Untitled

Transcription

Untitled

Roma, Ashkalie thay Egipqanya
evropaki magazina
2
ANDRIPE
Integripe e Romane, Ashkalyune
thay Egipqanyune
komunitetyengo ani Kosova
But hari debatisalo thay hramisalo ji akana
vash evropake politike pedral Romano
komuniteti, pe kaste musay te pashara vi
odova Ashkalyuno thay Egipqanyuno kana
vakera vash e Kosova. Na kay e EU na sine
interesimi vash akala komunitetya thay o
sure kay phanglona e butya, kultura,
hakayencar, integripea, olenge edukipea,
may but kana jivdinena ano kotorleutne
thema e EU-ko. Numay ini pashe akale
angazhipeske, nakhipe angle akale
komunitetyengo, kola na siton minoritetya
ani Evropa, sine harne, thay dayk thane
hramingya vi regresi.
Shay te phengyol kay e Romengi sura, sar
vakerna ani Evropa, pe palune bersha uli
subyekti e politikengo mothavde kotar
kotorleutne thema e EU mamuy olenge,
kola musay te rezultinen e inkuraipeske
laqharipyencar. Ani akaya magazina,
dendili yekh pherdi informacia vash akala
politike, kola manglape te hraminen yekh
pozitivuno iranipe direkt integripeske akale
komunitetyengo ani adisuni Evropa.
Evropaki Magazina, ayekha sar konceptisali
amendar ani Kosovaki Fondacia vash
Puterdo Malipe, anela ververutne godinipeske dikhipya e ekspertyengo thay
aktivistyengo ani akaya umal. Thay, ano
akava gendo arakhlam buderi personya
interesime kay te ulaven amencar e
ekspertiza thay olengi eksperienca, koya
sitoy dosta, ano adresipe e romane
surengo ani Evropa thay odolengo kay
phanglona ulavipea e komunitetencar RAE
ani Kosova. Pe duy palune dekade, may
but ano Balkani, akala etnikune grupe
arakhlile ano mashkar e maripyengo kola
na sine olenge, thay manglapey te phiren
kotar yekh ekstremyuni situacia pe yaver.
Buderi migrinde, thay yekh minoriteti
aqhilo te arakhlol e maripeske bilaqipyencar. Numay vi o thana e ratyoriguna
Evropake, kote migrinde odola kay khargyona bahtasa, na ajukerde olen puterde
phikencar. Cidipea e humanitaruna asistenciako, avrialune thema na mothavde kay
janena thay mangena te adresinen o
problemya akale komunitetyengo, pashe
odoleske kay te den olenge adavahtuno
thanipe.
Pe palune bersha, kana yekh baro kotor e
dizunengo kola lele kotor pe maripe siton
konsolidime andar balkaneske thema kote
jivdinena, ani Kosova, egzodi e RAE
komunitetyengo shrdela duyto ver, numay
pe kontra rig. On akana irangyona zorea
kotar hulayune avrialune thema ani
Kosova, kote sherunipea arakhlona e
yekhune problemyencar sar yekh dekada
may angle.
Akaya magazina anela ververutne artiklya
kay anena informacie numay vi kritikuno
krisipe vash akala procesya. Ulavipea dena
opcie kay silen o resursi ano evropake
politike, kote ajukergyola te ovel Kosova
sigate, sar vi o rezultatya e halovipyenge
kay kosovake autoritetya kerde phanglo e
re-iranipea e personyengo kay na silen
beshipesko mekhipe ano thana e
ratyoriguna evropako, may but kotorleutne
e EU. Ayekha vi, adresisale vi duy procesya
kay hraminena dikhle o aktualuno diskursi,
thay yekhatar siton vi shanse vash suksesuno integripe. Pe mashkarthemutno plani
sitoy Dekada e Romengi thay pe themutno
plani sitoy e Strategia vash Integripe e
Komunitetyengo RAE ani Kosova. Pakyava
kay si but informacie kay anela e drabarnen
may pashe akale proceseyenge, kola
beshena pe shrd e butyako civilyune
instituciengo thay ververutne donatoryengo. Ini raipeske institucie akana siton
pashe akale problemyenge, thay akana
mothavena kay penjarde olengo pharipe:
akordinde bujeti vash nesave aktivitetya kay
iklona kotar e strategia sar vi phikoipe vash
iranipesko procesi.
Pakyaha zorale kay akana dikha o anglune
signalya yekhe vazdime korkorejanipesko
ani Evropa, Balkani thay Kosova, vash
emergentuno mangipe kay e romane,
ashkalyune thay egipqanyune komunitetenge te dengyol yekh shansa vash te
integringon so may sig thay may shukar
ano malipe kote jivdinena.
Luan Shllaku
Ekzekutivuno Direktori
Kosovaka Fondaciako vash Puterdo
Malipe
Magazina inicisali thay realizisali kotar e Kosovaki Fondacia vash Puterdo Malipe. Publikime gndipya e autoryengo na reprezennena o pratsavya e Fondaciake. • Bordi e editoripesko: Luan Shlaku, Agron Bayrami,
Venera Hayrulahu, Iliryana Kaqaniku, Fatmir Curri, Ilir Deda thay Alban Zogay. Koordinatori akala ediciako:
Vera Pula, Dizayni &Laqharipe: Sami Kqiku. • Kosovaki Fondacia vash Puterdo Malipe-Adresa: Ulpiana, Imzot
Nik Prela, Vila Gnr. 13, 10000 Prishna; tel.: +381 38 542 157; e-mail: [email protected]
ANO AKAVA GENDO
ROMA, ASHKALIE THAY
EGIPQANYA
EU BAJAKYA VASH INTEGRIPE E ROMENGO: KA PHIRAVEN OLEN O KOTORLEUTNE THEMA PERE BAJAKYENCAR?
Bernard Rorke
Qham 4
EU POLITIKE VASH ROMENGI INKLUZIA
Martin Demirovski
Qham 6
EU RAMI VASH NACIONALUNE STRATEGIE VASH ROMENGO INTEGRIPE –
SHAIPE TE LAQHARGYON OLESKE TENTIPYA ANO RATYORIGUNO BALKANI
THAY TE PHRAVGYOL DROM ANGLE
Blerinda Idrizi
Qham 10
ANTI-ROMANIPE: ANGLOKRISIPE KAY
IKALELA O ANGLIPE KOTAR O BINARYA
Bernard Rorke
Qham 13
“PANDAR BI ULO BUT DOSNA –
DEKADA E ROMENGA INKLUZIAKO
ANO RATYORIGUNO BALKANI“
Stephan Müller
Qham 16
O AVIPE PREKALO TOKENIZMI:
ROMENGO KOTORLEIPE, REPREZENTIPE THAY EMANCIPACIA
Željko Jovanović
Qham 19
NA SI THAN KOVA SHAY KHARGYOLA
KHER – IRANIPESKE REALITETYA ANI
ADISUNI KOSOVA
Verena Knaus
Qham 21
PREFORMULIPE E DEBATAKO: ZOREA
IRANIPE KOTAR PERSPEKTIVA
E QHAVORIKANE HAKAYENGI
Chelsey Lepage
Qham 24
KOSOVA: IRANIPE E MAYQALAVDA
POPULACIAKO ANI EVROPA
Autori: Romengo thay ashkaliengo
dokumentaciako centro - RADC
Qham 28
DIKHIPE PALAL, DIKHIPE GARAVIPEA
ANGLE
Strategia vash integripe e komunitetyengo Roma, Ashkalie thay
Egipqanya ani Kosovaki Republika
Qham 31
ROMA, ASHKALIE THAY EGIPQANYA
EVROPAKI SFIDA
Vera Pula
Qham 35
SFIDE VASH DIKHLARIPE THAY PHIRAVIPE E STRATEGIAKO THAY AKCIAKE
PLANESKO VASH INTEGRIPE E KOMUNITETYENGO ROMA, ASHKALIE THAY
EGIPQANYA, 2009-2015
Cairan O’Toole
Qham 37
SARANDA AKCIE VASH TE VAZDINGYOL
O IMPLEMENTIPE E ROMANA, ASHKALYUNA THAY EGIPQANYUNA STRATEGIAKO THAY AKCIAKO PLANI
Qham 39
PROYEKTYA VASH PHIKOIPE E STRATEGIAKO VASH INTEGRIPE E KOMUNITETYENGO ROMA, ASHKALIE THAY
EGIPQANYA
Qham 41
PHIKOIPE EU ANO PHIRAVIPE E
STRATEGIAKO VASH RAE
EU phikoinela procesi e integripesko
Qham 42
SOROS FONDI VASH IMPLEMENTIPE E
RAE STRATEGIAKO
Rebeka Qena
Qham 45
ROMANI KULTURA
Kujtim Paćaku
Qham 47
O ROMA – E KULTURA THAY OLENGO
IDENTITETO
Ibrahim Elshani
Qham 51
ARTI ANI AKCIA, IMAGINACIA TRUMINELA E TERNE ROMEN, PLEMETINA
ADRESINGOLA PLANETAKE
Qham 55
ROLLING FILM FESTIVALI: ROMANI
KINEMATOGRAFIA, IRANIPE VASH
YAVERIPE
Filmya kreirime kotar & vash roma
Charlotte Bohl
Qham 57
evropaki magazina
3
evropaki magazina
4
EU thay Regionalune Iniciative
EU BAJAKYA
VASH INTEGRIPE
E ROMENGO: KA
PHIRAVEN OLEN
O KOTORLEUTNE
THEMA PERE
BAJAKYENCAR?
Bernard Rorke
Adoptipe e ’EU Ramesko vash Nacionalune strategie vash integripe e Romengo ji pe 2020. bersh’ kotar o Evropako konsili 24. yuni, kergya e komesare
Viviyen Reding te vakerel sar si pe nakhipe:
“Adisuno halovipe sito baro bajako angle vash o milionya Roma ani sah Evropa. EU biqhalela vasno signali: aqhavipe e Romengo na sito phanglo amare
malipeske molipyencar thay amare ekonomiake modeleya.”
Shay sito akava baro bajako vash o EU
sevalutne, numay si baro bajako vash
manushipe, baro bajako vash o milionya
Roma? But musay te kergyol kay ma te
ovel numay baryaripe, feri so e sfida
kolencar arakhlola o Evropako rami sito
pherdo. Sar ka definina ’malipeske molipya’ pashe e alosaripyenge suksesyengo politikune partiengo agorutna
dahnako ani sah Evropa kola buhlarena
nakamipe thay sah mayavazyune te
sine kay na ini nakoherentune pelaripeya e multikulturalizmesko kova iklisto
kotar o dayake hakaya? So sito inkluzivuno kana vakergyola ’amare ekonomikune modeleske’ ani Unia kote abokar but thema phanela ortodoksyengo
neoliberalizmi? Isi but realune dikhipya
kay e Evropa 2020. shay te ovel e may
phande malipyencar thay naliberaluna
demokratia kote o nayekhipe thay qorolipe jala angle e naqhavde zoralipeya,
numay o Roma thay yaver dikhutne minoritetya vi pe lugipe sito khelavde thay
pelarde sar bashne thay biqalavde.
Numay, o Rami anglopenjarela o
shaipe: adikerde dikhipya vash keripe
anglipeske thay pherde inkluziake malipyengo kola halakerena o shunipya
khetane avipesko, koheziako thay
mashkarune respektesko mashkar o
sah dizune, bi phanglo ano olengo etnikuno avipe. Kotar akava sebepi ini kay si
anglodarakeripya, Rami musay te ovel
bahtakerdo kotar e rig sah odolengi kola
kerena buti vash vazdipe e demokraciako. Rami sito bi undripesko ji akana
may puterdo thay may detalyuno mothavipe e resesko Evropaka komisiako
kana vakergyola vash o puqipe e Romenga inkluziako. Odolestar, agoripya e
Konsileske koleya adoptingyola o Rami,
ande pe 19. mayi, mothavena o may
baro niveli e politikune mothavipyengo
kay o integripe e Romengo phiravdilo
kotar o margine ano sheruno drom e
politikune puqipyengo ani Evropaki unia
thay avri olatar.
Mangipe e Komisiako kay o sah thema
te jamainen thay te phiraven o resyune
strategie thay te sigurinen musayutne
resursya vash promovipe e integripesko
ano shtar umala e sastipesko, thanipeske puqipya, edukipe thay butyaripe,
iklona direktune kotar e Dekada e Romenga inkluziako 2005-15, kola inicirinde o Fondacie vash puterdo malipe
thay Lumiaki banka. Dikhlola kay ka
qhivgyol zoralo mekanizmi e dikhlaripesko bershune raporteya kotar e Evropaki komisia reseya vash siguripe kay
o strategie te phiravgyon, kay ka ovel
qalavdo anglipe thay kay o love dende
Romenge integripeske ka resen ji ko
agorutne vastune, sito odova so may
but loshakarela.
Rami sito eksplicituno ani piri buti te
azhutinel e themyen kola siton potencialune kandidatya kotar Mesmedisyoriguni Evropa, kay pe regionaluno thay
nacionaluno niveli te bayaren pere tentipya e Romenga inkluziako ano trin
qhandya: laqharipe e azhutipeske deipesko ano rami e Instrumentesko e an-
gloshayutne azhutipesko; zoralipe e kotorleipesko civilyune malipesko; thay
dara dikhlaripe e anglipesko kay kergya
sakova them. Dikhipya siton kay ayekha
angazhipe, ani komparacia e may anglune talasyengo e EU buhlaripesko, ka
anel ji odothe kay o puqipe e hakayengo
thay Romenga inkluziako qaqhe ka lelon pe dikhipe thay kay o Kopenhageske
kriteriumya ka lenpe pe dikhipe kana
vakergyola vash o pasharipe e neve themyengo Evropaka uniake.
Yekhipya mashkar e Dekada thay Rami
siton abokar bare kay sito kanleutno te
sugerina kay o Rami na manglape te
ovel gndimo bizo konteksti kova sigurinela e Dekada kotar 2005. bersh, kana
dersh nacionalune raipya dende lafi kay
ka phiraven o harnipe mashkar o Roma
thay yaver dizune ano shtar prioritarune umala, kay ka marenpe mamuy e
diksriminacia thay ka promovinen butyako yekhipe. Ayekha, odova so adoptisalo thay so formalune ratifikisalo ano
may uqo niveli EU sito o signali e Dekadake anglipesko. Yekhipe sito ayekha
kay isi shukarne siklipya kola musay te
siklova thay kola shay te garaven buderi
vahti. Palo panj bersh kotar o adoptipe
e Ramesko na manga te vakera vash o
mekhipya ano phiravipe, natheripe e
realune resyengo ano prioritarune
umala, naadekvatune bujetya, natheripe e koordinaciako mashkar o rezoryune ministrie kana vakergyola vash o
Nacionalune strategie vash Romengo
integripe. Panj bersh palo adoptipe e
Ramesko na manga te besha ano konferencie thay butyarne rovindoy vash o
natheripe e mangle analitikune detalyengo, gndindoy so te kergyol e harne
krlencar thay aqhavipyencar kay o molipya e EU vash Romengi inkluzia te va-
stingyon ani may laqhi qhand. Panj
bersh palo adoptipe e Ramesko na magna te arakhlova e situacia kote o jivdipeske kondicie e milionya Romengo
kola jivdinena ano phanglo qorolipe
may but rumisale, vay o anglokrisipya
vash o Roma pandar iklona ani biandi
phuv. Sah akava soske hramingyam si
kay panj bersh e Dekadako numay e situacia sitoy bash ayekha.
Akaleya na manga te pelara o resipya e
Dekadako koya siguringya butyake shablonya odolesko so musay te kergyol
vash te kergyol o integripe, yekhipe,
malipeski kohezia ayekha vi vash maripe mamuy diskriminacia thay anglokrisipya. Isi bari eksperienca thay shukarni praktika kola siton rezultati e
butyako kotar o shrdipe e Dekadako
numay kola musay te khuven pe buti reseya te aven may laqhe rezultatya thay
bayarde. Isi mangipe kay ano periodi
akanatar ji pe 2020. bersh te ovel kerdo
koordinipesko mekanizmi kova sito proporcialuno mangipyenge kola siton anglal amen. Mothavipe anglopenjarela
kay e rola e EU Platformako vash o
Roma musay te zorakergyol. Raporti
biqhaldo Komiteteske vash dizunenge
tromalipya, hakayipe thay andrune butya sito eksplicituno kana vakergyola
kay o phravdi metoda e koordinipeski
na bayrili mangipeske kana vakergyola
vash bayaripe e Romenga inkluziako.
Phare kay ka yaveringyol. Komisia shay
may shukar te vastinel o mekanizmya
Dekadake vastindoy poro kedipesko zoralipe, pere strukture thay yekhuno phiripe e partenryengo, kote lena kotor o
agencie UN, mashkarthemutne organizacie, civilyuno malipe thay kotorleu-
5
tne raipya e reseya vash adikeripe mangle impulsesko vash te siguringyol kay
akava EU Rami, te vastina o moto e Komisiako, ‘ker yaveripe ji pe 2020. bersh‘.
Sfida kola siton angla amende siton
phare. Na dur raporti e Komisiako mothavgya kay „kotorleutne thema na vastinena ani mangli qhand o love EU vash
o efikasyuno malipesko thay ekonomikuno integripe e Romengo.“ Odothe
vakerla kay natheripe e janipesko thay
kapacitetyengo vash absorbipe e EU vastushyengo kombinimo e kishle strategiencar vash inkluzia ano harne krle ano
nacionalune, regionalune thay lokalune
nivelya. Musay te ushargyol o mothavdo resipe ano mothavipe e Ramesko
te „giriqingyol puqipe kapacitetesko“
thay te kergyol buti e kotorleutne themyencar ano yaveripe e operativune
programyengo reseya vash te dengyol
sama e neve mangipyenge, sadipe e
phiravipesko thay sigyaripe e realizipesko e prioritetyengo.
Mothavipe ayekha vi bahtakerla leparipe e kotorleipesko thay konsultipe e
Romengo. Sar kay dikhla e Komisia,
„kvaliteti e EU politikako phanglo sito
kotar o siguripe e buhle kotorleipesko
ano sah zinjiri - kotar e koncepcia ji pe
phiravipe e politikako“. Te sine kay
manglola kay o Rami te ovel suksesuno,
odoya ver on musay te sigurinel gndime
thay strukturalune konsultipya thay kotorleipe e Romengo.
Phirgya o vahti kana o Roma sine jivdime sar nadiferentimi, pasivuni thay
kedimi populacia. Komisia musay te
khelel e vitaluni rola ano promovipe e
pherde kotorleipesko e Romengo ano
akava procesi thay ano zoralo pheripe e
evropaki magazina
kotorleutne themeyengo te akceptinen
e ideya kay o aktivuno dizunipe sito
bare vasnipestar vash malipeski inkluzia
thay kay astarela e sah dizunen biphanglo ano olengo etnikuno avipe. Romane komuniteteskeyenge thay reprezentyenge musay te dengyol shaipe te
len kotor ano keripe e politikengo thay
iniciativengo kola direktune silen qalavipe pe lengo jivdipe.
Klaro sito kotar o mothavipe e Ramesko
thay agoripe e Konsilesko kay o primaruno godornipe vash o hakaya, shukaripe thay siguripe vash sah dizune ano
nacionalune raipya. Pe agor e agoresko
akava sito, sar kay e Komisia mangla te
phenel, rami vash nacionalune strategie
vash Romengo integripe. Numay, primaruno godornipe sile yaveripe kotar o
pherdo godornipe. Aktivistya e civilyune
malipesko durma instistinde kay Evropaki unia sila vitaluni rola ano garavipe
e minoritetyenge hakayengo, leindoy
kotor vi o Roma, thay ano koordinipe e
butyako e kotorleutne themyengo te
promovinen o yekhipe thay te phiraven e efikasyuni politika e malipeska inkluziako. Sar kay o presidenti Barozo
vakergya ano angluno EU Roma samiti
2008. bersh, ‘nane than vash kotorleipe
ano lese vay butya ovena sar sigate.’
Rami pashe e agoripyenge e Konsilesko sigurinela e mapa e dromeski vash
Romengo integripe ji pe 2020. bersh. Ov
ayekha sito na duy ver gndimo kana vakergyola kay vash te phiravgyol kotar o
lafya ano butya vash o integripe te ovel
qaqhipe vash may baro etnikuno minoriteti ani Evropa, musay sito aktivuno
kotorleipe e korkore Romengo. Buti
koya sitoy angla amende phanglola pe
nacionalune raipya kola musay te ‘keren nesavo yaveripe ji pe 2020. bersh‘
kova ka ovelole qalavdo hasari ano beshipeske thana, getoya, dizya thay gava
kote milionya Roma aqhona jivde ano
kondicie vijaime qorolipestar thay aqhavipestar.
(Bernard Rorke, Direktori e Rodlaripesko
thay Mashkarthemutne Reprezentipesko,Roma Initiatives, Instituti vash Puterdo Malipe
Arakhipya, komentya thay agoripya
dende pe akava dokumenti siton e autoreske thay nashti te adikeren politika
thay pratsavya e Instituti vash Puterdo
Malipe. )
evropaki magazina
6
EU POLITIKE
VASH
ROMENGI
INKLUZIA
Martin Demirovski
Juli 2011
Pe palune panj bersha dikhlilo shukarno
anglipe ano khetano jamaipe e EU akcesesko vash te bayaren Romengi inkluzia thay te laqharen o socio-ekonomikune kondicie e Romane komunitetyengo. Pashe akaleske, akaya misia
yekhatar vash te sigurinel yekhune hakaya vash o Roma, aqhola nakompletyuni. Sar kana o EU Rami vash koordinipe nacionalune Romane strategiengo
aprovimo kotar Evropako Konsili pe 24
Yuni, may buderi rodingoyola te siguringyol o respekti vash Romane hakaya
thay socialuno astaripe ani sah Evropa.
Sar e EU phirla kotar sahastardo rami
thay akcesinla pe nacionalune nivelesko
implementipe? Akava notadeinla o paluno jamaipe ano EU politike vash
Roma, thay dikhalrela o tentipya mangle te reslon qalavde rezultatya.
Akanautne jamaipya ano EU
Romane polike
Evropako Parlamenti vazdingya may
bari sama pe Romane puqipya so sine
naktari te truminel e Komisia thay kotorleutne thema te den respodipe. Pe
2004-2009 Parlamenti, may bare politikune grupe ule khetane vash o Romenge hakaya, kulminindoy ani yekh
Parlamentaruni Rezolucia kharindoy e
Komisia thay e Konsile te adoptinen e
Evropaki Romengi Strategia.1 Yekhuni
Rezolucia may konkretune rekomandipyencar thay politikune ambiciencar
miratisali pe 2011.2 E duyto Rezolucia
astarela efta prioritarune umala thay
buderi se 30 obyektive phanglo e strategia vash Romengi Inkluzia. Evropake
Parlamenteski sama vash o Roma kergya politikuno momenti vash e avutni
EU Romengi Politika, ini kay o detalya
thay mekanizmya kerdile thay mamuisale mashkar e Komisia thay kotorleutne thema.
Evropaki Komisia resti yekh yekh baro
bajako angle pe akava bersh olaka Komunikacia, o “EU Rami vash Nacionalune Romenge Integripeske Strategie ji
pe 2020”.3 O EU Rami prezentisalo pe
Aprili 2011, shukarajukerdilo kotar Konsileske Konkluzie pe Mayi thay miratisalo kotar o Evropako Konsili pe 24
Yuni.4 O Rami sito may pherdo dokumenti e politikako kay ji akana kerdilo
kotar e Evropaki Komisia vash te laqharen o socialuno astaripe vash 10-12 milionya Evropyanya e Romane avipeya.
Ov sile res te mothavel thay te koordininel o obligipya thay godornipya e EU
kotorleutne themyengo thay kandidatyune themyengo ani rig olenga Romana populaciako. Andar o Rami, e Komisia propozingya kay o kotorleutne
thema te jamainen piri Romengi strategia, bazirimi pe shtar thavdyune nacionalune integripeske resya (thanipe,
sastipe, edukipe thay butyaripe). O dokumenti ayekha vi baziringyola pe 10
Khetane bazikune principya vay Romengi inkluzia5 thay principya vash e
Dekada e Romenga Inkluziako.6
Pe 19 Mayi 2011, o sah 27 kotorleutne
thema vash Butyaripe, Socialune Politike, Sastipe thay Konsumeske Surengo
Konsili (EPSCO) reste halovipe vash
yekh gendo e Konkluziengo kay Miratinde o EU Rami vash koordinipe e nacionalune Romenge strategiengo.7
Akava halovipe sine ulavde inkuraimo
dendo pe konteksti ano ulavde diskusie
mashkar o Ratyorigune thay Vrdlorigune Evropake thema vash ko sile go-
dornipe vash Romengi politika thay
save kompetence e EU sila te qhivel
tele e khetani agenda.
EPSCO miratingya koncepti e nacionalune Romenge strategiengo mekhindoy
nesavo fleksibiliteti vash nesave thema
te jamainen olenge politikake mase
vash o shtar integripeske umala sar kotor e Nacionalune Reformake Programesko sar kotor e EU 2020 Strategia
vash “gojalo, savahtuno thay adikerdo
bayripe”. Konkluzie phiravna o kotorleutne thema vash te “laqharen o implementipe thay te zorakeren o efektiviteti EU fondyengo”, thay te keren may
laqho vastipe e teknikune azhutipesko.
On siton but may gojale vash inkluzia e
Romengi ano deciziake leipeske procesya desar o Rami thay silen zoralo fokusi
vash Romengo zoralipe prekalo kotorleipe ano politikenge debate thay implementipe. EPSCO khargya e Komisia
“te dikhlarel o rigorozyuno monitoripe
1
http://www.europarl.europa.eu/sides/getDoc.do?type=MOTION&reference=P6-RC-2008-0050&language=EN.
http://www.europarl.europa.eu/sides/getDoc.do?pubRef=//EP//TEXT+TA+P7-TA-2011-0092+0+DOC+XML+V0//EN.
3
“EU Rami vash Nacionalune Romenge Integripeske Strategie ji pe 2020”, COM(2011) 173, Briseli, 5.4.2011, http://eurlex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=COM:2011:0
173:FIN:EN:PDF.
4
Evropake Konsileske Konkluzie, 24 Yuni 2011,
http://www.consilium.europa.eu/uedocs/cms_data/do
cs/pressdata/en/ec/123075.pdf.
5
O 10 Khetane Bazikune Principya: 1. Konstruktivune, pragmatikune thay nadiskriminipeske politike; 2. Eksplicitune
vay na ekskluzivune targetipya; 3. Mashkar-kulturaluno
akcesi; 4. Reseya vash sherunipe; 5. Godinipe e polyune yekhipyengo; 6. Transferi e evidentima dikhlarda politikako; 7.
Vastipe e Komunitetyenge instrumentyengo; 8. Kotorleipe
e regionalune thay lokalune autoritetyengo; 9. Kotorleipe e
civilyune malipesko; 10. Aktivuno kotorleipe e Romengo.
http://ec.europa.eu/social/main.jsp?catId=761&langId=en.
6
http://www.romadecade.org. Butyaripe, Socialune Politike,
Sastipe thay Konsumeske Surengo Konsili (EPSCO) sito kerdo
kotar butyaripe, socialuno garavipe, konsumeske garavipe,
sastipe thay yekhune shaipyenge ministrie, kova kedlape
mashkar peste panj ver ano bersh. Mayeske 2011 Konkluzie
sito shayutne akate: http://www.consilium.europa.eu/uedocs/cms_Data/docs/pressdata/en/lsa/122100.pdf.
7
EU Rami, COM(2011) 173.
2
e implementipesko e Konsileska Direktivako 2000/43/EC”, shay vi e EU may
zoralo intrumenti ano maripe mamuy
diskriminipe bazirimo pe etnikuno
avipe. EPSCO ayekha vi mothavgya o
mangipe te sigyaren o maripe mamuy
trafikipe e Romengo thay te garantingyon o krisyune hakaya e Romane viktimyengo e trafikipesko.
Konkluzie e 24 Yuneske kotar Generalune Surengo Konsili reprezentinela o
agorutno bajako ano umala e keripesko
e EU niveleske koncensusesko phanglo
e surencar may anglune vazdime kotar
civilyuno malipeske organizacie e Evropake parlamentarenca pe 2000 (thay
may angle). Konkluzie penjarena o vasnipe e Romenga Inkluziako ano EU niveli thay kharela vash o siguno implementipe e Konsileske (EPSCO)
Konkluziengo pe 19 Mayi 2011 vash o
EU Rami. EPSCO Konkluzie thay o Rami
dela o detalya e EU akcesesko pe Roma
numay o finaluno Konsilesko teksti kotar o Yuni anglodikhlarela yekh vahtesko periodi vash “gatisaripe, laqharipe
vay jamaipe e nacionalune inkluziake
strategiengo”, vay “integripe e politikune masyengo ano olengo may buhlo
kaudri e socialuna inkluziaka politikako”,
ji pe agor e 2011. Ji kay si than vash politikake yaveripya ano nacionalune akcesya isi may hari yekh dendi data vash
anglipe ano stratregie.
Nevo thay shukarajukerdo rami
Ramesko Komunikipe reprezentinela
vasno yaveripe ano EU akcesi pedral
Romengi politika. Komisia adikergya ji
odoya ver kay o solucie vash o Roma
musay te arakhlon ano may shukarno
implementipe e egzistime savahtune
politikengo, ini kay odola politike jamaisale bi lelo pe dikhipe o specifikipe
e Romenga situaciako. Penjaripe kay o
targetimo akcesi vash o Roma na minirinla o “ may buhle strategie te marenpe mamuy zoralipe thay qorolipe”
vay “ te frden e yaver qalavde grupe
thay duryarde kotar phikoipe” thay
“sito ano phanglipe e principyencar e na
diksriminaciako khetane ano EU thay
nacionaluno niveli” mekhla o buderi e
akanutne politikune jamaipya.8
• Monitoripe: Yekh kotar o may vasne
propozipya kay Komisia kergya ano EU
7
Rami sito o ayekhakhardo “zoralo monitoripesko mekanizmi” kova ka phiravel anglipe e sakole kotorleutne themesko. Rezultatya, bilaqhe thay laqhe,
vash implementipe e Nacionaluna Romenga strategiako ka raportingyol e Komisiake thay may dosna e Konsileske
thay Evropake Parlamenteske. Akava
kharipe vash zoralo monitoripe shay te
konsideringyol sar yekhuno shaipe vash
te putergyon o regule e mangla Romenga inkluziako, sikavde kotar o kritike thay azhutipe e kotorleutne themyengo ulavena may shukarni
eksperienca. O mekanizmi e monitoripesko shay te komplikingyol, pashe akaleske. Akava ka rodel o kareshtipe e
khuvipesko kotar e Sherune Hakayengi
Agencia (FRA), khetane e “yaver relevantune trupya”, leindoy kotor, inter
alia, e Evropaki Fondacia vash Laqharipe e Jivdipeske thay Butikeripeske
Kondiciengo, monitoripeske mekanizmya e kotorleutne themyengo thay EU
2020 Strategia monitorinena thay redikhlarena o procesi. E rola e FRA sitoy te
kerel buti e kotorleutne themyencar te
jamainel o monitoripeske metode kola
kerena komparaciaki data ka ovel decisyuno ano akcesi e Evropako.
• Buhlaripe: Kotorleipe e Ratyorigune
Balkanesko thay Turkiako sar EU jenya
ka anel e yaver 3.8 milionya Roma ani
EU. Komisia kergya lungi buti vash laqharipe e treteripesko e Romengo ano
akala thema sar sherune politikake kondicie vash buhlaripe, thay dela konsi-
evropaki magazina
derime fondya vash Romengo yekhipe
thay inkluzia prekalo Instrumenti vash
anglo-Kotorleipe (IPA). Komisia mothavgya kay ka laqharel thay may shukar ka koordininel o IPA fondya vash
Roma thay ka orientinel o fondya vash
may stratejikune thay orientime rezultatyenge politike.9 O 2010-2011 Buhlaripesko Paketi kotar e Komisia (kova
notadeinela anglipe vash kotorleipe kotar o kandidatyune thay potencialune
kandidatyune thema) qhivgya pe dikhipe o bayardo riziko vash o Roma sar
“ulavdo qalavdo minoriteti” kotar o
efekti e ekonomikuna krizako. DG Buhlaripe, anglo-khuvipe e Rameske dokumentesko, inkurainela bularipeske
thema te keren buti ano tiknaripe e zoralipesko thay socialune duryaripesko,
ani lenya e Evropaka 2020 Strategia,
thay vastindoy e Dekada e Romenga
Inkluziako, thay rekomandinla kay akala
thema konsiderinena “keripe e klaro
thay ambciciozune resyengo ano butyaripe, edukipe thay zoralipesko tiknyaripe e disavantazhune komunitetya,
may put o Roma.”10 Efektiviteteya, EU
dengya e buhlaripeske themyenge o
shaipe te dikhlaren e kotorleutne themyen ano poro treteripe thay inkluzia e
Romengi.
8
EU Rami, ibid.
Buhlaripeski Strategia thay Sherune Sfide 2010-2011,
Briseli, 9.11. 2010 COM(2010) 660: http://ec.europa.eu/enlargement/pdf/key_documents/2010/package/st
rategy_paper_2010_en.pdf.
10
http://europa.eu/rapid/pressReleasesAction.do?reference=IP/10/1097&format=HTML&aged=1&language=EN&
guiLanguage=fr.
9
evropaki magazina
• Romengo Task Zoralipe: Romengo
Task Zoralipe e Evropaka Komisiako kerdilo te dikhel sar te laqharel o harjipe e
EU fondyengo. Pe dosna Decembri
2010, Task Zoralipe publikingya o rodlaripe vash o vastipe EU fondyengo
vash Romengi Inkluzia.11 Rodlaripe mothavgya kay o kotorleutne thema pandar shukarne na vastinena o EU love
vash o res e efektivune socialuno thay
ekonomikuno integripesko e Romengo
thay o resya shay te arakhlon vash o nanipe e janipesko-sar thay administrativune kapacitetya te apsorbinen o EU
fondya. Rodlaripe identifikingya vi o
problemya ano keripe e nacionalune
ko-financipeske thay nanipe e politikake mangipesko ano nesave kotorleutne thema. EU Rami ayekha reflektingya e Task Zoralipeske arakhipya,
rekomandindoy may shukarno thay
may zoralo vastipe e EU fondyengo
vash Romengi inkluzia kotar o kotorleutne thema andar o akanutno thay
avtuno programipesko periodi. Task Zoralipe akana ka ovel permanentuno andruno trupo vash fokusime diskusie mashkar direktorya ano relevantune
Komisiake Direktoriatya-Generalune.12
8
Nashaldo elemen:
an-diskriminipe
EU Rami e komunikipesko sile klaro res
ano sikavipe e socialune kotorleipesko,
thay nashalela o vitaluno elementi e
maripesko mamuy anglokrisipya thay
diskriminipe mamuy o Roma. Shukarne
resya ano EU niveli siton dur kotar keripe e individualune politikengo thay
deklaracie ano kotorleutne thema.
Evropa cidela kotar o darinyune anti-Romenge shunipya. “Anti-Jipsizmi” sito dikhlardo ano yekh gendo e kotorleutne
themyengo prekalo medie, themenge
politike thay kotar o individualune dizune-kotar o paldipe zoreya thay kampengo shusharipe ano etnikune baze,
racistyune deklaracie, nakamipeski qhib
thay vazdipe e bishandipesko.13
Racistitkuno bishandipe may but vastingyola kotar o jene ekstremistyune grupengo, dayk ver silen politikuno garavipe
kotar o akanutne politikanya. Bayripe e
natoleripesko shay te dikhlol ini ano butya e nesave raipyengo. Sito vasno kay e
Komisia sitoy siguni thay respondyuni
ano olake reagipya ano akala ovipya e kotorleutne themyengo. Akanutne legalune instrumentya thay mase ano EU ni-
veli shay te listingyon ani Komisiaki komuniacia te pelaren pe godi kotorleutne
themyenge kay Romengi inkluzia thay
respekti jala vast pe vast e maripeya mamuy diksriminipe. May zoralo fokusi ano
krisyune elementya e anti-diksriminipeska politikako, thay o mangipe e may
bare zoralipesko ano nacionaluno niveli,
ka kerel e EU Rami may kompetentyuno
dokumenti. Bahtake, EPSCO–ke Konkluzie ani Komunikacia kerla bajako angle
kharindoy e Komisia te kerel, rigorozyuno
monitoripe e implementipesko e Konsileska Direktivako 2000/43/EC.14 Qalavde
Roma ani Evropa kerena e Komisia te
ovel aktivuni ano kharipe e kotorleutne
themyengo te aqhaven raipyengo ushkavipe e EU krisesko ano diskriminipe mamuy o Roma.
11
Akava astarela o Direktoriatya –Generalune vash Yurisipeske
Sherune hakaya thay Dizunipe; Butyaripe, Khereske Sure;
Edukipe, Kultura, Multilingualizmi thay Terne; Regionalune
Politike; Rodlaripe, Inovacia thay Skencia; Agrokultura thay
Ruraluno Jamaipe; Sastipe thay Konzumeske Politike; Financialuno Programipe thay Bujeti; Buhlaripe thay Evropake
Komuniteteski Politika; thay ofisi vash Generaluno Sekretari
e Evropaka Komisiako).
12
Misalake, dikh: http://www.romadecade.org/files/downloads/News/CSCE%20Presentation%20-%20Stanis lav%20Daniel.pdf.
13
http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=CELEX:32000L0043:en:HTML
14
http://siteresources.worldbank.org/INTROMA/Resources/Policy_Note_Fact_Sheet.pdf.
