docNarzędzia zintegrowanego zarządzania równowagą rózwojową w
download 
Report Transcription
Narzędzia zintegrowanego zarządzania równowagą rózwojową w
Narzędzia zintegrowanego zarządzania równowagą rózwojową w miastach dużych i małych Przegląd sposobów pracy na rzecz zrównoważonego rozwoju w twojej gminie Centrum na rzecz Zrównoważonego Rozwoju w Uppsala SPIS TREŚCI Wstęp 1 Wyzwanie 2 Wspólna koncepcjar ównowagi rozwojowej 3 Przegląd systemów 4 Planowanie pracy 5 Miary sukcesu 6 Działanie 7 Ustawienie funkcjonowania organizacji 8 Powyżej poziomu projektu 9 Strategie i ocena strategii 10 Skrzynka z narzędziami zarządzania równowagą rozwojową Zasoby internetowe w zakresie zarządzania równowagą rozwojową Zdjęcia i ilustracje Lars Rydén Studia Urbanistyczne i Nauka o Zrównoważonym rozwoju Centrum na rzecz Zrównoważonego Rozwoju przy Uniwersytecie w Uppsala Luty 2008 Okładka © Västerås City. Druk: Baltic University Press: 2008 Żèródło finansowania: Oddział Morza Bałtyckiego SIDA, Visby, Szwecja ISBN 978-91-976494-2-1 3 4 6 8 10 12 14 16 18 20 22 20 25 Wstęp Wysiłki władz lokalnych zmierzające do zarządzania swoimi gminami w kierunku równowagi rozwojowej podejmowane są co najmniej od 20 lat. W tym czasie wiele gmin opracowało własne systemy działania w tym zakresie. Systemy te obejmują szereg aspektów: sposób zdefiniowania zrównoważonego miasta (wizja), sposób opisu sytuacji obecnej (tzw. linia bazowa), kierunku działań (cele i zamierzenia), sposób zarządzania procesem dla osiągnięcia przyjętego celu (działania) oraz sposób kontroli i oceny procesu (wskaźniki). W różnych metodach podejścia do zarządzania obszarami miejskimi zwykle występują różnice w przedmiocie ich zainteresowania, w zależności od warunków lokalnych. Przykładowo, systemy amerykańskie często są bardzo dobre pod względem opracowywania wizji i wyznaczania celów, natomiast systemy europejskie bardziej koncentrują się na analizie linii bazowej i kontroli procesu. W większości przypadków systemy są słabe pod względem sposobów prowadzenia samej pracy, fazy działania. W praktyce większość gmin miejskich wprowadza własne systemy nie korzystając z innych źródeł. Niniejsze opracowanie nie jest próbą wprowadzenia kolejnego systemu, natomiast omawia ono najlepsze narzędzia dla każdego z różnorakich elementów zarządzania równowagą rozwojową, którymi władze miejskie muszą się zajmować. Wykorzystuje ono również doświadczenia w zarządzaniu zebrane w innych dziedzinach. W szczególności branże przemysłowe od dłuższego już czasu stosują systemy zarządzania, które w znacznej mierze odnoszą się również do władz lokalnych. Systemy wprowadzone w ramach Systemu Zarządzania i Analizy Ochroną Środowiska (EMAS - Environmental Management and Assessment Scheme) Unii Europejskiej, a także szereg narzędzi, jakie oferują normy ISO 14000, ISO 9000 oraz wprowadzana wkrótce norma ISO 26000, opracowane w ramach systemu ISO (International Organisation of Standardization, Międzynarodowa Organizacja Standaryzacji) są również przydatne dla miast. Zdecydowanie najbardziej wymagającym elementem zarządzania równowagą rozwojową jest jego integracja. Zarządzanie zintegrowane w zawrotnym tempie podbija świat biznesu, ponieważ zarządzanie ochroną środowiska, życiem społecznym i gospodarczym w ramach jednego systemu nabiera coraz większego znaczenia dla sprawności procesu decyzyjnego. Dla zarządzania równowagą rozwojową miast integracja jest kwestią kluczową. W ostatnim czasie opublikowano raporty końcowe zarówno z projektu pn. Zarządzanie Obszarami Miejskimi w Europie 25 (Managing Urban Europe 25 - MUE25), jak i z projektu pn. Sustainment, gdzie oba projekty dotyczyły integracji. Tak więc zarządzanie zintegrowane już zostało zapoczątkowane w niektórych miastach, niemniej potrzeba nam więcej doświadczenia. Celem niniejszej książeczki jest ułatwienie tego procesu. Opracowanie to powstało w ramach projektu Zarządzanie Równowagą Rozwojową w Miastach Bałtyckich, którego celem jest wspieranie zrównoważonego rozwoju w regionie Morza Bałtyckiego. Pragnę podziękować Oddziałowi Morza Bałtyckiego Szwedzkiej Agencji ds. Międzynarodowego Rozwoju i Współpracy za udzielenie wsparcia finansowego (SIDA). Uppsala, luty 2008 r. Lars Rydén 1 Wyzwanie dlaczego musimy działać Chciało by się, aby każda książka poświęcona metodom pracy na rzecz zrównoważonego rozwoju zaczynała się od pełnego raportu o stanie świata. Tutaj to jednak niemożliwe. Musi nam wystarczyć kilka drobnych uwag. W ciągu ostatnich 100 lat liczba ludności świata wzrosła 4-krotnie, gospodarka światowa 14-krotnie, a światowa produkcja przemysłowa 40-krotnie. W którymś momencie ten rozwój osiągnie swój maksymalny pułap. Wówczas produkcja będzie spadać i zacznie brakować zasobów naturalnych. Częściowo już się tak dzieje. Dla przykładu, rybołówstwo osiągnęło szczyt połowów w roku 1996 (na Bałtyku 10 lat wcześniej). Przewiduje się, że światowa produkcja ropy naftowej wyczerpie się w latach 2008-2010. W wielu miejscach już się wyczerpała, w tym m.in. na Morzu Północnym i w Federacji Rosyjskiej. Olbrzymi przepływ zasobów naturalnych ma swoje konsekwencje dla środowiska naturalnego. Spalanie paliw kopalnych zwiększyło ilość dwutlenku węgla w atmosferze prowadząc do globalnego ocieplenia. Nadużywanie azotu i fosforu doprowadziło do zarastania zbiorników wodnych. Środki chemiczne skaziły ekosystemy. Jakość życia wszystkich ludzi spada. Przekraczamy granice naszych możliwości, opróżniamy portfele i coraz bardziej powiększamy swój dług, który kiedyś w końcu trzeba będzie spłacić. Natura i środowisko to zasoby, które ulegają nadmiernej eksploatacji. Wykorzystujemy lasy, pola i wody połowowe, podziemne skarby w postaci metali, ropy i węgla w sposób nieumiarkowany, nie biorąc pod uwagę, że faktycznie są to zasoby ograniczone. Przy obecnym charakterze rozwoju możliwości zbudowania dobrej przyszłości dla nas wszystkich zmniejszają się z roku na rok. Rozwój zrównoważony stanowi alternatywę. Mówiąc w skrócie, jest