Wolibórz

Transcription

Wolibórz

Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich –
Europa inwestująca w obszary wiejskie
Andrzej Golian, Monika Kazura, Grzegorz Kociuba, Andrzej Kostrzewa,
Agnieszka Łazuta, Sergiusz Łukasiewicz, Natalia Szymborska, Piotr Wilkowski.
Inwentaryzacja dóbr kultury materialnej
we wsi Wolibórz
Praca pod kierunkiem mgr Moniki Towarnickiej
Uniwersytet Wrocławski
2009
1
SPIS TREŚCI
1.
Metoda badawcza……………………………………………………………….3
2.
Zarys historii polityczno – gospodarczej………………………………………..6
3.
Układ przestrzenny wsi i typ zabudowy……………………………………….20
4.
Kultura materialna na przestrzeni wieków…………………………………….21
5.
Katalog zabytków……………………………………………………………...24
• Obiekty wpisane do rejestru zabytków…………………………………….24
• Obiekty wpisane do gminnej ewidencji zabytków……..………………….27
• Obiekty postulowane do wpisania do gminnej ewidencji zabytków………45
6.
Koncepcja zagospodarowania przestrzennego………………………………...60
7.
Bibliografia…………………………………………………………………….62
8.
Aneks…………………………………………………………………………..64
1. Metoda Badawcza
Tematem opracowania są wyniki prac inwentaryzacyjnych dotyczących zabytków
kultury materialnej we wsi Wolibórz, w gminie Nowa Ruda, w powiecie kłodzkim, w
województwie dolnośląskim. Prace zostały przeprowadzone w dniach 25-26 kwietnia 2009 r.
2
w ramach specjalizacji dokumentalistyka konserwatorska. Nadzór nad ich przebiegiem
sprawowała mgr Monika Towarnicka pod kierownictwem prof. Jana Kęsika.
Inwentaryzacja wsi polegała na wizytacji Woliborza, gdzie poszukiwano budynków
różnej proweniencji (mieszkalne, przemysłowe, gospodarcze, sakralne) wybudowanych przed
1945 rokiem oraz miejsc pochówku. Wszystkie budynki znajdujące się w granicach wsi
zostały obejrzane oraz udokumentowane z zewnątrz, a szczególną uwagę skupiono na tych,
które nie zostały całkowicie przebudowane, gdzie dostrzegalne są do dnia dzisiejszego
przedwojenne elementy architektoniczne czy też infrastruktura techniczna. Od wewnątrz
dokonano przeglądu i dokumentacji budynków, których mieszkańcy zezwolili na wykonanie
zdjęć
oraz
potwierdzali
zachowanie
przedwojennych
elementów
i
konstrukcji
architektonicznych lub też wystroju wnętrza. W trakcie wykonywania opisów skupiono się na
kilku zagadnieniach, takich jak: charakter i rodzaj zabudowy, położenie obiektu, materiał
wykorzystany do budowy określonego budynku, elementy konstrukcyjne, rodzaj pokrycia
dachu, nietypowe elewacje, wyraźnie zarysowane detale architektoniczne oraz zwracano
uwagę na stan zachowania obiektu.
Podczas
wykonywania
prac
inwentaryzacyjnych
korzystano
z
map,
kart
inwentaryzacyjnych oraz cyfrowych aparatów fotograficznych.
Wyjazd inwentaryzacyjny poprzedzony został poszukiwaniami źródeł i materiałów
dotyczących wsi Wolibórz. Potrzebną literaturę uzyskano w Bibliotece Uniwersytetu
Wrocławskiego na Piasku, Bibliotece Głównej Uniwersytetu Wrocławskiego, a także w
Bibliotece Instytutu Historii Uniwersytetu Wrocławskiego. W celu poszukiwania zabytków
sztuki ludowej w Woliborzu konieczna była wizyta w Muzeum Etnograficznym we
Wrocławiu. Mapy przydatne przy pisaniu poniższego opracowania udało się uzyskać w
Oddziale Zbiorów Kartograficznych Biblioteki Uniwersytetu Wrocławskiego, a także w
zbiorach Instytutu Geografii i Rozwoju Regionalnego Uniwersytetu Wrocławskiego. W
Muzeum Poczty i Telekomunikacji we Wrocławiu, dzięki uprzejmości dyrektora placówki
udostępnione zostały pocztówki przedstawiające Wolibórz w przeszłości.
Informacje o zabytkach w gminie Nowa Ruda udało się uzyskać w Urzędzie Gminy
Nowej Rudy. Gminną ewidencję zabytków udało się uzyskać w Wojewódzkim Urzędzie
Ochrony Zabytków w Delegaturze w Wałbrzychu. Konieczne było również skorzystanie z
rejestru zabytków dawnego województwa wałbrzyskiego1.
1
http://wosoz.ibip.wroc.pl/public/get_file.php?name=_rejestr+wa?brzych.xls&id=77223
3
W Archiwum Państwowym we Wrocławiu zapoznano się z archiwaliami dotyczącymi
Woliborza, spis wykorzystanych dokumentów umieszczono w bibliografii na końcu pracy.
W źródłach przedwojennych informacje o Woliborzu pojawiają się głównie w postaci
krótkich wzmianek. Do najważniejszych źródeł należą: przegląd wsi i miast Kniego 2, opis
prowincji Śląskiej wykonany przez Zimmermana3, a także opis zabytków sztuki Śląska H.
Lutscha4. W opracowaniu przydatne okazały się także źródła dotyczące księstwa kłodzkiego
oraz kroniki Nowej Rudy5. Oprócz tego skorzystano także z Adresbuchów dotyczących
Kłodzka i okolic wydanych w różnych latach.
W pracach dotyczących historii miejscowości wykorzystano kilka monografii
traktujących o przeszłości Śląska6, a także o samej ziemi kłodzkiej oraz całym okręgu Gór
Sowich7. Przy opisywaniu zabudowań i zabytków pomocne okazały się opracowania
dotyczące architektury historycznej takie jak prace E. Cole’a, K. Krajewskiego czy Z.
Mączeńskiego8.
W opracowaniu oprócz źródeł pisanych zostały wykorzystane także materiały
ikonograficzne, takie jak mapy, stare pocztówki i zdjęcia z różnych okresów. W tym
przypadku korzystano głównie z Internetu9 oraz udano się do kilku instytucji wymienionych
powyżej.
Do opracowania dołączony jest katalog zabytków. Zawarte w nim zostały informacje o
obiektach:
wpisanych do rejestru zabytków
wpisanych do gminnej ewidencji zabytków
postulowanych do wpisania do gminnej ewidencji zabytków
Nie znaleziono w miejscowości obiektów kwalifikujących się do wpisu do rejestru
zabytków.
2
J. Knie, Stätistische – topographische – historische übersicht aller Dörfer, Flecher, Stadte […], Breslau 1845.
F. Zimmermann., Beyträge zur Beschreibung von Schlesien, Brieg 1783-1796.
4
H. Lutsch, Verzeichnis der Kunstdenkmäler der Provinz Schlesien, Breslau 1889.
5
P. Klementz, Die Ortsnamen der Grafschaft Glatz, Breslau 1932; Ludwig F., Die Grafschaft Glatz in Wort und
Bild, Glatz 1897; Klambt W. W., Der urkundlische Chronik der Stadt Neurode und Herrschaft Neurode,
Neurode 1842.
6
Historia Śląska, pod. red. M. Czaplińskiego, Wrocław 2002; Pregiel P., Przerwa T., Dzieje Śląska, Wrocław
2005.
7
K. Bartkiewicz, Dzieje ziemi kłodzkiej w wiekach średnich, Wrocław 1977; Herzig A., Ruchniewicz M., Dzieje
ziemi kłodzkiej, Hamburg – Wrocław 2006; Przerwa T., W cieniu Wielkiej Sowy. Monografia Gór Sowich,
Dzierżoniów 2006;
8
Z. Mączeński, Elementy i detale architektoniczne w rozwoju historycznym, Warszawa 1997; K. Krajewski,
Mała encyklopedia architektury i wnętrz, Wrocław 1974; Cole E., Architektura. Style i detale, Warszawa 2007.
9
www.mapy.amzp.pl; www.volpersdorf.de; www.wroclaw.hydral.com.pl
3
4
Po powrocie z wyjazdu inwentaryzacyjnego konieczne było uporządkowanie oraz
opracowanie zdobytych materiałów.
2. Zarys historii polityczno – gospodarczej.
5
Wieś Wolibórz położona jest u podnóża Gór Sowich w dolinie potoku Woliborka,
między Obniżeniem Noworudzkim a Garbem Dzikowca. Góry Sowie są najwyższym
pasmem górskim w Sudetach Środkowych, przy uskoku brzeżnym sudeckim. Zasięg masywu
sowiogórskiego wyznacza na północnym zachodzie dolina Bystrzycy aż do rejonu Wyrębiny
(Bartnicy). Dalej granica przebiega południowo-zachodnim skrajem Wzgórz Wyrębińskich
wzdłuż niewielkiego Złotego Potoku, potem doliną Włodzicy aż po Nową Rudę Zdrojowisko, następnie u podstawy stromych zalesionych stoków na linii Jugów – Przygórze
– Wolibórz – Podlesie – Nowa Wieś Kłodzka. Granicę południową wyznacza Przełęcz
Srebrna, a północno – wschodnią uskok brzeżny sudecki.
Rzeźba Gór Sowich jest niepowtarzalna. Warto zauważyć, że w pasie Ludwikowice
Kłodzkie-Nowa Ruda-Słupiec Bożków występują skały karbońskie. Reprezentowane one są
przez tzw. warstwy noworudzkie (kopalne zwietrzeliny gabr i diabazów, łupki ogniotrwałe,
pokłady węgla kamiennego, zlepieńce), warstwy zaclerskie i warstwy Ludwikowic
Kłodzkich. Należy wspomnieć tworach permskich, które praktycznie nie występują w Górach
Sowich, ale odsłaniają się na powierzchni w rejonie Wzgórz Włodzickich i Garbu Dzikowca,
w rejonie Wolibórz – Dzikowiec – Czerwieńczyce.
Największe złoża węgla kamiennego, powstały w karbonie i znajdują się na polu
szybu „Bolesław” w Przygórzu10.
Przez Wolibórz płynie Woliborza, lewy dopływ Włodzicy. Długość potoku wynosi 9,7
km. Źródła potoku znajdują się na wysokości 752 m n.p.m. na zachodnim stoku góry
Szerokiej (827 m n.p.m.) w Górach Sowich. Potok w górnym biegu płynie Doliną Woliborki
przez las, wzdłuż drogi wojewódzkiej nr 384 a dalej doliną oddzielającą Garb Dzikowca od
Obniżenia Noworudzkiego wzdłuż drogi wojewódzkiej nr 385 w kierunku ujścia do Włodzicy
w Nowej Rudzie. Zasadniczy kierunek biegu Woliborki jest zachodni. Jest to potok górski
zbierający wody ze zboczy Garbu Dzikowca i południowych zboczy Gór Sowich. Potok
częściowo uregulowany jedynie w okolicy Nowej Rudy, w większości swojego biegu
nieuregulowany o wartkim prądzie wody. W okresach wzmożonych opadów i wiosennych
roztopów, stwarza poważne zagrożenie powodziowe. Kilkakrotnie występował z brzegów
podtapiając przyległe miejscowości, w tym Wolibórz
Potoki i rzeki Gór Sowich nie stanowią dogodnych siedlisk dla ryb, o czym świadczy
brak rzadkich gatunków. W wodach otwartych występują: pstrąg potokowy, chroniony śliz,
lipień, strzelba, potokowa, kiełb, płoć i okoń. Te dwa ostatnie gatunki stwierdzono tylko w
10
T. Przerwa, W cieniu wielkiej sowy – monografia gór sowich, Dzierżoniów 2006.
6
Bystrzycy. W Woliborzu stwierdzono natomiast karasia srebrzystego. Jest to o tyle
znamienite, że karaś srebrzysty to gatunek obcy dla Polski, introdukowany do Europy z
Dalekiego Wschodu, a do Woliborki dostał się zapewne ze stawu hodowlanego11.