Sherune umala kote o may baro
angazhipe sito musayutno kotar
o kotorleutne thema
• Edukipe e Romengo: Edukipe sito
yekh kotar may vasno elementi ano EU
Rami. Resya dende kotar Komisia vash
edukipe (te sigurinen kay sah Romane
qhavore agorinena may hari fundoni
shkola) kharela vash o akcesi ano kvalitativuno edukipe bizo diskriminipe vay
segregipe; agoripe e fundona shkolako;
akcesi ano kvalitativuno tikne qhavorengo edukipe thay sama; tiknaripe e
gendesko e terne shkolake mekhipyengo kotar mashkaruno edukipe; thay
zoralo inkuraipe e terne Romenge te len
kotor ano mashkaruno thay uqo edukipe. Akala siton vasne elementya numay savaht si nanipe e ambiciengo vash
o resya. Te sine kay EU na resla o agoripe
e fundone thay uqe shkolipeske kompletipesko vash o sah Romane qhavore
ji pe 2020, pandar ka mekhel olen panj
bersh pale e jamaime themyendar kola
marenape vash te pheren o Mileniumeske Jamaipeske Resya kerde ji pe
2015. May specifikune, EU Rami nashalgya o shaipe te kharel vash aqhavipe, na numay vash shkolako segregipe
numay vi o nashukarno qhivipe e Romane qhavorengo ano specialune
shkole, te azhutinen ano tiknaripe e harnipesko ano edukipesko resipe mashkar
o Roma thay yaver EU dizune ano mashkaruno thay uqo niveli. Vazdipe e diplomipesko e Romengo ano univerzitaruno niveli sito but vasno vash te zoralon
o Roma. Romane terne ka oven ani may
efektivuni pozica te resen socialuno kotorleipe te sine kay silen laqho edukipe.
• Romengo kotorleipe: Aktivuno kotorleipe e Romengo ano keripe e Romenge
politikengo thay implementipe shay te
hramingyol sar panjto res e Ramesko.
Romane politike nashti te jamaingyon
ani distanca e komunitetyendar kola silen res te vijainen. Hramimo kotorleipe
e Romane profesionalistyengo ano formulipe thay implementipe e Romane
politikengo sito vasno vash olengo suskesi, vash te vazden o shunipe e theripesko thay godornipesko. Bahtake, EPSCO Konkluzie astarena akala vasne
elementya. Inkluzia na sitoy shayutni
bizo kotorleipe.
9
• Efektivuno monitoripe: Ji kay o zoralo
monitoripe sito hramimo ano Rami, vash
te sigurinen akala mekanizmya musay te
jamaingyol may dur. Monitoripesko sistemi kova mothavela o anglipe, lajakarla
o andar-resipya thay promovinla shukarne praktike sito darinyuno. EU shay te
siklol kotar o metodologie vastime kotar
o Dekadako Dikhlaripe, kova sito monitoripesko instrumenti jamaimo te adikerel o bajakya e anglipeske vash Dekada e
Romenga Inkluziako. Ov azhutingya e Dekadake kotorleipeske themyen hramindoy olenge resipya thay mothavdinoy
vash soske si musayutni e sama.
Efektivuno monitoripe ka ovel may lokho te sine kay Rola e Nacionalune Kontakt Thavdesko vash o Roma sitoy may
klari. Ano EU Rami, akava Kontakt Thavd
dela koordinipe thay jamaipeski rola numay o EPSCO Konkluzie numay referinena pe monitoripeske role. Alosaripe
shay te ovel vash e yaver biumlavdi komisia te lel pa peste o notadeipe. Eksperienca ano nesave Vrdlorigune Evropake thema mothavgya kay o yekhune
implementipeske trupya, monitorinena
thay jamainena politika; shay te rezultinel o kishlo politikengo implementipe.
Konkluzie: Polikuno faktori
Sakova Romano komuniteti sito definimo kotar olesko lokaluno konteksti,
specialune o nivelya e shkolake nakhavipesko, socialuno kotorleipe, jivdipeske standardya thay butyaripe. O standardya, krisya thay kompetence rodena
te sfidinen akala lokalune realitetya phikoipe ano lokalune, nacionalune thay
Evropake nivelya, numay naktari vash
efektivuno yaveripe sito o politikuno
mangipe. Kotorleutnenge themyenge
Romenge strategie silen pandar te phanen o harnipe mashkar politikake halovipya ano Briseli thay olengo implementipe ano kotorletune thema.
Komisiake Rameske kvote Lumiaka Bankake shifre mothavena kobar sito Romengo harjipe vash kotorleutne
thema.15 Inkluzia shay ano nesave sure
te bayarel e nacionaluni GDP kotar 4%,
numay pe ilakake vijaipya e Romengo
shay te kontribuinel pe yaver 175 milionya Euro vash yekh them. EPSCO palem hraminela kay “ekonomikuno molipe vash malipe ano sah, leindoy kotor
evropaki magazina
o aqhipya e manushipeske kapitalesko
thay nashalipe e produktivitetesko”.16
Paralelune, EU inkurainela kotorleutne
themyen te vastinen EU fondya thay
teknikuno azhutipe vash te azhutinen
olen ano adresipe e Romane puqipyengo. Ekonomikune jamaipya ano
than e sfidengo vash adresipe e socialune kotorleipesko, zoralipe thay anglokrisipya shay te mothavel kay te ovel
may efektivuno motivipe. Te sine kay
nacionalune politikake kerutne, parlamentarya thay dizune lena kan kay e
Romengi inkluzia legarela pe ulavipe e
pheruna samako e kedime nacionalune
bujetyengo vastindoy pherune EU fondya thay laqharindoy butyake tregya,
(sar ini tiknyaripe e qorolipesko thay socialune duryaripesko), shanse kay o politikune deklarate ano EU niveli yaverisale
ano
efektivune,
shukar
implementime nacionalune strategie siton bayarde. Yekhune, te sine kay o nahalovipe vash kotorleipe ovla vash o sebepya e financialune puqipesko, musay
te garavgyol kotar o akuze e mangle diskriminipesko.
Rezolucia e Parlamenteski, Rami e Komisiako, EPSCO thay Evropaka Komisiake Konkluzie, khetane kerena yekh
shukarno andripe e politikake rekomandipyengo vash kotorleutne thema
te maren duryaripe e Romengo. Akala
politikake fondacie zorakerena akcie kotar kotorleutne thema sar kay on gatisarena, laqharena vay jamainena
olenge strategie. Procesi ka rodel o bayarde manushenge thay financialune
resursya te jan angle, politikuni presia
vash te sigurinen efektivuno implementipe, thay yekh klaro respodipe kotar e
Komisia te sine kay o anagazhipya na
pherdile.
(Kontakt personi vash Romenge
puqipya ano OSI-Briseli:
Martin Demirovski:
[email protected]
Tel: +32.(0)2.505.4640.
Malipe)
15
EPSCO Konkluzie, ibid.
evropaki magazina
10
EU RAMI VASH NACIONALUNE STRATEGIE VASH ROMENGO
INTEGRIPE – SHAIPE
TE LAQHARGYON
OLESKE TENTIPYA
ANO RATYORIGUNO
BALKANI THAY
TE PHRAVGYOL
DROM ANGLE
Blerinda Idrizi
Anglo bish bersh, Vaclav Havel ano duyto
simpoziumi pe 1991. bersh vash „Minoritetya ani politika“, adikerdo ani Bratislava e Slovakiaki, vakergya „Sherune yaveripya kay ovena palo sah totalitarune
sistemya – hramipesko tromalipe, vakeripesko tromalipe, edukipesko, gndipesko, tromalipe e pakyavipesko, sah akala
dizunenge tromalipya puterna drom ververutne etnikune grupenge, nacionalune
minoritetyenge thay nacionalune grupenge, ayekha kay odola grupe te shrden
te qhiven poro naajukeripe ani yekh naturaluni qhand thay te keren pere, na numay veshtakune thay kontrolime, ververutne ledeipya. Shrdipe mangle
kotoresko e Kopenhageneske dokumentesko Helsinkeske procesesko dela
yekh vasni ideya, vay fakti kay o minoritetya shay te arakhen pere hakaya thay
olengo korkoro realizipe may but ano
demokrativuno amalipe, pe demokrativune shaipya, kote o demokrativune institucie thay biumlavdo krisipe kerena
buti pe mangli rig, kote kerutne, krisutne
thay kriseske mothavipya ulavdile, kote
toleringyola o tromalipe e vakeripesko.”
Bish bersh may dosna, EU Komisia vazdingya nevi iniciativa, EU Rami vash nacionalune strategie vash integripe Romengo sar shey „...kova pherela thay
zorakerla o dispozicie thay EU politike
vash yekhipe odoleya kay dela sama, pe
nacionaluno, regionaluno thay lokaluno
niveli, numay ini prekalo dialogi thay
olenge kotorleipea, konkretune Romenge mangipyenge vash yekhipe ano
butyaripesko akcesi, edukipe, thanipesko
puqipe thay sastipesko dikhipe.”1
Peripe e Berlineske zidesko dengyamen
pakyavipe kay o 21. shelibersh ka ovel
vash pakyavipe, may shukarno anglipe,
prosperiteti, ledeipe, demokracia, humanizmi, kohabitipe, koegzistipe thay
dikhipe e ververutnipesko thay multikulturalizmesko. Numay, palune duy decenie sikavdemen kay bi phanglo odole
kobar darakerde shay te oven sah odola
principya, kova naajukeripe shay ovla
mashkar amende vash sah olenge, bi
phanglo kobar politikune ramya thay
mashkarthemutne koncensie andile,
koba mothavdilo politikuno mangipe
thay biphanglo pe qalavdo aktivizmi e
akteryengo kotar rig e manushikane hakayengi, o drom vash toleripe thay akceptipe, shukaravipe „avruneske mashkar amende“ pandar ajukergyola kay te
avelpe ji pe late. Zidya e anglokrisipyengo
thay nakanleipyengo pandar siton uqe,
Romano komuniteti pandar na siton shukar ajukerde thay aqhola pe margine e
malipeske.
Nevi EU iniciativa pe yekh rig obliginela
kotorleutne themyen e EU, na cidela vi e
themyen kay siton astarde e buhlaripea
(Ratyoriguno Balkani thay Turkia) thay ka
ovel kotor e planesko Evropaka komisiako vash buhlaripe pe olako dialogi
akale themyencar, sar dendilo pe dokumenti: „Resya EU ano plani vash Romengo integripe sito yekhune relevantune ini vash odola thema. Olenge
nacionalune strategie thay akciake planya vash Romengo integripe (ano buderi sure jamaisale ano rami e Dekadako
vash Romengi inkluzia 2005-2015) musay te redikhlargyon phanglo odole resyencar.”2 Pe lugipe o dokumenti mothavela kay ka adikerel tentipya akale
themyengo prekalo instrumenti e anglukhuvipeske azhutipesko (IPA), yaver
lafyencar qhivindoy pe buti o pherune
vastushya vash te siguringyon thay lelon
tentipya e raipyengo thay lokalune thay
mashkarthemutne BRO ano thana
astarde e buhlaripea kola kerna buti vash
Romenge puqipya.
Numay, puqipe ka laqharel vay na akaya
nevi iniciativa Romengi poizia ano akala
thema thay ka legarel prekal proyektime
yaveripya kola o Rami dikhela sar musayutno, pandar sito najando thay diskutabiluno. Ramesko dokumenti sito, so
sito usharipeske, gengya thay vastingya
nesave sherune siklipya siklile prekal e
iniciativa Romana Dekadako thay kotar
suksesya thay naresipya kotar angluno
kotor e nacionalune strategiengo thay
akciake planyengo. Konkretune, Ramesko dokumenti identifikinela prioritarune
sektorya vash intervenipe, sar si edukipe,
butyaripe, thanipesko puqipe thay sastipe, thay mangela keripe e nacionalune politikengo, keripe e sistemesko
vash dikhlaripe, koordinipeske organya
thay ulavipe e basta bujetesko thay
proaktivune sistemesko vash kedipe e
detalyengo sar pe niveli e themesko
ayekha vi ano niveli e EU, ayekha vi
eksplicitune mothavela vi o financialune
mekanizmya thay EU institucie kola ka
ovelolen thay ka keren konkretune role
thay godornipya.
Ji kay kotar yekh rig e iniciativa sitoy usharipeske ano thema e Ratyorigune Balkaneske kola mangena te amalingyon
EU familiake isi riziko kay akaya iniciativa
1
HRAMIPE E KOMISIAKO EVROPAKE PARLAMENTESKE,
KONSILESKE, EVROPAKE EKONOMIAKE THAY SOCIALUNE
KOMITETESKE THAY REGIONALUNE KOMITETESKE, EU
Rami vash nacionalune strategie vash Romengo integripe
ji pe 2020. bersh, qham. 4 (Briseli, 5.04.2011).
2
Ibid, qham. 11-12.
te aqhol te adikergyol numay kotar donatorya, vay o mangipe avrial kova shay
te anel pe yekhuno fenomeni sar pe nesave 10 thema kana khuvde ani EU pe
2007. bersh, kana o strategie vash Romengo integripe aqhile aktivitetya vash
phanipe e kotoresko, ano than e buderi,
lugyarde procesesko e Romenge integripesko kola phiravena korkore thema.
Vash te nashelpe kotar akaya namangli
eksperienca, Evropaki unia thay olake
institucie silen shukarno shaipe te keren
zor ano politikune entitetya thay themeske institucie akale themyengo thay
te vastinen olenge mekamizmya thay instumentya vash te azhutinen ano reagipe e buhle realitetyenge ano akala
thema ani rig kay pashlola numay ajukeripeske, qalavena lovesko molipe thay
planiripeske aktivitetya, numay lela pe
dikhipe socio-etnikuni thay kulturuni dimenzia romane komuiteteski ano kontesti kote jivdinena.
Angluno thay may vasno, kana vakergyola vash puqipe e theripesko, EU institucie musay te keren akava puqipe e
politkune partiencar ano Ratyoriguno
Balkani, e partiencar pe buti thay opozicia. Politikune partie ano akala thema
vasnipea aqhile ano plani e leipesko pe
dikhipe e romane komuitete sar pere
potencialune alosaripeske baze thay
kerna than vash olengo kotorleipe ano
11
konkretuno phiokipe vash bayaripe
olenge kotorleipesko thay reprezentipesko prekalo yekhuno akcesi thay shaipya e poltikune sistemyengo. Ano than e
iklipesko e fotografiengo vash gazete
thay yekhrigune aktivitetya, politikune
partie musay te phiraven poro personalizmi thay te den respodipe pere kilenteleske thay te arakhen efikasyune
qhanda te keren „politika e jamaipea“
thay te penjaren qorolipe thay socialuni
inkluzia romane minoritetyengi sar politikuno res. Pe akaya rig efikasiteti thay legitimiteti e instituciengo na ka ovel pe
thavd e puqipesko.
EU sila shukarni stratejikuni pozicia kana
vakergyola vash globaluno qalavipe, ekonomikuno zoralipe thay politikune butya
olake 25 demokrativune themyengo,
kola silen vastipe ano thema kola mangena te keren tang ledeipya e EU thay te
oven olako kotor. Ayekha zorali pozoicia
ka aqhol zorali thay nakompromisyuni
ano promovipe e Romenge hakayengo,
nadiskriminipe thay efikasyuno yekhipe
ano keripe e programyengo thay pe dialogi e themyencar kotar Ratyoriguno Balkani sar kotor e pheripesko e standaryengo thay respektipe e principyengo
kola siton ano plani e buhlaripesko.
Kay arakhlola ani pozicia e may bare literaturune donatoryengo ano akava
geopolitikuno than, EU musay te dikhla-
evropaki magazina
rel o leipe aktivuna rolako ano multikotorleipeske thay koordinipeske organya
thay organya e nesave themyengo vash
o phiravipe e nacionalune strategiengo
thay akciake planyengo vash Romengo
integripe. Odothe kote ayekha multikotorleipeske koordinipeske trupe na si,
EU musay te kerel olengo formiripe,
kova astarela thay na sito samatredimo
numay vash olenge, themeske institucie,
reprezentya e romane BRO/komunitetyengo, sherune donatorya thay yaver.
Kotorleipe ano ayekha trupya ka lokhyarel o shaipe kay te kergyol proaktivuno qalavipe ano phiravipe e nacionalune strategiengo, kotar promovipe
inkluziake principyengo, zorakeripe, reprezentipe, kotorleipe thay godornipya
vash ulavipe e shukarne resuryengo, qhivipe e shukar kerde akcesesko ani politika, ji pe koordinipe e donatoryengo
thay anipe e puqipyengo kola siton vash
o Roma.
Ano thema e Ratyorigune Balkanesko
kote pe yekh rig kuote e ofisialune jamaipeske azhutipesko na siton thay buti
ver ververutne vash na stabilyuni politikuni situacia thay buderi etnikune maripyengo kay ule odothe pe palune 20
bersha, musay te vakergyol kay o kuote
siton adikerne. Korkori EU pe 2007.
bersh qhivgya intrumenti e anglokhuvipeske azhutipesko sar olako sheruno
evropaki magazina
mekanizmi vash phikoipe e tentipyenge
themyengo kola lena kotor ano procesi
e kotorleipesko ani Evropaki unia, kolengo res sito „laqharipe e efikasitetesko
thay koherentipesko azhutipesko prekal
yekhuno rami.”3 Vastindoy e eksperienca
vash phiravipe Instrumentesko e anglokhuvipeske azhutipesko, EU ano
thema kote o koordinipe e donatoryengo sito kishlo, prekalo pere delagacie ano akala thema thay prekalo periodikune kedipya e bilateralune
agenciancar vash deipe azhutipesko thay
prekalo diplomatikune reprezentya themyengo kotorleutne ani EU, dela sama e
puqipeske vash koordinipe e phiravipesko e vastushyengo vash programya e
Romenge integripesko. Sar iranipe, pakyaha kay yaveripe e informaciengo thay
may shukarno koordinipe ka bayrol pe
efektivuno, efikasyuno thay koherentuno ulavipe e azhutipesko.
Phiravipe EU Ramesko dendilo vash 10
bershuno periodi. Ano than kote o yaveripya kerdile ano viktimizipe thay duryaripe ano than akceptipesko thay vijaipe e ververutnipesko, numay lunge
12
kerde procesya ka lokhyarel keripe e pakyavipesko, ka zorakerel khetane molipya thay ka anglinel o sarenengo diniteti.
Ani akaya iniciativa thay vash olako suksesuno phiravipe musay te lenpe pe
konsideripe o nesave programeske apsektya. Misal, makro thay mikro kreditya
silen ververutni rola thay anena ververutne rezultatya. Makro kreditya silen
ulavdo baro molipe te sine kay lelile bare
iniciative sar sitoy akaya, koya sila res o
transformipe e pratsavyengo, maripe
mamuy institucionaluno diskriminipe
thay qalavena politike thay praktike kola
yaverinena manushenge jivdipya. Pe
mashkar vahti, makro proyektya aqhona
vasne vash anipe thay deipe samako e
mangipyenge odolengo kola pandar na
dikhlona, vay deipe sama e aspektyenge
kola mothavena penjera vash shaipe e
jivdipeske laqharipesko thay anipe e yaveripyengo. Mothavdilo kay kombinipe
so duy tipengo akale proyektengo, lungevahtune thay mangle lungyaripea, kola
mothavena o participatorialune metodologie thay puqipya e janipesko, kola
shukar gndisale thay sama dikhlarde,
kola lena pe dikhipe o polyune yekhipya
thay qhavorikane hakaya, kote o akcesi
sar si pe hakaya aqhola sheruno ovipe, a
na deipe e sevaluipyengo, kola siton fleksibilyune pedral o butya kote mashkar
etnikuno halovipe shukar lelilo kan,
anena adikerde thay lungevahtune rezultatya. Ayekha kombinacie musay te
rodingyon thay shukarne te phikoingyon.
Dersh bersh shay na sito but vahti te yaveringyol sah thay te transformingyol
thay te kergyol pe mangli rig odova so
shelibershencar kerdilo bange, thay
amen siam manusha thay na simen magiuno kasht, numay savaht si diso magiuno vash kolenge o manusha adikergyona thay janena o mangipe! Odova
mangipe shay te phravel thay te kerel o
drom vash yaveripya thay bahtakerla avdive e „avrune mashkar amende“, a tasya pandar yekh manushe sar siam
amen.
(Blerinda Idrizi, Godideutni e Publikune
Politikengo)
3
Instrumenti anglokhuvipeske azhutipesko (IPA),
http://europa.eu/legislation_summaries/agriculture/en
largement/e50020_en.htm
13
evropaki magazina
ANTI-ROMANIPE:
ANGLOKRISIPE
KAY IKALELA O
ANGLIPE KOTAR
O BINARYA
Bernard Rorke
Anti-romanipe sito abokar darinyuno ani
sah Evropa, anglokrisipe thay natoleripe
pedral o roma sito abokar puterdo kobar
kay niyekh nacionaluni strategia vash
integripe nashti te therel suksesi bizo
decizimi buti thay klari vash maripe
mamuy o rasizmo thay diskriminipe. Skala
e diskriminipeski thay duryaripeski kay
jivdinena o roma, may baro minoriteti ani
Evropa, mothavdilo klaro ano rezultatya e
EU-MIDIS Rodlaripe vash Minoritetya thay
Diskriminipe ani Evropaki Unia pe 2009
bersh. Raporti arakhla kay mashkarune,
ano enya umala sakodivune jivdipesko, o
roma diksriminingyona vash o sebepi e
etnikune avipesko may but se sasavi yaver
grupa kay sine kotor e rodlaripesko EUMIDIS, sar o afrikanya e sub-saharako vay
vrdlorigune afrikanya. Sakova duyto puqlo
rom vakergya kay sito diskriminimo ani
etnikuni baza may hari yekh ver ano 12
phirutne maseka.1
Na si niso nevo vash o anti-romanipe: ov
sito alotropikuno thay yaverutno sar
buderi e anglokrisipeske formyengo, thay
na sito statikuno ni ano olesko andripe.
Ano ververutne thema o anglokrisipe
pedral o roma sito hari vay may but
puterdo, may hari vay may but dikhlo,
manifestingyola ano ververutne gamya
thay ano specifikune forme direktune vay
indirektune mamuy o roma thay sile
bilaqhipe ano phiripya thay vorbule e may
buhle politikune jamaipyengo. Vash akava
o anglodikhipesko anglomothavipe e
qekiake Presidentesko Vaclav Havel ano
Lety, ano than kote pe yekh vahti
arakhlolay kampi e koncentripesko pe
1995, ano arakhipe e monumentesko
vash pelaripe pe godi vash romenge
viktime e Holokausteske, vakerla e zorale
may bare pakyavipeya avdive:
“Te sine kay na marahape e bilaqhe
rasizmeya ano angluno momenti e
manfiestipesko, odova ka irangyol ano
fenomeni so qaqhe sito but rizikuno,
seriozuno thay darakerdo vash o sah
malipe... Dayk ver ini pe adisune dive
shuna e manushen kay kharena ‘Ciganya
e gasyune komorengo’. Vi avdive shay te
dikha e indiferenca pedral akala kharipya,
tehno phikoipe vash odola kay kharena,
quqaryune spektatorya, palem pelaripe
pe godi e ulavipesko mashkar o manusha
ani baza olenga etnikuna originako. Sah
akaleya musay te arakhlova lungyaripea,
feri so akaya si e terioria kerdi thay
penjardi e rasizmea.”2
Pe yekhuno komemorativuno than,
dershushov bersha may dosna pe
yekhuno dive, 13 mayi 2011, phiravutno
e Qekiaka Yeshilenga Partiako Ondrey
Lishka khargya e Qekiako malipe te
pelaren pe godi ani dinitozyuni qhand
vash odola kay torturisale thay nashavdile
ano kampi Lety thay hramingya e
pashutni ferma e balikanyengo sar yekh
koshipe vash o jivde thay mule. Ov
deklaringya kay “yekh baro kotor e
qekiake malipesko vay na janla sar te
akceptinel poro kotor e historikune
bangipesko vash e baht e romengi akate,
vay na mangela te akceptinel akava...
Pashe polakyenge, kola avdive phravde
diksutinena o bangipe olenge angle
manushengo vash e baht e polakyune
qifutyengo ano Duyto Lumiako Maripe,
amen o qekya na siem korkorejande te
kera diso yekhuno phanglo amare
romencar”. Ov hramingya e politikuni elita
sar khetane bangi ano akava quqaripe
thay akuzingya olen ano azhutipe vash o
rasizmo, kolorimo e populizmea ani
mashkarthemutni politikuni skema:
“Amen sinemen puterde rasizmeske
manifestipya thay e ksenofobiake ano
savore – palem leparava, savore – partie
kay momenteske beshena ano
Parlamenti”. Lishka insistingya kay may
baro riziko vash minoritetya na sito kotar
skinhedsya, numay kotar o manusha kola
na silen rizikuno dikhipe ano phure bersha
ano uqipe e politikune nivelesko kay
anglodarakerela e populacia kotar
multikulturalune socialistya ano Briseli:
“On, prekal pere publikune aktivitetya
kontribuinena bilaqhe fakteske kay yekh
baro kotor e qekiake malipesko na
konsiderinena o 13 mayi thay
koncentripesko kampi ano Lety dinituno
thay ano pelaripe pe godi ani sasavi
shayutni qhand. Akate si diso vash te perel
pe godi: Yekh bilaqho nakhipe, thay
akanutno bilaqhipe. Na gele ni shtar bersh
kana Evropaki Kriselin vash Manushikane
Hakaya ano Strazburgi lela decisia mamuy
Qekiaki Republika vash segregipe e
romane qhavorengo ano edukipe, akala
qhavore pandar na silen yekhuno akcesi
thay hako vash edukipe numay ni shaipe
vash jivdipe.”3
But yaverisalo pe dershushov bersha
kotar vakeripe e Havel thay Lishka, numay
o riziko kay sito pedral o roma kotar
rasizmo pandar na nashavdilo. Neso
yaverisalo vash shukaripe, feri so kotar
yekh rig pe bersha 1990, kharipya kotar o
roma thay militantya thay pro romenge
aktivistya vash penjaripe, reprezentipe
thay respektipe vash etnikuno minoriteti
kova sito may baro ani Evropa silen may
baro shunipe desar may angle. Bizo
1
Agencia vash Fundamentalune Hakaya,’ EU-MIDIS Raporti
e Sherune Rezultatyengo, 2009’. http://fra.europa.eu/fraWebsite/eu-midis/eumidis_main_results_report_en.htm
2
Frantishek Kostlan,’ † 13. 5. 1995: Mudaripe e Tibor Berki’,
ROMEA http://www.romea.cz/english/index.php?id=detail&detail=2007_2486
3
Ondrey Lishka, Komentar: Phiravno e Qekiaka Yeshilenga
Partiako kharela o raipe te duryarel e ferma e balinanyengo kotar o Lety, ROMEA http://www.romea.cz/english/index.php?id=detail&detail=2007_2465
evropaki magazina
undripe sine inkuraipeske signalya kay
Evropake institucie thay themunte raipya
shrdinde te den sama akale kharipyenge.
Numay odothe kote jala o pharipe may
but, pe baza but hari yaverisalo vash
komunitetya kola siton qorole thay
duryarde ano socialuno aspekti. Pe fakti,
odova so sito may alarmantuno sito kay
akala yaveripya upral kola hari dikhlona
shay te aqhon vay qaqipea te yaveringyon
kotar thavdipe pe bayripe e antiRomanipesko: zeherimo anglokirisipe
thay phiravdo sakotar kay rizikinela o
agoripe anglipesko. Pashe e Dekadake
vash Romengi Inkluzia, duy Samitya e EUko vash o Roma, yekh EU Platfroma vash
Roma, yekh gendo e Rezoluciengo ano
Evropako Parlamenti thay EU Rami vash
Nacionalune Strategie vash Integripe e
Romengo, anti-Romanipe ulo so may
toksikuno.
Anti-Romanipe orkestrimo politikune,
koleske mothavne siam avdive amen, sile
ververutno phiripe kotar najamaimo
kedipe tradicionalune anglokrisipyengo
thay sakodivune thay garavde kotar
buderi e populaciako ano dizya thay
thema ano sah kontinenti. Anglokrisipe
ulo mobilizipesko zoralipe vash o bartie
sah dahnyune, olenge parlamentarune
garavne thay medialune transmetipya
phanglo olencar. Thay anglokrisipe antiroma bi qalavdo thay bi adikerdo astargya
centraluni skema e ultra nacionalizmea
sar sheruno keripe e buhle radikalipesko
popularizimo vash o ayekhkhardo
liberaluno koncenzusi. Thomas Hammarberg hramingya o sigipe e klimako thay
e natoleripesko mamuy o roma thay
yaver minoritetya sar yekh phiripe kotar
“tradicionaluno” anglokirisipe ano qhinde
rasistyune pratsavya, predikime kotar
tikne politikune grupe savaht may dikhle
thay mekhle may but bizo kontrola kotar
may baro kotor e malipesko”. Odova so
sito may darakerdo vash Hammarberg
sito kay “avdive ni o may bare partie na
siton imunyune kotar vastipe e antiromana retorikako vash politikuno vijaipe
harne vahtesko– diso so na ka toleringyol
yekh dekada may angle.” 4
Phiravutne politikanya kotar may neve
kotorleutne thema EU-ke hraminde e
romen sar bilaqho manushipesko
materiali, thay bizo laj deklarinena kay
roma siton genetikune biame vash
kriminalune aktivitetya, thay hraminena e
14
romane komunitetyen sar ‘inkubatorya e
krimeske’. Kana vakera vash krimi, sar
dikhlarela may shukar o Salman Rushdie:
qaquno krimi sito amaro, ji kay amare
demokracie jivdyarena duryaripe, on
nashalena te marenpe bare shokirime
qorolipeske nivelya, thay anavinena e
romen vash sah o bilaqhipya e malipeske,
amen krisina e romane komunitetyen,
sar hramingya o Rushdie sar ‘jivdo
darakeripe’.5
Ano akava darakeripe toksikune vakeripya
amalisale e butyencar kay puzana. Sar
vakergya o Hammerberg:
“Bayripe e anti-romana retorikako jala
phiko pe phiko ano ververutne forme e
bishandipesko mamuy o roma thay
sintya. Ji kay pe shrd e bershengo 1990
simey mothavne e bishandipeske surengo
e surengo kotar o komuniteti mamuy o
roma, avdive dikha yekh gendo kay
bayrola e atakyengo mamuy o roma
kerde kotar individya kola siton
mobilizime racistyuna anti-romenga
ideologia. Akala siton atakya e
anglodikhipea, reseya vash te mudaren,
kay silen res pe individya surake familie
vash o sebepi olenge avipesko”.
Ani Hungaria, palo mudaripe e Yeno Koka,
mudardo bandukoa ji kay iklola kherestar
vash te jal pi buti pe rakyuno vahti ano
Tiszalok, oleski familiaruni jeni Agnesa
qhindi kotar zhal, yekh studenta e
universiteteski e dizuneska godya koya
kergya buti ano sure vash romengo
integripe vash efta bersha mothavgya:
”Amen shunahape sar qaqune resya vash
akaleske. Meripe olesko mothavgya kay
so te kera, kobar kera buti te mothava
amen anglo buderi e populaciako thay
amenge – yekhuno shey kay sile molipe
pe agor sito kay amen biasalam vash te
ova roma.”6
Baro gendo e phayripyengo thay
atakyengo bombencar mamuy romane
beshipeske thana kay lele o jivdipe e
murshengo, juvlengo thay qhavorengo
ulo sar rezultati e anglokrisipeske
raportipesko kotar o medie, ulavipe e antiRomanipesko thay dahne anglomilitarilizipesko vazdisalo kotar ekstremistyuni partia Jobbik thay anti-romengi
retorika thay racistikuno bishandipe kay
anela meripe uli but klari e akuzencar kay
ule pedral odola kay akuzingyona vash
mudaripe. Neo-nazistya kola siton
akuzime sinelen pakyavipe kay o them,
kriselin thay policia na agorinena e buti sar
manglape phanglo e ‘Romenge krimea’.
Akuza vakerla kay pe avgusti 2007 o
akuzime jene lele kotor vash inauguripe
ani Magyar Gárda. On notadeisale sar
bijande vash te alosaren ‘socialuni
situacia’, thay decisinde te bandukingyon
thay te len aktivuni rola ano ‘keripe e
rendosko’. On alosarde o thavda pe baza
e raportipeski e mediengo, “olengi sama
cidingyola savaht kana sine sinifikuno
konflikti roma-hungarezya.”
4
Thomas Hammerberg, ‘Diskriminipe e romengo ani
Evropa: Anglipe e Manushikane Hakayengo’, Vakeripe
kotar Komisioneri vash Manushikane Hakaya ano Evropako Konsili (Seminari vash romenge hakaya organizimo
kotar ABF – Malipe e Edukativune Butikernengo) Stokholm, 30 septembri 2010. https://wcd.coe.int/wcd/ViewDoc.jsp?id=1674977&Site=CommDH&BackColorInternet=FEC65B&BackCol
5
Bernard Rorke, ‘Khar e mothavne: Rushdie vash o roma’,
http://blog.soros.org/2011/06/call-the-witnessrushdie-on-roma/
6
Szilvia Varró vash Kisléta: Amen sinemen yekh suno,
irando kotar Népszabadság Online, luya, 17 avgusti 2009,
kotar Bernard Rorke, ‘Te sinay rom shay te mere sar juklo’ http://www.romadecade.org/if_you_are_roma
Mudarne shay astardile, numay
anglokrisipe thay dar pandar jivdinela.
May angle pe akava bersh, ani hungariaki
diz Gyöngyöspata, anglomilitarya
uniformime neo-fashistya, phikoime kotar
o skinhedsya e kamjikencar thay maripeske juklencar, ji kay e policia beshelay
phande vastencar.7 Sar si pe okularune
mothavnenge raportya, thanutni policia
dikhelay ji kana o garavne darakerenay e
romane juvlen thay qhavoren ano lengo
drom vash thay ani shkola, thay
koshenape e parlamenteske jenencar
kola sinelen zoralipe te phiren o thavd
thay te arakhlon romane reprezentyencar. Akava ulo vash duy kurke ekvash.
Akava dela signali vash klaro res e sasutne
dahnipesko vash te anel dar ano mashkar
e romane dizunengo. Reagipe e Sheruneministresko Viktor Orban sine kay
‘bilaqhe ovipya shay ovnay’ thay mekhlam
akava feri so e policia kergya buti shukarna
sama tromale kotar korkorojivdipe. Akava
sito yekh kotar bilaqho shey vash
demokracia, ano phanglipe e Evropaka
Unia, kana monopoli e themyengo vash
vastipe e zoralipesko sito uzurpimo kotar
fashistyune militantya kay kerna buti pe
anav e partiako Jobbik, kolake reprezentya siton kotor e Hungariake
Parlamentesko thay odova e Evropako.
Sito yekh but bilaqho shey kana dizune e
haricune etnitetesko siton terorizime,
bilaqhe treterime thay amalime odole
ovipyencar kay te pelaren pe godi o
bersha 1930. Vash buderi roma, akava
skenari dikhlola may zori desar o
detharipe yekh divesko e kotorleipea,
yekhipea thay mashkaruno respekti.
Reagipe e dizunengo ani Gyöngyöspata
pe yuli sine alosaripe e kandidatesko
Jobbik Oszkár Juhász vash sheruno ano
alosaripya kote 45% e elektoratesko
votinde vash dahne kandidatya. Juhász
deklaringya kay ov ka phravel krisi thay
rendo prezentindoy patrule ano tereni
thay policiako ‘thanutno’ zoralipe
bandukyencar. Dikhindoy pere kritike,
Jobbik resto te relel o niveli phikoipesko
kay sinele ano alosaripya e bershesko
2010. Sar si pe Political Capital, akava sito
merita e publikune riafirmipesko e Jobbikke phravipesko yekh may radikalune stilea
thay maybare politikune zoralipea: iranipe
ano dromeske politike, bayraripe e antiromenga retorikako thay anti-semitikuni
thay phikoipe e organizaciengo kola silen
15
stili e Gardako: “Sito klaro kay o bayripe e
etnikune tenziengo sito ano politikuno
interesi e Jobbikesko thay yaver organizaciengo kola siton sasutne dahne ano
tang ledeipe e partia”.8 Odova so na sito
klaro sito kay te sine kay o phiravipe e
Jobbik-ko shay te adikerel e kontrola
pedral akala parlamentarune organizacie.
Zorakerde kotar o suksesya pe droma,
egzistinela o riziko e mobilizipesko kola
siton may radikalune thay may racistyune
e organizaciengo stilesko e Gardako,
dedikime vash te darakeren sar ini bizo
godornipe kotar elektorati thay birizikime
kotar o vote ano votuipya e opinioneske.
Ayekha ekstremizmo kontaminela savore
umala e publikune jivdipesko. Sar
vakergya o Ambasadori Janez Lenarqiq
(Direktori e OSBE Ofisesko vash Demokrativune Institucie thay Manushikane
Hakaya) na dur, referindoy e Qekiaka
Republikake, natoleranciake manifestipya
leindoy kotor e anti-romengi retorika
kotar publikune figure ano lokaluno thay
nacionaluno niveli, thay ekstremistyuno
darakeripe e romane komunitetyengo
kontribuinela yekh anamikipeske
malipeske kay sile negativuno hasari ano
tentipya vash integripe.9
Pe 8 marti, yekh rezolucia e Evropake
Parlamenteskikergya kharipe e Evropaka
Komisiake te phanel prioritetya e
socialune kotorleipesko ano yekh seti e
resyengo kay astarela o garavipe
dizunengo kotar diskriminipe ano savore
jivdipeske umala; vazdipe e malipeske
dialogesko mashkar o roma thay na-roma
vash te marenpe e rasizmea thay
ksenofobia; thay vash e Komisia, sar darin
e halovipyengo, te siguringyol kay
phiravgyola e relevantuni legislacia thay
mangle sankcie mamuy o motivime
krimya kotar o rasizmi.10 Ini kay akava na
mothavdilo klaro ano Komunikipe e
Komisiake Ramesko, Konsileske Konkluzie
kola ale revakerde o darinyuno vasnipe
akale phranglipesko. Ano kotor e
khuvipesko ano konkluzie, Konsili e
Evropaka Uniako vakerla kay sito
autorizimo te lel mangle mase vash te
marelpe e diskriminipea, thay phiravgya
akala zoralipya ‘kana miratingya e
Regulativa 200/43/EC kova phriavela o
principi e yekhune treteripesko mashkar
o personya bizo rasyuno thay etnikuno
yaveripe thay kharela e Komisia “te kerel
rigorozyuno monitoripe phiravipesko e
evropaki magazina
Komisiaka Regulativako 200/43/EC koya
sitoy zoralo instrumenti vash maripe
mamuy diskriminipe bazirimo pe etnikuni
origina”.11
Komisia sila sasutno hako ano poro
insistipe kay primaruno godornipe vash
garavipe e hakayengo, dikhlaripe thay
siguripe e dizunengo aqhola pe
nacionalune raipya. Pashe akaleske, te
sine kay o Rami mangela te resel ko poro
res “10 bersh vash te kergyol yaveripe”,
odoya ver e Komisia musay te kerel so na
kay sito ani umal thay kompetencie olake
vash te inicinel kharipe e Konsilesko thay
vash te signalizinel kotorleutne themyenge thay kandidatyune themyenge
thay niso may hari se akcesi zero-toleripe
ka ovel dosta kana vakergyola vash o antiRomanipe thay o savore forme e
diskriminipeske pedral o roma.12 Numay
ka shunen vay na o raipya? Olenge
detalya ji akana dena hari sebepya vash
optimizmo. Pashe akaleske, pali masakra
ani Norvegia, ni o may qalavdo politikuno
phiravno nashti te aqhol indiferentuno
mamuy o rizikya kotar o sasunto dahno
ekstremizmo. Shay vi te ovel dikhlo vash
olenge kay vazdipe e populaciako mamuy
o rasizmi sito khelipe e yaga; kay o rasizmo
sito, ayekha sar cidingya e sama o Havel
buderi bersha may angle, yekh qaqutno
rizikuno fenomeni, kay anela nashalipe
sah malipeske.
