5 fevral 54-sonli qarori).
480
5. O’zbekiston Respublikasi Moliya Vazirligining 1997 yil 15 yanvar 5-sonli buyrug’i
(Yillik va yarim yillik hisobotlarni to’ldirish to’g’risida).
6. "Buxgalteriya hisobining milliy standartlari"(BHMS). O’zbekiston Respublikasi
Moliya Vazirligi. – T.: 1998.
7. Vohidov.S. Xalq xo’jaligining turli tarmoqlarida buxgalteriya hisobining
xususiyatlari, - T.: Mehnat, 1993.
8. Sotivoldiev.A.S. Itkin.Yu.M. Zamonaviy buxgalteriya hisobi (Yangi schyotlar rejasi
asosida), PB va AA-2002 yil. 1-2 tom.
9. Rizaqulov.A.A. Fermer xo’jaliklarda buxgalteriya hisobi, - T.: Fan, 1998.
10. Vlasov.V.M. Buxgalterskiy uchet v torgovle, - M.: Finansi i Statistika, 1996.
11. G’ulomova. F. Buxgalteriya hisobidan qo’llanma. - T.: Mehnat, 2001.
1. O’zbekiston Respublikasi Soliq kodeksi, - T.: 1997.
2. Frenk Vud. Buxgalterskiy uchet dlya predprinimateley. - M: O.Askeri.1996.
3. Sotivoldiev.A.S. Qishloq xo’jaligi korxonalarida buxgalteriya hisobi. - T.: Mehnat.
1991.
4. Entoni. R., Ris. Dj. Uchet: situatsii i primeri": (per s ang). - M.: Finansi i statistika,
1993.
5. Gadoev E. "Moliyaviy hisobotning kontseptual asoslari" O’zbekiston Respublikasi
Moliyaviy Qonunlari. 1999 yil 2-son.
6. "Bozor, pul va kredit" jurnalining 2000-2003 yil sonlari.
7. "Soliq va bojxona xabarlari" gazetasining 2000-2003 yil sonlari.
8. "O’zbekiston Respublikasi Moliyaviy Qonunlari" Axborotnomasining1999-2003 yil
sonlari (Ilovalar bilan birga).
9. Yangi schyotlar rejasi. PB va AA-2002 yil.
481
TA’LIM VAZIRLIGI
"TASDIQLANDI"
ta’lim vazirligi
№ VM-343-53409-3.20
"1" iyul 2003 y.
____________________
"8" iyul 2003 y.
BOSHQARUV HISOBI
fanidan
DASTUR
Toshkent - 2003
482
Tuzuvchilar:
Taqrizchilar:
dots. Norbekov D. E.
Respublikamizda buxgalteriya hisobi tizimini xalqaro standartlar asosida tashkil etish
va yuritishni zaruriyati tug’ilmoqda. Shu nuqtai nazardan bugungi kunda buxgalteriya
hisobi moliyaviy va boshqaruv hisobiga bo’lib olib borilmoqda.
"Boshqaruv hisobi" fani bo’yicha tuzilgan ushbu dastur O’zbekiston Respublikasi
Davlat ta’lim standartlari tomonidan qo’yilgan talablarga to’liq javob beradi. Dasturda
jami oltita bo’lim mavjud, bo’lib ularda "Boshqaruv hisobi" fanining maqsadi, vazifalari,
boshqa fanlar bilan o’zaro aloqasi, DTSga muvofiq bilim va ko’nikmalar, amaliy va
seminar darslari bo’yicha yuklamalar miqdori, kompyuter va informatsion
texnologiyalarni qo’llash, fan dasturi, amaliy va seminar mashg’ulotlari, kurs ishi
mavzulari ro’yxatlari, tavsiya etilayotgan mavzular bo’yicha ko’rgazma-namoyish
materiallari, o’quv filmlari va boshqa didaktik materiallar ro’yxati, talabalarning
o’zlashtirishini reyting asosida baholash xususiyatlari nazorati hamda adabiyotlar
ro’yxati o’z ifodasini topgan.
Neobxodimost organizatsii i vedeniya sistemi buxgalterskogo ucheta na osnove
mejdunarodnix standartov v Uzbekistane trebuet izucheniya studentami vuzov distsiplini
"Upravlencheskiy uchet".
Tipovoy uchebniy plan po "Upravlencheskomu uchetu" sostavlen soglasno
trebovaniyam Gosudarstvennix obrazovatelnix standartov Respubliki Uzbekistan.
Programma sostoit iz shesti razdelov.
V etix razdelax osveshcheni tseli, zadachi, vzaimosvyaz nauki s drugimi
distsiplinami naukami, trebovaniya k znaniyam i navikam studenta soglasno GOS R.Uz.,
kolichestvo chasov uchebnoy nagruzki dlya lektsionnix, prakticheskix zanyatiy i
samostoyatelnix rabot, rekomenduemie kompyuternie i informatsionnie texnologii,
naglyadnie materiali, uchebnie filmi i drugie didakticheskie materiali, v tom chisle
poryadok otsenki znaniy studentov v sisteme reytingovogo kontrolya, spisok literaturi.
Need to organizations and conduct of the system of the accounting on base
international standard in Uzbekistan requires the studies of discipline "Management
account" student high school.
483
The Standard curriculum on "Management account" is formed according to
requirements State educational standard Republics Uzbekistan. In him there are six
sections.
In these sections to lit purposes, problems, intercoupling the science with the other
science, requirements to knowledges and skill of the student according to R.UZ., amount
hours scholastic load for lecture, practical occupation and independent work,
recommended computer and information technologies, demonstrative material, scholastic
films and other didactic material, including order of the estimation of the knowledges
student in system checking, list of the literature.
bayoni).
1. SO’Z BOShI
Prezidentimizning "Ta’lim-tarbiya va kadrlar tayyorlash tizimini tubdan isloh qilish
va barkamol avlodni voyaga etkazish to’g’risidagi" Farmonida (06.10.97) "Ta’lim
to’g’risida"gi Qonun va kadrlar tayyorlash bo’yicha Milliy dasturni hayotga tadbiq etish
davlat siyosatining ustuvor yo’nalish ekanligi ta’kidlangan. O’zbekiston Respublikasi
Vazirlar Mahkamasining 2001 yil 16 avgust 343-sonli Qarori bilan Davlat ta’lim
standartlari tasdiqlandi. Mazkur standartlar bo’yicha har bir o’qitiladigan fanlardan
namunaviy dasturlar tayyorlash zaruriyati tug’ildi. "Boshqaruv hisobi" fani bo’yicha
ushbu dastur qo’yilgan barcha talablar asosida tuzilgan.
O’quv faniing maqsadi va vazifalari hamda uning boshqa fanlar bilan o’zaro bog’lanishi
Fanni o’rganishdan maqsad bo’lg’usi mutaxassislarda tadbirkorlik faoliyatida
boshqaruv hisobini tashkil qilish, korxonani tezkor boshqarish, ish faoliyati natijalarini
baholash va tezkor nazorat qilish, rejalashtirish hamda korxonani rivojlantirish
yo’nalishlarini belgilab olish bo’yicha nazariy bilimlarni va amaliy tajribani
shakllantirishdan iboratdir.
Davlat ta’lim standartlariga muvofiq "Buxgalteriya hisobi va audit" bakalavriat
yo’nalishi talabalari uchun boshqaruv hisobi fanini o’rganadilar. Korxonalarning xo’jalik
mablag’lari va ularning tashkil topish manbalarining harakatini, xo’jalik muomalalarini
hisobga olish, ularni hujjatlashtirish, umumlashtirish, korxona va xo’jaliklarning mulkiy,
moliyaviy faoliyati to’g’risidagi to’liq va ishonarli ma’lumotlarini shakllantirish hamda
484
hisobotlarni tuzish, mamlakatimiz korxonalarida buxgalteriya hisobi yordamida
shakllanadigan davriy, moliyaviy hisobot ma’lumotlarini haqqoniyligini ta’minlashni
hamda mahsulotlar tannarxiga qo’shiladigan va qo’shilmaydigan xarajatlarni bir - biridan
ajratib hisobga olishni o’rganadi.
"Boshqaruv hisobi" fani korxonalarning mulkiy va moliyaviy faoliyatini hisobga
olishda o’zining usul, uslubiyatiga ega bo’lishi bilan birgalikda faoliyatini yuritishda
quyidagi fanlar bilan bevosita bog’liqligi sababli, bu fanlar ham talabalarga chuqur
o’rgatiladi: "Iqtisodiyot nazariyasi", "Makroiqtisodiyot", "Mikroiqtisodiyot", "Statistika",
"Audit", "Moliyaviy hisob", "Iqtisodiy tahlil", "Moliya", "Soliqlar va soliqqa tortish",
"Pul, kredit va banklar", "Menejment", "Marketing", "Xalqaro iqtisodiy munosabatlar",
"Sug’urta ishi", "Kichik biznes va tadbirkorlik".
Fan bo’yicha talabalarning bilimiga, uquviga va ko’nikmalariga qo’yiladigan talablar
Mazkur bakalavriat yo’nalishida ta’lim olayotgan talabalar boshqaruv hisobi fanini
chuqur o’rganishi hamda etuk mutaxassis bo’lishi uchun quyidagi talablar quyiladi:
•
•
•
•
•
huquqiy davlatning yoshlari, ayniqsa, buxgalter, auditor mutaxassisligini
egallovchi talabalar huquqshunoslik, davlat va jamiyat qurilishi fanlarini chuqur
egallagan bo’lishi;
mutaxassislik fani bilan bog’liq bo’lgan fanlarni mukammal o’rganishi;
fan va texnika yutuqlariga qiziquvchan, o’ziga talabchan, o’rganayotgan faniga,
o’z vataniga fidoyi bo’lishi kerak.
Fanni o’rgatishda mutaxassislik kafedra o’qituvchilari talabalarda fanga nisbatan
qiziqish uyg’otishi, har bir talabaning bilim saviyasini e’tiborga olib, ularni qiziqtirishi,
individual (yakka tartibda) xarakteriga qarab qo’shimcha vazifalar berishi hamda
ularning ijrosini nazorat qilish san’atiga ega bo’lishi kerak.
O’qitish jarayonida nazariy bilim bilan amaliyot uzviyligiga erishish, talabaning
mustaqilligini ta’minlaydigan o’quv jarayonini tashkil etishi lozim. Ko’proq talabalarning
mustaqil bilim olishiga sharoit yaratib berish maqsadga muvofiq.
Fanni o’qitishda kompyuter, informatsion va boshqa zamonaviy o’qitish texnologiyalarni
qo’llash
sharoit yaratish hamda olgan bilimini mustaqil ravishda baholash uchun quyidagilardan
foydalaniladi:
485
•
•
•
•
•
talaba o’z bilimini o’zi baholaydigan sharoitni yaratib berish;
iqtidorli talabalar bilan ularni qiziqtiruvchi mavzular bo’yicha qo’shimcha darslar
tashkil qilish va h.k.
"Boshqaruv hisobi" fani talabalarga o’quv rejasi bo’yicha VI va VII semestrlarda
o’qitiladi.
Auditoriyada olgan nazariy bilimlarini mustahkamlash uchun talabalar korxona va
xo’jaliklarda amaliyot o’taydilar. O’quv jarayonida auditoriyada va amaliyotda olgan
bilimlari o’qituvchilar hamda belgilangan hay’at a’zolari tomonidan reyting usulida
baholanadi.
"Boshqaruv hisobi" fanini o’rganish uchun o’quv rejasida jami 72 soat ajratilgan.
Shundan: ma’ruza 36, amaliy mashg’ulot 36 soat. Ma’ruza va amaliy mashg’ulotlar
o’qituvchilar rahbarligida auditoriyada yoki uy ishi sifatida dasturda belgilangan
mavzular bo’yicha adabiyotlardan foydalangan holda talabalar tomonidan uyda
bajariladi.
2. FAN DASTURI
Boshqaruv hisobining nazariy asoslari
Boshqaruv hisobi va uning mazmuni. Boshqaruv hisobining predmeti va metodi.
Boshqaruv hisobining vazifalari. Boshqaruv hisobini tashkil qilish muammolari.
Boshqaruv hisobini boshqaruvchilarni iqtisodiy axborotlar bilan ta’minlashdagi roli.