Dzieje Woliborza nierozerwalnie wiążą się z dziejami ziemi kłodzkiej. Perturbacje
zachodzące na obszarze kłodzkim miały wpływ na losy Woliborza. Ziemia kłodzka w ujęciu
historycznym to kraina leżąca na południe od Dolnego Śląska obejmująca Kotlinę Kłodzką i
otaczające ją tereny górskie (Góry Suche, Góry Stołowe, Góry Sowie, Góry Złote, Góry
Bardzkie, Masyw Śnieżnika, Krowiarki, Góry Bialskie, Góry Bystrzyckie, Góry Orlickie),
natomiast w ujęciu geograficznym to region obejmujący południowo-wschodnią część
Sudetów Środkowych i zachodnią Sudetów Wschodnich. Jej centrum stanowi Kotlina
Kłodzka otoczona przez pasma górskie. W X wieku prawdopodobnie stanowiła domenę
wymordowanego rodu Sławnikowiców. Od 990 do 1137 r. była wraz ze Śląskiem
przedmiotem sporów i wojen polsko-czeskich. Pokój kłodzki zawarty między Bolesławem
Krzywoustym a Sobiesławem I zakończył polsko-czeską wojnę o Śląsk i utrwalił na dłuższy
czas następujący podział: Śląsk przy Polsce, ziemia kłodzka i opawska przy Czechach.
W 1278 książę wrocławski Henryk IV Prawy otrzymał ziemię kłodzką w dożywocie
od króla niemieckiego Rudolfa I Habsburga za złożenie hołdu lennego; po jego śmierci
wróciła pod władzę królów czeskich. Podobnie w latach 1327-1335 w zamian za złożenie
hołdu lennego dostała się w dożywocie dla Henryka VI, księcia wrocławskiego. Potem od
1336 r. także w zamian za złożenie hołdu jej dożywotnim włodarzem był Bolko II Ziębicki 12.
Początkowo ograniczona działalność człowieka w rejonie Gór Sowich i ziemi
kłodzkiej, o którego wczesnym pobycie informują nas jedynie źródła archeologiczne,
rozwinęła się w okresie średniowiecza i doprowadziła z czasem do głębokich przeobrażeń
środowiska geograficznego. Te pograniczne ziemie, podobnie, jak reszta Śląska, stały się
terenem intensywnej kolonizacji na prawie niemieckim, która doprowadziła do stosunkowo
gęstego ich zaludnienia. Powstała sieć osadnicza, która – choć poszerzona – w głównych
zarysach przetrwała do dziś. Z działalnością kolonizacji wiążę się budowa obiektów
obronnych, lokacje miast i wsi, wytyczenie szlaków komunikacyjnych. Z terenu księstwa
świdnicko-jaworskiego rozprzestrzeniło się na Śląsku prawo pokutne, czego ślad stanowią
liczne w rejonie sowiogórskim krzyże pokutne13.
11
T. Przerwa, dz. cyt.
M. Czapliński, Historia Śląska, Wrocław 2002.
13
12
7
Nowy etap w dziejach regionu rozpoczął się w raz z nastaniem rządów śląskiej linii
Piastów w 2.poł. XII. Dzięki działalności Bolesława Wysokiego, a szczególnie Henryka
Brodatego, którzy wprowadzali na miejscowy grunt niektóre rozwiązania prawno-ustrojowe
wypracowane wcześniej na Zachodzie, Śląsk tał się w pierwszej połowie XIII w. najbardziej
zaawansowaną cywilizacyjnie dzielnicą Polski. W ramach tej działalności rozpoczął się
proces zagospodarowania słabo zasiedlonych obszarów Przedgórza i Sudetów. Zakładaniu
nowych osad, towarzyszyła akcja wznoszenia warowni książęcych. Obiekty te pełniły funkcję
centrów administracji państwowej, umożliwiały kontrolę procesów kolonizacyjnych, a w
przyszłości wyciąganie korzyści z zagospodarowanych terenów. Prawdopodobnie w okresie
wzmożonej kolonizacji w drugiej połowie XIII w. powstały w Górach Sowich także inne
warownie książęce, jednak kwestia ta wymaga dalszych badań. Nie można też wykluczyć
XIII-wiecznej genezy zamku Grodno w Zagórzu Śląskim, choć bez odpowiednich badań
archeologicznych początki warowni musi wyznaczać jedynie pierwsza wzmianka o tym
obiekcie (1315). Spadek warowni w XIV w. z przyczyn politycznych i ekonomicznych.
Z jednej strony podziały terytorialne spuścizny Bolka I na księstwo jaworskie, świdnickie i
ziębickie, dokonane między 1311 a 1322 r., wywołały odmienne potrzeby nowych
organizmów państwowych zakresie ośrodków władzy książęcej, a z drugiej zaś niewątpliwie
wpłynęły na osłabienie pozycji ekonomicznej władców i możliwości utrzymania zamków14.
Formowanie się feudalnych majątków ziemskich po śląskiej i kłodzkiej stronie Gór
Sowich zapoczątkowała tzw. rewolucja XIII w – reforma ustrojowa oparta na wzorcach
zachodnich – i towarzysząca jej akcja kolonizacyjna.
Ukształtował się wówczas zrąb
późniejszej struktury własnościowej. Jej główne cechy to: przewaga rozdrobnionej własności
rycerskiej stanowiącej lenno; wyodrębnione obszerne lenna zamkowe wokół Grodna i Nowej
Rudy; funkcjonowanie we wsiach dziedzicznych majątków sołeckich. Wielowiekowa
działalność szlachty, jej aktywność gospodarczej i kult, silnie zaważyły na jej krajobrazie.
Relikty feudalnej struktury majątków ziemskich są do dziś zachowane w sieci osadniczej,
rozmieszczeniu folwarczków, siedzib szlacheckich, przebiegu granic wsi, powiatów,
nadleśnictw.
Wolibórz po raz pierwszy pojawia się w źródłach w XIV wieku. Lokacja Woliborza
miała miejsce w 1336 roku, w roku następnym lokowano Nową Rudę, a inne wioski należące
14
M. Czapliński, dz. cyt.
8
do tego okręgu w roku 135215. O tym, że był to zespół osad wiejskich z miastem jako
punktem centralnym regionu świadczy dokument Karola IV z 10 lutego 1360, w którym
Wolibórz wymieniony jest jako jedna z królewskich wsi lennych, należąca do okręgu
noworudzkiego.16 Pierwszy znany właściciel Nowej Rudy, Hans von Wusthube, w roku 1352
sprzedał miasto wraz z okolicznymi wioskami rodzinie von Donyn17. W roku 1362
wzmiankowany jest już pierwszy kościół w Woliborzu18. Od 1472 roku właścicielami
Woliborza zostali Stillfriedowie z Łużyc.19 Wieś nadal pozostająca pod zwierzchnictwem
Nowej Rudy, dynamicznie się rozwijała.
Wojny husyckie, które doprowadziły do upadku i zniszczenia wielu wsi (głównie
najazdy w latach 1425-1434) oraz epidemie i lokalne wybuchy zarazy, przyniosły regres
osadnictwa20. Kolejne dziesięciolecia to czasy tzw. raubritterów, rycerzy-rabusiów. Głównym
ich przedstawicielem na tych ziemiach był od połowy lat trzydziestych XV wieku Jan Kolda,
osiadły w Náchodzie i na zamku Homole. Dopiero w 1444 r. został pobity przez wojska
miasta Wrocławia21.
Z wiekiem XV wiąże się historia zamku w Woliborzu. Został on wybudowany
prawdopodobnie właśnie w tym czasie. Zniszczony przez husytów miał powoli niszczeć, aż w
XV wieku stał się siedzibą rycerzy – rozbójników. Z historią zamku związana jest legenda:
Na górze Garncarz koło Woliborza stał kiedyś zamek. Z czasem zajęli go rycerze –
rozbójnicy. Byli oni postrachem całej okolicy, mieszkańców, wędrownych kupców i handlarzy.
Tylko Wolibórz zostawiali w spokoju. W tym czasie we wsi na rozstajach dróg stała karczma
znana nie tylko z dobrego jadła, ale też z pięknej służącej, Kingi. Co jakiś czas gościli tu
nieznani przybysze, którzy zachowywali się nienagannie i często namawiali piękną służącą
aby udała się z nimi do ich siedziby. Jednak Kinga nie miała zaufania do gości i żywiła wobec
nich pewne podejrzenia.
Tymczasem okrutne wyczyny rozbójników stały się tak dokuczliwe, a władze tak
bezradne, że mieszkańcy okolicy sami postanowili rozprawić się z bandą. Pomogła im w tym
15
K. Bartkiewicz, Dzieje ziemi kłodzkiej w wiekach średnich, Wrocław 1977, s.70, por. Przerwa T., W cieniu
Wielkiej Sowy. Monografia Gór Sowich, Dzierżoniów 2006, s.55-56.
16
K. Bartkiewicz, dz. cyt., s.70.
17
T. Bieda, Wśród malowniczych wzgórz nad Włodzicą. Zarys dziejów miejscowości gminy Nowa Ruda, Nowa
Ruda 2007, s. 406.
18
H. Lutsch, Verzeichnis der Kunstdenkmäler der Provinz Schlesien, Breslau 1889.
19
T. Bieda, dz. cyt., s. 406.
20
21
M. Czapliński, dz. cyt.
9
Kinga, która domyśliła się, że nieznani goście to właśnie rozbójnicy. Kiedy po raz kolejny
namawiali ją aby została ich gościem, wyraziła zgodę. W ślad za przybyszami i Kingą, w
tajemnicy zaczęli skradać się miejscowi chłopi. Tak dotarli do ukrytego w lasach zamku.
Podczas zabawy, kiedy rozbójnicy upili się i objedli, Kinga dała znak chłopom i ci uderzyli na
warownię. Rozbójników wybito, a zamek został zburzony. Podobno nikt nie odnalazł ukrytych
tam skarbów, zrabowanych przez rozbójników22.
Obecnie z zabudowań zamku pozostało jedynie kilka kamieni na górze Garncarz, na
północ od Woliborza.
Szczególną pozycją cieszył się w Woliborzu sołtys. Podczas, gdy po śląskiej stronie
Gór Sowich majątki skupione były przeważnie w ręku szlachty, samodzielnie sprawującej w
ich obrębie sądy, po czeskiej stronie tego pasma napotkać można niezależnych wójtów i
sołtysów, których szczególnie pod koniec XV określano w źródłach jako „równych
urodzeniem rycerzom”. Nie podlegali oni właścicielom ziemskim, lecz bezpośrednio królowi.
Dotyczyło to w szczególności sołtysów: Woliborza, Drogosławia, Jugowa, Ludwikowic
Kłodzkich i Świerków. Byli oni królewskimi czynszownikami, a zatem niejako dzierżawcami
królewszczyzn. Wysoki status społeczny „noworudzkich” sołtysów i wójtów – posiadających
do 1629 roku reprezentantów politycznych – niósł ze sobą dodatkowe obciążenia i
powinności. Musieli oni m.in. na wzór szlachty przejmować na siebie obowiązki wynikające
z prawa patronatu nad kościołami, czego najlepszym przykładem jest kościół św. Jakuba w
Woliborzu. Partycypowali również w obowiązku służby wojskowej. Urzędy wójtów i
sołtysów gwarantowały zasiadanie w ławach sędziowskich. W zamian za dokonywane tam
orzeczenia otrzymywali oni konkretne dochody (zwykle 1/3 opłat sądowych). Byli poza tym
lepiej uposażeni od pozostałych mieszkańców w grunty orne, niekiedy również posiadali
młyn i prawo wyszynku piwa i wina, dzięki któremu mogli prowadzić karczmy, zwane
później – sądowymi. Atrakcyjne ekonomicznie sędziostwa „kłodzkie” często stawały się z
własnością szlachty, w formie prawnej zachowały się do XX w23.