(Bernard Rorke, Direktori e Rodlaripesko
thay Mashkarthemutne Reprezentipesko,Roma Initiatives, Instituti vash Puterdo Malipe
Malipe.)
7
Richard Field, Kharipe vash mangipe, Budapest Times, 26
marti
2011.
http://www.budapesttimes.hu/index.php?option=com_content&task=view&id=17156&Itemid
=223
8
Political Capital Institute Budapest , Darinyuni analiza: Anglipe
e politikako e radikalune hakayengo ani Hungaria, 26 yuli
2011
9
OSCE Komunkipe vash Hramipe, ‘OSCE- shefi vash manushikane hakaya kerla kharipe te den agor segregipeske mamuy
romane qhavore ano qekiake shkole’, 17 mayi 2011
http://www.osce.org/odihr/78815
10
Hungariaki Presidenca ano konsili e Evropaka Uniako,
EU2011.hu, ‘Evropako Parlamenti vash kreiripe e strategiako
vash o roma 2011’, 9 marti http://www.eu2011.hu/news/european-parliament-roma-strategy
11
Konsili e Evropaka Uniako (2011) Konkluzie e Konsileske ano
Rami e EU vash Strategia vash Nacionaluno Integripe e Romengo ji pe 2020 bersh.
12
Bernard Rorke, Buderi Retorikatar: Drom vash Integripe e Romengo ji pe 2020 bersh, Dekada e Romenga Inkluziako 200515. http://www.romadecade.org/beyond_rhetoric
evropaki magazina
16
“PANDAR BI ULO
BUT DOSNA –
DEKADA E
ROMENGA
INKLUZIAKO
ANO RATYORIGUNO BALKANI“
Stephan Müller
Instituti vash puterdo malipe thay Lumiaki banka pe 2005. bersh inicirinde
Dekada e Romenga inkluziako. Kotorleutne thema obliginde peste te phiraven o harnipe mashkar e buderuni populacia thay Roma.
Ano Ratyoriguno Balkani, Kroacia, Srbia,
Makedonia thay Montenegro sine mashkar o thema kola financinde e Dekada e
Romenga inkluziako, ji kay e Albania thay
Bosna thay Hercegovina may dosna pashile e Dekadake. Ayekha kay, Kosova
thay Grecia siton yekhune thema ano
Ratyoriguno Balkani kay na lena kotor ani
Dekada e Romenga inkluziako.
Dekada vazdingya bare ajukeripya ko romane populacie thay civilyune malipya
ano thema e Ratyorigune Balkaneske.
Roma jivdinena ano Margine, vay may
shukar te phengyol pe shrd e malipyengo
e bare procenteya e bibutyaripesko,
harne procenteya e shkolake nakhavipesko, bilaqhe sastipeske statuseya thay
naakceptime jivdipeske kondiciencar.
Anglokrisipya thay diskriminacia, ayekha
vi o bishandipe pedral o Roma siton but
buhlarde. Pe akava dikhipe e situacia
ano Ratyoriguno Balkani sitoy yekhuni e
situaciake ano yaver evropake thema e
buderuna romana populacia.
Numay, o sahastardo qorolipe ano Ratyoriguno Balkani, may but o aqhipya e
maripyengo kotar o enyareshto bersha
decisinde olengo malipesko-ekonomikuno statusi. Pashe akaleske, e ulavipeya
e Makedonia thay Srbia, ano niyekh
them e Ratyorigune Balkanesko na si
baro thay zoralo romano civilyuno malipe.
Dekada e Romenga inkluziako shrdingya ano periodi kana dikhlilo ini kay sine
financialune investicie e pozicia e Romengi may but rumisali, vay e etnikuni
distanca mashkar o Roma thay yaver etnikune grupe may but bayrili. Relevantune politikanya shay lele kan e situacia,
numay na mangle thay na sine ani situacia te lenpe e socialune aqhavipeya e
Romengo ano pere thema.
Buderi reprezentya e civilyune malipesko
gndinde (thay pandar gndinena) e Dekada sar sheruno vastumno kova shay te
aqhavel o procesi e rumipesko e jivdipeske kondiciengo e Romengo thay ledeipyengo mashkar Roma thay aver entikune grupe.
Numay, te ovel e Dekada (vay sito akava
pandar) sheruno alati kova shay aqhavla
o sah negativune ovipya thay pohari te
yaverinel o politike pe mangli rig? Angya
e Dekada vay na o leipe e sahastarde
thay adikerde politikengo ano kotorleutne thema? Thay yaverisali vay na e malipeski-ekonomikuni pozicia e Romengi
ano akala thema?
Kerindoy o Fondi vash Romengo edukipe, Dekada kergya e institucia koya sukseseya investinela ano promovipe thay
akcesi ano kvalitetuno edukipe e romane
qhavorengo.
Dekada bizo nisavo undripe vazdingya o
godinipe e Romana poziciako thay may
but bayargya o kanleipe kay siton sigune
but musayutne o sahastarde politike
vash laqharipe e Romenga poizicako. Dekada ani nesavi qhand sinela hasari vi pe
anipe e neve Evropake ramesko vash o
nacionalune politike pedral o Roma.
Evropako rami ayekha vi sito validyuno
vash o thema ano procesi e kotorleipesko. Relevantuno Mothavipe Komisiako
vakerla kay o “resya e EU vash integripe
e Romengo siton yekhune relevanutne
vash akala thema. Olenge nacionalune
strategie thay akciake planya vash Romengo integripe (jamaime ano may baro
gendo e surengo ano rami e Dekadako
vash Romengi inkluzia 2005-2015) musay
te rodlargyon phanglo akale resyencar.”1
Mashkarthemutno dikhlaripesko komiteti e Dekadako e Romenga inkluziako
reagingya pe akaya sfida thay ano kedipe
pe 28. juni 2011. bersh ano Pragi akceptingya obligipe kova mashkar aver sile
andripe sar si pe nakhipe:
“Ka phera thay may dur ka jamaina
amare nacionalune akciake planya ano
rami e Dekadako e reseya vash o pheripe
e Konsileska decisiako koleya khargyona
o thema te jamainen o sahastardo akcesi
e Romenga inkluziako. Ka kera o realizune nacionalune resya ano prioritarune
umala e edukipeske, butyaripe, sastipesko garavipe thay thanipe. Ka kera mekanizmya vash dikhlaripe vash te musyara thay te ana o bershune raportya
vash o kerdo anglipe. Ayekha vi ka sigurina kay o shayutne molipya e EU te oven
shayutne vash Romenga inkluziake
proyektya, ayekha kay on efikasyune „te
lenpe neve musaipyenca, kerna harne o
deipe thay sigyaripe e prioritetyengo ”.”2
Thema kola lena kotor ani Deakda akale
1
Evropaki Komisia, Mothavipe e Komisiako Evropake parlamenteske, Konsileske, Evropake ekonomiake thay socialune komiteteske thay regioneske Komiteteske – EU
Rami vash nacionalune strategie vash Romengo integripe
ji pe 2020, COM (2011) 173 finali, Briseli 5. aprili 2011.
bersh, shayutno pe http://ec.europa.eu/justice/policies/discrimination/docs/com_2011_173_en.pdf (akcesimo 29. yuli)
2
Klauzola Dekadako e Romenga inkluziako vash obligipe
e phikoipesko e EU Ramesko vash nacionalune strategie
vash integripe Romengo ji pe 2010. shay te dikhlol ano
http://www.romadecade.org/20th_isc_meeting_eu_rom
a_framework_pledge (akcesimo 4. yuli 2011.)
obligipeya indirektune mothavde o kishlipe e Dekadako:
• Buderi e akciake planyengo kola jamaisale ano rami e Dekadako na adikerna o sahastardo akcesi e politikako,
numay o gendo e mangipyengo e
shayutne intervenciengo kola na siton
shayutne te realizingyon ano mangle
vahteske ramya e akciake planyengo.
• Pashe akaleske, buderi akciake planya
na silen „shayutne nacionalune resya“,
SMART indikatorya, ni bujeti musayutno vash olengo phiravipe (vay propozimo bujeti niyekh ver nashti te ovel
phiravdo).
• Buderi akciake planya musay sah te
oven redikhlarde kotar e metodologiaki qhand.
• Ni o thema ni Evropaki Unia na sigurinde musayutne financialune molipya
vash o seriozuno alosaripe e problemyengo.
• Ano niyekh them na si mekanizmi vash
dikhlaripe vay adekvatuno raportipe.
• Hasari ano tereni sito but samatredimo.
17
Mothavno shay te lungyargyol sar si pe
nakhipe:
• Kotorleipe e Romengo ano jamaipe,
phiravipe thay dikhipe e politikengo
pandar sito but kishlo.
• Dekadaki dispozicia kay o polyune puqipya musay te oven sherune puqipya
praktikune na lelile pe dikhipe.
• Institucie pe nacionaluno niveli godorne vash phiravipe thay koordinipe e
politikengo pedral o Roma na silen musayutne qhandya ano raipya te promovinen o sahastarde politike thay generaliteteya silen nanipe e
manushengo.
Akava sasutno notadeipe may but sito
vash o thema e Ratyorigune Balkaneske. Numay, Raporti 2010 vash dikhlaripe e Dekadako, bazirimo pe ekspertyuno rodlaripe, dengya relativuni
pozitivuni nota vash o hasari e Dekadako
ano thema e Ratyorigune Balkanesko:3
Hasari e raipeske programyengo ano
„edukipe“ lela may laqhi nota ani Rumunia, Srbia thay Bosna thay Hercegovina, vash “thanipeske puqipya“ ani Bosna thay Hercegovina, Qekiaki Republika
evropaki magazina
thay Albania, ano „butyaripe“ ani Srbia,
Makedonia thay Albania thay ano „sastipe“ ani Makedonia, Rumunia thay
Shpania.4
May laqhi sahastardi nota lele duy
thema, Albania (4.00) thay Shpania
(3.92) koya na dur pashili ani Dekada.
Generalune, thema Ratyorigune Balkaneske (thay themyengo kola na dur pashile Dekadake) sinelen trendi e pozitivune notengo kana si o alav vash o hasari
e Dekadako.
Kana vakergyola vash o yaveripya ano
plani e integripesko thay diskriminipesko
ko palune panj bersha, rodlaripe dengya yekhune rezultatya kote may laqhi
nota lele thema e Ratyorigune Balkanesko thay thema kola na dur pashile e Dekadake.
Sar akaya relativuni pozitivuni nota e
ekspertyengi vash o thema e Ratyorigune Balkanesko shay te ovel mothavdi
ano kishlipesko dud e Dekadako thay
3
4
Raporti vash dikhlaripe e Dekadako, rezultatya rodlaripeske
kotar 2009. bersh. Budimpeshta 2010.
Notadeipe kerdilo sar si pe nakhipe: but pozitivuno 5 poenya; pozitivuno 4 poenya; neutraluno 3 poenya; negativuno
2 poenya; but negativuno 1 poeni; na janava 0 poenya
evropaki magazina
nanipe e qaqune rezultatyengo ano tereni?
Kotar yekh rig musay te phengyol kay
phiruno thavd vash o thema e Ratyorigune Balkanesko sine may teluno desar
so sine e sura ko thema kola siton kotorleutne e Evrioaka uniako.
Kotorleutne thema EU silen akcesi pe
may bare financialune resursya, thay o
neve kotorleutne thema ano bersha kote
kerenay buti te pashon e Evropaka
uniake lele vasne molipya. EU vash kotorleipe dengya shaipe e themyenge te
jamainen nacionalune strategie vash integripe e Romengo, thay vash akaleske o
neve kotorleutne thema EU kerde akala
strategie sar ko enyareshto bersha.
Relativuni negativuni nota e ekspertyengi
kotar o kotorleutne thema e EU pakyavipeya may but baziringyola pe naqalaripe kay o nacionalune strategie thay akciake planya Dekadake thay bayarde
financialune resursya na mothavde may
shukarne rezultatya. Ki yaver rig, dikhlola
kay e pozitivuni nota e ekspertyengi kotar o Ratyoriguno Balkani bazirimi sitoy
pe pozitivune ovipya ano thema, sar si o
phiravipe e akciake planyengo thay formulipe e nacionalune politikengo, so vakerla kay o politike thay politikanya
shrdinde seriozune te len kan vash te
den sama e Romenga poziciake, thay
may hari ano laqharipe e malipeska-ekonomikuna poziciako e Romengo.
Ini kay e Kosova pandar na sitoy kotorleutni e Dekadako e Romenga inkluziako,
oy shay te ikalel siklipya kotar e eksperienca e themyengi e Ratyorigune Balkanesko kola siton kotorleutne e Dekadako.
Kosova anglo nesavo vahti miratingya
Strategia vash integripe Romengo, Ashkaliengo thay Egipqanyengo thay mangle
akciake planya thay musay te vastinel
olen vash phiravipe e sahastarda, integrima thay adikerda politikako.
Yekh kotar o siklipya kay lelile kotar o yaver thema Ratyorigune Balkaneske sito
kay e raipe ano tang ledeipe e Romane,
Ashkalyune thay Egipqanyune reprezentyencar musay te lel anglipe ano phiravipe e politikako thay te integrinel o
mashkarthemutno donatoryengo malipe ano akava procesi.
Ani Kosova pandar shungyona o aqhipya
e maripyengo – ayekha vi ko Romane,
18
Ashkalyune thay Egipqanyune komunitetya. Raipe musay te penjarel o shunipya thay te lel proaktivuni rola ano promovipe e integripesko akale trine
komunitetyengo ano kosovako malipe.
May but kana vakergyola vash o evropake integripeske procesya, integripe
akale trine komunitetyengo ka ovel savaht may vasni tema.
But vasno siklipe kova o raipe shay siklola
kotar e eksperienca e yaver themyengi e
Ratyorigune Balkaneski sito odova kay
ma te pokinen o trumipe e astaripesko
pe than e aqhavipeya thay diskriminipeya e Romengo, Ashkaliengo thay Egipqanyengo. O gendo e problemyengo ka
bayrol so ka kerel may phare o arakhipe
e alosaripyengo.
May baro obligipe kova lela pe dikhipe
may ulavde umala kote arakhlona o komunitetya ani Kosova shay te phikoinel
ano lokhyaripe e integripesko e Kosovako ani Dekada.
P.S. Bibahtake, na si „them vash misal“
vash Romengi inkluzia ano Ratyroriguno
Balkani, leindoy pe dikhipe o tikno niveli
e inkluziako ano sah regioni, shay ovlay
relativune lokhe kay nesavo them te ovel
them vash misal.
Ka ovel musayutno politikuno phiravipe
kova penjarela kay numay e sama vash
phiravipe e sahastarda, integrima thay
lungevahtuna politikako shay te yaverinel e situacia e Romengi thay kay o sah
yaver dizune, biphanglo pere etnikune
avipestar, ka ovelolen vijaipe kotar akava
yaveripe.
(Stefan Milier, politikuno rodlarno. Kergya buti ani Kosova, mashkar aver ini
sar uqo eksperti vash jamaipe e Strategiako vash integripe e Romengo, Ashkaliengo thay Egipqanyengo (20062008) thay sar godideutno vash o
minoritetyenge puqipya ani Misia OSCE
ani Kosova (2000-2002)).
19
evropaki magazina
O AVIPE
PREKALO
TOKENIZMI:
ROMENGO
KOTORLEIPE,
REPREZENTIPE
THAY
EMANCIPACIA
Željko Jovanović
“Kana o manusha siton mrlame ano
ushkavipe, on lena kan o tromalipe
odoya ver kana akumulinena energia te
zorakeren o yaveripe.”
Dr. Martin Luther King-ke alavya ano
bersh 1967 vash ushkavipe, tromalipe,
thay zoralipe vash phiravipe e
yaveripesko rezoninela sar zorale avdive, thay zoralipe aqhola amaro phiravipesko principi ano Puterde Malipeski
Romengi Iniciativa ano sfidipe e
ushkavipesko, bishandipesko, diskriminipe, thay segregipe kerdo pe Roma ani
sah Evropa.
Buderi ver siton individualune mothavipya kay mothavena may baro zoralipe numay sar ‘mrlame ano
ushkavipe’ Roma aqhona thay kobar
phare shay te phagen o ciklo e duryaripesko. Yekh misal si kay o efto bershuno Daniel Stepanoviq thay oleski day
mekhle o Valevo vash e Viena pe bersh
2002. Danieleski day na dikhla e perspektiva e dudyarde thay may laqhe avipesko vash peske vay vash olako qhavo
te sine kay aqhona ani Srbia. On sigate
thanisale ani Viena; Danieli hramisalo
ani shkola, thay oleski day arakhla buti.
Odothe jivdinde efta bersha ji kana o
vahti alo vash o Danieli te hramingyol ani
mashkaruni shkola. Sar kay olesko legaluno statusi pandar na alosardilo, thay ini
kay oleski day sinela hako te beshel ani
Austria, Danieli irandilo. Khetane e day
thay qhavo irandile ano Valevo. Aqhindoy ani Srbia vash yekh bersh, Danieli
aqhilo avri shkolatar, thay oleski day
aqhili bizo buti. Yekhatar dikhindoy o vizengo liberalizipe pe Yanuari 2010, on
irandile pale ani Viena.
Vash yekh baro gendo e Romengo ani
Srbia o anglipe sito kalardo. Pashe e
uqhe niveleske e qorolipesko thay bi-
butikeripesko e buderi populaciako, on
arakhnape buderi formencar e direktuna thay indirektuna diskriminacia. Hari
pakyavipeya vash may shukarno avipe
ani Srbia, kava sito siguripea kay, sar o
Daniel thay oleski day, buderi miye roma
ka alosaren te emigrinen. On siton
qhinde e ajukeripestar kotar o raipe te
adikeren pere lafideipya, qhinde e ajukeripestar e apstraktuna politikako te
kerel realune yaveripya. Akaya eksperienca na sitoy numay Srbiaki. Akava sito
kalardo realiteti e Romenga situaciako
ano sah Ratyoriguno Balkani.
Isi pashe yekh milioni amare Romengo
gendo ano Ratyoriguno Balkani. Pashe
700,000 siton bizo buti, thay pashe
300,000 e ternengo siton analfabetya.
Vash sah amen, o eventualuno akcesi
amare themyengo ani Evropaki Unia
adikerla e shansa vash o may shukarno
jivdipe thay dudyardo avipe. Pe yekhuno
vahti amen puqa korkore amen: ka
aqhova khere, vay ka migrina thay ka
tentina te kera amaro kher dayk thane
ani Evropaki Unia?
Akana, o alosaripya siton: besh khere,
qorolipe thay nanipe e shaipesko, marentumen diskriminacia, qorolipea thay
e nanipea e shaipyengo; vay migrineni
ano arakhipe may shukarne jivdipesko.
Na si undripe kay amare komunitetya ka
arkhlon e diskriminacia, numay buderi
konsiderinena akava sar molipe vash te
kreirinen avipe vash olenge qhavore.
Sar ‘komponenta e buhlaripeski’ e EU
Ramesko vash Nacionalune Romenge
Integripeske Strategie kerena klaro, e
EU sila vitaluni rola te bayaren o fondya
thay monitoripe ano progresivuno qalavipe ani socialuni kohezia, yekhune
shaipya thay Romengi inkluzia ano procesi e buhlaripeske akceptipesko. Musay
te siguringyol kay o Kotorleutne Thema
te adikerenpe Kopenhagake Kriteriumea vash EU kotorleipe. Ov musay te
adikerel akale themyen pe godornipe
te sine kay on na kerna pere obligipya
thay dende obligipya pe lenge may qalavde, privime thay duryarde dizune.
Evropaki Unia sila vi vitaluni rola te khelel ano azhutipe e raipyenge thay komunenge sar si jamaipe e kapacitetyengo thay koordinipe e egzistune thay
avutne tentipyengo vash te promovingyol Romengi inkluzia. Vash akava res,
Evropaki Unia musay te sigurinel kay o
akanutne fondeske instrumentya te vastinen may shukarno afekti ano sah Ratyoriguno Balkani. EU musay te sigurinel
kay o phiravipeske principya e “eksplicityuno numay na ekskluzivuno targetipe”
kerla bazikune sah regioneske stratrejikune Romane politike. Sar pharipe ano
duyto kotor e Dekadako e Romenga inkluziako andar Makedoniaki Presidencia,
sito klaro kay may but mangipya te kergyon ano maripe e qorolipea thay socialune duryaripea ano drom kay kerla
yaveripe pe manushengo jivdipe, vash te
siguringyol yekh dud vash o pakyavutno
avipe.
Kotorleipe e Ratyorigune Balkaneske
themyengo ani Evropaki Unia sitoy
shansa e anglipesko vash o sah dizune.
Daniel thay oleski day ulavena o
pakyavipe kay akava buhlaripe ka anel,
pashe aver butyenge, shukarne butyaripeske shaipya, may shukarne
edukipeske perspektive thay laqhardo
sastipesko dikhipe. Mangipe te oven vijilentune kay akava historikuno shaipe te
promovinel socialuni kohezia, maripe e
duryaripesko, thay sivipe e pakyavipeske
sensesko vash avipe na nashavdilo, thay
akava pe historikuni tranzicia, Roma na
evropaki magazina
ka oven nashalutne. Te sine kay manga
te siklova nesavo siklipe nakhipestar
odova sito kay kana avna pe konsultipe
e Romencar, o zoralipya kay musay pedral sade tokenizmi, kay o raipya amalinena e ideya kay ‘aktivuno dizunipe sito
sheruno vash socialuni inkluzia, thay
astarela sah dizunipe biphanglo pe lengo
etniciteti. Romane komunitetya thay
reprezentya musay te len shaipe te len
kotor ano keripe e politikengo thay iniciativengo kay direktune qalavena
olengo jivdipe.’1
Sito lafideipe e demokraciako kay o sakova personi ka reprezentigyol ano deciziako keripe. Numay odoya ver o personi ka shunel peste obligimo te
respektinel thay te phanglol e khetane
regulencar kay phanena yekh them.
Thomas Hammarberg, Komisioneri vash
Manushikane Hakaya e Evropake Konsilesko, mothavgya o nareprezentipe e
pashe dersh milionya Romengo sar seriozuno nasuksesi e demokraciako avdive.2 Ayekha kana vakera vash integripeske strategie amen musay te qhiva
pe godi kay numay o Roma siton reprezentime thay pherde reorganizime sar
dizune kay o decizie kerna olenge jivdipeske mangipya rodela krisipe thay relevantipe. Yaveripea, upral-tele politikenge
intervenipya—egregiozune
manifestime ano brutaluno zoralipe e
buldozherengo pelarindoy Romenge jivdipeske thana—ka lungyarel te ruminen e nocia e Romengi sar dizune.
Pe nakhle dershupanj palune bersha,
Romane thay pro Romane organizacie
ule savaht may avazyune ano olenge
mangipya vash Romengo kotorleipe.
Bershencar, nacionalune raipya, mashkarthemutne organizacie thay mashkar raipyune agencie amalinde e retorika vash Romengo kotorleipe.
Misalake, deklaracia e viziaki thay molipyengi e Dekadako e Romenga Inkluziako ulavde mothavipeya ano Romengo kotorleipe:
Niso vash amenge bizo amen: Romengo
kotorleipesko mangipe kerla vay ashlipe e Dekadako. Romane reprezentya
thay civilyune malipya lena kotor ano sakova segmenti e Dekadako. O Roma
astarde thay defininde e vizia kotar baro
shrdipe. Romane civilyune malipeske
grupe thay ekspertya indetifikinde politikake prioritetya thay khelde sheruni
rola ano definipe e Dekadake resyengo
20
thay targetyengo. Romengo kotorleipe
ka ovel centraluno te regulinel dikhlaripe
thay monitoripe e anglipesko pe avutne
dersh bersha.
Ayekha, retorika laqhardili savahtune
pe palune bersha. Aqhola kay, pashe
akaleske, o harnipe thay amare sfide te
phiren pedral birealizime lafideipya vash
e nocia e Romenge kotorleipesko. Na
sito basta vash o Roma kay nesave siton
butyarne ano institucie, kay anela yekh
vijaipe kotar tokenyune politikune anavipya, vay kay o raipya sporadikune kharena e Romane BRO thay ekspertya vash
konsultipya. Kotorleipe vakerla buderi
se akava.
Idealune, politikune partie musay te reprezentinen pere alosaripya, leindoy kotor vi Romane dizune. Pashe akaleske,
akaya na sine sura. Sherune politikune
partie kerena ekstremyuno limitimo than
vash kandidatya e Romana origina thay kishle reprezentinena o mangipya Romane
komunitetyengo. EU nashti te beshel dural thay te ajukeren politikune partien
vash yaveripe. Musay korkori te lel akcia.
Evropaki Unia musay te arakhel yekh
modeli vash stimulipe vash Romengo
reprezentipe. Regulipe e polyune kuotengo shay te adoptinel sar mashkaruni
solucia vash bayaripe e Romane alosarde reprezentyengo ano Evropake
thay nacionalune parlamentya. Akanatar ji pe 2020, e komisia musay te truminel o koncepti e aktivune dizunipesko
ano dikhipe pere Ramesko vash Nacionalune Romenge Integripeske Strategie. Dispozicie musay te kerol sakova dizuno e Romana origina siton registrime
vash votuipe, silen akcesi pe votuipeske
centrya, thay lena informime decisie
kana dena pere note.
Roma musay te oven penjardo politikuno decizipe e dizunenge hakyencar.
Amen musay te akumulina politikuno
thay civilyuno zoralipe proporcipea pe
amare jene. Numay odoya ver, ka shungyol amaro avazo, numay odoya ver o
raipe ka shunel amare mangipya, thay
numay odoya ver, sar si pe lafya e Dr.
King, shay te ‘realizina tromalipe’.
Ani adisuni demokracia, e vota e sakole
individualune dizunesko, literaruno thay
analfabeti, barvalo thay qorolo, Roma
thay na-Roma ayekha musay te adikeren yekhuno pharipe. Amare socialune
thay politikune ovipya avdive siton nakomparatyune may shukar se Afrikake
Amerikanya ano sklaveripe vay kale Ratyorigune Afrikanya talo aparteidi. Amen
siam buderi, thay pashe akaleske qorole, analfabetya, vay ushkavde shay te
ova, amen shay te vastina amaro zoralipe proporcionalipea amare gendoa;
zoralipe kay te kera may shukarno avipe
vash amare qhavore.
(Željko Jovanović, Direktori e Roma Initiatives, Instituti vash Puterdo Malipe
Malipe)
1
Bernard Rorke, Pedral e Retorika: Romenge Integripeski
Dromeski Mapa 2020. Dekada e Romenga Inkluziako
2011, q. 7.
2
Avazyuno spoti pe http://www.osce.org/item/26769.html.
Iranipe
21
evropaki magazina
NA SI THAN
KOVA SHAY
KHARGYOLA
KHER –
IRANIPESKE
REALITETYA
ANI ADISUNI
KOSOVA
Verena Knaus
Yekh bersh phirgya sar kana UNICEF
publikingya angluno raporti ‘Integripe
Prekal o Kondicie: Raporti vash situacia
e Kosovake Romane, Ashkalyune thay
Egipqanyune qhavore ani Germania
thay palo olengo iranipe ani Kosova’. O
situaciako mothavipe pe nakhlo bersh
sine alarmantuno. Ani Germania, qhavore bizo beshipesko mekhipe jivdinena
seriozune aqhavipya ano akcesi pe
edukipe, sastipesko dikhipe thay socialuno kotorleipe. Ani Kosova, trin kotar shtar Romane, Ashkalyune thay
Egipqanyune qhavore na nakhena ani
shkola vash o sebepi e qhibyake barierengo, nanipe shkolake certifikatengo
thay qorolipe. Saranda pe shel e irande
qhavorengo kay irandile kotar e Germania na silen civilyune dokumentya
thay agorinde de facto ‘bizo themipe’.
Buderi irande familie siton e phare psiholojikune thay fizikune sastipea; qhavore kay silen depresia thay yaver nasvalipya mekhlile korkore. Sakova
Romano, Ashkalyuno thay Egipqanyuno
qhavoro irando Germaniatar jivdinela
ano aravdo kher ano pherdo qorolipe;
enya agorinde te jivdinen ano kampya
ani Mitrovica thay Leposaviqi. Deorientime thay bi darinyako, akala qhavore –
buderi biame, bayrile thay shkoluime
ani Germania – mardepe te akceptinen
e Kosova sar olengo ‘biando than’.
Egzistime Germaniake reintegripeske
fondeske programya ano sasutnipe na
reste te azhutinen may qalavde familien
ano savahtuno reintegripe. Yekh bersh
may angle o raipe ani Prishtina thay
godorne komunake institucie mothavdepe korole vash o mangipya akale
qhavorengo; na buderi se 100,000 Euro
alokisale te keren adavahtuno thanipe
vash irande familie.
Pe Avgusti akale bershesko, UNICEF
publikingya laqhardo raporti titulimo
‘Na si Than kova shay Khargyola Kher:
Iranipe kotar Germania ani Kosova sar
dikhipe thay eksperienca kotar Romane,
Ashkalyune thay Egipqanyune qhavore’’. O arakhipya palem siton bazirime ano pashe 310 muy-pe-muy interviste e irande Romane, Ashkalyune thay
Egipqanyune qhavorencar thay buderi
se 40 interviste e godorne sevalutnencar ano centralune thay komunake institucie ani Kosova. Paluno raporti astarela o personalune eksperience sakole
duyto Romane, Ashkalyune thay Egipqanyune qhavoresko irande Germaniatar thay Austriatar pe 2010. Germania
korkori irangya 133 Romane, Ashkalyune thay Egipqanyune qhavoren pe
nakhlo bersh, leindoy kotor 94 qhavoren e shkolake bershengo. Buderi akale
qhavorengo biandile thay bayrile ani
Germania; ano mesmeripe o irande familie jivdinde ani Germania pashe 15
bersha.
Laqhardo raporti titulinela o tentipya
vash deipe e resondipyengo ano trin
specifikune puqipya: Kobar o nakhle rekomandipya vash iranipeske praktike
lelile pe dikhipe kotar o relevantune
Germaniake thay Kosovake autoritetya? Kerdile laqharipya ano aspekti e
politikengo thay bujeteske resursya
dende vash reintegripe? Thay o dendo
lafi e azhutipesko resto ko familie vay na
kola silen musaipe vash te azhutingyol
olengo integripe ani Kosova?
Dikhindoy pale, buderi reslilo pe nakhle
dershuduy maseka. Ano pakyavipesko
tentipe te arakhen o kondicie kotar
Evropaki Komisia vash o shrdipe e viza
dialogesko, Kosovako raipe bayargya o
fondya vash reintegripesko azhutipe kotar 100,000 Euro pe 3.4 milionya Euro
(40-ver bayripe), adoptinde nevi Strategia vash Reintegripe thay detalimo
Akciako Plani, kerde o Reintegripesko
Fondi dikhlardo kotar Ekzekutivuno
Bordi buhlardo pe efta ministrienge lenya, trenirinde pashe 190 komunake
sevalutnen thay shrdinde pokipesko
azhutipe. Kerindoy komparacia e nakhle bersheya, o fondya, procedure
thay reintegripeske politike siton akana
pe than.
Mashkar vahti, nesave Germaniake Länder lele akcie ani lenya e UNICEF-ke rekomandipyencar. May vasno, pe Septembri 2010, nevo alosardo raipe e
Vrdloriguna –Rayna Vestvaliako mekhla
yekh dekreti kay samatredinla o paldipe e Kosovake Romengo, Ashkaliengo
thay Egipqanyengo vash humanitarune
sebepya thay rodinde kotar o sah autoritetya te len may shukarne interesya e
qhavorengo pe primaruno konsideripe.
Autoritetya instruktisale te redikhlaren
sakoya sura individune thay te nashen
kotar o bimanglo pharipe. Sar rezultati,
o gendo e Romengo thay Ashkaliengo
irande kotar e Vrdloriguni Rayna Vestvalia pelo kotar 30 e anglune kotoresko e 2010 pe 4 ano duyto kotor e bershesko. Raipe kotar e Saksonia-Anhalt
thay Bremeni mekhle yekhune dekretya. Sar kotar 1 Yuli akale bershesko,
nevo paragrafi (25a) ano Aufenthaltsgesetz (krisesko kay regulinla beshipeske titule) kerla shayutno o shukarnointegripe 15-21 bershengo, kola biasale
evropaki magazina
ani Germania vay reste anglo olengo
14-to biando bersh te len titula e beshipeski.
Dikhlaripesko raporti ‘Na si than kova
shay khargyola kher’, pashe akaleske,
dokumentinela kay hari laqhardilo vash
buderi akala Romane thay Ashkalyune
qhavore kola siton “irande”. Pe kontripe, jivdipeske kondicie e buderi familiengo aktualipeya rumisale. Nesave
vizitime familie nashalde poro hako
vash socialuno azhutipe; buderi vizitime
palem akava bersh pharipeya resena te
kinen manglo maro vash yekh hape ano
dive. O yekhune ‘vijayutne’ e regularune khuvipyenca sine basta qorole
vash socialuno azhutipe. Panj familie,
leindoy kotor 15 qhavore, palem mekhle e Kosova.
Buderi biajukerde, e ulavipeya e duye
qhayengo, niyekh e 49 shkolake bershune qhavore portretizime pe nakhlo
bersh sine shayutne te re-khuven vay
lungyaren e shkola ani Kosova. Situacia
aqhola dramatikuni: trin kotar o shtar
shkolake bershune Romane thay Ashkalyune qhavore irande ani Kosova na nakhena ani shkola.
22
Akava sito basta biajukerdo konsideripea kay o Reintegripesko Akciako Plani
alokingya 181,000 Euro may but vash
deipe e qhibyake kursyengo, sikavipe e
sikavnengo thay keqap klase. Administrativuni Direktiva (17/2010) dikhlarela vi o anavipe yekh sevalutnesko
kova ka kerel buti numay e registripea
e irande qhavorengo. Sar kotar o Yuni
akale bershesko, ni yekh centi na harjisalo vash o qhibyake kursya vay yaver
mase vash te reintegrinen e irande qhavoren. Shkolenge direktorya thay komunake edukipeske direktoriatya lungyarena te krisinen e irande Romane,
Ashkalyune thay Egipqanyune qhavorengo akcesi ano edukipe.
Yekhuni umal kote sine musyarde thay
pozitivune yaveripya qalavena civilyuno
registripe. Pe 2010, 48 kotar 116 qhavore na sine registrime. Akava bersh,
sah numay ofto qhavore (kola nashti te
registringyon vash o sebepi e nanipesko
bianipeske certifikatyengo avrial), akana
registrisale. Lelo akcesi – vash te informinen ani eksplicityuni qhand e irande
familien vash o procedure thay mangipya vash registripe thay referinena
Iranipe
olenge sure pe BRO thay civilyune registripeske ofisya ano respektivune komune – dikhlola kay kerde buti.
O procedure vash te akcesinen reintegripesko azhutipe dikhlardo kotar Reintegripesko Fondi, pe yaver vast, na kerdile sar ajukerdilo. Godornipe te
identifikinen e familien thay te gatisaren
aplikacie vash azhutipe aqhola pe komunake iranipeske sevalutne. Finaluni
decizia te aprovingyon vay te refuzingyon individualune mangipya shrdime
kotar o Bordi e Reintegripeske Fondesko. Komunake iranipeske sevalutne
mardepe te arakhen familie ano may
baro mangipe. But hari aplikacie biqhaldile pe fakti ko Reintegripesko
Fondi thay centralizipe e sah deciziake
leipyengo ko Bordi ande pharipya thay
nashalde vahti. Akanutno sistemi kerela o arakhipe thay monitoripe e fondyengo, vijaipyengo vay dende servisya shay te phengyol ule nashayutne.
Palune tentipya kotar raipe reseya vash
bayripe e aplikaciake gendosko thay vijayutnengo ajukergyola pandar te den
rezultati.
Ano ovipya e nakhle bersheske, An-
Iranipe
drune Butyengi Ministria tentingya te
adikerel may baro godornipe vash reintegripe irande personyengo; numay
vash suksesuno reintegripe musay te
ulavgyol godornipe astarindoy e centralune thay decentralizime institucie,
raipe ano biqhalipeske thema thay o
irande korkore. Sitoy vi vasni rola te
khelgyol vash o mashkarthemutne aktorya sar si e Evropaki Unia.
Pakyavipya musay te oven vi realistikune. Paluno formirimo Reintegripesko
Fondi nashti siguripeya te notadeinel
dekade e socialuna ekskluziako vay te
kompenzinel vash o aqhavipya e shkolake direktoryengo, Kosovako butyako
trego vay Germaniake migraciake politike. Ini kay savore dispozicie e Reintegripeske Akciake Planesko implementisale thay o sah 3,4 milionya Euro
harjisale ani efikasyuni qhand ano reintegripesko azhutipe, buderi irande Romane, Ashkalyune thay Egipqanyune
familie ka lungyaren te jivdinen ano samatrede.
Pe akanutno ritmi, ka nakhel ani Germania pandar 37 bersha te iranel e sah
Kosovake Roma, Ashkalie thay Egipqanya kola pandar jivdinena ani Germania
23
bizi krisyuni titula. Alo vahti siguripeya
vash yekh alosaripe kay ka del odole
qhavorenge siguripe kay on shay te
aqhon ani Germania thay pe agor te
mekhen tele o darinya.
