ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ

Transcription

ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ
FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ
DOKTORA TEZİ
Beyza ERSOY
KUZEYDOĞU AKDENİZ (ADANA/KARATAŞ) BÖLGESİNDE AVLANMA
MEVSİMİNDE TÜKETİLEN BALIKLARIN BESİN KOMPOZİSYONU VE
AĞIR METAL İÇERİKLERİ
SU ÜRÜNLERİ ANABİLİM DALI
ADANA, 2006
ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ
FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ
Beyza ERSOY
DOKTORA TEZİ
ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ
SU ÜRÜNLERİ ANABİLİM DALI
Bu tez 28/07/2006 tarihinde Aşağıdaki
Oybirliği/Oyçokluğu ile Kabul Edilmiştir.
Jüri
üyeleri
Tarafından
İmza
İmza
İmza
Doç. Dr. Mehmet ÇELİK
Prof. Dr. Ferit KARGIN
Doç. Dr. Fatih ÖZOĞUL
DANIŞMAN
ÜYE
ÜYE
İmza
İmza
Doç. Dr. Nuri BAŞUSTA
Yrd. Doç. Dr. Abdullah ÖKSÜZ
ÜYE
ÜYE
Bu tez Enstitümüz Su Ürünleri Anabilim Dalında hazırlanmıştır.
Kod No:
Prof. Dr. Aziz ERTUNÇ
Enstitü Müdürü
İmza ve Mühür
Bu çalışma Ç.Ü. Bilimsel Araştırma Projeleri Birimi tarafından desteklenmiştir.
Proje No: SÜF2004D1
Not: Bu tezde kullanılan özgün ve başka kaynaktan yapılan bildirişlerin çizelge, şekil ve fotoğrafların
kaynak gösterilmeden kullanımı, 5846 sayılı Fikir ve Sanat Eserleri Kanunundaki hükümlere tabidir.
ÖZ
DOKTORA TEZİ
Beyza ERSOY
ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ SU
ÜRÜNLERİ ANABİLİM DALI
Danışman:
Doç.Dr. Mehmet ÇELİK
Yıl 2006, Sayfa 142
Jüri:
Doç. Dr. Mehmet ÇELİK
Doç. Dr. Fatih ÖZOĞUL
Doç.Dr. Nuri BAŞUSTA
Yrd. Doç. Dr. Abdullah ÖKSÜZ
Bu çalışmada 2003 yılının Eylül ve Aralık, 2004 yılının Mart ve Mayıs
aylarında Kuzeydoğu Akdeniz (Adana/Karataş) Bölgesinden avlanan ve o bölgede
yaygın olarak tüketilen bazı pelajik ve demersal balık türlerinin filetosundaki besin
kompozisyonu, karaciğer ve kas dokusundaki bazı mineraller ve ağır metal içerikleri
incelenmiştir. Pelajik türler: Etrumeus teres, Scomber japonicus, Liza aurata,
Trachurus mediterraneus; demersal türler: Sparus aurata, Merluccius merluccius,
Chelidonichthys lucernus, Saurida undosquamis, Solea solea ve Upeneus
molluccensis.
Ham protein analizi AOAC (1984), lipit analizi Bligh ve Dyer (1959), nem ve
ham kül analizi AOAC (1990)’a göre yapılmıştır.
Mineral madde ve ağır metal içerikleri yaş yakma yöntemi uygulandıktan
sonra ICP-AES kullanılarak ölçülmüştür.
Araştırma sonucunda besin kompozisyonu, mineral madde ve ağır metal
içeriklerinin türlere ve avlanma mevsimine bağlı olarak değişim gösterdiği tespit
edilmiştir. Demersal türlerin dokularındaki metal seviyeleri pelajik türlerin
dokularındaki değerlere oranla daha yüksek bulunmuştur. Bununla birlikte kas
dokusundaki metal düzeyleri karaciğere oranla daha düşük bulunmuş olup araştırma
süresince tespit edilen değerler tüketilebilirlik sınırları dışına çıkmamıştır.
Anahtar Kelimeler: Kuzeydoğu Akdeniz Balıkları, Besin Kompozisyonu,
Mineraller, Ağır Metaller
I
ABSTRACT
PhD. THESIS
FOOD COMPOSITION AND HEAVY METAL CONTENTS OF FISHES
CONSUMED IN FISHING SEASON IN NORTHEASTERN
MEDITERRANEAN (ADANA/KARATAŞ) REGION
Beyza ERSOY
DEPARTMENT OF FISHERIES
INSTITUTE OF NATURAL AND APPLIED SCIENCES
UNIVERSITY OF CUKUROVA
Supervisior: Assoc. Prof. Dr. Mehmet ÇELİK
Year 2006, Page 142
Jury:
Assoc. Prof. Dr. Mehmet ÇELİK
Assoc. Prof. Dr. Fatih ÖZOĞUL
Assoc. Prof. Dr. Nuri BAŞUSTA
Assist. Prof. Dr. Abdullah ÖKSÜZ
In this study, some heavy metals and minerals have been determined in liver,
muscle tissues and food contents of the some pelagic and demersal fish which are
fishing and heavily consumed in the region of Northeastern Mediterranean
(Adana/Karatas ) during September 2003, December 2003, March 2004 and May
2004. Pelagic fishes: Etrumeus teres, Scomber japonicus, Liza aurata, Trachurus
mediterraneus; demersal fishes: Sparus aurata, Merluccius merluccius,
Chelidonichthys lucernus, Saurida undosquamis, Solea solea, Upeneus molluccensis.
Crude protein analysis was conducted and determined with respect to AOAC
(1984); lipid analysis was conducted according to Bligh and Dyer (1959); moisture
and ash analysis were conducted with respect to AOAC (1990).
Mineral subtance and heavy metal content measurement were done by first
wet burning and then by using ICP-AES.
According to the results of the study it was determined that food composition
mineral substance and heavy metal contents were varying depending on fishing
season and fish species.
It was found that the metal levels found in tissues of demersal fish were
higher than the levels found in tissues of pelagic fish.
In addition to those results, it was found that metal levels found in muscle
tissues are relatively lower than found in liver tissues and levels found during the
study do not exceed the consummability limits.
Key Words: Northeastern Mediterranean Fishes, Food Composition, Minerals,
Heavy Metals
II
TEŞEKKÜR
Doktora eğitimime başladığım günden itibaren hiçbir konuda benden
desteğini esirgemeyen danışman hocam sayın Doç. Dr. Mehmet ÇELİK’e, ağır metal
analizleri konusunda fikir aldığım Yrd. Doç. Dr. Fatma ÇEVİK’e, M.K.Ü. Merkezi
Laborutuvarında metal analizlerinin yapılmasında benden yardımlarını esirgemeyen
laboratuvar sorumlusu Yrd. Doç. Dr. Kemal SANGÜN’e ve Kenan AKAY’a,
balıklarda tür seçimime yardımcı olan; tez yazım aşamasında benden yardımlarını
esirgemeyen Arş. Gör. Deniz ERGÜDEN’e, balık temini konusunda bana destek
olan Mustafa GÖÇER’e, analiz yapımında yardımcı olan Solmaz KUZU’ya, tez
aşaması boyunca her konuda benden yardımını esirgemeyen değerli arkadaşım Arş.
Gör. Alpaslan KAYA’ya, istatistik analizlerin yapılmasında yardım eden Arş. Gör.
Levent SANGÜN’e ve Dr. Soner ÇANKAYA’ya, çalışmalarım esnasında benden
yardımlarını esirgemeyen Arş. Gör. Gökhan GÖKÇE’ye sonsuz teşekkürler ederim.
Ayrıca yaşamımın her aşamasında bana sonsuz destek veren her zaman
benimle birlikte olan çok sevdiğim ailemin her bireyine ayrı ayrı teşekkürlerimi borç
bilirim.
III
Sayfa No
İÇİNDEKİLER
ÖZ ................................................................................................................
I
ABSTRACT .................................................................................................
II
TEŞEKKÜR .................................................................................................
III
İÇİNDEKİLER.............................................................................................
IV
ÇİZELGELER DİZİNİ .................................................................................
VI
ŞEKİLLER DİZİNİ ......................................................................................
X
1. GİRİŞ .......................................................................................................
1
2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR.........................................................................
6
2.1. Biyokimyasal Kompozisyon ile İlgili Çalışmalar.....................................
6
2.2. Mineral Madde ve Ağır Metaller ile İlgili Çalışmalar…………………..
7
3. MATERYAL VE METOT........................................................................
23
3.1. Materyal.................................................................................................
23
3.1.1. Balık Türleri........................................................................................
23
3.2. Metotlar .................................................................................................
25
3.2.1. Biyokimyasal Kompozisyon Analizleri ...............................................
25
3.2.1.1. Ham Protein Tayini ..........................................................................
25
3.2.1.2. Lipit Analizi.....................................................................................
26
3.2.1.3. Nem ve Ham Kül Tayini ..................................................................
26
3.2.2. Mineral Madde ve Ağır Metal Analizi.................................................
27
3.2.2.1. Örneklerin Hazırlanması...................................................................
27
3.2.2.2. Standart Çözeltilerin Hazırlanması………………………………….
28
3.2.2.3. Değerlendirme Metodu.....................................................................
28
3.2.3. İstatistiksel Analizler...........................................................................
29
4. BULGULAR VE TARTIŞMA..................................................................
30
4.1. Bulgular .................................................................................................
30
4.1.1. Biyokimyasal Kompozisyon................................................................
30
4.1.1.1. Balık Filetolarının Nem ve Ham Kül İçerikleri .................................
30
4.1.1.2. Ham Protein ve Lipit İçerikleri .........................................................
34
4.1.2. Mineral Madde İçerikleri.....................................................................
35
IV
4.1.2.1. Balık Türlerinin Kas Dokusundaki Mineral Madde İçerikleri............
35
4.1.2.2. Balık Türlerinin Karaciğer Dokusundaki Mineral Madde İçerikleri . .
37
4.1.3. Ağır Metal İçerikleri............................................................................
42
4.1.3.1. Pb Konsantrasyonu...........................................................................
42
4.1.3.2. Cd Konsantrasyonu ..........................................................................
51
4.1.3.3. Cu Konsantrasyonu ..........................................................................
59
4.1.3.4. Ni Konsantrasyonu...........................................................................
67
4.1.3.5. Fe Konsantrasyonu...........................................................................
75
4.1.3.6. Zn Konsantrasyonu ..........................................................................
83
4.1.3.7. Cr Konsantrasyonu...........................................................................
91
4.1.3.8. Mn Konsantrasyonu .........................................................................
99
4.2. Tartışma.................................................................................................
107
4.2.1. Biyokimyasal Kompozisyon................................................................
107
4.2.2. Mineral Madde İçerikleri.....................................................................
111
4.2.3. Ağır Metal Konsantrasyonu.................................................................
112
5. SONUÇLAR VE ÖNERİLER...................................................................
127
KAYNAKLAR.............................................................................................
129
ÖZGEÇMİŞ..................................................................................................
142
V
ÇİZELGELER DİZİNİ
Sayfa No
Çizelge 1.1.
Endüstride En Çok Kullanılan Ağır Metaller................................ 2
Çizelge 2.1.
İskenderun Körfezi’nden Avlanan M. barbatus ve S.
aurata’nın Kas ve Karaciğer Dokusundaki Zn, Fe, Pb, Cu,
10
Cd Konsantrasyonları (µg/g) ................................................................
Çizelge 2.2.
D. labrax, S. aurata, L. ramada ve A. anguilla’nın Kas ve
Karaciğer Dokusundaki Pb. Cd. Zn, Cu ve Fe Seviyeleri
12
(µg/g, yaş ağırlık)..........................................................................................
Çizelge 2.3.
M. cephalus, M. barbatus, Caranx crysos’un Kas, Solungaç
ve Karaciğerindeki Bazı Ağır Metal Konsantrasyonları
13
(µg/g, kuru ağırlık)........................................................................................
Çizelge 2.4.
Farklı Balık Türlerinin Karaciğer ve Kas Dokularındaki Ağır
17
Metal İçerikleri (µg/g, kuru ağırlık) (Canlı ve Atlı, 2003)..............................
Çizelge 3.1.
Araştırmada Kullanılan Balık Türleri ............................................................
23
Çizelge 3.2.
Araştırmada Kullanılan Balık Türlerinin Örnek Sayısı (n),
Boy ve Ağırlık Ortalamaları±Standart Hataları................................24
Çizelge 3.3.
Metallerin Okunduğu Dalga Boyları ve Okuma Aralıkları.............................
29
Çizelge 4.1.
Değişik Balık Türlerinin Farklı Aylarda Fileto Nem Oranı
(%)……………………………………………………………
Çizelge 4.2.
Değişik Balık Türlerinin Farklı Aylarda Fileto Ham Kül
Oranı (%)….............................................................................
Çizelge 4.3.
30
32
Değişik Balık Türlerinin Farklı Aylarda Fileto Ham Protein
Oranı (%)................................................................................................
34
Çizelge 4.4.
Değişik Balık Türlerinin Farklı Aylarda Fileto Lipit Oranı
(%)............................................................................................
Çizelge 4.5.
34
Değişik Balık Türlerinin Kas Dokusundaki Mineral Madde
İçerikleri (mg/kg, yaş ağırlık)................................................................
36
Çizelge 4.6.
Değişik Balık Türlerinin Karaciğer Dokusundaki Mineral
38
Madde İçerikleri (mg/kg, yaş ağırlık) ............................................................
VI
Çizelge 4.7.
Demersal ve Pelajik Deniz Balıklarının Kas ve Karaciğer
Dokularında, Değişik Aylarda Tespit Edilen Pb Değerlerinin
(mg/kg)
Büyüklük
Sırasına
Göre
İstatistiksel
43
Değerlendirmesi (P<0.0001) ................................................................
Çizelge 4.8.
Demersal Balık Türlerinin Aylara Göre Kas ve Karaciğer
Dokusunda Biriken Pb Değerinin (mg/kg) Büyüklük Sırasına
Göre İstatistiksel Değerlendirmesi................................................................
45
Çizelge 4.9.
Pelajik Balık Türlerinin Aylara Göre Kas ve Karaciğer
Dokusunda Biriken Pb Değerinin (mg/kg) Büyüklük Sırasına
48
Çizelge 4.10.
Dokularında, Değişik Aylarda Tespit Edilen Cd Değerinin
(mg/kg)
Büyüklük
Sırasına
Göre
İstatistiksel
52
Çizelge 4.11.
Dokusunda Biriken Cd Değerinin (mg/kg) Büyüklük
Sırasına Göre İstatistiksel Değerlendirmesi ................................ 54
Çizelge 4.12.
Dokusunda Biriken Cd Değerinin (mg/kg) Büyüklük
Çizelge 4.13.
Dokularında, Değişik Aylarda Tespit Edilen Cu Değerinin
(mg/kg)
Büyüklük
Sırasına
Göre
İstatistiksel
60
Çizelge 4.14.
Dokusunda Biriken Cu Değerinin (mg/kg) Büyüklük
Çizelge 4.15.
Dokusunda Biriken Cu değerinin (mg/kg) Büyüklük Sırasına
65
VII
Çizelge 4.16.
Dokularında, Değişik Aylarda Tespit Edilen Ni Değerinin
(mg/kg)
Büyüklük
Sırasına
Göre
İstatistiksel
68
Çizelge 4.17.
Dokusunda Biriken Ni Değerinin (mg/kg) Büyüklük Sırasına
Göre İstatistiki Değerlendirmesi................................................................
70
Çizelge 4.18.
Dokusunda Biriken Ni Değerinin (mg/kg) Büyüklük Sırasına
73
Çizelge 4.19.
Dokularında, Değişik Aylarda Tespit Edilen Fe Değerinin
(mg/kg)
Büyüklük
Sırasına
Göre
İstatistiksel
76
Çizelge 4.20.
Dokusunda Biriken Fe değerinin (mg/kg) Büyüklük Sırasına
78
Çizelge 4.21.
Dokusunda Biriken Fe Değerinin (mg/kg) Büyüklük Sırasına
81
Çizelge 4.22.
Dokularında, Değişik Aylarda Tespit Edilen Zn Değerinin
(mg/kg)
Büyüklük
Sırasına
Göre
İstatistiksel
84
Çizelge 4.23.
Demersal Balık Türlerinin Aylara Göre Kas Ve Karaciğer
Dokusunda Biriken Zn Değerinin (mg/kg) Büyüklük Sırasına
86
Çizelge 4.24.
Dokusunda Biriken Zn Değerinin (mg/kg) Büyüklük Sırasına
88
VIII
Çizelge 4.25.
Dokularında, Değişik Aylarda Tespit Edilen Cr Değerinin
(mg/kg)
Büyüklük
Sırasına
Göre
İstatistiksel
92
Çizelge 4.26.
Demersal Balık Türlerinin Aylara Göre Kas Ve Karaciğer
Dokusunda Biriken Cr Değerinin (mg/kg) Büyüklük Sırasına
94
Çizelge 4.27.
Dokusunda Biriken Cr Değerinin (mg/kg) Büyüklük Sırasına
96
Çizelge 4.28.
Dokularında, Değişik Aylarda Tespit Edilen Mn Değerinin
(mg/kg)
Büyüklük
Sırasına
Göre
İstatistiksel
100
Çizelge 4.29.
Dokusunda Biriken Mn Değerinin (mg/kg) Büyüklük
Çizelge 4.30.
Dokusunda Biriken Mn Değerinin (mg/kg) Büyüklük
IX
ŞEKİLLER DİZİNİ
Sayfa No
Şekil 3.1.
İskenderun Körfezi ve Örnekleme Alanı .......................................................
23
Şekil 4.1.
Balıkların Karaciğer ve Kas Dokusundaki Na Konsantrasyonu
(mg/kg) ................................................................................................
40
Şekil 4.2.
Balıkların Karaciğer ve Kas Dokusundaki Ca Konsantrasyonu
40
(mg/kg) ................................................................................................
Şekil 4.3.
Balıkların Karaciğer ve Kas Dokusundaki K Konsantrasyonu
41
(mg/kg) ................................................................................................
Şekil 4.4.
Balıkların Karaciğer ve Kas Dokusundaki Mg Konsantrasyonu
(mg/kg) ................................................................................................
41
Şekil 4.5.
Demersal ve Pelajik Türlerin Kas Dokusunda Aylara Göre
Tespit Edilen Ortalama Pb Konsantrasyonları ................................ 50
Şekil 4.6.
Demersal ve Pelajik Türlerin Karaciğer Dokusunda Aylara
Göre Tespit Edilen Ortalama Pb Konsantrasyonları................................
50
Şekil 4.7.
Tespit Edilen Ortalama Cd Konsantrasyonları................................ 58
Şekil 4.8.
Göre Tespit Edilen Ortalama Cd Konsantrasyonları ................................
59
Şekil 4.9.
Tespit Edilen Ortalama Cu Konsantrasyonları................................ 66
Şekil 4.10.
Göre Tespit Edilen Ortalama Cu Konsantrasyonları ................................
67
Şekil 4.11.
Tespit Edilen Ortalama Ni Konsantrasyonları ................................ 74
Şekil 4.12.
75
Göre Tespit Edilen Ortalama Ni Konsantrasyonları................................
Şekil 4.13.
Tespit Edilen Ortalama Fe Konsantrasyonları ................................ 82
Şekil 4.14.
Göre Tespit Edilen Ortalama Fe Konsantrasyonları................................
83
X
Şekil 4.15.
Tespit Edilen Ortalama Zn Konsantrasyonları ................................ 90
Şekil 4.16.
90
Göre Tespit Edilen Ortalama Zn Konsantrasyonları ................................
Şekil 4.17.
Tespit Edilen Ortalama Cr Konsantrasyonları ................................ 98
Şekil 4.18.
98
Göre Tespit Edilen Ortalama Cr Konsantrasyonları................................
Şekil 4.19.
Tespit Edilen Ortalama Mn Konsantrasyonları ................................106
Şekil 4.20.
106
Göre Tespit Edilen Ortalama Mn Konsantrasyonları ................................
XI
1.GİRİŞ
Beyza ERSOY
1. GİRİŞ
Balık etinin biyokimyasal kompozisyonu balık türlerine göre değişiklik
gösterir. Bunun sebepleri her balığın üreme döngüsünün farklı olması ve her balığın
farklı şekilde beslenmesidir (Göğüş ve Kolsarıcı, 1992). Chandrashekar ve
Deosthale (1993) inceleme yaptıkları balıklarda protein ve lipit içeriği bakımından
türler arasında büyük farklılıkların olduğunu; deniz balıklarındaki protein içeriğinin
% 8-21 ve lipit içeriğinin % 0.7-14.7 arasında değiştiğini bildirmişlerdir.
Balıkların avlandıkları mevsime bağlı olarak biyokimyasal kompozisyonu ve
teknolojik özelliklerinin değiştiği bilinmektedir (Kolakowska ve ark., 1989).
Shewan (1977) yaz ve kış mevsimlerinde avlanan ringa (Clupea harengus)
balıklarının besin kompozisyonu açısından farklılıklar gösterdiğini; Nunes ve ark.
(1992) sardalya (Sardine pilchardus)’nın protein ve lipit oranlarının mevsimlere
bağlı olarak değişim gösterdiğini bildirmişlerdir. Benzer etkiler kefalde (Mugil
cephalus) görülmüştür (Mendenhall, 1972). Balık etindeki minerallerin miktarı
1mg/100g (10 ppm)’ın üzerindedir. Ancak ortalama mineral değerlerini standardize
ve tahmin etmek oldukça zordur. Çünkü bunlar tür, cinsiyet, biyolojik döngü, balık
büyüklüğü gibi faktörler ile mevsim, yetiştikleri yer, beslenme durumu, suyun
sıcaklığı ve tuzluluğu gibi ekolojik faktörlere bağlıdır (Pérez–Martín, 1986).
Balık ve diğer su ürünlerinin insan beslenmesinde önemli bir yeri vardır. Bu
nedenle bu ürünlerin besin değerlerinin ve bunların mevsimsel değişiminin
bilinmesi bilinçli bir tüketim açısından oldukça önemlidir.
Ekosistemin bir bölümünü oluşturan su ortamı, kullanılmış sular ve diğer
atıklar için alıcı bölge olduğundan ekosistem içinde hava ve toprağa oranla en
yoğun kirlenmeye uğrayan kısımlar halini almıştır. Doğal dengeyi bozan bu kirletici
unsurlar: organik maddeler, endüstriyel atıklar, petrol türevleri, yapay tarımsal
gübreler, deterjanlar, radyoaktivite, pestisitler, inorganik tuzlar, yapay organik
kimyasal maddeler ve atık ısı olarak sınıflandırılabilir. Ağır metaller bu
sınıflandırmaya göre endüstriyel atıklar ve bazı pestisitler içinde yer alıp ekolojik
dengeyi tehdit eder düzeye ulaşmaktadır (Yarsan ve ark., 2000).
1
1.GİRİŞ
Birçok
Beyza ERSOY
ağır
metal
sanayide
kullanılmakta
ve
atık
olarak doğaya
karışabilmektedir (Çizelge 1.1).
Çizelge 1.1. Endüstride En Çok Kullanılan Ağır Metaller (Dean ve ark., 1972)
Endüstri Dalı
Kağıt, karton ve selüloz sanayi
Organik kimyasallar ve petrokimya
Alkaliler, klor, inorganik kimyasallar
Gübreler
Petrol rafineleri
Demir-çelik dökümhaneleri
Demir-çelik dışındaki metal sanayi
Motorlu taşıt ve uçak kaplaması
Cam, çimento ve asbest üretimi
Tekstil sanayi
Deri tabaklanması
Buharla çalışan elektrik santralleri
Cd
x
x
x
x
x
x
x
Cr
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
Cu
x
x
x
x
x
x
Fe
x
x
x
x
x
Hg
x
x
x
x
x
x
x
Mn Pb
x
x
x
x
x
x
x
x
Ni
x
Sn
x
x
x
x
x
x
Zn
x
x
x
x
x
x
x
x
Metaller elektron vererek (+) değerlikli iyon haline geçebilen, asitlerde yer
alan hidrojen iyonu ile yer değiştirebilen, kendi aralarında bileşik oluşturmayan
fakat ametallerle bileşik oluşturabilen, oksitleri bazik olan, normal şartlar altında
cıva (Hg) hariç katı olup ısı ve elektriği iyi ileten, metalik bir renk ve parlaklığa
sahip elementlerdir. Bu fiziksel özellikleri taşıyan ve yoğunlukları 5 g/cm3’den
fazla olan elementler ağır metal olarak bilinirler (Järup, 2003 ve Hazer, 1992).
Ekotoksikolojistler arasında ise ağır metaller çevre problemlerine neden olan
metaller şeklinde tanımlanmaktadır. Bunlar: kadmiyum (Cd), civa (Hg), çinko (Zn),
bakır (Cu), nikel (Ni), krom (Cr), kobalt (Co), titanyum (Ti), demir (Fe), mangan
(Mn), gümüş (Ag) ve kalay (Sn)'dır. Ayrıca madeni yapıda olup metal olmayan ve
metaloit adı verilen bileşiklerden arsenik (As) ve selenyum (Se) de genellikle bu
gruba dahil edilirler. Son yıllarda biotadaki ağır metal konsantrasyonunu sahile
geçen metaller), derin deniz stokları (derin su volkanlarından kopan metal, tanecik
veya tabakalardan kimyasal süreçle ayrılan metaller) ve sahile yakın çevrelere
geçen stoklar (toz partikülleri veya hava hareketleri ile atmosfere taşınan metaller)
şeklinde sınıflandırmıştır.
Ağır metal kirliliği ve deniz ekosistemlerindeki etkileri birçok uluslararası
yayınlarda bildirilmiştir. Bryan (1976a), doğal ağır metallerin denizlerde birikimini
sahil stokları (nehirler, dalga hareketi ve buzullar tarafında oluşturulan
2
1.GİRİŞ
Beyza ERSOY
erozyonlardan sahile geçen metaller), derin deniz stokları (derin su volkanlarından
kopan metal, tanecik veya tabakalardan kimyasal süreçle ayrılan metaller) ve sahile
yakın çevrelere geçen stoklar (toz partikülleri veya hava hareketleri ile atmosfere
taşınan metaller) şeklinde sınıflandırmıştır.
Ev ve şehir atıkları, sahil sularına karışan ağır metallerin önemli
kaynaklarındandır. Metabolik atıklar, su borularının korozyonu sonucu oluşan Cu,
Pb, Zn, Cd ve deterjan gibi temizlik maddelerinin içerdiği Fe, Mn, Cr, Ni, Co, Zn,
As bu tip atıkları oluştururlar (Bryan, 1976a).
Çeşitli şekillerde sucul ekosisteme ulaşan ve değişik şekillerde bulunabilen
metaller su canlılarının vücuduna ortamda bulunan su, besin maddeleri, yüzeylerine
ağır metalleri adsorbe etmiş sestonlar ve absorbsiyon yoluyla geçerler (Merlini,
1980).
Absorbsiyon yoluyla canlı organizmaya metal geçişinin pasif difüzyonla
gerçekleştiği bilinmektedir. Değişik türlerin geçirgenlikleri onların metallere karşı
toleranslarını tespitte önemlidir. Bir metalin kimyasal formu onun absorbsiyonu ve
toksisitesi üzerinde etkili bir faktördür. Salinite, su sertliği, ortamda başka
metallerin bulunması veya kompleks maddeler, sıcaklık ve pH değişimi, canlıların
büyüklüğü ve açlık durumları da metallerin absorbsiyonunu etkileyen diğer
faktörlerdir. Bununla birlikte farklı türlerin ağır metallere karşı toleransları sadece
onların absorbsiyon oranıyla tespit edilemez. Mevcut yiyecek ve taneciklerin çoğu
sudan daha önemli bir metal kaynağıdır (Bryan, 1976b). Besin maddesi yoluyla ağır
metal alımı yiyeceklerin sindirim durumuna ve yiyecek veya avdaki metal içeriğine
bağlıdır. Yüksek oranda fitoplankton içeren sulardaki balıklarda, düşük fitoplankton
içeren balıklardakinden daha yüksek oranda ağır metal birikimi görülür. Birikim
uzun zaman alır. Bazı türler özellikle uzun süre yaşayan avcı balıklar ağır metalleri
farklı organlarında daha uzun süre depolarlar. Karaciğer, böbrek ve kemikler ağır
metallerin depolanması ve detoksifikasyonunda görev yapan önemli organlardır
(Oehlenschläger, 2000).
Bütün metallerin (Fe, Cu, Zn, Co, Mn, Cr, Mo, Se, Ni, Ti) yer alması için
kirliliğin aşırı derecede olması gerekir. Elzem ve elzem olmayan ağır metallerin
konsantrasyonları vücutta enzimler yardımıyla düzenlenebilmektedir. Ancak bu
3
1.GİRİŞ
Beyza ERSOY
düzenlemenin yapılamadığı bazı türlerde oldukça yüksek metal seviyelerine
rastlanmaktadır. Ağır metaller vücuda alındıktan sonra bunların toksik etki
göstermemesi için organizmada bazı savunma mekanizmaları gelişmiştir. Bu
mekanizmalar arasında metal bağlayıcı proteinler ve metallothioneinler önemli rol
oynamaktadır.
Örneğin,
kerevitlerde
(Austropotamobius
pallipes)
normal
konsantrasyonun yaklaşık 30 katı kadar Zn'nin vücuda alımını takiben bu metalin
kan proteinleri tarafından bağlanabildiği bununla birlikte bunun geçici olduğu ve
fazlalığın çoğunun 2 gün içinde hepatopankreas tarafından absorbe edildiği
bulunmuştur (Bryan, 1976b).
Cd, Zn, Hg ve Cu için metallothionein gibi depo proteinleri, Fe için ferritin
gibi benzer proteinlerin varlığı su canlılarının çoğunda saptanmıştır. İnorganik Cd
ile muameleden sonra kaya balığının (Sebastodes caurinus) karaciğerinde Cdmetallothioneinin belirdiği bildirilmiştir (Bryan, 1976b).
Ağır metaller vücuda solunum veya sindirim yolu ile geçerler. İdrar onların
vücuttan atılımını sağlayan en yaygın yoldur. Bağırsak mukozasından sindirim
alanlarındaki boşluklara direk salgılanırlar. Birçok metal normal hücre aktivitesi
için gereklidir (Hughes, 1996). Bununla birlikte Cu, Zn gibi ağır metaller belirli
limitlerin üzerinde Pb ve Cd ise çok düşük düzeylerde bile vücuda alındığında farklı
sağlık sorunlarına yol açmaktadır. Cd Itai-Itai hastalığı, organlarda kanser, kemik
kırılması ve şiddetli ağrılara; Cu Wilson hastalığı, böbrek bozuklukları ve nörolojik
bozukluklara; Zn gastrointestinal bozukluklara; Pb ise beyinde hasar, kansızlık,
böbrek hastalıkları, ve nörolojik fonksiyon bozukluklarına sebep olmaktadır
(Oehlenschläger, 2000; Yazkan ve ark., 2002). Bu ve buna benzer sağlık
sorunlarına sebep olmasından dolayı dünyada ve ülkemizde bu ağır metallerin
gıdalardaki miktarı belli limitlerle sınırlandırılmıştır. Taze balıklardaki Cu, Zn, Pb,
Cd için Türk Gıda Kodeksi tarafından belirlenen tüketim için kabul edilebilir
maksimum miktarlar sırası ile 20 mg/kg, 50 mg/kg, 1 mg/kg ve 0.1 mg/kg’dır
(Anonymous,
1997).
Avrupa
Konseyi
tarafından
belirlenen
maksimum
tüketilebilirlik sınırları da Pb, Cu, Zn için aynı olup Cd için 0,2 mg/kg’dır (Council
of Europe, 1996; MAFF, 1995).
4
1.GİRİŞ
Beyza ERSOY
Bu seviyelerin üzerindeki konsantrasyonların insanlar üzerinde yapacağı
toksikolojik etkileri tespit etmek için balık ve diğer su canlılarının vücutlarındaki
ağır metal konsantrasyonlarını tespit etmek insan sağlığı açısından çok önemlidir.
Tespit edilen konsantrasyonların belirlenen sınırların üzerine çıktığı durumlarda bu
ürünlerin tüketilmesi engellenmeli ve kirliğin fazla olduğu bölgelerden avlanan
balıkların tüketilmemesi gerektiği konusunda tüketici halkımız bilinçlendirilmelidir.
Bu kapsamda İskenderun Körfezi çevresinin sanayi bölgesi olması, Seyhan ve
Ceyhan nehirlerinin buraya dökülmesi, körfezden tankerlerin geçmesi nedeniyle
yoğun bir kirlilik tehdidi altındadır. Adana-Yakapınar ve Adana-Karataş karayolu
çevresinde bulunan endüstri kuruluşlarının atık sularının ana drenaj ve sulama
kanalları yoluyla Akdeniz sularına boşalması ve Çukurova’nın Türkiye’nin en
önemli tarım bölgesi olması bölge sularının kirlilik tehdidi altında olması durumunu
daha da pekiştirmektedir. Bütün bu sebeplerden dolayı yoğun bir sanayi ve tarım
alanı olan Adana ili çevresindeki deniz sularından avlanan balıkların dokularındaki
ağır metal seviyelerinin belirli periyotlarla tespit edilmesi gerekmektedir.
Kuzeydoğu Akdeniz Bölgesi’nden avlanan balıkları tüketen insanların
sağlığını tehdit eden faktörleri araştırmak amacıyla bu çalışmada bölge halkı
tarafından en fazla tüketilen türlerin en çok tüketildikleri aylarda biyokimyasal
kompozisyonunun
ve
dokularındaki ağır metal seviyelerinin araştırılması
amaçlanmıştır.
5
2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR
Beyza ERSOY
2.1. Biyokimyasal Kompozisyon ile İlgili Çalışmalar
Hindistan’daki 17 deniz ve 3 tatlı su balığının kas dokusunda yapılan analizler
sonucunda protein (deniz balıklarında % 8-21, tatlı su balıklarında % 13.5-17.3) ve
yağ (deniz balıklarında % 0.7-14.7 ve tatlı su balıklarında % 0.6-1.3) içeriğinde türler
arasında geniş bir değişim olduğu tespit edilmiştir (Chandrashekar ve Deosthale.
1993).
Güner ve ark. (1998) Karadeniz’den 1995 sonbaharı ve 1996 ilkbaharı arasında
avlanan ticari öneme sahip bazı balık türlerinde (Engraulis encrasicholus, Sprattus
sprattus sprattus, Trachurus mediterraneus, Merlangius merlangus euxinus, Mullus
barbatus, Belone belone, Alosa alosa, Smaris alcedo, Sarda sarda) besin değeri ve
yağ asidi profillerini araştırmışlardır. Bütün balık türlerinde protein (% 14.1-25.1) ve
lipit (% 7.4-18.4) içerikleri oldukça yüksek değerlerde olup nem ve kül içerikleri dar
bir aralıkta değişim göstermiştir. Araştırmacılar T. mediterraneus’un % 25.11 protein
ve % 7.49 lipit içerdiğini bildirmişlerdir.
İstanbul’daki balık pazarından temin edilen Solea solea’da toplam lipit oranı %
0.85 olarak tespit edilmiştir (İmre ve Sağlık, 1998).
Köse ve ark. (1998) tarafından yapılan araştırmada T. mediterraneus’un nem
miktarı % 73.48 olarak tespit edilmiştir
Kuzeydoğu Akdeniz’de Nisan ayında doğadan avlanan Sparus aurata’nın %
20.76 ham protein, % 1.70 lipit, % 76.32 nem ve % 1.61 kül içerdiği bildirilmiştir
(Çelik, 1999).
Yapılan çalışmalarda Kuzey-Doğu Akdeniz’de yoğun bir şekilde avcılığı
yapılan Upeneus molluccensis’in protein miktarının % 20.32 ve lipit miktarının %
4.91 olduğu; İskenderun Körfezi’nde yaşayan sarıkulak kefali (Liza aurata)’nin % 17
protein, % 2.03 lipit, % 79.95 nem ve % 1.05 kül içerdiği tespit edilmiştir (Çelik ve
ark., 1999a; Çelik ve ark., 1999b).
Doğadan Ocak ayında avlanan S. aurata’nın % 20.05 protein, % 1.16 lipit, %
78.11 nem ve % 1.36 kül içerdiği; Mayıs ayında avlananların ise % 19.45 protein, %
6
Beyza ERSOY
0.85 lipit, % 79.91 nem ve % 1.47 kül içerdiği Grigorakis ve ark. (2002) tarafından
bildirilmiştir.
Nunes ve ark. (2003), Merluccius merluccius, Scomber japonicus, S. solea, S.
aurata ve daha birçok türde yaptığı incelemede toplam lipit içeriğinin % 0.1-% 27.7
arasında değiştiğini bu değerlerin türlere ve mevsimlere göre değişim gösterdiği
bildirmişlerdir. Ayrıca araştırmacıların birçoğu balık türlerinin % 2.5’dan daha az
lipit içerdiğini ancak çok az türün % 15 den fazla içerdiğini bildirmişlerdir. Aynı
çalışma sonucunda türlerin ham protein içeriğinin % 13.4-21.5 arasında değişim
gösterdiği tespit edilmiştir.
İskenderun Körfezi’ndeki yöresel balıkçılardan 2001 Şubat, Nisan, Ağustos ve
Kasım aylarında temin edilen S. solea’daki protein oranının % 16-% 19.5, lipit
oranının % 0.13-0.83 değerleri arasında değişim gösterdiği ve en yüksek lipit
içeriğinin Ağustos ayında (% 0.20), en yüksek protein içeriğinin Mayıs ayında tespit
edildiği bildirilmiştir. Araştırma sonunda nem ve ham kül miktarlarının sırasıyla %
82.5-77.2 ve % 0.81-1.31 arasında değiştiği, en yüksek değerlerin Şubat ayında, en
düşük değerlerin ise Ağustos ayında saptandığı bildirilmiştir (Gökçe ve ark., 2004).
Özyurt ve ark. (2004) İskenderun Körfezi’nden avlanan doğal S. aurata’nın
sonbaharda % 75.87 nem ve % 1.28 kül, kış mevsiminde % 77.3 nem ve % 1.31 kül,
ilkbaharda % 76.36 nem, % 1.39 kül ve yaz mevsiminde % 75.42 nem, % 1.37 kül
içerdiğini tespit etmişlerdir. Araştırmacılar ayrıca bu türün sonbaharda % 19.83
protein ve % 1.88 lipit; kış mevsiminde % 19.30 protein ve % 1.59 lipit, ilkbaharda
% 19.28 protein ve % 2.01 lipit; yaz mevsiminde ise % 19.86 protein ve % 3.01 lipit
içerdiğini bildirmişlerdir.
2.2. Mineral Madde ve Ağır Metaller ile İlgili Çalışmalar
Doğu Akdeniz’de ekonomik önemi olan balıklardaki bazı önemli iz metaller
araştırılmış ve Upeneus moluccensis’in kas dokusunda Zn 16.7-19.3 mg/kg, Cu 2.03.1 mg/kg, Cr 0.3-0.7 mg/kg, Cd 0.08 mg/kg; Saurida undosquamis’te Zn 15.8-16.5
mg/kg, Cu 1.4-1.5 mg/kg, Cr 0.4-0.8 mg/kg, Cd 0.03-0.08 mg/kg; Chelidonichthys
lucernus için Zn 21.2 mg/kg, Cu 3.64 mg/kg, Cr 0.18 mg/kg, Cd 0.02 mg/kg; T.
7
Beyza ERSOY
mediterraneus için Zn 12.2-31.6 mg/kg, Cu 0.30-6.24 mg/kg Cr 0.04-0.42 mg/kg,
Cd 0.03-0.15 mg/kg olarak tespit edilmiştir (Hornung ve Ramelow, 1987).
Chandrashekar ve Deosthale (1993) Hindistan’daki 17 deniz ve 3 tatlı su
balığının 100 gr kas dokusunda 4.7-51.14 mg Ca, 29-54.3 mg Mg, 0.5-1.8 mg Fe,
1.1-3.2 mg Zn, 22-106.9 µg Cu, 9.7-79.7 µg Mn ve 15.8-69.3 µg Cr bulunduğunu
bildirmişlerdir.
Doğu Akdeniz’in derin sularındaki köpek balıklarının özellikle Centrophorus
granulosus ve Galeus melastomus’un değişik dokularındaki metal seviyeleri
Atlantik’ten yakalanan aynı türlerle karşılaştırıldığında Doğu Akdeniz’deki bu
türlerin metal seviyesinin daha yüksek olduğu tespit edilmiştir (Hornung ve ark.,
1993).
Dicle Nehri’nde bulunan Capoeta capoeta umbla örneklerinde Cu ve Zn
miktarlarının çok yüksek olduğu, bu kirliliğin bölgenin jeokimyasal yapısı ve
Ergani bakır fabrikasından oluşan kontaminasyonla ilgili olduğu tespit edilmiştir
(Ünlü ve Gümgüm, 1993).
Hoffman ve ark. (1994) Clarias gariepinus filetosunda tespit ettikleri mineral
maddelerden Ca, K ve Mg konsantrasyonlarını sırasıyla 50 mg/100g, 401 mg/100g
ve 61 mg/100g (yaş ağırlık); Fe, Cu, Zn, Mn içeriklerini ise sırasıyla 24 mg/100g,
2.20 mg/100g, 21.23 mg/100g, 0.50 mg/100g olarak bildirmişlerdir.
Canlı ve Kargın (1995) Cyprinus carpio ve Tilapia nilotica’yı 4, 8 ve 16
günlük sürelerle 1 ppm Cd, Pb, Ni ve Cr derişimlerinin etkisine bırakarak balıkların
karaciğer, beyin, solungaç ve kas dokularında 16 gün süreyle metal birikimini
incelemişlerdir. En yüksek birikimin karaciğerde gerçekleştiğini; metaller arasında
Pb’nin en yüksek, Cr’nin ise en düşük seviyede birikim gösterdiğini ortaya
koymuşlardır.
Yapılan bir araştırmada Göksu Deltasında bulunan organizmalar ve değişik
çevrelerdeki bazı ağır metal birikimini tespit etmek amacıyla bu bölgedeki
plankton, yengeç, su kuşları vs. bazı canlılar ile kefal (M. cephalus) ve sazan (C.
carpio) balıklarında Hg, Pb, Ni, Cd, Cr konsantrasyonu incelenmiştir. Araştırma
sonunda balık ve su kuşlarının karaciğerindeki Hg ve Pb birikiminin kas
dokusundakinden daha yüksek olduğu; sazanla karşılaştırıldığında Hg’nin kefal
8
Beyza ERSOY
karaciğerinde daha yüksek konsantrasyonda bulunduğu bildirilmiştir. Bunun C.
carpio’nun yıl boyunca Göksu deltasında yaşaması ve dipteki bitki ve küçük
canlılarla beslenmesi, M. cephalus’un ise yıl boyunca hem tatlı su hem de denizde
bulunmalarından kaynaklandığı ileri sürülmüştür. Ancak M. cephalus ve C.
carpio’nun karaciğerindeki Pb eşit seviyede bulunmuş (karaciğerde sırasıyla 0.412
ppm ve 0.453 ppm; kas dokusunda 0.216 ve 0.372 ppm), organizmalarda Ni
birikimine rastlanmamıştır. Cr ve Cd seviyesinin ise sınır değerlerinin altında
kaldığı saptanmıştır (Ayaş ve Kolankaya, 1996).
Hamza-Chaffai ve ark. (1996) Tunus kıyılarından avladıkları farklı
balıklardaki ağır metal içeriklerini incelemişlerdir. L. aurata’nın kas doku ve
karaciğerinde sırasıyla Cd için 0.09-6.23 µg/g, Cu için 5.70-276 µg/g ve Zn için 32160 µg/g (kuru ağırlık) değerlerini saptamışlardır. Araştırmacılar Güney Akdeniz
kıyılarında yeterince metal konsantrasyon çalışmalarının bulunmadığını, 1977
yılında Roth ve ark. tarafından yapılan çalışmada S. solea’nın kas dokusunda Cd
için 0.20 µg/g, Cu için 1.40 µg/g ve Zn için 22 µg/g k.a. değerlerinin bulunduğunu
bildirmişlerdir.
Kargın (1996) tarafından yapılan araştırmada Cd’ye maruz kalan örneklerin
solungaç ve karaciğerindeki protein konsantrasyonunda artış olduğu ancak kas
dokusundaki protein konsantrasyonunun azaldığı tespit edilmiştir.
İskenderun Körfezi’nden avlanan M. barbatus ve S. aurata’nın kas ve
karaciğer dokularındaki Zn, Fe, Pb, Cu, Cd’nin mevsimsel birikimi Çizelge 2.1’de
verilmiştir. Kas dokusuyla karşılaştırıldığında karaciğerdeki metal seviyelerinin
daha yüksek olduğu; bütün metallerin M. barbatus’ta daha yüksek seviyelerde
olduğu bildirilmiştir (Kargın, 1996).
Dicle Nehri’ndeki kefallerin (Liza abu) çeşitli dokularında tespit edilen ağır
metal miktarlarının Ergani bakır fabrikasından nehre olan bulaşma yüzünden
yüksek seviyelerde olduğu bildirilmiştir (Ünlü ve ark., 1996).
Atta ve ark. (1997) Mısır’daki balık çiftliklerinden temin edilen T.
nilotica’nın filetolarındaki Cd, Cu, Pb ve Zn içeriklerini sırasıyla 1.92, 18, 12.1 ve
101 µg/g (k.a) olarak tespit etmişlerdir.
9
Beyza ERSOY
Çizelge 2.1. İskenderun Körfezi’nden Avlanan M. barbatus ve S. aurata’nın Kas ve
Karaciğer Dokusundaki Zn, Fe, Pb, Cu, Cd Konsantrasyonları (µg/g)
Tür/Metal
Doku
Mart
Haziran
Eylül
Aralık
M. barbatus
Kas
26.6
39.2
28.3
30.1
Karaciğer
520.5
557.8
526.3
534.8
Zn
S. aurata
Kas
20.8
32.2
21.2
23.7
Karaciğer
194.2
219.3
200.3
204.8
M. barbatus
Kas
40.4
57.2
43.7
45.2
Karaciğer
452.6
520
463.9
467.9
Fe
S. aurata
Kas
30.7
43.2
32.6
33.4
Karaciğer
186.9
226.9
192.3
200.4
M. barbatus
Kas
19.4
28.5
21.5
22.2
Karaciğer
50.7
74.0
58.0
53.5
Pb
S. aurata
Kas
14.0
24.6
17.3
18.9
Karaciğer
42.0
56.3
46.1
44.1
M. barbatus
Kas
9.9
14.2
11.8
11.3
Karaciğer
229.5
256.4
235.3
231.8
Cu
S. aurata
Kas
5.8
10.7
7.6
6.0
Karaciğer
72.6
88.6
78.2
76.2
M. barbatus
Kas
5.4
10.2
7.2
6.2
Karaciğer
15.9
28.0
18.2
16.3
Cd
S. aurata
Kas
4.1
7.6
5.3
5.2
Karaciğer
9.2
19.9
12.3
11.3
Sunlu ve Egemen (1997) İzmir Körfezi’nden yakalanan Scorpaena porcus’un
değişik dokularındaki bazı ağır metallerin birikim düzeylerini mevsimsel olarak
araştırmışlar ve karaciğerde Cd 0.04-0.20, Pb 0.22-1.28, Zn 10.09-30.75, Cu 0.100.51 µg/g (yaş ağırlık); kas dokuda Cd 0.005-0.04, Pb 0.01-0.08, Zn 0.92-2.23, Cu
0.03-0.09 µg/g olarak tespit emişlerdir. Araştırmacılar S. porcus’un kas dokusundaki
ağır metal seviyelerinin Akdeniz’de yayılım gösteren demersal balık türlerinin kas
dokularında ölçülen değerlerden daha düşük çıktığını ve bu değerlerin insan sağlığı
için tolere edilebilen değerlerin altında olduğunu bildirmişlerdir.