on próbą zapewnienia dobrego i sensownego życia dla wszystkich przy jednoczesnym przestrzeganiu granic możliwości życiodajnych systemów Ziemi. Jest to ten rodzaj rozwoju, który wymaga dobrej gospodarki zasobami naturalnymi, znacznego zwiększenia efektywności ich wykorzystania i życia opartego na innych wartościach niż zwykły wzrost konsumpcji i, jak zwykle, wzrost gospodarczy. Kto zbuduje zrównoważoną przyszłość, jakiej nam potrzeba? Podmiotów jest wiele, od Organizacji Narodów Zjednoczonych, jako „globalnego gubernatora” po pojedynczych obywateli. Niektórzy uważają, że zapewnimy sobie zrównoważoną przyszłość tylko i jedynie wówczas, gdy każoly obywatel wybierze zrównoważony sposób życia. Z pewnością ani pojedynczy obywatel ani sama Organizacja Narodów Zjednoczonych nie mają takiej mocy sprawczej. W szeregu musi stanąć wiele innych podmiotów. Jednym z nich są władze lokalne. Władze lokalne, umiejscowione pośrodku tego schematu, odgrywają rolę kluczową. Władze lokalne muszą tworzyć warunki życia mieszkańców. Muszą wprowadzać zmiany i ramy prawne, w których możemy działać. Władze lokalne mają codzienny realny kontakt zarówno z mieszkańcami jak i z innymi ważnymi podmiotami, m.in. ze środowiskami gospodarczymi, szkołami, organizacjami pozarządowymi, itp. Władze lokalne w większości przypadków posiadają monopol planistyczny, a tym samym muszą tworzyć na przyszłość plany długookresowe, o co głównie chodzi w koncepcji rozwoju zrównoważonego. Władze lokalne odgrywają kluczową rolę dla osiągnięcia zrównoważonego rozwoju Więcej informacji na stronach: http://www.sustainable-cities.eu http://www.iclei-europe.org 2 Wspólna koncepcja równowagi rozwojowej Mimo że zrównoważony rozwój już od dawna jest kwestią o bardzo istotnym znaczeniu w polityce, gospodarce, czy dla społeczeństwa obywatelskiego, brak jest wspólnego zrozumienia czym właściwie jest. Bardzo często wydaje się, że jest on rozumiany jako nowe określenie dla ochrony środowiska. Często jest kojarzony z jakiegoś rodzaju poświęceniem standardu materialnego. Ale równowaga rozwojowa nie na tym polega. Pracując systematycznie na rzecz równowagi rozwojowej w społeczności lokalnej należy mieć przynajmniej minimalne pojęcie tej koncepcji. Zacznijmy od samych podstaw: Społeczeństwo zrównoważone (lub ogólnie system) jest zdolne trwać w nieskończoność. Społeczeństwo takie (system) charakteryzuje się trwałością. Rozwój zrównoważony to rozwój, który dąży do stanu trwałości. Oczywiście, nic na naszej planecie nie będzie trwało „wiecznie”, lecz z pewnością mówimy o kilku pokoleniach. Kilka pokoleń to skala czasu od wieków uwzględniana w planowaniu przez wiele ludzkich cywilizacji. Wygląda na to, że nasza cywilizacja o tym zapomniała. Zatem jakie warunki musimy spełnić dla osiągnięcia równowagi rozwojowej? Warunki te trzeba opisać zarówno precyzyjnie, jak i na tyle ogólnie, by można je było stosować we wszystkich społeczeństwach. Trzeba je również określić jako niezbędne i/lub dostateczne. Jeśli da się określić takie warunki, będziemy mieli narzędzia do dokonania oceny, czy społeczeństwo, jakie chcemy zbudować jest społeczeństwem zrównoważonym, czy nie. Fundacja Natural Step Foundation opracowała wymogi właściwej gospodarki zasobami, tzw. warunki czterosystemowe. W skrócie przedstawiają się one następująco: • niegromadzenie substancji pochodzenia kopalnianego • niegromadzenie substancji produkowanych przez społeczeństwo • niewykorzystywanie zasobów odnawialnych w sposób przekraczający ich możliwości odtworzeniowe • wykorzystywanie wszystkich zasobów w sposób efektywny i sprawiedliwy Powyższe warunki czterosystemowe są poważnie naruszane przez nasze dzisiejsze społeczeństwo przemysłowe: dwutlenek węgla powstały ze spalania paliw kopalnych gromadzi się w atmosferze; fosfor z kopalni gromadzi się w systemie wodnym a liczne substancje chemiczne, np. polichlorowane bifenyle (PCB) znajdują się we wszystkich formach życia. Dla osiągnięcia równowagi rozwojowej musimy stopniowo rezygnować z paliw kopalnych w systemach energetycznych i ze środków chemicznych nie podlegających biodegradacji. Istnieje również zbiór biologicznych warunków osiągnięcia równowagi rozwojowej. Obejmują one m.in. nakaz nienadużywania systemów naturalnych, stwierdzenie, że system zrównoważony ostatecznie zależy od słońca, że system zrównoważony wtórnie wykorzystuje wszystkie zasoby oraz chroni różnorodność i posiada zdolności adaptacyjne. Równowaga rozwojowa wymaga również byśmy chronili i rozwijali sieć społeczną, której podlegamy i chronili podstawowy dobrobyt. Doświadczenie podpowiada nam, że kwestia ta jest nie tylko interesująca sama w sobie, lecz także praktycznie niezbędna dla zachowania warunków fizycznych. Bez zapewnienia minimum dobrobytu, społeczeństwa zniszczą środowisko, w którym żyją by móc przetrwać z dnia na dzień. Komu służy zrównoważony rozwój? Jego długookresowość chroni nadchodzące pokolenia (sprawiedliwość w czasie). Wiele osób wskazuje na sprawiedliwość dla obecnych generacji (sprawiedliwość w przestrzeni) oraz szacunek dla natury (sprawiedliwość wobec innych form życia). Każdy musi opracować jakieś zasady etyki zrównoważonego rozwoju. Jest rzeczą oczywistą, że zrównoważony rozwój jest w znacznym stopniu kwestią moralną. Równowaga rozwojowa wymaga • spełnienia warunków fizycznych • uwzględnienia warunków biolo- gicznych • przestrzegania zasad etyki i sprawiedliwości Więcej informacji na stronach: http://www.naturalstep.org http://www.balticuniv.uu.se/esd 3 Przegląd systemów jak opisać miasto Społeczność lokalna jest organizmem złożonym. Obejmuje on mieszkańców, zieleń i parki, ulice i budynki, systemy transportu i ruchu drogowego, działalność gospodarczą, tradycje, historię i kulturę. Jak to możliwe, by poradzić sobie ze zmianami i zarządzać nimi w tak złożonym układzie? Po pierwsze uznajmy, że wszyscy jesteśmy przyzwyczajeni do złożoności. Przykładowo, człowiek to układ złożony, w którego skład wchodzi mózg i ciało zbudowane z olbrzymiej