Około roku 1600 Heinrich von Stillfried, przy podziale dóbr noworudzkich na swoich
synów wybudował w Woliborzu „dom pański”. W drugiej połowie XVII wieku został on
gruntownie przebudowany24. Obecnie mieści się tam pensjonat Leśny Dwór.
22
Cyt. za: T. Bieda, dz. cyt., s. 407.
T. Przerwa, W cieniu Wielkiej Sowy. Monografia Gór Sowich, Dzierżoniów 2006, s. 64.
24
23
10
Chociaż kolejny kataklizm w postaci wojny trzydziestoletniej (1618-1648)
doprowadził do znacznego wyludnienia obszarów Śląska i ziemi kłodzkiej, nie miał on
większego wpływu na układ sieci osadniczej w rejonie sowiogórskim, który pozostał w
prawie niezmienionej postaci.
Upadek powstania czeskiego przyniósł protestanckiej szlachcie krajów habsburskich
dotkliwe zmiany. Na spacyfikowanej w 1622 r. ziemi kłodzkiej władze cesarskie ukarały
buntowników więzieniem i konfiskatą majątków, wszystkim zaś poddanym nakazano
przyjęcie katolicyzmu pod karą banicji. Na Śląsk skierowała się fala emigracji.
Skonfiskowane lub zadłużona majątki chłopskie przejmowała liczna rzesza cesarskich
stronników. W ciągu półwiecza przewinęli się tam przedstawiciele około 60 rodzin. Wojna
trzydziestoletnia znacznie spustoszyła wsie i majątki szlacheckie. Część dóbr popadła w
zadłużenie, większość stopniowo odbudowywano.
Na początku XVII wieku, przypadają kilkukrotne zmiany właściciela Woliborza, aby
ostatecznie w roku 1664 roku wieś znalazła się we władaniu rodu von Hemm und
Hemmstein. W roku 1680 miał miejsce bunt chłopów przeciwko zbyt wysokiej pańszczyźnie
i uciążliwej służbie wojskowej. Chłopi szybko zostali pokonani i osadzeni w więzieniu w
Bystrzycy Kłodzkiej, a bunt zażegnano. 26 września 1680 skazano ich na odnowienie
przysięgi poddańczej, dodatkowo mieli na kolanach błagać o wybaczenie właścicielkę dóbr,
baronową von Hemm, a akt ten miał być powtarzany przez następne piętnaście lat 25. Ostatni
dziedzic z tego rodu,
Gisbert von dem Hemm und Hemmstein sprzedał wieś w 1793 roku
Antonowi von Magnis z Bożkowa26.
W wyniku pokoju wrocławskiego z 11 czerwca 1742 r. po I wojnie śląskiej, ziemia
kłodzka wraz z większością Śląska, przeszła z rąk Habsburgów pod panowanie Prus
Hohenzollernów. Po zdobyciu Śląska i ziemi kłodzkiej przez Prusy, hrabstwo kłodzkie, które
w chwili przyłączenia nie było częścią Śląska, a zostało do niego inkorporowane patentem
Fryderyka II z 1742 r., miało szczególną pozycję. Całe hrabstwo tworzyło jeden powiat.
Ponadto utrzymana została kościelna podległość hrabstwa wobec archidiecezji praskiej, co
należy wyjaśnić niechęcią papieży do protestanckich królów pruskich, a bliższymi związkami
z arcykatolickimi włodarzami habsburskiego imperium.
25
26
A. Herzig, M. Ruchniewicz, Dzieje ziemi kłodzkiej, Hamburg – Wrocław 2006, s. 153.
T. Bieda, dz. cyt., s.
11
Traktat pokojowy w Hubertsburgu z 15 lutego 1763 kończący wojnę siedmioletnią w
Europie ugruntował panowanie Prus nad ziemiami Śląska. Cesarzowa Maria Teresa zrzekła
się ostatecznie praw do Śląska i ziemi kłodzkiej na rzecz Prus, a Fryderyk II wyraził swoje
poparcie dla jej syna Józefa II w jego staraniach o koronę cesarską.
Ziemia kłodzka została potem spustoszona w czasie tzw. wojny kartoflanej, czyli
wojny o sukcesję bawarską w latach 1778-1779. Pamiątką wojen z XVII i XVIII w. jest
kaplica w Czermnej, w której zgromadzono tysiące czaszek z tamtego okresu.
Ziemie w okolicy Nowej Rudy były bogate w złoża węgla kamiennego, stąd już pod
koniec XVII wieku została uruchomiona w Woliborzu pierwsza kopalnia Volpersdorf. W
1779 roku uruchomiono kopalnię Valentin, która w 1805 roku została przyłączona do
kompleksu kopalń Rudolf w Przygórzu. W 1790 roku utworzono kopalnię Sophie, która
również została włączona do Rudolpha, w roku 186027.
W roku 1769 zarząd Hrabstwa wydał regulamin górniczy, na mocy którego kopalnie
miały być finansowane przez spółki górnicze. Wszystkie kopalnie z Hrabstwa Kłodzkiego
podporządkowane były Urzędowi Nadzoru Górniczego w Złotym Stoku28.
F. Zimmermann w zbiorze Beyträge zur Beschreibung von Schlesien, wydanym w
latach 1783-1796, zamieścił opis Woliborza. Właścicielem miejscowości był Giesbert von
der Hemm. Autor wymienia m. in. Kościół katolicki, szkołę, pański zamek i posiadłość,
3 folwarki, 24 chłopów, młyn wodny. Wieś liczyła 1022 mieszkańców, w tym bednarza,
3 piekarzy, gorzelnika, piwowara, rzeźnika, szklarza, aptekarza, 13 tkaczy, 6 murarzy,
2 krawców, 2 szewców, 3 ceglarzy, 2 kramarzy. Do miejscowości należały także 3 kolonie,
mianowicie Waldgründe (Przylesie), Köpperning (Przygórze) i Glasehütte 29.
Podjęte na początku XIX w. w Prusach reformy Steina – Hardenberga zapoczątkowały
upadek systemu feudalnego. Od połowy XIX wieku folwarki szlacheckie stawały się w
istocie przedsiębiorstwami opartymi na kapitalistycznym systemie produkcji. Modernizacja
27
A. Herzig, M. Ruchniewicz, dz. cyt., s. 212.
29
F. Zimmermann., Beyträge zur Beschreibung von Schlesien, Brieg 1783-1796.
28
12
gospodarki szlacheckiej zaznaczyła się w krajobrazie poprzez meliorację pól, nowoczesne
zabudowania folwarczne oraz obiekty przemysłowe: cegielnie, cukrownie itd.
Od roku 1793 Wolibórz był własnością Antona Alexandra von Magnis, który w 1810
roku kupił także Nową Rudę od Friedricha Augusta von Stillfried, niezadowolonego z
wprowadzenia nowego prawa odbierającego właścicielom miast część ich przywilejów30.
Anton von Magnis uważany był za jednego z najwybitniejszych właścicieli podległych mu
wsi. Doprowadził do okazałej rozbudowy zamku w Bożkowie, dbał także o posiadłość w
Woliborzu. Zmodernizował także woliborskie kopalnie, a w 1815 roku powstał Zarząd
Górniczy von Magnisów (Gräfl. Magnis’schen Bergwerksverwaltung) sprawujący nadzór nad
kopalniami zlokalizowanymi w ich posiadłościach31. W roku 1817 zmarł Anton von Magnis,
ale jego posiadłości nadal znajdowały się w rękach tego rodu.
W dziele Der urkundlische Chronik der Stadt Neurode und Herrschaft Neurode W.W.
Klambta, z roku 1842, w którym opisana jest historia okręgu noworudzkiego, znajduje się
krótka wzmianka o Woliborzu, gdy autor wymienia miejscowości należące do tegoż okręgu.
Zum Gerichtsbezirt dieses Patrimonial Gerichts gehören 32 Dorfschaften mit 17382
Einwohnern. […] Volpersdorf, […]32. Oprócz tego warto dodać, iż książka dedykowana jest
pośmiertnie Antonowi Alexandrowi von Magnis, przez pogrążonego w żalu autora33.
Opis Woliborza zawarty w dziele Stätistische – topographische – historische übersicht
aller Dörfer, Flecher, Stadte[…] Knie’go, wydanym w roku 1845, wymienia właściciela wsi
w osobie grafa Antona von Magnis (syn Antona Alexandra von Magnis), a następnie m. in.
Parafię katolicką, szkołę, kopalnie węgla kamiennego (Rudolf, Sophie, Walentin), kolonie
(Waldgrund, Köpprich) i ruiny zamku34.
Rewolucyjny rok 1848 odbił się głośnym echem także w okręgu noworudzkim. Gazeta
Neuroder Hausfreund, uroczyście oznajmiła wprowadzenie wolności słowa w prasie:
Urodziłaś się podczas burzy w huku dział i pośród krwi obywateli, święta wolności, a
zwłaszcza Ty, Święta Wolności Prasy! Narodziłaś się podczas śmiertelnej nawałnicy,
towarzyszyły ci ostatnie rzężenia umierających, głośne lamenty pozostałych przy życiu.
30
Ustawy z 1808 i 1810 roku w ramach reform Steina – Hardenberga.
32
W. W Klambt., Der urkundlische Chronik der Stadt Neurode und Herrschaft Neurode, Neurode 1842.
33
Tamże.
34
J. Knie, Stätistische – topographische – historische übersicht aller Dörfer, Flecher, Stadte […], Breslau 1845.
31
13
Powinnaś błyszczeć najbogatszą pełnią życia, święta wolności, witana okrzykami tryumfu
pruskich bohaterów, niemieckich braci35.
Oprócz gazety Neuroder Hausfreund mieszkańcy otrzymywali wiadomości z lokalnej,
woliborskiej gazety Volpersdorfer36.
H. Lutsch w dziele Verzeichnis der Kunstdenkmäler der Provinz Schlesien, wydanym
w roku 1889, opisuje kościół parafialny p.w. św. Jakuba w Woliborzu. Wzmianka
o
pierwszym kościele występuje w roku 1362, następnie odbudowany kościół został
poświęcony w roku 1514. Lutsch dokonał dokładnego opisu architektonicznego kościoła.
Dodatkowo wspomina o ruinach zamku, które zachowały się nieopodal Woliborza. Miał on
zostać zniszczony w XV wieku, w związku z działalnością rycerzy-rozbójników37.
W opisie hrabstwa kłodzkiego o nazwie Die Grafschaft Glatz in Wort und Bild,
wydanym w 1897 roku, L. Franz jeden rozdział poświęcił posiadłościom Magnisów, a jedną
z nich był Wolibórz. Unser Weg führt uns am südwestlischen Abhange des Eulengebirges
nach Volpersdorf, einem bedeutenden Kirchdorf (2200 Einwohner) das sich fast bis zum
Eulenkamm i einer Seehöhe von 450 m hiauafzieht. Volpersdorf ist auch Sitz einer Grafl.
