Doktoratura Rakela Thano, Fakulteti Ekonomise, Departamenti i

Doktoratura Rakela Thano, Fakulteti Ekonomise, Departamenti i

UNIVERS
SITETI I TIIRANËS
FAKULTE
ETI I EKON
NOMISË
DEP
PARTAMEN
NTI I EKON
NOMIKSIT
T
TURIZMI DHE NDIK
KIMI I TIJ NË
N TREGU
UESIT MAK
KROEKON
NOMIKË PË
ËR EKONO
OMINË
SH
HQIPTARE
Diserttacion në marrjen
m
e graadës ‘Doktoor’
hëhoqi:Prof.. Dr. Albana
a Hashorva
Udh
Thano
Punoi:Msc Rakela T
Janar,2014
4
I Falenderime
Në fazat e ndryshme të punës që m’u desh për të realizuar këtë studim, shumë ishin ata që më ndihmuan. Tek të
gjithë shpreh falenderimet e mia të përzëmërta.
Vecanërisht, përpjekja ime nuk do të ishte e mundur të përfundonte në qoftë se nuk do të kisha mbështetjen e
vazhdueshme dhe të shumanshme të pedagoges udhëheqëse, të Prof. Dr. Albana Hashorva, pedagoge në
Fakultetin Ekonomik të UT, e cila me udhëzimet, sugjerimet e vlefshme dhe kritikat konstruktive, kontribuoi në
përmirësimin cilësor dhe strukturor të studimit.
Gjithashtu duhet të përmend mbështetjen e papërmbajtur të familjes sime, pa përkrahjen morale të së cilës nuk
do të ishte e mundur që ta përfundoja këtë studim.
Me respekt
Rakela Thano
III Lista e Indikatorëve
NJAT- Njësi të Akomodimit Turistik
OBT - Organizata Botërore e Turizmit
OECD - Organizata për Bashkëpunim Ekonomik dhe Zhvillim
PBB – Produkti i Brendshëm Bruto
TSA - Llogaria Satelitore e Turizmit
TVSH – Tatim mbi Vlerën e Shtuar
AKT- Agjencia Kombëtare e Turizmit
FMN- Fondi Monetar i Zhvillimit
IV Abstrakti
Turizmi përbën një aktivitet ekonomik ose një tërësi aktivitetesh të koordinuara me njëra tjetrën që kanë si
qëllim plotësimin e nevojave të individëve, që lidhen me kohën e lirë dhe lëvizjen e njerëzve. Sot turizmi
përfaqëson një industri, sepse bëhet fjalë për aktivitete që synojnë shfrytëzimin e resurseve turistike, si dhe
shndërrimin e burimeve natyrore, njerëzore dhe burimeve kapitale në produkte dhe shërbime turistike.
Industria e turizmit është një sektor shumë i rëndësishëm që ndikon në rritjen e aktivitetit ekonomik në të gjithë
botën. Të ardhurat ndërkombëtare nga turizmi në botë për vitin 2012 u rritën në 1030 miliard US$, si pasojë e
lëvizjes së 1035 milion turistëve. Kontributi direkt i turizmit për Shqipërinë në Produktin e Brendshëm Bruto
për vitin 2012 ishte 83.2 miliard lek ose 6.1% e PBB totale, kurse kontributi total ishte 292.9 miliard lek ose
21.4% e PBB2.
Turizmi ka një potencial të madh dhe luan një rol të rëndësishëm në plotësimin e objektivave kryesore
makroekonomike që lidhen me rritjen ekonomike, punësimin, zhvillimin e qëndrueshëm ekonomik dhe social.
Impaktet e turizmit janë të shumanshme: ekonomike, sociale, natyrore ose mjedisore, politike dhe kulturore.
Nga të gjitha kategoritë e ndikimeve turistike, ndikimet ekonomike kanë rëndësinë më të madhe për zhvillimin e
përgjithshëm dhe kjo buron nga ndërvarësia e theksuar e tyre me kategoritë e tjera të ndikimeve.
Turizmi kontribuon për të rritur të ardhurat kombëtare, krijon mundësi punësimi, kufizon hendekun e deficitit
tregëtar, përforcon zhvillimin ekonomik në rajonet periferike, intensifikon aktivitetin e ndërmarrjeve që
prodhojnë mallra dhe shërbime, të cilat plotësojnë nevojat e drejtpërdrejta ose të tërthorta turistike.
Në vitet e fundit ka pasur një rritje të interesit nga ana e studiuesve për impaktet e turizmit në rritjen ekonomike,
sidomos për vendet në zhvillim. Këto vende po fokusohen në politika ekonomike për të promovuar turizmin në
arenën ndërkombëtare si një burim potencial për rritjen ekonomike.
Turizmi ka një impakt të rëndësishëm pozitiv në Shqipëri për zhvillimin ekonomik dhe progresin e saj.
Shqipëria ka një pozicion konkurues në tregun rajonal të turizmit.
2
Travel & Tourism Economic Impact 2012, Albania
V Pasqyra e Lëndës
Hyrje






1. Sfondi ekonomik dhe motivimi ……………………………………………………........................................ xiv
Objekti i kërkimit …………………………………………..………………………………………………… xv
Metodologjia e studimit ……………………………………………………………………………………… xvi
Gjetjet kryesore ……………………………………………………………………………………………… xvii
Përkufizimet kryesore ………………………………………………………………………………………. xviii
Struktura e temës ……………………………………………………………………...…………………………xix
KAPITULLI I Rëndësia. Faktorët. Tiparet e ekonomisë turistike. Teoritë ekonomike .................................................... 1 1.1 Rëndësia e zhvillimit të turizmit për një vend në zhvillim ...................................................................................... 1 1.1.1 1.2 Faktorët kufizues të ekonomisë turistike. ................................................................................................................ 3 1.2.1 3. Karakteristikat ekonomike të turizmit. ............................................................................................................ 5 1.3 Tiparet e industrisë turistike .................................................................................................................................... 6 1.4 Teoritë ekonomike që analizojnë dhe interpretojnë efektet ekonomike të turizmit. ............................................ 10 1.4.1 Turizmi dhe teoria e konsumit....................................................................................................................... 11 1.4.2 Turizmi dhe teoria e shërbimeve ................................................................................................................... 16 1.4.3 Turizmi dhe teoria e tregtisë botërore ........................................................................................................... 17 1.4.4 Turizmi dhe teoria e ciklit ekonomik ............................................................................................................ 19 1.5 2. Qëllimet kryesore të ekonomisë turistike ........................................................................................................ 2 Konkluzione .......................................................................................................................................................... 19 KAPITULLI II Konsumi turistik dhe ndikimi i tij në ekonomi ......................................................................................... 21 2.1 Ndikimet e përgjithshme të turizmit në rajon dhe në Shqipëri. ............................................................................. 21 2.2 Përmbledhje e literaturës ....................................................................................................................................... 28 2.3 Ndihmesa e turizmit në përpjekjet e vendeve për t’u zhvilluar ........................................................................... 36 2.4 Përfitimet kryesore ekonomike në rajon dhe në Shqipëri nga zhvillimi i turizmit ................................................ 39 2.5 Matja e ndikimeve ekonomike të turizmit ............................................................................................................. 44 2.6 Konsumi turistik në Shqipëri dhe në rajon ............................................................................................................ 48 2.7 Vlera e shtuar e turizmit në Shqipëri dhe në Rajon ............................................................................................... 54 2.8 Roli i shtetit në zhvillimin e turizmit. Politikat e qeverisë shqiptare për sektorin e turizmit ................................ 60 2.9 Konkluzione .......................................................................................................................................................... 65 KAPITULLI III Ndikimi i turizmit në punësim ................................................................................................................ 66 3.1 Turizmi një punëdhënës i rëndësishëm ................................................................................................................. 66 VI 4. 3.2 Kategoritë e punësimit që krijon sektori i turizmit ................................................................................................ 69 3.3 Disa konstatime në lidhje me punësimin në turizëm. ............................................................................................ 71 3.4 Fleksibilitet në tregun e punës të sektorit turistik në Shqipëri .............................................................................. 74 3.5 Konkluzione .......................................................................................................................................................... 77 KAPITULLI IV Ndikimi i turizmit në investime .............................................................................................................. 78 4.1 Rëndësia dhe domosdoshmëria e investimeve turistike ........................................................................................ 78 4.2 Karakteristikat kryesore të investimeve turistike .................................................................................................. 79 4.2.1 4.3 Ndikimet kryesore pozitive që shkaktojnë investimet turistike në ekonomi ......................................................... 81 4.3.1 5. Investimet private në turizëm në Shqipëri dhe në rajon ........................................................................................ 83 4.5 Investimet private të huaja në turizëm në Shqipëri ............................................................................................... 88 4.5.1 Faktorët aktivizues të investimeve private të huaja në turizëm ..................................................................... 89 4.5.2 Ndikimet e investimeve private turistike të huaja në vendet pritëse. ............................................................ 90 4.6 Financimi si një fushë bazë e ndërhyrjes së shtetit në zhvillimin turistik. ............................................................ 94 4.7 Konkluzione .......................................................................................................................................................... 96 KAPITULLI V Ndikimet e turizmit në bilancin e pagesave dhe në të ardhurat e shtetit .............................................. 97 Turizmi ndërkombëtar një eksport në mënyrë jotradicionale në rajon dhe në Shqipëri. ....................................... 97 5.1.1 5.2 Kategoritë e ndikimeve të turizmit në bilancin e pagesave ......................................................................... 101 Ndikimi i turizmit në të ardhurat e shtetit. .......................................................................................................... 103 5.2.1 Tatimi në sektorin e turizmit në Shqipëri .................................................................................................... 104 5.2.2 Domosdoshmëria e taksimit të turizmi ........................................................................................................ 110 5.2.3 Efektet negative të taksimit të turizmit ........................................................................................................ 111 5.3 Konkluzione ........................................................................................................................................................ 112 KAPITULLI VI Efektet ekonomike negative të turizmit dhe ndikimi i krizës në turizëm ............................................. 114 6.1 Kosto financiare dhe kosto oportune e zhvillimit të turizmit në vendet në zhvillim ........................................... 114 6.1.1 7. Faktorët kryesor që ndikojnë tek synimet e investitorëve ............................................................................. 82 4.4 5.1 6. Kategoritë e investimeve turistike ................................................................................................................. 80 Efektet ekonomike negative të turizmit në Shqipëri ................................................................................... 115 6.2 Ndikimet e krizës ekonomike në zhvillimin e turizmit në Shqipëri .................................................................... 119 6.3 Konkluzione ........................................................................................................................................................ 125 KAPITULLI VII Modeli empirik .................................................................................................................................... 126 7.1 Shqyrtimi i literaturës .......................................................................................................................................... 126 7.2 Metodologjia ....................................................................................................................................................... 130 7.2.1 Variablat e përdorura ................................................................................................................................... 131 VII 7.2.2 Metodat e vlerësimit .................................................................................................................................... 134 7.2.3 Vlerësimi i modelit më të mirë .................................................................................................................... 136 7.2.4 Vlerësimi i mbetjeve ................................................................................................................................... 137 7.3 Konkluzione ........................................................................................................................................................ 140 8. Konkluzione,Rekomandime ......................................................................................................................................... 141 9. Kufizime të punimit ..................................................................................................................................................... 143 10. Propozime për studime të mëtejshme.................................................................................................................... 144 11. Apendiks .................................................................................................................................................................. 145 12. Bibliografia .............................................................................................................................................................. 149 VIII Pasqyra e Figurave
Figura 1.1: Faktorët kufizues të ekonomisë turistike. ............................................................................................................. 3 Figura 1.2: Karakteristikat ekonomike të turizmit .................................................................................................................. 6 Figura 1.3: Tiparet e industrisë turistike ................................................................................................................................. 8 Figura 2.1: Numri i turistëve dhe i popullsisë botërore (në milion) ...................................................................................... 22 Figura 2.2: Rritja e % së numrit të turistëve ndaj numrit të popullsisë botërore ................................................................... 22 Figura 2.3: Vendet më të vizituara në vitet 2010,2011 (milion turistë) ............................................................................... 23 Figura 2.4: Ardhjet turistike për vendet e rajonit (000 turistë) ............................................................................................. 24 Figura 2.5: Ardhjet turistike për banor për vendet e rajonit .................................................................................................. 24 Figura 2.6: Numri i turistëve të ardhur në Shqipëri .............................................................................................................. 25 Figura 2.7: Kategoritë kryesore të ndikimit të aktivitetit turistikBurimi: Autori .................................................................. 26 Figura 2.8: Ndikimet direkte të veprimtarisë turistike .......................................................................................................... 39 Figura 2.9: Kontributi i turizmit në PBB për vitin 2011 (shprehur në % )............................................................................ 39 Figura 2.10: Kontributi i turizmit në punësim për vitin 2011 (shprehur në % ) ................................................................... 40 Figura 2.11: Kontributi direkt, total i turizmit në PBB në rajon për vitin 2011(%) .............................................................. 40 Figura 2.12: Kontributi i turizmit në PBB ( miliard lek, me çmimet nominale) në Shqipëri ................................................ 41 Figura 2.13: Kontributi total i turizmit në PBB për Shqipërinë (miliard lek) ....................................................................... 42 Figura 2.14: Konsumi turistik kombëtar dhe ndërkombëtar në Shqipëri (miliard lek) ......................................................... 51 Figura 2.15: Konsumi turistik direkt dhe indirekt në Shqipëri (miliard lek) ......................................................................... 51 Figura 2.16: Konsumi turistik në Shqipëri (miliard lek) ....................................................................................................... 52 Figura 2.17: Ndryshimi i konsumit turistik direkt në vendet e rajonit .................................................................................. 52 Figura 2.18: Ndryshimi i konsumit indirekt dhe i induktuar në vendet e rajonit .................................................................. 53 Figura 2.19: Vlera e shtuar bruto në Shqipëri me çmime kostante (milion lek) ................................................................... 55 Figura 2.20: PBB dhe arkëtimet turistike në Shqipëri (milion US$) .................................................................................... 55 Figura 2.21: Arkëtimet turistike si %e PBB në Shqipëri ...................................................................................................... 56 Figura 2.22: PBB për banor për vendet e rajonit ................................................................................................................... 56 Figura 2.23: Arkëtimet turistike për banor për vendet e rajonit ($) ...................................................................................... 57 Figura 2.24: Rritja e arkëtimeve turistike për banor në vitin 2010 në krahasim me vitin 2000 për vendet e rajonit ............ 57 Figura 2.25: Arkëtimet turistike për destinacionet tradicionale të rajonit (miliard US$) ...................................................... 58 Figura 2.26: Arkëtimet turistike si % e PBB për vendet e rajonit ......................................................................................... 58 Figura 2.27: Blerjet nga ofruesit e turizmit (duke përfshirë dhe mallrat e importuara) në Shqipëri (miliard lek) ................ 59 Figura 3.1: Kontributi direkt dhe total i turizmit në punësim për vendet e rajonit për vitin 2011(%) .................................. 67 Figura 3.2: NJAT sipas dhomave dhe sipas qarqeve në Shqipëri për vitin 2011 .................................................................. 67 Figura 3.3: Numri i ndërmarrjeve sipas madhësisë për vitin 2011(hotele, restorante, kafene) në Shqipëri .......................... 68 Figura 3.4: Kategoritë e punësimit që krijon sektori i turizmit ............................................................................................. 69 Figura 3.5: Kontributi i turizmit në punësim në Shqipëri (000 të punësuar) ........................................................................ 71 Figura 3.6: Turistë të ardhur në Shqipëri sipas muajve ......................................................................................................... 73 Figura 4.1: Faktorët kryesor që prekin veprimtarinë investuese të iniciativës private në ekonominë turistike .................... 83 Figura 4.2: Ndryshimi i investimeve kapitale në turizëm për vendet e rajonit ..................................................................... 84 Figura 4.3: Investimet turistike si % e investimeve totale për vendet e rajonit në vitin 2011 ............................................... 84 Figura 4.4: Investimet kapitale turistike në Shqipëri (miliard lek) ....................................................................................... 85 Figura 4.5: Hotelet në Shqipëri për periudhën 2000-2011 .................................................................................................... 86 Figura 4.6: Netëqendrime për një hotel në Shqipëri ............................................................................................................. 87 IX Figura 4.7: Netëqendrime për një shtrat në hotelet e Shqipërisë ........................................................................................... 87 Figura 4.8: Investimet turistike të huaja në Shqipëri (milion €) ........................................................................................... 88 Figura 4.9: Synimet e bizneseve turistike që realizojnë investime të huaja .......................................................................... 89 Figura 5.1: Eksportet e turizmit si % të eksporteve të shërbimit për vendet e rajonit ........................................................... 98 Figura 5.2: Eksportet turistike si % e eksporteve totale për vendet e rajonit në vitin 2011 .................................................. 99 Figura 5.3: Eksportet e mallrave dhe të shërbimeve në Shqipëri (000 US$) ...................................................................... 100 Figura 5.4: Eksportet turistike si % e eksporteve totale në Shqipëri ................................................................................... 100 Figura 5.5: Ndikimet dytësore të turizmit në bilancin e pagesave ...................................................................................... 101 Figura 5.6: Të ardhurat nga taksat (% e PBB) në vitet 2000-2011 për vendet e rajonit ..................................................... 104 Figura 5.7: Të ardhurat nga taksat (%e PBB) për vitet 2007,2011 në vendet e rajonit ....................................................... 104 Figura 5.8: TVSH për vendet e rajonit në vitin 2012 .......................................................................................................... 108 Figura 5.9: Të ardhurat e siguruara nga taksa 10€ për kalimin e kufirit shqiptar nga turistët( ne €) .................................. 109 Figura 5.10: Të ardhurat e realizuara nga taksa e imbarkimit nga turistët (ne €) ................................................................ 110 Figura 6.1: Ndryshimi i indeksit të çmimeve të konsumatorit në Shqipëri ......................................................................... 116 Figura 6.2: Njësitë e Akomodimit Turistik sipas qarqeve për vitin 2011 .......................................................................... 118 Figura 6.3: Numri i bizneseve të reja (hotele, restorante, kafene) të hapura në Shqipëri cdo vit ....................................... 119 Figura 6.4: Ndërmarrjet (hotele, restorante, kafene) në Shqipëri ........................................................................................ 119 Figura 6.5: Faktorët që mund të kufizojnë efektet pozitive të turizmit ............................................................................... 119 Figura 6.6: Ndryshimi i PBB për banor për vendet e rajonit në % ..................................................................................... 121 Figura 6.7: Ndryshimi i arkëtimeve turistike për banor për vendet e rajonit në % ............................................................. 122 Figura 6.8: Ndryshimi i numrit të turistëve dhe arkëtimeve turistike (%) në Shqipëri ....................................................... 123 Figura 6.9: Arkëtimet turistike për turist në Shqipëri (US$) ............................................................................................... 123 Figura 6.10: Indeksi mesatar i Çmimeve të Konsumit për shërbime akomodimi në Shqipëri ............................................ 124 X Pasqyra e Tabelave
Tabela 2.1: Ndikimet e përgjithshme të turizmit
Tabela 5.1: Llojet e e taksave të turizmit
Tabela 7.1: Variablat e modelit
Tabela 7.2: Vlerësimi i variablave
Tabela 7.3: Vlerësimi i modelit më të mirë
Pasqyra e Diagramave
Diagrama 2.1: Sistemi turistik i Kaspar
Diagrama 2.2: Sistemi turistik i Leiper
Diagrama 2.3: Struktura e modelit INFORGE
Diagrama 2.4: Prezantim i procedurës së konsumit
Diagrama 2.5: Piramida e konsumit.
Diagrama 2.6: Vlera e shtuar dhe shpërndarja e të ardhurave
XI Hyrje
Sfondi ekonomik dhe Motivimi
Turizmi është një nga fenomenet social-ekonomike botërore më dinamike dhe komplekse që tregoi rritje të
shpejtë pas viteve ‘70. Për shumë vende në zhvillim turizmi ishte një nga faktorët më të rëndësishëm të
zhvillimit nga pikëpamja ekonomike, kulturore dhe politike.
Turizmi është një aktivitet ndërkombëtar që përfshin një ndërthurje të fakteve ekonomike, politike, mjedisore
dhe sociale me pasoja gjithnjë e më komplekse, më të kundërshtueshme, të cilat shfaqen me mënyra delikate
dhe shpesh të papritura. Turizmi sot karakterizohet nga një zhvillim i vazhdueshëm dhe me ndjeshmëri të lartë.
Duke u përballur me faktorë të pasigurtë të brendshëm dhe të jashtëm, sot turizmi tërheq vëmendjen botërore,
kryesisht për të zgjedhur plane strategjike të afta, që të përshtaten me ndryshimet më të reja gjeopolitike,
sociale, ekonomike, teknologjike dhe mjedisore.
Si një sektor i ekonomisë, roli dhe rëndësia e turizmit është pranuar gjerësisht, pasi ai ndihmon në rritjen e
Produktit Kombëtar Bruto, në përmirësimin e bilancit të pagesave, në krijimin e vendeve të reja të punës, në
rritjen e investimeve dhe në promovimin e zhvillimit lokal, rajonal dhe kombëtar.
Zhvillimi i turizmit është analizuar, përshkruar dhe shpjeguar nën ndikimin e ideologjisë dominuese të
ekonomisë së tregut.
Në kuadër të kësaj teorie, turizmi, në vendet e zhvilluara industriale vepron si një mekanizëm për rishpërndarjen
e pasurisë së botës, pasi një pjesë e madhe e saj zhvendoset nga rajonet e zhvilluara industriale të botës, në
vendet më pak të zhvilluara, të cilat janë vendet e destinacionit të flukseve turistike. Zhvendosja e pasurisë
botërore ka si rezultat krijimin e ndikimeve pozitive ose negative në ekonomitë e vendeve më pak të zhvilluara.
Suksesi i sektorit të turizmit pas viteve ‘90 në Shqipëri, çoi në formimin e një lloji të re industrie, të
karakterizuar nga një zhvillim shumë i madh dhe ndryshim i papritur.
Për vendin tonë, turizmi përbën një burim të rëndësishëm të ardhurash, të cilat kontribuojnë pozitivisht në
zhvillimin e përgjithshëm social-ekonomik të vendit.
Kontributi direkt i turizmit për Shqipërinë në Produktin e Brendshëm Bruto(PBB) për vitin 2012 ishte 83.2 bn
lek ose 6.1% e PBB totale. Kontributi total i turizmit në PBB ishte 292.9 bn lek ose 21.4% e PBB. Kontributi
direkt i turizmit në punësim në vitin 2012 ishte 51500 vende pune, që përbëjnë 5.5% të punësimit total në
Shqipëri, kurse kontributi total në punësim ishte 184000 vende pune ose 19.5% e punësimit total. Eksportet e
turistëve për këtë vit ishin 195.6 bn lek ose 34.7% të eksporteve totale shqiptare.
Investimet turistike arritën në 19.7 bn lek, që përfaqësojnë 4.5% të investimeve totale në Shqipëri.
Për vitin 2023 janë parashikuar këta tregues për Shqipërinë:
Kontributi direkt i turizmit në PBB do të jetë 153.7 bn lek(me çmimet e 2012).
Kontributi total i turizmit në PBB do të jetë 526.1 bn lek ose 21.4% e PBB-së.
Kontributi direkt në punësim do të jetë 72000 vende pune ose 6.6% e punësimit total.
XII Kontributi total në punësim do të jetë 246000 vende pune ose 22.7% e punësimit total.
Eksportet nga vizitorët në vitin 2023 do të arrijnë në 361.5 bn lek ose 30.3% të eksporteve totale.
Investimet turistike parashikohet të kapin vlerën 32.5 bn lek ose 4.7% e investimeve totale në Shqipëri3.
Në studimet shkencore dhe në politikat ekonomike të zbatuara nga qeveritë, turizmi klasifikohet si një sektor
ekonomik, kurse nga analiza e sistemit të llogarive kombëtare vërejmë se turizmi shfaqet si shpenzim konsumi
dhe barazohet nga ana sasiore me shkëmbimin turistik vjetor që shpall Banka e Shqipërisë.
Kontributi pozitiv i turizmit në vendin tonë pasqyrohet dhe në kontributin e vazhdueshëm të turizmit në
zgjidhjen e problemit të bilancit të jashtëm të pagesave. Nga viti 2000 deri në vitin 2010 kontributi i eksporteve
turistike në eksportet totale për Shqipërinë lëviz ndërmjet vlerave 46% deri në 56%.
Por, pavarësisht pamjes përgjithësisht të mirë të turizmit në Shqipëri, vitet e fundit paraqitet një zhvendosje
midis trendit të normës mesatare vjetore të ardhjes të turistëve dhe të kontributit në PBB e vendit. Në vitin 2009,
2010 dhe 2011 ardhjet turistike u rritën përkatësisht me 31%, 30% dhe 14%, kurse kontributi i turizmit në PBB
ishte (+14. 7%), (-4. 4%) dhe (-4. 8%).
Kjo tregon rënien e efikasitetit të industrisë turistike, që i detyrohet jo vetëm krizës globale, por edhe rrjedhjes
së valutës jashtë nga furnizuesit e turizmit, përbërjes së të ardhurave të grupeve të turistëve dhe cilësisë së ulët
të shërbimeve të ofruara.
Rëndësia e këtij studimi bazohet në faktin se përvec kërkesës totale të 3 milion banorëve të vendit tonë, kemi
dhe një kërkesë të shtuar edhe nga pothuajse 3 milion turistë për produkte konsumi të sektorëve të ekonomisë.
Motivacioni për këtë temë vjen, sepse turizmi është bërë një motor i rritjes ekonomike për vendin tonë.
Gjithashtu ai përbën një nga faktorët kyç që ndikon në shumë tregues makroekonomik si të adhurat, punësimi,
investimet, bilanci i pagesave, të hyrat e shtetit etj. Ajo që jam përpjekur të studioj dhe analizoj është ndikimi që
ka turizmi në ekonominë e një vendi pritës të turistëve.
Objekti i kërkimit
Modelet empirike të autorëve të tjerë theksojnë se:
Turizmi ndikon gjithmonë në përmirësimin e mirëqënies (Hazari and Kaur 1995).
Specializimi i vendeve të vogla në fushën e turizmit është i dobishëm për rritjen ekonomike të këtyre vendeve. (
Brau, Lanza and Pigliaru 2007).
Zhvillimi i turizmit pasohet me krijimin e vendeve të reja të punës jo vetëm në turizëm, por edhe në sektorë të
tjerë të aktivitetit ekonomik të një vendi (Mathieson and Wall 1987).
3
Travel & Tourism Economic Impact 2012, Albania
XIII Ndikimet e investimeve të huaja në vendet pritëse janë të shumanshme, duke shkaktuar përfitime të
rëndësishme, por edhe ndikime negative në zhvillimin turistik dhe të përgjithshëm të një vendi pritës.
(Brohman, J. 1996; Bull, A. 2001).
Turizmi, i cili është një formë alternative e eksporteve, kontribuon në bilancin e pagesave, nëpërmjet të
ardhurave valutore (Mihalić 2002).
Eksportet e turizmit konsiderohen si faktorë potencialë, që ndikojnë për rritjen ekonomike të një vendi. ( CortésJiménez et al, 2009).
Një zgjerim në turizëm prodhon një rritje në çmimet e tokës dhe të mallrave të konsumit (Chao, Hazari, and
Sgro 2005).
Turizmi mund të reduktojë mirëqënien e popullsisë për regjimet e tregtisë, të dominuara nga taksat dhe
importet(Chen and Devereux 1999., Shareef, R. 2003).
Mbështetur në argumentet teorik të këtyre autorëve, janë formuluar pyetje kërkimore, të cilave pretendohet t’i
jepet përgjigje nëpërmjet këtij studimi:
Cilat janë efektet ekonomike të zhvillimit të turizmit në treguesit makroekonomik për Shqipërinë?
Si ndikon rritja e arkëtimeve turistike në rritjen ekonomike në Shqipëri?
Duke iu dhënë përgjigje këtyre pyetjeve synohet:
Propozimi i një trajtimi teorik për vlerësimin e ndikimit të turizmit në treguesit makroekonomik për një
ekonomi në zhvillim.
Ndërtimi dhe aplikimi i një kuadri metodologjik për hulumtimin empirik të ndikimit të turizmit në treguesit
kryesor makroekonomik.
Vlerësimi i ndikimeve të turizmit në treguesit makroekonomik, si: konsumi, punësimi, investimet, të ardhurat,
bilancin e pagesave, të ardhurat e shtetit.
Konfigurimi i një kuadri të përgjithshëm të analizës, i dobishëm në ushtrimin e politikës së turizmit në nivel
lokal, rajonal dhe kombëtar.
Studimi ka rëndësi për hulumtimin turistik si në kuadrin teorik, ashtu dhe empirik. Rëndësia e tij bëhet më e
madhe me zbatimin e kuadrit të mësipërm në Shqipëri dhe me përcaktimin e një politike turistike shkencore të
bazuar në vlerësimin sasior të ndikimeve ekonomike të turizmit.
Metodologjia e studimit
Gjatë kryerjes së këtij hulumtimi u paraqit nevoja e zgjedhjes së metodave të përshtatshme të analizës dhe të
trajtimit teorik që do të kontribuonin në trajtimin empirik dhe interpretimin e problemit të ndikimeve ekonomike
të turizmit. Në studim është përzgjedhur teoria e sistemeve të përgjithshme(General Systems Theory) duke e
aplikuar atë për turizmin.
XIV Kjo metodologji ishte e nevojshme:
Për shkak të natyrës multidimensionale të turizmit dhe të vështirësive që ekzistojnë në vlerësimin e ndikimeve
ekonomike të turizmit në zhvillimin e një vendi.
Për të përcaktuar strukturën dhe rregullat e funksionimit të sistemit turistik, si dhe për interpretimin teorik të
hyrjeve dhe daljeve të Modelit të Ndikimeve Turistike (MNT), i cili si një sistem studion dhe vlerëson nga ana
sasiore ndikimet ekonomike të turizmit.
Sistemi “turizëm” përbëhet nga nënsistemet “objekti i turizmit” dhe “subjekti i turizmit”.
Të dyja këto nënsisteme ndodhen vazhdimisht në një marrëdhënie të alternuar midis tyre. Sistemi “turizëm” ka
një ndërlidhje me sisteme të tjera ku më kryesorët janë:
Mjedisi ekonomik
Mjedisi social
Mjedisi ekologjik
Mjedisi teknologjik
Mjedisi politik
Sistemi “turizëm” ndikohet nga elementët e këtyre nënsistemeve, kurse njëkohësisht ekziston një
“bashkëveprim” dhe “reagim në seri”.
Kjo nënkupton se studimi i fenomenit “turizëm” presupozon përdorimin specifik të metodave ekonomike
shkencore që lejojnë një vlerësim kuptimplotë të ndikimeve të tij në zhvillimin e vendit.
Janë realizuar hulumtime në literaturën bashkëkohore për të studiuar ndikimet ekonomike të turizmit në
destinacione të ndryshme të botës, por kryesisht në vende që janë në zhvillim, të cilat janë vende pritëse të
turistëve.
Ndikimet ekonomike të turizmit në treguesit makroekonomik janë analizuar përmes analizave krahasuese
dinamike të këtyre treguesve për Shqipërinë dhe vendet e rajonit Mesdhetar turistik, duke përfshirë destinacione
tradicionale si Franca,Italia dhe destinacione të specializuara në turizëm si Greqia, Kroacia, Malta etj.
Për të vlerësuar impaktet e ndikimit të turizmit në rritjen e Prodhimit të Brendshem Bruto është aplikuar dhe
modeli empirik. Metoda që përdoret fillimisht është ajo tradicionale, OLS (Ordinary Least Squares). Janë testuar
si variabla: Produkti i Brendshëm Bruto për banor, Arkëtimet Turistike Ndërkombëtare për banor, Kapitali Fiks
Bruto, Indeksi i Lirisë Ekonomike, Rregjistrimet në Nivelin Arsimor të Mesëm dhe të Lartë, Investimet e Huaja
Direkte, Indeksi i Tregëtisë, Konsumi Final Familjar për banor.
Gjetjet kryesore
Literatura dhe analiza empirike e trajtuar janë të rëndësishme për të kuptuar ndikimet ekonomike të turizmit në
treguesit makroekonomik të Shqipërisë.
XV Turizmi me formën e sotme moderne ushtron në mënyrë direkte dhe indirekte ndikim në ekonomitë e shumë
vendeve dhe kryesisht në ato vende të karakterizuara si turistike.
Turizmi përbën një formë të vecantë të kërkesës dhe të ofertës.
Turizmi mund të shihet si një konsum i vecantë, d.m.th si “konsumi turistik”.
Elasticiteti i kërkesës për turizëm në lidhje me të ardhurat do të jetë më i lartë nga elasticiteti i kërkesës totale të
ekonomive familjare dhe është në përgjithësi më i madh nga njësia.
Turizmi është një mjet zhvillimi me shumë përfitime të mëvonshme ekonomike, që mund të maten objektivisht
dhe të përdoren për zhvillimin e mëtejshëm të një vëndi.
Rritja në numrin e ardhjeve të turistëve në një vend ofron një mundësi për rritje ekonomike, kur vendet janë
duke u zhvilluar.
Zhvillimi i turizmit në Shqipëri ndikon pozitivisht në konsumin total, në punësim, në investime, në të ardhurat e
qeverisë e në bilancin e pagesave.
Analiza e regresionit konfirmon rezultatet teorike të lidhjes së treguesit të rritjes ekonomike me treguesin që
përfaqëson zhvillimin e turizmit, arkëtimet turistike, me treguesit bazë të rritjes ekonomike si investimi në
kapitalin fizik dhe human, me treguesit e hapjes ekonomike dhe me treguesit si indeksi i lirisë ekonomike,
investimet e huaja direkte dhe shpenzimet e konsumit familjar.
Ashtu siç rezulton nga studimet në fushën e turizmit, edhe në Shqipëri konfirmohet lidhja pozitive ndërmjet
arkëtimeve turistike dhe rritjes ekonomike, të përfaqësuar nga Produkti i Brendshëm Bruto për banor.
Përkufizimet kryesore
Turizmi është shuma e fenomeneve dhe e marrëdhënieve që krijohen gjatë udhëtimit dhe qëndrimit të të huajve
në një vend, i cili nuk është vendbanimi i përhershëm i tyre dhe nuk ushtrojnë ndonjë veprimtari fitimprurëse (
Hunziger, W. and Krapf, K. 1942, 1965).
Turizmi është totali i ndërveprimeve dhe fenomeneve që rezultojnë nga udhëtimi dhe qëndrimi i njerëzve, për të
cilët vendqëndrimi nuk përbën rajonin e banimit të përhershëm të tyre dhe nuk ka lidhje me vendin e punës së
tyre ( Kaspar, C. 1991).
Analiza e efekteve ekonomike studion shpenzimet që bëjnë turistët në një zonë dhe identifikon ndryshimet që
sjellin në shitje, në të ardhura, në të ardhurat e shtetit nga taksat dhe në punësim. Një analizë e ndikimit
ekonomik nxjerr në pah marrëdhëniet ndërmjet sektorëve të ekonomisë. Vlerësimi i ndikimit ekonomik
identifikon se cilët sektorë ekonomik do të përfitojnë nga turizmi dhe vlerëson ndryshimet që rezultojnë në të
ardhura dhe punësim në rajon.
Një efekt ekonomik total në turizëm është një përmbledhje e efekteve direkte, indirekte dhe të induktuara në një
zonë.
XVI Efektet direkte janë të lidhura me ndryshimet e prodhimit turistik si rezultat i ndryshimeve të shpenzimeve në
turizëm.
Efektet indirekte janë ndryshimet në prodhim që ndodhin nga një sërë raundesh rishpenzimesh në industrinë e
hoteleve dhe industritë e tjera të lidhura me të.
Efektet e induktuara janë ndryshimet në aktivitetin ekonomik që rrjedhin nga shpenzimet që familjet u bëjnë të
ardhurave të tyre të fituara direkt ose indirekt, si rezultat i shpenzimeve të turizmit.
Struktura e temës
Punimi është konceptuar në shtatë kapituj. Në kapitullin e parë analizohet rëndësia e zhvillimit të turizmit për
një vend në zhvillim. Gjithashtu jepen karakteristikat ekonomike dhe tiparet e industrisë turistike. Në vazhdim
prezantohen teoritë ekonomike që analizojnë dhe interpretojnë efektet ekonomike të turizmit si teoria e
konsumit, teoria e shërbimeve, teoria e tregëtisë botërore dhe teoria e ciklit ekonomik.
Në kapitullin e dytë vëmendja përqëndrohet tek ndikimet e përgjithshme të turizmit në Shqipëri dhe në vendet e
rajonit, duke vazhduar më pas me ndikimet ekonomike të turizmit. Analiza e këtyre ndikimeve fillon me
konsumin turistik dhe produktin turistik. Në këtë kapitull prezantohen në mënyrë të detajuar argumentet teorik
dhe empirik të studiuesve të ndryshëm mbi ndikimet e turizmit në treguesit makroekonomik. Gjithashtu
prezantohet dhe politika turistike e qeverisë shqiptare pas viteve ‘90.
Kapitulli i tretë analizon efektet që ka turizmi në punësim, kategoritë e punësimit që krijon turizmi, ndikimin e
sezonalitetit të turizmit në punësim dhe fleksibilitetin në tregun e punës të sektorit turistik në Shqipëri.
Në kapitullin e katërt prezantohet rëndësia e investimeve private dhe publike në turizëm, ndikimi pozitiv dhe
negativ i investimeve të huaja direkte në turizëm për ekonominë e një vendi pritës të turistëve. Gjithashtu
analizohet financimi si një fushë bazë e ndërhyrjes së shtetit në zhvillimin turistik.
Kapitulli i pestë trajton ndikimet e zhvillimit të turizmit në bilancin e pagesave dhe të ardhurat e shtetit. Në këtë
kapitull turizmi trajtohet si një formë e vecantë e eksporteve. Gjithashtu analizohen të ardhurat e shtetit nga
turizmi si dhe përse duhet ose nuk duhet të tatohet turizmi.
Ndikimet ekonomike negative të turizmit në Shqipëri trajtohen në kapitullin e gjashtë.Meqënëse kriza
ekonomike botërore, e cila filloi në vitin 2007, pati ndikime të rëndësishme në ekonomitë e vendeve të rajonit,
këtu analizohet ndikimi i saj në zhvillimin e turizmit në Shqipëri dhe në vendet e rajonit.
Në kapitullin e shtatë prezantohen rezultatet e ndikimit të arkëtimeve turistike në rritjen ekonomike, për të
konkluduar më pas me diskutimin e këtyre rezultateve, rekomandimet drejtuar institucioneve të interesuara të
vendit tonë, si dhe drejtimet ku duhet të përqëndrohet puna
kërkimore në të ardhmen.
XVII 1.
KAPITULLI I Rëndësia. Faktorët. Tiparet e ekonomisë turistike. Teoritë ekonomike
Dekada që jetojmë do të mbahet mend si dekada në të cilën turizmi është shfaqur si një nga sektorët
më premtues dhe aktivitet njerëzor i rendësishëm, duke kontribuar
në rritjen ekonomike dhe jetë më të mirë.
T. Rifai4
1.1
Rëndësia e zhvillimit të turizmit për një vend në zhvillim
Zhvillimi turistik krijon përfitime ekonomike dhe kosto nga vendi në vend dhe nga rajoni në rajon. Kjo
atribuohet kryesisht tek strukturat ekonomike të ndryshme të vendeve apo rajoneve të destinacioneve turistike
dhe nga pozicioni gjeografik i tyre. Dallimi më i njohur i përdorur është ai ndërmjet vendeve/rajoneve të
zhvilluara dhe atyre në zhvillim.
Karakteristikat e vendeve në zhvillim janë, niveli i ulët i të ardhurave, shpërndarje e pabarabartë e të ardhurave
dhe e pasurisë, nivel i lartë i papunësisë, nivel i ulët i zhvillimit të industrisë, varësi të madhe të ekonomisë nga
fitimet e sektorit të bujqësisë, nga eksportet dhe nivel të lartë të pronësisë së huaj në industri dhe tek bizneset e
ofrimit të shërbimeve. Karakteristikat e mësipërme shoqërohen nga pabarazi të mëdha rajonale në pasurinë
ekonomike, ndërmjet shumicës së vendeve në zhvillim, pasi ka nivel të lartë popullimi, rrjedhje të madhe
fitimesh drejt vendeve të zhvilluara dhe mungesë të burimeve. Shumë nga problemet ekonomike që përballen
vendet në zhvillim, janë të njëjta me ato të vendeve të zhvilluara, por ndryshimi midis tyre gjendet tek faktorët
ekonomik të ndryshëm që i shkaktojnë.
Turizmi në vendet në zhvillim, në shumicën e rasteve, është pothuajse një veprimtari ekonomike e re, e cila
rritet në nivele të konsiderushme, në periudha kohore të vogla. Kjo i orienton ekonomitë e atyre shteteve të
shtojnë përpjekjet për krijimin e infrastrukturës turistike dhe orientimin e burimeve njerëzore në sektorin
turistik. Shumë herë infrastruktura turistike aktuale nuk është e mjaftueshme të përballojë shtimin e shpejtë të
prurjeve turistike.
Vendet në zhvillim, mbështesin zhvillimin e turizmit, sepse turizmi mund të transformojë ekonomitë e tyre nga
ekonomi bujqësore tradicionale, në industriale dhe të fillojë kështu procesi i zhvillimit. Ky transformim kërkon
shpenzime për investime kapitale të mëdha. Për shumë vende në zhvillim shpenzimet invenstuese të nevojshme
financohen nga eksportet e mallrave të sektorit të parë ose nga eksporti i shërbimeve turistike. Kështu shumë
qeveri të vendeve në zhvillim orientohen sistematikisht drejt zhvillimit të turizmit.
Pretendimet për rëndësinë ekonomike të turizmit i japin industrisë së turizmit një respekt të madh nga të gjitha
bisneset e një komuniteti, zyrtarët publike dhe komuniteti në përgjithësi(Stynes, D. 1997).
Kjo shpesh shndërohet në vendime apo politika publike, të cilat janë të favorshme për turizmin. Mbështetja e
komunitetit është e rëndësishme për turizmin, pasi ai është një aktivitet që ndikon në të gjithë komunitetin.
4Panairi Ndërkombëtar i Turizmit në Berlin 2012.
1 Biznesi dhe turizmi varen gjërësisht nga njëri-tjetri ashtu si dhe bizneset, qeveria dhe banorët e një komuniteti.
Përfitimet ekonomike dhe kostot e turizmit i pasurojnë të gjithë në një rajon, në një mënyrë apo në një tjetër.
Analizat e ndikimit ekonomik japin vlerësime reale të këtyre varësive ekonomike, si dhe të kuptimit më mirë të
rolit dhe rëndësisë së turizmit në ekonomin e një rajoni. (Balaguer and Cantavella-Jorda. 2002; Dritsakis, 2004;
Louca, 2006; Cortés-Jiménez et al, 2009; Andergassen, R. and Candela, G. 2009; Madsen, B. and Zhang, J.
2010). Shkalla në të cilën turizmi mund të kontribuojë në përpjekjen e përgjithshme të një vendi në zhvillim, për
të kapërcyer barrierat që pengojnë zhvillimin e tij, varet nga disa faktorë: (Mathieson, A. and Wall, G. 1987:45)



Shkaqet që kanë penguar zhvillimin e vendit në zhvillim.
Vendosja e qëllimeve të arritshme nga pushteti politik, që kur të arrihen, të mund të
lehtësojë apo të eliminojë këto shkaqe.
Aftësia e pushtetit politik të realizojë këto objektiva përmes një programi të zhvillimit të përgjithshëm
ekonomik.
Megjithatë zhvillimi i turizmit ndërkombëtar në një vend në zhvillim, mund të arrihet vetëm kur të jenë formuar
kushtet e duhura që ka përcaktuar pushteti politik, që është vektori kryesor i zhvillimit ekonomik. (Mathieson, A
and Wall, G. 1987:fq45)
Aktiviteti turistik përfshin gjithashtu dhe koston ekonomike, duke përfshirë kostot direkte të shkaktuara nga
bisneset e turizmit, shpenzimet qeveritare për infrastrukturë më të mirë për t’u shërbyer turistëve, si dhe ndotjen
dhe kostot e shkaktuara nga individët e një komuniteti. Impaktet ekonomike të turizmit janë të një rëndësie të
konsiderueshme për shtetin. Komunitetet për këtë arsye duhet të kuptojnë rëndësinë relative të turizmit në
rajonin e tyre, duke përfshirë dhe kontributin e turizmit në aktivitetin ekonomik të rajonit.
1.1.1
Qëllimet kryesore të ekonomisë turistike
Qëllimet kryesore që mundohet të realizojë ekonomia turistike janë:



Të maksimizojë në sasi dhe cilësi dobinë e përfituar nga konsumimi i produktit turistik, që marrin
turistët në vendin pritës.
Të maksimizojë fitimin e bizneseve dhe kryesisht të bizneseve turistike, që ofrojnë të mirat dhe
shërbimet e tyre për plotësimin e nevojave dhe dëshirave të turistëve.
Të maksimizojë efektet parësore dhe dytësore të shpenzimeve që realizojnë turistët në një komunitet.
Qëllimet e mësipërme të ekonomisë turistike shpesh janë të lidhura me njëra-tjetrën. Maksimizimi i dobisë
krijon turistë të kënaqur dhe i bën turistët të kthehen përsëri në vendin pritës, të shpenzojnë para dhe të bëjnë që
secili në industrinë turistike dhe në zonën turistike që vizitojnë, të ndjehet nga ana ekonomike i kënaqur.
Në disa raste këto qëllime mund të jenë të papajtueshme, kështu p.sh. një synim afatgjatë i maksimizimit të
fitimit mund të shkaktojë një zgjerim shumë të madh të investimeve turistike dhe investimeve të tjera në
2 destiinacionin turristik dhe të na çojë në një
n përdorim
m të tepërt tëë tyre dhe si rrjedhoj në një pakësim
m të dobisë të
përfiituar nga turiistët.
Faktorët kufizues
k
të ekonomisë
e
turistike.
t
1.2
Turizzmi duke qëënë një degëë shumë e gjerë
g
dhe e shumëllojshm
s
me e aktivittetit ekonom
mik, i nënshttrohet shumë
kufizzimeve. Që të
t mundemi të bëjmë një analizë të marrëdhëni eve dhe varësive që krijjohen dhe zhhvillohen tek
k
turizzmi, është e domosdoshm
d
me të analizo
ohen këta fakktorë kufizuees:
Figu
ura 1.1: Fak
ktorët kufizu
ues të ekono
omisë turistike.
Kufizim
me te kërkesa tuuristike Kufizim
me te oferta tur istike Kufizimee teknike dhe mjjedisore K
Kufizime kohore
Kufizzimet te të cilat n
nënshtrohet turizmi t
Kufizime ligjore
Kufiziime që vetvendoosen Kufizime për shkak të njjohurive të
ë pamjaftueshm e Kuffizime për shkakk të pamjaftu
ueshmërisë së bburimeve Burim
mi: Ηγουμενάκηςς, Ν. 2007. “Tουριστικη Oικονομ
μια”. fq 69

Kufizimee në kërkesën
n turistike.
Çdo njësi tregtarre që ofron të mira dhe shërbime teek turistët, kkufizohet përr sa i përkett aktivitetit pprodhues nga
kërkesa që krijoh
het çdo herë nga klientella e saj. Kjo nga ana e saaj, lidhet me sasinë që m
mund të bliheet me një
çmim
m të përcaktu
uar në varësii të mirëqëniies materialee që ekzistonn, si dhe të tëë ardhurave të blerësve.
3 
Kufizime në ofertën turistike.
Një nga kufizimet kryesore me të cilat përballet industria turistike është sasia e kufizuar e burimeve turistike në
dispozicion dhe kryesisht e burimeve natyrore. Kjo mund të përcaktohet lehtë nëse studiohet shpërndarja
gjeografike e zonave në shkallë botërore, pasi disa zona turistike janë shumë më tërheqëse për turistët se të
tjerat.

Kufizime teknike dhe mjedisore.
Këto shpesh janë të lidhura me një zonë turistike të përcaktuar ose me një situatë që mbizotëron tek ajo dhe
kanë të bëjnë me marrëdhëniet midis mbeturinave dhe ndotjes së mjedisit natyror, marrëdhënie këto që krijohen
nga vendosja e çadrave të kampit në një zonë dhe degradimit të vendit në atë zonë, etj.

Kufizime kohore.
Koha e lirë për turizëm që ka në dispozicion të tij çdo turist, sjell automatikisht kufizime në veprimtaritë e
turistit. Por dhe koha e shkurtër e periudhës turistike prek negativisht veprimtarinë prodhuese të kompanive
turistike dhe si rrjedhojë ndikon negativisht në mundësinë për të realizuar më shumë fitim. Gjithashtu kjo
ndikon negativisht tek hyrja e valutës turistike dhe burimeve financiare në ekonominë e destinacionit të
akomodimit të turistëve, ndikim ky që prek ekonominë e vendit pritës të tyre.

Kufizime ligjore.
Ekzistojnë disa lloje kufizimesh ligjore që prekin turizmin. Të tilla lloj kufizimesh janë p.sh. ligjet që shprehen
për probleme të ndryshme mjedisore, ligje në industrinë ndërtimore në lidhje me kriteret e ndërtimit, ligje për
hyrje –dalje turistësh etj.

Kufizime që vetvendosen.
Kufizimet e këtij lloji rrjedhin nga nevoja e harmonizimit të synimeve kontradiktore. Këto synime mund të
lindin në një biznes turistik ose ndërmjet bizneseve turistike që kërkojnë të zhvillojnë turizmin në një zonë të
caktuar.

Kufizime për shkak të njohurive të pamjaftueshme.
Shumë veprimtari të bisneseve në turizëm janë të kufizuara për shkak të faktit se kanë mungesë të njohurive të
përgjithshme dhe të specializuara rreth situatave të caktuara që krijohen.

Kufizime për shkak të pamjaftueshmërisë së burimeve.
Kufizime nuk ka vetëm tek burimet natyrore turistike, por edhe tek ato jonatyrore tek të cilat siç është e ditur
mbështetet veprimtaria prodhuese e industrisë turistike. Të tilla burime janë p.sh: kapitali financiar, personeli i
kualifikuar, objektet, mjetet e transportit etj. Limitet që ekzistojnë tek burimet natyrore dhe jonatyrore turistike,
kufizojnë nga ana sasiore ofrimin e produkteve që plotësojnë nevojat dhe dëshirat turistike, shfrytëzimin e
4 dobishëm të mundësive fitimprurëse që prezantohen në tregun turistik dhe realizimin e objekteve të
infrastrukturës dhe superstrukturës turistike.
Përvec këtyre faktorëve kufizues të prodhimit turistik dhe si rrjedhim të zhvillimit dhe të rritjes turistike,
ekzistojnë dhe faktorë të tjerë, të cilët nuk janë kaq shumë të rëndësishëm.
1.2.1
Karakteristikat ekonomike të turizmit.
Karakteristikat ekonomike kryesore të turizmit janë:

Turizmi si një formë e veçantë e kërkesës.
Turizmi si veprimtari ekonomike përbën një formë të caktuar të kërkesës ekonomike, e cila ka dy karakteristika
specifike:
 Turizmi nënkupton kërkesën për një paketë të veçantë mallrash dhe shërbimesh.
Kjo paketë përbën produktin turistik, i cili është një produkt i përbërë nga elementë ose sisteme natyrore,
shërbime që lidhen me përdorimin e tij dhe elemente abstrakte për krijimin e mjedisit të përshtatshëm, që
kontribuojnë në plotësimin e dëshirave të konsumatorit. Produkti turistik është një kombinim produktesh të
ndryshme që prodhohen ose ofrohen nga prodhues të ndryshëm. Këto produkte duhet të kenë mundësinë që të
kombinohen midis tyre shpejt dhe të plotësojnë njëra-tjetrën. Ndërmjet produkteve turistike individuale nuk ka
zëvëndësim, d.m.th konsumi i një natëqendrimi jashtë vendit varet nga lëvizja e një dite më parë. Natyra
plotësuese e produkteve turistike individuale ndërmjet tyre është një specifikim i rëndësishëm i mjedisit të
industrisë turistike, e cila sipas një mënyre, përcjell tek turizmi formën e kërkesës shtesë.
 Nga totali i mallrave dhe shërbimeve, që formojnë produktin turistik, rolin kryesor e luajnë
shërbimet turistike të akomodimit, ushqimit dhe lëvizjes.
Këto shërbime përbëjnë kategoritë bazë konsumatore për t’i shërbyer turistit-konsumator dhe tërheqin pjesën
më të madhe të shpenzimit turistik. Si rrjedhim, përderisa turizmi është një formë e kërkesës shtesë, shpenzimet
për konsum turistik mund të ndahen jo vetëm në shpenzime për mallra dhe shërbime, por dhe në bazë të
kritereve të tyre prodhuese. Kështu mallrat turistike mund t’i ndajmë në:
o Mallra turistike individuale, që prodhohen dhe ofrohen nga bizneset turistike private.
o Mallra turistike publike, që prodhohen dhe ofrohen nga shteti ose nga bizneset turistike publike.

Turizmi si formë e veçantë e ofertës.
Karakteri plotësues i turizmit, si formë e veçantë e kërkesës, prek një zonë të gjërë veprimtarish ekonomike.
Kjo nënkupton se ekziston natyra heterogjene, shumëkomplekse dhe tek oferta turistike, ku degë të
ndryshme dhe sektorë të ekonomisë ndihmojnë në formimin e produktit turistik, të ofruar në treg. Nga kjo
5 pikëpamje turizmi konsiderohet si një formë e veçantë e ofertës. E veçanta e tij i takon faktit se produkti
turistik nuk magazinohet dhe as transportohet. Kjo nënkupton se prodhimi, shitja dhe konsumi përputhen.
Pra, heterogjeniteti dhe kompleksiteti i industrisë turistike çon në konkluzionin se turizmi nuk mund të
përbëjë një sektor prodhues të pavarur ose degë në veprimtarinë ekonomike. Gjtihashtu asnjë sektor
ekonomik ose degë nuk prodhon ekzkluzivisht për turizmin.

Turizmi si konsum individual.
Nga pikëpamja ekonomike, fenomeni turistik është një “shkak”. Ky shkak shpreh kërkesën turistike për
mallra dhe shërbime, e cila ka përfundim direkt në degët prodhuese ose sektorë të ekonomisë.
Në bazë të burimeve të prejardhjes së kërkesës turistike dallojmë:
 Turizmin, si konsum individual.
 Turizmin, si konsum publik.
 Turizmin, si pjesë e prodhimit.
Dy format e para të mësipërme të turizmit janë pjesë të kërkesës përfundimtare, ndërsa forma e tretë përbën
një fluks të ndërmjetëm në veprimtarinë prodhuese.