liczby organów, tkanek, komórek i niezliczonej liczby różnych cząsteczek. Lekarze szkolą się, by umieć sobie radzić ze złożonością ludzkiego ciała, umieć znaleść przyczynę choroby i przywrócić organizm do zdrowia. To samo musimy robić z miastem. By móc pracować z miastem, potrzebny jest nam jego właściwy opis. Próby uczynienia zrównoważonymi jedynie życia gospodarczego lub ruchu ulicznego, czy energetyki są nierealne. Tysiące zagadnień jest ze sobą wzajemnie powiązanych. Muszą one zostać potraktowane łącznie, jako jeden układ. Tradycyjnie mówimy o rozwoju zrównoważonym, jako sposobie radzenia sobie z zagadnieniami ochrony środowiska, gospodarczymi i społecznymi. Czy jest to także najlepszy sposób opisania układu, czy społeczeństwa, z którym pracujemy? Ten trójpodział wciąż przeważa w świecie biznesu jako tzw. potrójny czynnik pod- stawowy, lecz dość często był on zarzucany przez administracje miejskie. Alan Atkisson dla opisania układu miasta używa metafory kompasu. Tutaj cztery kierunki świata, północ (N), południe (S), wschód (E) i zachód (W) oznaczają naturę (N), społeczeństwo (S), gospodarkę (E) i dobrobyt (W). To zgrabny i filozoficznie zadowalający model, ponieważ wskazuje on, że równowaga rozwojowa wymaga równowagi pomiędzy północą i południem, naturą i społeczeństwem, oraz że gospodarka (wschód) powinna prowadzić do dobrobytu (zachód). Co istotne, struktura ta pasuje do pracy w zakresie zarządzania. Projekt Forum Miejskiego (BUUF) prowadzony w latach 2002-2006 w ramach Programu Uniwersytetu Bałtyckiego w oparciu o współpracę pomiędzy uniwersytetami i miastami regionu Morza Bałtyckiego, zaowocował m.in. opracowaniem modelu zasobów. Pięć rodzajów zasobów wybranych w projekcie Forum Miejskiego posiada platformę zarówno teoretyczną, jak i praktyczną. Wykaz ten obejmuje zasoby materialne (wszystkie przepływy materiałów, wody, energii, odpadów stałych, itp.); zasoby przestrzeni miejskiej (zieleń, zabudowa i infrastruktura komunikacyjna); zasoby ludzkie (mieszkańcy i ich wykształcenie, opieka i praca); zasoby społeczne (instytucje demokratyczne, sposób sprawowania rządów przez władze miejskie, kultura), oraz za- soby ekonomiczne (jednostki gospodarki narodowej, gospodarstwa domowe, itp.). Brytyjska sieć pn. Forum dla Przyszłości stosuje podobny system, przy czym wymienia pięć rodzajów kapitału: kapitał naturalny, ludzki, społeczny, produkcyjny i finansowy. Forum dla Przyszłości na ogół współpracuje jednak z przedsiębiorcami, rzadziej z miastami. Opis systemu właściwie można wybrać dowolnie, w rzeczywistości jednak trzeba go dostosować do tego, czym można praktycznie zarządzać, co jest zrozumiałe i prowadzi do jakiegoś konsensusu. Model pięciu zasobów miasta 1zasoby materialne 2zasoby przestrzeni miejskiej 3zasoby ludzkie 4zasoby społeczne 5zasoby ekonomiczne Więcej informacji na stronach: http://www.balticuniv.uu.se/buuf http://www.forumforthefuture.org.uk http://www.atkisson.com/accelerator 4 Planowanie pracy Rozpoczynając pracę na rzecz zrównoważonego rozwoju gminy miejskiej koniecznie trzeba mieć jasno określone ogólne kierunki działań. Co trzeba zrobić? Jakie są zasady gry? Jak należy poprowadzić prace? Jak rozpoznać, czy ich rezultaty są pomyślne? Znane są liczne metafory dla pracy. Jedną z nich jest gra w karty. Musimy wiedzieć jakie są karty (czyli znać system, innymi słowy); jak grać (zasady, strategie, itp.); na czym polega wygrana i jak obliczać punktację (kontrola i ocena). Pierwszym krokiem jest uzgodnienie czym jest zrównoważony rozwój i równowaga rozwojowa. W taką dyskusję może być zaangażowana duża część miasta, lub tylko kilka osób z jego administracji. Ostateczny wspólny opis powinien być udostępniony dla wszystkich tak, by jak największa liczba osób mogła się z nim zapoznać. Po drugie, trzeba uzgodnić długofalowy cel, jaki chcemy poprzez wykonywaną pracę osiągnąć. Jak można dobrze pracować nie wiedząc dokąd się zmierza? To jest wizja miasta zrównoważonego pod względem rozwojowym w dalekiej przyszłości. Proces wypracowywania takiej wizji w wielu przypadkach stanowi znaczną część pracy, jaką należy wykonać. W proces ten powinno być zaangażowanych jak najwięcej podmiotów. W niektórych przypadkach wielu mieszkańców uczestniczy w różnych kampaniach i festiwalach, czy grupach dyskusyjnych. W innych przypadkach aktywną rolę odgrywają kluczowe zainte- resowane podmioty. Częstokroć jest to proces bardzo czasochłonny. Wizja dla miasta najczęściej powstaje w perspektywie czasowej obejmującej 50, a nawet 100 lat. Dłuższa perspektywa pozwala na bardziej radykalne rewizje sposobu myslenia. Perspektywa długookresowa zwykle ułatwia osiągnięcie konsensusu, ponieważ dominują podstawowe wartości wyznawane przez większość społeczności. Wizja może odwoływać się do wspólnych skarbów “chcemy zachowania parku (lub kościoła, itp.)”, lub do bardziej technicznych szczegółów, np. sposobu zaspokojenia zapotrzebowania miasta w energię elektryczną, czy usługi komunikacji miejskiej. Wizja powinna zostać ogłoszona publicznie i być łatwo dostępna, np. w formie wystawy. Wszystkie składające się na wizję zagadnienia należy monitorować i raportować. To wymaga opracowania wskaźników. Wskaźniki są miernikami odzwierciedlającymi sytuację dla danej właściwości równowagi rozwojowej, np. dla zaopatrzenia w energię, obszarów zieleni, sytuacji mieszkańców pod względem zatrudnienia, czy zadowolenia z miasta. Liczba niezbędnych wskaźników jest dość duża, od 50 do 200. Niektóre z nich, to dostępne od dawna tradycyjne statystyki, inne mogą być nowe. Trzeba też opracować system pomiaru wyników i raportowania. Kolejnym krokiem jest analiza linii bazowej, dokonanie oceny obecnego stanu miasta. Anali- 10 za powinna uwzględniać wszystkie zagadnienia składające się na wizję miasta. Powinna ona brać pod uwagę wartości wszystkich przyjętych w trakcie pracy wskaźników. W miarę możliwości należy uwzględnić wartości wskaźników w określonych okresach czasu, np. 10 lub więcej lat. Na ogół wartości takie są możliwe do ustalenia dla zapotrzebowania na energię, dla bezrobocia, itp. Drogę od stanu obecnego do realizacji wizji przyszłości można narysować jako linię czasu dla każdego z przyjętych wskaźników. Linia taka pozwala na dokonywanie analizy wstecznej. Analiza wsteczna polega na określeniu wartości wskaźnika za dany rok, np. 3 lata do przodu. Może to być wartość docelowa na 3 lata pracy zmierzającej do realizacji wizji. Teraz można już rozpocząć pracę na rzecz równowagi rozwojowej. Praca ta może być długookresowa. Ważne, by w mieście istniała odpowiedzialna za nią jednostka, która prowadzi cały proces, jednostka zarządzania równowagą rozwojową. O tym, jak taka jednostka może funkcjonować, przeczytasz w dalszej części. 