Magnis’schen Oberförsterei38. Opisuje także jedną z kolonii woliborskich, a mianowicie
Köpprich (Przygórze) i przytacza niewiarygodną historię o zamieszkiwaniu jej przez Mikołaja
Kopernika. Bliższy prawdy jest natomiast szczegółowy opis kopalni Rudolph-Grube i huty
Barbarahütte, znajdujących się w Przygórzu.39
Oprócz przemysłu wydobywczego starano się w rejonie Woliborza rozwinąć inną
gałąź przemysłu ciężkiego, a mianowicie hutnictwo. Jednak poszukiwania rudy żelaza w
okolicy Woliborza nie przyniosły rezultatów, a założona w 1856 roku w Przygórzu
Barbarahütte po kilku latach zakończyła działalność.40
Modernizacja i uprzemysłowienie dotknęły także Wolibórz. Na początku XX wieku
wieś otrzymała połączenie kolejowe, w ramach budowanej Kolei Sowiogórskiej (1899 –
35
F. Volkmer, Die Revolutionsjahre 1848-1849 in der Grafschaft Glatz, [w:]A. Herzig, M. Ruchniewicz, dz. cyt.
Fotografie gazety dołączone w aneksie.
37
H. Lutsch, Verzeichnis der Kunstdenkmäler der Provinz Schlesien, Breslau 1889
38
F. Ludwig, Die Grafschaft Glatz in Wort und Bild, Glatz 1897.
39
Tamże.
40
36
14
1902). Stacja w Woliborzu była tzw. stacją pośrednią w układzie końcowym, gdyż tutaj
następowała zmiana kierunku jazdy do Ścinawki Średniej przez Dzikowiec41. Z uwagi na
ukształtowanie terenu była to kolej zębata. W Woliborzu następowała wymiana lokomotywy
zwykłej na lokomotywę z dodatkowym napędem zębatym (na trasie do Srebrnej Góry).
Ułożenie torów wskazuje także na planowane przedłużenie linii do Przygórza. Kolej
przewoziła oprócz towarów, także pracowników oraz turystów. Szczególną atrakcją był
przejazd otwartymi wagonami z których można było podziwiać górski krajobraz. Jednak
wysokie koszty utrzymania (kosztowne zabezpieczanie torów na niebezpiecznych odcinkach)
przesądziły o likwidacji połączeń ze Srebrną Górą w latach trzydziestych XX wieku 42.
Pośród archiwaliów dotyczących Woliborza znaleźć można także akta policyjne.
Wśród dokumentów często występują kartki pocztowe do różnych urzędów (policyjnych i
administracyjnych). Są to wiadomości o mieszkańcach Woliborza, którzy popełnili
przestępstwo w innych miejscowościach. Na karcie znajdują się szczegółowe dane takiej
osoby – imię, nazwisko, zawód, data i miejsce urodzenia, adres zamieszkania, data
zameldowania. Czasem znajduje się także informacja o rodzaju przestępstwa i kary.43
Liczba ludności Woliborza rosła, osiągając szczyt w 1933 roku, kiedy to wieś
zamieszkiwało 2665 osób. Przykładowe spisy ludności, przeprowadzone w miejscowości w
latach 1895, 1900 i 1905 wyglądają następująco44:
2 grudnia 1895
1 grudnia 1900
1 grudnia 1905
457
467
473
Gospodarstwa domowe
Zwykłe gospodarstwa z 2 i
więcej osobami
41
Tamże, s. 413.
43
Źródło: Volpersdorf. Politzensachen in Allgemeinen, zespół: Kolekcja Regionalnego Kłodzkiego Towarzystwa
Krajoznawczego, sygnatura: 82/1243/00/3015, dostęp: Archiwum Państwowe we Wrocławiu.
44
Źródło: Volpersdorf. Volkszählung, zespół: Kolekcja Regionalnego Kłodzkiego Towarzystwa Krajoznawczego,
sygnatura: 82/1243/00/2930, dostęp: Archiwum Państwowe we Wrocławiu.
42
15
Mężczyźni samotni z
własnym gospodarstwem
19
14
20
Kobiety samotne z
własnym gospodarstwem
36
48
47
Instytucje publiczne
(gospody, domy gościnne
itp.)
3
2
1
Suma
515
535
541
Mężczyźni
1059
1122
1104
Kobiety
10844
1147
1158
RAZEM
2143
2269
2262
mężczyźni
42
25
14
kobiety
25
22
11
mężczyźni
1017
1097
1090
kobiety
1059
1125
1147
Ludność
Religia
Ewangelicy
Katolicy
Kolejnymi aktami archiwalnymi dotyczącymi Woliborza jakie znajdują się w
Archiwum Państwowym we Wrocławiu są spisy podatkowe z lat 1892/1893 i 1897/1898
oraz 1898/1899. Zawarto w nich następujące informacje : imię, nazwisko, zawód, miejsce
zamieszkania, obszar użytkowania gruntów, wysokość obowiązku podatkowego. Poniżej
zaprezentowano przykładowe dane o posiadaczach gruntów z Woliborza45:
Lata
Nazwisko
Zawód
i imię
Miejsce
Obszar
zamieszkania użytkowania
gruntów
1892/1893
1897/1898
Loeffer
rolnik
Josef
(Landwirt)
Schmidt
brak
Franz
zawodu
Volpersdorf
1, 84 ha
Volpersdorf
4, 83, 25 ha
45
Volpersdorf. Einschätzung physischer Personen, zespół: Kolekcja Regionalnego Kłodzkiego Towarzystwa
16
Ponadto pośród archiwaliów związanych z Woliborzem znajduje się wykaz obliczeń
rachunkowych (RECHNUNGS) szkoły w Woliborzu na lata 1896/1897, 1897/1898 oraz
1899/190046.
Suma
Podliczenie na rok
Przychody
Wydatki
1896
3266 Mf., 26 Bf.
3308 Mf., 21 Bf.
1897
3329 Mf., 19 Bf.
3291 Mf., 87 Bf.
1898
4330 Mf, 27 Bf
4919 Mf., 76 Bf
1899
4293 Mf., 02 Bf.
4830 Mf., 70 Bf.
W 1931 roku wieś była dobrze rozwiniętą osadą, znajdowało się w niej 8 gospód (m.
in. Wiener-Hof, Schmidt’sche Gasthaus i Gasthaus Zimmers), szkoła, poczta, kilka sklepów
oraz mieszkańcy wykonujący przeróżne chałupnicze zajęcia47.
Zmiany w nazewnictwie Woliborza opisał P. Klementz w zbiorze Die Ortsnamen der
Grafschaft Glatz, wydanym w 1932 roku. Początkowo (1336) miejscowość nazywała się
Volprechtsdorf. Następnie, w roku 1363 wzmiankowana jest jako Wolperti villa. Rok 1558
przyniósł kolejne zmiany, mianowicie miejscowość nazywała się już Volpersdorf i tak
pozostało do roku 1945. Po wojnie nazwę zmieniono na Wolibórz, a ustalono ją w roku 1946
w wyniku obrad Komisji Ustalania Nazw Miejscowości przy Ministerstwie Administracji
Publicznej.48
Informacje odnośnie powojennej ludności napływowej na tereny Śląska można
znaleźć w Archiwum Państwowym we Wrocławiu, w zespole o nazwie Państwowy Urząd
Repatriacyjny, niestety dostęp do jednostek dotyczących Woliborza był niemożliwy.
46
Volpersdorf. Schulsachen. Besoldung für Volpersdorf, zespół: Kolekcja Regionalnego Kłodzkiego
Towarzystwa Krajoznawczego, sygnatura: 82/1243/00/2996, dostęp: Archiwum Państwowe we Wrocławiu
47
48
S. Rospond, Skorowidz ustalonych nazw miejscowości na ziemiach odzyskanych […], Wrocław 1948.
17
Polacy w Woliborzu pojawili się w lipcu 1945 roku. Byli to osadnicy z Borysławia i
Żydaczowa49. W kolejnych latach pojawiali się także przybysze z Kresów, m.in. z ziemi
lwowskiej czy stanisławowskiej. Osadnicy przejmowali gospodarstwa poniemieckie, a część
z nich podejmowała pracę w kopalniach. Początkowo Polacy i Niemcy zmuszeni byli do
koegzystencji, a zmieniło się to po całkowitym przesiedleniu Niemców z tych terenów.
Pierwszym sołtysem Woliborza został Mikołaj Turczyn. Wieś weszła w zakres gminy
Nowa Ruda. Zaczęły powstawać polskie instytucje, takie jak szkoła czy biblioteka; tworzono
pierwsze spółdzielnie, a w historii wsi rozpoczął się nowy, polski rozdział.
O pierwszych latach w powojennym Woliborzu opowiedział członek Armii Krajowej,
Andrzej Frankowski. Swoją podróż z Żydaczowa rozpoczął 16 lipca 1945 roku. Trwała ponad
miesiąc, pociąg zatrzymywał się w Hodorowie, Stryju, Jarosławie, Trzebini. Podróż odbywała
się w spartańskich warunkach, w odkrytych wagonach na węgiel. Sam Andrzej Frankowski
dotarł do Woliborza w październiku 1945 roku i żyje tam do dzisiaj.
Warto wspomnieć, że polskie dzieje Woliborza biorą początek w budynku lokalnej
szkoły, gdzie pionierzy strudzeni po podróży mieszkali przez jakiś czas (około dwóch-trzech
tygodni) nim objęli w swoje posiadanie należne im włości.
Jak wspomina, większość niemieckich mieszkańców Volpersdorfu pozostała w swych
domostwach dzieląc je z polskimi osadnikami. Niemcy zostali głównie z powodów
ekonomicznych, gdyż wśród Polaków nie było wielu osób znających się na obsłudze
technicznie zaawansowanych urządzeń rolniczej jak i górniczej maści. Koegzystencja między
niemieckimi mieszkańcami, a polskim elementem napływowym, upływała w spokojnej
atmosferze, na której straży stała armia czerwona, a także milicja obywatelska. Również
działania krasnajej armii nie dawały się we znaki mieszkańcom, poza jednym wspominanym
incydentem, kiedy to polski milicjant miał zostać zastrzelony przez bolszewików. Jak ujął to
nasz rozmówca, sprawa nigdy nie została rozwiązana, z uwagi na niebezpieczeństwo
angażowania się w spory z pogromcami faszyzmu. Z armią czerwoną, wiąże się inna istotna
kwestia, która była powszechnym zjawiskiem na ,,pradawnych piastowskich ziemiach”,
mianowicie kwestia szabrownictwa, która nie ominęła i Woliborza, gdyż wiele domów,
stopniowo opuszczanych przez Niemców, którzy uchodzili na zachód, było jeszcze nie
zamieszkałych przez Polaków i padało ofiarą wywózki mienia, zarówno przez sowietów, jak i
ludzi z centralnej Polski. W miejscowości widywano również wielu ludzi z Wrocławia, z
49
T. Bieda, dz. cyt., s.422.
18
innych części kresów wschodnich, a także repatriantów z Francji i Belgi, którzy mieli
doświadczenie w górnictwie, co pozwoliło im sukcesywnie zastępować górników
narodowości niemieckiej. W pierwszych latach po wojnie, w obliczu nieustannie
zmieniającego się składu mieszkańców, większość nadal stanowiła ludność z Żydaczowa i
Borysławia. W obliczu trudnych realiów wysiedlenia, a następnie zasiedlenia zupełnie
nowych i nieznanych ziem, które były im obce (mimo zapewnień o odzyskanych
prapiastowskich ziemiach zachodnich) ludzie starali trzymać się razem, pomagać sobie w
miarę możliwości. Panowała życzliwość i solidarność. Dobrze oddaje ówczesną sytuację cytat
z wywiadu z Andrzejem Frankowskim: ,,Tutaj nikogo nie traktowało się jak obcego,
wszystkich jak własną rodzinę”, czy też ,, Było się jak u siebie w domu, nie było żadnych
waśni”. Podziały przyszły dopiero później, w miarę postępującej budowy socjalizmu, gdy
niektórzy zaczynali się wybijać pod względem majątkowym, bądź wstępowali do partii.