Turizmi si sektor i tregtisë botërore.
Turizmi si fenomen ekonomik në kuadër të një kuptimi më të gjerë, konsiderohet se është një sektor i
importeve dhe eksporteve ose një sektor i tregtisë, prandaj dhe gjëndet në marrëdhënie me tregtinë botërore.
Figura 1.2: Karakteristikat ekonomike të turizmit
Karakteristikat ekonomike të turizmit Si konsum individual Si formë e veçantë e ofertës Si sektor i tregtisë botërore Si formë e vecantë e kërkesës Burimi:Ηγουμενάκης, Ν. 2000. “Tουρισμος και Αναπτγξη”.fq 33
1.3
Tiparet e industrisë turistike
Shpesh turizmi karakterizohet si një industri që na ofron të ardhura, punësim dhe mënyrë jetese moderne.
6 Industria turistike përfshin mallra dhe shërbime që vijnë nga sektorë apo degë të ndryshme të veprimtarisë
ekonomike, me të cilat plotësohen nevojat e kërkesës turistike.
Natyra e përbërë e industrisë turistike ka shkaktuar shumë pyetje: sa turizmi mund të konsiderohet si një industri
e pavarur për shkak të karakteristikave të veçanta që e dallojnë atë në lidhje me industritë e tjera ose me
transaksionet botërore.
Veçantia e industrisë turistike vjen nga kompleksiteti dhe heterogjeniteti i veprimtarisë turistike.
Tiparet kryesore ekonomike të industrisë turistike janë:
 Paqëndrueshmëria e kërkesës turistike.
Paqëndrueshmëria e kërkesës turistike është tipar themelor i industrisë turistike. Paqëndrueshmëria shkaktohet,
si nga faktorë të jashtëm të paparashikuar, ashtu dhe nga ngjarje natyrore, si: tërmete, katastrofa ekonomike, që
s’kanë lidhje me turizmin, por ndikojnë tek ai. Këta faktorë ndikojnë pozitivisht dhe negativisht në prodhimin e
produktit turistik dhe në tërheqjen e turistit. Në këto situata prodhuesi turistik është i pamundur të
kundërpërgjigjet, të parashikojë ose të planifikojë energji kompesuese.
Pasojat e paqëndrueshmërisë së turizmit konsiderohen të rëndësishme, pasi përqindja e të ardhurave kombëtare
dhe e arkëtimeve valutore që vijnë nga turizmi, shtohen në shkallë kombëtare, sidomos për disa rajone të vendit
ku roli i turizmit është shumë i madh në krahasim me rolin e tij në gjithë vendin.
 Elasticiteti i kërkesës turistike.
Elasticiteti i kërkesës turistike është i lartë dhe preket vecanërisht nga niveli i të ardhurave të disponueshme të
turistit dhe nga formimi i çmimit të produktit turistik.
Studimet e O’Hagan and Harrison(1984) përcaktojnë elasticitetin e kërkesës për shërbimet e sektorit të turizmit
dhe të udhëtimeve në nivelin (-2. 0). Studimi i Crouch G. I and Shaw, R. N. (1993) vlerëson elasticitetin e
kërkesës mesatare për të gjitha destinacionet turistike të barabartë me (-0. 40), duke marrë në konsiderat
shumëllojshmëri të madhe midis destinacioneve.
Në studimin e tij Mak, J. (2004) përllogarit elasticitetin e kërkesës të turizmit botëror në lidhje me të ardhurat
sipas vendit të prejardhjes së turistit, për Evropën Veriore në (2. 06) dhe Evropën Jugore në (1. 67),që do të
thotë se n.q.s të ardhurat e banorëve të Evropës Veriore dhe të Evropës Jugore rriten me 1 % atëherë kërkesa për
turizëm nga banorët e Evropës Veriore do të rritet me 2.06% dhe 1.67% nga banorët e Evropës Jugore.
Elasticitetin e kërkesës në lidhje me çmimin, Mak,J. e përllogarit për Evropën Veriore në (-0. 37) dhe për
Evropën Jugore në (-0. 54), që do të thotë se n.q.s. ulet çmimi i produktit turistik me 1% atëherë kërkesa për
turizëm nga banorët e Evropës Veriore do të rritet me 0.37% dhe me 0.54% nga banorët e Evropës Jugore. Për
banorët e Evropës kërkesa në lidhje me çmimin për produktin turistik sipas Mak,J. është inelastike. Ndërsa
sipas destinacionit turistik elasticiteti i kërkesës në lidhje me të ardhurat është për Evropën Veriore në (1.79),
për Evropën Jugore në (2. 34),d.m.th. rritja e të ardhurave me 1% shkakton rritjen e kërkesës për destinacione të
Evropës Veriore me 1.79% dhe për destinacione të Evropës Jugore,ku bën pjesë dhe Shqipëria, me 2.34%.
7 Elastticiteti i kërk
kesës në lid
dhje me çmim
min,sipas deestinacionit, për Evropëën Veriore (-1. 73) dhe për Evropën
n
Jugoore në (-0. 64
4),d.m.th. ullja e çmimitt të produktiit turistik nëë destinacionne të Evropëës Veriore ddo të sjell një
rritjee të kërkesës për këtë pro
odukt me 1.73%, kurse në destinaciione të Evroopës Jugore një rritje mee 0.64%.
Pra pprodukti turristik në Evropën Verio
ore ka një kërkesë
k
elasttike, ndërsaa në Evropën Jugore kyy produkt ka
kërkesë inelastik
ke në lidhje me
m çmimin, d.m.th bano
orët evropiann reagojnë nndaj produktiit turistik, m
më shumë me
rritjeen e të ardhu
urave të tyree, sesa nga ulja
u e çmimitt të produktiit turistik, dhhe rritja e tëë ardhurave shkakton një
kërkesë më të madhe
m
për deestinacionet turistike të Evropës Juugore sesa atto të Evropëës Veriore, nndërsa ulja e
mit të produk
ktit turistik shkakton
s
njëë rritje më të madhe të këërkesës për ddestinacioneet e Evropës Veriore sesa
çmim
ato tëë Evropës Ju
ugore.
Figu
ura 1.3: Tipa
aret e indusstrisë turistiike
Paqëndruesh
hmëria e kërkesëës
tu
uristike Elasticiteti i kërkesës turistikke Natyra plotëësuese e produktiit
tu
uristik Segmentim
mi i tregut turistikk Tipaaret e
industrisëë turistike Sezonaliteti i kërkesës turistiike Përshtatjaa e ngadaltë e mallravve turistike Kon
nkurenca Pandarshm
mëria e produktitt turistik t
Burim
mi: Ηγουμενακηςς,Ν.1999.”Τουριιστικο Μαρκετιννγκ”.fq 82
 Natyraa plotësuese e produktit turistik.
Prodduktet turistiike të ofruarra janë një kombinim i produktevee të ndryshm
me, që proddhohen ose ofrohen nga
proddhues të ndry
yshëm dhe përfshijnë
p
një formë të përbërë
p
veprrimtarish të sshumëllojshm
me të të gjitthë sektorëve
të prroçesit të pro
odhimit dhe synojnë
s
në plotësimin
p
e kërkesës turristike.
8 Këto produkte turistike duhet të kenë mundësinë të kombinohen midis tyre thjesht dhe të plotësojnë njëratjetrën. Kombinimi bëhet ose ndërmjet produkteve që prodhojnë prodhuesit turistikë, ose ndërmjet këtyre
produkteve dhe produkteve të sektorëve të tjerë që ndikojnë mbi to. P.sh. prodhuesit e shërbimeve të transportit
duhet të disponojnë shërbime mbështetëse, aerodrome, porte dhe destinacione për klientelën e tyre. Prodhuesit e
shërbimeve të akomodimit duhet të mbulohen nga shërbime të restorantit, argëtimit, etj.
Këto shërbime ose mallra plotësuese duhet të krijohen ose të ofrohen, ose me shtimin proporcional të aktivitetit
prodhues të vendit pritës të turistëve , ose me importin e tyre nga tregu botëror.
Prodhimi i këtyre mallrave dhe shërbimeve turistike individuale varet nga disponueshmëria e ofertës dhe nga
natyra e përmasat e kërkesës turistike.
Natyra plotësuese e shërbimeve turistike individuale ndërmjet tyre është një karakteristikë e rëndësishme e
industrisë turistike.
 Segmentimi i tregut turistik.
Produkti që ofron prodhuesi turistik, adresohet tek tregu turistik, ku parashikon se turisti konsumator do ta
preferojë.
Ndarja e tregut në segmente, nënkupton përcaktimin e karakteristikave ose të vecorive të një grupi klientësh, në
mënyrë që të rezultojnë në një segment të përcaktuar nga tregu i përgjithshëm.
 Sezonaliteti i kërkesës turistike.
Një karakteristikë bazë e industrisë turistike është variacioni sezonal i saj. Veprimtaria turistike nënshtrohet në
luhatje sezonale si, në lëvizjen turistike, tek punësimi dhe tek rritmi vjetor i ciklit të punës së njësive turistike, i
cili përsëritet vazhdimisht dhe me një frekuencë normale që shfaqet si “periudha e pikut” dhe si “periudha e
vdekur”. Sezonaliteti i turizmit krijon probleme në nivelin e shërbimeve të realizuara dhe në shkallën e
zhvillimit të faktorëve prodhues ekzistues, gjithashtu redukton efikasitetin e kësaj industrie.
Sjellja sezonale e turizmit ndryshon në përputhje me orgjinën e ardhjes së turistëve, për shkak të produkteve të
ndryshme që konsumojnë, të kohëzgjatjes së pushimeve, etj. Sezonaliteti shkaktohet nga zakonet e turistëve,
nga kushtet klimaterike, nga traditat kombëtare dhe nga faktorë të jashtëm( pushimet shkollore vjetore, lejet nga
puna). Problemet, të cilat krijohen nga sezonaliteti i turizmit, lidhen drejtpërdrejt me procedurat e ofrimit të
shërbimeve turistike, ndërsa njëkohësisht ndikojnë në planifikimin e prodhimit të atyre industrive, të cilat kanë
lidhje direkte dhe indirekte me turizmin.
 Përshtatje e ngadaltë e mallrave turistike të ofruara.
Shumica nga mallrat turistike të ofruara tek turisti për konsum duan shumë kohë përgatitjeje për prodhimin e
tyre. Objektet e infrastrukturës turistike në një destinacion nënkuptojnë kapitale të mëdha të investuara dhe
eficencë afatgjatë në investimet e tyre. Veçanërisht, kur bëhet fjalë për mjetet e transportit masiv dhe sistemet
që atyre u duhen që të funksionojnë(aerodromet, stacionet hekurudhore dhe rrjeti i tij, portet etj) kërkohen
investime të mëdha, liçensa të veçanta etj.
9 Vështirësia e përballjes së kërkesës të shtuar të produktit turistik dhe vonesa në kohë e ofrimit të disa
produkteve turistike të reja ka ndikime afatgjata me zmbrapsjen e segmenteve të tregut turistik, që do të
kanalizojnë kërkesën e tyre drejt prodhuesve turistik të tjerë.
 Konkurrenca.
Konkurrenca është një specifikim karakteristik në industrinë e turizmit. Dallojmë konkurrencë direkte dhe
indirekte. Konkurenca direkte është pasojë e ndryshimit të zakoneve, ndryshimit në nivelin e jetesës të
konsumatorit dhe e promovimit të produktit turistik.
Konkurenca indirekte shkaktohet nga mundësia e zgjedhjes, për shpenzimin që i takon udhëtimit turistik, në
ofertën e llojeve të reja të “udhëtimeve që u interesojnë”. Problemi i konkurrencës në veprimtarinë turistike
është shumë i theksuar, pasi mënyra e investimeve të kapitalit të huaj në veprimtarinë turistike me formën e
sistemeve hoteliere, “zinxhirë” turistik, fshatrave turistik, blerje hotelesh, gjithmonë e më shumë merr përmasa
të rëndësishme. Varësia për përqëndrimin e një force të madhe politike dhe ekonomike tek Tour Operators është
një prirje botërore.
 Pandashmëria e produktit turistik.
Produkti turistik është një shumë mallrash dhe shërbimesh, që konsumohen ose përdoren në shkallë të
shumëllojshme nga turistët. Eshtë një produkt i kombinuar që përbëhet nga elementë natyrorë, të mira materiale,
të mira të paprekshme dhe shërbime. Përbërja e shërbimeve turistike përmban: shplodhjen, kohën e lirë,
argëtimin, kënaqësinë. (Smith, S. 1994:587) Struktura e produktit turistik është komplekse dhe është përfundimi
i një veprimtarie prodhuese komplekse, e cila është integral me produktin turistik.
Si rrjedhim, segmentimi i produktit turistik ka dobësi objektive. Ky fakt përcjell tek produkti turistik një vecori
e cila është e rëndësishme dhe e dallon nga produktet e tjera të sektorit të parë dhe të dytë, të cilët kanë një
element homogjen. Produktit turistik i nevojitet një konkretizim më i madh në lidhje me origjinën prodhuese të
produktit. Ajo ndihmon në planifikimin, zhvillimin e prodhimit, të tregtisë dhe të reklamimit të tij.
1.4
Teoritë ekonomike që analizojnë dhe interpretojnë efektet ekonomike të turizmit.
Në mënyrë specifike janë analizuar:
 Turizmi dhe teoria mikroekonomike e konsumit.
 Turizmi dhe teoria makroekonomike e konsumit.
 Turizmi dhe teoria e shërbimeve.
 Turizmi dhe teoria e tregtisë botërore.
 Turizmi dhe teoria e ciklit ekonomik.
10 1.4.1
Turizmi dhe teoria e konsumit.
Studimi i turizmit në lidhje me teorinë e konsumit, mbështetet në idenë se turizmi është një konsum individual i
krijuar në ekonominë kombëtare, d.m.th ‘konsumi turistik” dhe përbën një kategori analizuese të përcaktuar të
ciklit ekonomik.
Kërkesa turistike konsiderohet pjesë e kërkesës totale të një ekonomie. Si rrjedhim, studimi i faktorëve
përcaktues të dy elementëve bazë të kërkesës turistike, d.m.th. të kërkesës turistike për konsum dhe të kërkesës
turistike për investime, përbëjnë domosdoshmërisht shkakun për të përcaktuar nivelin e kërkesës turistike totale.
Studimi i kërkesës konsumatore turistike teorikisht (Λαγού,Δ.1996) mbulohet nga dy fusha të teorisë
ekonomike:
Teoria mikroekonomike, që studion sjelljen dhe karakteristikat e turistit-konsumator dhe përcaktimin e lakores
së kërkesës individuale dhe kërkesës së tregut për një të mirë turistike.
Teoria makroekonomike, që studion faktorët që përcaktojnë konsumin turistik, në kuadër të funksionit të
konsumit, d.m.th. të marrëdhënies ndërmjet të ardhurave dhe konsumit, siç ajo përcaktohet nga teoria
makroekonomike e konsumit.
1.4.1.1 Turizmi dhe teoria mikroekonomike e konsumit.
Në teorinë e sjelljes së konsumatorit, konsumatori zgjedh atë shportë mallrash, e cila maksimizonë dobinë e tij,
nën kufizimin e të ardhurave të tij dhe me çmimet e të mirave
të dhëna. (Hicks,R.J.1946:1-30.;Stigler,J.G.1950:307-324)
Studimi i sjelljes të konsumatorit analizohet nga teoria mikroekonomike me tre teoritë e mëposhtme:
 Teoria e Dobisë Kardinale
 Teoria e Dobisë Ordinale
 Teoria e Preferencave të Shfaqura
Qëllimi final i teorive të mësipërme të trajtimit mikroekonomik është të sqarojnë ligjin e kërkesës nëpërmjet
sjelljes së konsumatorit.
Këto teori përdoren dhe nga analiza turistike për përcaktimin e faktorëve të sjelljes së turistit-konsumator dhe
për ndërtimin e lakores së kërkesës turistike individuale e të tregut për një produkt turistik të përcaktuar.
Në kuadër të teorisë mikroekonomike të konsumit, kërkesa turistike mund të trajtohet me bazë synimin për
maksimizimin e dobisë të një individi ose ekonomie familjare që i nënshtrohet kufizimeve të të ardhurave dhe
me kushtin se ka informacion të plotë.
Në përputhje me teorinë mikroekonomike neoklasike, konsumatori i orienton të ardhurat e tij që disponon për
blerjen e të mirave dhe shërbimeve që ofrohen me çmime të dhëna, në mënyrë që të marrë dobinë e mundshme
maksimale nga sasia totale e konsumit të këtyre të mirave dhe shërbimeve. Për këtë qëllim, konsumatori duhet
11 të ketë njohuri të plotë të të gjitha kombinimeve të mundshme të të mirave dhe shërbimeve, si dhe aftësinë, t’i
kontrollojë dhe t’i mbizotërojë këto të mira.
Funksioni i dobisë na jep një informacion të plotë për dobinë që ofrohet nga konsumi i të mirave dhe
shërbimeve të ndryshme. Kërkesa individuale për turizëm vjen nga një shpërndarje e të ardhurave, e cila mund
të maksimizojë dobinë. Kërkesa e turistit-konsumator për çdo të mirë turistike dhe çdo shërbim turistik të
specializuar, është një funksion i të gjitha çmimeve dhe të ardhurave të konsumatorit, me kushtin që koha e lirë
e turistit është e qëndrueshme dhe e përcaktuar.
Gjatë kohëve janë zhvilluar sisteme të ndryshme të kërkesës, që përcaktojnë nga ana sasiore kërkesën turistike.
Një nga sistemet e kërkesës që quhet “sistemi i shpenzimeve lineare” u zhvillua nga R. Stone(1954). Një
përshtatje direkte e këtij sistemi të kërkesës prezantohet nga punimet e O’ Hagan and Harrison(1984) dhe
Smeral (1988).
Interpretimi i turizmit në kuadër të teorisë mikroekonomike të konsumit shkon më tej me kontributin e K. J.
Lançster(1966). Ndryshe nga dogmat e teorisë neoklasike mikroekonomike, teoria e Lançasterit klasifikon të
mirat dhe shërbimet, jo si objekte të përdorimit të drejtpërdrejtë, por në përputhje me karakteristikat e tyre të
vecanta. Sipas Lançasterit konsumi konsiderohet se është një aktivitet. Inputet e këtij aktiviteti janë mallrat dhe
shërbimet e izoluara ose kombinimi ndërmjet tyre. Outputet janë një “tufë” karakteristikash. Marrëdhënien
midis inputeve dhe outputeve e ka quajtur “ teknologjia e konsumit”. Hierarkia e preferencave konsiderohet se
është një vlerësim i këtyre karakteristikave. Të mirat dhe shërbimet rreshtohen vet në mënyrë indirekte,
nëpërmjet karakteristikave të tyre. Argumenti është se, vendimi i konsumatorit mbështetet në maksimizimin e
një funksioni dobie në përshtatje me karakteristikat e të mirave dhe shërbimeve me një teknologji konsumi të
dhënë dhe me një kufizim buxhetor linear.
Aplikimi i vecantë i kësaj teorie të turizmit mbështetet në cështjen se në kushte të përcaktuara, është e mundur
që konsumi të shpërndahet në një lidhje karakteristikash dhe aktivitetesh.
Duke parashikuar që udhëtimet për pushime, në pjesën më të madhe, janë të pavarura nga konsumi jo turistik i
turistit, konsumi i përgjithshëm nuk duhet të përfshijë konsumin turistik, siç ndodh në teorinë neoklasike.
Një pasojë e kësaj cështjeje është se ndryshimet që ndodhin në çmimet e të mirave dhe shërbimeve joturistike
nuk sjellin ndikime në sjelljen e turistit. Teoria e Lançasterit është e dobishme për hyrjen e të mirave dhe
shërbimeve të reja pa pasur të domosdoshme transformimin e funksionit të dobisë, siç ndodh në teorinë
neoklasike mikroekonomike.
Në zbatimet praktike, teoria e Lançasterit është e domosdoshme të lidhet me idetë e Young(1969). Young tregoi
se kur një individ maksimizon një funksion dobie në përshtatje me tiparet karakteristike të produktit, i cili i
nënshtrohet kufizimit buxhetor, atëhere rezultati i funksionit të kërkesës është se përfshin karaktetistikat e
produktit si variabla shpjegues.
Si përfundim, shumë modele të tjera që përdoren për të analizuar kërkesën turistike, janë zhvilluar në bazë të
ideve qëndrore të teorisë neoklasike mikroekonomike.
12 1.4.1.2 Turizmi dhe Teoria makroekonomike e konsumit.
Në teorinë makroekonomike të konsumit trajtohen katër hipoteza kryesore (Λαγού,Δ.1996) në lidhje me të
ardhurat dhe konsumin, të cilat janë:




Hipoteza e të ardhurave absolute
Hipoteza e të ardhurave relative
Hipoteza e të ardhurave të përhershme
Hipoteza e ciklit të jetës
Hipoteza e të ardhurave absolute u formulua nga Keynes, i cili e hodhi gjithë peshën tek përmasat absolute të të
ardhurave të disponueshme për marrëdhënien midis të ardhurave dhe konsumit. (Keynes, J. M. 1936:96)
Sipas Keynes funksioni i konsumit është niveli i konsumit të programuar për nivele të ndryshme të të ardhurave
që disponojmë. Kjo shkallë është përfundim i një “ligji themelor psikologjik ” ku sipas tij, ndryshimi në konsum
është më i vogël se ndryshimi në të ardhura. Marrëdhënia midis konsumit dhe të ardhurave të disponueshme
është përpjestimore, kur prirja mesatare për konsum është e njëjtë për të gjitha nivelet e të ardhurave të
disponueshme dhe jopërpjestimore kur APC nuk është e njëjtë.
Bëhet fjalë për teorinë ekonomike më të “pastër” me kuptimin, sepse mban të qëndrueshme ndryshimet e
moshës, arsimit, pozicionit social, vendbanimit etj.
Por studimet empirike që u bën nga Kuznets(1946) në ekonominë Amerikane për marrëdhënien midis të
ardhurave dhe konsumit, treguan se prirja mesatare për konsum (APC) për periudha afatgjata është pothuajse e
qëndrueshme.
Duesenberry(1949) formuloi hipotezën alternative të “të ardhurave relative”.
Duesenberry duke përdorur argumenta nga teoria e “psikologjia sociale” mbronte idenë se vendimet e familjeve
për konsum dhe për kursim ndikohen në një masë të madhe nga mjedisi social në të cilin jetojnë, për shkak të
“efektit të demostrimit”.
Pra, madhësia e të ardhurave që një ekonomi familjare do të shpenzojë për konsum, do të varet jo nga niveli
absolut i të ardhurave të tij, por nga niveli relativ, pra nga vendi i tij në shkallën e të ardhurave. Si rrjedhim, në
totalin e ekonomive familjare do të presim një marrëdhënie përpjestimore midis konsumit total dhe totalit të të
ardhurave të disponueshme.
Gjithashtu Duesenberry konstatoi se ekonomitë familjare duan të mbajnë një nivel jetese të caktuar. Kështu
formuloi funksionin e konsumit për një familje C=f(Yc, Ypp) ku Yc janë të ardhurat rrjedhëse, Ypp të ardhurat
maksimale të kaluara. Pra në qoftë se Yc është gjithmonë më e madhe se Ypp, konsumi do të varet nga niveli i
jetesës, që u përcaktua nga të ardhurat maksimale të kaluara. Sipas kësaj teorie ekonomitë familjare do të
ndyshojnë prirjen e tyre marxhinale për konsum kur të ardhurat bien, që të mbajnë një nivel jetese të caktuar. Në
terma afatgjatë do të ketë proporcionalitet ndërmjet konsumit total dhe totalit të të ardhurave të disponueshme,
në qoftë se të ardhurat rrjedhëse bien nën të ardhurat maksimale të kaluara.
13 Pra si përfundim në përputhje me analizën e Duesenberry, kur shtohen të ardhurat me një rritëm të qëndrueshëm
për çdo vit, prirja mesatare për konsum mbetet e qëndrueshme. Por kur reduktohen të ardhurat, prirja mesatare
për konsum shtohet.
Milton Friedman(1957) me teorinë e “të ardhurave të përhershme” analizonë marrëdhënien midis konsumit dhe
të ardhurave të disponueshme, duke u shprehur se konsumi nuk mbështetet mbi nivelin rrjedhës të të ardhurave
të disponueshme. .
Sipas Friedman të ardhurat e disponueshme rrjedhëse Ym përbëhen nga të ardhurat e përhershme Yp dhe të
ardhurat e përkohshme Yt. Të ardhurat e përhershme janë ato që familjet presin të marrin gjatë periudhës së disa
viteve, ndërsa të ardhurat e përkohshme përbëhen nga çdo shtesë ose zbritje e papritur nga të ardhurat e
përhershme, pra Ym=Yp+Yt. Sipas Friedman, ashtu si të ardhurat dhe konsumi, përbëhet nga dy element
C=Cp+Cr,ku: C-konsumi rrjedhës, Cp-konsumi i përhershëm dhe Cr- konsumi i rastit.
Konsumi i përhershëm është konsumi që është përfundim i sjelljes konsumatore të zakonshme, ndërsa i rastit
është konsumi që bëhet për arsye të vecanta. Friedman bëri dallimin midis shpenzimeve konsumatore dhe
konsumit dhe arriti në rezultatin që, madhësia e shpenzimeve të konsumit nuk përfaqëson madhësinë e
konsumit. Sipas Friedman, shpenzimi i një familjeje për blerjen e një të mire konsumi afatgjatë, gjatë një
periudhe nuk përbën konsum të kësaj periudhe.
Sipas Friedman të ardhurat e përhershme përcaktojnë konsumin.
Ando, Modiglian dhe Brumberg(1963:55-85) konstatuan “hipotezën e ciklit të jetës” sipas së cilës konsumi i
periudhës së dhënë përbën sektor vetëm të një projekti, i cili shtrihet gjatë gjithë jetës së njeriut. Të ardhurat
rrjedhëse janë një nga të dhënat, në bazë të të cilave formohet projekti i mësipërm, dhe sipas këtij, ndikon tek
konsumi vetëm me reagimin e tij tek projekti.
Kjo hipotezë pajtohet me përfundimet e studimit të Kuznets dhe konsiderohet nga të gjithë ekonomistët më e
suksesshmja, në lidhje me hipotezat e tjera, sepse ka avantazhin të mbështetet në një analizë ekonomike të
pastër dhe të marrë parasysh të gjitha të ardhurat.
Në kuadër të teorisë makroekonomike të konsumit, konsiderohet se ekziston një lidhje ndërmjet të ardhurave
dhe konsumit. Kërkesa turistike është një formë e veçantë konsumi, prandaj dhe studiohet në marrëdhënie me
konsumin total dhe të ardhurat në kuadër të teorisë makroekonomike të konsumit.
Por teoria makroekonomike e konsumit prezanton ndryshime të rëndësishme, ku kryesoret janë:


Në periudhë afatgjatë, konsumi total varet nga shtimi i të ardhurave dhe vecanërisht nga ai sektor
i të ardhurave, tek i cili njerëzit mund të mbështeten.
Në periudhë afatshkurtër, konsumi total varet nga pritjet ekonomike të njerëzve.
Kjo sepse pozicioni i turizmit në hierarkinë e nevojave konsiderohet se është një formë më e lartë e konsumit,
pasi udhëtimi për pushime është një e mirë luksi.
14 Si rrjedhojë, elasticiteti i kërkesës për turizëm në lidhje me të ardhurat do të jetë më i lartë nga elasticiteti i
kërkesës totale të ekonomive familjare dhe është në përgjithësi më i madh nga njësia. Kjo vecori e turizmit është
arsyeja kryesore e krijimit të varësisë së fortë të tij për një zhvillim në klimën konsumatore dhe në “pritjet
ekonomike”.
Kështu në periudha të paqëndrueshme, që ekziston papunësi e madhe, ekonomitë familjare priren të kursejnë më
shumë dhe të reduktojnë konsumin për të mira dhe shërbime të cilësisë së lartë, siç janë udhëtimet. Në këto raste
për ekonomitë familjare më mirë është të heqin dorë nga pushimet e tyre sesa nga të mirat bazë, si ushqimi,
ngrohja, ndricimi, etj.
Por, një shtim në kursime ose në koston e pushimeve mund të shkaktojë anullim të pushimeve të programuara
në raste vetëm ekstreme. Përfundimi është, të kemi reduktim të kohëzgjatjes së pushimeve ose të preferojmë
destinacione turistike në vende më të afërta, ose shpenzime turistike ditore më të ulta.
Gjithashtu, ekziston mundësia për disa ekonomi familjare, të cilat gjenden në situatën e mungesës së të
ardhurave afatshkurtër, të mos reduktojnë udhëtimet e tyre të zakonshme për pushime, por t‘i financojnë ato nga
kursimet e tyre. Por në afatgjatë do të bëhet përshtatja e nevojshme e nevojave turistike në nivelin e të ardhurave
të reja.
Hierarkia e nënkuptuar e nevojave ose e ndryshimeve tek hierarkia e nevojave bazohet tek ideja se, në procesin
e zhvillimit ekonomik ka “dallgë të kërkesës”. Pas plotësimit të një grupi nevojash të përcaktuara, shpenzimet e
nivelit tjetër ose të grupit të nevojave shtohen mbi mesataren. Pas aritjes së një niveli të caktuar kënaqësie,
shpenzimet e nivelit tjetër fillojnë të shtohen me shpejtësi.
Marrëdhënia midis nivelit të të ardhurave dhe një niveli të caktuar nevojash në hierarkinë e nevojave u
konstatua nga E. Engel(1857). Quhet ligji i Engelit dhe kërkon që, elasticiteti i të ardhurave për të mira të jetë
më i vogël se njësia. Studimet prezantojnë ekzistencën e një hierarkie, e cila fillon me mallra, si ushqime dhe
veshje dhe kalon në shërbime të cilat përmbledhin dhe udhëtimet për pushime. Ndryshimet strukturore në
procedurën e zhvillimit kanë ndikim dhe tek kërkesa turistike. Teoria e konsumit individual pranon se gjatë
procesit të zhvillimit, kërkesa për mallra turistike me cilësi më të lartë, si argëtimi, ushqimi në restorante, blerje,
etj, ka peshë më të madhe në funksionin e kërkesës turistike. Përkundrazi shpenzimet e mallrave turistike të një
cilësie më të ulët, kanë peshë më të vogël.
Ndryshimet në strukturën e konsumit, që mund të shfaqen, shkaktohen ose nga ndryshimet strukturore të
formave të ndryshme të pushimeve, ose nga zgjedhjet e udhëtarëve për forma të tjera pushimesh.
Këto forma të ndryshme të pushimeve kalojnë brenda një “cikli të jetës „ të veçantë të produktit turistik. Në
përputhje me këtë, një rajon turistik mund të ofrojë, mënyra jetese për pushime të shumta dhe të ndryshme.
Kantona(1951 dhe 1960;54-55) kishte një pjesëmarrje të rëndësishme në sqarimin e ndryshimeve afatshkurtra të
kërkesës. Ai tregoi se konsumi individual i mallrave të konsumit të vazhdueshëm, në afatshkurtër, nuk
përcaktohet vetëm nga faktorë objektiv (p. sh. të ardhura, çmimet, etj, ) por dhe nga faktorë subjektiv.
15 Konstatimet e Kantona gjejnë zbatim në kërkesën për turizëm, pasi “produkti turistik” në hierarkinë e mallrave
zë një vend të njëjtë me mallrat e konsumit të vazhdueshëm.
Si rrjedhim, kërkesa për turizëm mund të analizohet vetëm në marrëdhënie me llojet e tjera të shpenzimeve
konsumatore. Pra, analiza e kërkesës turistike është e lidhur ngushtë me strukturën e konsumit.
Si konkluzion, theksohet se turizmi si fenomen ekonomik mund të studiohet mirë në kuadër të teorisë së
konsumit dhe veçanërisht të teorisë makroekonomike të konsumit. Në kuadër të kësaj teorie turizmi mund të
shihet si një konsum i veçantë d.m.th si “konsumi turistik”.
1.4.2
Turizmi dhe teoria e shërbimeve
Shërbime konsiderohen asetet e patrupëzuara që nuk mund të magazinohen, të ripërdoren ose të transferohen.
Kjo nënkupton se prodhimi dhe konsumi i tyre përkojnë në kohë dhe në hapësirë.
Të gjitha analizat e sotme bazohen në pikëpamjen e Fisher(1939) dhe Clark(1940) e njohur si “teoria e tre
sektorëve“ sipas së cilës zhvillimi ekonomik i vendeve të industrializuara kalon nga tre faza:



Faza paraindustriale, në përputhje me të cilën ekonomia mbështetet në sektorin parësor.
Faza industriale, gjatë së cilës forca kryesore e zhvillimit vjen nga sektori i dytë i aktivitetit ekonomik.
Faza pasindustriale, gjatë së cilës ekonomia industriale evoluon në ekonomi të shërbimeve.
Kriteri bazë që përcakton kalimin nga një fazë në tjetrën është niveli i të ardhurave dhe i produktivitetit dhe
konkretisht marrëdhënia që lidh ritmin e shtimit të kërkesës dhe të produktivitetit.
Logjika në të cilën mbështetet teoria e sektorëve është se mallrat dhe shërbimet, që ofrohen nga sektori i dytë
dhe i tretë, kanë elasticitet të kërkesës më të madh nga ai që kanë produktet e prodhimit bujqësor.
Pra, rritja e të ardhurave çon në zhvendosjen e burimeve të prodhimit nga degët e sektorit të parë tek degët e dy
sektorëve të tjerë, pra të sektorit të dytë dhe të tretë.
Turizmi është veprimtaria e ofrimit të shërbimeve dhe degë e sektorit të tretë të ekonomisë.
Zhvillimi i shpejtë i sektorit të tretë duke përfshirë dhe turizmin ka dy karakteristika kryesore:
 Ndryshimi në strukturën e konsumit të ekonomive familjare, të cilat orientohen në konsumin e mallrave
dhe shërbimeve të sektorit të tretë.
 Shtimin e kërkesës së ndërmjetme nga prodhuesit, të cilëve u nevojiten gjithnjë e më shumë mallrat e
sektorit të tretë, për prodhimin e mallrave të sektorit të tretë.
Me bazë këto dy karakteristika të sektorit të tretë, turizmi si aktiviteti kryesor i tij, me format e ndryshme të
specializuara të tij, në të ardhmen pritet të krijojë avantazhe të rëndësishme në lidhje me veprimtaritë e tjera të
sektorit të tretë, kryesisht nga ndryshimi i strukturës së konsumit të ekonomive familjare.
16 Në përgjithësi pranohet se zhvillimi teknologjik sjell më pak ndikime të veprimtarive ekonomike në sektorin e
tretë, sesa në sektorin e parë dhe të dytë. Kjo shpjegohet nga fakti se sektori i tretë, i cili përfshin dhe turizmin,
kryesohet nga shërbime personale të cilat nuk kërkojnë ndryshime të mëdha teknologjike dhe ristrukturim
organizativ.
Por, disa rajone të industrisë turistike do të mundeshin të shkëpusnin përfitime të mëdha nga risitë teknologjike
dhe organizative.
Një tjetër trajtim i rolit të sektorit të tretë është teoria klasike e avantazheve krahasuese. Sipas Sapir, A. and
Lutz, E. (1981) ekonomitë e zhvilluara duhet të specializohen në zhvillimin e shërbimeve të kapitalit „intensiv“
dhe teknologjisë së lartë, ku zotërojnë avantazhe të rendësishme dhe të braktisin tek ekonomitë në zhvillim
prodhimin dhe eksportin e materialeve të mallrave industriale.
Në kuadër të kësaj qasje teorike bëhet dhe Ndarja Botërore e Punës, ku vendet e industrializuara orientohen në
ofrimin e shërbimeve që prezantojnë “avantazhe krahasuese” të forta. Kjo ndodh se ato zotërojnë një potencial
shumë të zhvilluar dhe një sektor të tretë të ndërkombëtarizuar thellë të specializimit dhe produktivitetit të lartë,
ndërsa vendet në zhvillim kufizohen në zhvillimin e disa shërbimeve tradicionale pune “intensive”, specializim
dhe vlerë të shtuar të ulët, të cilat nuk mund të ofrojnë asnjë nxitje të rëndësishme tek degët e tjera prodhuese.
Si përfundim vlerësohet se teoria e shërbimeve mund të interpretojë kënaqshëm procedurën dhe përfundimet e
zhvillimit turistik.
1.4.3
Turizmi dhe teoria e tregtisë botërore
Ndikimi i tregtisë botërore në problemin ekonomik të njeriut bëhet me këmbimin ndërmjet vendeve të
ndryshme, të mallrave ekonomike dhe faktorëve të prodhimit. Meqënëse mallrat ekonomike përfshijnë faktorë
prodhimi, që përdoren në prodhimin e tyre, këmbimi ekonomik botëror ndihmon procedurën e optimizimit të
alokimit të faktorëve të prodhimit.
Kështu që, shumë vende, të cilat e kanë të pamundur të prodhojnë disa produkte, sepse nuk zotërojnë faktorët e
prodhimit të domosdoshëm, mund të furnizohen me këto produkte nga vende të tjera, në këmbim të produkteve
të tyre, të cilat janë objekt kërkese jashtë shtetit. Shkëmbimet botërore mund të çojnë në disavantazh disa vende,
kryesisht të pazhvilluara, të cilat nuk kanë mundësinë të zbatojnë politikën e tregut, që është efikase për to.
Ndërmjet mallrave dhe shërbimeve, që përbëjnë objekt të tregtisë botërore, janë dhe mallrat e shërbimet
turistike.
Shkëmbimet botërore të mallrave dhe shërbimeve turistike, ndërmjet vendeve, janë të njëjta me shkëmbimet
botërore të mallrave dhe shërbimeve të tjera.
Por nga pikëpamja ekonomike, turizmi ndryshon nga tregtia botërore e mallrave dhe shërbimeve të tjera:

Kërkesa turistike adresohet drejt konsumit të disa lloj mallrash dhe shërbimesh të huaja.
17 
Mallrat dhe shërbimet turistike nuk transferohen, si mallrat dhe shërbimet e tjera ekonomike, që
importohen tek përdoruesit e tyre brenda vendit.
Por turistët –konsumatorë shkojnë jashtë vendit të tyre për mallrat dhe shërbimet që shfaqin interes për
plotësimin e nevojave të tyre. Rrjedhimisht, objektivi dhe drejtimi i transferimit të shkëmbimeve botërore të
mallrave dhe shërbimeve turistike janë diametralisht të kundërta me atë të mallrave dhe shërbimeve të tjera të
tregtisë botërore.

Turizmi botëror është eksport i mallrave dhe shërbimeve dhe realizohet kryesisht nga ekonomitë
familjare.
Përfundimet empirike të teorisë së përgjithshme të tregtisë botërore mund të gjejnë zbatim dhe tek turizmi
botëror. ( Gray 1970;Schulmeister 1977)
Turizmi botëror, në përputhje me teorinë neoklasike të kostove krahasuese, kryesisht në kuadër të modelit
Heckscher-Ohlin, konsiderohet se është i trupëzuar në sistemin botëror të ndarjes së punës ndërmjet vendeve më
shumë dhe më pak të zhvilluara, d.m.th. vendeve që prodhojnë mallra industriale me kosto të larta dhe vende ku
shoqëria e tyre është e orientuar në prodhimin e lëndëve të para dhe që burimet natyrore ofrohen për zhvillimin
e turizmit. Kështu, në kushtet e tregtisë së lirë dhe në fillim të avantazhit krahasues, vendet më pak të zhvilluara
që janë destinacione të flukseve turistike, orientohen drejt specializimit të prodhimit të produkteve dhe
shërbimeve turistike, që kanë kosto më të ulët dhe si rrjedhojë, avantazh absolut në tregtinë e tyre, përballë
vendeve të tjera. Turizmi si rrjedhje e shumës së mallrave dhe shërbimeve, me bazë trajtimin monetar të tregtisë
botërore, mund të shkaktojë përfundimet bazë:



Në shtimin autonom të kërkesës turistike të ekonomisë ose të madhësisë të multiplikatorit të eksporteve
turistike.
Në shtimin e të ardhurave për udhëtime jashtë vendit nga banorët e përhershëm të një rajoni/ vendi ose
në madhësinë e prirjes për importe të mallrave dhe shërbimeve turistike.
Tek elasticiteti i kërkesës për udhëtime në lidhje me ndryshimet e çmimeve dhe kursit të këmbimit.
Teoria e tregtisë botërore, si teoria e inputeve e Heckscher(1949) dhe Ohlin(1933)(modeli input-output), e
shohin kërkesën si një faktor të mrekullueshëm në udhëtimet botërore për turizëm.
Modeli I-O, mund të përdoret me rezervim, në shpjegimin e shkëmbimeve ndërsektoriale të mallrave industriale
dhe të shërbimeve turistike. Që të zërë vend procesi i prodhimit, duhet të ekzistojnë në dispozicion disa faktorë
të domosdoshëm në çdo vend. Por këta faktorë ndryshojnë për çdo vend. Prodhimi dhe ofrimi i mallrave dhe
shërbimeve turistike, janë pothuajse punë “intensive”, ndërsa prodhimi i mallrave industriale janë respektivisht
kapital “intensiv”.
Në vendet e zhvilluara industriale, kapital “intensiv” është më i lartë sesa në vendet në zhvillim. Përfundimi
është se vendet e zhvilluara industriale përpiqen të specializohen në prodhimin e mallrave kapitale, ndërsa
vendet në zhvillim fokusohen në prodhimin e shërbimeve, si të turizmit. Por që të dy kategoritë e vendeve
kryejnë shkëmbimet e tyre tregtare me mënyrën e tyre.
18 Modeli klasik i Ricardos është një model i orientuar nga ana e ofertës, i cili përdoret për shpjegimin e
këmbimeve tregtare botërore ndërmjet vendeve në zhvillim dhe vendeve të industrializuara.
Në kundërshtim me shumë teori të tregtisë botërore, që përqendrojnë më shumë vëmendjen e tyre nga ana e
ofertës, teoria neoklasike përpiqet të krijojë një kompozim midis ofertës dhe kërkesës. Ajo e përqendron
vemendjen tek kërkesa.
1.4.4
Turizmi dhe teoria e ciklit ekonomik
Evoluimi i aktivitetit ekonomik nuk është i qëndrueshëm. Përkundrazi, prezanton faza të njëpasnjëshme
zgjerimi dhe tkurrjeje. Këto luhatje quhen “cikli ekonomik” dhe shfaqen në madhësitë ekonomike si PBB,
Konsumi, Investimet, Importet etj.
Problematika e luhatjeve ekonomike të veprimtarisë ekonomike fillon të studiohet nga ekonomistët klasik të
shekullit të 19, Ricardo dhe Maltus, të cilët përpiqeshin të sqaronin rëniet si fenomene të lëkundjes së ekuilibrit.
Teoria ekonomike jep shpjegime të ndryshme në luhatjet ciklike të aktivitetit ekonomik. (Zarnowitz, V.
1985:523-558;Plosser, C.1989:51-77)
Ato meren me:



Shkaqet e luhatjeve ekonomike.
Me mekanizmat ekonomik të transmetimit të luhatjeve në të gjithë sistemin.
Me interpretimin e frekuencave të luhatjeve.
Turizmi si aktivitet ekonomik, është subjekt dhe ai i luhatjeve ciklike.
Luhatjet turistike fillojnë ose nga goditje që janë faktorë të jashtëm, dhe përmes sistemit ekonomik ndryshojnë
në ciklike, ose vijnë nga vet funksionimi i sistemit ekonomik dhe shprehen kryesisht në ndryshimin e madhësisë
të shpenzimeve konsumatore turistike, të investimeve turistike, të ardhurave turistike.
Në bibliografinë turistike ka dy studime të rëndësishme që studiojnë turizmin në marrhënie me luhatjet e
veprimtarisë ekonomike.
E para (Schulmeister 1975) eksploron përfundimet e ciklit ekonomik mbi ndryshimet strukturore të kërkesës
turistike.
E dyta( Schulmeister 1979) eksploron ndikimet e ciklit ekonomik të përgjithshëm në kërkesën turistike totale.
1.5
Konkluzione
 Turizmi është një fenomen social ekonomik kompleks me karakteristika të vecanta.
 Turizmi përbën një formë të veçantë të kërkesës dhe të ofertës.
19  Heterogjeniteti dhe kompleksiteti i industrisë turistike çon në konkluzionin se turizmi nuk mund të
përbëjë një sektor prodhues të pavarur ose degë në veprimtarinë ekonomike.
 Asnjë sektor ekonomik ose degë nuk prodhon ekskluzivisht për turizmin.
 Turizmi si fenomen ekonomik, mund të studiohet mirë në kuadër të teorisë së konsumit dhe veçanërisht
të teorisë makroekonomike të konsumit. Në kuadër të kësaj teorie turizmi mund të shihet si një konsum i
veçantë, d.m.th si “konsumi turistik”.
 Elasticiteti i kërkesës për turizëm në lidhje me të ardhurat do të jetë më i lartë nga elasticiteti i kërkesës
totale të ekonomive familjare dhe është në përgjithësi më i madh nga njësia.
 Teoria e shërbimeve mund të interpretojë kënaqshëm procedurën dhe përfundimet e zhvillimit turistik.
 Ndërmjet mallrave dhe shërbimeve, që përbëjnë objekt të tregtisë botërore, janë dhe mallrat e shërbimet
turistike.
 Objektivi dhe drejtimi i transferimit të shkëmbimeve botërore të mallrave dhe shërbimeve turistike janë
diametralisht të kundërta me atë të mallrave dhe shërbimeve të tjera të tregtisë botërore.
 Turizmi si aktivitet ekonomik, është subjekt i luhatjeve ciklike.
20 2.
KAPITULLI II Konsumi turistik dhe ndikimi i tij në ekonomi
Vendet e Evropës Juglindore janë të vendosura për t'u bërë destinacionet kryesore turistike gjatë viteve të
ardhshme. Trashëgimia kulturore dhe historike e rajonit nxjerr në pah korridore të ndryshme kulturore,
të cilat ofrojnë mundësi politike, ekonomike dhe sociale për zhvillimin e vendeve të rajonit.
Shqipëria ka potenciale turistike të rralla dhe duhet të vazhdojë rrugën e saj,
një rrugë të pavarur dhe të përgjegjshme në industrinë e turizmit”
T. Rifai5
2.1
Ndikimet e përgjithshme të turizmit në rajon dhe në Shqipëri.
Turizmi botëror, pasi kaloi stade të ndryshme zhvillimi deri më sot, pas demokratizimit(Durand, H, Guirand, P,
Spindler, J. 1994:7-11 ) dhe masivizimit, përfaqëson një veprimtari ekonomike të rëndësishme për zhvillimin e
një numri të madh vendesh. Në 1966 një nga drejtuesit e Bankës Botërore M. D. Davis theksonte: “Për vendet
që ndodhen në stadin e zhvillimit turizmi përfaqëson forcë lëvizëse të vërtetë per t’u zhvilluar, siç ishte industria
në Europë në shek 19”.
Një shembull që vërteton këtë thënie është shëmbulli i Japonisë. Turizmi botëror ndikoi në rritjen ekonomike të
saj nëpërmjet rrjedhjes së valutës turistike. Arkëtimet valutore turistike gjatë periudhës së zhvillimit ishin të
barabarta afërsisht me ato të eksporteve, ndërsa gjatë periudhës1950-70 turizmi botëror i solli kapitale 4 herë më
të mëdha se ato të Planit Marshall, që solli për gjithë Evropën. Përparimi i Spanjës në përputhje me turizmin
botëror ishte më i rëndësishëm se përfundimet në vendet e tjera pritëse tradicionale (Franca, Italia, Austria,
Zvicra) si dhe në destinacione turistike të specializuara (Greqi, Tunizi, Marok etj).
Turizmi është bërë një aktivitet popullor global i kohës së lirë. Ardhjet ndërkombëtare turistike arritën në 1035
milion në vitin 2012, nga 983 milion në vitin 2011, dhe 940 milion në vitin 2010. Në vitin 2011 dhe 2012,
kërkesa për udhëtim ndërkombëtar vazhdoi të përmirësohet pas tkurrjes që rezultoi nga recensioni nga gjysma e
dytë e vitit 2008 deri në fund të vitit 2009. Pas një rritjeje prej 5% në gjysmën e parë të 2008, në gjysmën e dytë
të 2008 numri i turistëve pësoi një rënie të theksuar duke vazhduar në 2009 me rënie prej 4. 2% në ardhjet e
turistëve dhe 5. 7% në të ardhurat turistike. Viti 2012 shënon një moment historik në turizmin global.
Të ardhurat ndërkombëtare nga turizmi u rritën në 1030 miliard US $ në vitin 2012, që korrespondon me një
rritje reale me 3. 8% në krahasim me vitin 2011. Në vitin 2012, Kina u bë shpenzuesi më i madh në turizmin
ndërkombëtar global me 102 miliard US$ ose(+38%), duke tejkaluar Gjermaninë (+4%)dhe Shtetet e
Bashkuara(+5%). Kina dhe tregjet në zhvillim kanë rritur ndjeshëm shpenzimet e tyre gjatë dekadës së kaluar,
me Rusinë(+21%) dhe Brazilin (+32%) si shëmbuj të rendësishëm.
Turizmi është i rendësishëm, dhe në disa raste, me rendësi jetike për shumë vende. Në Deklaratën e Manilas mbi
5
Seminar rajonal i zhvilluar në Shqipëri 25. 11. 2010 për zhvillimin e turizmit të qendrushëm
21 Turizzmit Botërorr të 1980, tu
urizmi shikoh
het si "një ak
ktivitet thelbbësor për jettën e kombevve, për shkaak të efekteve
të tijj të drejtpërrdrejta në seektorët sociaalë, kulturorrë, arsimorë dhe ekonom
mik të shoqqërive kombëtare dhe në
marrrëdhëniet e tyre
t
ndërkom
mbëtare". Tu
urizmi sjell të ardhura ttë mëdha në pagesa për mallra dhe shërbime në
dispoozicion, duk
ke përbërë 30% të ekspo
orteve të shëërbimeve të botës dhe 66% të ekspoorteve të përrgjithshme të
mallrrave dhe shëërbimeve.
Figu
ura 2.1: Num
mri i turistëve dhe i pop
pullsisë botëërore (në m
milion)
800
00
700
00
600
00
500
00
400
00
Turistë
300
00
Popullsia
200
00
100
00
0
1950
1960
1965
1970
1975
5
1980
198
85
1990
11995
2000
2010
2011
2012
Burim
mi: Organizata Bo
otërore e Turizm
mit & Banka Botërore 2013 Figu
ura 2.2: Rrittja e % së numrit
n
të turristëve ndajj numrit të p
popullsisë b
botërore
20%
%
15%
%
10%
%
5%
%
0%
%
1950
1960
1965
5
1970
1975
1980
1985
11990
1995
2000
20
010
2011
2012
Burim
mi: Kalkulime të autorit.
Ai gjjithashtu kriijon mundësi për punësim në sektorrët e shërbim
meve të ekonnomisë, të liddhura me tuurizmin. Këto
o
industri të shërb
bimit përfshiijnë shërbim
me të transpo
ortit, si linjaat ajrore, annijet turistikee e taksitë, shërbimet e
mikppritjes si streehimet, dukee përfshirë ho
otelet, vendp
pushimet dhee objektet arrgëtuese, si: parqet, kazinnotë, qendraat
tregttare, vende argëtimi
a
etj.
Përkkundrejt pasigurisë së vaazhdueshme ekonomike, ardhjet turiistike në Evvropë arritën në 503 miliion turistë në
vitinn 2011, me shtesë të të ardhurave nga turizmii me 28 million euro, nnga 41 milioon që ishte kjo shtesë e
regjiistruar në mbarë
m
botën. Destinacion
net mesdhetare përjetuaan rezultatet më të miraa, me një rritje prej 8%
%.
Ekonnomitë në zhvillim
z
morrën rolin ud
dhëheqës mee rritjen mëë të madhe nnë Azi (+4%
%)dhe Afrikkë (+6%), të
ndjekkura nga Evrropa(+2%) dhe
d Amerikaat (+ 4%).
22 Orgaanizata Botëërore e Turiizmit raporto
oi për vitin 2011, dhjeetë vendet e mëposhtmee si më të vizituarat në
aspekktin e numriit të udhëtarëëve ndërkom
mbëtarë.
Figu
ura 2.3: Ven
ndet më të vizituara
v
nëë vitet 2010,2
2011 (milion
n turistë)
50
40
30
20
10
0
Franca
SH.B.A.
Kina
Sp
panja
Italia
20
010
Turqiaa
Mbretëriaa Gjermania
e Bashkuarr
Malajzia
M
Meksika
2011
Burim
mi: Organizata Bo
otërore e Turizm
mit 2012
Ndryyshimin më të madh në rritjen e num
mrit të vizito
orëve në 20111 në krahassim me 20100 e kishte Tuurqia me (+8
8.
më të vogëël e kishin Meksika ddhe Malajzia
7%),, Spanja (+
+7. 6%), Itaalia (+5. 7%
%), kurse ndryshimin
n
përkatësishtë mee (+0. 5%) dh
he (+0. 6%)..
Turizzmi
ështëë
një
aktivitet
a
i
rëndësisshëm
ekoonomik
nëë
Kontineentin
Evrropian. Ai
A
përfsshin një shum
mëllojshmërri të gjërë pro
oduktesh e destinacione
d
sh. Në të jannë të përfshiira si sektori privat, ashtu
u
edhee sektori pub
blik në fushaat e tyre të decentralizu
uara në nive l rajonal osee lokal. Evrropa, me divversitetin dhe
densitetin më të madh të tërh
heqjeve turisstike, është një
n nga rajonnet më të vizituara turistiike në botë.
Shum
më zona rurrale janë nd
dër territoret më dinamiike në Evroopë, ndërsa shumë të tjera vuajnë ppër shkak të
munggesës së shëërbimeve baazë dhe të një
n tregu të papërshtatshhëm të punëës. Rritja ekkonomike nëë shumicën e
venddeve vazhdon
n të jetë e pëërqëndruar në
n rajone të caktuara.
c
Maadhësia e venndit nuk dukket të ketë nddonjë ndikim
m
të duukshëm në pëërqëndrimin
n rajonal të zh
hvillimit eko
onomik.
Shum
mica e shtetteve evropiane me një traditë
t
të gjaatë në turizëëm janë dukke vuajtur ngga dobësitë e prodhimitt.
Ndërrmarrjet e tu
urizmit dhe degët e indu
ustrisë janë nën presionne konkurrueese të jashtëëzakonshme.. Në një treg
g
shum
më më të lib
beralizuar tëë turizmit nëë botë, ato janë
j
duke kkonkurruar m
me destinacione të reja që mund të
përfiitojnë nga bu
urime që jan
në të papreku
ura ose që sh
hfrytëzohen shumë pak dhe nga shuumë kushte ttë favorshme
ekonnomike dukee përfshirë rrrogat e ulëtaa dhe moned
dhat e buta. Në këto desstinacione bën pjesë edhhe Shqipëriaa.
Turizzmi Evropiaan dhe indusstritë e tij u janë nënshttruar ndryshhimeve të mëëdha për dissa vite. Shiffrat përkatëse
tregoojnë se turizm
mi bëhet gjitthnjë e më i rëndësishëm
m për rajonett evropiane.
Turizzmi në Shqiipëri gjatë peeriudhës së sundimit ko
omunist njohhu një zhvillim të ngadaaltë dhe të poolitizuar. Pas
vitevve ‘90, turizzmi filloi të vlerësohet si
s një nga degët e ekonnomisë së veendit me mëë shumë perrspektivë dhe
leverrdi ekonomike. Burimet turistike tek
k të cilat u bazua
b
zhvilliimi turistik nnë Shqipëri pas viteve ’990, ishin nga
23 njëraa anë pozita gjeografike dhe kushtett klimaterikee dhe nga anna tjetër histtoria dhe trashëgimia e ssaj kulturoree.
Zhviillimi i mahn
nitshëm dhe me ritme të shpejta i turrizmit në Shqqipëri filloi ppas vitit 20000.
Kjo është e lidh
hur me nevo
ojën e indusstrisë turistik
ke evropian e për destinnacione turisstike të rejaa me nivel të
përgjjithshëm të ulët të çmim
meve dhe të pagave. Këtto cilësi e bëënë Shqipërrinë një destiinacion turisstik tërheqëss.
Gjërat kanë ndry
yshuar ndër vite për Shq
qipërinë dhee tashmë ajoo po merr foormën e një destinacionii të mirëfilltë
turisttik.
Figu
ura 2.4: Ard
dhjet turistik
ke për vend
det e rajonit (000 turistëë)
Shqipëria
12000
Bullgaria
10000
Kroacia
Malta
8000
Maqedoniaa
6000
Rumania
4000
Serbia
Mali I Zi
2000
Bosnje‐Herrcegovina
0
1993‐1997
1
1998‐200
02
200
03‐2007
Sllovenia
2008‐2012
Burim
mi: Organizata Bo
otërore e Turizm
mit 2013
Figu
ura 2.5: Ard
dhjet turistik
ke për bano
or për vendeet e rajonit
3.5
50
3.0
00
2.5
50
2.0
00
1.5
50
1.0
00
0.5
50
0.0
00
2000
2001
2002
200
03
2004
2005
2006
20007
2008
Bullgaria
Frranca
Greqia
Hungaria
Italia
Kroaccia
M
Malta
Maqedonia
Portugaliaa
Rumania
Shqip
përia
Sllovenia
Spanja
Turqia
2009
2010
Burim
mi: World Bank. 2011. World Deevelopment Indiccators 2011.
24 Dukee krahasuar numrin e turistëve
t
në vitin 2011 me vitin 19995, është rrritur 9 herëë. Në vitin 2000 ardhjeet
turisttike për ban
nor në Shqip
përi ishin 0,1
10 turistë pëër banor. Nëë listën e 144 shteteve(Bullgaria, Fraanca, Greqiaa,
Hunggaria, Italia,, Kroacia, Malta,
M
Maqeedonia, Portugalia, Rum
mania, Shqippëria, Slloveenia, Spanjaa, Turqia) që
zhvilllojnë turizm
min, ajo zintee vendin e fu
undit.
Nga viti 2001 deeri në vitin 2005 turizmi në Shqipëri filloi të rriteet me ritme m
më të shpejtta, duke dyfishuar ardhjeet
turisttike për të aritur
a
në 200
05 në 0,24 tu
uristë për baanor. Gjatë kkësaj periuddhe Shqipëriaa lë pas Maqedoninë me
0,10 turistë për banor. Në periudhën
p
ko
ohore 2006 deri në 20009, ardhjet tuuristike dyfiishohen në kkrahasim me
g
hen në krahaasim me vitiin 2000. Gjaatë kësaj perriudhe Shqippëria në arddhjet turistike
vitinn 2005 dhe gjashtëfishoh
për bbanor lë paas Maqedoniinë, Turqinëë, Rumaninëë. Në vitin 2010 ardhjeet turistike ppër një bannor rriten, në
krahasim me 200
09, me 29. 3%, duke lënë pas Maqed
doninë, Turqqinë, Italinë, Rumaninë, Portugalinë.
Përpjjekjet për zh
hvillimin e tu
urizmit në Shqipëri
S
në fillim
f
të viteve ‘90, u pëërballën me sshumë vështtirësi dhe kjo
o
kryesisht sepse kapitalet
k
e nevojshme
n
që
q mund të disponohesh
d
hin për këtë qëllim, ishinn shumë të kufizuara. Si
S
rrjeddhim përpjek
kjet që të zh
hvillohej turizmi në Shqiipëri gjatë kkësaj periudhhe, nuk ishinn në proporccion të drejtë
me m
mundësitë qëë paraqiteshiin.
Figu
ura 2.6: Num
mri i turistëve të ardhu
ur në Shqipëëri
300
00000
200
00000
100
00000
0
5 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2
2008 2009 2
2010 2011
1995
Numri i turistëve në Shqipëri
Buriimi: INSTAT 20
013
Megj
gjithatë numrri i vizitorëv
ve në Shqipëëri vazhdontee të shtohej dhe kështu, të bëhej mëë i fortë ndikkimi pozitiv i
turizzmit në zhviillimin e ek
konomisë sh
hqiptare. Të ardhurat ngga turizmi rrrisin indireekt kërkesënn për faktorë
proddhimi, e si paasojë rritet dhe
d kontribu
uti në të ardh
hurat kombëëtare duke e shndëruar tuurizmin në nnjë faktor me
prodduktivitet të lartë.
l
Megj
gjithë konku
urrencën e fortë
f
nga veendet e rajo
onit si Kroaacia, Greqiaa, sektori i turizmit në Shqipëri ka
potenncialin të ko
ontribuojë po
ozitivisht në rritjen ekono
omike.
Syniimi kryesor i politikës së zhvillimit turistik ështtë të përfitoj
ojë Shqipëriaa sa më shum
më të jetë e mundur nga
gjenddja e turizmiit botëror, d..m.th. turistëët të lëvizin nga
n vendi i bbanimit të pëërhershëm jaashtë vendit të tyre, duke
bërë përdorim tëë plotë të burrimeve turisttike të venditt pritës dhe aakomodues ttë tyre, pra nnë Shqipëri.
Sekttori i turizm
mit në Shqip
përi, vlerëso
ohet si një ndër sektorrët me niveel rritjeje të lartë, veçaanërisht gjatë
trem
mujorit të dyttë dhe të trettë. Turizmi ka
k disa lloje ndikimesh nnë shumë prrej vendeve të cilat turisstët vizitojnëë.
Kateegoritë kryessore të ndikim
mit turistik janë ekonom
mike, sociale,, natyrore osse mjedisore, politike dhhe kulturore:
25 




Ndikimet ekonomike përfshijnë përfitimet ekonomike, që vijnë nga zhvillimi i veprimtarisë turistike në
një rajon (p.sh. shtimi i të ardhurave, i punësimit, i të ardhurave
publike, kërkesë e shtuar për mallra dhe shërbime, etj).
Ndikimet sociale përfshijnë ndryshime në mënyrën e jetesës së banorëve të një rajoni turistik (p.sh.
shtimi i popullsisë në rajon, ndryshime gjeografike dhe profesionale, ndryshime në formimin e shtresave
sociale, krijimi i ideve të reja, etj. )
Ndikimet politike përfshijnë ndryshime në nivelin politik të banorëve të rajonit turistik (p.sh. kontroll i
dobët i zhvillimit turistik nga vendasit, politizim i shtuar i banorëve për shkak të interesave vendore që
janë në kundërshtim me politikat qeveritare etj. )
Ndikimet natyrore ose mjedisore përfshijnë ndryshimet që bëhen në mjedisin natyror dhe artificial të
rajonit(p.sh. ndotje, shkatërim i monumenteve historike, privatizimi i bregut të detit dhe i pyjeve etj)
Ndikimet kulturore, përfshijnë ndryshimet që bëhen në sistemin kulturor të rajonit turistik (p.sh.
komercializimi i traditës, varësi kulturore e rajonit nga prototipet e kulturës të vendeve të dërgimit të
turistëve etj).
Figura 2.7: Kategoritë kryesore të ndikimit të aktivitetit turistik
Ndikime ekonomike Ndikime sociale Ndikimet
Ndikime politike Turistike
Ndikime kulturore Ndikime mjedisore Burimi: Autori
Ndikimet turistike, pozitive apo negative, janë të rëndësishme dhe i përkasin të gjithë sektorëve të aktivitetit
social-ekonomik. Ndërmjet kategorive të ndryshme të ndikimeve nuk ka kufi të qartë ndarjeje. Në analizën
turistike, përcaktimi i vlerësimit sasior të çdo kategorie ndikimi është një procedurë e vështirë dhe komplekse.
Sipas një studimi të OBT ndikimet e turizmit në një ekonomi kombëtare ose rajonale vlerësohen nga shkalla e
pjesëmarrjes së kësaj veprimtarie në synimet e ekonomisë, d.m.th. pjesëmarjen e saj në zhvillimin ekonomik,
qëndrueshmërinë e çmimeve, ekuilibrin e bilancit të pagesave, shpërndarjen e drejtë dhe të barabartë të të
ardhurave kombëtare, punësimin e plotë.
Studimi i OBT(1980) i grupon ndikimet e turizmit në tri kategoritë e mëposhtme:

Ndikime në strategjinë e zhvillimit ose ndikimet e përgjithshme.
26 

Ndikime të pjesshme në ekonominë kombëtare, d.m.th. tek prodhuesit, tek sektorët ekonomik dhe tek
variablat makroekonomik të ekonomisë kombëtare.
Ndikime të jashtme, të cilat në sektorin social-kulturor të burimeve njerëzore dhe të mjedisit natyror
gjënden më afër me ndikimet ekonomike.
Tabela 1: Ndikimet e përgjithshme të turizmit
Llojet e ndikimeve
Synime të politikës ekonomike
Ndikimet ekonomike
Të përgjithshme
1. Strategji zhvillimi
1. Ndikime të përgjithshme në ekonominë
kombëtare.
2. Ndikime në varësinë nga jashtë.
2. Zmadhim të sektorëve prodhues.
1. Ndikime në prodhim.
2. Ndikime në punësim.
Të pjesshme
1. Sektori i jashtëm
1. Ndikime në bilancin e pagesave.
2. Ndikime në vlerën reale të shkëmbimit.
3. Ndikime në ofertën e parasë dhe në
shpejtësinë e qarkullimit të saj.
2. Sektori publik
1. Ndikime në arkëtimet publike.
Niveli i ndërhyrjes së shtetit
2. Ndikimet në shpenzimet publike.
3. Qëndrueshmëri e çmimeve.
1. Ndikime në popullsi.
2. Ndikim në rritjen e vlerës së tokës.
4. Gjykim me paanësi të sistemit
1. Ndikim në shpërndarjen e të ardhurave.
5. Organizim racional i vendit.
1. Ndikime në zhvillimin rajonal.
2. Ndikime në zonat rurale.
27 3. Ndikime në ndryshimet demografike.
Të jashtme
1. Përdorimi racional dhe mbrojtja 1. Ndikime në mjedisin natyror.
e burimeve njerëzore dhe natyrore.
2. Ndikime në formimin profesional.
2. Ndikime sociale dhe kulturore.
1. Ndikime në shprehitë konsumatore.
2. Ndikime në ndryshimet sociale dhe
kulturore.
Burimi: Organizata Botërore e Turizmit(1980)
2.2
Përmbledhje e literaturës
Turizmi sipas Richter L. G. (1983) “ka evoluar në forcë ekonomike sovrane për shumicën e vendeve të
zhvilluara dhe në zhvillim, me ndikime të rëndësishme mjedisore dhe social politike”.
Natyra komplekse e turizmit dhe ndikimet që mund të sjellë zhvillimi i tij në një vend pritës, ka çuar në
përcaktime të shumta te fenomenit nga shumë studiues të degëve akademike të ndryshme. Pas vitit 1970,
studiuesit filluan të dokumentojnë ndikimet negative sociale, ekonomike dhe mjedisore të turizmit (Jordani
1980).
Më vonë studiuesit filluan të hetojnë ndikimet pozitive të turizmit.
Gilbert D. C. (1990) është përqëndruar në studimin e kërkesës turistike, e cila konsiderohet se mund të matet më
thjesht se oferta turistike dhe favorizon krahasimin ekonomik ndërmjet vendeve ose rajoneve, duke nxjerrë në
pah përfitimet e turizmit.
Sipas Ζαχαρατος Γ. Α. (2000a) “turizmi nuk mbështetet vetëm në kërkesën turistike, por përfshin dhe studimin
e një totali komponentësh” si të kërkesës ashtu dhe të ofertës, të cilat kanë si përfundim plotësimin e dëshirave
të turistit për të realizuar një udhëtim të gjatë larg vendbanimit të tij të qendrueshëm.
Përkufizimi i turizmit është dhënë nga Hunziger,W. and Krapf, K.(1942, 1965), ku sipas tyre “turizmi është
shuma e fenomeneve dhe marrëdhënieve që krijohen gjatë udhëtimit dhe qendrimit të të huajve në një vend, i
cili nuk është vendbanimi i përhershëm i tyre dhe nuk ushtrohet ndonjë veprimtari fitimprurëse”. Elementi bazë
i këtij përcaktimi është se e trajtuan turizmin si një fenomen të përbërë, i cili përfshin një gamë të gjërë
28 marrëdhëniesh që krijohen ndërmjet udhëtarëve dhe banorëve vendas. Përcaktimi i tyre krijoi bazën për
studimin e turizmit si sistem, sepse paralelizuan turizmin me “ totalin e marrëdhënieve dhe të fenomeneve” dhe
trajtuan koncepte të tilla si subjekti turistik, që është turisti dhe objekti turistik që ka të bëje me mekanizmat
teknik ekonomik që janë të domosdoshëm për zhvillimin e turizmit.
Kaspar C(1991) duke u bazuar në përkufizimin teorik të Hunziger and Krapf dha një përcaktim më të gjërë për
turizmin. Pra “totali i ndërveprimeve dhe fenomeneve që rezultojnë nga udhëtimi dhe qëndrimi i njerëzve, për të
cilët vendqendrimi nuk përbën rajonin e banimit të përhershëm të tyre dhe nuk ka lidhje me vendin e punës së
tyre. ” Autori e pa turizmin si sistem, i cili ndahet në dy nënsisteme që janë vazhdimisht në bashkëpunim:
“subjekti turistik” dhe “objekti turistik”. Me fjalë të tjera turizmi është një sistem i hapur që pranon dhe në të
njëjtën kohë shkakton ndikime të konsiderushme në mjedise të ndryshme të vendit ku zhvillohet.
Diagrama 2.1: Sistemi turistik i Kaspar
Mjedisi ekonomik Sisteme më të larta
Mjedisi social Sistemi turistik
Destinacioni turistik Nënsisteme : Subjekte turistike Mjedisi teknologjik Nënsisteme : Objekte turistike Bizneset turistike Mjedisi politik
Organizata turistike Mjedisi ekologjik Burimi:Kaspar, C.1991:14
Përkufizim për turizmin kanë dhënë dhe Mathieson, A and Wall G. (1982:1). Përkufizimi i tyre prezanton
faktorin e ndikimeve që shkaktojnë udhëtarët në prosperitetin ekonomik, natyror dhe social të komunitetit
vendas.
Sistemi turistik i Leiper, N. (1979 and 1990 a) i jep rëndësi të vecantë lidhjes se vendit të orgjinës me stacionet e
ndërmjetme dhe vendin pritës. Ai identifikon 5 komponentë që ndikojnë në realizimin e një udhëtimi turistik:
 Elementi njeri-turist
29 