11 Planowanie pracy: 1Uzgodnienie definicji zrówno- ważonego rozwoju 2Stworzenie wizji wyglądu miasta, kiedy będzie już zrównoważone pod względem rozwojowym w jakimś punkcie w przyszłości, np. za 50 lat 3Ustalenie wskaźników dla każdej istotnej właściwości 4Wykonanie analizy linii bazowej miasta 5Analiza wsteczna i określenie celów średniookresowych 6Rozpoczęcie pracy Więcej informacji na stronach: http://www.urbanworks-toolkit.eu http://www.globalcommunity.org http://www.naturalstep.ca/scp/sustainablecommunities.html 5 Miary sukcesu wskaźniki W każdego rodzaju pracy musimy trzymać się określonych zasad postępowania. Musimy korzystać z czegoś, co daje się obserwować lub mierzyć. Tym czymś są wskaźniki. Gdzie jest przedsiębiorstwo, tam zawsze pojawiają się wskaźniki. Warto odnotować olbrzymią liczbę wskaźników w dziedzinie ekonomii. Codziennie we wszelkiego rodzaju mediach jesteśmy poddawani praniu mózgu setkami danych dotyczących wszystkiego, od PKB przez wartości akcji spółek, po kursy wymiany walut. Do pracy na rzecz osiągnięcia równowagi rozwojowej niezbędny jest dość pokaźny zestaw wskaźników. W projekcie BUUF pięć zasobów miejskich mierzono przy pomocy sześciu podstawowych wskaźników w każdym z dziewięciu obszarów kluczowych. Do każdego z obszarów badania przypisano „podzbiory” wymaganych danych. Tym sposobem łączna liczba zasadniczych wskaźników wyniosła 50 plus podzbiory danych. Wydaje się to dość typowe dla gminy miejskiej. W projekcie Japonia na rzecz Równowagi Rozwojowej (JFS) określono 20 wskaźników służących do monitorowania realizacji wizji Japonii zrównoważonej pod względem rozwojowym w roku 2050. Przy pomocy tych 20 wskaźników mierzono cztery obszary zaznaczone na modelu kompasu (Natura, Gospodarka, Społeczeństwo i Dobrobyt). Każdemu z nich przyporządkowano dziesięć podzbiorów danych, co dało razem 200 zbiorów danych. Istnieje kilka otwartych zbiorów danych, gdzie dostępne są informacje o wskaźnikach dotyczących rozwoju społecznego. Dla każdego wskaźnika należy określić lub oszacować wartość, jaka będzie świadczyć o realizacji wizji miasta zrównoważonego pod względem rozwojowym. Jest to wartość oznaczająca równowagę rozwojową. Może się zdarzyć, że wartości oznaczające równowagę rozwojową będą wartościami przybliżonymi, niemniej i tak są one niezbędne, żebyśmy wiedzieli dokąd zmierzamy, co umożliwia systematyczną pracę. Wartości z przeszłości umożliwiają wykonanie analizy serii czasowej, którą można wykonać w miarę postępu prac. Analiza serii czasowej ma szczególne znaczenie w przypadku wskaźników, dla których ostateczna wartość oznaczająca równowagę rozwojową jest raczej niepewna ze względu na niepewność zmian. Porównanie wartości oznaczającej równowagę rozwojową z wartością obecną pokazuje istniejącą rozbieżność. Rozbieżność ta mówi nam, ile jeszcze zostało nam do zrobienia w celu osiągnięcia stanu równowagi rozwojowej. Dyskusja na temat danej wartości oznaczającej osiągnięcie równowagi rozwojowej dla danego wskaźnika jest bardzo dobrym ćwiczeniem, nawet jeśli wynik może nie grzeszyć wielką dokładnością. Uczestnicy w takiej dyskusji wyniosą z niej zrozumienie tego, co stanowi osiągnięcie równowagi rozwojowej w obszarze mierzonym danym wskaźnikiem. Wartości docelowe wskaź- 12 Nature W projekcie Japonia na rzecz Równowagi Rozwojowej (JFS) wykorzystano model kompasu dla określenia 20 zasadniczych wskaźników równowagi rozwojowej opartych na analizie ponad 200 zbiorów danych w kilku kategoriach związanych z równowagę rozwojową. Wyniki pokazują 33.5 punktów za rok 2005 w stosunku do hipotetycznego idealnego wyniku punktowego o wartości 100 punktów przewidzianego na rok 2050. Wynik punktowy Japonii za rok 1990 wyniósł 41.3 punktów, co oznacza, że równowaga rozwojowa w Japonii spadła z 19% od roku 1990. © Japonia na rzecz Równowagi Rozwojowej. http://www.japanfs. org/en/view/ 100 80 60 40 20 0 Well-being Economy 20 40 60 80 100 20 40 60 2005 80 1990 100 Society ników ochrony środowiska często oparte są na platformie naukowej. W przypadku wskaźników społecznych może to nie być takie proste. W takich przypadkach test porównawczy – porównanie z doświadczeniami innych miast – wydaje się najrozsądniejszym punktem wyjściowym wyboru wartości docelowej. Przykładowo, Organizacja Narodów Zjednoczonych zaproponowała Wskaźnik Rozwoju Ludzkiego o wartości 0.8 jako dobry (=zrównoważony pod względem rozwojowym!). Istotne znaczenie ma grupa docelowa. Wybrany wskaźnik powinien informować i służyć osobom lub organizacjom, dla których jest przeznaczony. Wskaźniki mogą być przeznaczone dla administracji miejskiej, dla zarządu, ale często są one przeznaczone dla ogółu społeczeństwa lub polityków. Wówczas mogą one nie być nadmiernie techniczne i powinny mieć wymiar symboliczny. Najlepsze są wskaźniki o najszerszych możliwościach wykorzystania. Za każdy rok można dokonać podsumowania wartości wskaźników dla danego miernika równowagi rozwojowej. W projekcie Japonia na rzecz Równowagi Rozwojowej (JFS) określono wartości docelowe dla realizacji wizji i gromadzono wartości za każdy rok od roku 1990 do 2005. Zespół projektu na koniec obliczył równowagę rozwojową procentowo – w stosunku do wartości docelowych dla każdego wskaźnika. Następnie wszystkie 20 wskaźników połączono w jedną wartość, która wyniosła 58% za rok 2005. Wartość ta stale malała z 77% w 1990 r. do 58% w roku 2005 i nadal spada. Różnica 100-58% = 42% pokazuje istniejącą rozbieżność. 