Boshqaruv hisobining tamoyillari. Boshqaruv va moliyaviy hisobning o’zaro bog’liqligi.
Boshqaruv hisobini tashkil etishning xuquqiy asoslari. Boshqaruv hisobi
ma’lumotlarining tavsifi va ularni saqlash tartibi. Boshqaruv hisobini amalga oshiruvchi
buxgalter-tahlilchining funktsiyalari. Boshqaruv hisobini tashkil etishning korxonada
buxgalteriya hisobini yuritish siyosatiga mos kelishi.
Xarajatlarning turkumlanishi va hisobi
486
Xarajatlar
haqida
tushuncha.
Xarajatlar
hisobi
usullarining
evolyutsiyasi.
Xarajatlarning turli xil belgilarga ko’ra turkumlanishi.
Ishlab chiqarish xarajatlarini hisobga olishda texnologiyani ta’siri. Texnologik
jarayonga qarab ishlab chiqarish xarajatlarini hisobga olish. Ishlab chiqarish xarajatlarini
asosiy, yordamchi ishlab chiqarishlar va xizmat ko’rsatuvchi ishlab chiqarishlar bo’yicha
hisobga olishni tashkil qilish. Boshqaruv hisobi schetlar rejasi. Servis xarajatlarini
taqsimlash. Xarajatlarni hisobga olishni tayyor mahsulotlar, tugallanmagan ishlab
chiqarish bo’yicha tashkil qilish. Xarajatlarni hisobga olishni javobgarlik markazlari
bo’yicha tashkil qilish. Ishlab chiqarilgan mahsulotlar bo’yicha tannarxga qo’shiladigan
xarajatlarni umumlashtirish va ularni taqsimlash. Mahsulot tannarxini aniqlash, xarajatlar
va zahiralar qiymatini hamda olingan foydani baholash maqsadida xarajatlarni
turkumlash.*
Mahsulot (ish, xizmatlar) tannarxini kalkulyatsiya qilish
Mahsulot tannarxining tarkibi va turlari. Ishlab chiqarishni boshqarishda mahsulot
tannarxini kalkulyatsiya qilishning ahamiyati. Kalkulyatsiyaning tamoyillari, ob’ekti va
usullari. Jarayonli, bo’linmali, buyurtmali tannarx hisoblash usullari. To’liq tannarx va
ishlab chiqarish tannarxini hisoblash. Bevosita xarajatlarni mahsulot (ish, xizmatlar)
tannarxiga qo’shish. Bilvosita xarajatlarni mahsulot tannarxi tarkibida hisobga olish.
Xaqiqiy va normativ usullar bo’yicha xarajatlar hisobi va tannarx hisoblash. "Standart
kost" va "Direkt kosting" usullari.
Boshqaruv qarorlarini qabul qilish
Ishlab chiqarish zararsizligini tahlil etish. Sotiladigan mahsulot (tovarlar)
assortimentini rejalashtirish. Bahoni shakllantirish bo’yicha qaror qabul qilish. Korxona
mahsuloti tarkibini chegaralovchi omillar asosida aniqlash. Biznes tarkibini o’zgartirish
(restrukturizatsiya) qilish bo’yicha qaror qabul qilish.
Byudjetlashtirish va xarajatlarni nazorat qilish
Boshqaruv hisobi tizimida rejalashtirish. Ishlab chiqarish va savdo korxonalarining
Bosh byudjeti. Xo’jalik faoliyatini tahlil va nazorat qilish. Javobgarlik markazlari va
xarajatlarning kelib chiqish joylarini nazorat qilish.
Boshqaruv hisobini tashkil etish
Boshqaruv hisobini tashkil etish variantlari: avtonom va integratsiyalashgan.
Boshqaruv va moliyaviy hisob schetlar rejalarida xo’jalik muomalalarini qayd etish
tizimlari. Sanoat korxonalarida integratsiyalashgan usulni qo’llash. Savdo korxonalarida
integratsiyalashgan usulni qo’llash xususiyatlari.
487
Transfert bahoni shakllantirish
Transfert bahosining turlari va shakllantirish tamoyillari: bozor narxi va xarajatlar
miqdori bo’yicha baholash, uning afzalliklari va kamchiliklari, transfert baholarni
o’rnatish uslublari. Sanoat, savdo va bank tizimida transfert bahoni shakllantirish.
Korxonaning segmentar hisoboti
Segmentar hisobotining mohiyati, ahamiyati va uni tashkil etish qoidalari. Tashqi
foydalanuvchilar uchun segmentar hisobotni tuzish qoidalari. Ichki segmentar hisobotni
tuzilishi shartlari va tamoyillari.
Segmentar hisobot javobgarlik markazlari faoliyatini baholashning asosi sifatida.
Moliyaviy va boshqaruv hisobida biznes samaradorligini baholashga yondoshuvlar.
Javobgarlik markazlari faoliyatini baholashning moliyaviy va nomoliyaviy mezonlari.
Segmentar hisobot axborotlarini korxona faoliyatida qo’llash imkoniyatlari.
Korxonani tarkibiy tuzilishi samaradorligi tahlili. Segmentar hisobot tuzish bosqichlari va
uning vazifalari. Javobgarlik markazlari faoliyatini byudjetlashtirish va baholash.
ChIZMA HISOB IShLARI, KURS (LOYIHA) IShLARI MAVZULARINING
RO’YXATI
Amaliy va seminar darslarining ro’yxati
Boshqaruv hisobining nazariy asoslari
Boshqaruv hisobining predmeti va metodi.* Boshqaruv hisobini boshqaruvchilarni
iqtisodiy axborotlar bilan ta’minlashdagi roli. Boshqaruv hisobining tamoyillari.*
Boshqaruv hisobini tashkil etishning huquqiy asoslari. Boshqaruv hisobini amalga
oshiruvchi buxgalter-tahlilchining funktsiyalari.
Xarajatlar turkumlanishi va hisobi
Xarajatlarni turli xil belgilarga ko’ra turkumlanishi.
Ishlab chiqarish xarajatlarini hisobga olishda texnologiyani ta’siri.* Ishlab chiqarish
xarajatlarini asosiy, yordamchi ishlab chiqarishlar va xizmat ko’rsatuvchi ishlab
chiqarishlar bo’yicha hisobga olishni tashkil qilish. Xarajatlarni hisobga olishni tayyor
mahsulotlar, tugallanmagan ishlab chiqarish bo’yicha tashkil qilish. Mahsulot tannarxini
aniqlash, xarajatlar va zahiralar qiymatini hamda olingan foydani baholash maqsadida
xarajatlarni turkumlash.*
Mahsulot (ish, xizmatlar) tannarxini kalkulyatsiya qilish
488
Kalkulyatsiyaning tamoyillari, ob’ekti va usullari. Jarayonli, bo’linmali, buyurtmali
tannarx hisoblash usullari. Bilvosita xarajatlarni mahsulot tannarxi tarkibida hisobga
olish. Xaqiqiy va normativ usullar bo’yicha xarajatlar hisobi va tannarx hisoblash.
Boshqaruv qarorlarini qabul qilish
Bahoni shakllantirish bo’yicha qaror qabul qilish.* Korxona mahsuloti tarkibini
chegaralovchi omillar asosida aniqlash. Biznesni tarkibini o’zgartirish (restrukturizatsiya)
qilish bo’yicha qaror qabul qilish.
Byudjetlashtirish va xarajatlarni nazorat qilish
Boshqaruv hisobi tizimida rejalashtirish.* Xo’jalik faoliyatin*i tahlil va nazorat
qilish. Javobgarlik markazlari va xarajatlarning kelib chiqish joylarini nazorat qilish.*
Boshqaruv hisobini tashkil etish
Boshqaruv hisobini tashkil etish variantlari: avtonom va integratsiyalashgan.* Sanoat
korxonalarida
integratsiyalashgan
usulni
qo’llash.
Savdo
korxonalarida
integratsiyalashgan usulni qo’llash xususiyatlari.*
Transfert bahoni shakllantirish
Transfert bahosining turlari va shakllantirish tamoyillari: bozor narxi va xarajatlar
miqdori bo’yicha baholash, uning afzalliklari va kamchiliklari, transfert baholarni
o’rnatish uslublari.* Sanoat, savdo va bank tizimida transfert bahoni shakllantirish.
Korxonaning segmentar hisoboti
Tashqi va ichki segmentar hisobotlarni tuzilishi shartlari va tamoyillari.
Segmentar hisobot javobgarlik markazlari faoliyatini baholashning asosi sifatida.*
Javobgarlik markazlari faoliyatini baholashning moliyaviy va nomoliyaviy mezonlari.
Segmentar hisobot axborotlarini korxona faoliyatida qo’llash imkoniyatlari.*
Segmentar hisobot tuzish bosqichlari va uning vazifalari.
O’zbekiston Respublikasida boshqaruv hisobini tashkil etishning rivojlanish yo’nalishlari
Buxgalteriya hisobining Respublikamizda rivojlanish yo’nalishlari: buxgalteriya
hisobining moliyaviy hisob va boshqaruv hisobiga ajratish, boshqaruv hisobini tarmoq
xususiyatini hisobga olgan holda tashkil qilish, boshqaruv uchun zarur bo’lgan
ma’lumotlarga bo’lgan talab va taklifni o’rganish va tahlil qilish, tarmoq xususiyatini har
tomonlama o’rganish asosida xarajatlarni vujudga kelish markazlari va mas’uliyat
markazlarini shakllantirish, boshqaruv hisobini qulay tashkil qilish maqsadida
xarajatlarni korxona bo’yicha, uning bo’limlari, vujudga kelish markazlari, ma’suliyat
489
markazlari bo’yicha guruhlash va boshqalar.* Respublikamizda amal qilayotgan
me’yoriy hujjatlarning boshqaruv hisobini tashkil qilishga ta’siri. Ularning boshqaruv
hisobini tashkil qilish imkonini beradigan moddalari.
Kurs (loyiha) ishlarining namunaviy mavzusi va bajarilishiga uslubiy ko’rsatmalar
Kurs (loyiha) ishi mavzulari
1. Boshqaruv hisobining mazmuni va ahamiyati.
2. Boshqaruv hisobining nazariy asoslari.
3. Xarajatlar va ularning turkumlanishi.
4. Ishlab chiqarish zahiralari va ularni turkumlash.
5. Mahsulotni sotish va u bilan bog’liq xarajatlar.
6. Boshqaruv nazorati va uning vazifalari.
7. Ichki hisobot tizimi.
8. Bozor iqtisodiyoti sharoitda buxgalteriya hisobining roli.
9. Korxonaning segmentar hisobotini tuzish tartibi va tamoyillari.
10. Transfert baholar va boshqaruv hisobida ulardan foydalanish.
11. Xo’jalik sub’ektlarida buxgalteriya hisobining o’rni va vazifalari.
12. Mustaqil O’zbekiston Respublikasining buxgalteriya hisobini isloh qilish.
13. Boshqaruv hisobining tamoyillari.
14. Boshqaruv hisobi, uning roli va vazifalari.
15. O’zbekiston Respublikasida xalqaro buxgalteriya hisobi standartlariga o’tish
muammolari.
16. O’zbekiston Respublikasi buxgalteriya hisobining milliy standartlari.
17. Sanoat korxonalarida ishlab chiqarish xarajatlarini hisobga olish.
18. To’g’ri va egri xarajatlar hisobi.
19. Davr xarajatlari hisobi.
20. Ishlab chiqarish xarajatlarini normativ usulda hisobga olish va tannarx hisoblash.
21. g’rdamchi ishlab chiqarish xarajatlari hisobini tashkil qilish.
22. Tayyor mahsulotlar hisobi.
23. Mahsulotlarni sotish hisobi.
24. To’g’ri soliqlar yuzasidan hisoblashishlar hisobi.
25. Egri soliqlar bo’yicha hisoblashishlar.
26. "Direkt-Kosting" va "Standart-Kost" tannarx aniqlash tizimlarining xususiyatlari.
27. Boshqaruv hisobida qaror qabul qilish jarayoni.
28. Korxonaning zararsizlik nuqtasini tahlil qilish.
29. Boshqaruv hisobi tizimida byudjetlashtirish.
30. Boshqaruv hisobida tahlil va nazorat.
490
31. Kapital qo’yilmalar bo’yicha qarorlarni iqtisodiy asoslash.
32. Javobgarlik markazlari bo’yicha byudjetlashtirish va nazoratni tashkil etish.
Mustaqil o’rganish uchun mavzular
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
Ishlab chiqarish zahiralari va ularni turkumlash.
