docSomali - Undervisningsministeriet
download 
Report Transcription
Somali - Undervisningsministeriet
ret&pligt_omslag-somali 09/12/02 16:57 Side 2 Rettigheder og pligter i folkeskolen Xuquuqda iyo Waajibaadka Khuseeya Dugsiyada Hoose/Dhexe Somali / Soamali retpligt-somali.dok 3 09/12/02 16:58 Side 3 Hordhac Dugsiyada hoose/dhexe waxay sare u qaadaan aqoonta ardayda, hase yeeshee waxay sidoo kale ardada baraan caadooyinka iyo sharciyada bulshada deenishka, kuwaasoo ay bartilmaameed u yihiin xorriyad iyo dimoqoraadiyad. Ardaydu xisadaha ku baran maayaan oo kaliya xorriyad iyo dimoqoraadiyad, ee howl-maalmeedka dugsiga oo dhami, wuxuuna ku saleysan yahay caadooyinka sida sinnaan iyo dimoqraadiyad. Sida dadwaynaha intooda kaleba xaquuq iyo waajibaadba dimoqraadiyadda ugu leeyihin, ayaa sidoo kale waalidka iyo ardayduba dugsiyada hoose/dhexe ugu leeyihiin xuquuq iyo waajibaad. Sidaa daraadeed waxaa dhammaan xil ka saaran yahay horukaca ardayga xag bulsho iyo xag aqooneed intaba waqtiga iskuulka. Haddii qof walba ogyahay waxa uu xaq uleeyahay iyo waxa laga rabo, wuxuu qof walba sidoo kale ogyahay waxa uu qaban karo iyo waxa laga filayo. Taas ayaana asaas u ah wadatashi wanaagsan iyo wadashaqayn wax ku ool ah. Haddaba buuggaan waxaa loogu talagalay inuu gacan ka geysto sidii waalidiinta iyo iskuulku u wadashaqeyn lahaayeen. Bogagga ugu dambeeya ee buuggaan waxaad ka akhrisan kartaa sharciyada dugsiyada hoose/dhexe iyo sidoo kale qoraallo kale oo horey usoo baxay. Ulla Tørnæs 3 retpligt-somali.dok 3 09/12/02 16:58 Side 4 Xilka dugsiga Dugsigu waa inuu u hoggaansanaado sharciyada u yaalla Dugsiyada Hoose/Dhexe, kuwaasoo ay kamid yihiin, tusaale ahaan in dugsiga ay waajib ku tahay; • Inuu waxbarashada usoo diyaariyo qaab tixgelinaaya baahida arday kastoo uu u qabo dhiirrigelin aqooneed, isla markaasna uu si habboon uga faa,iidaysan karo. • U carbinta ardayda xagga wadatashiga, masuuliyadda, xuquuqda iyo waajibaadka bulsho ku dhisan xorriyad iyo dimoqoraadiyad. • In waxbarashada loo diyaariyo qaab ku saleysan xorriyadda xagga maskaxda, sinnaan iyo dimoqoraadiyad. • Inuu waalidiinta kala shaqeeyo sidii ardayga looga horumarin lahaa xagga tacliinta iyo shakhsi ahann intaba. 4 retpligt-somali.dok 3 09/12/02 16:58 Side 5 Taasi macnaheedu waa . . . Waxbarashada Dugsiyada Hoose/Dhexe waxaa asaas u ah maaddooyinka iyo waxa ay ka kooban yihiin. Waxbarashada waa in loo soo diyaariyaa qaab tixgelinaaya baahida arday kastoo uu u qabo dhiirrigelin aqooneed, isla markaasna uu si habboon uga faa,iidaysan karo. Waana in la tixgeliyo in carruurtu ay siyaalo iyo xawaaro kala duwan wax u bartaan, isla markaasna ay baahidoodu kala duwan tahay hadba fasalka kan kasii dambeeya. Hadafka shaqada dugsigu waa inuu siiyo ardayda waxbarasho iyo tarbiyad u diyaarinaysa iney xubno firficoon ka dhex noqdaan bulshada deenishka. Natiijaduna waa ilaa xad in lugu dadaalo sidii carruurtu isugu filnaan lahaayeen iyo iney mustaqbal qiimi leh ka dhex helaan bulshada dimoqoraadiga ah. Sidaa daraadeed ayey muhiim tahay in ardaydu bartaan; • Fahmidda waxa loola jeedo heysashada xuquuqda “wadatashi, masuuliyad, xuquuq iyo waajibaadka bulsho ku dhisan xorriyad iyo