Seyhan Nehri’ndeki 5 istasyondan yakalanan C. carpio, Barbus capito ve
Chondrostoma regium'un kas, karaciğer ve solungaç dokularındaki Cd, Pb, Cu, Cr ve
Ni düzeyleri araştırılmış ve solungaç, karaciğer ve kas dokularındaki Cd düzeyleri
sırasıyla 1.26-6.10, 0.96-4.72 ve 0.51-1.67 arasında; Pb düzeyleri 9.41-44.75, 5.2237.15 ve 2.94-13.73; Cu düzeyleri 5.43-58.63, 5.91-201.1 ve 3.27-7.35; Cr 1.72-6.10,
0.23-5.35 ve 0.36-1.71; Ni 6.83-28.03, 3.42-27.05, 1.62-13.35 µg/g (ka) olarak
10
Beyza ERSOY
saptanmıştır. Bu çalışma sonunda bazı metal derişimlerinin bazı dokularda insan
tüketimi için kabul edilebilir düzeyleri aştığı ve Seyhan Nehri’nde en az kontamine
olan kısmın diğer istasyonlara nazaran Adana’nın evsel ve endüstriyel atıklarını daha
az alan Seyhan Barajı olduğu bildirilmiştir (Canlı ve ark., 1998).
Güner ve ark. (1998) Karadeniz’den 1995 sonbaharı ve 1996 ilkbaharı arasında
avlanan ticari öneme sahip bazı balık türlerinde (Engraulis encrosicholus, S. sprattus
sprattus, T. mediterraneus, M. merlangus euxinus, M. barbatus, B. belone, A. alosa,
Smaris alcedo, S. sarda) mineral içeriklerini (Zn, Fe, Cd, As, Hg, Pb, Ni, Cu)
araştırmışlardır. Araştırma sonucunda mineral maddelerden Zn 0.33-2.11, Fe 0.251.58, Cd 0.31-3.59, As 0.08-1.87, Hg 0.6-9.02, Pb 4.40-14.23, Ni 0.020-0.052, Cu
0.10-0.49 mg 100g-1 arasında değişim göstermiştir. Araştırmacılar Cd, As, Hg, Pb ve
Ni’nin bütün türlerde toksik seviyelerin altındaki miktarlarda bulunduğunu ve bu
değerler önerilen değerlerle karşılaştırıldığında E. encrosicholus, B. belone, S.
sarda’nın iyi bir Zn ve Fe kaynağı olarak kabul edilebileceğini bildirmişlerdir.
Kargın (1998) Seyhan Nehri’ndeki Capoeta barroisi’nin dokularındaki metal
konsantrasyonlarını mevsimsel olarak incelemiş, kas ve karaciğer dokusundaki Fe
konsantrasyonunu Aralık, Ocak, Nisan, Temmuz aylarında sırasıyla 2.1-5.3 µg/g,
ND-4.3 µg/g, 2.2-5.4 µg/g, 3.2-6.1 µg/g; Zn konsantrasyonunu 2.8-4.9 µg/g, 2.1
µg/g-ND, ND-6.3 µg/g, 3.6-7.4 µg/g; Cu konsantrasyonunu ND-2.2 µg/g, ND-3.9
µg/g, ND-5.3 µg/g olarak tespit etmiştir. Araştırmacı kas ve karaciğer dokusundaki
Pb konsantrasyonunu Aralık, Ocak, Nisan aylarında tespit edememiş Temmuz ayında
ise karaciğerde 0.3 µg/g olarak saptamıştır; karaciğerdeki Cd konsantrasyonunun
Nisan ve Temmuz aylarında 0.2 ve 0.5 µg/g olduğunu bildirmiştir. Yaz
aylarında toplanan örneklerde metal seviyelerinin oldukça yüksek olduğunu ve
özellikle karaciğer ve solungaçlardaki birikimin daha fazla olduğunu tespit etmiştir.
Homa Dalyanı ve Ege Denizi’nin farklı bölgelerinden toplanan Dicentrarchus
labrax, S. aurata, L. ramada ve A. anguilla’nın farklı organ ve dokularındaki Pb, Cd,
Zn, Cu ve Fe düzeyleri Sunlu ve Egemen (1998) tarafından araştırılmıştır (Çizelge
2.2).
11
Beyza ERSOY
Çizelge 2.2. D. labrax, S. aurata, L. ramada ve A. anguilla’nın Kas ve Karaciğer
Dokusundaki Pb. Cd. Zn, Cu ve Fe seviyeleri (µg/g, yaş ağırlık)
Türler
D. labrax
Doku
Kas
Karaciğer
S. aurata Kas
Karaciğer
L. ramada Kas
Karaciğer
A. anguilla Kas
Karaciğer
Pb
0.53-0.79
1.80-2.50
0.49-0.64
1.78-2.50
0.62-1.39
1.95-4.70
0.86-1.42
2.0-8.60
Cd
0.10-0.19
0.90-1.72
0.10-0.16
0.90-1.72
0.12-0.26
0.92-2.62
0.11-0.31
0.80-2.36
Zn
5.02-5.87
29.01-33.38
5.31-6.35
27.21-34.92
4.52-7.05
29.84-48.17
6.01-8.89
31.88-46.07
Cu
0.49-0.78
1.12-2.04
0.32-0.59
1.25-1.75
0.34-0.82
1.20-3.28
0.36-0.78
1.17-3.96
Fe
5.15-6.03
94.18-151
5.47-6.49
113-151.6
5.19-9.48
144.48-362.7
5.82-9.12
161.62-267
Sakarya Nehri havzasının üst kısımlarındaki su, sediment ve balık örneklerinde
(C. carpio ve Barbus plebejus) tespit edilen Pb, Cd, Cu, Co, Ni ve Mn
konsantrasyonlarının mevsimsel olarak değişim gösterdiği bildirilmiştir (Barlas,
1999).
Kalay ve ark. (1999) yaptıkları araştırmada Kuzeydoğu Akdeniz’de 3 farklı
istasyondan yakalanan balık türlerinin (M. cephalus, M. barbatus, Caranx crysos)
kas, solungaç ve karaciğerindeki bazı ağır metal konsantrasyonlarını Perkin Elmer
AS 3100 flame Atomik Absorbsiyon fotometresi kullanarak tespit etmişlerdir. M.
barbatus, C. crysos ve M. cephalus’un karaciğer ve kas dokusundaki ortalama
konsantrasyonları µg/g (kuru ağırlık) olarak tespit etmişlerdir (Çizelge 2.3.).
Araştırmacılar balık dokularındaki ağır metal konsantrasyonlarının başka sularda
yapılan diğer çalışmalara göre oldukça yüksek olduğuna dikkati çekmişlerdir. Bu
nedenle insan ve hayvan sağlığı için denizel çevredeki kontaminasyonların
önlenmesi için bazı tedbirler alınması gerektiğini öne sürmüşlerdir.
Tilapia zilli’nin dokularındaki Cd ve Zn’nin eliminasyonu ve birikimi boyunca
metal etkileşimleri Kargın ve Çoğun (1999) tarafından araştırılmıştır. Bu çalışmadaki
kontrol gruplarındaki örneklerin kas ve karaciğer dokularındaki Zn’içerikleri
sırasıyla 14.77 ppm ve 23.33 ppm iken Cd içeriğinin tespit edilemediği bildirilmiştir.
Mauritania kıyılarından avlanan ve pelajik türler olan Sardinella aurita, S.
japonicus ve Trachurus trachurus’un kas dokusundaki Cd içerikleri sırasıyla 0.02,
0.03, 0.04 µg/g; Cu içerikleri 2.8, 1.7, 1.6 µg/g; Zn içerikleri 23.32. 42 µg/g (k.a)
olarak tespit edilmiştir. Araştırmacılar bazı bentik türlerin (Serranus scriba,
Epinephelus costae, Cephalopholis nigri ve Pseudopeneus royensis) kas ve karaciğer
12
Beyza ERSOY
dokularındaki Cd, Cu ve Zn içeriklerini de tespit etmişler ve pelajik türlerin kas
dokusundaki metal seviyelerinin bentik türlere göre daha düşük olduğunu
bildirmişlerdir (Romeo ve ark., 1999).
Çizelge 2.3. M. cephalus, M. barbatus, Caranx crysos’un Kas, Solungaç ve
Karaciğerindeki Bazı Ağır Metal Konsantrasyonları (µg/g, kuru
ağırlık)
Metal
Cd
Pb
Cu
Cr
Ni
Zn
Fe
Doku
Kas
karaciğer
Kas
karaciğer
Kas
karaciğer
Kas
karaciğer
Kas
karaciğer
Kas
karaciğer
Kas
karaciğer
M. cephalus
0.86-1.07
0.84-5.93
5.44-7.33
4.73-15.72
3.92-5.12
9.46-28.05
1.24-1.35
1.45-3.11
2.25-4.25
1.70-11.23
23.5-30.9
27.3-76.2
61.1-73.4
162-522
M. barbatus
0.61-1.36
1.63-2.12
4.43-7.50
6.10-9.28
2.74-6.15
9.45-12.26
1.10-2.07
1.22-2.38
1.89-4.80
4.69-5.51
18.0-33.6
35.3-55.3
36.4-66.8
135-258
C. crysos
1.29-3.61
1.03-1.43
6.13-11.21
5.34-9.11
242-302
2.26-5.88
1.29-2.54
1.06-1.91
4.68-8.55
2.88-6.07
40.8-57.3
16.1-25.8
197-310
32.2-103.1
Mısır’daki Menzalah gölündeki Tillapia zilli’nin kas dokusu, solungaç,
karaciğer ve gonadlarında Cu, Zn, Cd, Pb gibi ağır metallerin konsantrasyonlarının
diğer organlardakinden daha düşük seviyelerde olduğu ve elde edilen değerlerin
çalışma bölgesi ve Akdeniz bölgesinde rapor edilen diğer değerlerle uyum gösterdiği
bildirilmiştir (Zyadah, 1999).
Atatürk Baraj gölündeki balık türlerindeki Cu, Fe, Mn, Zn seviyelerinin farklı
dokulara bağlı olarak değiştiği; ancak Cd, Co, Hg, Mo, Ni, Pb seviyelerinin tespit
edilemediğini bildirilmiştir. Yapılan incelemeler sonunda Chondrostoma regium,
Acanthobrama marmid, Capoetta trutta, Chalcalburnus mossulensis, Barbus luteus,
C. carpio’nun kas dokularında Cu 0.81-2.41 ppm; Fe 3.64-20.70 ppm; Mn 0.13-1.44
ppm; Zn 5.32-17.96 ppm değerleri arasında iken; karaciğerde Cu 3.84-30.74 ppm; Fe
60.96-185.36 ppm; Mn 0.69-453 ppm; Zn 32.02-76.46 ppm olarak saptanmıştır
(Karadede ve Ünlü, 2000).
Martínez-Valverde ve ark. (2000) Akdeniz balıklarının kemikli ve kemiksiz
durumda mineral içerikleri ve bunların besinsel önemini belirlemek amacıyla ticari
13
Beyza ERSOY
bir tür olan S. vulgaris vulgaris, M. merluccius’un dokularındaki mineral madde
seviyelerini araştırmışlardır. Kas dokudaki ortalama Na konsantrasyonunu bu türler
için sırasıyla 160 mg/100g ve 143 mg/100g (y.a); Ca konsantrasyonunu 80.1
mg/100g ve 25.6 mg/100g; K konsantrasyonunu 286 mg/100g ve 320 mg/100g; Mg
konsantrasyonunu ise 35.3 mg/100g ve 36.9 mg/100g olarak tespit etmişlerdir.
Ayrıca M. merluccius için Fe, Zn, Cu içeriğinin sırasıyla 0.51 mg/100g, 0.41
mg/100g, 0.07 mg/100g; S. vulgaris vulgaris için 0.80 mg/100g, 0.59 mg/100g, 0.07
mg/100g olduğunu bildirmişlerdir.
Yapılan bir çalışmada araştırmacılar Baltık Denizi’nden avlanan Clupea
harengus membras’ın kas dokusundaki Ca, K, Mg ve Na konsantrasyonlarını
sırasıyla 544-1158 mg/kg, 2993-4742 mg/kg; 251-336 mg/kg, 454-802 mg/kg; Cu,
Fe, Mn, Zn, Cd içeriklerini sırasıyla 0.86 mg/kg; 8.1 mg/kg; 0.47 mg/kg; 24 mg/kg;
ve 3.2 mg/kg (y.a) olarak tespit etmişlerdir (Tahvonen ve ark., 2000).
Al-Jedah ve Robinson (2001) Katar kıyılarından yakalanan balıkların tüketim
için güvenilirlik durumunu belirlemek amacıyla o bölgede popüler olan 20 türün
pişmemiş yenilebilir kısımlarında Cu, Zn, Pb seviyelerini araştırmışlardır. İncelenen
türlerin % 95’inde tespit edilebilme sınırlarının altında olduğundan Pb değerini tespit
edememişlerdir. Ancak Cu ve Zn konsantrasyonlarının besinsel olarak kabul
edilebilen seviyelerde olduğunu saptamışlardır. Sonuç olarak bulunan parametrelerin
bu bölgedeki balıkların güvenle yenebileceğini gösterdiğini bildirmişlerdir.
Edwards ve ark. (2001), Kuzey Avustralya’daki endüstriyel ve metropolitan
bölgelere yakın kıyılardan aldıkları balıkların (Aldrichetta forsteri, Sillago.
Schomburgkii) kas dokularındaki ağır metal seviyelerini yaz, kış ve ilkbahar
mevsimlerinde mevsimsel olarak incelemişlerdir. Cd ve Cu seviyesinin Avustralya
Sağlık Örgütlerinin düzenlediği insan tüketimi için izin verilen maksimum sınırları
aşmadığını; ancak bazı örneklerdeki Pb seviyelerinin belirtilen limitleri aştığını
bildirmişlerdir.
Kore Masan Körfezi’nde sedimentlerdeki ekolojik riskleri araştırmak amacıyla
yapılan çalışmada M. cephalus’un karaciğer ve kas dokusunun en yüksek Zn
konsantrasyonuna sahip olduğu; Zn’nin biokonsantrasyon faktörlerinin Pb, Cd, Ni,
14
Beyza ERSOY
Cu, Cr, Sr gibi diğer ağır metaller arasında en yüksek olduğu tespit edilmiştir (Kwon
ve Lee, 2001).
Mıao ve ark. (2001) Kuzey Pasifik Okyanusu’ndaki bazı balık türlerinin kas
dokusundaki As, Cd, Cr, Cu, Pb, Zn içeriklerini sırasıyla 32-249, 1.6-13, 3.7-12, 620, 22-63, 92-273 µg/g (k.a) olarak tespit etmişlerdir.
Yapılan bir çalışmada. İskoçya’nın batısındaki Rockall Trough’dan alınan
balık türlerinin (Lophius piscatorius. Aphanopus carbo. Molva dypterygia.
Micromesistius poutassou ve M. merluccius) dokularındaki ağır metal seviyeleri
araştırılmıştır. Araştırma sonuçlarına göre kas dokudaki konsantrasyonların As 1.258.63, Cd <0.002-0.034, Cu 0.12-0.29, Pb <0.002-0.009 mg /kg olarak değişim
göstermiş olduğu; karaciğerdeki konsantrasyonların As 3.04-5.72, Cd 0.11-6.98, Cu
3.47-11.87, Pb <0.05 mg/kg olarak tespit edildiği bildirilmiştir. M. Merluccius’un
kas ve karaciğer dokusundaki As konsantrasyonu sırasıyla 1.37 ve 3.29, Cd 0.0340.22, Cu 0.27 ve 6.50, Pb 0.008 ve <0.05 mg /kg (yaş ağırlık) olarak tespit edilmiştir.
Araştırmacılar A. carbo’nun karaciğer dokusundaki metal seviyelerinin diğer balık
türlerindekinden daha yüksek ve Avrupa Beslenme Standartları limit değerlerinin 230 kat üstünde olduğunu bildirmişlerdir (Mormede ve Davies, 2001).
Rashed (2001), Nasser gölünde yaptığı çalışmada, göldeki su, sucul bitki,
sediment ve suda yaşayan T. nilotica’nın (1, 1,5, 2, 2,5 ve 3 yaşında) kas, solungaç,
mide, bağırsak, karaciğer, omur ve pullarındaki ağır metalleri (Co, Cr, Cu, Fe, Mn,
Sr, Ni, Zn) araştırmıştır. Çalışma sonucunda balık kısımlarından karaciğerin en
yüksek Cu ve Zn, bağırsak ve midenin en yüksek Mn içeriğine sahip olduğunu tespit
etmiştir. Omurga ve solungaçlardaki birikimin en düşük seviyede olduğu ve pulların
Co, Cr, Ni ve Sr bakımından en yüksek içeriğe sahip olduğu saptanmıştır.
Suudi Arabistan Körfezi’ndeki bazı balık türlerinde (Lethrinus miniatus,
Epinephelus tauvina, Siganus canaliculatus ve Acanthoparagus bifasciatus) Cd, Pb,
Ni, Va ve As konsantrasyonları araştırılmış ve metal seviyeleri Cd 4.6, Pb 20, Ni
60.6, Va 73.6, As 42.7 ng/g (yaş ağırlık) olarak tespit edilmiştir. Araştırmacılar metal
miktarlarının balık türüne bağlı olarak değiştiğini ve konsantrasyonların Suudi ve
uluslararası kuruluşların belirttiği tüketilebilirlik maksimum değerlerinin altında
olduğunu bildirmişlerdir (Al-Saleh ve Shinwari, 2002).
15
Beyza ERSOY
Karataş ve Kalay (2002) Tilapia. zilli'nin solungaç, karaciğer, böbrek ve beyin
dokularındaki Pb birikimini incelemişler ve en fazla kurşun birikiminin böbrek ve
beyin dokularında olduğunu belirtmişlerdir (sırasıyla % 52.87, % 25.56). Bu durumu
böbrek dokusunun Pb bağlayıcı proteinleri içermesi, metal atılımının önemli düzeyde
bu doku üzerinden olması, kurşunun kanallar yardımı ile beyin ve böbrek dokularına
kolay taşınması; ayrıca trialkil kurşunun kan-beyin engelini aşabilmesi ile
açıklamışlardır.
Karadeniz’deki bazı balık türlerinde (Engraulis encrasiocolus, Alosa
bulgarica, Merlangius euxinus, D. labrax) yapılan çalışmada ağır metal birikim
değerleri Cd için <0.02-0.24 µgg-1, Co için <0.05-0.40 µgg-1, Cr için <0.06-0.84, Ni
için <0.01-2.04 µgg-1, Zn için 25.70-44.20 µgg-1, Fe için 30.0-61.0 µgg-1, Mn için
0.69-3.56 µgg-1, Pb için <0.05-0.60 µgg-1, Cu için 1.01-4.54 µgg-1 (kuru ağırlık)
olarak belirlenmiştir (Topçuoğlu ve ark., 2002).
Yazkan ve ark. (2002), Antalya Körfezi’nde 2000 yılı Ocak, Şubat ve Mart
aylarında avlanan bazı balık türlerinin (M. barbatus, M. cephalus, T. trachurus,
Pagellus acarne, D. labrax, S. auratus, Sardinella aurita, Boops boops, S. japonicus,
S. solea) kas ve karaciğer dokusundaki Cu, Zn, Pb ve Cd içeriklerini belirlemişlerdir.
Araştırma sonucunda balıkların kas dokusunda Cu ve Zn içeriğinin sırası ile 0.513.66 mg/kg ve 3.17-11.36 mg/kg; karaciğerinde ise 0.83-4.44 mg/kg ve 3.97-15.14
mg/kg arasında değiştiğini tespit etmişlerdir. Pb ve Cd ise balık örneklerinin kas
dokusunda sırası ile 0.00-2.05 mg/kg ve 0.00-0.13 mg/kg; karaciğerde ise 0.00-2.25
mg/kg ve 0.03-0.15 mg/kg olarak belirlenmiştir. Araştırmacılar kas dokusunda tespit
edilen sonuçların gıda kodeksinde belirlenen limitlere göre henüz bir tehlike
yaratmadığını; Cd’nin bu limite (0.1 mg/kg) yaklaştığını vurgulamışlardır.
Bordajandi
ve
ark.
(2003)
Turia
nehri
havzasındaki
ağır
metal
kontaminasyonunu tespit etmek için Salmo trutta, Anguilla anguilla, Barbus barbus
türlerinde Pb, Cd, Zn ve Cu, As konsantrasyonlarını araştırmışlardır. Bu canlılarda en
yüksek seviyedeki metalin Zn olduğunu ve özellikle A. anguilla’nın bu metali en
yüksek oranda içerdiğini tespit etmişler ve sırasıyla Cu miktarını 0.446, 0.977, 0.793
µg/g; Zn’yi 3.969, 16.95, 3.596 µg/g; Cd’yi 0.0014, 0.0049, 0.0018 µg/g; Pb’yi
16
Beyza ERSOY
0.0273, 0.1018, 0.0620 µg/g; As’yi 0.0557, 0.2279, 0.0182 µg/g olarak
saptamışlardır.
Araştırmacılar, Kerguelen adasındaki bazı bentik ve pelajik balık türlerinin
karaciğer dokusundaki Cd, Cu ve Zn içeriklerini sırasıyla 2.82-10.8, 3.1-16.8, 62.7143 µg/g; kas dokudaki Cd, Cu ve Zn içeriklerini sırasıyla 0.010-0.086, 0.5-1, 9.233.2 µg/g (k.a) olarak saptamışlardır.
Kuzeydoğu Akdeniz’de 6 farklı türde tespit edilen ağır metal seviyeleri (µg/g,
kuru ağırlık) aşağıdaki gibidir.
Çizelge 2.4. Farklı Balık Türlerinin Karaciğer ve Kas Dokularındaki Ağır Metal
İçerikleri (µg/g, kuru ağırlık) (Canlı ve Atlı, 2003)
Tür
Sparus auratus
Atherina hepsetus
Mugil cephalus
Trigla cuculus
Sardina pilchardus
Scomberesox saurus
Doku
Kas
Karaciğer
Kas
Karaciğer
Kas
Karaciğer
Kas
Karaciğer
Kas
Karaciğer
Kas
Karaciğer
Cd
0.37
0.96
0.37
1.17
0.66
1.64
0.79
4.50
0.55
2.99
0.45
1.72
Cr
1.24
1.66
2.21
3.69
1.56
4.58
2.42
8.77
2.22
17.16
1.70
5.01
Cu
2.84
33.37
4.00
54.17
4.41
202.80
2.19
26.09
4.17
29.26
2.34
18.18
Fe
19.60
256.50
78.40
393.22
38.71
370.43
30.68
582.37
39.60
225.47
29.82
407.08
Pb
5.54
8.87
6.12
41.24
5.32
12.59
4.27
23.01
5.57
39.43
2.98
17.54
Zn
26.66
76.47
24.34
70.18
37.39
110.03
24.89
108.64
34.58
73.22
16.48
68.99
Çelik (2003), Kuzeydoğu Atlantik ve Doğu Akdeniz balıklarından ticari olarak
kullanılan başlıca türlerin filetolarının Pb ve Cd içeriklerini voltametrik metotla
tespit etmiştir. Mersin Körfezi’nden avlanan S. aurata ve S. undosquamis
filetolarındaki Pb konsantrasyonlarını sırasıyla 13.3307 ppb ve 7.3803 ppb, Cd
konsantrasyonlarını ise sırasıyla 1.2141 ppb ve 2.0653 ppb (yaş ağırlık) olarak
bulmuştur. İzmir Körfezi’nden avlanan T. mediterraneus, M. merluccius, L. aurata,
S. japonicus’un filetolarındaki Pb konsantrasyonunu ise sırasıyla 32.399 ppb, 9.542
ppb, 35.926 ppb, 7.877 ppb ve Cd konsantrasyonunu bu türler için sırasıyla 2.7123
ppb, 2.2116 ppb, 0.7902 ppb, 1.1962 ppb olarak tespit etmiştir. Araştırmacı Doğu
Akdeniz’de incelenen bütün türler içinde en yüksek Pb konsantrasyonunu İzmir
Körfezi’nden avlanan mırmır (Lithognathus mormyrus) balığında 383 ppb, en düşük
17
Beyza ERSOY
konsantrasyonu ise Homa Dalyanı’ndan avlanan çipurada (S. aurata) 6.34 ppb olarak
tespit etmiştir. Tüm türler içinde en yüksek Cd konsantrasyonunu İzmir Körfezi’nden
avlanan sivriburun karagözde (Diplodus puntazzo) 14.22 ppb olarak bulmuştur. Tirsi
(Alosa fallax nilotica), kastros (Liza saliens), lüfer (Pomatomus saltator), işkine
(Sciaena umbra), palamut (S. sarda), asıl hani (Serranus cabrilla), cangidez
(Lepidorhombus
boscii),
dil
(S.
vulgaris),
patlakgöz
mercan
(Dentex
machrophtalmus), ısparoz (Diplodus annularis), sinarit (Dentex dentex), karagöz
(Diplodus vulgaris) ve ceran kefal (Liza ramada) balıklarının en düşük Cd
konsantrasyonuna sahip balıklar olduğunu tespit etmiştir.
İtalya’nın Ganzirri ve Messina Boğazı’ndan yakalanan L. aurata’nın kas
dokusundaki Zn 6173, Cu 2002.2 Cr 190.4, Cd 30.2, Pb 280.2, Ni 150.1 µg/g (y.a)
olarak tespit edilmiş olup Zn ve Cu konsantrasyonunun diğer toksik elementlerden
daha yüksek olduğu ve böylelikle bu iki bölgenin toksikolojik risk altında olmadığı
bildirilmiştir (Licata ve ark., 2003).
Araştırmacılar Yunanistan’ın Pamvotis gölünden yakaladıkları 4 tatlı su
balığının dokularında Cu ve Zn konsantrasyonlarını incelemişler ve karaciğer
dokusunda kas dokudakinden daha yüksek seviyeler bulmuşlardır. Ancak kas
dokusundaki metal seviyelerinin insan tüketimi için belirtilen limitlerin üzerine
çıkmadığını bildirmişlerdir (Papagiannis ve ark., 2004).
Tüzen (2003), Orta Karadeniz’deki bazı balık türlerindeki (Alosa caspia,
Engraulis encrosicholus, T. trachurus, S. sarda, Clupea sprattus) ağır metal
seviyelerini yaş ve kuru yakma metotlarını kullanarak tespit etmiş ve sonuçları
karşılaştırmıştır. Tüzen, yaş yakma metodunda balıklardaki birikim değerlerini Cd
için 0.10-0.48 µgg-1, Pb için 0.26-0.83 µgg-1, Cu için 1.29-2.90 µgg-1, Fe için 10.1431.26 µgg-1, Mn için 1.33-3.50 µgg-1, Zn için 10.36-22.94 µgg-1 olarak saptamıştır.
İki farklı yakma yönteminin sonuçlarını karşılaştırdığında rutin analizler için en
uygun yöntemin yaş yakma yöntemi olduğunu bildirmiştir.
Usero ve ark. (2003), İspanya’nın Güney Atlantik kıyılarından yakalanan L.
aurata’nın kas ve karaciğer dokusunda sırasıyla As için 0.83-1.68 ve 1.36-2.00
mg/kg, Mn için 1.23-4.61 ve 2.25-2.50 mg/kg, Zn için 30.6-81.8 ve 3.10-8.41 mg/kg,
Fe için 185-397 ve 4.11-7.13 mg/kg, Cu için 13.7-164 ve 0.2-0.6 mg/kg, Ni için
18
Beyza ERSOY
0.13-0.39 ve0.021-0.070 mg/kg, Cd için 0.14-0.51 ve 0.013-0.030 mg/kg, Pb için
0.25-0.48 ve 0.03-0.05 mg/kg, Cr için 0.011-0.029 ve 0.029-0.038 mg/kg arasında
değerler tespit etmişlerdir. Kas dokusundaki metal seviyelerinin insan tüketimi için
zorunlu sınırların altında bulunduğunu, ancak karaciğerdeki metal birikiminin kas
dokusundakine oranla daha yüksek seviyelerde olduğunu bildirmişlerdir.
Mississippi Nehri’ndeki balık dokularının kalitesini ve tüketim için sağlık
risklerini araştırmak amacıyla 1990-1994 yılları arasında nehrin alt kısımlarındaki 6
farklı bölgeden alınan 16 balık ve 3 kabuklu türünün dokularındaki As, Cd, Pb, Hg
konsantrasyonları tespit edilmiştir. Araştırma sonucunda As ve Hg’nin bu bölge için
primer risk bileşikleri olduğu bildirilmiştir (Watanabe ve ark., 2003).
Yılmaz (2003), İskenderun Körfezi’nden yakalanan M. cephalus ve T.
mediterraneus’un dokularındaki Fe, Cu, Ni, Cr, Pb ve Zn seviyelerinin incelemiş; bu
türlerin deri ve gonadlarındaki metal birikiminin kas dokusundaki birikimden daha
yüksek seviyede olduğunu tespit etmiştir. M cephalus ve T. Mediterraneus’un kas
dokusunda sırasıyla Fe 7.028, 41.84; Cu 1.45, 1.29; Ni 1.22, 0.94; Cr 1.46, 1.28; Pb
7.45, 1.03 ve Zn 38.23, 19.55 µg/g (yaş ağırlık) olduğunu, bazı dokulardaki bazı
metal konsantrasyonlarının insan tüketimi için kabul edilebilir seviyeleri aştığını
bildirmiştir.
Celik ve Oehlenschläger (2004) Kuzeydoğu Atlantik’ten yakalanan bazı balık
türlerinde Cu ve Zn seviyelerini tespit etmişlerdir. Chelidonichthys gurnardus,
Merlangius merlangus, Scomber scombrus’un kas dokusunda sırasıyla Zn
konsantrasyonları
3.5
mg/kg,
3.0
mg/kg,
4.1
mg/kg
(yaş
ağırlık);
Cu
konsantrasyonları 0.32 mg/kg, 0.31 mg/kg, 0.84 mg/kg (yaş ağırlık) olup; bu bölgede
incelenen bütün türlerin esansiyel elementlerden Zn ve Cu’nun iyi birer kaynağı
olduğu bildirilmiştir.
Oncorhynchus mykiss’in besin kompozisyonu ve mineral içeriği üzerine
pişirme yöntemlerinin etkisini araştırmak amacıyla yapılan çalışmada çiğ balığın
kas dokusundaki Na, Ca, K ve Mg içeriği sırasıyla 455 mg/kg, 632 mg/kg, 3060
mg/kg ve 409 mg/kg olarak tespit edilmiştir (Gökoğlu ve ark., 2004).
Kuzey denizindeki 4 balık türünün (Pleuronectes platessa, Limanda limanda,
Platichys fleus, Gadus morua) kas dokusundaki Cd, Cu, Mn ve Pb içeriklerinin
19
Beyza ERSOY
sırasıyla 0.003-0.03 µg/g, 0.78-2.2 µg/g, 0.41-2.7 µg/g, 0.001-0.12 µg/g; karaciğer
dokudaki metal içeriklerinin ise sırasıyla 0.05-0.52, 4.1-52.2, 1.7-11, 0.04-0.38
µg/g arasında değişim gösterdiği Henry ve ark. (2004) tarafından tespit edilmiştir.
Karadede ve ark. (2004) Atatürk Baraj Gölündeki kefal (L. abu) ve karabalık
(Silurus triostegus) türlerinin kas, karaciğer ve solungaçlarındaki bazı ağır
metallerin (Co, Cu, Fe, Mn, Mo, Ni, Zn) birikimini tespit etmek için yaptıkları
araştırmada solungaç ile karaciğerdeki birikimin kastaki birikimden daha yüksek
olduğunu tespit etmişlerdir. Co ve Mo bütün örneklerde limit değerlerin altında
olduğu için tespit edilememiş; Ni ise sadece L. abu’nun bütün dokularında tespit
edilememiştir. Araştırmacılar tespit edilen metallerin konsantrasyonlarının FAO
tarafından bildirilen insan tüketimi için belirlenen limitlerin altında olduğunu
bildirmişlerdir.
Turhan ve ark. (2004) Karadeniz’deki Engraulis encrasicholus’un kas
dokusundaki toplam Fe içeriğinin 38.9 µg/g (k.a) olduğunu bildirmişlerdir.
İskenderun Körfezi’ndeki 3 farklı istasyondan alınan ticari değere sahip balık
türlerinin (S. undosquamis, M. Barbatus ve S. aurata) kas dokularındaki ağır
metaller araştırılmış ve bu türlerin kas dokusundaki ortalama metal içerikleri
sırasıyla Cd 1.310-0.831-1.341, Fe 4.175-9.682-13.166, Pb 3.474-1.808-2.314, Zn
3.025-4.078-4.873, Cu 1.318-2.201-1.239, Mn 1.361-2.151-1.266, Ni 6.531-1.3592.537, Cr 1.654-2.719-1.309, Co 2.156-0.953-1.295, Al 0.831-2.228-0.919 mg/kg
(kuru ağırlık) olarak tespit edilmiştir. Araştırmada sonuç olarak araştırılan türlerin
kaslarındaki konsantrasyonların insan tüketimi için izin verilen güvenlik sınırlarını
aşmadığını ortaya konulmuştur (Türkmen ve ark., 2005).
Wang ve ark (2005), Çin’in üçüncü büyük sanayi ve tarım merkezi olan
Tianjin bölgesinde tüketilen balıklardaki ağır metal seviyelerinin insan sağlığı
açısından oluşturduğu riskleri tespit etmek için bu bölgeden avlanan balık türlerinde
Hg, Cu, Zn, Cd, Pb, Cr konsantrasyonlarını araştırmışlar ve balık kas dokusunda
Hg için 0.02-0.07 µg/g, Cu için 0.60-2.13 µg/g, Zn için 9.4-22.1 µg/g, Pb için
0.005-0.07 µg/g , Cd için 0.002-0.008 µg/g, ve Cr için 0.18-0.53 µg/g değerlerini
tespit etmişlerdir. Diğer elementlerle karşılaştırıldığında Cr seviyesinin en az risk
20
Beyza ERSOY
taşıdığını ve yetişkinler için Cd, çocuklar için ise Hg seviyesinin en fazla risk
taşıdığını bildirmişlerdir.
Altındağ ve Yiğit (2005) Beyşehir gölünden topladıkları balık örneklerinde
atomik absorbsiyon spektrofotometresi kullanarak Cd, Pb, Hg ve Cr birikimini
araştırmışlardır. Leuciscus cephalus, C. carpio, Lucioperca lucioperca ve Tinca
tinca’nın kas dokularında sırasıyla Cd 0.578, 0.543, 0.643, 0.598; Pb 0.348, 0.303,
0.678, 0.415; Hg 0.012, 0.022, 0.023, 0.028; Cr 0.245, 0.308, 0.260, 0.235 µg/g
olarak tespit etmişler ve Beyşehir Gölü’ndeki balık türlerindeki ağır metal
konsantrasyonlarının suyun metallerle direk kontaminasyonu veya bölgenin
jeokimyasal yapısı nedeniyle yüksek seviyelerde olduğunu ifade etmişlerdir.
Son yıllarda Pb kirliliğinin arttığı bildirilen Bangladeş’teki Dhanmondi
gölünden indikatör olarak alınan 3 balık türünün (T. nilotica, Cirrhina mrigala,
Clarius batrachus) kas dokusundaki ağır metal seviyeleri incelenmiş ve atomik
absorbsiyon yöntemiyle tespit edilen metallerin konsantrasyonları Ca 4999, Na
3183, Mg 2193, Fe 131, Zn 60.1, Mn 17.5, Cu 5.07, Pb 2.08, ve Ni 1.91 µg/g (kuru
ağırlık) olarak tespit edilmiştir. Avrupa birliğinin belirlemiş olduğu balık etinde
bulunması gereken Pb maksimum seviyesi 0.96 µg/g (ka) olduğundan ve Pb
içeriğinin bu sınırları aşmış olmasından dolayı araştırmacılar dikkatli olunması ve
bu göldeki balıklarda rutin olarak ağır metal analizi yapılması gerektiğini
belirtmişlerdir (Begum ve ark., 2005).
Dalman ve ark. (2006), yaptıkları araştırmada Ege Denizi’nin güney
doğusundaki Güllük Körfezi’nden avlanan ve en çok tüketilen tür olan D. labrax’ın
kas dokusundaki ağır metal seviyelerini tespit etmişlerdir. Araştırma sonunda bu
dokulardaki miktarların Pb <0.02-0.4, Cd < 0.01-0.04, Cu < 0.1, Zn 0.5-7.2 mg/kg
olduğunu bildirmişlerdir.
Orban ve ark. (2007) İtalya’daki 3 farklı gölden yıl boyunca (Aralık 2001 ve
Şubat, Haziran, Eylül 2002 tarihlerinde) mevsimsel aralıklarla toplanan levreklerde
(Perca fluviatilis) Na, K, Mg ve Ca içeriklerinin sırasıyla 25.1-33.2 mg/100g, 325395 mg/100g, 21.8-27.1 mg/100g ve 46.3-85.4 mg/100g arasında değişim
gösterdiğini tespit etmişlerdir.
21
Beyza ERSOY
Tyrrhenian ve Sicilya Denizi’nden yakalanan kültür levreklerindeki (D.
labrax) ağır metal konsantrasyonlarının karaciğer dokusunda Cd 0.05-0.30 mg/kg,
Cu 2.50-6.23 mg/kg, Pb 0.26-0.64 mg/kg, Se 0.67-1.50 mg/kg, Zn 4.31-6.90 mg/kg,
kas dokusunda Cd 0.043-0.13 mg/kg Cu 0.88-6.23 mg/kg Pb 0.12-0.35 mg/kg, Se
0.19- 0.54 mg/kg, Zn 2.63-4.08 mg/kg olarak değiştiği ve bu değerlerin Avrupa
Birliği limitlerinin dışına çıkmadığı tespit edilmiştir (Dugo ve ark., 2006).
Eboh ve ark. (2006) Nijer deltasında ticari öneme sahip 5 balık türünün
(Chsysichthyes nigrodigitatus, Oreochromis niloticus, Ilisha africana, Ethmalosa
fimbriata, Periophthalamus koelreuteri) kas dokusundaki Cu, Zn, Pb, As, Cr, Cd
içeriklerini sırasıyla 0.001 mg/100g, 0.001-0.002 mg/100g, 0.0002-0.00011
mg/100g, <0.0001 mg/100g, <0.0001 mg/100g, <0.0001 mg/100g; karaciğer
dokusundaki metal içeriklerini sırasıyla 0.001-0.002 mg/100g, 0.001-0.002
mg/100g, 0.0001-0.0002 mg/100g, <0.0001 mg/100g, <0.0001 mg/100g, <0.0001
mg/100g olarak tespit etmişlerdir.
22
3. MATERYAL VE METOT
Beyza ERSOY
3.1. Materyal
3.1.1 Balık Türleri
Deneme materyali olarak Adana Karataş sahilinin İskenderun’a doğru 3 mil
dışında (Şekil 3.1) avlanan yöresel balıkçılardan temin edilen demersal ve pelajik
balık türleri kullanılmıştır. Balık örnekleri 2003 yılının Eylül ve Aralık, 2004 yılının
Mart ve Mayıs aylarında temin edilmiştir. Çalışmada kullanılan demersal türler:
Çipura (Sparus aurata), berlam (Merluccius merluccius), kırlangıç balığı
(Chelidonichthys lucernus), gümüş balığı (Saurida undosquamis), dil balığı (Solea
solea), paşa barbunu (Upeneus moluccensis); pelajik türler: Kızılgözlü sardalya
(Etrumeus teres), kolyoz (Scomber japonicus), altınbaş kefal (Liza aurata), karagöz
istavrit (Trachurus mediterraneus)’tir.
Şekil.3.1. İskenderun Körfezi ve Örnekleme Alanı
23
Beyza ERSOY
Araştırmada kullanılan balık türlerinin bilimsel adı, familya ve Türkçe adları
çizelge 3.1’de verilmiş olup tür tayinleri Başusta (1997)’ya göre yapılmıştır.
Çizelge 3.1. Araştırmada Kullanılan Balık Türleri (Başusta, 1997)
Bilimsel Adı
Sparus aurata (Linnaeus, 1758)
Merluccius merluccius (Linnaeus, 1758)
Chelidonichthys lucernus (Linnaeus, 1758)
Etrumeus teres (DeKay, 1842)
Scomber japonicus (Houttuyn, 1782)
Liza aurata (Risso, 1810)
Saurida undosquamis (Richardson, 1848)
Solea solea (Linnaeus, 1758)
Upeneus moluccensis (Bleeker, 1855)
Trachurus mediterraneus (Staindachner,1868)
Familya
Sparidae
Merluccidae
Triglidae
Clupeidae
Scombridae
Mugilidae
Synodontidae
Soleidae
Mullidae
Carangidae
Türkçe Adı
Çipura
Berlam
Kırlangıç Balığı
Kızılgözlü Sardalya
Kolyoz
Altınbaş Kefal
Gümüş Balığı
Dil Balığı
Paşa Barbunu
Karagöz İstavrit
Balıkların kas dokularında ham protein, lipit, nem ve ham kül (%) değerleri
incelenmiş; kas ve karaciğer dokularında mineral maddelerden Na, K, Mg ve Ca
konsantrasyonları (mg/kg); ağır metallerden Mn, Fe, Pb, Cu, Cd, Ni, Cr, Zn
konsantrasyonları (mg/kg) incelenmiştir. Eylül, Aralık, Mart ve Mayıs ayları olmak
üzere 4 kere balık alınmış ve analizler yapılmıştır.
Araştırmada kullanılan balık türlerinin ağırlık ve boy ortalamaları standart
hataları ile birlikte çizelge 3.2’de verilmiştir.
Çizelge 3.2. Araştırmada Kullanılan Balık Türlerinin Örnek Sayısı (n), Boy ve
Ağırlık Ortalamaları±Standart Hataları
Türler
n
Ağırlık (g)
Boy (cm)
Sparus aurata
60 92.7987±7.407
18.4±0.740
Merluccius merluccius
60 110.3256±33.446
24.64±2.619
Chelidonichthys lucernus 60 69.5127±18.449
19.16±1.754
Etrumeus teres
60 86.9916±29.066
20.5911±1.986
Scomber japonicus
60 100.2298±40.657
22.2489±2.762
Liza aurata
60 79.4653±12.923
21.8756±1.760
Saurida undosquamis
60 79.3927±28.571
22.3711±2.424
Solea solea
60 114.6793±40.206
24.1911±2.671
Upeneus molluccensis
60 27.514±3.858
13.84±0.911
Trachurus mediterraneus 60 47.6342±11.414
17.426±1.687
24
Beyza ERSOY
3.2. Metotlar
3.2.1. Biyokimyasal Kompozisyon Analizleri
Değişik aylarda alınmış olan balık türlerinin biyokimyasal bileşenlerini tespit
etmek için fileto haline getirilmiş olan balık eti homojenize edilmiş ve 3 paralelli
olarak analizler yapılmıştır.
3.2.1.1. Ham Protein Tayini
Ham protein tayini Kjeldahl yöntemine göre yapılmıştır (AOAC, 1984).
Homojenize edilmiş olan örneklerden yaklaşık 1 g örnek 0.1mg duyarlı hassas
terazide tartılarak kjeldahl tüplerine aktarılmıştır. Üzerlerine yaklaşık 2g yakma
katalizörü (K2SO4 + Cu2SO4) ve 10 ml H2SO4 ilave edilerek yakma işlemi
gerçekleştirilmiştir. Yakma ünitesindeki tüpler 420 °C’de içindeki örnekler yeşil-sarı
berrak bir renk alıncaya kadar yakma işlemine tabi tutulmuştur. Bu süre sonunda
tüpler oda ısısında soğumaya bırakılmış ve soğuduktan sonra üzerlerine 50 ml
destile su ve 50 ml % 33’lük NaOH eklenmiştir. Destilasyon işlemi için erlenlere 35
ml N/7’lik H2SO4 ve 3 damla metil kırmızısı (0.1 g metil kırmızısı:100 ml metil
alkol) eklenerek destilasyon ünitesindeki destilat toplama kısmına yerleştirilmiştir.
Destilasyon işlemine erlende 100 ml sıvı toplanıncaya kadar devam edilmiştir. Bu
işlemden sonra destilat N/7’lik NaOH ile titre edilerek harcanan NaOH miktarından
aşağıdaki formül kullanılarak % ham protein (HP) miktarı hesaplanmıştır.
Kör
HP(%) =
[( N / 7 H 2 SO4 xF ) − ( N / 7 NaOHxF)] − [( N / 7 H 2 SO4 xF ) − ( N / 7 NaOHxF)]
x1.25 (3.1)
ÖrnekMik.
25
Beyza ERSOY
3.2.1.2. Lipit Analizi
Lipit analizi Bligh ve Dyer (1959) metoduna göre yapılmıştır. Bu amaçla
homojenize edilmiş örneklerden yaklaşık 3 g alınarak 0.1 mg duyarlı hassas terazide
tartıldıktan sonra üzerlerine 1:2 oranında 120 ml metanol+kloroform (40 ml
metanol+80 ml kloroform) karışımından eklenerek tekrar homojenize edilmişlerdir.
Daha sonra bu örnekler üzerine 20 ml % 0.4’lük CaCI2 çözeltisi eklenerek süzme
kağıdında (Schleicher & Schuell, 5951/2 185 mm) süzme işlemi gerçekleştirilmiştir.
Süzülen örnekler 105 °C’de 2 saat etüvde bekletilip darası alınmış olan balonlara
boşaltılmıştır. Balonların ağzı hava geçirmeyecek şekilde kapatılarak 1 gece
karanlık bir yerde bekletilmiş ve bekleme işleminden sonra balon içindeki solüsyon
bir pastör pipetine aktarılarak üst tabaka (metanol+su karışımı) ayrılmıştır. Balon
içinde kalan kloroform+lipit karışımı içerisindeki kloroform 60 °C’de rotary
evaporatörü yardımı ile uçurulmuştur. Balonlar kalan kloroformun da tamamen
uçması için 90 °C’de 1 saat etüvde bekletilmiş ve daha sonra desikatör yardımıyla
soğutularak 0.1 mg duyarlı hassas terazide tartım yapılmıştır. Aşağıdaki formül
kullanılarak % lipit oranları hesaplanmıştır.
Lipit (%) =
[( BalonDarası( g ) + lipit ( g )) − BalonDarası( g )] x100
ÖrnekMiktarı( g )
(3.2)
3.2.1.3. Nem ve Ham Kül Tayini
Nem ve ham kül tayini AOAC (1990)’a göre yapılmıştır. Nem tayini için
etüvde 105 °C’de sabit ağırlığa kadar kurutulan ve soğutulduktan sonra 0.1 mg
duyarlı hassas terazide darası alınan porselen krozeler içine homojen haldeki
örneklerden yaklaşık 3 g tartılmıştır. Örnekler etüvde 105 °C’de 5 saat sabit ağırlığa
gelinceye kadar kurutulmuştur. Etüvden çıkarılan örnekler desikatör yardımıyla oda
sıcaklığına soğutulmuş ve tartılmıştır.
26
Beyza ERSOY
Ham kül tayininde, nem tayini için kurutulmuş olan örnekler yakma fırınına
yerleştirilerek 550 °C’de 5 saat süreyle (açık gri renk oluşana kadar) yakılmış ve
desikatörde oda sıcaklığına kadar soğutulduktan sonra tartılmıştır (AOAC 1990).
Kuru madde ve ham kül (%) oranları aşağıdaki formül kullanılarak
hesaplanmıştır.
KuruMadde(%) =
HamKül (%) =
( Dara ( g ) + kurumadde( g )) − Dara( g )
x100
ÖrnekMiktarı( g )
( Dara( g ) + hamkül ( g )) − Dara( g ) x100
ÖrnekMiktarı( g )
(3.3)
(3.4)
3.2.2. Mineral Madde ve Ağır Metal Analizi
3.2.2.1. Örneklerin Hazırlanması
Eylül, Aralık, Mart ve Mayıs aylarında temin edilen her tür için 15 balık aynı
gün içerisinde buz kutusuna koyularak aralarına buz kalıpları yerleştirildikten sonra
Çukurova Su Ürünleri Fakültesi işleme laboratuarına getirilmiştir. Balıkların total
boy (cm) ve ağırlıkları (g) ölçüldükten sonra paslanmaz malzemeden oluşmuş ve
temiz ekipman kullanılarak iç organları çıkarılmış ve karaciğeri alınmıştır. Alınan
karaciğerler polietilen torbalara yerleştirilerek ağır metal analizine kadar derin
dondurucuda –20 °C’de muhafaza edilmiştir. İç organları çıkarılmış olan balıklar
önce çeşme suyu sonra bidistile su ile yıkanarak polietilen torbalara yerleştirilmiş ve
analize kadar –20 °C’de saklanmıştır.