Akate si mothavipya vash e nabuti kotar
Kosovake autoritetya ano centraluno
thay lokaluno niveli. May but ano phanglipe e registripeya ani shkola, politike
thay fondya sito pe than te den qhibyake kursya, phiripe e klasengo thay
yaver mase te laqharen o reintegripe
sah irande qhavorengo ano Kosovako
shkolako sistemi, leindoy kotor e qhavoren e specialune edukipeske mangipyencar. Egzistime fondya numay musay te biqhalgyon thay politike dikhlarde
ano Reintegripesko Akciako Plani musay
te implementingyon.
Nakhindoy angle, vash te bayaren o efikasiteti thay qalavipe e Reintegripeske
Fondesko, moderuno surengo menajipesko sistemi kerdo vash identifikipe e
irandenge mangipyengo, koordinipeya
e servisyengo deipe ano sah agencie kay
monitorinena o anglipe musay te formiringyon. Vash te phikoingyol savahtuno
integripe e may qalavde familiengo, Kosovake socialune kesh azhutipeske si-
evropaki magazina
stemya musay te zoralon thay olake kriterya vash o hako aplikipesko thay aplikipesko procesi te dikhlargyol. Pe avutne
bersha, may qalavde Romane, Ashkalyune thay Egipqanyune qhavore ka
aqhon te oven ani skema e socialune
azhutipesko sar sheruno resursi e jivdipesko. Investipe ano savahtuno reintegripe akale qhavorengo sito investipe
vash Kosovako avipe. Akava shay numay
te pakyavgyol kay o angazhipe vash reintegripe kerdo kotar o raipe pe nakhlo
bersh ka ovel savahtuno ano shrdipe e
dialogesko vash o vize.
(Autori e laqharde raportesko ‘Na si
Than kova shay Khargyola Kher: Iranipe
kotar Germania ani Kosova sar dikhipe
thay eksperienca kotar Romane, Ashkalyune thay Egipqanyune qhavore’, Avgusti 2011, ©UNICEF Kosova & autori e
Kosovake kotoresko e nakhle bersheske raportesko ‘Integripe Prekal o Kondicie: Raporti vash situacia e Kosovake
Romane, Ashkalyune thay Egipqanyune
qhavore ani Germania thay palo olengo
iranipe ani Kosova’, Yuni 2010, ©UNICEF Kosova thay Germaniako Komiteti
vash UNICEF.)
evropaki magazina
24
Iranipe
PREFORMULIPE
E DEBATAKO:
ZOREA IRANIPE
KOTAR
PERSPEKTIVA E
QHAVORIKANE
HAKAYENGI
Chelsey Lepage
Vash o qhavorikane hakaya, sar vi vash
savore manushikane hakaya nashti te
negocingol. Sakova qhavoro pe sakova
lumiako than sile hakya. Savore amen simen obligipe te azhutina e qhavoren te
mangen thay politikenge kreatoryenge
te pheren sah odova kay sito phanglo
akale hakayencar. Siguripea, aqhipe sito
e politikuni debata vash odoleske “sar“.
Numay o fakti kay o sah qhavore silen
akala hakaya na manglape te politinzgol. Akava sito puqipe e humanizmesko.
(Sebastian Sedlmayer, shefi, Reprezentipe e qhavorikane hakayengo thay
edukipe, UNICEF Germania)
Andripe
Kana o shefi UNICEF-ke Ofisesko ani Kosova, Yohanes Vedenig phirgya ki odoya
detharin, novembrea 2009. bersh ani
tereneski vizita, phare sine kay te ajukerel kay ka iklol anglo duy phenya kolenge mothavipya ka len buderi vahti
ano avutne duy bersha oleske jivdipesko. Phure 9 thay 14 bersh, sol duy jivdinde ano diso kova dikhlola sine sar lugyardo ovipe e shokesko thay
pelaripesko. Pelarena sine sah tentipya
vash te integringyon ano Romano, Ashkalyuno thay Egipqanyuno malipe kote
jivdinde, na mothavdindoy interesi kay
te amalingyon e yaver terne manushencar mashkar olende thay te mekhen o samatrede pere kherengo. Na numay kay na nakhena ani shkola, numay
ni proa na khuvde ani klasa sar kana reste ani Kosova anglo trin bersh. Kana
puqlile soske, olengo respodipe sine
sade: “Wir warten darauf, wieder nach
Hause zu fahren.”
Ajukera te nakha khere.
Penjaripe e faktyencar
“Ini kay sim Austrianco thay vakerava
germanyuni qhib, arakhipe akale qhavorencar kotar akala komunitetya kola
but shukar vakerna germanyuni qhib
but qudikargyama. Kana akava shrdingya te ovel palem, shrdingyam te puqa
odole qhavoren thay olenge familien
kotar ale, ayekha kay lelam kan kay zorea irandile Germaniatar“, vakerla o
sheri e UNICEF-ke Ofisesko ani Kosova
Yohanes Vedenig. „Sar globaluno trupo
godorno te dikhlarel univerzalune qhavorikane hakaya, musayutno vash
amaro akanutno intervenipe sine puterde dikhlo“. UNICEF Kosova kontaktingya germaniako Nacionaluno komiteti UNICEF (NatCom) vash te dikhlol
gendo e manushengo kay decizisalo zorea te irangyol ani Kosova. Respodipe
sine alarmantuno. Odola kola jivdinena
ano na siguruno ‘tolerimo statusi‘ - so
qhivela olen pe direktuno riziko e iranipesko – sine pashe 12000.1Pashe ekvash
odole gendosko sine qhavore, kolendar
buderi biasale vay phiravde may baro
kotor pere jivdipesko ani Germania.
Mothavdilo kay bilaqhi situacia kolate
arakhlonay akala qhavore – jivdindoy
ano virtualuno izoluipe vash o lingvistikune, kulturune, ekonomikune thay
edukipeske bariere – nane shayutno te
ignoringyon. Ayekha shrdingya o nakonvencialuno ledeipe mashkar UNICEF-ko Terenesko Ofisi thay Nacionaluno komiteti vash sebepi e phiravipesko
qhavorikane hakayengo ani arena e migracienge politikengo e bare andripea
andar Evropaki unia.
Odolenge kola kerena buti ano tereni ani
Kosova yekhatar sine klaro kay, pe akala
kondicie, deportipe e qhavorengo ano
than kova pandar marlape te iklol kotar
nakhipe e maripesko, qorolipesko thay
korupcia na ka ovel ano olengo may
shukarno interesi. „Yekhatar lelam kan
kay akava procesi shay potencialune te
qalavel miye qhavoren kola naturipea
identifikinde thay shundepe sar ’Germanya’. On vakerna e qhib, integrime siton ano ververutne gamya ano germaniako malipe thay akava them dikhena
sar kher“, mothavela sevalutno e UNICEF-ko vash dikhlaripe thay notadeipe,
Beate Dastel. Buderi niyekh ver ni prea
na khuvde ani Kosova, ayekha kay o ’iranipe’ vash olenge mothavela o deportipe ano than vash koleske hari jande
thay kote na mangle te nakhen. Numay,
so sito may vasno, odova mothavela o
agor e sah shaipyengo vash edukipe, socialuno thay profesionlauno jamaipe
kova sinelen ani Ratyoriguni Evropa – so
sito, sade vakerdo, naakceptimo.”
Kosova vi avdive sito may qorolo regioni
ani Evropa, e jepencar e ekstremyune
qorolipesko. Mashkar kosovake minoritarune komunitetya, Roma, Ashkalie
thay Egipqanya (RAE) siton may hendikepime. Sar si pe raporti e Lumiaka bankako kotar 2007. bersh, buderi se ekvash
e populaciako jivdinela ano apsolutuno
qorolipe, kova may but qalavela e qhavoren. Ji kay na si sade populaciaki statistika vash akanutne RAE komunitetya
ani Kosova, shaipe te apsorbingyon baro
gendo e zorea irandengo vash akanutne
jivdipeske kondicie praktikune na si
shayutno. Kana iranena olen ani Kosova,
buderi e irande familiengo aqhona
mekhle bizo elementarune sheya vash
uqharipe e sherune mangipyengo, na
1
Verena Knaus, Peter Vidman, Integripe Prekal o kondicie:
Raporti vash situacia e Kosovake Romane, Ashkalyune
thay Egipqanyune qhavore ani Germania thay palo
olengo iranipe ani Kosova. UNICEF Kosova thay
Germaniako UNICEF-ko komiteti, 2010.
Iranipe
25
evropaki magazina
shel e qalavda populaciako.
Detalya e agoripeske kerdile ano angluno raporti kova publikisalo pe oktobri
2010. bersh navea ’Integripe prekal o
kondicie: raporti vash situacia e Kosovake Romane, Ashkalyune thay Egipqanyune qhavore ani Germania thay palo
olengo iranipe ani Kosova’. Kerindoy
khetane andripe e tereneske detalyengo
e jivde hramipyencar sakodivune jivdipesko qalavde qhavorengo thay olenge
familie, raporti dengya solidyuni baza
vash reprezentipe.
Keripe e tonesko vash reprezenpe bazirimo pe mothavipya: perspekva e qhavorikane hakayengi
silen sherune personalune dokumentya
kola shay ka mekhen olenge akcesi
shayutne socialune sevaluipyenge, leindoy kotor hramipe e qhavorengo ano
skole, leipe e socialune azhutipesko vash
akcesi ano sistemi e sastipeske garavipesko.
“Qalavipe kova o procesi e deportipesko
sinele pe jivdipya akale qhavorengo sito
nashayutno te notadeingyol“, vakerla o
UNICEF-ko eksperti vash dikhlaripe e
butyako ano tereni Hil Nrecay. „Angluno
sito kay on siton qhivde skolatar, kotar
pere amala thay ververutne avriskolake
aktivitetya. Akate ani Kosova on na silen
amala. Na nakhena ani skola. Na lena
kotor pe niyekh bipokipesko [avriskolako] aktiviteti. On na vakerna ni e thaneski qhib. On siton phande ano pere
khera – kerindoy ververutne butya sar si
thovipe, shusharipe thay ajukerna te
prandingyon.”
Ji kay o mangipe vash e buti ano tereni
sine klaro, UNICEF Kosova anglojangya
kay sito musayutno te arakhelpe politikuno alosaripe kova pe may laqhi rig ka
adikerel interesya akale qhavorengo.
Khetane e germaniake NatCom, kosovako ofisi decisingya te kerel khetano
rodlaripe. Lelepe kan kay o siguripe e solidyune detalyengo thay klaro dikhlaripe e iranipeske procesesko ano jivdipya akale qhavorengo ano sol duy riga e
samatredengo ka ovel may efikasyuni
platforma kolatar musay zorale te jamaingyon o qhavorikane hakaya ani politikuni agenda.
“Kay o rodlaripe te ovel shayutno musay
te angazhinen manushen thay pe agor
te oven ani situacia te resen ji pe manushenge vilya. Kerindoy buti ayekha
pe yekhuno vahti musay te adikeren tumen e may bare standardyencar rodlaripesko vash te ovel kredibiluno,“ vakerla Yohanes Vedenig. „Kana kerna buti
qhavorenca akava ovela may vasno. Politikake kreatorya thay kotorleutne musay te len mothavipe kova sito zoralo,
numay kova mothavela vi e manushipeski dimenzia vash te angazhinel
olenge intelektualune thay emotivune.
Musay te sigurinen misalya kola jivde
ilustrinena tumaro rodlaripe thay mothavena o trendi kay situmen vash detlaya pe zorali rig, feri so pe agor e agoresko, manushesko muy kay sito palo
olende sito odova kay sile zoralipe te
yaverinel e debata.”
Partneryune rodlaripeske institucie sigate identifikisale ano sol duy thema,
thay odova so mothavgya baro andarsamatreduno astaripe, shrdingya pe februari 2010. bersh. Odova so may angle
lela kotor e fizikune rodlaripea e familiencar kola zorea irandile ani Kosova.
Sar si pe rodlaripya, niyekh pe shrd na
jangya kote siton akala familie vay kobar
siton. Ayekha shrdingya o baro obligipe
e kontaktipesko e sah BRO thay liderya
e komunitetyenge thay rodipe yekh pe
yekh familiako, shunindoy vi dokumentipe olenge mothavipesko ayekha sar
ulo. Kana pashile vash kompletipe e raportipesko on arakhle kay on garavde
buderi se reprezentime ovipesko e
irande familiengo. Vakerindoy e sah 40
familiencar thay 173 individya, rodlarne
arakhle thay intervistinde pashe 40 pe
Therindoy e studia ano vast, sol duy
ekipe shrdinde te intervistinen sherune
politikune kreatorya ani Kosova thay
avrial. “Startestar sine klaro kay o lungyaripe e raportesko ka ovel may vasno
kotor,” vakerla o shefi vash qhavorenge
hakaya thay edukipe (UNICEF Germania) Sebastian Sedlmayer. “Agoripya
manglape sine te vastingyon sar shrdipe
vash decizie ande palo shrdipe thay propozipya kola manglape sine te shunen.”
Palo kedipe e relevantune ministriencar thay politikake kreatoryencar ani Kosova ule kedipya e germaniake Nacionalune komitetya thay Germaniaka
andrune butyenga Ministria. Vash
olengo mangipe, agoripya prezentisale
ano germaniako parlamentaruno komiteti vash andrune butya vash ekspertyuno shunipe ano puqipya vash iranipe
e Romengo. Ano akava procesi ekipa
lungyargya te phiravel akava puqipe ano
verveutne evropake forumya, leindoy
kotor mashkar yaver Konferencia vash o
sherune hakaya ano Briseli thay Evropako Konsili ano Strazburgi. Ano sakola
sure o rodlaripe gelo pe shukarno ajukeripe. „UNICEF sito ani yekhuni situacia
kay sile praktikuno globaluno prezentipe. Ov sile decenia e eksperiencaki ano
themya pe jamaipe, thay prekal pere
nacionalune komitetya, ayekha vi ano
industrializime thema, “ lugyarela Sebastian Sedlmayer. “Vash akaleske UNICEF sito pe situacia te mothavel sah faze
e qhavorenge dromipesko kotar ratyorig ji pe vrdlorig thay pale, te sine kay o
qhavoro sito irando.”
Numay, dikhlola kay suksesuno ajukeripe e raportesko sito rezultati buderi
evropaki magazina
faktoryengo – kolestar sito maybivasno o shaipe kay te qalavel e retorika pe
uqo niveli vash iranipe adikerla klaro fokusi pe qhavoro. O sah kotorleutne
thema sito hramutne e Konvenciako
vash qhavorikane hakaya (KPD), ano
kombinipe e Lisabonake halovipea, qhavorikane hakaya siton eksplicitune kerde
ano EU krisya. Therindoy pe godi akava
klaro thavd, andarsamatredimi ekipa e
UNICEF-ki shrdingya te rodlarel ani koya
skala akanutne praktike e iranipesko romane, ashkalyune thay egipqanyune
qhavorengo lele pe konsideripe olengo
may shukarno interesi. Dokumentindoy
sar akava interesi rumisalo, UNICEF-ko
raporti kotar 2010. bersh dengya shaipe
vash siguno keripe e zorale reprezentipeske mesazhesko.
“Pe agor, odothe o lafi sine vash odova
kay te dikhlol kote si shaipya, kay on te
amalingyon ano kanleipe amara korkora viziako thay kote amen mangaha
te phira akale puqipea vash o qhavorikane hakaya, thay palo odova te rodlara thay te vastina ververutne therde
rafinya vash may shukarno phikoipe e
hakayenge akale qhavorenge ani Germania thay Kosova“, vakerla Yohanes
Vedenig.
Manglo vahti sine vasno. Kosovako
mangipe vash te ovel jeni e Evropaka
uniake mothavdili yekhune shaipea
vash laqharipe e perspektivako qhavorikane hakayengo (ano kotorleutne
thema EU thay avri olendar) prekali specifikuni konstelacia Kosova-GermaniaEU. Sar yekh kotar ‘kovle thavdya‘ andar
siguripesko rami Evropaka uniako, migripya siton pandar sheruno puqipe
phangle e proceseya vash vizengo liberalizipe vash e Kosova. Siguripe e mothavipyengo e stratejikune lobesko
phanglo e puqipyencar kay sine ano
may uqo niveli evropaka politikuna
agendako, dengya pheruno shey manglo vash qalavipe e politikako ano interesi e qhavorengo.
Rezultatya giriqinde ajukeripya e savore
jenyengo e UNICEF-ka ekipako, leindoy
kotor vi odola kotar germaniako NatCom, kola siton ano tang ledeipe e kolegyencar kotar Regionaluno ofisi e UNICEF-ko vash centraluni thay disyoriguni
Evropa beshipea ani Zheneva reprezentinde o hakaya romane qhavorengo
kotar 2006. bersh. „Federaluno raipe
26
kergya vasne bajakya vash te nashelpe
kotar phagipe e qhavorikane hakayengo ano drom vash e Kosova thay
pe leste thay adikergya krisi vash mekhipe e savahtune beshipesko qhavorenge kola silen tolerimo statusi buderi
se 14 bersha e uqe niveleya e integripesko. Sherune federalune themya
(lenderya) ande dekretya kola lena pe
dikhipe o may laqho interesi qhavorengo anglo olesko iranipe ani Kosova,
so klaro tiknyarela o gendo irande qhavorengo kotar romane familie Germaniatar ani Kosova, ji kay phikoipe kay
olenge dengyola ani Kosova vasno bayrili“, vakerla o Sebastian Sedlmayer. “Ji
akana o puqipe qhavorikane hakayengo sine korolo thavd ani germaniaki migraciaki politika. Poizicia e qhavorengi thay qhavorikane hakayengi
sine res vash phravipe e debatako vash
iranipeske praktike, mekhipe vash beshipe ani Germania thay mangipe vash
phikoipe themenge avrial e Evropaka
uniatara.”
Dikhlo sito kay akala rezultatya nashti te
hramingyon numay tentipyenge e UNICEF-ke adikerna vakeripe e politikune
shaipyengo thay partneritetesko mashkar o buderi kotorleutne vash yekhuno
puqipe. Numay, e buti UNICEF-ki sine
vasni thay konkretuni. Kana angluni ver
khuvdilo pi debata vash iranipe, o qhavore sade na dikhlile, darinyune qhivde
teknikune diskurse ‘fokusime pe siguripe‘. Akana siton may shukarne inte-
Iranipe
resya e qhavorenge nagndimo pe beshlin e politikune kreatoryengo ano Evropako parlamenti.
Adikeripe e debatako
Ji kay suksesya kerdile pe politikuno niveli, but hari yaverisalo ano sakodivuno
jivdipe e may qalavde qhavorengo thay
familiengo kola zorea irandile. Yekh
bersh palo publikipe e bershune raportesko, hari gendo e intervistime qhavorengo nakhena ani shkola. Buderi e familiengo pandar jivdinena ano
naakceptime kondicie qorolipeske thay
bizo akcesi ano publikune sevaluipya
thay shaipya vash butyaripe kola shay ka
keren te sigurinen pere qhavoren.
Akala ovipya shay mothavena niyekh
ver may zoralo mangipe vash te adikergyon thay te zoralon ano plani e reprezentipesko. “Amari rola sar tereneske
ofisya na si numay te phiravel rodlaripe.
Akala siton familie thay qhavore kolenge
jivdipya jivde dokumentingyam thay
portretingyam ano amaro angluno raporti. Amen sade jana ko siton on thay
kote siton thay jana ani savi situacia siton. Ayekha kay ulo nashayutno kay yekhune te irana o dumo thay te vakera
‘akava sito akava, nakha angle‘. Akava
sade na sito shukar. Etikuni dimenzia e
rodlaripeski - phriavipe ano konkretune
thay adikerde aktivitetya – vash amenge
siton pandar but vasno. Nasuksesi pe
avutni buti phanglo amare agoripyencar
shay ka ovel nasuksesi ano phiravipe
Iranipe
amare mandatesko vash te garava mayqalavde qhavoren mashkar amende“,
mothavela o Yohanes Vedenig.
Sar si pe saren kola lele kotor ano rodlaripesko procesi, publikipe e anglune raportesko niyekh ver na planirisalo te ovel
agor vash peske, numay te ovel sar phiripesko gami vash adikerdi kampanya e
reprezentipeski. “Vash te mothavgyol
efekti e politikako, musayutno si pandar
yekh bersh“, mothavela e phiravdi rodlarni Verena Knaus. “Odova phenela kay
musay te adikeren vi o tentipya ano reprezentipe abokar lunge te sine kay mangena te dikhen konkretune rezultatya”.
Yekh aspekti e strategiako vash reprezentipe kova phiravgya UNICEF astarela o
angazhipe e tereneske konsulentesko pe
sah bersh kova azhutinela kay o irande familie te phanglon e sevaluipeske deutnencar odothe kote siton thay dikhlarela
olengi situacia, individualune reprezentindoy olenge interesya kana sito musayutno. Pe buderi sure akava astargya o
savaht khuvipe pe vudar e relevantune
komunake ofisyenge, skole thay yaver
institucie thay sama dikhlaripe sakole individualune bajakesko pe drom vash resipe konkretune rezultatyengo vash qhavore thay familie. Ini kay akava sito dayk
ver but phare harno procesi, pandar sito
e krtikune vasnipestar te dikhlargyol phiravipe e politikako ani akcia vash garavipe
e may qalavdengo. Duyto aspekti akala
strategiako kay phiravela o UNICEF sito
vash lungyardo dokumentipe e situaciako
kotar sol duy riga, e dikhipeya kay te siguringyon lungyarde publikune vastushya vash reprezentipe sar si pe mothavipya. Akatar perela vi o lugnyardo
mangipe e yaver kanalengo vash bayripe
akale puqipesko ani sah Evropa, e reseya
kay konstatipea te zoralol publikuni debata vash puqipe e zorea iranipyengo.
“Ayekha rodlaripea sar akava savaht musay te keren buti pe duy nivelya“, lungyarela e Verena Knaus. „May angle musay te keren buti direktune mashkar
peste o politikake kreatorya, thay palo
odova tumen musay te keren buti prekal
o medie. Medie kamena o storie kola
may dosna shay te vastingyon lokhe thay
te bayargyon. Ayekha kay tumen tiknarena buti e zhurnalistyengi te sine kay
dengyen olenge e storia, ano than te denolen tumare detalya thay palo odova te
den e storia. Sine but ovipya ano medie
27
kay dikhlarde akava rodlaripe, so vash
moro godonipe qaqipea zorakergya
amare tentipya”.
Grupa e mashkarthemutne zhurnalistyengi thay fotografengi rutinyune khardile te uqharen akava pouqipe vi ani Germania thay Kosova, kolenge sigurisalo
akcesi ano informacie kay siguringya UNCIEF. Partnerikuni organizacia, OneMinute Juniors, angazhisali te phiravel treningya kola lungyardile yekh kurko e
qhavorencar thay ternencar kola zorea
irandile ani Kosova. Ji pe agor e kurkesko
akala terne manusha kerde pere korkore
zorale video kola lungyarena 60 sekundya, so dengya olenge shaipe vash te yaverinen piri individualuni storia, eksperienca thay ideye e buhla publika thay
kay olengo avazo te shungyol. Akala video
materialya palo akava dikhlile ano ververutne forumya thay qhivdile ano interneti
prekal o YouTube thay ano buderi yaver
internet qhamya.
Darinyatar ikalde, dokumentaruno filmi
kotar 22 minutya kova kerdilo ano ledeipe e Kosovaka fondacia vash puterdo
malipe (KFOS) sito ayekha vi planirimo
vash publikuno emituibe ani Kosova. Filmi
mothavela qalavdi storia vash jiakanutne ovipya thay sfide, numay pe avutne
maseka ka mothavgyol ano buderi kedipya thay festivalya vash manushikane
hakaya ani sah Evropa. Duyto dokumentaruno filmi e britaniake redaktoresko
sito pe drom thay vakerla vash jivdipe e
ternengo kola zorea irandile thay jivdinena ani Kosova, sar ini vash o jivdipya
olenge yekhvahtune skolake amalengo
thay komunitetyengo ani Germania. Lavavdipe sol duy dokumentarune filmyengo ka mothavgyol e terne manushenge kay jivdinena ano sol duy thana –
phanindoy e yekhvahtune amalen akaya
ver prekal o video. Iklipe angle vash e
qhand jivdipeski thay shaipya anglo thay
palo iranipe ka ovel bizo undripe pherdo.
“Vash amenge odova sito numay puqipe
lungyaripesko vash arakhipe e kreativune
shaipyengo vash adikeripe akale puqipesko phravdo ano gndipya e buhla publikako, vash te azhutina kay te generishingyol may bari politikuni zor ano astarde
politikenge kreatorya, pashe amare direktune reprezentipeske aktivitetya“, vakerla o Beate Dastel. „Sar mothavela e
akanutni situacia, pandar si buderi odolestar kay manglape te kera vash te sigu-
evropaki magazina
rina kay o may shukarne interesya e qhavorenge te oven adikerde vi ani politika
numay vi pe praktika, ayekha kay amaro
sheruno obligipe aqhola te lungyara o
dudyaripe sakotar akale puqipesko thay
kote shay sito shayutno ”.
Agoripe
Yekh bersh palo publikipe anglune raportesko, UNICEF phiravela o avutno raporti, Integripe prekal o kondicie: raporti
vash situacia e Kosovake Romane, Ashkalyune thay Egipqanyune qhavore ani
Germania thay palo olengo iranipe ani
Kosova, Kotor 2. Kana phanglola e dikhlaripea KFOS-ke dokumentarea, akava
raporti mothavela o anglipya thay aqhile
sfide thay rekomandipya phanglo e politika. Akava sito shrdipe kova bizo undripe
sito gugle-kerke shunipea. But odolestar
ulo, numay may but musay te kergyol.
Kana vakergyola vash o puqipe e migraciako, may but vash iranipe, may qalavde
savaht ka oven qhavore.
Ini kay si avutne sfide, UNICEF-ko pratsav
phanglo akale puqipea vi pe lugipe sito
klaro. “Vash moro godinipe, amen sar
UNICEF nashti te na reprezentina qhavorikane hakaya, kote te oven. Sah yaver
dikhlola nakredibiluno. Sah yaver sito pe
agor e agoresko phagipe amare mandatesko“, insistinela Yohanes Vedenig.
„Ayekha kay, angluno puqipe sito sar
akava te kera, vay sar te sigurina kay
akava te kera sakote thay kote si musayunto, bizo yaveripe mashkar o thema
kote akala qhavore jivdinena. Te sine kay
akava puqipe ano nesavo them direktune vay negativune sile hasari ano interesi e qhavorengo kola jivdinena ano yaver them, musay khetane te kera buti
vash te alosara akava puqipe. Kana isi
alav vash akaleske, amaro univerzaluno
mandati vi pe lugipe sito klaro.”
(Chelsey Lepage, UNICEF, Eksperti vash
reprezentipe
Pratsavya, godinipya thay agoripya dende
pe akava dokumenti siton e autoreske thay
na siton musayutne te adikeren e politika
thay dikhipe e UNICEF-ke. Teksti na kerdilo
prekal o ofisialune standardya vash publikipe
thay UNICEF na sile nisavo godornipe vash
shayutne bangipya.)
evropaki magazina
28
Iranipe
KOSOVA:
IRANIPE E
MAYQALAVDA
POPULACIAKO
ANI EVROPA
Autori: Romengo thay
ashkaliengo dokumentaciako centro - RADC
R. B. jivdingya ani Germania kotar
1991. bersh. Oleske qhavore gele ani
shkola, ov sine misalyuno dizuno.
Niyekh ver na kergya problemya e germaniake raipeske ini na sinele problemi e kriseya. Numay odothe sinele
o Duldung statusi, vay adavahtuno “tolerimo“ mekhipe te jivdinel ano odova
them kote laqhardilo sakova trinto masek. 12. aprilea 2011. bersh zoreya
irandilo ani Kosova.
“Policia ali ko efta detharinyate bi anglopenjarde may angle. Na sinema
vahti te kedav mere sheya. Na lelum ni
o palto. Zoreya irandilum ani Kosova.
Ano ayroplani dendema oftovardersh
euro, trianda mange thay pinda ma
qhake“, vakergya vash RADC o raye B.
ji besha sine anglo oleske kheresko
beshipe ani Jakova, amalinde oleska
familia.
Musayutno si te khuva ano tang kontakti e Romane, Ashkalyune thay Egipqanyune komunitetyencar ani Kosova,
vash te dikha olenge jivdipeske kondicie thay vash te shuna olenge mothavipya vash naqalaripe, so musay te garavelmen vash soske siam gatisarde te
kera yekh avereske. Qaqipea, manushipeski rasa pandar arakhela o shaipya te pelarel o populacia numay sar
sebepi olenge avipesko.
Sinema baht te arakhape nesave jenencar kotar o Romane, Ashkalyune
thay Egipqanyune komunitetya ano
moro harno beshipe ani Kosova ko
akava nilay thay anglune vastestar te
shunav save pharipeyncar arakhenape.
Na siton numay o bare odola kola cidena kotar o halovipe e readmisiako
thay bilateralune halovipya Kosovake
Raipesko kola regulinena o procesi e
iranipesko manushengo kola na reste
te len themipe ano nesavo evropako
them. Romane, Ashkalyune thay Egipqanyune qhavore, kola biasale thay socialune integrisale ani germania, kola
shukar vakerna germanyuni qhib, zorea irandile vash te arakhenpe bara
qhibyaka bariera, socialune duryaripea thay agoripeya pere shkoluipesko.
“Miri qhay sine ani fundoni shkola, numay o qhavo ani enyato klasa. So duy
vakerna germanyuni qhib. Moro qhavo
lela kan hari albanyuni qhib, numay na
janla te vakerel“, mothavela o r. B kana
puqlumle vash o qhavore kola nashti te
jan ani shkola ani Kosova.
G. B thay oleski familia jivdinena oleske
phraleya thay oleska familia, so sito
numay yekh misal e kedime jivdipeske kondiciengo ani Kosova kolencar
musay te arakhenpe zoreya irande
Roma, Ashkalie thay Egipqanya. Buderi irande bikinde pere khera vash te
financirinen poro nakhipe ano thema
sar si Germania. Olengo iranipe ani Kosova mothavla kay on musay te oven
ko pere pashutne jene, so sito vash
buderi olenge biadikerdo propozipe.
“Shov jene jivdina ano tikno kher bizo
toaleti. Musay te takyara o shishe panyea vash te nangyova“, vakerla Š. B.,
Rom kova jivdinela ani Jakova.
Irandilen zoreya?, puqlum.
“Na,” respodinela r. B., „miri romni volonteryune irandili vash o sebepi e phenipesko e yekhvahtune deputetesko
ano Parlamenti. Ov vakergya kay odola
kola volonteryune irangyona ka len vijaipya. Gele buderi se duy bersha, oy
na lela niso.”
Ano Pekya, P. R., kova vi sar o r. B irandilo 12. aprilea 2011. bersh, sito na-
svalo e paranoiduna psihozatar, nasvalipe kay diagnostifikingya germaniako saslarno thay hramingya oleske
drabya. „Germaniaki policia ali shtarende detharinyate 12. aprilea akale
bershesko. Na lelun penjaripe vash
akava. Palo avipe ani Kosova gelum ko
saslarno kova na mangla te saslarelma
vash o sebepi kay moro angloanav sito
sar srbyuno. Nashti te lav drabya kola
siton musayutne vash saslaripe akale
vasnalipesko“, vakerla o r. R.
Buderi odolendar kola irandile sito bizo
butyaripe e hari pakyavipea kay ka
arakhen buti thay na lena nisavo socialuno azhutipe kotar o raipe. Ano vakeripe e Etem Arifeya, ashkalyuno deputeti ano Parlamenti thay Qazim
Rahmaneya, politikuno godideutno ani
Minsitria e butyaki thay socialuno puqipe, vakerdilo mange kay Bordi e direktoryengo ani Ministria e andrune
butyengi, kova sito godorno vash decisiako leipe vash o mangipya vash socialuno azhutipe e zorea irande Romengo, Ashkaliengo thay Egipqanyengo, kova arakhlola yekh ver ano
trin masek, refuzingya o azhutipe e familienge vash kolenge sito but musayutno vash te resen te jivdinen divestar pe dive.
“Amen siam akate minoritetya. Amen
siam ushkavde thay mekhle pe rig. Kosovako Raipe na dela prioriteti e Romenge, Ashkalienge thay Egipqanyenge feri so mangena te keren e
Kosova evropako them“, vakerla r.
Rahmani.
Ali Islam Caka, direktori Yekhlinyako
vash azili, themipe thay migracia, thay
jeno e Bordesko vash iranipe ani Ministria andrune butyengi, pelarela tele o
Iranipe
vakeripya kay o Bordi e direktoryengo
arakhelape yekh ver ano trin maseka.
“Te sine kay o mangipe sito kompletuno, dikhlaripe e dokumentyengo na
lugnyarela but. Bordeske kedipya shay
te adikergyon ano sasavo momenti
thay shay yekhatar te lelon o mase “,
vakerla o r. Caka.
Isi nesave irande Germaniatar kola silen hako ano limitimo financialuno azhutipe, numay akava na avela e Kosovake Raipestar. Proyekti URA 2, kranga
germaniake raipeski, dela akale irandenge kotar nesave Germaniake regionya nesavo financialuno azhutipe
kana resna ani Prishtina.
“Sako sile hako ano socialuno godideipe, bi phanglo kole kotorestar e
Germaniako irangyola. Odola kola volonteryune irangyona lena hari may
baro azhutipe odolendar kola deportingyona. Ji kay, egzistinela bujeti vash
sakole jenoske vash odolenge kola iranenape kotar shtar Germaniake regionya. Soske numay odolenge kotar
odola regionya, odova sito politikuno
decisipe kolake nashti te vakerav “, vakerla o Birgit Bude, lokaluno godideutno ano ofisi URA ani Prishtina.
29
Miratipea e Akciake Planesko Kosovaka Republikako vash phiravipe e
Strategiako vash integripe e Romane,
Ashkalyune thay Egipqanyune komunitetya 2009-2015, kole pe 2. marti
2010. bersh parafingya o sherunoministri Thaqi, reprezentya e civilyune
malipesko kola kerena buti ano pheripe e interesyengo e Romane, Ashkalyune thay Egipqanyune komunitetyengo mangena te dikhen kay o
alavya pe lil te oven realiteti ani sah Kosova. Numay o vakeripya ano tereni
odolencar kay zoreya irandile mothavena kay o procesi sito pherdo birokratia, e kishla komunikacia mashkar o
ministrie thay komune thay tikne vay
biadikerde phikoipeya e Kosovake Raipesko, loveya vay yaverune, yekh ver
kana o azhutipe lelape kotar URA te vastingyol pe sasutnipe.
“Kosova na sila musaipya te adikerel e
iranden“, vakerla e Shpresa Agushi,
koya phiravela e nevi BRO kay kerla
buti vash o romenge hakaya. „Thanipesko puqipe thay bibutyaripe siton
may vasne puqipya, numay amen na
dikha nesave bare yaveripya.”
Jevahire Dervishi-Rejepi sitoy komu-
evropaki magazina
naki sevalutni vash komunitetya ano
Ferizay. Kana o irando jeno e Romane,
Ashkalyune thay Egipqanyune komunitetyengo nakhla ano olako ofisi, oy sitoy godorni vash kedipe e mangla dokumentaciako kotar individi, ayekha
kay shay te biqhalel o mangipe vash
socialuno azhutipe e Ministriake andrune butyengi.
“Nashti te biqhalav mangipe e Ministriake bizo sah mangle dokumentya.
Moro obligipe sito te azhutinav manushenge kola silen mangipe vash azhutipe, numay bizo civilyuno registripe
thay krisyune dokumentya sar sito o
bianipesko certifikati vay dokumenti e
theripesko, shay numay te adikerav o
mangipe ji kay o individi na anla e kompletuni dokumentacia“, vakerla ry. Rejepi kana arakhlilam nesave Romencar
vash olenge mangipya vash azhutipe
ano Ferizayi.
Kana puqlilo vash o procesi e iranipesko sar generali, r. Caka vakergya kay
ini so o raipe sile nesave sfide, ov gndinela kay o Akciako plani sukseseya
phriavgyola.
“Momenteske sito may kishli beshlin
ano akava procesi o komunako niveli.
evropaki magazina
Odothe musay te intervenina thay te
kera nesave laqharipya. Kana odova
vakera, amen akceptina kay siam godorne vash Kosovake dizune. Sah dizunen treterina yekhune. Si mekanizmi vash siguno integripe akale
manushengo feri so na manga pasivuni populacia“, vakerla o r. Caka.
Sar kay o r. Caka shuakrne dikhela, Kosovako Raipe sito angluno thay yekhuno raipe ani Evropa kay angya o
plani kova lelape inkluzia e komunitetyengo Roma, Ashkalie thay Egipqanya. Akava sito vasno leindoy pe dikhipe o puqipya kolencar lenape o
Roma, Ashkalie thay Egipqanya na siton neve. Te la vash misalake Dekada
inkluziako e Romengo, Ashkaliengo
thay Egipqanyengo 2005-2015, shukar gndimi numay na basta financirimi
iniciativa vash dersh kotorleutne
thema. Ini kay na sito kotor e Dekadako, Kosovako Raipe, bandukimi decisienca te kerel them kote vizia e anglipeski thay demokraciaki vash
helaripe numay principya kola musay
te jivdinen, shay te vastinen akava
shaipe te ovel misal sar ani may laqhi
umal integringyona o may qalavde populacie.
Qaqipea, resya e Akciake Planesko siton bare thay shay te oven transformime te sine kay sama vastingyona
thay phiravgyona. Civilyuno malipe usharela Kosovako Raipe vash vizionipe
thay keripe e planesko pakyavipeya
kay ka kergyol respektimo malipe kova
inkuadrinela sah pere kotorleutnen.
Kana akava vakera, ini kay vakerla r.
Cake kay isi mekanizmi, vakeripya kay
sinema sugerinena duy harnipya ano
procesi e iranipesko kola yekhatar shay
te cidingyon e hari politikune mangipea thay loveske harjipea.
May angle, avipea ani Kosova, o irande
musay te len yekh lil pe piri daki qhib.