Pisząc o latach 1945-1948, nie można zignorować roli Kościoła, w unifikacji mieszkańców
Woliborza, nawet pomimo tego, że pierwszy duchowny był jeszcze narodowości niemieckiej,
w związku z czym, również w tym języku odbyła się liturgia. Niedługo wszakże, przyszedł
pierwszy polski kapłan, ksiądz Listopad. Sama rzeczywistość miejscowości, opisana powyżej,
miała się zmieniać, czy też ustabilizować dopiero w pierwszej dekadzie lat pięćdziesiątych.
19
3. Układ przestrzenny wsi i typ zabudowy
Wolibórz położony jest 27 km na północny zachód od Kłodzka (siedziba powiatu),
7 km na wschód od Nowej Rudy (siedziba gminy) i 87 km na południowy zachód od
Wrocławia (siedziba władz wojewódzkich). Przez miejscowość przebiegają dwie drogi
wojewódzkie, nr 385 do Nowej Rudy, oraz droga do Łagiewnik przez Bielawę. Od drogi
wojewódzkiej, która jest główną arterią komunikacyjną Woliborza, biegną dwie odnogi.
Pierwsza na północ w kierunku Przygórza, druga na wschód, łącząc się z drogą wojewódzką
nr 384.
Wieś jest tzw. ulicówką, z większością zabudowy skupioną w centrum, wzdłuż
głównej arterii, oraz równoległej do niej uliczki. Mniejszość zabudowy skupiona jest wzdłuż
drugiej odnogi od drogi głównej. Budynki mieszkalne i gospodarcze ułożone są przeważnie
w sposób równoległy do głównej ulicy.
Dominujący typ zabudowy to domy parterowe z cegły. Często także spotykane są
budynki mieszkalne dwu-trzykondygnacyjne. Istnieją także trzy domy z wygiętą połacią
dachową charakterystyczne dla obszaru Śląska. Budynki w przeważającej części pozbawione
są detali architektonicznych. Okazyjnie występują zdobienia drzwi a także boniowanie. Układ
zabudowy gospodarstw często przypomina literę U, gdzie budynek mieszkalny położony jest
prostopadle do głównej arterii, zaś budynki gospodarcze zarówno równolegle jak i
prostopadle. Obecnie wieś ma charakter głównie rolniczy.
Miejscowość jest w pełni skanalizowana. Powszechna jest także sieć energetyczna,
wodociągi, jak i łączność telefoniczna, której dostępność jest szczególnie ważna z uwagi na
trudności w działaniu telefonii komórkowej na terenie Woliborza. Wieś jest również
zaopatrzona w gaz, jednakże tylko poprzez uzupełnianie butli, nie zaś stałą instalację.
Z ważniejszych informacji na temat infrastruktury Woliborza, trzeba nadmienić o
szkolnictwie. Znajdują się tam samorządowe przedszkole numer 106 w Woliborzu, a także
szkoła podstawowa imienia Tadeusza Kościuszki, znajdująca się w budynku z 1904 roku.
We wsi nie ma szpitala, ani ośrodka zdrowia, jest natomiast punkt apteczny. Istnieje
również remiza na wyposażeniu której znajduje się wóz strażacki. Posterunków innych służb
mundurowych nie stwierdzono. Jeśli idzie o infrastrukturę transportową, w miejscowości
zanotowano wiaty autobusowe, w liczbie trzech. Przystanki są obsługiwane przez PKS.
20
4. Kultura materialna na przestrzeni wieków.
Z historią Ziemi Kłodzkiej, jak i każdego innego obszaru kulturowego, wiąże się
sztuka ludowa. Ten całokształt działalności artystycznej społeczności lokalnej jest najlepszym
źródłem do badania historii jednostek funkcjonujących w społeczeństwie wiejskim.
Twórczość ludowa jest świadectwem mentalności wytwarzających ją ludzi i w doskonały
sposób ukazuje ich światopogląd. Sztuka ta była pod ogromnym wpływem religii i
świątecznych obrządków. Tworzyła sferę sacrum, dzięki której ówcześni ludzie poszukiwali
odpowiedzi na pytanie o sens istnienia i miejsca człowieka w świecie.
Na sztukę ludową Ziemi Kłodzkiej oddziaływały wpływy trzech narodowości:
polskiej, czeskiej i niemieckiej. Oprócz tego sztuka ta była ściśle związana z otaczającą ją
przyrodą. Kapliczki, pomniki, krzyże, figurki – wszystko to zostało dopasowane do miejsca,
w którym było ustawiane, a otaczająca je przyroda podkreślała sakralność miejsca.
W okolicy Woliborza miejscem kultu stała się figura św. Anny na Górze św. Anny
koło Nowej Rudy. W 1644 roku wzniesiono w tym miejscu kaplicę, która szybko stała się
miejscem pielgrzymek, także dzięki szeroko rozpowszechnionemu na Ziemi Kłodzkiej
kultowi św. Anny jako opiekunki rodzin50. Na Górze Wszystkich Świętych koło Nowej Rudy
– Słupca powstała w 1681 roku świątynia poświęcona Świętemu Krzyżowi, Marii oraz
świętym patronom chroniącym od zarazy: św. Sebastianowi, św. Rochowi, św. Karolowi
Boromeuszowi, św. Franciszkowi Ksaweremu i św. Rozalii51. Oprócz wymienionych
świętych, szeroko rozpowszechniony był na Ziemi Kłodzkiej kult św. Jana Nepomucena,
który miał chronić przed powodziami i wylewami rzek, a jego pomniki ustawiano przy
mostach. Także w Woliborzu znajdował się pomnik tego świętego. Odwoływanie się do
świętych patronów było powszechną praktyką ludzi, których często nawiedzały klęski
niemożliwe do opanowania w inny sposób.
Kolejnymi przejawami sakralnej sztuki ludowej były krzyże pokutne. Były one
ustawiane w miejscu popełnienia przestępstwa jako forma zadośćuczynienia spełniana przez
sprawcę zdarzenia rodzinie poszkodowanego. Pokrywały je inskrypcje upamiętniające
przestępstwo. W Woliborzu znajduje się krzyż pokutny na posesji 130.
Pochodzi on ze schyłkowej fazy wystawiania tego typu obiektów, datowany jest
bowiem na 1512 r. W jednej z ksiąg ławniczych Nowej Rudy znaleźć można notatkę
50
E. Berendt, Przydrożna i podniebna. Sakralna sztuka ludowa ziemi kłodzkiej XVIII – XIX w., Wrocław 2001, s.
40.
51
Tamże, s. 48.
21
związaną z jego powstaniem. Sprawcą mordu dokonanego na Wenczelu Felgenhewerze był
Gabriel Franz. Zabity był ojcem wielodzietnej rodziny, której członkowie jako poszkodowani
zgodnie z panującymi wówczas zwyczajami prawnymi nie tylko mogli brać udział w sesjach
ławy miejskiej, lecz mogli również formalnie domagać się odpowiedniego zadośćuczynienia.
Warunkiem wstępnym było wszakże wyrzeczenie się zemsty przez członków rodziny
zamordowanego. Wyrokiem sądu Franz zapłacić musiał po 5 kop groszy (zapewne praskich)
na rzecz ojca zamordowanego, jako zadośćuczynienie za stratę syna, oraz taką samą sumę
pieniędzy wdowie po Felgenhewerze. Oprócz tego musiał ufundować trzydzieści mszy
świętych, które miały być odprawione w kościele św. Jakuba w Woliborzu, wystawić w jego
wnętrzu katafalk dla zmarłego i opłacić wartowników, którzy pełnili wartę honorową przy
zmarłym. Kolejny punkt dotyczył wystawiania krzyża pokutnego na miejscu zbrodni 52. Mimo
wielkich nakładów, jakie musiał ponieść, sprawca zachowywał rzecz najważniejszą – życie.
Było to zaiste stosunkowo łagodne prawo w porównaniu do zwyczajów powszechnie
panujących w średniowiecznej Europie. Jedynym problemem w przypadku krzyża z
Woliborza jest to, iż zdjęcie z 1937 roku przedstawia zupełnie inny krzyż. Nie wiadomo, czy
w gazecie z lat trzydziestych popełniono błąd, czy może obecnie stojący w Woliborzu krzyż
pochodzi z innej miejscowości.
Kolejnym przejawem religijności społeczeństwa wiejskiego były kapliczki i krzyże
przydrożne, ustawiane w bliskim sąsiedztwie domostw. Zawsze sakralizowały teren
zagrożony w ludowych wizjach świata działaniem mocy nieczystych, demonicznych, lub
podkreślały świętość tych miejsc53. Także w Woliborzu nie mogło zabraknąć tego przejawu
ludowej sztuki, a kilka kapliczek zachowało się do dziś i nadal pełni swoje funkcje.
Zachowana do dziś zabudowa wiejska jest mocno zróżnicowana: od niewielkich
drewnianych chałup po wielobudynkowe murowane gospodarstwa, od domostw z XVIII w po
realizacje z XX w. Ta rozpiętość obrazuje rozwarstwienie społeczne i przemiany kulturowe
wsi. Do rzadkości należała w Górach Sowich konstrukcja fachwerkowa – z drewnianym
szkieletem słupowo-ryglowym, który wypełniają szczebelki (bądź plecionka) oraz polepa z
gliny i sieczki. Fachwerk upowszechnił się za sprawą budownictwa dworskiego i miejskiego.
Dla przykładu w Woliborzu odnotowano go jedynie w zabudowaniach XVII-wiecznego
folwarku szlacheckiego. Domy murowane, propagowane przez administrację pruską ze
52
T. Przerwa, W cieniu wielkiej Sowy. Monografia Gór Sowich, Dzierżoniów 2006, s.61-62.
E. Berendt, dz. cyt., s. 97.
53
22
względów przeciwpożarowych, zdominowały wieś na przestrzeni XIX w. Gruntowna
modernizacja zabudowy miała miejsce w Woliborzu pomiędzy 1830 a 1850 rokiem.54
Badania archeologiczne przeprowadzone w 1993 roku ujawniły istnienie niewielkich
pozostałości po murowanym zamku (Zamek Quingenburg) na szczycie Garncarza (664m).
Jego resztki były jeszcze widoczne na początku XIX w. Według Alfreda Spitzera gościniec,
nad którym stała strażnica wiódł z równiny śląskiej do obniżenia broumovskiego; w
przekazach ludowych nazywano go „Hollenweg” (co oznacza Piekielna Droga). Wykopaliska
nauczycieli Galanta i Schluma doprowadziły do odkrycia resztek zabudowy, podobnie jak
prace przeprowadzone w 1993 roku, jednak dziś po zamku nie można odnaleźć żadnego
widocznego śladu, oprócz kilku kamieni rozrzuconych na szczycie wzgórza. Brak też
jakichkolwiek opisów obiektu. Historia zamku opisana została w niniejszej pracy w rozdziale
„Zarys historii polityczno – gospodarczej”.
Na terenie miejscowości nie występują obiekty uznane za pomniki przyrody, bądź
reprezentujące wyjątkową wartość przyrodniczą.
Do najcenniejszych zabytków architektonicznych Woliborza należą:
1. Kościół
z 1770r. (na miejscu starszego z 1514)
będący aktualnie w trakcie
renowacji. Wyróżnia się on na wzniesieniu w centrum wsi (większa koncentracja domów) .
Parafia w Woliborzu zaliczana jest do najstarszych na terenie hrabstwa kłodzkiego. Powstała
w XIV w. a być może wcześniej. Pierwszy kościół wzmiankowany był już w 1384r., w
dokumentach proboszcz woliborski wymieniony został po raz pierwszy w 1362r. Obecny
kościół wybudowany w stylu barokowo-klasycystycznej, wyróżnia się wyposażeniem
pochodzącym głównie z XVIII w., m.in. architektoniczny ołtarz główny z belkowaniem
dźwiganym przez dwie pary korynckich kolumn. Dużą wartością odznacza się oryginalny
element wystroju którym jest ambona w formie łodzi, pochodząca z około 1780 roku.