dimoqoraadiyad”. • Sida loogu dhex noolaado bulsho heysata xorriyadda xagga maskaxda, sinnaan iyo dimoqoraadiyad. • Iney si wacan u bartaan dhaqanka deenishka. • Fahmidda dhaqamada kale. Waxbarashadu waa iney ku saleysnaato heerka ardaygu uu taagan yahay iyo heerkiisa horumarineed ee dhabta ah, si ardaygu ugu horumaro sida ugu wanaagsan xagga aqoonta iyo xag shakhsi ahaaneed intaba. Wada shaqayn joogto ah oo dhex marta dugsiga iyo waalidiintu waa mihiim, waayoo taasi waxay qeyb ka qaadaneysaa sidii loogu dadaali lahaa in ardaydu sida ugu habboon uga faa,iidaysan lahaayeen waxbarashada dugsiga, taasi waxay kaloo dugsiga u sahleysaa iney ogaadaan, maxaa ardaygu ku mashquulsan yahay, muxuu ku wanaagsan yahay, iyo sidee ugu wanaagsan oo ay u baran karaan, ama fahmi karaan xaaladaha cusub ee soo waajaha. Waaya aqoontaasi way saacidi kartaa macallimiinta, marka ay diyaarinayaan duruusta. Sidoo kale wada shaqayntaasi waxay siinaysaa waalidiinta iney wax ka ogaadaan hawl maalmeedka dugsiga. Sidaa daraadeed waa muhiim in dugsigu ku dadaalo sidii waalidiintu uga qayb qaadan lahaayeen kulamada waalidiinta, wada hadallada dhexmara dugsiga iyo guriga, iyo xarakaadyada kale ee dugsigu ugu yeero waalidiintu iney ka qayb qaataan. 5 retpligt-somali.dok 3 09/12/02 16:58 Side 6 Masuuliyadda dugsiga Dugsigu waa inuu: • Soo bandhigaa waxbarasho ilaa xad buuxineysa hadafka dugsiga hoose/dhexe. • Hanan karaa caruurta, taasoo waalidiinta kalsooni u siinaysa inay uga tagaan caruurta dugsiga. • Ka wardoono, hadii ardaygu ka maqnaado dugsiga isagoo aan ka haysan ogolaasho maamulka dugsiga. • Ugu sameeya guriga waxbarashada lama huraanka ah ardayga, tusaale ahaan hadii ardaygu jirran yahay muddo ka badan saddex asbuuc. • Ku dadaalo in dugsigu hagaagsan yahay. • La xidhiidho komuunaha hadii maslaxadda ilmuhu ay halis ku jrto. 6 retpligt-somali.dok 3 09/12/02 16:58 Side 7 Taasi macnaheedu waa… Dugsi kasta waxaa masuuliyadi ka saaran tahay tayada waxbarashada, taasoo waafaqsan hadafka dugsiga hoose/dhexe, uuna go,aansado habeynta iyo isku dubbarididda waxbarashada. Waa in dugsigu uu ilaaliyaa ardayda xilliyada waxbarashada, nasiinada, cunteynta, iwm. Xilliyada waxbarashadu waa waqtiga casharradu socdaan. Waxay noqan kartaa xisadaha jadwalka leh ama waxbarashada la xariirta booqasho fasalka ka baxsan, ama booqashooyin habeennyo lagusoo dhexo, iwm. Dugsigu waa inuu ka wardoonaa haddii ardaygu uu dugsiga ka maqnaado asagoo aan haysan sabab macqul ah, wuxuuna caadi ahaan dugsigu la xiriirayaa waalidka. Haddii ay arintaasi sii socoto muddo dheer, wuxuu kaloo dugsigu arrinta u gudbin karaa Kamuunaha si ay wadajir ugu ogaadaan sida wax u jiraan. dugsiga waxaa laga maqnaan karaa oo keliya haddii ogolaasho laga haysato maamulka dugsiga. Ka Maqnaashadu waxbarashada waxey saabab u noqon karta oo keliya, haddi ey dhacdo dhacdooyin khuseeya qoyska ama ciidaha diiniga ah, kuwaas oo ku soo aada waqtiyada dugsigu furan yahay. Haddii ardaygu jirran yahay in ka badan 3 toddobaad, waa inuu dugsigu ku dadaalo in ardaygu helo waxbarashada uu u baahan yahay, tusaale ahaan in guriga wax lugu baro. Dugsiga waxaa looga baahan yahay in dhamaan ardaydu ku faraxsan