Ano lil musay te oven gende o sah dokumentya e civilyuna registraciako
thay yaver krisyune dokumentya kolen
mangela Minsitria andrune butyengi
vash te procesinen o mangipe vash socialuno azhutipe. Akava shay te tiknyarel, te sine kay na vi te elimininel,
sasave naajukeripya phanglo e Ministrienge mangipyencar, koleya shay te
delpe shaipe vash o may siguno biq-
30
halipe e mangipyengo thay olengo resipe ano qaqune vasta.
Duyto, khara e Ministria andrune butyengi te rodlarel pere akanutne butya
thay te ulavel mangle sheya vash te
phiravel savahtune o iranipesko procesi, shrdindoy momentestar kana e
familia resla ano aeroporti. Sakola familia vay indidivi musay te ajukerel
shukar penjaro jeno kova shay te del
mothavipya vash iranipesko procesi,
te del sama familiake vash dokumentya kola musay te den vash leipe e azhutipesko thay kote shay te oven pe
gatrisaripe vash pherune avutne konsultipya te sine kay e familiake sito musayutno pheruno azhutipe.
Me na sim naivuno. Janava kay e Kosova arakhlola e may phare sfidencar,
kote o puqipe e RAE komunitetyengo
sito yekh olendar. Numay kharava
Iranipe
odolen kola shay te keren pozitivuno
yaveripe kay odova vi te keren. Ruyjinava tumen te vastinen o shaipe kay te
mothaven e Evropake kay Kosovako
raipe thay populacia shay te keren yaveripe ayekha kay sako ano rami pere
shaipyengo, bi phanglo pe etnikuno
avipe, shay te kontribuinel vash bayripe e themesko thay keripe e shaipesko vash keripe e korkore individualune anglipesko.
Sar e ry. Agushi phenela, „Amen siam
Kosovake dizune. May angle musay te
dikhenmen sar Kosovake dizune, numay na sar Roma, Ashkalie thay Egipqanya.”
Akava artiklo lelilo kotar paluno raporti e RADC „Kosova: Iranipe e mayqalavda populaciako ani Evropa”, publikimo pe yuli 2011. bersh.
Strategia e Integripeski
31
evropaki magazina
DIKHIPE PALAL,
DIKHIPE GARAVIPEA ANGLE
Strategia vash integripe
e komunitetyengo
Roma, Ashkalie thay
Egipqanya ani Kosovaki
Republika
Muhamet Arifi
thay Rand Engel
Jamaipe thay phiravipe „strategiako“
vash inkluzia e komunitetyengo Roma,
Ashkalie thay Egipqanya lungyarela buderi se shov bersh. Shay akala kosovake komunitetya kolenge sitoy dedikimi yekhipea te len kotor pe jivdipe,
politika thay ekonomia e Kosovaki?
Shay o direktune vay lekanipeske lafideipya kosovake thay mashkarthemutne kotorleutnengo, kola lele kotor pe
“Strategia vash integripe e komunitetyengo Roma, Ashkalie thay Egipqanya
ani Kosovaki Republika“1phiravdile? Ka
tentina kay akale dikhipea te da te shay
nesave respodipya pe akala puqipya.
Andripe e strategiako, 2005-2008
Anglune bajakya vash strategia sine iniciativa e civilune malipeski, konferencia
kay organizisali pe 17. yuni 2005. bersh
kotar Kosovako Romengo, Ashkaliengo
thay Egipqanyengo forumi vash jamaipe e prioritarune Romane, Ashkalyune thay Egipqanyune sektoryengo
prekal ulavdi strategia. Lele kotor politikune reprezentya, Godideipesko ofisi
vash shukar raipe pashe Sheruneministreske kabinetesko, reprezentya e civilyune malipesko Romengo, Ashkaliengo thay Egipqanyengo, OSCE,
Kosovaki Fondacia vash Puterdo Malipe (KFOS/SOROS) thay yaver.
Proseci shrdingya. May aktivune sine
Godipeipesko ofisi vash shukarno raipe
(GOSHR) pashe Sheruneministreske kabineteske, OSCE, KFOS thay trin komunitetya. Ververutne ministrie dende
poro phikoipe. Formirisale butikeripeske grupe, e ajukerde fokusiripea vash
11 aspektya e jivdipeske kolencar ka
lelpe e Strategia: antidiskriminacia,
edukipe, kultura, medie thay informipe,
thanipeske puqipya thay naformalune
beshipeske thana, butyaripe thay ekonomikuno zoralipe, sastipe thay socialune puqipya, iranipe thay reintegripe,
registripe thay dokumentya, polyune
puqipya, politikuno kotorleipe thay reprezentipe thay siguripe (policiake aktivitetya). Vash te inkuraingyol o kotorleipe, butikeripeske grupe adikerde
kedipya e komunitetyencar ani sah Kosova. E buderi butikeripeske grupenge
sine musayutno buderi se duy bersha
te agorinen pere obligipya, ini kay e
butikeripeski grupa vash edukipe, kola
phiravgya o Kosovako edukipesko centro, may sig prezentingya e edukipeski
komponenta e Strategiaki khetane e
akciake planea thay bujeteya ano novembri e 2007. bersh.
Agorutno hramipe e Strategiako dikhlardilo pe 29. novembri 2008. bersh pe
konferencia ano Grand hoteli. Strategia
na sinela akciako plani thay bujetesko
plani. Nesave BRO thay individya kotar
komunitetya na sineton qalarde, vakerindoy kay na sinelen dosta vahti te
den komentya pe agorutno hramipe,
sar elektronikune dromea anglo kedipe
vay odole diveste. Buderi komentya e
kotorleutnengo, may but kotar Romane, Ashkalyune thay Egipqanyune
komunitetya na lelile pe dikhipe. Sah pe
sah, ani odoya faza e proceseski, civiluno malipe thay politikune partie e
trine komunitetyengo sine vash e Strategia, numay na e Nevi demokrativuni
iniciativa e Kosovaki (IRDK), egipqanyuna politikuna partiako.
Strategia vash integripe e komunitetyengo Roma, Ashkalie thay Egipqanya
2009-2015, miratingya o Kosovako
Raipe pe 24. decembri 2008. bersh.
Akciako Plani e Kosovake Raipesko2
vash phiravipe e Strategiako prezentisalo pe marti 2010. bersh. Pe andripesko vakeripe sherunoministri Hashim
Thaqi hramingya, „Akciako plani musay
te dikhlol sar zoralo instrumenti vash
resipe e fundamentalune resyengo,
kola siton may vasne vash resipe e minoritetyenge hakayengo – kotorleipe,
inkluzia thay pheripe e obligipyengo.
Akale dromea kharava e Kosovake publikune institucie, akterya e civilune
malipeske, komunitetya Roma, Ashkalie thay Egipqanya thay mashkarthemutno yekhipe kay sahipea te vastinen akaya shansa thay te keren buti
khetane vash te tiknyargyol qorolipe, te
reslol may demokrativuno thay inkluzivuno phiravipe thay may baro stabiliteti ano kosovako malipe.”
Hakaipesko thay polikuno
konteks
Kosovaki Konstitucia sitoy hramimi
ayekha kay sila ulavde mase kotar Ahtisaresko plani. Pashe kotorleipeske e
mashkarthemutne dokumentyengo
kotar umala manushikane hakayengo
ani Konstitucia, Kosovako Raipe obligisalo kay ka vastinel afirmativune mase
vash siguno laqharipe situaciako e trine
komunitetyengo.
Kotar poizicia e Evropaka uniako, phiravipe e Strategiako sito sheruno elementi EU kriteriumengo kay Kosova
shay te shrdel o procesi kotorleipesko
ani EU. Strategia shay te dikhlol sar
mothavipe EU ramesko vash manushi1
2
http://www.roma-kosovoinfo.com/index.php?option=com_docman&task=doc_download&gid=66&Itemid=
http://www.aktion302.de/fileadmin/aktion302/KosovoIntergration-RAE-2009-2015.pdf
evropaki magazina
kane hakaya thay minoritetyengo garavipe, sar vi e fundamentalune rezoluciengo e UN thay halovipe vash manushikane hakaya. EU konteksti sile
yaver implikipya, buderi financialune –
inkluzia pe Dekada e Romengi, EU fondya, vastushya kotar o Fondi vash Romengo edukipe (REF) thay yaver. Sahipea, shay te mothavgyol kay
fundamentaluno res nesave kotorleutne themyengo sito iranipe e Romengo,
Ashkaliengo thay Egipqanyengo olenge
themyendar ani Kosova thay kay on siton ulavipea interesime vash strategia
koya lokhyarela akala iranipya.
Konferencia EU thay inkluzia e Romengi, Ashkaliengi thay Egipqanyengi
– Drom angle vash e Kosova3, adikerdili
pe 11. mayi ani Prishtina thay phiravdili
kotar Pyer Mirel, direktori e Evropaka
komisiako vash Ratyoriguno Balkani.
Kana vakergyola vash o dikhle nanipya
ano phiravipe e Strategiako, EU ikalgya 40 propozime akcie vash bayaripe
olenge phiravipesko.
Godornipya
Ji kay o Kosovako Raipe lela o sah godornipe vash integripe e komunitetyengo Roma, Ashkalie thay Egipqanya,
pe rendo si kay nesave raipeske agencie ka oven godorne te dikhlaren o realizipe akale resesko. Qaqipea, si buderi
kotorleutne ano raipesko niveli kola siton vash akava obligime.4 Konkretune
obligipya shay te ulavgyon mashkar
centraluno niveli thay komune. Ano
centraluno niveli sheruno godornipe
sila o Raipe, vay sherunoministri, thay
akava sito konkretuno godornipe e Godideipeske ofisesko vash shukarno
raipe, manushikane hakaya, yekhune
shaipya thay polyune puqipya
(GOSHR). Teknikuni butikeripeski grupa
vash akciako plani (TBG) kola phiravela
o GOSHR manglape te koordininel o
implementipe, yaverinela informacie
mashkar kotorleutne, dikhlarela thay
notadeinela thay formulinela politike
thay kerela prioritetya. Akala resya
ayekha vi adikerna andar peste pasharipe e raipeske thay donatoryenge investiciengo, alosaripe bujeteske puqipyengo thay gatisaripe e duybershune
raportesko vash implementipe e strategiako. Akava paluno thavd dikhlar-
32
dilo pe lugipe. TBG sile 11 jene, ola phiravela direktori e GOSHR, thay pashe
lake siton uqe publikune sevalutne kotar ververutne minsitrie thay agencia,
KFOS, Mashkarphanglipesko ofisi e Evropaka komisiako, USAID thay jeno e
Konsultativune konsilesko vash komunitetya (KKK).
Formirisalo o phiravipesko komiteti pe
uqo niveli kova dikhlarela e buti. Phiravipesko komiteti phiravela talo sherunominsitri, thay pe lesko andripe khuvena nekobor ministrya, reprezentya
e trine komunitetyengo thay reprezenti
e KKK. Ov arakhlola sakola 6 masek
vash te notadeinel o implementipe
thay miratinel raportya vash implementipe. Ji akana adikerdile duy kedipya akale komitetesko.
Konsultativuno konsili vash komunitetya (KKK) sile reprezentya e savore kosovake nabuderune grupengo. Ov sito
pe patronati e Kosovake presidentesko. KKK formiringya e butikeripeski
grupa (BG) vash puqipya e Romengo,
Ashkaliengo thay Egipqanyengo. Yaver
raipeske agencie kola shay te len kotor
ani Ministria vash komunitetya thay
iranipe (MKI), Ofisi vash komunitetyenge puqipya (OKP) pashe Sheruneministreske kabineteske, yekhlinya
vash manushikane hakaya ano ministrie, ombudspersoni thay yaver.
Pe komunako niveli, komunake ofisya
vash iranipe thay komunitetya (KOIK),
may angle jande sar komunake komunitetyenge ofisya (KKO), manglape te
koordininen o implementipe e Strategiako. Yaver komunake departamentya manglape te len kotor sar si pe
mangipe, misalake departmenti vash
edukipe, sastipe, buti thay yaver.
Aqhavipya ano phiravipe
Hari si shayutno kay kova te ovel kotorleutno ano procesi e Strategiako ajukergya shukarno thay siguno implementipe. Nikaste na qudikargya o
realiteti. Ini kay proaktivune, akcesi e
pozitivuna diskriminaciako, vash odola
kay ajukerna o yaveripe, kana vakergyola vash implementipe dikhlola po
lokho. Pe qaqipe, buderi komponente
e akciake planesko ji akana na lela o raipeske vastushya, on na adikerdile e akciake planea, na siton jande pa komu-
nako niveli thay (sahipea vash akaleske)
na si lenya ano komunako bujeti vay
bujetesko ano sasavo dikhipe, kova dedikingyola vash olengo realizipe. Propozina kay seriozune aqhavipya e implementipeske astarena sar si pe
nakhipe:
• Akciake planya pashe sah na siton financirime. Odova mothavela kay ni o
ministrie ni komunake ofisya na silen
nisavi bujeteski lenya vash impelemtipe e strategiako.
• Komunitetya – relativuno tikno
gendo e aktivistyengo – dengya vasni
energia pere butikeripeske grupenge,
stratejikune konferencienge thay yaver. On pandar ajukerena pe rezultatya – thay qhinde siton. Isi shunipe
kay o „lafideipya“ – qaqune vay kanletune – na adikerdile.
• KOIK sile but samatredime kapacitetya – kapacitetya te keren odova so
na kerde, te puteren bujeteske lenya, te roden vastushya. Buti ver andar lende na si reprezentya e komunitetyengo Roma, Ashkalie thay
Egipqanya. Shay te ovel kay olengo
fokusi sito sah pe srbyuno komuniteti.
• Buhlo lelo gndipe vash komunitetya
Roma, Ashkalie thay Egipqanya sito
kay o pakyavipe kay srbyuno minoriteti ka lel odova so mangela e Ministriatar vash iranipe thay komunitetya desar so sito e sura olencar.
• Komunake departamentya buti ver
na siton jande kay isi Strategia vash
komunitetya Roma, Ashkalie thay
Egipqanya. Sar shay on te janen so te
keren buti ola kana na janena kay oy
kerdili. Misalake, na dur kedipya kay
organizingya OSCE ano panj komune
ikalde kay o direktorya e departamentyengo na jande niso vash e Strategia.
• Nesave komunake direktoriatenge,
stafeske thay departamentyenge
shay na si theripe e mangipesko te
keren odova so sito musayutno vash
te financingyol o akciako plani.
• KOIK na siton funkcionalune ano buderi komunitetya. Ano nesave, ini kay
3
4
http://eeas.europa.eu/delegations/kosovo/press_corner/all_news/news/2011/20110621_01_en.htm
http://www.ecmi-map.com/map/index.php?op ti on=com_content&view=category&layout=blog&i
d=35&Itemid=62&lang=en
na siton funkcionalune, andar lende si
reprezentya kotar trin komunitetya.
• Politikune liderya e komunitetyengo
akana manglape te vastinen pere politikune kapacitetya – avazya thay rafinya – te keren buti vash bujetya
vash phiravipe e Strategiako.
• Kosovako Raipe sile yaver prioritetya
thay realune bujeteske samatredipya. Dikhindoy lunge vahtune, oy
shay te kerel buti ano pheripe pere
konstituciake mandatesko – numay
harne vahtune, nane love. Pe lugipe,
kay sito qhivdo puqipe, nesave ka
ovelolen qaqhe hari mangipe te den
prioriteti akale obligipeske.
33
• Ji pe na dur publikipe e GOSHR raportesko sine hari dikhlo dikhlaripe
kotar o raipe, ini kay sine ververunte
raportya kotar mashkarthemutne
tahy lokalune BRO.
• Kosovako bujeti vash 2012. bersh –
sari vi pe palune bersha – na sile vastushya ulavde vash Strategiako implementipe.
Angluno rapor
Angluno vasno raporti sito Bershuno
raporti vash akciako plani vash phiravipe e Strategiako vash integripe e komunitetyengo Roma, Ashkalie thay
Egipqanya ani Kosovaki Republika 2009
evropaki magazina
– 2015, kova publikisalo pe mayi 2011.
bersh. Res e raportipesko sakola shov
maseka mekhlilo dikhipea vash o na
theripe e mangle vahtune raportipesko kotar o ministrie thay yaver kotorleutne. Raporti sito shukarno thay shukarajukerdo vash qhivipe e raipeska
rolako ano dikhlaripe thay phiravipe e
Strategiako. E 210 qhamyencar, ov sile
baro gendo e kedime informaciengo,
lele kotar ministrie, departamentya
thay komune. Informacie shay te oven
but vasne vash ledeipe mashkar kotorleutne, pasharipe e bujetesko thay keripe e realune planyengo.
Pe yekhuno vahti, sar ajukerdilo e anglune raporteya, sine nanipya. Ini kay
dendilo pheruno vahti, pe agor buderi
komune na dende pere raportya, vash
koleske nesave vakerde kay na jande
vash e Strategia. Raporti prezentisalo e
phiravipeske komiteteske pe 5. mayi
2011. bersh e mangipea vash akanutno
miratipe. Kana o PK na halilo, dendile
24 orya vash komentya. Aktivistya ano
malipe na sine qalarde e vahteya kova
mekhlilo olenge pe dispozicia te drabaren, te len pratsavya thay te den komentya. Avutno problemi sine kay o
raporti sile informacia vash baro gendo
e aktivitetyengo vash phiravipe e Strategiako thay na kerla ano sasutnipe
komparacia mashkar raipe thay civiluno malipe. Shay te dikholpe kay raipe
kerla piri buti – kana pe may baro kotor
o proyektya thay investicie phiravela o
civiluno malipe – lokalune thay mashkarthemutne donatorya thay BRO. Bujeteske vastushya na mothavdile. Na si
qhand te komparingyol so e Strategia
thay akciako plani dikhlarena vash bujeteyenge mangipya vash realizipe e
Strategiako thay so sade harjisalo. Lepardilo kay o komunitetyenge jene lena
vijaipya e raipestar, sar misalake socialuno azhutipe. Savore qorole mausha
pe yekhuni situacia lena socialuno azhutipe, akava na sito hakayutno misal
vash implementipe e Strategiako, feri
so procesi e Strategiako lela kan vash e
pozitivuni diskriminacia. Pe lugipe, nesave mothavde aktiviteya na silen niso
phanglo e komunitetyencar Roma,
Ashkalie thay Egipqanya, so mothavela
odova kay na numay o komunitetya na
sinelen vahti te komentinen o raporti,
evropaki magazina
34
numay kay ni GOSHR na sinele vahti te
dikhel so dendilo olenge anglo vahti e
publikipesko.5
Dikhlola kay sine sure kana o raipe (ministrie, komune thay yaver) kerde buderi se so mothavdilo pe Bershuno raporti.6
Akanutni perspekva
Raporti e GOSHR/TRD kotar mayi
2011. bersh pandar dela may shukarno dikhipe, ini kay sito nakompletyuno. Phare sito te dikhe so hajrisalo
thay sar shay te komparingyol e
proyektime mangipea. May bare programya sine vash iranipe mekhle thanutnengo e kampendar kotar upruni
Kosova thay yaver lokaciendar ani Romani mahala ani Mitrovica thay pe yaver lokacie. Akava programi ji akana
rethaningya 200 familien pe yugi kotar
e len Ibar, buderi mashkarthemutne
thay lokalune BRO (Mercy Corps, Danish Refugee Council, RADC, KAAD)
thay donatoryencar leindoy kotor
USAID thay Evropaki komisia.7 Kotorleipe e komunako ano legalizipe e thanipesko thay beshipesko e irandengo
sito may vasno ani Mitrovica, Gilana,
Jakova (thanipe Ali Ibra). Ano edukipe
thay kultura, Kosovaki Fondacia vash
Puterdo Malipe (KFOS) lungyargya te
ovel sheruni organizacia, so sine misal
bershencar, ano phikoipe implementipesko e Strategiako thay financipe
proyektengo. Sherune edukipeske
proyektya sine Rafin e centryengo
vash siklipe e Balkan sunflowers
(BSF),8 na dur shrdimi iniciativa e Kosovake edukipeske centresko (KEC)—
KFOS-ko proyekti e centrengo vash siklipe thay komunitetya, phikoipea kotar Evropaki unia, thay edukipesko
programi Romengo, Ashkaliengo thay
Egipqanyengo Avazo phikoipea kotar
Swiss Development thay HEKS (Zvicrako mashkarkhangeriako azhutipe),
Bethany Christian, Iniciativa 6, thay
Caritas. Ministria vash Edukipe, Skencia thay Tehnologia (MEST) kergya
programi pe romani qhib kova shrdingya ano Prizreno pe septemrbi 2011.
bersh. Media thay kultura barvalikerde Yekhipe thay Durmish Aslano.
Proyekti e civilune hakayengo ani Ko-
sova (CRPK) thay Romano thay Ashalyuno Dokumentaciako Centro (RADC)
e UNHCR-a silen nesavo bershuno kotorleipe ano civiluno registripe. Nesave proyektya vash anipe vijaipesko
ani sah Kosova kerde bare tentipya te
kotorleinen e jenen kotar komunitetya
Roma, Ashkalie thay Egipqanya – numay gami e bibutikeripesko pandar
sito buderi se 90%. Organizacia vash
evropako siguripe thay ledeipe (OEBS)
lungyarela te dikhlarel sah situacia ani
umal e manushikane hakayengo,
ulavde vash implementipe e Strategiako, inluzia e minoritetyengo thay
phikoipe e edikipeske, medienge thay
politikune uravipeske. Evropako centro vash minoritetyenge puqipya
(ECMI) sine sheruni agencia vash uravipe thay godideipe e GOSHR, KKK
thay komune. ECMI thay BSF ka ledeinen, phikoipea kotar UNICEF, pe buti
vash laqharipe e implementipesko e
Strategiako ani Kosovaki Umal. Ano
parteriteti e Manushencar kay silen
mangipe thay ano phikoipe Qekiake
jamaipeske ofisea, BSF phiravela
proyekti ano 10 komune vash res e
lungyarda implementaciako Strategiako prekal o informipe, jamaipe e
lokalune butikeripeske grupengo,
dikhlaripe thay iniciative vash keripe e
komunake akciake planyengo thay bujetengo vash pheripe e raipeske obligipyengo. Ini kay sah akala butya phikoinena implementipe e Strategiako,
isi kishlo koordinipe akale tentipyengo
mashkar o donatorya thay kerutne,
numay na si ni dosta notadeipe, qalavipe, phanipe thay phiravipe e prioritetyengo.
Dikhindoy angle
„Dikhindoy angle“ sito sar te arakhetu
e duhoa Krequneske anglipesko ano
Dikensesko kotor Krequnosko mothavipe. Vakergyola vash odoleske savo
sile o avipe, kova lela kan o duho, te
sine kay na yaverinena tumare droma:
qhinde, qarde, nashavde. So manglape
te kerav te nashav ayekha avipestar,
puqela o qorolo Skruj. Duho na respodinela numay dikhlola kay dela respodipe: „Tentin te kere vay ma te kere vastipe. Tu decisineya“. Strategia ka
vastingyol te sine kay ministrie thay komune miratinena akciake planya, seriozune angazhingyona te nakhaven o
akciake planya thay pe realiteti sigurinena bujetya. Te sine kay o love na
iklona pe bujeteske lenya, dikhlola kay
o sah aktivitetya kotar 2005. bersh ka
oven quqo lafideipe.
5
Misalake, 3 but detalyune qhamya vash iranipe ano Dragashi agorinena e mothavipea kay pe niyekh sura na vakergyola vash Roma, Ashkalie thay Egipqanya.
6
Sheruno e Lipyanesko na dru pe kedipe dengya butverune
misalya vasne komunake inputyengo pe Strategia kola na
qhivdile pe Bershuno raporti.
7
Bershuno raporti vash implementipe, qham 209, mothavela o proyektya e molipea kotar 15 milionya euro harjime ano iranipeske thay thanipeske proyektya, numay on
na astarena savor iranipeske proyektya kay vakerdilo
dayk thane pe raporti.
8
Sasutno arakhipe: autorya akale artiklesko siton direktorya e Balkan sunflowers. Proyekti phikoinde Sunshine
Lady Foundation, UNICEF, KFOS, Manusha mangipyencar,
Qekiaki jamaipeski agencia, SATH ambasada, Norvegiaki
ambasada, Austriaki jamaipeski agencia, OSCE, Luksemburgesko ofisi, Finskaki ambasada, Holandiaki ambasada,
ambasada e Khetanipeske Thagaripesko thay yaver.
35
evropaki magazina
ROMA,
ASHKALIE THAY
EGIPQANYA
EVROPAKI
SFIDA
Vera Pula
Angluno kotor akale bershesko shrdingya but pozitivune ovipyencar vash romano komuniteti ano evropaki skena.
Akava mothavela mangipe e EU pere
themyendar kay te laqharen pere obligipya vash laqharipe jivdipeske kondiciengo thay socialuni inkluzia e Romengi
prekal o keripe e duyto kotoresko e nacionalune strategiengo. Akava mangipe
na aqhavela e themyen kay siton ano
procesi e buhlaripesko, vay Balkanesko
regioni thay Turkia. Oy sasavipea kana
vakergyola vash akala thema ka ovel pe
divuno rendo e dialogesko e Evropaka
komisia phanglo e buhlaripea. Publikipe e Komisiake Mothavipesko dendo
Evropake parlamenteske, Konsileske,
Evropake ekonomikune thay socialune
komiteteske ano regioni1 kote vakergyola kay marginalizipe, diskriminipe,
natoleripe, bilaqho socio-ekonomikuno
statusi thay yaver kana vakergyola vash
o Roma ani Evropa na siton akceptime
pe shrd e 21. shelibershesko ani EU,
mothavela o zoralo kedipe e EU strukturengo ano phravipe e tangipesko
mashkar o Roma, may baro minoritaruno komuniteti ani Evropa thay odola
kay na siton Roma. Romano phiravipe
ani Evropa sako dive sito may zoralo
thay mobilyuno, mangindoy o pheripe
olenge manushikane hakayengo, laqharipe e jivdipeske kondiciengo thay
yekhipe olenge jenengo.
Akaya nevi EU iniciativa arakhla Kosova
e shukar jamaima Strategia vash integripe e komunitetyengo Roma, Ashkalie
thay Egipqanya kay sitoy pe duyto bersh
e phiravipesko. Buderi donatorya momenteske lena kotor ano phiravipe e
Strategiako numay nesave olendar sigyarde pere tentipya thay bayarde pere
phikoipya dendoy phiko vash nesave
sektorya e Strategiake thay olenge godorne aktivitetya kola silen res vash o
laqharipe e jivdipesko akale komunitetyengo. Ji kay pe Kosovako bujeti sile
hasari e globaluni kriza thay ji kay o akanutne vastushta vash e Strategia pandar
na siton basta vash siguripe ano pheripe
olake resyengo, musay te dikhlol kay
nesave aktivitetya vash kolenge na manglape vasne investipya ani mangli qhand
financingyona kotar kosovako bujeti.
Romane, ashkalyune thay egipqanyune
BRO mothavde iniciativa prekal o aktivuno kotorleipe thay phiravipe e buderi
aktivitetyengo kolen precizinela e Strategia.
Numay, sito akava basta? Ka dikhel e
EU kay o Kosovako Raipe kergya piri buti
numay odoleya kay angya akala dokumentya?
Ini kay manglape te bahtakergyol
shrdipe e phiravipesko e Strategiako
vash RAE ani Kosova, ayekha shay vi te
decisingyol kay but odolestar musay te
kergyol. Pashe sah aktivitetya ano pheripe e resyengo dende ano Akciako plani
akana phiravgyona vastushyencar kola
sigurinena o donatorya thay mashkarthemutne insitucie ani Kosova, numay
but hari e vastushyendar kotar o Kosovako konsolidimo bujeti. Vahti sito kay o
Kosovako Raipe te laqharel piri sama
thay politikuno mangipe kana vakergyola vash phiravipe e Strategiako vash
RAE komunitetya ayekha kay ka qhivel
ola mashkar pere sherune prioritetya
thay yekhatar te ulavel mangle resursya
vash siguripe olake phiravipesko thay
phiravipe resyengo e Akciake planesko
prekal o procesi e bershune bujeteske
planifikipesko, kohezia thay koordinipe
mashkar o institucie godorne vash nesave aktivitetya.
Nanipe e koordinipesko, prioritizipe e
resyengo, yaveripe e informaciengo
mashkar raipeske institucie, donatorya
thay BRO thay mekanizmi vash dikhlaripe thay notadeipe vash phiravipe e
Strategiako vash RAE siton kishlipya kola
numay aqhavena procesi e phiravipesko, odoleya vi o laqharipe jivdipeske
kondiciengo akale trine komunitetyengo. Odolestar, Kosovako Raipe musay te lel sheruni rola ano procesi qhivindoy ani pherdi funkcia phiravipeske
thay koordinipeske trupya godorne vash
dikhlaripe e phiravipesko vash Akciako
plani, vay Teknikuni butyarni grupa vash
akciako plani thay Mashkarinstitucionaluno phiravipesko komiteti. So duy trupya musay te adikerenpe e kondiciendar
thay butyendar kerde pe Akciako plani
numay vi pe raipeske dekretya. Akala
duy trupya musay te decisinen o aktivitetyenge grupe kola musay prioritetea
te phravgyon, te sigurinen manglo bujeti
thay te mangen sigune akcie kola musay
te len godorne institucie.
Fotografia pe lokaluno administrativuno
niveli, kote vi sah ovela, na siton niso
may laqhi. Vi o kapacitetya e komunake
stafesko vash keripe thay phriavipe e
politikengo thay olenge shaipyengo te
generishinen o financialune vastushya
pandar siton na qalarde thay mothavena e avutni sfida vash sasutno khuvipe
pe zoralipe e Akciake planesko pe lokaluno niveli.
Bizo aqhavipe musay te arakhlon o baze
e detalyengo thay sistemya vash kedipe
e detalyengo kola lokhyarena dikhlaripe
e kerde anglipesko ano phiravipe e Akciake planesko. Pe kontripe na ka ovel
1
http://ec.europa.eu/justice/policies/discrimination/docs/com_2011_173_en.pdf
evropaki magazina
shayutno te musyargol ni o harne vahtuno ni o lugevahtuno anglipe. Kosovaki
Fondacia vash puterdo malipe kergya
duy rodlaripya pe 2009; yekh vash socioekonomikuno statusi komunitetyengo
Roma, Ashkalie thay Egipqanya2 thay
duyto vash o kapacitetya e raipeske ano
so duy nivelya vash phiravipe e Strategiako3. So duy dokumentya siton vasne
thay shay te vastinen olen o raipeske
institucie thay mashkarthemutno yekhipe ani Kosova thay civiluno malipe ano
planiripe e iniciativengo vay may dosna
musyaripe olenge qalavipesko.
Vijaipe e „dikhlaripeske“ statusesko ano
Mashkarthemutno phiravipesko komiteti e Dekadako vash Romengi inkluzia
2005-2015 sito resipe kova mangela
bahtakeripya. Pashe akaleske, raipe na
manglape te ovel qalardo akale statusea
ani yekh kotar may vasne strukture kolako res sito laqharipe e Romana poiziciako ani Evropa. Kosovako raipe musay
te mothavel e qaqutni sama vash te ovel
pherdi jeni e Romana Dekadako ayekha
kay ka anavinel godorni insituciea koya
ka adikerel avutne kontaktya thay ka
konsultingol e sekretariatea kotar e Dekada ano res vash gatisaripe sah mangle
strukturengo thay mekanizmengo vash
o pherdo kotorleipe thay pe agor te
ulavgyon mangle bujeteske vastushya
vash akala butya. (Sama: Pherdo kotorleipe e Kosovako pe Romani Dekada
pandar sito pe puqipe thay pandar na
klaro vash sebepi kay panj kotorleutne
thema EU na penjarde o Kosovako
biumlavipe, kolendar trin siton kotorleutne ani Romani Dekada.)
Raporti e Evropaka komisiako vash anglipe vash 2010. bersh sine kritikuno pedral Kosovako Raipe, leindoy kotor anglipe ano phiravipe e Strategiako thay
Akciake planesko vash RAE thay generaluno laqharipe e jivdipeske kondiciengo vash akala trin komunitetya4.
Nevo raporti vash 2011. bersh musay te
ovel agorimo thay na ajukegryola kay
ka ovel may pozitivuno e nakhlestar.
Perspektiva sakole themeski koya tentinela vash kotorleipe ani EU sitoy but
phangli kotar o agoripya prezentime
ano raporti vash anglipe, ayekha kay
akava sito yekhuno vi vash e Kosova.
Dikhindoy logika e Dialogeski vash procesi e stabilizipesko thay kotorleipesko,
ani Prishtina pe 11. mayi adikerdili e
36
konferencia „EU thay inkluzia e Romengi, Ashkaliengi thay Egipqanyengi –
drom angle vash e Kosova“. Akaya yekdivuni konferencia kola phiravgya direktori vash Ratyoriguno Balkani ano
DG vash buhlaripe, r. Pyer Mirel thay
ministera vash evropake integripya, ry.
Vlora Qitaku, adikerdili pe but uqo institucionaluno niveli, e kotorleipea e sherune lokalune thay mashkarthemutne
organizaciengo, donatorya thay civiluno
malipe, thay olako rezultati sito kedipe
e 40 rekomandipyengo vash sol duy nivelya e raipeske, kola pandar yekh ver
mothavde thay vakerde vash sama e
proceseski vash integripe thay inkluzia e
komunitetyengo Roma, Ashkalie thay
Egipqanya ano Kosovake aspiracie kay te
ovel kotorleutni ani Evropaki unia.
Raipe thay yaver implementipeske trupya musay but seriozune te len pe dikhipe akala rekomandipya te sine kay
mangena te len poizituvuni nota kotar
Evropaki komisia, shay pe avutno 2012.
bersh, numay angle sah, savore amen
musay te da sama vash laqharipe e poziciako thay shukaripesko akale komunitetyengo ani Kosova thay te azhutina
olen ano olengo mangipe vash hakayutno malipe thay garavipe e manushikane dinitetesko.
(Vera Pula, Autori sito koordinatori programesko ani Kosovaki fondacia vash
puterdo malipe
dende pe akava dokumenti siton e autoreske thay nashti te adikeren politka
thay prastavya e KFOS-ke.)
2
http://kfos.org/wp-content/uploads/2011/10/The-Position-of-RAE-Communities-in-Kosovo-BaselineSurvey_ENG.pdf
3
http://kfos.org/wp-content/uploads/2011/10/Governance-of-Roma-Ashkali-and-Egyptian-Rights-in-Kosovo.pdf
4
http://ec.europa.eu/enlargement/pdf/key_documents/2010/package/ks_rapport_2010_en.pdf
37
evropaki magazina
SFIDE VASH DIKHLARIPE THAY PHIRAVIPE E
STRATEGIAKO THAY
AKCIAKE PLANESKO
VASH INTEGRIPE E
KOMUNITETYENGO
ROMA, ASHKALIE
THAY EGIPQANYA,
2009-2015
Cairan O’Toole
Ji kay e Strategia thay akciako plani vash integripe e komunitetyengo Roma, Ashkalie
thay Egipqanya phiravgyola thay kerde vash
te pheren o sah nacionalune tentipya reseya
vash te bayaren hakaya savore kotorleutnengo ano malipe, on dosta siton phande
yaver sektorialune thay mashkarsektorialune strategiencar, so bayarela o transakcienge harjipya ano komunako thay centraluno niveli. Pashe akaleske, astaripe anela
ji pe duyveripe ano raportipe kova anela
zor pe akanutne strukture kola dikhlarena o
phiravipe, sar ini vash bayripe e vahtesko
kova sito musayutno e manushenge te alosarel ververutne reportipya ano phanglipeske umala. Sito musayutno kay o mekanizmya akale akciake planyengo te oven
regulime kana vakergyola vash keripe procesesko vash dikhlaripe thay raportipe, koleya bayrola shaipe vash shusharipe akcesesko thay adavahtuno dikhlaripe e
phiravipesko. Propozimi struktura vash gatisaripeski struktura e dikhlaripeski instituciengo kola lenape e manushikane hakayencar mothavdili pe foto 1.
Duy sherune mekanizmya vash implementipe thay dikhlaripe e integripesko Romane,
Ashkalyune thay Egipqanyune komunitetyengo, kola momenteske phiravgyona,
astarena vi Mashkarinstitucionaluno phiravipesko komiteti thay Teknikuni butyarni
grupa vash akciako plani (TBGAP). Angluno
mekanizmi sito politikuno trupo buhle institucionalune reprezentipea ano uqo niveli, e sheruna rola te kergyol ledeipe mashkar biraipkano sektori thay raipe ano
implementipe aktivitetyengo. Funkcie e
TBGAP siton kay te dikhlaren o phiravipe, te
formulinen, te keren prioritetya thay te rodlaren relevantune puqipya ano politikuno
niveli. Ayekha kerla vi lungyardo thay dikhlaripea e sama. Akaya teknikuni butyarni
grupa may but kerna o manusha kotar o
yekhlinya vash manushikane hakaya ano
godorne ministrie, ayekha kay ola na kerna
teknikune manusha dosta bare rangesko.
Yaveripe e informaciengo mashkar o ministrie andar nesave departamentya e godorne ministriengo musay te laqhargyol
ayekha kay o rezultatya shay te vastingyon
vash yekhuno informipe teknikune nivelesko. Akava aqhipe dosna shay te ovel rezultati telune nivelesko e funkciengo akale reprezentyengo.
Akaya propozimi struktura (foto1) laqharela
akanutne koordinipeske aranzhipya ano
teknikuno thay politikuno niveli buhlaripea
e jenipesko vash te mekhelpe e sherune jenenge o kotorleipe vash te keren pere
eksplicitune funkcie, sar ini regulipe e agendako vash manushikane hakaya ano koherentuno kotor(integripe e komunitetyengo
Roma, Ashkalie thay Egipqanya; samatredime shaipya; qhavorenge hakaya; thay yaver). Akanutne komitetya ano ververutne nivelya musay te sigurinen o khuvipya e
Mashkarsektorialuna teknikuna butyarna
grupako vash klaro kanalya raportipeske
kola ka phiraven o phiravipya e procesesko
thay ka den sama e manushikane hakayenge sar kotor, a na sar izoluime puqipya.