Znajduje się na niej trzech rybaków trzymających sieć. Na baldachimie przedstawiony jest
św. Piotr i owce. Jest to jedno z nielicznych dzieł tego typu w kraju, a trzecie po
międzyleskim i bożkowskim na Ziemi Kłodzkiej.
W sąsiedztwie kościoła znajduje się plebania, barokowy budynek z 1772, do którego
wejście prowadzi przez skromny portal.
54
T. Przerwa, dz. cyt., s. 90-91.
23
2. Pensjonat Leśny Dwór to zespół podworski w górnej części wsi. Prócz
dwukondygnacyjnego dworu o obszernym, łamanym dachu znajdują się tu również budynki
gospodarcze. Powstał on w kilku fazach (przede wszystkim w 1637, 1773 i około 1830,
kiedy uległ znacznej przemianie). W drugiej połowie XVII w. przebudowany, powiększony o
zabudowania gospodarcze. W końcu XVIII wieku powstał za dworem dom o funkcji
mieszkalnej (przez kilka lat na jego terenie znajdowało się swoiste novum: teatr muzyczny!)
do tego czasu pałac był również rezydencją rodową. Do końca 1945r. zamieszkiwali w nim
zarządcy dóbr rodziny Magnisów. W 1994r. pałac przemianowano na pensjonat „Leśny
dwór”, ośrodek wypoczynkowy wkraczający w las na zboczu Gór Sowich, oferujący kilka
komfortowych pokoi, camping z wygodami i kawiarnię w salach dworu.
5. Katalog zabytków
• Obiekty wpisane do rejestru zabytków
Kościół p.w. św. Jakuba Apostoła, numer rejestru: 435\A\04, wpis 09.11.2009.
Historia kościoła opisana wcześniej w niniejszej pracy. Obecny kościół wzniesiony około
1710. Salowy, z półkolistym prezbiterium, wieżą dostawioną po stronie zachodniej, nakrytą
cebulastym hełmem z prześwitami. Wyposażenie wnętrza w stylu barokowym, z XVIII
wieku. Szczególnie ciekawa ambona w kształcie łodzi z figurami trzech rybaków (rzeźbiarz
L.W. Jaschke)55
55
Zabytki sztuki w Polsce. Śląsk, pod. red. S. Brzezickiego, Ch. Nielsen i in., Warszawa 2006, s. 946.
24
Kościół, widok od strony cmentarza
Ołtarz główny
25
Ambona
Sklepienie
26
• Obiekty wpisane do gminnej ewidencji zabytków
Cmentarz przykościelny
Widok ogólny cmentarza
Fragment starego nagrobka
27
Kapliczka przydrożna, przy posesji numer 130
28
Kapliczka przydrożna przy numerze 144
Krzyż pokutny przy posesji numer 130
29
Pensjonat Leśny Dwór, postulowana ochrona: całość założenia, bryła, elewacje.
Obiekty po dawanym założeniu o nazwie Waldgrund. Historia obiektu została opisana we
wcześniejszych rozdziałach pracy. Założenie na planie zbliżonym do litery L.
Budynek główny murowany, otynkowany, dwukondygnacyjny z poddaszem. Dach jest
kompilacją typu mansardowego i naczółkowego, pokryty blachą. Elewacja frontowa
dwukondygnacyjna z nieregularnym rozłożeniem osi i dekoracyjnym portalem wejściowym,
w którym na zworniku znajduje się data 1723. Na osi, którą wyznaczają drzwi, na dachu
znajduje się lukarna zwieńczona hełmem.
W
jednokondygnacyjnej
elewacji
tylnej
dwa
wejścia.
Jedna
elewacja
boczna
trzykondygnacyjna, druga natomiast dwukondygnacyjna.
Zachowany oryginalny układ wnętrz ze zdobieniami w postaci sklepień, sztukaterii i
oryginalnymi elementami wyposażenia (np. piece).
Obok znajduje się budynek dwukondygnacyjny, murowany otynkowany z dachem
czterospadowym z wygiętymi połaciami. Oba budynki połączone arkadą.
Elewacja frontowa budynku głównego
30
Elewacja tylna i boczna
Budynek przylegający
31
Klatka schodowa
Sztukaterie na sklepieniu
32
Piec
Szkoła, postulowana ochrona: bryła, elewacje.
Budynek murowany, nieotynkowany na narożnikach, podpiwniczony. Składa się z części
głównej i dwóch skrzydeł lewego i prawego. Część środkowa posiada trzy kondygnacje oraz
poddasze użytkowe, skrzydła po dwie kondygnacje z poddaszem. Część środkowa posiada
dach naczółkowy dwuspadowy, skrzydła posiadają dachy łamane dwuspadowe. Zachowany
oryginalny podział elewacji. W elewacji tylnej w środkowej części budynek posiada w
pierwszej i drugiej kondygnacji po trzy okna trzyskrzydłowe zwieńczone łukiem odcinkowym
i zwornikiem. W trzeciej kondygnacji jedno podwójne okno usytuowane w centralnej osi. W
osi lewej i prawej po jednym wąskim, prostokątnym oknie. Wszystkie posiadają u dołu
podokiennik. Poddasze posiada jedno małe, okrągłe okno w osi centralnej. Stolarka okienna
oryginalna z detalem między skrzydłami okien. W skrzydle prawym znajduje się jedno
wejście, w lewym dwa, drzwi i odrzwia są nieoryginalne. W dachu znajdują się lukarny, w
tym jedna o szczególnym, trójkątnym kształcie. Pokrycie dachu nieoryginalne. Obecnie w
budynku mieści się szkoła podstawowa.
33
Szkoła od strony ulicy. Fasada
Część środkowa budynku. Elewacja tylna
34
Dom numer 19, postulowana ochrona: bryła, elewacje
Budynek
mieszkalny,
pełniący
w
przeszłości
funkcje
użytkowe
(Gasthaus).
Dwukondygnacyjny z użytkowym poddaszem. Usytuowany względem ulicy szczytowo,
murowany, otynkowany, podpiwniczony. Podzielony na trzy części z klatką schodową w
części centralnej. Na obu kondygnacjach po 6 identycznych okien z prostymi parapetami. W
elewacjach bocznych część okien zamurowana. Okna na poddaszu od strony ulicy
prostokątne, po stronach spadu dachu okna półokrągłe z parapetami, częściowo zamurowane.
Dach budynku naczółkowy z krótkimi połaciami na ścianach szczytowych. Pokryty po części
dachówką oryginalną, w części dolnej pokryty dachówką nową. W dachu małe okna
połaciowe pełniące funkcję świetlików. Posiada 3 kominy.
Klatka schodowa z zachowana w złym stanie, wymagająca gruntownego remontu.
Do elewacji tylnej dobudowana oficyna, pokryta blachą falistą.
Od strony ulicy w narożniku budynku dołączony drugi budynek jednokondygnacyjny
pełniący do dziś funkcje użytkowe. Podmurówka zdobiona boniowaniem z pomieszczeniami
użytkowymi. W kondygnacji głównej duże półokrągłe okna z boniowanym obramieniem.
Okna skrajne zamurowane. Posiada pilastry.
Elewacja od strony ulicy, budynek główny
35
Drugi budynek, Sala myśliwska
Dom numer 9a, postulowana ochrona: elewacja, bryła
Dom murowany otynkowany, trzykondygnacyjny z poddaszem. Ustawiony kalenicowo do
szosy. Dach dwuspadowy. Nie zachowany oryginalny podział elewacji. W pierwszej
kondygnacji cztery okna z podokiennikami, Podobnie w kondygnacji drugiej i trzeciej. Ilość
okien zmniejszona do dwóch. Nie zachowana oryginalna więźba dachowa . Zachowane
oryginalne drzwi dwuskrzydłowe. Zachowana data powstania budynku, w kamieniu, nad
odrzwiami. Dawniej budynek wykorzystywany przez nadleśnictwo, obecnie mieszkalny.
Zachowane oryginalne drzwi, na zbliżeniu zwornik z zaznaczoną datą wybudowania obiektu
(1823).
36
Drzwi
Zwornik z datą
Dom nr 50, postulowana ochrona: elewacja wschodnia
Budynek ustawiony kalenicowo do ulicy, murowany, otynkowany na poziomie drugiej
kondygnacji, dwukondygnacyjny. Dach dwuspadowy z nieoryginalnym pokryciem, Podział
elewacji nieoryginalny. Na poziomie pierwszej kondygnacji, od strony fasady cztery
nieoryginalne, prostokątne okna oraz otwór wejściowy. Na poziomie drugiej kondygnacji pięć
małych okien. Kondygnacje oddzielone od siebie oryginalnym, prostym belkowaniem. W
elewacji wschodniej w pierwszej kondygnacji jeden otwór okienny, pozostałe zostały
zamurowane. Na poziomie drugiej kondygnacji dwa oryginalne otwory okienne z
zachowanymi oryginalnymi podokiennikami, obramione prostą opaską oraz zwieńczone
oryginalnym naczółkiem wyłamanym do góry. Do elewacji południowej dobudowane później
ganek oraz pomieszczenia gospodarcze. Budynek z początku XX wieku.
37
Fasada budynku numer 50
Elewacja wschodnia
38
Zachowane oryginalne okna z naczółkami
Dom nr 56, postulowana ochrona: elewacja, klatka schodowa
Dom ustawiony kalenicowo do ulicy, murowany, otynkowany na poziomie pierwszej
kondygnacji, powyżej niej obity drewnem. Posiada dwie kondygnacje i poddasze użytkowe.
Dach naczółkowy dwuspadowy. W fasadzie wyróżnić można pięć osi. Na środkowej jest
otwór wejściowy, zachowane są oryginalne drzwi i odrzwia. Z lewej i prawej strony od
wejścia po dwa prostokątne okna obramione prosta opaską z podokiennikiem. W kondygnacji
drugiej istnieje piec otworów okiennych w osiach. Okna ozdobnie obramione. W pierwszej
jak i w drugiej kondygnacji są dwuskrzydłowe, posiadają oryginalną stolarkę okienną.
Podobnie jest z oknami w elewacji bocznej powyżej pierwszej kondygnacji. W elewacji
bocznej w pierwszej kondygnacji obecna jest także blenda. Wewnątrz na poziomie pierwszej
kondygnacji znajdują się oryginalne drewniane schody wielobiegowe, łamane. Na poziomie
pierwszej kondygnacji jest oryginalna posadzka ceramiczna. Budynek z przełomu XIX i XX
wieku, wcześniej funkcjonował jako ośrodek zdrowia. Konieczne jest skanalizowanie.
39
Fasada budynku numer 56. Widoczne interesujące drewniane obicie na poziomie pierwszej kondygnacji
Oryginalna klatka schodowa
40
Dom nr 59, postulowana ochrona: wnętrze domu – klatka schodowa
Budynek ustawiony kalenicowo do ulicy, murowany, otynkowany. Podpiwniczony,
dwukondygnacyjny z użytkowym poddaszem. Dach jest dwuspadowy, z nieoryginalnym
pokryciem. Zachowany jest oryginalny podział elewacji. Pierwsza kondygnacja od drugiej
oddzielona jest prostym belkowaniem. Od strony fasady jest wejście do środka budynku oraz
dwa otwory okienne na poziomie pierwszej kondygnacji. Na poziomie drugiej jest pięć
otworów okiennych. Wszystkie są w kształcie prostokąta. Na poziomie poddasza są cztery
otwory okienne. W tylne elewacji na poziomie parteru znajduje się ryzalit. Wewnątrz na
klatce schodowej oryginalne posadzki a także kamienne schody łamane, jednobiegowe. Do
elewacji wschodniej przylega przybudówka pełniąca rolę pomieszczenia użytkowego.
Budynek z początku XX wieku.