Analiz yapılacağı zaman derin dondurucudan çıkarılan balıklar bir gece önce
buzdolabında bekletilerek buzlarının çözünmesi sağlanmıştır. Ağır metal analizi için
de dokuların digestionu Tüzen 2003’den modifiye edilen yöntemle 3 paralelli olarak
yapılmıştır. Kas dokusundan hazırlanan filetolar ve karaciğerden yaklaşık 2 gr
alınarak 25 ml’lik plastik falcon tüplerin içine yerleştirilmiş ve üzerine 5 ml
konsantre HNO3 eklendikten sonra tüplerin kapakları kapatılarak renklenme işlemi
27
Beyza ERSOY
bitip, çözünme işlemi gerçekleşene kadar su banyosunda 60 °C’de tutulmuşlardır.
Tüplerin içinde biriken gaz belirli periyotlarla tüplerin kapağı hafifçe gevşetilmek
suretiyle çıkarılmıştır. Çözünen örnekler filtre kağıdında (kül içermeyen Whatman
No. 42) süzülerek bidistile su ile 25 ml’ye tamamlanmış ve ölçüme hazır hale
getirilmiştir. Aynı yöntemle bir blank çözelti de hazırlanmıştır.
3.2.2.2. Standart Çözeltilerin Hazırlanması
Örneklerin okunmasından önce her metalin balık etinde bulunduğu
konsantrasyona göre en az 7 değişik konsantrasyonda standart çözelti hazırlanarak
kalibrasyon eğrisi çizilmiştir. Kalibrasyon için High Purity Marka standartlar
kullanılmıştır. Elde edilen kalibrasyon eğrisinde en az % 99.5 korelasyon
sağlanmıştır.
3.2.2.3. Değerlendirme Metodu
Analize hazırlanan örneklerde ICP-AES ((Inductively Coupled Plasma-Mass
Spectrometer) Varian Liberty Series-2 cihazında her metal için belirtilen dalga
boyunda köre karşı okuma yapılmıştır.
ICP cihazına çözelti halinde verilen örnekler bu cihazda gaz fazına geçer ve
bir süre sonra da rezonans ışınları yayarlar. Oluşan ışınlar tespit edilerek ölçüm
gerçekleştirilir. Analizler sırasında okunan her 50 örnekten sonra tekrar kalibrasyon
ayarı yapılmıştır.
Metallerin okuma yapıldığı dalga boyları ve cihazın okuma sınır değerleri
Çizelge 3.3’de verilmiştir.
Ölçümler sonucunda örneklerin içerdiği metal miktarlarına ait değerler
aşağıdaki matematiksel formül yardımı ile ppm (mg/kg) olarak yaş ağırlık üzerinden
hesaplanmıştır.
MetalKonsantrasyonu (mg / kg ) =
( Sonuç − Blank ) xSeyreltmeOranı
ÖrnekMiktarı( g )
28
(3.5)
Beyza ERSOY
Çizelge 3.3. Metallerin Okunduğu Dalga Boyları ve Okuma Aralıkları
Metal
Dalga Boyu (nm)
Okuma Aralığı (ppm)
Ca
317.933
0.0003-15
Na
330.237
0.010-500
K
766.490
0.10-5000
Mg
279.079
0.001-50
Cd
226.502
0.015-750
Cr
267.716
0.040-2000
Cu
324.754
0.020-1000
Fe
259.940
0.015-750
Mn
257.610
0.003-150
Ni
231.604
0.060-3000
Pb
220.353
0.14-7000
Zn
213.856
0.009-450
3.2.3. İstatistiksel Analizler
Besin kompozisyonu ve mineral madde içeriklerinin aylara göre değişimini
belirlemek için SPSS 10.0 paket programı kullanılarak Duncan Çoklu Karşılaştırma
Testi uygulanmış; ağır metal değerlerinin tür, doku ve aylara göre interaksiyonunu
tespit etmek için ise SAS 9.0 programı kullanılarak Duncan Çoklu Karşılaştırma
Testi uygulanmıştır.
29
4. BULGULAR VE TARTIŞMA
Beyza ERSOY
4.1. Bulgular
4.1.1. Biyokimyasal Kompozisyon
Değişik aylarda avlanan demersal ve pelajik balık türlerinin filetolarındaki nem,
ham kül, ham protein ve lipit % değerleri aşağıda verilmiştir.
4.1.1.1. Balık Filetolarının Nem ve Ham Kül İçerikleri
Aylara göre değişik balık türlerinin filetosundaki % nem ve % ham kül
değerleri±standart sapmaları Çizelge 4.1 ve Çizelge 4.2’de verilmiştir.
Çizelge 4.1. Değişik Balık Türlerinin Farklı Aylarda Fileto Nem Oranı (%)
Balık Türü
Eylül
Aralık
Mart
Mayıs
Demersal
Çipura
75.64±0.239b 74.32±0.202a 76.85±0.050c 75.91±0.644b
75.95±0.155a 77.79±0.404b 78.34±0.123c 77.73±0.061b
Paşa Barbun
75.79±0.108a 76.73±0.044b 77.30±0.040c 78.27±0.260d
Dil Balığı
77.40±0.227b 76.93±0.006ab 76.57±0.453a 77.15±0.021b
Berlam
78.95±0.100c 78.45±0.186b 76.65±0.020a 79.18±0.040d
Gümüş Balığı
75.95±0.095b 75.01±0.125a 79.40±0.020d 78.20±0.050c
Pelajik
Kolyoz
75.20±0.560b 75.13±0.070b 75.15±0.021b 74.21±0.530a
Karagöz İstavrit
78.90±0.087c 77.87±0.100b 75.23±0.026a 75.17±0.140a
Altınbaş Kefal
78.45±0.115b 79.83±0.035d 77.27±0.171a 79.58±0.111c
Kızılgözlü Sardalya 76.00±0.046b 75.03±0.136a 76.73±0.172c 74.94±0.293a
∗Aynı satırdaki farklı harfler aylar arasındaki istatistiksel farklılıkları P<0.05) göstermektedir. n=3
Çizelge 4.1’de görüldüğü gibi 10 farklı demersal ve pelajik balık türünün
filetolarındaki nem oranlarında avlandıkları aylara göre farklılıklar görülmektedir.
Ancak bazı aylar arasındaki farklılıklar istatistiki açıdan önemli değildir. Bütün
türlerde nem oranları aylara göre %74.21 ile %79.83 arasında değişim
göstermektedir.
30
Beyza ERSOY
Çipurada en yüksek nem değeri (%76.85) Mart, en düşük nem değeri (%74.32)
Aralık ayında tespit edilmiştir. Mayıs ve Eylül ayındaki değerler arasında istatistiki
açıdan farklılık bulunmamaktadır.
Kırlangıç balığının araştırma gruplarına ait filetolarının aylara göre nem
değerleri arasında istatistiki açıdan farklılıklar tespit edilmiştir. Ancak Mayıs ve
Aralık ayındaki nem içerikleri arasında fark bulunmamaktadır. Mart ayında avlanan
balıkların en yüksek, Mayıs ve Aralık ayında avlananların ise en düşük nem içeriğine
sahip oldukları tespit edilmiştir.
Paşa barbun filetosunun nem oranları arasında yapılan istatistiki karşılaştırmaya
göre Mayıs ayında avlanan balıkların diğer aylarda avlananlara göre istatistiksel
açıdan önemli derecede yüksek nem içeriğine sahip oldukları tespit edilmiştir
(P<0.05). En düşük nem değeri ise Eylül ayında saptanmıştır.
Eylül ayında avlanan dil balığının diğer aylara göre daha yüksek nem içeriğine
sahip olduğu tespit edilmiştir. Mayıs, Aralık aylarındaki nem içeriği ile Eylül
ayındaki nem içeriği arasında istatistiki açıdan bir fark görülmemiştir.
Berlam Mayıs ayında en yüksek nem içeriğine sahip iken; Mart ayında nem
içeriği istatistiki açıdan önemli derecede düşük çıkmıştır (P<0.05).
Mart ayında avlanan gümüş balığının diğer aylara göre yüksek oranda nem
içerdiği aylar arasında yapılan istatistiki karşılaştırmalarla tespit edilmiştir. Aralık
ayında ise diğer aylara göre istatistiki açıdan önemli derecede düşük nem içeriği
saptanmıştır (P<0.05).
Kolyozun Eylül ayında en yüksek (%75.20), Mayıs ayında en düşük (%74.21)
nem içeriğine sahip olduğu tespit edilmiştir. Bu tür için Aralık ve Mart aylarında
saptanan değerler ile Eylül ayındaki değer arasında istatistiki açıdan fark
bulunmamaktadır.
Karagöz istavrit Eylül ayında en yüksek nem değerine sahip olup bu değer
%78.90’dır. Bu türün filetosunda en düşük nem değeri (%75.17) Mayıs ayında tespit
edilmiştir. Mayıs ve Mart ayı değerleri arasındaki farklılık istatistiki açıdan
önemsizdir.
Altınbaş kefalde en yüksek nem değeri Aralık, en düşük nem değeri ise Mart
ayında tespit edilmiş olup bu değerler sırasıyla %79.83 ve %77.27’dir.
31
Beyza ERSOY
Kızılgözlü sardalya filetolarındaki nem içeriği aylar arasında karşılaştırılma
yapıldığında en yüksek değere Mart ayında ulaşmıştır. Bu türün Mayıs ve Aralık
ayında en düşük nem içeriğine sahip olduğu tespit edilmiştir (Çizelge 4.1).
Çizelge 4.2. Değişik Balık Türlerinin Farklı Aylarda Fileto Ham Kül Oranı (%)
Balık türü
Eylül
Aralık
Mart
Mayıs
Demersal
Çipura
1.40±0.006c 1.03±0.036a 1.11±0.010b 1.54±0.015d
1.34±0.015a 1.38±0.040a 1.35±0.017a 1.51±0.044b
Paşa Barbun
1.29±0.011ab 1.35±0.075b 1.24±0.075a 1.38±0.010b
Dil Balığı
1.21±0.015a 1.39±0.011c 1.33±0.026b 1.29±0.045b
Berlam
1.33±0.006c 1.20±0.023b 1.38±0.006d 1.07±0.040a
Gümüş Balığı
1.35±0.021b 1.25±0.006a 1.33±0.046b 1.47±0.006d
Pelajik
Kolyoz
1.40±0.006a 1.57±0.015c 1.63±0.010d 1.48±0.010b
Karagöz İstavrit
1.28±0.021a 1.32±0.053a 1.35±0.006a 1.67±0.072b
Altınbaş Kefal
1.18±0.006ab 1.37±0.057c 1.22±0.006b 1.13±0.035a
Kızılgözlü Sardalya 1.39±0.042a 1.47±0.015ab 1.55±0.010b 1.40±0.070a
∗Aynı satırdaki farklı harfler aylar arasındaki istatistiksel farklılıkları P<0.05) göstermektedir. n=3
Çizelge 4.2’de görüldüğü gibi çipuranın ham kül değeri Mayıs ayında diğer
aylara göre istatistiksel olarak önemli bir artış göstermiştir. En düşük ham kül değeri
Aralık ayında tespit edilmiş olup bu değer istatistiki olarak diğer aylarla
karşılaştırıldığında önemli derecede düşüktür (P<0.05).
Kırlangıç balığının Mayıs ayında avlanan örneklerinde tespit edilen ham kül
değeri diğer aylara oranla istatistiki açıdan önemli derecede yüksektir (P<0.05). Diğer
aylardaki ham kül değerleri arasında istatistiki açıdan fark bulunmamaktadır. Diğer
aylardaki ham kül değerleri istatistiki açıdan Mayıs ayı ile kıyaslandığında önemli
derecede düşüktür (P<0.05). Paşa barbunun Aralık ve Mayıs ayında avlanan
örneklerinde ham kül içerikleri diğer aylara göre önemli derecede yüksek bulunmuş
olup, bu değerler Mart ayında istatistiki açıdan önemli derecede düşüş göstermiştir
(P<0.05).
Aralık ayında avlanan dil balığının ham kül içeriği diğer aylarla kıyaslandığında
istatistiki açıdan önemli derecede yüksek olup, bu türün en düşük ham kül içeriği
32
Beyza ERSOY
Eylül ayında saptanmıştır. Bütün aylar arasındaki farklılıkların istatistiki açıdan
önemli olduğu tespit edilmiştir (P<0.05).
Berlamın Mart ayında belirlenen ham kül değeri diğer aylardan daha yüksek
olup bu değer istatistiki açıdan önemli derecede yüksektir (P<0.05). Aylara göre ham
kül değerleri arasında karşılaştırma yapıldığında Mayıs ayındaki ham kül içeriği diğer
aylara göre önemli derecede düşüktür (P<0.05).
Gümüş balığının Mayıs ayında avlanan örneklerinde tespit edilen ham kül
değerleri diğer aylara oranla daha yüksek bulunmuştur (P<0.05). Aralıkta avlanan
gümüş balığı filetolarındaki ham kül değeri diğer aylara göre önemli derecede
düşüktür (P<0.05).
Kolyozun ham kül değerleri arasında aylara bağlı olarak istatistiki açıdan
önemli farklılıklar bulunmaktadır. Mart ayında tespit edilen ham kül değeri diğer
aylarla kıyaslandığında istatistiki olarak önemli derecede yüksek olup, Eylül ayında
oldukça düşük değere rastlanmıştır (P<0.05).
Eylül, Aralık ve Mart aylarında avlanan karagöz istavritin filetolarında saptanan
ham kül miktarları arasında istatistiki açıdan karşılaştırma yapıldığında aylara göre
önemli bir değişimin olmadığı tespit edilmiştir. En yüksek ham kül değeri Mayıs
ayında % 1.67 olarak tespit edilmiş olup diğer aylarda tespit edilen değerlerden
önemli derecede yüksektir (P<0.05).
Altınbaş kefalin Aralık ayında avlanan örneklerinde ham kül içeriği diğer aylara
göre önemli derecede yüksek bulunmuş olup, bu değer Mayıs ayında istatistiki açıdan
önemli derecede düşüş göstermiştir (P<0.05).
Kızılgözlü sardalyanın Mart ayında belirlenen ham kül değeri diğer aylardan
istatistiki açıdan önemli derecede yüksektir (P<0.05). Kızılgözlü sardalyada Mayıs ve
Eylül aylarında tespit edilen değerler kendi aralarında istatistiki açıdan fark
bulunmamasına rağmen diğer aylarla kıyaslandığında önemli derecede düşüktür
(P<0.05).
33
Beyza ERSOY
4.1.1.2. Ham Protein ve Lipit İçerikleri
Aylara göre balık filetosundaki % ham protein ve % lipit değerleri±standart
sapmaları Çizelge 4.3 ve Çizelge 4.4’de verilmiştir.
Çizelge 4.3. Değişik Balık Türlerinin Farklı Aylarda Fileto Ham Protein Oranı (%)
Balık Türü
Demersal
Çipura
Paşa Barbun
Dil Balığı
Berlam
Gümüş Balığı
Pelajik
Kolyoz
Karagöz İstavrit
Altınbaş Kefal
Eylül
Aralık
Mart
Mayıs
20.45±0.056a
18.96±0.076a
19.32±0.036b
20.41±0.020b
18.08±0.030a
20.19±0.205c
22.63±0.180c
19.94±0.065c
21±0.0.000c
20.81±0.160c
19.44±0.440c
22.69±0.030d
21.43±0.010b
19.50±0.011b
18.75±0.020a
21.44±0.040d
20.69±0.040d
18.19±0.010a
21.26±0.011b
20.04±0.040d
19.36±0.030b
20.66±0.030a
18.75±0.006b
18.72±0.030b
21.61±0.017b
18.66±0.251a
16.09±0.079a
20.41±0.021b
22.63±0.03c
20.06±0.120b
17.63±0.03c
22.25±0.05d
20.56±0.020a
20.13±0.010b
18.40±0.040d
19.94±0.020a
21.62±0.070b
22.30±0.020c
16.80±0.000b
21.80±0.030c
∗Aynı satırdaki farklı harfler aylar arasındaki istatistiksel farklılıkları (P<0.05) göstermektedir. n=3
Çizelge 4.4. Değişik Balık Türlerinin Farklı Aylarda Fileto Lipit Oranı (%)
Balık Türü
Eylül
Aralık
Mart
Mayıs
Demersal
Çipura
1.70±0.035d 1.75±0.050d 0.23±0.010a 0.67±0.006b
3.08±0.040c 0.40±0.020b 0.26±0.020a 0.24±0.021a
Paşa Barbun
3.26±0.011c 0.64±0.030a
2.2±0.200b 0.51±0.000a
Dil Balığı
0.55±0.025d 0.24±0.020a
0.34±0.020c 0.30±0.006b
Berlam
1.24±0.010c 0.24±0.025b 0.27±0.020b 0.14±0.017a
Gümüş Balığı
1.66±0.021c 0.50±0.070a
0.43±0.010a 0.68±0.015b
Pelajik
Kolyoz
1.57±0.050c 0.18±0.020a
0.72±0.006 1.91±0.006d
Karagöz İstavrit
0.88±0.021c 0.40±0.017b 2.03±0.030d 0.11±0.015a
Altınbaş Kefal
4±0.020d
0.13±0.020a
2.23±0.000c 1.9±0.100b
Kızılgözlü Sardalya 1.63±0.055d 0.23±0.010a
0.76±0.020b 0.86±0.010c
∗Aynı satırdaki farklı harfler aylar arasındaki istatistiksel farklılıkları (P<0.05) göstermektedir. n=3
Çizelge 4.3’de görüldüğü gibi yapılan analizler sonucunda farklı aylarda tespit
edilen balık eti ham protein içeriklerinin % 16.09-% 22.69 arasında değişim
gösterdiği tespit edilmiştir. İstatistiki analizler sonucunda çipura, kızılgözlü sardalya,
kolyoz, gümüş balığı, paşa barbun Aralık ayında; berlam, altınbaş kefal ve dil balığı
34
Beyza ERSOY
Mart ayında; kırlangıç balığı ve karagöz istavritin ise Mayıs ayında en yüksek protein
oranına sahip oldukları saptanmıştır. Türlere göre değişmekle birlikte, genel olarak
Eylül ve Mart aylarında avlanan balıklarda protein oranının düşük olduğu
saptanmıştır (P<0.05).
Lipit seviyesi bütün türlerde % 0.11 ile % 4 arasında değişim göstermektedir.
Yapılan istatistiki analizler sonucunda kolyoz ve karagöz istavrit dışında bütün
türlerde Eylül ayındaki lipit seviyesinin diğer aylara oranla daha yüksek olduğu tespit
edilmiştir. Kolyozda Mayıs, karagöz istavritte Mart ayında en yüksek lipit seviyeleri
bulunmuştur. En düşük lipit seviyeleri çipura ve gümüş balığında Mart; karagöz
istavrit, paşa barbun ve berlamda Mayıs; kolyoz, altınbaş kefal, dil balığı ve
kızılgözlü sardalyada Aralık ayında tespit edilmiştir. Kırlangıç balığı Mart ve Mayıs
aylarında, gümüş balığı Aralık ve Mart aylarında en düşük lipit seviyelerine sahip
olup istatistiki açıdan bu iki ay arasında faklılık gözlenmemiştir.
4.1.2. Mineral Madde İçerikleri
Balık türlerinin kas ve karaciğer dokularında belirli aylarda tespit edilen
mineral madde içerikleri aşağıda verilmiştir.
4.1.2.1. Balık Türlerinin Kas Dokusundaki Mineral Madde İçerikleri
Demersal ve pelajik olmak üzere 10 farklı türün aylara göre kas dokusundaki
mineral madde içerikleri (mg/kg) ve standart hataları Çizelge 4.5’de verilmiştir.
Çizelge 4.5’de görüldüğü gibi kas dokusundaki Na içeriği aylara göre 473.701573.03 mg/kg arasındadır. Aylar arasındaki konsantrasyonlar istatistiki açıdan
farklılık göstermiştir (P<0.05). En yüksek değer Aralık ayında karagöz istavritte, en
düşük değer ise Mart ayında paşa barbunda tespit edilmiştir.
Ca konsantrasyonu türler arasında 51.73-496.18 mg/kg arasında değişim
göstermiştir. En yüksek değere dil balığında, en düşük değere ise altınbaş kefalde
Eylül ayında rastlanmıştır (Çizelge 4.5).
35
Beyza ERSOY
Çizelge 4.5. Değişik Balık Türlerinin Kas Dokusundaki Mineral Madde İçerikleri
(mg/kg, yaş ağırlık)
Tür
Demersal
Çipura
Paşa Barbun
Dil Balığı
Berlam
Gümüş Balığı
Aylar
Na
Ca
K
Mg
Eylül
Aralık
Mart
Mayıs
Eylül
Aralık
Mart
Mayıs
Eylül
Aralık
Mart
Mayıs
Eylül
Aralık
Mart
Mayıs
Eylül
Aralık
Mart
Mayıs
Eylül
Aralık
Mart
Mayıs
978.50±1.70c
1008.12±7.00d
935.37±2.87b
854.42±9.77a
485.57±1.28a
1533.88±9.13d
1122.48±12.09c
981.75±1.58b
975±16.35b
1319.19±7.87d
473.70±4.49a
1142.34±18.70c
1110.51±6.98c
1156.27±8.24d
649.75±25.14a
755.79±20.96b
558.17±10.04b
998.04±2.20d
498.140±7.76a
835.68±13.05c
522.44±14.19a
1022.88±9.00b
1261.19±7.42c
1270.59±15.4c
144.63±2.57b
113.26±5.29a
159.45±7.67c
187.80±9.41d
127.56±10.72a
176.27±2.27b
128.45±7.57a
299.64±0.54c
85.05±5.03a
352.37±7.50d
148.28±0.64b
188.33±8.64c
496.18±2.24d
106.45±0.51a
142.61±9.96b
192.12±6.00c
81.04±1.69b
104.53±0.50d
95.32±0.33c
72.69±1.45a
165.18±2.85b
183.94±4.39c
213.28±2.90d
115.20±7.73a
843.30±2.13a
3345.90±9.13d
1038.61±6.68c
915.63±9.85b
929.14±14.99a
2764.18±3.19d
1026.53±2.48b
1083.40±5.87c
1138.58±3.47c
2338.43±6.42d
1063.26±9.78b
1006.10±0.81a
1432.16±7.29d
574.34±3.70a
994.44±14.89b
1091.39±5.55c
577.38±8.98a
1310.61±1.70d
762.98±1.36b
809.78±14.02c
974.67±10.40b
3374.28±1.96d
935.76±7.97a
1062.31±4.73c
150.30±19.88bc
108.70±14.02a
165.73±7.02c
125.53±15.75ab
95.13±36.27a
161.80±11.71b
184.67±13.63b
162.97±14.35b
145.33±22.67ab
131.47±0.94a
191.85±20.95c
167.89±11.68bc
189.14±10.17b
120.30±8.68a
159.04±37.18b
177.96±11.06b
94.11±7.94a
135.27±8.16b
128.50±19.69b
101.08±13.30a
209.76±24.88c
106.68±7.53a
146.44±20.58b
171.07±22.04b
Pelajik
Kolyoz
Eylül
158.67±13.20b
600.80±4.82b
88.76±7.61b
890.70±2.42a
Aralık 1147.16±8.16c 185.15±1.03c
3330.72±2.06d 117.47±5.73a
Mart
1145.107±4.7c 89.93±13.18b
1159.90±8.48c 237.52±5.43c
Mayıs 532.54±2.663a 65.90±3.03a
1004.79±7.73b 150.62±4.41b
Karagöz İstavrit
Eylül
953.88±14.40b 85.82±0.91a
1200.95±4.57c 210.07±16.43b
Aralık 1573.03±8.79d 126.20±1.06c
2509.35±7.24d 160.06±4.704a
Mart
893.80±6.10a
108.38±2.93b
1064.42±10.1b 236.43±9.682b
Mayıs 1219.87±19.37c 128.74±3.66c
1032.11±1.52a 213.56±43.75b
Altınbaş Kefal
Eylül
98.32±9.48ab
679.07±4.33c
51.73±7.98a
997.54±4.26b
Aralık 1170.15±18.7d 96.17±1.04b
2556.11±9.02c 123.33±12.18b
Mart
653.72±2.84b
60.82±6.16a
864.42±13.44a 85.19±13.43a
Mayıs 477.36±10.24a 156.73±7.63c
121.16±17.45b
875.77±3.69a
Kızılgözlü Sardalya Eylül
677.66±11.70b 152.85±2.61b
1173.85±4.43c 182.14±21.94b
Aralık 1251.48±3.36d 179.51±7.50c
2387.39±18.3d 126.06±5.42a
Mart
186.27±23.17b
770.79±2.17c
107.71±9.74a
969.16±2.15a
Mayıs 530.32±8.83a
249.07±2.24d
1042.09±17.1b 189.54±3.70b
∗Aynı sütundaki farklı harfler aylar arasındaki istatistiksel farklılıkları (P<0.05) göstermektedir. n=3
36
Beyza ERSOY
Çizelge 4.5 de görüldüğü gibi en yüksek K değeri 3374.28 mg/kg olarak gümüş
balığında, en düşük K değeri 574.34 mg/kg olarak dil balığında Aralık ayında
saptanmıştır. Aylara göre bulunan değerler arasındaki istatistiki farklılıklar
çizelgedeki harflerle gösterilmiştir.
Mg değerleri 85.19-237.52 mg/kg arasında değişim göstermiştir. En yüksek
değere kolyozda, en düşük değere ise altınbaş kefalde Mart ayında rastlanmıştır.
Aylar arasındaki Mg konsantrasyonu diğer metallere göre daha az farklılıklar
göstermektedir (Çizelge 4.5).
4.1.2.2. Balık Türlerinin Karaciğer Dokusundaki Mineral Madde İçerikleri
Demersal ve pelajik olmak üzere 10 farklı türün aylara göre karaciğer
dokusundaki mineral içerikleri (mg/kg) ve standart hataları Çizelge 4.6’da; kas ve
karaciğer dokularındaki Na, Ca, K. Mg konsantrasyonları sırasıyla Şekil 4.1, Şekil
4.2, Şekil 4.3. ve Şekil 4.4’de verilmiştir.
Karaciğer dokusundaki Na konsantrasyonu 689.31-2683.92 mg/kg arasında
değişim göstermiştir. En düşük değer Mart ayında altınbaş kefalde, en yüksek değer
ise Aralık ayında kolyozda tespit edilmiştir. Aylar arasındaki farklılıklar Çizelge
4.6’da görüldüğü gibi istatistiki açıdan önemlidir.
Ca konsantrasyonu 78.16-605.46 mg/kg arasında tespit edilmiştir. En düşük
değer mart ayında altınbaş kefalde, en yüksek değer aralık ayında paşa barbunda
bulunmuştur. Aylar arasında istatistiki açıdan önemli olan farklılıklar Çizelge 4.6’da
görülmektedir.
Türlerin karaciğer dokusundaki K değeri’nin aylara göre 1044.05-4428.24
mg/kg arasında değişim gösterdiği tespit edilmiştir. En düşük K değeri Mart ayında
berlamda, en yüksek değer aralık ayında paşa barbunda tespit edilmiştir (Çizelge 4.6).
Mg konsantrasyonu aylar boyunca 150.51-279.88 mg/kg arasında değişim
göstermiştir. En düşük değer aralık ayında berlamda, en yüksek değer mart ayında
gümüş balığında saptanmıştır. Karagöz istavrit, paşa barbun ve kırlangıç balığında
aylar arasında istatistiki açıdan farklılık görülmemiştir.
37
Beyza ERSOY
Çizelge 4.6. Değişik Balık Türlerinin Karaciğer Dokusundaki Mineral Madde
İçerikleri (mg/kg, yaş ağırlık).
Tür
Demersal
Çipura
Paşa Barbun
Dil Balığı
Berlam
Gümüş Balığı
Aylar
Na
Ca
K
Mg
Eylül
Aralık
Mart
Mayıs
Eylül
Aralık
Mart
Mayıs
Eylül
Aralık
Mart
Mayıs
Eylül
Aralık
Mart
Mayıs
Eylül
Aralık
Mart
Mayıs
Eylül
Aralık
Mart
Mayıs
1154.01±8.07a
1533.90±9.30b
1532.11±9.98b
1144.88±7.46a
697.17±2.13a
2238.53±9.79d
1359.42±17.99c
1329.99±9.22b
1052.94±24.46a
2279.45±12.81d
1462.09±8.60b
1633.74±8.10c
1251.16±3.52a
2567.17±2.07c
1280.50±1.97b
1283.66±2.99b
1290.39±4.74c
1392.64±5.28d
987.87±11.97b
931.44±2.64a
1682.14±12.41c
1524.68±9.93b
1260.23±12.75a
1505.70±4.80b
236.58±11.44b
130.54±1.35a
219.11±8.00b
232.25±12.16b
135.83±4.07a
234.37±6.03b
238.39±2.05b
593.53±4.10c
246.34±1.37a
605.46±3.99d
492.52±1.66b
553.43±8.47c
555.79±0.47c
279.54±8.50b
177.08±6.36a
279.44±10.59b
211.46±1.47c
213.44±1.26c
167.28±4.76b
102.57±7.66a
221.14±8.35b
228.32±3.05b
448.50±2.92c
147.05±2.50a
2224.27±15.67c
3794.28±4.65d
2136.15±6.97b
1959.17±4.72a
2095.78±12.97c
2994.45±7.49d
1677.65±20.18a
1959.42±2.70b
1892.17±3.80b
4428.24±7.23d
1135.57±3.64a
1925.50±3.22c
2174.00±5.37c
3544.83±4.86d
1851.41±7.40a
1885.74±4.03b
1794.47±5.99c
4172.30±3.17d
1044.057±4.50a
1238.79±4.21b
1837.25±8.38b
4381.06±6.00d
1818.47±6.02a
1897.65±5.80c
242.12±7.25b
159.39±10.43a
240.25±19.64b
239.29±8.18b
209.11±17.40a
228.02±10.55a
198.24±20.95a
215.19±5.76a
244.22±17.68a
225.12±7.83a
219.07±13.30a
252.81±32.37a
201.10±12.56a
257.20±18.29b
177.34±6.02a
194.63±42.32a
232.36±7.71b
150.51±43.09a
196.49±3.74ab
189.51±19.42ab
255.38±31.22b
159.80±7.54a
279.88±25.43b
256.37±22.13b
Pelajik
Kolyoz
Eylül 1111.75±10.99b 101.09±2.95c
1941.17±2.71b 253.18±22.53ab
d
d
Aralık 2683.92±18.37 256.31±0.30
3815.79±5.24d 275.15±8.90b
b
b
c
Mart
2250.40±1.43c 278.35±45.71
1512.42±11.11 91.79±3.41
a
a
a
a
Mayıs 943.13±1.96
84.66±3.60
1901.37±15.54 210.44±33.90
a
Karagöz İstavrit
Eylül 991.29±7.52a
122.85±7.49a
2172.72±0.70c 236.21±12.14
a
c
d
d
Aralık 2111.79±3.25 244.71±2.06
3164.99±7.24 218.44±13.47
b
c
b
Mart
1353.10±3.05 163.67±1.72
1877.77±2.82 237.69±25.84a
a
b
b
Mayıs 1353.57±.71
141.42±6.60
1602.08±4.54a 235.89±22.27
ab
c
b
b
Altınbaş Kefal
Eylül 1272.70±8.14 127.36±4.16
1694.15±8.10 199.74±8.05
Aralık 1989.49±11.03d 148.90±8.00c
3426.52±15.07d 205.00±9.33b
b
a
a
Mart
689.31±9.43
78.16±0.92
1831.30±16.33c 182.34±7.22
b
d
a
Mayıs 994.89±5.73
182.54±7.16
1368.86±3.60 186.22±21.51a
b
c
d
Kızılgözlü Sardalya Eylül 1186.65±9.75 400.83±9.09
2121.34±14.04c 246.21±23.99
a
d
a
d
Aralık 2061.51±10.25 233.44±8.65
3798.85±4.03 212.15±9.92
Mart
978.22±18.48b 285.04±9.58b
1663.56±11.49a 255.75±6.95b
b
Mayıs 938.12±2.84a
375.61±12.51c 1841.03±1.65b 258.33±18.97
∗Aynı sütundaki farklı harfler aylar arasındaki istatistiksel farklılıkları (P<0.05) göstermektedir. n=3
38
Beyza ERSOY
Çipura, gümüş balığı, kızılgözlü sardalya ve dil balığında Aralık ayında diğer
aylara göre önemli (P<0.05) bir değişim olup, diğer aylar arasında fark
bulunmamıştır. Berlamda Eylül ve Aralık ayı değerleri arasında Mg içeriği
bakımından istatistiki açıdan önemli (P<0.05) farklılık tespit edilmiş olup diğer aylar
arasında istatistiki açıdan değişime rastlanmamıştır. Kolyoz ve altınbaş kefalde Mayıs
ayında tespit edilen azalma Aralık ve Mart ayındaki değerle karşılaştırıldığında
istatistiki açıdan önemlidir (P<0.05).
Şekil 4.1’e göre türlerin kas dokusundaki en düşük Na değeri demersal türlerde
gümüş balığı ve çipura hariç Mart ayında; pelajik türlerde kırlangıç balığı hariç Mayıs
ayında tespit edilmiştir. Gümüş balığı hariç diğer balıkların kas dokularındaki en
yüksek Na birikimi Aralık ayında tespit edilmiştir. Gümüş balığındaki en yüksek Na
konsantrasyonu Mart ve Mayıs ayında tespit edilmiştir. Karaciğer dokusundaki en
yüksek Na değerleri Aralık ayında tespit edilmiştir. En düşük Na değerleri ise genel
olarak Eylül ve Mayıs aylarında tespit edilmiş olup altınbaş kefal ve gümüş balığında
en düşük değerlere Mart ayında rastlanmıştır.
Şekil 4.2’ye göre kas dokusundaki en yüksek Ca değeri çipura, kızılgözlü
sardalya, kırlangıç balığı, altınbaş kefalde Mayıs ayında; kolyoz, berlam, paşa barbun
ve karagöz istavritte Aralık ayında; dil balığında Eylül ayında; gümüş balığında ise
Mart ayında saptanmıştır. Karaciğerdeki en düşük Ca değeri Mart’ta altınbaş kefalde,
en yüksek değer ise Aralık ayında paşa barbunda tespit edilmiştir.
Türlerin kas dokusundaki K konsantrasyonu Aralık ayında en yüksek değerlere
ulaşmıştır. En yüksek K değeri Aralık ayında gümüş balığında bulunmuştur.
Karaciğerdeki K içeriği dil balığı hariç bütün türlerde Aralık ayında en yüksek
seviyededir. Dil balığında en yüksek değere Eylül ayında rastlanmıştır (Şekil 4.3).
Berlam, kırlangıç balığı ve altınbaş kefal hariç türlerin kas dokusunda Mg
içeriği Aralık ayında en yüksek seviyededir. Karaciğerdeki en düşük Mg değeri
Aralık ayında berlamda, en yüksek değer ise Mart ayında gümüş balığında tespit
edilmiştir (Şekil 4.4).
39
Beyza ERSOY
7000
Eylül
6500
Aralık
Mart
Mayıs
6000
5500
5000
4500
4000
3500
3000
2500
2000
1500
1000
500
çipura
istavrit
barbun
dil
berlam
gümüş
kolyoz
kefal
demersal
kırlangıç
karaciğer
kas
karaciğer
kas
karaciğer
kas
karaciğer
kas
karaciğer
kas
karaciğer
kas
karaciğer
kas
karaciğer
kas
karaciğer
kas
karaciğer
kas
0
sardalya
pelajik
Şekil 4.1. Balıkların karaciğer ve kas dokusundaki Na konsantrasyonu (mg/kg)
2000
Eylül
Aralık
Mart
Mayıs
1800
1600
1400
1200
1000
800
600
400
200
çipura
istavrit
barbun
dil
berlam
demersal
gümüş
kolyoz
kefal
kırlangıç
sardalya
pelajik
Şekil 4.2. Balıkların karaciğer ve kas dokusundaki Ca konsantrasyonu (mg/kg)
40
karaciğer
kas
karaciğer
kas
karaciğer
kas
karaciğer
kas
karaciğer
kas
karaciğer
kas
karaciğer
kas
karaciğer
kas
karaciğer
kas
karaciğer
kas
0
Beyza ERSOY
11000
Eylül
Aralık
Mart
Mayıs
10000
9000
8000
7000
6000
5000
4000
3000
2000
1000
çipura
istavrit
barbun
dil
berlam
gümüş
kolyoz
kefal
demersal
kırlangıç
karaciğer
kas
karaciğer
kas
karaciğer
kas
karaciğer
kas
karaciğer
kas
karaciğer
kas
karaciğer
kas
karaciğer
kas
karaciğer
kas
karaciğer
kas
0
sardalya
pelajik
Şekil 4.3. Balıkların karaciğer ve kas dokusundaki K konsantrasyonu (mg/kg)
1100
Eylül
Aralık
Mart
Mayıs
1000
900
800
700
600
500
400
300
200
100
çipura
istavrit
barbun
dil
berlam
demersal
gümüş
kolyoz
kefal
kırlangıç
sardalya
pelajik
Şekil 4.4. Balıkların karaciğer ve kas dokusundaki Mg konsantrasyonu (mg/kg)
41
karaciğer
kas
karaciğer
kas
karaciğer
kas
karaciğer
kas
karaciğer
kas
karaciğer
kas
karaciğer
kas
karaciğer
kas
karaciğer
kas
karaciğer
kas
0
Beyza ERSOY
4.1.3. Ağır Metal İçerikleri
Demersal ve pelajik balık türlerinin kas ve karaciğer dokularında değişik
aylarda tespit edilen Pb, Cd, Cu, Ni, Fe, Zn, Cr ve Mn konsantrasyonları aşağıda
verilmiştir.
4.1.3.1. Pb Konsantrasyonu
Balık türlerinin avlandıkları aylara göre kas ve karaciğer dokularında tespit
edilen Pb değerlerinin büyüklük sırasına göre istatistiksel değerlendirilmesi Çizelge
4.7’de; demersal balık türlerinin dokularında aylara göre tespit edilen Pb
konsantrasyonları Çizelge 4.8’de; pelajik balık türlerinin dokularında aylara göre
tespit edilen Pb konsantrasyonları Çizelge 4.9’da; demersal ve pelajik türlerin kas ve
karaciğer dokularında aylara göre Pb değerleri ve standart sapmaları sırasıyla Şekil
4.5 ve 4.6’da verilmiştir.
Çizelge 4.7’de görüldüğü gibi değişik aylarda inceleme yapılan bütün balık
türleri için kas dokusundaki Pb değerleri 0.109-0.582 mg/kg; karaciğer dokusundaki
Pb değerleri ise 0.115-0.891 mg/kg arasında değişim göstermektedir. Yapılan
istatistiki analizler sonucunda balık türü, doku ve aylar arasındaki etkileşim önemli
çıkmış olup bu etkileşime göre en büyük Pb değeri berlamın karaciğerinde Aralık
ayında; en düşük Pb değeri ise kolyozun kas dokusunda Mayıs ayında tespit
edilmiştir.
Demersal bir tür olan çipuranın kas ve karaciğer dokusunda tespit edilen
değerler 0.147-0.756 mg/kg arasında değişim göstermektedir (Çizelge 4.8). Çipuranın
karaciğer ve kas dokusundaki en yüksek Pb konsantrasyonu Aralık ayında en düşük
konsantrasyon Mart ayında saptanmıştır. Bütün aylardaki karaciğer değerlerinin kas
değerlerinden daha yüksek olduğu gözlenmiş olup Mayıs ayındaki kas değeri ile
Eylül ayındaki karaciğer değeri arasında istatistiki açıdan fark bulunmamaktadır. Bu
türün karaciğer ve kas dokusunda tespit edilen Pb değerlerinin büyüklüklerini aylara
göre Aralık>Mayıs>Eylül>Mart şeklinde sıralayabiliriz.
42
Beyza ERSOY
Çizelge 4.7. Demersal ve Pelajik Deniz Balıklarının Kas ve Karaciğer Dokularında
Değişik Aylarda Tespit Edilen Pb Değerlerinin (mg/kg) Büyüklük
Sırasına Göre İstatistiksel Değerlendirmesi (P<0.0001)
Tür
Doku
Aylar
Berlam
Kolyoz
Çipura
Karagöz İstavrit
Çipura
Gümüş Balığı
Paşa Barbun
Altınbaş Kefal
Dil Balığı
Dil Balığı
Karagöz İstavrit
Gümüş Balığı
Gümüş Balığı
Berlam
Kolyoz
Berlam
Dil Balığı
Çipura
Karagöz İstavrit
Paşa Barbun
Altınbaş Kefal
Paşa Barbun
Paşa Barbun
Aştınbaş Kefal
Dil Balığı
Dil Balığı
Dil Balığı
Kolyoz
Paşa Barbun
Gümüş Balığı
Berlam
Altınbaş Kefal
Çipura
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Kas
Kas
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Kas
Kas
Kas
Karaciğer
Kas
Karaciğer
Karaciğer
Kas
Kas
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Kas
Kas
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Kas
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Kas
Karaciğer
Karaciğer
Kas
Aralık
Aralık
Aralık
Aralık
Aralık
Aralık
Mart
Aralık
Aralık
Aralık
Aralık
Eylül
Aralık
Aralık
Aralık
Aralık
Eylül
Aralık
Aralık
Aralık
Eylül
Eylül
Eylül
Mayıs
Eylül
Eylül
Aralık
Aralık
Mayıs
Eylül
Mart
Mayıs
Mayıs
Mayıs
Eylül
Mart
Eylül
Mart
Mayıs
Mayıs
Ortalama±
±S.D (mg/kg) Duncan
Gruplandırması
a
0.891±0.024
ab
0.803±0.025
ab
0.756±0.030
bc
0.655±0.027
cd
0.582±0.021
cde
0.534±0.026
cdef
0.498±0.443
cdef
0.496±0.084
defg
0.452±0.020
defgh
0.446±0.050
defghı
0.420±0.010
defghı
0.418±0.539
efghıj
0.380±0.016
fghıjk
0.357±0.044
fghıjkl
0.355±0.050
fghıjklm
0.347±0.005
fghıjklmn
0.334±0.031
ghıjklmno
0.325±0.011
ghıjklmnop
0.313±0.035
ghıjklmnopq
0.304±0.024
ghıjklmnopqr
0.287±0.012
ghıjklmnopqr
0.285±0.065
ghıjklmnopqr
0.283±0.035
hıjklmnopqr
0.272±0.089
hıjklmnopqr
0.272±0.033
ıjklmnopqr
0.269±0.054
ıjklmnopqr
0.264±0.050
ıjklmnopqr
0.260±0.010
ıjklmnopqr
0.259±0.035
ıjklmnopqr
0.256±0.070
ıjklmnopqr
0.246±0.100
ıjklmnopqr
0.245±0.026
jklmnopqr
0.230±0.096
jklmnopqr
0.217±0.033
jklmnopqr
0.207±0.047
jklmnopqr
0.202±0.059
klmnopqr
0.200±0.060
klmnopqr
0.200±0.104
klmnopqr
0.197±0.002
klmnopqr
0.194±0.006
43
Çizelge 4.7. (Devam)
Çipura
Gümüş Balığı
Paşa Barbun
Karagöz İstavrit
Kolyoz
Çipura
Kolyoz
Gümüş Balığı
Berlam
Kolyoz
Altınbaş Kefal
Altınbaş Kefal
Çipura
Gümüş Balığı
Dil Balığı
Karagöz İstavrit
Çipura
Altınbaş Kefal
Altınbaş Kefal
Karagöz İstavrit
Karagöz İstavrit
Dil Balığı
Berlam
Kolyoz
Karagöz İstavrit
Paşa Barbun
Berlam
Paşa Barbun
Berlam
Gümüş Balığı
Kolyoz
Karaciğer
Kas
Karaciğer
Kas
Kas
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Kas
Karaciğer
Karaciğer
Kas
Kas
Karaciğer
Kas
Karaciğer
Kas
Karaciğer
Kas
Kas
Kas
Kas
Kas
Kas
Kas
Karaciğer
Kas
Kas
Kas
Kas
Kas
Karaciğer
Kas
Kas
Kas
Kas
Kas
Kas
Karaciğer
Kas
Beyza ERSOY
Eylül
Mayıs
Mayıs
Mayıs
Mayıs
Eylül
Mart
Mart
Mart
Mayıs
Mayıs
Mart
Eylül
Mart
Eylül
Mart
Eylül
Mayıs
Mart
Eylül
Aralık
Mart
Mayıs
Mayıs
Mart
Mayıs
Mart
Eylül
Eylül
Mayıs
Mart
Mart
Eylül
Mayıs
Mart
Mart
Eylül
Mart
Mart
Mayıs
0.193±0.094
0.181±0.078
0.180±0.023
0.178±0.069
0.176±0.010
0.174±0.002
0.173±0.044
0.172±0.012
0.171±0.006
0.169±0.044
0.169±0.027
0.168±0.009
0.164±0.002
0.164±0.099
0.162±0.018
0.160±0.056
0.159±0.025
0.158±0.046
0.152±0.022
0.150±0.001
0.149±0.006
0.147±0.040
0.146±0.023
0.143±0.009
0.141±0.050
0.138±0.035
0.137±0.008
0.133±0.013
0.133±0.004
0.132±0.038
0.132±0.019
0.310±0.035
0.129±0.015
0.129±0.017
0.128±0.027
0.120±0.008
0.119±0.006
0.116±0.001
0.115±0.009
0.109±0.003
44
klmnopqr
klmnopqr
klmnopqr
klmnopqr
lmnopqr
lmnopqr
mnopqr
mnopqr
mnopqr
mnopqr
mnopqr
mnopqr
mnopqr
nopqr
nopqr
nopqr
nopqr
nopqr
nopqr
nopqr
opqr
opqr
opqr
opqr
pqr
pqr
pqr
pqr
pqr
pqr
pqr
pqr
pqr
pqr
qr
qr
qr
r
r
r
Beyza ERSOY
Çizelge 4.8. Demersal Balık Türlerinin Aylara Göre Kas ve Karaciğer Dokusunda
Biriken Pb Değerinin (mg/kg) Büyüklük Sırasına Göre İstatistiksel
Değerlendirmesi
Tür
Doku
Aylar
Ortalama (mg/kg)
Çipura
Çipura
Çipura
Çipura
Çipura
Çipura
Çipura
Çipura
Paşa Barbun
Paşa Barbun
Paşa Barbun
Paşa Barbun
Paşa Barbun
Paşa Barbun
Paşa Barbun
Paşa Barbun
Dil Balığı
Dil Balığı
Dil Balığı
Dil Balığı
Dil Balığı
Dil Balığı
Dil Balığı
Dil Balığı
Berlam
Berlam
Berlam
Berlam
Berlam
Berlam
Berlam
Berlam
Gümüş Balığı
Gümüş Balığı
Gümüş Balığı
Gümüş Balığı
Gümüş Balığı
Gümüş Balığı
Gümüş Balığı
Gümüş Balığı
Karaciğer
Kas
Karaciğer
Kas
Karaciğer
Karaciğer
Kas
Kas
Karaciğer
Karaciğer
Kas
Karaciğer
Karaciğer
Kas
Kas
Kas
Karaciğer
Kas
Karaciğer
Karaciğer
Kas
Karaciğer
Kas
Kas
Karaciğer
Kas
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Kas
Kas
Kas
Kas
Karaciğer
Karaciğer
Kas
Kas
Kas
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Kas
Karaciğer
Karaciğer
Kas
Kas
Kas
Aralık
Aralık
Mayıs
Mayıs
Eylül
Mart
Eylül
Mart
Aralık
Eylül
Aralık
Mayıs
Mart
Mayıs
Eylül
Mart
Aralık
Aralık
Eylül
Mart
Mayıs
Mayıs
Mart
Eylül
Aralık
Aralık
Eylül
Mart
Mayıs
Mayıs
Mart
Eylül
Aralık
Eylül
Aralık
Eylül
Mayıs
Mart
Mayıs
Mart
Mart
Aralık
Eylül
Eylül
Mayıs
Aralık
Mayıs
Mart
0.756
0.582
0.272
0.194
0.193
0.173
0.159
0.147
0.452
0.269
0.260
0.259
0.202
0.178
0.129
0.120
0.420
0.380
0.283
0.246
0.245
0.230
0.152
0.133
0.891
0.313
0.287
0.200
0.169
0.132
0.128
0.119
0.534
0.334
0.325
0.200
0.181
0.171
0.158
0.115
0.498
0.496
0.418
0.207
0.180
0.149
0.146
0.116
45
Duncan
Gruplandırması
ab
cd
hıjklmnopqr
klmnopqr
klmnopqr
mnopqr
nopqr
opqr
defg
ıjklmnopqr
ıjklmnopqr
ıjklmnopqr
jklmnopqr
klmnopqr
pqr
qr
defghı
efghıj
ghıjklmnopqr
ıjklmnopqr
ıjklmnopqr
jklmnopqr
nopqr
pqr
a
ghıjklmnop
ghıjklmnopqr
klmnopqr
mnopqr
pqr
qr
qr
cde
fghıjklmn
ghıjklmno
klmnopqr
klmnopqr
mnopqr
nopqr
r
cdef
cdef
defghı
jklmnopqr
klmnopqr
opqr
opqr
r
Beyza ERSOY
Paşa barbunda tespit edilen en yüksek Pb değeri Aralık ayında karaciğer
dokusunda 0.452 mg/kg, en düşük değer Mart ayında kas dokusunda 0.120 mg/kg’dır.