Propozimo strukturako aranzhmani sigurinela o may shukarno komunikipe mashkar
e Teknikuni butyarni grupa pe uqo niveli
kola kerena o savahtune sekretarya kotar relevantune godorne ministrie, kola dena raportya e politikune niveleske kole kerena o
ministrie. Akava phiripe e informaciengo
mashkar o savahtune sekretarya thay ministrie sito yekh kotar e kishli beshlin vash
phiravipe e manushikane hakayengo ani
Kosova thay sar ayekha, redikhlardi struktura ka del sama akala komunikaciaka funkciake ani konsolidimi qhand.
Ini kay dikhlardilo kay Mashkarsektorialuni
teknikuni butyarni grupa te lelpe e manushikane hakayenge puqipyencar sar kotor, on
akava puqipe ka qhiven pe divuno rendo
ulavdo vash te sigurinen kay sakoleske dengyola dosta vahti vash diskusia thay analiza
e anglipeski, vash te informingyol adekvatune o Mashkarinstitucionaluno phiravipesko komiteti thay dena rekomandipya vash
keripe e phiravipesko e tentipyengo ano
plani vash manushikane hakaya. Vash te informingyon ano sasuntipe o godorne raipeske nivelya, sugeringyola kay o Mashkarinstitucionaluno phiravipesko komiteti dela
raporti e Komiteteske vash manushikane
hakaya, polyune yekhipya, nashalde manusha thay peticie ano sakola shov maseka
vash anglipe thay aqhavipya ano plani vash
manushikane hakaya, vash res e deipesko e
konsolidime raportyengo e Parlamenteske.
Bershuno raporti vash 2010. bersh vash integripe e komunitetyengo Roma, Ashkalie
thay Egipqanya agorisalo pe mayi 2011.
bersh thay mothavela kombinipe e sfidengo, leindoy kotor samatredime kapacitetya vash dikhlaripe TBGAP, sar vi raportipe
ano niveli e phiravipesko e aktivitetyengo
bizo dikhipe pe indikatorya dende pe akciako plani. Pashe akaleske, angluno duybershuno raporti vah 2011. bersh na agorisalo kotar o yekhune sebepya. Vash te kera
khetane akava puqipe, informacie kay dena
yekhlinya vash manushikane puqipya siton
naturalune hramipea e samatredime teknikune/statistikune informaciencar, so dela
komparipe e ververutne formatyengo e raportipesko problemeya ano godinipe olenge
sistematipea. Sar ayekha, manglo sar uniformirimo formati e raportipesko thay adikeripe e halovne formatesko ulo kristalune
klaro. Pashe akaleske, kana vakergyola vash
dikhlaripesko sistemi, momenteske na si
rami, numay hramimo raportipe sigurinela
numay akanutno akcesi, leindoy pe dikhipe
o na sah natheripe e phirutne thay resyune
thavdyengo pedral kolende musyargyola o
anglipe. Akava na theripe e phirutne thay resyune thavdyengo na dela shaipe vash no-
evropaki magazina
tadeipe e anglipesko dendo pe mothavipya
numay na dena ni shaipe vash shusharipe e
bershune planyengo butyako e relevantune
ministriengo e reseya vash zoralipe e tentipyengo ano speficikune umala.
Yaver sfide vash phiravipe e Strategiako
astarena o bujeteske aqhavipya kotar o godorne minsitrie, leindoy kotor Ministria vash
edukipe, skencia thay tehnologia (MEST),
sar vi sastipeski Ministria. Ini kay o financialune resursya kay siton musayutne vash keripe akale aktivitetyengo siton kvantifikune,
akanutne bujeteske ulavipya vash akala aktivitetya siton problematikune so anela ji
pe dosna aqhipe e realizipesko, numay ano
nesave sure na agorinena sah o aktivitetya.
Akala bujeteske samatredipya sinelen hasari
pe anglipe e edukipesko, sar si kotorleipe e
may bare gendosko e edukatoryengo ano
angloskoluno niveli, so sito temeli e zorala
edukipeska karierako thay yekh kotar may
laqho iklipe qorolipestar. Pashe akaleske,
MEST dela samatredimo gendo e kvalifikime manushengo kotar romane komunitetya vash sikavipe e romana qhibyako ano
skole. Akala sfide siton pandar sar rezultati
telune nivelesko e butyengo e relevantune
ministriengo ano sah nivelya(skola, komuna
thay centraluno niveli) ano phiravipe e Krisesko vash obligimo edukipe so vash rezultati sile baro niveli e biskoluimengo – may
but ko juvla thay qhaya – pashe e terne
prandipyenge, so but ver anela ji odothe kay
o qhaya na nakhena vay mekhena e skola.
Sastipeski Minsitria mothavela kay o na theripe e bazako e detlayencar vash komunitetya Roma, Ashkalie thay Egipqanya angya
ji pe problemi vash o dikhipe e koherentune
reagipesko vash deipe e sevaluipyengo akala
populaciake. Pashe akaleske, isi numay samatredime rodlaripya vash akaya specifikuni populacia thay na penjarde umala vash
kote olenge manglape may zoralo phikoipe
kay olengo akcesi e sastipeske sevaluipyenge te angyol pe standardyuno niveli
kay sito vash o savore Kosovake dizune.
Akanutno hramipe „Krisesko vash mekanizmya e ledeipeske, raportipeske thay promovipe e manushikane hakayengo“ dela
vahti vash regulipe e dende mekanizmengo
ano foto1. Astaripe akale ramengo ano Krisi
shay te sigurinel manglo thavd ano keripe e
butyengo vash manushikane hakaya e
phande, na numay e izoluime komponentencar. Godideipesko ofisi vash shukarno
phiravipe (GOSHP) ano Ofisi e sheruneministresko, e UNICEF-e phikoipea, siton ano
procesi e operacionalizipesko e Nacionalune akciake planesko vash qhavorenge ha-
38
Foto 1: Propozimi struktura koordinipeske aranzhmanyengo vash phiravipe thay dikhlaripe nacionalune
akciake planyengo phanglo e manushikane hakayencar
kaya2009-2013, kolea o Akciako plani vash
integripe e komunitetyengo Roma, Ashkalie thay Egipqanya ulavela buderi komponente. Yekhuno akcesi shay te vaztingyol
lokhe vi pe akava akciako plani vash te regulingyon o akcesya thay te nashelpe e duyveripesko vash raportipe – tiknarindoy o
phraipe akanutne strukturengo. Akava redikhlardo rami e dikhlaripesko ka qhivel e
dikhlaripeske mekanizmen thay ka reglunel o formatya e raportipeske mashkar ververutne nacionalune akciake planya ano
yekh koherentuno kotor, vash o sebepi
may shukarne raportipesko e sistemesko
mothavdo pe foto 1. Akava dikhlaripesko
rami sile pe res siguripe e rutinyune detalyengo ano ministriengo niveli kola siton gatisarde vay zoralipe e sistemesko vash te
oven pe gatisaripe, ano than ad hok thay
pharekerindoy o aktivitetya e kedipesko e
detalyengo vash dikhlaripe e implementipeske aktivitetyengo. Akala dikhlaripeske
sistemya shay te kulmininen sakova bersh
e keripeya e bershune raportesko dikhlo
vash bujetesko dikhlaripe vash te dengyol
nota ulavdile vay na o adekvantune financialune vastushya vash phiravipe e dende
aktivitetyengo. Akava bershuno raporti shay
astarela e sektorialune hramarnen vash te
dengyol nota vash bayardo anglipe vash implementipe e akciake planyengo e koordinime akceseya, laqhardinoy o rutinyuno
dikhlaripe e socialune nakotorleipesko e fokusea pe yekhipe, e shaipea vash ulavipe e
detalyengo vash o qalavde populacie.
Te sine kay GOSHP manglape te phiravel
funkcia e sekretariatesko vash o aktivitetya
e manushikane hakayengo, nanumay vash
phikoipe e politikune thay teknikune niveleske mothavdo pe foto1,numay ano may
buhlo andripe e komitetesko kola ka den raportya e Mashkarsektorialuna teknikuna
butyarna grupake, sito musayutno te bayrol
o gendo e butyarnengo ano ofisi. Pashe
akaleske, musay te siguringyol o adekvatuno kuadri e yekhlinyenge vash manushikane hakaya ano komunako thay centraluno niveli, thay te ikalgyon administrativune
regulative kola ka regulinen olengo funkcionizipe, vash te agoringyon efikasyune godornipya pe yekhuno resursi dende strukturune aranzhmaneske. Pashe akaleske,
leindoy pe dikhipe o samatredime kapacitetya vash dikhlaripe ano yekhlinya vash
manushikane hakaya, musayutno sito te lel
kotor siklipe vash jamaipe e kapacitetyengo
ani akaya redihlardi struktura. Akava jamaipe e kapacitetyengo musay te fokusingyol ano dikhlaripe thay raportipe ano centraluno thay komunako niveli. Vash te
kergyon o sah propozime strukturake aranzhipya thay mangipya vash jamaipe e kapacitetyengo, musayutno sito te konkuringyol vash IPA fondya vash te siguringyol
phiravipe e informime akcesesko. GOSHP
shay te vastinel o phikoipe e mashkarthemutne yekhipesko prekal o UNICEF vash
keripe akale Krisesko, sar ini phikoipe ano gatisaripe e aplikaciengo vash leipe e IPA fondyengo.
(Kayran O’Tul, mashkarthemutno eksperti e
UNICEF-ko vash dikhlaripe
Pratsavya, godinipya thay agoripya dende
pe akava dokumenti siton e autoreske thay
na siton musayutne te adikeren e politika
thay dikhipe e UNICEF-ke. Teksti na kerdilo
prekal o ofisialune standardya vash publikipe
thay UNICEF na sile nisavo godornipe vash
shayutne bangipya.)
39
evropaki magazina
SARANDA AKCIE
VASH TE VAZDINGYOL O IMPLEMENTIPE E
ROMANA, ASHKALYUNA THAY
EGIPQANYUNA
STRATEGIAKO THAY
AKCIAKO PLANI
Romane, Ashkalyune thay Egipqanyune
RAE komunitetya siton e may qalavde
grupendar. Evropaki Komisia ayekha lela
iniciativa thay khetane e Kosovaka Ministria vash Evropako Integripe adikergya
e konferencia vash politikuno dialogi
vash sar te zorakeren e inkluzia e RAE komunitetyengi ani Kosova. Konferencia
adikerdi ani Prishtina pe 11 Mayi ajukerdili kotar o Direktori vash Ratyoriguno
Balkani vash DG Buhlaripe, R Pierre Mirel. Pe late lele kotor savore mashkarthemutne thay lokalune akterya kola
kerna buti vash RAE puqipya. 40 konkretune akcie andile vash te vazden o Implementipe e Romana, Ashkalyuna thay
Egipqanyuna Strategiako thay Akciake
Planesko. Akava mothavela mase vash te
sigurinen o skolako nakhavipe e RAE
qhavorengo, tentipya vash te astargyon
o RAE ano publikuno sektori, te zorakergyon tentipya vash civilyuno registripe
RAE komunitetyengo thay thanesko alokipe vash savahtune thanipeske alosaripya. Yekh laqhardo thay mayshukar-pashakerdo
monitoripe
thay
implementipeske mekanizmya silen res
te bayaren o efikasiteti e sah tentipyengo. Pe nakhipe siton o sah 40 akcie.
Mashkar sektorialune sure:
1. Prioriteti e akciengo hramimo pe RAE
Strategia thay Akciako Plani (RAESAP)
musay te lenpe prekalo butyake planya leindoy kotor bujetesko alokipe
kotar lenyune ministrie thay komune.
2. E Akaciake Planeski Teknikuni Butikeripeski Grupa vash Implementipe
e Strategiako Vash Integripe e Romane, Ashkalyune thay Egipqanyune
Komunitetyengo (APTBG) musay te
phiravel pere aktivitetya vash te koordininel may efektivune o alokipe e re-
sursyengo thay te monitorinel o implementipe e prioritetyengo. APTBG
musay te informinel thay te dikhlarel
e relevantune ministrien olenga rola
bizo aqhavipe.
3. Komune silen sheruni rola te khelen
vash RAE inkluzia. Komune thay lenyune ministrie musay te keren poro
koordinipe pe akaya rig, ano tang ledeipe e RAE. APTBG musay te del
orientipe e komunenge ano prioritizipe e propozime RAESAP prioritetyenge.
4. Komunitetyenge phiravutne, komunitetyenge liderya thay familie silen
vasni rola vash te khelen ano keripe e
pakyavipesko, edukipe, butyaripe thay
socialune servisya, leindoy kotor aqhavipe e terne prandipyengo. O penjaripe e phiravipesko kotar o komune
sito vasno.
5. Korkor janipe, transparenca, kotorleipe thay astaripe siton vasne vash
implementipe e RAESAP. Mediake
kampanye musay te phiravgyon vash
te vazden o godinipe vash hakaya e
RAE astarindoy e centralune insitucien, komune thay e publika may but
thay te inkurainen RAE angazhipe e
autoritetyencar.
6. Akcesi pe Hakaipe bizo diskriminipe
sito vasno te reslol e RAE inkluzia;
ayekha kay akala resursya musay te
alokingyon kotar raipe te phikoinen e
legaluni azhutipeski komisia te
lokhyarel o RAE akcesi pe Hakaipe.
7. Data kedipe musay te siguringyol kotar APTBG vash te dikhlaren e RAESAP
prioritetya; o sistemi e segregima data
kolekciako ano sah raipeske institucie, agencie thay komune musay te
formiringyon.
8. Yekhuno thay rutinyuno monitoripe
thay raportipesko sistemi musay te
formiringyol kotar o raipeske astarde
standardizime instumentya thay te
phiraven o procedure ano data kolekcie;
9. Mashkar o RAE, juvla thay qhaya
musay te ovelolen shukarni sama.
10. Kosova musay te dikhlarel o aplikipe
vash kotorleipe ani Romani Dekada.
Civiluno registripe
1. Bianipe thay civiluno registripe e RAE
musay proaktivune te kompletingol
thay te laqhargyol kotar Komunako
Civilyune Statusesko Ofisi, ano azhutipe e komunake sevalutnencar kerindoy buti e RAE puqipyencar. O Dikhlaripesko Bordi te lokhyarel
registripe e qalavde komunitetyengo
bizo dokumentya (“realune jivdipeske
sure“) musay te aktivingyon.
2. RAE registripeske certifikate musay te
kergyon bizo pokipe ano kampanye
kerde vash te adresingyol o registripe
e RAE dizunengo.
3. Civilune statusesko krisi musay te
adoptingyol khetane leindoy kotor
mashkar krisya thay administraituvne
instrukcie ano re-registripe thay dosna
registripe. Treningo musay te kergyol
vash civilyune registripeske ofisya ano
sah komune vash te implementinen o
nevo legaluno rami.
4. Rutinyuno registripe thay dikhipesko
sistemi musay te formiringyol ano sah
komune e azhutipea e Civilyune Statuseske Ofisea thay Centraluni Registripeski Agencia.
5. Civilyuno registripe e irande qhavorengo musay sistematikune te dikhlargyol.
evropaki magazina
40
Edukipe
1. Mase vash te siguringyol skolako
nakhavipe, inkluzia sar bipokipeski
thay siguno registripe, kampanye vash
vazdipe e godinipesko thay monitoripe e efektivune jaipesko musay te
adoptingyol. Akala mase musay te targetinen e qhavoren kola registrisale
vay na.
2. Kosova musay te marelpe e mekhipea, leindoy kotor o implementipe e
Akciake Planesko vash Mekhipe e Skolako thay identifikindoy o mangipe
thay gendo e siklovnengo kola mekhle e skola, may but o qhaya. Rano
qhavorengo dikhlaripe, anglo skolune
aktivitetya, keqap klase thay burse siton vasne sheya vash te lokhyaren o
skolako nakhavipe thay tiknyaripe e
skolake mekhipesko.
3. Dadalarya thay mediatorya silen
sheruni rola kay musay te penjargyol
thay te rezoralol.
4. Komune musay te marenpe mamuy
anglokrisipya thay diskriminipe ani
skola, vash akaleske te organizinen
treningya vash sikavne ano skole.
5. Ministria e Edukipeski, Skencia thay
Tehnologia thay o komune musay te
implementinen e Romani kurikula sar
kotar o Septembri 2011 thay te den relevantune pustika. Romane kurikulake
sikavne musay adekvatune te treniringyon.
6. Anglodikhlarde treingya leindoy kotor
qhibyake thay literaturake kursya vash
RAE siklovne thay o bare musay te
adikergyol.
7. O mekhle kuote avrial vash RAE studentya musay efektivune te vastingyon.
8. Mashkarthemutno donatoryengo
azhutipe vash edukipe musay te bayrol.
Butyaripe
1. Shukarno tentipe musay te lelpe te
astaren e RAE ano publikuno sektori,
ano skole sar asistentya e sikavnenge
sar ini komunake servisya thay publikune butya.
2. Ministria vash e Buti musay te implementinel publikuno butyaripesko sevrisesko kapacitetyengo jamaipesko
butikeripesko plani vash te laqharen
olengi buti e marginalizima butya.
3. RAE BRO musay te phiraven o koordinipe mashkar o komunake/regiona-
lune socialune, profesionalune edukipeske centrya thay butyaripeske centrya e dikhipeya te laqharen o RAE akcesi vash marketesko informipe thay
butyaripe.
4. NGO thay butyaripeske centrya musay
te phiraven o purtya mashkar o RAE
komunitetya thay privautne kompanie; ano butyake treningya shay may
shukar te jamaingyon.
5. Fiskalune iniciative thay avipeske generaciake mase leindoy kotor o harne
grantya thay publikuno privatyuno
partneriteti musay te formiringyol
vash lokhyaripe e butyaripesko e RAE
thay keripe e neve RAE biznisesko.
Socialuno thay saspesko dikhipe
1. “Qalavipeski mapa“ te identifikinen
may uqo koncentripe thay qaqune
mangipya e qalavde grupengo musay
te kergyol kotar Sastipeski Ministria.
2. O socialune beneficie musay te
redikhlargyon thay e provizia e diverzime socialune thay azhutipeska
skemako te marenpe mamuy qhavorengo qorolipe musay te mothavgyol. O bujeti vash sastipeske sure musay te bayrol. Kosova musay te
implementinel e primaruni sastipeski/familiaruni medicina.
3. Kampanye vash vazdipe e godinipesko
te informinen e RAE vash medikalune
faktorya musay te dikhlargyon kotar
autoritetya thay BRO e azhutipea kotar o komunitetyenge phikodeutne.
4. Kosova musay te bayarel o tentipe te
kovlarel o thaneske rizikune faktorya
(moliv thay yaver kontaminipe) may
but implementindoy o qhavoripesko
zeherlukoski mejaipeski kontrola thay
kerindoy ole savahtune financipea.
Thanipe
1. O kampya ano Osterode thay Leopsaviq musay sigate te phangyon.
2. Kosovake ilakake hakayengo koordinatori andar Ofisi e Sheruneministresko musay te phravgyol.
3. Legalune sure vash iranipe e RAE
qaquna ilakako musay te prioritizingyol kotar krisitorya thay Kosovaki
Ilakaki Agencia; may uqo prioriteti
vash RAE irande familie musay te
dengyol.
4. Provizia e thaneski ano nadur kerde
legalune beshipeske thana thay/vay
legalizipe
e
akanutne
174
ayekhakharde “ilegalune beshipeske
thana“ musay te siguringyol kotar komune;
5. O naformalune beshipeske thana
musay te len kotor ano komunako
thanesko plani.
6. Kosova te adoptinel o naformalune
beshipeske thanengi strategia bizo nisavo aqhavipe.
7. Phikoipe musay te dengyol kotar BRO
thay komune ano jamaipe thay implementipe socialune thay thanipeske laqharipeske skeme vash RAE.
8. Thanipe/iranipeske mangipya pandar
bi reste irande personya musay te planiringyon thay te identifikingyon kotar
e Ministria vash Buti thay Socialuno Dikhlaripe.
9. Alokipe e thanesko vash irande musay
sistematikune te sigurigyon vash o
avutno saranda bershuno periodi.
41
evropaki magazina
PROYEKTYA
VASH PHIKOIPE
E STRATEGIAKO
VASH INTEGRIPE
E KOMUNITETYENGO ROMA,
ASHKALIE THAY
EGIPQANYA
Integripe sito yekh “baro” alav thay sile
phenipe vash yekh dendo avipe, dendo
etniciteti vash te oven kotorleutne ano
yekh dendo sistemi, bizo yaveripe vash
o avipe, polya thay socialuni pozicia.
Fondacia adresinla akava mangipe
prekal o duy proyektya: (1) Phikoipe
vash implementipe e Kosovake
raipeska strategiako vash integripe e
komunitetyengo RAE –proyekti financimo e ulavde granteya kotar R.
Soros thay (2) Phikoipe e EU-ko vash
implementipe e strategiako vash komunitetya RAE financimo kotar
Mashkarphanglipeko Ofisi e Evropaka
Komisiako ani Kosova.
Pe 2006 bersh, Kosovako Raipe shrdingya procesi e keripesko e “Strategiako vash Integripe e Komunitetyengo
Roma, Ashkalie thay Egipqanya 20092015” koya miratisali pe decembri
2008 bersh. Palo akava, Raipe shrdingya te kerel o “Akciako Plani vash Phiravipe e Strategiako vash Integripe e
Komunitetyengo Roma, Ashkalie thay
Egipqanya 2009-2015” kova miratisalo
pe decembri e 2009 bershesko.
Thanutne thay mashkarthemutne partnerya khardile vash te amalingyon ano
drom vash laqharipe e jivdipeske kondiciengo e komunitetyengo Roma,
Ashkalie thay Egipqanya thay
lokhyaripe olenge integripesko ano
kosovako malipe. Kosovaki Fondacia
vash Puterdo Malipe azhutingya para
ekspertiza thay fondyencar e duye procesyen shrdime ano ledeipe e Kosovake Raipea thay akana lungyarela te
ovel yekh kotar sheruno partneri e
raipesko ano phiravipe akala strategiako.
Vash akava res e Fondacia siguringya
fondya kotar o resursya: Lafideipe e R.
Soros ani konferencia e donatoryengi
vash e Kosova, adikerdi pe 2008 bersh
ano Briseli, vash te phikoinen o implementipe Kosovake raipeska strategiako vash integripe e komunitetyengo
RAE e molipea kotar 0.5 mil € legargya
vi o lafideipe e Evropaka Komisiako
vash te ulavel 1.0 mil. € vash o
yekhuno res. Akava halovipe mashkar
o R. Soros thay R. Rehn may dosna operacionalizisalo ani Kosova ano
mashkar e Fondacio ECLO. Sol duy
proyektya akana siton operacionalune
thay ano implementipe.
evropaki magazina
42
Proyektya
PHIKOIPE EU
ANO PHIRAVIPE
E STRATEGIAKO
VASH RAE
EU phikoinela procesi
e integripesko
Qorolipe thay nanipe socialune integripesko, so vash iranipe anela nanipe e
edukipesko, bibutyaripe, nanipe e mangle sastipeske garavipesko thay thanipeske kondicie, siton numay nesave
pharipya kolencar o komunitetya Roma,
Ashkalie thay Egipqanya arakhlona ano
poro sakodivuno jivdipe ani Kosova. Reseya vash te yaveringyol akava bimanglo
realiteti thay laqhargyol integripe akale
trine komunitetyengo ano kosovako
malipe, Evropaki unia prekal o Instrumenti anglokhuvipeske azhutipesko
(IPA) 2009 phikoinela proyekti Phikoipe
EU ano phravipe e Strategiako vash RAE
(EU SIMRAES). Proyekti kergya e Kosovaki fondacia vash puterdo malipe
(KFOS) ano tang ledeipe e Kosovake Raipea thay mashkarphanglipeske Ofisea e
Evropaka komisiako ani Kosova, kote vi
akava Ofisi phiravela o proyekti. Sar
ayekha, proyekti realizingyola ano periodi e duye bershengo, shrdindoy kotar
angluno septembri 2010. bersh, numay
musay te lepargyol vi kay akava proyekti
ano pherdo lekanipe e duye dokumentyencar kotar Kosovaka Republikako
Raipe vash integripe e komunitetyengo
RAE: „Strategia vash integripe e komunitetyengo Roma, Ashkalie thay Egipqanya 2009-2015” thay Akciake planea
vash phiravipe e upre leparda strategiako. Res e proyektesko sito te laqhargyol socio-ekonomikuno shukaripe e komunitetyengo Roma, Ashkalie thay
Egipqanya ani Kosova prekal o lokhyaripe e akcesesko ano edukipe, garavipe
thay promovipe e kulturake barvalipesko e RAE komunitetyengo thay prekal
o laqhardo informipe vash thay kotar
RAE komunitetya ano sherune medie.
Eksperienca mothavela kay o siguripe
may shukarne akcesesko thay shaipe
vash shukarno edukipe sito angluno
thay may vasno bajako ano maripe mamuy qorolipe, sar vi siguripe e may shukarne integripesko RAE komunitetyengo
ano kosovako malipe. Odolestar, KFOS,
sar sheruno implementipesko partneri
ano proyekti EU SIMRAES, fokusingya
pere aktivitetya sheral ano laqharipe
thay lokhyaripe e may shukarne akcesesko ano edukipe e terne jenengo kotar RAE komunitetya. Pashe akaleske,
planirisale vi o yaver aktivitetya kola silen res vash promovipe kulturako thay
barvalipesko RAE komunitetyengo, sar vi
laqharipe e informipesko vash RAE komunitetya ano sherune medie ani Kosova. Vash te reslol akava, KFOS angazhingya nekobor partnerya thay kerutne
sar siton: Kosovako edukipesko centro,
Iniciativa 6, Durmish Aslano, Balkan
Sunflowers, Romano thay ashkalyuno
dokumentaciako centro, Bethany Christian Services, Caritas Kosova, Close to
Children, Balkaneski rodlaripeski rafin,
centro Multimedia thay Urban FM.
Pashe akaleske, alosardile vi shov centrya vash komunitetya kola arakhlona
ano panj komune te oven kotor akale
proyektesko.
Edukipe
Edukipe, sar sheruni magistrala e malipeski, buhlargya pere krange pe komunitetya Roma, Ashkalie thay Egipqanya
ani Kosova. Angle odolestar, e situacia
kote arahlonay o qhavore e RAE klomunitetyengo ani Kosiova sine ayekha:
• Numay simbolikuno gendo e qhavorengo kotar 3-6 bersha nakhavenay o
angloskoluno siklipe;
• May hari se ekvash e reste qhavorengo nakhavenay e fundoni shkola;
• May hari se 20% e qhavorengo nakhavena vay nakhavde e shkola palo
olengo 12. bersh;
• Numay 4.5% e qhavorengo agorinde
mashkaruni shkola;
• Numay 40 studentya (1.3%) sine
astarde pe tercialuno edukipe.
Proyekti EU SIMRAES dela sama akale
puqipyenge prekal o edukipeske programya kola phiravgyona ano centrya
vash siklipe kola formirisale ano rami e
proyektesko sar sebepi e situaciake rodlaripesko ano tereni. Akala centrya
vash siklipe formirisale ano Prizren, Jakova, Mitrovica, Firzoviqi thay Graqanica, ano genipe yekh centro vash yekh
komuna, pashe e Prizreneske, kote formirisale duy centrya. Vash te adikergyol
o sahastaripe e centrengo vash siklipe.
Hramisale o memorandumya vash shukarhalovipe e godorne komunencar kola
ka len phiravipe akale centrengo pe agoripe akale proyektesko. Sah upre leparde centrya siton uravde kompletune
standardyune sheyencar kola phanglona
e sakole programeske kay manglape te
realizingyon. Yekhvahtune, formiripea
e centrengo planifikisalo vi vash o bayaripe e profesionalune kapacitetyengo
akale komunitetyengo. Kosovako edukipesko centro (KEC), kova sito godorno
vash edukipeski komponenta e proyekteski, kerela buti e shov partneryencar,
kolendar siton shtar BRO kay phravena
e RAE komunitetyen. Edukipeske aktivitetya e proyekteske realizingyona ano
azhutipe thay phikoipe e Minsitriatar
vash edukipe, skencia thay tehnologia.
Sar rezultati akalestar, sakova centro
vash siklipe ani mangli qhand realizingya
Proyektya
akala programya:
• Angloshkoluno gatisaripesko programi
– qhavore kotar 3 - 6 bersha
• Azhutipe ano keripe e kherune obligipyengo – qhavore kotar 6 – 15 bersha
• Paketya e azhutipeske vash shkolake
qhavore – qhavore kotar 6 – 15 bersha
• Gatisaripeske kursya vash perspektivune siklovne vash uqo mesmeruno
thay tercialuno edukipe
• Programi vash analfabetizmo
• Programi vash ternenge aktivitetya
Sakova centro vash siklipe sile yekh
koordinatori thay shov azhutne kola silen godornipe vash realizipe angloshkolune programesko, programya vash
deipe e azhutipesko ano keripe e kherune obligipyengo thay analfabetizmeske programya. Vasno sito te lepargyol
kay buderi e angazhime stafesko siton
kotar RAE komunitetya. Akava stafi gatisardilo ano rami e shukar penjarde
programesko bajako pe bajako, kola gatisarena o KEC-ke trenerya. Akava programi vastingyola ayekha kay fokusingyona pe individualipe, siklipe e
malipeske thay fundone siklipesko thay
genipeske janipya, prekal o keripe e klasengo orientime vash qhavore thay keripe e tang ledeipesko e familia. Qhavore
arakhlona 2 - 3 orya sako dive ano cen-
43
trya vash siklipe.
Klase kote siklolape bajako pe bajako
paravena o demokraciake vastipya.
Qhavore zorakergyona vash te:
• Keren alosaripe thay te akceptinen godornipe
• Siklona biumlavde thay pe mashkaruno ledeipe
• Ovena tolerantune thay respektinena
yaveripya
Res akale centrengo sito te keren amalipesko thay adekvatuno truyal vash
qhavore e RAE komunitetyengo kola nakhavena olen. Qhavore silen but may
lokho akcesi siklipeske thay laqharipe
pere janipyengo pe sah o shkolako
bersh. Ayekha vi, pashe siklipyenge thay
keripe e kherune obligipyengo, centrya
dena shaipe vash kotorleipe ano khelipeske aktivitetya vash o terne. Numay,
may vasno aktiviteti ano res vash laqharipe e socio-ekonomikune statusesko
e ternengo thay qhavorengo kotar RAE
komunitetya sito siguripe 200 bursengo
ano rami akale proyektesko vash siklovne mashkarune shkolengo, sar vi pherune 20 burse vash univerziteteske studentya. Akava mothavela kay ano
periodi e 2 bershengo qhavore kola nakhena ani mesmeruni shkola ka len po
100 euro ano masek. Pashe akaleske, e
evropaki magazina
reseya vash motivipe e qhavorengo
(klase kotar 1 - 9), proyekti pe shrd sakole shkolake bershesko ka sigurinel
1000 shkolake azhutipeske paketya.
Akava qaqipea sile hasari pe qhavore
anglune klasengo kola vash sebepi e
phara ekonomikuna situaciako akala paketya vash olenge siton may musayutne.
Musay te lepargyol kay o proyekti na
mekhla pe rig vi e baren, may but juvlen.
Bare personya kotar RAE komunitetya
silen shaipe te nakhaven kursya vash
analfabetizmo kola phiravena o azhutne
vash analfabetizmo ano centrya vash siklipe. Pe akaya rig centrya vash siklipe,
pashe deipeske e upre leparde sevaluipyengo, kerena zoralo ledeipe e komunitetea thay olenge decisipea te keren
anglipe ani edukipeski umal.
Kultura thay medie
Vash te mothavgyon o kulturune specifike e RAE komunitetyengo, EU SIMRAES
phiravela ververutne kulturake aktivitetya. Pashe akaleske, vash laqharipe e situaciako ani umal e mediengi, jene e
RAE komunitetyengo nakhavena profesionaluno siklipe. Mashkar o aktivitetya
siton: organizipe yekh kurkoske festivalesko, kotorleipe e hramarnengo kotar
evropaki magazina
RAE komunitetya ano Karavani e kosovake hramarnengo “Agim Deva”, aktiviteteske klubya, keripe e TV dokumentaryengo, etnologiaki ekspozita,
medialuno siklipe thay khetani produkcia.
Fespe e kulturako
Angluno Festivali e RAE kulturako organizisalo kotar 23. ji pe 29. mayi 2011.
bersh, e ovipyencar adikerde ani Prishtina, Prizreno thay Mitrovica. Akava festivali organizisalo ano ledeipe e Ministria vash kultura, terne thay sporti, sar
vi e reprezentyencar kotar akala trin komunitetya. May vasno rezultati sino
odova kay ano festivali na sine prezentune numay jene e RAE komunitetyengo, numay vi reprezentya e yaver
komunitetyengo kay jivdinena ani Kosova, sar vi reprezentya e mediengo.
Ayekha o festivali prezentigya e kultura
akale komunitetyengi, na numay odolenge kay sine prezentune, numay vi e
buhla publikake ani Kosova.
Phravipe e festivalesko hramingya e fotografiengi ekspozita e navea „Mere
yakhencar“. Akaya ekspozita sine rezultati e treningengo vash fotografie kola
organizisale ano shov centrya vash komunitetya kola siton kotor akale proyektesko. Ano akala treningya qhavore thay
terne sinelen shaipe te siklon vash fotografie kotar r. Naima Shala, penjarno
kosovako fotografi. Palo odova lele kompakt digitalune fotoaparatya e obligipea
te fotografinen vasne momentya ano
pere thana thay ayekha te mothaven
sar dikhlola olengo sakodivuno jivdipe.
Rezultati akale aktivitetyengo sito buderi laqhe fotografie kolendar sakoya
phiravgya mesazhi e dikhavneske thay
pashakergya akale komunitetyen manushenge ani Kosova.
Etnologiaki ekspozita „Ko siam amen“
organizisali e reseya vash te mothaven
specifikune krisya, cemeronie thay ritualya kay silen akala komunitetya,
olenga tradicia, uravipya, historia thay
vasne faktya.
Teatralune mothavipya sine kotor akale
festivalesko. Grupa e terne manushengo
kotar Prizreno thay Jakova kerde buti e
profesionalune trenerea. Rezultati sine
o improvizimo mothavipe „Amen siam
anglipe“, kova phanela ververutne teme
44
prekal e muzika thay individualune mothavipya akale terne aktoryengo.
Pashe e barvale kulturune programeske, ano festivali organizisali vi e debata
dedikimi vash integripeske puqipya. Vasnipe thay rig e integripeski e komunitetyengo Roma, Ashkalie thay Egipqanya prekal o medie thay kultura sine
sheruni tema kay phiravde o persone
kotar o medie, kultura, raipeske institucie, mashkarthemutno yekhipe thay yaver.
Panjto dive e festivalesko sine sheruno
vash sebepi e planirime muzikune mothavipyengo. Lokalune RAE bendya, gilavne thay khelutne prezentinde poro repertoari dikhavnenge ano prishtinako
sheruno drom thay kedinde sama e manushengi e karakteristikune avazyencar
thay ritmea. Aktorya ikliste yekh palo
yaver kerindoy qaquni festivalyuni atmosfera ani sheruni diz e Kosovaki. Avutno khuvipesko thavd sine o rakyuno
mothavipe e specialune musafiryengo:
Prizrenesko okteti, Ansambli Rushit Shakir thay Orkestri Toni Kitanovski thay
Qerkezya kotar YYR Makedonia.
Festivali agoringya e proyekciencar e
harne dokumentarune filmengo vash o
Romane puqipya. Harne dokumentarya
mothavdile ani Prishtina thay Mitrovica
kote o dikhavne sinelen shaipe te diskutinen olenge autoryencar vash o andripe e harne dokumentaryengo.
Promovipe e kulturako
Pashe e festivaleske, proyekti realizinela
o aktivitetya kolengo res sito promovipe e RAE kulturako. Aktiviteteske klubya adikerela grupa e penjarne aktoryengi (muzikantya, aktorya, hramarne,
piktorya, TV direktorya) kola vizitinena
RAE centrya vash komunitetya thay kerena buti e qhavorenca vash arakhipe
olenge talentyengo.
Pashe akaleske, grupa e RAE hramarnengi amalisali Karavaneske e kosovake
hramarnengo „Agim Deva“, kola vizitinena o centrya vash komunitetya thay
komunikinena e terne manushencar
prekal o poeme kola drabarena o hramarne. Pashe akaleske, proyekti hramingya ledeipe e nacionalune publikune
servisea RTK, kova sakova bersh kerela
dokumentaruno TV filmi vash Festivali e
RAE kulturako.
Proyektya
Yekh bersh may dosna
Avdive, yekh bersh kotar shrdipe e
proyektesko, rezultatya dikhlona. Centrya vash siklipe formirisale, o programya bizo nisavo problemi realizisale e:
• Buderi se 300 qhavore kola nakhavena angloshkoluno programi,
• 450 qhavore kola siton astarde programea vash deipe e azhutipesko ano
keripe e kherune obligipyengo,
• Pashe 100 personya nakhavena kursya vash analfabetizmo,
• 1000 qhavore lele shkolake qante
thay shkolake materialya thay
• 200 qhavore thay 20 studentya kola
lena stipendie.
Stafi e centrengo vash siklipe sito gatisardo te identifikinel problemya kolencar arakhlona o siklovne thay efikasyune alosarena olen ano siklipeske ore
ano centrya kola odola qhavore nakhavena. Grupa e terne manushengi kola
nakhavde mediengo siklipe kerde o anglune artiklya kola emitisale ano kosovako publikuno servisi RTK. Akala raportya uqharena o teme sar si
Diskriminipe e RAE komunitetyengo
ano bazenya, Terne thay muzika thay
Interesantune manusha, ayekha kay pe
akaya rig o vahti kay dendilo akale komunitetyenge ano sherune medie hari
po hari bayrola. Festivali e romana, ashkalyuna thay egipqanyuna kutlurako
hramingya ververutne aktivitetya thay
loshalo ambienti ano ovipya kote lele
kotor baro gendo e romengo thay e
manushengo kotar savore komunitetya kay jivdinena ani Kosova.
Te sine kay akava trendi lugyargyola ini
palo agoripe e proyektesko, ka laqhargyol o Romengo, Ashkaliengo thay Egipqanyengo malipesko-ekonomikuno statusi.