13 Wskaźniki równowagi rozwojowej 1 monitorują postęp 2 informują mieszkańców o stanie miasta 3 są wykorzystywane do planowa- nia projektów 4 mogą być wyrażane procentowo (%) dla wskaźania stopnia rów- nowagi rozwojowej miasta. Więcej informacji na stronach: http://www.balticuniv.uu.se/buuf http://www.rprogress.org/sustainability-indicators/ community-indicators.htm http://www.sustainabilitymeasures.com/indicators http://www.japanfs.org/en/view/ 6 Działanie projekty i systemy zarządzania Wszystkie miasta pracują na rzecz poprawy swojej przyszłości. Większe miasta mogą na bieżąco prowadzić nawet setki projektów. Wiele z tych projektów przyczynia się do zwiększenia równowagi rozwojowej, natomiast inne do jej zmniejszenia. Praca nad osiągnięciem równowagi rozwojowej nie jest rzeczą łatwą. Wymaga właściwej organizacji, by było wiadomo co należy robić, przestrzegania procesu i dokonywania jego oceny. Dobrymi modelami służącymi temu celowi są powszechnie stosowane systemy zarządzania, m.in. Systemy Zarządzania Ochroną Środowiska (EMS), czy nawet lepsze Zintegrowane Systemy Zarządzania (IMS). Cykle zarządzania, od dawna uznawane w biznesie, są ułożone w następującym porządku logicznym: planowanie – wykonanie – kontrola – działanie, początkowo znanym jako cykl Deminga. Został on przystosowany na potrzeby długich serii, w tym również m.in. czystszej produkcji i zarządzania ochroną środowiska o istotnym znaczeniu dla projektów zarządzania obszarami miejskimi. W ramach projektu pn. Zarządzanie Obszarami Miejskimi w Europie 25 (Managing Urban Europe 25 - MUE25) opracowano system zarządzania pracami na rzecz równowagi rozwojowej. Projekt ten polega na wprowadzeniu cyklu zarządzania do zarządzania obszarami miejskimi. W projekcie MUE25 zastosowano schemat 5-elementowy: analiza linii bazowej – określenie celu – zaangażowanie polityczne – implementacja i monitoring – ocena i raportowanie. Tak zbudowany cykl prowadzony jest następnie przez okres 3 lat. Dla każdego roku opracowano szczegółowy harmonogram prac. Największym wyzwaniem w pracy na rzecz równowagi rozwojowej jest integracja zarządzania. W jaki sposób połączyć różne zagadnienia równowagi rozwojowej, ochrony środowiska, gospodarczych i społecznych aspektów życia społeczności lokalnej? Wymaga to zarówno właściwej organizacji procesu zarządzania, jak i odpowiednich projektów. W tym miejscu skoncentrujemy się na działaniach, niezbędnych do realizacji projektach. Przez projekt rozumie się pracę, która ma swój początek i koniec oraz określony budżet. W projekty najczęściej angażuje się pracowników z kilku wydziałów urzędu miasta. Na poziomie projektu do integracji dochodzi poprzez zebranie wszystkich projektów dotyczących danego problemu lub wyzwania w jeden portfel projektowy. Przedmiotem działania w ramach projektu może być jakaś funkcja, np. gospodarka odpadami czy zaopatrzenie w energię, obszar, np. dzielnica lub park, bądź zabudowa, np. nowa fabryka. Wiele miast posiada programy, które w większym lub mniejszym stopniu stanowią takie portfele projektów. Koncepcja portfela jest częstokroć wykorzystywana w ekonomii, gdzie portfel oznacza zbiór akcji lub inwestycji, które traktuje się jako jedną całość. 14 Managing Urban Europe (MUE 25) developed a five-stage management cycle (left) for uraban sustainability work based on the original Deming circle (right). http://www.localmanagement.eu Portfel projektowy często obejmuje około 30 projektów, ale ich liczba może być różna. Dobrymi wzorami są ośrodki zarządzania zorganizowane według zasady portfeli projektowych. Portfele powinny być dobrze zdefiniowane, tzn. powinny mieć klarownie określone granice systemowe i nadawać się do praktycznego zarządzania. Wybór projektów do danego portfela zaczyna się od problemu, jaki chcemy rozwiązać. Projekty w portfelu powinny się wzajemnie uzupełniać; tworzyć wzajemnie korzystne pary lub grupy. Żadne dwa projekty nie mogą ze sobą wzajemnie kolidować. Najlepiej, żeby portfele zawierały zarówno projekty miękkie, jak i twarde, gdzie twarde oznaczają inwestycje np. w infrastrukturę, a miękkie oznaczają np. edukację lub kampanie promujące nowe idee. Projekty można do portfela dodawać, lub z niego usuwać w miarę postępu prac w celu zachowaniu w portfelu zrównoważonego zbioru projektów. Portfele projektowe • dotyczą określonego problemu • składają się z grup twardych i miękkich projektów skierowa- nych na całościowe rozwiązanie określonego problemu • projekty wzajemnie się uzupeł- niają tworząc wzajemnie korzyst- ne pary lub grupy • portfele czasami stanowią pro- gramy miasta Więcej informacji na stronach: http://www.localmanagement.eu http://ec.europa.eu/environment/ emas/index_en.htm 15 7 Ustawienie funkcjonowania organizacji Praca na rzecz zrównoważonego rozwoju nie jest jeszcze jednym obszarem prowadzenia polityki. Jest to nadrzędna zasada, lub cel rozwoju miasta jako całości. W większości miast istnieje konieczność zbudowania podstawowej organizacji służącej realizacji tego celu. Ważne, by praca w mieście była właściwie skoordynowana, co zapewni jej efektywność. Musi być jasne, kto prowadzi proces i w głównej mierze ponosi za niego odpowiedzialność. Głównym założeniem projektu pn. Sustainment było właśnie stworzenie, w ramach administracji miejskiej jednostki odpowiedzialnej za taką koordynację. Uczestniczące w projekcie miasta utworzyły Centra Zarządzania Równowagą Rozwojową ( SMC). W różnych miastach wyglądało to różnie. Jednak badania stanu istniejącego potwierdzają, że dla osiągnięcia równowagi rozwojowej rzeczywista integracja pracy w tym zakresie jest konieczna. Podobna koncentracja wysiłków jest niezbędna na poziomie politycznym, decyzyjnym. W tym celu powołano organy nazywane gabinetami, lub komitetami politycznymi obarczonymi szczególną