Vendi i orgjinës
Stacionet e ndërmjetme
Vendi i destinacionit
Elementi ekonomik. Industria turistike.
Leiper, N. (1990 b) në përgjithësi, konsideron turizmin si një aktivitet njerëzor i cili përfshin sjelljen e turistëve,
idetë që formojnë këtë sjellje dhe aktivitetet individuale dhe shoqërore të kohës së lirë që ndërmarrin turistët.
Diagrama 2.2 : Sistemi turistik i Leiper
Mbështëtje politike të “nxitjes” Vendet e prejardhjes së turistëve Dalje e turisteve Kthimi I turistëve Rrugët e
Kalimit
të turisteve
Vendet e pritjes së turistëve. Hyrje e turistëve që qëndrojnë në destinacion për një kohë të caktuar Mbështëtje politike e “tërheqjes” Industria Turistike: Lejon dhe mbështët faktorët nxitje dhe tërheqje Burimi:Leiper N. 1979:404, Leiper N.1990:367-384
Edgell, D(1990), arrin në përfundimin se turizmi është një nga industritë më të mëdha në botë.
Shprehësi kryesor i kësaj teorie është Smith, S(1988:183) i cili e konsideron turizmin si “shuma e bizneseve, të
cilat ofrojnë drejtpërdrejt mallra dhe shërbime për të ndihmuar realizimin e aktiviteteve profesionale dhe
aktiviteteve të kënaqësisë dhe kohës së lirë, të cilat ndodhin larg nga mjediset e shtëpisë së turistit”.
Bull, A. (2002) përdor termin “industria turistike”, për t’u shprehur se turizmi ndryshon nga çdo sektor i
industrisë. Sipas tij turizmi nuk përbën një sektor, por bëhet fjalë për një total shërbimesh plotësuese reciproke
dhe njësi prodhuese, të cilat mund të funksionojnë dhe të pavarura dhe për këtë shkak ekonomistët nuk mund ta
kategorizojnë.
Siç thekson Doswell, R.(2002;18) “ nuk është aspak e thjeshtë të përshkruajmë turizmin në totalin e vet, sepse
kemi të bëjmë me një aktivitet që është vështirë ta përcaktojmë dhe ta menaxhojmë”.
Papadopulos, S. I. and Mirza, H. (1985) identifikuan turizmin si industri e shërbimeve, d.m.th si një burim i
kërkesës përfundimtare të shërbimeve që ofrojnë degët e tij.
Reduktimin e turizmit në “industri të turizmit” ose “sektor i ekonomisë” e refuzon dhe Davidson, P. W. et
al(1994), pasi mbron se turizmi është një fenomen social ekonomik i cili funksionon si forcë shtytëse e
zhvillimit ekonomik, por dhe si një forcë sociale.
30 Sipas Davidson, P. W. et al(1994) “çdo industri e cila ofron produkte tek konsumatorët, në shkallë të vogël apo
të madhe, merr të ardhura nga turistët, sepse shpenzimet turistike nuk prekin vetëm produkte të specializuara,
por në masë të rëndësishme pajtohen me shpenzimet e komunitetit vendas”. Sipas autorëve turizmi përbën një
konsum individual që në pjesën më të madhe të tij është i krahasueshëm, si me konsumin e komunitetit të vendit
pritës, ashtu dhe të vendit të orgjinës.
Për të analizuar konsumin turistik, sipas Mitchell, L.S.(1991) është domosdoshmëri studimi i vendit të orgjinës
dhe destinacioni, si dhe lidhjet hapësinore ndërmjet tyre, të cilat arrihen nëpërmjet krijimit të rrjetit të
telekomunikacionit dhe transportit. Në përgjithësi autori mbron idene se nuk është e mundur të analizohen
fenomenet turistike, pa u marre parasysh vendi i kërkesës(i origjinës), vendi i ofertës(destinacioni) dhe lidhja e
tyre.
Lëvizjen, si faktor themelor për realizimin e konsumit turistik e analizoi dhe Walterspiel A. M. (1974) i cili
mbështeti idenë se turistët përbëjnë një grup konsumatorësh specifik, sepse duhet të zhvendosen në destinacion,
që të konsumojnë produktet e bizneseve turistike, por nuk duhet të qëndrojnë në atë vend gjithmonë, sepse
atëherë pushojnë së pasuri specifikën e turistit. Autori konsideron se konsumi turistik shfaq disa karakteristika
specifike, si produktet që ofrohen tek turisti janë për përdorim individual dhe qendrimi i tij i përkohshëm në
destinacion krijon domosdoshmërinë për krijimin e një seri biznesesh, të cilat ofrojnë shërbime strehimi dhe
ushqimi.
Walterspiel, A. M. (1974) mbështet idenë, se konsumi turistik përmban dhe mallra publike si trashëgimia
kulturore dhe vendet me bukuri natyrore të veçantë, përderisa hyrja tek ato presupozon pagesën indirekte nga
turistët, si p.sh. imponimin për pagesën e çmimeve të larta në njësi hoteliere me pamje nga këto vende.
Joschke, H. K. (1954) dallon këtë lloj konsumi në dy kategori:
 Konsumin turistik plotësues, i cili shfaqet kur turistët konsumojnë të njëjtat produkte me popullsinë
vendase dhe kështu turisti përbën një klient shtesë të bizneseve të rajonit.
 Konsumin turistik specifik, ku turistët konsumojnë produkte të specializuara, të cilat prodhohen
vecanërisht për ata dhe rrjedhimisht ndryshon dhe struktura e prodhimit të vendit të destinacionit me tipe
të reja biznesesh.
Ζαχαρατος, Γ. Α. (2000) thekson se turizmi ndërkombëtar si konsum individual edhe pse në pamje të parë shfaq
ngjashmëri me konsumin e vendasve, nga ana ekonomike mund të ndahet nga ajo dhe të shfaqet si kategori
ekonomike e vecantë e kërkesës përfundimtare. Ritmet e rritjes së turizmit në mbarë botën duke shkaktuar
ndikime të rëndësishme janë një fushë e kërkimit për ekonomistët.
Creaco(2003) tregoi se efektet negative, sipas banorëve, kryesisht janë të përqëndruara në zhurmën, ndotjen e
mjedisit, rëndimin e trafikut dhe rritjen e çmimeve.
Shumë shkencëtarë besojnë se turizmi është një mjet i zhvillimit me shumë përfitime të mëvonshme ekonomike
që mund të maten objektivisht dhe të përdoren për zhvillimin e mëtejshëm (Cohen, 1972).
31 Në vlerësimin e ndikimit social, i një rëndësie të madhe është mendimi i komunitetit lokal, sidomos kur bëhet
fjalë për zonë të vogël.
Faktorë të rëndësishëm që formojnë qëndrimet dhe perceptimet e banorëve për turizmin, janë informacionet
demografike dhe personale të banorëve. (Belisle and Hoy, 1980).
Pikëpamjet e banorëve duhet të merren parasysh në hartimin e politikave të turizmit nga ana e autoriteteve
lokale. Ky theksim mbi planifikimin fizik u pasua nga Baud-Bovy and Lawson (1977), të cilët bënë thirrje për
integrimin e planifikimit turistik në politikën ekonomike të vendit. Pavarësisht se si do të zhvillohet turizmi në
një komunitet të vogël, njerëzit janë parë si "lojtarët" kryesorë dhe se sjellja e tyre do të ketë një ndikim të
rëndësishëm në suksesin apo dështimin e tij. Ka disa shembuj të ishujve të vegjël që varen shumë nga të
ardhurat e turizmit ndërkombëtar dhe ku sektori i turizmit ka marrë përkrahje të fuqishme nga qeveria ( Louca
2006).
Në çdo rast, zhvillimi i turizmit, sidomos në komunitete të vogla, duhet të balancohet në mënyrë që të nxjerrë në
pah shkallën maksimale pozitive dhe minimizimin e impakteve negative. Për shembull, Gunn (1979) mbrojti
pjesëmarrjen e aktorëve të shumtë në procesin e planifikimit të turizmit, edhe pse një trajtim i tillë është
praktikuar rrallë. Murphy (1985) theksoi domosdoshmërinë e përfshirjes së banorëve në procesin e planifikimit
të turizmit. Autori gjithashtu theksoi çështjet sociale dhe mjedisore, si elemente të rëndësishme të planifikimit të
turizmit të suksesshëm.
Candela,G. and Figini, P. (2010) argumentojnë se ekonomiksi i turizmit formon veten si një disiplinë e pavarur
brenda ekonomiksit të aplikuar nëpërmjet analizës së destinacioneve. Destinacionet nuk janë as agjentë
mikroekonomik dhe as agregatë makroekonomik, por sisteme teritoriale të furnizimit me një produkt turistik, i
cili plotëson nevojat komplekse të kërkesës turistike. Zhvillimi i turizmit ndjek një cikël të jetës. Pas një
periudhe të rritjes, zhvillimi turistik zakonisht ngec dhe fillon rënien.
Prania e përgjithshme turistike dhe shuma e investimeve të kryera në zonat turistike, përcaktojnë cilësinë e
produktit turistik të ofruar nga ky destinacion turistik. Kjo cilësi nuk mund të vërehet nga ana e konsumatorëve
në kohën e blerjes së produktit.
Megjithatë, në këtë situatë të informacionit jo të përkryer, konsumatorët formojnë pritjet në lidhje me cilësinë e
produktit turistik të ofruar në çdo moment të kohës. Këto pritje, do të përcaktojnë pozicionin e kurbës së
kërkesës turistike. Ndikimet e turizmit fillojnë me shpenzime nga vizitorët në zonën lokale (Horvath and
Frechtling, 1999).
Szabo, R. (2012) duke analizuar numrin e njësive akomoduese, kapacitetin e tyre, të ardhurat tatimore lokale
nga turizmi, netëqëndrimet e turistëve për rajonin e HevesCounty në Rumani, konkludon se turizmi ka luajtur
një rol të rëndësishëm në zhvillimin e rajonit dhe është e vlefshme për të bërë investime të mëtejshme në
turizëm.
Horst, T( 2009) jep një vlerësim kritik të tezave të UNWTO, se turizmi është një mjet efektiv për zhvillimin e
rajoneve në përgjithësi, por veçanërisht i vështirë për rajonet malore.
32 Sipas Zaman, G. et al( 2010 ) turizmi ofron shumë mundësi për zhvillim ekonomik të qëndrueshëm. Në nivel
lokal, duke shkaktuar efektet e tij ai mund të përfaqësojë një faktor të rimëkëmbjes ekonomike, duke vënë në
përdorim të mirë burimet lokale dhe potencialin njerëzor.
Hazari and Kaur (1995) argumentojnë se turizmi ndikon gjithmonë në përmirësimin e mirëqënies, kurse Chao,
Hazari, and Sgro (2005) duke shqyrtuar ndikimin e turizmit në mirëqënie në një ekonomi, vërejnë se një zgjerim
në turizëm prodhon një rritje në çmime.
Brundenius, C. (2002) e shikon turizmin si një motor të rritjes ekonomike për Kubën. Turizmi ka luajtur një rol
kyç në strategjinë e zhvillimit të ri që nga fillimi i viteve 1990.
Një rritje e kërkesës botërore për turizëm do të ketë një efekt pozitiv në rritjen afatgjatë të ekonomisë së vogël të
hapur( Hazari and Sgro 1995).
Në një studim gjithëpërfshirës, Brau, Lanza, and Pigliaru (2007) gjetën se për vendet e vogla, specializimi në
fushën e turizmit është i dobishëm për rritjen ekonomike.
Sipas Schubert, F. S. and Brida, G. J. ( 2009 ) kërkesa e turizmit, e shkaktuar nga rritja e lartë ekonomike jashtë
vendit, çon në zhvillim në një ekonomi të vogël të hapur. Norma e rritjes së ekonomisë në periudhë afatgjatë
është e lidhur me normën e rritjes së kërkesës së turizmit.
Lanza, Temple, and Urga (2003) sugjerojnë se rritja e të ardhurave reale mund të mbështetet nga specializimi në
turizëm.
Sipas, Avramescu, T. C. and Popescu, R. F. (2008), zhvillimi i qëndrueshëm rajonal duhet të lidhet me
integrimin e turizmin në Rumani, ndërmjet komponentëve të tjerë të ekonomisë lokale, duke marrë parasysh
edhe ndikimin më të ulët në mjedis dhe investimet e nevojshme për zhvillimin e tij.
Gooroochurn, N. and Blake, A. (2005) identifikojnë burimet nëpërmjet të cilit zgjerimi i turizmit mund të sjellë
përfitime ose të dëmtojë një ekonomi.
Mënyrat e matjes së ndikimeve ekonomike të turizmit janë të ndryshme. Ivanov, S. and Webster, C. (2006),
paraqesin një metodologji për matjen e kontributit të turizmit në rritjen ekonomike, e cila është testuar me të
dhëna nga Qiprua, Greqia dhe Spanja, duke përdorur rritjen e PBB-së reale për frymë si një masë e rritjes
ekonomike dhe duke e ndarë atë në rritjen ekonomike të gjeneruar nga turizmi dhe rritjen ekonomike të
gjeneruar nga industri të tjera.
Myles, E. A. and Carter, R. (2009) maten ndikimet ekonomike të turizmit duke analizuar numrin e vizitorëve,
sasinë e shpenzimeve të vizitorëve, të dhëna për furnizimin lokal dhe multiplikatorin ekonomik për 82 vende në
Misissipi.
Mathieson and Wall, (1987), Pearce(1989), analizojnë rolin e zhvillimit të turizmit dhe ndikimin e tij në
punësim, që nënkupton se zhvillimi i tij pasohet me krijimin e vendeve të reja te punës, jo vetëm në turizëm por
edhe në sektorë të tjerë të aktivitetit ekonomik të një vendi. Pra, turizmi shikohet si një mundësi për zbutjen e
papunësisë.
33 Guisan, M. C. and Aguayo, E. (2001) e analizojnë këtë ndikim për Rajonet Gjermane, Aguayo, E. Lamelas, N.
and Alvarez, L.(2004) analizojnë ndikimet e turizmit në punësim për rajonet meksikane.
Benković, A and Mejía. J. F. (2008), analizojnë rëndësinë dhe potencialet e sektorit të turizmit për zhvillimin
ekonomik, duke shqyrtuar të ashtuquajturat “aftësitë sociale” dhe potencialin e rinovimit në kuadër të procesit të
rritjes ekonomike të çdo kombi.
Grzinic, J. and Vitasovic, A. (2007) analizojnë ndikimin e turizmit në punësim në Kroaci pas luftës.
Aguayo, E. (2005) analizon zhvillimin e turizmit dhe efektet e tij në tregun e punës nëpërmjet krahasimit
ndërmjet vendeve të Evropës Qëndrore.
Turizmi mund të luajë një rol në zvogëlimin e papunësisë në vendet në tranzicion përmes ndikimit të tij, si në
nivel kombëtar dhe rajonal. (Aguayo, E. Exposito, P. Vazquez, E. 2009)
Një studim nga Chao, Hazari, Laffargue, Sgro, and Yu (2008) shqyrton efektet e turizmit në punësim, në
akumulimin e kapitalit dhe mirëqenien e banorëve për një ekonomi të vogël të hapur me papunësi, duke treguar
se një bum turistik përmirëson kushtet e tregtisë dhe rrit punësimin, por ul akumulimin e kapitalit.
Ndikimet e turizmit në shkallën më të madhe janë pozitive. Belisle dhe Hoy (1980) treguan se ndikimet pozitive
të turizmit përfshijnë përmirësimin e infrastrukturës në rajone, ndërsa Figini, P. et al(2007) treguan se politikat
turistike dhe investimet publike në destinacionet turistike ndikojnë në mirëqenien e banorëve.
Turizmi përbën një kompleks reciprok produktesh dhe shërbimesh plotësuese, njësi prodhimi, burimesh fizike
dhe njerëzore, të cilat kushtëzojnë realizimin e një seri investimesh në infrastrukturë dhe superstrukturë, në
mënyrë që të arrihet prodhimi i përsëritur dhe konsumi turistik i ndryshuar në një vend pritës.(Bull A. 2002)
Rëndësia e investimeve turistike publike apo private të një rajoni është e madhe, si për ekonominë turistike,
ashtu dhe për ekonominë në tërësi, sepse mallrat kapitale turistike përbëjnë mjetet me të cilat shtohet aftësia
prodhuese e ekonomisë turistike dhe identifikojnë në shkallë të rëndësishme, nivelin e zhvillimit turistik të
vendit ose rajonit.
Dwyer,L.,Forsyth,P and Rao, P.(2000) analizojnë ndikimin e investimeve të huaja në turizëm dhe tregojnë se
investimet e huaja luajnë një rol pozitiv në tërheqjen e turistëve të huaj dhe në rritjen e shpenzimeve turistike
për vendin e destinacionit.
Zhang, J. and Jensen, C.(2005) i japin një mbështetje të fuqishme rëndësisë së ofertës në shpjegimin e flukseve
ndërkombëtare të turizmit, si pasuritë e krijuara lidhur me investimet e huaja, kapacitetet hoteliere dhe nivelin e
zhvillimit.
Turizmi ndikon në krijimin e infrastrukturës së përgjithshme. Infrastruktura në fushën e turizmit do të ketë
efekte pozitive të mëdha në zhvillimin rajonal vetëm n.q.s. rajoni është i pajisur me faktor relevantë plotësues,
d.m.th. me një mentalitet të shërbimit të orientuar në kuadër të popullsisë. (Rosenfeld, T.W.M and Kauffmann,
A. 2010).
Stan, R E. , Gabroveanu, E. and Radneantu, N. (2009), duke përdorur metodën e analizës Anova, identifikojnë
34 ekzistencën e një lidhjeje pozitive midis investimeve neto në hotele dhe restorante dhe kapaciteteve të
akomodimit turistik në Rumani.
Andergassen, R. and Candela, G.(2009) analizojnë lidhjen pozitive midis investimeve të huaja dhe turizmit në
vendet në zhvillim.
Në një studim të kohëve të fundit, Tiwari and Mihai(2011)duke krahasuar performancën e rritjes së eksporteve
dhe investimeve të huaja direkte për vendet aziatike për periudhën 1986-2008 identifikojnë lidhjen pozitive
midis investimeve të huaja direkte dhe rritjes ekonomike.
Megjithatë ndikimet e investimeve të huaja në vendet pritëse janë mjaft të shumanshme, duke shkaktuar
përfitime të rëndësishme, por dhe ndikime negative në zhvillimin turistik dhe të përgjithshëm të një vendi pritës.
(Brohman, J. 1996;Bull, A. 2001).
Gorg and Greenaway (2004) kanë theksuar se investimet e huaja direkte kanë më shumë ndikime negative sesa
efekte pozitive në ekonomitë në tranzicion.
Turizmi konsiderohet një sektor eksportues që mund të ndihmojë në përmirësimin e bilancit të pagesave,
përderisa turizmi ndërkombëtar përfaqëson një konsum mallrash dhe shërbimesh jashtë vendit të origjinës së
turistëve. Kështu, turizmi, i cili është një formë alternative e eksporteve, kontribuon në bilancin e pagesave,
nëpërmjet të ardhurave valutore. Mihalić (2002) tregon disa përparësi të turizmit si një strategji e zhvillimit në
krahasim me eksportin e mallrave dhe shërbimeve tradicionale.
Studimet empirike të publikuara testojnë një marrëdhënie pozitive midis eksporteve dhe rritjes ekonomike.
Balaguer and Cantavella-Jorda (2001) për Spanjën; Awokuse, T. O. (2005) për Japoninë; Tang, T. C. (2006) për
Kinën.
Cortés-Jiménez et al, (2009) konsiderojnë eksportet dhe turizmin si faktorë potencial që ndikojnë për rritjen
ekonomike.
Nowak, J. J. and Sahli, M. ( 2008) analizojnë lidhjen që ekziston midis eksporteve të turizmit, importeve të
mallrave kapitale dhe rritjes ekonomike për ekonomitë, si: Tunizia, Maroku, Turqia dhe Egjipti, në të cilat rritjet
ekonomike afatgjata janë arritur nga importet e kapitalit të huaj të financuara nëpërmjet eksporteve të turizmit.
Duke marrë parasysh që një pjesë e madhe e shpenzimeve turistike shpenzohen për konsumin e mallrave dhe
shërbimeve në vendin pritës, ekzistojnë faktorë, që mund të kenë një ndikim të pafavorshëm në rritjen
ekonomike pasi mallrat dhe shërbimet nuk janë eksportuar në kuptimin tradicional, sepse çmimi i tyre nuk është
përcaktuar në tregun ndërkombëtar, por në tregun lokal. Balaguer and Cantavella-Jorda (2002).
Në fakt, Sinclair and Bote Gómez (1996), theksojnë se hyrjet e mëdha të faturave valutore nga turizmi ishin një
tipar dallues i modelit spanjoll. Një karakteristikë e veçantë është se për shkak të zgjerimit të pandalshëm të
turizmit, në mënyrë të admirueshme u përfitua prej tij në drejtim të financimit të importeve kapitale, duke
ndihmuar procesin e industrializimit.
35 Nowak, Sali, and Cort'es-Jim'enez (2007) sigurojnë një shpjegim teorik të rritjes ekonomike, ku pikat kyçe janë
importet e kapitaleve, të financuara me të ardhurat e turizmit.
Hazari and Sgro (2004) analizojnë kërkesën turistike në varësi të çmimeve të shërbimeve turistike dhe të
ardhurave të turistëve, ku të ardhurat nga turizmi janë përdorur ekskluzivisht për të blerë kapital të huaj. Ata
tregojnë se turizmi mundëson vendin pritës për të importuar rritje nga jashtë.
Turizmi ndërkombëtar kontribuon në rritjen e të ardhurave si një eksport, nëpërmjet rritjes së efektivitetit
përmes konkurrencës ndërmjet firmave vendore me firmat ndërkombëtare turistike koresponduese. (Bhagwati
and Srinivasan, 1979).
Eksportet kontribuojnë pozitivisht në rritjen ekonomike, duke lehtësuar kufizimet e këmbimit valutor ose duke
rritur eficencën nëpërmjet rritjes së konkurrencës (Krueger 1980).
Ka shumë studime në kontekstin e vendeve në zhvillim, të cilat shprehin dyshime në lidhje me marrëdhëniet
pozitive të eksporteve dhe rritjes ekonomike. (Bahmani-Oskoee and Alse, 1993; Levin and Raut, 1997).
Chen and Devereux(1999) argumentojnë se turizmi në fakt mund të reduktojë mirëqënien e popullsisë për
regjimet e tregtisë së dominuar nga taksat e importet.
2.3
Ndihmesa e turizmit në përpjekjet e vendeve për t’u zhvilluar
Turizmi është një faktor i zhvillimit ekonomik dhe progresit, i cili në kushte të caktuara mund të ndihmojë në
përpjekjet e popujve të botës për të ndaluar ciklin e varfërisë dhe mjerimit që i rrënoi ato, duke i dhënë atyre më
shumë prosperitet në të ardhmen dhe sidomos një jetë më njerëzore.
Nga të gjitha kategoritë e ndikimeve turistike, ndikimet ekonomike kanë rëndësinë më të madhe për zhvillimin e
përgjithshëm, dhe kjo jo vetëm sepse mund të përcaktohen nga ana sasiore më lehtë nga të tjerat, por edhe për
ndërvarësitë e theksuara të tyre me kategoritë e tjera të ndikimeve.
Duken qartë përmasat reale të ndikimeve ekonomike të turizmit në kuadër të një ekonomie botërore dhe
njëkohësisht plotësimi i synimit të dyfishtë të tij:
 Kontributi në zhvillimin ekonomik të një vendi.
 Përmirësimi i nivelit të jetesës së banorëve të saj.
Një analizë standarte e ndikimit ekonomik heton flukset e parave që vijnë nga shpenzimet e turistëve, fillimisht
në biznese e agjensitë turistike, ku turistët shpenzojnë paratë e tyre dhe më pas tek (Stynes,J.D.1997):
×
×
×
Bizneset e tjera:për furnizimin me mallra dhe shërbime të bizneseve turistike.
Familjet: në trajtën e të ardhurave të fituara nga puna në turizëm ose nga mbështetja e industrive.
Qeveria:përmes taksave të ndryshme mbi turistët, bizneset dhe familjet.
36 Kur turizmi zhvillohet në mënyrë të njëanshme, ndikimet afatgjata në ekonominë e një vendi janë negative,
sepse dobëson sektorët produktiv dhe sidomos industrinë dhe bujqësinë, ndërsa gradualisht ndryshon ekonominë
e vendit në ekonomi të shërbimeve.
Ndikimet afatgjata, në kushtet e zhvillimit të njëanshëm të industrisë turistike, zgjidhin të paktën përkohësisht
disa nga problemet e ngutshme të zhvillimit ekonomik të një vendi, të tilla si defiçiti i llogarisë korente dhe
krijimi i punësimit, pavarësisht se është sezonal.
Përfitimet e shumta ekonomike të zhvillimit të turizmit mund të shoqërohen me kosto të ndryshme natyrore dhe
shoqërore, të cilat mund të sjellin kontradikta për zhvillimin e mëtejshëm të turizmit.
Për këtë arsye zhvillimi i turizmit është i nevojshëm të zhvillohet në të njëjtën kohë me sektorët e tjerë
produktivë të ekonomisë, d.m.th duhet të jetë i planifikur, i balancuar, harmonik dhe kryesisht të shërbejë si një
mjet nxitës për rritjen ekonomike, por të mos luajë rolin kryesor, por një rol plotësues.
Për shkak të potencialit të turizmit për të kontribuar për formimin e të ardhurave kombëtare, uljen e papunësisë,
balancimin e bilancit të pagesave, turizmi duhet të marrë pjesë në programet e zhvillimit ekonomik menjëherë
pas bujqësisë dhe industrisë, duke sugjeruar rolin e tij si një faktor, i cili ndihmon kryesisht sektorët kryesor të
aktivitetit ekonomik, d.m.th bujqësinë dhe industrinë, në një përpjekje të përbashkët për të promovuar progresin.
Por duhet të mbahet parasysh nevoja për të përcaktuar kufijtë e zhvillimit të turizmit në një zonë, që do të thotë
të përcaktohet kapaciteti i mbartjes së turizmit, pa prishur ekuilibrin me përbërësit e tjerë, d.m.th në lidhje me
njerëzit që jetojnë përgjithmonë në atë zonë.
Në vendet në zhvillim, turizmi në shumicën e rasteve, përbën një veprimtari relativisht të re ekonomike që u
zhvillua në nivele të larta në një periudhë relativisht të shkurtër kohore, fakt i cili kishte si vazhdim shfrytëzimin
pa masë si të objekteve të infrastrukturës dhe superstrukturës turistike, po aq dhe të burimeve njerëzore të tyre.
Në disa raste objektet e infrastrukturës dhe superstrukturës turistike të vendeve pritëse dhe akomoduese të
turistëve, nuk janë të mjaftueshme për të absorbuar një numër të madh hyrjesh turistike. Në raste të tjera numri
relativisht i vogël i turistëve mund të jetë i pamjaftueshëm për një shfrytëzim të plotë të objekteve turistike
ekzistuese. Në raste të tilla mund të konsiderohet e nevojshme rritja e çmimeve të përdorimit të objekteve
turistike, për të kompensuar sa më shumë të jetë e mundur kostot e tyre.
Transformimi i ekonomisë tradicionale rurale të një vendi në zhvillim në një ekonomi industriale, kërkon si
parakusht zhvillimin ekonomik të tij. Zhvillimi ekonomik i një vendi, nuk është një çështje e thjeshtë, sepse
kërkon kapitale të mëdha, të cilat vendet në zhvillim zakonisht nuk i kanë. Kjo thjesht do të thotë se në qoftë se
këto vende duan të zhvillohen ekonomikisht, duhet të apelojnë për hua të brendshme dhe të jashtme. Përtej
kësaj, rritja ekonomike kërkon durim, sepse procesi i zhvillimit në përgjithësi konsumon kohë. Të gjitha këto
kanë qënë shkaku kryesor që i detyruan shumë vende në zhvillim të synojnë drejt turizmit, me shpresën se duke
zhvilluar turizmin do të sigurojnë burimet ekonomike të nevojshme për industrializimin e vendit. Përveç kësaj,
turizmi është përdorur gjerësisht sot në vendet e zhvilluara si një mjet efektiv për të stimuluar aktivitetin
ekonomik në periferi dhe në ekonomitë lokale, kur ato paraqesin shenja të dukshme të rënies ekonomike.
37 Por me gjithë përpjekjet e vazhdueshme dhe të zellshme të shumë vendeve në zhvillim për të zhvilluar turizmin,
ato eventualisht nuk mund të arrinin objektivat që kishin përcaktuar dhe planifikuar qeveritë politike të tyre dhe
kjo për shkak të nënshfrytëzimit të burimeve turistike të tyre ose të keqadministrimit të tyre.
Një nga karakteristikat kryesore të vendeve në zhvillim zakonisht është shkalla e lartë e papunësisë.
Si një sektor i aktivitetit ekonomik me punë intensive, turizmi ka potencialin për të absorbuar drejtpërdrejt një
përqindje të madhe të popullsisë ekonomikisht aktive që janë të papunë, ndërsa, si rezultat i ndikimit që ushtron
zhvillimi i turizmit në degë të tjera të aktivitetit ekonomik, ofron tek këto degë mundësinë të punësohen tek ato
shumë të papunë.
Një efekt ekonomik total në turizëm është një përmbledhje e efekteve direkte, indirekte e të induktuara në një
zonë.
 Efektet direkte janë të lidhura me ndryshimin e prodhimit të efekteve të menjëhershme të ndryshimeve të
shpenzimeve në turizëm,d.m.th këto efekte shkaktohen nga shpenzimet direkte që bëjnë turistët në
vendet pritëse,p.sh: në hotele,restorante,për suvenirë,muzeume etj.
 Efektet indirekte janë të lidhura me ndryshimet në prodhim, që ndodhin nga një sërë raundesh
rishpenzimesh në industrinë e hoteleve, në industritë e tjera të lidhura me industrinë e turizmit,d.m.th
këto efekte shkaktohen nga mbartësit e efekteve direkte për shpenzimet që bëjnë për produktet e
tyre(bizneset që furnizojnë direkt turistët ,blejnë një shumëllojshmëri të mallrave dhe shërbimeve të tyre
nga furnizuesit,p.sh: produktet bujqësore).
 Efektet e induktuara janë të lidhura me ndryshimet në aktivitetin ekonomik, që rrjedhin nga shpenzimet
e familjeve, të ardhurave të fituara drejtëpërdrejt ose tërthorazi, si rezultat i shpezimeve turistike,d.m.th
të punësuarit e bizneseve që furnizojnë turistët dhe prodhuesit,furnizuesit që mbështesin këto
kompani,pagat e të cilëve rrjedhin direkt ose indirekt nga shpenzimet e vizitorëve,të cilët i shpenzojnë të
ardhurat e tyre në bizneset lokale.
Me anë të efekteve indirekte dhe të induktuara, ndryshimet në shpenzimet e turistëve mund te ndikojnë
virtualisht në të gjithë sektorët ekonomik në një mënyrë apo në një tjetër.
Madhësia e efekteve sekondare varet nga prirja e bizneseve dhe familjeve në rajon që të blejnë mallra dhe
shërbime nga furnizuesit vendas.
Ndikimet direkte janë:




Veprimtaria turistike ndikon në transaksionet botërore, si faktor i rëndësishëm i bilancit të pagesave.
Veprimtaria turistike përfaqëson një pjesë të rëndësishme të konsumit tërësor.
Turizmi është krijuesi i një sasie të madhe veprimtarish prodhuese direkte dhe indirekte.
Veprimtaria turistike është krijuese e vendeve të punës.
Ndikimet indirekte përmblidhen në faktorët përfundimtar të kërkesës turistike dhe të multiplikatorit.
38 ura 2.8: Ndik
kimet direk
kte të veprim
mtarisë turistike
Figu
Ndikkimet direkte të vveprimtarisë
ë turistike Përrfaqëson pjeesë të konsumit t
botëror Krijon vend
de pune Krijon
n veprimtarii prrodhuese Ndikon në transaaksionet bottërore Burim
mi: Autori
2.4
Përfitimett kryesore ekonomike
e
në
n rajon dhee në Shqipëëri nga zhvilllimi i turizm
mit
n një aktiviteet ekonomik
k, d.m.th. njjë shumë veeprash dhe aaktivitete të koordinuarra që kanë si
s
Turiizmi përbën
qëllim
m, përmbushjen e një numri
n
nevojaash që lidhen me kohënn e lirë dhe llëvizjen e njjerëzve. Për më tepër, ai
a
përfaaqëson një industri, sep
pse bëhet fjalë për shu
umicën e akktiviteteve qqë synojnë sshfrytëziminn e resurseve
turisttike, si dhe shndërrimin
n e burimevee natyrore, njerëzore
n
dhhe burimevee kapitale nëë produkte ddhe shërbime
turisttike.
Turiizmi percepttohet shpesh
h nga planiffikuesit e qeeverisë si njëë motor i rrritjes ekonom
mike. Perforrmanca e një
venddi mund të rrritet me anën
n e politikav
ve për zhvilllimin e turizm
mit, që mbëështesin hapjjen ekonomiike. (Ige,C.S
S.
and O
Odularu,G.O
O.2008)
Induustria e turizm
mit është njëë faktor shum
më i rëndësishëm që ndiikon në rritjeen e aktiviteetit ekonomikk në të gjithë
botënn. Turizmi ka potenciaal të madh përsa
p
i përk
ket kontributtit në arritjeet e objektivvave të mëddha si: rritja
ekonnomike, punëësimi, zhvilllimi i qëndru
ueshëm ekon
nomik dhe soocial. Kontriibuti direkt i industrisë ssë turizmit në
PBB
B Botëror përr vitin 2011 ishte
i
2 trilon
n US$ ose 2.. 8% e PBB, ndërsa në P
PBB Europiaane ishte 2. 88%.
Figu
ura 2.9: Kon
ntributi i turrizmit në PB
BB për vitin
n 2011 (shprrehur në % )
Kontributi dirrekt
Kontrributi total
9.1 7.9 2.8 2.8 Ekonomia botërore
Eko
onomia evropiane
Burim
mi: Economic Im
mpact of Travel & Tourism 2012::Summary
39 Turizzmi për vitiin 2011 gjen
neroi 98 million vende pune
p
në mbbarë botën, oose kontribuuti direkt i ppunësimit në
sektoorinë e turizm
mit përbëntee 3. 3% të punësimit tottal në botë ddhe 2. 7% të punësimit ttotal në Euroopë. Gjatë 10
0
vitevve të ardhshme PBB e turizmit
t
prittet të rritet me
m 4%, dukke kontribuarr në PBB B
Botëror në viitin 2022 me
10%.
ura 2.10: Ko
ontributi i tu
urizmit në punësim pëër vitin 20111 (shprehurr në % )
Figu
Kontributi dirrekt
Kontrributi total
8.7 7.7 3.3 2.7 Ekonomiia botërore
Ekoonomia evropiaane
Burim
mi: Economic Im
mpact of Travel & Tourism 2012::Summary
Diheet që ndikimeet e turizmitt janë jo vetëëm direkte, por
p edhe inddirekte dhe tëë induktuaraa, ku shuma e tyre përbën
n
kontrributin total të sektorit tu
uristik në ek
konomi. Pra kontributi tootal i këtij seektori për 20011 në PBB Botëror ishte
6. 3 ttrilon US$ ose
o 9. 1% e PBB,
P
dhe në PBB Europian ishte 7. 99% .
Konttributi i punëësimit total nga
n industria e turizmit për 2011 nëë punësimin total botëroor ishte 255 m
milion vende
punee, ose 8. 7% e punësimitt botëror dhee në punësim
min total në E
Europë ishtee 7. 7%. Ky kontribut pëërbën 1 në 12
2
vendde pune. Si rezultat
r
i zh
hvillimit të turizmit
t
në 2022
2
është pparashikuar që ajo të pëërbëjë 328 m
milion vende
punee ose 1 në çd
do10 vende pune në plaanet. Gjithashtu për vitinn 2011 induustria e turizm
mit në botë gjeneroi 743
3
bilioon US$ inveestime ose 5%
5 të invesstimeve botëërore dhe 1 . 2 trilon U
US$ eksporte ose 5% te eksporteve
botërrore.
Figu
ura 2.11: Ko
ontributi dirrekt, total i turizmit në PBB në rajjon për vitin
n 2011(%)
30
25
20
15
10
5
0
Kontributi dirrekt
Kontrributi total
Burim
mi: Travel & Tou
urism Economic Impact 2012, Albania,
A
Greece, France, Italy, H
Hungary, Turkey
40 Turizzmi është njjë nga fakto
orët më të rëndësishëm
r
që ndikon direkt në koonkurrencënn dhe zhvilliimin rajonall.
Turizzmi ndërkom
mbëtar ështëë konsideruaar si një nga sektorët e ekonomisëë përmes të cilit shumë rajone kanë
arrituur të rrisin pjesëmarrjen e tyre në ekonominëë globale. N
Në disa shoqqëri ai ështëë aktiviteti ddominues në
ekonnomi. Shumiica e njerëzv
ve e koncepto
ojnë turizmin
n vetëm ngaa pikëpamja e ndikimevee ekonomikee, si rritja e të
ardhuurave, krijim
mi i vendevee të punës, taksat etj. Por
P fusha e ndikimit të turizmit ëshhtë edhe mëë e gjërë dhe
shpeesh prek edhe vendet që nuk merren
n me aktiviteet turistik. Çdo vend prittës përjeton me mënyra të ndryshme
mit, për shkaak të kushtev
ve të ndryshm
me që ka seccili vend.
ndikimet e turizm
Dukee analizuar kontributin total të turiizmit në PBB për disa vvende të zhhvilluara në turizëm, vërejmë se pëër
venddet, si: Maltaa, Kroacia, Shqipëria pëër vitin 2011, turizmi nndikon me rrreth 25% nëë PBB e këtyyre vendevee,
ndërkkohë që në Francë, Italii, Turqi ky ndikim
n
ështtë afërsisht 110% të PBB
B. Pra roli i industrisë sëë turizmit në
Shqiipëri është sh
humë i rënd
dësishëm. Ng
ga pikëpamjaa e përmbajttjes së tij dhhe në lidhje me ekonom
minë botëroree,
turizzmi vepron si një faktor stimulues
s
i sistemit
s
ekon
nomik globaal.
Turizzmi mund tëë jetë një mo
otor i rritjes ekonomike dhe krijimi i partneritetteve ndërmjeet sektorit puublik dhe atiij
privaat është i rëndëssishëm në mënyrë që të stimulojë investimeet në këëtë sektorr.
Turizzmi nuk ësh
htë vetëm njëë gjenerator i PBB-së, po
or ai gjithashhtu ka një koontribut të rëëndësishëm nnë realizimin
n
e vleerës së shtuaar. Ndikimi i turizmit mb
bi burimet natyrore
n
në m
mjedis, në innfrastrukturëën e përgjithhshme dhe në
destiinacionet turristike, ështtë i rëndësisshëm si përr turistët, asshtu edhe pëër banorët e zonës së destinacioniit
turisttik.
Një arsye bindëëse për të analizuar
a
efeektet e turizzmit, është supozuar nndikimi i tij pozitiv mbbi zhvillimin
n
ekonnomik në desstinacione nëë të gjithë bo
otën. (Chang
g, Ch-L. et all. 2009)
Në sshkallë globaale, turizmi është bërë një
n nga kategoritë kryessore të tregtiisë ndërkom
mbëtare, i cilli gjeneron të
ardhuura në valutëë, që çon në një kontribu
ut pozitiv për bilancin e ppagesave.
Në vitet e fun
ndit ka pasu
ur një rritjee të shpejtëë te interesiit për rolinn e turizmitt në rritjen ekonomikee.
Vënddet në zhvilllim po fokussohen në po
olitika ekono
omike për të promovuar turizmin nddërkombëtar si një burim
m
potenncial të rritjees ekonomik
ke.
ura 2.12: Ko
ontributi i tu
urizmit në PBB
P
( miliarrd lek, me ççmimet nom
minale) në Shqipëri
Figu
Kontributi direkt
Kontributti i induktuar
Kontrributi indirekt
33.4 39.1 42.6 51.8 50.9 50.4 53.3 102.8 123 134 157.5 155.1 156.1 169.9 49.2 60.9 67.7 83.3 80.7 81.4 88.5 2006
2007
2008
2009
2010
2011
2012
Buriimi: Travel & To
ourism Economiic Impact 2012, Albania
A
41 Në vvitin 2010 Shqipëria
S
u rendit nga Organizata
O
Botërore
B
e T
Turizmit nëë vendin e 111-të në listtën e mbi 80
0
venddeve turistikee. Rritja e arkëtimeve
a
nga
n turizmi në
n vitin 201 0, në krahassim me vitinn 2000, ështtë 4. 47 herëë.
Për vvitin 2010, megjithëse
m
numri
n
i turisstëve u shtu
ua në krahasim me vitett e mëparshm
me, arkëtimeet turistike u
ulën ndjeshëm me
m 11. 5%. Kjo
K tregon see shpenzimett turistike të një turisti në këtë vit jannë ulur me 332%.
Figu
në (miliard lek)
ura 2.13: Ko
ontributi tottal i turizmiit në PBB pëër Shqipërin
Kontribu
uti total i turizm
mit në PBB
185.4 2006
223 2
2007
292.6 244.3 2008
2009
286.7 2010
287.9 11
201
311.7 2012
Burim
mi: Travel & Tou
urism Economic Impact 2012, Allbania
Në llidhje me pëërfitimet kryyesore ekon
nomike që vijnë
v
nga zhhvillimi i turrizmit ndërkkombëtar pëër vëndet në
zhvilllim, duhet tëë respektoheen:(Mathieso
on A. and Wa
all G. 1982;P
Proenca andd Soukiazis 22008 ).
 Zhvillimii i turizmit ndërkombëta
n
ar në vendet në zhvillim,, duhet patjettër të inkuraajohet, por dhhe të synoheet
nga push
hteti politik, sepse në këttë mënyrë do
d të ketë pëërfitime ekonnomike, dhe jo vetëm nëë nivel lokall,
por rajon
nal dhe komb
bëtar.
Për aato vende nëë zhvillim qëë nuk kanë alternativa
a
të tjera të zhvvillimit ekonoomik, sepse nuk kanë buurime të tjera
të shhfrytëzueshm
me, zhvillimii i turizmit ndërkombëta
n
ar, mund të kkontribuojë në mënyrë vvendimtare ppër zgjidhjen
n
por jo të tëë gjithave. M
e pjeesshme ose të plotë të problemeve
p
të shumta ekonomike,
e
Me pak fjalëë, zhvillimi i
turizzmit ndërkom
mbëtar nuk mund
m
të jetë një zgjidhje për të gjithaa problemet ekonomike ttë një vendi në zhvillim..
 Përfitimeet kryesore ekonomike
e
që
q vijnë ngaa zhvillimi i turizmit nddërkombëtarr në vendet në zhvillim
m,
janë krijiimi i vendeeve të punëss, si dhe rriitja e të arddhurave të ppopullatës vvendase dhee si rrjedhim
m
përmirësiimi i standarrtit të jetesëss së tyre.
Krahhasuar me modele
m
të tjerra të rritjes ekonomike,
e
një
n shtim i nnumrit të turristëve ndërkkombëtar që vizitojnë një
vendd në zhvillim
m, të kombin
nuara me fondet që shpenzojnë gjattë qëndrimitt të tyre atjee, lejojnë njëë përmirësim
m
relativisht të shp
pejtë të stan
ndarteve të jetesës
j
së popullsisë
p
tëë përhershm
me. Gjithashttu duhet të theksohet se
aftëssitë e kërkuaara për të gjiithë ata që punojnë
p
në industrinë
i
e turizmit, jannë kryesishtt të thjeshta dhe mund të
fitohhen relativish
ht shpejt prrej tyre, maadje edhe ku
ur ata kanëë trajnim të vogël ose nuk kanë ffare nga ana
profeesionale.
42  Në shumë vende në zhvillim turizmi, në pergjithësi dhe në veçanti turizmi ndërkombëtar, i cili përbën
punëdhënësin kryesor, apo ndonjëherë edhe të vetmin, ka avantazhin që vendet e punës që krijohen atje,
të kërkojnë investime relativisht të vogla në kapital fiks për punonjësit.
Kështu pra, shumë vende në zhvillim me burime natyrore me shfrytëzim të kufizuar ose me produkte eksporti të
kufizuara, por edhe me një numër të madh të individëve të papunë ose me punësim të pjesshëm, i japin përparësi
zhvillimit të turizmit dhe turizmit ndërkombëtar në veçanti. Në vëndet për të cilat flasim, arkëtimet nga turizmi
ndërkombëtar përfaqësojnë një pjesë të madhe të prodhimit bruto kombëtar të tyre, ndërsa për shumë nga këto
është burimi kryesor i valutës së huaj, që kaq shumë nevojë kanë për të mbështetur përpjekjet e tyre të
zhvillimit.
 Turizmi ndërkombëtar mund të kontribuojë gjithashtu në rritjen e të ardhurave të qeverisë nga detyrimet
që vendosen për produktet e importuara nga vendet në zhvillim për qëllime turistike.
Gjithashtu nga taksat indirekte mbi shitjet, taksat mbi vlerën e shtuar, tatimin e drejtpërdrejtë mbi të ardhurat e
të punësuarve në ekonominë e turizmit dhe tatimet mbi fitimet e bizneseve turistike dhe joturistike, që
prodhojnë dhe ofrojnë prodhimet e tyre për turistët, në përgjithësi dhe për të përmbushur nevojat apo dëshirat
turistike specifike.
Duhet theksuar se taksat e të ardhurave që merren nga shteti, do të rriten me rritjen e punësimit dhe do të
tatohen të ardhurat e shtuara që realizohen në ekonomitë turistike të vendeve në zhvillim dhe jo vetëm. Kjo
theksohet shumë specifike, sepse turizmi ndërkombëtar nuk gjeneron të ardhura dhe mundësi punësimi vetëm në
ekonominë turistike të një vendi pritës të turistëve, por në të gjithë sektorët e tjerë të aktivitetit ekonomik, të
tilla, si: në bujqësi, në industri, transport, etj.
 Krijimi i infrastrukturës dhe superstrukturës turistike që përcaktohet e nevojshme për zhvillimin e
turizmit ndërkombëtar në një vënd në zhvillim ose përmirësimi i asaj ekzistuese i shërbejnë paralelisht
dhe nevojave të zhvillimit të sektorëve të tjerë të aktivitetit ekonomik.
Ata që përfitojnë nga zhvillimi i turizmit në përgjithësi dhe në veçanti të turizmit ndërkombëtar, janë me siguri
të gjitha bizneset që prodhojnë dhe ofrojnë produkte turistike dhe produkte të tjera që plotësojnë nevojat apo
dëshirat turistike të blerësve të tyre.
Disa nga këto biznese dhe kryesisht bizneset turistike kanë një varësi të përgjithshme të mbijetesës së tyre
ekonomike nga produktet që prodhojnë dhe ofrojnë tek turistët.
Disa të tjera, të tilla si bankat, kompanitë telefonike, kompanitë elektrike, kompanitë e transportit, bizneset e
shitjes me pakicë, mbështeten vetëm pak tek turizmi, në përgjithësi, por ekzistojnë kryesisht për t’i ofruar
shërbimet e tyre popullatës lokale. Këto biznese, mund të klasifikohen në tri kategori dhe përkatësisht:
×
×
×
Ndërmarrje që janë tërësisht të varura nga turistët për të ardhurat e tyre.
Ndërmarrje që varen kryesisht nga turistët për të ardhurat e tyre.
Ndërmarrje që varen vetëm pjesërisht nga turistët për të ardhurat e tyre.
43 2.5
Matja e ndikimeve ekonomike të turizmit
Matja e rolit ekonomik të turizmit është shumë kompleks, sepse turizmi është një
amalgamë e industrive të tilla, si: transport, strehim, ushqim dhe pije, shërbim,
argëtim dhe agjencitë e udhëtimit. Ndryshe nga sektorët e tjerë të prodhimit si, bujqësia dhe industria, industria
e turizmit nuk matet si një sektor i vecantë në llogaritë kombëtare.
Turizmi është bërë një ndër aktivitetet kryesore ekonomike në zhvillimin e vendeve të vogla. Prandaj,
ndryshimet në kërkesën e turizmit mund të kenë ndikime të konsiderueshme ekonomike, si në nivel
makroekonomik dhe në sektorë të ndryshëm brenda ekonomisë. Matja e e ndikimeve tradicionalisht bëhej duke
përdorur modelimin input-output, i cili është i kufizuar nga supozime të tilla si çmimet fikse dhe koeficientët
fiksë. Analizat dhe trajtimet ekonomike të sektorit turistik kanë qënë të vështira dhe të shumanshme. Pjesa më e
madhe e informacionit të dhënë, mbi specifikat dhe zhvillimet e turizmit është bazuar kryesisht në statistikat e
mbërritjeve dhe të netëqëndrimeve të turistëve si dhe në bilancin e pagesave.
Një analizë e ndikimive ekonomike të turizmit, në vetvete, ofron një perspektivë të ngushtë dhe ndonjëherë të
njëanshme në ndikimet e turizmit. Studimet e ndikimit ekonomik të turizmit tentojnë të theksojnë përfitimet
pozitive të turizmit duke mohuar disa ndikime ekonomike negative të turizmit, (p. sh punësimi sezonal dhe
punësimi me pagë të ulët). Një vlerësim i ndikimeve ekonomike të turizmit zbulon ndryshimet në aktivitetin
ekonomik, që rrjedhin nga disa veprime në industrinë e turizmit, identifikon se cilët sektorë ekonomik do të
përfitojnë nga turizmi dhe vlerëson ndryshimet që rezultojnë në të ardhura dhe punësim në rajon.
Një analizë e ndikimeve ekonomike do të vlerësojë kontributin e aktivitetit turistik në ekonominë e një vendi.
Sipas Stynes, J. D. (1997 ) pyetjet bazë që zakonisht adreson një studim i ndikimeve ekonomike janë:
 Sa shpenzojnë turistët në një zonë?
 C’pjesë e shitjeve të bizneseve vendase është e lidhur me turizmin?
 Sa të ardhura gjeneron turizmi për familjet dhe bizneset e zonës?
 Sa vende pune mbështet turizmi në zonë?
 Sa të ardhura nga taksat sjell turizmi?
Një analizë e ndikimeve ekonomike gjithashtu nxjerr në pah marrëdhëniet ndërmjet sektorëve të tjerë ekonomik
dhe siguron vlerësime të ndryshme që ndodhin në një ekonomi, për shkak të disa veprimeve ekzistuese apo të
propozuara.
Aplikimet më të zakonshme të analizave të ndikimit ekonomik të turizmit janë:
Të vlerësojë efektet ekonomike të ndryshimeve në furnizimin dhe mundësitë e turizmit.
Të vlerësojë efektet ekonomike të ndryshimeve në kërkesën e turizmit.
44 Ndryshimet në popullsi, ndryshimet në pozicionin konkurrues të zonës ose ndryshimi në shijet dhe preferencat
e konsumatorit mund të ndryshojnë nivelet e aktivitetit turistik, shpenzimet dhe aktivitetet e tjera të ekonomisë.
Një studim i ndikimit ekonomik mund të vlerësojë madhësinë dhe natyrën e këtyre ndikimeve.
Të vlerësojë efektet e politikave dhe veprimeve, të cilat ndikojnë në aktivitetin turistik në mënyrë direkte
ose indirekte.
Studimi i ndikimit ekonomik siguron informacion për të ndihmuar vendimmarrësit të kuptojnë më mirë pasojat
e disa vendimeve në industrinë e turizmit dhe në sektorët e tjerë te ekonomisë.
Për të kuptuar strukturën ekonomike dhe varësinë e sektorëve të ndryshëm ekonomikë.
Studimet ekonomike na ndihmojnë ne për të kuptuar më mirë përmasat dhe strukturën e industrisë së turizmit në
një rajon të dhënë dhe lidhjen e tij me sektorët e tjerë të ekonomisë. Mirëkuptime të tilla janë të nevojshme për
të identifikuar partnerët e mundshëm të industrisë së turizmit si dhe për të synuar ato industri që do të jenë pjesë
e strategjive ekonomike të zhvillimit rajonal.
Të diskutojë për trajtim të favorshëm në shpërndarjen e burimeve apo taksave lokale, ose politikave të
tjera vendimarrëse.
Duke treguar se turizmi ka ndikime të rëndësishme ekonomike, përfitimet e turizmit mund të bindin
vendimmarrësit të shpërndajnë më shumë burime për turizmin ose të hartojnë politika që nxisin turizmin.
Të krahasojë ndikimet ekonomike të shpërndarjes së burimeve alternative, të politikave, menaxhimit apo
propozimet për zhvillim.
Analizat e ndikimit ekonomik janë përdorur zakonisht për të vlerësuar meritat relative të alternativave të
dallueshme. Kontributi ekonomik në zgjerimin e ofertave të turizmit mund të krahasohet përshëmbull me
alternativa si aktiviteti i nxjerrjes së burimeve (minierat, korrje gruri) ose prodhimi. Fusha e kërkimit e fokusuar
në marrëdhëniet ndërmjet turizmit dhe rritjes ekonomike është ende në zhvillim. Në ditët e sotme, ekzistojnë dy
metodologji të pranuara në përgjithësi që janë aplikuar për të vlerësuar ndikimin e turizmit në rritjen
ekonomike: Llogaria Satelitore e Turizmit(TSA) dhe modeli i ekuilibrit të përgjithshëm(CGE). Disa studime
përdorin modelin input –output të Leontiefit dhe disa të tjerë përdorin modelin e Keynesit, që ndryshe quhet
modeli i ekuilibrit të përgjithshëm. Llogaria Satelitore e Turizmit (TSA) është një sistem statistikor, i cili
përshkruan rëndësinë dhe efektet ekonomike të turizmit në një mënyrë të gjithanshme dhe të plotë.
TSA është përdorur dhe në Shqipëri, duke matur ndikimet e turizmit në Shqipëri për vitet 2007-2009. Të
inkurajuara nga OBT shumë vënde përdorin TSA për të përcaktuar sasinë e kontributit të industrisë së turizmit
dhe udhëtimit në sektorë të ndryshëm të ekonomisë. Konttinen, J. P. (2006) analizon efektet rajonale dhe
strukturat rajonale ekonomike te turizmit në Finlandë nëpërmjet TSA.
Zhang, J. (2001), Madsen, B. and Zhang, J. (2010) përdorin modelin LINE për Danimarkën duke u bazuar në
modelin input -output të Leontiefit dhe modelin e ekuilibrit të përgjithshëm.
Blake et al. (2006) theksojnë, se TSA siguron një bazë ideale për modelin CGE, që mund të
45 shqyrtojë dhe pyetjet analitike.
Ahlert, G. (2004) në punimin e tij për matjen e ndikimeve të turizmit në ekonomi ka përdorur modelin Voyage i
cili bazohet në TSA për Republikën Federale të Gjermanisë. Ky model integrohet në vazhdimësi në modelin
INFORGE. INFORGE është një model stimulimi dhe parashikimi për ekonominë Gjermane, i cili përshkruan
ekonominë Gjermane për 59 industri.
Diagrama 2.3: Struktura e modelit INFORGE
Çmimet
Politika monetare Pagat Vlera e shtuar Punësimi Normat e interesit Modeli i tregtisë Kërkesa finale : Produkte vendase Produkte të importuara
Input‐Output Kërkesa e ndërmjetme Inpute vendore Inpute të importuara Kërkesa Importet botërore Prodhimi Çmimet e tregut botëror Kosto për njësi Qeveria Qëndrore. Njësitë Familjare. Korporata financiare dhe jofinanciare. Tatimet. Sigurimet shoqërore. Të ardhurat e disponueshme. Huamarrje Neto. Kreditimi. Burimi: Ahlert, G. (2004)
Ai e prezanton ekonominë në sektorë të detajuar. Lidhur me klasifikimin e West (1995) ai është një “model
ekonometrik, plus, model input-output”, i cili i përket grupit të modeleve kombëtare interindustriale të grupit
INFORUM.
46 Modelet CGE janë përdorur gjerësisht nga organizata të tilla si Organizata Botërore e Turizmit (OBT), Banka
Botërore dhe Organizata për Bashkëpunim Ekonomik dhe Zhvillim (OECD).
François, B. , Anne-Sophie, R. and Sherman, R. (2008) përdorën modelin CGE për të matur efektet në varfëri
dhe pabarazi të krizës financiare që goditi Indonezinë në 1997.
Sipas Weiss, J. (2000), avantazhi më i madh për përdorimin e modeleve CGE është se ato mund të jenë të
dizenjuara për të përfshirë tipare të ekonomive individuale.
Modelet CGE janë përdorur në modelimin e turizmit, ilustruar nga Adams and Parmenter (1995).
Sinclair, Th. M. , et al (2005) përdorën modelin e ekuilibrit të përgjithshëm (CGE) për të përcaktuar sasinë e
ndikimeve të turizmit në ekonomitë e vogla të ishujve të Qipros, Maltës dhe Mauritius. Modelet CGE
përcaktojnë sasinë e ndikimeve të ndryshimeve të kërkesës turistike mbi variablat makroekonomik të tillë, si:
buxheti i shtetit, PBB, punësimi dhe kërkesa totale. Gjithashtu janë trajtuar dhe efektet e politikave të taksave të
turizmit.
Gooroochurn, N. and Blake, A. (2005) shqyrtojnë literaturën teorike dhe empirike për të identifikuar burimet
nëpërmjet të cilit zgjerimi i turizmit mund t’i sjellë përfitime ose të dëmtojë ekonominë. Më pas këto burime
trajtohen empirikisht duke përdorur një model të CGE për Mauricius.
Sipas Dwyer et al. (2003), CGE është "mjet arti për matjen e efekteve të turizmit në një ekonomi". Studimi i
kontributit ekonomik të turizmit i është nënshtruar kohët e fundit një ndryshimi të modelit, si rezultat i
përdorimit të modelit të Ekuilibrit të Përgjithshëm të Llogaritshëm (CGE) në vend të modelit të input-output.
Aplikimi i kësaj teknike superiore ka efekte të mëdha në mënyrën që ekonomistët mendojnë rreth ndikimeve
ekonomike të turizmit dhe për këshillimin e politikave që ata japin për vendimmarrësit si në sektorin publik,
ashtu dhe në atë privat. "Dwyer et al. (2003:117) Origjina e modeleve CGE qëndron në metodologjinë e modelit
input-output (IO), e cila ka qënë baza e modeleve për të matur ndikimin e turizmit (Archer 1973; Fletcher and
Archer 1991). Megjithatë, pak vëmendje i është kushtuar marrëdhënieve afatgjata midis turizmit dhe zgjerimit
ekonomik.
Surugiu (2009) përdor analizën e input-output për Rumaninë për të matur kontributin e turizmit në ekonominë
rumune. Autori përdor lidhjet e sektorit të turizmit me degët e tjera të ekonomisë për të përshkruar se si rritja e
prodhimit në sektorin e turizmit gjeneron një rritje të kërkesës për inpute nga sektorë të tjerë të ekonomisë.
Modeli Input-Output i Leontief është një metodë tradicionale që është aplikuar shumë për të studiuar impaktet e
turizmit. (shih: Fletcher, J. E. and Archer, B. H. 1996; Frechtling and Horvath 1999). Modeli I-O i Leontief
mund të konsiderohet një ekuilibër i përgjithshëm, i përshtatshëm, i thjeshtuar që mund të përdoret për hetimin
empirik të problemeve ekonomike. Analiza Input-Output e Leontief-it kërkon sasinë e produktit që do të
prodhohet nga çdo njësi prodhuese në një ekonomi për të përmbushur kërkesën globale për këtë produkt.
Wagner (1997) ka aplikuar modelin SAM në analizën e ndikimit të turizmit. Zhou et al. (1997) kanë përdorur të
dy modelet, edhe modelin e ekuilibrit të përgjithshëm (CGE) edhe modelin I-O për të shqyrtuar ndikimin e
47 turizmit në ekonominë rajonale. Ata krahasuan rezultatet nga të dy modelet dhe dhanë komente mbi të dy
modelet.
Hansen (1970) thekson se “dy sistemet statike të ekuilibrit të përgjithshëm kanë dominuar ekonominë
moderne”. Krahasuar me modelin Keynesian, modeli input-output i Leontief është më i thjeshtë dhe i
drejtpërdrejtë. Disa studiues kanë bërë krahasim të plotë ndërmjet modelit Keynesian dhe modelit I-O. (shih
Fletcher, J. E. and Archer, B. H. 1991; Wagner1997; Zhou et al. 1997). Gjatë dekadave të fundit, rëndësia e
sektorit të turizmit për ekonominë ka qënë vazhdimisht në rritje. Turizmi ndërkombëtar është njohur të ketë një
efekt pozitiv mbi rritjen ekonomike afatgjatë përmes kanaleve të ndryshme. Teza se turizmi mund të nxisë ose
të shkaktojë rritje ekonomike afatgjatë është njohur në literaturë si “the Tourism Led Growth Hypothesis
(TLGH)”. Ky term është prezantuar në fillim nga Balaguer and Cantavella-Jord'a (2002). Lidhja midis rritjes së
industrisë së turizmit dhe rritjes së përgjithshme ekonomike ka pasur interes të konsiderueshëm nga hulumtuesit
ekonomikë, në të dy nivelet, teorik dhe empirik. Pikëpamja dominuese është se industria e turizmit mund të
kërkojë investime të mëdha në infrastrukturën themelore me fusha të tilla, si: transporti, akomodimi, furnizimi
me ujë dhe kujdesi shëndetësor. Shumica e dokumenteve janë studime empirike që hetojnë TLGH për një vend
të caktuar duke përdorur teknikat ekonometrike. (Cort'ez-Jim'enez and Pulina (2010), Dritsakis (2004), Louca
(2006), Kim, Chen, and Jang (2006), Soukiazis and Proenca (2008), .
Schubert, F. S. and Brida, G. J. ( 2009) studiojnë dinamikën e rritjes ekonomike të shkaktuar nga një rritje në
normën e rritjes së kërkesës së turizmit. Koncepti i paqëndrueshmërisë së kërkesës turistike është duke u bërë
gjithnjë e më popullor në studimin e turizmit. Disa studime kanë aplikuar modele të luhatshmërisë në kërkesën e
turizmit në frekuenca të ndryshme kohore, Chang et al. (2009).
2.6 Konsumi turistik në Shqipëri dhe në rajon Konsumi turistik përfaqëson shpenzimet që shkakton kërkesa turistike, të cilat synojnë përftimin e një numri
mallrash dhe shërbimesh. Si pasojë e heterogjenitetit që karakterizon sektorin turistik, një mall ose shërbim fiton
karakteristikën”turistik” nga përdorimi që i jep konsumatori i fundit, d.m.th. turisti. (Krapf, K. 1962. Figura 9)
Madhësia e konsumit turistik është e barabartë me madhësinë e prodhimit turistik. Pra do të prodhohet ajo që
faktikisht do të konsumohet, kjo si rrjedhojë e karakteristikave të kërkesës turistike, sepse të mirat dhe
shërbimet turistike nuk mund të magazinohen që të shiten më vonë. Ky është rezultat i dy variablave:


Nivelit të çmimeve.
Të ardhurave të disponueshme të konsumatorit.
Ndikim të rëndësishëm në këto variabla ushtron përmirësimi social i konsumit turistik, fakt që vërteton
trupëzimin gjithnjë e më shumë të aktiviteteve turistike në mënyrën e jetesës së shtresave të ndryshme të
popullsisë të vendeve të zhvilluara dhe të vendeve në zhvillim. Rritja e nivelit të jetesës, e shoqëruar me uljen e
orëve të punës në vendet e origjinës të turistëve, e zhvendosën konsumin nga të mirat materiale tek shërbimet.
48 Përmirësimi social i konsumit turistik përputhet me hyrjen në tregun turistik të klasave me të ardhura të mesme
dhe të ulta. Kryesisht, masivizimi i konsumit turistik përputhet me masivizimin e fenomenit turistik.
Diagrama 2.4: Prezantim i procedurës së konsumit
Të ardhurat kombëtare
Të ardhurat personale
Të ardhura që destinohen për nevojat bazë Të ardhura të disponueshme të lira Konsum i detyruar Niveli i jetesës Konsumi ekzistues duke marrë parasysh marrëdhëniet çmim‐të ardhura Depozitim Konsumi i lirë
Konsum turistik Konsume të tjera Burimi:Krapf, K. (1962)
R. Languar (Languar, R. 1983:35-36) në lidhje me konsumin turistik thekson : “Do të arrijmë shpejt në një
qëndrueshmëri të këtij konsumi, në qoftë se vendet në zhvillim do të plotësojnë nevojat e tyre bazë dhe do të
synojnë të përmirësojnë cilësinë e jetës së banorëve të tyre nëpërmjet turizmit. Natyrisht, ky model konsumi
duket pak i realizueshëm në një botë plot kufizime dhe me burime të kufizuara. Konsumi turistik duhet të lidhet
më shumë me një nga vlerat bazë të turizmit, marrëdhëniet ndërpersonale, si dhe me mundësinë e një
përmirësimi social dhe kulturor që mund të krijojë”.
49 Diagrama 2.5: Piramida e konsumit.
„Elita“‐Të ardhura të larta Turizëm elitar. Turizëm i shtresave të mesme. Pakicë e dallueshme. Të ardhura mesatare. Konsumatorë të momentit të fundit. Të ardhura të pakta. Turizëm masiv Burimi: Βαρβαρεσος,Σ.2000.fq 227
Vështirësia kryesore që rrjedh gjatë procedurës të përcaktimit të konsumit turistik detyrohet tek përcaktimi i
saktë i sektorit turistik, d.m.th ku fillon e ku mbaron sektori turistik. Analiza e sektorit turistik rezulton mjaft e
ndërlikuar, sepse përfaqëson në thelb një konsum mallrash dhe shërbimesh, heterogjene. Nuk ekziston një
ekonomi, një degë turistike apo një produkt turistik. Pjesa më e madhe e mallrave dhe shërbimeve që
konsumohen nga konsumatori ndikojnë njëkohësisht në plotësimin e një sasie të madhe nevojash turistike dhe
jo.Prandaj, sektori turistik përcakton shumën e të mirave dhe shërbimeve që synojnë në plotësimin e nevojave
turistike. Domethënë, sektori turistik kufizohet si fushë e konsumit nëpërmjet përcaktimit konceptual të vet
turistit.
G. Vergniol, (Vergniol, G, 1976: 2) duke pasur njohuri për ekzistencën e vështirësive në lidhje me analizën e
sektorit turistik thekson se : “Analiza e hollësishme dhe e thellë e sektorit turistik është pothuajse e pamundur”.
Në këtë kuadër dhe pasi pranojmë një interpretim të gjerë të aktivitetit turistik, konsumi turistik përmban të
gjitha shpenzimet për mallra dhe shërbime që konsumohen nga turisti gjatë kohës së lëvizjes të tij ose brenda
saj, si dhe për të mira dhe shërbime që prodhohen nga sektorë që mbështesin drejtpërdrejt shtimin e konsumit
turistik. (Baretje, R. 1972:189). Të gjitha këto shpenzime i përkasin të gjitha veprimtarive ekonomike që
prodhojnë mallra dhe shërbime, të cilat kanë si qëllim të plotësojnë nevojat e turistëve. Konsumi turistik
50 përbëhet nga pag
gesat e turisttëve të huaj dhe vendas në biznesett turistike pëër blerjen e m
mallrave dhee shërbimeve
turisttike, si dhe shpenzimet
s
e qeverisë pëër ofrimin e shërbimeve në parqe koombëtare dhee muzeume.
Konssumi turistik
k, në përputthje me prejjardhjen e rrjedhjeve
r
tuuristike në bbrëndësi të një vendi nndahet në dy
y
kateggori të mëdh
ha:
 Konsumi turistik kom
mbëtar, domeethënë konsu
umi që realizzohet nga baanorët e një vvendi
brenda një
n vendi.
 Konsumi turistik nd
dërkombëtar që përfaqëëson konsum
min e turisttëve ndërkombëtar jashhtë vendit të
origjinës së tyre.
Figu
ura 2.14: Ko
onsumi turisstik kombëttar dhe ndërrkombëtar në Shqipërii (miliard leek)
200
100
0
2006
2007
2008
2009
Konsumi turristik kombëtar
2010
2011
2012
Konsum
mi turistik ndëërkombëtar
Burim
mi: Travel & Tou
urism Economicc Impact 2012, Albania
A
Konssumi turistik
k kombëtar në
n 2006 përb
bënte 22, 3%
% të konsum
mit turistik tootal. Në vitet më pas kjoo peshë është
zvoggëluar, për të aritur në 2009 vlerën
n më të vog
gël prej 15. 2% dhe në 2012 është 21. 6%. K
Këto të dhëna
tregoojnë se shqip
ptarët prefero
ojnë të udhëttojnë jashtë vendit për tuurizëm.
Konssumi turistik
k, kërkon ndaarjen e shpen
nzimeve turiistike në dy kategori të m
mëdha:
 Në lidhjee me periudh
hën kohore, natyrën
n
dhe karakterin e të mirave e shërbimevee turistike.
 Në lidhjee me kategorritë e prodhu
uesve turistik
k.
Figu
ura 2.15: Ko
onsumi turisstik direkt dhe
d indirektt në Shqipërri (miliard llek)
300
200
100
0
2006
2007
2008
2009
Konsumi turistik dire
ekt
2010
2011
2
2012
Konsuumi turistik inddirekt
Burim
mi: Travel & Tou
urism Economicc Impact 2012, Albania
A
Periuudha e konsu
umit të mallrrave dhe shëërbimeve turistike përcakkton konsum
min turistik ddirekt dhe inddirekt.
51 ×
Konsumi turistik direekt përmbledh të gjitha
a shpenzimett konsumatoore që realizzohen gjatë pperiudhës së
lëvizjes tu
uristike, d. m.
m th. pasqyrrohet në llog
garitjet klasikke të pushim
meve.
Konsumi turistik ind
direkt përfaqëson totalin e të miravee dhe shërbiimeve që konsumon turiisti me shkak
t
lëvizjen turistike.
×
Pranndaj, shpenziimet e konsu
umit turistik
k janë të barrabarta me sshumën e koonsumit turisstik të drejtppërdrejtë dhe
indirrekt. Konsum
mi turistik to
otal për Shqip
përinë nga viti
v 2008 në 22009 është rrritur me 22.. 7%. Kjo rriitje ka ardhu
ur
si rezzultat i rritjees së konsum
mit turistik ko
ombëtar me 21% dhe koonsumi ndërkkombëtar m
me 23%. Për vvitin 2009 në
20100 kemi një rëënie të konsu
umit turistik
k total prej 3%, e cila kaa rezultuar ngga rënie prejj 4% të konssumit turistik
k
ndërkkombëtar dh
he një rritje prej 3. 2% e konsumit turistik
t
kombbëtar. Nga vviti 2011 në 2012 kemi nnjë rritje preej
8.8%
% të konsumiit turistik tottal në Shqipëëri, e cila ka rezultuar ngga rritja e koonsumit turisstik ndërkom
mbëtar me 10
0.
5% ddhe konsumii turistik kom
mbëtar me 12
2. 7%.
Figu
ura 2.16: Ko
onsumi turisstik në Shqiipëri (miliarrd lek)
600
0
400
0
200
0
0
2006
6
2007
2008
2009
2010
20
011
2012
Konsumi turistik total
Burim
mi: Travel & Tou
urism Economicc Impact 2012, Albania
A
Figu
ura 2.17: Nd
dryshimi i konsumit
k
turristik direktt në vendet e rajonit
3
30
2
20
10
0
200
06
2007
2
2008
2009
2010
201
11
2012
‐10
‐2
20
‐3
30
Hungariaa
Bullgaria
Kroacia
Turqia
T
Maltta
Greqia
Portugalia
Rumania
SShqipëria
Sllovenia
Burim
mi: Travel & Tou
urism Economic Impact 2012, Albania,
A
Greece, Hungary, Turkeey, Portugaly
52 Luhaatjet më të theksuara në konsumin
n turistik dirrekt vërejmëë se i ka Shhqipëria, Buullgaria dhe Rumania në
krahasim me shtetet e tjera tëë rajonit. Të tre këto ven
nde janë desttinacione të reja në zhvilllimin e treggut turistik.
Figu
ura 2.18: Nd
dryshimi i konsumit
k
ind
direkt dhe i induktuar në vendet e rajonit
20
10
0
200
06
2007
2
2008
2009
2010
2011
201
12
‐‐10
‐‐20
‐‐30
‐‐40
Hungari
Bullgari
Kroaci
Turqia
Malta
Greqi
Rumania
Portugalia
Shqipëria
Spanja
Burim
mi: Burimi: Trav
vel & Tourism Economic Impactt 2012, Albania, Greece, Hungarry, Turkey, Portuugaly
Në vvitin 2007, Shqipëria ka rritjen më tëë madhe prejj+ 20%, kursse Bullgariaa në 2007 pati një rënie ttë theksuar të
turizzmit dhe ka vlerën
v
më tëë madhe neg
gative -27. 6%. Në vitin 2009, pothuuajse të gjithha destinacioonet turistike
patënn rënie të tu
urizmit, si reezultat i krizës ekonomik
ke, ndërsa S
Shqipëria patti një rritje ttë konsumit turistik totaal
prej 18. 7%.
Në iindustrinë tu
uristike, kon
nsumi nuk përbëhet
p
vettëm nga bleerjet e mallrrave dhe shhërbimeve në ndërmarjeet
turisttike. Turistëët në mënyrëë që të plotëssojnë nevojaat dhe dëshirrat e tyre kërrkojnë mallra dhe shërbiime edhe nga
degëë të tjera të in
ndustrisë ven
ndase, duke rritur akomaa më shumë ndikimin e tturizmit në eekonominë e vendit tonëë.
Turizzmi ndikon në zhvillimiin dhe zgjeriimin e shum
më degëve tëë ekonomisëë, sepse paraatë që shpenzzojnë turistëët
kalojjnë nëpërmjet biznesevee turistike dh
he jo turistik
ke për blerjeen e mallravve dhe shërbiimeve të nddryshme duke
sjellëë përforcimiin e podhim
mit vendas. Sipas
S
J. Caraayon( Carayyon, J.1969 :11)tipologjia e konsum
mit turistik, e
lidhuur me karaktterin dhe përrdorimin e mallrave
m
dhee shërbimevee, con në seggmentimin e aktivitetit eekonomik në
katërr sektorë:
 Në sektorin që pëson
n tërësisht ndikimin
n
e turistit.
t
Ky ppërbëhet ngga biznese qqë prodhojnëë mallra dhe
shërbimee turistike nëë masë të madhe.
 Në sektorrin që konsid
derohet pjesëërisht i varu
ur nga turizm
mi. Ai përbëhhet nga komppani, prodhiimi i të cilave
plotëson mjaft motivee të konsuma
atorëve.
 Në sektorrin që kontriibuti i tij në turizëm
t
kara
akterizohet i vogël.
 Në sektorrin që konsid
derohet si i pavarur
p
nga veprimtariaa turistike.
53 2.7
Vlera e shtuar e turizmit në Shqipëri dhe në Rajon
Matja e prodhimit turistik përfshin jo vetëm përcaktimin e vlerës totale të mallrave dhe shërbimeve të prodhuara
nga sektori turistik, por edhe vlerësimin e ndryshimit ndërmjet vlerës së mallrave dhe shërbimeve që prodhon
dhe vlerës së mallrave dhe shërbimeve që blen nga sektorët e tjerë në kuadër të procesit të prodhimit. Ky
ndryshim përfaqëson Produktin e Brendshëm Bruto të prodhuar nga industria e turizmit ose vlerën e shtuar të
krijuar nga turizmi. (Fabre, P. 1979:104-105;Languar, R. 1983:39-41;Heytens, J. 1974:15-16;)
Vlera e shtuar mat kontributin e njësisë ekonomike ose të degës ekonomike në prodhimin e përgjithshëm.
Shuma e vlerave të shtuara të pjesshme përfaqëson atë pjesë që vjen tek cikli i prodhimit, d.m.th. Produktin e
Brendshëm Bruto. ( Brunhes, B. 1976:17)
Diagrama 2.6: Vlera e shtuar dhe shpërndarja e të ardhurave
Importet Nga jashtë vendit Prodhimi Pagat Vlera e shtuar Rezultatet operative Taksat Forca punëtore Bizneset Shteti Burimi: Fabre.P. 1979
Në analizën ekonomike, sektori turistik është përcaktuar si pikë takimi e faktorëve të prodhimit ose të inputeve.
Qëllimi kryesor është devijimi maksimal ndërmjet çmimit të blerjes së faktorëve të prodhimit dhe çmimit të
shitjes së mallrave dhe shërbimeve të prodhuara.
Vlera e mallrave dhe shërbimeve të prodhuara është ekuivalente me shpenzimet e konsumit turistik.
Shpenzimet, nga ana tjetër, gjenerojnë të ardhura në një numër të madh njerëzish të punësuar në akomodimet
turistike, restorante, agjenci udhëtimi, agjencitë e transportit, etj, d.m.th. kudo që turistët shpenzojnë paratë e
tyre.
Duke pasur parasysh faktin se sektori i turizmit përfshinë në procesin e prodhimit pjesën më të madhe të degëve
të (Fabre, P. 1979:37-38) ekonomisë së një ekonomie kombëtare, llogaritja e vlerës së shtuar nënkupton
54 trajtiimin e seksionit që atrib
buohet tek tu
urizmi në prrodhimin e ppërgjithshëm
m të degëve ekonomike të përfshiraa.
Pranndaj, analiza orientohet në
n mënyrë të pashmangsh
hme drejt nj ë analize sekktoriale.
Vlerra e shtuar e turizmit duhet
d
të jetëë e barabartëë me vlerënn e shtuar tëë degëve të ndryshme, e përcaktuaar
statisstikisht nga blerjet e bëëra nga ana e sektorit tëë turizmit nëë sektorë të tjerë të ekoonomisë, përr të prodhuaar
mallrra dhe shërb
bime të speciializuara.
Figu
ura 2.19: Vleera e shtuarr bruto në Shqipëri
S
mee çmime kosstante (milioon lek)
2011
2010
200
09
200
08
V.SH.B
B. Tregti,Hotelee,Restorante
200
07
V.SH.B
B.e Ekonomisë
200
06
200
05
0
200000
400000
600000
800000
10000000
Burim
mi: INSTAT 201
12
Konttributi i sek
ktorit të turizzmit në prod
dhimin kom
mbëtar vjen nnëpërmjet nj
një krahasim
mi të arkëtim
meve bruto të
transsaksioneve tu
uristike me PBB.
P
Figu
ura 2.20: PB
BB dhe arkëëtimet turisttike në Shqiipëri (milion
n US$)
2
2010
2
2008
2
2006
P.B.B.
2
2004
Arkëtim
met turistike
2
2002
2
2000
0
2000
40
000
6000
8000
10000
122000
140000
16000
Burim
mi: INSTAT & MTKRS,2012
M
Arkëëtimet turistiike për bano
or në vitin 2000 për Shq
qipërinë ishiin 129, 56$ duke lënë ppas Maqedonninë, Turqinë
dhe R
Rumaninë. Në
N vitin 200
00 arkëtimett turistike pëër banor në Shqipëri ishhin 3 herë m
më të mëdha se arkëtimeet
turisttike për ban
nor në Maqedoni, 7, 6 herë më të mëdha
m
se në R
Rumani dhee pothuajse ttë barabarta me Turqinëë.
Në vvitin 2010 arrkëtimet turistike për ban
nor u rriten me 4, 2 herëë në krahasim
m me vitin 22000 ku arriitën 555, 38$
$
për bbanor. Në këëtë vit këto arkëtime
a
ishiin 5, 5 herë më
m të larta see në Maqedooni, 1, 6 herë më të lartaa së në Turqii,
7, 2 hherë më të laarta se në Ru
umani. Gjith
hashtu Shqip
përia në vitiin 2010 kaloi dhe Bullgaarinë me 20$$ për banor.
55 Figu
ura 2.21: Arrkëtimet turristike si % e PBB në Sh
hqipëri
20
15
10
Arrkëtimet turisttike si %PBB
5
0
2000
200
01
2002
2003
2004
2005
2006
2007
20088
2009
20110
Burim
mi: World Develo
opment Indicatorrs 2011
Figu
ura 2.22: PB
BB për bano
or për vendeet e rajonit
25,,000
20,,000
15,,000
10,,000
5,,000
0
0
2000
2001
2002
2003
2
2004
4
2005
2006
2007
200
08
Kroaacia
Shqipëria
S
Italia
Turqia
Greqia
Bullggaria
Maqedonia
M
Rumania
Slloveniaa
Hunggaria
Span
nja
Portugalia
P
Franca
Malta
2009
2010
Burim
mi: World Devellopment Indicato
ors 2011
Dukee krahasuar rritjen e arkëëtimeve turisstike për ban
nor të vitit 20010 me ato ttë vitit 20000, Shqipëria ddhe Rumania
ka rrritjen më të madhe, duk
ke tejkaluar disa herë destinacione
d
tradicionalee dhe të speecializuara nnë turizëm si
s
Kroaacia, Greqia,, Malta, Span
nja, Italia etjj.
56 Figu
ura 2.23: Arrkëtimet turristike për banor
b
për veendet e rajoonit ($)
$3,,500.00
$3,,000.00
Bullgaria
Franca
Greqia
$2,,500.00
Hungaria
Italia
$2,,000.00
Kroacia
Malta
Maqedonia
$1,,500.00
Portugalia
Rumania
$1,,000.00
Shqipëria
Sllovenia
Spanja
$
$500.00
Turqia
$0.00
20
000
2001
2002
2003
3
2004
20
005
2006
2007
20088
2009
2
2010
Burim
mi: World Develo
opment Indicatorrs 2011
Figu
ura 2.24: Rrritja e arkëtimeve turistike për ban
nor në vitin
n 2010 në krrahasim me vitin 2000 p
për vendet e
rajonit
4.5
4
3.5
3
2.5
2
1.5
1
0.5
0
Rritja e arkëtimeve pëër banor
Burim
mi:World Develo
opment Indicatorrs 2011
57 Figu
ura 2.25: Arrkëtimet turristike për destinacione
d
et tradicionaale të rajoniit (miliard U
US$)
70
60
50
40
30
20
10
0
20
000
2005
Hunggaria
Sp
panja
Fraanca
2010
Italia
2011
Turqqia
Greq
qia
201
12
Portu
ugalia
Kroacia
Burim
mi: Organizata Bo
otërore e Turizm
mit, 2013
Figu
ura 2.26: Arrkëtimet turristike si % e PBB për vendet
v
e rajjonit
25.0
20.0
15.0
10.0
5.0
0.0
2000
2001
2002
200
03
2004
2005
2006
20007
2008
8
Bullggaria
G
Greqia
Hungaria
Kroacia
Maqeedonia
Maltta
Q
Qiproja
Rumania
Shqiperiaa
Turqiaa
2009
2010
Burim
mi: World Develo
opment Indicatorrs 2011
Dukee e krahasuar Shqipërin
në me destin
nacionet turristike të raj onit, ajo kaa një trend nnë rritje të ppeshës që zë
turizzmi në PBB të vendit, ndërkohë
n
që për destinacione të tillaa si Malta, Q
Qiproja, Krooacia, kjo ppeshë vjen në
ulje.
Në vvitin 2000, për
p Shqipërin
në dhe Bullg
garinë, sekto
ori i turizmitt kishte të nj
njëjtin ndikim
m në PBB tëë vendit, preej
10. 88%, dhe në vitin
v
2010 ky
y ndikim përr Shqipërinë u rrit në 15.. 2% dhe përr Bullgarinë u ul në 8. 5%
%. Kurse pëër
Malttën në 2000 ky kontributt ishte 18. 8%
% dhe në 20
010 u ul në 115. 2% sa Shhqipëria. Përr Qipron në vvitin 2000 ky
y
kontrribut ishte 22. 9% për tëë arritur në 2010 në 14. 4%.
4
58 Shpeenzimet e ko
onsumit që burojnë ngaa turizmi nd
dërkombëtar nuk mund të konsideroohen si konttributi neto i
turizzmit në PBB e një vendi. Prodhimi i sektorit të turizmit
t
duhhet të kufizohhet në sektorin e brendsshëm të tij, d.
d
m. thh të përjashttojë derdhjeet jashtë. Kjo
o do të thottë që arkëtim
met bruto tëë transaksionneve të turizzmit duhet të
pakëësohen me koston e këm
mbimit të maallrave dhe shërbimeve ttë importuarra, të konsum
muara direktt apo indirek
kt
nga ssektori i turiizmit. (pajisjje, mallra, usshqime, pijee, pagat e perrsonelit të hhuaj, etj). Këështu, vlera e produktit të
brendshëm të prrodhuar, ësh
htë më e vog
gël se arkëtiimet bruto tëë transaksiooneve turistikke, përderisaa një pjesë e
yre përdoret për
p financim
min e importeeve.
rëndësishme e ty
ura 2.27: Blerjet
B
nga ofruesit e turizmit (d
duke përfsh
hirë dhe mallrat e im
mportuara) në Shqipërri
Figu
(miliiard lek)
Blerjett nga ofruesit ee turizmit.
141.5
84.1
1 2006
104.4 2007
116 2008
2
2009
1337.6 2010
152 139.4 2011
2012
Burim
mi: Travel & To
ourism Economicc Impact 2012, Albania
A
Pra ppër të matur pjesën e pro
oduktit të turrizmit në PB
BB e një venddi, duhet të ddimë së pakuu madhësinëë e importeve
në shhpenzimet e turistëve nd
dërkombëtarr, ose ndrysh
he të jemi nnë gjëndje pëër të matur vvlerën e shtuuar që krijon
n
turizzmi.
Që tëë vlerësojmëë "importet" në shpenzim
met turistike, do të duhett t’i përcaktoojmë dhe për t’i përcaktuuar, duhet në
fillim
m të njohim përbërjen e këtyre shp
penzimeve, në
n mënyrë qqë të jemi nnë gjendje t’’i shpërndajmë ndërmjeet
degëëve të ndrysshme të eko
onomisë që shesin direekt tek turisstët. Pastaj, në secilin pprej këtyre sektorëve të
ekonnomisë, ne duhet
d
të dalllojmë faktorrët e prodhim
mit të impoortuar nga atto të cilat fuurnizohen ngga sektorë të
tjerë.
ortet indirektte, duhet të dimë
d
se cilat janë importtet e realizuaara nga degëtt e tjera.
Bashhkë me impo
Vëshhtirësitë që taakohen për të
t përcaktuarr ciftin "prod
dhim turistikk- konsum tuuristik", detyyrohen kryessisht:
 Në impliikimin e akttiviteteve të ndryshme që
q përfshin sektori i turrizmit ( akoomodimi turiistik, agjencci
udhëtimi, kompanitë e transportitt, administrimi turistik eetj).
 Në faktin
n që degët e ekonomissë që përfsh
hihen në veeprimtarinë turistike shesin vetëm një pjesë të
produktitt të tyre përfu
fundimtar tek
k turistët.
 Në transaaksionet fin
nanciare të realizuara,
r
d.
d m. th. në faktin, që ddegët e huajja në lidhje me sektorin
n
turistik e furnizojnë me
m mallra të ndërmjetmee (ndërtimi, uushqimi, vesshjeje).
Sipas R. Erbes (E
Erbes, R. 1973:81) për tëë vlerësuar kontributin
k
nneto të turizm
mit duhet të fiksohet:
59  Në qoftë se sektori i turizmit lejon një vend të përfitojë, me të njëjtën sasi faktorësh, më shumë të
ardhura në valutë të huaj, se sa nga sektorët e tjerë të ekonomisë.
 Nëse sektori i turizmit lejon përdorimin e më shumë faktorëve të prodhimit nga cfarë do të mundej të
konstatohej, atëherë turizmi nuk do të ekzistonte.
 Nëse sektori i turizmit lejon përdorimin e faktorëve me shpërblime më të larta.
 Nëse sektori turistik kontribuon më shumë tek shteti se sa degët e tjera.
2.8
Roli i shtetit në zhvillimin e turizmit. Politikat e qeverisë shqiptare për sektorin e turizmit
Turizmi është përcaktuar si një pjesë përbërëse e mekanizmit të shumë qeverive dhe politika turistike si një
formë e dallueshme e politikës qeveritare. Aktualisht, qeveritë kanë marrë rol të rendësishëm dhe përgjegjësi në
procesin e zhvillimit turistik kryesisht në vendet në zhvillim, ku shqetësimi kryesor sipas shumë studiuesve(
Middleton,V.&Hawkins R 1998 ;Scheyvens,R.2002 ) duhej të ishte problemi i qendrueshmërisë e cila mund të
arrihet vetëm nëpërmjet projektimit të kontrolluar dhe sistematik të zhvillimit turistik i mbështetur plotësisht
në një kuadër institucional të integruar dhe efektiv.
Qeveritë kanë forcën të hartojnë ato politika që mund të përcaktojnë në qoftë se një vend do të ndjek një kurs
të zhvillimit të turizmit, i cili varet kryesisht nga interesat botërore dhe nga kapitali, ose synojnë të arrijnë fitim
ekonomik për popullsinë vendase dhe shtetin duke ruajtur integritetin e karakteristikave sociale, politike,
mjedisore të vendeve të tyre.(Scheyvens,R.2002 )
Ndërkaq, zhvillimi turistik në menyrë të tillë që të përmbush interesat e qeverisë aktuale përbën një sfidë për
cdo qeveri, fakt që formuloi në menyrë të përkryer, DeKadt.E.(1990:33) duke theksuar se: Hartuesit e politikave
mund të përparojnë vetëm me ato që tashmë ekzistojnë… dhe ajo është një industri turistike botërore e fortë ,e
inregruar dhe akoma në zhvillim. Se me cilën menyrë do ta bindin këtë gjigand të ketë një sjellje më pak
shkatëruese, përbën detyrën kryesore që kanë përpara tyre.
Mungesa nga qeveritë e kontrollit të përmasave dhe të natyrës të zhvillimit turistik ka çuar në varësinë e një
vendi nga produktet e huaja dhe nga investimet e huaja direkte. Fenomen,i cili vërehet kryesisht në vendet në
zhvillim, të cilat karakterizohen nga rrallësia në burimet ekonomike të disponueshme dhe sektori i tyre privat
shfaq shpesh përvojë të vogël në aktivitetin turistik.
Qeveritë kanë mundësi të forcojnë turizmin duke ofruar infrastrukturë, shërbime dhe burime ekonomike, por
kanë dhe mundësinë të kontrollojnë prodhimin turistik, në menyrë që të sigurojnë cilësinë e produktit dhe të
shërbimeve që kërkon zhvillimi turistik dhe vendos kritere të ndryshme të krijimit dhe funksionimit të biznesit
turistik me qëllim interesin e përbashkët të turistëve dhe të komunitetit vendas.
Rëndësia e turizmit është e njohur nga qeveritë kombëtare. Ato janë plotësisht të vetëdijshme se turizmi mund të
sjellë përfitime të shumta social-ekonomike për një vend. Disa vende nuk e kanë shfrytëzuar plotësisht këtë
potencial dhe menaxhimi aktual i turizmit natyror nuk është efektiv. Për të siguruar një turizëm të qëndrueshëm
duhet të përmirësohen lidhjet midis ruajtjes së natyrës, zhvillimit të komunitetit lokal dhe zhvillimit të industrisë
turistike. Një mënyrë me të cilën mund të arrihet kjo lidhje është planifikimi. Aplikimi i teknikave të
60 planifikimit është zgjeruar veçanërisht në fushën ekonomike. Ky është rezultat i rritjes së vetëdijes se ritmi i
rritjes ekonomike në vetvete nuk është i mjaftueshëm për të përmbushur nevojat gjithnjë në rritje dhe rritjen e
popullsisë. Një plan i përgjithshëm i zhvillimit të një vendi duhet të përfshijë aktivitetet e sektorëve të
ndryshëm dhe të sigurojë një kuadër të përgjithshëm për zhvillimin harmonik të vendit.
Brenda një plani kombëtar të përgjithshëm, plani kombëtar i turizmit duhet të përcaktojë: një kuadër të
përgjithshëm metodologjik të parametrave makro-ekonomik brenda të cilit turizmi do të zhvillohet, të cilësojë
udhëzimet e politikave sektoriale dhe qëllimet që duhet të arrijnë investimet publike në këtë sektor. Plani i
përgjithshëm i zhvillimit të një vendi duhet të njohë se turizmi mund të luajë një rol të rëndësishëm në
zhvillimin kombëtar, sidomos në nivel rajonal, për shkak të aftësisë së tij për të gjeneruar punësim dhe të
ardhura, si dhe për shkak të mundësive që ofron turizmi për argëtim dhe edukimin e popullatës vendase.
Në konferencën e zhvilluar në Vankuver, Kanada, në mars 1990, për zhvillimin e qendrueshëm të ekonomisë,
ndër rekomandimet e saj ishin dhe rekomandimet për një zhvillim të qendrueshëm të turizmit. Disa
rekomandime për veprimet që duhet të ndërmarin qeveritë për promovimin dhe zbatimin e zhvillimit të turizmit
të qendrueshëm janë:
 Të sigurohet që të gjitha departamentet qeveritare të cilat janë të përfshira në turizëm, të jenë të
informuara mbi konceptin e zhvillimit të qëndrueshëm.
 Të sigurohet që marrëveshjet kombëtare dhe lokale të zhvillimit të turizmit të theksojnë një politikë të
zhvillimit të turizmit të qëndrueshëm.
 Të mbështesë zhvillimin e modeleve ekonomike për turizmin për të ndihmuar në përcaktimin e llojeve të
turizmit për zonat natyrore dhe urbane.
 Të ndihmojë dhe të mbështesë qeveritë lokale në zhvillimin e strategjive turistike.
 Hartimi dhe zbatimi i programeve arsimore për sensibilizimin dhe ndërgjegjësimin e njerëzve për
çështjet e zhvillimit të turizmit të qendrueshëm.
 Ndërtimi i standardeve për të siguruar që projektet e zhvillimit të turizmit nuk prishin kulturën lokale
dhe mjediset natyrore.
Përveç politikave nacionale, ekzistojnë disa marrëveshje ndërkombëtare përkatëse të turizmit, si dhe disa
deklarata të politikës ndërkombëtare, duke përfshirë Deklaratën e Manilas( 1980) për Turizmin Botëror dhe
Deklaratën e Hagës mbi Turizmin(1989).
Megjithëse marrëveshje të tilla nuk janë detyruese, ato i shërbëjnë qëllimit të dobishëm për të sjellë konsideratat
më të gjera sociale dhe mjedisore në vëmendjen e investitorëve dhe të drejtuesve të industrisë turistike.
Qeveria shqiptare i ka kushtuar vëmendje të veçantë sektorit të turizmit si një nga sektorët kryesorë ekonomik
në vend. Pas viteve ‘90 ajo filloi të punoj për t’i siguruar zhvillimit të turizmit një kuadër ligjor.
 Ligji i Turizmit Nr. 7665, datë 21 Janar 1993 “Për zhvillimin e zonave që kanë përparësi turizmin” dhe
amendamentet e tij siguruan një kuadër ligjor përmbledhës në të cilin ishin zhvilluar strategjitë e turizmit
të vendit. Pikat kritike më të rëndësishme të kuadrit ligjor për turizmin kanë qënë ato me të cilat po
ballafaqohej vendi në atë periudhë.
61 Ky ligj nuk ishte një ligj modern dhe i përgjithshëm për zhvillimin e turizmit, por më shumë ishte një përgjigje e
përshtatshme ndaj çështeve prioritare me të cilat ballafaqohej vendi në vitin 1993. Ligji paraqiste një mungesë të
akteve nënligjore dhe rregulloreve për zhvillimin e turizmit.
 Strategjia e Zhvillimit të Turizmit 2002-2012. Ministria e Rregullimit të Territorit dhe e Turizmit
prezantoi në vitin 2002 “Strategjinë për zhvillimin e turizmit në Shqipëri”. Kjo strategji ka qënë
përpjekja e parë e bashkërenduar në vend për të nxjerrë në dritë objektivat dhe një plan konkret për
zhvillimin e sektorit të turizmit në hapat e para te tij. Objektivat kryesore makro-ekonomike të strategjisë
afatgjatë të turizmit për zhvillimin e sektorit të turizmit ishin:
• Përftimi i vendeve të punës dhe të ardhurave.
• Përshpejtimi i zhvillimit ekonomik e social anembanë vendit.
• Përmirësimi i kushteve të jetesës në Shqipëri.
• Fillimi i aktiviteteve ekonomike.
• Krijimi i një imazhi pozitiv ndërkombëtar të vendit si një destinacion turistik.
• Rritja e të ardhurave në valutë të huaj dhe e të ardhurave nga taksat për shtetin.
• Zhvillimi i një turizmi të qëndrueshëm dhe dashamirës me mjedisin.
Shqipëria mund të zhvillonte imazhin e saj si një destinacion i ri turistik me slloganet:
“Shqipëria – sekreti i fundit i Evropës!”
“Shqipëria – E juaja për t’u zbuluar!”
Strategjia e sektorit përshkruante konceptin strategjik të zhvillimit të turizmit duke dhënë drejtimet strategjike
dhe zhvillimin e produkteve turistike që Shqipëria të ishte një destinacion turistik i ardhshëm në tregun turistik
ndërkombëtar në sjelljen e turistëve të huaj. Tërheqja e turistëve të huaj do të influenconte që Shqipëria të
shfrytëzonte kapacitetet turistike për të garantuar një përfitim maksimal nga futja e valutës së huaj dhe do të
ndikonte në funksionimin e sektorit të turizmit në Shqipëri me të njëjtat parime me të cilat funksiononte
industria e turizmit në botë.
Vizioni i kësaj strategjie ishte:
“Shqipëria njihet si një destinacion turistik në bregdetin Mesdhe dhe ka një pozicion konkurrues në tregun
ndërkombëtar të turizmit. Kontributi i sektorit të turizmit në PBB është i konsiderueshëm. Qëndrueshmëria dhe
ndërgjegjësimi për çështjet mjedisore janë pjesa kryesore e strategjisë së zhvillimit të turizmit. ”
Objektivi i kësaj strategjie ishte që të vendoste një drejtim të qartë për një strategji kombëtare të turizmit të
orientuar drejt turizmit të bazuar në natyrë dhe kulturë. Ky dokument ofronte një strategji operacionale dhe të
orientuar në veprime për krijimin e një tregu ndërkombëtar të turizmit në Shqipëri.
62 Në “Strategjinë për zhvillimin e turizmit në Shqipëri” është përcaktuar dhe një objektiv specifik për
përmirësimin e legjislacionit ekzistues dhe të rregulloreve si një kuadër ligjor e rregullator i veçantë dhe
përmbledhës, që do të sigurojë një drejtim të përbashkët për të gjithë partnerët në industrinë e turizmit.
 Me qëllimin e rritjes së promovimit të Shqipërisë si destinacion turistik, marketingut të produktit turistik
shqiptar dhe monitorimit dhe standartizimit të strukturave akomoduese u krijua në vitin 2005, Enti
Kombëtar i Turizmit. Me hyrjen në fuqi të Ligjit të ri “Për Turizmin”, (Ligj Nr. 9734, datë 14. 5. 2007
Për Turizmin) kompetencat e këtij institucioni u zgjeruan akoma më shumë, si p.sh.: përgatitja e
programeve të asistencës financiare për përkrahjen e investitorëve e sipërmarrjeve turistike që paraqesin
projekte bashëkohore, për zhvillimin e një turizmi të qëndrueshëm, si dhe sigurimi i ndihmës në
sigurimin e shërbimeve e të lehtësive për biznesin privat të turizmit, nëpërmjet tarifave të miratuara për
këto shërbime. Sipas ligjit, Institucioni emërtohet Agjencia Kombëtare e Turizmit (AKT).
 Gjatë vitit 2005-2006, Ministria e Turizmit, Kulturës, Rinisë dhe Sporteve, përgatiti dhe miratoi me
VKM nr. 395, datë 21.6.2006, Strategjinë dhe planin e peprimit për zhvillimin e turizmit natyror dhe
mjedisor.
Qëllimi i këtij dokumenti ka qënë lehtësimi i procesit të drejtuar nga Ministria e Turizmit, Kulturës, Rinisë e
Sporteve për hartimin e strategjisë dhe zbatimin e saj. Ky proces u mbështet në kuadrin ekzistues ligjor.
Objektivi ka qënë që të krijohet një drejtim i qartë për një strategji kombëtare të turizmit të orientuar drejt
turizmit të natyrës dhe të kulturës.
Synimi i përgjithshëm i zhvillimit të turizmit për Shqipërinë ishte të rritej cilësia e jetesës të një numri të
konsiderueshëm në rritje shqiptarësh.
Strategjia e Turizmit dhe Plani i Veprimit vlerësohet në një periudhë afatmesme e afatgjatë lidhur me aftësinë e
tij për të përmirësuar mirëqenien e shqiptarëve. Theksimi i turizmit natyror e kulturor në Shqipëri do të mbajë
në një fokus të rëndësishëm përfitimin nga komunitetet lokale e provinciale që aktualisht ballafaqohen me
mundësi të kufizuara ekonomike dhe risku bëhet i pakët. Vendet fqinje si Greqia, Turqia dhe Kroacia i kanë
fokusuar përpjekjet e tyre në turizmin e diellit dhe rërës, duke rënduar më tej një treg turizmi tashmë tejet të
ngarkuar (i cili përfshin gjithashtu Afrikën Veriore, bregdetin e Spanjës, Karaibet, ishujt e oqeanit Indian dhe
shumë të tjerë). Shqipëria ka një mundësi unike për të diferencuar veten e vet nga fqinjët dhe për të mënjanuar
një treg të mbipopulluar me të ardhura dhe përfitime në rënie. Turizmi i fokusuar në turistët e pavarur që
vizitojnë komunitetet lokale dhe marrin pjesë aktivisht në veprimtaritë në natyrë dhe kulturë, ka treguar të ketë
një të ardhur 5 deri 10 herë më shumë në përfitimet e zhvillimit për dollar të shpenzuar nga turisti, se sa turizmi
në shkallë të gjerë i diellit dhe rërës. Shqipëria ndodhet në një situatë ideale për të plotësuar kërkesat në
ndryshim të një tregu turistik në rritje i orientuar në turizmin natyror e kulturor.
 Ne muajin Maj të vitit 2007 u miratua Ligji i ri per turizmin në Shqipëri, (Ligj Nr. 9734, datë 14. 5. 2007
Për Turizmin), i cili kishte për qëllim krijimin e një sektori turistik me standarte ndërkombëtare dhe për
të ndihmuar konkretisht zhvillimin e industrisë turistike në përputhje me drejtimet strategjike të
zhvillimit të turizmit, duke i dhënë prioritet dhe duke lidhur burimet e trashëgimisë kulturore dhe
natyrore me zhvillimin e turizmit.
63 Nëpërmjet këtij ligji u krijuan struktura të reja institucionale për monitorimin, manaxhimin dhe promovimin e
drejtëpërdrejtë të destinacioneve turistike në nivel lokal, të cilat deri deri në atë kohë kishin qenë inekzistente në
Shqipëri.
Sipas këtij ligji (neni 25) u krijua fondi i zhvillimit të turizmit, si pjesë e programit të zhvillimit të turizmit, i
cili do te administrohej nga AKT-ja, për sigurimin dhe përmirësimin e zhvillimit të sektorit të turizmit, duke
promovuar mbrojtjen dhe ruajtjen e zonave, të vendeve dhe pikave turistike, vlerat e trashëgimisë kulturore dhe
mbështetjen e profesionalizmit në sektorin e turizmit. Përveç Buxhetit të Shtetit, fondi i zhvillimit të turizmit
shfrytëzon edhe burime të tjera financiare, si: a) tarifat për licencat e dhëna nga ministri përgjegjës për turizmin,
në përputhje me këtë ligj; b) të ardhurat nga qiratë e trojeve, sipas marrëveshjeve të lidhura me subjektet që
zhvillojnë veprimtari turistike, sipas akteve nënligjore në fuqi; c) donacionet nga organizatat jofitimprurëse dhe
subjekte të tjera, sipas marrëveshjeve të lidhura mes tyre dhe ministrisë.
 Strategjia Sektoriale e Turizmit 2007 – 2013. Dokumenti i Strategjisë Sektoriale të Turizmit, u përgatit
në kuadrin e procesit të iniciuar nga Qeveria Shqiptare, për koordinimin e strategjive të sektorëve të
ndryshëm të ekonomisë, ku i është dhënë prioritet nevojës për rishikimin e Strategjisë së Zhvillimit të
Turizmit 2002-2012 dhe ndërthurja e saj me Strategjinë dhe planin e veprimit për zhvillimin e turizmit
natyror dhe mjedisor.
Ky dokument bazohet edhe në parimet e dala nga deklaratat e Forumeve të Turizmit Evropian të Maltës dhe
Qipros mbi:
×
×
Zhvillimin e turizmit të qëndrueshëm.
Rritjen dhe zhvillimin e qëndrueshëm të tregut të turizmit kulturor, si dhe ndërrmarrjen e hapave pozitiv,
me plane afatgjata me qëllim shtimin e numrit të turistëve.
Gjithashtu Strategjia është në përputhje të plotë me Ligjin e ri “Për turizmin” dhe ka për qëllim përcaktimin e
parimeve dhe rregullave që veprojnë në fushën e turizmit, si dhe vendosjen dhe zhvillimin e standardeve të
shërbimeve turistike dhe të shërbimeve të tjera të lidhura me to.
Strategjia u dizenjua për rritjen dhe forcimin e sektorit, me fokus të veçantë në parimin e zhvillimit te
qëndrueshëm dhe identifikimin e sfidave për të maksimizuar kontributin në sektor.
Vizioni i kësaj strategjie është:
“Shqipëria është një destinacion turistik i sigurt me vlerë të lartë që karakterizohet nga një larmi e pashoqe e
atraksioneve natyrore e kulturore të klasit botëror në një sipërfaqe të vogël gjeografike, i menaxhuar në një
mënyrë të përgjegjshme mjedisore e sociale, lehtësisht e arritshme nga tregjet turistike europiane. ”
Qëllimi i zhvillimit të turizmit për Shqipërinë, është të rrisë cilësinë e jetesës, të një numri të konsiderueshëm
shqiptarësh. Zhvillimi i turizmit do të duhet të matet dhe të vlerësohet në një periudhë afatmesme e afatgjatë,
lidhur me aftësinë e tij për të përmirësuar mirëqënien e shqiptarëve. Në këtë aspekt, ai duhet të jetë një pjesë e
strategjisë së vendit për arritjen e prioriteteve të zhvillimit, të tilla si angazhimet e vendit për Synimet e
Zhvillimit të Mijëvjeçarit. Më shumë turistë nuk do të thotë më shumë zhvillim apo të ardhura për shqiptarët.
64 Tipi i turizmit që një vend zgjedh për ta zhvilluar, përcaktohet kryesisht nga kontributi për begatinë e banorëve
të tij.
Theksimi i turizmit natyror dhe kulturor në Shqipëri, do të mbajë në fokus përfitimin nga komunitetet lokale që
sot ballafaqohen me mundësi të kufizuara ekonomike.
Përfitimet e prekshme të dëshiruara nga një strategji e suksesshme turizmi do të jenë rritja e punësimit, të
ardhura shtesë për ekonomitë (kryesore apo shtesë), infrastruktura e përmirësuar dhe rritje e të ardhurave nga
taksat për të kontribuar në përmirësimin e kujdesit shëndetësor, arsim dhe në zhvillime të tjera shoqërore.
Përfitime më pak të prekshme përfshijnë konfirmimin e kulturës lokale dhe të traditave, mundësia për të mbajtur
brezin e ri të interesuar për të qëndruar në vend.
2.9
Konkluzione
 Zhvillimi i turizmit në vendet në zhvillim shkakton ndryshime të rëndësishme, të cilat ndryshojnë sipas
vendeve për shkak të strukturës social- ekonomike të tyre, të nivelit të zhvillimit turistik dhe llojit të
turizmit që zhvillojnë këto vende.
 Ndërmjet zhvillimit të turizmit dhe përfitimeve ekonomike për ekonominë e një vendi nuk ka një
marrëdhënie të drejtë. Në fazat e para të zhvillimit të turizmit krijohen shpesh ndikime ekonomike
pozitive, në fazat e mëpasme mund të krijohen ndikime social-ekonomike negative nëse nuk ekziston një
strategji e përshtatshme turistike.
 Madhësia e ndikimeve ekonomike që shkaktohen nga zhvillimi i turizmit përcaktohet nga këta faktorë:
 Niveli i zhvillimit ekonomik të vendit pritës të turistëve.
 Përmasat e varësisë ekonomike të vendit nga importet e mallrave, shërbimeve dhe kapitalit.
 Nga madhësia e konsumit turistik.
 Nga shpërndarja e burimeve në ekonomi.
 Kritikat që i bëhen turizmit si faktor zhvillimi, është karakteri i tij sezonal që shkakton luhatje në të
gjithë treguesit ekonomik e turistik.
 Kategoritë kryesore të ndikimit turistik janë ekonomike, sociale, natyrore ose mjedisore, politike dhe
kulturore.
 Turizmi është një nga faktorët më të rëndësishëm që ndikojnë direkt në konkurrencën dhe zhvillimin
rajonal.
 Duke e krahasuar me vendet e tjera të rajonit, turizmi në Shqipëri luan një rol të rëndësishëm në
Produktin e Brendshëm Bruto, fakt që na lejon të themi se Shqipëria po orientohet drejt specializimit në
turizëm si Malta dhe Kroacia.
 Prodhimi turistik është i barabartë me konsumin turistik dhe që të dyja kufizohen nga koncepti i turistit.
 Në Shqipëri konsumi turistik ndërkombëtar është pothuajse 5 herë më i madh se konsumi turistik
kombëtar.
 Një pjesë e madhe e arkëtimeve turistike dalin jashtë vendit për importimin e mallrave dhe shërbimeve
nga furnizuesit e turizmit.
 Qeveria shqiptare i ka kushtuar vëmendje të veçantë sektorit të turizmit si një nga sektorët kryesor ekonomik
në vend. Qëllimi i zhvillimit të turizmit për Shqipërinë, është të rrisë cilësinë e jetesës të banorëve të saj.
65 3. KAPITULLI III Ndikimi i turizmit në punësim
Gjatë dekadës së ardhshme bota ka nevojë për 600 milion vende të reja pune për të mbështetur rritjen
ekonomike. Një punë e krijuar në turizëm krijon 1,5 vende pune shtesë në ekonomi.
T. Rifai
3.1
Turizmi një punëdhënës i rëndësishëm
Turizmi në shumë vende të botës përbën padyshim një nga sektorët më të rëndësishëm të veprimtarisë
ekonomike, zhvillimi i të cilit sjell përfitime të konsiderueshme ekonomike, që në asnjë rast nuk mund të
nënvlerësohen dhe shumë më tepër të neglizhohen.
Përveç se është një degë e rëndësishme e aktivitetit ekonomik, turizmi është dhe një punëdhënës i rëndësishëm,
(Mathieson and Wall, 1987; Pearce, 1989) që nënkupton se zhvillimi i tij pasohet me krijimin e vendeve të reja
të punës, jo vetëm në turizëm, por edhe në sektorë të tjerë të aktivitetit ekonomik në një ekonomi.
Turizmi mund të luajë një rol në zvogëlimin e papunësisë në vendet në tranzicion përmes ndikimit të tij, si në
nivel kombëtar dhe rajonal, mbi punësimin në sektorin e shërbimeve. (Aguayo, E. Exposito, P. Vazquez, E. ,
2009)
Ajo, që mund të ketë një rëndësi edhe më të madhe, është se ekonomia turistike e një vendi në zhvillim, përvec
të tjerave mund të krijojë vende të punësimit të plotë dhe të pjesshëm, atje ku shpesh degë të tjera të ekonomisë,
si psh industria, bujqësia etj, për arsye që lidhen me ekonomitë e jashtme të vendit në të cilin zhvillohet turizmi,
e kanë të pamundur të krijojnë.
Me zhvillimin e turizmit nuk arrihen vetëm qëllime ekonomike, por njëkohësisht dhe qëllime sociale, sepse
vendet e punës që krijohen me zhvillimin e turizmit në rajonet e një vendi, ku sektorët e tjerë të aktivitetit
ekonomik kanë pak ose aspak shanse të zhvillohen, ndikojnë duke kufizuar rëndësishëm emigracionin e
brendshëm dhe të jashtëm, ndërsa njëkohësisht zvogëlojnë hendekun që ekziston ndërmjet të ardhurave të
popullsisë ekonomikisht aktive në qëndrat urbane në përgjithësi dhe zonat në të cilat zhvillohet turizmi.
Është e vërtetë se sektori i tretë i ekonomisë, dmth sektori i shërbimeve, është i vetmi sot që ka aftësinë të
krijojë më lehtë vende pune të një punësimi të plotë ose të pjeshëm, qoftë edhe sezonal, që të përballojë në një
masë të realizueshme problemin e madh social të papunësisë, që siç është i njohur, përfshin individë të moshave
të reja.
Turizmi bëhet gjithnjë e më i rëndësishëm për rajonet evropiane. Evropa është një nga destinacionet kryesore
turistike në botë. Me një numër të madh rajonesh, veçanërisht ato në jug dhe në zonat malore, turizmi është një
burim i madh i punësimit dhe ka një efekt të konsiderueshëm në zhvillimin ekonomik. 66 Figu
ura 3.1: Kon
ntributi direekt dhe tota
al i turizmit në punësim
m për vendett e rajonit p
për vitin 20111(%)
35
30
25
20
15
10
5
0
Kontributi dirrekt
Kontrributi total
Burim
mi: Travel & Tou
urism Economic Impact 2012, Allbania, Greece, Hungary,
H
Turkeyy, Portugaly, Fraance
Konttributi direkt i turizmit në
n punësim për botën është
ë
mesataarisht 5.3% e punësimit total të ekoonomisë. Mb
bi
këtë mesatare nd
dodhen Kroaacia dhe Maalta me një ndikim
n
pothhuajse 2deri në 3 herë m
më të madh se mesatarja
botërrore, përkatësisht 28.3%
% dhe 28.6%
%. Ndikim të turizmit në punësim
m mbi mesattaren botëroore kanë dhe
Greqqia, Shqipëriia, Hungariaa, Mal i Zi, Portugalia,
P
Qipro.
Q
Pavarrësisht ndikim
mit direkt tëë turizmit nëë punësim, që
këto shtete janë mbi niveleet e Shqipërrisë, në konttributin totaal të turizmiit në punësiimin total tëë ekonomisëë,
Shqiipëria qëndron mbi këto
o vende me 19.8%, kurr mesatarja botërore ësshtë 13.6%, duke lënë ppas Greqinëë,
Franncën, Italinë, Turqinë, Sp
panjën etj.
Rritja e vazhdueeshme e turizmit është veçanërisht
v
e dobishme për ndërmarrrjet e turizm
mit, të voglaa e të mesme
dhe ssidomos përr ato që ofrojjnë shërbimee akomodim
mi, të cilat për nga natyraa e tyre janë më shumë oose më pak të
punëës intensive për pjesën më të madh
he. Kjo thjessht do të thhotë se faktoori njeri, si faktor prodhhimi “punë””,
vëshhtirë se mund
d të zëvendësohet me përparimet
p
e teknologjissë moderne,, veçanërishtt në bizneseet turistike të
vogla dhe të messme që ofrojnë shërbimee akomodimii, që në botë janë më shuumë se ndërm
marrjet e mëëdha.
ura 3.2: NJA
AT sipas dhomave dhe sipas qarqeeve në Shqip
përi për vitiin 2011
Figu
LEZHË
NJAT ME 5‐‐20 dhoma
KORÇË
NJAT ME 20
0‐40
NJAT ME 40
0‐60
GJIIROKASTËR
NJAT ME M
MBI 60
VLORË
NJAT ME M
MBI 100
TIRANË
NJAT ME M
MBI 200
0
50
5
100
150
200
250
Burim
mi: MTKRS,2012
2
67 Induustria e turizm
mit në Shqip
përi kryesishtt është e dom
minuar nga ggrupe të vogla dhe të meesme të ndërm
marrjeve.
Figu
ura 3.3: Num
mri i ndërm
marrjeve sipa
as madhësissë për vitin 2011(hotelee, restorantee, kafene) në Shqipëri
Të punëssuar:1‐4
Të punëësuar:5‐9
Të punëssuar:10‐49
Të punëssuar:50+
Burim
mi: INSTAT,2012
2
Për ttë mbijetuar në një mjed
dis konkurru
ues e global,, ndërmarrjeet turistike, nnë veçanti tëë voglat, duhhet të arrijnë
ekonnomitë e shk
kallës, në mënyrë
m
për tëë reduktuar kostot e trannsaksionit, ttë rrisin prooduktivitetin për të fituaar
pushhtet në tregun
n turistik.
Roli i kapitalit në prodhimin
n e mallrave dhe shërbim
meve turistikee është po aqq i rëndësishhëm, me atë të punës. Ky
y
konkkluzion, në asnjë rast nuk
n mund tëë zhvlerësojjë tezën se turizmi si sektor i akttivitetit ekonnomik, është
kryesisht punë-in
ntensive, qëë do të thotëë se faktori njerëzor vettëm në disa raste dhe dderi në një ppikë mund të
zëvëëndësohet në procesin e prodhimit
p
ng
ga kapitali.
Roli që luan fak
ktori i prodhimit "punë" në turizëm dhe vecanërrisht për sa i përket në prodhimin e shërbimeve
turisttike është vendimtar, paasi kufijtë e mekanizimit dhe të auttomatizimit janë relativvisht të kufizzuara. (Krap
pf
19622). Kjo e pro
ovuar dhe nga
n fakti se shumica, nëëse jo të gjiitha vendet tturistike të zhvilluara, ppërballen me
munggesa seriozee në fuqi pun
nëtore të speccializuar përr përdoriminn e tyre në puunë të ndryshhme në turizzëm.
Nësee ende marrin seriozisht faktin që fak
ktori i prodh
himit "punë"" luan një roll kyç në form
mimin e oferrtës turistikee,
në pëërgjithësi, arrrihet thjeshtt në konkluzzionin se përb
bërja sasioree dhe cilësorre e punës sëë ofruar nga të punësuariit
në tuurizëm ka effekte të drejttpërdrejta në prodhimin e mallrave ddhe shërbimeeve turistikee si nga ana sasiore ashtu
u
dhe ccilësore(Ηγο
ουμενάκης 2007).
2
Sipas R. Erbes (Erbes, R. 1973)
1
një çëështje e rënd
dësishme qëë krijohet nëë lidhje me punësimin tturistik është
vlerëësimi i tri sittuatave të mëëposhtme:
×
×
×
Në qoftëë se turizmi ndërkombëëtar krijon vende
v
pune më shumë se ato që kkrijojnë sekktorët e tjerë
ekonomikk.
Nëse në mungesë
m
të turizmit,
t
pun
nësimi do të ishte
i
më i maadh apo më i vogël.
Në qoftë se përfitimet janë relativvisht më të mëdha
m
në sekktorin e turizzmit se në seektorë të tjerrë.
Sektori i turizmit karakterizo
ohet në një përqindje
p
të madhe
m
si sekktori i “punëës intensive”” dhe gjeneroon një numëër
p
në ven
ndet pritësee të turistëvve. Kryesishht ka të bëjjë me punëën gjysmë të
të koonsiderueshëëm vende pune
68 kualiifikuar apo të
t pakualifik
kuar dhe preek në masë të
t madhe strrukturat e puunës në venndet më pak të zhvilluara
dhe rrajonet bregd
detare të ven
ndit pritës.
( Greeenwood, 19
976) duke u shprehur
s
përr rëndësinë e turizmit nëë vendet e paazhvilluara ddhe në vendeet në zhvillim
m
nënvvizon: "Ndik
kimi kryesor i turizmit gjjatë njëzet e pesë vitevee të fundit m
mund të përqëëndrohet në një fjalë dhe
vetëm
m: Punë".
3.2
Kategoritëë e punësim
mit që krijon
n sektori i tu
urizmit
t
mun
nd të dalloheet në tri kateegori të mëdhha:
Punëësimi që krijon sektori i turizmit
Figu
ura 3.4: Kateegoritë e pu
unësimit që krijon
k
sekto
ori i turizmiit
Llojet e punësimit që krijon zh
hvillimi i turizzmit Punësimi d
direkt Punësimi indirektt Punësim i in
nduktuar Burim
mi: Ηγουμενάκηςς, Ν.Γ., Κραβαρίίτης, Κ. Ν., και Λύτρας, Π.Ν. 19
999. fq 222.
 Punësimii direkt
 Punësimii indirekt
 Punësimii i induktuarr
Punësimii direkt, vjeen nga shpeenzimet që realizojnë tturistët në ndërmarrje prodhuese të industrisë
turistike.
Ky llloj i punësiimit është krryesisht në sektorin e turizmit
t
dhe përfshin tëë gjithë perssonat të cilëtt punojnë në
akom
modimet turristike, në transport,
t
në
n restorantee dhe qënddra rekreativve, në mennaxhimin e turizmit, në
e
udhëëtimit,
kualiifikimin
turistik,
në
dyqan
ne
që
shesin
ssuvenire,
agjencitë
etjj.
Pjesaa më e madh
he e punësim
mit të drejtpëërdrejtë i përrket akomoddimit turistikk. Numri i të punësuarve ndryshon në
varëssi të mrekulllisë së sektorrit.
Koefficenti që jeepet nga raporti (Numri i të punësu
uarve /Numrri i dhomavee) përdoret shumë shpeesh dhe ka si
s
synim
m të vlerëësojë fillimiisht vendet e punës të krijuara,, dhe në vvazhdim tëë kalojë nëë krahasimee.
Faktorët që ndikojnë në num
mrin e të punëësuarve direkt në akomoodimet kryessore turistikee janë:





Lloji i akomodimit
a
turistik.
t
Kategoria e akomod
dimit turistik
k.
Kapacitteti i akomod
dimit turistik
k.
Zona dh
he vendndod
dhja.
Cilësia e shërbimev
ve të ofruaraa.
69 
Karakteristikat e vendit pritës, si niveli i pagave dhe politika aktuale të turizmit.
Prandaj, një hotel luksoz me kapacitet të madh, që është i vendosur në një zonë turistike dhe tregon shfrytëzim
të lartë, kërkon një numër më të madh të të punësuarve për një shtrat në krahasim me një hotel të të njëjtit lloj
dhe me të njëjtat karakteristika, i cili ndodhet në një zonë turistike më pak të zhvilluar, pra numri i mallrave dhe
shërbimeve të konsumuara rritet me rritjen e numrit të netëqendrimeve.
Përkundrazi, në bizneset e vogla hoteliere familjare, vërehen luhatje të vogla në punësim në lidhje me periudhën
e funksionimit të tyre.
Punësimi indirekt i përket bizneseve që furnizojnë sektorin turistik me të mirat dhe shërbimet që ka
nevojë.
Si rrjedhojë, konsiderohen si punësim indirekt vendet e punës që përgjigjen tek veprimtaria turistike dhe që i
përkasin industrisë së ndërtimit, zejtarisë, të bujqësisë etj. Vendet e punës, të krijuara në sektorin e ndërtimit,
janë më të shumta (akomodim turistik, porte, qëndra konferencash, etj.)
Punësimi i induktuar buron nga shpenzimet e turistëve, të cilët gjenerojnë të ardhura shtesë tek
popullsia vendase që përfshihet direkt në veprimtarinë turistike.
Si rrjedhim krijohen vende të reja pune, të cilat synojnë të plotësojne nevojat e reja që shfaqen si rezultat i
turizmit (shërbimet publike, shëndetësore, arsimore, etj. )
Punësimi i induktuar është i lidhur direkt me strukturën ekonomike të vendit pritës, pra me përmbajtjen e
importeve në tregjet e ndryshme të konsumit të ndërmjetëm dhe blerjet e pajisjeve nga sektori i turizmit. Sa më
e vogël të jetë përqindja e importeve, aq më i madh do të jetë numri i vendeve të punës të krijuara. Shuma e
këtyre tri lloje punësimi jep kontributin total të turizmit në punësim. Turizmi sot është një nga sektorët kryesorë
të ekonomisë globale, i cili ka një kontribut të drejtpërdrejtë në ekonomitë tona lokale dhe kombëtare, duke
ndihmuar njëkohësisht në reduktimin e varfërisë, inkurajimin e investimeve dhe tregtisë.
Vlera e ulët e shkëmbimit të lekut përkundrejt monedhës së vendeve të orgjinës së turistëve në kombinim me
nivelin e ulët të çmimeve dhe të pagave e bën Shqipërinë një nga destinacionet turistike më tërheqëse,
veçanërisht tek turistët masiv, që interesohen ekskluzivisht dhe vetëm për paketa turistike të lira dhe në
përgjithësi për vende pritëse me kosto jetese të ulët.
Kjo ka si përfundim për Shqipërinë, një rritje të konsiderueshme të të ardhurave të këmbimit valutor, krijimin e
mundësive të punësimit dhe shtimin e të ardhurave të të punësuarve direkt apo indirekt në turizëm. Për shkak të
natyrës së sektorit të turizmit, ndikimi i tij në punësim në Shqipëri është pothuajse rreth 4 herë më i madh se
ndikimi direkt i tij.
Për vitin 2011 të punësuarit në sektorin e turizmit ishin 51100, kurse të punësuarit ne degët e tjera të lidhura me
turizmin ishin 132300, duke arritur ndikimi total i turizmit në punësim në 183400.
70 Figu
ura 3.5: Kon
ntributi i turrizmit në pu
unësim në Shqipëri
S
(0000 të punësu
uar)
300
0
200
0
100
0
0
2006
6
2007
2008
2009
Kontributi direkt
2010
20
011
2012
Konttributi total
Burim
mi: Travel & Tou
urism Economic I mpact 2012, Albania
A
Në vvitin 2010 nëë krahasim me
m vitin 2009 punësimi direkt
d
në turrizëm u ul m
me 14%, kursse punësimi total pati një
rëniee prej 13%. Kjo
K erdhi si rezultat i rëënies së PBB
B në turizëm
m me 3% dhee uljes së koontributit total të turizmiit
në PB
BB e Shqipëërisë me 2%.
3.3
Disa konsttatime në lidhje me punësimin në turizëm.
Në ppërgjithësi pëër punësimin
n në turizëm
m ekzistojnë argumente
a
qqë lejojnë të bëhen disa kkonstatime ddhe kryesish
ht
ato jaanë :
 Ndikimett e turizmit në
n punësim varen
v
nga tip
pi i aktivitetiit turistik.
Disaa forma të tu
urizmit janëë më shumë “punë inten
nsive” dhe ddisa më pakk. Ky vëzhggim vlen veççanërisht pëër
bizneeset që ofrojjnë shërbimin e strehimitt dhe veçanëërisht për hottelerinë, e ciila thith një ppërqindje të rëndësishme
të forcës punëtorre të destinaccioneve turisstike.
 Punësimii në turizëm
m plotësoheet nga aftëssitë profesioonale që jannë në dispoozicion në m
momentin që
kërkohen
n.
Turizzmi kërkon një numër të madh të punësuarish
h me aftësi ttë mjaftueshhme. Gjithasshtu krijon nnjë numër të
vogëël vendesh pune,
p
të cilatt shpesh plo
otësohen ngaa menaxherëë apo personnel profesionnal, që vijnëë nga degë të
tjera të veprimtaarisë ekonom
mike ose ng
ga individë që
q drejtohenn drejt këtij qëllimi ngaa zona të tjeera të vendiit
t dominuaraa nga vendee pune të pakkualifikuara dhe gjysmëëpritëës. Disa prej bizneseve të mëdha turristike janë të
d Wall, 1982
2). Punonjësii i turizmit ëështë parë shhpesh si “i ppaarsimuar, i pamotivuarr,
kualiifikuara (Maathieson, and
i patrrajnuar, i pak
kualifikuar dhe
d joproduk
ktiv”.
 Ndikimi real i turizm
mit në punësim
m është i vështirë të përccaktohet.
Dukee krijuar ven
nde pune, tu
urizmi orienttohet drejt tëërheqjes së fforcës punëttore nga deggë të tjera të veprimtarisë
ekonnomike, veçaanërisht nga zona rurale. Gjithashtu orientohet ddrejt tërheqjees së individdëve të tjerë, që nuk janë
të pëërfshirë ligjëërisht në po
opullsinë e aftë
a ekonom
mikisht për ppunë si p. ssh.: pensioniistë, shtëpiaakë, studentëë.
Ndikkimet e turizzmit në punësim nuk përrcaktohen veetëm në kufizzimet e ngusshta të një ddestinacioni tturistik të një
venddi pritës dhe akomodimi turistësh. Vendet
V
e rejaa të punësimiit që krijoheen në turizëm
m janë shum
më herë vetëm
m
71 punësim i pjesshëm, që nënkupton se në ato mund të punësohen individë që kërkojnë një punësim të dytë, që të
shtojnë të ardhurat e tyre. Në këtë situatë turizmi sjell një shfrytëzim të plotë të atyre që aktualisht janë të
punësuar në ekonominë turistike, por nga ana tjetër nuk sjell një ulje të rëndësishme të papunësisë. Në situata të
tjera forca e aftë për punë mund të tërhiqet nga degë të tjera të veprimtarisë ekonomike të turizmit. Mungesa e
forcës punëtore që natyrshëm do të shfaqet në degët e tjera të ekonomisë, do të ketë pasoja negative për këto
degë.
 Punësimi në turizëm është në shumicën e rasteve sezonal dhe ndikon në luhatjet e papunësisë në një
vend që pret dhe akomodon turistët, në të gjitha nivelet dhe përkatësisht në nivel kombëtar, lokal, dhe
vendor dhe veçanërisht kur tek vendi për të cilin bëhet fjalë, turizmi ka rol kryesor në ekonominë e atij
vendi.
Madhësia e punësimit sezonal ndryshon sipas llojit të biznesit turistik (hotele, agjenci turistike, restorante, etj),
vendndodhjen dhe kapacitetin e tij. Në këtë mënyrë, në hotelet luksoze me kapacitet të lartë, punësimi është më
i qëndrueshëm, sepse ky lloj i akomodimit turistik gjatë periudhës jashtë sezonit mund të organizojë konferenca,
ekspozita etj.
Karakteri sezonal i fenomenit turistik sjell efekte të rëndësishme mbi numrin e vendeve të punës, si gjatë
periudhës me numër të pakët turistësh, ashtu edhe gjatë periudhës së pikut.
Meqënëse zhvillimi i turizmit, në përgjithësi, në vendet në zhvillim, në shumicën e rasteve nuk është i
kthyeshëm, ndryshimet e papritura në kërkesën turistike mund të çojnë në papunësi të lartë dhe humbje të
rëndësishme ekonomike dhe si pasojë e gjithë këtyre, tensione të forta sociale.
Të gjitha llojet e objekteve turistike, të vendosura në territorin e vendit në zhvillim, shpesh nuk mund të
përshtaten për përdorime të ndryshme nga ato për të cilat janë ndërtuar në fillim, si dhe krijimi i mundësive për
punësim alternativ në sektorë të tjerë të aktivitetit ekonomik, përveç se kohë kërkon investime të
konsiderueshme.
Një nga problemet më serioze është me siguri, ajo që shkaktohet nga prania e papritur e një numri të madh të
turistëve ndërkombëtar në vendet në zhvillim, fakt i cili kontribuon në zhvillimin dhe shpërndarjen e prototipeve
të sjelljes konsumatore (Mathieson, A, and Wall, G. , 1987) që në shumicën e rasteve nuk përputhen me ato të
banorëve vendas. Modeli i turizmit shqiptar bazohet në “diell dhe det”. Kjo tregon sezonalitet të fortë.
Forma të turizmit alternativ, që do të mundeshin të zvogëlonin intensitetin e sezonalitetit, mbeten pothuajse të
pashfrytëzuara.
Sezoni turistik në Shqipëri zgjat rreth 4 muaj, qershor-shtator, me një bum të madh ardhjeje turistësh në muajt
korrik-gusht.
Dallojmë tri kategori të punësimit turistik:
a) Punësimi i vazhdueshëm, që zgjat gjatë gjithë vitit.
b) Punësimi sezonal afatgjatë, i cili zakonisht kufizohet në periudhën turistike (gjashtë deri në tetë muaj).
72 cc) Punësimii sezonal afaatshkurtër, i cili
c krijohet vetëm gjatë pikut turistiik (dy deri nëë tre muaj).
Figu
ura 3.6: Turristë të ardh
hur në Shqip
përi sipas muajve
m
800
0000
600
0000
400
0000
200
0000
0
Janarr
Shkurt
Mars
Prilll
2007
Maj
2008
Qershor
Korrrik
Gusht
2009
22010
2011
Shtator
Teetor
Nëntorr Dhjetor
Burim
mi: MTKRS,2012
2
Nga ana tjetër karakteri
k
sezzonal i turizm
mit ka minu
uset e veta, sepse ka tenndencën të ddekurajojë ççdo përpjekje
drejtt orientimit të
t një punësiimi produktiv të forcës punëtore.
p
Përrshëmbull punësimi sezonal mund ttë tërheqë një
numër të madh force
f
punëto
ore, fakt i cilli do të deku
urajojë bizneeset joturistikke të përqënndrohen në zzona turistike
të veendeve pritësse. Kjo për më
m tepër, pro
ovuar nga fak
kti se shumiica nëse jo tëë gjitha venddet turistike ttë zhvilluaraa,
përballen me mu
ungesa serio
oze të fuqisëë punëtore të
t kualifikuaar për përdoorim në vendde pune të nndryshme në
turizzëm.
Sipaas Candela, G. et al(200
09 ) turizmi ka
k disa eksternalitete neegative të baashkangjituraa me të, ai ëështë objekt i
luhattjeve sezonaale dhe ka elasticitet të lartë të kërkesës. P
Për këtë arssye turizmi mund të jjetë burim i
paqëëndrueshëm i të ardhurav
ve dhe punëssimit.
Vënddet e punës sezonale
s
më pak të kualiifikuara kryeesisht zihen nnga njerëz qqë banojnë nëë zonën përrreth biznesit
turisttik, që kryessisht janë dy kategori socciale, të papu
unët dhe ferm
merët, fakt qqë krijon njëë ndikim pozzitiv në
komuunitet dhe ek
konomitë lok
kale, të tilla si uljen e paapunësisë dhhe ngadalësim
min e shpopuullimit të zonnave rurale.
Në tëë njëjtën koh
hë krijon dhee ndikime neegative të tillla si braktisjje e kulturavve bujqësore nga fermerëët, të cilët
tërhiiqen nga mun
ndësitë e pun
nësimit në seektorin e turrizmit.
Ndërrmjet zonavee urbane dhee rurale, ata që
q përfitojnëë më shumë nga krijimi i vendeve tëë punës sezonnale në
sektoorin e turizm
mit janë të rin
njtë dhe gratë. Por kushteet e punës tëë të punësuarrve sezonal jjanë më pakk të
favorrshme në kraahasim me ato
a të të punëësuarve të pëërhershëm ddhe shpesh këërkojnë forccë punëtore ttë lirë për
punëëdhënësit e ty
yre.
Zhviillimi i turizm
mit në përgjjithësi në njëë vend krijon, siç u tha tashmë, muundësi të punnësimit prodduktiv dhe në
veçaanti jo vetëm
m në industrin
në e turizmitt por edhe nëë degë të tjeera të aktiviteetit ekonomiik, të tilla si përshembulll
bujqësia në kupttimin më të gjerë, industtria, transporti, tregtia, eetj. Kjo do të thotë që zhhvillimi i tuurizmit në një
vendd ka ndikimee të dobishme zinxhir që nuk kufizoh
hen vetëm nëë industrinë e turizmit.
Si paasojë, kur nee flasim për mundësi të punësimit, të
t krijuara ngga zhvillimii i turizmit nnë një vend, nuk duhet të
merrren parasysh
h vetëm ato që
q janë krijuar në fushën
n e turizmit, por edhe atoo të krijuara për shkak tëë kërkesës në
rritjee të turistëvee për produkttet, që nuk prodhohen
p
nëë turizëm, poor në degë dhhe sektorë tëë tjerë të ekoonomisë.
73 Në shumicën e vendeve, punësimi në turizëm është kryesisht sezonal, që do të thotë se shumica e bizneseve të
turizmit dhe sidomos hotelet pezullojnë çdo vit përkohësisht funksionimin e tyre për disa muaj, për shkak se nuk
ka kërkesë për shërbimet e prodhuara dhe të ofruara.
Por edhe nëse ka ndërmarrje turistike që nuk pezullojnë përkohësisht funksionimin e tyre, d.m.th. që
funksionojnë vazhdimisht, është e sigurt se në mënyrë drastike reduktojnë kostot e tyre operative, për disa kohë,
veçanërisht duke hequr nga puna pjesën më të madhe të burimeve njerëzore të punësuar dhe të mbajnë vetëm
ata absolutisht të nevojshëm.
Përshembull, shumica e shtretërve të mundshme në banesën turistike në vendpushimet bregdetare dhe qëndrat e
pushimit, veçanërisht ato në zona rurale, bie çdo vit në “letargji”. Duhet të theksojmë se në këtë numër nuk janë
përfshirë numri i shtretërve të njësive akomoduese të paregjistruara dhe të shtëpive që jepen me qira. Si pasojë,
papunësia sezonale në turizëm është më shumë se ajo që paraqitet në bazë të statistikave zyrtare.
Shumica e njerëzve që punojnë në industrinë e turizmit dhe sidomos të gjithë ata që janë të punësuar në biznese
turistike, hotele dhe qëndra pushimi të periferisë janë të papunë, për shkak të sezonalitetit, për një periudhë të
gjatë ose më të shkurtër kohe çdo vit dhe në veçanti gjatë periudhës jashtë pikut të periudhës turistike.
3.4
Fleksibilitet në tregun e punës të sektorit turistik në Shqipëri
Në ditët e sotme, në kontekstin e politikave për punësim në nivelin kombëtar, debati për format fleksible të
punësimit bëhet edhe më i fuqishëm në mënyrë që të luftohet papunësia. Duke bërë fjalë për fleksibilitetin e
tregut të punës, nënkuptojmë aftësinë e tregut të punës për t'iu përshtatur ndryshimeve të brendshme ose të
jashtme.
Politikat e fleksibilitetit kanë çuar në një sërë forma punësimi fleksible “atipike“ të ndryshme nga modeli tipik i
marrëdhënieve të punës. Fleksibiliteti i punës shfaqet në tri fusha kryesore:



Në punësim
Të ardhurat
Kohën e punës
Fleksibiliteti i paligjshëm, përbën shprehjen ekstreme të fleksibilitetit sipas së cilës puna nuk operon brenda
rregullave që përcakton ligji. Fleksibiliteti i paligjshëm nënkupton mënyra të paligjshme të marrëdhënieve të
punësimit si, moszbatim të ligjit në pagesën dhe sigurimin social të të punësuarve apo në tërësinë e të drejtave
që rrjedhin nga marrëdhëniet e punës.
Format fleksibël të punësimit ofrojnë pasiguri dhe paqëndrueshmëri në punë pasi në shumicën e rasteve
mbulojnë një pjesë të nevojave të biznesit. U përkasin kryesisht vendeve të punës që nuk kërkojnë punonjës me
aftësi të larta, por kryesisht të pakualifikuar ose gjysëm të kualifikuar, si rezultat të mos krijojnë mundësinë e
formimit profesional, por as të zhvillimit të karrierës. Këto forma të punësimit karakterizohen nga pagesa të
ulta, por edhe nga sigurime të pakta ose fare.
74 Format fleksibël të punësimit që vihen re në sektorin e turizmit janë:



Punësim i pjesshëm
Punësim i përkohshëm
Punësim i padeklaruar
Dega e turizmit ndodhet në një përpjekje të vazhdueshme të rritjes së konkurrencës së saj, me politika fleksible
të punës, ulje të kostos së punës, por dhe përmirësim të nivelit të fuqisë punëtore. Çmimi përfundimtar i
disponueshëm është faktori më i rëndësishëm në procesin e vendimit për blerjen e produkteve dhe shërbimeve
turistike, prandaj koha për të marrë vendimin për të blerë afron gjithnjë e më tepër me periudhën kohore të
konsumit. Kjo do të thotë se shtohen vazhdimisht nevojat e përshtatjes së ofertës turistike me kërkesën.
Kërkesa karakterizohet nga sezonaliteti, periodiciteti dhe sidomos ndryshime të momentit të fundit. Pra, është e
domosdoshme ekzistenca e fleksibilitetit. Karakteristikë e punësimit turistik është sezonaliteti i cili përputhet me
fenomenin e sezonalitetit të lëvizjes turistike. Sigurimi i stafit për një periudhë të përkohshme ka si rezultat që
firmat të investojnë mbi stafin e rekrutuar, me rrezikun, që në fund të sezonit turistik stafi të largohet sepse
kërkon një punësim të përhershëm. Ky proces sjell rezultate të qëndrueshme që konsistojnë në mungesën e
specializimit dhe rëndimin e ekonomisë, për shkak të pagesës së ndihmës financiare, por edhe në kostot e larta
për trajnimin e personelit të punësuar në turizëm. Prandaj vihet re fenomeni i papunësisë së lartë jashtë sezonit
turistik dhe mungesës së personelit të kualifikuar gjatë periudhës turistike.
Sezonaliteti i punësimit ka efekte negative në rastin e fuqisë punëtore me përvojë dhe të specializuar, e cila nuk
thithet në një masë të mjaftueshme, gjatë periudhës jashtë sezonit, nga dy degët kryesore të sektorit, hotelet dhe
agjensitë turistike dhe shpesh i kthehet punëve jashtë tregut turistik të punësimit.
Në të kundërt, funksionon pozitivisht në rastin e stafit të pakualifikuar që kërkojnë punë rastësore apo të ardhura
shtesë. Eshtë i njohur dhe i shpeshtë fenomeni që fermerë të punojnë gjatë sezonit të verës në sektorin e
turizmit, apo edhe të papunë nga zona të tjera të zhvendosen në qendra të mëdha turistike, duke kërkuar
punësim të përkohshëm në profesione turistike.
Zhvillimi i sektorit të turizmit si në vendet e industrializuara, ashtu edhe në vendet në zhvillim shkaktoi një
rritje të vendeve të punës të pakualifikuara ose gjysmë të kualifikuara, duke rezultuar që punësimi sezonal në
turizëm të mbulohet në përmasa të mëdha nga punëtorë të pakualifikuar ose të rastësishëm që thjesht kërkojnë të
ardhura të dyta ose shtesë dhe jo punë të qëndrueshme.
Puna e pakualifikuar ka qënë gjithmonë karakteristikë e tregut të punës në sektorin e turizmit, funksionimi i të
cilit mbështetet mbi një numër të vogël punonjësish të kualifikuar. Në vija të përgjithshme, sektori i turizmit si
një i tërë nuk është vecanërisht kërkues për njohuri teknike të specializuara.
Meqënëse pagat e punës zënë një përqindje të lartë të totalit të shpenzimeve operative të ndërmarrjeve turistike,
nevoja për fleksibilitet të çon në nevojën për të ushtruar një trysni mbi shpenzimet e punës. Kjo trysni shfaqet
më e fortë për punën e pakualifikuar dhe gjysmë të kualifikuar. Nevoja për uljen e kostos në kombinim me
nevojat më të ulta të sektorit për personel me specializim të avancuar, interpretojnë dhe karakteristika të tjera të
fuqisë punëtore në fushën e turizmit, si:
75  Gjithnjë e më tepër shtohet përqindja e punëtorëve që punojnë me kohë të pjesshme, veçanërisht në
ndërmarjet e vogla dhe të mesme, kërkesat financiare të të cilave janë relativisht të ulëta.
 Përqindja e lartë e të punësuarve të cilët vijnë nga fusha apo degë të tjera të aktivitetit ekonomik, që
gjithashtu kanë kërkesa ekonomike relativisht të kufizuara ose për shkak se punësimi ka rënë në sektorët
nga të cilët ata vijnë dhe janë nën presionin e papunësisë, ose vuajnë nga mungesa e specializimit.
 Një numër i madh femrash të punësuara, por një përqindje shumë e vogël e tyre mbajnë poste me
përgjegjësi. Është e njohur se në shumë vende pagat e punës të femrave dhe kryesisht të pakualifikuara
janë relativisht të ulta.
 Përqindje e lartë pjesëmarrjeje në punësimin e përgjithshëm të të rinjve në moshë, me nivel të ulët të
trajnimit, që bien dakord të punojnë me rroga të ulta, për shkak të mungesës së eksperiencës ose për
pamundësi të tjera punësimi.
 Një numër i madh i të punësuarve në kushte të ekonomisë informale, që kufizojnë koston totale të punës
për punëdhënësin.
 Orët e gjata të punës, të cilat kanë tendencë për të reduktuar koston për njësi.
Puna e padeklaruar, përmendet zakonisht si mënyrë e fleksibilitetit të paligjshëm e cila shfaqet gjithnjë e më
shumë në tregun e punës në turizëm. Me termin punë e padeklaruar kuptojmë “të gjitha aktivitetet e paguara që
janë të ligjshme për sa i përket natyrës së tyre, por nuk deklarohen në autoritetet publike, duke marrë parasysh
rregulloret e ndryshme që aplikohen në shtete të ndryshme” (Komisioni i Komuniteteve Evropiane, 2007). Ky
përkufizim lidh punën e padeklaruar me shmangien nga taksat dhe mashtrimin e tyre në sektorin e sigurimeve
shoqërore dhe mbulon një shumëllojshmëri të aktiviteteve, si p. sh. ofrimi i shërbimeve familjare etj.
Karakteristikë është fakti se në çdo vend pritës do të ketë një përqindje të konsiderueshme të popullsisë, të cilët
do të fshehin të ardhurat ose çdo formë të punësimit në turizëm. Në këtë pikë duhen theksuar marrëdhëniet e
ngushta të rritjes së jashtëzakonshme të turizmit me efektin shkatërrues të ekonomisë formale.
Flitet për një fenomen kompleks i cili ndikohet nga një gamë e gjërë faktorësh ekonomik, social, institucional
dhe kulturor. Njihet në linja të përgjithshme se puna e padeklaruar ka tendencë të jetë pengesë ekonomike për
politikat buxhetore dhe sociale të orientuara drejt arritjes së zgjerimit ekonomik. Vitet e fundit është vënë re një
kthesë në format atipike të punës së pakualifikuar, si: marrëveshje gojore për sigurimin e punës, përdorimi i
anëtarëve të familjes në biznesin e familjes, kontrata me kohëzgjatje të shkurtër (1-4 muaj) dhe kryesisht punë
pa sigurime sociale. Shumë nga këto forma atipike të punës janë të lidhura me ofrimin e shërbimeve të tyre në
biznese hoteliere si dhe në restorante apo bar. Në çdo rast, karakteristikë e formave të punësimit që përmendëm
më lart është se ato kanë tendencë për t’u bërë një tipar i qendrueshëm në zhvillimin e turizmit shqiptar, gjë që
vështirëson sa vlerësimin e tyre statistikor, aq dhe vlerësimin e punësimit tek turizmi në përgjithësi.
Është e qartë se shtimi i formave të tilla të punësimit kontribuon në zhvlerësimin e vazhdueshëm dhe
degradimin e të drejtave të punëtorëve që rrjedhin nga ligjet e punës, legjislacioni për sigurimet shoqërore dhe
legjislacioni për mundësi të barabarta në punësim ndërmjet femrave dhe meshkujve.
Punëdhënësit përdorin si mekanizëm të rëndësishëm për reduktimin e kostos së punës, shmangien e pagimit të
taksave dhe e sigurimeve shoqërore. Tendencat e reja në tregun e punës dhe promovimi i një modeli për clirimin
e marrëdhënieve të punës, që karakterizohen nga fleksibiliteti e bën më të lehtë shkeljen e ligjeve të punës dhe
kanë çuar në rritjen e rrjetit të punës së padeklaruar. Në kuadër të përpjekjeve të përgjithshme që bëjnë vëndet
76 pritëse të turistëve, pra dhe Shqipëria, për trajtimin e ndikimeve ekonomike të papunësisë sezonale në turizëm,
përpjekje janë bërë për të zgjatur sezonin turistik dhe zhvillimin e formave alternative të turizmit, si turizmi
dimëror, turizmi i qyteteve, turizëm biznesi, etj.
Megjithatë, deri më sot, këto përpjekje nuk kanë dhënë rezultatet e pritshme dhe kjo për shkak të mungesës së
koordinimit dhe programimit të veprimeve nga palët e interesuara. Rrjedhimisht këto përpjekje për uljen e
papunësisë sezonale në turizëm duhet të vazhdojnë edhe në të ardhmen për të zbutur sa më shumë të jetë e
mundur ndikimin ekonomik.
3.5
Konkluzione
 Zhvillimi i turizmit ka ndikim pozitiv në një shoqëri sepse krijon vende pune të reja jo vetëm në sektorin
e turizmit, por dhe në sektorë të tjerë të ekonomisë si pasojë e efekteve dytësore të tij.
 Kontributi total i turizmit në punësim për Shqipërinë është i lartë, pothuajse 20% të punësimit total.
Duke u krahasuar me vendet e rajonit, Shqipëria ndodhet pas Maltës dhe Kroacisë, duke lënë pas të
gjitha vendet e tjera.
 Karakteristikë e tregut të punës në turizëm është fleksibiliteti.
 Karakteristika kryesore e punësimit në turizëm është sezonaliteti.
 Karakteri sezonal i turizmit, ka tendencën të dekurajojë çdo përpjekje drejt orientimit të një punësimi
produktiv të forcës punëtore.
 Punësimi sezonal në turizëm mbulohet në përmasa të mëdha nga punëtorë të pakualifikuar ose të
rastësishëm.
 Ekzistenca e një numri të madh të punësuarish në kushte të ekonomisë informale.
 Puna e padeklaruar po bëhet një tipar i qendrueshëm në ekonominë shqiptare.
77 4. KAPITULLI IV Ndikimi i turizmit në investime
Është e domosdoshme që vendet në zhvillim të marrin të gjitha masat e nevojshme paraprake,
në menyrë që të shmangin vrasjen e patës që bën vezët e arta“ pasi është shumë e vështirë për një qeveri, në
kuadër të konkurencës globale për fondet e investimeve të disponueshme, të refuzoi cdo lloj forme të
investimeve turistike.
UNESCO(1980)
4.1
Rëndësia dhe domosdoshmëria e investimeve turistike
Turizmi është konsideruar nga qeveria shqiptare si sektori më premtues ekonomik i vendit. Zhvillimi i pasurive
të patundshme është një nga parakushtet për rritjen e ofertës së infrastrukturës së turizmit, pavarësisht se natyra
e turizmit imponon përshtatjen e ofertës përballë një kërkese jashtëzakonisht të paqëndrueshme ndërkombëtare.
Realizimi i prodhimit turistik nënkupton kapitalin turistik të domosdoshëm, i cili synon investimin e
vazhdushëm të burimeve ekonomike, për ndërtimin, mirëmbajtjen, dhe modernizimin e një sërë objektesh të
infrastrukturës dhe superstrukturës turistike.
Veprimtaria turistike investuese përfshin të mirat materiale që nuk konsumohen menjëherë komplet, por
destinohen të ofrojnë shërbimet ose aftësinë e tyre prodhuese në të ardhmen dhe në një periudhë kohore të gjatë
si mjete prodhimi të bizneseve turistike dhe të shtetit me destinacion që të përdoren në prodhimin turistik.
Turizmi përbën një kompleks reciprok produktesh dhe shërbimesh plotësuese, njësi prodhimi, burimesh fizike
dhe njerëzore, të cilat kushtëzojnë realizimin e një seri investimesh në infrastrukturë dhe superstrukturë, në
mënyrë që të arrihet prodhimi i përsëritur dhe konsumi turistik i ndryshuar në një vend pritës. (Pearce, D.
1991;Bull, A. 2002)
Kapitali është një nga faktorët më të rëndësishem të prodhimit turistik, që prek aftësinë dhe përmasat e
ekonomisë turistike, dhe si rrjedhim madhësinë e kërkesës turistike totale.
Kështu pra,përqëndrimi i një kuadri financiar i bazuar në një programim afatgjatë ekonomik dhe mjedisor të
vendit dhe të mbështetur nga burime financiare të ndryshme, përbën një domosdoshmëri dhe kusht të
kënaqshëm për zhvillimin e turizmit dhe në përgjithësi për zhvillimin e vendit që pret dhe akomodon turistët.
Rëndësia e investimeve turistike të një rajoni është e madhe, si për ekonominë turistike, ashtu dhe për
ekonominë në tërësi, sepse mallrat kapitale turistike përbëjnë mjetet me të cilat shtohet aftësia prodhuese e
ekonomisë turistike dhe identifikojnë në shkallë të rëndësishme, nivelin e zhvillimit turistik të vendit ose rajonit.
Investimet në sektorin e turizmit janë një përzierje e burimeve publike dhe burimeve private, gjë që krijon
vështirësi në vlerësimin e efekteve ekonomike për zhvillimin turistik dhe në hartimin e një strategjie të
përshtatshme. Investimet në infrastrukturë janë të një rëndësie të veçantë. Njohja e cilësive të tyre përbën
kontributin thelbësor për planifikimin dhe programimin më të mirë të zhvillimit turistik. Krijimi i një rrjeti të
infrastrukturës turistike dallon produktin e turizmit, përmirëson imazhin turistik të vendit apo të zonës te
78 destinacionit dhe promovon procesin e zhvillimit turistik. Investimet e sektorit turistik karakterizohen si kapitale
intensive, për shkak të kostos së lartë të infrastrukturës dhe superstrukturës turistike.
R. Erbes(1973)thekson në lidhje me turizmin se “Bëhet fjalë për një “industri të rëndë” (Durand, H, et al.1994)
për sa i përket investimeve, sepse turizmi nuk përfaqëson një sektor real të ekonomisë, por një bashkësi
veprimtarish që varen nga sektorë dhe degë të ndryshme(transport, ndërtim, objekte publike etj)”.
Vendi i cili dëshiron zhvillimin e sektorit turistik, duhet të marrë një sërë masash që të kordinohen me planin e
zhvillimit racional të ekonomisë.
Roli i shtetit në lidhje me investimet turistike është:



Duhet në fillim të përcaktojë nivelin e zhvillimit që synon të marrë sektori turistik. Kjo kërkon si fillim
studimin e tregut turistik botëror dhe në vazhdim adoptimin e programeve konkrete, që i përkasin si
zhvillimit të turizmit masiv, ashtu edhe zhvillimit të turizmit elitar në përputhje me përcaktimin e zonave
turistike.
Duhet të përcaktohet, në mënyrë të qartë, roli i sektorit publik dhe privat në zhvillimin e turizmit.
Duhet të përcaktohet roli i prejardhjes së kapitaleve kombëtare apo ndërkombëtare që investohen në
sektorinë turistik.
Investimet turistike shkaktojnë flukse ekonomike në veprimtarinë ekonomike nëpërmjet:



Sektorit familjar
Sektorit prodhues
Sektorit publik
Investime turistike konsiderohen, në përgjithësi, vendosja e kapitaleve nga invenstitorët në biznese turistike, me
synimin që të sjellë tek ata disa të ardhura në të ardhmen.
4.2
Karakteristikat kryesore të investimeve turistike
Karakteristikat kryesore të investimeve turistike janë:
 Investimet në sektorinë turistik janë një përzierje e burimeve private dhe publike. Kjo krijon vështirësi
në vlerësimin e ndikimeve ekonomike të zhvillimit turistik dhe në hartimin e një strategjie të
përshtatshme programimi ekonomik të aktivitetit turistik.
 Pjesëmarrja e sektorit publik në turizëm përfshin investime si për infrastrukturën turistike, ashtu edhe për
shërbime të përfitimit publik. Kjo shkakton vështirësi në vlerësimin dhe efektivitetin e kostos dhe të
përfitimeve që nënkupton veprimtaria turistike.
 Komplementariteti i inventimeve turistike në lidhje me investimet e sektorëve të tjerë të aktivitetit
ekonomik është një karakteristikë që sjell një shkallë vështirësie në përcaktimin e investimeve për
turizëm dhe gërsheton një numër sektorësh të veprimtarisë ekonomike përtej turizmit.
79  Investimet turistike zgjerojnë aftësinë prodhuese të ekonomisë turistike dhe ofrojnë në praktikë shtimin e
prodhimit të mallrave turistike, rrjedhimisht përbëjnë përçuesit kryesor të zhvillimit ekonomik turistik.
Që të konsiderohet me leverdi ekonomike një investim turistik dhe çdo lloj investimi duhet që para realizimit të
tij, të ekzistojnë tregues bazë se do të japë tek invenstitori, brenda një periudhe kohore të kënaqshme, kapitalin
që destinohet të invenstohet në një aktivitet prodhues të caktuar të ekonomisë turistike, si dhe një fitim llogjik të
dëshirueshëm. Investimet turistike përbëjnë elementin e dytë të rëndësishëm të shpenzimeve totale të ekonomisë
turistike pas konsumit ose përdorimit turistik dhe përputhen me prodhimin e produkteve kapitale siç janë p.sh.
akomodime turistike, mjete transporti, bar-restorant, që i shërbejnë turizmit, etj. Pra meqënese, kapitali është një
nga faktorët kryesor të prodhimit turistik, është e natyrshme që mundësia e ekonomisë turistike për prodhimin e
produkteve turistike të përcaktohet dhe nga niveli i kapitalit që do të invenstohet tek ajo. Si rrjedhim, kur
shtohet kapitali që invenstohet në ekonominë turistike, shtohet dhe aftësia prodhuese e ekonomisë turistike.
Përkundrazi, kur pakësohet kapitali që invenstohet në ekonominë turistike, pakësohet dhe aftësia prodhuese e
ekonomisë turistike.
Në kundërshtim me konsumin ose përdorimin turistik, investimi turistik karakterizohet nga paqëndrueshmëria.
Me fjalë të tjera, prezanton luhatje ndërkohore të menjëhershme dhe të vazhdueshme. Kjo ndryshueshmëri e
investimeve turistike prek në mënyrë të konsiderueshme luhatjet që vërehen në nivelin e të ardhurave turistike
nga njëra anë, dhe nga ana tjetër të punësimit në ekonominë turistike.
Aktiviteti turistik i nismës individuale në ekonominë turistike, varet nga fitimi që synojnë të arrijnë invenstitorët
nga realizimi i investimeve tek ajo.
4.2.1
Kategoritë e investimeve turistike
J. Heytens(Heytens, J. 1974) dallon tre kategori të mëdha të investime turistike:
 Investime nga të cilat nuk burojnë të ardhura turistike, ku mund të përmëndim planifikimin e
infrastrukturës, menaxhimi i organizatës, etj.
 Investime nga të cilat burojnë të ardhura turistike indirekte, siç janë furnizimi me ujë, shpërndarja e
energjisë elektrike, rrugë automobilistike, aerodrome, reklamat turistike të financuara nga bizneset
hoteliere dhe ajrore, etj.
 Investime nga të cilat burojnë të ardhura turistike direkte, hotelet, restorante, pishina, fusha tenisi, taksi,
qëndra argëtimi, etj.
Këto investime financohen nga invenstitorë të ndryshëm të cilët bashkëpunojnë për vlerësimin e burimeve
turistike ekzistuese. Dy kategoritë e para të investimeve merren përsipër kryesisht nga shteti, pavarësisht që në
kategorinë e dytë vërehet një bashkëpunim ndërmjet shtetit dhe investitorëve privat, ndërsa kategoria e tretë i
takon pothuajse ekskluzivisht sektorit privat.
Sipas P. Fabre, (Fabre. P. 1979) investimet që kërkohen për zhvillimin turistik të një vendi dallohen në dy
kategori:
80  Investime në biznese që shesin të mira dhe shërbime të cilat konsumohen direkt nga vizitorët.
 Investime në infrastukturë të përgjithshme dhe shërbime publike.
Kontributi i shtetit në zhvillimin turistik shprehet në dy drejtime kryesore:


Krijimi i një klime favorizuese për investime.
Financimet favorizuese.
Për sa i përket drejtimit të parë, janë pranuar disa faktorë të cilët janë në gjëndje të plotësojnë kërkesat e
drejtimit të parë:





4.3
Perspektiva e një zhvillimi të përgjithshëm.
Shpallja publike e programeve të zhvillimit turistik.
Roli i qeverisë dhe mbështetja administrative.
Krijimi i infrastrukturës së përgjithshme.
Ndikimet kryesore pozitive që shkaktojnë investimet turistike në ekonomi
Investimet turistike shkaktojnë ndikime ekonomike të shumëfishta në procedurën e zhvillimit të ekonomisë
turistike. Shtrirja e tyre varet nga natyra, madhësia dhe cilësia e strukturës së kategorive të ndryshme të
investimeve që realizohen në sektorin turistik.
Investimet turistike janë në gjendje të shkaktojnë një seri ndikimesh makro-ekonomike, të (Fabre, P. 1979)
drejtpërdrejta apo të tërthorta në vendin pritës për turistët.
Ndikimet kryesore pozitive që shkaktojnë investimet turistike në ekonomi dhe në jetën sociale të një vendi janë:









Sjellin mundësi të reja punësimi.
Shfrytëzojnë burimet e pasurisë turistike.
Shpejtësojnë procedurën e zhvillimit ekonomik turistik.
Shkaktojnë ndikime shtytëse të shumanshme në mekanizmin prodhues të ekonomisë turistike.
Përforcojnë ofertën e mallrave dhe shërbimeve turistike.
Përmirësojnë prodhimin turistik dhe konkurrencën.
Shkaktojnë ndikime të rëndësishme në klasat produktive dhe në rajone të ndryshme.
Zgjerojnë ciklin e punës së veprimtarisë ekonomike turistike dhe krijojnë kështu burime potenciale për
shtimin e të ardhurave publike.
Kontribuojnë në promovimin e përparimit teknologjik, pasi investimet turistike trupëzojnë në procesin e
prodhimit dhe teknologji të përparuara.
Niveli dhe shtrirja e ndikimeve potenciale ekonomike të mësipërme varet nga shumë faktorë, të cilët ndryshojnë
nga vendi në vend, ku mund të përmëndim:
 Niveli i zhvillimit turistik që gjendet vendi ose rajoni.
81 



Strategjia e përgjithshme dhe programi i zhvillimit turistik.
Masat e zhvillimit turistik(p.sh. financimi i bizneseve turistike).
Kuadri institucional i zhvillimit turistik.
Politikat kombëtare dhe rajonale të zhvillimit turistik.
Në lidhje me investimet turistike (publike apo private) është e nevojshme, për çdo investues, të mundet të
vlerësojë kthimin e kapitalit që do të invenstojë. Kështu, mund të zgjedhë investimin më efiçent, d.m.th atë që
maksimizon më shumë kthimin e kapitalit të tij.
4.3.1
Faktorët kryesor që ndikojnë tek synimet e investitorëve
Faktorët kryesor që ndikojnë tek synimet e invenstitorëve, në lidhje me përfitimet ekonomike që do të rezultojnë
për ata nga realizimi i investimeve turistike, janë përkatësisht:

Ritmi i zhvillimit të metodave prodhuese dhe produkteve të reja në ekonominë turistike.
Përdorimi i metodave të reja në procesin e prodhimit, nga ana e bizneseve turistike, çon në uljen e kostos së
prodhimit dhe si rezultat, në rritjen e fitimeve të tij. Gjithashtu, zhvillimi i një produkti turistik të ri, sjell fitime
të larta për bizneset turistike, që e promovojnë të parat në tregun turistik. Zhvillimi i metodave të reja prodhuese
dhe produkteve turistike të reja është i lidhur ngushtë me realizimin e investimeve të reja, niveli i të cilave varet
nga ritmi i përparimit teknologjik.

Kosto e blerjes dhe e përdorimit të produkteve kapitale në ekonominë turistike.
Kosto e blerjes dhe e përdorimit të produkteve kapitale të reja në ekonominë turistike prek eficencën e
investimeve që realizohen për këtë qëllim. Konkretisht, sa më e ulët është kjo kosto, aq më e madhe është
efiçenca e investimeve, d.m.th fitimi që synon investitori nga realizimi i tij. Përkundrazi, sa më e lartë është kjo
kosto, aq më i vogël do të jetë efiçenca e investimit dhe si rrjedhim fitimi që synon investitori i tij.

Kosto e kapitalit financiar që kërkohet për blerjen e kapitalit fizik në ekonominë turistike.
Interesi është kosto e kapitalit financiar që është i domosdoshëm për blerjen e kapitalit fizik në ekonominë
turistike. Kur kapitali financiar vjen nga kredi, interesi përbën një kosto që duhet të merret parasysh nga
investuesi dhe kjo sepse në përputhje me nivelin e tij kufizohet dhe efiçenca e investimit të tij.

Politika shtetërore për përforcimin e veprimtarisë investuese në ekonominë turistike.
Politika shtetërore që zbatohet, çdo herë, në lidhje me tatimet e fitimeve të bizneseve turistike dhe stimujt e
ndryshëm, për përforcimin e veprimtarisë investuese në ekonominë turistike luan patjetër rol të rëndësishëm në
formimin e synimeve të investitorëve për fitime më të mëdha, ndërsa paralelisht prek në masë të madhe nivelin
e investimeve që realizojnë ata.
82 Figura 4.1: Faktorët kryesor që prekin veprimtarinë investuese të iniciativës private në ekonominë
turistike
Ritmi i zhvillimit të metodave prodhuese dhe produkteve të reja në ekonominë turistike. Politika shtetërore për përforcimin e veprimtarisë invenstuese në ekonominë turistike. Veprimtaria investuese e iniciativës private në ekonominë turistike Kosto e blerjes dhe e përdorimit të produkteve kapitale në ekonominë turistike. Kosto e kapitalit financjarë që kërkohet për blerjen e kapitalit fizik në ekonominë turistike. Burimi: Ηγουμενάκης, Ν.Γ.,1997.fq 113
4.4
Investimet private në turizëm në Shqipëri dhe në rajon
Përveç infrastrukturës, sektori turistik ka të bëjë me investimet që realizojnë bizneset, të cilat prodhojnë mallra
dhe shërbime që, ose konsumohen drejtpërdrejt nga turistët ose furnizojnë konsumin e ndërmjetëm. Investimet
në hotele kërkojnë fonde të konsiderueshme, ndërsa efektiviteti i tyre, në periudha afatshkurtra dhe afatgjata,
konsiderohet i pasigurtë, për shkak të natyrës sezonale të fenomenit turistik.
Vendimet për investime varen nga një numër kriteresh(Languar, R. 1983), që rrjedhin nga analiza e një numri
faktorësh:




Informacioni mbi mjedisin (ekonomikë, politikë, socialë, etj).
Informacioni në lidhje me projektin e investimit.
Analiza e rrezikut.
Vlerësimi i investimit (kapitali i vet apo kredi, burimet e financimit, normat e interesit etj).
Çdo ndryshim në këto variabla mund të ketë ndikim të rëndësishëm në qëndrueshmërinë ekonomike të projektit
të investimit.
Vlerësimi i përgjithshëm i investimeve që bëhen në turizëm has vështirësi të mëdha. Sektori i cili është përdorur
gjerësisht për një sërë vlerësimesh dhe përllogaritjesh, në bazë të literaturës botërore, është sektori i akomodimit
turistik. (Fabre, P. 1979) Zhvillimi i turizmit në përgjithësi presupozon realizimin e investimeve të rëndësishme
të kapitalit si nga ana e shtetit ashtu dhe nga ana e sektorit privat. Investimet publike janë të domosdoshme për
83 realizzimin e objeekteve të inffrastrukturëss turistike, ndërsa investtimet e nism
mës private jaanë të domoosdoshme pëër
realizzimin e objeekteve të sup
perstrukturëss turistike.
Figu
ura 4.2: Ndrryshimi i inv
vestimeve kapitale në tu
urizëm për vendet e raajonit
60
0
40
0
20
0
0
2006
20
007
2008
2009
2010
20
011
2012
‐20
0
‐40
0
‐60
0
Bullgaria
Greqia
Frranca
Kroaciia
Malta
Hungaria
H
Porrtugalia
Rum
mania
Spanjaa
Shqipëria
Turqia
Burim
mi: Travel & Tou
urism Economic Impact 2012, Allbania, Greece, Hungary,
H
Turkeyy, Portugaly
ura 4.3: Inveestimet turistike si % e investimev
ve totale përr vendet e raajonit në vittin 2011
Figu
25
20
15
10
5
0
Inve
estimet Turistiike
23.6 15.4 14 4.9 6.1 4.2 11.4 3.9 8.3 11.5 4 6.8 7.3 9.9 4.8 5.7 8.6 Burim
mi: Travel & Tou
urism Economicc Impact 2012, Albania,
A
Greece, Hungary, Turkeey, Portugaly
Në S
Shqipëri ndërrtimi dhe fin
nancimi i inffrastrukturës së përgjithsshme është m
marrë përsipëër nga shtetii, pasi kërkon
n
fondde të rëndësishme për investime, programe ndërtimi aafatgjata, dhhe përpjekje të vazhddueshme pëër
mirëmbajtjen e tyre. Finan
ncimi i infrrastrukturës, pasi është e pamunduur për të ddalluar infraastrukturën e
ga ajo turisttike të një vendi,
v
sigurrohet ekzkluuzivisht ngaa sektori pubblik nëpërm
mjet tatimeve
përgjjithshme ng
publike dhe huaamarrjes pub
blike. Ndërm
marja e polittikave zhvillluese në sekktorin e turizzmit, duhet të synojë në
84 përm
mirësimin e in
nfrastrukturëës, ndërtimi dhe modern
nizimi i së ci lës është njëë kërkesë jo vvetëm e këtiij sektori, po
or
i të ggjithë ekono
omisë. Përmiirësimi i shëërbimeve turristike brendda vëndit, përmirësimi i infrastrukturrës përkatëse
do tëë vepronte nëë rritjen e të ardhurave tëë këtij sektori.
Investimet në turrizëm patën një rënie të theksuar nëë vitin 2009. Pavarësishtt nëse janë ddestinacione të vjetra apo
o
m në të gjithaa vendet e raajonit, investtimet turistikke kanë luhaatje shumë tëë mëdha. Kroacia, Maltaa,
të rejja në turizëm
Greqqia, Mali i Zi
Z janë vëndee që e mbësh
htesin ekono
ominë e tyre në industrinnë e turizmitt, prandaj dhhe investimeet
turisttike zënë njëë peshë të madhe
m
në inveestimet totale të ekonom
misë.
Sektori i turizmiit në Shqipërri është në rritje
r
të shpeejtë dhe ka ppasur një rrittje impresionnuese ekonoomike që nga
viti 22000. Me dissa prej çmim
meve të pron
nave më të ullëta në Evroopë, me një kkosto të ulët të jetesës dhhe një regjim
m
tejet të favorshëm
m tatimor, Shqipëria ësh
htë duke tërh
hequr vëmen djen e investitorëve të ppronës kudo.
Shqiipëria ofron potencial tëë pafund për investitorëtt të përfitojnnë nga munddësitë e paekksploruara nnë turizëm, si
s
dhe dduke ndihmu
uar për zhvilllimin e kësaaj industrie në
n një sektorr strategjik kkyç në ekonoominë e venddit.
Përm
mirësime të vazhdueshm
v
me janë duke u bërë për të
t inkurajuarr investitorëët për të zhvvilluar infrasttrukturën pëër
turizzmin në Shqiipëri.
Ndryyshimi në inffrastrukturë ka rritur ndjeshëm intereesin për të vvazhduar invvestimet në kkëtë fushë, duuke sjellë një
bum ndërtimesh si në bregdet ashtu dhee në pjesët e tjera të venndit. Mund tëë themi se S
Shqipëria së shpejti do të
mund të përmirëësojë imazhiin e saj me anë të buku
urive që nattyra i ka falë dhe ekonoominë me fiitimet që kjo
o
o ditë.
industri sjell çdo
Biznneset private e shikojnë tu
urizmin si njjë veprimtarri ekonomikee që siguronn tek të gjithëë që investojnë tek ai,
fitim
m të shpejtë dhe
d të lehtë.
Figu
ura 4.4: Inveestimet kapitale turistik
ke në Shqip
përi (miliard
d lek)
Investim
met kapitale tuuristike
24
23
22
21
20
19
18
17
23.2 21
1.7 21.9 20.7 21 21 2010
2011
19.5 2006
20
007
2008
2009
2012
Burim
mi: Travel & Tou
urism Economicc Impact 2012, Albania
A
Hoteelet si biznese me eleement të caaktuar “intensiv”, karakkterizohen nga shpenzzime fikse të larta dhe
rrjeddhimisht ngaa kosto joelasstike. Më ho
ollësisht, shp
penzimet fiksse i përkasinn atyre treguuesve të kosttos që për një
kohëë të caktuar qëndrojnë
q
të pandryshueeshëm edhe në
n qoftë se reeduktohet vëëllimi i proddhimit.
85 Figu
ura 4.5: Hotelet në Shqiipëri për peeriudhën 200
00-2011
400
0
300
0
200
0
Hotele
100
0
0
2000
2001
2002
2
2003
2004
2
2005
2006
20007
2008
2009
20
010
2011
Burim
mi: INSTAT,201
12
Kjo nënkupton që
q mbyllja e njësisë osee shfrytëzimii me kapacittet të ulët gjjatë periudhëës jashtë sezzonit turistik
k,
shum
më pak ndiko
on në redukttimin e shpeenzimeve fik
kse, pasi shpeenzimet për instalimin e objekteve ddhe pajisjeve
kapittale, si dhe detyrimet
d
pëër kredi ngellen fikse. Njëkohësisht, problemi nëë lidhje me kkoston bëhett akoma më i
thekssuar dhe ng
ga qëndruesshmëria që paraqesin shpenzimet
s
e funksionim
mit të bisneseve hoteliiere, të cilaat
përfsshijnë pagat e punëtorëv
ve, shpenzim
met e ushqim
mit, si dhe shhpenzimet e përgjithshm
me siç janë sshpenzime të
ngrohjes, energjii ekektrike, shpenzime të
t pastrimit etj. Shpenziimet e përgjithshme janëë më të lartaa kur shtoheet
konssumi i këtyrre shpenzimeve, por derri në një nivel të caktuuar qëndrojnnë të pandryyshueshme ddhe rëndojnë
bizneesin akoma edhe
e
pse ësh
htë reduktuarr ndjeshëm kërkesa
k
ose kka ndaluar fu
funksioniminn e tij për njëë periudhë.
Gjithhashtu hotelet karakterizzohen si bizznese të pun
nës së tensioonuar, sepsee veçoria e ttyre si “njëssi që ofrojnë
shërbbime”nënku
upton shërbiimin privat të klientit.. Më konkrretisht proddhimi i shërbimeve turristike bëheet
njëkoohësisht me konsumin e tyre dhe çdo
o nëpunës ofron shërbim
m individual të drejtpërddrejtë tek turiisti, fakt i cilli
tregoon se kostojja e personeelit është dh
he varet direekt nga shfrrytëzimi i kkapacitetit tëë hotelit. Praa në rastin e
hotelleve me fun
nksionim të vazhdushëm
m kostoja e personelit ëështë e panddryshueshmee si dhe punnësimi direktt,
ështëë në përputhjje me numriin e shtretërv
ve.
Kjo situatë ështëë rrjedhojë e prodhimit të njëkohshëëm të produuktit hotelierr, i cili detyrron biznesinn të ndjek një
proggram funksio
onimi 24 orësh gjatë gjjithë vitit, në
n mënyrë qqë të bëhet i mundur prrodhimi i tëë mirave dhe
shërbbimeve që duhen
d
për qëndrimin e tu
uristit në çdo
o moment tëë ditës që kërrkohet. Ky ffenomen treggon nivelin e
lartë të gatishmëërisë që perssoneli dhe objektet
o
prod
dhuese, duheet të gjendenn gjatë gjithhë ditës që ttë munden të
ojat e turistit. Niveli i larrtë i gatishmërisë prodhuuese sjell shttimin e shpennzimeve fikse, për shkak
k
përballojnë nevo
se hootelet paguaajnë paga pëër 3 turne, për 7 ditë të javës, shpërrblime shtessë për shkakk të punës naatën dhe ditë
festaash. (Bull, A. 2001)
Pra një nga pro
oblemet kry
yesore që pëërballen investimet privvate hotelierre është prooblemi i koostos. Njësitë
industriale e kan
në zgjidhur këtë
k problem
m me kontrolllin e vëllimitt të prodhim
mit. Në situattën e e hoteleeve, produktti
nuk magazinoheet, sepse hoteelet ofrojnë produkte pëër konsum pëërfundimtar të cilët nukk mund të zhhvendosen në
venddin e prejard
dhjes së turisstëve, një pro
oblem i cili bëhet akom
ma më i rëndëësishëm, përr njësitë që funksionojnë
vetëm
m në sezon, pasi dhe nëë periudhën jashtë
j
sezon
nit turistik shhpenzimet fi
fikse rëndojnnë në përqinddje të madhe
bizneesin.
Kapaaciteti i hoteelit është i pëërcaktuar, dh
he që të ketëë shfrytëzim të plotë duhhet që shtretëërit të jenë tëë zënë, fitim
mi
i biznnesit për shttrat humbet çdo
ç darkë dh
he nuk mund
d të zëvendëssohet. Pra dhhomat e pashhfrytëzuara dhe tavolinaat
86 “bosh” në restorante, nënkup
ptojnë kosto funksionim
mi të lartë e ciila në kombinim me shppenzimet fikse të shtuaraa,
ka sii përfundim uljen e eficcencës së biiznesit hotellier dhe pam
mundësinë e tij për të m
mbuluar nevvojat e tij me
kapittale të njëjtaa ose të gjejëë lehtë finan
ncues.Në Shqipëri shfryttëzimi i hoteeleve për peeriudhën 20000-2011 ishte
mesaatarisht 1993
3 netëqendrime për një hotel
h
në një vit kalendarrik. Në vitin 2009 ky treegues ishte i ulët në 1684
4
netëqqendrime pëër hotel, kurse në vitin 2011
2
ky treg
gues u dyfisshua. Netëqeendrime për shtrat për S
Shqipërinë në
vitinn 2011 ishte 42. 3, kjo ësshtë vlera mëë e ulët në periudhën
p
20000-2011, kuurse vlera m
më e lartë ka qënë në vitin
n
20022 me 66. 5 neetëqendrimee për një shtrrat.
Figu
ura 4.6: Netëëqendrime për
p një hoteel në Shqipëëri
4000
3000
Netëq
qendrime për
një ho
otel
2000
1000
0
2000
2001
2002
2
2003
200
04
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
1
Burim
mi: Kalkulime tëë autorit
Figu
ura 4.7: Netëëqendrime për
p një shtrrat në hoteleet e Shqipërrisë
8
80
6
60
Neetëqendrime
pëër një shtrat
4
40
2
20
0
2000
2001
2002
2003
2004
4
2005
20
006
2007
2008
2009
2010
201
11
Burim
mi: Kalkulime tëë autorit
Inelaasticiteti i kostos
k
në njësitë hotelieere dhe pam
mundësia e depozitimitt të produkttit, sjell detyyrimisht dhe
polittikën e modeelimit të çm
mimeve të bizznesit. Më konkretisht,
k
mbulim të shhpenzimeve fikse të tyre
që të kenë m
hotellet dhe njëko
ohësisht, të krijojnë
k
kapiitalet investu
uese të domoosdoshme, m
me qëllim pëërballjen e neevojave në të
ardhm
men, duhet të shesin produktet e ty
yre me çmim
me shumë të larta, kjo ddo të shkaktoojë reduktim
m të kërkesëss,
pasi turistët do tëë orientohen
n drejt konku
urrenteve të tyre
t
ose dhe drejt destinacioneve të tjera që ofroojnë të njëjtin
n
m çmime më
m të ulta. Prroblemi i ko
ostos prek diirekt dhe elaasticitetin e laartë të kërkeesës turistikee.
proddukt turistik me
Pra ppërballë një elasticiteti tëë lartë të kërrkesës ekzistton një inelaasticitet i ofeertës hotelierre. Kjo situaatë buron nga
faktii se ato bizneese janë veçanërisht joellastike për sa i përket kaapacitetit të tyre. Më konnkretisht, kaapaciteti i një
njësiie hoteliere është
ë
i përcaaktuar për njëë periudhë tëë gjatë kohoore, pasi përccaktohet gjattë fazës së planifikimit të
njësiisë dhe reallizohet gjatëë përfundimit të objektiit. Shtimi i kapacitetit mund të bëhet vetëm në periudha
afatggjata, nëpërm
mjet një inveestimi intenssiv të kapitallit nga njësiaa, me qëllim
m zgjerimin e tij. Kostoja e ndërtimiit
të njjë hoteli ësh
htë e lartë dhe
d ndryshon
n në varësi të vendndoodhjes. Faktoorët kryesorr që prekin madhësinë e
87 invesstimeve priv
vate, janë niv
veli i interessit, rezultatett e pritshme të kapitalit,, rezervat e kkapitalit që eekzistojnë në
ekonnomi dhe kusshtet e ofertëës të mallrav
ve kapitale.
4.5
Investimet private të huaja në tu
urizëm në Sh
hqipëri
Investimet e huaja përbëjnëë levën bazë të zhvillim
mit turistik dhe atij të përgjithshëm
m të vendevve pritëse të
turisttëve. Investtimet direktee dhe indireekte përbëjn
në dy kateggoritë bazë ttë investimeeve të huajaa. Investimeet
direkkte të huaja në përputhjee me përkufiizimin e FM
MN, janë inveestime afatgj
gjata me të ccilat siguroheet një pjesë e
madhhe e kapitalit të një biznesi që quh
het filial i ko
ompanisë, ngga një komppani jashtë vvendit, komppania mëmëë.
Investimi direkt i huaj përfshin zhvendo
osjen jashtë kufijve
k
kom
mbëtar të venndit ku ka seelinë kompannia mëmë, të
m
dhe të ndryshëm
m. Gjithashtuu në investiimet direkte të huaja pëërfshihet dhe
një ppakete kapittali shtesë modern
strukktura e bashk
këpunimit ndërmjet
n
dy ose më shum
më kompannive, me qëlllim krijiminn e një njësiee të re jashtë
venddit, ku komp
panitë kontriibuojnë në kapitale,
k
tekn
nologji, aftëësi drejtuese etj. Bull(Buull, A. 20011) thekson se
form
ma më e shp
peshtë e kom
mpanisë shu
umëkombësh
he është ajo që përfshinn një kompaani mëmë qqë gjendet në
vënddin A dhe blen
b
aksionee të një kom
mpanie ekziistuese në vvendin B osse krijon nëë vendin B një filial të
komppanisë, i cilii i takon plottësisht ose pjjesërisht.
Zhviillimi i invesstimeve të hu
uaja indirektte ku nuk kaanë elementiin e zotërimiit të aksioneve të kapitallit ka çuar në
shtim
min e koncep
ptit, bisnes sh
humëkombëësh, i cili në përputhje m
me Duuning ((Duuning, J. H.1989) koonsiderohet si
s
një ""kompani që zotëron ose kontrollon veprimtari
v
tëë vlerës së shhtuar në dy ose më shum
më vende".
Këtoo veprimtari mund të çojnë në prodhiimin e të mirave dhe shëërbimeve, osse në kombinnimin dhe tëë të dyjave, si
s
dhe ggjithashtu ko
oncepti "vleerë e shtuar"" mund të pëërfshijë shtim
min e sasisëë të këtyre tëë mirave, pëërmirësimin e
cilësisë ose të sh
hpërndarjes së
s tyre në lid
dhje me vendin dhe me kkohën. Ështtë e qartë se ky përcaktim
m i konceptiit
komppani shumëk
kombëshe është
ë
në shk
kallë të mad
dhe i përgjitthësuar, përrderisa përfsshin si bizneeset që kanë
realizzuar investim
me direkte tëë huaja në më
m shumë se një vend po kaq dhe atoo që kanë shttrirë ciklin e punimeve të
tyre jashtë kufijve të tyre kombëtar
k
nëp
përmjet krijimit të marrrëveshjeve ttë ndryshmee. Shumë heerë ndodh që
ga shteti dhee sektori priivat për zhvvillimin turisstik të një vvendi ose raajoni, të mos
invesstimet që reealizohen ng
mjafftojnë për zhvillimin
z
e turizmit. Në
N këto situ
uata shpesh në ndihmëë vijnë inveestimet e huuaja, të cilaat
ndihm
mojnë në zh
hvillimin e seektorit turistiik duke plotësuar ofertënn turistike.
Figu
ura 4.8: Inveestimet turistike të hua
aja në Shqip
përi (milion €)
Investimet
94 9
94 10
00
79 76 70 50
5
0
2007
2008
2
2009
2010
2011
Burim
mi: Banka e Shqiipërisë,2012
88 4.5.1
Faktorët aktivizues të investimeve private të huaja në turizëm
Bizneset që ushtrojnë aktivitetin në turizëm realizojnë investime të huaja, me qëllim që të arrijnë këto synime
bazë:
Figura 4.9: Synimet e bizneseve turistike që realizojnë investime të huaja
Të maksimizojnë fitimet e tyre Të shfrytëzojnë destinacionet ekzistuese Të ruajnë klientelën e tyre Të krijojnë emër tregëtar të fortë Të ndërhyjnë në tregje të reja Burimi: Autori
 Të maksimizojnë fitimet e tyre.
Qëllimi bazë i i bisneseve shumëkombëshe që realizojnë investime të huaja është shtimi i fitimit të tyre.
Maksimizimi i fitimit me koston më të mundshme të ulët është qëllimi final i tyre. Në periudha afatgjata një
biznes shumëkombësh nuk do që një njësi, që ndodhet në vendet pritëse dhe akomoduese të turistëve, të
vazhdojë të funksionojë nëse nuk është eficente.
 Të ruajnë klientelën e tyre.
Kompanitë shumëkombëshe ndjekin klientët e tyre, duke realizuar veprimtari invenstuese në ato vende ku duket
se klientët e tyre zgjedhin si destinacion turistik. Kompanitë shumëkombëshe ruajnë avantazhin e tyre duke
siguruar se klientët e tyre gjithmonë konsumojnë produktet dhe shërbimet e tyre si kur ndodhen brenda vendit
ku kanë selinë e tyre, ashtu edhe jashtë.
 Të ndërhyjnë në tregje të reja, dhe të shfrytëzojnë avantazhe monopolistike.
Bisneset synojnë të sigurojnë ekonomi nga funksionimi zinxhir brënda integrimit horizontal dhe vertikal. Këto
lloj ekonomie të jashtme janë ekonomi marketing, që kanë lidhje me imazhin botëror, reklamën, etj. Kompanitë
shumëkombëshe vijnë në tregje të reja, duke ofruar imazhin e tyre, produktet dhe shërbimet e tyre. Madhësia
dhe zhvillimi i tregjeve të mundshme që mund të tërheqë një destinacion, përbën një komponent bazë në
zgjedhjen e vendit të ndërtimit të bizneseve turistike, sepse bëhet fjalë për një strategji biznesi që synon të
ndryshojë gjeografikisht veprimtarinë e saj, dhe të reduktojë riskun e investimeve të saj.
 Të krijojnë një emër tregtar të fortë.
89 Të krijojë një emër tregtar popullor, i cili në shumë raste të jetë tërheqës përballë mbartësve të ndryshëm të
financimit të kredive afatgjata, të cilët nuk janë dhe kaq të gatshëm të negociojnë pa sigurimin e një
administrimi profesional.
 Të shfrytëzojnë destinacionet ekzistuese.
Kompanitë shumëkombëshe vijnë në destinacione të reja që të shfrytëzojnë burimet, (tregun e punës, pozicionin
gjeografik dhe mjedisin natyror social-kulturor të vendit pritës etj) dhe stimujt investues(lehtësi në tatime etj) që
gjenden në dispozicion të iniciativës private dhe japin një avantazh konkurrues në bizneset e huaja që kryejnë
investime në ato vende pritëse.
Në përgjithësi vërehet se investimet e huaja direkte preken në një shkallë të madhe nga këta faktorë bazë:
 Pronësia
 Vendi i ndërtimit
Këta faktorë përbëjnë komponentët bazë të qasjes eklektike të prodhimit botëror, që vërejti Dunning(Dunning, J.
H. 1980) në përputhje me të cilët, kompanitë shumëkombëshe në turizëm realizojnë investime, në mënyrë që të
zhvillojnë disa avantazhe në lidhje me kompanitë vendase në vendet pritëse dhe të krijojnë fuqi monopolistike
në vendet pritëse.
Vecanërisht, bizneset turistike të huaja që të konkurojnë me kompanitë vendase në vendet pritëse, duhet të
zotërojnë disa avantazhe në prodhim dhe në pronësi siç janë: teknologji të nivelit më të lartë, njohuri më të larta
menaxhimi, njohuri më të mira profesionale, ose më shumë aksione në dispozicion. Gjithashtu madhësia dhe
zhvillimi i tregjeve turistike përbëjnë komponentët bazë në zgjedhjen e vendit të ndërtimit të bizneseve turistike,
pasi bëhet fjalë për një strategji biznesi që synon të ndryshojë gjeografikisht veprimtarinë e saj dhe të reduktojë
rrezikun e investimeve të tij.
Rrjedhimisht, faktori i dytë bazë që prek vendimin e kryerjes së një investimi të huaj direkt është vendi i
ndërtimit, një komponent që përfshin kryesisht avantazhe, të cilët i krijon vendi pritës dhe ndikojnë pozitivisht
në procesin e prodhimit të biznesit.
4.5.2
Ndikimet e investimeve private turistike të huaja në vendet pritëse.
Në përuthje me letërsinë botërore konstatohet se përfitimet bazë që mund të kenë vendet në zhvillim nga
ekzistenca e bizneseve turistike shumëkombëshe dhe sidomos zinxhirë hotelesh janë;(Cohen, E. 1972; Dieke, P.
1989;Bull, A. 2001; Tiwari, A. K. and Mihai, M. 2011).

Hyrja e kapitaleve investuese.
Hyrja e këtyre kapitaleve ndikon shumë në zhvillimin ekonomik të një vendi pritës, veçanërisht të vendeve në
zhvillim që karakterizohen nga rrallësia e burimeve. Në shumë raste qeveritë e ekonomive në zhvillim ftojnë
kompani shumëkombëshe të krijojnë një filial, pasi iniciativa individuale vendase nuk zotëron burimet e
90 kërkuara, ose përvojën që të krijojë dhe të funksionojë një biznes turistik në përputhje me standartet botërore,
siç është një njësi hoteliere luksoze, ose një kamp pushimi turistik i kompletuar. Në rastin e pjesëmarrjes
aksionere, ofrimi i burimeve ekonomike çon në shtimin e investimeve në hoteleri dhe rritjen e lëvizjes turistike
si rezultat i uljes së çmimeve, përmirësimit të cilësisë dhe një marketing më të mirë.

Zhvendosja e teknologjisë moderne, njohurive teknologjike dhe aftësive drejtuese.
Investimet e huaja direkte ndikojnë në përmirësimin e konkurrencës së tregut vendas nëpërmjet zhvendosjes së
teknologjisë moderne, njohurive teknike dhe përvojës. Shumë pak vende në zhvillim kanë mundësinë të
përmirësojnë produktet dhe shërbimet që përdoren në ciklin turistik, pa përdorur njohje dhe përvojë të huaj.
Përdorimi i i njohurive dhe përvojës së huaj përbën një mjet bazë për të reduktuar hendekun ndërmjet teknikave
të prodhimit dhe të drejtimit që kanë përvetësuar biznesmenët vendas me metodat moderne të organizimit që
kërkohen për prodhimin e udhëtimeve turistike që zotërojnë kompanitë shumëkombëshe.

Ofrimi i shëmbullit për bizneset vendase.
Kompanitë hoteliere shumëkombëshe mund të bëhen "njësi shëmbull" për krijimin dhe funksionimin të një rrjeti
hotelesh në përputhje me standartet botërore në vende të zgjedhura, të cilat u drejtohen turistëve të shtresave me
të ardhura të larta, dhe nga ana tjetër të funksionojnë si "shëmbull i veprimtarisë investuese" për privatët vendas
në një sektorë të ri investues dhe profesional fitimprurës, turizmin e huaj të importuar, i cili ka nevojë për
objekte që të funksionojnë me një cilësi shumë të lartë, nga ato ekzistueset në stadet e para të zhvillimit të një
vendi pritës. (Andergassen, R. and Candela, G. 2009).

Lidhjet me sektorë të veçantë të tregut turistik botëror.
Investimet e huaja mund të shtojnë përpjekjet e inkurajimit të produktit turistik të vendit pritës në tregun e
vendit të origjinës së investitorit, por dhe në tregun botëror, duke shkaktuar shtim të numrit të mbërritjeve.
Bizneset hoteliere shumëkombëshe ofrojnë hyrje direkte të vendit pritës në tregje të vecantë të ndryshëm
turistësh nëpërmjet sistemit automatik të rezervimit dhe rrjetit që kanë krijuar me degën e agjencive të
udhëtimit. Prirja për përqëndrim të bizneseve hoteliere shumëkombëshe, tek të cilat trupëzohen agjenci turistike,
kompani ajrore dhe grupe të ndryshme biznesesh turistike, ofron tek biznesi organizim të përkryer dhe kordinim
në të gjithë botën si dhe rrjet komunikimi që i lejojnë të orientojnë rrjedhjet turistike drejt destinacioneve të
caktuara.