Mahsulotni sotish va u bilan bog’liq xarajatlar.
Boshqaruv nazorati va uni vazifalari.
Ichki hisobot tizimi.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida boshqaruv hisobining roli.
Xo’jalik sub’ektlarida Boshqaruv hisobining o’rni va vazifa-lari.
Mustaqil O’zbekiston Respublikasining buxgalteriya hisobini isloh qilish.
Boshqaruv hisobining tamoyillari.
Boshqaruv hisobining roli va vazifalari.
Segmentar hisobot va boshqaruv hisobi.
Boshqaruv hisobida byudjetlashtirish, tahlil va nazorat.
O’zbekiston Respublikasida xalqaro buxgalteriya hisobi standartlariga o’tish
muammolari.
O’zbekiston Respublikasi buxgalteriya hisobining milliy standartlari.
Talabalarga O’zbekiston Respublikasi Auditorlar palatasi, Milliy Buxgalterlar va
Auditorlar Assosiatsiyasi, Toshkent Davlat iqtisodiyot universiteti va Toshkent Moliya
foydalanish tavsiya etiladi.
Boshqaruv hisobi fanini o’rganishda talabalar amaliy yordam tariqasida boshqaruv
hisobi bo’yicha qo’llaniladigan turli xil shakl, chizmalar, slaydalar bilan ta’minlanadi.
Unda xarajatlarni turkumlash, o’zgaruvchi va o’zgarmas xarajatlar, kalkulyatsiya usullari,
to’g’ri va egri xarajatlar, "Direkt-kosting" va "Standart-kost" usullarida xarajatlarni
hisobga olish tartibi, mahsulotlarni sotish bilan bog’liq xarajatlari, davr xarajatlari,
diskret xarajatlarni o’rganishi mumkin.
Talabalar boshqaruv hisobi fanini o’rganishda axborot vositalaridan ya’ni internet
tizimidagi quyidagi sayd va elektron pochtalardan ham keng foydalanadilar.
1. http://www.apb.org.uk (Auditing Practices Board);
2. http://www.nao.gov.uk (UK National Audit Office);
491
3. http://www.iia.org.uk (The Institute of Internal Auditors-United Kingdom);
4. http://www.iasc.org.uk (International Accounting Standards Committee);
5. http://www.aicpa.org/index.htm (American Institute of Certified Public Accountants).
Shuningdek respublikadagi chop etilgan gazeta va jurnallardan mutaxassislikka
tegishli materiallar olinadi.
shundan 36 soat ma’ruza, 36 soat amaliy mashg’ulotlardan iborat. O’quv jarayoni
davomida talaba to’plashi mumkin bo’lgan maksimal ball 72 ga teng. Yozma ish
variantlar bo’yicha tuzilib, u o’quv dasturiga to’liq mos kelishi ta’minlanadi va reyting
tizimi asosida baholanadi.
Yozma ish variantlarini baholash mezonlari kafedra majlisining bayonnomalari bilan
tasdiqlanadi.
6. ADABIYoTLAR
Asosiy adabiyotlar
1. "Buxgalteriya hisobi to’g’risida"gi O’zbekiston Respublikasining qonuni. Toshkent 1996.
2. Mahsulotlar (ishlar, xizmatlar) tannarxiga kiritiladigan mahsulotlar (ishlar, xizmatlar)
ishlab chiqarish va sotish xarajatlari tarkibi hamda moliyaviy natijalarni shakllantirish
tarkibi to’g’risidagi Nizom. Toshkent - 1999.
3. O’zbekiston Respublikasi Moliya Vazirligining 1997 yil 15 yanvar 5-son buyrug’i
(1997 yillik va yarim yillik hisoboti to’ldirish to’g’risida). Bobojonov O.U. Moliyaviy
hisob. – T.: Mehnat, 1999.
4. Bobojonov O.U. Moliyaviy hisob. - T.: Mehnat, 1999.
5. Rizaqulov A.A. Uzoq muddatli aktivlar hisobi. – T.: Fan, 1998.
6. Rizaqulov A.A., Ibrohimov A.K., Hasanov B.A., Usanov A.U., Mamatov Z.T.
Buxgalteriya hisobining xalqaro standartlari. I-III tom. TMI va IUT, 1994.
7. O’zbekiston Respublikasi Moliyaviy qonunlari to’plamlari. 1995-1999 yillar.
8. Druri K. Vvedenie v upravlencheskiy i proizvodstvenniy uchyot. – M.: Audit, 1994.
9. Karpova T.P. Osnovi upravlencheskogo uchyota: Uchebnoe posobie. – M.: INFRA–
M, 1997.
10. Myullendorf R., Korrenbauer M., Proizvodstvenniy uchet. – M.: ZAO "FBK" press,
1996.
11. Paliy V.F. Upravlencheskiy uchet. – M.: Soyuzaudit, 1997.
492
12. Xonrgren Ch.T. Foster Dj. Buxgalterskiy uchet: upravlencheskiy aspekt. – M.:
1.
2.
3.
4.
5.
"Mulkchilik to’g’risida"gi O’zbekiston Respublikasining qonuni. Toshkent - 1992.
"Korxonalar to’g’risida"gi O’zbekiston Respublikasining qonuni. Toshkent - 1992.
O’zbekiston Respublikasi Soliq Kodeksi. Toshkent - 1997.
Frenk Vud. Buxgalterskiy uchet dlya predprinimateley. - M.: O.O.O Askeri, 1996.
Nikolaeva S.A. Osobennosti ucheta zatrat v usloviyax rinka: sistema "direkt kosting".
– M.: Finansi i statistika, 1993.
6. Nidlz B., Anderson X., Kolduell D. Printsipi buxgalterskogo ucheta. - M.: Finansi i
statistika, 1993.
7. Entoni R. Ris D. Uchet: situatsii i primeri. – M.: Finansi i statistika, 1993.
8. Soliq va Bojxona xabarlari gazetasi, 2001-2003 yillar soni.
9. O’zbekiston iqtisodiy axborotnomasi jurnali, 2000-2003 yillar.
10. G’ulomova F. Samouchitel po buxgalterskomu uchetu. - T.: "Mir ekonomiki i prava",
2000.
1999.
12. Pankov D. Buxgalterskiy uchet i analiz v zarubejnix stranax. - Mn: Ekoperspektiva,
1998.
13. Nikolaeva O. Mejdunarodnie standarti finansovoy otchetnosti, - M.: URSS, 2001.
14. Chaya V., Chaya G. Mejdunarodnie standarti finansovoy otchetnosti, GUP IPK
Ulyanovskiy Dom pechati, 2000.
15. Vaxrushina M.A. Buxgalterskiy upravlencheskiy uchet. Uchebnik dlya Vuzov. 2-e
izd., - M.: IKF Omega-L; Vissh. shk., 2002.
493
TA’LIM VAZIRLIGI
"TASDIQLANDI"
ta’lim vazirligi
№ VM-343-53409-3.20
"1" iyul 2003 y.
____________________
"8" iyul 2003 y.
fanidan
DASTUR
Toshkent - 2003
494
Tuzuvchilar:
prof. Sotivoldiev A. S.,
prof. Xasanov B. A.
Taqrizchilar:
dots. Bozorov Q. T.
O’zbekiston Respublikasida bozor munosabatlari sharoitida kadrlar tayyorlashga
katta e’tibor berilishi, qator qonunlar va davlat dasturlarining qabul qilinishi, oliy ta’lim
sohasida chuqur islohotlar olib borilishiga zamin yaratadi. Namunaviy dastur
O’zbekiston Respublikasi Oliy ta’limining Davlat ta’lim standartlari asosida yaratildi.
"Mutaxassislikka kirish" fani bo’yicha tuzilgan ushbu dastur O’zbekiston
Respublikasi Davlat ta’lim standartlari talablari asosida tuzilgan bo’lib, jami 6 bo’limdan
iborat.
Ushbu bo’limlarda "Mutaxassislikka kirish" fanining maqsadi, vazifalari, boshqa
fanlar bilan o’zaro aloqasi, DTSga muvofiq bilim va ko’nikmalar, amaliy va seminar
darslari bo’yicha ishlarning minimal miqdori, kompyuter va informatsion
texnologiyalarni qo’llash, fan dasturi, amaliy va seminar mashg’ulotlari, kurs ishi
mavzularining ro’yxatlari, tavsiya etilayotgan mavzular bo’yicha ko’rgazma-namoyish
materiallari, o’quv filmlar va boshqa didaktik materiallar ro’yxati, talabalarning reyting
ifodasini topgan.
V usloviyax rinochnoy ekonomiki v Respublike Uzbekistana osoboe vnimanie
udelyaetsya podgotovke kadrov sposobnix rabotat v rinochnix usloviyax
xozaystvovaniya. Etomu svidelstvuet prinyatie ryad zakonov i gosudarstvennix
programm po reformirovaniyu sistemi obrazovaniya.
Nastoyashaya uchebnaya programma sostavlena v sootvetstvii s trebovaniyami
Gosudarstvennix standartov obrazovaniya Respubliki Uzbekistan v ney otrajeni tsel i
zadachi predmeta, svyaz s ostalnimi predmetami, znaniya i naviki sootvetstvuyushchie
SGO, minimalnoe kolichestvo seminarov i prakticheskix zanyatiy, primenenie
kompyuterov i informatsionnoy texniki, seminarskie zanyatiya, spisok tem kursovix
rabot, naglyadno-pokazatelnie materiali po rekomenduemim temam, spisok uchebnix
filmov i drugix didakticheskix materialov, kontrol uspevaemosti studentov po
reytingovoy sisteme i spisok ispolzuemoy literaturi.
The created program of the "Spezalition exit" subject - completely answers all put
requirements. The program consists of 6 parts. They contain the following items:
495
bayoni).
1. SO’Z BOShI
Respublikamiz Prezidentining "Ta’lim-tarbiya va kadrlar tayyorlash tizimini tubdan
isloh qilish, barkamol avlodni voyaga etkazish to’g’risida"gi Farmonida "Ta’lim
to’g’risida"gi Qonun va Kadrlar tayyorlash bo’yicha Milliy Dasturni hayotga tatbiq etish
davlat siyosatining ustuvor yo’nalishlaridan biri ekanligi qayd etilgan. O’zbekiston
Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2001 yil 16 avgust 343-sonli Qaroriga muvofiq
oliy ta’limning davlat ta’lim standartlari tasdiqlandi.
Mazkur standartlar bo’yicha har bir o’qitiladigan fanlardan o’quv dasturlar
tayyorlash vazifasi qo’yilgan. "Mutaxassislika kirish" fani bo’yicha tuzilgan ushbu dastur
Davlat ta’lim standartlari talablari asosida tuzilgan.
Bakalavrlar "Mutaxassislikka kirish" fani bo’yicha qo’yidagilarni bilishi zarur:
•
•
•
•
•
hozirgi zamon rivojlangan iqtisodiyotida mutaxassislikning o’rni va ahamiyati;
iqtisodiy soha kadrlarini tayyorlashda ijtimoiy fanlarning roli;
bozor iqtisodiyoti qonunlarini mukammal o’rganish;
ilmiy-pedagogik kadrlar va ularning malakasini oshirish;
o’kuv rejasidagi boshqa fanlar bilan aloqasi.
Mazkur fanni o’rganish uchun bakalavr iqtisodchi Oliy ta’limning Davlat ta’lim
standartlarida ko’zda tutilgan quyidagi fanlar bo’yicha atroflicha bilimlarga ega bo’lishi
lozim: "Fanlarning falsafiy masalalari", "Ilmiy ijodiyot metodologiyasi", "Amaliy chet
tili", "Axborot texnologiyalari", "Ta’lim menejmenti va iqtisodiyoti", "Maxsus fanlarni
o’qitish metodikasi", "Pedagogik texnologiyalar va pedagogik mahorat", "Byudjet hisobi
496
va hisoboti", "Investitsiyalar auditi va ularni baholash", "Tashqi iqtisodiy faoliyat va
valyuta operatsiyalari hisobi" va boshqalar.