odpowiedzialnością za sprawy równowagi rozwojowej i przygotowanie decyzji politycznych w tym zakresie. W wielu urzędach miejskich takie ciała już funkcjonują. Istotny jest tryb pracy jednostki koordynującej. Szacunek dla wszystkich partnerów uczest- niczących w pracy ma znaczenie zasadnicze. Uczestnictwo to słowo kluczowe dla sposobu zarządzania procesem. Dobrym źródłem wiedzy na temat sposobów pracy jest tzw. dziesięć zasad Fano opublikowanych przez Międzynarodową Radę na rzecz Lokalnych Inicjatyw Ochrony Środowiska (ICLEI) we współpracy z szeregiem naukowców. Podkreślają one, że miasto powinno być organizacją uczącą się. Kładzie się w nich także nacisk na rolę umiejętności komunikacyjnych. Koordynacja jest zasadniczo kwestią komunikacji, ponieważ wszystkie zainteresowane jednostki i osoby muszą zdawać sobie sprawę z aktualnego stanu prac. Musi to być bardzo otwarty proces. Administracja miejska nie jest w stanie samodzielnie przygotować i wdrożyć w gminie zmian w zakresie równowagi rozwojowej. Swój udział w procesie zmian musi mieć całe społeczeństwo. Podmioty działające na terenie gminy powinny również wziąć udział w tym procesie i wnieść do niego swój wkład. Ważniejsze podmioty obejmują środowiska biznesu, jak również uniwersytety. Z wyników testu porównawczego przeprowadzonego w ramach projektu BUUF wynika, że praca na rzecz zrównoważonego rozwoju obszarów miejskich wymaga silniejszej kultury wiedzy. Zadania jednostki koordynującej są różnorodne. Jednym z nich jest gromadzenie i raportowanie informacji o wartości wskaźników (nie gromadzenie danych; jest to praca wymagająca specja- 16 listycznych kwalifikacji). Powinna ona wykonać analizę linii bazowej i sporządzić stosowny raport. We współpracy z politykami – zaangażowanie polityczne jest niezbędne – powinna opracować plan i określić cele i założenia na ok. trzy lata pracy. Powinna ona zatem tworzyć projekty i portfele projektowe i orientować się, kto jest odpowiedzialny za każdy z nich i ich budżety. Po zakończeniu cyklu zarządzania, a także w celu przygotowania się do następnego cyklu, centrum SMC, lub jednostka koordynacyjna, ma za zadanie gromadzenie danych dotyczących wskaźników oraz dokonanie ich oceny i sporządzenie stosownego raportu. Daje to podstawy dla kolejnego cyklu. Często na tym etapie toczone są istotne dyskusje nad ewentualnymi zmianami zbioru wskaźników, definicji i projektów. Miasto musi rozbudowywać organizację i jej działalność krok po kroku. Nie jest to żadna ułomność, raczej konieczność zapewnienia, by praca na rzecz zrównoważonego rozwoju rozwijała się w sposób organiczny i naturalny. 17 Centrum Zarządzania Równowagą Rozwojową • koordynuje całość prac na rzecz równowagi rozwojowej w mieście • kieruje pracami związanymi ze wskaźnikami i portfelami projek- towymi • posiada doskonałe umiejętno- ści komunikacyjne i zachęca do uczestnictwa w procesie Więcej informacji na stronach: http://www.urbanworks-toolkit.eu http://www.localcapacity21.org 8 Powyżej poziomu projektu integracja systemów Jest rzeczą oczywistą, że podejmowane w mieście różnorakie działania wzajemnie na siebie oddziałują, często bardzo mocno. Przykładami mogą być zależności pomiędzy ruchem drogowym, a lokalizacją centrów handlowych poza miastem i ich z kolei wpływ na budownictwo mieszkaniowe; lub znaczenie szkolnictwa dla zatrudnienia, czy też wpływ ruchu drogowego na skażenie powietrza. Ogarnięcie całości organizmu miasta stanowi największe wyzwanie dla osoby zarządzającej równowagą rozwojową. Projekty w zakresie ochrony środowiska, ruchu drogowego, demokracji, integracji, zdrowia, itp. razem stanowią zbiór nakładających się na siebie portfeli projektowych. Możemy analizować ten zbiór w taki sam sposób, jak pojedynczy portfel projektowy. Czy jakaś kwestia została pominięta, tzn. czy istnieją jakieś istotne problemy, które nie zostały uwzględnione? Czy portfele projektowe wzajemnie się uzupełniają, czy raczej kolidują ze sobą? Czy budżet jest zbilansowany? Wyzwanie polega na ogarnięciu miasta jako całości. Niezbędne jest myślenie systemowe. Czy informacje zwrotne są pozytywne, czy negatywne? Czy istnieją jakieś wyraźne podsystemy? Do przeprowadzenia dobrze przygotowanej analizy potrzebne jest narzędzie w postaci analizy systemowej. Analizę taką opisuje m.in. podręcznik EarthCAT p.t. Podejmowanie działań na rzecz równowagi rozwojowej, będący częścią Przewodnika rozwoju społecznego Inicjatywy Wspólnoty Globalnej (GCI). GCI jest prawdopodobnie najlepszą organizacją działającą na poziomie całego miasta. Wyzwaniu temu można sprostać dzięki zintegrowanym systemom zarządzania. W takim systemie praca przebiega równolegle do innych działań organizacji, np. w zakresie gospodarki i ochrony środowiska. Dzieje się tak również w eko-budżetach opracowanych przez ICLEI. Eko-budżety stosuje szereg miast niemieckich, a zaczynają je również stosować miasta w innych krajach, w tym w Szwecji i Finlandii. W eko-budżetach inwestycje w ochronę środowiska wykazuje się wraz z budżetami gospodarczymi, a wartość ekonomiczna – koszty i zyski – pracy na rzecz ochrony środowiska jasno wynika z budżetu. W zasadzie byłoby możliwe zastosowanie tego podejścia do dowolnego wymiaru równowagi rozwojowej. Wszystkie te wymiary posiadają wartość, którą można wyrazić jako wartość pieniężną. Niektóre miasta zaczynają je wprowadzać do pracy w wymiarze usług społecznych. Eko-budżety można następnie rozbudowywać. Niektóre miasta tworzą równoległe raporty n.t. wymiarów równowagi rozwojowej. Narzędziem takiego równoległego raportowania są bilansowe zapisy punktacji prowadzone przez niektóre miasta stosujące zintegrowany system zarządzania. Równoległy ogląd stosuje się również w kilku obecnie opracowywanych systemach ra- 18 portowania. Także tutaj istnieje kilka standardów, z których najważniejszym jest Inicjatywa Raportowania Globalnego (GRI), coraz częściej stosowana przez duże przedsiębiorstwa, ale dostępna również w wersji dla władz publicznych. Ostateczny