Sigurimi i cilësisë së shërbimeve, sigurisë dhe imazhit pozitiv të destinacionit.
Bizneset turistike të një vendi pritës, do të mundeshin të bashkëpunonin dhe të krijojnë një imazh për
destinacionet e tyre, pa pasur nevojën e zinxhirit të hoteleve botërore. Në teori kjo gjë duket e arritshme, por në
praktikë është e vështirë, pasi zinxhiri i hoteleve ka krijuar imazhin dhe famën në tregun turistik botëror dhe
mundet të tërheqë me lehtësi turistë nga sektorë të ndryshëm të tregut botëror. Konkretisht, në stadin fillestar të
zhvillimit turistik të një vendi pritës, bizneset hoteliere botërore funksionojnë si mbartës të sigurimit të cilësisë,
të familjarizimit dhe të sigurisë, pasi shumë turistë kur gjenden në një mjedis të huaj kërkojnë gjëra që u janë të
njohura. Turisti shpesh kërkon të panjohurën, të ndryshmen nëpërmjet sigurimit të familjarizimit dhe të njohjes.
(Cohen, E. 1972:166)
91 
Shtimi i konkurrencës dhe i cilësisë së shërbimeve.
Cështja këtu qëndron se pavarësisht faktit se një vend në zhvillim disponon burime turistike për të tërhequr
vizitorë të huaj, ka nevojë nga njohuri teknike të biznesit botëror, si dhe për biznese që ofrojnë shërbime në
përputhje me starndartet botërore në mënyrë që të jenë konkurrues dhe të zënë një vend në tregun botëror. Sipas
Dieke (Dieke, P. 1989) turizmi botëror përbën një veprimtari konkurruese të vecantë drejt dy parametrave:
çmimet dhe kënaqësinë e klientëve. Në fazën fillestare të zhvillimit turistik, sektori privat i një vendi në zhvillim
mund të mos zotërojë përvojën ose kapitalin që të ndikojë në krijimin sasior dhe cilësor të kapitalit hotelier të
domosdoshëm që do ta çojë turizmin në një nivel të ri përfitimi profesional. Zinxhiri hotelier botëror mund të
ndihmojë në përmirësimin e cilësisë së shërbimeve të ofruara të bizneseve vendase dhe të forcojë konkurrencën
e një vendi në zhvillim në tregun botëror turistik.
Vendet në zhvillim adaptojnë politika inkurajimi të investimeve të huaja duke pasur qëllim që këto investime të
përbëjnë katalizatorin në zhvillimin ekonomik të vendit të tyre dhe të plotësojnë disa nevoja bazë të strukturës
së tyre prodhuese dhe sociale. Megjithatë ndikimet e investimeve të huaja në vendet pritëse janë mjaft të
shumanshme, duke shkaktuar përfitime të rëndësishme dhe ndikime negative në zhvillimin turistik dhe të
përgjithshëm të një vendi pritës siç janë; (Brohman, J. 1996;Bull, A. 2001; Gorg and Greenaway, 2004)
 Përfitime ekonomike të reduktuara.
Hyrja e kapitaleve private të huaja funksionon pozitivisht në bilancin e pagesave të një vendi pritës, ndërsa
përkundrazi, nevoja për importimin e të mirave dhe shërbimeve nga jashtë për funksionimin e njësisë turistike
në kombinim me riatdhesimin e fitimeve dhe shpërblimeve rëndojnë bilancin e pagesave, sepse përbëjnë derdhje
nga të ardhurat e ekonomisë. Më analitikisht, përfitimeve të ekonomisë së vendit pritës nga hyrja e kapitalit,
mund t’i kundërvihen rrjedhjet që krijohen nga importimi i i lëndëve të para dhe të ndërmjetme që përdorin
filialet e shoqërive shumëkombëshe për të prodhuar të mirat dhe shërbimet që plotësojnë nevojat e klientëve të
tyre. Vetëm në qoftë se një qeveri zbaton sistem të rreptë të lejeve për importe, mund në thelb të bindë hotelet të
drejtohen nga furnitorë vendas. Kjo ide nënkupton se ofruesit vendas prodhojnë produkte në sasi të
konsiderushme dhe në përputhje me llojin e cilësisë botërore. Shumë janë arsyet për të cilat një kompani
hoteliere shumëkombëshe nuk blen produkte dhe shërbime vendase. Ndërmjet arsyeve për sasitë e larta të
importuara dhe mungesës së lidhjeve Belisle, ( Belisle.J. F.1983) zbuloi disa faktorë bazë që ndikojnë tek lidhjet
e bizneseve hoteliere shumëkombëshe me ekonominë vendase. Konkretisht janë:
 Turistët shpesh, kanë pikëpamje dhe dëshira të qëndrueshme për sa i përket llojit dhe cilësisë së
produktit që iu ofrohet dhe nuk i ndryshojnë lehtë.
 Ushqimet e importuara mund të jenë më ekonomike nga ato që prodhohen në vend.
 Hotelet janë të gatshme të paguajnë më shumë për të siguruar furnitorë të besueshëm dhe produkte të
cilësisë së lartë.
 Ushqimet vendase mund të përgatiten pa u u zbatuar rregullat e higienës.
 Hotelet mund të mos njohin ushqimet e përgatitura vendase.
 Prodhuesit vendas mund të mos kenë mundësinë të marrin kontakte me zinxhirin e hoteleve.
92  Një arsye tjetër që sqaron mungesën e lidhjeve, mund të jetë taktika e kompanive shumëkombëshe të
qëndrojnë në produkte të përcaktuara, që janë të kompanive të njohura botërore, të cilat mund të
bashkëpunojnë me bashkësinë e hoteleve nëpërmjet investimeve të ndryshme.
 "Siguria" që ndiejnë drejtuesit e huaj me furnitorët e përditshëm, përbën një arsye kryesore që nuk mund
dobësohet lehtë.
 Varësi nga shoqëritë shumëkombëshe dhe homogjenizimi i produktit turistik të vendit pritës.
Shoqëritë shumëkombëshe si dhe tur-operatorët botëror, të cilët kanë njohuri të specializuara marketingu dhe
mund të administrojnë një destinacion në tregje turistike të ndryshme, kanë mundësinë të kontrollojnë rrjedhjet
turistike që vijnë nga destinacione të përcaktuara dhe të ushtrojnë presion të konsiderueshëm gjatë krijimit të
politikës qeveritare në përputhje me tema të përshtatjes së madhësisë dhe të llojit të tregjeve turistike që
dëshirojnë të tërheqin.
 Mbizotërimi i mbartësve të huaj.
Në stadet e para të zhvillimit turistik të vendeve në zhvillim vërehet se natyra dhe madhësia e turizmit varet në
një përqindje të madhe nga investimet e huaja dhe përvoja botërore, ndërsa inisiativa private tërhiqet shpesh në
stadin e zhvillimit, ku turizmi është shndërruar në një sektor solid të përfitimit profesional. Kështu pra, bizneset
turistike më të rëndësishme janë të pronësisë së huaj, fakt ky që nënkupton se kompanitë shumëkombëshe me
qëllim të maksimizojnë fitimet e tyre ushtrojnë kontroll të rreptë dhe trysni në vendimet e qeverive në mënyrë
që të përshtasin llojin dhe madhësinë e tregjeve turistike që synojnë në nevojat dhe synimet e tyre. Në thelb
investimet e huaja direkte realizohen në një destinacion jo me mendimin të përforcojnë aftësinë menaxheriale të
investitorëve vendas, por me mendimin që kompania shumëkombëshe të mbizotërojë në tregun vendas dhe të
krijojë një lloj monopoli ose oligopoli.
 Zhvillimi turistik në nivel jo të përshtatshëm dhe ndikim në përdorimin e tokës.
Në kuadër të stimujve për investime që dekretojnë vendet në zhvillim për të tërhequr investime direkte të huaja,
përfshihej dhe dhënia e sipërfaqeve në rajone vecanërisht të pasura natyrore ose shitja e tyre në çmime të ulta.
Fakt ky që u lejon bizneseve botërore të përfitojnë sipërfaqe të konsiderushme toke në destinacione të reja të
shfaqura dhe të realizojnë investime të shkallës së lartë. Përqindja e sipërfaqes kombëtare bëhet dhe më e madhe
sepse, hyrja e një serie hotelesh në një destinacion të ri, shkakton prirjen për të hyrë dhe hotele të tjera
konkurrente në rajon me të njëjtat mënyra, dhe si rezultat të zhvillohet shumë niveli i lëvizjes turistike në rajon
por njëkohësisht të kalojë një sasi e konsiderushme toke në interesa të huaja.
Zhvillimi turistik, nën këto kushte funksionon si vendimtar në rajonet turistike të sapokrijuara, duke zotëruar
gjithmonë më shumë vend për ndërtesat e tyre, duke zhvendosur në shumë raste përdorimin tradicional të tokës,
por dhe banorë vendas nga rajoni.
Investimet e huaja të shkallës së lartë prezantojnë ndikime të ndryshme në ekonomi, në komunitet, në mjedisin e
një destinacioni, me përfundimin, se këto investime edhe pse orientohen në një numër të madh turistësh, nuk
shkatërrojnë vetëm mjedisin natyror, por shkatërojnë në periudha afatgjata vlerën e burimeve natyrore, duke
shkaktuar tension të madh në burimet e disponueshme, si errozion i brigjeve, shkatërrim të florës dhe faunës,
93 konsum i tejkaluar i energjisë dhe ujit, krijimi i një sasie të madhe mbeturinash, përdorim i madh sipërfaqe toke
për ndërtimin e bizneseve për argëtim dhe sport etj.
Aftësitë e rajonit, rëndohen akoma më shumë, sepse zona turistike pasi ka përfituar një rol udhëheqës në
ekonominë vendase, mund të reduktojë autonominë e qeverisjes vendase, në lidhje me llojin e politikës
investuese që dëshiron të ndjekë, duke ushtruar presion të ndërtohen objekte të caktuara infrastrukture dhe
superstrukture në atë vend, si aerodrom kombëtar, ndërtesa sportive të mëdha etj.
 Reduktim i eficensës dhe kostot e largimit.
Varësia e plotë në një treg të përcaktuar turistësh dhe kryesisht tek ai i turizmit masiv së bashku me
nënvlerësimin e vazhdueshëm të produktit turistik të një destinacioni, natyrshëm funksionon negativisht në
eficencën e investimeve të huaja, me rezultat që shumë nga shoqëritë shumëkombëshe të largohen nga një
destinacion i tejngopur. Shumë destinacione bregdetare u shndërruan në sipërfaqe me betone, hotele
shumëkatëshe, duke shkaktuar ndikime të rëndësishme në imazhin dhe në cilësinë e peizazhit. Në situatat ku
bizneset hoteliere shumëkombëshe zgjerohen në bazë të marrëveshjeve të menaxhimit pa u rrezikuar kapitali, ka
më shumë fleksibilitet të largohen më lehtë nga këto zona, pa u rënduar. Kjo nënkupton se pas investimeve të
larta në infrastrukturë dhe superstrukturë, vendet në zhvillim mund të ngelen pa biznese dhe me aftësi prodhuese
të plogësht.
4.6
Financimi si një fushë bazë e ndërhyrjes së shtetit në zhvillimin turistik.
Sipas literaturës botërore, burimet bazë të financimit të zhvillimit turistik janë: (Wanhill, S. 2001. )




Politika financiare e shtetit.
Organizma financiar botëror.
Kapitali privat vendas.
Kapitali privat i huaj.
Financimi dhe ndërtimi i infrastrukturës konsiderohet si një nga politikat më të rëndësishme që mund të
ndikojnë në zhvillimin turistik dhe zhvillimin e përgjithshëm të një vendi ose të rajoneve të ndryshme brenda
një vendi, që karakterizohen të pazhvilluara. Zhvillimi i suksesshëm i turizmit në një vend pritës lidhet
drejtpërdrejt me krijimin e një kuadri financiar për krjimin e superstrukturës dhe infrastrukturës të
domosdoshme në sasi dhe cilësi, e nevojshme për të siguruar prodhimin vjetor të konsumit turistik. Më
konkretisht, turizmi, si një konsum turistik i veçantë përmban kategoritë kryesore të konsumit për shoqërinë
(fjetje, ushqim, transport, argëtim, blerje etj) të domosdoshme si për njeriun në vendbanimin e tij ashtu dhe për
turistin në destinacionin turistik. Pra, duke e konsideruar turizmin, si një konsum individual të veçantë vjetor
sasior dhe cilësor, bëhet e nevojshme realizimi i zbatimit të një politike financiare për ndërtimin dhe
përmirësimin e infrastrukturës bazë dhe të shërbimeve të përfitimit publik, të cilat janë të afta të plotësojnë
nevojat e strukturës së përgjithshme prodhuese dhe sociale të një vendi, si dhe gjithashtu nevojat dhe shpresat e
vizitorit.
94 Veçanërisht Pearce, D. (1991) thekson se prototipet e prodhimit të produktit turistik varen drejtpërdrejt nga
ekzistenca dhe ndikimi reciprok i pesë elementëve bazë të ofertës:





Trashëgimia
Mjetet e trasportit
Njësitë e akomodimit
Objekte të ndryshme ndihmëse
Superstruktura e përgjithshme
Infrastruktura edhe pse nuk përbën element bazë të produktit turistik përfundimtar, i cili është i aftë të tërheqë
turistët, përbën synimin bazë për funksionimin e veprimtarisë turistike në një vend pritës. Infrastruktura e
përgjithshme, sipas pjesës më të madhe të letërsisë turistike, është e domosdoshme të ekzistojë para
superstrukturës, dhe të jetë e aftë të shërbejë për plotësimin e nevojave sa të banorëve, aq dhe të turistëve, (
Gunn, C. A. 1994:767; Bull, A. 2002; etj, ).
Gunn, C. A. (1994) thekson se infrastruktura duhet t’i prijë superstrukturës, përderisa përfshin ato ndërtesa dhe
shërbime që mbështesin funksionimin e saktë të superstrukturës, e cila përfshin ndërtesat dhe stabilimentet që
përdoren drejtpërdrejt nga turistët.
Në përgjithësi ndërtimi dhe financimi i infrastrukturës së përgjithshme ngarkohet shpesh tek shteti, pasi nuk
krijon drejpërdrejt të ardhura, përveç faktit të autostradave, dhe njëkohësisht kërkon fonde të rëndësishme për
investim, programe ndërtimi afatgjata dhe përpjekje të vazhdueshme për mirëmbajtjen e tyre(Pearce, D. 1991),
fakt i cili krijon një kosto totale investimi e cila shpesh, është e pamundur dhe pa interes t’a marri përsipër vet
sektori individual. Kështu pra veprat e infrastrukturës financohen nga sektori publik nëpërmjet tatimit publik
dhe borxhit publik.
Financimi i infrastrukturës nga shteti shpesh përfshin dhe investime publike në infrastrukturë vecanërisht të
karakterit turistik, të cilat kanë si qëllim bazë të vlerësojnë karakteristikat natyrore, mjedisore, kulturore me
interes turistik të vendit pritës dhe të sigurojnë imazhin konkurrues në tregun botëror turistik si:


Përmirësimi i vendeve urbane dhe mjedisit jashtë qëndrave urbane për aktivitete çlodhëse.
Çdo objekt i përdorimit të përgjithshëm që i shërben turistëve dhe si rrjedhim përfitimit të përgjithshëm
turistik.
Investimet në infrastrukturën e përgjithshme dhe sidomos të karakterit turistik konsiderohet se përbëjnë
kompetencë të sektorit publik kryesisht për këto arsye:
 Veprat e infrastrukturës dhe shërbimet e përfitimit publik duhet të jenë të disponueshme si për turistët
ashtu edhe për banorët e rajonit dhe të funksionojnë pa kufizime dhe dallime.
 Rrjeti i infrastrukturës është e domosdoshme të ndërtohet dhe të mirëmbahet në përputhje me standartet
botërore dhe të sigurohet cilësia e shërbimeve.
 Ndërtimi i një sistemi të kompletuar infrastrukture është i domosdoshëm të lehtësojë prodhimin e
përgjithshëm dhe strukturën sociale të një zone.
95  Çdo investim është i domosdoshëm të synojë në vlerësimin dhe mbrojtjen e rezervave të mjedisit të
vendit, si dhe në mirëmbajtjen e infrastrukturës kulturore të përgjthshme të tij.
4.7
Konkluzione
 Investimet turistike shkaktojnë ndikim të shumëfishtë në zhvillimin e vendit.
 Investimet turistike zgjerojnë aftësinë prodhuese të ekonomisë turistike, pra përbëjnë faktorin kryesor të
zhvillimit ekonomik turistik të një vendi.
 Kapitali është një nga faktorët më të rëndësishëm të prodhimit turistik, që ndikon në madhësinë e
kërkesës turistike totale.
 Krijimi i një rrjeti të infrastrukturës turistike e bën të dallueshem produktin e turizmit, përmirëson
imazhin turistik të vendit apo të zonës të destinacionit dhe promovon procesin e zhvillimit turistik.
 Investimet e sektorit turistikë karakterizohen si kapitale intensive, për shkak të kostos së lartë të
infrastrukturës dhe superstrukturës turistike.
 Investimet në sektorinë turistik janë një përzierje e burimeve private dhe publike.
 Pjesëmarrja e sektorit publik në turizëm përfshin investime si për infrastrukturën turistike ashtu dhe për
shërbime të përfitimit publik.
 Investimet shkaktojnë ndikime pozitive në ekonomi dhe në jetën sociale të një vendi.
 Investimet në hotele kërkojnë fonde të konsiderueshme, ndërsa efektiviteti i tyre, në periudha
afatshkurtra dhe afatgjata, konsiderohet i pasigurtë, për shkak të natyrës sezonale të fenomenit turistik.
 Në Shqipëri ndërtimi dhe financimi i infrastrukturës së përgjithshme është marrë përsipër nga shteti, pasi
kërkon fonde të rëndësishme për investime, programe ndërtimi afatgjata, dhe përpjekje të vazhdueshme
për mirëmbajtjen e tyre.
 Infrastruktura turistike jo vetëm përforcon infrastrukturën e përgjithshme ekzistuese të vendit, por
ndihmon zhvillimin turistik të zonave të ndryshme dhe ndihmon në plotësimin më të mirë të nevojave
turistike.
 Në Shqipëri në krahasim me vendet e rajonit, investimet turistike si përqindje ndaj investimeve totale
janë të ulta.
96 5. KAPITULLI V Ndikimet e turizmit në bilancin e pagesave dhe në të ardhurat e
shtetit
"Turizmi ndërkombëtar paraqiti të dhëna të reja në vitin 2011, pavarësisht nga kushtet e vështira. Për një sektor
përgjegjës të drejtpërdrejtë për 5% të PBB-së botërore, 6% të totalit të eksporteve dhe të punësimit të 1 në çdo
12 njerëz në ekonomitë e zhvilluara dhe në zhvillim, këto rezultate janë inkurajuese, që vijnë në një kohë në të
cilën kemi nevojë urgjente për leva stimuluese për rritjen dhe krijimin e vendeve të punës "
T.Rifai.(2012)
5.1
Turizmi ndërkombëtar një eksport në mënyrë jotradicionale në rajon dhe në Shqipëri.
Shumica e vendeve sot në botë përballen me probleme të rëndësishme për shkak të deficitit që kanë në bilancin
e pagesave. Prandaj qeveritë e këtyre vendeve krijojnë stimuj në ato degë të veprimtarisë ekonomike, të cilat
mund të ndihmojnë me vendosmëri në hyrjen e monedhës së huaj të fortë, që e kanë shumë nevojë për të
reduktuar sa të jetë e mundur hendekun e bilancit të pagesave. Kjo ka shumë rëndësi sidomos për vendet në
zhvillim, ku monedha vendase e të cilave nuk është shumë e fortë.
Zakonisht, vendet e pazhvilluara ose vendet në zhvillim janë të karakterizuara nga një mangësi të rezervave
valutore dhe paraqesin vështirësi për sa i përket gjetjes së fondeve financiare për mallra kapitale dhe shërbime
që kërkon zhvillimi i tyre ekonomik.
Për shumë vende, turizmi ndërkombëtar luan rol të rëndësishëm në përpjekjet për balancimin e bilancit të
pagesave të tyre. (Heytens,J. 1974:12-14).
Rol të rëndësishëm në studimin e ndikimit të turizmit ndërkombëtar në bilancin e pagesave kanë metodollogjitë
e vlerësimit të të ardhurave dhe shpenzimeve nga turizmi.
Përpjekjet e organizatave ndërkombëtare si OBT kanë kontribuar ndjeshëm në zgjerimin e koncepteve dhe një
trajtimi ekonomik më të mirë të fenomenit turistik ndërkombëtar. Këto përmirësime janë karakterizuar
veçanërisht të dobishme në adoptimin e politikave makroekonomike që janë të bazuara në analizën shkencore
dhe parashikime të besueshme, duke ngacmuar jo vetëm efektet e turizmit ndërkombëtar për bilancin e
pagesave, por edhe efektet e bilancit të pagesave mbi flukset turistike ndërkombëtare.
Ndikimet e turizmit në bilancin e pagesave mund të dallohen në:
 Ato që shkaktohen në një vend të pritjes dhe akomodimit të turistëve nga banorët vendas si dhe nga
vizitorët e huaj.
 Ato që shkaktohen nga turizmi botëror, d.m.th nga aktivitetet turistike të banorëve vendas të një vendi
pritës dhe akomodimi turistësh që realizohen jashtë vendit tek i cili janë banues të përhershëm.
Ky dallim konsiderohet i rendësishëm, sepse ndihmon të njohim veprimtarinë turistike të banorëve të huaj që
vizitojnë një vend, në mënyrë që të vlerësojmë rolin që luajnë fitimet e transaksioneve nga turizmi në bilancin e
pagesave.
97 Shuumë vende tëë zhvilluara dhe në zhvilllim kanë fillluar të konssiderojnë turrizmin si njëë pjesë integgrale të rritjes
ekonnomike të tyrre, pasi ai sh
hërben si njëë burim i sigu
urimit të vallutës së huaj, krijimit të vendeve të ppunës, rritjen
n
e të aardhurave tëë këmbimit valutor,
v
si dh
he asistencë teknike.
t
Turizzmi ndërkom
mbëtar mund
d të konsiderrohet si një eksport
e
në njjë mënyrë jootradicionalee.
Ekspportet kontriibuojnë poziitivisht në rrritjen ekonom
mike, duke llehtësuar kuufizimet e këëmbimit valuutor ose duke
rriturr eficencën nëpërmjet
n
rriitjes së konk
kurrencës.
Për vvendet që e shikojnë turrizmin si deg
gë kryesore të
t sektorit tëë shërbimevee dhe ekonoomisë së tyree, eksportet e
turizzmit përbëjnëë peshën më të madhe tëë eksporteve në sektorinëë e shërbimeeve dhe në ekksportet në ttërësi.
Për S
Shqipërinë pesha
p
që zën
në eksportet e turizmit nëë eksportet e shërbimit aarriti vlerën më të lartë nnë vitin 2000
0
që isshin 86. 96 e eksporteve të shërbimitt dhe vlerën më të ulët nnë vitin 20066 që përbëntee 67. 3% të eeksporteve të
shërbbimit.
I njëjjti fenomen,, pra ulja e peshës
p
së ekssporteve të tu
urizmit ndajj eksporteve të shërbimitt, vihet re dhhe për vendeet
e rajjonit si Greqia dhe Maalta, kurse për
p Kroacinëë, Maqedoniinë eksporteet turistike si pjesë e eeksporteve të
shërbbimeve, rriteen.
Në vvitin 2011 pëër Kroacinë dhe
d Shqipëriinë eksportet turistike pëërbëjnë 41. 88% të eksporrteve në tërëësi. Kurse pëër
vendde të zhvilluaara si Francaa, Italia, që janë destinaccione të vjetrra të turizmiit, eksportet e turizmit zënë një pjesë
të voogël të ekspo
orteve të ven
ndit të tyre, përkatësisht
p
7.
7 5 %dhe 6. 7%. Vendeet e rajonit sii Mal i Zi, K
Kroaci, Greqii,
dhe Shqipëria në lidhje me rolin e eksporteve turiistike në ekssportet totalle të vendit ndodhen mbbi mesataren
n
botërrore që ështëë 15. 9%.
Figu
ura 5.1: Eksportet e turrizmit si % të
t eksportev
ve të shërbi mit për ven
ndet e rajonit
100
0
90
0
80
0
70
0
60
0
50
0
40
0
30
0
20
0
10
0
0
2000
2001
Bosnjë
ë‐Hercegovina
2002
200
03
Greqia
2004
Kroacia
2005
Malta
2006
Maaqedonia
22007
2008
Q
Qipro
Sllovvenia
2009
2010
Shqipëria
Burim
mi: Travel & Tou
urism Economic Impact 2012, Albania,
A
Greece, Hungary, Turkeey, Portugaly
98 Figu
ura 5.2: Eksportet turisstike si % e eksporteve totale për vvendet e rajonit në vitin
n 2011
60
50
40
30
20
10
0
Ekssportet turistike
Burim
mi: Travel & Tou
urism Economic Impact 2012, Allbania, Greece, Hungary,
H
Turkeyy, Portugaly
Arguumenti në liidhje me rollin e eksporrteve si një nga
n faktorëtt kryesorë ddeterminist ttë rritjes ekoonomike nuk
k
ështëë i ri. Ai shkon
s
prapaa në teoritëë klasike ek
konomike nnga Adam S
Smith dhe David Ricaardo, të cilëët
argum
mentojnë see tregtia nd
dërkombëtaree luan një rol
r të rëndëësishëm në rritjen ekonnomike. Ëshhtë e njohu
ur
gjithhashtu se ek
ksportet ofro
ojnë për eko
onominë vaalutë të huajj të nevojshhme për impportet, që nnuk mund të
proddhohen në veend.
Turizzmi konsideerohet një sektor
s
ekspo
ortues që mund
m
të ndihhmojë në pëërmirësimin e bilancit të pagesavee,
përderisa turizm
mi ndërkombëtar përfaqëëson një kon
nsum mallraash dhe shërrbimesh jashhtë vendit tëë origjinës të
turisttëve. Sipas Samuelson
S
(Samuelson,
(
P. 1972: 45
58) veprimtaaria e eksporrtit të sektorrit të turizmiit qëndron në
shitjeen e mallrav
ve dhe shërbiimeve tek tu
uristët ndërko
ombëtar ngaa banorët e veendit pritës.
Andderla(Anderla, G.1971:2) thekson see turizmi ësh
htë një nga ppjesët më të rëndësishmee të bilancit të pagesavee.
Ekspportet janë një
nj burim i valutës
v
së hu
uaj dhe kështu një mjet i financimit të importevve të mallravve kapitale të
huajaa që ndikojn
në në rritjen e nivelit të kapitalit.
k
Ekspportet mund të kontribuo
ojnë pozitivisht në rritjeen ekonomikke përmes m
mjeteve të nndryshme, duuke lehtësuaar
shfryytëzimin e ekonomive
e
të
t shkallës ose
o duke prromovuar pëërhapjen e nnjohurive tekknike. Sektoori i turizmiit
tregoon ndikimin e tij mbi tregtinë ndërko
ombëtare përr mallrat e nnevojshme pëër të përmbuushur kërkessat në rritje të
vizitorëve të huaaj.
Valuuta e siguruar nga turizm
mi ndërkombëëtar në vend
det në zhvilliim, i jep atyrre mundësinnë për të përbballuar, pak a
shum
më deficitet e krijuara nëë bilancin e llogarive rrjedhëse të tyyre nga kërkeesa e shtuar për importee për lëndë të
parë,, të cilat janëë të rralla per atë vend sii dhe mallra industriale.
Gjithhnjë e më sh
humë turizm
mi po shndërrrohet në furn
nizuesin kryyesor të ekonnomisë shqiiptare me të ardhura. Pëër
herë të parë turizzmi u ngjit në
n krye të kllasifikimit për sa i përkeet prurjeve vvalutore në eekonominë sshqiptare nga
jashttë në vitin 2000.
2
Histo
oriku i flukssit të valutëës së hyrë nnë Shqipëri, tregon përr epërsinë e eksportit të
shërbbimeve të tu
urizmit ndaj eksportit
e
të mallrave.
m
99 Figu
ura 5.3: Eksportet e ma
allrave dhe të
t shërbimeeve në Shqip
përi (000 US
S$)
3000000
0
2000000
0
1000000
0
0
2000
2001
2
2002
2003
2004
2005
Eksp
portet e mallravve
2006
20077
2008
20
009
2010
Ekspo rtet e shërbim
meve
Burim
mi: Banka e Shqiipërisë,2012
. Në vitin 2005 në
n krahasim me vitin 2000 eksportett e mallrave u rritën me 157%, kurse eksportet e shërbimeve
u rrittën me 159%
%. Në pesë vitet e tjera eksportet e mallrave u rritën më shhumë se ekssportet e shëërbimeve dhe
përkatësisht 504
4% dhe 399% duke ngu
ushtuar hend
dekun ndërm
mjet dy ekssporteve. Nëë qoftë se nnë vitin 2000
0
eksportet e shërb
bimeve ishin
n 1. 75 herë më
m të mëdhaa se eksporteet e mallrave, në 2010 aato ishin 1. 445 herë më të
ve. Pavarësisht këtyre reezultateve peeshën më të madhe në ekksportet shqqiptare e zënë
mëdhha se eksporrtet e mallrav
eksportet e shërb
bimeve. Ind
dustria e turiizmit në Shq
qipëri ka paasur ndikim të madh në eksporte paas vitit 2000
0,
dukee mbajtur njjë nivel messatar vjetor rreth 50% të eksportevve shqiptaree. Për vitin 2000 ekspoortet turistike
përbënin 56. 57
7% të ekspo
orteve totale të ekonomisë. Gjatë kkëtij 10 vjeççari vlerat e eksportit ttë turizmit si
s
përqindje e eksp
porteve totalle kanë lëvizzur midis vleerave 46. 022% në vitin 22003 dhe 566. 94% në viitin 2009. Në
vitinn 2010, eksp
portet kanë rënë
r
në 46. 95% të eksp
porteve totalle në Shqipëëri. Si një aaktivitet ekspporti, turizm
mi
ndërkkombëtar ësshtë një burim
m i rritjes affatgjatë nëpërmjet disa rrrugëve:
 Ekonomiitë e vogla tëë hapura përrfitojnë nga specializimii i turizmit, nnjë rritje mëë të shpejtë, në lidhje me
ekonomittë e tjera.
 Rritja e tëë ardhurave të turizmit do
d të lehtësojjë kufizimett e këmbimitt valutor. Këëto
burime sh
htesë mund të
t shfrytëzoh
hen për të rriitur importett e mallrave kapitale që mund të
rritin më tej investim
met e brendsh
hme dhe kon
nsumin. (Noowak, J. J. , eet al. 2007;S
Sinclair and Gómez Bote
1996;). Figu
ura 5.4: Eksportet turisstike si % e eksporteve totale në Sh
hqipëri
60
50
40
30
Eksporttet turistike si përqindje e
eksportteve totale
20
10
0
1995199619
997199819992
200020012002200320042005
5200620072000820092010
Buriimi: Banka e Shq
qipërisë,2012
100 Në disa vende hyrjet e transaksioneve nga turizmi pranohen se janë shumë të vogla, ndërsa turizmi
botëror shikohet si shkaktar i shterimit të hyrjeve të shkëmbimit të bilancit të pagesave. Industria e turizmit
nuk mund të prezantohet si një industri kryesore për ekonomitë e vogla dhe të varfëra, sepse ekonomitë e
vogla me strukturë të dobët financiare vuajnë nga rrjedhje të larta të të ardhurave dhe të ardhura të ulëta. (Kim,
S-H. and Kyo, K-H. 1998). Gjithashtu sezonaliteti i turizmit mund të çojë në një inflacion të lartë dhe të
krijojë vështirësi në bilancinë e pagesave në vendet pritëse (Mathieson and Wall, 1982).
5.1.1
Kategoritë e ndikimeve të turizmit në bilancin e pagesave
Në tre kategori mund të dallohen ndikimet e turizmit në bilancin e pagesave dhe konkretisht në parësore,
dytësore dhe tretësore.
 Ndikimet parësore janë të drejpërdrejta dhe mund të maten shpejt dhe thjesht. Përkundrazi, ndikimet
dytësore të turizmit, janë më shumë komplekse dhe më shumë të vështira për t’u matur.
 Ndikimet dytësore të turizmit në bilancin e pagesave janë ato të shpenzimeve turistike parësore, pasi
depërtojnë në ekonomi.
Ndikimet dytësore të turizmit në bilancin e pagesave mund të shfaqen me tre forma të ndryshme dhe
konkretisht:

Ndikime dytësore të drejtpërdrejta.
Në këto përfshihen shpenzime që bëhen për reklama turistike jashtë shteti, furnizime me agjentë udhëtimesh,
derdhje në formën e kësteve dhe dividente për pagesa në invenstitorë të huaj si dhe importet që bëhen nga
bizneset turistike të ndryshme, me qëllim që të plotësojnë nevojat dhe dëshirat turistike të turistëve të huaj.
Figura 5.5: Ndikimet dytësore të turizmit në bilancin e pagesave
Ndikime dytësore të
drejtpërdrejta
Ndikimet dytësore
të turizmit në
bilancin e pagesave
Ndikime dytësore
indirekte
Ndikime dytësore të
induktuara
Burimi : Ηγουμενάκης, Ν., Κραβαρίτης, Κ. και Λύτρας, Π. 1999. fq 220.
101 
Ndikimet dytësore indirekte.
Në këto përfshihen fitimet që realizohen nga bizneset turistike për ofrimin e shërbimeve turistike, të cilat në
vazhdim do të kalojnë në furnitorë të tjerë mallrash dhe shërbimesh. Në rastet kur prodhimi i të mirave dhe
shërbimeve të ofruara varet nga mallrat dhe shërbimet e importuara, atëhere një rrjedhje transaksionesh nga
vendi pritës dhe akomodues i turistëve është e pashmangshme.
Pra importet janë një rrjedhje që kufizon ndikimin pozitiv të shpenzimeve turistike në një destinacion të sjellin
valutë të huaj, e cila mund të përdoret për të importuar mallra kapitale në mënyrë që të prodhojnë mallra dhe
shërbime, që kthehen në rritje ekonomike (Balaguer, J. and Cantavella-Jordá, M. 2002).

Ndikime dytësore të induktuara.
Në këto përfshihen shpenzimet që bëhen për pagesën e prodhuesve të mallrave e shërbimeve turistike dhe
punonjësit e punësuar, në formën e pagës dhe rentës. Raporti i forcës punëtore, që janë me prejardhje të huaj, do
të përcaktojë në shkallë të madhe raportin e pagesave që derdhen jashtë shtetit në valutë.
 Hyrjet e transaksioneve që nuk u shkaktuan nga shpenzime turistike të drejpërdrejta, karakterizohen si
ndikime tretësore.
Këto përfshijnë produkte të importuara, si p. sh produkte të veshmbathjes dhe bagazhe udhëtimi, që u blenë nga
banorët vendas të një vendi në kuadër të përgatitjes së tyre që të udhëtojnë në një destinacion turistik të kërkuar,
si dhe gjithashtu mundësi invenstuese që u krijuan nga zhvillimi i aktivitetit turistik. Ekzistenca e aktivitetit
turistik mund të motivojë biznese që gjënden në vendet e pritjes dhe të akomodimit të turistëve, të eksportojnë
produkte në vende të ndryshme dhe kryesisht tek ato nga të cilat vijnë turistët që i vizitojnë. Turizmi
ndërkombëtar përbën një produkt eksporti të paqëndrueshëm dhe të pasigurt, kompleks, dhe si i tillë në mënyrë
të pashmangshme ka disa mangësi të mëdha, por jo në të njëjtën masë si e kanë produkte të ndryshme të tjera
eksporti, sidomos ato të prodhimit primar.
Turizmi ka disa avantazhe krahasuese, të cilat mund të zbulohen nëse krahasohet eksporti i tij me atë të
produkteve të prodhimtarisë primare. Kështu pra, vendi në zhvillim ka mundësinë të ushtrojë kontroll më të
madh në përcaktimin e çmimeve të produkteve turistike që prodhon dhe eksporton, nga ajo që ka për pjesën e
lëndëve të para që eksporton. Duke ushtruar kontroll të tillë vendi në zhvillim nuk rrezikon të bëhet rob i
rrethanave specifike që prezantojnë eksportet e prodhimit primar dhe që kanë tendencën të keqësohet edhe në
kohë të paqëndrueshmërisë ekonomike apo recesioni. Në një situatë të tillë, vendi në zhvillim ka potencialin për
të ulur çmimet e produkteve të industrisë së turizmit, duke krijuar stimuj për turistët ndërkombëtar për ta
vizituar (Mathieson, A. and Wall, G. 1987:45-45).
Vendet në zhvillim që kërkojnë të zhvillojnë turizmin ndërkombëtar, nxiten dhe nga fakti që produkti turistik,
duke u krahasuar me produktet e tjera të eksportit, të tilla si: lëndë të para të ndryshme, ka elasticitet të të
ardhurave më të lartë. Si pasojë, rritja më e vogël në të ardhurat për frymë të vizitorëve të supozuar, mund të
çojë patjetër në një rritje të konsiderueshme në ardhjet turistike ndërkombëtare dhe si rrjedhim të arkëtimeve
turistike valutore. Përkundrazi, kërkohen rritje më të mëdha në të ardhurat për frymë, që të sjellin një rritje
ekuivalente të arkëtimeve valutore nga realizimi i eksporteve të lëndëve të para. (Mathieson, A. and Wall, G.
102 1987:45-45)Turizmi ndërkombëtar për të plotësuar produkte të tjera eksporti shton shumëllojshmëri në bazën e
eksportit të një vendi në zhvillim dhe në këtë mënyrë kontribuon pozitivisht në stabilizimin e të ardhurave
valutore nga eksporte të tregtisë. Përtej kësaj, megjithatë, me valutën e siguruar, turizmi ndërkombëtar në vendet
në zhvillim, i jep atyre mundësinë për të përballuar, pak a shumë deficitet e krijuara në bilancin e llogarive
rrjedhëse të tyre nga kërkesa e shtuar për importe për lëndë të parë, të cilat janë të rralla për atë vend si dhe
mallra industriale.
Në përgjithësi mund të thuhet se turizmi ndërkombëtar zakonisht nuk kërkon importe me vlerë të madhe për çdo
njësi të monedhës së huaj që vjen në ekonominë e vendit në zhvillim. Kështu, një përqindje e madhe e këtyre
transaksioneve mund të përdoren për realizimin e investimeve produktive, që kanë për qëllim të përshpejtojnë,
zhvillimin e industrisë së tyre, të vazhdojnë zhvillimin e bujqësisë, të kufizojnë defiçitin e bilancit të
transaksioneve korente, etj.
Në pyetjen se sa të gjitha këto janë të mundura, përgjigjja varet vetëm nga aftësia e një vendi në zhvillim, të
furnizojë industrinë e saj të turizmit me faktor prodhues vendas sesa me të importuar, që të minimizohet sa të
jetë e mundur rrjedhja e valutës së vlefshme, e cila është aq e nevojshme për financimin e zhvillimit të saj
ekonomik. (Mathieson, A. and Wall, G. 1987:45-45)
5.2
Ndikimi i turizmit në të ardhurat e shtetit.
Turizmi është një nga aktivitetet me rritjen ekonomike më të shpejtë, prandaj përbën një objektiv kyç për t’u
tatuar.
Si një burim kryesor i të ardhurave në monedhë të huaj, turizmi është shpëtimi për qeveritë, të cilat ballafaqohen
me kufizime buxhetore.
Tatimet mbi turizmin aplikohen në të gjithë botën. Organet ndërkombëtare, bizneset e turizmit dhe
konsumatorët bëjnë apel për reduktime në nivelet e taksave për turizmin.
Edhe pse të ardhurat e fituara nga tatimet e turizmit mund të përdoren në përfitim të opinionit publik me mjete
të tilla si ofrimi i shërbimeve publike, nga ana tjetër mund të reduktojnë mirëqënien dhe të veprojnë si një
dekurajim i kërkesës së turizmit. (Durbarry,R. 2008)
Një rritje në normën e tatimit është gjithmonë një reduktim në mirëqënie për shoqërinë, pavarësisht se mund të
fitojnë disa anëtarë të shoqërisë. (Clarke and Ng 1993).
Në figurën 5.6 pasqyrohen të ardhurat nga taksat (direkte,indirekte dhe sigurimet shoqërore) si përqindje e PBB
për vendet e rajonit. Nga viti 2000 deri në vitin 2002, Shqipëria kishte të ardhurat nga taksat më të ulëtat në
rajon, dhe prej vitit 2003 dhe në vazhdim nivelin më të ulët të të ardhurave nga taksat e ka Kroacia. Ndërsa
nivelin më të lartë e ka Franca,Italia,Sllovenia dhe Hungaria. Shqipëria paraqet një trend rritës të të ardhurave
nga taksat, për të aritur në 2011 në 23.1% e PBB. Ndikim tek të ardhurat nga taksat pati kriza ekonomike dhe
financiare e vitit 2007. Për shumicën e shteteve të ardhurat nga taksat pas vitit 2007 janë ulur (Greqi, Turqi,
Rumani, Bullgari, Spanjë, Hungari) ,kurse për disa shtete këto pasoja u duken pas vitit 2008 (Shqipëri,
Portugali, Francë, Maltë).
103 Figu
ura 5.6: Të ardhurat
a
ng
ga taksat (%
% e PBB) nëë vitet 2000--2011 për veendet e rajonit
50
Kroacia
45
Malta
40
Shqipëria
35
Sllovenia
Franca
30
Italia
25
Portugalia
20
Hungaria
15
Spanja
Bullgaria
10
Rumania
5
Turqia
0
Greqia
2000
20
001
2002
2003
2004
2005
2006
2
2007
2008
20009
2010
2011
B
Burimi: OECD.Stat Extracts &Ministria e Financave tëë Shqipërisë 2012.
Në ffigurën 5.7 prezantohet
p
niveli
n
i të ard
dhurave ngaa taksat si pëërqindje e PB
BB, në vitinn 2007 dhe nnë vitin 2011
1.
Vetëëm disa shtette kanë nivel më të lartëë të të ardhurrave nga takksat në vitin 2011 në kraahasim me vvitin 2007, që
janë:: Malta, Fran
nca, Portugaalia, Turqia dhe
d Greqia.
Figu
ura 5.7: Të ardhurat
a
ng
ga taksat (%
%e PBB) përr vitet 2007,,2011 në ven
ndet e rajon
nit
50
40
30
20
10
0
2007
2011
Burimi: OECD.Stat Extracts &Min
nistria e Financave të Shqipërisë 2012.
5.2.1 Tatimi në
n sektorin e turizmit në Shqipëri
Sektori i turizmitt mund të tattohet ose du
uke taksuar biznesin
b
e turrizmit, ose dduke taksuar turistët direkt. Të dyja
metoodat mund tëë zbatohen ose përmes siistemit të përrgjithshëm t atimor të ekkonomisë, osse nëpërmjet taksave të
veçaanta të turizm
mit.
104 Organizata Botërore e Turizmit (OBT, 1998) ka identifikuar 45 lloje të ndryshme të taksave të aplikuara për
sektorinë e turizmit si në vendet e zhvilluara, ashtu edhe në ato në zhvillim. Nga 45 taksa, 30 taksa janë direkt të
pagueshme nga turistët dhe 15 janë të aplikuara mbi bizneset e turizmit.
 Tatimi mbi bizneset turistike.
Sektorin e turizmit mund ta ndajmë në pesë nënsektorë për të analizuar tatimin e bizneseve të turizmit.





Aeroportet dhe linjat ajrore.
Njësitë e akomodimit turistik.
Transporti rrugor.
Sektori ushqim dhe pije.
Ofruesit e shërbimeve të turizmit.
Tabela 5.1: Llojet e e taksave të turizmit
Nr
SEKTORI
EMRI I TAKSËS
PAGUAR NGA
1
Taksat e Hyrjes-Daljes
Taksa e nisjes së vendasve/ Taksa mbi udhëtimin e të huajve
Konsumatori
Vizat/ Lejet e udhëtimit
Konsumatori
Detyrimet e pasagjerëve ajror
Konsumatori
4
Taksa mbi biletat ajrore
Konsumatori
5
Taksa mbi karburantin e aviacionit
Biznesi
2
3
Transporti Ajror
6
Aeroportet/ Portet
Taksa mbi nisjen
Konsumatori
7
Detare/ Kufijtë
Taksa mbi shërbimin e pasagjerëve
Konsumatori
8
Rrugor
Taksa mbi sigurimin në aeroporte
Konsumatori
9
Taksa mbi parkimin në aeroporte
Konsumatori
10
Taksa mbi transportin
Konsumatori
11
Taksa mbi alpinizmin
Konsumatori
12
Hotelet/
Taksa e fjetjes
Konsumatori
13
Akomodimi
Taksa e shtretërve
Konsumatori
14
Taksa e zotërimit
Konsumatori
15
Diferenca midis normave të TVSH
Konsumatori
105 16
Mbitaksa
Konsumatori
17
Taksa e shitjes
Konsumatori
18
Taksa mbi shërbimin
Konsumatori
19
Taksa mbi xhiron
Biznesi
20
Taksa mbi hotelet dhe restorantet
Konsumatori
21
Taksa mbi banimin e përkohshëm
Konsumatori
22
Taksa mbi akomodimin në hotele
Konsumatori
23
Taksa mbi dhomat e marra me qira
Konsumatori
24
Taksa mbi përfitimet ekstreme
Biznesi
25
Taksa mbi pagat
Biznesi
26
Dogana dhe Akciza
Biznesi
Taksa e shitjes/ TVSH
Konsumatori
Detyrimet dhe taksat mbi pijet alkolike
Biznesi
Taksa e kalimit në autostradë
Konsumatori
Detyrimet dhe taksat mbi karburantin
Biznesi
27
Restorantet
28
29
Taksat rrugore
30
31
Marrja me qira e
Taksa vendase/ komunale
Konsumatori
32
automjeteve
Detyrimi i blerjes
Biznesi
Detyrimi mbi naftën/ benzinën
Konsumatori
Detyrimi i blerjes
Konsumatori
35
Taksa specifike shtesë Biznesi
36
Taksa mbi transportin e turistëve
Konsumatori
Taksa mbi atraksionet turistike
Konsumatori
TVSH dhe taksa e shitjes
Konsumatori
Taksa mbi industrinë e stërvitjes
Biznesi
Taksa mbi furnizim me ushqim
Biznesi
Taksa Eko-Turistike
Biznesi
33
34
37
Tragetet
Atraksionet turistike
38
39
Stërvitja
40
41
Mjedisi
106 42
Taksa e karbonit
Biznesi
43
Taksa e groposjes
Biznesi
Taksa mbi bastet
Biznesi
Taksa mbi kazinotë
Konsumatori
44
Kumari
45
Burimi: Organizata Botërore e Turizmit (1998)
Vlera e shërbimeve të transportit ajror përbën një përqindje të madhe të kostos totale të paketave turistike,
prandaj tatimi në këtë sektor duhet të jetë fitimprurës. Ky është një opsion për vendet e zhvilluara, sepse
shumica e vendeve në zhvillim nuk e zotërojnë një kompani ajrore.
Njësitë e akomodimit turistik: Këto janë burimi më i rëndësishëm i të ardhurave të industrisë së turizmit dhe më
të lehta për t’u tatuar. Niveli i tatimit të këtij sektori ndryshon midis vendeve të zhvilluara dhe vendeve në
zhvillim dhe tenton të jetë më problematik në këtë të fundit.
Sektori i hotelerisë në vendet në zhvillim shpesh subvencionohet dhe merr nga qeveria investime dhe stimulime
taksash, me qëllim të tërheqë investime të jashtme dhe të brendshme për sektorin e turizmit.
Motivimi është i dyfishtë:
së pari, për zgjerimin e sektorit, si një pjesë e politikës për të zgjeruar industrinë e turizmit.
së dyti, për të mbrojtur sektorin për shkak se ai është relativisht i paqëndrueshëm për shkak të natyrës së tij
sezonale.
Taksitë, ushqim, pije dhe shërbimet turistike: Këta sektorë janë relativisht të lehtë për tu tatuar në vendet e
industrializuara, por janë pjesë e sektorit të biznesit të vogël, dhe nuk kontribuojnë në përqindje të madhe në të
ardhurat nga turizmi.
Turizmi përfshin dhe sektorë të tillë si argëtimi, artizanati, suvenire dhe bizhuteri, etj. Në shumicën e vendeve
në zhvillim, këto aktivitete formojnë një pjesë të sektorit informal ose të sektorit që është e vështirë të mblidhen
taksat dhe kjo krijon vështirësi për të rritur të ardhurat nga ky burim.
Struktura e tatimpaguesve në aktivitetin hotelier në Shqipëri përbën 13% të numrit të përgjithshëm të
aktiviteteve në vend. Në këtë numër, shoqëritë që kanë një rrjetë hotelesh e restorantesh janë më pak se 0. 5% e
numrit të përgjithshëm të aktiviteteve hoteliere dhe bar-restorante. Peshën kryesore e mbajnë aktivitetet që janë
rregjistruar në biznesin e vogël dhe administrohen nga administrata tatimore vendore. Ky segment mban një
peshë prej 65% të aktiviteteve hoteliere dhe bar-restorant në vend. Pjesa tjetër prej 34. 5% mbahet nga aktivitete
që tatohen me tatimin mbi vlerën e shtuar(TVSH). Të ardhurat që vijnë nga konsumi i shërbimeve hoteliere në
vendin tonë për vitin 2011 arritën në 700 milion Euro. Kjo e ardhur përbën 8% të PBB së vendit.
 Tatimi mbi turistët
107 Tatim
mi i bizneseeve turistike nuk është gjithmonë
g
një mënyrë fiitimprurëse ppër shtimin e të ardhuraave tatimoree.
Shum
më të ardhurra tatimore nga
n turizmi gjenerohen
g
nga
n tatimet e konsumit ddhe nga taksaa të vecanta të turizmit të
aplikkuara direkt në konsumin e turistëvee. Taksat e konsumit
k
maarrin formënn e taksave ttë përgjithshhme të shitjes
ose ttaksa e vlerrës së shtuarr(TVSH). Tatimi
T
në sh
hitje ose TV
VSH-ja aplikkohet në potthuajse të gj
gjitha vendett,
pavaarësisht nga politikat
p
tatimore të turizzmit. Si rrjedhim me anën e këtij llooji tatimi mbbi shitjen, turristët tatohen
n
pa nddonjë politik
kë tatimore të qëllimshm
me të turizmitt nga ana e qqeverisë.
Në kkuadër të përrmirësimit taatimor, disa vende
v
bëjnë dallime middis konsumitt të brendshëëm dhe konsumit turistik
k,
në m
mënyrë që ko
onsumi turisttik të tatohett me një norm
më më të larrtë tatimi osse të kemi nj
një tatim shteesë turizmi të
zbatuuar në konssumin turisttik. Nga an
na tjetër kjo
o mënyrë sjjell problem
me administtrimi gjatë zzbatimit dhe
moniitorimit të këëtyre taksave.
Figu
ura 5.8: TVS
SH për vend
det e rajonitt në vitin 20
012
30%
%
25%
%
20%
%
15%
%
10%
%
5%
%
0%
%
T.V.SH
Burim
mi: Organization for Economic Co.operation
C
and Development,2012
 Tatimet e veçanta të turizmit
t
Tatim
met
e
veçanta
të
t
turizm
mit
në
përgjithësi
p
aplikohenn
direkt
mbi
turristët
dhee,
mund të marrin forma të ndryshme. Fo
ormat e zak
konshme të kkëtyre taksaave përfshijnnë taksat pëër hotele dhe
restoorante, taksa të transporttit të pasagjeerëve, taksa të
t transportiit turistik, tak
aksa të hyrje - dalje në vvendet pritëse
dhe ttaksat e akom
modimit në hotel. Taksaa e akomodim
mit në hotel është taksa më e zakonshme dhe ësshtë një taksë
që vendoset mbii shpenzimet e turistëvee për akomo
odim. Niveli i taksës zakkonisht vareet nga kategooria e hoteliit
dhe nnga sezoni. Është relativisht e lehtëë për tu mblledhur, panvvarësisht se ndarja e kattegorive të hhoteleve sjelll
disa herë probleeme adminiistrative. Nëë Shqipëri niveli
n
i kësaaj takse ëshhtë përcaktuuar me ligjiin Nr. 9975
5,
datë 28. 7. 2008
8, neni 15, ku
k theksohet:: Baza e tak
ksës së fjetjees në hotel ëështë çmimi i fjetjes, sippas rastit, pëër
dhom
më ose për person,
p
për një
n natë. Niveli i taksëss është deri në 5 për qinnd të çmimiit të fjetjes. Për vendet e
rajonnit kjo taksë lëviz nga 0. 25 Euro derri në 5 €. Mëë konkretishtt:
Në K
Kroaci, vizittorët me mo
oshë mbi 18 vjec përballlen me një taaksë nga 0. 25 deri 1€ nnë varësi të kkategorive të
qytetteve dhe të sezoneve.
s
Çdo
Ç kategori ka katër sezzone themeloore. Fëmijëtt nën 12 vjeç janë të përrjashtuar nga
taksaat, ndërsa pëër vizitorët e moshës 12-18 vjeç ka një
nj ulje të këssaj takse mee 50%.
Në S
Spanjë taksa e fjetjes për një natë pëër një turist është në varrësi të yjevee të hotelevee, p.sh. hotelle me 3 yje e
kanëë taksën 0.75
5€, hotele me
m 4 yje kanëë një taksë prej
p 1.25€ ddhe hotelet m
me 5 yje e kkanë taksën 22.5€. Fëmijëët
nën m
moshën 16 vjeç
v përjashttohen nga tak
ksa.
108 Në S
Slloveni takssa e fjetjes lëëviz nga 0. 6 deri në 1. 25€
2 për një vizitor në njjë natë. Ndryyshimi ështëë në varësi të
venddndodhjes dh
he kategorisëë së hotelit. Fëmijët nën
n moshën 7 vvjeç përjashttohen nga taaksa, ndërsa për personaat
nga 7 deri në 18 vjeç ka një ulje
u të taksëss me 50%.
Për R
Rumaninë kjo
k taksë vaarion nga 0.5
5%-5% dhe vendoset nnga organet lokale pavaarësisht nga kategoritë e
hotelleve. Turistëët nën moshëën 18 vjeç jaanë të përjash
htuar nga takksa.
Në Ittali taksa e fjetjes
f
ndrysh
hon nga yjett e hotelit dh
he nga njeri vvend në venddin tjetër. Kj
Kjo taksë shkkon nga 1€ në
5€, pp. sh. një dhomë që kush
hton 20€ e ka
k taksën 0. 5€, ndërsa nnjë dhomë qqë kushton nnga 50€-100€€ e ka taksën
n
2€. N
Në Itali aplik
kohen taksa të ndryshmee për periud
dha të ndryshhme, p. sh. nnë Venecia kka dy sezonee taksash pëër
hotellet.
Për F
Francën takssa e fjetjes lëëviz nga 0. 2€
2 në 0. 55€
€, në bazë tëë kategorive të hoteleve.. Fëmijët nënn moshën 13
3
vjeç përjashtohen
n nga taksim
mi.
Takssat e hyrje- daljes
d
përfsh
hijnë taksa për
p nisjen ng
ga aerodrom
mi, të cilat jaanë shuma fiikse që duheet të paguhen
n
gjatëë daljes nga vendi, taksaa të mbërritjees në aeropo
orte, e cila paaguhet kur hhyn në një veend, si dhe ttaksa e vizëss.
Këtoo taksa janë të
t vendosuraa zakonisht në
n një normëë të sheshtë ddhe janë relaativisht të voogla. Në Shqqipëri taksa e
kalim
mit me avion
n të kufirit tëë Republikëss së Shqipëriisë është 10 eeuro.
Në lligjin Nr. 89
977, datë 12
2. 12. 2002 për
p sistemin
n e taksave në Republikkën e Shqippërisë, neni 4 thekson se
”Takksa portuale është 1 euro
o. Kjo taksë paguhet, për çdo prekjee, për të gjithha anijet që prekin porteet dhe radat e
Repuublikës së Shqipërisë e që kryejnë veprime
v
treg
gtare”, kursee neni 5 theekson “Veprrim tregtar i anijes quheet
ngarkkimi dhe/ose shkarkimi i mallrave, zbarkimi dh
he/ose imbarrkimi i udhëëtarëve, përppunimi i anijjeve turistike
dhe i jahteve/cru
uiser-ëve”. Gjithashtu
G
çd
do turist që hyn në port
rtet shqiptaree paguan takksën prej 0. 5€ që quheet
taksaa e sigurisë,, ndërsa kurr del nga po
ortet shqiptaare, paguan nnjë tarifë prrej 3€ që quuhet taksa e imbarkimitt.
Meqqënse këto tak
ksa janë takssa fikse për person,
p
vleraa e të ardhurrave nga këtoo taksa varett nga numri i turistëve.
Figu
ura 5.9: Të ardhurat
a
e siguruara
s
nga taksa 10€ për kalim
min e kufirit shqiptar ngga turistët( ne €)
300
00000
200
00000
100
00000
0
01
200
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
20
009
2010
2011
Të ardhurat
Burim
mi: Kalkulime të autorit
Pra, rritja e num
mrit të turistëëve që ka kaluar kufirin shqiptar ka sjell dhe rriitjen e të arddhurave për qeverinë nga
kjo ttaksë, ndërssa numri i turistëve
t
të ardhur në Shqipëri
S
nëppërmjet detit ka qënë me luhatje të cilat janë
pasqqyruar dhe me
m luhatjet e të
t ardhuravee nga taksa e imbarkimitt.
109 Figu
ura 5.10: Të ardhurat e realizuara nga taksa e imbarkimiit nga turisttët (ne €)
800
0000
600
0000
400
0000
200
0000
0
2007
2008
2009
2010
2011
2012
Të ardhurat
Burim
mi: Kalkulime të autorit
5.2.22
Domosd
doshmëria e taksimit tëë turizmi
Shum
mica e argum
menteve në favor
f
të tatim
mit të sektoriit të turizmitt janë të bazuuara në faktiin se produkktet e turizmiit
konssumohen së bashku me
m kushtet natyrale
n
të paçmueshm
me dhe të m
mirat publikke. Kushtett natyrale të
paçm
mueshme përrfshijnë dielllin, detin dh
he bukuritë natyrore, nddërsa në të m
mirat publikke përfshihenn siguria dhe
shërbbimet shënd
detësore. Të mirat publik
ke, furnizimii i tyre dhe çmimi i tyree, janë relatiivisht më të rëndësishme
në fuushën e turizzmit sesa në shumë indu
ustri të tjera, për shkak tëë rolit të maddh të qeverisë në jetën e përditshmee,
kur ttë huajt qënd
drojnë përko
ohësisht bren
nda kufijve të
t këtij venddi. Shkaqet kkryesore përr tatimin e tuurizmit mund
d
t’i nddajmë në këtto kategori:
 Sigurimi i të mirave publike
p
Një nga rolet kryesore
k
të qeverisë,
q
pëërveç sigurim
mit të rendiit dhe ligjit, sipas të ccilëve kontraatat mund të
zbatoohen dhe e drejta
d
e pron
nës të mbrohet, që siguro
ojnë se sektoori privat funnksionon në mënyrë efikkase, është që
të siggurojë “të mirat
m
publike””.
Shëm
mbuj të zaakonshëm tëë të mirav
ve publike përfshijnë mbrojtjen kombëtare dhe ndriçiimin rrugorr.
Karaakteristikat dalluese
d
të tëë mirave pub
blike është e vështirë t’i përcaktosh përmes sekttorit privat, sepse nuk ka
ndonnjë mekanizëëm çmimi që
q kontrollon
n tregun. Atto mund të ppërcaktohen vetëm nga qeveria, e ccila përdor të
drejttën e saj të tatimit përr të gjeneruaar burime, të cilat nevvojiten për ffurnizimin e të hyrave të qeverisëë.
Takssapaguesit vendas
v
zakon
nisht financojnë ofrimin
n e mallravee të tilla. Fluksi i turisstëve imponoon një kosto
o
shtessë për qeveerinë në lidh
hje me finaancimin e artikujve
a
si p. sh. sigurri më të madhe dhe nj
një mjedis të
përm
mirësuar. Njëë taksë për turistin
t
do të
t shërbejë për
p të përmiirësuar bilanncin e buxheetit të shtetiit. Ka shpesh
h
pageesa nga përd
doruesit për shfrytëzimin
n e disa atraaksioneve, tëë tilla si parrqe, por në rraste të tjeraa, si ndriçim
mi
rrugoor dhe siguriia publike, pagesa
p
bëhet me vështirëësi. Taksa e hhyrjes së turristit në Parkkun Kombëtaar të Butrintiit
në Shqipëri ështtë 500 lek. Në
N rrethana të tilla, takssa është e veetmja mënyrrë për ti bërrë ata të pagguajnë ato që
konssumojnë.
 Gjenerim
mi i të hyravee
110 Rritja e të ardhurave i krijon mundësinë qeverisë të rrisë mirëqenien nëpërmjet përmirësimit të financimit në
shërbimet publike. Kjo mund të ndihmojë për të zvogëluar barrën e tatimit të të ardhurave tek banorët vendas
dhe kjo mund të jetë gjithashtu një politikë alternative për vendet që duan të reduktojnë varësinë e tyre nga
taksat e transaksioneve, ndërsa, në të njëjtën kohë, të mos imponohet një barrë shtesë mbi banorët vendas. OBT
vlerëson se qeveritë e vendeve turistike marrin rreth 10-25% e të ardhurave të tyre tatimore nga sektori i
turizmit. Sektori i turizmit është një sektor i pazakontë për gjenerimin e të ardhurave. Bird (1992) beson se
vendet në zhvillim kanë tendencë të ulin taksat në sektorin e tyre të turizmit, duke dështuar të shfrytëzojnë
plotësisht të ardhurat ekonomike që rrjedhin nga ky sektor. Këto rezultate burojnë nga kërkesa plotësisht
elastike e produktit turistik. Shkalla e elasticitetit të kërkesës varet pjesërisht nga niveli i diferencimit të
destinacionit turistik dhe ndikon në aftësinë për taksim. Një shkallë e madhe e diferencimit të destinacionit, e
bën kërkesën për produktin turistik më inelastike dhe rrit mundësinë për taksim. Diferencimi i produktit turistik
zakonisht ndodh në aspektin e llojeve dhe cilësinë e atraksioneve, llojet dhe cilësia e mallrave dhe shërbimeve
të shitura në vend, vendndodhja gjeografike dhe distanca.
 Eksporti i tatimeve turistike
Tatimi mbi turizmin mund të jetë i eksportueshëm në kuptimin që turistët mbajnë barrën më të madhe të
taksimit. Efektet tatimore referohen në shpërndarjen e barrës tatimore ndërmjet konsumatorit dhe hotelierit
ndërsa tatimi i eksportit i referohet masës sipas së cilës është shpërndarë barra e tatimit midis banorëve dhe
jorezidentëve. Në qoftë se industria e turizmit është një sektor që ka një përqindje të lartë të investimeve të
huaja, atëherë dallimi midis efekteve tatimore dhe taksës së eksportit është i një rëndësie të vogël për shkak se
efektet e tatimit janë eksportuar nga furnizuesi. Efekti i taksës së fjetjes varet nga madhësia relative e
elasticitetit të kërkesës dhe të ofertës.
5.2.3
Efektet negative të taksimit të turizmit
Megjithë avantazhet që ka taksimi i turizmit, qeveritë kanë qenë të kujdesshme në lidhje me
rëndësinë e taksave në sektorin e turizmit, sepse ato kanë edhe efekte negative.
Argumentet kundër tatimit të sektorit të turizmit janë:
 Kostot e vendosjes se taksave
Tatimet e vendosura direkt në sektorin e turizmit nganjëherë janë të vështira për t’u justifikuar. Shuma e
tatimeve të mbledhura mund të jetë e vogël, por tatimi mund të ketë një ndikim negativ të konsiderueshëm mbi
sektorin e turizmit, me pasoja për ekonominë e vendit. Kjo ndodh sidomos me taksat e vëna drejtpërdrejt mbi
turistët, të tilla si tarifat e vizave. Lidhur me këtë argument, problemi nuk qëndron vetëm në tarifat e larta, por
dhe në burokracitë e panevojshme të cilat mund të rrisin në masë të madhe shpenzimet e turistit dhe të veprojnë
si një pengesë për të vizituar vendin. Kjo mund të sjellë reduktim të ardhjeve turistike dhe të ndikojë në sektorët
e tjerë të lidhur me sektorin e turizmit. Për vendet e specializuara në turizëm, kjo mund të ndikojë negativisht në
nivelin e punësimit dhe bilancin e pagesave, që rezulton në një tkurrje të përgjithshme të nivelit të aktivitetit të
ekonomisë. Një shembull që ndikon negativisht në ardhjet turistike në Shqipëri është furnizimi i jahteve me
111 karburant me çmimin e shitjes me pakicë, kur në vendet e tjera karburanti që furnizohen jahtet është i
përjashtuar nga taksat, kështu që jahtet që vijnë të vizitojnë Shqipërinë nuk qëndrojnë gjatë pasi largohen për t’u
furnizuar me kaburant më të lirë.
 Humbja e të hyrave
Efektet fiskale
arsye kryesore.

mund
të
ndryshojnë
nga
vendi
në
vend
dhe
nga
koha
në
kohë,
për
tre
Së pari, efektet fiskale varen nga politika e qeverisë.
Nëse qeveria dëshiron që të maksimizojë të ardhurat, normat e taksave do të priren të jenë të larta. Nga ana
tjetër, në qoftë se qeveria dëshiron që të promovojë sektorin, normat e taksave do të jenë shumë të ulta.

Së dyti, efektet fiskale varen edhe nga sa i rëndësishëm është turizmi për ekonominë.
Sa më i lartë të jetë kontributi i turizmit në ekonomi, aq më të larta do të jenë efektet e taksave të turizmit në
buxhetin e qeverisë.