O’quv fani bo’yicha bilim, ko’nikma va mahoratga qo’yiladigan talablar
Mazkur yo’nalishda ta’lim oladigan tinglovchilarga "Mutaxassislikka kirish" fani
bo’yicha chuqur bilim olish va etuk mutaxassis bo’lib etishishlari uchun quyidagi
talablarni bilish zaruriyat qilib qo’yiladi: oliy maktabda o’qishning xususiyatlari, nazariy
ta’lim bilan amaliy ta’limning bog’liqligi, o’quv dasturi va kalendar-tematik rejalar,
dasturiy o’qitish, ilmiy-tadqiqot ishlari, talabalar ilmiy tahlil byurosi, malakaviy ishlar
tanlovi, milliy mafkurani egallash va ilmiy dunyoqarash, milliy mafkuraviy tarbiyaning
metodlari, vositalari va tashkiliy shakllari, talabaning asosiy huquq va burchlari, turmush gigienasi, sport-sog’lomlashtirish tadbirlari.
O’qitish jarayonida nazariy bilim bilan amaliy ko’nikmalar uzviyligiga erishish,
tinglovchilarning o’qishga bo’lgan qiziqishlarini orttirib, ular uchun imkon qadar
mustaqil bilim olishga sharoit yaratib berish lozim.
Fanni o’qitish semestrlari bo’yicha uslubiy ko’rsatmalar
"Mutaxassislikka kirish" fani ma’ruza va amaliy mashg’ulot shaklida auditoriyada
o’rgatiladi. Talabalarning auditoriyada va amaliyotda olgan bilimlari reyting usulida
o’qituvchilar hamda belgilangan hay’at a’zolari tomonidan og’zaki va yozma usullarda
baholanadi.
Umumiy va o’quv ishlari bo’yicha hajmi
Oliy ta’limning davlat standartlarida "Mutaxassislikka kirish" fani uchun jami bo’lib
54 soat ajratilgan. Shundan ma’ruza 18 soat, amaliy mashg’ulot 18 soat va mustaqil
ta’lim 18 soat.
Tinglovchilarga fanni zamonaviy usulda o’rgatish, ularning mustaqil bilim olishiga
sharoit yaratish hamda olingan bilimini mustaqil ravishda baholash uchun quyidagilardan
foydalaniladi:
•
•
•
•
tinglovchilarni oldindan tarqatma materiallar bilan ta’minlashga erishish;
tinglovchi o’z bilimini o’zi baholaydigan sharoitni yaratib berish;
tinglovchilarning bilimini tayanch iboralari asosida baholashni joriy kilish;
tinglovchilarni kichik guruhlarga bo’lib, o’qituvchilar rahbarligida mustaqil bilim
497
•
iqtidorli tinglovchilar bilan ularni qiziqtiruvchi mavzular bo’yicha qo’shimcha
darslarni tashkil qilish va hokazo.
"Mutaxassislikka kirish" fanini o’qitishda ilg’or pedagogik texnologiyaning tarkibiy
qismlari bo’lmish o’quv maqsadi va vazifalari katalogini ishlab chiqish, o’quv
maqsadlariga erishish; rejalashtirilgan maqsadlarni bajarilishini baholash; tayanch
iboralariga asoslangan nazorat ishlaridan foydalanish tavsiya etiladi.
2. FAN DASTURI
O’zbekiston Respublikasida Oliy ta’lim
O’zbekiston Respublikasi mustaqilligi va uning oliy ta’lim tizimiga ijobiy ta’siri.
O’zbekiston Respublikasining iqtisodiy va madaniy rivojlanishi. O’zbekiston
Respublikasi Prezidentining demokratik jamiyat qurilishidagi etakchilik roli. O’zbekiston
Respublikasining moddiy-texnik bazasini yaratish va oliy maktab oldidagi vazifalar.
Oliy ta’limning mohiyati, asosiy xususiyatlari va O’zbekistonda uning rivojlanish
bosqichlari. Hozirgi sharoitda xalq xo’jaligining barcha tarmoqlari uchun kadrlar
tayyorlash tizimida oliy ta’limning tutgan o’rni va roli.
Xalq xo’jaligi uchun mutaxassislar tayyorlash tizimida iqtisodiy ta’lim.
Prezidentimiz iqtisodiy siyosatining asosiy yo’nalishlari, iqtisodiyot sohalari uchun
kadrlar tayyorlash borasidagi sa’iy-harakatlari.
Toshkent moliya instituti
O’zbekiston Respublikasida iqtisodiy ta’limning rivojlanishi va Toshkent Moliya
institutining tashkil etilishi. Institut rivojlanishining asosiy bosqichlari, talabalar
tarkibining o’sishi, moddiy-texnika bazasining mustahkamlanishi. Ilmiy-pedogogik
kadrlar, ularning malakasini oshirilish.
Institutdagi o’quv-metodik, ilmiy-tadqiqot, ta’lim-tarbiyaviy ishlarning asosiy
yo’nalishlari. Institutning tarkibiy tuzilishi. Rektorat, fakultetlar va kafedralar, ularning
faoliyati. Institut Ilmiy Kengashi, fakultetlar kengashi va ular faoliyatining asosiy
yo’nalishlari. Laboratoriyalar va institutning boshqa bo’linmalari. Kasaba uyushmasi va
boshqa jamoat tashkilotlarining strukturaviy tuzilishi, asosiy vazifalari.
Oliy maktabdagi o’qish jarayonini tashkil etishning ilmiy asoslari
Oliy maktab ta’limining xususiyatlari va umumiy o’rta, o’rta maxsus ta’lim
muassasalaridagi o’quv jarayonidan farqi. Oliy iqtisodiy ta’limning mazmuni. Institutda
498
kadrlar tayyorlash bo’yicha ixtisosliklar. Ixtisosliklar bo’yicha institutning o’quv rejalari
va ularni takomillashtirish. Nazariy va amaliy ta’lim uzviyligi.
Iqtisodiyot sohasi kadrlarni tayyorlashda ijtimoiy fanlarning roli. Iqtisodiy fanlar
tizimi, iqtisodchilarni matematik tayyorlash. Umumilmiy fanlar va ularni o’quv rejasida
tutgan o’rni.
O’quv dasturining talabalar tomonidan o’zlashtirilishi. Kalendar-texnik rejalar va
o’quv mashg’ulotlari jadvali.
Talabalarning o’quv va mustaqil ish jarayonida texnik vositalardan foydalanishi.
Dasturiy o’qitish. O’quv jarayonini ilmiy tashkil etishda EHMlardan foydalanish.
Birinchi kurs talabalari bilan olib boriladigan o’quv, ilmiy va tarbiyaviy ishlarning
asosiy yo’nalishlari.
Oliy maktabda o’qitishning asosiy shakllari
O’quv mashg’ulotlarning asosiy turlari. Ma’ruza va uning o’quv jarayonidagi etakchi
roli. Ma’ruzani tinglash va yozib olish. Ma’ruza va dastlabki adabiyot manbalari.
Ma’ruza va darslik, talabalarning mustaqil ishlari. Seminar, amaliy mashg’ulotlar,
imtihon.
Seminar, amaliy va laboratoriya mashg’ulotlari, ularning mohiyati va ahamiyati.
Seminar va boshqa mashg’ulotlar o’tkazish shakllari. Talabalarning seminar va amaliy
mashg’ulotlarga tayyorlanish usullari. Seminar darslarida chiqishlar qilish.
Kurs ishlari va loyihalar, ularni yozish usuli. Maslahatlar, ularning shakllari va
o’qish jarayonidagi roli. Talabalarning ishlab chiqarish amaliyoti, iqtisodiy bilim
yurtlarida uni tashkil etish xususiyatlari.
Imtihonlar, sinov imtihonlari. Reyting usuli va uning ahamiyati. Talabalarning
bilimiga qo’yilgan asosiy talablar. Talabalarni yakuniy baholash va reyting nazoratiga
tayyorlanish usullari.
Mustaqil ish va talabalar mehnatini ilmiy tashkil etish
Mustaqil ish - yuqori malakali kadrlar tayyorlashning asosiy usuli. Hozirgi sharoitda
talabalarning mustaqil ishining rolini oshirish. Mustaqil ishning mohiyati va shakllari.
O’quv jarayoni va mustaqil ish. Mustaqil ishni rejalashtirish va me’yorlashtirish. Uy
vazifalarining uzluksizligini, ketma-ketligi va murakkabligini inobatga olish – mustaqil
ishni ilmiy tashkil etishning asosiy shartlaridir.
Talabaning vaqt byudjeti va ish kuni, ulardan samarali foydalanish. Aqliy
faoliyatning sermahsul rejasi.
Talabaning mustaqil ishi ustidan nazoratni tashkil etish, uning ahamiyati va shakllari.
Joriy baholashning xususiyatlari. Talabalar attestatsiyasi, uni tashkil etish va o’tkazish.
499
Talabalarning aqliy faoliyatini tashkil etish usullari va vositalari. Prezidentimiz I.A.
Karimov asarlarini, iqtisodiy adabiyotlarni o’rganish xususiyatlari. Kitoblar bilan ishlash.
Konspektlash shakllari, seminarlarga, amaliy mashg’ulotlarga, sinov va imtihonlarga
tayyorlanishda ulardan foydalanish.
Talabalar aqliy mehnati gigienasi va madaniyati. Ish qobiliyatini ko’tarish omillari.
Bilimlarni o’zlashtirishda e’tibor, xotira, fikrlash va irodaviy fazilatlarni
rivojlantirishning ahamiyati.
Samarali dam olishni tashkil etish tamoyillari. Talabaning kun tartibida jismoniy
mashg’ulotlarning o’rni.
Talabalarning ilmiy-tadqiqot ishini tashkil etish
Yoshlar va fan. Ilmiy-tadqiqot ishlar (ITI)-yuqori malakali mutaxassislar
tayyorlashning asosiy omili.
Iqtisodiyotni erkinlashtirish sharoitida ilmiy-tadqiqot ishlarining ahamiyatini
oshiruvchi omillar. Ilmiy-tadqiqot ishlar to’g’risida Nizom.
Institut va fakultetlarda ilmiy-tadqiqot ishlar tizimi va tuzilishi. Ilmiy to’garaklar.
Talabalar ilmiy tahlil byurosi. Kafedra, muammoli laboratoriya, xo’jalik shartnomaviy
ishlarning ilmiy-tadqiqot ishlarida talabalar ishtiroki. Xalqaro, Respublika va institut
miqyosidagi koferentsiyalarda talabalar ishtiroki. Iqtisodiy fanlar bo’yicha ko’riklar,
tanlovlar. Malakaviy ishlar konkursi. Viktorinalar va olipiadalar. Talabalarning ilmiy
ishlari va o’quv jarayoni. O’quv-tadqiqot ishlarining shakllari. Kurs ishlari va ishlab
chiqarish amaliyoti o’tash jarayonida malakaviy bitiruv ishlarini yozishda ilmiy-tadqiqot
ishlari.
Birinchi kurs talabalari orasida ilmiy-tadqiqot, o’quv-tadqiqot ishlarining asosiy
xususiyatlari va tashkiliy shakllari.
Talabalarni g’oyaviy tarbiyalash
O’zbekiston Respublikasi iqtisodiyotini erkinlashtirish sharoitida talabalarni
g’oyaviy tarbiyalashning asosiy vazifalari. O’zbekiston talabalari - ulug’ ajdodlarimiz
vorislari, Vatanimiz himoyachilari va buyuk davlat quruvchilardir.
O’zbekiston Respublikasining ijtimoiy portreti.
Rektorat, fakultet va jamoat tashkilotlari hamda ijtimoiy kafedralarning talabalarni
g’oyaviy tarbiyalashdagi roli. Milliy mafkurani egallash-ilmiy dunyoqarash
shakllanishining asosidir. O’zbekiston Respublikasi talabalarining baynalmilal aloqalari,
xalq va Vatan oldida o’z fuqoralik mas’uliyatini tubdan sezishi. Mehnat va jismoniy
tarbiya.
Mafkuraviy tarbiya metodlari, vositalari va tashkiliy shakllari.
500
Talabalik jamoasi mohiyati va asosiy belgilari. Jamoaning shakllanishi va talabaning
yakka qiyofasi. Guruh murabbiyi.