(Autorya siton kotar o stafi e proyektesko: Phikoipe EU ano phiravipe e Strategiako vash RAE
Muamer Nikshiq, phiravutno e proyektesko
Drilon Krasniqi, koordinatori e Edukipeska komponentako
Mimoza Gavrani, koordinatora e komponentaki Kultura thay medie)
Proyektya
45
evropaki magazina
SOROS FONDI
VASH
IMPLEMENTIPE
E RAE
STRATEGIAKO
Rebeka Qena
Akava 3 bershuno proyekti, phikoimo
kotar o ulavde fondya kotar R. Soros
ani konferencia e donatoryengi,
shrdimo pe 2009 bersh sile vash res
avansipe e socio-ekonomikuna poziciako e komunitetyengo RAE thay kreiripe yekha institucionaluna bazako vash
adresipe olenge mangipyeno vash yekh
so may shukarno integripe ano Kosovako malipe.
Ano angluno bersh, pe 2009, prekal
akava proyekti gatisardili e musayutni
infrastruktura vash olesko suksesuno
implementipe. Gatisaripesko bersh vastisalo vash notadeipe thay identifikipe
e komunengo vash implementipe akale
proyektesko. Organizisale nesave planifikipeske treningya e reprezentyencar kotar komunitetya RAE thay lokaluno thay centraluno raipe vash te
decisinen o prioritetya thay butyake
umala e proyekteske, kontraktisale
thay publikisale duy rodlaripya kola sevaluinena vash te den yekh may klaro
dikhipe e socio-ekonomikuna poziciake
e komunitetyenge sar vi egzistime kapacitetyenge e raipeske ano lokaluno
thay centraluno niveli vash te implementinen e RAE Strategia. Komunitetyenge centrya uravdile ayekha kay te
oven funkcionalune (uravdile e kompyuteryencar, astalyencar, beshlinyencar thay yaver butyake sheyencar.)
Ano kuadri e proyektesko shrdingya vi o
pherdo implementipe e pilot proyektesko vash avansipe e RAE komunitetyenga poziciako ani umal e sastipeski
thay socialune sure.
Proyekti, ano na yekhuno kapaciteti,
implementingyola ano sah 9 komune:
(1) Jakova, (2) Graqanica, (3) Firzoviqi,
(4) Kosovaki Umal, (5) Mitrovica, (6)
Istogi, (7) Lipyani, (8) Peya, thay (9) Prizreno.
Ano 2010 bersh leindoy pe dikhipe vash
keripe e mangla infrastrukturako vash
implementipe e proyektesko adikerdilo
ano obyektive sar si pe nakhipe:
1. Zoralipe e RAE komunitetyenge ternengo vash te len may aktivuni rola
ano malipe;
2. Avansipe e ledeipesko mashkar reprezentya e RAE komunitetyengo
thay lokaluno raipe;
3. Avansipe e socialuna thay sastipeska
poziciako e RAE komunitetyengo.
O terne thay olengi rola ano
malipe
Phikoipe e ternengo kotar komunitetya
Roma, Ashkalie thay Egipqanya sito
yekh e ulavde vasnipesko. Identifikipe
vash olenge mangipya, bayripe e
korkorepakyavipesko prekal o siklipe e
neve janipyengo sito anglo kondicia
vash pozitivune yaveripya vash o
pashutno avipe. Vash akava sebepi
akala mangipya phikoisale prekal o
ververutne proyektya shrdinoy kotar o
treningya vash anglikani qhib vay vi vash
albanyuni qhib vash o irande kotar e
diaspora.
Adikerdile o kursya vash kompyuterya
vay vi o tromale aktivitetya vash o terne
(treningya vash debate, hramipe e
proyekt propozipyengo, phiravipe e
proyektengo, raportipe thay ledeipe e
donatoryencar vash te vazden olenge
janipya). Ayekha vi phikoisale vi o
ververutne kulturake, edukativune thay
ambientalune aktivitetya.
Avansipe e ternenge janipesko vash
komunitetya sito yekh zoralo shey kay
ka sigurinel o resipe olenge
potencialesko thay ayekha ka sigurinen
o mangle yaveripya ano Kosovako
malipe.
Nilayeski shkola Soros- invenvuni
ideya e reseya vash azhupe e
terne lideryengo!
Kosovaki Fondacia vash Puterdo malipe
konsiderinela e edukipeski umal sar
yekh kotar may qalavdi umal thay
musaipya e RAE komunitetyenge
jenengo kay siton but may mangle.
Vash akava sebepi KFOS-i ake duy bersh
rindoa adikergya Nilayeski shkola (Bersh
2010 thay 2011) koya identifikingya e
qhavoren / ternen kotar e rig e
komunitetyengi e shukarne sukseseya
ani shkola kotar buderi Kosovake
komune (angluno bersh 5 komune thay
duyto bersh shov komune).
Akala kampya dende shaipe e
kotorleutnenge te siklon vash Debata
Karl Popper, vasnipe e dizunenge
iniciativengo, volonteryuni buti,
realizipe e proyektengo numay pe
duyto bersh dende siklipya vash funkcia
e themeski, kriselin thay yaver.
Vash o identifikipe e mangle
qhavorengo KFOS ledeingya e
Direktoriatea vash Edukipe, pe duyto
bersh Ministria e Edukipeski, Skencia
thay Tehnologia khetane financingya o
adikeripe Nilayeska Shkolako thay
akava ka lungyargyol ini pe avipe, buderi
kana vi e Ministria vash Kultura, Terne
thay Sporti dengya lafi kay ka phikoinel
vash adikeripe e Nilayeska Shkolako
vash o avutne bersha.
evropaki magazina
Avansipe e ledeipesko mashkar o
reprezentya e komunitetyengo
RAE thay lokaluno raipe
Ji akana prekal o proyekti e phikoipesko
vash implementipe e Strategiako vash
Integripe e RAE komunitetyengo kerdile
o Lokalune Akciake Planya ayekha kay
direktune te “iranen” o obligipya e
Komunake ano lokaluno niveli lokhyarindoy o pheripe e obligipyengo thay
monitoripe vash olengo phiravipe. Ji
akana ani akaya umal realizisale o
Planya e lokalune akciengo ani Kosovaki
Umal, Firzoviqi, Jakova, Prizreno thay
Mitrovica. Olengo miratipe ano
komunalune Sombehsipya sito vasno
feri so identifikinela o sherune lokalune
akterya kay ka realizinen Akciako plani
numay pe yekhuno vahti azhutinela vi e
donatoryen kola silen may lokhe te
koordiningyon e reseya vash implementipe e konkretune bajakyengo kay
dikhlargyona ano kerde dokumentya.
Saspesko / socialuno phiravipe
vash yekh may laqho jivdipe
Reseya vash laqharipe e RAE
komunitetyenga poziciako ani umal e
sastipeske thay socialune sevaluipyengo
Fondacia, bazirindoy pe eksperienca e
regioneske themyengo, sar si o
46
ekspertize ani Rumunia thay Bulgaria,
lela iniciativa e keripeski e modelesko
vash sastipesko/socialuno phiravipe.
Akava modeli sile res o phiravipe
mashkar o komunitetya thay godorne
institucie vash te lokhyaren o akcesi e
komunitetyengo pedral o respektivune
institucie.
Pe akava bersh ano kuadri e kampanyako vash Sastipesko Phiravipe
reslilo o agoripe e treningesko ano sah
ofto Kosovake centrya. Treningo
adikerdilo kotar e Asociacia e Kosovake
Familiarune Saslarnengi kote sukseseya
o treningo agorinde 20 personya.
Ayekha akana ano ofto komune e
Kosovake kerena buti duy Phiravutne
kay dikhlarde po yekh Koordinatori
thay kola khetane e stafea kotar o
Sherune Centro e Familiaruna
Medicinako organizinena vakeripya e
komunitetyenge jenencar (teme
identifikingyona prekal o vizite kay
realizingyona ano tereni) sar odola
terne, daya vay dada.
Treteringyona ververtune teme sar si o
sure e vaksinipeske (vakergyola vash o
vasnipe e vaksinipesko – numay vi
organizingyona vaksinipeske runde),
sure vash siguripe e mangla
dokumentaciako (kote identifikingyola
Proyektya
o problemi thay lelona bajakya vash te
alosargyol o problemi), butyaripeske
sure, organizingyona truyale mezya
vash informipe e komunitetyengo vash
butyaripesko shaipe – kote khargyona vi
komunake godorne sevalutne numay
vi donatorya kay buti ver financinena
ververutne proyektya vash butyaripe.
Prizreno, Jakova, Firzoviqi, Istogi,
Lipyani, Graqanica, Mitrovica thay Peya
siton komune kote jamaingyola o
proyekti e Phiravipesko – proyekti kova
sile res te giriqinel talo financialuno
phikoipe e respektivune Komunengo
leindoy pe dikhipe kay qalavela but
pozitivune ano vazdipe e dizunenge
godinipesko, dela direktuno azhutipe
odothe kote rodingyola azhutipe.
Proyekti yekhatar vi laqharela o
phanglipe mashkar o Kosovaka
Republikake Institucie kay dena
sevaluipe vi korkore komunitetyenge.
Fondacia lugyarela o phikoipe vash
akava programi feri so o qalavipe kova
shay reslola prekal akava proyekti sito
but zoralo thay musayutno.
Rebeka Qena, Autori sito koordinatori e
proyektesko ani Kosovaki Fondacia vash
Puterdo Malipe
Kultura
47
evropaki magazina
ROMANI
KULTURA
Kujtim Paćaku
Xarno anglovakaripe
Dikhindoj e kulturaki filozofia, ʒanas
so i kultura kedla andral peste
manuśikane diverziteteske aktivitetǎ.
Kote olen śaj te arakhas?- ano sarkon
disutno ʒivdipe, dikhindoj so jekh
manuśengi grupa kerena ʒi ko olengi
buti ando iloso. O antropologǎ prekalo aka vatermo inkorporuinena olen
ano sakova manuśesko ʒivdipnasko
aspekto. Kotar akava halǒvas so te sine
kaj vakaras vaś jekhe themeski kultura,
akaja ver vaś e romani kultura odoja
ver phenas so akaja isi la jekh buhvlo,
pherdo kolorikano spektro. Manglape
te lipara kulturake segmentǎ sar so isi:
o ʒivdipe, ekonomia, religia, adetǎ ,
prandimata, familie, pakavipen, simbolǎ , kerutnipe, molkućipen, ćhib, savorre artistikane segmentǎ thaj aver.
Aćaral, savorre akala liparde segmentǎ
ulavgǒna ano odola matrialune thaj
iloskere.
Savorre konsituiv elementǎ vaj kulturake kerutnen, śaj te arakhas vi ko
roma. Dikhindoj i avutnipasko fundo,
śaj te hakǎras so i romani kultura isi
but paśé e kulturasa kotar i India . Sa
kotar o migruipe, kotar o indiako
vrdlorig, Kanauʒ, 1017/17. berś, ʒi
adive, o roma paśe odoleske so sas len
historikane śeliberśune peripetie, von
but garavde piri kultura thaj poro identiteto. Te lipara numaj nesave: o adetǎ
, puranimata, ćhib, ʒivdipasko ćhand,
biǎva thak aver.
Ani romani kultura arakhas ini aver
kulturako asari, kotar o maźor them,
kote o roma ʒivdinena ano asari kotar
o aver themeske kulture, kola isi men
maj ʒamaimi kultura. Numaj, ćudima-
ske so o fundo, o lajtmotivǎ , motivǎ ,
i romani kulturaki esenca na xasardili,
sar so isi: i ćhib, gili, puranimata, adetǎ
, pakǎvipe, majśukar te phenas iloskiri
kultura.
Kana sijem ko asari, odoja ver phenas
so ani romani kultura, othe kote ʒivdinena sar minoritaro them, othe klaro
vardingǒla ini o asari kotar aver thema.
Śaj te liparas o kulturake asarǎ kola siton kotar Persia, Jermmeno, Arabia,
Turkia, Grekia, purane Slovena, kotar o
Iliro-Albanǎ thaj aver. Savorre akala
elementǎ save “uʒlile “ kotar aver
themeni kultura k-i romani kultura, śaj
te phenas so akala khuvde ani romani
kulturaki tradicional “khoni” kola vi
akana kerena bare kamipasa o promovuipe prekalo respekto p-o sarkon
kulturako elemento, kova vov te ovol.
Trin elementǎ : I baxt, kamipen
thaj o mespen,
Sar so vardinde thaj kerde studie o
skenciake rodlǎrne, vakrindoj akava
kaj I romani kultura afirmuinla e manuśes thaj manuśikano molkućipe, so
maśkar odola molkućimata thavdla
diso ćudikano, so śaj te hakǎra but
klaro kaj i baxt, o kamipen thaj o mestipen, isi elemantǎ kola astarna śerutno tan ano kulturake elementǎ thaj
ko romano ʒivdipe.
O genocidǎ thaj historikano asimilipe
mamuj u roma, legarla ʒi p-o romana
kulturako akulturipe. Numaj, vi paśé
akale presienge, ma te liparas akana o
thana kote ule akala, feri so odoja ver
ka khuva ano historianěngo xako. Te
phena so paśe rudimentaro formenge
so ule mamuj o roma, palem o roma
garavde odova so isi len ano ilo- i kultura.
O arto
Vaś te keras maj laćhi romana kulturaki ilustracia, odoja ver ka lipara nesave balkaneske thana, kote o roma
sas śerutne k-o kulturako phiravipe.
Von ko XIII śeliberś, kana resna ko
maśkar derǎvǔtne balkaneske thana,
lipargǒna sar “phirne zanatlie”
zanateske phirne, thaj anglune kola
kerde akala zantǎ. Phirindoj gav
gaveste thaj diz dizate, von pere butǎ
sa dende konrobuto ano sastrnesko
xartǎsipe, xarkumno, thaj aver. Kotar
olengo produkto prekalo therutne
vaśanavǎ “ e romengo jase romano”
sar so isi : karfin, klinco, pul-lia, burgust,
sastreneski beśandi, śilale marebaske
vastuśǎ , sar so ini o kaśteske produktǎ
, i rroj, nangin, porizen, ćaro thaj aver.
Dikhindoj i evroputni phenipasko
fundo thaj ovoja logistikani, so o
drabar-lekhavipe isi kulturaki baza,
duru akaja kergǎ kaj e kultura te ovol
viʒaipe p-o vaxt. Ano but sure i romani
kultura na arakhas ano lekhavipe vaś
ini e romenge. Isi akaja kultura koja
prekali bari zilia thaj kamipe isi phiravdi kustikatar p-i kustik. O legende,
mitǎ , vi adive vakarna but vaś i romani kultura.
Ano migruipasko vaxt e romengo kola
avile kotar i India, dikhas o konvencional semnature vaś visual halǒvipe, thanesko thaj vaxtesko mothavipe. Akana
semnature bućhona śikamǎko jase ”
patrinǎ “ (kaśteske patrinǎ ), feri so vaś
te halǒn labǎrde o patrinǎ jase kuślolaj ko kaśt (ćitringǒnaj) o rukh, sas 19
evropaki magazina
48
Kultura
kotar akala semnature.
Sas akaja jekh xarni generalo retrospektiva vaś e romani kultura. Numaj,
te vakares vaś thaj e romana kulturake, manglape maj lungo vaxt. Ko
amaro lekhavipe ka aćhova ko odola
karakteristike so ini adive ko nevo śeliberś karakterizuingǒna e romencar
thaj olenga kulturasa:
… i ćhib panda ʒivdi
Isi la than k-i bari indo-europutni familia koja prekalo sanskrito resla ano
Balkano. Voj maśkar savorre save vakarena i romani ćhib, vakargǒla sajekh
“Romani ćhib”
Adive akaja ćhib ani Europa, laćhes vakarna buderi desar 12 milionǎ deklarime roma thaj jekh maj tikno gendo
desar akava kola isi asimilirime. Romana ćhibjaki struktura isi dialektologikani, isi la pere srukture thaj isi hakǎ
rdi vaś te vakargǒl. I romani ćhib isi
but hakǎrdi śeral ano kulturake segmentǎ , ani gili, adetǎ , puranimata,
paramisǎ , legende thaj aver.
I religia thaj o pakǎvipe:
Feri so sas amen keripe k-i religia thaj
pakǎvipe, bizo aver naśti mukhas bi lipardo o anav. P-i romani ćhib isi alav
Del jase Devel. Akava alav isi les barinako mandaipe so mangla te phenol so
dela sa ćhigode, Kham, Ćeri, Phuv, Pani
. O anav Del jase Devel, lipargǒla ani
sakoja religia jase pakǎvipe sar so ko
aver thema ajeka ini ko Roma. O roma
savaxt lile o pakǎ vipe jase i religia othe
kote beśna, ko maźor populaciako
maśkar. Siton respektune pakǎvutne ki sakoja religia kote von te oven.
Paśe e religiake sar kulturako kotor,
von adikarde ini poro pakǎvipen. Adikarna i Bibi, jase ano aver balkaneske
thana sar Kali Sara, so phenla so o
roma ani India, fesutinde jase adiakrde
o kulto “Shivi” Soneton ani sekta Sakti,
sekta koja karakerizuingǒla so adikarna
jase kerna festipe.
I Bibi
I Bibi, adikargǒla sarkon berś aćharal ko
agor e ćhonesko, Januara. Voj festuingǒla vaś ralizuingǒn o maglipǎ ani jekh
romani familia. Maj ćino maglinǎ is: o
prandimata, bijandimata, kheresko keripe, butǎ ripe, nasvalengo saslǎripe
thaj aver. Ani akaja festa krhagǒna o
maj paśé familiake ʒene.
O elementǎ kola siton prezentne ano
festa siton: thable memelǎ,sumnakaj,
glinda, kangli. Akal elementǎ isi len ini
piri simbolika ; o memlǎ isi len dutesko
simboli, o sumnakaj – barvalipe ani
fmilia, i glinda- “pakǎlapes so palo xape
i Bibi ka avol et ikhol pes ani glinda
thaj i kangli- so pakǎlape kaj voj ka hravol pes. Odola rakǎte o ćare, rroja, na
thovgǒna, prekalo preteksto so ka avol
i Bibi vaś te dikhol so odoja familia festuingǎ e Bibi.
I muzika dhe romano khelpie
Dikhindoj o fundo so ani India, sakova
arto isi joga, so voj isi la ućho respekto,
vipal ani muzikaki kultura o roma dena
baro respekto vaś akava. Indiaki muzika koja but isi la diferenca e europaka musikasa, vaj isi la baro asari ano
aziako kontitento, numaj na ini Kina
thaj Japonia. Prekalo akava ʒangǒla so
i romani muzika, isi la jekh klaro korelacia e themeske kulturaka muzikasa
kotar i Persia, Avganisthano , Arabika,
Turkmenisthano thaj aver. Romani
muzika, sar phenna so preśunde kompozitorǎ , voj isi la sensibilo kualiteto,
voj isi la sensibiluno kualiteto, voj isi lośalipe ano spontaniteto, ćudimaske voj
ano akava jase okova ćhand, iloikanes
phanla e muikake baśalnes e śunav-
desa. O ritmo, i muzika, ko adavaxt isi
gndipe ano lośalipe, ilosko ritmo thaj
ratesko thavd ano trupo.
Akava kulturako muzikako arto, butiver lela ini o elementǎ e avere themendar, elementǎ kola khuvna ani romani muzika thaj respektuingǒna sar
jekh jekhlin ani muzikaki linǎ jase ani
gili. Isi interesanto so ano romano vakaraipe nanaj alav muzika, numaj vaś e
muzika phenlape: “baśalipe-n” sar jekh
onomatopea so mangla e phenol- muzikuipen – jase baśaipe. (kotar o sanskritio bhaś, so mangla te phenol sano
avazipe jase lenǎ ko pajnesko thavdipe).
Romani muzika maj angleder isi vokal
muzika, koja mothavla aćharol, i
baxt,akale themesko filozofikano ʒivdipe. Isi karakteristikano ini akava so o
roma vaś pere gila phenena : “amare
dila isi dukhavne”. Vipal, o romane gilengo teksto isi phando ano dialogo e
Devlesa, ʒivdipasa, kamipnasa thaj
meripnasa.
Sar laćho misali vaś laćhi muzika, but
kompozitorǎ lele inspiracia ki akaja
muzika, odolendar sar siton List, Bize,
Brams, Kodalj, Bartok thaj aver.
O romane muzikake baśalne dena ini
poro kontobuto avere themenge, prekali romani muzika. Las misali o thema
sar ,India, Hungaria, Espana ,Turkia, disǒrigutne europake thana thaj odola
ano balkano. Karakterizungǒla o momento so muzikake amalimata ano
Balkano thaj maj buhvle ano olege , ra-
Kultura
dio stacionǎ , televizie, koncertǎ , bijava thaj aver lośalimata, naśti lelile
godaśa te oven bizi romane muzikantěngi prezenca jase romane gilavne.
Prekalo akava dikhas so o roma dende
poro baro kontributo ani avere themengi muzikaki kultura, numaj ili lele
muzikake elementǎ kotar avera kulturake muzikake elementǎ kerindoj
ini respekto po olende.
Ini o muzikake khelimata, jase koreogrfie na sas la bari diferenca kotar i
muzika. Śaj na odoborom but ano Balkano numaj ani Espana, ano turkiako
aziatiako kotor, o koregorafiake hadinǎ jase khelipǎ siton but bare. Das
liparipaske o Flamengo ani Espana ,
olengi koregorafia, jase o khelipǎ Ćardaś, Verbuktoś ani Hungaria.
Muzikaki kultura thaj olake grupe
Isi śtar serutne muzikake grupe ko
roma, śeral olen maladinas ano jekhvaxtune jugoslaviake republike 1)
Disǒrigutni muzikaki kultura, 2) Maśkar
evroputni muzikaki kultura, ʒ) Purani
balkaneski muzikaki kultura,thaj 4)Romani muzikaki kultura.
Disǒrigutni muzikaki kultura, prekalo
49
pherde dekade thaj śeliberśa o roma
baślade ano osmanliengo thagaripnaskoavxt. Koar odola perioda o roma
lena vi dela muzikake elementǎ ano
but panairǎ , lośalimata, biava thaj
aver. Akeja o roma pinʒarna ini avare
themengi sasutni kultura śeral odoja
kotar disǒrig thaj odoja turkěngi. Na
numaj i muzika, ini o ʒivdipe, puranimata, adetǎ , religia. Ano romane orkestre śeral ko XX.to śeliberśm dikhǒla
so o okrestarǎ sineton barvale e muzikake instumentěcar kola isi len bućim
kotar o disǒrigutne themea, a e instrumentěndar liparas: klarineta, goći,
dahira, zurla, sar so i khelipe (koregrafia) thaj kostimografia.
Maśkar evroputni muzikaki kultura,,
akate śaj te liparas i romengi migracia
prekalo maśkar evroputne thema ano
odola balkaneske, śeral prekalo austro-hungariake thana ano jekhvaxtune jugoslaviake thana. Von ano akala
thana anna ini e orkestraki formacia
koja sas diferentni kotar odoja so sas
ano disǒrigutne thana. Akana isi amen
ano orkesto romano, viola, violina,
cimbalo, baso. Paśe akale instrumentěnge isi amen ini hungariako khelipe,
evropaki magazina
puranimata, adetǎ , kola andile prekal
disǒrigutne thana prekalo odola austro-hungariake, so savrre achona othe
thaj aćaral aćhona ano jekhvaxhtune
jugoslaviake thana.
Purani balkaneski muzikaki kultura, ani
akaja grupa lena kotor i muzika ko sasutnipe thaj muzikaki kultura, ko balkaneske thema, ruminuake, albaněnge, grekinane thaj aver, kola
śeliberśencǎ r adikarde vi o roma ano
poro maśkar thaj isi len ini adive.
Romani muzikaki kultura, ki akaja
grupa isi amen o autohtonikane romane gila. Akala gila gilagǒna ano romane koncertǎ , bijava, lośalimata. Numaj, vaś o ekonomikano romano
intereso, akala gila na gilavnolen te
sine kaj o butideno olendar rodla aver
gila.
Adive i gilengi reputacia,romane gilengo fonro isi baro thaj dela te xakǎ
ras so i romani muzika thaj korkore o
roma isi ućhe kotar akava aspekto.
Agoral te liparas e romane muzitarěnge anava kola khuvde ano muzikake historiake analǎ : Raya thaj Natasǎ Udvokova, Cinka Pana, Bihari,
ʒango Ranjhart, Citrush, Esma Reʒe-
evropaki magazina
50
Kultura
pova, Śhaban Bajramović thaj pan but
but aver.
Selikane mothomićǎ thaj poezia
“ Kon kinla odova so na manglape, ka
bikinol odova so manglape”
O selikane mothomića ko sasutnipe isi
purane odoborom kova isi purano korkoro o them (sel). Romani kultura ano
selikane mothomoićǎ isi but baravali.
Voj śeral isi
phiravdi kustikatar p-i kustik. Śeral kotar o nakhlo berś isi amen ani literature, numaj anglo but berśa na. Ano
mothomićǎ aćharal o roma lipargǒna
sar ćorile, protagonistǎ kola ano mothomićǎ karakterizuingǒna sar laćhe
iloske ʒene, humanǎ , śandutne ini
pherǎsutne.
Ano romane mothomićǎ arakhas ini
garavdine selikane alavǎ vaś o roma.
Ka liparas nesave vaś ilustracia: “Kasko
śero dukhala, vov phanlo les” “Savo isi
o gav, ajeka siton o roma” “ Kon kinla
odova so na manglape, ka bikinol
odova so manglape” “O lovo thaj o
beng na beśna rahati”.
Sar kotor e literaturako kotor, i romani
poezia lela i sama ko but rodlarne. Sar
so vakarna o kritikǎ thaj o artistǎ ,
akale themeski poezia isi identikani
pere ʒivdipasa thaj ilosa.
Voj isi paśe, astardi vaś o kan, ilo thaj
emocionaluni, isi buti ver naivikani numaj isi xor ćacuttni. But sundaleske autorǎ , prekalo baro kamipe śunde i romani poezia. Nesave olendar kamipasa
lena motivǎ kotar i romani poezia vaś
te labǎren ano pere butǎ . Odolendar
save kerde anav ani romani poezia lipras nesave anava sar so isi: Bravislava
Papuśa, Manuś Romanov, Sali Ibrahim,
Jovan Nikolić, Mehmet Saćipi, Ali Krasnići, Florina Maria Zoltan, Kujtim Paćaku… But romane poetǎ pinʒargǒna
ano pere poezie prekalo kamipe, romano ilo, gili, prekali i daj natura, vaj e
dukhengi vaś migripen, te das numaj
xaca ilustracia:
Mie aj mie berśencar amen phirdam
Maxrume amare ilěn
Amaro rat tatǎrdǎ ….
Me sium ćhindo veś
Thaj sium dromengo phraxo.
Sium kujbo purano
E naśarde ćiriklengo….
... thaj kamipnaski jag:
kote tatǒvas
amen duj ʒene,
Jag akaja so tharla
Biz o grmipe
Biz i rrunʒ
Biz o thuv.
Akaja isi ćaćes savorre jagengi jag.
Puranimata – Adetǎ
“… vi o giv frdingǒla p-i bori”
I romani ćhib na sas la ćhćutno alav vaś
o puranimata jase adetǎ . Vaś akala
alavǎ aćaral vakargǒla “ puranimata”
vaj vakargǒla maj sane “ajeka kerde
amare phur, keras vi amen”. Mangla te
phenol so astarna than ano purane
tradicie thaj o pakǎvipe kotar o roma.
O adetěnge ritualǎ isi tradicional phiravde kotar olenge maj phureder thaj
buti ver adikargǒna garavdes. O puranimata jase o adetǎ vardingǒna ano
ćhavorrengo biandipe, prandipe, ki
khamni ʒuvli, ko verberutne nasvalimata thaj meripnaske ceremonie. Misali vaś ilustripe liparas e khamnǎ
ʒuvla (khamni romni) koja ano kher isi
la bare benificie thaj bare anglunimata.
O roma phenena so “ voj akana isi la
duj ilǎ “ Ano but sure aćaral sar thami
isi so i khamni ma te mothavol avere
ʒenene avri e kherestar, kana voj isi la
o biandipasko vaxt, prekalo preteksto
so olake śaj te ovol diso bilaćhipe. O familiake ʒene khanći naśti xana garavdes kotar i khamni, feri so pakǎlape
kaj e bebake śaj te ovol nesavo sem. Isi
jekh interesanto ritualo ki khamni kana
festuingǒla o Herdelezi, so o roma
akaja festa festuinna buderipnasa.
Odoja rat tal o jekh rukh muklǒla jase
buhlǎrgǒla khamnǎ ko jekh andrune
uraipasko śeji thaj odoja rat beśla tal o
rukh. Te sne kaj odoja rat p-o khamnǎ
ko śej perla nesavi rukheski patrin, pakǎlapes so i khamni ka therol lokho
biandipe.
E romenge puranimata jase adetǎ ,
sar olenga kulturakom kotor, arakhas
sa kotar o biandipe ajeka sa olengo
ʒivipe. I beba kobar so biangǒla maj
angle musaj te piol e dako sasto kolin
thaj o paśutne e khereske e beba anavinna interne navesa ano kan liparindoj odova anav nesave var thaj maj
zabades dena e fośnake o anav kova isi
pinʒardo savorrenge.
Ini o prandimata isi len pere karakteristike. Labǎrgǒla i vareski sita (porizen)
vaś te angǒl bereketi ano kher. Kana
avla i bori (terni) khere, (ano romesko
kher), i sasuj fulinla p-i bori giv, vaś te
anol khere bereketi.
O thami isi thami, o adeto –adeto, so
pana but vaxt te ovol ano romano kulturako maśkar, vaś te therol identifikacia akava them vaś jekh maj barvalo
diversiteto.
Kultura
51
evropaki magazina
O ROMA –
E KULTURA
THAY OLENGO
IDENTITETO
Ibrahim Elshani
E India – kulturaki thay civilizaciaki adetya thay tradicie, o godinipe vash “Odiseya”, sakoya kotar 650 qhamya.
romane identitetesko, romani muzika, Irandi sitoy ini e Kalidasaski drama, “Sakuna olenge identetesko
O roma poro avipe silen e Indiatar,
koya sitoy but bari, e populaciaha kotar yekh miliarda thay e but uqa civilizaciaha. Olaki kultura thay historia sitoy but qirutni: O Vedya (Janipya) e
shtar olake pustikenca: Rgveda, Samaveda, Yajurveda thay Atharvaveda. E
Rgveda sitoy but qirutni, koya dikhisali kotar o XIII sh.b. angli amari era.
Palo akava shay lepargyona o indusyune epya, Mahabharata thay Ramayana, kola siton may bare epya ani
sumnal. Meritinla te lepargyol ini o but
shundo poeto thay dramaturgo Kalidasa, e penjarna dramaha Sakuntala.
Pe agor shay lepargyola o qhibyako
skencuno, sociologo, historiano, filozofo, Rabindranat Tagore, koleske aktya, “Bari balal ano Gang”, o gila – poezie “Gitanyali”, irandile ini pe albanyuni
qhib.
O roma Indiatar migrinde kotar o X
sh.b. O themya kolendar avna o roma
siton: Banjara ano Rajastan, sheruna
dizaha Jaypur, Gadulia ano Panjab –
Qandigar, Lohari ani Maharashtra –
Mombay (Bombay) thay Andra –
Pradesh – Hayderabad, sar ini o Kandahar. Indiatar gele kotar o Avganistan
thay Persia, ano duy krange: e kranga
kotar e Yermenia thay Rusia thay
odoya kotar e norduni Afrika (Egipti
thay yaver rashtre) thay akatar ani
Spania, Franca, Italia, Germania ji pe
skandinavune thana. Ano Balkan resle
Turkyenca.
Vash te vakergyol romane identiteteske, manglape te ovelmen pe
dikhipe akala puqipya: romani qhib, o
romano uravipe, o romane nava, siklipe e romana qhibyako vash adikeripe
romane identitetesko.
E qhib sar karakteriska
etnikune identetesko
Romani qhib dikhlargyola e duy sherune dialektyenca: Arliuno dialekto
thay odova Gurbetyuno. O Arliuno dialekto astarla o Balkanesko vakeripe,
kova arakhlola ani Bosna, Serbia bi
Voyvodinako, Makedonia, Bulgaria,
Turkia, Grekia, Albania thay e Kosova.
Odova Gurbetyuno vakergyola ano
nordune Evropake thana, ani Rumania, Hungaria, Polonia, Germania, Rusia thay yaver.
Sar phendilo may uqe, o Arliuno dialekto dikhyola ano Balkan. Ano leparne
balkanyune thana, e qhib buderipea
sitoy yekhuni. Dikhyona o tikne yaveripya kola siton lokalizmya. O lokalizmya siton evidentune ini ano yekh
than ayeka sar sito akava ini e yavere
themyenge vakeripeste.
Ani Kosova vakergyola yekhuni qhib, e
nesave tikne yaveripyenca ano nesave
olake thana. Odoleske, o Kosovake
roma mothavdepe yeke yekhune hramipea. Ayeka, on ji akana editorinde e
revista “Romano alav”, kolatar ikliste
olake 13 gende. Palo akava te lepara e
ilustruni magazina “Yekhipe”, kolatar
ikliste 36 olake gende thay oy sitoy pe
telaripe. Shay leparaha ini o nesave iranipya, sar sitoy odoya e R. Tagoraski
“Gitanyali”, e indusyuni poema “Mahabharata”, olako kotor “Bhagavat
Gita”, sar ini e Homereski “Iliada” thay
kuntala”, koya sitoy irandi ini pe albanyuni qhib, 1933.b. e Skender Luarasestar thay olako nevo editoripe 1970.b.
ani Prishtina. Te lepara ini e turkyune romansiere, Orhan Pamuk, olesko romano “Khargyovava Loli”, kova, 2006.b.
lela e Nobelovaki poqin. Irando sito ini
o autobiografuno romano Amerikake
Presidentesko, Barack Obama, “Tromalipe vash ajukeripeske” Pe editoripe
sito o kroatyuna hramarnako akto, Vesna Krmpotia, o akto “ Mile Lotosya”,
sar ini o albanyuno skritoresko romano
navea “Muli armadako generalo”.
Aqholamen te lepara ini miri yekh pustik navea “Publicistika, Romani qhib, Literaruni kritika”.Akala siton nesave haricune hramipya pe romani qhib ani
Kosova.
Kana sito o vakerno vash e romana
qhibyaki standardizacia, oy pandar na
sitoy evidentuni. Akale puqipea pandar
manglape te ajukerelpe, shay ini yekh
periodo e desh – bish bershengi, ayeka
sar akava ulo ano yaver qhibya, sar
mesal ani albanyuni qhib, kote ajukerdilo kotar 200 bersha hramipea piri
qhib ano duy dialektya, ano gegyuno
thay toskyuno thay oy pandar sitoy
problemuno. E romani qhib pandar
sitoy but bi evolvirimi thay ushimi.
Akale divende, ano Skopye, adikerdilo
yekh kedipe vash o standardizaciako
tretiripe romana qhibyako, kova na
sine suksesuno.. E yeka qhibyaki standardizacia sito but mahatno puqipe,
kova mangla bari buti thay baro angashipe, koya buti manglape te keren o
skencune jene kotar e qhib.
evropaki magazina
52
Kultura
Amen ani Kosova simen te telara amare
vakeripea thay specifikune hramipea,
kole amen vastinaha angle bish –
trianda bersha. Phanglo akalea shay potenciringyola kay kerdilo yekh vakeripe
mashkar o dr. Marsel Kutiade, thay me,
thay phendilo kay, akana vash akana, te
vastingyon soduy vakeripya thay soduy
hramipya yekhipea.
Romane adetya thay tradicie
Saren o roma ani sah e sumnal, silen
yekhune adetya thay tradicie, kola na
yaveringyona kotar olengo geografuno
dikhipe. But e adetyendar thay tradiciendar siton lele e yavere themyendar, jivdipea but bersha olenca. Odoleske ini nashti vakergyola vash o
amare adetya thay tradicie ani Kosova
sar specifikune vash o Kosovake roma.
Buderi olendar lele siyem e turkyendar, sar sito akava ayeka ini e yaverenca. O adetya thay tradicie, leindo
generalipea, siton phangle e religiune
akordipea. Sar sito jando, o Kosovake
roma silen islamuno religiuno orientipe, odoleske ini o romane adetya
thay tradicie siton yekhune odolenca e
islamuna sumnalake.
Romani muzika
O roma siton muzikaluno themo. Sito
jando kay o roma e muzika silen ano
rat. On tiknipestar e violina silen ano
vasta. Ano sakova than siton penjarne
muzikantya. Ano sakova lokalo arakhlona olenge orkestrya. Ini o biyava
thay loshale beshipya nashti lelona godyaha bi romane muzikune grupengo.
Ayeka, on para muzikaha, dende kontributo vash o evolviripe e thaneska
muzikako. Ini ani Kosova, ji angle nesave bersha, o roma sine korkorune
muzikantya.
Vash e romani muzika vakerde o penjarne sumnalake muzikantya thay
kompozitorya. Ani Hungaria, o penjarno sumnalakao kompozitoro, pianisto thay dieigento, Franc List (XIX
sh.b.), komponingya ani romani muzika, numay o Bela Bartok, amare nakhlesko sumnalako kompozitoro thay
pianisto, pe koleste yekh kotor o keripyengo sito andrimo e romane folklo-
rea thay muzikaha, buderi dengya pharipe kedipeske romana gilako thay romana muzikako. E muzika thay romani
tematika ani muzika, tretirinde ini o
Shorsh Bize, e operaha “Karmen”, vay
o Yohan Shtraus Terno komponingya e
fantastikuni opereta “O Rom barono”
. Ini but yaver muzikantya thay kompozitorya, tretirinde e romani muzika.
Sar sito jando, ano sakova than o roma
kerna e thaneski muzika. Ayeka, ani
Spania muziciringyola e spanyolune
melosea thay mentalitetea. Shay leparaha sar kurioziteto o flamenco, e
fantastikune ritmea thay melosea. Ini
ano yaver thana e romani muzika uli
penjarni ani sumnal.
Numay, o roma manglape te evolvirinen piri specifikuni romani muzika.
Ayeka manglape te dikhlargyol thay te
evolviringyol e romani muzika sar mothavno romane identitetesko. Vash te
reselpe akava, yeka rigatar o orientipe
manglape te ovel pe indusyuni muzika, leipea pe dikhipe o indusyune elementya kotar o ritmo, harmonia thay
meloso, vay okotar te ovelpe pe dikhipe ini o thaneske muzikune elementya. Yekh akavutno angashipe realizisalo may angle, numay na kobar
manglape. Ayeka reslape yekh nevo
kreiripe, originaluno thay specifikuno
romano kreiripe.