system zarządzania równowagą rozwojową będzie obejmował wszystkie zagadnienia związane z zarządzaniem miastem i wszystkie jego zasoby. System taki opracowało już kilka miast, m.in. Sztokholm. Więcej informacji na stronach: http://www.earthcat.org http://www.publicagencyreporting.org http://www.ecobudget.com http://www.matisse-project.net 19 Integracja systemów pozwala na: • jednoczesne ogarnięcie wszyst- kich działań w mieście • dostrzeżenie wzajemnych za- leżności, np. pomiędzy wynikami różnych procesów zachodzących w mieście • dokonanie łącznej oceny i spo- rządzenie zbiorczego raportu ze wszystkich działań w mieście 9 Strategie i ocena strategii Ważną czynnością jest dokonanie analizy rozwoju zarządzania zasobami w ramach projektów. Strategia stosowana przy pracy nad portfelem projektowym, lub całością miasta może, lecz nie musi, znaleźć swojego wyrazu w decyzji prowadzącej do realizacji projektu. Analiza przeprowadzona przed realizacją projektu bada konstrukcję strategii. Analiza przeprowadzona po realizacji projektu stanowi ocenę strategii. W ramach projektu BUUF badano które strategie są stosowane przez miasta przy pracach nad zrównoważonym rozwojem. Wyróżniono dwanaście głównych strategii w podziale na pięć różnych zasobów miejskich. Strategie zarządzania zasobami materialnymi ujęto hasłowo w następujący sposób: zmniejszenie zużycia, wymiana, zmiana skali, recykling. Zmniejszenie zużycia dotyczy poprawy efektywności wykorzystania materiałów, wymiana oznacza zastąpienie mniej ekologicznych materiałów materiałami bardziej ekologicznymi, np. materiał toksyczny materiałem nietoksycznym. Najbardziej efektywną strategią jest recykling, tzn. wykorzystanie zasobu przez cały jego cykl przydatności do użytku, np. odpadów do niektórych celów. Jednak najpowszechniejszą strategią wydaje się zmiana skali, tzn. albo świadczenie usług w skali mikro, na poziomie gospodarstwa domowego, albo w skali makro, na poziomie całego miasta. Wyróżniono także cztery główne strategie zarządzania zasobami przestrzeni miejskiej. Rozbudowa wewnętrzna oznacza remontowanie terenów pofabrycznych / obszarów zaniedbanych, renowację budynków i uzdrowienie tkanki miejskiej w celu zapobieżenia zabudowy terenów zielonych i obszarów podmiejskich. Budowa wielofunkcyjnych samodzielnych osiedli promuje ideę pracy, mieszkania i rekreacji w jednym miejscu, co pozwala uniknąć podziału na strefy i strefowego świadczenia usług, np. lokalnego zaopatrzenia w energię. Upowszechnienie transportu publicznego dotyczy ograniczenia użytkowania samochodów prywatnych w centrum miasta, co przyczynia się do podniesienia jakości życia w mieście. Poprawa zabudowy podmiejskiej i zwiększanie obszarów na styku pomiędzy miastem i wsią umożliwia poprawę wykorzystania usług ekologicznych części wiejskiej, przy jednoczesnym uwzględnieniu zabudowy obrzeży miast. Zasadniczą strategią zarządzania zasobami ludzkimi była edukacja. Strategia ta obejmowała zarówno system szkolnictwa podstawowego jak i wyższego, szkoleń podnoszących kwalifikacje zawodowe oraz szkoleń dla imigrantów. Uczenie się przez całe życie było zatem strategią zasadniczą. Inną strategię stanowiła rekrutacja osób starszych, jako zasobu opartego na ich doświadczeniu. Ma to swoje znaczenie w kontekście starzenia się społeczeństw. W odniesieniu 20 do zasobów społecznych główną strategią było wspieranie kultury. Kultura przyczynia się do zwiększenia u mieszkańców poczucia zadowolenia z miasta i podniesienia jego rangi. Kolejną strategią było wspieranie organizacji pozarządowych wnoszących istotny wkład w życie społeczności lokalnej. Wreszcie w odniesieniu do zasobów ekonomicznych, najbardziej wyróżniająca się strategia polegała na wsparciu przedsiębiorczości. Wsparcie obejmowało szkolenia i edukację, udostępnienie zasobów lokalowych (inkubatory) oraz niewielki kapitał na rozpoczęcie działalności (pożyczki) Więcej informacji na stronach: http://www.balticuniv.uu.se/buuf http://www.earthcat.org 21 Strategie równowagi rozwojowej stosowane przez miasta: • zmniejszenie zużycia, wymiana, zmiana skali, recykling • Przestrzeń miejska: rozbudowa wewnętrzna, samodzielne osied- la, upowszechnienie transportu publicznego, poprawa obszarów pomiędzy miastem i wsią • Zasoby społeczne: edukacja, wspieranie kultury i przedsiębior- czości 10 Skrzynka z narzędziami zarządzania równowagą rozwojową W ramach wielu organizacji i projektów opracowano metody pracy na rzecz zrównoważonego rozwoju obszarów miejskich. Organizacje i przedsiębiorstwa obejmują Kampanię Zrównoważonych pod względem Rozwojowym Miast UE, które przyjęły zobowiązania aalborskie, ICLEI (obecnie Samorządy Lokalne i Równowaga Rozwojowa), Związek Miast Bałtyckich (UBC), fundację Natural Step Foundation, inicjatywę Wspólnoty Globalnej, Forum na rzecz przyszłości, Program Uniwersytetu Bałtyckiego oraz Grupę Alana Atiksson’a. Każdy z uznanych systemów zarządzania posiada rozbudowaną listę narzędzi, skrzynek z narzędziami, w tym m.in. narzędzia do odwzorowywania, narzędzia strategiczne, narzędzia oceny, itp. Niektóre z narzędzi odnoszą się bezpośrednio do samego procesu, inne do projektów, jeszcze inne do fazy po realizacji projektu, jego oceny. Narzędzia definicji systemów to te, które opisują system, miasto. Obejmują one potrójną linię bazową (ochrona środowiska, sprawy społeczne i gospodarcze), kompas (cztery komponenty) oraz model miasta z siedmioma rodzajami zasobów. Narzędzia definicji systemów obejmują również kryteria oceny równowagi rozwojowej opisujące elementy składowe równowagi rozwojowej. Narzędzia kontrolne to te, które pozwalają na monitorowanie i raportowanie elementów mniej lub bardziej zrównoważonych pod względem rozwojowym. Obejmują one wskaźniki oraz metody określania wartości równowagi rozwojowej lub celów i zamierzeń w tym zakresie. Dzięki temu jesteśmy w stanie określać rozbieżności pomiędzy stanem obecnym a docelowym po prostu jako dystans dzielący nas od celu. Narzędzia do opracowywania wizji to