Talabaning xuquq va burchlari. Turmush va dam olish. O’quv jarayonini
takomillashtirishda talabaning roli. Talabaning huquqiy me’yori va qoidalari. Institut va
fakultetda ichki tartib qoidalar. Talabalarni taqdirlash va jazolash turlari.
Institut mulki va butligi. Reyting daftarchasi va talabalik guvohnomasi.
Prezidentimizning talabalar turmush sharoitlarini tubdan yaxshilash to’g’risidagi choratadbirlari.
Turmush gigienasi. Talabalar uyidagi ichki tartib qoidalar. Ovqatlanish. Aktiv va
passiv dam olish. Tibbiy xizmat ko’rsatish. Sport-sog’lomlashtirish tadbirlari. Madaniy
sayl va turizm. Badiiy xavaskorlik.
Kasbiy ta’lim muammolari
Iqtisodchi kasbining mohiyati. Bozor iqtisodiyoti sharoitida uning o’rni. xalq
xo’jaligining rivojlanishdagi ahamiyati. O’zbekiston Respublikasida iqtisodchi
faoliyatining asosiy yo’nalishlari. Teran bilim, mafkuraviy ishonch-professional faoliyat
samaradorligining asosiy shartidir.
O’zbekiston Respublikasi iqtisodchisining professional burchi. Iqtisodchining o’z
ishiga sofdil munosabatda bo’lish tamoyillari. Iqtisodchi faoliyatining mas’uliyati va
ishlab chikarish amaliyoti uslubi. Iqtisodchining ma’naviy obro’si. Ishbilarmonlik iqtisodchining asosiy sifati.
Jamoaning ishlab chiqarish faolligini oshirishda iqtisodchining roli.
Ixtisosga qiziqishni shakllantirishning asosiy yo’nalishlari. Mazkur ixtisos bo’yicha
o’qitiladigan fanlar tizimi, ularning hajmi, eng muhim fanning mazmuni va uning tutgan
o’rni. Ayrim fanlarni o’rganish xususiyatlari.
Axborot asoslari. Kutubxona ishi va bibliografiya
Ushbu mavzu O’zbekiston Respublikasi Oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi
tomonidan tasdiqlangan maxsus dastur asosida o’qiladi. Mashg’ulotlar har bir akademik
guruh bilan institutning fundamental kutubxonasi xodimlari tomonidan o’tkaziladi.
3. AMALIY VA SEMINAR MAShG’ULOTLARI MAVZULARI
O’zbekiston Respublikasida Oliy ta’lim
O’zbekiston Respublikasining mustaqilligi va uning oliy ta’lim tizimiga ijobiy
ta’siri*.
Oliy ta’limning mohiyati, asosiy xususiyatlari va O’zbekistonda uning rivojlanish
bosqichlari*.
501
Xalq xo’jaligi uchun mutaxassislar tayyorlash tizimida iqtisodiy ta’lim.
Toshkent Moliya instituti
Toshkent Moliya institutining tashkil etilishi*.
Institutdagi o’quv-metodik, ilmiy-tadqiqot ta’lim-tarbiyaviy ishlarning asosiy
yo’nalishlari.* Rektorat, fakultetlar va kafedralar faoliyati.
Kasaba uyushmasi va boshqa jamoat tashkilotlari.
Oliy maktabdagi o’qish jarayonini tashkil etishning ilmiy asoslari
Oliy maktab ta’limining xususiyatlari va umumiy o’rta, o’rta maxsus ta’lim
muassasalaridagi o’quv jarayonidan farqi.
Iqtisodiy kadrlarning shakllanishida ijtimoiy fanlarning roli*.
O’quv dasturi va o’quv jarayonida talabalar tomonidan o’zlashtirilishi. O’quv
jarayonini ilmiy tashkil etishda EHMlarda foydalanish.
Birinchi kurs talabalari bilan olib boriladigan o’quv, ilmiy va tarbiyaviy ishlarning
asosiy yo’nalishlari.
Oliy maktabda o’qitishning asosiy shakllari
O’quv mashg’ulotlarning asosiy turlari*. Ma’ruza va uning o’quv jarayonidagi
etakchi roli.
Seminar amaliy va laboratoriya mashg’ulotlari, ularning mohiyati va ahamiyati.
Kurs ishlari va loyihalar, maslahatlar. Ularning shakllari va o’qish jarayonidagi roli.
Imtihonlar, sinov imtihonlari. Reyting usuli va uning ahamiyati.
Mustaqil ish va talabalar mehnatini ilmiy tashkil etish
Mustaqil ishning mohiyati va shakllari*. O’quv jarayoni va mustaqil ish. Mustaqil
ishni rejalashtirish va me’yorlashtirish.
Talabaning mustaqil ishi ustidan nazoratni tashkil etish, uning ahamiyati va shakllari.
Talabalarning aqliy faoliyatini tashkil etishning usullari va vositalari. Bilimlarini
o’zlashtirishda e’tibor, xotira, fikrlash va irodaviylikning ahamiyati. Talabaning kun
tartibida jismoniy mashg’ulotlar.
Talabalarning ilmiy-tadqiqot ishini tashkil etish
Yoshlar va ilm-fan. Ilmiy-tadqiqot ishlar (ITI)-yuqori malakali mutaxassislar
tayyorlashning asosiy yo’nalishi*.
Institut va fakultetlarda ilmiy-tadqiqot ishlar tizimi va tuzilishi. Talabalarning ilmiy
ishlari va o’quv jarayoni. Kurs ishlari va ishlab chiqarish amaliyotini o’tish jarayonida,
malakaviy bitiruv ishlarini yozishda ilmiy-tadqiqot ishlari*.
502
Talabalarni g’oyaviy tarbiyalash
Iqtisodiyotni erkinlashtirish sharoitida talabalarni g’oyaviy tarbiyalashning asosiy
vazifalari*.
Milliy mafkuraviy tarbiyaning metodlari, vositalari va tashkiliy shakllari*.
Talabaning asosiy huquq va burchlari*.
Prezidentimizni talabalar sharoitlarini tubdan yaxshilash to’g’risidagi choratadbirlari. Turmush gigenasi.
Kasbiy ta’lim muammolari
Iqtisodchi kasbining mohiyati.
O’zbekiston Respublikasi iqtisodchisining professional burchi*. Ishbilarmonlikiqtisodchining asosiy sifati.
Ixtisosga qiziqishni shakllantirishning asosiy yo’nalishlari*.
Mutaxassislikka kirish fanini o’rganuvchi talabalar auditoriyada olgan nazariy
bilimlarini mustahkamlash uchun mustaqil ta’lim tizimiga asoslanib, kafedra
o’qituvchilari rahbarligida, o’quv rejasiga muvofiq mustaqil ta’lim oladi.
Mustaqil ta’lim mavzulari va topshiriqlari quyidagilardan iborat: O’zbekiston
Respublikasining mustaqilligi va uning oliy ta’lim tizimiga ijobiy ta’siri. O’zbekiston
Respublikasining iqtisodiy va madaniy ijtimoiy rivojlanishi. O’zbekiston Respublikasi
Prezidentining demokratik jamiyat qurishdagi etakchi roli. O’zbekiston Respublikasining
moddiy-texnika bazasini yaratish va oliy maktabning funktsiyalari. O’zbekiston
Respublikasida iqtisodiy ta’limning rivojlanishi va Toshkent Moliya institutining tashkil
etilishi. Oliy iqtisodiy ta’limning mazmuni. Oliy maktabda o’qishning xususiyatlari va
o’rta maktabdagi o’quv jarayonidan farqi.
Mutaxassislikka kirish fanini o’rganishda talabalar amaliy yordam tariqasida
qo’llaniladigan turli xil shakl, chizmalar va slaydlar bilan ta’minlanadi.
Talabalar mutaxassislikka kirish fanini o’rganishda axborot vositalaridan ya’ni,
internet tizimidan, jumladan quyidagi sayt va elektron pochtalardan ham keng
foydalanadilar:
1. http://www.iia.org.uk (The Institute of Internal Auditors-United Kingdom);
2. http://www.iasc.org.uk (International Accounting Standards Committee);
3. http://www.aicpa.org/index.htm (American Institute of Certified Public Accountants).
503
Shuningdek, Respublikadagi chop etilayotgan gazeta va jurnallardan mutaxassislikka
tegishli materiallar olinadi. Fan bo’yicha o’zgarishlar, yangiliklar va me’yoriy hujjatlar
bilan o’qituvchilar tanishtirib boradi.
Talabalarga O’zbekiston Respublikasi Oliy va o’rta maxsus ta’lim Vazirligi,
Auditorlar palatasi, Buxgalterlar va auditorlar milliy assotsiatsiyasi, Toshkent Davlat
iqtisodiyot universiteti va Toshkent Moliya institutida tayyorlangan o’quv filmlar,
didaktik materiallar va multimedik ilovalardan foydalanish tavsiya etiladi.
Talabalarni fan bo’yicha o’zlashtirishlarini baholash semestr davomida joriy
baholash, oraliq baholash va yakuniy baholash orqali olib boriladi.
yili) uchun ajratilgan soatning 70%) o’qitilayotgan fanga mas’ul bo’lgan kafedraning
qarori bilan mavzuning murakkabligi va zaruriyligiga qarab quyidagi ishlarga
taqsimlanadi:
•
•
•
•
•
bakalavrning o’quv jarayonidagi davomati va faolligi;
amaliy va mustaqil ta’lim mashg’ulotlariga tayyorgarlik darajasi;
fan bo’yicha manbalarni konspektlashtirishi;
dolzarb mavzu bo’yicha referat yozishi;
YaB turiga ajratilgan ballar miqdori, o’quv rejasida fanga ajratilgan soatning 30%
miqdorida belgilanadi. Barcha fanlar bo’yicha YaB bosqichi yozma ish usulida
o’tkaziladi.
Tayanch iboralarga asoslangan yozma ishni o’tkazish tartibi "Reyting tizimining
nizom" bilan belgilanadi.
Semestr (o’quv yili) davomida o’qitilgan fan bo’yicha 55 foizi va undan yuqori
foizini to’plagan bakalavrlar qoniqarli o’qiyotgan deb hisoblanadi. Fan bo’yicha
maksimall ballning 55% idan kam ball to’plagan bakalavrlar qoniqarsiz o’qiyotgan
(akademik qarzdor) deb hisoblanadi.
6. ADABIYoT
Asosiy adabiyotlar
1. Karimov. I. A. Yangi uy qurmay turib, eskisini buzmang.-T.: O’zbekiston, 1993.
504
2. Karimov I. A. O’zbekiston XXI asr bo’sag’asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik
3. Karimov. I. A. O’zbekiston XXI asrga intilmoqda birinchi chaqiriq o’zbekiston
Respublikasi Oliy Majlisining o’n to’rtinchi sessiyasidagi mazruza. 1999 yil 14 aprel.
–T.: O’zbekiston, 1999.
4. Karimov. I. A. O’zbekistonning o’z istiqlol va taraqqiyot yo’li. - T.: O’zbekiston,
1993.
5. Karimov. I. A. Istiqlol va ma’naviyat. -T.: O’zbekiston, 1994.
6. Karimov. I. A. O’zbekiston iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish yo’lida. - T.:
7. Karimov. I. A. Barkamol avlod O’zbekiston taraqqiyotining poydevori. - T.:
8. O’zbekiston Respublikasining "Ta’lim to’g’risida"gi Qonuni 1997 yil.
9. "Ma’naviyat va ma’rifat" ijtimoiy markazi faoliyatini takomillashtirish haqidagi
Prezident Farmoni.
10. Boboxonov A. O’zbekistonda pedagogik fikr taraqqiyoti tarixidan. - T.: O’qituvchi,
2001.
11. Sobirov M. Furqatning maktab, maorif va tarbiya haqidagi fikrlari. - T.: O’rta va Oliy
maktab, 2001.
12. Donishmandlar tarbiya xususida. - T.: O’qituvchi, 2001.
13. Jan-Jak Russo. Pedagogicheskie sochineniya. Tom I. - M.: Pedagogika, 1996.
14. O’rta Osiyoda pedagogik fikr taraqqiyotidan lavhalar. - T.: Fan, 1996.
15. O’zbek pedagogikasi tarixi. - T.: O’qituvchi, 1997.
1. O’zbekiston Respublikasi Soliq Kodeksi. - T.: O’zbekiston Respublikasi Moliyaviy
qonunlari to’plamlari, 1997.