yihiin dugsiga, isla markaasna waxbarashadu ku socotaa si habsami leh. Taas waxaa kamida ah, tusaale ahaan, in dugsigu wax ka qabto, haddii arday lugu sameeyo haruufid ama dacaayadeyn. Ardayda fasallada 3-10aad ee ku xadgudba sharciga u dhigan dugsiga, wuxuu dugsigu ula dhaqmi karaa sidaan: • In laga cayriyo waxbarashada muddo toddobaad ah. • In loo wareejiyo fasal kale oo isla dugsiga ah. • In loo wareejiyo fasal kale oo dugsi kale ah. Taasina waxay dhici kartaa oo keliya wada hadal hore u dhex mara waalidka ardayga iyo dugsiga, amaba dugsigu hore ula socodsiiyey guriga. Shaqaalaha dugsiga waxaa waajib ka saaran yahay – sida bulshada inteeda kaleba (siiba iyaga gaar ahaan) – iney waalidka ku dacweeyaan kamuunaha, haddii ay ilmaha ka muuqato daryel xumo. 7 retpligt-somali.dok 3 09/12/02 16:58 Side 8 Xuquuqda ardayda Ardaygu wuxuu sida sharcigu dhigaayo xaq ugu leeyahay: • Waxbarasho bilaash ah ee dugsiga hoose/dhexe. • Inuu dhigto dugsiga degmada ( sharciyo gaar ah ayaa khuseeya waxbarashada gaarka ah iyo fasallada soo dhoweynta. • Baabuur raac ama nooli sii socod iyo soo socod dugsiga degmada ama midkale oo ardayga loo diray. • Waxbarasho dheeraad ah. • Waxbarid gaar ahaaneed, oo hadba ku xiran baahidiisa. • baridda luqadda deenishka luqad labaad ahaan. • baridda afka hooyo (carruurta dadka u dhashay EU iyo EØS iyo carruurta u dhashay Færøerne iyo grønland). • Iney samaystaan guddiga ardayda. • Inay beddelen karaan dugsiga xilliga dugsigu furan yahay. 8 retpligt-somali.dok 3 09/12/02 16:58 Side 9 Taasi macnaheedu waa . . . Dhammaan carruurtu waxay xaq u leeyihiin waxbarasho dugsiga hoose/ dhexe muddo 200 oo maalmood ah sannadkii.Taasina way khusaysaa xataa ardayda fasalka 10aad. Ardayda fasalka xanaanada waxaa hoos loo dhigi karaa maalmaha wax barashada ilaa iyo 195 maalmood. Dhamaan qalabka waxbarashada ee muhiimka ah waa lacag la,aan. Waalidiinta lagama qaadi karo kharaj la xiriira waxbarashada caadiga ah, marka laga reebo kharajyada la xiriira raashinka marka la aadayo safarrada lagusoo dhexo iyo socdaallada kale. Caruurta waxaa laga qori karaa dugsiga xaafadda uu deggan yahay ama uu joogo. Dhamaan caruurtu waxay xaq u leeyihiin inay wax ku bartaan dugsiga degmada, kadib markii ay soo dhameystaan waxbarashadii ay kusoo qaadanaayeen fasalka soo dhoweynta ah ama wax la mida. Waxaa kaloo suurto gal ah inaad dooratid dugsi kale oo aan kan xaafada ahayn, haddii dugsigaasi uu diyaar u yahay inuu qaato ardaygaas. Maamulka degmada waxay bixinayaan baabuur raaca ama nooli ardayda deggan meel ka fog dugsiga, ayadoo la raacayo sharciga hoos ku xusan ee khuseeya kala fogaanshaha dugsiga iyo guriga; • Carruurta fasalka xannaanada iyo fasallada 1-3aad, waa wixii ka badan 2,5 km • Caruurta fasallada 4-6aad, waa wixii ka badan 6 km • Fasalladka 7-9aad, waa wixii ka badan 7 km • Fasalka 10aad, waa wixii ka badan 9 km Carruurta dugsigu u dhow yahay xaq ayey u leeyihiin baabuur raac, waase haddii waddada u dhaxaysa dugsiga iyo gurigu khatar u tahay ardayga amase uu dugsiga ku dhigan karo oo kaliya in loo qaado lagana soo qaado. Maamulka degmada ayaa xaalad kasta gooni go,aan uga gaaraya. Sharciyada la xiriira fogaanshaha dugsiga