Elewacja tylna budynku numer 58 z ryzalitem i widoczną dobudówką
41
Oryginalne schody wraz z poręczami i balustradą
Oryginalna posadzka na klatce schodowej
42
Dom numer 95, postulowana ochrona: bryła, elewacja.
Dom murowany, otynkowany, dwukondygnacyjny z poddaszem, ustawiony szczytowo do
ulicy. Dach dwuspadowy z oryginalną więźbą dachową. W pierwszej kondygnacji cztery
okna z prostą opaską okienną i podokiennikami. W drugiej kondygnacji pojawiają się 3 małe
prostokątne okna
i jedno duże z opaską podokienną. W części centralnej występują
zachowane oryginalne dwuskrzydłowe drzwi, które okala ozdobna opaska.
Elewacja frontowa, dom 95
Dom numer 115, postulowana ochrona: bryła, elewacja
Dom murowany, otynkowany, dwukondygnacyjny Ustawiony kalenicowo. Dach mansardowy
czterospadowy. W pierwszej kondygnacji cztery okna z prostą opaską okienną i
podokiennikami. W drugiej kondygnacji okna analogiczne jak w pierwszej kondygnacji.
Zachowana oryginalna elewacja jak również dwuskrzydłowe drzwi i odrzwia z nadprożem.
Pokrycie dachu nieoryginalne.
43
Dom numer 124, postulowana ochrona: elewacja boczna od strony ulicy.
Dom murowany, otynkowany, dwukondygnacyjny z poddaszem użytkowym. Ustawiony
szczytowo do ulicy. Dach dwuspadowy. Zachowany oryginalny podział elewacji bocznej od
strony ulicy.
W pierwszej kondygnacji cztery okna z prostą opaską okienną i podokiennikami. W drugiej
kondygnacji okna z ozdobnym obramieniem, zwieńczone odcinkiem belkowania. Podobne
okna występują w środkowej części 3 kondygnacji. W częściach skrajnych tej kondygnacji po
jednym mniejszym oknie prostokątnym z podokiennikiem. Ostatnia kondygnacja z dwoma
małymi prostokątnymi oknami poddasza bez obramienia, z podokiennikiem.
Zachowana oryginalna więźba dachowa wspierana ozdobnymi konsolami w opisywanej
elewacji. Zachowane oryginalne dwuskrzydłowe drzwi i odrzwia z nadprożem.
44
Elewacja frontowa i boczna, dom 124
• Obiekty postulowane do wpisania do gminnej ewidencji zabytków
Budynek mieszkalny murowany, nieotynkowany, dwukondygnacyjny z poddaszem
użytkowym, podpiwniczony. Budynek usytuowany po środku działki. Zachowane prawie w
całości oryginalne murowanie, miejscami braki uzupełnione cegłą nowszą. Podmurówka
wykonana z kamienia polnego, częściowo otynkowana. Budynek podzielony na 3 części, w
części centralnej wejście główne prowadzące do klatki schodowej. W kondygnacji pierwszej
w częściach skrajnych po 3 okna bez obramień z prostymi parapetami. Kondygnacja pierwsza
oddzielona od drugiej ozdobnym gzymsem. W kondygnacji drugiej w częściach skrajnych
okna identyczne jak piętro niżej, w części centralnej jedno proste, pojedyncze okno z
parapetem. Na poddaszu okna wąskie, częściowo zamurowane. W elewacjach bocznych okna
oprócz poddaszowych zamurowane. Dach budynku dwuspadowy z osobnym szczytem
dwuspadowym w części centralnej z kalenicą prostopadłą do dachu głównego. Dach pokryty
dachówką oryginalną. Posiada okna połaciowe. Drzwi od klatki schodowej oryginalne,
zachowane w dobrym stanie. Po dwóch stronach drzwi wąskie okna pełniące funkcję
świetlików. Zachowana oryginalna klatka schodowa. Zachowane do dnia dzisiejszego
mozaiki zdobiące podłogi zarówno na parterze jak i na piętrze.
45
Obiekt postulowany do wpisania do ewidencji zabytków ze względu na dobrze zachowaną
oryginalną elewację oraz poszczególne elementy architektoniczne takie jak: oryginalna
dachówka, drzwi, posadzka klatki schodowej. Wartości posiada również bryła budynku nie
przebudowana od czasu wybudowania budynku.
Klatka schodowa
46
Budynek mieszkalny, drewniany o murowanej, otynkowanej podmurówce. Budynek oprócz
podmurówki
zachowany
w
całości
oryginalnie.
Budynek
jednokondygnacyjny
z
dwupiętrowym poddaszem użytkowym. Wejście do budynku prowadzi poprzez schodki i
wysunięty przedsionek. Okna drewniane, oryginalne, z prostymi obramieniami. Na pierwszej
kondygnacji poddasza po obu stronach części spadowej dachu, zarówno w fasadzie przedniej
jak i tylniej małe trójkątne okna, również drewniane. Elewacja pokryta deskami drewnianymi
w kolorze różowym. Elewacja tylnia zdobiona w rąby, inaczej niż pozostałe części budynku.
Dach dwuspadowy, bez okien, posiada komin w części środkowej. Pokryty dachówkami
ceramicznymi. Od strony wschodniej bocznej dobudowana druga część domu pełniąca
również funkcje mieszkalne.
Postuluje się wpisanie budynku do ewidencji zabytków ze względu na oryginalnie zachowaną
drewnianą elewację oraz charakterystyczną bryłę nietypową dla całej miejscowości.
Elewacja frontowa i boczna, dom 39
47
Dom numer 60, postulowana ochrona: bryła, elewacja, wnętrze.
Dom murowany, otynkowany, dwukondygnacyjny z poddaszem, podpiwniczony. Ustawiony
kalenicowo do ulicy. Dach dwuspadowy z oryginalną więźbą dachową. W pierwszej
kondygnacji cztery okna z prostą opaską okienną i podokiennikami. W drugiej kondygnacji
okna z ozdobnym obramieniem, zwieńczone odcinkiem belkowania. Dwa
okna tej
kondygnacji zamurowane. Ostatnia kondygnacja z dwoma małymi prostokątnymi oknami
poddasza z obramieniem, z podokiennikiem. Od strony elewacji frontowej na wysokości tej
kondygnacji występuje okno w kształcie pół koła podkreślone przez opaskę podokienną.
Zachowana oryginalna więźba dachowa. Zachowane oryginalne dwuskrzydłowe drzwi i
wnętrze klatki schodowej.
Obiekt mieszkalny postulowany do wpisania do ewidencji zabytków ze względu na
charakterystyczną bryłę, prawie w całości zachowaną oryginalną elewację a także w całości
zachowane wnętrze klatki schodowej z wieloma elementami dekoracyjnymi.
48
Elewacja boczna i tylna
Klatka schodowa
49
Dom numer 70a, postulowana ochrona: bryła.
Dom murowany, otynkowany, dwukondygnacyjny z poddaszem, ustawiony kalenicowo. Jest
to dom z wygiętą połacią dachową charakterystyczny dla obszaru Śląska Dach dwuspadowy
łukowy z lukarną, charakterystyczny dla tego rodzaju domów. Elewacje i pokrycia dachowe
nieoryginalne.
Obiekt postulowany do wpisania do ewidencji zabytków ze względu na bryłę i dach,
charakterystyczne dla obszaru Śląska, zachowane w bardzo dobrym stanie.
Dom 70a, elewacja frontowa i boczna
Dom numer 93a, postulowana ochrona: bryła, elewacja.
kalenicowo. Dach dwuspadowy z oryginalną więźbą dachową. W elewacji bocznej
ustawionej w stronę ulicy półokrągły ryzalit. Nad ryzalitem lukarna. Zachowany oryginalny
podział elewacji. W pierwszej kondygnacji dwa okna trójdzielne z prosta opaską, w
kondygnacji drugiej dwie blendy. W ryzalicie w pierwszej kondygnacji pięć okien z prostymi
opaskami, w drugiej cztery podobne.
Dom postulowany do wpisania do ewidencji zabytków ze względu na nietypową dla
zabudowań całej wsi bryłę oraz bogatą elewację o dużych wartościach poznawczych.
50
Elewacja frontowa i boczna, dom 93a
Domy 87 i 87a, postulowana ochrona: całość założenia, bryła.
Założenie folwarczne, obecnie podzielone na dwa gospodarstwa. Do kompleksu prowadzi
murowana, częściowo otynkowana brama wjazdowa w formie łuku arkadowego, która jest
częścią murowanego ogrodzenia. Całość założenia znajduje się na planie odwróconej litery U.
W centralnej części znajduje się kalenicowo ułożony dom mieszkalny i przylegający do niego
budynek gospodarczy. Pierwotnie te dwie części tworzyły w całości budynek gospodarczy,
murowany, otynkowany, z dachem dwuspadowym. Wprowadzony aktualnie podział naruszył
oryginalną tkankę obiektu.
Po stronie wschodniej znajduje się część dawnego budynku gospodarczego, obecnie w
niewielkim stopniu odpowiadająca wyglądowi pierwotnemu.
Po stronie zachodniej znajduje się szczytowo ustawiony dom mieszkalny z dwuspadowym
dachem z przylegającymi zabudowaniami gospodarczymi. Całość murowana, otynkowana, ze
zmianami wprowadzonymi w bryle zabudowań. W części mieszkalnej oryginalna elewacja z
ozdobnymi obramieniami okien i drzwi oraz gzymsem i narożami zaznaczonymi poprzez
nieotynkowane cegły.
Po stronie południowej założenia zachowały się pozostałości budynku gospodarczego.
51
Zespół budynków mieszkalnych i gospodarczych postulowany do wpisania do ewidencji
zabytków ze względu nietypowe rozplanowanie w porównaniu z pozostałymi zabudowaniami
wsi oraz charakterystyczne bryły poszczególnych zabudowań.
Brama wjazdowa do domów 87 i 87a
Budynek mieszkalny i część gospodarcza
52
Drugi budynek mieszkalny
Budynek gospodarczy w części wschodniej
53
Pozostałości po budynku gospodarczym
Dom numer nieznany, przypuszczalnie 103, postulowana ochrona : bryła, elewacja,
wnętrze.
Dom w kształcie litery U, o wyraźnej zaznaczonej różnicy między częścią mieszkalna a
częścią niezagospodarowaną,
Część niezagospodarowana murowana, otynkowana (duże zniszczenia spowodowane
czasem), jednokondygnacyjna z poddaszem. Dach dwuspadowy z lukarną z oryginalną
więźbą dachową i dachówką (karpiówka). Drzwi wejściowe z prostą opaską. Wewnątrz warte
uwagi oryginalne sklepienia , schody oraz rozmieszczenie pomieszczeń .
Część zamieszkana murowana, otynkowana, jednokondygnacyjna z poddaszem.
Dach
dwuspadowy, pokrycie dachowe częściowo oryginalne. Okna z prostymi opaskami.
Dom postulowany do wpisania do ewidencji zabytków ze względu na oryginalnie zachowaną,
całkowicie nie zmienioną bryłę, a także wiele oryginalnych szczegółów architektonicznych
wnętrza oraz nietkniętą przez późniejsze remonty elewację i więźbę dachową.
54
Część niezamieszkana
Część mieszkalna
55
Klatka schodowa w części niezamieszkanej
Dom numer 114, postulowana ochrona: elewacja, wnętrze.
kalenicowo. Dach dwuspadowy z lukarną z oryginalną więźbą dachową i dachówką
(holenderka). W pierwszej kondygnacji 5 okien z prostą opaską okienną. W drugiej
kondygnacji okna mniejsze. Oryginalne drzwi wejściowe z portalem, z zamieszczoną data
budowy : 1804r. Wewnątrz oryginalne sklepienia.
W kiepsko zachowanym budynku gospodarczym, z nieoryginalnym pokryciem dachowym
zachowała się oryginalna młockarnia z XIXw.