2. Ibragimov A., Karimov A. Xorij sarmoyalari buxgalteriya hisobi. - T.: O’zbekiston,
1999.
3. Plan schetov Buxgalterskogo ucheta i rekomendatsiya po ego primeneniyu. Pod red.
Gadaeva E.F., Xasanova N.X. Tashkent - 1996.
4. Frenk Vud. Buxgalterskiy uchet dlya predprinimateley. - M.: O.O.O Askeri, 1996.
5. Yangi schyotlar rejasi. PB va AA-2002.
2000.
7. Pankov D. Buxgalterskiy uchet i analiz v zarubejnix stranax. - Mn: Ekoperespektiva,
1998.
505
8. Nikolaeva O. Mejdunarodnie standarti finansovoy otchetnosti. - M.: URSS, 2001.
9. Chaya V., Chaya G. Mejdunarodnie standarti finansovoy otchetnosti, GUP IPK
"Ulyanovskiy Dom pechati", 2000.
12. Securities Regulation in The Unite States. NASD. Washington-2000.
506
TA’LIM VAZIRLIGI
"TASDIQLANDI"
ta’lim vazirligi
№ VM-343-53409-3.20
"1" iyul 2003 y.
____________________
"8" iyul 2003 y.
BUXGALTERIYA HISOBI XALQARO
STANDARTLARI
fanidan
DASTUR
Toshkent - 2003
507
Tuzuvchilar:
Taqrizchilar:
prof. Jo’raev N. Yu.,
dots. Mamatov Z. T.
"Buxgalteriya hisobining xalqararo standartlari" (BHXS) fanini talabalarga
o’qitishning zaruriyati shundaki, respublikamizda buxgalteriya hisobi tizimini xalqaro
standartlar asosida tashkil etish va yuritishni taqozo etmoqda.
"Buxgalteriya hisobining xalqaro standartlari" fani bo’yicha tuzilgan ushbu dastur
Davlar ta’lim standartlari qo’ygan barcha talablarga javob beradi.
Dasturda "Buxgalteriya hisobining xalqaro standartlari" fanining maqsadi, vazifalari,
boshqa fanlar bilan o’zaro aloqasi, Davlat ta’lim standartlariga muvofiq bilim va
ko’nikmalar hajmi, amaliyot va seminar mashg’ulotlari bo’yicha ishlarning minimal
miqdori, kompyuter va informatsion texnologiyalarni qo’llash, fan dasturi, tavsiya
etilayotgan mavzular bo’yicha ko’rgazma-namoyish materiallari, o’quv filmlari va
boshqa didaktik materiallar ro’yxati, talabalarni reyting asosida baholash bo’yicha
o’zlashtirishning nazorati hamda adabiyotlar ro’yxati o’z ifodasini topgan.
Neobxodimost prepodavaniya distsiplini "Mejdunarodnie standarti buxgalterskogo
ucheta" (MSBU) zaklyuchaetsya v otlichitelnix osobennostyax organizatsii i vedeniya
buxgalterskogo ucheta v nashey respublike ot mejdunarodnix standartov.
Dannaya programma po predmetu "Mejdunarodnie standarti buxgalterskogo ucheta"
polnostyu otvechaet na vse postavlennie trebovaniya. V ney otrajeni tsel i zadachi
predmeta, svyaz s ostalnimi predmetami, znaniya i naviki sootvetstvuyushchie SGO,
minimalnoe kolichestvo seminarov i prakticheskix zanyatiy, trebovaniya primeneniyu
kompyuterov i informatsionnoy texniki, soderjanie lektsionnix i seminarskix zanyatiy,
naglyadno-pokazatelnie materiali po rekomenduemim temam, spisok uchebnix filmov i
drugix didakticheskix materialov, kontrol uspevaemosti studentov po reytingovoy
sisteme i spisok rekomendovanoy literaturi.
The necessity of training of the students to the "International Accounting Standarts"
(IAS)consists of the organization of financial accounting in our republic according to the
international standards that requires conducting this subject.
The created program of the "International Accounting Standarts" (IAS) subject completely answers all put requirements..
508
information, program of the subject, seminar lessons, evident - indicative materials on
recommended themes, the list of educational films and other materials, control of
progress of the students on a rating system and list of the literature for usage.
bayoni).
1. SO’Z BOShI
O’zbekiston Respublikasi Prezidentining "Ta’lim-tarbiya va kadrlar tayyorlash
tizimini tubdan isloh qilish va barkamol avlodni voyaga etkazish to’g’risida"gi
Farmonida (06. 10. 97) "Ta’lim to’g’risida"gi Qonun va kadrlar tayyorlash Milliy
dasturini hayotga tadbiq etish davlat siyosatining ustuvor yo’nalishi ekanligi qayd etilgan.
Respublika iqtisodiyotining malakali kadrlarga bo’lgan talabini hisobga olgan holda
yaratilgan ushbu dastur buxgalteriya hisobi xalqaro standartlarining umumiy qoidalari,
tamoyillari va ularni amaliyotda qo’llash to’g’risida bilimlar beradi. Dastur Davlat ta’lim
standartlari talablari asosida tuzilgan.
O’quv fanining maqsadi va vazifalari va boshqa fanlar bilan o’zaro bog’liqligi
O’quv rejasiga muvofiq buxgalter va auditor mutaxassisliklari "Buxgalteriya
hisobining xalqaro standartlari" fanini o’rganadi. Fanni o’rganishda talabalar
Buxgalteriya hisobining xalqaro standartlar qo’mitasi tomonidan qabul qilingan
buxgalteriya hisobining xalqaro standartlarini nazariy jihatdan va milliy standartlarga
muvofiq me’yoriy hujjatlar asosida o’rganadi.
"Buxgalteriya hisobining xalqaro standartlari" fani korxonalarning mulkiy va
moliyaviy faoliyatini hisobga olishda o’zining usul va uslubiyatiga ega bo’lishi bilan
birgalikda faoliyatini yuritishda quyidagi fanlar bilan bevosita bog’liqligi sababli bu
fanlar ham talabalarga rejalashtirilishiga qarab chuqur o’rgatiladi: "Iqtisodiyot
nazariyasi", "Makroiqtisodiyot",; "Mikroiqtisodiyot", "Statistika", "Audit", "Moliyaviy
hisob", "Boshqaruv hisobi", "Boshqaruv va moliyaviy tahlil", "Moliya", "Soliqlar va
soliqqa tortish", "Pul, kredit va banklar", "Menejment", "Marketing", "Xalqaro iqtisodiy
munosabatlar", "Sug’urta ishi", "Kichik biznes va tadbirkorlik" va boshqalar.
Fan bo’yicha talabalarning bilimiga, uquviga va ko’nikmalariga qo’yiladigan talablar
509
Mazkur mutaxassislikda o’qiydigan talabalar buxgalteriya hisobining xalqaro
standartlarini chuqur o’rganishi hamda etuk mutaxassis bo’lishi uchun quyidagi talablar
quyiladi:
•
•
•
•
•
buxgalter, auditor mutaxassisligini egallovchi talabalar xalqaro huquqshunoslik,
davlat va jamiyat qurilishi fanlarini chuqur egallagan bo’lishi;
mutaxassislik fani bilan bog’liq bo’lgan fanlarni mukammal o’rganishi;
fan va texnika yutuqlariga qiziquvchan, o’ziga nisbatan talabchan, o’rganayotgan
faniga, o’z vataniga fidoyi bo’lishi kerak.
O’qitish jarayonida nazariy bilimlar bilan amaliy ko’nikmalarning uzviyligiga
erishish, talabaning ilmga bo’lgan qiziqishini shakllantirish lozim.
Fanni o’qitishda kompyuter, iformatsion va boshqa zamonaviy texnologiyalarni qo’llash
Talabalarga fanni zamonaviy usulda o’rgatish, ularning mustaqil bilim olishiga
sharoit yaratish hamda olgan bilimini mustaqil ravishda baholash uchun quyidagilar
muhim ahamiyatga ega:
•
•
•
•
•
talabalarni oldindan tarqatma materiallar bilan ta’minlash;
talaba o’z bilimini o’zi baholaydigan sharoitni yaratib berish;
talabalarning bilimini tayanch iboralar asosida baholashni joriy qilish;
talabalarni kichik guruhlarga bo’lib, o’qituvchilar rahbarligida mustaqil bilim
iqtidorli talabalar bilan ularni qiziqtiruvchi mavzular bo’yicha qo’shimcha darslar
tashkil qilish va h.k.
"Buxgalteriya hisobining xalqaro standartlari" fani talabalarga o’quv rejasi bo’yicha
VII-VIII semestrlarda o’qitiladi.
"Buxgalteriya hisobining xalqaro standartlari" fani ma’ruza va amaliy mashg’ulot
shaklida auditoriyada o’rgatiladi. O’quv jarayonida talabalarning auditoriyada olgan
bilimlari reyting usulida o’qituvchilar hamda belgilangan hay’at a’zolari tomonidan
baholanadi.
O’quv jarayonida rejaga muvofiq oldin ma’ruza keyin amaliy mashg’ulot o’tkaziladi.
O’tilgan mavzular bo’yicha talabalar mustaqil o’rganishi uchun uy vazifalari beriladi, uy
510
vazifalarini bajarilganligi darajasi reyting tizimi asosida baholanadi. Talabalarning olgan
bilimlarini aniqlashning og’zaki va yozma usullari, test sinov usullari qo’llaniladi.
"Buxgalteriya hisobining xalqaro standartlari" fanini o’rganish bo’yicha o’quv
rejasida jami 60 soat belgilangan. Shundan: ma’ruza 30, amaliy mashg’ulot 30 soat.
Ma’ruza va amaliy mashg’ulot, mustaqil ta’lim o’tiladi.
2. FAN DASTURI
Buxgalteriya hisobining xalqaro standartlari faniga kirish. Umumiy qoidalar
Buxgalteriya hisobining xalqaro standartlari xaqida tushuncha. Buxgalteriya hisobi
va iqtisodiy qarorlarni qabul qilish. Turli davlatlardagi buxgalteriya hisobi va hisoboti
tamoyillarining farqlanishi, ulardagi muammolar. Buxgalteriya hisobining xalqaro va
milliy standartlari (GAAP).
Buxgalteriya hisobini xalqaro standartlar asosida tashkil etish. Evropa Direktivalari.
Xalqaro buxgalteriya hisobi schyotlar rejasi va uning tavsifi. Evropa iqtisodiy
xamjamiyatiga kiruvchi davlatlar schyotlar rejasi. Afrika birligi tashkilotlari.
Anglosaksoniya buxgalteriya hisobi tizimi. Moliyaviy va boshqaruv hisobi, ular
o’rtasidagi asosiy farqlar. Soliqlar hisobi. Moliyaviy hisobning asosiy tamoyillari.
O’zbekistonda buxgalteriya hisobini xalqaro standartlarga muvofiqlashtirish.
Moliyaviy hisobotni tuzish bo’yicha tayyorgarlik ishlari o’tkazish va uni taqdim qilish.
O’ta qadrsizlanuvchi iqtisodiy sharoitda moliyaviy hisobot (BHXS 29-son). Banklar va
shunga o’xshash tashkilotlar moliyaviy hisobotlarida axborotlarning aks ettirilishi (BHXS
30-son)
Moliyaviy hisobot to’g’risida tushuncha. Moliyaviy hisobotning vazifalari va uning
sifat jihatdan tavsifi: tushunarlilik, o’z o’rnida ishlatilishi, moddiylik, xaqqoniylik,
taqqoslanuvchanlik, to’laqonlik va betaraflik. Moliyaviy hisobotning elementlari:
aktivlar, passivlar, kapital, majburiyat, daromad, foyda, xarajat va zararlar. Moliyaviy
hisob elementlarini o’lchash va aniqlash. Hisob echimlari: oldindan ko’ra bilish, mohiyat
va moddiylik.
Moliyaviy hisobotlarni qayta ko’rib chiqish. Balans. Daromad moddasi. Sof pul
nizomi bo’yicha foyda yoki zarar. Umumiy baho indekslarini tanlash. O’ta pul
qadrsizlanishi bo’lmagan iqtisod.