Së treti, efektet fiskale varen nga lidhjet e sektorit të turizmit me sektorët e tjerë të ekonomisë, si dhe nga
rrjedhjet nga ekonomia që shkakton sektori i turizmit.
Lidhjet me sektorët e tjerë të ekonomisë kanë tendencë për të rritur të ardhurat e qeverisë, ndërsa rrjedhjet çojnë
në një reduktim të të ardhurave. Shuma e të ardhurave që do të merret nga taksimi i turizmit varet, pjesërisht,
nga elasticiteti i kërkesës në lidhje me çmimet për turizmin. Në qoftë se elasticiteti i kërkesës është i lartë,
atëherë efekti i rritjes së taksave mund të jetë për të ulur të ardhurat.
5.3
Konkluzione
 Turizmi ndërkombëtar është një eksport në mënyrë jotradicionale.
 Turizmi konsiderohet një sektor eksportues që mund të ndihmojë në përmirësimin e
bilancit të pagesave, përderisa turizmi ndërkombëtar përfaqëson një konsum mallrash dhe shërbimesh
jashtë vendit të origjinës të turistëve.
 Eksportet e shërbimeve në Shqipëri janë më të larta se eksportet e mallrave.
 Në Shqipëri eksportet turistike, duke u krahasuar me vendet e rajonit, zënë një përqindje më të madhe në
eksportet totale, pothuajse njësoj me vendet e specializuara turistike si Malta, Kroacia, Greqia.
 Turizmi ndërkombëtar, si një eksport është një burim i rritjes afatgjatë të vendeve të specializuara në
turizëm.
 Rritja e të ardhurave të turizmit, sjell lehtësimin e kufizimeve të këmbimit valutor.
 Ekonomitë e vendeve të vogla të specializuara në turizëm kanë rrjedhje të larta të të ardhurave.
 Sezonaliteti i turizmit çon në një inflacion të lartë dhe krijon vështirësi në bilancin e pagesave.
 Turizmi ndërkombëtare përbën një produkt eksporti të paqëndrueshëm, të pasigurt dhe kompleks.
112  Produkti turistik, duke u krahasuar me produktet e tjera të eksportit, ka elasticitet të të ardhurave më të
lartë.
 Të ardhurat e fituara nga tatimet e turizmit mund të përdoren në përfitim të opinionit publik, duke ofruar
shërbime publike.
 Tatimet e turizmit mund të reduktojnë mirëqenien, pasi mund të veprojnë si dekurajim të kërkesës
turistike.
 Sektori i turizmit tatohet në dy mënyra, duke tatuar biznesin turistik dhe duke tatuar turistin.
 Jane
identifikuar
45
lloje
taksash
të
aplikuara
në
sektorin
e
turizmit.
Burimi më i rëndësishëm i të ardhurave të industrisë turistike dhe që mund të tatohen lehtë janë njësitë e
akomodimit turistik(NJAT).
 Sektori i shërbimeve është pjesë e sektorit të biznesit të vogël dhe nuk kontribuon në përqindje të madhe
në të ardhurat nga turizmi.
 Në Shqipëri aplikohet taksa e fjetjes në masën 5% mbi çmimin e hotelit. Kurse në vendet e rajonit kjo
taksë është e ndryshme në varësi të kategorive të hotelit dhe të destinacionit turistik, përveç Rumanisë që
këtë taksë e ka si Shqipëria.
113 6. KAPITULLI VI Efektet ekonomike negative të turizmit dhe ndikimi i krizës në
turizëm
Ekuilibri i shpërndarjes të pasojave pozitive dhe negative të turizmit në komunitetet lokale
transformohet me përfshirjen aktive të komunitetit në aktivitetin turistik në mënyrë që pjesa më e madhe e
vendasve të marrë pozitivet e turizmit, në kundërshtim me marrjen eksluzivisht të peshës së dëmit.
(Brohman, J. 1996)
6.1
Kosto financiare dhe kosto oportune e zhvillimit të turizmit në vendet në zhvillim
Industria e turizmit është një faktor shumë i rëndësishëm që ndikon në rritjen e aktivitetit ekonomik në të gjithë
botën. Shumica e njerëzve e konceptojnë turizmin vetëm nga pikëpamja e ndikimeve ekonomike, si rritja e të
ardhurave, krijimi i vendeve të punës, taksat etj. Por fusha e ndikimit të turizmit është edhe më e gjërë dhe
shpesh prek edhe vendet që nuk merren me aktivitet turistik. Çdo vend pritës përjeton me mënyra të ndryshme
ndikimet e turizmit për shkak të kushteve të ndryshme që ka secili vend.
Zhvillimi i turizmit, përveç përfitimeve ekonomike që sjell për ekonomitë e vendeve në zhvillim të
destinacioneve turistike dhe si rrjedhim të vendeve pritëse dhe akomoduese të turistëve, ka në mënyrë të
pashmangshme dhe kosto ekonomike të cilat në asnjë rast nuk mund të nënvlerësohen dhe shumë më tepër të
neglizhohen. (Mathieson, A. and Wall. G.1982:52)
Kostua ekonomike që shkakton krijimi i superstrukturës dhe infrastrukturës së domosdoshme për zhvillimin e
turizmit, si edhe përmirësimi ose zgjerimi i asaj ekzistuese, përveç se është e lartë, rëndon në shkallë të madhe
në buxhetin e shtetit të një vendi në zhvillim.
Sidomos në lidhje me kostot ekonomike që sjell krijimi ose përmirësimi i infrastrukturës turistike të një vendi në
zhvillim, duhet të thuhet se kjo rëndon pothuajse ekskluzivisht buxhetin e shtetit, pasi iniciativa private nuk ka
zakonisht mundësinë ekonomike, por as dhe gadishmërinë të realizojë të tilla lloj investimesh, të cilat nuk kanë
interes të drejtpërdrejtë ekonomik për këto biznese.
Kostot e larta financiare, që sjell krijimi i superstrukturës dhe infrastrukturës së nevojshme turistike dhe
veçanërisht i të parës, në një vend në zhvillim që dëshiron të zhvillojë turizmin e saj dhe si rrjedhim zgjerimin e
ekonomisë së saj, mund të çojë në një rritje të taksave të popullsisë vendase, fakt ky i cili mund të shkaktojë
tensione inflancioniste.
Nëse, kërkesa turistike është sezonale, atëherë pashmangërisht krijohen probleme të nënshfrytëzimit të
superstrukturës turistike të një vendi në zhvillim, fakt ky i cili do të çojë në një reduktim të ndjeshëm të fitimeve
të hoteleve, restoranteve, etj, n.q.s nuk do të kemi njëkohësisht reduktimin e kostove të mirëmbajtjes ose
riparimit të infrastrukturës dhe superstrukturës turistike.
Dhe akoma, nëse disa shtëpi të një vendi në zhvillim blihen me çmime të larta si shtëpi të dyta ose për pushime,
atëherë kjo mund të çojë në rritjen e nivelit të përgjithshëm të çmimeve të pronave, duke krijuar kështu
probleme dhe pakënaqësi të popullsisë lokale.
114 Vendet në zhvillim duke investuar burimet e tyre të pakta për zhvillimin e turizmit, shumë rrallë marrin në
konsideratë se çfarë mund të sillnin të njëjtat burime, në qoftë se do investoheshin në një industri tjetër të këtij
vendi.
Duke mos bërë krahasimin e përfitimeve financiare të një investimi në industrinë turistike për zhvillimin e
turizmit, kundrejt investimit në një industri tjetër, kjo përbën një dështim të papranueshëm nga ana e autoritetit
për realizimin e tij.
Me pak fjalë nuk duhet realizuar një investim në industrinë e turizmit për zhvillimin e turizmit në vend, nëse
më përpara nuk matet kosto oportune e tij.
Por që të matet kostua oportune e investimeve turistike, është e nevojshme të përshkruhen me saktësi dhe qartësi
mundësitë, që në fund të fundit nuk do të tentohet shfrytëzimi i tyre. (Mathieson, A and Wall. G. 1982:86)
Injorimi sa i kostos oportune që sjell realizimi i një investimi në industrinë turistike aq dhe i faktorëve të
jashtëm negativ të zhvillimit të turizmit, kanë kontribuar në dhënien e një mbivlerësimi të rolit të turizmit në
zhvillimin ekonomik. (Mathieson, A. and Wall. G, 1982:87)
6.1.1
Efektet ekonomike negative të turizmit në Shqipëri
Shumë vende në zhvillim duke u përpjekur të kapërcejnë sa më shpejtë pengesën e moszhvillimit ekonomik,
përpiqen me çdo mënyrë të përshpejtojnë ritmin e zhvillimit të turizmit të tyre dhe veçanërisht të turizmit
ndërkombëtar, në mënyrë që me të ardhurat valutore që do të sigurojnë nga ky, të financojnë përpjekjet e
zhvillimit të tyre ekonomik. Megjithatë, një zhvillim me ritme shumë të shpejta i turizmit ndërkombëtar në
vendet në zhvillim mund të shkaktojë ndikime ekonomike negative të ndryshme (Creaco, 2003; Gorg and
Greenaway.2004; Chen and Devereux.1999) si, shmangien e kapitalit invenstues nga format e zhvillimit
ekonomik më eficente, si dhe presione inflacioniste të shpeshta në ekonomi, për shkak të një rritjeje të papritur
dhe në mënyrë disproporcionale të çmimeve të pronave, çmimeve të pasurive të paluajtshme, fakt i cili patjetër
do të ketë si pasojë inkurajimin e spekullimit me tokën dhe shtëpitë, tkurrjen e tokës bujqësore dhe shumë të
tjera. Zhvillimi i turizmit dhe rritja e kërkesës lidhur me pasuri të patundshme mund të rrisin ndjeshëm koston e
ndërtimit dhe vlerën e truallit. Kjo jo vetëm që e bën më të vështirë për vendasit, sidomos në vendet në zhvillim
për të përmbushur nevojat e tyre të përditshme, por edhe mund të çojë në dominimin e lojtarëve të huaj në
blerjen e tokës. Regjistrimi i pasojave pozitive dhe negative përbën një shqetësim të madh, me qëllim
veçanërisht në reflektimin e palëve të interesuara, për të zhvilluar planifikimin e duhur të turizmit, në marrjen e
vendimeve kritike në lidhje me ekonominë dhe shoqërinë në përgjithësi.

Sektori turistik për shkak të natyrës së tij, por dhe të rëndësisë së tij, mund të konsiderohet për një numër
të madh vendesh si shkak i krijimit të situatave inflancioniste në ekonominë e tyre. ( Fabre, P. 1979:7475;Languar. R. 1983:81-83).
Përqëndrimi kohor dhe vendor i kërkesës turistike përballë një oferte turistike joelastike shkakton një rritje të
çmimeve, që nuk i përkasin vetëm produkteve plotësisht turistike, por dhe mallrave dhe shërbimeve që
karakterizohen si plotësuese. Kërkesat gjithnjë në rritje të turistëve për mallrat ose shërbimet bazë, shpesh
115 shkaakton rritje të
t mprehtë të
t çmimeve, të cilat preekin negativisht banorëtt e vendeve pritëse, të aardhurat e të
cilëvve nuk rriten proporcionaalisht.
Por nnë fund të periudhës së pikut, çmim
met, në vend që të rikthehhen në nivellet e tyre të mëparshme, fiksohen në
një nnivel më të lartë. Kështu që, kërkeesa për malllra dhe shërrbime turistiike, e cila ppriret të bëhhet pothuajse
joelaastike përballlë luhatjevee të çmimev
ve, përbën një
n faktor, i cili ndihmoon situatat iinflancionistte të sektoriit
turisttik. Në Shqiipëri çmimett fillojnë të ulen
u në muajjin prill, për t’u çuar në muajin gushht, që është ppiku i sezoniit
turisttik dhe vazh
hdojnë me këtë
k
trend dh
he në periud
dhën jashtë sezonit turisstik, në muaajt Tetor –N
Nëntor, për të
kapuur vlerat më të
t larta të rriitjes në muajjin Dhjetor.
Figu
ura 6.1: Ndrryshimi i ind
deksit të çm
mimeve të ko
onsumatoritt në Shqipërri
2.5
2
1.5
1
0.5
0
‐0.5
Janar
Shkurt
Mars
M
Prill
Maj
Qershor
Q
Korrrik
Gusht
Shtator
TTetor
Nento
or
Dhjetor
‐1
‐1.5
2009
2010
2011
2012
Burim
mi: INSTAT,201
12
Sektori turistik, karakterizoh
het si një sek
ktor shumëd
degësh, i cilii implikon nnë procesin e prodhimit pothuajse të
gjithha degët e ek
konomisë për të kënaqurr klientelën e tij. Dega e akomodimiit të turistëvve, e cila i pëërket sektoriit
të treetë të ekonom
misë, përbën
n gjithashtu një sektor tëë krijimit të situatave infflancioniste. Shkaqet për këtë situatë
janë::




Ndikimi i tij në ndrysshimin e PBB të sektoritt të tretë ështtë i rëndësishhëm.
Punëson një pjesë të madhe të forcës punëtorre të një venddi.
Kërkesa që
q shfaq kon
nsiderohet e rendësishmee.
Shfaq fitiime të voglaa produktiviteti.
Rritja e çmimit të
t tokës është shkak i teensioneve in
nflancionistee që shfaqenn plotësisht nnë veprimtarrinë turistikee.
omenit turistik dhe i këërkesës turisttike shkaktoon jo vetëm shtim të çm
mimit të tokëës në rajoneet
Zmaadhimi i feno
turisttike, por shfaq edhe sh
hënja të spek
kullimit. Në rritjen e çm
mimeve shtoohet dhe njëë variabël “rrrallësia”, në
situaatën që përqëëndrimi i sup
perstrukturëss turistike të një rajoni teejkalon një nnivel të caktuuar.
Inflaancioni shfaq
qet me form
ma të ndryshm
me si: (Duran
nd, H„Guiraand,P., Spinddler, J.1994:149-162)
×
Inflancio
on që i detyro
ohet shtimit të kërkesës.
116 ×
×
Inflancion që i detyrohet shtimit të kostos.
Inflancion që i detyrohet rritjes së pagave.
Sipas R. Erbes(Erbes, R.1973:70-73), sektori turistik mund të karakterizohet si faktor i situatave inflancioniste
në rastin kur ekzistojnë situatat e mëposhtme:
 N.q.s. arkëtimet neto nga transaksionet turistike janë më të vogla nga shuma e të ardhurave që sjell
drejtpërdrejt sektori.
 N.q.s. kostua në monedhë kombëtare e shërbimeve turistike është më e madhe se arkëtimet neto të
transaksioneve turistike, d.m.th. në qoftë se varësia ndërmjet arkëtimeve neto të transaksioneve turistike
dhe shpenzimeve, të shprehura në monedhë kombëtare është më e vogël se njësia.
 N.q.s. personeli i punësuar në sektorin turistik konsiderohet në sytë e pjesës tjetër të popullsisë së vendit
si një “kategori-pilot” tek e cila shtresat e tjera sociale do të dëshironin të identifikoheshin në lidhje me
të ardhurat e tyre dhe sjelljen e tyre konsumatore.
Në rastin që sektori turistik konsiderohet një burim situatash inflancioniste, madhësia e ndikimeve në ekonomi
matet nga rëndësia që e karakterizon atë në totalin e ekonomisë kombëtare.

Ndikimi tjetër negativë i turizmit është rrjedhja e valutës së huaj.
Mënyra kryesore me të cilën ndodh “arratisja” e fitimeve lidhet me importet. Kjo ndodh sepse turistët kërkojnë
disa standarte të ushqimit dhe produkteve të tjera që vendi ynë nuk mund t’i ofrojë. Veçanërisht pijet dhe
ushqimi duhet të importohet vazhdimisht, sepse produktet lokale nuk plotësojnë kërkesat e turistëve ose nuk ka
ndonjë industri vendase që të kontribuojë. Sipas Shareef, “një përqindje e madhe e të ardhurave të turizmit
largohet nga ekonomia për financimin e importeve për nevojat e turizmit”(Shareef, R.2003).Organizatat
ndërkombëtare dhe kompanitë e mëdha të huaja kanë kontributin e tyre kryesor për largimin e fitimit që lidhet
me importin. Shpesh, kompanitë e mëdha të huaja, vecanërisht në vende të varfëra, janë të vetmet që kanë
kapitalin e nevojshëm për investime në infrastrukturë dhe strehim. Pasojat e këtyre janë që të kemi largim të
fitimeve jashtë vendit, kur investitorët që financuan vend pushimet dhe hotelet të marrin fitimet e tyre përsëri në
vendin e tyre të origjinës.

Gjithashtu mund të shkaktojë një kërkesë në rritje për të gjitha llojet e objekteve të infrastrukturës dhe
superstrukturës turistike, dhe në vazhdim, rritjen e kërkesës për industritë që merren me furnizimin e
turizmit me produktet që plotësojnë nevojat apo dëshirat turistike specifike.
Kjo mund të kontribuojë në zhvillimin e turizmit ndërkombëtar në vendet në zhvillim, por mund të ketë ndikim
negativ për mjedisin në përgjithësi. Pra një rritje shumë e shpejtë e turizmit ndërkombëtar mundet, ndërmjet të
tjerave të ushtrojë një ndikim negativ në mjedisin natyror të një vendi në zhvillim, si edhe në zonat kulturore,
historike dhe arkeologjike të saj. Në këto raste e vetmja mënyrë efektive për trajtimin e tyre është marrja e
masave legjislative për mbrojtje më të madhe nga ajo që marrin sot, plus që ajo shpesh përfshin një kosto të lartë
financiare.

Kërkesa dhe oferta janë gjeografikisht të përqëndruara në disa destinacione të caktuara.
117 Zhviillimi i turizm
mit në vendin tonë ështëë i përqëndrruar në qarkuun e Tiranëss ku ndodhett kryeqyteti i Shqipërisëë,
në vendet bregdetare, si qarrku i Durrësiit dhe qarku
u i Vlorës dhhe në qarkunn e Korçës. Në këto qarrqe kemi dhe
numrrin më të madh
m
të njësiive të akom
modimit turisstik për vitinn 2011;Tiranna 145, Durrrësi 104, Vllora 201 dhe
Korcca 59. E njëjjta mund të thuhet dhe për
p ndërmarrrjet si hotelee, restorantee, kafene ku:Tirana ka 66597, Durrëssi
ka 2121 dhe Vlo
ora ka 1627 ndërmarrje
n
tëë tilla.
Figu
ura 6.2: Njëssitë e Akom
modimit Turristik sipas qarqeve
q
përr vitin 2011
250
200
150
100
50
0
NJAT
Burim
mi: INSTAT,2012
2

Kostoja e infrastruktu
urës është njjë ndikim neegativ në ekoonominë lokale.
Zhviillimi i turizm
mit mund të kushtojë tek
k prodhuesit lokal dhe teek qytetarët e thjeshtë shhumë para. N
Ndoshta do të
duheet të bëhen përmirësimee në aeropo
orte, rrugë dhe
d infrastruukturë, me llehtësime tëë mëdha ngga taksat dhe
lehtëësira të tjera ekonomike,, të cilat janëë procedura të dëmshmee për një ekoonomi lokalee. Të ardhuraat publike që
përdoren në infraastrukturë osse përjashtim
met nga taksaat mund të uulin investim
met në fusha të tjera të rëndësishme të
tilla si, arsimi dh
he shëndetësiia.

Një tjetërr anë negativ
ve e turizmitt është dhe varësia ekonoomike e kom
munitetit lokaal nga turizm
mi.
Rajoonet e vogla turistike në Shqipëri e kanë
k
turizmiin si buriminn e vetëm të të ardhurave. Problemi më serioz që
shkaakton sezonaaliteti i turizzmit është mosfunksioni
m
imi i biznes eve për shuumicën e muuajve të vititt. Kjo ndodh
h
kryesisht në form
mën tradicion
nale të turizm
mit masiv.
Në vvendin tonë ka
k rreth 700
0 biznese, ho
otele dhe streehime të tjerra me rreth 330. 000 shtreetër, agjencii të udhëtimiit
dhe një numër të
t papërcakttuar të bizneeseve të bazzuar tek turizzmi, të tillaa si njësi arggëtimi, tregttare etj. Këto
o
funkksionojnë, pëërafërsisht gjjysmën e vitit dhe në këttë periudhë 3 deri në 4 m
muaj funksioonojnë vetëm
m me kohë të
plotëë. Muajt e mbetur,
m
bizneeset ose mbyllen ose fu
unksionojnë, duke pushuuar nga punaa një pjesë ttë personelitt.
Por edhe kur është
ë
i mby
yllur një biiznes hotelieer, vazhdonn të shpenzzojë shuma të konsiderrueshme pëër
mirëmbajtjen, ru
uajtjen e objektit dhe nëë disa raste, pagat e perssonelit të doomosdoshëm
m. Ka edhe sshpenzime të
tilla si amortiizimi dhe interesa për
p
kreditëë pavarësishht nëse bbiznesi ëshhtë në punnë apo jo
o.
Biznneset e turizm
mit shpesh pëërfshijnë njëë numër të madh
m
vende ppune me paggë të ulët, paga minimalee ose më pak
k.
Këtoo vende pun
ne janë shp
pesh sezonaale dhe shk
kaktojnë paapunësi në periudhën jjo turistike. Problemi i
sezonnalitetit në turizëm ësh
htë një nga problemet
p
më
m të mëdhaa me të cilaat ballafaqohhet ekonomiia turistike e
venddit tonë. Num
mri i biznesseve që merrren drejtpërrdrejt me tuurizmin në S
Shqipëri rritet duke u hhapur çdo viit
118 mesaatarisht rreth
h 2000 hottele, restoraante, kafe në
n Shqipëri.. Duke bërëë një krahaasim, numrii i hotelevee,
restooranteve, kaffeneve në vittin 2011 ështtë rritur 4 heerë në krahassim me vitinn 2005.
Figu
ura 6.3: Num
mri i bizneseeve të reja (hotele,
(
restorante, kafeene) të hapu
ura në Shqiipëri cdo vitt
400
00
200
00
N
Ndërmarrjet
0
2006
20
007
2008
2009
2010
2011
Burim
mi: INSTAT,2012
2
Figu
ura 6.4: Ndëërmarrjet (h
hotele, resto
orante, kafen
ne) në Shqip
përi
Ndërmarrjet:H
Hotele,Restoraante,Kafene
17113 200
000
100
000
4876 0
Viti2005
Viti2011
Burim
mi: INSTAT,2012
2
Figu
ura 6.5: Fak
ktorët që mu
und të kufizzojnë efektett pozitive tëë turizmit
FFaktorët k
kufizues Rrjedhje
e të të ardhurrave Importet Shpennzime që qëndrrojnë në oriigjinë Shpenzime publike Rriitja e çmiimeve Efekte Crowding‐o
out m: Autori
Burim
6.2
Ndikimet e krizës eko
onomike në zhvillimin e turizmit n
në Shqipëri
Turizzmi ndërkom
mbëtar është rritur me një ritëm pak më të shpejttë se ekonom
mia botërore në vitet e fuundit dhe ka
luajtuur një rol të rëndësishëm
m në mbështeetjen e rritjess ekonomikee, e punësim
mit dhe në gjeenerimin e vvalutës së
huaj për vendet e botës.
119 Turizmi tani është një nga industritë më të mëdha në botë. Sipas OBT-së, të ardhurat e eksportit, të gjeneruara
nga turizmi ndërkombëtar, e rendisin turizmin të katërtin pas lëndëve djegëse, lëndëve kimike dhe të produkteve
të automobilave. OBT thekson se, për shumë vende në zhvillim, turizmi është një nga burimet kryesore të të
ardhurave të këmbimit të huaj dhe krijon mundësi për punësim dhe për zhvillim ekonomik. Industria ka gëzuar
rritje drastike gjatë gjashtë dekadave të fundit. Sipas të dhënave të OBT-së për vitet 1950-2012, ardhjet turistike
ndërkombëtare u rritën nga 25 milion në një miliard turistë, pra numri i turistëve ndërkombëtar në botë është
rritur 40 herë.
Industria pritet të vazhdojë të rritet me shpejtësi në periudhë afatgjatë.
Shpenzimet në turizëm janë të lidhura ngushtë me ciklin ekonomik. Shpenzimet për aktivitete të kohës së lirë
janë një nga shpenzimet e para që konsumatorët do të presin kur kanë vështirësi ekonomike. Industria turistike
preket dhe nga ulja e kërkesës për udhëtim nga sektori i biznesit, i cili është një nga fushat e para që preket nga
ritmet e ulta të ekonomisë. Nëse njerëzit janë të frikësuar se nuk kanë para të mjaftueshme për të paguar nevojat
themelore, atëherë për shumë njerëz ka një tendencë për t’u tërhequr prapa për turizëm. Kjo tërheqje mbrapa
nuk do të thotë se njerëzit nuk do të udhëtojnë për pushime. Kjo do të thotë se ata mund të kërkojnë opsione më
pak të shtrenjta dhe për periudha të shkurtra kohore. Ato biznese të turizmit që janë në afërsi të qendrave të
mëdha të populluara kanë mundësi më të shumta, ndërsa ato destinacione që janë të varura nga udhëtime dhe
qëndrime shumë të gjata, mund të kenë disa sfida për të kapërcyer.
Rënia globale e viteve 2008-2009 pati një ndikim të theksuar në sektorin e turizmit. Sipas OBT ardhjet turistike
ndërkombëtare për kohë të lirë, biznese dhe qëllime të tjera në mbarë botën për vitin 2009 kanë rënë me 4.2%.
Në vitin 2009 të ardhurat ndërkombëtare nga turizmi në mbarë botën kanë rënë në 852000 milion US$ nga
942000 milion US$ që ishin në 2008. Në terma realë, ( duke marrë parasysh luhatjet e kursit të këmbimit dhe
inflacionin) arkëtimet ndërkombëtare turistike janë ulur me 5.7%, kur ardhjet turistike janë ulur me 4.2%. Kjo
tregon për një lidhje të ngushtë ndërmjet ardhjeve turistike dhe shpenzimeve turistike. Përvoja tregon se në
kohën e krizës, të ardhurat turistike kanë tendencë të jenë më të prekura se ardhjet turistike.
"Kriza ekonomike globale e bëri vitin 2009, një nga vitet më të vështira për sektorin e turizmit, megjithatë,
rezultatet e muajve të fundit sugjerojnë se rimëkëmbja është duke u zhvilluar dhe madje disi më herët dhe me
një ritëm me të fortë se sa pritej fillimisht. " theksoi Sekretari i Përgjithshëm i OBT, Taleb Rifai në janar 2010.
Ndikimi i krizës në këtë sektor nuk ishte i njëjtë në të gjitha rajonet e botës. Kërcënimet e brendshme dhe të
jashme të krizës ekonomike në industrinë e turizmit janë:


Kërcënimet e jashtme: reçensioni, luhatje e monedhës dhe e tatimeve.
Kërcënimet e brendshme: rritja e kostove, rënie e të ardhurave, ulja e fitimit.
Kriza ndodh në të gjitha nivelet e operacioneve turistike me shkallë të ndryshme të ashpërsisë. Industria e
turizmit është e ndjeshme për një gamë të gjërë të forcave të brendshme dhe është e ndikuar rëndë nga kriza e
cila rezulton në perceptime negative turistike. Gjatë periudhës së krizës konsumatorët priren të udhëtojnë sa më
afër “shtëpisë” së tyre.
120 Euroopa për gjaashtëmujorin
n e parë tëë vitit 2009 pati një rrënie në arddhjet turistikke me -10%
%, kurse në
gjashhtëmujorin e dytë kjo rënie
r
ishte më
m e vogël në -6%. Deestinacionet në Europënn Qëndrore, Lindore dhe
pjesëën veriore tëë Evropës u goditën
g
më shumë,
s
ndërk
kohë që Euroopa Perëndim
more, Jugorre dhe Mesdhheu ishin pak
k
më m
mirë. Ky ësh
htë një rezultat zhgënjyess për një indu
ustri të mësuuar me rritje të vazhduesshme. Kjo bëëhet edhe më
e dukkshme kur krahasohet
k
me
m rënien preej 12% të ekssporteve të ppërgjithshmee si pasojë e krizës globaale. Prodhim
mi
i Breendshëm Bruto për banor për vendet e rajonit pati ulje të theksuar nëë vitin 2009. Rënien mëë të madhe e
kishtte Slloveniaa, Rumania, Kroacia, Hungaria dhee Bullgaria. Për shumiccën e vendeve kriza fillloi të shfaqë
pasojjat e saj qëë prej vitit 2007,
2
si: Bu
ullgaria, Fraanca, Greqiaa, Italia, Sppanja, Turqiia, ndërsa ppër Kroacinëë,
Maqqedoninë, Porrtugalinë dh
he Slloveninëë kriza filloi të shfaqet n ë vitin 2008.
Figu
ura 6.6: Ndrryshimi i PB
BB për bano
or për vendeet e rajonit në %
12
2
10
0
B
Bullgaria
8
FFranca
G
Greqi
6
H
Hungaria
4
Ittalia
K
Kroacia
2
M
Malta
M
Maqedonia
0
2000
2001
2002
2003
2
2004
2005
2006
20007
2008
2009
201
10
P
Portugalia
R
Rumania
‐2
2
SShqipëria
‐4
4
SSllovenia
SSpanja
‐6
6
TTurqia
‐8
8
‐10
0
Burim
mi: World Develo
opment Indicatorrs 2011
Për S
Shqipërinë, Maltën dhe Rumaninë kriza
k
i dha pasojat
p
e saj në vitin 2009. Nga të ggjitha vendeet turistike që
studiiojmë vetëm
m Shqipëria pësoi
p
ndrysh
him pozitiv të PBB për banor për vvitin 2009. K
Këto efekte u pasqyruan
n
dhe nnë arkëtimett turistike pëër banor të veendeve të rajjonit.
Arkëëtimet turistiike për bano
or filluan të bien që në vitin
v
2007, ppërvec Greqqisë, Hungarrisë, Kroacissë, Rumanisë
dhe Turqisë, përr të cilat ark
këtimet turisttike për banor filluan tëë ulen në vittin 2008. Shhqipëria në nndryshim nga
121 venddet e rajonit,, pasojat e krizës
k
i ndjeeu më të theeksuara në vvitin 2010, kkur të gjitha vendet e tjeera filluan të
përm
mirësohen.
Figu
ura 6.7: Ndrryshimi i ark
këtimeve tu
uristike për banor për vvendet e rajonit në %
140
0.00
120
0.00
B
Bullgaria
Franca
100
0.00
G
Greqia
H
Hungaria
80
0.00
Ittalia
60
0.00
K
Kroacia
M
Malta
40
0.00
M
Maqedonia
P
Portugalia
20
0.00
R
Rumania
0
0.00
Shqipëria
2001
2002
2003
2
2004
4
2005
2006
‐20
0.00
20077
2008
2009
201
10
Sllovenia
Spanja
TTurqia
‐40
0.00
‐60
0.00
Burim
mi: World Develo
opment Indicatorrs 2011
Efekktet e krizës u ndien dhe në sektorin e turizmit nëë Shqipëri. N
Në vitin 20008 në krahasiim me vitin 2007 numri i
turisttëve që vizittuan Shqipërrinë u rrit mee 26% dhe po në të njëjtëën masë u rrritën dhe arkkëtimet turisttike.
Nuk ndodh e njëëjta gjë për vitin
v
2009 në krahasim me
m vitin 20008, ndërsa nnumri i turisttëve vazhdonn të rritet me
t
janëë rritur me vlera
v
më të ulta
u afro 9%
%, që tregon sse turistët kaanë shpenzuuar më pak se
31%, arkëtimet turistike
një vvit më parë.
Në vvitin 2009 jaanë arkëtuar 1084 US$ për
p një turistt në krahasim
m me 1302 U
US$ që u arkkëtuan në viitin 2008. Në
vitinn 2010 në kraahasim me vitin
v
2009 numri i turisttëve vazhdonn të rritet m
me 30%, por bien ndjeshëëm arkëtimeet
turisttike(-13%). Kurse arkëtiimet turistik
ke për turistë në këtë vit jjanë 736 US
S$, pothuajsee sa gjysma e arkëtimeve
në viitin 2007.
Disaa vende si Kina, Brazili, Spanja, ku tregu i bren
ndshëm përfaaqëson një ppjesë të maddhe të kërkessës totale pëër
turizzëm, kontribu
uan për të ko
ompesuar pjeesërisht rënien në turizm
min ndërkom
mbëtar.
122 Figu
ura 6.8: Ndrryshimi i nu
umrit të turiistëve dhe arkëtimeve tturistike (%
%) në Shqipëëri
40
0%
20
0%
0
0%
2007‐200
08
2008‐2009
2
2009‐2010
‐20
0%
Numri i turistëv
N
ve
Arkëtim
met turistike
Burim
mi: INSTAT, Wo
orld Developmen
nt Indicators 2011
Figu
ura 6.9: Ark
këtimet turisstike për turrist në Shqiipëri (US$)
150
00
100
00
50
00
0
2007
2008
2009
2010
Arkëtim
met turistike ppër turist
Burim
mi: Kalkulime të autorit
Shpeenzimet kineeze në turizm
min ndërkom
mbëtar janë rrritur me ritm
me më të shppejta në dekaadën e fundiit. Edhe gjatë
rëniees ekonomik
ke të 2009, shpenzimet e turizmit nga
n Kina u rritën me 21%. Turistëtt kinezë shppenzuan 43.7
7
miliaard US$ në udhëtimet e tyre jashtë vendit për vitin
v
2009. Duke u krahhasuar me vvitin 2008, qqë Kina ishte
burim
mi i pestë më
m i madh në
n botë për shpenzime turistike,
t
nëë vitin 2009 ajo shpenzooi 20.7% m
më shumë pëër
turizzëm ndërkom
mbëtar.
Rezuultatet e paraa pozitive, paas 14 muajvee rezultate negative,
n
në aardhjet e turiistëve për m
mbarë botën u panë që në
trem
mujorin e fund
dit të vitit 20
009 ku ardhjet u rritën me
m 2%.
Rritja ka qenë po
ozitive në të gjitha rajonet e botës gjatë dy muajvve të parë tëë vitit 2010, e udhëhequrr nga rajoni i
Azisë dhe Paqësorit (+10%) dhe në Afrik
kë (+7%). Ritmi
R
i rritjess ishte më i nngadalshëm nnë Evropë (+
+3%) dhe nëë
Ameerikë (+3%), dy rajonet e goditura më
m rëndë nga kriza globalle, dhe ku rim
mëkëmbja ekkonomike ësshtë provuarr
të jettë relativishtt e dobët.
Fonddi Monetar Ndërkombëta
N
ar ka deklaru
uar se rimëkëmbja globaale po ndodhh "dukshëm" më shpejt sse sa pritej,
me nnjë kthim të qartë
q
të rritjees ekonomik
ke në vitin 20
010 (3, 1% nnë mbarë bottën, me një rrritje më të ttheksuar për
ekonnomitë në zh
hvillim prej 5,
5 1%, së basshku me një ritëm më të ngadaltë përr ekonomitëë e zhvilluaraa prej 1,
3%).. Sipas rajon
nit, Azia priteet të rritet më
m shpejtë se Evropa dhe Amerika.
Megj
gjithatë, nuk ka pasur nd
dryshime të mëdha
m
në reenditjen e 100 destinacionneve të para për nga arddhjet turistike
ndërkkombëtare dhe
d arkëtimeet turistike në
n vitin 2009
9. Franca, Shhtetet e Bashhkuara dhe S
Spanja vazhdojnë të jenë
udhëëheqësit si në ardhjet turristike ashtu dhe në arkëëtimet. Francca vazhdon të udhëheqëë sipas rendiitjes botërore
123 të deestinacioneve të mëdha turistike në drejtim të tëë ardhurve ddhe renditet e treta në ddrejtim të prranimeve. Në
vitinn 2009, Turq
qia dhe Gjeermania u ngjitën në njjë pozicion më lartë nëë renditjen e ardhjeve turistike dhe
respeektivisht në vendin
v
e shttatë dhe të teetë.
Hoteelet në mbarëë globin kon
nkurojnë inteensivisht për konsumatorrët. Çmimi m
mesatar i njëë dhome hoteeli në mbarë
botënn ishte 14% më i ulët nëë vitin 2009 se
s në vitin 20
008, sipas Inndeksit të Çm
mimeve të H
Hoteleve. Në fakt, një
dhom
më hoteli ish
hte më e lirë në vitin 200
09 se sa ishtee në vitin 20004. Gjatë vittit 2009 në kkrahasim me vitin 2008,
çmim
mi i dhomave të hotelevee ështe ulur me,
m 13% në Evropë, 14%
% në Shtetett e Bashkuarra, 16% në A
Azi, dhe 21%
%
në A
Amerikën Lattine.
Në vvitin 2010, trregu hotelierr filloi të përm
mirësohet dh
he çmimi meesatar i një nnatëqendrimii në hotel nëë mbarë
botënn u rrit me 2%.
2 Kjo rritjee i solli çmim
met e dhomaave në niveleet që ishin gjjashtë apo shhtatë vite mëë parë. Në
disa vende si Greeqia, Irlandaa dhe Spanjaa, rimëkëmbja filloi në viitin 2013.
Induustria e turizm
mit pësoi përsëri rënie në
n vitin 2011
1 si rezultat i tërmetit dhhe cunamit të ndodhur nnë Azi, si dhe
të traazirave të Pranverës
P
Arrabe. Për heerë të parë në pesë vitee, udhëtarëtt paguan meesatarisht m
më shumë pëër
dhom
mat e tyre të hoteleve gjaatë gjashtë muajve
m
të paarë të vitit 20012 në të gjiitha pjesët e botës, megjithëse çmim
mi
mesaatar mbetet në
n nivelin e vitit 2005. Indeksi
I
i çm
mimeve të hootelit ishte 108, megjithaatë ishte më i ulët se vitti
20077 ku indeksi kap vlerën 119.
1
Rritj
tja globale prej
p
4%, nëë krahasim me të njëjttën periudhë të vitit tëë parë, treggon për një rimëkëmbje
ekonnomike në in
ndustrinë e hoteleve
h
në mbarë botën
n. Por për E
Europën kjo rritje është m
me ritme më të ngadalta
deri në 1%.
Në S
Shqipëri indeeksi i çmimiit të hotelit nuk
n pësoi uljje, por rritjaa e çmimeve të hotelit nëë vitin 2008 në krahasim
m
me vvitin 2007 isshte 1. 7%, në
n vitin 2009
9 në krahasim
m me vitin 22008 ishte 4.4% dhe nëë vitin 2010 në krahasim
m
me vvitin 2009 ishte 1. 8%. Pra
P siç e pam
më dhe më laart pasojat e krizës në seektorin turisttik shqiptar u shfaqën në
vitinn 2010 dhe jo
o kaq e ashp
për sa në ven
ndet e tjera të
t Europës JJuglindore, ppër shkak të një shkalle më të ulët të
hapjees së ekonom
misë shqiptaare ndaj ekon
nomisë botërrore në krahaasim me këtoo vende.
Figu
ura 6.10: Ind
deksi mesattar i Çmimeeve të Konsu
umit për shëërbime akomodimi në Shqipëri
120
0
100
0
80
0
60
0
40
0
20
0
0
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
22009
201
10
2011
2012
Indeksi
Burim
mi: INSTAT,2012
2
124 6.3
Konkluzione
 Zhvillimi i turizmit krahas ndikimeve pozitive ka dhe ndikime negative në zhvillimin e një vendi pritës
turistësh.
 Krijimi i infrastrukturës së domosdoshme për të zhvilluar turizmin në shkallë të madhe financohet nga
buxheti i shtetit.
 Krijimi i infrastrukturës turistike ka kosto të lartë financiare dhe kjo mund të çojë në rritje të taksave mbi
popullsinë vendase.
 Sezonaliteti i turizmit sjell nënshfrytëzim të superstrukturës turistike të një vendi.
 Zhvillimi i turizmit mund të rrisë ndjeshëm koston e ndërtimit dhe vlerën e truallit.
 Sektori turistik për shkak të natyrës së tij është shkaktar i krijimit të situatave inflacioniste.
 Ndikimi tjetër negativ i turizmit është rrjedhja e valutës së huaj.
 Kërkesa dhe oferta janë gjeografikisht të përqëndruara në disa destinacione të caktuara.
 Anë negative e turizmit është dhe varësia ekonomike e komunitetit lokal nga turizmi.
Bizneset e turizmit shpesh përfshijnë një numër të madh vende pune me pagë të ulët.
 Ndikimi i krizës në sektorin turistik nuk ishte i njëjtë në të gjitha rajonet e botës.
 Industria e turizmit është e ndjeshme ndaj krizës e cila rezulton në perceptime negative nga turisti.
 Efektet e krizës u ndien dhe në Shqipëri, por më vonë se në shtetet e tjera evropiane.
 Kriza botërore solli arkëtimet turistike për turist në Shqipëri më të ulta në krahasim me vitet e tjera.
125 7. KAPITULLI VII Modeli empirik
Duhet të organizojmë turizmin në mënyrë të tillë, që të mos jetë vetëm një biznes i mirë,
por dhe një mundësi për të krijuar një botë më shumë
të kulturuar dhe më paqësore.
Arthur Haulot
7.1
Shqyrtimi i literaturës
Rritja e turizmit i referohet evolucionit gradual të turizmit i cili konsiderohet si një faktor i produktivitetit të
ekonomisë së një vendi dhe kjo realizohet, me vlerësimin e plotë dhe racional të resurseve turistike, me rritjen e
produktivitetit dhe përmirësimin cilësor të turizmit, por mbi të gjitha, me përshtatjen e tij me nevojat apo
dëshirat e turistëve.
Roli i turizmit në rritjen ekonomike dhe në përparimin e shoqërive moderne është bërë një vetëdije e përbashkët
e autoriteteve politike në mbarë botën. Duke qenë se turizmi është ndër sektorët më të rëndësishëm të aktivitetit
ekonomik dhe një faktor i rritjes ekonomike në mënyrë sa më të shpejtë dhe efektive të jetë e mundur, qeveritë
po bëjnë shumë përpjekje në mënyrë që të zhvillojnë turizmin.
Turizmi mund të konsiderohet si një zgjidhje alternative për rritjen dhe përmirësimin e zhvillimit rajonal në
qoftë se karakteristikat e furnizimit të këtij sektori janë përmirësuar. Në këtë konkluzion arrijnë Proença and
Soukiazis (2008) duke shqyrtuar ndikimin e turizmit në rritjen e të ardhurave për frymë të rajoneve të
Portugalisë.
Eugenio-Martin et al. (2004) analizojnë marrëdhëniet midis turizmit dhe rritjes ekonomike për vendet e
Amerikës Latine për periudhën 1985-1998. Autorët vlerësojnë marrëdhënien midis rritjes ekonomike dhe rritjes
së numrit të turistëve të kushtëzuar nga variablat kryesore makroekonomik. Variablat e përdorur janë: numri i
turistëve për banor, investimet e brendshme bruto si % e PBB-së, shpenzimet publike në arsim, konsumi i
përgjithshëm i qeverisë si % e PBB-së, indeksi i stabilitetit politik, cilësia e administrimit të sistemit politik të
vendit. Autorët tregojnë se rritja e numrit të turistëve për banor prodhon një efekt pozitiv në rritjen ekonomike të
vendeve me nivele të ulëta dhe të mesme të të ardhurave për frymë, por jo në grupin e vendeve të pasura.
Rezultatet dëshmojnë se vendet me të ardhura të ulta kanë nevojë për infrastrukturë, arsim dhe zhvillim për të
tërhequr turistët. Vendet me të ardhura të mesme kanë nevojë për nivele të larta të zhvillimit shoqëror si
shërbimet shëndetësore dhe PBB të lartë për banor. Ky konstatim sugjeron se rritja në numrin e ardhjeve të
turistëve në një vend ofron një mundësi për rritje ekonomike për vendet në zhvillim, por jo për vendet e
zhvilluara.
Në një mënyrë të ngjashme, Brau, et al. (2003) diskutojnë më tej problemin duke respektuar
korrelacionin midis specializimit të vendit në turizëm dhe vlerës së shtuar reale për frymë. Ata gjejnë se vendet
e vogla të turizmit u rritën më shpejt gjatë periudhës 1980-1995 sesa vendet prodhuese të naftës, dhe arritën në
përfundimin se megjithëse “vogëlsia” e një vendi është e dëmshme për rritjen, e kundërta është e vërtetë vetëm
në qoftë se ajo është e kombinuar me specializimin në turizëm.
126 Duke përdorur një metodologji të ndryshme, Lanza and Pigliaru (1999) shqyrtojnë specializimin turistik të
vendit dhe efektin e tij në rritjen ekonomike. Autorët theksojnë se vendet me burime natyrore të përshtatshme,
burime të mëdha relative të forcës së punës kanë gjasa për të zhvilluar një përparësi krahasuese në turizëm dhe
do të rriten më shpejt se ato vende, të cilat specializojnë ekonomitë e tyre në sektorin e prodhimit.
Ndërsa Cunado and Garcia (2006) bëjnë fjalë për një kontribut të vogël të turizmit në ekonomi.
Chao, Hazari, Laffargue, Sgro, and Yu (2006) kanë treguar se një zgjerim i turizmit mund të zvogëlojë stokun e
kapitalit dhe si pasojë të ulet mirëqenia e banorëve.
Shumë vende në zhvillim kanë filluar ta konsiderojnë turizmin si një pjesë integrale të rritjes së tyre ekonomike.
Ai shërben si një burim i mjeteve të pakta financiare, për krijimin e vendeve të punës, rritjen e të ardhurave dhe
asistencë teknike. (Sinclair, 1998; Dieke, 2004).
Për vendet Sub-Sahariane Afrikane që kanë pak mundësi të dukshme për të diversifikuar të ardhurat e eksportit
larg mallrave parësore, turizmi është shfaqur si një opsion për të kontribuar në rritjen ekonomike. Rezultatet
tregojnë se turizmi ka një ndikim të rëndësishëm në prodhim dhe të ardhura, veçanërisht duke marrë parasysh
efektet e forta ndër-sektoriale. Sektori i turizmit gjithashtu kontribuon në të ardhurat e taksave dhe të ardhurat
valutore. (Kweka, J. , Morrissey, O. and Blake, A. 2003 )
Balaguer and Cantavella-Jorda (2002) gjithashtu konfirmojnë vlefshmërinë e turizmit në
ecurinë ekonomike afatgjatë duke përdorur të dhëna nga ekonomia spanjolle. Rritja e këtij aktiviteti ka prodhuar
efekte të shumëfishta me kalimin e kohës.
Dritsakis, N. (2004) tregon se turizmi ka pasur një efekt në rritjen ekonomike afatgjatë në Greqi. Ai shqyrton në
mënyrë empirike ndikimin e turizmit në rritjen afatgjatë ekonomike të Greqisë duke përdorur analizën e shkakut
midis Produktit të Brendshëm Bruto real me normën reale të këmbimit dhe të Ardhurat Kombëtare Turistike.
Autori ka aplikuar modelin VAR për një periudhë prej 40 vitesh( 1960 – 2000). Testet e kauzalitetit Granger,
kanë treguar se ka një lidhje të fortë ndërmjet arkëtimeve turistike ndërkombëtare dhe rritjes ekonomike, dhe një
lidhje jo të fortë ndërmjetë kursit real të këmbimit dhe rritjes ekonomike.
McCatty, M. and Serju, P. (2006) vlerësojnë ndikimin e turizmit në PBB dhe punësim në Xhamajka. Autorët
konstatojnë se, multiplikatori i prodhimit për industrinë turistike të Xhamajkës është i vogël, i barabartë me 1.
00$. Kjo do të thotë se për çdo 1.00 $ të shpenzuar nga ky sektor, do të gjenerojë 1.00 $ në prodhim në sektorët
e tjerë të ekonomisë dhe për çdo një për qind rritje në shpenzimet turistike do të zgjerohet punësimi me 0.3 për
qind.
Figini, P. and Vici, L. (2010) ofrojnë një vlerësim empirik të marrëdhënies midis rritjes ekonomike dhe
specializimit në turizëm. Ata përdorin të dhënat për më shumë se 150 vende, për një periudhë që shtrihet midis
viteve 1980-2005. Autorët arrijnë në konkluzionin se në periudhën 1995-2005, nuk kishte ndonjë marrëdhënie
të rëndësishme ndërmjet specializimit të turizmit dhe rritjes ekonomike. Efekti pozitiv i turizmit në rritjen
ekonomike ishte në vitet ’80. Ata argumentojnë dy skenar alternativë që mund të ndodhin në periudha afatgjata.
Një skenar është "pozitiv" kur lejon ruajtjen e ritmeve të larta të rritjes dhe skenari tjetër "negativ" është kur
rritja e lartë buron nga norma e rritjes së shfrytëzimit të burimeve natyrore, duke çuar kështu në një përkeqësim
127 të kushteve ekonomike në periudhë afatgjatë. Ky studim ka ofruar prova se specializimi në fushën e turizmit
mund të mos jetë një mjet për të zgjidhur problemet e zhvillimit dhe rritjes ekonomike të një vendi.
Chang, Ch-L. et al ( 2009) hetojnë, nëse specializimi i turizmit është i rëndësishëm për zhvillimin ekonomik në
Azinë Lindore dhe Paqësor, Evropë dhe Azinë Qendrore, Amerikën Latine dhe Karaibet, Lindjen e Mesme dhe
Afrikën e Veriut, Amerikën e Veriut, Azinën Jugore, e Afrikën Sub-Sahariane gjatë periudhës 1991-2008.
Ndikimi i shkallës së specializimit të turizmit në rritjen ekonomike është shqyrtuar për një gamë të gjërë të
vendeve në faza të ndryshme të zhvillimit ekonomik. Rezultatet empirike nga vlerësimet e pragut identifikojnë
dy kufij, përkatësishtë 14.97% dhe 17.50%. Kjo tregon se vendet e përfshira në model duhet të ndahen në tri
regjime. Rezultatet tregojnë se ekziston një marrëdhënie e rëndësishme pozitive midis rritjes ekonomike dhe
turizmit në dy regjimet, regjimi me shkallë të specializimit të turizmit më të ulët se 14.97% dhe regjimi me
shkallë specializimi të turizmit me vlera midis 14.97% dhe 17.50%. Një marrëdhënie e parëndësishme ndërmjet
rritjes ekonomike dhe turizmit është gjetur në regjimin e tretë, në të cilin shkalla e specializimit të turizmit është
më e madhe se 17.50%. Rezultatet empirike sugjerojnë se rritja e turizmit nuk mund të çojë gjithmonë në rritje
ekonomike.
Për, Fayissa, B. , Nsiah. Ch. dhe Tadesse, B. (2009) duke përdorur një panel të dhënash të 17 vendeve të
Amerikës Latine për vitet 1995-2004, ky studim heton ndikimin e industrisë së turizmit në zhvillimin dhe rritjen
ekonomike të vendeve të Amerikës Latine brënda kornizës së modelit konvencional neoklasik të rritjes.
Rezultatet empirike tregojnë se të ardhurat nga industria e turizmit kontribuojnë pozitivisht në të dyja nivelet, si
në prodhimin e brendshëm bruto dhe në rritjen ekonomike të LAC, ashtu siç bëjnë investimet në kapitalin fizik
dhe atë njerëzor.
Gjetjet nënkuptojnë se ekonomitë e Amerikës Latine mund ta rrisin rritjen e tyre ekonomike duke forcuar
industrinë e turizmit, duke mos neglizhuar sektorë të tjerë të cilët gjithashtu promovojnë rritjen ekonomike.
Variablat që përdorin janë PBB për banor, të ardhurat turistike për banor, investimet e huaja direkte, regjistrimet
në shkollat e mesme dhe të larta, konsumi final familjar, indeksi i tregtisë, kapitali fiks bruto dhe indeksi i lirisë.
Rritja e arkëtimeve turistike për banor me një njësi do të sjellë një rritje me 0.02 njësi në PBB për banor të
këtyre vendeve, ose çdo rritje e arkëtimeve turistike me 100$ do të rrisë PBB për banor me 2$. R-squared=0. 79
He, L-H. and Zheng, X-G. (2011) përdorin të dhënat ekonomike në rajonin Siçhuan në Kinë për periudhën
1990-2009 duke u bazuar në modelin VAR. Rezultatet treguan se, zhvillimi i turizmit bazohet në rritjen
ekonomike dhe në të njëjtën kohë, rritja ekonomike ka nevojë për zhvillimin e turizmit. Ata pohojnë një
marrëdhënie shkakësore midis të ardhurave të përgjithshme të turizmit dhe PBB-së, duke përdorur testet e
kauzalitetit Granger.
Ranasinghe, R. and Deyshappriya, R. (2010) arrijnë në përfundimin se turizmi luan një rol vendimtar në arritjen
e stabilitetit makroekonomik. Përveç kësaj, stabiliteti politik i një vendi ka një ndikim të madh në industrinë e
turizmit. Autorët analizojnë empirikisht rëndësinë e turizmit në Sri Lanka, për një periudhë prej 38 vitesh, prej
1970 deri në vitin 2008. Marrëdhënia analizohet duke u bazuar në një trajtim të serive kohore, duke vlerësuar
marrëdhënien ndërmjet performancës ekonomike dhe të ardhurave të turizmit.
128 Autorët kanë arritur në përfundimin se roli i turizmit mund të jetë më i theksuar në zhvillimin e qëndrueshëm
ekonomik, kur ekziston një mjedis i qëndrueshëm politik. Rritja e kursit të këmbimit do të motivojë ardhjet
turistike.
Variablat që përdorin janë, Prodhimi i Brendshëm Bruto real i Sri Lanka, shpenzimet e qeverisë, investimet e
brëndshme bruto si përqindje e PBB, vëllimi i tregtisë dhe të ardhurat turistike.
Një rritje me 1000$ në arkëtimet turistike do të sjellë një rritje me 14$ në PBB reale të vendit. Ata
rekomandojnë se në Sri Lanka duhet të mbahet një situatë e qëndrueshme politike në mënyrë që turizmi të
lulëzojë. R-squared=0.9988 .
Arslantürk, Y. and Atan, S. (2012) përdorin të dhënat për periudhën ndërmjet viteve 1987dhe 2009, për të gjetur
një lidhje midis rritjes së transaksioneve të huaja dhe të ardhurave nga turizmi. Rezultatet tregojnë se ekziston
një marrëdhënie shkakësore midis të ardhurave nga turizmi dhe rritjes ekonomike. Ndryshimet në kursin e
këmbimit të huaj kanë efekt të konsiderueshëm në rritjen ekonomike. Autorët hetojnë ndikimin e të ardhurave
nga turizmi dhe kursit të këmbimit valutor në Produktin e Brendshëm Bruto Kombëtar. R-squared = 0. 782786.
Aguayo et al. (2003)Me një studim krahasues të njëzet e dy vendeve të Amerikës Latine, autorët analizojnë
efektet e sektorit industrial, tregtisë së jashtme dhe sektorit të turizmit në zhvillimin ekonomik. Përveç turizmit,
evolucioni i aktivitetit industrial është kritik në zhvillimin e sektorit të shërbimit, për shkak të marrëdhënieve
ndërsektoriale. Modeli ekonometrik tregon një ndikim të rëndësishëm pozitiv të sektorit industrial dhe
eksporteve të shërbimeve, ku është përfshirë turizmi, në sektorin e shërbimeve. Variablat e përdorura janë,
Prodhimi i Brendshëm Bruto në sektorin e shërbimeve, të ardhurat nga eksportet e sektorit të shërbimeve dhe
prodhimi i brendshëm bruto në sektorin industrial. Rezultatet tregojnë se rritja e PBB në sektorin e industrisë me
1 njësi sjell një rritje në PBB e sektorit të shërbimeve me 2.76 njësi dhe rritja në të ardhurat nga eksportet e
sektorit të shërbimeve rrisin PBB e sektorit të shërbimeve me 1.99 njësi. R-squared 0. 99855.
Akgüngör, S. et al.(2009) hetojnë potencialin e kontributit të suksesshëm dhe të qëndrueshëm të sektorit të
turizmit për zhvillimin rajonal në rajonin e Egjeut të Turqisë. Në veçanti, hetojnë ndikimin e infrastrukturës së
transportit dhe iniciativat e investimeve në rritjen e sektorit të turizmit në rajonin e Egjeut. Të dhënat e
punësimit si dhe të investimeve që janë përdorur i përkasin periudhës 1995-2006. Autorët përdorin një model
ekonometrik për të kuptuar ndikimin e investimeve të realizuara në infrastrukturën e sektorit të transportit dhe
të turizmit, në rritjen e industrisë së turizmit në rajon. Variablat e përdorura janë, vlera e shtuar në hotele,
prodhimi i brëndshëm bruto për banor, numri i shtretërve, investimet publike në turizëm, investimet publike në
transport, investimet publike në komunikacion. R- squared = 0. 601517. Rezultatet tregojnë se vlera e shtuar në
turizëm (hotele) është e lidhur pozitivisht me numrin e shtretërve dhe PBB nominale për banor të rajonit dhe se
roli i turizmit në zhvillimin ekonomik të rajonit është i rëndësishëm. Infrastruktura e transportit në veçanti ka
një rol të madh në rritjen e industrisë së turizmit.
Edward E. and Ghartey, E. E. (2010) shqyrtojnë marrëdhëniet shkakësore midis rritjes ekonomike, zgjerimit të
turizmit dhe normave reale të këmbimit në Xhamajka gjatë periudhës 1963-2008. Rritja e shpenzimeve turistike
reale në periudhën afatshkurtër dhe afatgjatë, shkakton zgjerim në rritjen ekonomike. Në afatgjatë nuk është e
fortë marrëdhënia shkakësore midis ardhjeve turistike dhe normave reale të këmbimit. Rritja ekonomike dhe
normat reale të këmbimit nuk shkaktojnë rritje të shpenzimeve reale turistike. Autorët arrijnë në konkluzionin se
129 sektori i turizmi i udhëhequr nga rritja ekonomike për të dyja periudhat si, afatshkurtër dhe afatgjatë, nënkupton
zgjerimin e stimujve për të promovuar vendin si një destinacion turistik të vlefshëm. Megjithatë, është e
rëndësishme që politikëbërësit të zbatojnë politika për të reduktuar rrjedhjet e të ardhurave valutore në sektorin
e turizmit.
Mishra, P. K. et al (2011) shqyrtojnë dinamikën e marrëdhënieve ndërmjet zgjerimit të sektorit të turizmit dhe
rritjes ekonomike në Indi, për një periudhë kohore që përfshin vitet 1978-2009. Autori gjen një ndikim të fortë
të sektorit të turizmit në rritjen ekonomike të vendit. Prandaj, është e nevojshme që qeveritë qëndrore dhe
lokale, organet dhe organizatat private vullnetare duhet të bëhen partner aktiv në përpjekjet për të arritur
zhvillim të qendrueshëm në turizëm dhe në ekonomi në përgjithësi.
Samimi, A-J. and Sadeghi, S. (2011) shqyrtojnë marrëdhëniet ndërmjet rritjes ekonomike dhe zhvilimit të
turizmit në vendet në zhvillim në periudha afatshkurtër dhe afatgjatë duke përdorur modeliv VAR gjatë viteve
1995-2009. Rezultatet tregojnë se, marrëdhënia midis rritjes ekonomike dhe zhvillimit të turizmit, ka një
shkakësi bilaterale dhe pozitive në afatgjatë.
Aguayo, E. (2011) analizon ndikimin ekonomik të turizmit në ekonominë e Evropës Qëndrore dhevendet e
Evropës Lindore në nivel rajonal. Në fokus janë ato tetë vende nga Evropa Qëndrore dhe Balltiku që u bënë
anëtare të Bashkimit Evropian në vitin 2004 (Republika Çeke, Estonia, Hungaria, Letonia, Lituania, Polonia,
Sllovakia dhe Sllovenia), plus Rumania dhe Bullgaria të cilat u bashkuan më vonë, në vitin 2007. Për këto
vende pjesa e ndikimit të tyre në turizmin e Bashkimit Evropian, është rritur gjatë periudhës 2000-2007,
pavarësisht se ardhjet turistike për një mijë banor janë nën mesataren e EU 27. Modeli ekonometrik tregon një
ndikim pozitiv të turizmit në punësim në sektorinë e shërbimeve. Variablat e përdorura- në model janë punësimi
në sektorin e shërbimit për njëmijë banor, numri i netëqëndrimeve në hotele për banor, dhe prodhimi i
brëndshëm bruto për banor. R-squared= 0. 694014.
Lashkarizadeh, M. et al. (2011) vlerësojnë marrëdhënien midis industrisë turistike dhe rritjes ekonomike në Iran
gjatë viteve 1980-2009 duke përdorur testin e shkakësisë Granger. Produkti i brendshëm bruto është përdorur si
variabël për të shprehur indeksin e rritjes ekonomike, dhe numri i turistëve është aplikuar si variabël për të
shprehur industrinë e turizmit. Rezultatet e hulumtimit tregojnë që ekziston një marrëdhënie reciproke
kauzaliteti midis industrisë së turizmit dhe rritjes ekonomike në Iran dhe kjo marrëdhënie midis këtyre dy
variablave është e mbështetur për një periudhë afatgjatë.
Thompson,E.(2007) analizon ndikimin e turizmit në zhvillimin rural. Autori trajton për shtetin e Nebraskës, një
shtet ku turizmi nuk zë pjesë të madhe në ekonominë e vendit, zhvillimin e turizmit në punësimin
total.Vlerësimi tregon se çdo shtesë prej 1 milion dollarë në arkëtimet nga sektori i akomodimit do të çojë në një
shtesë në punësimin total të vendit me 370 vende pune.
7.2
Metodologjia
Për të hetuar reagimin në rritjen ekonomike të rritjes së të ardhurave të gjeneruara nga turizmi, të burimeve
tipike të rritjes ekonomike të tilla si investimet në kapitalin fizik dhe njerëzor,të hapjes së ekonomisë e matur me
130 terma të tregtisë,të faktorit institucional të përfaqësuar nga indeksi i lirisë ekonomike,investimet e huaja direkte
dhe konsumi i ekonomive familjare, specifikojmë një funksion linear prodhimi.
Yit =di +Gt +(Xit)*F +uit
Ku:
Yit është një vektor i PBB për banor në vendin (i) për kohën (t)
Xit është një vektor i variablave shpjegues për vendin (i) në kohën (t)
F është një vektor skalar i parametrave (βi) per i=1…7.
uit është term gabimi rastësor klasik
di dhe Gt janë efektet specifike të vendit dhe të kohës.
Në mënyrë që të përcaktojmë empirikisht ndikimin e turizmit në Prodhimin e Brendshëm Bruto, normalisht do
të aplikojmë një analizë të serive kohore të të dhënave duke përdorur modelin panel data.
Në këtë analizë janë përfshirë variabla të ndryshme dhe 14 vende të vrojtuara për një periudhë 11 vjecare.
7.2.1
Variablat e përdorura
Në këtë pjesë të punimit, vlerësojmë një model statistikor për variablat e këtyre vendeve: Shqipëria, Bullgaria,
Franca, Greqia, Hungaria, Italia, Kroacia, Malta, Maqedonia, Portugalia, Rumania, Sllovenia, Spanja dhe Turqia
për peiudhën 2000-2010. Periudha kohore është e njëjtë për çdo shtet.
Metoda që përdoret fillimisht është ajo tradicionale, OLS (Ordinary Least Squares). Në ekonometri, kjo metodë
njihet për vlerësimin e parametrave të panjohura në një model të regresionit linear.
Në praktikë, optimizimi me anë të OLS-së kryhet duke minimizuar shumën e gabimeve të modelit në katror.
Vlerësuesi OLS është konsistent kur regresorët janë ekzogjen dhe nuk ka multikolinearitet.
Për të patur parametra të vlerësuara drejtë, gabimet duhet të jenë homoskedastikë (me variancë konstante) dhe
të pakorreluar me njëri-tjetrin. Një hipotezë shtesë që përdoret është dhe shpërndarja normale e gabimeve.
Do të testojmë si variabla: Produkti i Brendshëm Bruto për frymë, Arkëtimet Turistike Ndërkombëtare për
frymë, Kapitali Fiks Bruto, Indeksi i Lirisë Ekonomike, Regjistrimet në Nivelin Arsimor të Mesëm dhe të Lartë,
Investimet e Huaja Direkte, Indeksi i Tregtisë, Konsumi Final Familjar për frymë.
Për thjeshtësi në implementimin në software, shkurtojmë emërtimet e variablave si më poshtë:
131 Tabela 7.1: Variablat e modelit
Simboli
Variabli
PBBB
Mesatarja
Vlera Min
Vlera Max
Produkti i Brendshëm Bruto për frymë, ppp ( 9, 209. 944
konstant 2000 US$ )
1, 200. 14
23, 585
ATNB
Arkëtimet Turistike Ndërkombëtare për frymë ( 805. 51
koherent US$ )
17. 56
3, 245. 54
KFB
Kapitali Fiks Bruto ( % e GDP )
22. 47461
14. 85
33. 6
ILE
Indeksi i Lirisë Ekonomike
60. 86558
47. 3
70. 1
RAML
Rregjistrimet në Nivelin Arsimor të Mesëm dhe 72. 57675
të Lartë ( % Bruto )
43. 11
97. 955
IHD
Investimet e Huaja Direkte( % e PBB )
4. 80987
-35, 56
49. 73
ITR
Indeksi i Tregëtisë ( 2000=100 )
95. 59526
60. 72
109. 48
KFFB
Konsumi Final Familjarë për frymë ( konstant 5, 728
2000 $ )
784. 74
13, 542
132 a. Variabli i varur
Variabli i varur është produkti i brendshëm bruto për frymë, i cili llogaritet si raporti i produktit të brendshëm
bruto me popullsinë mesatare vjetore.
PBB është shuma e vlerës së shtuar bruto nga të gjithë prodhuesit rezidentë në ekonomi plus çdo tatim të
produktit dhe minus çdo subvencion që nuk përfshihet në vlerën e produkteve. Të dhënat janë në dollarë
amerikan konstant.
Të dhënat janë marrë nga World Development Indicators 2011.
b. Variabli i pavarur
Matja e ndikimit të turizmit në studimin tonë bëhet nëpërmjet arkëtimeve turistike ndërkombëtare për frymë, që
janë shpenzimet e realizuara nga vizitorët ndërkombëtar brenda vendit, pjesëtuar me popullsinë mesatare
vjetore.
Të dhënat janë në dollarë amerikan aktual. Për të matur efektet e turizmit në rritjen ekonomike studiues të
ndryshëm kanë përdorur variabla të ndryshëm, si: numri i turistëve që vizitojnë një vend, numri i
netëqëndrimeve në një vend, shpenzimet turistike, vlera e shtuar e turizmit, investimet në sektorin turistik.
Të dhënat në modelin tonë janë marrë nga World Development Indicators 2011.
c. Variablat e kontrollit
Formimi i Kapitalit Fiks Bruto si % e PBB-së reale e përdorur si ndërmjetëse për investimet në kapitalin fizik.
Liria ekonomike është matur përmes 10 komponentëve bazë duke caktuar një gradë për secilin, duke përdorur
një shkallë nga 0 në 100, ku 100 përfaqëson lirinë maksimale.
Dhjetë liritë ekonomike janë të grupuara në 4 kategori të mëdha :
1. Sundimi i Ligjit (e drejta e pronës, liri nga korrupsioni)
2. Qeveria e kufizuar (liria fiskale, shpenzimet qeveritare)
3. Efiçenca rregullatore (liria e biznesit, liria e punës, liria monetare )
4. Tregjet e hapura (liria e tregtisë, liria e investimeve).
Rezultati i përgjithshëm i lirisë ekonomike për një vend është një mesatare e thjeshtë e dhjetë lirive individuale.
Owen (1987) dhe Sen (1999) kanë pohuar se liria (politike, ekonomike, sociale, etj. ) është një kusht i
nevojshëm për rritjen dhe zhvillimin ekonomik.
133 Rregjistrimet në shkollat e mesme dhe të larta janë përdorur si masë për investimet në kapitalin human. Shkalla
bruto e regjistrimit është raporti i regjistrimit të përgjithshëm, pavarësisht nga mosha, me popullsinë e
grupmoshës që zyrtarisht korrespondon me nivelin e arsimit të treguar.
Investimet e huaja direkte janë përdorur për të kapur efektet e burimeve të jashtme të investimeve në rritjen
ekonomike të një vendi.
Termat e tregtisë për çdo vend janë matur nga raporti i indeksit të çmimit të eksporteve mbi atë të importeve për
të kapur impaktin e tregtisë ose hapjes së ekonomisë në rritjen ekonomike. Vlerat e indekseve janë përcaktuar
duke marrë si bazë (=100) vlerën e vitit 2000.
Investimet në kapitalin fizik dhe human, masa e hapjes së ekonomisë dhe investimet e huaja direkte janë burime
konvencionale të rritjes ekonomike dhe pritet të kenë një marrëdhënie pozitive me nivelin e të ardhurave për
frymë, përveç investimeve të huaja direkte, për të cilat marrëdhënia mund të jetë ose pozitive ose negative.
Impakti i shpenzimeve të konsumit familjar në rritjen ekonomike është gjithashtu i diskutueshëm. Sipas teorisë
ekonomike neoklasike (Solow, 1956; Todaro, 2005) rritja e shpenzimeve të konsumit familjar do të çojë në
reduktimin e rritjes ekonomike, pasi do të zvogëloj kursimet dhe si pasojë investimet.
Nga ana tjetër, Myrdal (1968) e ka kundërshtuar këtë teori. Sipas tij shpenzimet e shumta familjare për
shëndetin, ushqimin dhe edukimin janë shtytës të rritjes ekonomike, meqënse njerëzit e shendetshëm dhe të
arsimuar janë më shumë produktiv, duke kontribuar në rritjen ekonomike.
Modeli i vlerësuar paraqitet në formën që vijon:
PBBBi= β0+β1*ATNBi+β2*KFBi+β3*ILEi+β4*ESTi+β5*IHDi+ β6*ITRi +β7*KFFi+ ui
ku β0 është konstantja e modelit dhe βi tregon koefiçentin për secilin nga variablat shpjegues për i=1, 2, 3, 4, 5,
6, 7.
Modeli përfshin një term gabimi (ui) që supozojmë (dhe më pas kontrollojmë) me shpërndarje normale,
mesatare zero dhe variancë të njohur konstante.
7.2.2
Metodat e vlerësimit
Në tabelën e mëposhtme kemi paraqitur vlerat e koefiçentëve të vlerësuar, devijimin standart, testin t, si dhe
nivelin e vëzhguar të rëndësisë statistikore (p-value).
Vërejmë se të gjithë variablat janë të rëndësishëm statistikisht në nivel 5%, pasi refuzohet gjithmonë hipoteza
zero e barazisë së koefiçentit me zero.
Shenjat janë gjithnjë pozitive, në linjë me teorinë e parashtruar më sipër. R katrori përkatës është 0. 5434, vlerë
që tregon se 54, 34% e variancës së variablit të varur shpjegohet nga modeli i vlerësuar (pra, nga variablat e
pavarur), ndërsa pjesa tjetër shpjegohet nga termi i gabimit.
134 Tabela 7.2: Vlerësimi i variablave
( formula =PBBB ~ ATNB +KFB +ILE + RAML + IHD + ITR +
KFFB)
Variable
Std.
Estimate Error.
t test
Intercept
2, 893
0, 781
3, 704225 0, 0002
ATNB
0, 331
0, 088
3, 761364 0, 0001446
KFB
0, 429
0, 0987
4, 346505 0
KFFB
1, 235
0, 087
14, 1954
ILE
1, 319
0, 132
9, 992424 0
IHD
0, 354
0, 121
2, 92562
ITR
0, 928
0, 0856
10, 84112 0
RAML
0, 527
0, 0996
5, 301205 0
p-value
0
0, 003731627
Multiple R-squared: 0. 5678 Adjusted R-squared: 0. 5434
Koeficenti i arkëtimeve turistike është statistikisht i rëndësishëm dhe me shenjë pozitive që do të thotë se
turizmi ndikon në rritjen ekonomike pozitivisht, ku një rritje në arkëtimet turistike për banor me një njësi do të
sjell një rritje në Produktin e Brendshëm Bruto për banor me 0. 33 njësi.
Koeficentët e vlerësuar për kapitalin fiks bruto, konsumi final familjar për banor, indeksi i lirisë ekonomike,
investimet e huaja direkte, indeksi i tregtisë dhe regjistrimet në arsimin e mesëm dhe të lartë janë statistikisht të
rëndësishëm dhe kanë shenjat e pritura.
135 Një rritje me një njësi të konsumit familjar final për banor rrit me me 1. 2 njësi PBB-në për banor, ndërsa një
rritje me një njësi të investimeve të huaja direkte do të rrisë me 0. 35 njësi PBB-në për banor.
Pra në tabelën e mësipërme shihen qartë se si ndikojnë variablat statistikisht në Produktin e Brendshëm Bruto.
7.2.3
Vlerësimi i modelit më të mirë
Dy teknikat që vijojnë janë karakteristike për studimin e të dhënave Panel.
Të dhënat Panel konsistojnë në vëzhgime të përsëritura për të njëjtat njësi, në rastin tonë, shtetet e marra në
konsideratë.
‘Paneli’ ynë është i balancuar, që do të thotë se periudha kohore është e njëjtë për çdo shtet.
Studimi i të dhënave Panel lejon kontrollin e variablave, të cilat nuk mund të vëzhgohen apo maten.
Një model i efekteve fikse (FE) për studimin e të dhënave Panel, konsideron variablat shpjegues si jo rastësorë.
Ky fakt është në kontrast me modelin e efekteve ‘random’ (RE), i cili i konsideron variablat shpjegues si të
përftuar nga ngjarje rastësore.
Vërejmë se modeli paraqitet disi më mirë me vlerësimin Fixed Effects, pasi R katrori është më i lartë dhe nuk
kemi asnjë koeficent të pavlefshëm statistikisht (p-value është gjithmonë më i ulët se 5%).
Vlerësojmë dhe testin e Hausmanit për të vërtetuar ketë.
Testi i Hausmanit mund të përdoret për krahasimin e dy metodave, ‘Efektet fikse’ dhe Efekteve rastësore’.
Hipoteza zero e këtij testi është: Efektet individuale nuk janë të korreluara me regresorët e tjerë në model
(Hausman, 1978).
Nëse janë të korreluara, pra hipoteza zero hidhet poshtë, atëherë një model i efekteve rastësore nuk është i
përshtatshëm.
Në këtë rast, do të ishte i dobishëm një model i efekteve fikse. Më poshtë paraqesim dhe p-valuen e lidhur me
këtë test.
Sic mund të vërejmë, p-value i vëzhguar është më i vogël se 5%, pra hedhim poshtë hipotezën zero ose
pranojmë modelin e efekteve fikse.
Pra, ky test konfirmon edhe njëherë, se metoda më e mirë për t’u përdorur është ajo ‘Fixed effects’.
136 Tabela 7.3: Vlerësimi i modelit më të mirë
Estimation
Method
Fixed Effects
Random Effects
Variable
Estimate
p-value
Estimate
p-value
Intercept
2, 596
0
2, 645
0
IHD
0, 236
0, 0128
0, 201
0, 0751
KFB
0, 443
0, 0023
0, 405
0, 002
KFFB
1, 164
0
1, 138
0
ILE
1, 532
0
1, 525
0
ATNB
0, 296
0, 0086
0, 199
0, 009
ITR
0, 878
0
0, 897
0
RAML
0, 646
0, 0099
0, 632
0, 006
Adj. R-squared
0, 5521
0, 5445
Hausman test p-value: 0, 0002
Alternative hypothesis: Random Effects is inconsistent
7.2.4
Vlerësimi i mbetjeve
Vazhdojmë analizën tonë me kontrollin e mbetjeve të modelit të vlerësuar me anë të metodës Fixed Effects (pra,
modeli që rezultoi më i mirë nga analiza e mësipërme).
Në figurën e mëposhtme kemi paraqitur grafikun e mbetjeve, si dhe funksionet e autokorrelacionit global (ACF)
dhe parcial (PACF).
Vërejmë në grafikun e parë se ecuria është rastësore, e çrregullt, pra nuk ka shenja varësie në këtë seri kohore.
Funksionet ACF dhe PACF paraqiten gjithashtu mirë: vlerat që dalin nga intervalët e besimit janë pothuajse
inekzistente.
137 0
-2
-1
m b e tje t
1
2
Grafiku i mbetjeve
0
20
40
60
80
100
Time
0 .0
- 1 .0
- 0 .5
ACF
0 .5
1 .0
Series Mbetjet
0
5
10
15
20
25
30
35
Lag
0 .0
- 1 .0
- 0 .5
P a r tia l A C F
0 .5
1 .0
Series Mbetjet
0
5
10
15
20
25
30
35
Lag
Vazhdojmë tani kontrollin e modelit të vlerësuar duke ndërtuar serinë e mbetjeve të standardizuara. Presim që
kjo seri kohore të ndjekë një shpërndarje normale, pra modeli i vlerësuar t’u përshtatet mirë të dhënave.
Në figurën e mëposhtme kemi paraqitur grafikun e mbetjeve standart, funksionin e autokorrelacionit global, si
dhe vlerat ‘p-value’ për testin Lung-Box.
Hipoteza zero e këtij testi është ajo e pavarësisë së serisë kohore, në rastin tonë të mbetjeve standart.
Vërejmë se p-value-t e vëzhguar të këtij testi janë të gjithë sipër vlerës së paracaktuar 5%, pra pranojmë në çdo
rast hipotezën zero të pavarësisë së mbetjeve standart.
138 -2
-1
0
1
2
Standardized Residuals
0
20
40
60
80
100
Time
0 .4
- 0 .2
0 .0
0 .2
ACF
0 .6
0 .8
1 .0
ACF of Residuals
0
5
10
15
20
Lag
0 .6
0 .4
0 .0
0 .2
p v a lu e
0 .8
1 .0
p values for Ljung-Box statistic
5
10
15
20
lag
Natyrisht, histogrami ‘klasik’ dhe grafiku kuantil kuantil (për të vëzhguar nëse mbetjet i përshtaten drejtëzës
normale standart) janë instrumenta të vlefshëm për të vlerësuar ecurinë e mbetjeve.
Vërejmë se histogrami i afrohet formës klasike të kambanës (shpërndarjes normale) dhe pikat i përshtaten mirë
drejtëzës së shpërndarjes normale, me përjashtim të disa problemeve të papërfillshme në ekstreme.
Mund të konkludojmë se modeli ynë i përshtatet shumë mirë të dhënave.
139 0.3
0.2
0.0
0.1
Density
0.4
0.5
Histogram of MBETJET
-2
-1
0
1
2
3
MBETJET
1
0
-2
-1
Sample Quantiles
2
3
Normal Q-Q Plot
-2
-1
0
1
2
Theoretical Quantiles
7.3
Konkluzione
 Modeli empirik konfirmon se turizmi ndikon pozitivisht në rritjen e të ardhurave, ku një rritje me një
njësi në arkëtimet turistike për banor, do të sjellë një rritje në prodhimin e brendshëm bruto për banor me
0.33 njësi. Pra rezultatet tona tregojnë se ekonomia shqiptare mund të përmirësojë rritjen ekonomike
duke forcuar industrinë turistike.
 Një rritje me një njësi të konsumit familjar final për banor rrit me me 1.2 njësi PBB-në për banor, ndërsa
një rritje me një njësi të përqindjes që përbëjnë investimet e huaja direkte në PBB, do të rrit me 0.35
njësi PBB-në për banor.
 Ndikim pozitiv në prodhimin e brendshëm bruto ka dhe niveli arsimor i popullsisë si dhe indeksi i lirisë
ekonomike ku përkatësisht koeficentët janë 0.53 dhe 1.32.
 Gjthashtu rezultatet konfirmojnë se rritja me një njësi e përqindjes që zë kapitali i qëndrushëm bruto në
PBB do të sjellë një rritje të PBB për frymë me 0.43 njësi, kurse rritja me një njësi e indeksit të tregtisë
do të sjellë rritje të PBB për frymë me 0.93 njësi.
140 8.
Konkluzione,Rekomandime
Turizmi është një faktor i rëndësishëm në zhvillimin ekonomik të një vendi dhe rritjen ekonomike afatgjatë.
Nga tërësia e efekteve dhe impakteve që turizmi përcjell, impaktet ekonomike kanë rëndësinë më të madhe për
zhvillimin e përgjithshëm të një vendi, dhe kjo jo vetëm sepse mund të përcaktohen nga ana sasiore më lehtë
nga të tjerat, por edhe për ndërvarësitë e theksuara të tyre me efektet dhe impaktet e tjerë.
Zhvillimi i turizmit në vendet në zhvillim shkakton ndryshime të rëndësishme, të cilat ndryshojnë sipas vendeve
për shkak të strukturës social- ekonomike të tyre, të nivelit të zhvillimit turistik dhe llojit të turizmit që
zhvillojnë këto vende.
Ndërmjet zhvillimit të turizmit dhe përfitimeve ekonomike për ekonominë e një vendi nuk ka një marrdhënie të
drejtë. Në fazat e para të zhvillimit të turizmit përcjell shpesh efekte ekonomike pozitive, në fazat e mëpasme
mund të shkaktojë efekte social-ekonomike negative n.q.s nuk ekziston një strategji e përshtatshme turistike.
Ekonomia turistike në Shqipëri vazhdon të gjendet në fazën e zhvillimit, që do të thotë se nuk ka dhënë akoma
maksimumin e përfitimeve ekonomike.
Literatura për turizmin vlerëson ndikimin pozitiv të turizmit në treguesit makroekonomikë. Ndërsa nuk duhet
mohuar se turizmi mund të ketë dhe një ndikim negativ në treguesit makroekonomikë nga ana cilësore. Në çdo
rast, zhvillimi i turizmit, sidomos në vende të vogla, duhet të balancohet në mënyrë që të nxjerrë në pah
maksimalisht efektet pozitive dhe të minimizojë efektet negative.
Ky studim analizon efektet ekonomike të zhvillimit të turizmit në vendet në zhvillim, ku specifikohen ndikimet
e tij në konsum,punësim,investime, bilancin e pagesave,të ardhurat e shtetit etj.
Nga analiza empirike tregohet se rritja e të ardhurave të gjeneruara nga turizmi ka një ndikim pozitivë në rritjen
ekonomike. Gjithashtu gjetjet empirike tregojnë se investimet në kapitalin fizik dhe njerëzor,investimet e huaja
direkte ,konsumi i ekonomive familjare ndikojnë pozitivisht në rritjen ekonomike.
Ndikimi total i turizmit në Shqipëri në dekadën e fundit vlerësohet rreth 21% e PBB, por duke e krahasuar me
vendet e tjera të rajonit, ky ndikim është më i ulët se në Maltë dhe Kroaci,por më i lartë se të gjitha vendet e
tjera të rajonit mesdhetar (Francë, Spanjë, Itali, Greqi etj). Pra, ekonomia shqiptare mund të përmirësojë rritjen
ekonomike duke forcuar industrinë turistike.
Zhvillimi i turizmit ka ndikim pozitiv në një shoqëri sepse krijon vende pune të reja jo vetëm në sektorin e
turizmit por dhe në sektorë të tjerë të ekonomisë si pasojë e efekteve dytësore të tij. Kontributi total i turizmit në
punësim për Shqipërinë është i lartë, rreth 19,5% të punësimit total. Karakteristikë e tregut të punës në turizëm
është fleksibiliteti dhe sezonaliteti. Puna e padeklaruar po bëhet një tipar i qendrueshëm në ekonominë
shqiptare.
Investimet turistike janë të përqëndruara në qarkun e Vlorës, Durrësit dhe qarkun e Tiranës dhe karakterizohen
nga njësi hoteliere të vogla dhe të shumta në numër të formës familjare. Investimet turistike në Shqipëri
141 përbëjnë afërsisht 5% të investimeve totale. Ky është niveli më i ulët i nvestimeve turistike i krahasuar me
vendet e rajonit turistik. Investimet në sektorinë turistik janë një përzierje e burimeve private dhe publike.
Në Shqipëri ndërtimi dhe financimi i infrastrukturës së përgjithshme është marrë përsipër nga shteti, pasi
kërkon fonde të rëndësishme për investime, programe ndërtimi afatgjata, dhe përpjekje të vazhdueshme për
mirëmbajtjen e tyre, por kjo mund të çojë në rritje të taksave mbi popullsinë vendase.
Turizmi është eksport në mënyrë jo-tradicionale dhe ndihmon në përmirësimin e bilancit të pagesave dhe
përbën një produkt eksporti të paqëndrueshëm, të pasigurt dhe kompleks. Eksportet turistike në Shqipëri
vlerësohen rreth 42% të eksporteve totale dhe rreth 70% të eksporteve të shërbimeve. Ky tregues është i njëjtë
me Kroacinë dhe shumë më i lartë se vendet e tjera të rajonit. Të ardhurat e fituara nga tatimet e turizmit mund të përdoren në përfitim të opinionit publik, duke ofruar
shërbime publike, por tatimet e turizmit mund të reduktojnë mirëqënien, pasi mund të veprojnë si dekurajim të
kërkesës turistike. Burimi më i rëndësishëm i të ardhurave të industrisë turistike në Shqipëri dhe që mund të
tatohen lehtë janë njësitë e akomodimit turistik. Rënia globale e viteve 2008-2009 pati një ndikim të theksuar në sektorin e turizmit. Ndikimi i krizës në sektorin
turistik nuk ishte i njëjtë në të gjitha rajonet e botës. Në kohën e krizës, të ardhurat turistike kanë tendencë të
jenë më të prekura se ardhjet turistike. Industria e turizmit është e ndjeshme ndaj krizës e cila rezulton në
perceptime negative nga turisti. Në Shqipëri në periudhën e krizës (2008-2010), numri i turistëve u rrit me
26%,31%,30%, ndërkohë që arkëtimet turistike u rritën me 25%; 8,8% dhe(-13%).
Konstatojmë se shumë vënde në zhvillim duke u përpjekur të kapërcejnë sa më shpejtë pengesën e
moszhvillimit ekonomik, përpiqen me çdo mënyrë të përshpejtojnë ritmin e zhvillimit të turizmit të tyre dhe
veçanërisht të turizmit ndërkombëtar, në mënyrë që me të ardhurat valutore që do të sigurojnë nga ky, të
financojnë përpjekjet e zhvillimit të tyre ekonomik. Megjithatë, një zhvillim me ritme shumë të shpejta i
turizmit ndërkombëtar në vendet në zhvillim mund të shkaktojë efekte ekonomike negative të ndryshme si,
shmangien e kapitalit investues nga format e zhvillimit ekonomik më efiçente, si dhe presione inflacioniste të
shpeshta në ekonomi për shkak të një rritjeje të papritur dhe në mënyrë disproporcionale të çmimeve të pronave,
çmimeve të pasurive të paluajtshme, fakt i cili patjetër do të ketë si pasojë inkurajimin e spekullimit me tokën
dhe shtëpitë, tkurrjen e tokës bujqësore dhe shumë të tjera.
Ndikimi tjetër negativë i turizmit është rrjedhja e valutës së huaj. Mënyra kryesore me të cilën ndodh “aratisja”
e fitimeve lidhet me importet. Kjo ndodh sepse turistët kërkojnë disa standarte të ushqimit dhe produkteve të
tjera që vendi ynë nuk mund ti ofrojë. Vecanërisht pijet dhe ushqimi duhet të importohet vazhdimisht sepse
produktet lokale nuk plotësojnë kërkesat e turistëve ose nuk ka ndonjë industri vendase që të kontribuojë.
Në kuadër të përpjekjeve të përgjithshme që bëhen në Shqipëri, për trajtimin e ndikimeve ekonomike të
papunësisë sezonale në turizëm, përpjekje janë bërë për të zgjatur sezonin turistik dhe zhvillimin e formave
alternative të turizmit, si turizmi dimëror, turizmi i qyteteve, turizëm biznesi, etj. Megjithatë, deri më sot, këto
përpjekje nuk kanë dhënë rezultatet e pritshme, dhe kjo për shkak të mungesës së koordinimit dhe programimit
të veprimeve nga palët e interesuara. Rrjedhimisht këto përpjekje për uljen e papunësisë sezonale në turizëm
duhet të vazhdojnë edhe në të ardhmen.
142 Turizmi si degë e aktivitetit ekonomik, nuk duhet të përbëjë burimin e vetëm ose bazë të pasurisë të ekonomisë
shqiptare, por të shërbej si mjet strategjik për zhvillimin e ekonomisë duke ndjekur degët bazë të ekonomisë dhe
konkretisht bujqësinë dhe industrinë. Zhvillimi i ekuilibruar i turizmit dhe aktiviteteve të tjera të ekonomisë
(bujqësia, peshkimi, blegtoria, artet tradicionale, veprat artizanale lokale etj) janë një nga faktorët kryesor që
themelojnë qëndrueshmërinë e përgjithshme ekonomike në Shqipëri.
Pavarësisht nga niveli në të cilin paraqitet zhvillimi i ekonomisë turistike në Shqipëri, ai duhet patjetër të
drejtohet nga një politikë turistike e planifikuar qartë. Planifikimi i zhvillimit turistik përbën një metodë eficente
për marrjen e vendimeve racionale nga qeveritë politike që synojnë zhvillimin e ekonomisë turistike në nivel
lokal, rajonal dhe kombëtar. Mendoj se planifikimi i zhvillimit turistik për Shqipërinë duhet të synojë në:









9.
Ofrimin e një sfondi për shtimin e të ardhurave dhe si rrjedhim të nivelit të jetesës të banorëve të
përhershëm në një destinacion turistik, nëpërmjet përfitimeve ekonomike që rrjedhin nga turizmi.
Zhvillimi i kuadrit ligjor mbështetës për forma specifike të turizmit.
Krijimin e infrastrukturës dhe superstrukturës turistike të domosdoshme që do të lejojë zhvillimin e
rregullt dhe pa probleme të ekonomisë turistike në vendin tonë.
Ndërtimin e rrjetit të komunikacionit, për të lidhur destinacionet turistike me tregjet turistike më të
rëndësishme, duke ndërthurur të gjitha mënyrat e transportit, si dhe zhvillimi dhe përmirësimi i rrjetit të
brendshëm të komunikacionit.
Sigurimin e burimeve të vazhdueshme të kapitaleve investuese në ekonominë turistike, për zhvillimin,
zgjerimin, plotësimin dhe rinovimin e njësive të akomodimit turistik.
Ofrimin e produkteve turistike sipas sasisë, llojshmërisë dhe cilësisë, që kërkohen nga turistët në një
destinacion turistik për plotësimin e nevojave dhe dëshirave të tyre.
Trajnimin dhe formimin profesional të forcës punëtore që nevojitet për prodhimin e mallrave dhe
shërbimeve turistike në një destinacion turistik dhe arsimimin e përshtatshëm të popullsisë në mënyrë që
të fitoj edukatë turistike. Trajnimi jo vetëm i menaxherëve por i të gjithë atyre që merren me turizmin,
kontribuon në rritjen e cilësisë së shërbimeve, në ofertën më të mirë të shërbimeve turistike dhe
konkurencën e produktit turistik.
Ruajtjen e çmimeve, të mallrave dhe shërbimeve turistike që prodhohen në një destinacion turistik, në
nivele të qëndrueshme dhe kjo sepse shtimi i çmimit të tyre ka të njëjtin ndikim që ka pakësimi i të
ardhurave të turistëve.
Maksimizimin e përfitimeve të turistëve që rrjedhin nga konsumi ose përdorimi i mallrave dhe
shërbimeve turistike në një destinacion dhe kohë të caktuar.
Kufizime të punimit
Matja e rolit ekonomik të turizmit është shumë komplekse, sepse turizmi është një amalgamë e
industrive të tilla si, transport, strehim, ushqim dhe pije, shërbim, argëtim dhe agjencitë e udhëtimit.
143 Vlerësimi i saktë i ndikimit të turizmit në konsumin total është i vështirë, pasi nuk mund të përcaktohen
saktë importet e mallrave dhe shërbimeve që konsumon sektori i turizmit dhe sektorët e tjerë që
furnizojnë turizmin.
Vështirësi hasen në përcaktimin e të ardhurave të shtetit nga turizmi, pasi përveç taksave që aplikohen
mbi biznesin turistik dhe turistin, janë dhe shumë taksa të tjera të aplikuara në sektorë të tjerë të cilat i
shërbejnë edhe turizmit, p. sh. taksa mbi mjetet e transportit etj.
Matja e ndikimi të turizmit në punësim në nivel lokal apo kombëtar përballet me vështirësi pasi nuk
deklarohen të gjithë të punësuarit me kohë të pjesshme ose të punësuarit e përkohshëm.
Kur flasim për ndikimin e turizmit në investime ne analizojmë investimet e drejtpërdrejta në sektorin
turistik dhe nuk marrim në analizë investimet e realizuara në infrastrukturën e përgjithshme që i shërben
edhe turizmit.
Në model duhej të përfshihej dhe Mali i Zi si një destinacion turistik i ngjashëm me Shqipërinë, si
modeli më afërt krahasues, por për shkak të mungesës së statistikave të nevojshme nuk është përfshirë.
Shumë studime i masin ndikimet ekonomike të turizmit duke përdorur si variabla të pavarura tregues të
ndryshëm të turizmit si arkëtimet turistike, numri i turistëve, numri i netëqëndrimeve, produkti i brendshëm
bruto i turizmit, vlera e shtuar e turizmit etj. Përdorimi i këtyre treguesve është në varësi të variablit të varur,
d.m.th mbi cilin tregues makroekonomik ne duam të matim ndikimin e turizmit.
10. Propozime për studime të mëtejshme
Të vlerësohen në nivel teorik dhe empirik përfitimet që nënkupton veprimtaria turistike në nivel lokal,
për të analizuar si ndikon turizmi në zhvillimin rajonal.
Të vlerësohen në nivel teorik dhe empirik impaktet negative që sjell turizmi në nivel kombëtar dhe lokal.
Të vlerësohen efektet e ndryshimeve globale ekonomike dhe politike në kërkesën turistike në Shqipëri.
Ndikimet ekonomike të turizmit janë të shumta. Në këtë studim nuk u përfshi vlerësimi i të gjitha
ndikimeve ekonomike. Propozojmë të studiohet ndikimi i turizmit në rritjen e prodhimit, në ofertën e
parasë dhe shpejtësinë e qarkullimit të saj dhe ndikimi në rritjen e shpenzimeve publike.
144 11. Apendiks
Shqipëria
Italia
50
20
40
15
10
30
5
20
0
10
‐5
0
‐10
‐10
‐15
‐20
‐20
PBBB
ATNB
PBBB
ATNB
Kroacia
Turqia
35
70
30
60
50
25
40
20
30
15
20
10
10
5
0
0
‐10
‐5
‐20
‐10
‐30
PBBB
ATNB
PBBB
145 ATNB
Bullgaria
Maqedonia
60
80
50
60
40
40
30
20
20
0
10
‐20
0
‐10
‐40
‐20
‐60
PBBB
ATNB
PBBB
Rumania
ATNB
Greqi
20
140
120
15
100
10
80
5
60
0
40
20
‐5
2010
2009
2008
2007
2006
2005
2004
2003
2002
2001
‐20
2000
0
‐10
‐15
‐40
‐60
‐20
PBBB
ATNB
PBBB
146 ATNB
Hungaria
Sllovenia
35
30
30
25
25
20
20
15
15
10
10
5
5
0
0
‐5
‐5
‐10
‐10
‐15
‐15
PBBB
PBBB
ATNB
Portugalia
Spanja
25
30
20
25
15
20
10
15
5
10
0
5
‐5
0
‐10
‐5
‐15
‐10
‐20
‐15
PBBB
PBBB
ATNB
147 ATNB
ATNB
Franca
Malta
20
25
20
15
15
10
10
5
5
0
0
‐5
‐5
‐10
‐10
‐15
‐15
‐20
PBBB
ATNB
PBBB
148 ATNB
12. Bibliografia






















Adams, P.D. and Parmenter, B.R. 1995 . “An applied general equilibrium analysis of the economic effects of
tourism in a quite small, quite open economy.” Applied Economics, 27: pp:985-994.
Aguayo, E. 2005. “Tourism in Central Europe: A comparison of the Regions of Poland,Hungary, Czech Republic,
Slovakia and Slovenia with Other European Countries in Year 2000”, Regional and Sectoral Economic Studies,
Vol.5-2 Abstract 1.
Aguayo, E. 2011. “Impact of Tourism on Employment, An Econometric Model of 50 CEEB Regions”.Regional
and Sectoral Economic Studies Vol. 11-1.
Aguayo, E. Lamelas, N. and Alvarez, L. 2004. “Impacto económico del turismo en las regions mexicanas.”
Jornadas Asepelt. León.
Aguayo, E.; Alvarez, L, and Gardella, R.J. 2003. “External Trade,Tourism and Economic Integration in Latin
America”,Economic Development," 70, University of Santiago de Compostela. Faculty of Economics and
Business. Econometrics.
Ahlert,G. 2004. “TSA for Germany: database of the satellite account and perspectives for integration into a
sectoral disaggregated macro-econometric model.”
Aka,F.B. 2003. “Fiscal Adjustment,Poverty,Inequality and Welfare in Cote d’Ivoire.A CGE model analysis”.
Final Report, AERC.
Akgüngör,S., Kuştepeli,Y. and Gülcan,Y. 2009. “Tourism and Regional Development in the Agean Region of
Turkey”.European Planning Studies,Volume 17. No 10,pp:1509-1523.
Andergassen,R. and Candela,G. 2009. “Less Developed Countries,Tourism Investments and Local Economic
Development”.Quaderni-Working Paper DSE,no 676.
Anderla,G. 1971. “La balance
des
paiements ,les invisibles
et
le comptevoyages:Etudes
methodologiques”,C.E.T.,no 16, Aix-en Provence,1971.pp:2.
Ando,A.,Modigliani,F. and Brumberg, 1963. “The Life Cycle Hypothesis of Saving Aggregate Implications and
Tests“.American Economic review,Vol.53.pp:55-85.
Archer,B. 1973. “The Impact of Domestic Tourism”. Occasional papers in Economics 2.University of Wales
Press: Cardiff.
Arslantürk,Y. and Atan,S. 2012. “Dynamic Relation Between Economic Growth, Foreign Exchange And Tourism
Incomes:An Econometric Perspective On Turkey”.Journal Of Business, Economics & Finance.
Avramescu, T.C. and Popescu, R.F. 2008. “ Tourism - Part of Sustainable Local Development”. Forthcoming in:
Management of International Business and Economic Systems , Vol.No.4. pp. 572-580.
Awokuse T. 2005. “ Export-Led Growth and the Japanese Economy:Evidence from VAR and Directed Acyclic
Graphs”. Applied Economics Letters12,pp.849–858.
Bahmani-Oskoee, M. and Alse, J. 1993. “Export Growth and Economic Growth An Application of
Cointegration and Error-Correction Modelling”. Journal of Development Areas, 27.pp. 535-542.
Balaguer, J. and Cantavella-Jordá, M. 2001.” Examing the Export-Led Growth Hypothesis for Spain in the Last
Century”. Applied Economics Letters 8. pp.681-685.
Balaguer, J. and Cantavell-Jorda,M. 2002, “Tourism as a Long-run Growth Factor:The Spanish Case,” Applied
Economics, 34, No. 7.pp. 877-884.
Baretje R. and Deffert,P.1972. “Aspects economiques du Tourisme”,Ed.Berger-Levrault.Paris.pp 189.
Baud-Bovy, M. and Lawson, F.1977. “Tourism and recreation development”. Boston: CBI Publishing.
Belisle, F.J., and Hoy, D.R.1980. “The perceived impacts of tourism by residents: A case study in Santa Maria
Colombia”. Annals of Tourism Research,17(1).pp. 83-101.
Belisle, J.F.1983. “Tourism anf Food Production in the Caribbean”. Annals of Tourism Research,10(3).pp.497513.
149 























Benković,A. and Mejía.J.F.2008. “Tourism as a Driver of Economic Development:The Colombian Experience”.
CEPAL (2010). América Latina y El Caribe.
Bird, R.1992 “Taxing Tourism in Developing Countries”. World Development 20 (1992):1145-1158.
Bhagwati, J. and Srinivasan, T. 1979.” Trade policy and development”, in R. Dornbusch and J. Frenkel (eds.)
International Economic Policy: Theory and Evidence. (Baltimore, MD: Johns Hopkins University Press). pp 135.
Blake, A., Gillham,J., and Sinclair, M.T. 2006. “CGE Tourism Analysis and Policy Modelling.” In:Dwyer, L,
Forsyth, P. (eds) International Handbook on the Economics of Tourism,Edward Elgar ,Cheltenham, pp.301-315.
Brau, R., Lanza, A. and Pigliaru,F. 2007. “How fast are small tourism countries growing? Evidence from the data
for 1980 – 2003”. Tourism Economics 13 (4),pp 603 – 613.
Brau, R., Lanza,A. and Pigliaru,F. 2003. “How fast ar the Tourism CountriesGrowing? The Corss-Country
Evidence”.CRENoS, Centro Ricerche Economiche Nord Sud, Working Paper, N0.O3-09.
Brohman, J. 1996. “New Directions in Tourism for Third World Development”,Annals of Tourism
Research,23(1).pp .48-70.
Brundenius,C. 2002. “Tourism as an Engine of Growth Reflections on Cuba’s New Development Strategy”. CDR
Working Paper 02. Centre for Development Research. Copenhagen.
Brunhes, B. 1976. “Presentation.de la comptabilite nationale”, I.N.S.E.E., Paris, 1976.
Bull, A. 2001. “Τουριστικη Οικονομια”.Αθηνα.Κλειδαριθμος.
Bull, A. 2002 . “ The Economics of Travel and Tourism”.2nd ed.,Australia:Longman.
Bulter,R.W. 1980. “The Concept of a Tourist Area Cycle of Evolution: Implications For Management of resources
article”.The Canadian Geographer. Volume 24,Issue 1.pp: 5–12.
Candela ,G. and Figini,P. 2010. “Destination Unknown. Is There any Economics Beyond Tourism Areas”. Review
of Economic Analysis, 2,pp:256-271.
Candela, G., Castellani, M., and Mussoni, M., 2009. “Tourism Investments Under Uncertainty: an Economic
Analysis of ‘Eco-monsters”. Tourism Economics, 15(3),pp:671-688.
Chang,Ch-L.,Khamkaew,Th. And McAleer,M. 2009. “ A Panel Threshold Model of Tourism Specialization and
Economic Development”. Erasmus University Rotterdam. CARF working paper CARF-F-188.
Chan, N., Ghosh, M. and Whalley, J. 1999. “Evaluating Tax Reform in Vietnam Using General Equilibrium”,
Research Report # 9906, Department of Economics, University of Western Ontario, Canada.
Chao, C.C., Hazari, B. R. and Sgro, P. M. 2005. “Tourism and economic development in a cash-in-advance
economy”. Research in International Business and Finance 19.pp. 365 – 373.
Chao, C.C., Hazari, B. R., Laffargue, J.P., Sgro, P. M., and Yu, E. S. H. 2008. “Tourism, jobs, capital
accumulation and the economy: A dynamic analysis”. In: Lanza, A., Usai, S. (Eds.), Tourism and Sustainable
Economic Development. Edward Elgar, Cheltenham, UK. pp. 105 – 123.
Chao, C.C., Hazari, B. R., Laffargue, J.P., Sgro, P. M., and Yu, E. S. H. 2006. “Tourism, dutch disease and
welfare in an open dynamic economy”. Japan Economic Review 57.pp. 501 – 515.
Chen, L.L. and Devereux,J. 1999. “Tourism and welfare in Sub-Saharan Africa: a Theoretical Analysis,” Journal
of African Economies, 8.pp. 209-227.
Clark, C. 1940. “The Conditions of Economic Progress”. Macmillan, London.Contractor, Farok, J. and Sumit, K.
Kundu.1998. Modal choice in a world oflekiances.
Clarke,H.R. and Ng,Y-K. 1993. “Tourism,Economic,Welfare and Efficient pricing”. Monash Economics Working
Papers archive-18, Monash University, Department of Economics.
Cohen, E. 1972. “Towards a Sociology of International Tourism”,Social Research,39.pp.164-182.
Cortés-Jiménez, I. and Pulina, M. 2010. “Inbound Tourism andLong-run Economic Growth of Spain and Italy”,
Current Issues in Tourism,13(1),pp:61-74.
150 
























Cortés-Jiménez,I.,Pulina,M. Prunera,C.R. and Artis,M. 2009. “Tourism and Exports as a means of
Growth”.Research Institute of Applied Economics 2009. Working Papers 2009/10, 28.pp 1.
Creaco,S. 2003. “The role of tourism in sustainable economic development”.43rd Congress of the European
Regional Science Association. 2003.Jyväskylä, Finland.
Crouch, G.I. and Shaw, R.N. 1993.”International Tourism demand:A-meta-Analytical Integration of research
Finding”in P.Johnson-D.Tomas(Eds),Choise and Demand in Tourism,Mansell.
Cunado, J. and Perez de Garcia,F. 2006. “Real Convergence in Africa in the second half of the 20th century”.
Journal of Economics and Business, 58.pp. 153-167.
Davis,D.M.1966. in Explore. -“Le tourisme en Afrique”, Vol. 10, no 4, 1982, pp:8.
Davidson, P.W., Cain, N.N., Sloane-Reeves,J.E, Van Speybroech, A., Segel, J., Gutkin, J., Quijano, L.E., Kramer,
B.M., Porter,B., Shoham,I. 1994."Characteristics of community-based individuals with mental retardation and
aggressive behavioral disorders." American journal of mental retardation: AJMR. 98(6).pp:704-16.
DeKadt,E.(1990),“Making the Alternative Sustainable:Lessons from Development for Tourism“,DP 272,Institute
of Development Studies,Brighton:University Sussex.
Dieke, P. 1989 .“Fundamentals of Tourism Development:A Third World Perspective”, Hospitality Education and
Research Journal,13(2).pp:7-22.
Dieke, P. 2004. “Tourism in Africa’s Economic Development: Policy Implication,” Management Decision, 41
(3).pp:287-295.
Doswell, R.2002. Τουρισμος,Ο Ρολος του Αποτελεσματικου Μαρκετινγκ.Τσαπτας Π. Αθηνα. Παπαζηση.pp:18.
Dritsakis, N. 2004. “Tourism as a long-run economic growth factor: an empirical investigation for Greece using
causality analysis.” Tourism Economics 10(3). pp:305-316.
Duesenberry,J.1949 . “Income,Saving and the Theory of Consumer Behavior”.Cambridge,Mass.
Dunning, J.H. 1980. “Toward an Eclectic Theory of International Production”,Journal of International Business
Studies,11(1).pp:9-31.
Durand, H.,Guirand, P. And Spindler, J. 1994. “Economie et politique du tourisme”,Ed.L.G.D.J., Paris,1994.pp:711.
Durbarry,R. 2008. “Tourism Taxes: Implications for Tourism Demand in the UK”. Review of Development
Economics, 12(1), 21–36.
Duuning, J.H. 1989. “Multinational Enterprises and the Growth of Servises:Some Conceptual and Theoretical
Issues”,the Service Industries Journal.9(1).pp:5-39.
Dwyer, L., Forsyth, P. and Spurr, R. 2003. “Inter-industry effects of tourism growth:implications for destination
manager”. Tourism Economics, 9(2).pp: 117-132.
Dwyer, L., Forsyth,P. and Rao,P. 2000. “The price competitiveness of travel and tourism:a comparison of 19
destinations.” Tourism Management, 21.pp: 9-22.
Economic Impact of Travel & Tourism 2012:Summary
Edgell, D.1990 . “International Tourism Policy”.USA:Van Nostrand Reinhold.
Edward, E. and Ghartey,E.E. 2010. “Tourism, Economic Growth and Monetary Policy in Jamaica.” 11 th Annual
SALISES. Conference in Port of Spain, Trinidad-Tobago.
Erbes, R. 1973. “Le tourisme international et l economie des pays en voie de developpement.”O.C.D.E.,Paris.
pp:87 .
Eugenio,Martin,J.L., Luis,J., Martin Morales,N. and Scarpa,R. 2004.“Tourism and Economic Growth in Latin
American Countries: A Panel DataApproach.” FEEM Working Paper No. 26.2004.
Fabre,P. 1979. “Tourisme international et projets touristiques dans les pays en developpement”, Ministere de la
Cooperation, Paris.
Fayissa,B., Nsiah,Ch., and Tadesse,B. 2009. “Tourism and Economic Growth in Latin American Countries
(LAC):Further Empirical Evidence”. Department Of Economics And Finance Working Paper Series • March
151 



























Figini,P. Castellani,M. and Vici,L. 2007. “Estimating Tourist Externalities on Residents: A Choice Modeling
Approach to the Case of Rimini.” Working Papers from Fondazione Eni Enrico Mattei. No.76.
Figini,P. and Vici,L. 2010. “Tourism and Growth in a Cross-Section of Countries”. Tourism Economics,
16(4):789-805.
Fisher, A. G. B. 1939. Production, Primary, Secondary and Tertiary, The Economic Record. Vol. 15.pp: 22 – 38.
Fletcher, J.E. and Archer B.H. 1991. “The Development and Application of Multiplier Analysis”. in E. Cooper
(ed.), Progress in Tourism, Recreation and Hospitality Management. Vol. 3. Belhaven Press, London.
Fletcher,J. E. and Archer,B.H. 1996. “The economic impact of tourism in the Seychelles”, Annals of Tourism
Research, 23 (1),pp: 32-47.
François,B., Anne-Sophie,R.,Sherman,R. 2008. “Examining the Social Impact of the Indonesian Financial Crisis
Using a Macro-Micro Model”. Paper provided by Université Paris-Dauphine in its series Open Access
publications from Université Paris-Dauphine with number urn:hdl:123456789/5130.
Frechtling D. C. And Horvath,E. 1999. “Estimating the multiplier effects of tourism expenditures on a local
economy through a regional input-output model”, Journal of Travel Research, 37 (4),pp: 324-332.
Friedman,M.1957. Theory of the Consumption function.Princeton ,NJ.
Gilbert, D.C. 1990. “Conceptual Issues in the Meaning of Tourism” in Cooper,C.P.(ed),“Progres in
Tourism,Recreation and Hospitality Management”, Vol.2,London: Belhaven Press,pp:4-27.
Gooroochurn, N. And Blake,A. 2004 . “Tourism Immiserisation in Sub-Saharan Countries,Fact or Fiction?”
European Trade Study Group, Annual Conference, University of Nottingham, UK.
Gorg, and Greenaway, D. 2004. “World Bank Research Observer”,19.pp: 171-197.
Gray,H.P. 1970. “International Travel-International Trade.“ .D.C.Heath and Company:Lexington.
Gray,H.P.1970.“International Travel-International Trade. D.C.Heath and Company:Lexington.
Greenwood, D.1976. “Tourism Employment and the Local Community”,UnescoW.B., Washington,D.C.
Grzinic,J. and Vitasovic,A. 2007. “The Role of Tourism in the Development of Employment in Istria”. Institute of
Economic Sciences Economic Analysis.Volume 40, Issue 1-2.
Guisan, M.C. and Aguayo, E. 2001. “Employment and Regional Development in Germany”. Applied
Econometrics and International Development. Vo.1-2,pp:59-92.
Gunn, C. A. 1979. Tourism planning: Basiçs, concepts, and cases. New York: Crane, Russak.
Gunn, C.A.1994. tourism planning,3rd edn,Washington;Taylor and Francis.
Hansen, R. 1970. General Equilibrium System, Ma Graw-Hill, New York.
Hausman, J.,1978. “Specification Tests in Econometrics,” Econometrica 46 (1978):1251–1271.
Hazari, B. R. and Sgro, P. M., 1995. “Tourism and growth in a dynamic model of trade.” Journal of International
Trade and Economic Development 4, pp:243 – 252.
Hazari, B. R., and Sgro, P. M. 2004. Tourism, Trade and National Welfare. Contributions to Economic Analysis.
Elsevier, Amsterdam.
Hazari, B.R and Kaur, C. 1995. “Tourism and Welfare in the Presence of Pure Monopoly in the Non-traded Goods
Sector”, International Review of Economics and Finance, Vol 4,pp: 171 - 177.
He, L-H. And Zheng, X-G. 2011. “Empirical Analysis On The Relationship Between Tourism Development And
Economic Growth In Siçhuan”. Journal Of Agricultural Science Vol. 3, No. 1.
Heckscher,E.F.1949.“The Effect of Foreing Trade on the Distributoin of Income.Readings in the Theory of
International Trade.H.S.Ellis and L.A.Metzler,eds.Macmillan.pp: 272-300.
Heritage Foundation, 2012, Index of Economic Freedom.
Heytens J. 1974. “ Les effets du tourisme dans le pays en voie de developpement:Implications economiques,
financieres et sociales”,C.E.T.,Col. “Les Cahiers du Tourisme”,C no 29,Aix-en-Provence,1974.pp:12-14.
Hicks,R.J.1946. “ Value and Capital”,.Second Edition,Oxford University Press,1946.pp:1-30.
152 


























Horst ,T. 2009. “Tourism and Economic Development in Mountain regions an Economic
Assessment”.DOAJ,volume:4,issue:1,pp:858-860.
Horv’ath, E. and Frechtling,D.C. 1999. “Estimating the multiplier Effects of Tourism Expenditures on a Local
Economy Through a regional Input-Output Model”. Journal of Travel Research, 37, pp:324-332.
Hunziger,W. And Krapf, K. 1965. “Fremdenverkehr”,in Handworterbuch der Sozialwissenschaften,4
Band,Gottingen:Verlag Vandenhoeck,pp:152-159.
Hunziger,W.and Krapf, K.1942. “Grundrib derlekgemeinen Fremdenverkrkehrslehre”,Zurich:Polygraphischer
Verlag.
Ige,C.S. and Odularu,G.O.2008 . “Analysis of the Impact of Tourism on the West Africa Economy: A Panel
Data”. Approach Tourismos: An International Multidisciplinary Journal of Tourism volume 3, Number 2,
Autumn 2008,pp: 71-90.
Ivanov,S. and Webster,C. 2006. “Measuring the impact of tourism on economic growth.”GEOTOUR .
Jordan, J. 1980. “The summer people and the natives: Some effects of tourism in a Vermont vacation village.”
Annals of Tourism Research, 7(1),pp: 34-55.
Joschke, H.K. 1954. “Beitrag zur Theoretischen Analyse des Fremdenverkehrsangebots”, in Pfister,B. And
Rolle,K. (hrsg), “Jahrbuch furFremdenverkehr,2 Jahrgang,Heft 1 (Winterhalbjahr1953/1954),Munchen:DWIG
Deutsches Wirtschftswissenschaftliches Institut fur Fremdenverkehr an der Universitat Munchen.
Kantona,G. 1951. “Psychological Analysis of Economic Behavior“.New York-Toronto-Canada.
Kantona,G. 1960. “The Powerful Consumer“. New York-Toronto-Canada,pp:54-55.
Kaspar, C. 1991. “Die Tourismudlehre im Grundrib”,Bern-Stugrart:Verlag Paul Haupt.
Keynes, J.M. 1936. “The General Theory of Employment,Interest and Money”.Macmillan.
Kim, H.J., Chen, M.H., and Jang, S.C. 2006. “Tourism expansion and economic development:The case of
Taiwan,” Tourism Management, 27,pp: 925-933.
Kim,S-H. and Kyo,K-H.1998. “ Impact of Tourism on local economies: an income multiplier analysis.”Asia
Pacific Journal of Tourism Research. Volume 2. Issue 2.
Konttinen, J.P. 2006. “Regional Tourism Satellite Account (RTSA) in Finland - Data, Concepts, Methods and Key
Results.” 46th Congress of the European Regional Science Association.
Krapf, Κ. 1962. "Le Tourisme Facteur de Γ Economie Moderne", Revue de Tourisme,No 31. Pp: 90-98.
Krueger, A. 1980. “Trade policy as an input to development”. American Economic Review 70,pp:188-292.
Kuznets, S.1966. “Modern Economic Growth”. New Haven, CT: Yale University Press.
Kweka,J.,Morrissey,O.and Blake, A. 2003. “The economic potential of tourism in Tanzania.”Journal of
International Development .Volume 15, Issue 3,pp: 335–351.
Lancaster Κ.J.1966. “A new approch to consumer theory.” Journal of Political Economy,74(2). pp :132-157.
Languar, R.1983, “L economie du tourisme”,Ed.P.U.F.,Col.”Que sais je?” Paris,pp:35-36.
Lanza, A., and Pigliaru,F.1999. “Why are tourism countries small and fast-growing.” CRENoS ( Centro Ricerche
Economiche Nord Sud), Working Paper № 99-06.
Lanza, A.,Temple, P. and Urga, G. 2003. “The implications of tourism specialisation in the long run: An
econometric analysis for 13 OECD economies.” Tourism Management 24,pp: 315 – 321.
Lashkarizadeh,M.,Keshmir,K., Gashti,H.P.and Shahrivar,R.B. 2011. “Evaluation of the Relationship between
Tourism Industry and Economic Growth in Iran.”Asian Journal of Business and Management SciencesVol.1.No.
9.pp:88-97.
Leiper, N. 1979. “The Framework of Tourism:Towards a Definition of Tourism,Tourist and the Tourist
Industry,”Annals of Tourism Research,6(4),pp:390-407.
Leiper, N.1990 a. “Tourism Systems:An Interdisciplinary Approach”,Occasional Paper No.2,New
Zealand:University Business Studies Faculty.
Leiper, N.1990 b. “Partial Industrialization of Tourism systems”,Annals of Tourism Research,17(4),pp:600-605.
153 


























Levin, A. and Raut, L.K.1997. “Complementarities between Exports and HumanCapital: Evidence from the SemiIndustrialized Countries”, Economic Development and Cultural Change, 46,pp:155-174.
Louca, C. 2006. “ Income and expenditure in the tourism industry: Time series evidence from Cyprus”. Tourism
Economics, 12,pp: 603-617.
Madsen,B. and Zhang,J. 2010. “Towards a New Framework for Accounting and Modelling the Regional and
Local Impacts ofTourism”.Economic Systems Research, 2010, vol. 22, issue 4,pp: 313-340.
Mak,J.2004. “Tourism and the economy understanding.” The economics of Touism.
Mathieson, A, and Wall, G.1987. “Tourism: Economic, Physiçal and Social Impacts", Longman Scientific and
Technical Harlow, Essex, 1987, fq 40- 44,52,76-82.
Mathieson, A. and Wall,G. 1982. “Tourism: Economic, physiçal and social Impacts,”Harlows: Longman.
Scientific and Technical Harlow, Essex,1987,pp 1,40-45,52-86,134-183.
Middleton,V. and Hawkins, R. 1998 “ Sustainable Tourism: A Marketing Perspective”,Oxford: ButterworthHeinemann
McCatty,M. And Serju,P. 2006. “Tourism, Economic Growth & Employment”. Research Services Department,
Research And Economic Programming Division, Bank of Jamaica.
Mihalic, T. 2002. “Tourism and economic development issues”. In: Sharply, R., Telfer, D. J. (Eds.),Tourism and
Development: Concepts and Issues. Channel View Publications, Clevedon, UK, pp: 81 –111.
Mishra,P.K., Rout,B.H. and Mohapatra,S.S.2011. “Causality between Tourism and Economic Growth: Empirical
Evidence from India.” European Journal of Social Sciences – Volume 18, Number 4.pp:518.
Mitchell, L.S.1991. “A Conceptual Matrix for the Study of Tourism”,Universite de Droit,D Economie et des
Sciences:Centre des Hautes Etudes Touristiques,Aix-En-Provence.
Murphy, P.E.1985. “Tourism, A Community Approach”, London.
Myrdal, G., 1968, Asian Drama: “An Inquiry into the Poverty of Nations”,volume 3. New York, Pantheon Books.
Myles,E.A. and Carter,R.2009. “Measuring the Economic Impact of Tourism and Special Events: Lessons from
Mississippi.” Paper selected for presentation at the Southern Agricultural Economics Association Annual
Meeting, Atlanta, Georgia.
Nowak, J. J., Sahli, M., and Cortés-Jiménez, I. 2007. “Tourism,Capital Good Imports and Economic Growth:
Theory and Evidence for Spain”, Tourism Economics, 13,pp: 515-536.
Nowak,J.J. and Sahli,M. 2008. “Tourism, Capital Good Imports and Long-Run Growth.”Economic Research
Forum,working paper series,No.382.
Hagan J.W. and Harrison M.G. 1984.”Market Shares of US Tourist Expenditure in Europe:An Econometric
Analysis.” Applied Economics.Vol.16.pp:919-931.
O.B.T.1980. “Etude sur les effets du tourisme dans l’economie des pays recepteurs et emmetteurs”,Madrid.
O.B.T.1998. “Tourism Taxation: Striking a Fair Deal”. Madrid.
Ohlin,B.1933. Interregional and International Trade.Macmillan.
Owen, E.1987. “The Future of Freedom in the Developing World”. Pergamon Press.
Papadopoulos,S.I. and Mirza,H.1985. “Foreing
Tourism in Greece:An Economic Analysis”,Tourism
Management,6(2),pp:125-137.
Pearce D.1991. “Tourist Development”,2nded.,Hong Kong:Longman.
Pearce, D.1989. "Tourism Development", Second Edition, Longman Scientificand Technical, Harlow,
Essex,pp:10-24,286-290.
Plosser,C.1989. "Understanding Real Business Cycles" Journal of Economic Perspectives,Vol.3.No.3.pp:51-77.
Proenca, S. and Soukiazis,E. 2008. “Tourism as an Alternative Source of Regional Growth in Portugal: a panel
data analysis at NUTS II and III levels,” Portuguese Economic Journal, 7(1),pp:43-61.
Ranasinghe,R. and Deyshappriya,R. 2010. “Analyzing The Significance Of Tourism On Srilankan Economy”.An
Econometric Analysis Icbi 2010 - University Of Kelaniya, Sri Lanka.
154 























Richter,L.K.1983. “Tourism Politics and Political Science:A Case of not so Benign Neglect”,Annals of Tourism
Research,10(3),pp:313-335.
Rosenfeld,T.W.M and Kauffmann,A.2010. “How to Create a New Holiday Destination? An Evaluation of Local
Public Investment for Supporting Tourism Industry in Regions Lagging Behind”. Paper prepared for the ERSA
conference 2010.The Halle Institute for Economic Research (IWH).Germany.
Samimi,A-J. and Sadeghi,S. 2011. “Tourism And Economic Growth In Developing Countries: P-Var Approach”.
Middle-East Journal Of Scientific Research 10 Pp:28-32
Samuelson, P.1972. “L Economique ,introduction a l’analyse economique”.Ed.A.Colin,Paris1972,Vol.I,pp: 458.
Sapir,A. and Lutz,E.1981.“Trade in Services:Economic Determinants and Development Issues“ World Banks
Staff Working Paper.No.410.
Sen, A.N., 1999. “ Development as Freedom”. New York: Alfred A. Knopf. GJSS, Volume 1, Issue 2, 2004,pp:
366.
Scheyvens, R. 2002. “Tourism for Development: Empowering Communities”,Harlow:Prentice Hall
Schubert,F.S. and Brida,G.J. 2009. “ A Dynamic Model of Economic Growth in a Small Tourism Driven
Economy.” MPRA ,Munich Personal RePEc Archive. MPRA Paper No.16737.
Schulmeister ,S. 1975. “Internationaler Reisenerkehr und Wirtschaftswachstum”. Osterreichisches Instution fur
wir tschaftstorschuhg,Wien.
Schulmeister ,S.1979. “Tourism and the Business Cycle” Austrian Institute for Economic Research.
Shareef, R. 2003. “Small Island Tourism Economies: A Bird’s Eye View” in D. Post (ed.) Proceedings of the
International Conference on Modeling and Simulation, Volume 3, Socio-economic Systems, Townsville,Australia,
pp: 1124-1129.
Shulmeister,S.1977.“Kutz-und
Mitteltristige Probleme der osterreichischen Reisererkehrsbilanz.
Osterreichisches Institut fur Witrschaftstorschuhg Wien.
Sinclair, M.T. 1998. “Tourism and Economic Development: A Survey”, The Journal of Development Studies, 34
(5), pp: 1-51.
Sinclair, M.T. and Bote Gomez,V. 1996. “Tourism, the Spanish Economy and the Balance of payments”, in M.
Barke, M. Newton and J. Towner (eds.), Tourismin Spain: Critical Perspectives, Wallingford: CAB International,
chapter 4.
Sinclair,M.T., Blake,A. and
Gooroochurn,N.2005.“Modelling Tourism impacts on Small Island
Economies:Evidence from Cyprus, Malta and Mauritius.” Academic Search.
Smeral ,E.1988. “Tourism Demand, Economic Theory and Econometrics:An Integrated Approach.”Journal of
Travel Research.Vol.26.No.4.pp:38-42.
Smith S.L.J. 1988. “Defining Tourism:A Supply-Side View”,Annals of Tourism Recearch,15(2),pp:178-190.
Smith, S. L.J.1994. “The Tourist Product”. Annals of Tourism Research, 21/3, pp:582-595.
Solow, R., 1956, "A Contribution to the Theory of Economic Growth," Quarterly Journal of Economics, 70:65-94.
Stan ,R E., Gabroveanu ,E. and Radneantu, N. 2009. “The Connection Identification Between the net Investments
in Hotels and Restorants and Touristic Accomodation Capacity by using the Anova Method.” The Annals of the
"Stefan cel Mare" University of Suceava. Fascicle of The Faculty of Economics and Public Administration vol. 9,
issue 2(10),pp: 57-61.
Stigler,J.G. 1950 . “The Development of Utility Theory, I”,Journal of Political Economy, Vol. LVIII,pp:307-324.
Stone,R.1954. “Linear Expenditure System and Demand Analysis” The Economic Journal.Vol.64. September.
Stynes,J.D.1997 . “Economic Impacts Of Tourism”:A Handbook for Tourism Professionals Illinois Bureau of
Tourism Illinois Department of Commerce and Community Affairs Prepared by theTourism Research
Laboratoryat the University of Illinois at Urbana-Champaign.
Surugiu, C. 2009. “The Economic Impact of Tourism. an Input-Output Analysis”,Romanian Journal of
Economics, Vol. 29, Issue 2.pp: 142-161.
155 






























Szabo,R.2012. “The Economic Performance of Tourism in Northern Hungarian Region, with Special Regard to
Heves County.” Applied Studies in Agribusiness and Commerce, Vol. 06.
Tang, T.C.2006. “ New Evidence on Export Expansion, Economic Growth and Causality in China.” Applied
Economics Letters 13, pp:801-803.
Thompson,E. 2007. “Measuring the impact of tourism on rural development: An econometric approach.” MCRSA
Presidential Symposium, JRAP 37(2): 147-154.
Thorbecke, E. (1991). “Adjustment, Growth and Income Distribution in Indonesia”, World Development, Vol. 19, No. 11, 15951614
Tiwari, A.K. and Mihai, M. 2011. “Economic Growth and FDI in Asia: A Panel-data Approach”, Economic
Analysis and Policy,Forthcoming.
Todaro, M., 2005. Economic Development, 9th Edition, Addison-Wesley Publishers.
Travel & Tourism Economic Impact 2012, Albania
Travel & Tourism Economic Impact 2012, Bulgaria
Travel & Tourism Economic Impact 2012, Croatia
Travel & Tourism Economic Impact 2012, France
Travel & Tourism Economic Impact 2012, Greece,
Travel & Tourism Economic Impact 2012, Hungary
Travel & Tourism Economic Impact 2012, Italy
Travel & Tourism Economic Impact 2012, Macedonia
Travel & Tourism Economic Impact 2012, Malta
Travel & Tourism Economic Impact 2012, Portugal
Travel & Tourism Economic Impact 2012, Romania
Travel & Tourism Economic Impact 2012, Slovenia
Travel & Tourism Economic Impact 2012, Spain
Travel & Tourism Economic Impact 2012, Turkey
Varvaressos, S.1987. “Le tourisme en Grece. Problematique, etude du marche, structure du produit, impact
economique, tendances futures”, These de Doctorat, Universite Paris VIII, 1987.
Vergniol, G,1976. “L’ influence economique du tourisme international dans les pays en voie de
developpement.L’ exemple de la Cote d’ Ivoire”, C.H.E.T., Col. “Les Cahiers du Tourisme”, B no 22, Aixen-Provence,pp:2.
Vergniol, G.1977. “La Planification du Tourisme dans les pays pauvres”C.H.E.T..,Col. “Les Cahiers du
Tourisme “,C no 54, Aix-en-Provence,pp:64.
Wagner, J. E.1997. “Estimating the economic impact of tourism”, Annals of Tourism Research,Vol. 24, No. 3,pp:
592-608.
Walterspiel, G.1974. “ Fremdenverkehr ,in Tietz,B.(hrsg),Handworterbuch Western and European
Experiences”,London. Belhaven Pres.
Wanhill ,S. 2001. “Issues in Public Sector Involvement”,in Faulkner B,Moscardo G. and Laws E (eds), “Tourism
in the 21st Century.Lessons from Experience”,New York:Continuum,pp:222-242.
Weiss, J. 2000. “ Assessing the Poverty Impact of Policy, Development and Project Planning Centre”. University of Bradford, UK.
West,G. 1995. “ Comparison o Input-Output,Input-Output +Econometric and Computable General Equilibrium
Models at the Regional Level”,In: Economic Sustem Research 7,pp: 209-227.
World Bank. 2011. World Development Indicators 2011.
Young,K.H. 1969. “An abstract mode approach to the demand for travel.” Transportation Research.Vol.3.pp:
443-461.
Zaman, Gh., Surugiu, M. and Surugiu, C. 2010a. “Propagation effects of taxes in Romania: An input-output
analysis”, Romanian Journal of Economics, Issue 1 pp: 76-94.
156 




















Zaman, Gh., Surugiu, M. and Surugiu, C. 2010b. “Time-Stability of the Coefficients: an Input-Output Analysis
on Romania Case”, Analele Ştiinţifice ale Universităţii "Alexandru Ioan Cuza" Iaşi, Vol. 57, pp: 483-503.
Zaman,G., Vasile,V., Surugiu,M-R. and Surugiu,C. 2010. “Tourism and Economic Development in Romania:
Input-Output Analysis Perspective.” Romanian Journal of Economics.pp:6-37.
Zhang, J.and Jensen, C.2005. “ Comparative Advantage in Tourism: A Supply-Side Analysis of Tourism
Flows1.”To the 45th Congress of the European Regional Science Association,Amsterdam.
Zhang,J. 2001. “Tourism Impact Analysis on Danish Regions”,Paper for 41th Congress of the ERSA, Croatia.
Zhou, D., Yanagida,J.F.. Chakravorty,U. and Leung,P. 1997. “Estimating economic impacts from tourism”,
Annals of Tourism Research, Vol. 24, pp: 76-89.
Βαρβαρεσος,Σ.2000. “Τουρισμος. Οικονομικες Προσεγγισεις”.2ηεκδ.,Αθηνα.Προπομπος. pp:239.
Ζαχαρατος, Γ.Α. 2000. “Ας Δούμε Επιτελοuς τον Τοuρισμο ως Βιομηχανια”, Οικονομικος Ταχυδρομος,5-012002,pp: 38-41.
Λαγού, Δ.1996. “Οι Οικονομικεσ Επιπτωσεισ Του Τουρισμου Στην Περιφερειακη Αναπτυξη”. Αθηνα,1996.
Ζαχαρατος ,Γ.Α. 2000a. “ Package Tour”,Aθηνα,Προπομπος.
Ηγουμενάκης, Ν.Γ., Κραβαρίτης, Κ. Ν., και Λύτρας, Π.Ν. 1999. “Εισαγωγή στον Τουρισμό”, Εκδόσεις Interbooks, Αθήνα.
Ηγουμενάκης, Ν. 1997. “Τουριστική Οικονομία”, Τόμος Α', Έκδοση Β', Εκδόσεις Interbooks, Αθήνα.
Ηγουμενάκης, Ν. 1999 “Τουριστική Πολιτική”, Έκδοση Β', Εκδόσεις Interbooks, Αθήνα.
Ηγουμενακης,Ν. 1999 “Τουριστικο Μαρκετινγκ”. Εκδόσεις Interbooks, Αθήνα.
Ηγουμενάκης, Ν. 2000. “Tουρισμος και Αναπτγξη”. Εκδόσεις Interbooks, Αθήνα.
Ηγουμενάκης, Ν. 2007. “Tουριστικη Oικονομια”. Εκδόσεις Interbooks, Αθήνα.
OECD.Stat Extracts.Organization for Economic Co.operation and Development.(www.oecd-ilibrary.org/statistics)
Banka Botërore (http://www.worldbank.org/)
Banka e Shqipërisë (http://www.bankofalbania.org/)
INSTAT.Instituti i Statistikës në Shqipëri (http://www.instat.gov.al/al/home.aspx)
Ministria e Financave (http://www.minfin.gov.al/)
MTKRS.Ministria e Turizmit, Kulturës, Rinisë dhe Sporteve.( http://www.mtkrs.gov.al/)
157 158