Romano uravipe
Ini o romano uravipe sito phanglo e
yeke thanea. Ani Kosova, sahipea vastingyola o turkyuno uravipe: demie, o
laqharno gat, o yeleko thay mintano
sar ini e dolama. Sar pe roma, ayeka ini
pe yaver themya, sar siton o albanya,
kola, yaverendar, vastinena ini o turkyuno uravipe, vay ano yugo grekyuno
uravipe e fustanela thay yaver. Yekhuno phenipe shay phenaha ini vash
o turkyuno themo, kova ano poro uravipe sile but elementya arapyune uravipesko.
O roma, numay e thanutne uravipestar, manglape te vastinen ini poro
“jipsi” uravipe, kova sito modifikipe e
spaniake flamenco uravipesko.
O jipsi uravipe, e tipikune romane
karakteristikenca: o kolorito (but
yaver-yaver boye), e bur laqharipyenca
ano vasta thay trupo, karakteritikune
modelipea, kola karakteristike andile e
Indiatar, adive ulo romano nacionaluno uravipe. Akava uravipe sito
abokar buhlarno, abokar hit, kay ini o
yavere themya vastinena ola. Numay o
roma manglape te vastinen ini o indu-
Kultura
53
evropaki magazina
syuno uravipe vash te mothaven piri
origina e Indiatar.
Prizrenoske roma ano pere solemnitetja thay pere folklorune programya,
vastinena akava uravipe. E but yaveryaver indusyune uravipyendar, lelilo o
uravipe e navea “sari”. Ayeka, o roma
manglape te garaven poro etnikuno
identiteto ini pere specifikune uravipea.
O nav sar mothavno etnikune
identetesko
Yekh mahatno rolo vash mothavipeske
nacionalune identitetesko, khelela o
nav thay upronav.Navestar lelape kan
kole nacionaliteteske perla yekh persono. Ayeka, kana lepargyona o nava
thay uprenava Gezim Berisha – Teuta
Rugova, Muhamed Ali – Leila Bayram,
Ferdi Koqbash – Sevim Karabeg, Franc
Bekenbauer – Urlike Shnayder, Jon Kenedi – Aleksis Mayler, Layosh Zilahi –
Ershebet Farkash, Shan Pier – Brishit
Bardo, Nikolay Korsakov – Tatyana
Gonqarova, Miguel Servantes – Karmen Himenez, Franqesko Petrarka –
Paola Tomazini, Ahiles Onazis – Penelopa Dimitrios, Mao Ce Dun – Sun Yat
Sen, Javaharlal Nehru – Sirimavo Bandaranaike, thay o nava thay uprenava
e yavere themyenge, janaha ini olengo
nacionaluno peripe.
Sakova nav sito laqo. O persono azdla
thay telarla o navesko shukaripe thay
laqipe. O nava siton phangle e qhibyaha, kulturaha sar ini e historiaha e
yeke nacionalitetesko. Ayeka, o nav
Gezim dengyola leipea pe dikhipe e
losh, Teuta asociorinlamen e albanyuna thagarna Teuta; Muhamedi pelarla amara godyate e profete Muhamed, Leila, maypenjarno arapyuno
nav, so mangla te phenel rat, pelarla
amara godyate o paramisya e aktestar
“Yekh mile thay yekh rat”, o nav Julieta
e Shekspireska dramatar, o akto “Romeo thay Julieta”.
Sar dikhisalo, o nava dengyona leipea
pe dikhipe e losh, o shukaripe, laqipe,
tromalipe, murshripe, zoralipe, numay
ini o luludya, jivipya sar ini o yavere
konceptya, sar kay dengyona ini phanglo e kulturaha thay nacionaluna hi-
storiaha.
Amen o roma, o nava daha phanglo e
thanea kote jivdinaha, leipea pe dikhipe e thaneski qhib, e kultura, historia thay ini e religia. Ani Kosova, buderune roma dena albanyune nava, e
albanyune qhibyake lekanipea, kulturaha thay albanyuna historiaha. Simen
ini nava e turkyuna thay arapyuna qhibyatar. Akatar dikhyola o romengo asimiliciako fenomeno.
Palune periodeste, sar amen, ayeka ini
o yavere, o nava qhivaha bi dikhlo e
qhib, e kultura thay yaver. Ani moda siton o aktoryenge nava, misenge thay
yaver, sar kay ini o navipe ovla bi dikhipesko olengo lekanipe, baziripea
numay pe olengo shunipe.
Amen o roma, o avipe simen e Indiatar. Vash adikeripe thay garavipe
amare nacionalune identitetesko, specifikune etniko – nacionalune karakteristike, amari kultura, o tradicie,
amari qhib, amare nava manglape te
evropaki magazina
da ini leipea pe dikhipe amaro avipe. O
tretiripe akala problematikako sile
baro mahatnipe kana simen pe dikhipe amari asimilacia. Ayeka, amen ji
akana siyem nashalde but karakteristike amare identitetesko, numay palo
yekh periodo simen te nashala ini may
buderi, nashalipea sahipea. Odoleske,
sar akava phendilo may uqe, manglape te mothava yekh aktiviteto, te
jangalova e letargiatar kay siyem shukar, kay amenge na manglape niso,
buderi te mothava kay ini amen shay
keraha but kotar o anglipe thay evolviripe.
Yekh iniciativa vash adikeripe thay garavipe amare identitetesko, anglo bish
bersha (1985.b.), kerdoy o Hilmi Yashari e dramaha “Ano drom”. Ani
drama, o personashyenge nava silen
avipe kotar e India, silen amare nava,
sar siton: Indira, Sadar, Anand, Sinha,
Samin, Miran thay yaver. Sar dikhyola,
o nava siton but laqe thay but muzikalune, kola manglape te arakhenpe
pe amaro jivdipe, akanatar te dengyon
amare qhavenge thay qhayenge.
Pe telaripe, shay ovlamen pe dikhipe e
India, koya sitoy amari day thay o nava
te da direktipea Indiake. Vash ilustripe, o nava simen te da ano duy kolone, o juvlane nava thay odola murshane.
Te sine vash nisoske nashti shay
phenavay pherde siguripea, akava
shay phengyola vash o leparne nava,
kola qaqipea siton but laqe thay
muzikalune. Ini olengo lekanipe sito
but shukarno, sar akava sito ini e yavere populaciengo. Ayeka, o nav Indira mangla te phenel qeryako Del. Ini
e India sitoy “Phuvyako Del”, sar khardili oy yekh nakhlo. O nav Sakuntala
sito penjarno poetestar thay dramaturgestar Kalidasa, kova hramingya e
drama “Sakuntala” – “Nashaldi angrusni”. O nav Shapna mangla te phenel suno, Rani – thagarni, Mahua –
yekh luludi, Vikram – tromalo, Arun –
Kham, Raja – thagar, thay ayeka rendoa, sakova nav sile poro lekanipe.
Akava kova phendilo vash o nav sar
mothavno etnikune identitetesko
yeke personesko, sito amaro godinipe
vash adikeripe amare identitetesko,
54
amara kulturako, tradiciako, qhibyako
sar ini peripe amare nacionaliteteske.
Numay, lelola godyaha kay o nava nashti te dengyon normativipea. Akate
dendilo yekh propozipe, kova ano
amaro jividipe manglape te realizingyol yeke gradualitetea, na yekhatar.
Vay, lelola godyaha kay manglape
yekh perioda o dikhlarno godinipe te
dikhel dudo, kay sige te shuna amare
nava.
Godinipe vash peripe romane
etniteteske
Saren o roma, ini amende, sar ini ani
sumnal, siton yekhune. Nesave yaveripya andar amende siton phangle
ekonomikune – socialune uqipea (nesave siton pe mayshukarno arakhipe:
silen shukarne khera, e shukarne uravipea thay regulipea, leipea bukyenca
kola sigurinena may shukarno jivdipe,
ayeka kay akala roma na diferencingyona yaverendar kotar poro arakhipe, o yavere jivdinena ano but
phare kondicie: o khera silen harne
materialestar – phalendar, kartonyendar thay naylonyendar, buderi
foshnenca thay e but telune skoluipeske nivelea).
O roma diferencingyona ini kotar o
bukya kolenca lenape. Ayeka, nesave
lenape e kovaqlukoske thay sastrenyune bukyenca, o yavere phuvyaka
bukyaha, komercialipea, sar ini e but
yaver bukyenca. Numay, o roma andar peste diferencingyona ini kotar o
nivelo godinipeske uqipesko vash o
etnikuno romano peripe. Si roma kola
negirinena poro peripe sar roma.
Amende ani Kosova, palune periodeste, simen dikhipe e ayekakharde
ashkaliengo thay egipqanyengo. Akala
roma negirinena poro peripe baziripea pe romani qhib kola na janena. Te
mothavgyol kay akala roma silen mayuqo nivelo o asimilaciako, ayeka kay
sahipea bisterde e romani qhib. Numay, manglape te jangyol kay e qhib
sitoy numay yekh karakteristika e etnikune identitetesko. Sah o yaver karakteristike siton yekhune romenca.
Ayeka, on silen ledeipe numay e romenca, sar kay o prandipya silen yekokhavrune. Vash akaleske, o yavere
Kultura
na diferencinena akale romen sar yavere, numay sarenen konsiderinena
roma. Phanglo akalea, hramisalo
ulavdo artiklo.
Siklipe e romana qhibyako vash
adikeripe romane identetesko
O Prizrenoske romane intelektualya,
buderi 50 roma, pere parafyenca,
dende o mangipe Ministriake vash e
Edukacia, Skencia thay Teknologia, kay
ani elementaruni skola, ani eynato
klasa, te siklolpe siklipesko janipe e
romana qhibyako e kulturake thay historiake elementyenca sar alosarno siklipe. Akava siklipe te siklolpe odoleske
vash te na bisterelpe e romani qhib,
kultura thay historia, odoleske kay, sar
akava jangyola, o roma skoluingyona
pe yaverengi qhib. Yekh akavutno
shey sito dikhlarno ini e internacionalune konventencar, kay o etnitetya kola na skoluingyona pe piri
qhib, vash te na bisteren piri qhib, te
siklon o leparno siklipe.
O leparno janipesko siklipe te siklolpe
e planea thay programea, sar ini e
adekvatune tekstea. Akava siklipe te
ovel obligativuno thay te notiringyol,
ayeka sar phengyola ano plano thay
programo vash o alosarno siklipe.
Pakyaha kay o mangipe si te aprobingyol thay ayeka o roma si te shunen
peste kay na siton marginalizime, kay
ani nevi demokratuni thay tromali Kosova, si te oven yekhune thay tromale
yaverenca.
*
*
*
O Roma ani Kosova, ani multietnikuni
Kosova, demokratuni thay bi umlavni
rashtra thay sovrano, siton yekhuno
komuniteto e yaverenca. On na siton
akate angle 50 thay 100 bersha, numay angle buderi shelbersha. Ani Kosova, o dada, papolarya thay o may qirutne mekhle pere kokala. Odoleske, o
roma e Kosova adikerna poro than,
dadesko than sar ini piri phuv, ayeka
kay “ nashti adikergyola o godinipe
kay o khera shay ovna amare, numay
e phuv na”. Me, pherde muyea phenava, kay e Kosova sitoy ini amari
phuv.
Kultura
55
evropaki magazina
ARTI ANI
AKCIA,
IMAGINACIA
TRUMINELA E
TERNE ROMEN,
PLEMETINA
ADRESINGOLA
PLANETAKE
Arti ani Akcia sine yekh mashkarthemutno yaveripe e ternengo kay
kedingyona pashe 60 terne kotar
Kosova, Srbia, Germania thay Francia,
numay vash sah amen sine buderi se
yaveripe e ternengo.
Dayekh shay te gndinel soske alosardili
Plemetina sar than. Buderi e
manushengo ani Kosova na janena kote
arakhlola e Plemetina. Nesave manusha
shunde vash olake, numay vash
odoleske kay sitoy pashe e termocentralake Kosova B, numay nesave yaver
shunde vash olake “nays kerindoy”
malipeske obyektenge vay “yekhvahtune mekhle thanutnenge kampeske”,
numay buderi e manushengo na janena
niso vash Plemetina.
Duy bersh may angle, yekh volontaruni
grupa kotar Srbia, Polonia, Itali thay
Francia ale ani Plemetina ano
Edukipesko Centro e Balkan Sunflowers
vash te organizinen treningo phanglo e
thanipea vash qhavore thay terne
roma. Akaya sine angluni ver vash
olenge ani Plemetina thay angluni ver
kay dikhle abokar but bihakayipe ano
yekh than.
Ini kay siton trumime kotar shunipya
thay ververutne emocie, grupa e
thanutne ternengi “kontamininde” e
volontaryuni grupa e pozitivune
valyencar, ayekha kay on lungyarde te
aven palem. Hari vahti palo odova, pe
mayi e bershesko 2010 ani Plemetina
biasali ideya vash formiripe e
organizaciako vash tromalipe, koya ka
fokusingyol ulavipea ano hakaya e terne
romengo, ashkaliengo thay egipqanyengo, GAIA formirisali ano phikoipe e
Balkan Sunflowers thay Mashkarthemutno Civiluno Sevaluipe, ji kay o
sherune kay formirinde sine terne
roma, ashkalie, egipqanya, albanya thay
srbya kotar e Kosova. Numay nesave
maseka palo formiripe, GAIA khetane e
Romanwood shrdingya jamaipe e
ideyako vash Arti ani Akcia. Pe 2010
bersh, ano kuadri e filmeske festivalesko IMAGeIN’AIR ani Gilana,
Romanwood organizingya yekh 10
divuno artesko treningo e terne
romencar kotar e Francia, Germania
thay Kosova. Bazirindo pe akaya
eksperienca feri so silen khetane
praktike thay interesya, GAIA thay
Romanwood hraminde khetane akava
nevo proyekti.
Res akale yaveripesko e ternengo sine
keripe yekh mashkarkulturune thanesko kreativuno vash eksperimentipe
arteya thay kultura sar shey vash
malipesko yaveripe. Pe fakti, akava sito
odova kay ulo akate.
Buderi e namothavde emociendar thay
shunipyendar aqhile pale, e pakyavipea
vash avutne akcie. Vash nesave
ekspertya thay terne aktivistya akava
na sito angluni ver ani Kosova, numay
vash odola kay ale angluni ver, sfida
vash te len kan na sine lokhi.
Ini kay si buderi malipeske, thanipeske
thay politikake problemya ano
komuniteti e Plemetinako, may
prioritarune sure arakhlile khetane e
thanutne ternencar. O terne, buderi
entuziazmea, alosarde o teme sar:
malipesko duryaripe, mobiliteti, situacia
ano kampi e Plemetinako, thanipesko
nahakaipe kay ovela melalipestar kotar
o termocentrale.
GNDIN. SIKLOV. KER BUTI.
Akava sito yekh kotar sloganya kerdo
kotar o kotorleutne ternenge yaveripyengo Arti ani Akcia. Prekal o 5
trenignya on sinelen sura te siklon,
yaverinen, te jamainen neve janipya, te
vastinen neve medialune vastushya
thay te vakeren kreativune thay
artistikune. Arti ani Akcia sine ini than
vash yaveripe e may laqhe praktikengo
mashkar o kotorleutne thay ekspertya
kotar e Francia, Germania thay Kosova.
Akava kerdilo prekal e muzika, video,
fotografie, step khelipya thay
kreativune artistikune treningya. Palo
odova kay akava sine angluni ver kay
abokar but terne kotar e ververutne
kulture arakhlona ani Plemetina vash
yekh khetano res, kote jivdinde duy
kurke kerindoy buti pe yekhuno than,
sfidisale o samatrede, taktike thay
shayutne resipya.
Biqalavdo rami thay forme kerdile,
numay o koncepti pherdilo kotar aktivistya, artistya e buderi eksperienca
thay shay te vakergol angluni ver lel
kotor o thanutne terne. Ano duy kurke,
kerdile 5 harne dokumentarune filmya
thay video, 4 gila kompozisale, gatisardili yekh step khelipeski koreografia,
kreirisali yekh ekspozita fotografiengi
thay prezentisale problemya phanglo e
thanipea.
Savore rezultatya prezentisale pe 3.
septembri ano Prishtinako centro.
Akava shay sine yekh kotar o anglune
sure ano phravdo ambienti ani Prishtina
kay adikerdilo pe romani thay srbyuni
qhib. Sine zorale, inspirime, poizitivune
thay inkuraipeske. Disave terne
dikhenay suno vash akala momentya –
te gilaven pe piri qhib angli publika, koya
qalola thay dela phiko. Disave yaver
mangenay te vakeren uqe avazeya kay
siton usharde kay siton roma thay sar
meritinena yekhune sar o yavera – on
silen yekhune hakaya sar o yaver thay
ka siklon sar te marenpe vash olenge ani
evropaki magazina
kreativuni qhand. Akala butya,
Plemetinake terne ulavde pere
darakeripya kay qalavela olengo avipe.
Sah akava klaro mothavdilo ani
Deklaracia kay dendili e publikake thay
biqhaldili e lokalune reprezentyenge.
Sar yekh simbolikuni koincidenca, sah
akava ulo angli Ministria vash terne,
Ministria vash energetika thay miniere
thay Kosovaki energiaki Korporata. Sito
vash te ovel bilaqhe kay niyekh olengo
reprezenti na sine prezentuno odole
diveste, feri so o Plemetinake terne
sinelen but so te vakeren thay but so te
ulaven.
Akava sito numay o shrdipe olenge
savahtune tentipyengo. Ji kay o terne
ani Germania thay Francia shay te
alosaren kote vay sar ka phiren o
avutno bersh studirindoy vay
mothavdindoy peste sar volonterya, o
Plemetinake terne musay te alosaren e
forma pere tentipyengi. Olenge
56
manushikane hakaya ushkavgyona sar
kotar olengo momenti e bianipesko.
Olengo than sito melalo kotar o praho
thay phud e termocentralako buderi se
50 bersha. On na silen akcesi pe
publikuno transporti kay ka phanel olen
may bare thanencar, sar Obiliqi vay
Prishtina. Buderi olendar pandar
jivdinena ani dar kotar diskirminipe thay
koshipe. Vash o terne ano kampi,
situacia sitoy pandar may phari. On
obligisale te duryagyon kherendar, kote
na ka irangyon niyekh ver. On jivdinena
ano qorolipe, ano malipeske obyektya
kote o jivdipeske kondicie siton dur te
oven akceptime thay niyekh ver na silen
shaipe vash te bayron, siklon thay te
phiren.
Ano akava yaveripe, but sheya ule
angluni ver. Thanutne terne thay odola
Mashkarthemutne sinelen sura te
khelen, gilaven, khelgyon, te mothaven
thay te vakeren. Prishtinaki publika
Kultura
sinela sura te dikhel, te shunel, te
qalargyol thay te dikhel thay te shunel
akava.
Akava ternengo yaveripe numay shay te
inspirinel vash may buderi, feri so sito
shayutno thay silen timin sasavo
tentipe, rakya bizo soipe, dive bizo pani
thay elektrikuni energia, feri so yaveripe
shay te shungyol thay te penjargyol, te
sine qaqhe kay pakya pe leste.
(Milica Miloviq, koordinatora e Arteski
ani Akcia & Helena Poucki, Jeni e GAIA
thay eksperta vash Thanipe.)
Filmya e Arteski ani Akcia www.youtube.com/user/gaiakosovo
Muzika e Arteski ani Akcia
http://soundcloud.com/gaiakosovo
Vash te ciden e Deklaracia Plemetinake Ternengi thay
vash may buderi informacie vash o proyekti:
http://gaiakosovo.wordpress.com/
Kontakti [email protected] +386 49 216 164
Arti ani Akcia phikoisalo kotar Franciako Germanyuno
fondi ano trinto lumiake thema, Kosovaki Fondacia vash
Puterdo Malipe KFOS thay Instituti vash Puterdo Malipe
(Budimpeshta).
Kultura
57
evropaki magazina
ROLLING FILM
FESTIVALI: ROMANI KINEMATOGRAFIA,
IRANIPE VASH
YAVERIPE
Filmya kreirime kotar
& vash roma
Charlotte Bohl
“Moro jivdipesko res sito te kerav filmya
vash roma kay o manusha shay te len
kan kutlura, historia, arti e romengo –
thay olengo maripe vash olengo
sakodivuno jivdipe. Numay o filmya kay na
dikhlona na siton filmya. Manglape sine
yekh than mange ani Kosova kote shay te
mothavav mere filmya vash romano
komuniteti numay vi e buti e yaver miye
filmyenge kerutnengo ani lumia kay
qhivena pe puqipe o qhalalo interpretipe,
stereotipya thay malipesko nahakaipe
mamuy o roma. Akala filmya silen
musaipe te mothavgyon; akala ovipya te
shungyon. Ayekha shrdingya sah e Rolling
Film Festivalea”.
Sami Mustafa, kerutno thay Artistikuno
Direktori e Rolling Film Festivalesko;
Formirimo pe 2009. bersh, Rolling Film
Festivali biasalo nays kerindoy kreativiteteske terne romane filmenge kerutneske, Sami Mustafa, thay phikoipeske
kotar Balkan Sunflowers, ulavipea e
nakhle proyekteske kordinatorake, Lara
Cork, ano ledeipe e BRO Romawood.
Keripe e filmeske festivalesko ani akaya
tema na sine lokhi buti. Numay zoralo
motivipe e ekipako trumingolay angle kotar o shunipe e musaipesko thay urgencako vash te dengyol respodipe napenjaripeske e Kosovaka buhla publikako vash
o roma thay konsiderimo diksiriminipe
thay anglokrisipe mamuy olende. Roma
arakhlona e yekhune qhelale interpretipyencar ini pe yaver Evropake thema
numay ani Kosova on dikhlona kotar o
buderi etnikune albanya sar nesave kay
adikerde e ‘rig’ e srbyengi pe konflikti e
bershesko 1999 ayekha kay buti ver
treteringyona e koshipea.
Sar te sfidingyol akava negativuno imazhi
mamuy o roma ani Kosova? Sar te
adesingyol akava nanipe e penjaripesko?
Akala siton puqipya kolenge Sami tentinela te del respodipe ani piri savahtuni
buti sar filmengo kerutno.
Sﬁdin imaginaryen
Edukipe, sastipe thay butyaripe dikhlona
kay nakhena angle. Numay vi e
manushengi imaginacia musay te sfidingyol ayekha. Akava shay te reslol prekal
o zoralipe e kulturako, darinyuni vash
kreiripe e phravde malipyengo thay kotorleipesko inkuraindoy e debata thay
kerindoy than vash e mashkaruni buti
thay vi vash publikuno thay politikuno
vakeripe.
Filmi sito yekh but zoralo mediumi. Ov shay
te qalavel thay te inspirinel e audienca thay
te ovel lafideutno vash yaveripe e
kolektivune reprezentipesko. Filmenge
kerutne shay te azhutinen ano transformipe
e mentalitetesko prekalo mothavipe thay
kvaliteti olenge vakeripesko.
Numay o filmya shay vi te kontribuinen
ano resipe e mamuipesko, negativune
thay destruktivune rezultatyengo. Ayekha
kay, ano yekh Filmesko Festivali, numay e
shukarne selektipea. Akava sine yekh
kotar may bare sfide e Rolling Film
Festival-ko. Procesi e selektipesko musay
te sigurinel sine kay RFF na ka kontribuinel
ano ulavipe vay zoralipe e anglokrisipyengo vash o roma – na numay o
negativune anglokrisipya numay vi odola
pozitivune. Ekzotikune portretipya thay
romantikune shay te koegzistinen thay te
legitiminen thay te zorakeren o
negativune anglokrisipya. O talentipe
filmenge kerutnengo kola siton vi
penjarne silen pozitivune stereotipya;
Rolling Film Festivalikergya kay akaya sura
musay te diskutingol.
Kotar & Vash Roma
Yekh kotar respodipe ani akaya sfida sine
te astargyon o kerde filmya kotar roma
sigurindo balancimo portretipe e
romenga rigako. Romane filmyenge
kerutne silen yaveruni perspektiva vash
pere komunitetya desar na romane
filmyenge kerutne. Mothavipe e
filmyengo kotar o romane filmyenge
kerutne thay na-romane dela may balancimo dikhipe vash e publika. Ayekha
vi, romane filmyenge kerutne na kerna
savaht filmya vash roma, ayekha kay
amen mangaha te da phiko ayekha iniciativenge thay te promovina olengi buti
sar artistya.
Rolling vash angluni ver
Bishu shov filmya kotar e sah lumia
mothavdile ano trin dive ani angluni edicia
pe 2009. bersh, leindoy kotor harne
filmya, lunge, filmya e lunga metrazhako,
dokumentarya, profesionalune filmya
thay shrdipeske.
Mothavipe e filmyengo angya diskutipe
palo sakova mothavdo filmi– ano nesave
sure e filmyenge kerutnencar kharde
ulavde vash akala diskutipya uqharde
teme sar edukipe, identiteti, polyune role,
historia, aqhipya e stereotipyenge thay
yaveripya mashkar o romane, ashkalyune
thay egipqanyune komunitetya ani
Kosova.
Kvaliteti e filmeske programesko na sine
suksesi numay angluna ediciako. RFF
sinele 1700 vizitorya, yekh but laqho
phikoipe kotar e audienca, thay inicingya
yekh but vasni buti e festivaleski: Rolling
ano Skole.
evropaki magazina
58
Rolling ano Skole – yekh arakhipe e
ternencar
Rolling…. Vash te arakhen
yekhe-avere
Pashe 600 terne lele kotor vash
prezentipe e filmyengo ale kotar “teatro
stop thay aktrin” vash diskriminipe thay
anglokrisipe. Edukatorya e komuniteteske
facilitinde akava programi. Skolako
programi sinele vi may laqhe momentya,
numay vi nesave may pharendar e
festivaleske. Diskutipya mothavde kay
buderi e kosovake ternengo, numay vi pe
may laqhe skole thay may progresivune
ani sheruni diz, silen anglokirisipya thay
stereotipya but zorale mamuy o roma.
Programi phavgya e godi vash rodlaripe
pe 2011, “RFF lela o drom” thay angya e
magia e kinamaki mothavipea ano komuniteti thay skolake programya ano
enya dizya e Kosovake. Buderi se 1300
siklovne lele kotor ano diskutipya thay
ano mothavipe e filmyengo.
Akava skolako programi ulo palo 4 dive e
Rolling programesko ani Prishtina (Teatri
ODA). Duyto edicia e festivaleski duyveringya
e audicia pashe 3300 vizitoryencar leindoy
kotor Rolling e mothavipyengo ani Prishtina,
ano Drom, ano Skole thay ano Komuniteti.
Siguno jamaipe andar duy edicie dela lafi
vash savahtunipe.
Pe angluni edicia pe 2009. bersh, 61% e
audiencake jenengo kay puqlile
identifikinde peste sar kosovake albanya
numay 3% identifikinde peste sar
Kosovake roma. Abersh Balkan Sunflowers thay Romawood phiravde o
buhlaripe pe romano komuniteti vash te
bayaren romengo kotorleipe.
Yaveripea e Prishtinatar, koya vijainela
kotar e dinamikuno kulturako jivdipe,
yaver kotor e Kosovako sile nanipe e aktivitetyengo thay kulturaki infrastruktura.
Romano komuniteti ani Kosova jivdinela
avri e Prishtinatar. Romane terne silen
but may hari shaipe vash te phiren sar sebepi e ekonomikune sebepyengo, sar vi
vash nanipe e phiripeske tromalipesko.
Buderi olendar silen samatredimo akcesi
ano kulturake aktivitetya.
Sar si shayunto te yaveringyol o negativuno reprezentipe vash o roma te sine
kay o na-roma na silen shaipe te arakhlon
olencar?
RFF organizingya o transporti vash te
azhutinen kotorleipe e terne romengo.
Sakoya rat o terne kotar e Graqanica,
Plemetina thay Kosovaki Umal lele kotor
Kultura
ano festivali. Vash buderi olendar, akaya
sine angluni ver ano kino, numay vi o
kotorleipe ano ovipe ani Prishtina.
Te sine kay e prezenca romana audiencako sine ulavdi akava bersh, e buderi
se 50% e audiencako e romane
komunitetesko ani puteripeski rat,
bibahtake but hari reprezentya kotar
Kosovake institucie amalisale akale
ovipeske. Kishlo komunikipe? Napolitikuno stabiliteti ano akava periodi? Nanipe
e interesipesko thay kotorleipesko?
Rolling Film Festivali musay te redikhlarel
piri strategia vash e avutni edicia.
RFF pe 2011 bersh mothavgya buderi se
30 filmya kotar sah e lumia thay
inspiringya yaveripe, adaptipe thay
garavipe e romane jivdipesko ano adisuno
malipe. Ji kay akala mothavipya sine vash
olengo ulavipe kotar thay vash o roma,
suksesi e mothavnengo sito kay on siton
vi universalune mothavipya khelipesko e
tradiciako thay modernipesko, e nashalipesko thay pakyavipesko, kheresko thay
neve samatredengo, usharipesko thay
anglokirisipesko, humoresko thay naajukeripesko.
Alosarde filmya arakhlile nays kerindoy
vash kharipe vash o filmya numay vi
Kultura
prekal o buhlo rodlaripe vash romengi
kino, vastindoy buderi ververutne rafinya
vash te arakhen filmya thay vash te
inkurainen e filmyenge kerutnen vash te
prezentinen piri buti. Buderi se 70 filmya
anglo selektisale thay dikhlile kotar
selektipeski ekipa. Yekh res akale
bershune programesko sine kay te
alosargyon specifikune teme kay ka
jamaingyon sakoya rat. Duy vay trin filmya
kay phanglona yekha specifikuna tema
mothavgyonay sine yekh palo yekh.
Audienca ali na numay te dikhel o filmya
numay te qalargyol e koncertyencar,
pitkurenge thay fotografienge ekspozitencar, poezie thay harne performance.
Mothavipe numay vi produkcia
Mothavipe e filmyengo sitoy vasni misia e
RFF. Numay akava na sito basta. Vash te
kergyol yaveripe ani Kosova, musayutno
sito te da than e terne romane avazeske
thay te ana olen pi skena. On siton odola
kola shay te adresinen o sure pere
komunitetenge. On siton odola kay
musay te zorakergyon. RFF pakyala kay
akava shay te keren prekal o filmyengo
keripe thay vastipe e neve tehnologiengo.
On shay te theren natromalipe e
phiripesko numay savore silen mobil
telefonya thay adresa ano Facebook.
Edukipe ano medie thay imazhi sito yekh
janipe kova sito darinyuno vash jivdipe
ano yekh demokrativuno malipe. Ov
59
azhutinela jamaipe e kritikune godinipesko, kotorleipe thay korkorovakeripe. Si yekh zoralo mangipe vash te
vazdingol o niveli e medienge edukipesko
e manushengo kola siton may qalavde
ani Evropa, sar siton roma, thay te den
olenge shaipe vash te analizinen thay te
keren medie thay imazhya ayekha kay te
shay marnape vash pere hakaya thay te
kontribuinen ano pelaripe e kolektivune
negativune reprezentipyengo.
Ayekha kay pe 2011 bersh, RFF na sine
numay than vash transmetipe, numay ini
vash keripe e filmengo. 15 harne filmya
kotar mobilyune telefonya kerdile buderi
energia thay nesave inovativune
ideyencar kotar o terne roma kotar
ververutne Kosovake thana. Akala filmya
mothavdile ani Prishtina rakyatar kay
fokusingyonay ano iniciative thay
kreativiteti e terne romane artistyengo,
sar vi dendile todine. Sar odothar, harne
filmya lele todine ano yaver Evropake
filmyenge festivalya.
Te irangyova …. pe 2012
Yekh shukarno selektipe, festivuno ovipe
ano festivali, strategia vash resipe e
komunitetesko thay audiencako, specifikune akcie vash te reslol e specifikuni
publika, edukativune programya, than
vash o terne roma te mothaven peste
thay demokratizipe e filmeska praktikako:
akala siton nesave mangle elementya
evropaki magazina
vash egzistipe e Rolling Film Festival-ko.
Numay akala na siton yekhune sfide
kolencar arakhlola odova so sito may baro
romano ovipe ani Kosova thay yekh kotar
hari festivalya dedikime romana kinematografiake ani lumia.
Si buderi se e jamaipestar vash te reslon
amare thavdya thay vash te kera yaveripe.
Vay vasno si, shay vi kreiripe yekhe lunge
vahtune programesko thay aktivitetyengo
planifikipe pe sah bersh sar si “Klubi e
romane kinosko”, lungyardo skolako
programi thay keripe e lunge vahtune
partenritetesko e skolencar, khetane e
sikavipencar thay lunge vahtune
treningencar vash terne roma vash
filmyengo keripe. Akava jamaipe, khetane
e korkore festivalea, ka del e proyekteske
yekh lungo vahtune treaktori thay ka
adikerel o lafideipe e vi may bare
malipeske qalavipesko.
RFF ka organizinel piri trinto edicia ano
oktobri 2012. Te irangyova …..
(Charlotte Bohl, Koordinatora
proyektesko Rolling Film Festival)
e
—————————————————
www.balkansunflowers.org
www.romawood.wordpress.com
www.rollingfilm.org
Rolling Film Festivali nashti realizingolay bizo organizatorya
“Romawood” thay “Balkan Sunflowers Kosova” thay bizo phikoipe
e sposoryengo: Kosovaki Fondacia vash Puterdo Malipe, Filmya
kay Timinena pe Amnesty International, Instituti vash Puterdo
Malipe, Evropako Konsili, Kampanya Dosta!, Zvicraki Ambasada
ani Kosova thay Franciaki Ambasada ani Kosova.
evropaki magazina
60
Fotografie vastime vash akava gendo e Evropaka Magazinako
Qaqipe gara vash fotografia
Buderi e fotografiendar kay publikisale ano gendo e Evropaka Magazinako
vash o Roma, Ashkalie thay Egipqanya sine mashkar o fotografie kola lele kotor ano Qaqipe alosaripe vash maylaqhi fotografia kola organizinde e fondacia vash puterdo malipe thay OSA Archivum. Qaqipe pe romani qhib sito
„qaqipe“ vay „realiteti“, shay te phengyol vi „hakaipe“.
Angluni Qaqipe gara kay adikerdili pe 2007. bersh sine phanglo e fotografienca kola lelepe e temencar vash Dekada e Romenga inkluziako 20052015 – edukipe, butyaripe, thanipeske puqipya thay sastipe – kola phangle
o anglokrisipya ano tradicionaluno portretizipe e Romengo. Duyto gara kay
organizisali pe 2008. bersh, Qaqipe Terne, sine puterdo vash terne manusha kola fotografinde e Romen thay olenge jivdipya ano thema kola lena
kotor ani Dekada. E gara Qaqipe Terne sinela res te azhutinel ano maripe mamuy vizualune stereotipya kola hramingyona e Romenge thay te prezentinen e Romen thay olengi kultura e shunipea thay artea.
Trinto gara, Qaqipe Mape, ka qhivel ulavdo fokusi ano geografikuno buhlaripe e romana kulturako thay simbolikuno keripe e „neva mapako“ e ovipyengo thay aktivitetyengo kola siton vash o Roma. Adikeripe e garako planiringyola vash oktobri 2011. bersh.
Vash buderi informacie thay vash pherune fotografie vizitineni www.chachipe.org.
Qaqipe fotografie kola publikisale ano akava gendo e Evropaka magazinako:
© Nina Nikolova: sheruni qham
© Valentin Hristov: qham 2
© Slobodan Simiq: qham 4
© Zoltan Balogh; qhamya 5 thay 35
© Dimitar Apostolov: qhamya 6 thay 22
© Krisztian Kondor: qhamya 23 thay 25
© Lucian Enasoni: qhamya 24 thay 56
© Decebal Codruta: qham 26
© Sandor Naske: qham 29
© Therese Lippold: qham 41
© Ognyen Ademovski: qham 52
© Tamas Fabianffy: qham 55
© Kincso Salat: qham 58
© Boris Kocis: qham 59
61
evropaki magazina
Siklipe e Fotografiencar „Ano mere Yakha”
Baro gendo e fotografiengo ano akava gendo e Evropaka magazinako
vash o Roma, Ashkalie thay Egipqanya siton rezultati e fotografienge siklipyengo organizime ano 6 centrya e komunitetyenge ano 5 komune ano
rami e kulturaka komponentako e phikoipesko e EU ano phiravipe e RAE
Strategiako. 60 fotografie kola ule ano adikeripe e siklipyengo ekspozisale
ano Nacionaluno teatro ano yekh kurkesko Festivali e Romengo, Ashkaliengo thay Egipqanyengo kova adikerdilo ano periodi kotar 23-29 mayi
2011. bersh ani Prishtina, Prizreno thay Mitrovica.
Phikoipe EU ano phiravipe e RAE Strategiako sito proyekti kova financinla
EU, kole direktinela mashkarphanglipesko Ofisi e evropaka komisiako ani
Kosova, thay kole phiravela e Kosovaki fondacia vash puterdo malipe.
Vash buderi informacie vash Romano, Ashkalyuno thay Egipqanyuno
Festivali, vizitineni http://www.festival2011.info/
© Serjan Morina, Jakova: qham 7
© Ibrahim Haydari, Mitrovica: qham 8
© Gulten Vashal, Prizren: qhamya 12 thay 18
© Egzon Krueziu, Ferizay: qham 19
© Kuytim Salihi, Mitrovica: qham 20
© Jemina Osmani, Prizren: qham 36
© Sognita thay Sunay Trefuni, Jakova: qham 51
Proyekti e Kosovaka Fondaciako vash Puterdo Malipe
Ayekha vi mangaha te kera nays e Romedia Foundation kotar Budimpeshta
ano fotografie kerde ani produkcia e dokumentarune filmesko DARINYATAR IKALDE. Akava harno dokumentari kova lelape e iranipeske puqipea e
komunitetyengo Roma, Ashkalie thay Egipqanya kotar ratyorigune thema
iniciringya thay financingya e Kosovaki Fondacia vash puterdo malipe thay
Romani iniciativa.
Nays kera vi e Balkan Sunflowers Kosovathay GAIA vash kerde fotografie ano Rolling Film festivali thay proyekti
Arti ani akcia.

Untitled

Transcription

Similar documents