511
Hisob siyosati. Natijalar schyoti. Balansdan tashqari moddalarga daxldor tasodifiy
holat va voqealar. Aktivlar va passivlarning harakat muddatlari. Avanslar va ssudalar
bo’yicha zararlar. Asosiy bank tavakkalchiliklari.
Ishonchli jarayonlar. Shartnomaviy bitim. Birgalikda nazorat qilinuvchi muomalalar.
Korxonaning umumlashtirilgan moliyaviy hisobotlaridagi birgalikda nazorat qilinuvchi
korxonalarning daromadlari haqidagi hisobot. Tadbirkorning yig’ma moliyaviy
hisobotida mutanosib jamg’arish usulidan foydalanish. Bosh korxonaning moliyaviy
hisobotida qo’shma korxonalar daromadi haqida hisobot.
Pul mablag’lari harakati to’g’risidagi hisobot (BHXS 8-son). Baholar o’zgarishi ta’siri
haqidagi axborotlar (BHXS 15-son). Valyuta kurslarini o’zgarishini ta’sirini hisobi (BHXS
21-son)
Pul mablag’lari va uning ekvivalentlari. Pul mablag’lari harakati to’g’risidagi
hisobot: operatsion faoliyat, investitsion faoliyat, moliyaviy faoliyat.
O’zgarayotgan baholarning ta’sirini aks ettiruvchi axborotlarni moliyaviy hisobda
aks ettirilishi. Moliyaviy hisobotlarni tayyorlash usullari. Moliyaviy axborotda
o’zgaruvchan baholarni aks ettirishni turli usullaridan foydalanish va ularni moliyaviy
hisobotda taqdim etilishi va minimal aks ettirishlar.
Kursdagi farqlarni tan olish. Chet el valyutasidagi muomalalar hisobi. Chet el
korxonasining moliyaviy hisobotida ma’lumotlarni bosh kompaniya hisobotiga kiritish.
Chet el qarzlari bilan sug’urtalangan netto investitsiyalar. Pul qadrsizlanishining yuqori
sur’ati ta’sirida qolgan kompaniyalarning moliyaviy hisobotini o’tkazish. Chet el
kompaniyalarida moliyaviy hisobotni o’tkazish usullari.
Zahiralar (BHXS 2-son). Qurilish ishlariga tuzilgan shartnomalar hisobi (BHXS 11-son).
Asosiy vositalar (BHXS 16-son). Ijara sharoitidagi hisob (BHXS 17-son)
Zahiralarning haqiqiy tannarxini aniqlashda foydalaniladigan atamalar. Materiallarni
sotib olish bilan bog’liq ustama xarajatlar va ularni hisobdan chiqarish. Materiallarni
hisobdan chiqarishda qo’llaniladigan baholash usullari: FIFO, o’rtacha tortilgan baho,
LIFO, asosiy zahira, maxsus aniqlashlar, navbatdagi kirim va so’nggi xarid baholar.
Haqiqiy tannarxni aniqlash. Sof sotish qiymatini aniqlash.
Qurilish shartnomalariga tuzilgan shartnomalarning turlari. Shartnoma bo’yicha
daromad va xarajatlar hisobi. Shartnoma bo’yicha qoldiqlar hisobiga qoplanishni
ta’minlashni tashkil qilish. Pudratchi foydalanadigan hisob usullari. Qurilish shartnomasi
uchun foydalanadigan hisob siyosatidagi o’zgarishlar va ulardagi ko’zlangan zararlarni
qoplash. Qurilish shartnomasini bajarishda buyurtmachidan olinadigan progressiv
to’lovlar va avans hamda ularni moliyaviy hisobotda shartnoma bo’yicha bajarilgan ish
hajmidan qilingan ajratmalar yoki majburiyatlar sifatida aks ettirilishi.
512
Asosiy vositalarni tan olish va ularning tushunchasi. Asosiy vositalarni baholash.
Asosiy vositalarni qayta baholash. Amortizatsiya. Foydali muddatlarni qayta ko’rib
chiqish. Amortizatsiya hisoblash usullarini qayta ko’rib chiqish. Balans qiymatining
o’zgarishi. Chiqib ketish va sotish.
Ijara tushunchasi va uning turlari. Moliyaviy ijara. Operatsion ijara. Ijaraga
beruvchi tomonidan ijara bo’yicha tuziladigan hisobot. Ijara oluvchi tomonidan ijara
munosabatlarini aks ettirish.
Daromaddan soliqlar (BHXS 12-son). Tushum (BHXS 18-son)
Hisobot davridagi foydadan soliqlarga tegishli bo’lgan xarajatlar yoki jamg’arma
hajmini belgilash. Hisobot daromadining tasnifi. Soliq solinadigan daromad.
To’lanadigan soliqlarni ta’minlash hamda vaqtinchalik va doimiy farqlar. Soliq to’lash
uslubi. Daromad soliqlari. Soliq samaralarini hisoblash usullari. Ajratilgan soliqlarning
kelib tushishi. Soliqlar bo’yicha yo’qotishlar. Daromad soliqlarini moliyaviy hisobotda
taqdim etish.
Tushumlarni baholash. Xarajatlarni identifikatsiyalash.Tovarlarni sotish. Xizmatlar
ko’rsatish. Foizlar, litsenziya to’lovlari va dividendlar.
Investitsiyalar hisobi (BHXS 25-son). Sho’’ba kompaniyalarning investitsiya hisobi (BHXS
27-son). Sherik kompaniyalarda investitsiyalar hisobi (BHXS 28-son)
Investitsiyalarning shakllari va ularni turkumlash. Investitsiyalarning qiymati va ish
hajmi. Uzoq va qisqa muddatli investitsiyalar. Investitsiyalarni baholash. Investitsiyalarni
qimmatli qog’ozlar to’plamiga kiritish. Daromad moddasi. Ixtisoslashtirilgan investitsiya
korxonalari. Soliqlar mohiyatini aks ettirish.
Yig’ma moliyaviy hisobotlar hajmi. Yig’ilish jarayonlari. "Ota-onaning" alohida
moliyaviy hisobotlarida sho’’ba kompaniyalarida investitsiyalar hisobi. Jamlama
moliyaviy hisobotlar hajmi. Jamlanish jarayonlari. Investitsiyalar hisobi mohiyatini aks
ettirish.
Yig’ma moliyaviy hisobotlarda hisob uslubini tanlash. Alohida moliyaviy
hisobotlarda hisob uslubini tanlash. Mulkiy uslubni qo’llash. Daromad solig’i. Tasodifiy
holatlar. Moxiyatining aks ettirilishi. Alohida moliyaviy hisobotlar.
3. AMALIY VA SEMINAR DARSLARINING RO’YXATI
"Buxgalteriya hisobining xalqaro standartlari" faniga kirish. Umumiy qoidalar
Buxgalteriya hisobining xalqaro standartlari haqida tushuncha.* Buxgalteriya
hisobining xalqaro (GAAP) va milliy standartlari.
Evropa Ittifoqining Direktivalari.*
513
Xalqaro buxgalteriya hisobi schyotlar rejasi va uning tavsifi.
Moliyaviy va boshqaruv hisobi, ular o’rtasidagi asosiy farqlar. Soliq hisobi.
O’zbekistonda buxgalteriya hisobini xalqaro standartlarga muvofiqlashtirish.
Moliyaviy hisobotni tuzish bo’yicha tayyorgarlik ishlari o’tkazish va uni taqdim qilish.
O’ta qadrsizlanuvchi iqtisodiy sharoitda moliyaviy hisobot (BHXS 29-son). Banklar va
shunga o’xshash tashkilotlar moliyaviy hisobotlarida axborotlarning aks ettirilishi (BHXS
30-son)
Moliyaviy hisobotning vazifalari va uning sifat jihatdan tavsifi: tushunarlilik, o’z
o’rnida ishlatilishi., moddiylik, xaqqoniylik, taqqoslanuvchanlik, to’laqonlik va betarflik.
Moliyaviy hisobotning elementlari: aktivlar, passivlar, kapital, majburiyat, daromad,
foyda, xarajat va zaralar.
Moliyaviy hisobotlarni qayta ko’rib chiqish. O’ta pul qadrsizlanishi bo’lmagan
iqtisod.
Hisob siyosati.* Avanslar va ssudalar bo’yicha zararlar. Asosiy bank
tavakkalchiliklari.
Ishonchli jarayonlar. Korxonaning yig’ma moliyaviy hisobotlaridagi birgalikda
nazorat qilinuvchi korxonalarning daromadlari haqidagi hisobot.
Pul mablag’lari harakati to’g’risidagi hisobot (BHXS 8-son). Baholar o’zgarishi ta’siri
haqidagi axborotlar (BHXS 15-son). Valyuta kurslarini o’zgarishini ta’sirini hisobi (BHXS
21-son)
Pul mablag’lari harakati to’g’risidagi hisobot: operatsion faoliyat, investitsion
faoliyat, moliyaviy faoliyat.*
Moliyaviy hisobotlarni tayyorlash usullari. Moliyaviy axborotda o’zgaruvchan
baholarni aks ettirishni turli usullaridan foydalanish.
Chet el valyutasidagi muomalalar hisobi.* Chet el qarzlari bilan sug’urtalangan netto
investitsiyalar. Pul qadrsizlanishining yuqori sur’ati ta’sirida qolgan kompaniyalarning
moliyaviy hisobotini o’tkazish.
Zaxiralar (BHXS 2-son). Qurilish ishlariga tuzilgan shartnomalar hisobi (BHXS 11-son).
Asosiy vositalar (BHXS 16-son). Ijara sharoitidagi hisob (BHXS 17-son)
Zahiralarning haqiqiy tannarxini aniqlashda foydalaniladigan atamalar.* FIFO,
o’rtacha tortilgan baho, LIFO, asosiy zaxira, maxsus aniqlashlar, navbatdagi kirim va
so’nggi xarid baholar.
Haqiqiy tannarxni aniqlash.* Sof sotish qiymatini aniqlash.
Qurilish ishlariga tuzilgan shartnomalarning turlari.* Pudratchi foydalanadigan hisob
usullari. Qurilish shartnomasini bajarishda buyurtmachidan olinadigan progressiv
514
to’lovlar va avans hamda ularni moliyaviy hisobotda shartnoma bo’yicha bajarilgan ish
hajmidan qilingan ajratmalar yoki majburiyatlar sifatida aks ettirilishi.
Asosiy vositalarni tan olish va ular tushunchasi. Asosiy vositalarni baholash.*
Amortizatsiya hisoblash usullarini qayta ko’rib chiqish.
Ijara tushunchasi va uning turlari.* Moliyaviy ijara. Operatsion ijara.
Daromaddan soliqlar (BHXS 12-son). Tushum (BHXS 18-son)
Hisobot daromadining tasnifi. Soliq solinadigan daromad.* Daromad soliqlari.
Daromad soliqlarini moliyaviy hisobotda taqdim etish.
Tushumlarni baholash. Foizlar, litsenziya to’lovlari va dividendlar.
Investitsiyalar hisobi (BHXS 25-son). Sho’’ba kompaniyalarning investitsiya hisobi (BHXS
27-son). Sherik kompaniyalarda investitsiyalar hisobi (BHXS 28-son)
Investitsiyalarning qiymati va ish hajmi. Investitsiyalarni baholash.
Ixtisoslashtirilgan investitsiya korxonalari. Soliqlar mohiyatini aks ettirish.
Yig’ma moliyaviy hisobotlar hajmi. yig’ilish jarayonlari. Jamlama moliyaviy
hisobotlarning hajmi. Investitsiyalar hisobi mohiyatini aks ettirish.
Investitsiyalarni alohida moliyaviy hisobotlarida hisob uslubini tanlash. Alohida
moliyaviy hisobotlar.
Fanni o’rganishda talabalar amaliy yordam tariqasida qo’llaniladigan turli xil shakl,
chizmalar, slaydalar bilan ta’minlanadi. Unda buxgalteriya hisobining xalqaro
standartlari tizimi; Zahiralar, investitsiyalar va asosiy vositalarni baholash; Daromaddan
olinadigan soliq usullari; Hisobotlarni tuzish tartibi; Moliyaviy hisobot tamoyillari
o’rganiladi.
Talabalar buxgalteriya hisobining xalqaro standartlari fanini o’rganishda axborot
vositalaridan ya’ni internet tizimidagi quyidagi sayd va elektron pochtalardan keng
foydalanadi:
1.