Barbunun
karaciğer
dokusunda
Aralık>Eylül>Mayıs>Mart;
saptanan
kas
Pb
dokusunda
değerlerinin
tespit
edilen
büyüklüklerini
değerlerini
Pb
Aralık>Mayıs>Eylül>Mart şeklinde sıralayabiliriz. Bu türün karaciğer dokusundaki
değerler kas dokusundaki değerlerden daha yüksektir. Her iki dokuda Aralık ayında
en yüksek, Mart ayında en düşük değerler tespit edilmiştir (Çizelge 4.8).
Dil balığının en yüksek Pb değeri 0.420 mg/kg olarak karaciğerde Aralık
ayında, en düşük değer ise 0.133 mg/kg olarak kas dokusunda Eylül ayında tespit
edilmiştir. İncelemenin yapıldığı aylarda karaciğerde daha fazla Pb tespit edilmiş
olmasına rağmen Mayıs ayında kas dokusundaki Pb değeri daha yüksek bulunmuştur.
Ancak bu ayda kas ve karaciğer dokusunda tespit edilen değerler istatistiki açıdan
önem seviyesine göre benzerlik göstermektedir. Bu türün her iki dokusunda da Aralık
ayında en yüksek değerler bulunmuş olup, en düşük kas ve karaciğer değerlerine
sırasıyla Eylül ve Mart aylarında rastlanmıştır (Çizelge 4.8). Karaciğer dokusunda
tespit edilen Pb değerlerinin büyüklüklerini aylara göre Aralık>Eylül>Mart>Mayıs;
kas dokusundaki Pb değerlerini Aralık>Mayıs>Mart>Eylül şeklinde sıralayabiliriz.
Berlamın dokularındaki Pb değerleri 0.119-0.891 mg/kg arasında değişim
göstermektedir (Çizelge 4.8). İncelemenin yapıldığı aylarda bu türün karaciğer
dokusundaki Pb değerlerinin kas dokusundaki değerlerden daha yüksek olduğu
gözlenmiştir.
Kas
ve
karaciğer
dokusunda
Aralık
ayında
en
fazla
Pb
konsantrasyonuna rastlanmış olup en düşük karaciğer değeri Mayıs ayında, kas değeri
ise Mart ve Eylül aylarında tespit edilmiştir. Mart ve Eylül aylarında tespit edilen kas
değerleri arasında istatistiki açıdan önemli bir farklılık gözlenmemiştir. Karaciğer
dokusunda
tespit
edilen
Aralık>Eylül>Mart>Mayıs;
Pb
kas
değerlerinin
dokusundaki
büyüklüklerini
Pb
değerlerinin
aylara
göre
büyüklüklerini
Aralık>Mayıs>Mart>Eylül şeklinde sıralayabiliriz.
Gümüş balığının kas ve karaciğer dokusundaki Pb değeri 0.115-0.534 mg/kg
arasında değişim göstermektedir (Çizelge 4.8). En düşük değer karaciğerde Mart
ayında, en yüksek değer kas dokusunda Aralık ayında tespit edilmiştir. Dokulardaki
Pb değeri aylara göre incelendiğinde Eylül ayı hariç diğer aylarda kas dokusundaki
46
Beyza ERSOY
konsantrasyonlar daha yüksek seviyelerde iken; kas dokusundaki en düşük Pb değeri
Mart ayında; karaciğer dokusundaki en yüksek Pb değeri ise Eylül ayında tespit
edilmiştir. Eylül ve Mayıs aylarına ait değerler arasındaki fark istatistiki açıdan çok
önemli değildir. Kas dokusundaki en yüksek değer olan 0.534 mg/kg ile, en düşük
değer 0.171 mg/kg arasında istatistiki açıdan çok önemli farklılık vardır (P<0.0001).
Karaciğerde Eylül ayında tespit edilen Pb değeri (0.334 mg/kg) ile Mart ayında tespit
edilen Pb değeri arasında istatistiki açıdan önemli farklılık bulunmaktadır (P<0.0001).
Bu türün karaciğer dokusunda tespit edilen Pb değerlerinin büyüklüklerini aylara göre
Eylül>Aralık>Mayıs>Mart;
kas
dokusunda
tespit
edilen
Pb
değerlerinin
büyüklüklerini Aralık>Eylül>Mayıs>Mart şeklinde sıralayabiliriz.
Kırlangıç balığının dokularındaki en yüksek Pb değeri 0.498 mg/kg olarak
Aralık ayında karaciğer dokusunda, en düşük Pb değeri ise 0.116 mg/kg olarak Mart
ayında kas dokusunda tespit edilmiştir (Çizelge 4.8). Karaciğer dokusunda Aralık ve
Mart ayındaki değerler arasında istatistiki açıdan önemli fark bulunmamakla birlikte
bu değerler ile Mayıs ayındaki en düşük değer (0.180 mg/kg) arasındaki fark
istatistiki açıdan çok önemlidir (P<0.0001). Kas dokusundaki en yüksek değer Eylül
ayında 0.418 mg/kg olarak, en düşük değer ise Mart ayında 0.116 mg/kg olarak tespit
edilmiş olup bu iki değer arasında istatistiki açıdan önemli bir farklılık vardır
(P<0.0001). Bununla birlikte kas dokusundaki Pb değerinde Aralık ve mayıs ayları
arasında önemli bir farklılık tespit edilmemiştir. Eylül ayı dışında inceleme yapılan
bütün aylarda karaciğer dokusundaki Pb miktarı kas dokusundakinden daha yüksek
bulunmuştur. Bu türün karaciğer dokusunda tespit edilen Pb değerlerinin
büyüklüklerini aylara göre Mart>Aralık>Eylül>Mayıs; kas dokusunda tespit edilen
Pb değerlerinin büyüklüklerini Eylül>Aralık>Mayıs>Mart şeklinde sıralayabiliriz.
Çizelge 4.9’da görüldüğü gibi pelajik bir tür olan kolyozun kas dokusundaki en
düşük değer Mayıs ayında 0.109 mg/kg, karaciğer dokusundaki en düşük değer ise
Mart ayında 0.172 mg/kg olarak saptanmıştır.
47
Beyza ERSOY
Çizelge 4.9. Pelajik Balık Türlerinin Aylara Göre Kas Ve Karaciğer Dokusunda
Biriken Pb Değerinin (mg/kg) Büyüklük Sırasına Göre İstatistiksel
Değerlendirmesi
Tür
Doku
Aylar
Kolyoz
Kolyoz
Kolyoz
Kolyoz
Kolyoz
Kolyoz
Kolyoz
Kolyoz
Altınbaş Kefal
Altınbaş Kefal
Altınbaş Kefal
Altınbaş Kefal
Altınbaş Kefal
Altınbaş Kefal
Altınbaş Kefal
Altınbaş Kefal
Karagöz İstavrit
Karagöz İstavrit
Karagöz İstavrit
Karagöz İstavrit
Karagöz İstavrit
Karagöz İstavrit
Karagöz İstavrit
Karagöz İstavrit
Karaciğer
Kas
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Kas
Kas
Kas
Karaciğer
Kas
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Kas
Kas
Kas
Kas
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Kas
Karaciğer
Kas
Kas
Karaciğer
Kas
Karaciğer
Kas
Kas
Karaciğer
Kas
Karaciğer
Aralık
Aralık
Mayıs
Eylül
Mart
Eylül
Mart
Mayıs
Aralık
Aralık
Eylül
Mayıs
Mart
Eylül
Mayıs
Mart
Aralık
Aralık
Eylül
Mayıs
Mart
Mart
Eylül
Mayıs
Aralık
Aralık
Eylül
Mayıs
Eylül
Mayıs
Mart
Mart
Ortalama
(mg/kg)
0.803
0.304
0.217
0.174
0.172
0.164
0.132
0.109
0.446
0.264
0.256
0.197
0.164
0.162
0.143
0.141
0.357
0.355
0.285
0.169
0.168
0.160
0.133
0.129
0.655
0.347
0.272
0.176
0.150
0.138
0.137
0.131
Duncan
Gruplandırması
ab
ghıjklmnopq
jklmnopqr
lmnopqr
mnopqr
mnopqr
pqr
r
defgh
ıjklmnopqr
ıjklmnopqr
klmnopqr
nopqr
nopqr
opqr
pqr
fghıjk
fghıjkl
ghıjklmnopqr
mnopqr
mnopqr
nopqr
pqr
pqr
bc
fghıjklm
hıjklmnopqr
lmnopqr
nopqr
pqr
pqr
pqr
Bu türün kas ve karaciğer dokusundaki en yüksek ve en düşük değerler arasında
çok önemli farklılık bulunmaktadır. Mart ayında karaciğerde ve mayıs ayında kas
dokusundaki
Pb
değerindeki
azalma
tespit
edilen
en
yüksek
değerle
karşılaştırıldığında çok önemli seviyededir (P<0.0001). Bu türün karaciğer dokusunda
tespit edilen Pb değerlerinin büyüklüklerini aylara göre Aralık>Mayıs>Eylüll>Mart;
kas dokusunda tespit edilen Pb değerlerini Aralık>Eylüll>Mart>Mayıs şeklinde
sıralayabiliriz.
48
Beyza ERSOY
Çizelge 4.9’da görüldüğü gibi kefalin her iki dokusundaki Pb değerleri aralık
ayında en yüksek seviyede, Mart ayında en düşük seviyede tespit edilmiştir. Bu türün
karaciğer dokusundaki Pb değerleri kas dokusundaki seviyelerden daha yüksek
çıkmış olmakla birlikte Aralık ayındaki kas değeri Eylül, Mart ve Mayıs ayındaki
karaciğer değerlerinden daha yüksek seviyededir. Karaciğer dokusundaki en yüksek
değer 0.446 mg/kg ile en düşük değer 0.164 mg/kg arasında çok önemli farklılık
bulunmaktadır (P<0.0001). Karaciğerdeki Pb seviyesinde Mart ayında çok önemli
düşüş saptanmıştır. Kefalin kas ve karaciğer dokusundaki Pb değerleri aylara göre
Aralık>Eylül>Mayıs>Mart şeklinde sıralanabilir.
Sardalyanın dokularındaki en yüksek Pb miktarı Aralık ayında 0.357 mg/kg, en
düşük Pb miktarı ise Mayıs ayında 0.129 mg/kg olarak kas dokusunda tespit
edilmiştir (Çizelge 4.9). Eylül ve Mayıs aylarında kas dokusunda tespit edilen
değerler (0.133-0.129 mg/kg) arasında istatistiki açıdan fark bulunmamaktadır. Mart
ayı dışında diğer aylarda karaciğer dokusunda daha yüksek Pb değerleri tespit
edilmiştir. Karaciğerdeki en yüksek değer 0.355 mg/kg olarak Aralık ayında, en
düşük değer 0.160 mg/kg olarak Mart ayında tespit edilmiştir. Bu türün karaciğer
dokusunda
tespit
edilen
Aralık>Eylül>Mayıs>Mart;
Pb
kas
değerlerinin
dokusunda
tespit
büyüklükleri
edilen
Pb
aylara
göre
değerleri
ise
Aralık>Mart>Eylül>Mayıs şeklinde sıralanmaktadır .
İstavritin dokularındaki en düşük Pb değerinin 0.131 mg/kg, en yüksek Pb
değerinin ise 0.655 mg/kg olduğu Çizelge 4.9’da görülmektedir. Bu türün her iki
dokusundaki en yüksek değerler Aralık, en düşük değerler Mart ayında saptanmıştır.
Eylül ve Aralık aylarında karaciğerdeki, Mayıs ayında ise kas dokusundaki
konsantrasyon daha yüksektir; ancak Mart ayında iki doku arasında fark
gözlenmemiştir. Bu türün karaciğer dokusunda tespit edilen Pb değerlerinin
büyüklüklerini aylara göre Aralık>Eylül>Mayıs>Mart; kas dokusunda tespit edilen
Pb değerlerinin büyüklüklerini Aralık>Mayıs>Eylül>Mart şeklinde sıralayabiliriz.
Şekil 4.5 ve 4.6’da görüldüğü gibi türlerin kas ve karaciğer dokularındaki Pb
konsantrasyonu demersal türlerde pelajik türlere oranla daha yüksektir. Ancak kas
dokusunda Mart ayı, karaciğerde Aralık ayında pelajik türlerde daha yüksek Pb
değerlerine rastlanmıştır.
49
Beyza ERSOY
Şekil 4.5. Demersal ve pelajik türlerin kas dokusunda aylara göre tespit edilen
ortalama Pb konsantrasyonları
Şekil 4.6. Demersal ve pelajik türlerin karaciğer dokusunda aylara göre tespit edilen
ortalama Pb konsantrasyonları
50
Beyza ERSOY
4.1.3.2. Cd Konsantrasyonu
edilen Cd değerlerinin büyüklük sırasına göre istatistiksel değerlendirilmesi Çizelge
4.10’da; demersal balık türlerinin dokularında aylara göre tespit edilen Cd
tespit edilen Cd konsantrasyonları Çizelge 4.12’de; demersal ve pelajik türlerin kas ve
karaciğer dokularında aylara göre Cd değerleri ve standart sapmaları sırasıyla Şekil
4.7 ve 4.8’de verilmiştir.
Farklı aylarda inceleme yapılan bütün balık türleri için kas dokusundaki Cd
değerleri 0.034-0.270 mg/kg; karaciğerdeki Cd değerleri 0.046-0.777 mg/kg arasında
değişim göstermektedir. Yapılan istatistiki analizler sonucunda balık türü, doku ve
aylar arasındaki etkileşimin önemli olduğu saptanmıştır. Bu etkileşime göre en büyük
Cd değeri kolyozun karaciğerinde Eylül ayında, en düşük değer ise dil balığının kas
dokusunda Aralık ayında tespit edilmiştir (Çizelge 4.10).
Çizelge 4.11’de görüldüğü gibi çipuranın karaciğerinde tespit edilen Cd
değerleri incelemenin yapıldığı bütün aylarda kas dokusunda tespit edilen değerlerden
daha yüksektir. Bu türün karaciğer dokusunda Mayıs ayında Cd değeri en yüksek
seviyede olup (0.285 mg/kg), en düşük Cd değeri kas dokusunda Aralık ayında (0.047
mg/kg) tespit edilmiştir. Karaciğer dokusundaki Cd değeri Mayıs ve Mart aylarında
en yüksek, Eylül ayında en düşük seviyededir. Mayıs ve Mart ayı değerleri arasında
istatistiki açıdan önemli fark gözlenmemiştir. Bununla birlikte kas dokusundaki en
yüksek Cd değeri Mart ayında, en düşük değer ise Aralık ayında tespit edilmiştir. Kas
dokusunda tespit edilen Cd birikimi aylara göre Mart>Mayıs>Eylül>Aralık;
karaciğerdeki birikim ise Mayıs>Mart>Aralık>Eylül şeklinde sıralanabilir.
Barbunun kas dokusundaki en yüksek ve en düşük değerler Mart ve Eylül
aylarında sırasıyla 0.084 mg/kg ve 0.042 mg/kg olarak tespit edilmiştir. Bu türün kas
dokusundaki Cd değerlerini aylara göre Mart>Aralık>Mayıs>Eylül; karaciğerdeki
değerleri ise Mayıs>Mart>Eylül> Aralık şeklinde sıralayabiliriz (Çizelge 4.11).
51
Beyza ERSOY
Değişik Aylarda Tespit Edilen Cd Değerinin (mg/kg) Büyüklük
Tür
Doku
Aylar
Kolyoz
Dil Balığı
Paşa Barbun
Paşa Barbun
Kolyoz
Dil Balığı
Kolyoz
Karagöz İstavrit
Karagöz İstavrit
Gümüş Balığı
Berlam
Dil Balığı
Çipura
Çipura
Karagöz İstavrit
Paşa Barbun
Çipura
Altınbaş Kefal
Berlam
Çipura
Çipura
Paşa Barbun
Gümüş Balığı
Aşltınbaş Kefal
Çipura
Berlam
Çipura
Dil Balığı
Altınbaş Kefal
Dil Balığı
Berlam
Gümüş Balığı
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Kas
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Kas
Kas
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Kas
Kas
Karaciğer
Kas
Karaciğer
Karaciğer
Kas
Karaciğer
Eylül
Mart
Mayıs
Mart
Mart
Mayıs
Mayıs
Mart
Mayıs
Aralık
Mayıs
Mart
Mart
Eylül
Eylül
Mayıs
Eylül
Mayıs
Mart
Mayıs
Eylül
Aralık
Mayıs
Mayıs
Mart
Mayıs
Mayıs
Aralık
Aralık
Eylül
Eylül
Eylül
Eylül
Mart
Aralık
Mayıs
Aralık
Aralık
Aralık
Mart
Ortalama±
±S.D
(mg/kg)
0.777±0.028
0.626±0.004
0.608±0.032
0.590±0.007
0.572±0.008
0.543±0.010
0.479±0.017
0.446±0.042
0.387±0.009
0.359±0.004
0.346±0.003
0.345±0.009
0.324±0.003
0.321±0.023
0.308±0.005
0.285±0.002
0.280±0.021
0.276±0.001
0.276±0.018
0.270±0.023
0.250±0.027
0.219±0.002
0.213±0.010
0.205±0.003
0.200±0.001
0.191±0.007
0.189±0.007
0.187±0.004
0.164±0.001
0.128±0.001
0.127±0.007
0.127±0.005
0.113±0.001
0.113±0.002
0.112±0.002
0.105±0.003
0.100±0.000
0.096±0.000
0.087±0.001
0.086±0.007
52
Duncan
Gruplandırması
a
b
c
d
e
f
g
h
ı
j
j
j
k
k
k
l
l
l
l
l
m
n
no
nop
opq
pq
pq
q
r
s
s
s
st
st
st
t
tu
tu
uv
uvw
Beyza ERSOY
Paşa Barbun
Dil Balığı
Kefal
Kolyoz
Kırlangıç
Berlam
Sardalya
Kefal
Berlam
Gümüş
Kolyoz
Gümüş
Kırlangıç
Berlam
Kolyoz
İstavrit
Gümüş
Sardalya
Berlam
Barbun
Barbun
Kefal
Kırlangıç
Kefal
Çipura
Kolyoz
İstavrit
Dil
Kırlangıç
Kırlangıç
Gümüş
İstavrit
Gümüş
İstavrit
Kefal
Barbun
İstavrit
Kolyoz
Dil
Kas
Kas
Kas
Karaciğer
Karaciğer
Kas
Kas
Kas
Kas
Kas
Kas
Kas
Karaciğer
Karaciğer
Kas
Kas
Kas
Kas
Kas
Kas
Kas
Kas
Kas
Kas
Kas
Kas
Kas
Karaciğer
Karaciğer
Kas
Kas
Kas
Karaciğer
Kas
Kas
Kas
Kas
Kas
Kas
Kas
Mart
Eylül
Mart
Mart
Aralık
Eylül
Mayıs
Mayıs
Mart
Eylül
Mart
Mart
Eylül
Mart
Aralık
Mayıs
Mart
Eylül
Eylül
Mart
Aralık
Mayıs
Aralık
Aralık
Eylül
Aralık
Eylül
Eylül
Aralık
Mart
Mayıs
Mayıs
Aralık
Aralık
Aralık
Mayıs
Eylül
Eylül
Aralık
Aralık
0.084±0.004
0.075±0.003
0.072±0.002
0.072±0.005
0.069±0.001
0.068±0.002
0.067±0.004
0.066±0.003
0.065±0.002
0.065±0.002
0.064±0.002
0.062±0.003
0.061±0.002
0.061±0.004
0.059±0.005
0.055±0.003
0.055±0.006
0.055±0.003
0.055±0.002
0.054±0.003
0.054±0.000
0.051±0.004
0.051±0.001
0.050±0.002
0.050±0.002
0.047±0.002
0.046±0.002
0.046±0.003
0.046±0.001
0.046±0.002
0.044±0.002
0.044±0.002
0.044±0.003
0.043±0.002
0.042±0.002
0.042±0.001
0.042±0.001
0.041±0.002
0.041±0.001
0.034±0.001
53
uvwx
vwxy
vwxyz
vwxyz
vwxyza
wxyza
xyzab
xyzabc
yzabcd
yzabcd
yzabcde
yzabcdef
yzabcdefg
yzabcdefgh
yzabcdefgh
zabcdefgh
zabcdefgh
zabcdefgh
zabcdefgh
zabcdefghı
zabcdefghı
abcdefghı
abcdefghı
abcdefghı
abcdefghı
bcdefghı
cdefghı
cdefghı
cdefghı
defghı
efghı
fghı
fghı
fghı
fghı
ghı
ghı
hı
hı
ı
Beyza ERSOY
Biriken Cd Değerinin (mg/kg) Büyüklük Sırasına Göre İstatistiksel
Değerlendirmesi
Tür
Doku
Aylar
Çipura
Çipura
Çipura
Çipura
Çipura
Çipura
Çipura
Çipura
Paşa Barbun
Paşa Barbun
Paşa Barbun
Paşa Barbun
Paşa Barbun
Paşa Barbun
Paşa Barbun
Paşa Barbun
Dil Balığı
Dil Balığı
Dil Balığı
Dil Balığı
Dil Balığı
Dil Balığı
Dil Balığı
Dil Balığı
Berlam
Berlam
Berlam
Berlam
Berlam
Berlam
Berlam
Berlam
Gümüş Balığı
Gümüş Balığı
Gümüş Balığı
Gümüş Balığı
Gümüş Balığı
Gümüş Balığı
Gümüş Balığı
Gümüş Balığı
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Kas
Kas
Karaciğer
Kas
Kas
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Kas
Kas
Kas
Kas
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Kas
Kas
Kas
Karaciğer
Kas
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Kas
Kas
Kas
Kas
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Kas
Karaciğer
Kas
Kas
Kas
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Kas
Karaciğer
Kas
Kas
Kas
Mayıs
Mart
Aralık
Mart
Mayıs
Eylül
Eylül
Aralık
Mayıs
Mart
Eylül
Aralık
Mart
Aralık
Mayıs
Eylül
Mart
Mayıs
Eylül
Mart
Mayıs
Eylül
Aralık
Aralık
Mart
Mayıs
Eylül
Aralık
Mayıs
Eylül
Aralık
Mart
Mayıs
Aralık
Mart
Mart
Eylül
Eylül
Mayıs
Aralık
Aralık
Eylül
Mayıs
Eylül
Mart
Aralık
Mart
Mayıs
Ortalama
(mg/kg)
0.285
0.276
0.219
0.200
0.191
0.127
0.113
0.047
0.608
0.590
0.250
0.187
0.084
0.054
0.051
0.042
0.626
0.543
0.308
0.113
0.105
0.075
0.046
0.034
0.324
0.205
0.127
0.100
0.067
0.065
0.059
0.054
0.346
0.164
0.086
0.064
0.061
0.055
0.044
0.043
0.359
0.321
0.189
0.068
0.061
0.050
0.046
0.044
54
Duncan
Gruplandırması
l
l
n
opq
pq
s
st
bcdefghı
c
d
m
q
uvwx
zabcdefghı
abcdefghı
ghı
b
f
k
st
t
vwxy
cdefghı
ı
k
nop
s
tu
xyzab
yzabcd
yzabcdefgh
zabcdefghı
j
r
uvw
yzabcde
yzabcdefg
zabcdefgh
fghı
fghı
j
k
pq
wxyza
yzabcdefgh
abcdefghı
defghı
efghı
Beyza ERSOY
Dil balığının dokularındaki en yüksek Cd değeri karaciğerde Mart ayında
(0.626 mg/kg); en düşük Cd değeri ise kas dokusunda Aralık ayında (0.034 mg/kg)
tespit edilmiştir. Kas dokusundaki en düşük değer Aralık, en yüksek değer Mart
ayında tespit edilmiş olup; karaciğerdeki en düşük değeri Aralık ayında en yüksek
değer ise Mart ayında saptanmıştır.
İncelemenin yapıldığı 4 farklı ayda dokular arasında karşılaştırılma
yapıldığında dil balığının karaciğer dokusundaki birikimin daha fazla olduğu tespit
edilmiştir. Aylara göre karaciğer ve kas dokusundaki Cd birikim miktarını büyükten
küçüğe Mart>Mayıs>Eylül>Aralık şeklinde sıralayabiliriz (Çizelge 4.11).
Çizelge 4.11’de görüldüğü gibi berlamın karaciğer dokusundaki Cd birikimi
incelemenin yapıldığı bütün aylarda kas dokusundaki miktardan daha fazla olup en
düşük ve en yüksek Cd değerleri Mart ayında sırasıyla kas dokusunda 0.054 mg/kg
ve karaciğerde 0.324 mg/kg olarak tespit edilmiştir. Kas dokusundaki en yüksek Cd
değeri Mayıs, en düşük değer ise Mart ayında saptanmıştır. Kas dokusundaki Cd
birikimi
karaciğerdeki
Mayıs>Eylül>Aralık>Mart;
Cd
birikimi
ise
Mart>Mayıs>Eylül>Aralık şeklinde sıralanabilir. Bu tür için Aralık ayında
karaciğerde ve Mart ayında kas dokusunda gözlenen azalma istatistiki açıdan
oldukça önemlidir (P<0.0001).
Gümüş balığının karaciğerinde tespit edilen Cd değerlerinin incelemenin
yapıldığı bütün aylarda kas dokusunda tespit edilen değerlerden daha yüksek
olduğu tespit edilmiştir. Bu türün dokularındaki en yüksek Cd değeri karaciğerde
mayıs (0.346 mg/kg) ayında, en düşük Cd değerleri ise Mayıs ve Aralık aylarında
kas dokusunda (0.044-0.043 mg/kg) tespit edilmiştir. Bu aylarda kas dokusunda
saptanan değerler arasında istatistiki açıdan önemli bir farklılık bulunmamaktadır.
Kas dokusundaki en yüksek Cd içeriği Mart ayında tespit edilmiştir. Kas dokusu ve
karaciğerdeki Cd birikimi aylara göre sırasıyla Mart>Eylül>Mayıs>Aralık;
Mayıs>Aralık>Mart>Eylül şeklinde sıralanabilir (Çizelge 4.11.).
Kırlangıç balığının her iki dokusundaki Cd değerleri aylar boyunca 0.0440.359 mg/kg arasında değişim göstermiştir. En yüksek değer Aralık ayında
karaciğerde en düşük değer ise Mayıs ayında kas dokusunda tespit edilmiştir.
Karaciğerdeki en yüksek değer 0.359 mg/kg olarak Aralık, en düşük değer ise 0.061
55
Beyza ERSOY
mg/kg olarak Mart ayında tespit edilmiştir. Kas dokusunda tespit edilen en yüksek
değer Eylül ayında 0.068 mg/kg, en düşük değer ise Mayısta 0.044 mg/kg’dır. Kas
dokusundaki birikim aylara göre Eylül>Aralık>Mart>Mayıs; karaciğerdeki birikim
ise Aralık>Eylül>Mayıs>Mart şeklinde sıralanabilir (Çizelge 4.11).
Çizelge 4.12'de görüldüğü gibi kolyozun karaciğerindeki Cd birikimi inceleme
yapılan bütün aylarda kas dokusundakinden daha yüksek olup bu dokudaki en
yüksek değer Eylül (0.777 mg/kg), en düşük değer ise Aralık ayında (0.069 mg/kg)
tespit edilmiştir. Kas dokusundaki en yüksek değer Mart (0.062 mg/kg), en düşük
değer ise Aralık ayında (0.041 mg/kg) saptanmıştır. Bu türün her iki dokusundaki
Cd değeri aylara göre 0.041-0.777 mg/kg arasında değişim göstermiştir. Kas
dokusundaki Cd birikimi aylara göre büyükten küçüğe Mart>Mayıs>Eylül>Aralık;
karaciğerdeki birikim ise Eylül>Mart>Mayıs>Aralık şeklinde sıralanabilir.
Kefalin her iki dokusundaki Cd değeri aylara göre 0.041-0.777 mg/kg arasında
değişim göstermiştir. Bu türün karaciğerindeki Cd birikimi inceleme yapılan bütün
aylarda daha yüksek olup bu dokudaki en yüksek değer Mayısta 0.213 mg/kg, en
düşük değer ise Martta 0.072 mg/kg olarak tespit edilmiştir. Kas dokusundaki en
yüksek değer 0.065 mg/kg olarak Mart ayında, en düşük değer ise 0.042 mg/kg
olarak Mayıs ayında saptanmıştır. Mart ve Mayıs ayında kas dokusun da tespit
edilen Cd değerleri arasında istatistiki açıdan çok önemli farklılıklar bulunmasına
rağmen (P<0.0001) Aralık ve Eylül ayı değerleri arasında önemli bir farklılık
bulunmamaktadır. Kas dokusu ve karaciğerdeki Cd birikimi aylara göre
Mart>Aralık>Eylül>Mayıs ve Mayıs>Eylül>Aralık>Mart şeklinde sıralanabilir
(Çizelge 4.12).
Çizelge 4.12 de sardalyanın karaciğer dokusundaki Cd değerlerinin aylara
göre kas dokusundaki değerlerden daha yüksek olduğu görülmektedir. Bu dokudaki
en yüksek ve en düşük Cd değerleri sırasıyla Mart ve Aralık aylarında saptanmıştır.
Eylül ve Mayıs değerleri arasında istatistiki açıdan farklılık bulunmamaktadır. Kas
dokusundaki en yüksek değer Aralık, en düşük değer ise Mayıs ayında tespit
edilmiştir.
56
Beyza ERSOY
Çizelge 4.12. Pelajik Balık Türlerinin Aylara Göre Kas ve Karaciğer Dokusunda
Biriken Cd Değerinin (mg/kg) Büyüklük Sırasına Göre İstatistiksel
Değerlendirmesi
Tür
Doku
Aylar
Ortalama (mg/kg)
Kolyoz
Kolyoz
Kolyoz
Kolyoz
Kolyoz
Kolyoz
Kolyoz
Kolyoz
Altınbaş Kefal
Altınbaş Kefal
Altınbaş Kefal
Altınbaş Kefal
Altınbaş Kefal
Altınbaş Kefal
Altınbaş Kefal
Altınbaş Kefal
Kızlgözlü Sardalya
Karagöz İstavrit
Karagöz İstavrit
Karagöz İstavrit
Karagöz İstavrit
Karagöz İstavrit
Karagöz İstavrit
Karagöz İstavrit
Karagöz İstavrit
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Kas
Kas
Kas
Kas
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Kas
Kas
Kas
Kas
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Kas
Kas
Kas
Kas
Karaciğer
Karaciğer
Kas
Kas
Karaciğer
Karaciğer
Kas
Kas
Eylül
Mart
Mayıs
Aralık
Mart
Mayıs
Eylül
Aralık
Mayıs
Eylül
Aralık
Mart
Mart
Aralık
Eylül
Mayıs
Mart
Eylül
Mayıs
Aralık
Aralık
Mart
Mayıs
Eylül
Mart
Mayıs
Mayıs
Mart
Eylül
Aralık
Aralık
Eylül
0.777
0.572
0.479
0.069
0.062
0.055
0.046
0.041
0.213
0.128
0.112
0.072
0.065
0.051
0.050
0.042
0.345
0.280
0.276
0.096
0.087
0.072
0.066
0.055
0.446
0.387
0.270
0.055
0.046
0.044
0.042
0.041
Duncan
Gruplandırması
a
e
g
vwxyza
yzabcdef
zabcdefgh
cdefghı
hı
no
s
st
vwxyz
yzabcd
abcdefghı
abcdefghı
ghı
j
l
l
tu
uv
vwxyz
xyzabc
zabcdefgh
h
ı
l
zabcdefgh
cdefghı
fghı
fghı
hı
Sardalyanın her iki dokusunda aylara göre tespit edilen Cd değerleri 0.0550.345 mg/kg arasında değişim göstermiştir. Kas dokusundaki Cd birikimi aylara göre
Aralık>Mart>Mayıs>Eylül; karaciğerdeki birikim ise Mart>Eylül>Mayıs>Aralık
şeklinde sıralanabilir (Çizelge 4.12).
İstavritin karaciğerindeki Cd birikimin kas dokusundaki birikimden daha
yüksek olduğu gözlenmiştir. Bu türün dokularında tespit edilen en büyük Cd değeri
Mart ayında karaciğerde (0.446 mg/kg) en küçük değer ise Eylül ayında kas
dokusunda (0.041 mg/kg) tespit edilmiştir. Karaciğerde tespit edilen en düşük
57
Beyza ERSOY
değere Aralık ayında; kas dokusunda tespit edilen en yüksek değere ise Mayıs
ayında
rastlanmıştır.
Kas
dokusundaki
Cd
birikimi
aylara
göre
Mayıs>Mart>Aralık>Eylül; karaciğerdeki birikim ise Mart>Mayıs>Eylül>Aralık
Şekil 4.7 ve Şekil 4.8 de görüldüğü gibi Eylül ve Mart aylarında kas
dokusunda tespit edilen Cd değerleri demersal türlerde daha yüksek iken Aralık ve
Mayıs ayında pelajik türlerde daha yüksek değerler saptanmıştır. Karaciğer
dokusunda ise Aralık ve Mayıs aylarında demersal türlerde daha yüksek değerler
tespit edilmiştir.
Şekil 4.7. Demersal ve Pelajik Türlerin Kas Dokusunda Aylara Göre Tespit Edilen
Ortalama Cd Konsantrasyonları
58
Beyza ERSOY
Şekil 4.8. Demersal ve Pelajik Türlerin Karaciğer Dokusunda Aylara Göre Tespit
Edilen Ortalama Cd Konsantrasyonları
4.1.3.3. Cu Konsantrasyonu
edilen Cu değerlerinin büyüklük sırasına göre istatistiksel değerlendirilmesi Çizelge
4.13’de; demersal balık türlerinin dokularında aylara göre tespit edilen Cu
konsantrasyonları Çizelge 4.14’te; pelajik balık türlerinin dokularında aylara göre
tespit edilen Cu konsantrasyonları Çizelge 4.15’te; demersal ve pelajik türlerin kas
ve karaciğer dokularında aylara göre Cu değerleri ve standart sapmaları sırasıyla
Şekil 4.9 ve 4.10’da verilmiştir.
Balık türleri için kas dokusundaki Cu değerleri 0.357-2.088 mg/kg;
karaciğerdeki Cu değerleri 1.192-65.946 mg/kg arasında saptanmıştır (Çizelge
4.13). İstatistiki analizlere göre tür, doku ve aylar arasındaki etkileşim önemli
çıkmış olup buna göre en yüksek Cu değeri kefalin karaciğerinde Eylül ayında; en
düşük Cu değeri ise sardalyanın kas dokusunda Mayıs ayında tespit edilmiştir.
59
Beyza ERSOY
Değişik Aylarda Tespit Edilen Cu Değerinin (mg/kg) Büyüklük
Tür
Doku
Altınbaş Kefal
Paşa Barbun
Altınbaş Kefal
Altınbaş Kefal
Dil Balığı
Dil Balığı
Çipura
Gümüş Balığı
Altınbaş Kefal
Berlam
Paşa Barbun
Dil Balığı
Gümüş Balığı
Gümüş Balığı
Paşa Barbun
Paşa Barbun
Gümüş Balığı
Çipura
Kolyoz
Karagöz İstavrit
Çipura
Berlam
Çipura
Kolyoz
Berlam
Kolyoz
Kolyoz
Karagöz İstavrit
Karagöz İstavrit
Berlam
Çipura
Çipura
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Kas
Kas
Aylar
Eylül
Mart
Mart
Mayıs
Mart
Mayıs
Aralık
Aralık
Mart
Aralık
Aralık
Mayıs
Aralık
Mayıs
Mayıs
Mart
Aralık
Aralık
Eylül
Eylül
Eylül
Aralık
Aralık
Mayıs
Mayıs
Aralık
Mart
Eylül
Mayıs
Mart
Eylül
Mart
Mart
Mart
Mayıs
Mayıs
Eylül
Eylül
Mart
Mayıs
60
Ortalama±
±S.D
(mg/kg)
65.946±5.344
65.925±10.923
40.936±3.240
35.447±1.262
33.197±0.996
32.034±0.439
31.835±0.539
23.231±1.055
21.566±4.624
21.262±1.269
21.142±0.458
18.085±1.515
17.502±0.728
16.597±1.157
16.111±1.711
15.361±0.416
13.861±0.159
12.988±0.158
11.236±0.090
10.668±0.505
9.201±0.194
7.448±0.110
6.931±0.082
6.866±0.546
4.999±0.324
4.986±0.126
4.779±1.076
4.464±0.353
4.288±0.439
3.927±0.281
3.783±0.150
3.414±0.216
3.364±0.844
3.320±0.382
3.045±0.135
2.943±0.080
2.221±0.582
2.119±0.282
2.088±0.019
2.086±0.024
Duncan
Gruplandırması
a
a
b
c
cd
d
d
e
e
e
e
f
f
fg
fg
fgh
ghı
hıj
ıjk
jk
kl
lm
lmn
lmn
mno
mno
mnop
nopq
nopqr
opqr
opqr
opqrs
opqrs
opqrs
opqrs
opqrs
opqrs
opqrs
opqrs
opqrs
Beyza ERSOY
Çipura
Berlam
Kolyoz
Karagöz İstavrit
Altınbaş Kefal
Berlam
Paşa Barbun
Çipura
Berlam
Berlam
Kolyoz
Dil Balığı
Dil Balığı
Altınbaş Kefal
Paşa Barbun
Dil Balığı
Kolyoz
Karagöz İstavrit
Dil Balığı
Karagöz İstavrit
Karagöz İstavrit
Kolyoz
Altınbaş Kefal
Karagöz İstavrit
Paşa Barbun
Altınbaş Kefal
Paşa Barbun
Gümüş Balığı
Gümüş Balığı
Gümüş Balığı
Gümüş Balığı
Dil Balığı
Kas
Kas
Kas
Kas
Kas
Kas
Kas
Kas
Kas
Kas
Kas
Kas
Karaciğer
Kas
Kas
Kas
Kas
Kas
Kas
Kas
Karaciğer
Kas
Kas
Kas
Kas
Kas
Kas
Kas
Kas
Kas
Kas
Kas
Kas
Kas
Kas
Kas
Kas
Kas
Kas
Kas
Eylül
Aralık
Aralık
Aralık
Aralık
Mayıs
Eylül
Aralık
Mart
Eylül
Mart
Aralık
Eylül
Aralık
Mayıs
Aralık
Mayıs
Mayıs
Mayıs
Mart
Eylül
Eylül
Eylül
Eylül
Mart
Mart
Mayıs
Mart
Eylül
Mayıs
Mart
Aralık
Mart
Mayıs
Eylül
Eylül
Mart
Aralık
Eylül
Mayıs
2.060±0.024
2.041±0.048
1.942±0.149
1.822±0.025
1.819±0.032
1.769±0.132
1.696±0.124
1.676±0.181
1.672±0.188
1.653±0.006
1.613±0.009
1.537±0.127
1.506±0.014
1.502±0.070
1.438±0.067
1.349±0.067
1.308±0.067
1.270±0.058
1.237±0.062
1.228±0.131
1.192±0.012
1.191±0.075
1.183±0.106
1.182±0.079
1.137±0.057
1.134±0.004
1.131±0.017
1.127±0.058
1.113±0.034
1.106±0.012
1.100±0.030
1.086±0.011
1.086±0.024
1.067±0.028
1.062±0.013
1.062±0.020
0.478±0.131
0.431±0.127
0.378±0.020
0.357±0.187
61
opqrs
opqrs
opqrs
pqrs
pqrs
pqrs
pqrs
pqrs
pqrs
pqrs
pqrs
qrs
qrs
qrs
qrs
qrs
qrs
qrs
rs
rs
rs
rs
rs
rs
rs
rs
rs
rs
rs
rs
rs
rs
rs
rs
rs
rs
s
s
s
s
Beyza ERSOY
Biriken Cu Değerinin (mg/kg) Büyüklük Sırasına Göre İstatistiksel
Değerlendirmesi
Tür
Doku
Aylar
Çipura
Çipura
Çipura
Çipura
Çipura
Çipura
Çipura
Çipura
Paşa Barbun
Paşa Barbun
Paşa Barbun
Paşa Barbun
Paşa Barbun
Paşa Barbun
Paşa Barbun
Paşa Barbun
Dil Balığı
Dil Balığı
Dil Balığı
Dil Balığı
Dil Balığı
Dil Balığı
Dil Balığı
Dil Balığı
Berlam
Berlam
Berlam
Berlam
Berlam
Berlam
Berlam
Berlam
Gümüş Balığı
Gümüş Balığı
Gümüş Balığı
Gümüş Balığı
Gümüş Balığı
Gümüş Balığı
Gümüş Balığı
Gümüş Balığı
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Kas
Kas
Kas
Kas
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Kas
Kas
Kas
Kas
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Kas
Karaciğer
Kas
Kas
Kas
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Kas
Kas
Kas
Kas
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Kas
Kas
Kas
Kas
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Kas
Kas
Kas
Kas
Aralık
Eylül
Mayıs
Mart
Mart
Mayıs
Eylül
Aralık
Mart
Mayıs
Aralık
Eylül
Eylül
Aralık
Mayıs
Mart
Mart
Mayıs
Aralık
Aralık
Eylül
Mayıs
Mart
Eylül
Aralık
Mayıs
Mart
Eylül
Aralık
Mayıs
Mart
Eylül
Aralık
Mayıs
Mart
Eylül
Aralık
Mart
Mayıs
Eylül
Mart
Mayıs
Aralık
Eylül
Aralık
Mart
Eylül
Mayıs
Ortalama
(mg/kg)
31.835
9.201
6.866
4.779
2.088
2.086
2.060
1.676
65.925
18.085
12.988
11.236
1.696
1.349
1.131
1.100
33.197
32.034
17.502
1.537
1.506
1.308
1.228
1.062
21.142
4.999
3.927
2.119
2.041
1.769
1.672
1.653
23.231
16.597
15.361
10.668
1.086
1.086
1.067
1.062
21.566
16.111
13.861
2.221
1.502
1.134
1.113
1.106
62
Duncan
Gruplandırması
d
kl
lmn
mnop
opqrs
opqrs
opqrs
pqrs
a
f
hıj
ıjk
pqrs
qrs
rs
rs
cd
d
f
qrs
qrs
qrs
rs
rs
e
mno
opqr
opqrs
opqrs
pqrs
pqrs
pqrs
e
fg
fgh
jk
rs
rs
rs
rs
e
fg
ghı
opqrs
qrs
rs
rs
rs
Beyza ERSOY
Çizelge 4.14’de görüldüğü gibi demersal bir tür olan çipuranın dokularındaki
en yüksek Cu değeri karaciğerde (31.835 mg/kg), en düşük değer ise kas dokusunda
(1.676 mg/kg) Aralık ayında tespit edilmiştir. Karaciğerdeki en yüksek değer Aralık
ayında, en düşük değer ise Mart ayında tespit edilmiştir. Kas dokusundaki en
yüksek değere Mart, en düşük Cu değerine Aralık ayında rastlanmıştır. Kas
dokusunda Mart , Mayıs ve Eylül ayında saptanan değerler arasında istatistiki
açıdan fark yoktur. Bu nedenle Mart ayından itibaren Cu değerlerinde saptanan
azalma Aralık ayına kadar önemli olmamasına rağmen Aralık ayındaki düşüş
istatistiki açıdan oldukça önemlidir (P<0.0001). Kas dokusundaki Cu birikimi
Mart>Mayıs>Eylül>Aralık; karaciğerdeki birikim ise Aralık>Eylül>Mayıs>Mart
şeklinde sıralanabilir.
Barbunun dokularındaki Cu değerleri 1.100-65.925 mg/kg’ arasındadır. En
yüksek değer karaciğerde, en düşük değer ise kas dokusunda mart ayında
bulunmuştur Kas dokusundaki en yüksek değer Eylül en düşük değer Mart ayında
saptanmıştır.
Kas
dokusundaki
Cu
birikimi
Eylül>Aralık>Mayıs>Mart;
karaciğerdeki birikim ise Mart>Mayıs>Aralık>Eylül şeklinde sıralanabilir (Çizelge
4.14).
Dil balığının dokularında incelemenin yapıldığı bütün aylar için karaciğerdeki
Cu birikimin daha yüksek olduğu tespit edilmiştir. En yüksek Cu birikimi Mart
ayında karaciğerde 33.197 mg/kg, en düşük birikim ise Mart ve Eylül aylarında kas
dokusunda (sırasıyla 1.228-1.062 mg/kg) tespit edilmiştir. Mart-Eylül ayı, AralıkMayıs ayları arasındaki değerler istatistiki açıdan farklılık göstermemektedir. Dil
balığı için kas dokusundaki Cu birikimi aylara göre Aralık>Mayıs>Mart>Eylül;
karaciğerdeki birikim ise Mart>Mayıs>Aralık>Eylül şeklinde sıralanabilir. (Çizelge
4.14).
Berlamın her iki dokusundaki değerler her ay için karşılaştırıldığında
karaciğerindeki birikimin daha yüksek olduğu Çizelge 4.14’de görülmektedir. En
yüksek değerler Aralık, en düşük değerler ise Eylül ayında saptanmıştır. Kas
dokusunda Aralık ayında tespit edilen Cu değeri diğer aylarda tespit edilen
değerlerden farklı büyüklükte olup, diğer aylar arasında istatistiki açıdan fark
63
Beyza ERSOY
bulunmamaktadır. Kas ve karaciğer dokusunda saptanan Cu değerlerinin aylara
göre büyüklükleri Aralık>Mayıs>Mart>Eylül olarak sıralanmaktadır.
Çizelge 4.14’de gümüş balığının karaciğer dokusundaki Cu değerlerinin
aylara göre kas dokusundaki değerlerden daha yüksek olduğu görülmektedir.
Karaciğer ve kas dokusundaki en yüksek değerler Aralık, en düşük değerler ise
Eylül ayında tespit edilmiştir. Karaciğer’deki Cu değerleri aylara göre değişim
göstermiş olup (P<0.0001) en yüksek değer 23.231 mg/kg olarak Aralık, en düşük
değer ise 10.668 mg/kg olarak Eylül ayında tespit edilmiştir. Kas dokusundaki Cu
değerleri aylara göre farklılık göstermeyip incelemenin yapıldığı aylardaki değerler
arasında istatistiki açıdan farklılık görülmemiştir .
Kırlangıç balığının karaciğer dokusundaki Cu değerlerinin kas dokusundaki
değerlerden daha yüksek olduğu Çizelge 4.14’de görülmektedir. Bu türün
dokularında aylara göre tespit edilen Cu değerleri 1.106-21.566 mg/kg arasında
değişim göstermiştir. Kas dokusundaki en yüksek değer Aralık ayında tespit edilmiş
olup Mart ayında Cu değerinde azalma görülmüştür. Bu istatistiki açıdan önemli bir
azalma olup, diğer aylardaki Cu değerleri arasındaki faklılıklar önemsizdir. Kas
dokusundaki Cu birikimi aylara göre Aralık>Mart>Eylül>Mayıs; karaciğerdeki
birikim ise Mart>Mayıs>Aralık>Eylül şeklinde sıralanabilir .
Kolyozun dokularındaki en yüksek Cu birikimi incelemenin yapıldığı aylar
boyunca karaciğerde tespit edilmiştir. Bu türün dokularında saptanan en yüksek Cu
değeri Aralık ayında karaciğerde (7.448 mg/kg), en düşük değer ise Eylül ayında
kas dokusunda (1.182 mg/kg) tespit edilmiştir (Çizelge 4.15). Bu tür için kas
dokusundaki Cu birikimi aylara göre Aralık>Mart>Mayıs>Eylül; karaciğerdeki
birikim ise Aralık>Mayıs>Eylül>Mart şeklinde sıralanabilir.