te, które określają cel całej pracy, opisują cechy gminy miejskiej lub społeczności zrównoważonej pod względem rozwojowym. Wizja określa wartości oznaczające osiągnięcie równowagi rozwojowej dla poszczególnych wskaźników pozwalające na wykonanie analizy wstecznej (patrz poniżej). Należy również pamiętać o zobowiązaniach aalborskich, które wymieniają miasta - sygnatariuszy deklaracji Kampanii Zrównoważonych pod względem Rozwojowym Miast UE, które pracują na rzecz ich wdrożenia. Program STATUS to narzędzie kontrolne realizacji tych zobowiązań. Narzędzia integracyjne pozwalają na zintegrowanie różnych wymiarów równowagi rozwojowej oraz bieżących projektów. Obejmują one portfele projektowe oraz zintegrowany proces zarządzania MUE25. Narzędzia analizy procesu powalają na wykonanie analizy wykonywanej pracy. Obejmują one ocenę strategii, analizę systemu oraz analizę zasobów. Ramy zrównoważonego rozwoju odnoszą się do metody pracy. Proces Agenda 21, me- 22 tody opracowane przez fundację Natural Step, czy piramida Alana Atkisson’a jak i załączona skrzynka narzędzi Akceleratora, to przykłady takich ram (fotografia przedstawia grupę budującą piramidę Atkisson’a). Proces formułowania wizji i wykonanie analizy wstecznej w celu określenia poszczególnych kroków stanowią również ramę. Być może jest to najszerzej stosowany sposób rozpoczęcia pracy na rzecz poprawy równowagi rozwojowej. Celem “ram” jest również ustalenie systemu. Wszystkie one mają określone kroki rozpoznawania problemów (rozbieżności w obecnym i docelowym stanie równowagi rozwojowej), definiują cele i wizję pracy (cele i zamierzenia) oraz metody rozpoznania elementów mniej lub bardziej zrównoważonych pod względem rozwojowym (wskaźniki równowagi rozwojowej). 23 From the Urban Sustainability Management Toolbox • • • • • Systems definition tools Monitoring tools Visioning tools Integration tools Process analysis tools Więcej informacji na stronach: http://www.ubc-action21.net http://www.localsustainability.eu http://www.atkisson.com/accelerator http://www.earthcat.org Zasoby internetowe w zakresie zarządzania równowagą rozwojową Europejska Kampania Miast Zrównoważonych pod względem rozwojowym http://www.sustainable-cities.eu ICLEI, Samorządy Lokalne na rzecz Równowagi Rozwojowej http://www.iclei-europe.org Fundacja Natural Step Foundation http://www.naturalstep.org Uniwersytet Bałtycki portal Edukacja na rzecz Zrównoważonego Rozwoju http://www.balticuniv.uu.se/esd Forum dla Przyszłości, Wielka Brytania http://www.forum forthefu ture.org.uk Grupa Alana Atkisson’a Skrzynka narzędzi do akceleratora http://www.atkisson. com/accelerator Podręcznik prac miejskich projekt Sustainment http://www.urbanworks-toolkit.eu Inicjatywa Globalnej Wspólnoty, Vermont, USA http://www.globalcommunity.org Fundacja Natural Step Foundation, Kanada http://www.naturalstep. ca/scp/sustainablecommunities.html Wskaźniki przedefiniowania społeczności postępowej, USA http://www.rprogress. org/sustainability_indicators/community_indicators.htm Japonia na rzecz Równowagi Rozwojowej, projekt opracownia wskaźników http://www.japanfs. org/en/view/ Zarządzanie Obszarami Miejskimi w Europie MUE25 Podręcznik http://www.localmanagement.eu Europejski Program Zarządzania i Audytu Ochrony Środowiska (EMAS) http://ec. europa. eu/environment/emas/index_en. htm Wytyczne Fano dot. dobrego zarządzania obszarem miejskim, ICLEI http://localcapacity21. org Podręcznik Inicjatywa Globalnej Wspólnoty: Narzędzia działań społecznych http://www.earthcat.org Inicjatywa Globalnego Raportowania, GRI, działania agencji publicznej na rzecz równowagi rozwojowej. http://www.publicagencyreporting.org Narzędzia i metody dotyczące oceny zintegrowanego zarządzania równowagą rozwojową, ISA, Instytut Badawczy nad Równowagą Rozwojową w Europie, SERI http://www.matisse-project. net Związek Miast Bałtyckich, Sekretariat ds. Ochrony Środowiska i Zrównoważonego Rozwoju, Turku Finlandia http://www.ubc-action21.net Lokalna równowaga rozwojowa, portal internetowy, ICLEI http://www.localsustainability.eu Zobowiązania aalborskie http://www.aalborgplus10. dk Ekobudżet, ICLEI http://www.ecobudget. com Program wskaźników równowagi rozwojowej, SCIP, Kanada http://www.ec.gc.ca/soer-ree/English/scip/default.cfm 24 Zdjęcia i ilustracje Okładka czołowa Nabrzeże Mälaren w Västeræs. Photo © City of Västeræs, http://www.vasteras.se Strona 5 Photo © European Community. http://ec.europa.eu. Strona 7 Photo © P. Winberg . http://www.morguefile.com Strona 9 Nowa przystań w Västeræs. Photo © City of Västeræs, http://www.vasteras.se Strona 11 Nowo-zaplanowany ośrodek turystyki w Uppsala, Szwecja. © City Uppsala, Illustration: B. Lundkvist/Accurat Information. Strona 13 Schemat wskaźników. © Japan for Sustainability. http://www.japanfs.org/en/view/ Strona 15 Dwie wersje koła Deminga. Po lewej: od Zarządzania Obszarami Miejskimi w Europie (MUE 25): Zarządzanie zintegrowane – w kierunku równowagi rozwojowej na szczeblu lokalnym i regionalnym. ICLEEI, 2008 (Ilustracja: Pauliina Borgelin). Strona 17 Studenci Uniwersytetu Bałtyckiego w czasie warsztatów nt. zrównoważonego rozwoju społecznego. Photo: Lars Rydén. Strona 19 Widok z lotu ptaka miasta Uppsala. © Uppsala University. Photo: Pereric Öberg. Strona 21 Wystawa budownictwa mieszkaniowego BO01 w Malmö, Szwecja. Photo: Lars Rydén Strona 23 Budowanie piramidy Atkisson’a; studencka konferencja Uniwersytetu Bałtyckiego w Borkach, Polska. Photo: Krystyna Plebańska Okładka tylna u góry Photo © European Community. http://ec.europa.eu Wykorzystanie wydajnych energetycznie technologii w Dublinie (Irlandia). Domy na dachach, turbiny wiatrowe i fotogalwaniczne panele do produkcji energii wraz z kolektorami słonecznymi ogrzewającymi wodę w budynku. Okładka tylna w srodku Hammarby Sjöstad, Stockholm, Sweden. Photo: Lars Rydén Okładka tylna u dołu Photo © European Community. http://ec.europa.eu Podziemny transport miejski w Belgii 25 Notes 26 27 28 ISBN 978-91-976494-2-1