2.
3.
4.
5.
http://www.aicpa.org/index.htm (American Institute of Certified Public Accountants);
515
6. http://www.uza.uz (O’zbekiston Milliy Axborot Agentligining turli sohalarga doir
kundalik yangiliklari);
7. http://www.uzreport.com (Kundalik biznes yangiliklari);
8. http://www.referat.ru (Referatlar to’plami).
Shuningdek, internetdan foydalanish resurslari bo’yicha TMI va TDIU
kutubxonasidan foydalanishi mumkin.
Talabalarga O’zbekiston Respublikasi Auditorlar Palatasi, Buxgalterlar va Auditorlar
Milliy Assotsiatsiyasi, Toshkent Davlat Iqtisodiyot Universiteti, YuSAID AQSh agentligi
"KARANA" hamda "PRAGMA" korporatsiyalari va Toshkent Moliya Institutida
tayyorlangan o’quv filmlar, didaktik materiallar va multimedik ilovalardan foydalanish
tavsiya etiladi.
shundan 30 soat ma’ruza, 30 soat amaliy va seminar darslar. Talabalarni fan bo’yicha
o’zlashtirishlarini baholash semestr davomida muntazam ravishda olib boriladi va joriy,
oraliq va yakuniy baholash quyidagi turlar orqali amalga oshiriladi. Joriy va oraliq
baholash turiga ajratilgan ballar miqdori o’quv rejasida fanga ajratilgan soatning 70%,
yakuniy baholashga esa 30% miqdorda belgilanadi. Joriy baholash o’quv semestri
davomida 2 marta, oraliq baholash esa bir marta o’tkaziladi.
"Buxgalteriya hisobining xalqaro standartlari" fanidan talaba to’plashi mumkin
bo’lgan maksimal ball 60 ga teng. Joriy va oraliq baholash turlariga belgilangan ballar
quyidagi holatlarda qo’yiladi:
•
•
•
•
•
•
•
yakuniy baholash bosqichida "Yozma ish" usulini tadbiq etish bo’yicha namunaviy
Nizom" bilan belgilanadi.
516
6. ADABIYoTLAR
Asosiy adabiyotlar
1. O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi. - T.: Adolat, 1992.
2. O’zbekiston Respublikasining "Buxgalteriya hisobi to’g’risida"gi Qonuni. 1996 yil 12
sentyabr, "Xalq so’zi" gazetasi.
3. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining Qarori "Mahsulot (ishlar,
hizmatlar)ni ishlab chiqarish va sotish xarajatlarining tarkibi hamda moliyaviy
natijalarni shakllantirish tartibi to’g’risidagi Nizom" 1999 yil 5 fevral.
4. Buxgalteriya hisobining xalqaro standartlari. Tarjima. / A. Rizaqulov, B.Hasanov,
A.Usanov, Z.Mamatov/ Toshkent - 1993.
5. Mejdunarodnie standarti finansovoy otchetnosti (ofitsianlniy perevod) 1998. /
International Accounting Standarts.
6. Kachalin V.V. Finansoviy uchet i otchetnost v sootvetstvii so standartami GAAP. M.: Delo, 1998.
7. Moliyaviy hisob, - T.: KARANA va PRAGMA korporatsiyalari, 2000-2001.
8. Soloveva O.V. Zarubejnie standarti ucheta i otchetnosti; Ucheb. posobie. - M.:
Atlantika-Press, 1998.
9. Yangi schyotlar rejasi, (21-son BXMS). Buxgalterlar va auditorlar assotsiatsiyasi,
Toshkent - 2002.
10. Yuldashev S., Xoshimov B., Muxammad Salim. Osnovi buxgalterskogo ucheta,
T.D.I.U - 1997.
11. Chaya. V.T i Chaya. G.V. Mejdunarodnie standarti finansovoy otchetnosti. - M.:
"Ulyanovskiy Dom pechati", 2000.
12. International Accounting Standarts, 1998. (International Accounting Standarts
Committee, London).
1. Nidlz B., Anderson X., Kolduell D, Printsipi buxgalterskogo ucheta, (pod. Red. V.
Sokolova). - M.: FiS, 1994.
2. Buxgalteriya hisobining milliy standartlari (BHMS), O’zbekiston Respublikasi
Moliya vazirligining oylik nashrlar to’plami. 2000-2002.
3. Vud F. Buxgalterskiy uchet dlya predprinimateley. M.O. Askeri. - M.: FiS, 1993.
1999.
5. Pankov D. Buxgalterskiy uchet i analiz v zarubejnix stranax. - Mn: Ekoperespektiva,
1998.
517
6. Nikolaeva O. Mejdunarodnie standarti finansovoy otchetnosti. - M.: URSS, 2001.
7. Sotivoldiev A., Itkin Yu, Buxgalteriya hisobi. - T.: PBva AA-2002.
2000.
11. Securities Regulation in the Unite States. NASD. Washington-2000.
Kazgan / published by ISE.- Istanbul-1999.
13. The Work Of SEC. U.S. Securities and Exange Comisssion.-1999.
14. Sost accounting (a managerial emphasis) / USA. Mexico. Or Canada. 2001.
15. Financial accounting / USA. Mexico. Or Canada. 2001.
518
TA’LIM VAZIRLIGI
"TASDIQLANDI"
ta’lim vazirligi
№ VM-343-53409-4.01
"1" iyul 2003 y.
____________________
"8" iyul 2003 y.
MOLIYAVIY HISOBOT
fanidan
DASTUR
Toshkent - 2003
519
Tuzuvchilar:
k.o’q. Rizaev N. Q.,
ass. Qurbonboev J. E.
Taqrizchilar:
prof. Voxidov S. V.,
dots. Mamatov Z. T.
"Moliyaviy hisobot" fanidan ushbu dastur O’zbekiston Respublikasi Davlat ta’lim
standartlari asosida tuzilgan. O’quv dasturida jami 6 bo’lim mavjud bo’lib, unda
"Moliyaviy hisobot" fanining maqsadi, vazifalari, boshqa fanlar bilan o’zaro aloqasi,
Davlat ta’lim standartlariga muvofiq bilim va ko’nikmalar, amaliy va seminar
mashg’ulotlar bo’yicha ishlarning minimal miqdori, kompyuter va axborot
texnologiyalarini qo’llash, fan dasturi, amaliy va seminar mashg’ulotlari, kurs ishi
mavzularining ro’yxatlari, tavsiya etilayotgan mavzular bo’yicha ko’rgazma-namoyish
materiallari, o’quv filmlari va boshqa didaktik materiallar ro’yxati, talabalarning reyting
ifodasini topgan.
Neobxodimost obucheniya studentov po distsipline "Finansovaya otchetnost"
zaklyuchaetsya v tom, chto organizatsiya buxgalterskogo ucheta v nashey respublike v
sootvetstvii s mejdunarodnim standartom trebuet vvedeniya etogo predmeta.
Dannaya programma po predmetu "Finansovaya otchetnost" polnostyu otvechaet
vsem trebovaniyam. Programma sostoit iz 6 chastey. V nix soderjitsya sleduyushchie
svedeniya: tsel i zadacha predmeta, svyaz s drugimi predmetami, znaniya i naviki
sootvetstvuyushchie SGO, minimalnoe kolichestvo seminarov i prakticheskix zanyatiy,
primenenie kompyuterov i informatsionnoy texniki, programma predmeta, seminarskie
zanyatiya, spisok tem kursovix rabot, naglyadno-pokazatelnie materiali po
rekomenduemim temam, spisok uchebnix filmov i drugix didakticheskix materialov,
kontrol uspevaemosti studentov po reytingovoy sisteme i spisok rekomenduemoy
literaturi.
The necessity of training of the students to the "Financial statement" consists of the
organization of Accounting in our republic according to the international standarts that
requires conducting this subject.
The created program of the "Financial statement" subject - completely answers all
put requirements. The program consists of 6 parts. They contain the following items:
520
bayoni).
1. SO’Z BOShI
Iqtisodiyotni erkinlashtirish sharoitida mulk shaklidan kat’iy nazar barcha
muassasalar, korxonalar va tashkilotlarning mulki haqidagi ma’lumotlarni hisobga olish
va umumlashtirish buxgalteriya hisobi yordamida amalga oshiriladi. Boshqacha qilib
aytganda, buxgalteriya hisobi korxonaning moliyaviy va mulkiy holati haqida to’liq
ma’lumot beradi. Korxonalar va tashkilotlarda yuritiladigan buxgalteriya hisobi
ma’lumotlari umumlashtirilib bir hisob davriga korxona (tashkilot, muassasa)ning
buxgalteriya hisoboti tuziladi. Ushbu hisobotda korxonaning ma’lum bir davrdagi
mulklarining holati, korxonani hamda uning moliyaviy natijalari kabi iqtisodiy
ko’rsatkichlar aks ettiriladi.
Shulardan kelib chiqqan holda bozor iqtisodiyoti sharoitida korxonalar faoliyatini
nazorat qilish, uning xo’jalik faoliyatiga baho berish va korxonaga yangi investitsiyalarni
jalb qilishda hisobot ma’lumotlaridan foydalanish juda muhimdir.
"Moliyaviy hisobot" fani iqtisodchilarni buxgalteriya hisobi, audit va tahlil sohasida
tayyorlashdan kelib chiqqan holda o’rganiladi. Fanni o’rganish natijasida kelgusi
iqtisodchi mutaxassislarda korxonaning moliyaviy xo’jalik faoliyatiga baho berish,
iqtisodni boshqarish va moliyaviy siyosat bo’yicha ichki iste’molchilarga asoslangan
boshqaruv qarorlarini qabul qilish uchun ma’lumotlarni tayyorlash bo’yicha nazariy
bilimlar va amaliy ko’nikmalarga ega bo’lishni shakllantirish hisoblanadi.
Buxgalteriya hisobi, audit, tahlil sohasidagi malakali mutaxassislarni tayyorlashda
"Moliyaviy hisobot" fani asosiy mutaxassislik fanlaridan biri bo’lib hisoblanadi.
"Moliyaviy hisobot" fanini o’rganishning asosiy vazifalaridan biri buxgalteriya
hisobi va audit bo’yicha mutaxassislarni tayyorlashdan iborat.
O’qitishning maqsadi va vazifalari va boshqa fanlar bilan o’zaro bog’lanishi
521
Mustaqil Respublikamizda iqtisodiy islohotlarni yanada chuqurlashtirish hamda
bozor munosabatlarining rivojlanishida malakali buxgalter, auditor mutaxassislarini
tayyorlashga zarurat tug’diradi.
O’quv rejasiga muvofiq buxgalter va auditor mutaxassisliklari "Moliyaviy hisobot"
fanini o’rganadi. Korxona va xo’jaliklardagi mablag’lar va ularning tashkil topishi
manbalarining harakatini, xo’jalik muomalalarini hisobga olish, ularni hujjatlashtirish,
umumlashtirish, korxona va xo’jaliklarning mulkiy, moliyaviy faoliyati to’g’risidagi
to’liq va ishonarli ma’lumotlarini shakllantirish hamda hisobotlar tuzish, mamlakatimiz
korxonalarida buxgalteriya hisobi yordamida shakllanadigan davriy, moliyaviy hisobot
ma’lumotlarini haqqoniyligi ta’minlash, tashkilotlar bilan hisoblashishlarni to’g’ri tashkil
qilishni davlatimiz qonunlari, hukumat qarorlari, me’yoriy hujjatlar asosida o’rgatadi.
"Moliyaviy hisobot" fani korxonalarning mulkiy va moliyaviy faoliyatini hisobga
olishda o’zining usul, uslubiyatiga ega bo’lishi bilan birga quyidagi fanlar bilan bevosita
bog’liqligi boislar ham talabalarga chuqur o’rgatiladi: "Iqtisodiyot nazariyasi",
"Makroiqtisodiyot", "Mikroiqtisodiyot", "Statistika", "Audit", "Moliyaviy va boshqaruv
tahlili", "Moliya", "

Bakalavriat yo`nalishlarida o`qitiladigan ixtisoslik va

Transcription

Similar documents

O`ZBEKISTON RESPUBLIKASI ALOQA VA

dаvlаt muаssаsаlаri tаriхi