Çizelge 4.15’te kefalin karaciğer dokusundaki Cu değerlerinin kas dokusuna
göre daha yüksek olduğu görülmektedir. En yüksek değer Eylül ayında karaciğerde,
en düşük değer Eylül ve Mart aylarında kas dokusunda tespit edilmiştir. Bu türün
bütün dokularındaki aylara göre Cu birikimi 1.127-65.946 mg/kg arasında değişim
göstermektedir.
Bu
tür
için
kas
64
dokusundaki
Cu
birikimi
Beyza ERSOY
Aralık>Mayıs>Eylül>Mart; karaciğerdeki birikim ise Eylül>Mart>Mayıs>Aralık
Biriken Cu Değerinin (mg/kg) Büyüklük Sırasına Göre İstatistiksel
Değerlendirmesi
Tür
Kolyoz
Kolyoz
Kolyoz
Kolyoz
Kolyoz
Kolyoz
Kolyoz
Kolyoz
Altınbaş Kefal
Altınbaş Kefal
Altınbaş Kefal
Altınbaş Kefal
Altınbaş Kefal
Altınbaş Kefal
Altınbaş Kefal
Altınbaş Kefal
Karagöz İstavrit
Karagöz İstavrit
Karagöz İstavrit
Karagöz İstavrit
Karagöz İstavrit
Karagöz İstavrit
Karagöz İstavrit
Karagöz İstavrit
Doku
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Kas
Kas
Kas
Kas
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Kas
Kas
Kas
Kas
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Kas
Kas
Kas
Kas
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Kas
Kas
Karaciğer
Kas
Kas
Aylar
Aralık
Mayıs
Eylül
Mart
Aralık
Mart
Mayıs
Eylül
Eylül
Mart
Mayıs
Aralık
Aralık
Mayıs
Eylül
Mart
Aralık
Eylül
Mart
Mayıs
Mart
Aralık
Eylül
Mayıs
Aralık
Mart
Mayıs
Aralık
Mayıs
Eylül
Eylül
Mart
Ortalama (mg/kg)
7.448
4.288
3.783
3.414
1.819
1.613
1.270
1.182
65.946
40.936
35.447
21.262
1.819
1.438
1.182
1.127
4.986
4.464
3.320
3.045
0.478
0.431
0.378
0.357
6.931
3.364
2.943
1.822
1.237
1.192
1.191
1.137
Duncan Gruplandırması
lm
nopqr
opqr
opqrs
opqrs
pqrs
qrs
rs
a
b
c
e
pqrs
qrs
rs
rs
mno
nopq
opqrs
opqrs
s
s
s
s
lmn
opqrs
opqrs
pqrs
rs
rs
rs
rs
Sardalyanın dokularındaki Cu değeri 0.357-4.986 mg/kg olarak değişim
göstermiştir (Çizelge 4.15). Karaciğerdeki en yüksek Cu değeri Aralık ayında tespit
edilmiş olup en düşük değerler Mart ve Mayıs ayında saptanmıştır. Mart ve Mayıs
aylarındaki değerler arasında istatistiki açıdan farklılık bulunmamaktadır. Kas
dokusundaki değerler 0.357-0.478 mg/kg arasında değişmiş olup aylara göre tespit
edilen değerler arasında istatistiki açıdan önemli bir farklılık görülmemiştir.
65
Beyza ERSOY
İstavritin dokularında incelemenin yapıldığı bütün aylarda karaciğerdeki Cu
birikimin kas dokusundaki birikimden daha yüksek olduğu gözlenmiştir. Bu türün
dokularında tespit edilen en büyük Cu değeri Aralık ayında karaciğerde (6.931
mg/kg) en küçük Cu değeri ise Mart ayında kas dokusunda (1.137 mg/kg) tespit
edilmiştir (Çizelge 4.15). Karaciğer dokusunda tespit edilen en düşük değere Aralık
ayında; kas dokusunda tespit edilen en yüksek değere ise Mart ayında rastlanmıştır.
Kas dokusundaki Cu birikimi aylara göre Aralık>Mayıs>Eylül>Mart; karaciğerdeki
birikim ise Aralık>Mart>Mayıs>Eylül şeklinde sıralanabilir.
Şekil 4.9 ve 4.10 da görüldüğü gibi incelemenin yapıldığı bütün aylarda
demersal balıkların kas ve karaciğer dokularında tespit edilen Cu değerlerinin
ortalaması pelajik balıkların dokularındaki ortalama değerlerden daha yüksek
olmakla birlikte karaciğer dokusundaki ortalama Cu değerleri Eylül ayında pelajik
balıklarda daha yüksek çıkmıştır.
ortalama Cu konsantrasyonları
66
Beyza ERSOY
Şekil 4.10. Demersal ve pelajik türlerin karaciğer dokusunda aylara göre tespit
edilen ortalama Cu konsantrasyonları
4.1.3.4. Ni Konsantrasyonu
edilen Ni değerlerinin büyüklük sırasına göre istatistiksel değerlendirilmesi Çizelge
4.16’da; demersal balık türlerinin dokularında aylara göre tespit edilen Ni
tespit edilen Ni konsantrasyonları Çizelge 4.18’de; demersal ve pelajik türlerin kas
ve karaciğer dokularında aylara göre Ni değerleri ve standart sapmaları sırasıyla
Şekil 4.11 ve 4.12’de verilmiştir.
Türlerin kas ve karaciğer dokusundaki Ni değerleri sırasıyla 0.063-0.374 ve
0.087-0.765 mg/kg arasında değişim göstermektedir. En büyük Ni değeri kolyozun
karaciğerinde Aralık ayında; en düşük değer ise çipuranın kas dokusunda Eylül
ayında tespit edilmiştir (Çizelge 4.16).
67
Beyza ERSOY
Değişik Aylarda Tespit Edilen Ni Değerinin (mg/kg) Büyüklük
Tür
Doku
Aylar
Kolyoz
Çipura
Çipura
Paşa Barbun
Çipura
Dil Balığı
Dil Balığı
Dil Balığı
Çipura
Gümüş Balığı
Paşa Barbun
Altınbaş Kefal
Berlam
Gümüş Balığı
Paşa Barbun
Karagöz İstavrit
Karagöz İstavrit
Paşa Barbun
Altınbaş Kefal
Berlam
Dil Balığı
Karagöz İstavrit
Berlam
Karagöz İstavrit
Kolyoz
Çipura
Dil Balığı
Çipura
Paşa Barbun
Karagöz İstavrit
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Kas
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Kas
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Kas
Kas
Karaciğer
Kas
Kas
Karaciğer
Karaciğer
Kas
Kas
Kas
Kas
Mayıs
Mart
Mayıs
Mayıs
Mart
Eylül
Mayıs
Mayıs
Eylül
Mayıs
Mayıs
Mart
Eylül
Mart
Mart
Mart
Mayıs
Eylül
Aralık
Eylül
Mayıs
Mart
Mart
Mart
Mayıs
Aralık
Mart
Aralık
Aralık
Eylül
Mart
Aralık
Mayıs
Mayıs
Aralık
Aralık
Eylül
Aralık
Mayıs
Eylül
Ortalama±
±S.D
(mg/kg)
0.765±0.159
0.643±0.415
0.598±0.021
0.597±0.269
0.486±0.026
0.464±0.011
0.414±0.183
0.374±0.101
0.361±0.029
0.359±0.074
0.354±0.145
0.350±0.125
0.347±0.003
0.346±0.004
0.306±0.011
0.300±0.042
0.296±0.123
0.280±0.012
0.280±0.003
0.277±0.076
0.272±0.002
0.266±0.014
0.264±0.061
0.262±0.009
0.260±0.073
0.260±0.014
0.259±0.069
0.251±0.005
0.242±0.001
0.240±0.037
0.235±0.019
0.234±0.002
0.230±0.055
0.221±0.069
0.217±0.001
0.216±0.003
0.215±0.016
0.206±0.002
0.206±0.079
0.200±0.011
68
a
b
bc
bc
cd
d
de
def
defg
defg
defgh
defghı
defghıj
defghıjk
efghıjkl
efghıjklm
efghıjklmn
efghıjklmno
efghıjklmno
efghıjklmnop
efghıjklmnopq
efghıjklmnopqr
fghıjklmnopqrs
fghıjklmnopqrs
fghıjklmnopqrst
fghıjklmnopqrst
fghıjklmnopqrst
fghıjklmnopqrstu
fghıjklmnopqrstuv
fghıjklmnopqrstuv
fghıjklmnopqrstuv
fghıjklmnopqrstuv
fghıjklmnopqrstuv
fghıjklmnopqrstuvw
ghıjklmnopqrstuvwx
ghıjklmnopqrstuvwx
ghıjklmnopqrstuvwx
hıjklmnopqrstuvwx
hıjklmnopqrstuvwx
ıjklmnopqrstuvwx
Gümüş Balığı
Karagöz İstavrit
Gümüş Balığı
Paşa Barbun
Gümüş Balığı
Altınbaş Kefal
Kolyoz
Altınbaş Kefal
Berlam
Altınbaş Kefal
Berlam
Gümüş Balığı
Dil Balığı
Kolyoz
Altınbaş Kefal
Paşa Barbun
Aıtınbaş Kefal
Paşa Barbun
Berlam
Karagöz İstavrit
Kolyoz
Dil Balığı
Berlam
Gümüş Balığı
Altınbaş Kefal
Kolyoz
Kolyoz
Karagöz İstavrit
Gümüş Balığı
Kolyoz
Çipura
Dil Balığı
Çipura
Kas
Karaciğer
Karaciğer
Kas
Kas
Kas
Kas
Kas
Kas
Karaciğer
Kas
Kas
Kas
Kas
Karaciğer
Kas
Kas
Karaciğer
Kas
Kas
Kas
Karaciğer
Kas
Kas
Karaciğer
Kas
Kas
Kas
Kas
Kas
Kas
Kas
Kas
Karaciğer
Karaciğer
Kas
Kas
Karaciğer
Kas
Kas
Beyza ERSOY
Mayıs
Aralık
Aralık
Mart
Mart
Mart
Mart
Aralık
Mayıs
Mayıs
Aralık
Mayıs
Mayıs
Eylül
Eylül
Mayıs
Aralık
Aralık
Eylül
Eylül
Aralık
Eylül
Aralık
Aralık
Eylül
Mart
Aralık
Mart
Aralık
Aralık
Mayıs
Mart
Eylül
Mart
Eylül
Eylül
Eylül
Eylül
Mart
Eylül
0.198±0.070
0.196±0.011
0.193±0.005
0.187±0.022
0.185±0.005
0.184±0.045
0.179±0.031
0.175±0.002
0.175±0.012
0.173±0.022
0.171±0.002
0.168±0.020
0.166±0.028
0.164±0.048
0.164±0.034
0.162±0.022
0.159±0.002
0.149±0.001
0.145±0.068
0.142±0.015
0.142±0.001
0.141±0.002
0.139±0.001
0.129±0.002
0.129±0.002
0.125±0.105
0.122±0.002
0.120±0.029
0.119±0.002
0.115±0.014
0.112±0.031
0.109±0.015
0.109±0.060
0.106±0.014
0.106±0.027
0.101±0.020
0.100±0.015
0.087±0.021
0.067±0.005
0.063±0.003
69
ıjklmnopqrstuvwx
jklmnopqrstuvwx
klmnopqrstuvwx
lmnopqrstuvwx
lmnopqrstuvwx
lmnopqrstuvwx
lmnopqrstuvwx
lmnopqrstuvwx
lmnopqrstuvwx
lmnopqrstuvwx
lmnopqrstuvwx
lmnopqrstuvwx
lmnopqrstuvwx
lmnopqrstuvwx
lmnopqrstuvwx
lmnopqrstuvwx
lmnopqrstuvwx
mnopqrstuvwx
mnopqrstuvwx
nopqrstuvwx
nopqrstuvwx
nopqrstuvwx
opqrstuvwx
opqrstuvwx
opqrstuvwx
opqrstuvwx
pqrstuvwx
qrstuvwx
qrstuvwx
rstuvwx
rstuvwx
stuvwx
stuvwx
tuvwx
tuvwx
uvwx
uvwx
vwx
wx
x
Beyza ERSOY
Biriken Ni Değerinin (mg/kg) Büyüklük Sırasına Göre İstatistiki
Değerlendirmesi
Tür
Doku
Aylar
Çipura
Çipura
Çipura
Çipura
Çipura
Çipura
Çipura
Çipura
Paşa Barbun
Paşa Barbun
Paşa Barbun
Paşa Barbun
Paşa Barbun
Paşa Barbun
Paşa Barbun
Paşa Barbun
Dil Balığı
Dil Balığı
Dil Balığı
Dil Balığı
Dil Balığı
Dil Balığı
Dil Balığı
Dil Balığı
Berlam
Berlam
Berlam
Berlam
Berlam
Berlam
Berlam
Berlam
Gümüş Balığı
Gümüş Balığı
Gümüş Balığı
Gümüş Balığı
Gümüş Balığı
Gümüş Balığı
Gümüş Balığı
Gümüş Balığı
Karaciğer
Karaciğer
Kas
Kas
Karaciğer
Kas
Karaciğer
Kas
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Kas
Kas
Kas
Kas
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Kas
Kas
Kas
Kas
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Kas
Kas
Kas
Karaciğer
Kas
Karaciğer
Karaciğer
Kas
Karaciğer
Kas
Karaciğer
Kas
Kas
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Kas
Kas
Kas
Kas
Mart
Mayıs
Mayıs
Mart
Aralık
Aralık
Eylül
Eylül
Mayıs
Eylül
Mart
Aralık
Mayıs
Mart
Eylül
Aralık
Eylül
Mayıs
Mart
Aralık
Eylül
Mayıs
Aralık
Mart
Mart
Mayıs
Aralık
Mayıs
Aralık
Eylül
Eylül
Mart
Mayıs
Mart
Mayıs
Aralık
Mart
Eylül
Aralık
Eylül
Mart
Eylül
Mayıs
Aralık
Mayıs
Aralık
Mart
Eylül
Ortalama
(mg/kg)
0.643
0.597
0.374
0.306
0.216
0.206
0.087
0.063
0.414
0.280
0.264
0.260
0.206
0.187
0.145
0.142
0.361
0.354
0.346
0.242
0.215
0.162
0.122
0.067
0.300
0.272
0.251
0.230
0.171
0.164
0.141
0.120
0.296
0.266
0.198
0.193
0.185
0.164
0.119
0.101
0.486
0.464
0.359
0.280
0.166
0.139
0.125
0.109
70
b
bc
def
efghıjkl
ghıjklmnopqrstuvwx
hıjklmnopqrstuvwx
vwx
x
de
efghıjklmno
fghıjklmnopqrs
fghıjklmnopqrst
hıjklmnopqrstuvwx
lmnopqrstuvwx
mnopqrstuvwx
nopqrstuvwx
defg
defgh
defghıjk
fghıjklmnopqrstuv
ghıjklmnopqrstuvwx
lmnopqrstuvwx
pqrstuvwx
wx
efghıjklm
efghıjklmnopq
fghıjklmnopqrstu
fghıjklmnopqrstuv
lmnopqrstuvwx
lmnopqrstuvwx
nopqrstuvwx
qrstuvwx
efghıjklmn
efghıjklmnopqr
ıjklmnopqrstuvwx
klmnopqrstuvwx
lmnopqrstuvwx
lmnopqrstuvwx
qrstuvwx
uvwx
cd
d
defg
efghıjklmno
lmnopqrstuvwx
opqrstuvwx
opqrstuvwx
stuvwx
Beyza ERSOY
Demersal türlerden çipuranın karaciğer dokusunda kas dokusuna oranla daha
fazla Ni birikimi tespit edilmiştir. En yüksek Ni değeri karaciğerde Mart ayında
0.643 mg/kg, en düşük değer Eylül ayında kas dokusunda 0.063 mg/kg olarak tespit
edilmiştir (Çizelge 4.17). Karaciğer ve kas dokusundaki en yüksek değerler
sırasıyla Mart ve Mayıs, en düşük değerler ise Eylül ayında tespit edilmiştir. Bu tür
için kas dokusundaki Ni birikimi aylara göre Mayıs>Mart>Aralık>Eylül;
karaciğerdeki birikim ise Mart>Mayıs>Aralık>Eylül şeklinde sıralanabilir.
Çizelge 4.17’de görüldüğü gibi aylara göre paşa barbunun karaciğer
dokusundaki Ni içeriği kas dokusuna oranla daha yüksektir. Aylar boyunca bütün
dokulardaki Ni içeriği 0.142-0.414 mg/kg arasında değişim göstermiş olup
karaciğer ve kas dokusundaki en düşük değerler Aralık, en yüksek değerler Mayıs
ayında tespit edilmiştir. Bu türün kas dokusundaki Ni birikimi aylara göre
Mayıs>Mart>Eylül>Aralık; karaciğerdeki birikim ise Mayıs>Eylül>Mart>Aralık
Dil balığının karaciğer dokusundaki Ni değerlerinin kas dokusundaki
değerlerden daha yüksek olduğu Çizelge 4.17’de görülmektedir. Bu türün
dokularında aylara göre tespit edilen değerler 0.067-0.361 mg/kg arasında değişim
göstermiştir. Karaciğer ve kas dokusundaki en yüksek birikim Eylül ayında tespit
edilmiş olup en düşük değer karaciğerde Aralık, kas dokusunda Mart ayında tespit
edilmiştir. Bu türün kas dokusundaki Ni birikimi aylara göre büyükten küçüğe
Eylül>Mayıs>Aralık>Mart; karaciğerdeki birikim ise Eylül>Mayıs>Mart>Aralık
Berlamın Eylül ayı hariç diğer aylarda karaciğer dokusundaki Ni içeriği kas
dokusundakinden daha yüksektir. Bu türün dokularındaki Ni değerleri 0.120-0.300
mg/kg arasında değişim göstermiştir. Mart ayında karaciğer en yüksek Ni içeriğine
sahip iken kas dokusu en düşük Ni içeriğine sahiptir (Çizelge 4.17). Bu türün kas
dokusundaki en yüksek değer Mayıs ayında tespit edilmiştir. Berlamın kas
dokusundaki
Ni
birikimi
aylara
göre
büyükten
küçüğe
doğru
Mayıs>Aralık>Eylül>Mart; karaciğerdeki birikim ise Mart>Mayıs>Aralık>Eylül
şeklinde sıralanabilir
71
Beyza ERSOY
Çizelge 4.17’de gümüş balığının dokularında tespit edilen Ni değerlerine
bakılırsa aylara göre karaciğerdeki birikimin daha yüksek olduğu görülmektedir. En
yüksek değer Mayıs ayında karaciğerde (0.296 mg/kg), en düşük değer ise Eylülde
kas dokusunda (0.101 mg/kg) tespit edilmiştir. Karaciğer ve kas dokusundaki en
yüksek değerler Mayıs, en düşük değerler ise Eylül ayında saptanmış olup,
dokulardaki Ni değerleri aylara göre büyükten küçüğe Mayıs>Mart>Aralık>Eylül
Kırlangıç balığının Ni değerlerinin karaciğerde kas dokusundakine oranla
daha yüksek olduğu tespit edilmiştir. En yüksek değer Mart ayında karaciğerde
0.486 mg/kg, en düşük değer ise Eylülde kas dokusunda 0.109 mg/kg olarak tespit
edilmiştir (Çizelge 4.17). Kas dokusundaki en yüksek değer Mayıs ayında 0.166
mg/kg olup, Aralık ve Mart aylarında bu dokuda tespit edilen değerler arasında
istatistiki açıdan fark bulunmamaktadır. Bu türün karaciğer ve kas dokusundaki Ni
içeriği aylara göre büyükten küçüğe sırasıyla Mart>Eylül>Mayıs>Aralık ve
Mayıs>Aralık>Mart>Eylül şeklinde sıralanabilir.
Pelajik türlerden kolyozun dokularındaki en yüksek Ni değeri Mayıs ayında
karaciğerde, en düşük değer Eylül ayında kas dokusunda tespit edilmiştir. Mart
ayındaki değerin kas dokusunda, diğer aylarda tespit edilen değerlerin ise
karaciğerde daha fazla olduğu tespit edilmiştir. En yüksek değer Mayıs ayında
saptanmış olup karaciğer ve kas dokusundaki en düşük değer sırasıyla Mart ve
Eylül aylarında tespit edilmiştir. Kas dokusundaki Ni birikimi aylara göre
Mayıs>Aralık>Mart>Eylül; karaciğerdeki birikim ise Mayıs>Aralık>Eylül>Mart
Kefalin karaciğer dokusunda her ay için tespit edilen Ni değerlerinin kas
dokusundaki değerlerden daha yüksek olduğu Çizelge 4.18’de görülmektedir. En
yüksek Ni değeri karaciğerde Eylül ayında, kas dokusunda Mart ve Mayıs ayında;
en düşük değer ise her iki dokuda Aralık ayında tespit edilmiştir. Kas dokusunda
Mart ve Mayıs ayında tespit edilen değerler arasındaki fark istatistiki açıdan önemli
değildir. Bu türün dokularındaki Ni içeriği 0.115-0.277 mg/kg arasında değişim
göstermiştir. Kas dokusundaki Ni birikimi aylara göre Mart>Mayıs>Eylül>Aralık;
karaciğerdeki birikim ise Eylül>Mart>Mayıs>Aralık şeklinde sıralanabilir.
72
Beyza ERSOY
Biriken Ni Değerinin (mg/kg) Büyüklük Sırasına Göre İstatistiki
Değerlendirmesi
Tür
Kolyoz
Kolyoz
Kolyoz
Kolyoz
Kolyoz
Kolyoz
Kolyoz
Kolyoz
Altınbaş Kefal
Altınbaş Kefal
Altınbaş Kefal
Altınbaş Kefal
Altınbaş Kefal
Altınbaş Kefal
Altınbaş Kefal
Altınbaş Kefal
Karagöz İstavrit
Karagöz İstavrit
Karagöz İstavrit
Karagöz İstavrit
Karagöz İstavrit
Karagöz İstavrit
Karagöz İstavrit
Karagöz İstavrit
Doku
Karaciğer
Karaciğer
Kas
Kas
Karaciğer
Kas
Karaciğer
Kas
Karaciğer
Karaciğer
Kas
Karaciğer
Kas
Karaciğer
Kas
Kas
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Kas
Karaciğer
Kas
Kas
Kas
Karaciğer
Karaciğer
Kas
Kas
Kas
Karaciğer
Kas
Karaciğer
Aylar
Mayıs
Aralık
Mayıs
Aralık
Eylül
Mart
Mart
Eylül
Eylül
Mart
Mart
Mayıs
Mayıs
Aralık
Eylül
Aralık
Mayıs
Mart
Eylül
Eylül
Aralık
Mart
Aralık
Mayıs
Mart
Mayıs
Mart
Mayıs
Eylül
Aralık
Aralık
Eylül
Ortalama (mg/kg)
0.765
0.217
0.175
0.159
0.129
0.109
0.106
0.100
0.277
0.259
0.184
0.173
0.168
0.149
0.142
0.115
0.598
0.350
0.347
0.240
0.234
0.179
0.175
0.112
0.262
0.260
0.235
0.221
0.200
0.196
0.129
0.106
a
ghıjklmnopqrstuvwx
lmnopqrstuvwx
lmnopqrstuvwx
opqrstuvwx
stuvwx
tuvwx
uvwx
efghıjklmnop
fghıjklmnopqrst
lmnopqrstuvwx
lmnopqrstuvwx
lmnopqrstuvwx
mnopqrstuvwx
nopqrstuvwx
rstuvwx
bc
defghı
defghıj
fghıjklmnopqrstuv
fghıjklmnopqrstuv
lmnopqrstuvwx
lmnopqrstuvwx
rstuvwx
fghıjklmnopqrs
fghıjklmnopqrst
fghıjklmnopqrstuv
fghıjklmnopqrstuvw
ıjklmnopqrstuvwx
jklmnopqrstuvwx
opqrstuvwx
tuvwx
Çizelge 4.18’de, incelemenin yapıldığı aylarda sardalyada karaciğerde tespit
edilen Ni içeriğinin kas dokusundaki seviyeden daha yüksek olduğu görülmektedir.
Bütün dokularda aylara göre Ni içeriği 0.112-0.598 mg/kg olarak değişim
göstermiştir. Ni değeri Mayıs ayında karaciğerde en yüksek seviyede iken aynı ayda
kas dokusunda en düşük seviyede saptanmıştır. Kas dokusunda en yüksek ve en
düşük Ni seviyeleri sırasıyla Eylül ve Mayıs aylarında saptanmış olup Mart ve
Aralıkta tespit edilen değerler arasında istatistiki açıdan önemli farklılık
bulunmamıştır. Bu türün karaciğer ve kas dokusundaki Ni içeriği aylara göre
73
Beyza ERSOY
büyükten küçüğe sırasıyla Mayıs>Mart>Eylül>Aralık; Eylül>Mart>Aralık>Mayıs
İstavritin dokularında aylara göre Ni içeriğinin büyükten küçüğe sıralanışı
Çizelge 4.18’de verilmiştir. Eylül ayı hariç incelemenin yapıldığı bütün aylarda
karaciğerdeki Ni içeriklerinin kas dokusundakine oranla daha yüksek olduğu tespit
edilmiştir. Eylül ayında kas dokusunda tespit edilen değer karaciğerdeki değerden
daha yüksek bulunmuştur. Bu tür için en düşük ve en yüksek değerler karaciğerde
sırasıyla Mart (0.262 mg/kg ) ve Eylül (0.106 mg/kg ) aylarında tespit edilmiştir.
Kas dokusundaki en yüksek değer Mart ayında 0.235 mg/kg, en düşük değer Aralık
ayında 0.129 mg/kg olarak saptanmıştır. Bu türün kas dokusundaki Ni birikimi
aylara
göre
Mart>Mayıs>Eylül>Aralık;
karaciğerdeki
birikim
ise
Mart>Mayıs>Aralık>Eylül şeklinde sıralanabilir.
Ortalama Ni Konsantrasyonları
74
Beyza ERSOY
Edilen Ortalama Ni Konsantrasyonları
4.1.3.5. Fe Konsantrasyonu
Balık türlerinin aylara göre kas ve karaciğer dokularında tespit edilen Fe
değerlerinin büyüklük sırasına göre istatistiksel değerlendirilmesi Çizelge 4.19’da;
demersal balık türlerinin dokularında aylara göre tespit edilen Fe değerleri Çizelge
4.20’de; pelajik balık türlerinin dokularında aylara göre tespit edilen Fe değerleri
Çizelge 4.21’de; demersal ve pelajik türlerin kas ve karaciğer dokularında aylara
göre Fe değerleri ve standart sapmaları sırasıyla Şekil 4.13 ve 4.14’de verilmiştir.
Çizelge 4.19’da görüldüğü gibi araştırmanın yapıldığı aylar boyunca en
yüksek Fe değeri barbunun karaciğerinde Mart ayında 453.283 mg/kg; en düşük Fe
değeri ise berlamın kas dokusunda Eylül ayında 0.212 mg/kg olarak tespit
edilmiştir.
75
Beyza ERSOY
Çizelge 4.19. Demersal Ve Pelajik Deniz Balıklarının Kas ve Karaciğer
Dokularında Değişik Aylarda Tespit Edilen Fe Değerinin (mg/kg)
Büyüklük Sırasına Göre İstatistiksel Değerlendirmesi (P<0.0001)
Tür
Doku
Aylar
Paşa Barbun
Paşa Barbun
Altınbaş Kefal
Gümüş Balığı
Çipura
Gümüş Balığı
Çipura
Altınbaş Kefal
Çipura
Dil Balığı
Çipura
Karagöz İstavrit
Altınbaş Kefal
Karagöz İstavrit
Gümüş Balığı
Dil Balığı
Gümüş Balığı
Kolyoz
Kolyoz
Kolyoz
Altınbaş Kefal
Kolyoz
Karagöz İstavrit
Dil Balığı
Dil Balığı
Karagöz İstavrit
Paşa Barbun
Berlam
Paşa Barbun
Berlam
Berlam
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Mart
Mayıs
Mayıs
Mayıs
Mart
Eylül
Mart
Eylül
Eylül
Mayıs
Mayıs
Mart
Aralık
Mart
Aralık
Aralık
Aralık
Aralık
Mart
Eylül
Eylül
Aralık
Aralık
Mart
Mart
Mayıs
Mayıs
Eylül
Mayıs
Aralık
Mart
Mayıs
Eylül
Eylül
Eylül
Mart
Aralık
Mayıs
Eylül
Ortalama±
±S.D
(mg/kg)
453.283±12.780
371.222±18.787
345.270±4.067
233.198±3.527
213.269±20.533
190.146±2.180
188.927±1.119
188.917±3.770
179.621±14.625
178.285±10.662
171.130±2.621
157.695±14.274
148.299±1.029
147.024±3.846
140.396±0.365
134.765±0.416
132.132±1.935
131.516±0.816
131.286±3.888
128.700±7.640
126.939±8.862
123.393±0.284
121.637±2.256
120.807±34.684
115.116±15.266
102.406±1.350
100.620±2.827
97.565±1.133
93.075±12.339
90.870±1.337
86.999±6.865
72.080±2.955
59.967±1.177
49.324±6.907
37.473±0.915
32.619±5.056
26.745±0.183
21.966±2.730
16.195±1.813
76
Duncan
Gruplandırması
a
b
c
d
e
f
fg
fg
fgh
gh
h
ı
ıj
ıj
jk
kl
klm
klm
klm
klm
lm
lmn
mn
mn
n
o
o
op
op
op
p
q
r
s
t
tu
tuv
uvw
vwx
Berlam
Kolyoz
Kolyoz
Kolyoz
Paşa Barbun
Karagöz İstavrit
Altınbaş Kefal
Kolyoz
Paşa Barbun
Paşa Barbun
Altınbaş Kefal
Altınbaş Kefal
Karagöz İstavrit
Altınbaş Kefal
Karagöz İstavrit
Karagöz İstavrit
Paşa Barbun
Berlam
Dil Balığı
Dil Balığı
Berlam
Gümüş Balığı
Dil Balığı
Gümüş Balığı
Çipura
Çipura
Çipura
Çipura
Gümüş Balığı
Berlam
Dil Balığı
Gümüş Balığı
Berlam
Karaciğer
Kas
Kas
Kas
Kas
Kas
Kas
Kas
Kas
Kas
Kas
Kas
Kas
Kas
Kas
Kas
Kas
Kas
Kas
Kas
Kas
Kas
Kas
Kas
Kas
Kas
Kas
Kas
Kas
Kas
Kas
Kas
Kas
Kas
Kas
Kas
Kas
Kas
Kas
Kas
Kas
Beyza ERSOY
Aralık
Mart
Mart
Aralık
Mayıs
Mart
Mayıs
Aralık
Mayıs
Eylül
Mart
Eylül
Aralık
Mayıs
Aralık
Mart
Aralık
Mayıs
Mart
Eylül
Eylül
Mayıs
Eylül
Mart
Aralık
Eylül
Mayıs
Aralık
Aralık
Mart
Eylül
Mart
Eylül
Eylül
Aralık
Mayıs
Mayıs
Mayıs
Aralık
Mart
Eylül
77
11.593±0.383
5.196±0.192
4.714±1.653
4.628±0.919
3.594±0.696
3.589±0.300
3.463±0.184
3.419±0.494
3.412±1.948
3.044±0.598
2.978±0.610
2.859±0.253
2.662±0.391
2.613±0.427
2.482±0.316
2.472±0.638
2.322±0.184
2.231±0.155
2.159±0.216
1.865±0.153
1.835±0.830
1.696±0.438
1.572±0.079
1.518±0.996
1.465±0.033
1.111±0.595
1.101±0.556
1.008±0.173
0.981±0.021
0.905±0.239
0.833±0.549
0.826±0.352
0.812±0.165
0.764±0.134
0.648±0.233
0.510±0.062
0.464±0.101
0.451±0.015
0.405±0.015
0.373±0.099
0.212±0.146
wxy
xy
xy
xy
y
y
y
y
y
y
y
y
y
y
y
y
y
y
y
y
y
y
y
y
y
y
y
y
y
y
y
y
y
y
y
y
y
y
y
y
y
Beyza ERSOY
Biriken Fe Değerinin (mg/kg) Büyüklük Sırasına Göre İstatistiksel
Değerlendirmesi
Tür
Doku
Aylar
Çipura
Çipura
Çipura
Çipura
Çipura
Çipura
Çipura
Çipura
Paşa Barbun
Paşa Barbun
Paşa Barbun
Paşa Barbun
Paşa Barbun
Paşa Barbun
Paşa Barbun
Paşa Barbun
Dil Balığı
Dil Balığı
Dil Balığı
Dil Balığı
Dil Balığı
Dil Balığı
Dil Balığı
Dil Balığı
Berlam
Berlam
Berlam
Berlam
Berlam
Berlam
Berlam
Berlam
Gümüş Balığı
Gümüş Balığı
Gümüş Balığı
Gümüş Balığı
Gümüş Balığı
Gümüş Balığı
Gümüş Balığı
Gümüş Balığı
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Kas
Kas
Kas
Kas
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Kas
Kas
Kas
Kas
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Kas
Kas
Kas
Kas
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Kas
Kas
Kas
Kas
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Kas
Kas
Kas
Kas
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Kas
Kas
Kas
Kas
Mart
Eylül
Mayıs
Aralık
Mart
Eylül
Aralık
Mayıs
Mart
Mayıs
Eylül
Aralık
Mart
Aralık
Mayıs
Eylül
Mart
Aralık
Eylül
Mayıs
Eylül
Mayıs
Mart
Aralık
Mart
Mayıs
Eylül
Aralık
Mart
Aralık
Mayıs
Eylül
Mayıs
Mart
Aralık
Eylül
Aralık
Eylül
Mayıs
Mart
Aralık
Mart
Mayıs
Eylül
Mart
Aralık
Mayıs
Eylül
Ortalama
(mg/kg)
213.269
188.917
171.130
148.299
0.826
0.812
0.648
0.510
453.283
371.222
37.473
26.745
3.589
2.662
2.613
1.572
157.695
131.516
97.565
93.075
1.111
1.101
0.905
0.405
32.619
21.966
16.195
11.593
1.518
1.008
0.451
0.212
233.198
188.927
132.132
128.700
0.981
0.833
0.464
0.373
90.870
86.999
72.080
49.324
2.978
2.482
2.231
0.764
78
Duncan
Gruplandırması
fg
h
ıj
y
y
y
y
a
b
t
tuv
y
y
y
y
ı
klm
op
op
y
y
y
y
tu
uvw
vwx
wxy
y
y
y
y
d
fg
klm
klm
y
y
y
y
op
p
q
s
y
y
y
y
Beyza ERSOY
Demersal türlerden çipuranın aylara göre karaciğer dokusundaki Fe içeriği
daha yüksektir. Karaciğerdeki en yüksek değer Mart ayında 213.269 mg/kg, en
düşük değer Aralıkta 148.299 mg/kg olarak tespit edilmiştir. Kas dokusundaki en
yüksek değer Mart ayında 0.826 mg/kg, en düşük değer Mayıs ayında 0.510 mg/kg
olarak saptanmıştır (Çizelge 4.20). Kas dokusunda aylara göre tespit edilen değerler
arasındaki farklılık istatistiki açıdan önemli değildir. Bu nedenle bu tür için kas
dokusundaki Fe içeriğinde aylara göre farklılık gözlenmemiştir. Karaciğer
dokusundaki Fe içeriğini aylara göre büyükten küçüğe Mart>Eylül>Mayıs>Aralık
şeklinde sıralayabiliriz.
Çizelge 4.20’de görüldüğü gibi barbunun aylara göre karaciğer dokusundaki
Fe içeriği kas dokusundakine oranla daha yüksektir. En yüksek Fe değeri Mart
ayında karaciğerde 453.283 mg/kg, en düşük değer Eylül ayında kas dokusunda
1.572 mg/kg olarak tespit edilmiştir. Kas dokusundaki değerler 1.572-3.589 mg/kg
arasında değişim göstermiş olup aylar arasındaki değerler istatistiki açıdan farklılık
göstermemektedir. Karaciğerdeki Fe içeriğini aylara göre büyükten küçüğe
Mart>Mayıs>Eylül>Aralık şeklinde sıralayabiliriz.
Dil balığının karaciğer dokusundaki Fe içeriği kas dokusundakine oranla daha
yüksektir. En yüksek Fe değeri Mart ayında karaciğerde 157.695 mg/kg, en düşük
değer Aralık ayında kas dokusunda 0.405 mg/kg olarak tespit edilmiştir (Çizelge
4.20).
Çizelge 4.20’de görüldüğü gibi dil balığının karaciğerinde Eylül ve Mayıs
aylarında tespit edilen Fe içeriği arasında istatistiki açıdan önemli farklılıklar
bulunmamıştır. Kas dokusu değerleri 0.405-1.111 mg/kg arasında değişim
göstermiş
olup
aylar
arasındaki
değerler
istatistiki
açıdan
farklılık
göstermemektedir.
Berlamın aylara göre karaciğer dokusundaki Fe içeriğinin kas dokusundakine
oranla daha yüksek olduğu saptanmıştır. En yüksek Fe değeri Mart ayında
karaciğerde 32.629 mg/kg, en düşük değer Eylül ayında kas dokusunda 0.212
mg/kg olarak tespit edilmiştir. Bu türün kas dokusu değerleri 0.212-1.518 mg/kg
arasında değişim göstermiş olup aylar arasındaki değerler istatistiki açıdan farklılık
79
Beyza ERSOY
göstermemektedir. Karaciğer dokusundaki Fe içeriğini aylara göre büyükten küçüğe
Mart>Mayıs>Eylül>Aralık şeklinde sıralayabiliriz (Çizelge 4.20).
Gümüşün karaciğer dokusundaki Fe içeriğinin kas dokusundakine oranla daha
yüksek olduğu saptanmıştır. En yüksek Fe değeri Mayıs ayında karaciğerde
233.198 mg/kg, en düşük değer Mart ayında kas dokusunda 0.373 mg/kg olarak
tespit edilmiştir (Çizelge 4.20). Karaciğerde Aralık ve Eylül aylarında tespit edilen
değerler arasında istatistiki açıdan fark bulunmamıştır. Kas doku değerleri 0.3730.981 mg/kg arasında değişim göstermiş olup aylar arasındaki değerler istatistiki
açıdan farklılık göstermemektedir.
Çizelge 4.20’de görüldüğü gibi kırlangıç balığının aylara göre karaciğer
dokusundaki Fe içeriği kas dokusuna göre daha yüksektir. Karaciğerdeki en yüksek
değer Aralıkta 90.870 mg/kg, en düşük değer Eylülde 49.324 mg/kg olarak tespit
edilmiştir. Kas dokusundaki en yüksek değer Mart ayında 2.978 mg/kg, en düşük
değer Eylül ayında 0.764 mg/kg olarak saptanmıştır. Kas dokusunda aylara göre
tespit edilen değerler arasındaki farklılık istatistiki açıdan önemli değildir. Bu
nedenle bu tür için kas dokusundaki Fe içeriğinde aylara göre farklılık gözlenmemiş
olup; karaciğer dokusundaki Fe içeriğini aylara göre büyükten küçüğe
Aralık>Mart>Mayıs>Eylül şeklinde sıralayabiliriz.
Pelajik bir tür olan kolyozun karaciğer dokusundaki Fe içeriği kas dokusuna
oranla daha yüksek olup karaciğer dokusunda tespit edilen Fe değerleri 3.044126.939 mg/kg arasında değişim göstermiştir. Karaciğerdeki en yüksek değer
Eylülde 126.939 mg/kg, en düşük değer Mayısta 1102.406 mg/kg olarak tespit
edilmiştir (Çizelge 4.21). Karaciğer dokusundaki Fe içeriğini aylara göre büyükten
küçüğe Eylül>Aralık>Mart>Mayıs şeklinde sıralayabiliriz. Kas dokusundaki en
yüksek değer Mart ve Aralık aylarında tespit edilmiştir. Bu aylarda tespit edilen
değerler arasında önemli farklılık bulunmamaktadır. Kefalin karaciğer dokusundaki
Fe içeriği incelemenin kas dokusundakine oranla daha yüksek bulunmuştur. Bu
türde en yüksek Fe değeri Mayıs ayında karaciğerde 345.270 mg/kg, en düşük
değer Eylül ayında kas dokusunda 1.865 mg/kg olarak tespit edilmiştir.
80
Beyza ERSOY
Biriken Fe Değerinin (mg/kg) Büyüklük Sırasına Göre İstatistiki
Değerlendirmesi
Tür
Doku
Aylar
Kolyoz
Kolyoz
Kolyoz
Kolyoz
Kolyoz
Kolyoz
Kolyoz
Kolyoz
Altınbaş Kefal
Altınbaş Kefal
Altınbaş Kefal
Altınbaş Kefal
Altınbaş Kefal
Altınbaş Kefal
Altınbaş Kefal
Altınbaş Kefal
Karagöz İstavrit
Karagöz İstavrit
Karagöz İstavrit
Karagöz İstavrit
Karagöz İstavrit
Karagöz İstavrit
Karagöz İstavrit
Karagöz İstavrit
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Kas
Kas
Kas
Kas
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Kas
Kas
Kas
Kas
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Kas
Kas
Kas
Kas
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Kas
Kas
Kas
Kas
Eylül
Aralık
Mart
Mayıs
Mart
Aralık
Mayıs
Eylül
Mayıs
Eylül
Aralık
Mart
Mayıs
Mart
Aralık
Eylül
Eylül
Mayıs
Mart
Aralık
Mart
Mayıs
Eylül
Aralık
Mart
Aralık
Mayıs
Eylül
Aralık
Mart
Eylül
Mayıs
Ortalama
(mg/kg)
126.939
123.393
120.807
102.406
4.714
4.628
3.594
3.044
345.270
179.621
140.396
115.116
3.412
2.472
2.322
1.865
190.146
178.285
131.286
121.637
5.196
3.463
2.859
1.465
147.024
134.765
100.620
59.967
3.419
2.159
1.835
1.696
Duncan
Gruplandırması
lm
lmn
mn
o
xy
xy
y
y
c
fgh
jk
n
y
y
y
y
f
gh
klm
mn
xy
y
y
y
ıj
kl
o
r
y
y
y
y
Bu türün kas dokusu değerleri 1.865-3.412 mg/kg arasında değişim göstermiş
olup aylar arasındaki değerler istatistiki açıdan farklılık bulunmamaktadır.
Karaciğerdeki Fe içeriğini aylara göre büyükten küçüğe Mayıs>Eylül>Aralık>Mart
şeklinde sıralayabiliriz (Çizelge 4.21).
Çizelge 4.21’de görüldüğü gibi sardalyanın karaciğer dokusundaki Fe içeriği
kas dokusundakine oranla yüksektir. Dokularda tespit edilen en yüksek Fe değeri
Eylül ayında karaciğerde (190.146 mg/kg), en düşük değer Aralık ayında kas
dokusunda (1.465 mg/kg) saptanmıştır. Karaciğerdeki Fe içeriğini aylara göre
81
büyükten
küçüğe
Beyza ERSOY
Eylül>Mayıs>Mart>Aralık
şeklinde
sıralayabiliriz.
Kas
dokusunda en yüksek değer Mart ayında 5.196 mg/kg olarak, en düşük değer ise
Aralık ayında 1.465 mg/kg olarak tespit edilmiştir. Ancak kas dokusundaki Fe
içeriği Mayıs, Eylül ve Aralık aylarında değişim göstermemiştir.
İstavritin karaciğer dokusundaki Fe içerikleri kas dokusundakinden daha
yüksek olup en yüksek Fe değeri Mart ayında karaciğerde 147.024 mg/kg, en düşük
değer Mayıs ayında kas dokusunda 1.696 mg/kg olarak tespit edilmiştir (Çizelge
4.21). Kas dokusu değerleri 1.696-3.419 mg/kg arasında değişim göstermiş olup
aylar
arasındaki
değerler
istatistiki
açıdan
farklılık
göstermemektedir.
Karaciğerdeki Fe içeriğini aylara göre büyükten küçüğe Mart>Aralık>Mayıs>Eylül
şeklinde sıralayabiliriz.
Şekil 4.13 ve 4.14’te göre her iki dokuda tespit edilen değerler pelajik türlerde
daha yüksek olmakla birlikte karaciğer dokusunda Mart ayında tespit edilen
değerler demersal türlerde daha yüksektir.
ortalama Fe konsantrasyonları
82
Beyza ERSOY
edilen ortalama Fe konsantrasyonları
4.1.3.6. Zn Konsantrasyonu
Balık türlerinin aylara göre kas ve karaciğer dokularında tespit edilen Zn
değerlerinin büyüklük sırasına göre istatistiksel değerlendirilmesi Çizelge 4.22’de;
demersal balık türlerinin dokularında aylara göre tespit edilen Zn değerleri Çizelge
4.23’te; pelajik balık türlerinin dokularında aylara göre tespit edilen Zn değerleri
Çizelge 4.24’te; demersal ve pelajik türlerin kas ve karaciğer dokularında aylara
göre Zn değerleri ve standart sapmaları sırasıyla Şekil 4.15 ve 4.16’da verilmiştir.
Çizelge 4.22’de görüldüğü gibi en yüksek Zn değeri barbunun karaciğerinde
Mart ayında 213.522 mg/kg; en düşük Zn değeri ise gümüş balığının kas dokusunda
Mayıs ayında 1.759 mg/kg olarak tespit edilmiştir.