Obiekt postulowany do wpisania do ewidencji zabytków ze względu ciekawą kompozycyjnie
elewację zachowaną w oryginale oraz bogato zachowane wnętrze, w którym na szczególna
uwagę zasługują oryginalnie zachowane sklepienia.
56
Drzwi wejściowe
57
Zabytkowa młockarnia
Dom numer 143, postulowana ochrona: elewacja, bryła, wnętrze
Dom murowany, otynkowany, trzykondygnacyjny z poddaszem. Podpiwniczony. Ustawiony
kalenicowo do ulicy. Dach dwuspadowy. Zachowany oryginalny podział elewacji frontowej,
bocznej, i tylnej. W pierwszej kondygnacji trzy okna z podokiennikami. Ten sam typ okien na
kondygnacji drugiej i trzeciej. Ilość okien wynosi 4 i 1. W częściach skrajnych trzeciej
kondygnacji po jednym mniejszym oknie prostokątnym z podokiennikiem. Więźba dachowa
nie oryginalna. Zachowane oryginalne dwuskrzydłowe drzwi.
Obiekt postulowany do wpisania do ewidencji zabytków ze względu na oryginalny podział
elewacji frontowej z oryginalnymi drzwiami. Na uwagę zasługuje również ciekawa i
nietypowa bryła, rzadko spotykana we wsi Wolibórz oraz innych okolicznych. Zachowane
fragmentarycznie jest również wnętrze budynku.
58
Elewacja tylna
59
6. Koncepcja zagospodarowania przestrzennego
Walory turystyczne:
Ze względu na wyjątkowe piękno przyrody oraz typowe dla wsi budownictwo istnieją
szanse na turystyczny rozwój wsi.
Lokalizacja Woliborza
Nad przełęczą Woliborską. Strumień Woliborka wypływa spod szczytu(827m.) i tworzy oś,
wzdłuż której skupiły się zabudowania Woliborza. Od północy zabudowania wsi sąsiadują z
łagodnymi
wzgórzami,
pokrytymi
szachownicą
pól,
należącymi
do
obniżenia
Noworudzkiego. Od strony południowej natomiast górują wzniesienia Garbu Dzikowca,
Kamiennik(570m.) Kmiotek (560m.) i Wieniec (531m.) Na zachodzie wieś przez wzgórze
Medziane (502m.) łączy się z zabudowaniami Nowej Rudy. Krajobrazowo włącza się do
obszaru Gór Sowich (u stóp).
Od przełęczy Woliborskiej (710m. n.p.m) po przełęcz
Walimską i Jedlinę Zdrój rozciąga się Park Krajobrazowy Gór Sowich, a pozostały teren
obejmuje strefa chronionego krajobrazu.
Przełęcz Woliborska
Przełęcz położona jest około 3,3 km na północny-wschód od granic miejscowości Wolibórz
na obszarze Parku Krajobrazowego Gór Sowich, w południowo-wschodniej części masywu
Gór Sowich po południowo-wschodniej stronie od Kalenicy. Przełęcz górska, stanowiąca
wyraźne, dość wąskie, płytko wcięte obniżenie, o stromych podejściach i łagodniejszych
zboczach, wcinające się w gnejsowe podłoże, między wzniesienia Kobylec (766 m n.p.m.) i
Zległe (737 m n.p.m.). Otoczenie wokół przełęczy porośnięte, dolnoreglowym lasem
mieszanym, w którego drzewostanie przeważa świerk i buk. Przez przełęcz prowadzą szlaki
turystyczne:
•czerwony – fragment Głównego Szlaku Sudeckiego, który prowadzi partią grzbietową przez
całe Góry Sowie
•niebieski – odcinek europejskiego długodystansowego szlaku pieszego E3, prowadzący z
Wielkiej Sowy do Srebrnej Góry.
Kolejnym atutem Woliborza jest również obfitująca w wiele atrakcyjnych
turystycznie miejsc okolica. Do najciekawszych należą:
60
•
sztolnie z okresu II wojny: Rzeczka, Osówka, Włodarz;
•
zamek Grodno w Zagórzu Śl., tama i jezioro zaporowe;
•
wieża widokowa na szczycie Wielkiej Sowy, na szczycie Kalenicy;
•
forty ponapoleońskie w Srebrnej Górze, zjazdy na linach, nocne wyprawy;
•
stara kopalnia srebra w Walimiu;
•
drewniany kościółek w Sierpnicy,
•
muzeum górnictwa z podziemną kolejką w Nowej Rudzie (gdzie można zwiedzać
podziemne chodniki, spotkać ducha kopalni, przejechać podziemną kolejką, zwiedzić
muzeum w dawnym budynku zarządu kopalni, oraz wybić własną monetę).
Postulaty:
W miejscowościach takich jak Wolibórz, przyległych do podnóży gór powinny powstawać
nowe miejsca odpoczynku, gospody górskie, miejsca relaksu i spacerów. Znakowane ścieżki
zachęcają do spacerów w najdalsze części gór. W Górach Sowich , do których należy
Wolibórz znajdują się również tereny idealne do uprawiania narciarstwa biegowego ze
względu na sieć dróg leśnych poprowadzonych po poziomicach na wysokości od 700 do 1000
m n.p.m., co w połączeniu z surowym - jak na taką wysokość gór - klimatem gwarantuje na
długo dobre warunki śniegowe. Latem tereny te są trakcyjne zarówno dla turystów pieszych
jak i rowerowych. Rowerzyści mogą korzystać z większości tras dostępnych zimą narciarzom
biegowym. Zaś ci - poszukujący emocjonujących zjazdów po zboczach - mają
zagwarantowane długie, strome i ciekawe zjazdy. Wolibórz jest szczególnie atrakcyjnym
miejscem na rozpoczęcie działalności agroturystycznej, poprzez nieskażone życiem miejskim
tereny, pełne uroku i zachęcającego do odpoczynku klimatu wiejskiej społeczności.
Postulaty konserwatorskie
Postuluje się zachowanie istniejącego układ przestrzennego wsi. Ponadto zaleca się
zachowanie w ewidencji już wpisanych do niej zabytków i ochronę tych obiektów przed
zniszczeniem lub niewłaściwymi remontami, które w znaczny sposób mogłyby naruszyć ich
pierwotną tkankę oraz wpisanie do ewidencji obiektów wymienionych w niniejszej pracy.
Zaleca się również generalne remonty najbardziej zniszczonych budynków, które prezentują
największą wartość historyczną. Nowe obiekty należy dopasowywać do już istniejących, tak
aby zachować jednolitość stylistyczną i architektoniczną miejscowości.
61
7. Bibliografia
Źródła:
Volpersdorf. Politzensachen in Allgemeinen, zespół: Kolekcja Regionalnego Kłodzkiego
Towarzystwa Krajoznawczego, sygnatura: 82/1243/00/3015, dostęp: Archiwum Państwowe
we Wrocławiu.
Volpersdorf. Volkszählung, zespół: Kolekcja Regionalnego Kłodzkiego Towarzystwa
Volpersdorf. Schulsachen. Besoldung für Volpersdorf, zespół: Kolekcja Regionalnego
Kłodzkiego Towarzystwa Krajoznawczego, sygnatura: 82/1243/00/2996, dostęp: Archiwum
Państwowe we Wrocławiu.
Volpersdorf. Schulsachen. Besoldung für Volpersdorf, zespół: Kolekcja Regionalnego
Kłodzkiego Towarzystwa Krajoznawczego, sygnatura: 82/1243/00/2996, dostęp: Archiwum
Państwowe we Wrocławiu
Literatura niemieckojęzyczna
Klambt W. W., Der urkundlische Chronik der Stadt Neurode und Herrschaft Neurode,
Neurode 1842.
Klementz P., Die Ortsnamen der Grafschaft Glatz, Breslau 1932.
Knie J., Stätistische – topographische – historische übersicht aller Dörfer, Flecher, Stadte
[…], Breslau 1845.
Lutsch H., Verzeichnis der Kunstdenkmäler der Provinz Schlesien, Breslau 1889.
Ludwig F., Die Grafschaft Glatz in Wort und Bild, Glatz 1897.
Zimmermann F., Beyträge zur Beschreibung von Schlesien, Brieg 1783-1796.
Opracowania
Bartkiewicz K., Dzieje ziemi kłodzkiej w wiekach średnich, Wrocław 1977.
Berendt E., Przydrożna i podniebna. Sakralna sztuka ludowa ziemi kłodzkiej XVIII – XIX w.,
Wrocław 2001.
Bieda T., Wśród malowniczych wzgórz nad Włodzicą. Zarys dziejów miejscowości gminy
Nowa Ruda, Nowa Ruda 2007.
Cole E., Architektura. Style i detale, Warszawa 2007.
62
Ciężkowski W., Zdroje ziemi kłodzkiej, Wrocław 2000.
Guerquin B., Zamki śląskie, Warszawa 1957.
Herzig A., Ruchniewicz M., Dzieje ziemi kłodzkiej, Hamburg – Wrocław 2006.
Historia Śląska, pod. red. M. Czaplińskiego, Wrocław 2002.
Janczak J., Legendy zamków śląskich, Wrocław 1995.
Krajewski K., Mała encyklopedia architektury i wnętrz, Wrocław 1974.
Mączeński Z., Elementy i detale architektoniczne w rozwoju historycznym, Warszawa 1997.
Michna Cz., Rawnik B., Walczak W., Ziemia kłodzka, Kraków 1965.
Rospond S., Skorowidz ustalonych nazw miejscowości na ziemiach odzyskanych […],
Wrocław 1948.
Przerwa T., W cieniu Wielkiej Sowy. Monografia Gór Sowich, Dzierżoniów 2006.
Pregiel P., Przerwa T., Dzieje Śląska, Wrocław 2005.
Zabytki sztuki w Polsce. Śląsk, pod. red. Brzezickiego S., Nielsen Ch. i in., Warszawa 2006.
Strony internetowe
www.mapy.amzp.pl
www.volpersdorf.de
www.wroclaw.hydral.com.pl
63
Aneks
Gazeta Volpersdorfer
Obecny krzyż
Krzyż pokutny dawniej
64
Rejestr powinności chłopskich z Volpersdorfu
Podpisy w rejestrze powinności chłopskich
Pieczęć z Volpersdorfu
65
Historyczne widoki Woliborza
66
Akt nadaniagospodarstwa wWoliborzu
Karta ewakuacyjna mieszkańca, który przybył po
wojnie do Woliborza
67
Liczba mieszkańców
3000
2665
2500
2382
2510
2208
2000
1500
1311
1000
1022
1128
1263
1370 1341
1241 1271
1139
500
0
1787 1825 1845 1885 1905 1933 1941 1950 1960 1970 1978 1988 2005
Rok
1787
1825
1845
1885
1905
1933
1941
1950
1960
1970
1978
1988
2005
Liczba mieszkańców
1022
1128
1311
2208
2382
2665
2510
1263
1370
1341
1241
1271
1139
Ekspertyza wykonana w ramach realizacji Planu Działania Krajowej Sieci Obszarów
Wiejskich na lata 2008 -2009, współfinansowana ze środków Unii Europejskiej
w ramach Pomocy Technicznej Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich
na lata 2007-2013.
Instytucja Zarządzająca Programem Rozwoju Obszarów Wiejskich
na lata 2007 - 2013
- Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi
Sekretariat Regionalny Krajowej Sieci Obszarów Wiejskich w województwie dolnośląskim
Wydział Rozwoju Obszarów Wiejskich
Urząd Marszałkowski Województwa Dolnośląskiego
Ul. Mazowiecka 15
50 - 411 Wrocław
Tel. 071 776 9164, 071 776 9853
Fax.071 776 9852
www.ksow.pl
www.prow.dolnyslask.pl

Wolibórz

Transcription

Similar documents

KlaSycyStyczna aRchIteKtuRa pałacoWa na WołynIu oK