83
Beyza ERSOY
Değişik Aylarda Tespit Edilen Zn Değerinin (mg/kg) Büyüklük
Tür
Doku
Aylar
Paşa Barbun
Paşa Barbun
Gümüş Balığı
Altınbaş Kefal
Altınbaş Kefal
Karagöz İstavrit
Çipura
Dil Balığı
Kolyoz
Çipura
Çipura
Gümüş Balığı
Çipura
Berlam
Gümüş Balığı
Altınbaş Kefal
Kolyoz
Karagöz İstavrit
Gümüş Balığı
Kolyoz
Altınbaş Kefal
Karagöz İstavrit
Dil Balığı
Kolyoz
Paşa Barbun
Berlam
Paşa Barbun
Karagöz İstavrit
Dil Balığı
Dil Balığı
Berlam
Berlam
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Mart
Mayıs
Aralık
Aralık
Eylül
Mayıs
Aralık
Mart
Aralık
Eylül
Aralık
Aralık
Aralık
Aralık
Mayıs
Mayıs
Mart
Aralık
Eylül
Mart
Mayıs
Mayıs
Mart
Mart
Mayıs
Mayıs
Mart
Mart
Eylül
Eylül
Mayıs
Eylül
Aralık
Mart
Eylül
Eylül
Mart
Eylül
Mayıs
Eylül
Ortalama±
±S.D
(mg/kg)
213.255±2.747
98.539±0.940
98.388±0.626
85.567±0.998
54.001±7.408
40.425±1.974
38.411±1.566
38.093±1.345
36.929±0.543
35.023±4.117
34.384±0.797
32.859±1.275
31.244±24.741
27.719±1.691
27.584±2.684
26.253±3.220
25.932±1.622
25.915±0.941
25.202±1.667
21.993±1.845
20.208±1.246
19.116±0.637
18.565±2.657
18.150±0.587
17.952±0.603
17.782±0.051
17.472±0.895
17.466±0.414
17.457±0.177
17.045±2.463
16.145±0.809
15.506±1.916
15.446±0.689
13.000±3.965
12.351±2.275
11.323±0.152
11.097±0.943
9.971±0.290
9.474±0.719
8.092±1.190
84
Duncan
Gruplandırması
a
b
b
c
d
e
ef
ef
ef
efg
fg
fgh
ghı
hıj
hıj
Ij
Ij
Ij
Jk
jkl
klm
lmn
lmn
lmno
lmno
lmno
lmno
lmno
lmno
lmnop
lmnopq
mnopqr
mnopqr
nopqrs
opqrs
pqrs
qrs
rst
st
stu
Berlam
Paşa Barbun
Çipura
Altınbaş Kefal
Berlam
Çipura
Çipura
Kolyoz
Dil Balığı
Dil Balığı
Altınbaş Kefal
Altınbaş Kefal
Kolyoz
Gümüş Balığı
Gümüş Balığı
Paşa Barbun
Altınbaş Kefal
Kolyoz
Kolyoz
Çipura
Paşa Barbun
Karagöz İstavrit
Karagöz İstavrit
Berlam
Dil Balığı
Paşa Barbun
Gümüş Balığı
Dil Balığı
Karagöz İstavrit
Karagöz İstavrit
Berlam
Gümüş Balığı
Kas
Kas
Kas
Kas
Kas
Kas
Kas
Kas
Kas
Kas
Kas
Kas
Kas
Kas
Kas
Kas
Kas
Kas
Kas
Kas
Kas
Kas
Kas
Kas
Kas
Kas
Kas
Kas
Kas
Kas
Kas
Kas
Kas
Kas
Kas
Kas
Kas
Kas
Kas
Kas
Beyza ERSOY
Mayıs
Mart
Eylül
Mart
Mart
Eylül
Aralık
Mart
Aralık
Eylül
Mayıs
Aralık
Mayıs
Mayıs
Aralık
Mayıs
Mayıs
Aralık
Mart
Eylül
Aralık
Eylül
Mayıs
Mart
Aralık
Eylül
Aralık
Mayıs
Mart
Aralık
Mart
Mart
Aralık
Eylül
Mart
Eylül
Mayıs
Eylül
Eylül
Mayıs
5.192±0.090
4.416±3.405
4.396±0.295
3.548±0.876
3.441±0.588
3.415±1.104
3.372±0.002
3.191±0.637
3.174±0.056
3.004±0.242
2.990±0.611
2.957±0.033
2.817±0.241
2.789±0.410
2.761±0.116
2.759±0.277
2.706±0.621
2.689±0.030
2.598±0.178
2.495±0.499
2.455±0.003
2.394±0.255
2.374±0.236
2.373±0.427
2.371±0.313
2.347±0.206
2.306±0.311
2.305±0.720
2.274±0.060
2.229±0.032
2.217±0.470
2.179±0.170
2.169±0.076
2.142±0.113
2.133±0.272
2.093±0.295
2.085±0.285
2.019±0.207
1.774±0.100
1.759±0.240
85
tu
tu
tu
u
u
u
u
u
u
u
u
u
u
u
u
u
u
u
u
u
u
u
u
u
u
u
u
u
u
u
u
u
u
u
u
u
u
u
u
u
Beyza ERSOY
Biriken Zn Değerinin (mg/kg) Büyüklük Sırasına Göre İstatistiksel
Değerlendirmesi
Tür
Doku
Aylar
Çipura
Çipura
Çipura
Çipura
Çipura
Çipura
Çipura
Çipura
Paşa Barbun
Paşa Barbun
Paşa Barbun
Paşa Barbun
Paşa Barbun
Paşa Barbun
Paşa Barbun
Paşa Barbun
Dil Balığı
Dil Balığı
Dil Balığı
Dil Balığı
Dil Balığı
Dil Balığı
Dil Balığı
Dil Balığı
Berlam
Berlam
Berlam
Berlam
Berlam
Berlam
Berlam
Berlam
Gümüş Balığı
Gümüş Balığı
Gümüş Balığı
Gümüş Balığı
Gümüş Balığı
Gümüş Balığı
Gümüş Balığı
Gümüş Balığı
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Kas
Kas
Kas
Kas
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Kas
Kas
Kas
Kas
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Kas
Kas
Kas
Kas
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Kas
Kas
Kas
Kas
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Kas
Kas
Kas
Kas
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Kas
Kas
Kas
Kas
Eylül
Aralık
Mayıs
Mart
Eylül
Mart
Mayıs
Aralık
Mart
Mayıs
Aralık
Eylül
Mart
Eylül
Mayıs
Aralık
Aralık
Mayıs
Mart
Eylül
Aralık
Mayıs
Mart
Eylül
Aralık
Mart
Mayıs
Eylül
Mayıs
Aralık
Mart
Eylül
Aralık
Mayıs
Eylül
Mart
Eylül
Aralık
Mart
Mayıs
Aralık
Mayıs
Mart
Eylül
Aralık
Mart
Mayıs
Eylül
Ortalama
(mg/kg)
35.023
27.719
27.584
25.932
3.004
3.548
2.817
2.306
213.255
98.539
15.446
12.351
4.416
2.394
2.305
2.169
32.859
16.145
11.097
9.971
2.761
2.759
2.179
2.093
25.915
13.000
9.474
8.092
5.192
3.174
2.217
1.774
85.567
26.253
25.202
18.565
2.495
2.455
2.133
1.759
98.388
40.425
38.093
17.045
3.372
3.191
2.374
2.142
86
Duncan
Gruplandırması
efg
hıj
hıj
ıj
u
u
u
u
a
b
mnopqr
opqrs
tu
u
u
u
fgh
lmnopq
qrs
rst
u
u
u
u
ıj
nopqrs
st
stu
tu
u
u
u
c
ıj
jk
lmn
u
u
u
u
b
e
ef
lmnop
u
u
u
u
Beyza ERSOY
Demersal türlerden çipuranın karaciğer dokusundaki Zn içeriği kas
sundakinden daha yüksek olup 2.306-35.023 mg/kg’dır. Bu türün karaciğerindeki
en yüksek değer Eylülde 35.23 mg/kg, en düşük değer Martta 25.932 mg/kg olarak
tespit edilmiştir. Karaciğerdeki Zn değerleri arasında Aralık ve Mayıs aylarında
istatistiki açıdan fark görülmemiştir. Kas dokusunda en yüksek değer Eylül ayında
3.004 mg/kg olarak, en düşük değer ise Aralık ayında 2.306 mg/kg olarak tespit
edilmiştir. Ancak kas dokusundaki Zn içeriği aylar arasında değişim göstermemiştir
(Çizelge 4.23).
Çizelge 4.23’te görüldüğü gibi barbunun aylara göre karaciğer dokusundaki
Zn içeriği kas dokusundakine oranla daha yüksektir. Dokularda tespit edilen en
yüksek Zn değeri Mart ayında karaciğerde (213.255 mg/kg), en düşük değer Aralık
ayında kas dokusunda (2.169 mg/kg) olarak saptanmıştır. Karaciğer dokusundaki
Zn içeriğini aylara göre büyükten küçüğe Mart>Mayıs>Aralık>Eylül şeklinde
sıralayabiliriz. Kas dokusunda en yüksek değer Mart ayında 4.416 mg/kg olarak, en
düşük değer ise Aralık ayında 2.169 mg/kg olarak tespit edilmiştir.
Dil balığının karaciğer dokusundaki Zn içeriğinin daha yüksek olduğu tespit
edilmiştir. Çizelge 4.23’te görüldüğü gibi en yüksek Zn değeri Aralık ayında
karaciğerde 32.859 mg/kg, en düşük değer Eylül ayında kas dokusunda 2.093
mg/kg olarak tespit edilmiştir. Karaciğer dokusundaki Zn içeriğini aylara göre
Aralık>Mayıs>Mart>Eylül şeklinde sıralayabiliriz.
Çizelge 4.23’te görüldüğü gibi berlamın aylara göre karaciğer dokusundaki
Zn içerikleri kas dokusundakine göre daha yüksektir. En yüksek Zn değeri Aralık
ayında karaciğerde 25.915 mg/kg, en düşük değer Eylül ayında kas dokusunda
1.774 mg/kg olarak tespit edilmiştir. Karaciğer dokusundaki Zn içeriğini
Aralık>Mart>Mayıs>Eylül şeklinde sıralayabiliriz. Kas dokusu değerleri 1.7745.192 mg/kg arasında değişim göstermiş olup Aralık, Mart ve Eylül ayları
arasındaki değerler istatistiki açıdan farklılık göstermemektedir.
Gümüş balığının karaciğer dokusundaki Zn değeri kas dokusundakinden daha
yüksektir. En yüksek Zn değeri Aralık ayında karaciğerde 385.567 mg/kg, en düşük
değer Mayıs ayında kas dokusunda 1.759 mg/kg’dır. Kas dokusu değerleri 1.759-
87
Beyza ERSOY
2.495 mg/kg arasında değişim göstermiş olup aylar arasındaki değerlerde istatistiki
açıdan farklılık görülmemektedir (Çizelge 4.23).
Kırlangıç balığının karaciğerindeki Zn içeriği kas dokusundakinden daha
yüksektir. En yüksek Zn değeri Aralık ayında karaciğerde 98.388 mg/kg, en düşük
değer Eylül ayında kas dokusunda 2.142 mg/kg’dır. Karaciğer dokusundaki Zn
içeriğini Aralık>Mayıs>Mart>Eylül şeklinde sıralayabiliriz (Çizelge 4.23).
Biriken Zn Değerinin (mg/kg) Büyüklük Sırasına Göre İstatistiksel
Değerlendirmesi
Tür
Doku
Aylar
Kolyoz
Kolyoz
Kolyoz
Kolyoz
Kolyoz
Kolyoz
Kolyoz
Kolyoz
Altınbaş Kefal
Altınbaş Kefal
Altınbaş Kefal
Altınbaş Kefal
Altınbaş Kefal
Altınbaş Kefal
Altınbaş Kefal
Altınbaş Kefal
Karagöz İstavrit
Karagöz İstavrit
Karagöz İstavrit
Karagöz İstavrit
Karagöz İstavrit
Karagöz İstavrit
Karagöz İstavrit
Karagöz İstavrit
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Kas
Kas
Kas
Kas
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Kas
Kas
Kas
Kas
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Kas
Kas
Kas
Kas
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Kas
Kas
Kas
Kas
Aralık
Mayıs
Mart
Eylül
Mayıs
Mart
Aralık
Eylül
Eylül
Aralık
Mart
Mayıs
Eylül
Mayıs
Aralık
Mart
Aralık
Mayıs
Mart
Eylül
Eylül
Mart
Mayıs
Aralık
Aralık
Mayıs
Mart
Eylül
Mart
Aralık
Mayıs
Eylül
88
Ortalama
(mg/kg)
31.244
20.208
18.150
15.506
2.789
2.598
2.371
2.347
54.001
38.411
21.993
17.952
3.415
2.706
2.689
2.373
34.384
17.782
17.466
17.457
4.396
3.441
2.990
2.957
36.929
19.116
17.472
11.323
2.274
2.229
2.085
2.019
Duncan
Gruplandırması
ghı
klm
lmno
mnopqr
u
u
u
u
d
ef
jkl
lmno
u
u
u
u
fg
lmno
lmno
lmno
tu
u
u
u
ef
lmn
lmno
pqrs
u
u
u
u
Kolyozun
aylara
göre
Beyza ERSOY
karaciğer
dokusundaki
Zn
içeriğinin
kas
dokusundakinden daha yüksek olduğu tespit edilmiştir. Çizelge 4.24’te görüldüğü
gibi en yüksek Zn değeri Aralık ayında karaciğerde 31.244 mg/kg, en düşük değer
Eylül ayında kas dokusunda 2.347 mg/kg olarak tespit edilmiştir. Karaciğer
dokusundaki Zn içeriğini Aralık>Mayıs>Mart>Eylül şeklinde sıralayabiliriz. Kas
dokusu değerleri 2.347-2.789 mg/kg arasında değişim göstermiş olup aylar
arasındaki değerlerde istatistiki açıdan farklılık görülmemektedir.
Kefalin aylara göre karaciğer dokusundaki Zn içeriğinin kas dokusundakine
oranla daha yüksektir. En yüksek Zn değeri Eylül ayında karaciğerde 54.001 mg/kg,
en düşük değer Mart ayında kas dokusunda 2.373 mg/kg olarak tespit edilmiştir.
Karaciğer
dokusundaki
Zn
içeriğini
aylara
göre
büyükten
küçüğe
Eylül>Aralık>Mart>Mayıs şeklinde sıralayabiliriz. Kas dokusu değerleri 2.3733.415 mg/kg arasında değişim göstermiş olup aylar arasındaki değerlerde istatistiki
açıdan farklılık görülmemektedir (Çizelge 4.24).
Sardalyanın dokularındaki Zn konsantrasyonu 2.957-34.384 mg/kg arasında
değişim göstermiş olup en yüksek değer karaciğerde en düşük değer kas dokusunda
Aralık aylarında tespit edilmiştir. Kas dokusundaki en yüksek değer 4.396 mg/kg
olarak Eylül ayında tespit edilmiş olup Mart, Mayıs ve Aralık ayında saptanan
değerler arasında fark bulunmamıştır (Çizelge 4.24).
Çizelge 4.24’te görüldüğü gibi istavritin karaciğer dokusundaki Zn içerikleri
daha yüksek olup 2.019-36.929 mg/kg arasında değişim göstermiştir. Karaciğerdeki
en yüksek değer Aralıkta 36.929 mg/kg, en düşük değer Eylülde 11.323 mg/kg
olarak
tespit
edilmiştir.
Karaciğer
dokusundaki
Zn
içeriğini
aylara
Aralık>Mayıs>Mart>Eylül şeklinde sıralayabiliriz. Kas dokusunda en yüksek değer
Mart ayında 2.274 mg/kg olarak, en düşük değer ise Eylül ayında 2.019 mg/kg
olarak tespit edilmiştir. Ancak kas dokusundaki Zn içeriği aylar arasında değişim
göstermemiştir.
Şekil 4.15 ve 4.16’da görüldüğü gibi demersal türlerin kas ve karaciğer
dokusundaki Zn içerikleri Eylül ayı dışındaki aylarda pelajik türlerin kas
dokusundaki değerlerden daha yüksek bulunmuştur.
89
Beyza ERSOY
ortalama Zn konsantrasyonları
edilen ortalama Zn konsantrasyonları
90
Beyza ERSOY
4.1.3.7. Cr Konsantrasyonu
Balık türlerinin aylara göre kas ve karaciğer dokularında tespit edilen Cr
değerlerinin büyüklük sırasına göre istatistiksel değerlendirilmesi Çizelge 4.25’te;
demersal balık türlerinin dokularında aylara göre tespit edilen Cr değerleri Çizelge
4.26’da; pelajik balık türlerinin dokularında aylara göre tespit edilen Cr değerleri
göre Cr değerleri ve standart sapmaları sırasıyla Şekil 4.17 ve 4.18’de verilmiştir.
Çizelge 4.25’te görüldüğü gibi araştırmanın yapıldığı aylar boyunca en
yüksek Cr değeri berlamın karaciğerinde Mayıs ayında 0.115 mg/kg; en düşük Cr
değeri ise dil balığının kas dokusunda Eylülde 0.026 mg/kg olarak tespit edilmiştir.
Demersal türlerden çipuranın dokularındaki Cr konsantrasyonu 0.042-0.085
mg/kg arasında değişim göstermiş olup en yüksek değer karaciğerde Mayıs ayında,
en düşük değer kas dokusunda Mart ayında tespit edilmiştir. Kas dokusundaki en
yüksek değer 0.044 mg/kg olarak Eylül ayında tespit edilmiş olup bu değer ile
Mayıs ayında tespit edilen değer (0.043 mg/kg) arasında istatistiki açıdan fark
bulunmamıştır.
Bu
türün
kas
dokusundaki
Cr
birikimi
aylara
göre
Eylül>Aralık>Mayıs>Mart; karaciğerdeki birikim ise Mayıs>Eylül>Mart>Aralık
Çizelge 4.26’da görüldüğü gibi barbunun aylara göre karaciğer dokusundaki
Cr içeriği kas dokusundakine oranla daha yüksektir. Dokularda tespit edilen en
yüksek ve en düşük Cr değerleri Mart ayında sırasıyla karaciğerde 0.093 ve kas
dokusunda 0.044 mg/kg olarak saptanmıştır. Karaciğer dokusundaki Cr içeriğini
aylara göre büyükten küçüğe Mart>Eylül>Mayıs>Aralık şeklinde sıralayabiliriz. Bu
dokuda tespit edilen Mart ve Eylül ayı değerleri arasında istatistiki açıdan önemli
bir farklılık bulunmamaktadır. Kas dokusunda en yüksek değer Eylül ayında 0.062
mg/kg olarak tespit edilmiş olup Cr içeriğini aylara göre büyükten küçüğe
Eylül>Aralık>Mayıs>Mart şeklinde sıralayabiliriz. Bu dokudaki Mayıs ve Mart
değerleri arasında istatistiki açıdan önemli bir farklılık bulunmadığı tespit
edilmiştir.
91
Beyza ERSOY
Değişik Aylarda Tespit Edilen Cr Değerinin (mg/kg) Büyüklük
Tür
Doku
Aylar
Ortalama±
±S.D
(mg/kg)
Berlam
Paşa Barbun
Berlam
Paşa Barbun
Gümüş Balığı
Paşa Barbun
Altınbaş Kefal
Çipura
Berlam
Karagöz İstavrit
Altınbaş Kefal
Çipura
Karagöz İstavrit
Altınbaş Kefal
Kolyoz
Çipura
Dil Balığı
Çipura
Berlam
Altınbaş Kefal
Gümüş Balığı
Karagöz İstavrit
Karagöz İstavrit
Paşa Barbun
Gümüş Balığı
Gümüş Balığı
Paşa Barbun
Gümüş Balığı
Karagöz İstavrit
Kolyoz
Karagöz İstavrit
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Kas
Karaciğer
Kas
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Kas
Kas
Karaciğer
Kas
Kas
Karaciğer
Kas
Mayıs
Eylül
Mart
Eylül
Eylül
Mayıs
Mayıs
Eylül
Mayıs
Aralık
Eylül
Mayıs
Eylül
Mart
Mart
Mart
Aralık
Mayıs
Mart
Mart
Aralık
Mart
Eylül
Aralık
Mayıs
Aralık
Mayıs
Eylül
Aralık
Mayıs
Aralık
Aralık
Mart
Mayıs
Eylül
Eylül
Aralık
Mayıs
Mart
Mart
0.115±0.007
0.097±0.001
0.093±0.017
0.092±0.013
0.092±0.002
0.091±0.007
0.089±0.019
0.089±0.000
0.085±0.002
0.085±0.000
0.084±0.004
0.082±0.001
0.081±0.002
0.079±0.002
0.078±0.001
0.076±0.003
0.075±0.003
0.075±0.003
0.075±0.001
0.074±0.008
0.074±0.001
0.074±0.005
0.073±0.001
0.073±0.005
0.072±0.001
0.072±0.001
0.071±0.007
0.066±0.003
0.066±0.001
0.066±0.007
0.066±0.000
0.065±0.001
0.064±0.001
0.063±0.011
0.062±0.000
0.062±0.001
0.062±0.001
0.061±0.001
0.059±0.001
0.057±0.002
92
Duncan
Gruplandırma
sı
a
b
bc
bc
bc
bcd
bcde
bcde
cdef
cdef
cdefg
defgh
efgh
fghı
fghı
ghı
ghıj
ghıj
ghıjk
hıjk
hıjk
hıjk
hıjkl
hıjkl
ıjklm
ıjklm
ıjklmn
jklmno
jklmno
jklmno
klmno
klmnop
lmnopq
mnopqr
nopqr
nopqr
opqrs
opqrst
opqrstu
opqrstuv
Kolyoz
Kolyoz
Kolyoz
Dil Balığı
Dil Balığı
Dil Balığı
Paşa Barbun
Berlam
Kolyoz
Berlam
Karagöz İstavrit
Kolyoz
Altınbaş Kefal
Berlam
Altınbaş Kefal
Paşa Barbun
Çipura
Altınbaş Kefal
Dil Balığı
Gümüş Balığı
Paşa Barbun
Çipura
Altınbaş Kefal
Çipura
Berlam
Kolyoz
Karagöz İstavrit
Gümüş Balığı
Gümüş Balığı
Dil Balığı
Çipura
Dil Balığı
Dil Balığı
Karaciğer
Kas
Kas
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Kas
Kas
Kas
Kas
Kas
Kas
Kas
Kas
Kas
Kas
Kas
Kas
Kas
Kas
Kas
Kas
Kas
Kas
Kas
Kas
Kas
Kas
Kas
Kas
Kas
Kas
Kas
Kas
Kas
Kas
Karaciğer
Kas
Beyza ERSOY
Eylül
Mart
Aralık
Mart
Aralık
Aralık
Mayıs
Mayıs
Mart
Aralık
Mart
Mayıs
Mayıs
Eylül
Mayıs
Eylül
Eylül
Eylül
Aralık
Mart
Mayıs
Mart
Eylül
Mayıs
Mayıs
Mart
Mart
Mayıs
Aralık
Aralık
Eylül
Aralık
Aralık
Aralık
Eylül
Aralık
Mart
Mart
Eylül
Eylül
93
0.056±0.002
0.056±0.003
0.055±0.001
0.054±0.003
0.053±0.001
0.052±0.010
0.051±0.001
0.048±0.002
0.047±0.001
0.047±0.000
0.046±0.004
0.046±0.001
0.046±0.002
0.046±0.001
0.046±0.001
0.046±0.001
0.046±0.003
0.045±0.001
0.045±0.000
0.044±0.003
0.044±0.003
0.044±0.003
0.044±0.004
0.044±0.001
0.044±0.001
0.044±0.007
0.044±0.003
0.043±0.003
0.043±0.001
0.043±0.002
0.043±0.002
0.043±0.000
0.042±0.001
0.042±0.001
0.042±0.002
0.042±0.001
0.042±0.000
0.041±0.001
0.031±0.002
0.026±0.001
pqrstuv
qrstuvw
rstuvwx
rstuvwxy
stuvwxyz
tuvwxyza
uvwxyzab
vwxyzabc
wxyzabc
wxyzabc
xyzabc
xyzabc
xyzabc
xyzabc
xyzabc
xyzabc
xyzabc
xyzabc
yzabc
zabc
zabc
zabc
zabc
zabc
zabc
zabc
zabc
zabc
abc
abc
abc
abc
abc
abc
abc
abc
c
c
d
d
Beyza ERSOY
Biriken Cr Değerinin (mg/kg) Büyüklük Sırasına Göre İstatistiksel
Değerlendirmesi
Tür
Doku
Aylar
Çipura
Çipura
Çipura
Çipura
Çipura
Çipura
Çipura
Çipura
Paşa Barbun
Paşa Barbun
Paşa Barbun
Paşa Barbun
Paşa Barbun
Paşa Barbun
Paşa Barbun
Paşa Barbun
Dil Balığı
Dil Balığı
Dil Balığı
Dil Balığı
Dil Balığı
Dil Balığı
Dil Balığı
Dil Balığı
Berlam
Berlam
Berlam
Berlam
Berlam
Berlam
Berlam
Berlam
Gümüş Balığı
Gümüş Balığı
Gümüş Balığı
Gümüş Balığı
Gümüş Balığı
Gümüş Balığı
Gümüş Balığı
Gümüş Balığı
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Kas
Kas
Kas
Kas
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Kas
Kas
Kas
Kas
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Kas
Kas
Kas
Karaciğer
Kas
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Kas
Kas
Kas
Kas
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Kas
Karaciğer
Kas
Kas
Kas
Karaciğer
Kas
Karaciğer
Karaciğer
Kas
Karaciğer
Kas
Kas
Mayıs
Eylül
Mart
Aralık
Eylül
Aralık
Mayıs
Mart
Mart
Eylül
Mayıs
Aralık
Eylül
Aralık
Mayıs
Mart
Mart
Aralık
Mayıs
Mart
Mayıs
Aralık
Eylül
Eylül
Mayıs
Eylül
Aralık
Mart
Mart
Mayıs
Aralık
Eylül
Mayıs
Aralık
Mart
Mayıs
Eylül
Mart
Aralık
Eylül
Aralık
Mayıs
Mayıs
Eylül
Aralık
Mart
Eylül
Mart
Ortalama
(mg/kg)
0.085
0.081
0.075
0.074
0.044
0.043
0.043
0.042
0.093
0.092
0.089
0.065
0.062
0.047
0.044
0.044
0.074
0.052
0.048
0.047
0.044
0.042
0.031
0.026
0.115
0.092
0.085
0.074
0.046
0.046
0.045
0.043
0.091
0.072
0.064
0.063
0.062
0.044
0.042
0.042
0.075
0.072
0.071
0.066
0.062
0.054
0.046
0.044
94
Duncan
Gruplandırması
cdef
efgh
ghıjk
hıjk
zabc
abc
zabc
c
bc
bc
bcde
klmnop
nopqr
wxyzabc
zabc
zabc
hıjk
tuvwxyza
vwxyzabc
wxyzabc
zabc
abc
d
d
a
bc
cdef
hıjk
xyzabc
xyzabc
yzabc
abc
bcd
ıjklm
lmnopq
mnopqr
nopqr
zabc
abc
abc
ghıj
ıjklm
ıjklmn
jklmno
opqrs
rstuvwxy
xyzabc
zabc
Beyza ERSOY
Dil balığının dokularındaki Cr konsantrasyonu 0.026-0.074 mg/kg arasında
değişim göstermiş olup en yüksek değer karaciğerde Mart ayında, en düşük değer
kas dokusunda Eylül ayında tespit edilmiştir (Çizelge 4.26). İncelemenin yapıldığı
aylarda karaciğer dokusundaki birikimin daha fazla olduğu saptanmıştır. Kas
dokusundaki en yüksek değer 0.047 mg/kg olarak Mart ayında tespit edilmiştir. Bu
türün kas dokusundaki Cr birikimi aylara göre Mart>Mayıs>Aralık>Eylül;
karaciğerdeki birikim ise Mart>Aralık>Mayıs>Eylül şeklinde sıralanabilir.
Çizelge 4.26’da görüldüğü gibi berlamın aylara göre karaciğer dokusundaki
Cr içeriğinin daha yüksek olduğu tespit edilmiştir. Bu türün dokularındaki Cr
konsantrasyonu 0.043-0.115 mg/kg arasında değişim göstermiş olup en yüksek
değer karaciğerde Mayıs ayında, en düşük değer kas dokusunda Eylül ayında tespit
edilmiştir. Kas dokusundaki en yüksek değerler 0.046 mg/kg olarak Mart ve Mayıs
aylarında tespit edilmiş olup bu değerler arasında istatistiki açıdan fark
bulunmamaktadır. Bu türün karaciğerindeki birikim Mayıs>Eylül>Aralık>Mart
Gümüş balığının dokularındaki Cr konsantrasyonu 0.042-0.091 mg/kg
arasında değişim göstermiş olup en yüksek değer karaciğerde Mayıs ayında, en
düşük değer kas dokusunda Eylül ayında tespit edilmiştir. İncelemenin yapıldığı
aylarda karaciğer dokusundaki birikimin daha fazla olduğu saptanmıştır. Kas
dokusundaki en yüksek değer 0.063 mg/kg olarak Mayıs ayında, en düşük değer
Aralık ve Eylül aylarında 0.042 mg/kg olarak tespit edilmiştir (Çizelge 4.26). Aralık
ve Eylül aylarındaki Cr birikimi arasında istatistiki açıdan farklılık bulunmamıştır.
Bu türün karaciğerindeki birikim aylara göre Mayıs>Aralık>Mart>Eylül’dür.
Kırlangıç balığında Mayıs ayında kas dokusundaki birikimin karaciğerdekine
oranla daha fazla, diğer aylarda ise karaciğer dokusundaki birikimin fazla olduğu
saptanmıştır. Çizelge 4.26’da görüldüğü gibi en yüksek Cr değeri Aralık ayında
karaciğerde en düşük değer ise Mart ayında kas dokusunda tespit edilmiştir.
Dokulardaki Cr birikimi 0.044-0.075 mg/kg arasında değişim göstermiştir. En
yüksek kas değeri Aralık ayında 0.062 mg/kg olarak tespit edilmiştir. Kas
dokusundaki
değerler
Mayıs>Aralık>Eylül>Mart;
Aralık>Mayıs>Eylül>Mart şeklindedir.
95
karaciğerdeki
birikim
Beyza ERSOY
Biriken Cr Değerinin (mg/kg) Büyüklük Sırasına Göre İstatistiksel
Değerlendirmesi
Tür
Doku
Aylar
Kolyoz
Kolyoz
Kolyoz
Kolyoz
Kolyoz
Kolyoz
Kolyoz
Kolyoz
Altınbaş Kefal
Altınbaş Kefal
Altınbaş Kefal
Altınbaş Kefal
Altınbaş Kefal
Altınbaş Kefal
Altınbaş Kefal
Altınbaş Kefal
Karagöz İstavrit
Karagöz İstavrit
Karagöz İstavrit
Karagöz İstavrit
Karagöz İstavrit
Karagöz İstavrit
Karagöz İstavrit
Karagöz İstavrit
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Kas
Karaciğer
Kas
Kas
Kas
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Kas
Kas
Kas
Kas
Karaciğer
Karaciğer
Kas
Karaciğer
Kas
Karaciğer
Kas
Kas
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Kas
Kas
Kas
Kas
Mayıs
Mart
Eylül
Mart
Aralık
Mayıs
Eylül
Aralık
Eylül
Mayıs
Mart
Aralık
Eylül
Mart
Mayıs
Aralık
Eylül
Mart
Eylül
Aralık
Aralık
Mayıs
Mayıs
Mart
Eylül
Mart
Aralık
Mayıs
Mayıs
Mart
Eylül
Aralık
Ortalama
(mg/kg)
0.075
0.059
0.056
0.056
0.053
0.046
0.046
0.043
0.089
0.082
0.076
0.073
0.045
0.044
0.044
0.043
0.097
0.079
0.073
0.066
0.055
0.051
0.046
0.041
0.084
0.078
0.066
0.066
0.061
0.057
0.046
0.042
Duncan
Gruplandırması
ghıj
opqrstu
pqrstuv
qrstuvw
stuvwxyz
xyzabc
xyzabc
abc
bcde
defgh
ghı
hıjkl
xyzabc
zabc
zabc
abc
b
fghı
hıjkl
klmno
rstuvwx
uvwxyzab
xyzabc
c
cdefg
fghı
jklmno
jklmno
opqrst
opqrstuv
xyzabc
abc
Kolyozun dokularındaki Cr değeri 0.043-0.075 mg/kg arasında değişim
göstermiş olup en yüksek değer karaciğerde Mayısta, en düşük değer kas
dokusunda Aralık ayında tespit edilmiştir. Karaciğer dokusundaki birikimin daha
fazla olduğu saptanmıştır (Çizelge 4.27). Kas dokusundaki en yüksek değer 0.056
mg/kg olarak Mart ayında, en düşük değer Aralık ayında 0.043 mg/kg olarak tespit
edilmiştir.
Karaciğerdeki
Cr
değerleri
sıralanabilir.
96
Mayıs>Mart>Eylül>Aralık
şeklinde
Beyza ERSOY
Çizelge 4.27’de görüldüğü gibi kefalin karaciğer dokusundaki Cr içerikleri
kas dokusundakine oranla daha yüksektir. En yüksek Cr değeri Eylül ayında
karaciğerde 0.089 mg/kg, en düşük değer Aralık ayında kas dokusunda 0.043
mg/kg’dır.
Karaciğer
dokusundaki
Cr
içeriği
Eylül>Mayıs>Mart>Aralık
şeklindedir. Kas dokusu değerleri 0.043-0.045 mg/kg arasında değişim göstermiştir.
Sardalyanın
aylara
göre
karaciğer
dokusundaki
Cr
içerikleri
kas
dokusundakine oranla daha yüksektir. En yüksek Cr değeri Eylül ayında
karaciğerde 0.097 mg/kg, en düşük değer Mart ayında kas dokusunda 0.041 mg/kg
olarak tespit edilmiştir. Karaciğer dokusundaki Cr içeriğini aylara göre büyükten
küçüğe Eylül>Mart>Aralık>Mayıs şeklinde sıralayabiliriz. Kas dokusu değerleri
0.041-0.073 mg/kg arasında değişim göstermiş olup bu dokudaki Cr içeriği aylara
göre büyükten küçüğe Eylül>Aralık>Mayıs>Mart şeklinde sıralanabilir (Çizelge
4.27).
İstavritin dokularındaki Cr konsantrasyonu 0.042-0.084 mg/kg arasında
değişim göstermiş olup en yüksek değer karaciğerde Eylül ayında, en düşük değer
kas dokusunda Aralık ayında tespit edilmiştir. Karaciğer dokusundaki en düşük
değerler Aralık ve Mayıs aylarında bulunmuş olup bu iki değer arasında istatistiki
açıdan farklılık bulunmamaktadır. Kas dokusundaki en yüksek değer 0.061 mg/kg
olarak Mayıs ayında tespit edilmiş olup bu dokudaki Cr birikimi aylara göre
Mayıs>Mart>Eylül>Aralık olarak sıralanabilir (Çizelge 4.27).
Şekil 4.17’de görüldüğü gibi balıkların kas dokusunda tespit edilen ortama Cr
değerleri Eylül ve Mart ayında pelajik türlerde, Aralık ve Mayıs aylarında ise
demersal türlerde daha yüksek seviyelerde bulunmuştur. Karaciğer dokusunda ise
Eylül ayı dışında bütün aylarda demersal türlerde daha yüksek değerler tespit
97
Beyza ERSOY
Ortalama Cr Konsantrasyonları
Edilen Ortalama Cr Konsantrasyonları
98
Beyza ERSOY
4.1.3.8. Mn Konsantrasyonu
Balık türlerinin aylara göre kas ve karaciğer dokularında tespit edilen Mn
değerlerinin büyüklük sırasına göre istatistiksel değerlendirilmesi Çizelge 4.25’te;
demersal balık türlerinin dokularında aylara göre tespit edilen Mn değerleri Çizelge
4.26’da; pelajik balık türlerinin dokularında aylara göre tespit edilen Mn değerleri
göre Mn değerleri ve standart sapmaları sırasıyla Şekil 4.17 ve 4.18’de verilmiştir.
Araştırmanın yapıldığı aylar boyunca en yüksek Mn değeri kırlangıcın
karaciğerinde Aralık ayında 1.855 mg/kg; en düşük Mn değeri ise kolyozun kas
dokusunda Eylülde 0.082 mg/kg olarak tespit edilmiştir (Çizelge 4.28).
Çipuranın karaciğer dokusundaki Mn içeriği kas dokusundakine oranla daha
yüksektir. En yüksek Mn değeri Eylül ayında karaciğerde 1.553 mg/kg, en düşük
değer Mart ayında kas dokusunda 0.136 mg/kg olarak tespit edilmiştir (Çizelge
4.29). Çipuranın karaciğer dokusundaki Mn içeriğini Eylül>Mart>Aralık>Mayıs
şeklinde sıralayabiliriz. Kas dokusu değerleri 0.136-0.374 mg/kg arasında değişim
göstermiş olup bu dokudaki Mn içeriği Aralık>Eylül>Mayıs>Mart şeklinde
sıralanabilir.
Barbunun en yüksek ve en düşük Mn değerleri eylül ayında karaciğer ve kasta
sırasıyla 1,288 mg/kg ve 0,246 mg/kg olarak tespit edilmiştir. Karaciğer
dokusundaki Mn içeriğini aylara göre büyükten küçüğe eylül>mart>mayıs>aralık
şeklinde sıralayabiliriz. Kas doku değerleri 0,246-0,508 mg/kg arasında değişim
göstermiş olup bu dokudaki Mn içeriği aylara göre büyükten küçüğe
aralık>mart>mayıs>eylül şeklinde sıralanabilir (Çizelge 4.29).
Dil
balığının
aylara
göre
karaciğer
dokusundaki
Mn
içeriği
kas
dokusundakine oranla daha yüksek bulunmuştur. En yüksek Mn değeri Mart ayında
karaciğerde 1.260 mg/kg, en düşük değer Mayısta kas dokusunda 0.199 mg/kg
olarak
tespit
edilmiştir.
Karaciğer
dokusundaki
Mn
içeriğini
Mart>Mayıs>Aralık>Eylül şeklinde sıralayabiliriz. Kas dokusu değerleri 0.1990.406 mg/kg arasında değişim göstermiş olup bu dokudaki Mn içeriği
Aralık>Eylül>Mart>Mayıs şeklinde sıralanabilir (Çizelge 4.29).
99
Beyza ERSOY
Değişik Aylarda Tespit Edilen Mn Değerinin (mg/kg) Büyüklük
Tür
Çipura
Karagöz İstavrit
Karagöz İstavrit
Çipura
Çipura
Berlam
Altınbaş Kefal
Kolyoz
Karagöz İstavrit
Paşa Barbun
Gümüş Balığı
Dil Balığı
Gümüş Balığı
Karagöz İstavrit
Altınbaş Kefal
Berlam
Paşa Barbun
Çipura
Berlam
Kıızlgözlü Sardalya
Gümüş Balığı
Paşa Barbun
Kolyoz
Dil Balığı
Kolyoz
Dil Balığı
Dil Balığı
Berlam
Altınbaş Kefal
Paşa Barbun
Kolyoz
Gümüş Balığı
Gümüş Balığı
Doku
Aylar
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Kas
Aralık
Eylül
Mayıs
Eylül
Mart
Aralık
Mart
Aralık
Mart
Aralık
Eylül
Aralık
Mart
Mayıs
Eylül
Mart
Mart
Mayıs
Eylül
Mart
Mayıs
Mayıs
Eylül
Mayıs
Mayıs
Eylül
Mayıs
Eylül
Mayıs
Mayıs
Aralık
Aralık
Mart
Eylül
Aralık
Eylül
Aralık
Aralık
Mart
Aralık
100
Ortalama±
±S.D
(mg/kg)
1.855±0.013
1.553±0.117
1.553±0.204
1.524±0.023
1.476±0.074
1.450±0.071
1.444±0.248
1.405±0.103
1.372±0.102
1.342±0.012
1.288±0.202
1.266±0.216
1.260±0.420
1.255±0.193
1.247±0.231
1.242±0.163
1.240±0.079
1.176±0.406
1.169±0.109
1.124±0.114
1.123±0.224
1.097±0.109
1.075±0.105
1.059±0.188
1.058±0.056
1.037±0.096
0.977±0.679
0.966±0.227
0.940±0.047
0.910±0.230
0.893±0.018
0.855±0.051
0.847±0.149
0.773±0.413
0.736±0.229
0.733±0.112
0.719±0.015
0.706±0.078
0.667±0.253
0.644±0.017
Duncan
Gruplandırması
a
b
b
b
bc
bcd
bcd
bcde
bcdef
bcdef
bcdefg
bcdefgh
bcdefgh
bcdefgh
bcdefgh
bcdefghı
Bcdefghı
cdefghıj
cdefghıj
defghıj
defghıj
efghıjk
efghıjk
fghıjkl
fghıjkl
fghıjklm
ghıjklmn
ghıjklmn
hıjklmn
ıjklmno
jklmno
jklmnop
jklmnop
klmnopq
lmnopqr
lmnopqrs
mnopqrst
mnopqrstu
nopqrstuv
nopqrstuvw
Beyza ERSOY
Altınbaş Kefal
Paşa Barbun
Gümüş Balığı
Altınbaş Kefal
Dil Balığı
Kolyoz
Karagöz İstavrit
Çipura
Berlam
Paşa Barbun
Dil Balığı
Paşa Barbun
Paşa Barbun
Çipura
Dil Balığı
Karagöz İstavrit
Dil Balığı
Berlam
Altınbaş Kefal
Gümüş Balığı
Karagöz İstavrit
Berlam
Çipura
Altınbaş Kefal
Karagöz İstavrit
Kolyoz
Çipura
Kolyoz
Altınbaş Kefal
Berlam
Gümüş Balığı
Kolyoz
Karaciğer
Kas
Kas
Kas
Kas
Kas
Kas
Kas
Kas
Kas
Kas
Kas
Kas
Kas
Kas
Kas
Kas
Kas
Kas
Kas
Kas
Kas
Kas
Kas
Kas
Kas
Kas
Kas
Kas
Kas
Kas
Kas
Kas
Kas
Kas
Kas
Kas
Kas
Kas
Kas
Mart
Aralık
Aralık
Aralık
Mart
Mart
Aralık
Aralık
Eylül
Mayıs
Aralık
Aralık
Aralık
Aralık
Mart
Mart
Eylül
Eylül
Mayıs
Eylül
Eylül
Mart
Mayıs
Mart
Mayıs
Mart
Eylül
Eylül
Mayıs
Eylül
Mayıs
Mayıs
Eylül
Mart
Mart
Mayıs
Mart
Mayıs
Mayıs
Eylül
101
0.600±0.081
0.557±0.307
0.508±0.024
0.508±0.013
0.477±0.297
0.441±0.390
0.436±0.041
0.406±0.026
0.400±0.254
0.399±0.119
0.394±0.028
0.381±0.218
0.374±0.013
0.341±0.041
0.341±0.057
0.326±0.023
0.312±0.024
0.291±0.190
0.277±0.027
0.246±0.010
0.225±0.021
0.224±0.027
0.211±0.057
0.201±0.064
0.199±0.085
0.186±0.077
0.181±0.062
0.172±0.055
0.172±0.039
0.171±0.162
0.170±0.029
0.162±0.066
0.143±0.010
0.139±0.025
0.136±0.023
0.125±0.022
0.116±0.036
0.109±0.005
0.106±0.008
0.082±0.013
opqrstuvwx
pqrstuvwxy
qrstuvwxyz
qrstuvwxyz
qrstuvwxyza
qrstuvwxyzab
rstuvwxyzab
rstuvwxyzabc
rstuvwxyzabc
stuvwxyzabc
tuvwxyzabc
uvwxyzabc
uvwxyzabc
vwxyzabc
vwxyzabc
wxyzabc
wxyzabc
xyzabc
xyzabc
yzabc
yzabc
yzabc
zabc
zabc
zabc
zabc
zabc
zabc
zabc
zabc
zabc
zabc
abc
abc
abc
bc
bc
bc
bc
c
Beyza ERSOY
Biriken Mn Değerinin (mg/kg) Büyüklük Sırasına Göre İstatistiksel
Değerlendirmesi
Tür
Doku
Aylar
Çipura
Çipura
Çipura
Çipura
Çipura
Çipura
Çipura
Çipura
Paşa Barbun
Paşa Barbun
Paşa Barbun
Paşa Barbun
Paşa Barbun
Paşa Barbun
Paşa Barbun
Paşa Barbun
Dil Balığı
Dil Balığı
Dil Balığı
Dil Balığı
Dil Balığı
Dil Balığı
Dil Balığı
Dil Balığı
Berlam
Berlam
Berlam
Berlam
Berlam
Berlam
Berlam
Berlam
Gümüş Balığı
Gümüş Balığı
Gümüş Balığı
Gümüş Balığı
Gümüş Balığı
Gümüş Balığı
Gümüş Balığı
Gümüş Balığı
Kırlangıç
Kırlangıç
Kırlangıç
Kırlangıç
Kırlangıç
Kırlangıç
Kırlangıç
Kırlangıç
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Kas
Kas
Kas
Kas
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Kas
Kas
Kas
Kas
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Kas
Kas
Kas
Kas
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Kas
Kas
Kas
Kas
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Kas
Kas
Kas
Kas
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Kas
Kas
Kas
Kas
Eylül
Mart
Aralık
Mayıs
Aralık
Eylül
Mayıs
Mart
Eylül
Mart
Mayıs
Aralık
Aralık
Mart
Mayıs
Eylül
Mart
Mayıs
Aralık
Eylül
Aralık
Eylül
Mart
Mayıs
Mart
Eylül
Mayıs
Aralık
Aralık
Mart
Eylül
Mayıs
Aralık
Eylül
Mayıs
Mart
Aralık
Mart
Eylül
Mayıs
Aralık
Mayıs
Mart
Eylül
Aralık
Mart
Eylül
Mayıs
Ortalama
(mg/kg)
1.553
1.476
1.450
1.123
0.374
0.225
0.170
0.136
1.288
1.124
1.058
0.719
0.508
0.326
0.277
0.246
1.260
0.977
0.893
0.773
0.406
0.291
0.224
0.199
1.444
1.169
1.097
0.736
0.341
0.186
0.171
0.109
1.266
1.247
1.059
0.667
0.644
0.441
0.172
0.106
1.855
1.255
1.240
0.966
0.557
0.477
0.400
0.399
102
Duncan
Gruplandırması
b
bc
bcd
defghıj
uvwxyzabc
yzabc
zabc
abc
bcdefg
defghıj
fghıjkl
mnopqrst
qrstuvwxyz
wxyzabc
xyzabc
yzabc
bcdefgh
ghıjklmn
jklmno
klmnopq
rstuvwxyzabc
xyzabc
yzabc
zabc
bcd
cdefghıj
efghıjk
lmnopqr
vwxyzabc
zabc
zabc
bc
bcdefgh
bcdefgh
fghıjkl
nopqrstuv
nopqrstuvw
qrstuvwxyzab
zabc
bc
a
bcdefgh
bcdefghı
ghıjklmn
pqrstuvwxy
qrstuvwxyza
rstuvwxyzabc
stuvwxyzabc
Beyza ERSOY
Çizelge 4.29’da görüldüğü gibi berlamın karaciğerindeki Mn içeriği kas
dokusundakinden daha yüksek olup 0.109-1.444 mg/kg arasında değişim
göstermiştir. Karaciğerdeki en yüksek değer Mart, en düşük değer Aralık ayında
tespit edilmiş olup bu dokudaki Mn içeriği Mart>Eylül>Mayıs>Aralık şeklinde
sıralanabilir. Kas dokusundaki en yüksek değer Aralık ayında 0.341 mg/kg, en
düşük değer ise Mayıs ayında 0.109 mg/kg olarak tespit edilmiştir.
Gümüş balığının karaciğerindeki Mn içeriği dokularda 0.106-1.266 mg/kg
arasında değişim göstermiştir (Çizelge 4.29). Karaciğerdeki en yüksek değer Aralık
ayında tespit edilmiş olup bu değer ile Eylül ayında bulunan değer (1.247 mg/kg)
arasında istatistiki açıdan önemli farklılık bulunmamaktadır. Bu dokudaki en düşük
değer ise 0.667 mg/kg olarak Mart ayında tespit edilmiştir. Kas dokusundaki en
yüksek değer aralık, en düşük değer Mayıs ayında bulunmuştur. Kas dokusundaki
Mn içeriğini Aralık>Mart>Eylül>Mayıs şeklinde sıralayabiliriz.
Çizelge 4.29’da kırlangıç balığının aylara göre karaciğer dokusundaki Mn
içeriğinin kas dokusundakine oranla daha yüksek olduğu görülmektedir. En yüksek
Mn değeri Aralık ayında karaciğerde 1.855 mg/kg, en düşük değer Mayıs ayında
kas dokusunda 0.399 mg/kg olarak tespit edilmiştir. Karaciğer dokusundaki Mn
içeriğini Aralık>Mayıs>Mart>Eylül şeklinde sıralayabiliriz Kas dokusu değerleri
0.399-0.557 mg/kg arasında değişim göstermiş olup bu dokudaki Mn içeriği aylara
göre büyükten küçüğe Aralık>Mart>Eylül>Mayıs şeklinde sıralanabilir.
Çizelge 4.30’da görüldüğü gibi kolyozun karaciğerindeki Mn içeriği kas
dokusundakinden daha yüksek olup inceleme süresince dokularda 0.082-1.372
mg/kg arasında değişim göstermiştir.
Kolyozun karaciğerindeki en yüksek değer Mart, en düşük değer Aralık
ayında tespit edilmiş olup bu dokudaki Mn içeriği aylara göre büyükten küçüğe
Mart>Eylül>Mayıs>Aralık şeklinde sıralanabilir. Kas dokusundaki en yüksek değer
Aralık ayında 0.394 mg/kg, en düşük değer ise Eylül ayında 0.082 mg/kg olarak
tespit edilmiştir. Bu dokudaki Mn içeriği aylara göre büyükten küçüğe
Aralık>Mart>Mayıs>Eylül şeklinde sıralanabilir.
103
Beyza ERSOY
Biriken Mn Değerinin (mg/kg) Büyüklük Sırasına Göre İstatistiksel
Değerlendirmesi
Tür
Doku
Aylar
Kolyoz
Kolyoz
Kolyoz
Kolyoz
Kolyoz
Kolyoz
Kolyoz
Kolyoz
Altınbaş Kefal
Altınbaş Kefal
Altınbaş Kefal
Altınbaş Kefal
Altınbaş Kefal
Altınbaş Kefal
Altınbaş Kefal
Altınbaş Kefal
Karagöz İstavrit
Karagöz İstavrit
Karagöz İstavrit
Karagöz İstavrit
Karagöz İstavrit
Karagöz İstavrit
Karagöz İstavrit
Karagöz İstavrit
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Kas
Kas
Kas
Kas
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Kas
Kas
Kas
Kas
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Kas
Kas
Kas
Kas
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Karaciğer
Kas
Kas
Kas
Kas
Mart
Eylül
Mayıs
Aralık
Aralık
Mart
Mayıs
Eylül
Aralık
Mayıs
Eylül
Mart
Aralık
Eylül
Mayıs
Mart
Eylül
Mayıs
Aralık
Mart
Aralık
Mart
Eylül
Mayıs
Mayıs
Eylül
Aralık
Mart
Aralık
Mart
Mayıs
Eylül
Ortalama
(mg/kg)
1.372
1.037
0.910
0.706
0.394
0.139
0.125
0.082
1.405
1.176
0.733
0.600
0.436
0.181
0.162
0.116
1.075
0.940
0.855
0.847
0.508
0.341
0.312
0.211
1.553
1.524
1.342
1.242
0.381
0.201
0.172
0.143
Duncan
Gruplandırması
bcdef
fghıjklm
ıjklmno
mnopqrstu
tuvwxyzabc
abc
bc
c
bcde
cdefghıj
lmnopqrs
opqrstuvwx
rstuvwxyzab
zabc
zabc
bc
efghıjk
hıjklmn
jklmnop
jklmnop
qrstuvwxyz
vwxyzabc
wxyzabc
zabc
b
b
bcdef
bcdefghı
uvwxyzabc
zabc
zabc
abc
Kefalin karaciğerindeki Mn içeriği kas dokusundakinden daha yüksek olup
inceleme süresince dokularda 0.116-1.405 mg/kg arasında değişim göstermiştir
(Çizelge 4.30). Karaciğerdeki en yüksek değer Aralık, en düşük değer Mart ayında
tespit edilmiş olup bu dokudaki Mn içeriği aylara göre büyükten küçüğe
Aralık>Mayıs>Eylül>Mart şeklinde sıralanabilir. Kas dokusundaki en yüksek değer
Aralık ayında 0.436 mg/kg, en düşük değer ise Mart ayında 0.116 mg/kg olarak
tespit edilmiştir. Bu dokudaki Eylül ve Mayıs ayları Mn değerleri arasındaki fark
istatistiki açıdan önemli değildir.
104
Beyza ERSOY
Sardalyanın karaciğerindeki Mn içeriği kas dokusundakinden daha yüksek
olup inceleme süresince dokularda 0.211-1.075 mg/kg arasında değişim
göstermiştir (Çizelge 4.30). Karaciğerdeki en yüksek değer Eylül, en düşük değer
Mart ayında tespit edilmiş olup Aralık ve Mart ayında tespit edilen değerlerde
istatistiki açıdan farklılık yoktur. Kas dokusundaki en yüksek değer Aralık ayında
0.508 mg/kg en düşük değer ise Mayıs ayında 0.211 mg/kg olarak tespit edilmiştir.
Bu dokudaki Mn içeriği aylara göre Aralık>Mart>Eylül>Mayıs şeklinde
sıralanabilir.
Çizelge
4.30’a
göre
istavritin
karaciğerindeki
Mn
içeriği
kas
dokusundakinden yüksek çıkmış olup inceleme süresince dokularda 0.143-1.553
mg/kg arasında değişim göstermiştir. Karaciğerdeki en yüksek değer Mayıs ayında
tespit edilmiş olup bu değer ile Eylül ayında bulunan değer (1.524 mg/kg) arasında
istatistiki açıdan önemli farklılık olmadığı görülmektedir. Bu dokudaki en düşük
değer ise 1.242 mg/kg olarak Mart ayında tespit edilmiştir. Kas dokusundaki en
yüksek değer Aralık ayında 0.381 mg/kg, en düşük değer ise Eylül ayında 0.143
mg/kg olarak bulunmuştur. Kas dokusundaki Mart ve Mayıs ayı Mn değerleri
arasında fark bulunmamaktadır. En yüksek ve en düşük Mn değerleri Eylül ayında
karaciğer ve kasta sırasıyla 1.288 mg/kg ve 0.246 mg/kg olarak tespit edilmiştir.
Karaciğer
dokusundaki
Mn
içeriğini
aylara
göre
büyükten
küçüğe
Eylül>Mart>Mayıs>Aralık şeklinde sıralayabiliriz. Kas dokusu değerleri 0.2460.508 mg/kg arasında değişim göstermiş olup bu dokudaki Mn içeriği aylara göre
büyükten küçüğe Aralık>Mart>Mayıs>Eylül şeklinde sıralanabilir (Çizelge 4.22).
Şekil 4.19 ve 4.20’ye göre kas ve karaciğer dokusunda aylar boyunca tespit
edilen Mn değerleri demersal türlerde daha yüksek olmakla birlikte karaciğer
dokusundaki Mayıs ayı değerleri pelajik türlerde yüksek bulunmuştur.
105
Beyza ERSOY
Ortalama Mn Konsantrasyonları
Edilen Ortalama Mn Konsantrasyonları
106
Beyza ERSOY
4.2. Tartışma
4.2.1. Biyokimyasal Kompozisyon
Yaptığımız çalışmada balık filetolarındaki nem miktarı balık türlerine ve
aylara göre farklılık göstermektedir. Bu farklılıkların balığın beslenme rejiminden
ve balık büyüklüğünden kaynaklandığı düşünülmektedir. Balığın beslenmesinin
yoğun olduğu aylarda beslenmeye bağlı olarak etteki kuru madde miktarı artmakta
ve buna karşılık nem oranı azalmaktadır.
Araştırmamızda çipura ve gümüş balığı için nem içeriğinin en düşük seviyede
olduğu Aralık ayında; kırlangıç balığı için Eylül ayında ham kül değerlerinin de en
düşük seviyede olduğu tespit edilmiştir.
Altınbaş kefalde nem oranının en yüksek olduğu Aralık ayında ham kül oranı
en yüksek seviyede; paşa Barbunda nem oranının en yüksek olduğu Mayıs ayında
ham kül oranı en yüksek seviyede bulunmuştur. Kızılgözlü sardalyada Mart ayında
en yüksek nem ve ham kül değerlerine rastlanmıştır.
Benzer bulgular Grigorakis ve ark. (2002) tarafından kaydedilmiş olup
araştırmacılar nem ve ham kül değerleri arasında regresyon analizleri sonuçlarına
göre pozitif bir ilişki olduğunu belirtmişlerdir. Bu ilişkinin sudaki tuz içeriğinin
konsantrasyonundan
dolayı
kül
içeriğinin
değişimiyle
ilgili
olduğunu
bildirmişlerdir.
Buna karşılık dil balığı, berlam ve karagöz istavritte nem miktarının en
yüksek olduğu aylarda ham kül miktarı en düşük seviyelerde saptanmıştır.
Araştırmacılar inceleme yaptıkları türlerde nem ve ham kül arasında bizimkine
benzer ilişkiler bulmuşlardır (Mendez ve Gonzalez, 1997; Gökçe ve ark., 2004).
Mendez ve Gonzalez (1997) ham kül değerinin mevsimsel değişimden etkilendiğini
ve kastaki su içeriğinin değişimiyle ilişkili olarak değiştiğini belirtmiştir. Yine konu
ile ilgili olarak iz element ihtiyacının balığın hayat siklusu, yaş ve mevsime göre
değişebileceğini bildirilmiştir (Carpene ve ark., 1999).
Benzer şekilde birçok araştırmacı değişik türlerdeki balıkların ham kül ve
kuru madde oranları üzerine çalışma yapmışlardır (Belinsky ve ark., 1996; Van Pelt
107
Beyza ERSOY
ve ark., 1997; Mattila ve ark., 1999; Puwastien ve ark., 1999; Kalogeropoulos ve
ark., 2004; Beklevik ve ark., 2005; Çelik ve ark. 2005).
Kuzeydoğu Akdeniz’de Nisan ayında doğadan avlanan çipuranın % 76.32
nem ve % 1.61 kül içerdiği Çelik, (1999) tarafından tespit edilmiştir. Bizim
çalışmamızda çipuranın Mayıs ayı nem değeri % 75.91 ve ham kül değeri % 1.54
olarak tespit edilmiş olup bu çalışmadaki bulgularla benzerlik göstermiştir. Köse ve
ark. (1998), karagöz istavritin % 73.48 nem içerdiğini; Güner ve ark. (1998),
Karadeniz’den 1995 sonbaharı ve 1996 ilkbaharı arasında avlanan karagöz
istavritin, % 65.33 nem ve % 0.96 kül içerdiğini bildirmişlerdir. Bu çalışmalarda
elde edilen nem ve ham kül değerlerinin bizim bu tür için tespit ettiğimiz
değerlerden daha düşük olduğu görülmektedir. Doğadan Ocak ayında avlanan
çipuranın % 78.11 nem ve % 1.36 kül içerdiği; Mayıs ayında avlananların ise %
79.91 nem ve % 1.47 kül içerdiği Grigorakis ve ark. (2002) tarafından bildirilmiştir.
Bizim çalışmamızda çipura Aralıkta % 74.32 nem ve % 1.03 ham kül; Mayısta %
75.91 nem ve % 1.54 ham kül içermektedir. Bu çalışmadaki Mayıs ayı nem ve ham
kül değerleri ile bizim Mayıs ayı değerlerimiz arasında farklılık bulunmaktadır.
İskenderun Körfezi’nden avlanan doğal çipuraların sonbaharda % 75.87 nem
ve % 1.28 kül, kış mevsiminde % 77.3 nem ve % 1.31 kül, ilkbaharda % 76.36 nem
ve % 1.39 kül ve yaz mevsiminde % 75.42 nem ve % 1.37 kül içerdiği Özyurt ve
ark. (2004) tarafından bildirmişlerdir. Bu çalışmadaki sonbahar nem oranı bizim bu
tür için Eylül ayında bulduğumuz değere (% 75.64) benzemekle birlikte ham kül
miktarının bizim tespit ettiğimiz değerden daha düşük olduğu görülmektedir.
Gökçe ve ark. (2004) dil balığının besin değerindeki mevsimsel değişiklikleri
üzerine yaptıkları çalışmada bu türün nem ve ham kül miktarının sırasıyla % 82.577.2 ve % 0.81-1.31 arasında değiştiğini en yüksek değerlerin Şubat, en düşük
değerlerin ise Ağustos ayında saptandığını bildirmişlerdir. Bizim dil balığı için
Mayıs ve Eylülde tespit ettiğimiz nem oranları sırasıyla % 77.15 ve % 77.40 olup
bu çalışmadaki Ağustos ayı değeriyle benzerlik göstermektedir. Ayrıca Şubat ayı
ham kül değeri bizim çalışmamızda bu tür için bulduğumuz Mart ve Mayıs ayında
bulduğumuz ham kül değerleriyle (sırasıyla % 1.33 ve % 1.29) benzerlik
göstermektedir.
108
Beyza ERSOY
Beslenmenin yoğun olduğu aylarda protein ve yağ içeriğinin de yüksek
olduğu görülmektedir. Hall ve Ahmad (1997) balık etindeki protein içeriğinin bazı
türlerde mevsimle birlikte değiştiğini ve su içeriği ile ters orantılı olduğunu
belirtmişlerdir. Benzer şekilde Haard (1992), proteindeki azalmanın kastaki suyun
yükselmesiyle ilişkili olduğunu bildirmiştir. Bizim çalışmamızda da bütün türlerde
nem içeriği artarken protein ve lipit içeriğinin azaldığı görülmektedir.
Balık vücudundaki yağ yüzdesi enerji alımı ve yaşam siklusuna bağlıdır
(Gökçe ve ark., 2004). Bununla birlikte deniz balıklarındaki protein içeriği % 8-21
ve yağ içeriği % 0.7-14.7 arasında değişim göstermektedir (Chandrashekar ve
Deosthale, 1993). Bütün deniz balıklarının kimyasal kompozisyonu, mevsim,
avlamanın yapıldığı coğrafi bölge, büyüklük, cinsiyet, üreme siklusuna bağlı olarak
değişim göstermektedir (Güner ve ark. 1998).
Çizelge 4.1 ve 4.4’de görüldüğü gibi incelediğimiz balık türlerinde lipit
oranının en yüksek olduğu aylarda nem oranının da önemli derecede azaldığı
görülmektedir. Lipit oranının önemli derecede azaldığı aylarda da nem miktarı
önemli ölçüde artmıştır.
Değişik türlerdeki deniz ve tatlısu balıklarının ham protein ve lipit
kompozisyonu üzerine yapılmış birçok çalışma mevcuttur (Steiner ve ark., 1991;
Hoffman ve ark., 1994; Belinsky ve ark., 1996; Van Pelt ve ark., 1997; Mattila ve
ark., 1999; Puwastien ve ark., 1999; Sidhu, 2003; Gökoğlu ve ark., 2004;
Kalogeropoulos ve ark., 2004; Beklevik ve ark., 2005; Çelik ve ark., 2005; Ibarz ve
ark., 2005).
İskenderun Körfezi’ndeki yöresel balıkçılardan 2001 Şubat, Nisan, Ağustos
ve Kasım aylarında temin edilen dil balığındaki protein oranının % 16-% 19.5; lipit
oranının ise % 0.13-0.83 değerleri arasında değişim gösterdiği tespit edilmiş ve en
yüksek yağ oranının Ağustos ayında % 0.83 olarak, en yüksek protein oranının
Mayıs ayında saptandığı bildirilmiştir (Gökçe ve ark. (2004). Bizim bulgularımıza
göre bu türdeki en yüksek protein oranı % 21.44 olarak Mart ayında, en yüksek lipit
oranı % 0.55 olarak Eylülde saptanmıştır. Başka bir araştırmada İmre ve Sağlık
(1998), İstanbul’daki balık pazarından temin ettikleri dil balığında toplam lipit
109
Beyza ERSOY
oranının % 0.85 olduğunu bildirmişlerdir. Bizim bu tür için bulduğumuz lipit
değerleri % 0.24-0.55 değerleri arasında olup daha düşüktür.
Güner ve ark. (1998), Karadeniz’den 1995 sonbaharı ve 1996 ilkbaharı
arasında avlanan karagöz istavritin % 25.11 protein ve % 7.49 lipit içerdiğini
bildirmişlerdir. Bu değerler bizim bu tür için tespit ettiğimiz değerlerden oldukça
yüksektir. Çelik ve ark. (1999) Kuzey-doğu Akdeniz’de yoğun bir şekilde avcılığı
yapılan paşa Barbunun protein miktarının %
20.32, lipit miktarının %
4.91
olduğunu bildirmişlerdir. Bizim çalışmamızda bu tür için ham protein oranı %
18.75-21; lipit oranı ise % 0.51-% 3.26 değerleri arasında saptanmış olup lipit
değeri Çelik ve ark.’nın elde ettiği değerlerden daha düşük bulunmuştur.
İskenderun Körfezi’nde yaşayan altınbaş kefalin % 17 protein, % 2.03 lipit, %
79.95 nem ve % 1.05 kül içerdiği tespit edilmiştir (Çelik ve ark., 1999). Bizim
çalışmamızda bu türün protein içeriği % 16.09-18,40, lipit içeriği % 0.13-% 4, ham
kül içeriği % 1.13-% 1.37, nem içeriği % 78.45-% 79.83 arasında saptanmıştır. Bu
çalışmadaki protein ve lipit değerleri bizim bulduğumuz sınırlar içinde olup; ham
kül içeriği bizim değerlerimizden düşüktür. Nem değeri yüksek olup bizim
bulduğumuz en yüksek değere yakındır.
Berlam, kolyoz, dil balığı, çipura ve daha birçok türde yapılan incelemede
toplam lipit içeriğinin % 0.1-% 27.7 arasında değiştiği ve bu değerlerin türlere ve
mevsimlere göre değişim gösterdiği Nunes ve ark. (2003) tarafından tespit edilmiş
olup; araştırmacılar çoğu balık türünün % 2.5’dan daha az lipit içerdiğini ancak çok
az türün % 15 den fazla lipit içerdiğini; ham protein içeriğinin ise % 13.4-21.5
arasında değişim gösterdiğini bildirmişlerdir. Özyurt ve ark. (2004), İskenderun
Körfezi’nden avlanan doğal çipuraların sonbaharda % 19.83 protein ve % 1.88 lipit;
kış mevsiminde % 19.30 protein ve % 1.59 yağ; ilkbaharda % 19.28 protein ve %
2.01 lipit; yaz mevsiminde ise % 19.86 protein ve % 3.01 yağ içerdiğini belirtirken;
Grigorakis ve ark. (2002), doğal çipuranın Ocak ayında % 20.05 protein ve % 1.16
yağ, Mayıs ayında % 19.45 protein ve % 0.85 yağ içerdiğini belirtmişlerdir. Çelik
(1999) ise Kuzeydoğu Akdeniz’de Nisan ayında doğadan avlanan çipuranın besin
110
Beyza ERSOY
bileşenleri bakımından % 20.76 ham protein ve % 1.70 lipit içerdiğini bildirmiştir.
Lipit oranları bizim Eylül ayında bulduğumuz lipit oranına eşdeğerdir.
4.2.2. Mineral Madde İçerikleri
Şekil 4.1, 4.2, 4.3, ve 4.4’te görüldüğü gibi inceleme yaptığımız bütün balık
türlerinin karaciğer dokusunda kas dokusundakine oranla daha fazla mineral madde
içeriği tespit edilmiştir. Dokular arasındaki Na, Ca, K ve Mg miktarları P<0.05
düzeyinde farklı bulunmuştur. Bütün türlerin kas ve karaciğer dokularındaki
mineral maddelerin konsantrasyonları büyükten küçüğe K>Na>Ca>Mg şeklinde
sıralanabilir. En yüksek mineral madde konsantrasyonları genel olarak Aralık
ayında tespit edilmiştir.
Balık etindeki minerallerin miktarı 1 mg/100g’ın üzerindedir (Kietzman ve
ark., 1974; Paul ve Southgate, 1978; Navarro, 1991). Bizim çalışmamızda da
mineral madde değerleri bu değerin üzerindedir. Ancak ortalama mineral
değerlerini standartlaştırmak ve tahmin etmek oldukça zordur. Çünkü bunlar tür,
cinsiyet, biyolojik döngü, balık büyüklüğü gibi faktörler ile mevsim, yetiştikleri yer,
beslenme durumu, suyun sıcaklığı ve tuzluluğu gibi ekolojik faktörlere bağlıdır
(Pérez–Martín, 1986).
Martínez-Valverde ve ark. (2000) Akdeniz balıklarından Micromesistius
poutassou, Merluccius merluccius ve Solea vulgaris vulgaris’in kas dokusundaki
ortalama Na konsantrasyonunu bu türler için sırasıyla 136 mg/100g, 143 mg/100g
ve 160 mg/100g (yaş ağırlık); Ca konsantrasyonunu 17.7 mg/100g, 25.6 mg/100g,
80.1 mg/100g; K konsantrasyonunu 388 mg/100g, 320 mg/100g ve 286 mg/100g;
Mg konsantrasyonunu ise 36.7 mg/100g, 36.9 mg/100g, 35.3 mg/100g olarak tespit
etmişlerdir. Berlam ve dil balığı için bizim tespit ettiğimiz Na değerleri sırasıyla
498.139-998.037 mg/kg ve 649-1156 mg/kg olup daha düşüktür. Başka bir
çalışmada Baltık ringası (Clupea harengus membras) filetolarında Ca, K, Mg ve Na
konsantrasyonları sırasıyla 544-1158, 2993-4742, 251-336, 454-802 mg/kg olarak
tespit edilmiştir (Tahvonen ve ark., 2000). Bu çalışmadaki Ca, K ve Mg değerleri
111
Beyza ERSOY
çalışmamızdaki değerlere göre oldukça yüksek olup Na değerleri benzerlik
göstermektedir.
Orban ve ark. (2005) mevsimsel aralıklarla toplanan levreklerde (Perca
fluviatilis) Na, K, Mg ve Ca değerlerini mg/g (yaş ağırlık) olarak tespit etmişlerdir.
3 farklı gölden alınan balıkların ortalama mineral içerikleri sırasıyla 25.1-33.2
mg/100g, 325-395 mg/100g, 21.8-27,1 mg/100g ve 46.3-85.4 mg/100g arasında
tespit edilmiştir. Na değerleri bulduğumuz değerlerle benzerlik göstermektedir.
Balık türlerinin karaciğer dokusundaki mineral madde içeriklerinin tespit
edilmesine yönelik başka çalışmalara rastlanmamış olup mevcut çalışmalar kas
dokusundaki mineral madde içeriği ile ilgilidir. Bu nedenle bizim çalışmamızda
tespit ettiğimiz sonuçları başka çalışmalardaki sonuçlarla karşılaştırma olanağımız
bulunmamaktadır.
4.2.3. Ağır Metal Konsantrasyonu
Araştırmamızda demersal ve pelajik deniz balıklarının kas ve karaciğer
dokusunda belirli aylarda tespit edilen ağır metal değerlerinde yapılan istatistiki
analizlere göre balık türü, doku ve aylar arasındaki etkileşim önemli bulunmuştur.
Etkileşim sonucuna göre türlerin kas dokusundaki en yüksek Pb değeri Aralık
ayında demersal bir tür olan çipurada 0.582 mg/kg, en düşük değer ise pelajik
türlerden kolyoz ve demersal tür olan kırlangıç balığında sırasıyla Mayıs ve Mart
aylarında 0.109 mg/kg olarak tespit edilmiştir. Karaciğerdeki en yüksek Pb değeri
berlamda Aralık ayında 0.891 mg/kg, en düşük değer ise gümüş balığında Mart
ayında 0.115 mg/kg olarak tespit edilmiştir. Sardalya ve gümüş balığı hariç değişik
aylarda inceleme yapılan balık türleri için karaciğerdeki Pb konsantrasyonunun kas
dokusundakinden daha yüksek olduğu ve en fazla birikimin Aralık ayında olduğu
tespit edilmiştir (Çizelge 4.7).
Yazkan ve ark. (2002) tarafından yapılan çalışmada S. auratus, S. solea ve S.
japonicus’un kas ve karaciğer dokusundaki ortalama Pb içeriği sırasıyla 0.33 mg/kg
ve 0.48 mg/kg olup bizim sonuçlarımıza benzer şekilde karaciğerdeki değerlerin kas
dokusundakine göre daha yüksek değerler olduğu saptanmıştır. Araştırmacılar,
112
Beyza ERSOY
varyans analiz sonuçlarına göre Pb miktarı üzerine balık türü, avlama zamanı ve
balık türü x avlama zamanı etkileşiminin önemli olduğunu tespit etmişler ve balık
türlerinin kas ve karaciğer dokusunda belirlenen Pb içeriğinin Ocak ayından Mart
ayına doğru artış gösterdiğini bildirmişlerdir. Bu çalışmada analiz edilen örneklerin
kas dokusunda tespit edilen en yüksek Pb değeri 2.05 mg/kg olarak Mart ayında
avlanan ve pelajik bir tür olan kefal balığında tespit edilmiştir. Bunu 1.24 mg/kg
değeri ile Şubat ayında avlanan demersal türlerden barbunya ve 1.09 mg/kg değeri
ile Ocak ayında avlanan kupes türü takip etmiştir. Başka bir çalışmada Karataş
sahillerinden avlanan barbun ve kefal türlerinin kas dokusundaki Pb değerleri
sırasıyla 5.34 µg/g ve 5.44 µg/g olarak tespit edilmiştir. Pelajik bir tür olan kefal
balığında demersal tür olan barbuna oranla daha yüksek Pb değerine rastlanmıştır
(Kalay ve ark. 1999).
Bu çalışmada demersal ve pelajik türlerin dokularında tespit edilen Pb
değerleri karşılaştırıldığında incelemenin yapıldığı aylarda karaciğerde Aralık, kas
dokusunda Eylül ayı hariç demersal türlerin karaciğer ve kas dokusunda tespit
edilen değerlerin pelajik türlere göre daha yüksek oranda bulundukları
görülmektedir (Şekil 4.5 ve Şekil 4.6).
Türkmen ve ark. (2004) S. aurata ve S. undosquamis’in kas dokusundaki
ortalama Pb içeriklerini sırasıyla 2.314 ve 3.474 mg/kg; Canli ve Atli (2003) S
.aurata’nın kas ve karaciğer dokusundaki Pb seviyesini sırasıyla 5.40 ve 14.79 µg/g
(k.a); Kargın (1996), S. aurata’nın Mart, Haziran, Eylül ve Aralık aylarında kas
dokusundaki Pb seviyesini sırasıyla 19.4, 28.5, 21.5 ve 22.2 ppm; karaciğer
dokusundaki Pb içeriklerinin ise aynı aylarda sırasıyla 50.7, 74, 58 ve 53.5 µg/g;
olarak
tespit
etmişlerdir.
İskenderun
Körfezi’nde
yapılan
çalışmalarla
karşılaştırdığımız zaman bizim tespit ettiğimiz Pb değerlerinin daha düşük olduğu
ve bizim sonuçlara benzer şekilde karaciğer dokusundaki değerlerin kas
dokusundakine göre daha yüksek olduğu görülmüştür.
1996-2003 yılları arasında İskenderun Körfezi’ndeki ağır metal birikiminin
azaldığı ve bu azalmanın bölgesel deniz ticaretinin ve endüstriyel ticaretin
azalmasıyla ilgili olduğu bildirilmiştir (Türkmen ve ark., 2004).
113
Beyza ERSOY
Tüzen (2003) Karadeniz’den avlanan türlerin kas dokusundaki Pb içeriğini
ortalama 0.51-0.52 µg/g olarak saptamıştır. Bu değerler bizim bütün türler için kas
dokusunda elde ettiğimiz Pb değerlerinden daha düşüktür. Edwards ve ark. (2001)
bazı balık türlerinin kas dokusundaki Pb konsantrasyonunu yaz mevsiminde 0.3800.822 ppm, kış mevsiminde 0.253-0.819 ppm, ilkbaharda 0.298-0.979 ppm olarak
tespit etmişlerdir. Bizim çalışmamızda bütün türler için Aralık ayında kas
dokusunda tespit ettiğimiz Pb değerleri 0.149-0.582 mg/kg olup, Mayıs ayında bu
değerler 0.109-0.245 mg/kg arasında değişim göstermektedir. Mormede ve Davies
(2001), M. Merluccius’un kas ve karaciğer dokusundaki Pb içeriğini sırasıyla 0.008
mg/kg ve <0.05 mg/kg (y.a) olarak tespit etmişlerdir. Bizim bu tür için kas ve
karaciğer dokusunda bulduğumuz Pb değerleri bu çalışmadaki bulgulardan daha
yüksektir. Ancak Usero ve ark. (2003)’ nın, L. Aurata için tespit ettiği Pb değerleri
bizimkiyle benzerlik göstermektedir
Deniz balıklarındaki Pb konsantrasyonunun tüketim için güvenilirlik sınırı
Türk Gıda Kodeksi ve Avrupa Konseyi kararlarında 1 mg/kg olarak belirtilmiş olup
(Anonymus, 1997; Council of Europe, 1996) yapılan incelemelerde değişik türlerde
aylara bağlı olarak elde ettiğimiz Pb değerlerinin tüketilebilirlik limitini aşmadığı
gözlenmiştir.
Değişik aylarda inceleme yapılan bütün balık türleri için kas dokusundaki Cd
değerleri 0.034-0.270 mg/kg; karaciğer dokusundaki Cd değerleri 0.046-0.777
mg/kg arasında değişim göstermektedir. Yapılan istatistiki analizler sonucunda
balık türü, doku ve aylar arasındaki etkileşim önemli çıkmış olup bu etkileşime göre
en yüksek Cd değeri kolyozun karaciğerinde Eylül ayında; en düşük Cd değeri ise
dil balığının kas dokusunda Aralık ayında tespit edilmiştir (Çizelge 4.10). Bütün
türlerde karaciğer dokusunda kas dokusundakine oranla daha fazla Cd birikimi
görülmüştür. Kırlangıç balığı ve sardalya balığı hariç diğer türlerin kas dokusundaki
en yüksek Cd değerlerine Mart ve Mayıs aylarında rastlanmıştır. Kırlangıç balığı ve
sardalyanın kas dokularındaki en yüksek değerler sırasıyla Eylül ve Aralık
aylarında tespit edilmiştir.
Bizim araştırma bölgemizde yapılan diğer çalışmalarda Kargın (1996) Mart,
Haziran, Eylül ve Aralık aylarında S. aurata’nın kas dokusunda sırasıyla Cd 4.1,
114
Beyza ERSOY
7.6, 5.3, 5.2 µg/g; karaciğer dokusunda sırasıyla Cd 9.2, 19.9, 12.3, 11.3 µg/g; Canlı
ve Atlı (2003) bu türün kas dokusunda sırasıyla 0.37 ve 0.96 µg/g (kuru ağırlık)
değerlerini saptamışlardır. Türkmen ve ark. (2004) S. undosquamis, M. Barbatus ve
S. aurata kas dokularındaki Cd içeriğini sırasıyla 1.310 mg/kg, 0.831 mg/kg ve
1.341 mg/kg olarak tespit etmiş olup bu çalışmalarda tespit edilen değerler bizim
bulduğumuz değerlerden daha yüksektir.
Çalışmamızda Eylül ve Mart aylarında kas dokusunda tespit edilen Cd
değerleri demersal türlerde daha yüksek iken Aralık ve Mayıs ayında pelajik
türlerde daha yüksek değerler saptanmıştır. Karaciğer dokusunda ise Aralık ve
Mayıs aylarında demersal türlerde daha yüksek değerler tespit edilmiştir (Şekil 4.7
ve Şekil 4.8).
Yazkan ve ark. (2002) Antalya körfezinden avlanan balık örneklerinin kas
dokusundaki Cd miktarını 0.01-0.13 mg/kg arasında tespit etmişlerdir. Balıkların
kas dokusundaki en düşük değer Mart ayında avlanan demersal tür olan kupeste
belirlenirken, en yüksek değer Şubat ayında avlanan pelajik türlerden istavrit
balığında tespit edilmiştir. Başka bir çalışmada Romeo ve ark. (1999), demersal bir
tür olan Cephalopholis nigri’nin kas dokusunda Şubat ayında tespit edilen Cd
içeriğinin (0.06 µg/g) diğer demersal ve pelajik türlere oranla daha yüksek
olduğunu saptamış ve sonuçta pelajik türlerin kas dokusundaki metal seviyelerinin
demersal türlere göre daha düşük olduğunu bildirmişlerdir. Demersal türlerin
karaciğerinde de Cd içeriği tespit edilmiş ve sonuçta
karaciğer dokusundaki
değerlerin kas dokusundakine oranla daha yüksek olduğu tespit edilmiştir. Benzer
şekilde Hamza-Chaffai ve ark. (1996) inceleme yaptıkları demersal ve pelajik
türlerin kas dokusundaki en düşük Cd değerlerini demersal türler olan Boops salpa
ve Solea vulgaris’te 0.05 µg/g olarak tespit etmişlerdir. Araştırmacılar karaciğer
dokusundaki en düşük Cd değerini (1.34 µg/g) ise yarı pelajik tür olan Corvina
nigra’nın dokularında tespit etmişlerdir. Bu araştırmada türlerin kas dokusundaki
değerler karaciğer dokusundaki değerlere oranla daha yüksek bulunmuştur.
Bustamante ve ark. (2003) inceledikleri demersal ve pelajik türlerin kas
dokusundaki Cd değerinin demersal türlerdekinden daha yüksek olduğunu tespit
etmişlerdir. Demersal ve pelajik türlerin kas dokusundaki en düşük ve en yüksek
115
Beyza ERSOY
değerler sırasıyla 0.004 µg/g ve 0.034 µg/g’dır. Karaciğer dokusundaki en yüksek
değer 10 µg/g olarak pelajik bir tür olan Gymnoscopelus piabilis’te, en düşük değer
ise 0.82 µg/g olarak demersal tür Notothenia rossii’ de saptanmıştır. Kas
dokusundaki değerler karaciğerdekine oranla daha düşüktür.
Balık türlerindeki Cd içeriği başka bölgeler ve aynı bölgedeki farklı türler için
de araştırılmış olup bazı bulgular bizim çalışmamızdaki sonuçlarla benzerlik
göstermektedir. Kalay ve ark. (1999), Karataş sahillerinden avlanan Mugil
cephalus, Mullus barbatus, Caranx crysos’un kas ve karaciğer dokusundaki Cd
içeriklerini sırasıyla 0.86-1.29 µg/g, 1.03-1.63 µg/g, 1.36-2.30 µg/g. En düşük
değerler pelajik bir tür olan Mugil cephalus’ta bulunmuştur. Çelik (2003), İzmir
Körfezi’nden avlanan Trachurus mediterraneus, Merluccius merluccius, Liza
aurata, Scomber japonicus’un filetolarındaki Cd konsantrasyonunu bu türler için
sırasıyla 2.12 ppb, 2.212 ppb, 0.790 ppb, 1.196 ppb olarak tespit etmiştir. Bu
çalışmada demersal bir tür olan Trachurus mediterraneus’ta bulunan Cd değeri
pelajik türlerdeki Cd değerine göre daha yüksektir. Topçuoğlu ve ark. (2002)
pelajik türler olan hamsi, levrek ve tirsi balığının kas dokularında demersal bir tür
olan mezgite oranla daha yüksek Cd değerleri saptamışlardır. En yüksek değeri
pelajik bir tür olan levrekte Aralık ayında tespit etmiştir. Bizim araştırmamızda kas
dokusundaki en yüksek değer Aralık ayında sardalya türünün kas dokusunda tespit
edilmiştir. Çelik (2003) Sparus aurata ve Saurida undosquamisin kas dokusundaki
Cd konsantrasyonlarını ise sırasıyla 1.214 ppb ve 2.065 ppb olarak saptamıştır.
Hornung ve Ramelow (1987), Upeneus moluccensis, Saurida undosquamis,
Chelidonichthys lucernus ve Trachurus mediterraneus’un kas dokusundaki Cd
konsantrasyonlarını sırasıyla 0.08 mg/kg, 0.03-0.08 mg/kg, 0.02 mg/kg, 0.03-0.15
mg/kg olarak tespit etmişlerdir. Chelidonichthys lucernus’un değerleri bizim tespit
ettiğimiz değerlerden düşük olup diğer türlerde tespit edilen değerler benzerlik
göstermektedir.
Ayrıca
bu
çalışmada
pelajik
bir
tür
olan
Trachurus
mediterraneus’da tespit edilen Cd değeri demersal olan diğer türlere oranla daha
yüksek bulunmuştur.
Değişik sulardan avlanan Sparus aurata, M. Merluccius, Mullus barbatus,
Mugil cephalus, Trachurus trachurus, Pagellus acarne, Dicentrarchus labrax,
116
Beyza ERSOY
Sardinella aurita, Boops boops, Scomber japonicus, Solea solea’nın kas ve
karaciğer dokularında tespit edilen Cd değerleri bizim bulgularımızla benzerlik
göstermektedir (Sunlu 1998; Mormede ve Davies 2001; Yazkan ve ark. 2002).
Deniz balıklarındaki Cd konsantrasyonunun tüketim için güvenilirlik sınırı
Türk Gıda Kodeksinde 0.1 mg/kg; Avrupa Konseyi kararlarında ise 0.2 mg/kg
olarak belirtilmiş olup (Anonymus, 1997; Council of Europe, 1996; MAFF, 1995)
yapılan incelemelerde değişik türlerde aylara bağlı olarak elde ettiğimiz Cd
değerlerinin tüketilebilirlik limitini aşmadığı gözlenmiştir. Araştırmamızda Çipura
ve dil balığının kas dokusunda bulduğumuz değerlerin Türk Gıda kodeksinde
belirtilen değeri, İstavritin Mayıs ayındaki kas dokusu değerinin ise Avrupa
Konseyi değerlerini aştığı dikkati çekmektedir.
Cu içeriği aylara göre türlerin kas dokusunda 0.357-2.088 mg/kg; karaciğerde
1.192-65.946 mg/kg arasında değişim göstermiş olup karaciğerdeki birikimin kas
dokusundakinden daha yüksek olduğu saptanmıştır. Kas dokusundaki en yüksek
değer çipurada Mart ayında, en düşük değer sardalya balığında Mayıs ayında
saptanmıştır. Karaciğerdeki en düşük ve en yüksek değerler ise Eylül ayında tespit
edilmiştir (Çizelge 4.13).
Şekil 4.9 ve 4.10 da görüldüğü gibi incelemenin yapıldığı bütün aylarda
demersal balıkların kas ve karaciğer dokularında tespit edilen Cu değerlerinin
ortalaması pelajik balıkların dokularındaki ortalama değerlerden daha yüksek
bulunmuş; bununla birlikte karaciğer dokusundaki ortalama Cu değerleri Eylül
ayında pelajik balıklarda daha yüksek çıkmıştır.
Romeo ve ark. (1999), en yüksek Cu değerini pelajik bir tür olan Sardinella
aurita’nın kas dokusunda 2.8 µg/g olarak tespit etmişlerdir. En düşük Cu değeri ise
demersal türlerden Serranus scriba’da Kasım ayında 0.3 tespit µg/g olarak
bulunmuştur. Bustamante ve ark. (2003) inceledikleri demersal ve pelajik türlerin
kas dokusundaki en düşük Cu değerini (0.1-0.8 µg/g) demersal, en yüksek değeri
ise (1.9-3.4 µg/g) pelajik türlerde bulmuştur. Karaciğer dokusundaki en düşük ve en
yüksek değerler sırasıyla 0.9-7.1 µg/g ve 14.1 µg/g olarak demersal ve pelajik
türlerde saptanmıştır. Topçuoğlu ve ark. (2002), tirsi, hamsi, levrek ve mezgit
balığının kas dokusundaki Cu değerini sırasıyla 4.23, 2.21-3.09, 1.01 ve 1.86-4.54
117
Beyza ERSOY
µg/g olarak bulmuşlardır. En yüksek değer demersal tür olan mezgitte haziran
ayında, en düşük değer pelajik tür olan levrekte Aralık ayında tespit edilmiştir.
İskenderun Körfezi’nde yapılan diğer çalışmalarda Kargın (1996), S.
aurata’nın kas dokusundaki Cu konsantrasyonunu Mart, Haziran, Eylül ve Aralık
aylarında sırasıyla 5.8, 10.7, 7.6, 6.0 µg/g; karaciğer dokusunda sırasıyla 72.6, 88.6,
78.2, 76.2 µg/g; Canlı ve Atlı (2003), Sparus aurata’nın kas ve karaciğer
dokusundaki Cu konsantrasyonunu 2.84 ve 33.37 µg/g olarak saptamışlardır. Bu
değerler bizim bulgularımızdan daha yüksektir. Yılmaz (2003), Mugil cephalus ve
Trachurus mediterraneus’un kas dokusunda sırasıyla Cu değerinin 1.45, 1.29 µg/g
(yaş
ağırlık)
olduğunu
bildirmiş
olup
bizim
bulgularımızla
benzerlik
göstermektedir. Başka bir araştırmada Türkmen ve ark. (2004), S. undosquamis, M.
Barbatus ve S. Aurata’nın kas dokularındaki Cu içeriğini 1.318, 2.201, 1.239 mg/kg
(kuru ağırlık) olarak tespit etmişlerdir. S. Undosquamis için tespit edilen değerler
bizim aynı tür için tespit ettiğimiz değerlerden yüksek olup, S. aurata için saptanan
değerler düşüktür. Kalay ve ark. (1999), Karataş sahilinden avlanan Mugil
cephalus, Mullus barbatus, Caranx crysos’un kas ve karaciğer dokusundaki Cu
içeriklerini sırasıyla 5.12-146 µg/g, 2.87-9.91 µg/g, 6.15-15.93 µg/g olarak tespit
etmişlerdir. Kas dokusunda tespit edilen en düşük değer pelajik tür olan Mugil
cephalus’da, karaciğerdeki en düşük değer ise demersal tür olan Mullus barbatus’ta
bulunmuştur.
Hamza-Chaffai ve ark. (1996) pelajik ve yarı pelajik türlerin kas dokusunda
demersal türlere göre daha yüksek Cu değerleri (5.65-5.70 µg/g) tespit etmiştir.
Karaciğer dokusunda ise en yüksek değer (278 µg/g) demersal tür olan S.
vulgaris’in dokularında tespit edilmiştir. Karaciğer dokusunda kas dokusundakine
oranla daha yüksek değerler tespit edilmiştir.
Başka
araştırmalarda
Upeneus
moluccensis,
Saurida
undosquamis,
Chelidonichthys lucernus, Trachurus mediterraneus, Liza aurata, Sardinella aurita,
Scomber japonicus. Trachurus trachurus, M. Merluccius’un kas ve karaciğerindeki
Cu miktarları tespit edilmiş olup bizimkiyle benzer bulgulara rastlanmıştır
118
Beyza ERSOY
(Hornung ve Ramelow 1987; Hamza-Chaffai ve ark. 1996; Romeo ve ark. 1999,
Martínez-Valverde ve ark. 2000; Usero ve ark. 2003).
Deniz balıklarındaki Cu konsantrasyonunun tüketim için güvenilirlik sınırı
Gıda Kodeksi ve Avrupa Konseyi kararlarında 20 mg/kg olarak belirtilmiş olup
(Anonymus, 1997; Council of Europe, 1996) yapılan incelemelerde değişik türlerde
aylara bağlı olarak elde ettiğimiz Cu değerlerinin tüketilebilirlik limitini aşmadığı
gözlenmiştir.
Ni değerleri kas dokusunda 0.063-0.374 mg/kg; karaciğerde 0.087-0.765
mg/kg
arasında
değişim
göstermiştir.
Karaciğerdeki
Ni
birikiminin
kas
dokusundakine oranla daha yüksek olduğu gözlenmiştir. En yüksek değerler
karaciğerde kefal ve dil balığı hariç Mart ve Mayıs aylarında tespit edilmiştir. Bu
iki türde Eylül ayında en yüksek Ni birikimi tespit edilmiştir. Kas dokusundaki en
yüksek ve en düşük değerler çipurada sırasıyla Mayıs ve Eylül aylarında
saptanmıştır (Çizelge 4.16). Şekil 4.11 ve Şekil 4.12 de görüldüğü gibi Eylül ve
Mart ayında türlerin kas ve karaciğer dokularında tespit edilen Ni değerleri pelajik
türlerde; Aralık ve Mayıs aylarında tespit edilen değerler ise demersal türlerde daha
yüksektir.
Topçuoğlu ve ark. (2002) Karadeniz’deki türler arasında en yüksek Ni
değerini pelajik bir tür olan hamsi balığında Aralık ayında 2.04 µg/g olarak tespit
etmiştir. Bunu Aralık ayında pelajik bir tür olan levrekte tespit edilen 0.06 µg/g
değeri izlemiştir.
Bizim çalışma bölgemizde yapılan diğer araştırmalarda Kalay ve ark. (1999),
Karataş körfezinden avlanan Mugil cephalus, Mullus barbatus, Caranx crysos’un
kas ve karaciğer dokusundaki Ni içeriklerini sırasıyla 3.02-4.68 µg/g, 2.88-4.69
µg/g, 2.50-3.50 µg/g olarak tespit etmişlerdir. En yüksek değerlere pelajik bir tür
olan Mugil cephalus’ta rastlanmıştır. Yılmaz (2003), M cephalus ve T.
Mediterraneus’un kas dokusundaki Ni içeriğini sırasıyla 1.22 ve 0.94 µg/g;
Türkmen ve ark. (2004), S. undosquamis, M. Barbatus ve S. Aurata’nın kas
dokusundaki Ni içeriğini 6.531-1.359-2.537 mg/kg olarak tespit etmişlerdir.
Araştırmalarda tespit edilen değerler bizim bu türler için elde ettiğimiz Ni
değerlerinden daha yüksektir.
119
Beyza ERSOY
Başka denizlerden avlanan Liza aurata’nın kas ve karaciğer dokusunda
sırasıyla Ni için 0.13-0.39 ve 0.021-0.070 mg/kg değerleri tespit edilmiş olup
(Usero ve ark., 2003) kas dokusundaki Ni değerleri bizim aynı tür için bulduğumuz
değerlerden farklı olmasına rağmen; karaciğer değerleri bizim değerlerimizden
düşüktür.
Faklı bölgeden avlanan türlerde yapılan çalışmada Güner ve ark. (1998),
Engraulis encrosicholus, Sprattus sprattus sprattus, Trachurus mediterraneus,
Merlangius merlangus euxinus, Mullus barbatus, Belone belone, Alosa alosa,
Smaris alcedo, Sarda sarda’nın Ni içeriğinin 0.020-0.052 mg/100g arasında
değişim gösterdiğini tespit etmişlerdir.
En yüksek Fe değeri barbunun karaciğerinde Mart ayında, en düşük değer ise
berlamın kas dokusunda Eylül ayında tespit edilmiştir. Kas dokusu değerleri kolyoz
ve sardalya hariç aylara göre değişim göstermemiştir. Bütün türlerde inceleme
süresince karaciğerdeki birikimin daha fazla olduğu gözlenmiştir. Kas dokusundaki
Fe değerleri 0.212-5.196 mg/kg; karaciğerdeki ise 11.593-453.283 mg/kg olarak
değişim göstermiştir (Çizelge 4.19).
Şekil 4.13 ve 4.14’’e göre her iki dokuda tespit edilen değerler pelajik türlerde
daha yüksek olmakla birlikte karaciğer dokusunda Mart ayında tespit edilen
değerler demersal türlerde yüksektir.
Topçuoğlu ve ark. (2002), tirsi, hamsi, levrek ve mezgit balığının kas
dokusundaki Fe değerini sırasıyla 48, 37-61, 30 ve 46-57 µg/g olarak bulmuşlardır.
En yüksek Fe değeri demersal tür mezgitte, en düşük değer ise pelajik olan levrekte
Aralık ayında bulunmuştur.
İskenderun Körfezi’nde yapılan diğer araştırmalardaki sonuçlar bizim tespit
ettiğimiz sonuçlara göre daha yüksek çıkmıştır. Kalay ve ark. (1999), Karataş
sahilinden avlanan Mugil cephalus, Mullus barbatus, Caranx crysos’un kas ve
karaciğer dokusundaki Fe içeriklerini sırasıyla 61.1-197 µg/g, 32.2-135 µg/g, 36.4262 µg/g olarak tespit etmişlerdir. Kas ve karaciğer dokusundaki en düşük Fe
değerleri demersal bir tür olan Mullus barbatus’ta tespit edilmiştir. Kargın (1996),
S. aurata’nın kas dokusunda Fe seviyesini Mart, Haziran, Eylül ve Aralık aylarında
sırasıyla 30.7, 43.2, 32.6, 33.4 µg/g; karaciğerindeki Fe seviyesini ise sırasıyla
120
Beyza ERSOY
186.9, 226.9, 192.3, 200.4 µg/g bulmuştur. Canlı ve Atlı (2003), Sparus aurata’nın
kas dokusu ve karaciğerindeki Fe içeriklerini sırasıyla 19.60, 256.50 µg/g olarak
saptamışlardır. Türkmen ve ark. (2004), S. undosquamis, M. Barbatus ve S.
Aurata’nın kas dokularındaki Fe içeriğini sırasıyla 4.175-9.682-13.166 mg/kg (kuru
ağırlık) olarak tespit etmişlerdir. Yılmaz (2003), Mugil cephalus ve Trachurus
mediterraneus’un kas dokusundaki Fe değerinin sırasıyla 7.028, 41.84 µg/g (yaş
ağırlık) olduğunu bildirmiştir. Başka sulardan avlanan bazı türler için tespit edilen
Fe değerleri de bizim bulgularımızla yakınlık göstermektedir (Martínez-Valverde
ve ark., 2000; Usero ve ark. 2003).
İnceleme süresince türlerin karaciğer dokusundaki Zn birikiminin kas
dokusundakine oranla daha yüksek olduğu tespit edilmiştir. Bütün türlerde en
yüksek değerler Aralık ve Eylül ayında karaciğerde tespit edilmiş olup demersal
türlerden barbunun karaciğerinde Mart ayında en yüksek değer saptanmıştır.
Karaciğerdeki Zn içerikleri 8.092 mg/kg ile 213.255 mg/kg arasında değişim
göstermiştir. Kas dokusundaki en yüksek değer demersal tür olan berlamda Mayıs
ayında 5.192 mg/kg olarak tespit edilmiştir. En düşük değer ise gümüş balığında
Mayıs ayında 1.759 mg/kg olarak tespit edilmiştir. Barbun, berlam ve sardalya hariç
kas dokusunda tespit edilen Zn değerlerinde aylara göre istatistiki açıdan fark
görülmemiştir (Çizelge 4.22).
Şekil 4.15 ve 4.16’da görüldüğü gibi demersal türlerin kas ve karaciğer
dokusundaki Zn içerikleri Eylül ayı dışındaki aylarda pelajik türlerin kas
dokusundaki değerlerden daha yüksek bulunmuştur.
Başka bir çalışmada balık örneklerinin kas dokusundaki Zn değeri en düşük
3.17 mg/kg değeri ile Şubat ayında avlanan barbunya türünde belirlenirken, en
yüksek 11.36 mg/kg değeri ile Şubat ayında avlanan sardalya balığında
belirlenmiştir. Balık örneklerinin karaciğerinde saptanan Zn içeriği ortalama 6.85
mg/kg olup kas dokusundakine oranla daha yüksek bulunmuştur. En düşük Zn
değeri 3.97 mg/kg olarak Ocak ayında avlanan kefal örneklerinin karaciğerinde
belirlenirken, en yüksek değer 15.14 mg/kg olarak Mart ayında avlanan sardalya
balığının karaciğerinde belirlenmiştir (Yazkan ve ark., 2002). Kalay ve ark. (1999)
Karataş Körfezi’nden avlanan Mugil cephalus, Mullus barbatus, Caranx crysos’un
121
Beyza ERSOY
kas ve karaciğer dokusundaki Zn içeriklerini sırasıyla 24.06-40.8 µg/g, 19.3-36.2
µg/g, 33.6-67.7 µg/g olarak tespit etmişlerdir. Kas ve karaciğer dokusundaki en
düşük Zn değerleri demersal bir tür olan Mullus barbatus’ta tespit edilmiştir.
Bustamante ve ark. (2003)’nın inceleme yaptıkları demersal ve pelajik türlerin
kas dokusundaki Zn değerleri 6.6-15 µg/g ve 27.1-31.1 µg/g arasında değişim
göstermiş olup demersal türlerdeki değerlerin pelajik türlere oranla daha yüksek
oldukları saptanmıştır. Karaciğer dokusundaki en yüksek Zn değeri (123-165 µg/g)
demersal bir tür olan Paranothothenia magellanica’da bulunmuştur. Araştırma
sonunda kas dokusu değerlerinin karaciğer dokusundaki değerlerden daha düşük
olduğu saptanmıştır. Romeo ve ark. (1999), yaptıkları araştırmada en yüksek Zn
değerini pelajik olan Trachurus trachurus’un kas dokusunda 42 µg/g olarak, en
düşük değeri ise demersal tür olan Pseudupeneus prayensis’in kas dokusunda 11
µg/g olarak Şubat ayında tespit etmişlerdir. Topçuoğlu ve ark. (2002), tirsi, hamsi,
levrek ve mezgit balığının kas dokusundaki Zn değerini sırasıyla 26.4, 35.7-44.2,
25.7 ve 30.2-43.1 µg/g olarak bulmuşlardır. En yüksek ve en düşük Zn değerleri
sırasıyla pelajik türler olan hamsi ve levrekte Aralık ayında bulunmuştur.
İskenderun Körfezi’nde yapılan diğer araştırmalarda balık türlerinin kas
dokusu ve karaciğerinde tespit edilen Zn içerikleri bizim bulgularımıza göre daha
yüksek çıkmıştır. Kargın (1996), Mart, Haziran, Eylül ve Aralık aylarında S.
aurata’nın kas dokusunda sırasıyla Zn için 20.8, 32.2, 21.2, 23.7 µg/g; karaciğer
dokusunda sırasıyla 194.2, 219.3, 200.3, 204.8 µg/g değerlerini tespit etmiştir. Canlı
ve Atlı (2003), Sparus auratus’un kas ve karaciğer dokusundaki Zn içeriklerini
sırasıyla 26.66 ve 76.47µg/g bulmuşlardır. Yılmaz (2003), M cephalus ve T.
Mediterraneus’un kas dokusunda sırasıyla Zn 38.23, 19.55 µg/g olduğunu
bildirmiştir. Türkmen ve ark. (2004), S. undosquamis, M. Barbatus ve S. Aurata’nın
kas dokusunda tespit ettikleri Zn içeriklerini sırasıyla 3.025-4.078-4.873 mg/kg
(kuru ağırlık) olup, bizim değerlerimizle yakınlık göstermektedir. Ege Denizi’nden
avlanan S. aurata’da yapılan araştırmada bizimkiyle benzer sonuçlar tespit
edilmiştir (Sunlu, 1998).
122
Beyza ERSOY
Değişik sulardan avlanan balık türlerinde yapılan incelemeler sonunda tespit
edilen Zn içerikleri Upeneus moluccensis, Saurida undosquamis, Chelidonichthys
lucernus ve Trachurus mediterraneus’un kas dokusunda sırasıyla 16.7-19.3 mg/kg,
15.8-16.5 mg/kg, 21.2 mg/kg, 12.2-31.6 mg/kg; Liza aurata’nın kas dokusu ve
karaciğerinde sırasıyla 32-160 µg/g k.a; Solea solea’nın kas dokusunda 22 µg/g k.a;
M. Merluccius’un kas dokusunda 0.41 mg/100g; S. vulgaris vulgaris için 0.59
mg/100g olarak tespit edilmiş olup pelajik bir tür olan Liza aurata’da diğer pelajik
ve demersal türlere oranla daha yüksek Zn değeri bulunmuştur. Bulgular bizim
bulgularımızla benzerlik göstermemektedir. (Hornung ve Ramelow, 1987; HamzaChaffai ve ark., 1996; Martínez-Valverde ve ark., 2000).
Deniz balıklarındaki Zn konsantrasyonunun tüketim için güvenilirlik sınırı
Türk Gıda Kodeksi ve Avrupa Konseyi kararlarında 50 mg/kg olarak belirtilmiş
olup (Anonymus, 1997; Council of Europe, 1996) yapılan incelemelerde değişik
türlerde aylara bağlı olarak elde ettiğimiz Zn değerlerinin tüketilebilirlik limitini
aşmadığı gözlenmiştir.
İnceleme yapılan türlerin dokularındaki Cr içerikleri kas dokusunda 0.026-
0.073 mg/kg; karaciğerde 0.031-0.115 mg/kg arasında değişim göstermiştir. Bütün
türlerde en yüksek birikimin karaciğerde olduğu tespit edilmiştir. En yüksek Cr
değeri Mayıs ayında berlamın karaciğerinde saptanmıştır. Kas dokusundaki en
düşük ve en yüksek değerler sırasıyla Eylülde dil balığı ve sardalyada tespit
edilmiştir (Çizelge 4.25).
Şekil 4.17’de görüldüğü gibi balıkların kas dokusunda tespit edilen ortalama
Cr değerleri Eylül ve Mart ayında pelajik türlerde, Aralık ve Mayıs aylarında ise
demersal türlerde daha yüksek seviyelerde bulunmuştur. Karaciğer dokusunda ise
Eylül ayı dışında bütün aylarda demersal türlerde daha yüksek değerler tespit
Topçuoğlu ve ark. (2002), tirsi, hamsi, levrek ve mezgit balığının kas
dokusundaki en yüksek Cr değerini 0.84 µg/g olarak Aralık ayında pelajik olan
hamsi balığında bulmuşlardır.
İskenderun Körfezi’nde yapılan başka çalışmalarda daha yüksek değerler
bulunmuştur. Kalay ve ark. (1999) Karataş sahilinden avlanan Mugil cephalus,
123
Beyza ERSOY
Mullus barbatus, Caranx crysos’un kas ve karaciğer dokusundaki Cr içeriklerini
sırasıyla 1.24-1.29 µg/g, 1.06-1.22 µg/g, 2.07-2.88 µg/g olarak tespit etmişlerdir.
En düşük değerler demersal bir tür olan Mullus barbatus’ta tespit edilmiştir.
Yılmaz (2003), M cephalus ve T. Mediterraneus’un kas dokusundaki Cr
değerlerini sırasıyla 1.46 ve 1.28 µg/g ; Türkmen ve ark. (2004), S. undosquamis,
M. Barbatus ve S. Aurata’ın kas dokularındaki Cr içeriklerini 1.654-2.719-1.309
mg/kg olarak tespit etmişlerdir. Canlı ve Atlı (2003), Sparus auratus’un kas ve
karaciğer dokularındaki Cr konsantrasyonlarını sırasıyla 1.24 ve 1.66 µg/g olarak
saptamıştır.
Başka sulardaki türler için yapılan çalışma sonuçları da bizim bulgularımızla
benzememektedir. Bizim sonuçlarımızdan farklı olarak Licata ve ark. (2003) Liza
aurata’nın kas dokusundaki Cr içeriğini 190,4 µg/g olarak tespit etmiştir. Usero ve
ark. (2003), Liza aurata’nın kas ve karaciğer dokusunda sırasıyla Cr için 0.0110.029 ve 0.029-0.038 mg/kg arasında değerler tespit etmişlerdir.
Hornung ve Ramelow (1987), Upeneus moluccensis’in kas dokusunda Cr 0.30.7 mg/kg; Saurida undosquamis’te Cr 0.4-0.8 mg/kg, Chelidonichthys lucernus
için Cr 0.18 mg/kg, Trachurus mediterraneus için Cr 0.04-0.42 mg/kg olarak tespit
etmişlerdir. Trachurus mediterraneus için elde edilen bulgular bizim aynı tür için
bulduğumuz bulgularla benzerlik göstermekte olup diğer türlere ait Cr değerleri
bizimkilerden yüksektir. Demersal türlerin kas dokusundaki Cr değerleri pelajik bir
tür olan Trachurus mediterraneus’un kas dokusundaki değerden yüksek
bulunmuştur.
Mn içeriği bakımından karaciğerin kas dokusundakine oranla daha yüksek
değerlere sahip olduğu tespit edilmiş olup; en yüksek Mn değeri kırlangıç balığının
karaciğerinde Aralık ayında, en düşük değer ise kolyozun kas dokusunda Eylül
ayında tespit edilmiştir. Kas dokusundaki Mn değeri araştırma süresince 0.0820.644 mg/kg; karaciğerdeki değerler ise 0.6-1.855 mg/kg arasında değişim
göstermiştir. Kas dokusundaki en yüksek değer gümüş balığında Aralık ayında, en
düşük değer ise Eylülde kolyozda saptanmıştır (Çizelge 4.28).
İskenderun Körfezi’nde yapılan başka bir araştırmada S. undosquamis, M.
Barbatus ve S. aurata’nın kas dokularındaki Mn içeriği sırasıyla 1.361-2.151-1.266
124
Beyza ERSOY
mg/kg olarak tespit edilmiş olup (Türkmen ve ark., 2004) bizim bulgularımızdan
yüksektir. Usero ve ark. (2003), Liza aurata’nın kas ve karaciğer dokusunda
sırasıyla Mn için 1.23-4.61 ve 2.25-2.50 mg/kg arasında değerler tespit etmiştir. Bu
değerler bizim bulduğumuz değerlerden daha yüksektir.
Şekil 4.19 ve 4.20’ye göre kas ve karaciğer dokusunda aylar boyunca tespit
edilen Mn değerleri demersal türlerde daha yüksek olmakla birlikte karaciğer
dokusundaki Mayıs ayı değerleri pelajik türlerde yüksek bulunmuştur.
Topçuoğlu ve ark. (2002) Karadeniz’deki pelajik türlerden levrek, hamsi ve
tirsi balığının kas dokusundaki Mn içeriklerini sırasıyla 0.69, 1.81-2.99 ve 1.47
µg/g, demersal türlerden mezgitin kas dokusundaki Mn içeriğini ise 2.22-3.56 µg/g
olarak tespit etmişlerdir. Sonuçlara göre demersal bir tür olan mezgitin kas
dokusunda Haziran ayında tespit edilen Mn içeriğinin pelajik türlere göre daha
yüksek olduğu görülmektedir. Baltık denizindeki Clupea harengus membras için
ise Mn değeri 0.47 mg/kg olarak tespit edilmiştir (Tahvonen ve ark., 2000). Bu
değerler bizim incelediğimiz türlerde tespit ettiğimiz bazı değerlere benzerlik
göstermektedir.
Araştırmamızda görüldüğü gibi tür, doku ve avlama zamanı etkileşimine bağlı
olarak ağır metal birikimi değişim göstermiştir. Balık dokularındaki metal
birikiminin türlere göre değişim göstermesinin sebebi türün yaşadığı yer, beslenme
durumu ve davranış şekilleridir ve balıklardaki metal birikimi sezon (Kargın 1996),
ağırlık, uzunluk (Uysal ve Tuncer, 1982), suyun fiziksel ve kimyasal durumu
(Johnson, 1988) gibi faktörlere bağlı olarak değişim göstermektedir. Sıcaklık ve su,
su canlılarının metal alımını etkileyen önemli bir faktördür (Voutsinou-Taliadouri,
1982). Bizim çalışmamızda karaciğerde ve demersal türlerdeki metal birikiminin
kas dokusu ve pelajik türlere oranla daha yüksek olduğu tespit edilmiştir. Pelajik
türlerin kas dokusundaki metal seviyelerinin demersal türlere göre daha düşük
olduğu yapılan diğer çalışmalarda bildirilmiştir (Romeo ve ark. 1999). Benzer ağır
metal çalışmalarında demersal türlerin pelajik türlerden daha iyi bir indikatör
olduğu (Grimanis ve ark., 1978; UNEP, 1996); karaciğer dokusundaki birikimin kas
dokusundakine oranla daha fazla olduğu bildirilmiştir (Yazkan ve ark., 2002; Kalay
ve ark., 1999; Canlı ve ark., 2003; Romeo ve ark. 1999, Kargın 1996).
125
Beyza ERSOY
Ağır metallerin karaciğer gibi metabolik olarak aktif dokularda biriktiği,
karaciğerin ağır metal alımı ve depolanmasında oldukça yüksek aktiviteye sahip
olduğu bildirilmiştir (Haesloop ve Schrimer, 1985; Thomas ve ark., 1985). Balıklar
özellikle karaciğerde metallothionein üretimi nedeniyle metal birikimine elverişlidir
(Roch ve McCarter, 1984; Heath, 1987). Karaciğerdeki metal artışı metalin
depolanmasına bağlıdır ve kontaminasyon durumunda bu organda yüksek seviyede
metallothionein bulunur. Bu nedenle karaciğerdeki toplam ağır metal ve
metallothionein arasındaki korelasyon oldukça önemlidir (Hamza Chaffai ve ark.,
1996).
126
5. SONUÇLAR VE ÖNERİLER
Beyza ERSOY
• İskenderun Körfezi’nden avlanan balık türlerinin besin kompozisyonu tür ve
avlama mevsimine bağlı olarak değişim göstermiştir.
• Bütün türlerde beslenmenin yoğun olduğu dönemlerde kas dokusundaki
kuru madde miktarının artışına bağlı olarak protein ve lipit içeriği artmış, nem
içeriği azalmıştır.
• Türlerin kas dokusunda tespit edilen ham kül içeriği nem içeriğinin
değişmesiyle ilişkili olarak değişmiştir.
• Genel olarak en düşük protein oranı Eylül ve Mart aylarında tespit
edilmiştir.
• Türlerin kas dokusundaki en yüksek lipit seviyelerine Eylül ayında
rastlanmıştır.
• Karaciğer dokusunda kas dokusundakine oranla daha fazla mineral madde
içeriğine rastlanmıştır.
• Her iki dokuda tespit edilen mineral madde içerikleri K>Na >Ca >Mg
• Bütün türlerde en yüksek mineral madde içerikleri genel olarak Aralık
ayında saptanmıştır.
• Pb, Cu ve Mn konsantrasyonları Aralık ayında; Cd ve Ni konsantrasyonları
Mart ve Mayıs aylarında en yüksek değerlere ulaşmıştır. Balıkların kas
dokularındaki Fe ve Zn içerikleri aylara göre önemli seviyede değişim
göstermemiştir. Cr konsantrasyonunun en düşük seviyede kaldığı ayın Aralık ayı
olduğu saptanmıştır
• Demersal türlerin pelajik türlere göre daha yüksek ağır metal içeriğine sahip
oldukları saptanmıştır.
• Karaciğerdeki metal birikiminin yenilebilir kısım olan kas dokusundakine
oranla daha yüksek olduğu tespit edilmiştir.
127
Beyza ERSOY
İskenderun Körfezi’ndeki balık türlerinin besin, mineral madde ve ağır metal
içerikleri ile ilgili yeterli çalışma bulunmamaktadır. Mevcut çalışmalar bazı türlerle
sınırlı kalmış ve sezonsal değişimler incelenmemiştir. Bu nedenle bu çalışma
avlanma sezonu boyunca körfezde en çok avlanan ve tüketilen türlerin besin ve
metal kompozisyonu açısından önemli yer teşkil etmektedir. Balık dokularındaki
ağır metal miktarlarının tespit edilmesi besin kaynağı olarak tüketilen bu ürünlerin
insan sağlığı açısından risk teşkil edip etmediğini anlamak açısından oldukça
önemlidir.
Bu çalışma sonucunda Kuzeydoğu Akdeniz’de Adana-Karataş açıklarından
yakalanan demersal ve pelajik balık türlerinin kas ve karaciğer dokularındaki ağır
metal birikimlerinin Dünya standartlarının altında kalması nedeniyle insan tüketimi
için herhangi bir sağlık tehlikesi oluşturmadığı tespit edilmiş ve bütün bu bilgiler
ışığında avlanma bölgesi olan Kuzeydoğu Akdeniz balık türlerinin rahatlıkla
tüketilebileceği ortaya konulmuştur.
128
KAYNAKLAR
AL-JEDAH, J.H. and ROBINSON, R.K., 2001. Aspects of the Safety of Fish
Caught off the Coast of Qatar. Food Control, 12: 549-552.
AL-SALEH, I. and SHINWARI, N., 2002. Preliminary Report on the Levels of
Elements in Four Fish Species from the Arabian Gulf of Saudi Arabia.
Chemosphere, 48: 749-755.
ALTINDAĞ, A. and YİĞİT,S., 2005. Assessment of Heavy Metal Concentrations
in the Food Web of Lake Beyşehir, Turkey. Chemosphere, 60: 552-556.
ANONYMOUS, 1997.Türk Gıda Kodeksi Yönetmeliği. Dünya Yayıncılık,
İstanbul, 214.
AOAC, 1984. Official Methods of Analysis of the Association of the Official
Analysis Chemists. Association of Official Analytical Chemists, (14th
ed.), Washington, DC.
AOAC, 1990. Official Methods of Analysis of the Association of the Official
Analysis Chemists. Association of Official Analytical Chemists, (15th
ed.), Washington, DC.
ATTA, M.B., EL-SEBAIE, L.A., NOAMAN, M.A. and KASSAB, H.E., 1997. The
Effect of Cooking on the Content of Heavy Metals in Fish (Tilapia
nilotica). Food Chemistry, 58 (1-2): 1-4.
AYAŞ, Z. and KOLANKAYA, D., 1996. Accumulation of Some Heavy Metals in
Various Environments and Organisms at Göksu Delta, Türkiye, 19911993. Bull. Environ. Contam. Toxicol., 56: 65-72.
BARLAS, N., 1999. A Pilot Study of Heavy Metal Concentration in Various
Environments and Fishes in the Upper Sakarya River Basin, Turkey.
Environ Toxicol., 14: 367-373.
BAŞUSTA, N., 1997. İskenderun Körfezi’nde Bulunan Pelajik ve Demersal
Balıklar. Ç.Ü. Fen Bilimleri Enstitüsü, Doktora Tezi. Adana, 202 s.
BEGUM, A., AMIN, Md.N., KANECO, S. and OHTA, K., 2005. Selected Elemental
Composition of the Muscle Tissue of Three Species of Fish, Tilapia
129
nilotica, Cirrhina mrigala and Clarius batrachus, from the Fresh Water
Dhanmondi Lake in Bangladesh. Food Chemistry, 93: 439-443.
BEKLEVİK, G., POLAT, A. and ÖZOĞUL, F., 2005. Nutritional Value of Sea Bass
(Dicentrarchus labrax) Fillets During Frozen (-18 oC) Storage. Turk J Vet
Anim Sci., 29: 891-895.
BELINSKY, D.L., KUHNLEIN, H.V., YEBOAH, F., PENN, A.F. and CHAN,
H.M., 1996. Composition of Fish Consumed by the James Bay Cree.
Journal of Food Composition and Analysis, 9: 148-162.
BLIGH, E.G., DYER, W.J., 1959. A Rapid Method of Total Lipit Extraction and
Proficiation. Can. J. Biochem. Physiol., 37: 911-917.
BORDAJANDI, L.R., GÓMEZ, G., FERNÁNDEZ, M.A., ABAD, E., RIVERA, J.
and GONZALEZ, M.J., 2003. Study on PCBs, PCDD/Fs, Organochlorine
Pesticides, Heavy Metals and Arsenic Content in Freshwater Fish Species
from the River Turia (Spain). Chemosphere, 53: 163-171.
BUSTAMANTE, P., BOCHER, P., CHÉREL, Y., MIRAMAND, P., CAURANT, F.,
2003. Distribution of Trace Elements in The Tissues of Benthic and Pelagic
Fish from The Kerguelen Islands. The Science of the Total Environment,
313: 25-39.
BRYAN, G.W., 1976a. Heavy Metal Contamination in The Sea (R. JOHNSON
editör). Marine Pollution, Academic Press, London, pp.185-302.
BRYAN, G.W., 1976b. Some Aspects of Heavy Metal Tolerance in Aquatik
Organisms (A.P.M. LOCKWOOD editör). Effects of Pollutants on Aquatik
Organisms, Cambridge University Press, London, pp.7-34.
CANLI, M. and KARGIN, F., 1995. A comparative Study on Heavy Metal (Cd, Cr,
Pb and Ni) Accumulation in the Tissue of the Carp Cyprinus carpio and the
Nile Fish Tilapia nilotica. Tr. J. of Zoology, 19: 165-171.
CANLI, M., AY, Ö. and KALAY, M., 1998. Levels of Heavy Metals (Cd, Pb, Cu, Cr
and Ni) in Tissue of Cyprinus carpio, Barbus capito and Chondrostoma
regium from the Seyhan River, Turkey. Tr. J. of Zoology, 22: 149-157.
130
CANLI, M. and ATLI, G., 2003. The Relationships Between Heavy Metal (Cd, Cr,
Cu, Fe, Pb, Zn) Levels and the Size of Six Mediterranean Fish Species.
Environmental Pollution, 121: 129-136.
CARPENE, E., SERRA, R., MANERA, M. and ISANI, G., 1999. Seasonal Changes
of Zinc, Copper and Iron in Gilthead Sea Bream (Sparus aurata) Fed
Fortified Diets. Biological Trace Element Research, 69 (2): 121-139.
CELIK, U. and OEHLENSCHLÄGER, J., 2004. Determination of Zinc and Copper
in Fish Samples Collected from Northeast Atlantic by DPSAV. Food
Chemistry, 87: 343-347.
CHANDRASHEKAR, K. and DEOSTHALE, Y.G., 1993. Proximate Composition,
Amino Acid, Mineral, and Trace Element Content of The Edible Muscle of
20 Indian Fish Species. Journal of Food Composition and Analysis, 6 (2):
195-200.
COUNCIL of EOROPE, 1996. Resolution AP (96) 4 on Maximum and Guideline
Levels and on Source Directed Measures Aimed at Reducing the
Contamination of Food by Lead, Cadmium and Mercury. Adopted by the
Committee of Ministers on 2 October 1996.
ÇELİK, M., 1999. Doğal ve Kültür Çipura (Sparus aurata)’sının Bazı Besin
Bileşenleri Yönünden İncelenmesi. X. Ulusal Su Ürünleri Sempozyumu 2224 Eylül Adana, 151-158.
ÇELİK, M., DİLER, A. and KÜÇÜKGÜLMEZ, A., 2005. A Comparision of the
Proximate and Fatty Acid Profiles of Zander (Sander lucioperca) from Two
Different Regions and Climatic Conditions. Food Chemistry, 92: 637-641.
ÇELİK, M., YANAR, Y. ve GEREK, A., 1999a. İskenderun Körfezi’nde Yaşayan
Bıldırcın (Liza carinata) ile Sarı Kulak Kefali (Liza aurata)’nin Besinsel
Değerliliğinin Tespiti. X. Ulusal Su Ürünleri Sempozyumu 22-24 Eylül
Adana, 363-368.
ÇELİK, M., YANAR, Y. ve GEREK, A., 1999b. Akdeniz’de Avlanan Üç Barbun
Türünün (Mullus barbatus, M. surmuletus, Upeneus moluccensis) Besin
Bileşenleri Yönünden karşılaştırılması. X. Ulusal Su Ürünleri Sempozyumu
22-24 Eylül Adana, 357-362.
131
ÇELİK, U., 2003. Determination of Lead and Cadmium Burden in Some Northeast
Atlantic and Eastern Mediterranean Fish by Means Voltammetric Method.
Ege University, Doctorate Thesis. Bornova-İzmir, p. 100.
DALMAN, Ö., DEMİRAK, A. and BALCI, A., 2006. Determination of Heavy
Metals (Cd, Pb) and Trace Elements (Cu, Zn) in Sediments and Fish of the
Southeastern Aegean Sea (Turkey) by Atomic Absorption Spectrometry.
Food Chemistry, 95: 157-162.
DEAN, J.G., BOSQUI, F.L. and LANOUETTE, V.H., 1972. Removing Heavy
Metals From Waste Water. Environ. Sci. Technol., 6: 518-522.
DEPLEDGE, M.H., WEEKS, J.M. and BJERREGAARD, P., 1994. Heavy Metals
(P. CALOW editör ). Handbook of Ecotoxicology, Blackwell Scientific
Publication, London, pp.79-105.
DUGO, G., PERA, L.L., BRUZZESE, A., PELLICANÒ T.M. and TURCO, V.L.,
2006. Concentration of Cd (II), Cu (II), Pb (II), Se (IV) and Zn (II) in
Cultured Sea Bass (Dicentrarchus labrax) Tissues from Tyrrhenian Sea and
Sicilian Sea by Derivative Stripping Potentiometry. Food Control, 17: 146152.
DURAL, M., 2004. Çukurova Bölgesindeki Akyatan, Tuzla ve Çamlık Lagünlerinde
(Adana/Türkiye) Ağır Metal Araştırması. Çukurova Üniveristei Fen
Bilimleri Enstitüsü, Su Ürünleri Anabilim Dalı, Doktora Tezi, s.100
EBOH, L., MEPBA, H.D. and EKPO, M.B., 2006. Heavy Metal Contaminants and
Processing Effects on the Composition, Storage Stability and Fatty Acid
Profiles of Five Common Commercially Available Fish Species in Oron
Local Government, Nigeria. Food Chemistry, 97: 490-497.
EDWARDS, J.W., EDYVANE, K.S., BOXALL, V.A., HAMANN, M. and SOOLE,
K.L., 2001. Metal Levels in Seston and Marine Fish Flesh Near Industrial
and Metropolitan Centres in South Australia. Marine Pollution Bulletin, 42
(5): 389-396.
GOKOGLU, N., YERLİKAYA, P. and CENGİZ, E., 2004. Effects of Cooking
Methods on the Proximate Composition and Mineral Contents of Rainbow
Trout (Oncorhynchus mykiss). Food Chemistry, 84: 19-22.
132
GÖĞÜŞ, A.K. ve KOLSARICI, N., 1992. Su Ürünleri İşleme Teknolojisi. Ankara
Üniversitesi Ziraat Fakültesi Yayınları, Ankara, 261s.
GÖKÇE, M.A., TAŞBOZAN, O., ÇELİK, M. and TABAKOĞLU, Ş.S., 2004.
Seasonal Variations in Proximate and Fatty Acid Compositions of Female
Common Sole (Solea solea). Food Chemistry, 88: 419-423.
GRIGORAKIS, K., ALEXIS, M.N., TAYLOR, K.D. ANTHONY and HOLE, M.,
2002. Comparison of Wild and Cultured Gilthead Sea Bream (Sparus
aurata); Composition, Appearance and Seasonal Variations. International
Journal of Food Science and Technology, 37: 477-484.
GRIMANIS, A.P., PAPDOPOULOUR, C., ZAHROPOULUS, D., VASSILAKIGRIMANI, M., TSIMANIDIS, N., 1978. Pollution Monitoring of Eleven
Trace Elements in Three Marine Organisms from Saronikus Gulf, Greece.
IV.es Journees Etud. Poll., Antalya, CIESM, 233-234.
GÜNER, S., DİNCER, B., ALEMDAG, N., COLAK, A. and TÜFEKCİ, M., 1998.
Proximate Composition and Selected Mineral Content of Commercially
Important Fish Species from the Black Sea. J Sci Food Agric., 78: 337-342.
HALL, G.M. and AHMAD, N.H., 1997. Surimi and Fish-Mince Products (G.M. Hall
editör). Fish Processing Technology, London, UK., pp.74-92.
HAARD, N.F., 1995. Biochemical Reactions in Fish Muscle During Frozen Storage
(G. Bligh editör). In Seafood Science and Technology, Fishing News Book,
London, U.K., pp.176-209.
HAESLOOP, U. and SCHIRMER, M., 1985. Accumulation of Orally Administered
Cadmium by the Eel (Anguilla anguilla). Chemosphere, 14: 1627-1634.
HAMZA-CHAFFAI, A., ROMÉO, M. and EL ABED, A., 1996. Heavy Metals in
Different from the Middle Eastern Coast of Tunisia. Bull. Environ. Contam.
Toxicol., 56: 766-773.
HAZER, B., 1992. Genel Kimya. Karadeniz Teknik Üniversitesi Basımevi. Genel
Yayın No: 149, Fakülte Yayın No: 44. Trabzon, 497s.
HEATH, A.G., 1887. Water Pollution and Fish Physiology. CRC press, Florida,
USA, 245 pp.
133
HENRY, F., AMARA, R., COURCOT, L., LACOUTURE, D. AND BERTHO,
M.L., 2004. Heavy Metals in Four Fish Species from the French Coast of
the Eastern English Channel and Southern Bight of the North Sea.
Environment International, 30: 675-683.
HOFFMAN, L.C., PRINSLOO, J.F., CASEY, N.H. and THERON, J., 1994. Effects
of Five Cooking Methods on The Proximate, Fatty Acid and Mineral
Composition of Fillets of the African Sharptooth Catfish, Claries
gariepinus. Die SA Tydskrif vir Voedselwetenskap en Voeding, 6 (4): 146152.
HORNUNG, H. and RAMELOW, G.J., 1987. Distribution of Cd, Cr, Cu and Zn in
Eastern Mediterranean Fishes. Marine Pollution Bulletin, 18 (1): 45-49.
HORNUNG, H., KROM, M.D., COHEN, Y. and BERNHARD, M., 1993. Trace
Metal Content in Deep-Water Sharks from the Eastern Mediterranean Sea.
Marine Biology, 115: 331-338.
HUGHES, W.W., 1996. Enviromental Toxicants (W.W. Hughes editör). Essentials
of Enviromental Toxicology. The effects of Enviromentally Hazardous
Substance on Human Health, Taylor & Francis Publicatio, Washington,
pp.125-141.
IBARZ, A., BLASCO, J., BELTRÁN, M., GALLARDO, M.A., SÁNCHEZ, J.,
SALA, R., FERNÁNDEZ-BORRÀS, J., 2005. Cold-Induced Alterations on
Proximate Composition and Fatty Acid Profiles of Several Tissues in
Gilthead Sea Bream (Sparus aurata). Aquaculture, 249: 477-486.
İMRE, S. and SAĞLIK, S., 1998. Fatty Acid Composition and Cholesterol Content
of Some Turkish Fish Species. Turk J Chem., 22: 321-324.
JÄRUP, L., 2003. Hazards of Heavy Metal Contamination.British Medical Bulletin,
68: 167-182.
JOHNSON, I., 1988. The Effects of Combinations of Heavy Metals, Hyoxia and
Salinity on Ion Regulation in Crangon crangon (L) and Carcinus maenas
(L). Comp Biochem Physiol., 91C: 459–463.
134
KALAY, M., AY, Ö. and CANLI, M., 1999. Heavy Metal Concentrations in Fish
Tissues from the Northeast Mediterranean Sea. Bull. Environ. Contam.
Toxicol., 63: 673-681.
KALOGEROPOULOS, N., ANDRIKOPOULOS, N.K. and HASSAPIDOU, M.,
2004. Dietary Evaluation of Mediterranean Fish and Molluscs Pan-Fried in
Virgin Olive Oil. Journal of the Science of Food and Agriculture, 84: 17501758.
KARADEDE, H. and ÜNLÜ, E., 2000. Concentrations of Some Heavy Metals in
Water, Sediment and Fish Species from the Atatürk Dam Lake (Euphrates),
Turkey. Chemosphere, 41: 1371-1376.
KARADEDE, H., OYMAK, S.A. and UNLU, E., 2004. Heavy Metals in Mullet,
Liza Abu, and Catfish, Silurus triostegus, from the Atatürk Dam Lake
(Euphrates), Turkey. Environment International, 30: 183-188.
KARATAŞ, S. ve KALAY, M., 2002. Tilapia zilli’nin Solungaç, Karaciğer, Böbrek
ve Beyin Dokularında Kurşun Birikimi. Turk J Vet Anim Sci., 26: 471-477.
KARGIN, F., 1996. Seasonal Changes in Levels of Heavy Metals in Tissues of
Mullus Barbatus and Sparus aurata Collected from Iskenderun Gulf
(Turkey).
KARGIN, F. and ÇOĞUN, H.Y., 1999. Metal Interactions During Accumulation and
Elimination of Zinc and Cadmium in Tissues of the Freshwater Fish Tilapia
nilotica. Bull. Environ. Contam. Toxicol., 63: 511-519.
KARGIN, F., 1998. Metal Concentrations in Tissues of the Freshwater Fish Capoeta
barroisi from the Seyhan River (Turkey). Bull. Environ. Contam. Toxicol.,
60: 822-828.
KARGIN, F., 1996. Elimination of Cadmium from Cd-Contaminated Tilapia zilli in
Media Containing EDTA and Freshwater: Changes in Protein Levels. ).
Bull. Environ. Contam. Toxicol., 57: 211-216.
KIETZMAN, U., PRIEBE, K. and REICHSTEIN, K., 1974. Ictiologia General in
Inspection Veterinaria de Pescados (editorial acribia). Zaragoza, Spain, pp
21-29.
135
KOLAKOWSKA, A., CZERNIEJEWSKA-SURMA, B., KWIATKOWSKA, L.,
1989. Seasonal Variation in Properties of Muscle Lipids of Herring (Clupea
harengus membras), Pelagic Fish. The Resource and its Exploitation,
Diamond Jubilee Conference, Torry Research Station, Aberdeen, 27-29
Sept. Poster paper.
KOSE, S., UZUNCAN, Y. and BORAN, M., 1998. The Possibility of Surimi
Production from Horse Mackerel (Trachurus mediterraneus) and its Quality
Changes During Frozen Storage at -20 °C for 5 Months. The Proceedings of
the
First
International
Symposium
on
Fisheries
and
Ecology.
Trabzon,TURKEY, 570-576.
KWON, Y.T. and LEE, C.W., 2001. Ecological Risk Assessment of Sediment in
Wastewater
Discharging
Area
by
Means
of
Metal
Speciation.
Microchemical Journal, 70: 255-264.
LICATA, P., DI BELLA, G., DUGO, G. and NACCARI, F., (2003). Organochlorine
Pesticides, PCBs and Heavy Metals in Tissues of the Mullet Liza aurata in
lake Ganzirri and Straits of Messina (Sicily, Italy). Chemosphere, 52: 231238.
MAFF (Ministery of Agriculture, Fisheries and Food), 1995. Monitoring and
Surveillance of Non-Radioactive Contaminants in the Aquatic Environment
and Activities Regulating the Disposal of Wastes at Sea, 1973. Directorate
of Fisheries Research, Lowestoft, Aquatic Environment Monitoring Report,
No.44.
MARTÍNEZ-VALVERDE, I., PERIAGO, M.J., SANTAELLA, M. and ROS, G.,
2000. The Content and Nutritional Significance of Minerals on Fish Flesh
in The Presence and Absence of Bone. Food Chemistry, 71: 503-509.
MATISSEK, R., SCHNEGEL, F.M. and STEINER, G., 1988. LebensmittelAnalytick. Springer Verlag Berlin, Tokyo, 440 p.
MATTILA, P., RONKAINEN, R., LEHIKOINEN, K. and PIIRONEN, V., 1999.
Effect of Household Cooking on the Vitamin D content in Fish, Eggs, and
Wild Mushrooms. Journal of Food Composition and Analysis, 12: 153-160.
136
MENDENHALL, V.T., 1972. Oxidative Rancidity in Raw Fish Fillets Harvested
from the Gulf of Mexico. J. Food Sci., 37: 547-550.
MENDEZ, E. and GONZALEZ, R.M., 1997. Seasonal Changes in the Chemical and
Lipid Composition of the Southwest Atlantic Hake (Merluccius hubbsi).
Food Chemistry, 59 (2): 213-217.
MERLINI, M., 1980. Some Considerations on Heavy Metals in the Marine
Hydrosphere and Biosphere. Thallasia Jugoslavica, 16(2-4): 367-376.
MIAO, X.S., WOODWARD, L.A., SWENSON, C. and LI, Q.X., 2001. Comparative
Concentrations of Metals in Marine Species from French Frigate Shoals,
North Pacific Ocean. Marine Pollution Bulletin, 42 (11): 1049-1054.
MORMEDE, S. and DAVIES, I.M., 2001. Heavy Metal Concentrations in
Commercial Deep-Sea Fish from the Rockall Trough. Continental Shelf
Research, 21: 899-916.
NAVARRO, M.P., 1991. Valor Nutritivo Del Pescado I. Pescado Fresco. Rev.
Agroquim. Tecnol. Aliment., 31 (3): 330-342.
NUNES, M.L., BANDARRA, N. and BATISTA, I., 2003. Fish Products:
Contribution for A Healthy Food. Electronic Journal of Environmental,
Agricultural and Food Chemistry, 2 (4).
NUNES, M.L., CARDINAL, M., MENDES, R., CAMPOS, R.M., BANDARRA,
N.M., LOURENÇO, H. and JEROME, M., 1992. Effects of Season and
Storage on Proteins and Lipids of Sardine (Sardine pilchardus) Minces and
Surimi. (H. Huss et al., editör). Quality Assurance in the Fish Industry, pp.
73-81.
OEHLENSCHLÖGER, J., 2000. Identifying Heavy Metals in Fish (H.A. Bremner
editör). Safety and Quality Issues in Fish Processing, Woodhead Publishing
Limited. Cambridge, England, pp.95-108.
ORBAN, E., NEVIGATO, T., MASCI, M., LENA, G.D., CASINI, I., CAPRONI,
R., GAMBELLI, L., ANGELIS, P.D. and RAMPACCI, M., (2007).
Nutritional Quality and Safety of European Perch (Perca fluviatilis) from
Three Lakes of Central Italy. Food Chemistry, 100: 482-490.
137
ÖZYURT, G., POLAT, A. and ÖZKÜTÜK, S., 2005. Seasonal Changes in the Fatty
Acids of Gilthead Sea Bream (Sparus aurata) and White Sea Bream
(Diplodus sargus) Captured in Iskenderun Bay, Eastern Mediterranean
Coast of Turkey. Eur Food res Technol., 220: 120-124.
PAPAGIANNIS, I., KAGALOU, I., LEONARDOS, J., PETRIDIS, D. and
KALFAKAKOU, V., (2004). Copper and Zinc in Four Freshwater Fish
Species From Lake Pamvotis (Greece). Environment International, 30: 357362.
PAUL, A.A. and SOUTHGATE, D.A.T., 1978. The Composition of Foods.
Amsterdam, Elsevier Science Ltd.
PÉREZ-MARTÍN, R.I., 1986. Estudios De Los Procesos Termicos En La Fabrication
De Conservas De Atun Blanco Y Su Incidencia En La Calidad. Ph Thesis.
Spain, Faculty of Chemistry, University of Santiago.
PUWASTIEN, P., JUDPRASONG, K., KETTWAN, E., VASANACHITT, K.,
NAKNGAMANONG, Y. and BHATTACHARJEE, L., 1999. Proximate
Composition of Raw and Cooked Thai Freshwater and Marine Fish. Journal
of Food Composition and Analysis, 12: 9-16.
RASHED, M.N., 2001. Monitoring of Environmental Heavy Metals in Fish from
Nasser Lake. Environment International, 27: 27-33.
ROCH, M. and McCARTER, J.A., 1984. Hepatic Metallothionein Production and
Resistance to Heavy Metals by Rainbow Trout (Salmo gairdneri)-I.
Exposed to an Artifical Mixture of Zinc, Copper and Cadmium. Comp
Biochem Physiol., 77: 71-75.
ROMÉO, M., SIAU, Y., SIDOUMOU, Z. and BARELLI, M.G., 1999. Heavy Metal
Distribution in Different Fish Species from the Mauritania Coast. The
Science of Total Environment 232: 169-175.
SHEWAN, J.M., 1977. The Bacteriology of Fresh and Spoiling Fish and the
Biochemical Changes Induces by Bacterial Action. In handling, Processing
and Marceting of Tropical Fish. Tropical Products Inst., 51-66.
SIDHU, K.S., 2003. Health Benefits and Potential Risks Related to Consumption of
Fish or Fish Oil. Regulatory Toxicology and Pharmacology, 38: 336-344.
138
STEINER-ASIEDU, M., ASIEDU, D. and NJAA, L.R., 1991. Effect of Local
Processing Methods (Cooking, Frying and Smoking) on Three Fish Species
from Ghana: Part 2-Amino Acids and Protein Quality. Food Chemistry, 41
(2): 227-236.
SUNLU, U. ve EGEMEN, Ö., 1998. Homa Dalyanı ve İzmir Körfezinin (Ege
Denizi) Farklı Bölgelerindeki Kirlenme Durumu ile Bazı Ekonomik balık
Türlerinde Ağır Metal Düzeylerinin Araştırılması. Journal of Fisheries and
Aquatic Sciences, 15 (3-4): 241-261.
SUNLU, U. ve EGEMEN, Ö., 1997. İzmir Körfezi’nde Dağılım Gösteren Lipsoz
(Scorpaena porcus L. 1758) Balığında Bazı Ağır Metal Düzeylerinin
Araştırılması. Akdeniz Balıkçılık Kongresi, 9-11 Nisan 1997. E.Ü. Su
Ürünleri Fakültesi, İzmir, 487-494.
TAHVONEN, R., ARO, T., NURMI, J. and KALLIO, H., 2000. Mineral Content in
Baltic Herring and Baltic Herring Products. Journal of Food Composition
and Analysis, 13: 893-903.
THOMAS, D.G., BROWN, M.W., SHURBEN, D., SOLBE, J.F., CREYER, A.,
KAY, J., 1985. A Comparison of the Sequestration of Cadmium and Zinc in
the Tissues of Rainbow Trout (Salmo gairdneri) Following Exposure to the
Metals Singly or in Combination. Comp Biochem Physiol., 82: 55-62.
TOPCUOĞLU, S., KIRBAŞOĞLU, Ç. and GÜNGÖR, N., 2002. Heavy Metals in
Organisms and Sediments from Turkish Coast of the Black Sea, 1997-1998.
Environment International, 27: 521-526.
TURHAN, S., USTUN, N.S. and ALTUNKAYNAK, T.B., 2004. Effect of Cooking
Methods on Total and Heme Iron Contents of Anchovy (Engraulis
encrasicholus). Food Chemistry, 88: 169-172.
TÜRKMEN, A., TÜRKMEN, M., TEPE, Y. and AKYURT, İ., (2005). Heavy
Metals in Three Commercially Valuable Fish Species from Iskenderun Bay,
Northern East Mediterranean Sea, Turkey. Food Chemistry, 91: 167-172.
TÜZEN, M., 2003. Determinaton of Heavy Metals in Fish Samples of the Middle
Black Sea (Turkey) by Graphite Furnace Atomic Absorption Spectrometry.
Food Chemistry, 80: 119-123.
139
UNEP, 1996. The State of The Marine and Coastal Environment in The
Mediterranean Region. Map Technical Reports Series, No 100, 142 p.
USERO, J., IZQUIERDO, C., MORILLO, GRACIA, I., 2003. Heavy Metals in Fish
(Solea vulgaris, Anguilla anguilla and Liza aurata) from Salt Marshes on
the Southern Atlantic Coast of Spain. Environment International 29: 949956.
UYSAL, H., and TUNCER, S., 1982. Levels of Heavy Metals on Some Commercial
Food Species in the Bay of İzmir (Turkey). VI.es Journées Etud. Pollutions,
Cannes, C.I.E.S.M., 323-327.
ÜNLÜ, E., GÜMGÜM, B., 1993. Concentrations of Copper and Zinc in Fish and
Sediments from the Tigris River in Turkey. Chemosphere, 26 (11): 20552061.
ÜNLÜ, E., AKBA, O., SEVİM, S., GÜMGÜM, B., 1996. Heavy Metal Levels in
Mullet, Liza Abu (HECKEL, 1843) (Mugilidae) from The Tigris River,
Turkey. Fresenius Envir Bull., 5: 107-112.
VAN PELT, T.I., PIATT, J.F., LANCE, B.K., ROBY, D.D., 1997. Proximate
Composition and Energy density of Some North Pacific Forage Fishes.
Comp. Biochem. Physiol., 118A (4): 1393-1398.
VOUTSINOU-TALIADOURİ, F., 1982. Monitoring of Some Metals in Some
Marine Organisms from the Saronikos Gulf. VI.es Journées Etud.
Pollutions, Cannes, C.I.E.S.M., 329-333.
WANG, X., SATO, T., XING, B. and TAO, S., 2005. Health Risks of Heavy Metals
to the General Public in Tianjin, China Via Consumption of Vegetables and
Fish. Science of the Total Environment, 350: 28-37.
WATANABE, K.H., DESIMONE, F.W., THIYAGARAJAH, A., HARTLEY, W.R.
and HINDRICHS, A.E., 2003. Fish Tissue Quality in the Lower Mississippi
River and Health Risks from Fish Consumption. The Science of the Total
Environment, 302: 109-126.
YARSAN, E., BİLGİLİ, A., TÜREL, İ., 2000. Van Gölünden Toplanan Midye
(Unito stevenianus Krynicki) Örneklerindeki Ağır Metal Düzeyleri. Türk J.
Vet. Anim. Sci., 24: 93-96.
140
YAZKAN, M., ÖZDEMİR, F. ve GÖLÜKCÜ, M., 2002. Antalya Körfezinde
Avlanan Bazı Balık Türlerinde Cu, Zn, Pb ve Cd İçeriği. Turk J Vet Anim
Sci., 26: 1309-1313.
YILMAZ, A.B., 2003. Levels of Heavy Metals (Fe, Cu, Ni, Cr, Pb and Zn) in Tissue
of Mugil cephalus and Trachurus mediterraneus from Iskenderun Bay,
Turkey. Environmental Research, 92: 277-281.
ZYADAH, M.A., 1999. Accumulation of Some Heavy Metals in Tilapia zilli Organs
From Lake Manzalah, Egypt. Tr. J. of Zoology, 23: 365-372.
141
ÖZGEÇMİŞ
1973 yılında Antakya’da doğdu. İlk orta ve lise öğrenimini Hatay’ın Kırıkhan
ilçesinde tamamladı. 1991 yılında girdiği Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi Gıda
Bilimi ve Teknolojisi Bölümü’nden 1995 yılında mezun oldu. 1997 yılında Mustafa
Kemal Üniversitesi Ziraat Fakültesi’nde laboratuar sorumlusu olarak görev yapmaya
başladı. 1999 yılında Mustafa Kemal Üniversitesi Su Ürünleri Fakültesi’ne araştırma
görevlisi olarak atandı ve aynı üniversitede o yıl yüksek lisans programına başladı.
2002 senesinde doktora yapmak üzere 35. madde gereği Çukurova Üniversitesi Su
Ürünleri Fakültesi’ne atandı. Halen aynı bölümde araştırma görevlisi olarak görev
yapmaktadır.
142

ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ

Transcription

Similar documents

SU ÜRÜNLERİ İSTATİSTİKLERİ Fishery Statistics 2013 SU Ü İSTA

ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ

ÇiFTE VATANDAŞLIĞA CEZA KANUNU