iyo waddooyinka halista ahi waxay khuseeyaan oo kaliya ardayda deggan degmada dugsigu ku yaal. Markii arday dugsiga beddesho, wuxuu dugsiga cusubi qiimeynayaa in ardaygaasi u bahan yahay saacidaad dheeraad ah muddo xaddidan iyo in kale. Waxaa intaa dheer in dugsigu ka caawin doono casharrada aradayda u baahan, kuwaasoo jirro daraadeed duruustii uga maqnaan jiray. Ardaydu waxay xaq u leeyihiin inay helaan waxbarasho gaar ah ama saacidaad kale oo khaas ah, oo uu baabuur raacu kamid yahay, haddii loo baahdo. Si loo helo xalka ugu wanaagsan, waxaa talada lagusoo daraa khubarada tarbiyada iyo cilmi nafsiga, kuwasoo iyaga iyo waalidiinta iyo dugsiguba si wadajira isula qaadaadhigaan caawimaadda uu ardaygu u baahan yahay. Intaa dabadeed ayaa maamulka dugsigu go,aan ka gaarayaa sidii loo caawin lahaa ardayga. Dugsi kasta oo leh fasalka 5aad iyo wixii ka sarreeya, waxay ardaydu xaq u leeyihiin iney samaystaan guddiga ardayda. Ardayda labada luqadood ku hadasha, waxaa la barayaa luqadda deenishka luqad labaad ahaan hadba heerka ay u baahan yihiin, laga bilaabo fasalka xannaanada iyo fasalka 1-10aad. Carruurta ku hadasha labada luqadood waa carruurta afkooda hooyo uusan ahayn af-deenish, kuwaasoo afka deenishka barta, marka ay billaabaan fasalka xannaanada ama dugsiga. Ardayda u dhalatay dalalka EU, EØS, Færøerne iyo Grønland waxay xaaladaha qaarkood xaq u leeyihiin in afkooda hooyo la baro, sida luqadaha færøsk iyo grønlansk. 9 retpligt-somali.dok 3 09/12/02 16:58 Side 10 Xuquuqda waalidiinta Waalidiintu waxay xaq u leeyihiin: • Inay la xiriiraan shaqaalaha, maamulaha iyo guddiga mamulka dugsiga. • In si joogto ah loola socodsiiyo xaaladda ardayga inta uu dugsiga ku sugan yahay. • Inuu goob joog u aahaado fasalka waxbarashada, haddii waalidka iyo maamulka dugsiga horay ugu soo heshiiyey. • Inuu isu soo sharaxo, codkiisana ka dhiibto doorashada guddiga maamulka dugsiga. • Inuu u dacwoodo mamulka degmada, haddii uusan ku raacsanayn maamulka dugsiga go,aan ay ka gaareen caruurtiisa. • In laga dhagaysto talooyinka ku saabsan shaqada dugsiga. • In caruurtiisa laga joojiyo qaadashada maddada masiixiga, markuu codsi soo gudbiyo kadib. • Inuu caruurtiisa u doorto waxbarasho ka duwan tan dugsiga hoose/dhexe uu dhigo. 10 retpligt-somali.dok 3 09/12/02 16:58 Side 11 Taasi macnaheedu waa . . . Dhamaan waalidiintu waxay xaq u leeyihiin inay la xiriiraan shaqaalaha, maamulka iyo guddiga maamulka dugsiga, haddii ay jiraan wax su,aalo ah oo la xiriira waxbarashada caruurtooda ama howlaha dugsiga. Waalidku waxay xaq u leeyihiin in lala socodsiiyo, halka xaaladda caruurtoodu ay marayso, waxa ay ka faa,iidysteen waxbarashada, xag aqoon ahaan, qof ahaan iyo bulsho ahaanba. Maamulka dugsiga ayaa go,aaminaya shuruudaha la xiriira waqtiga iyo sida waalidiinta loola socodsiinayo arrimahaas. Haddii dugsigu uu leeyahay nidaam ah, in waalidku uu waxbarashada goob joog ka ahaado, waalidiintu goob joog waa ka noqon karaan, waase iney hore dugsiga ugala ballamaan waqtiga iyo sida arrintaas loo fulinaayo. Waalidiintu waxay xaq u leeyihiin inay isu soo sharaxaan ama doortaan guddiga ka wakiil ah waalidinta iyo kan maamulka dugsiga. Haddii waalidiintu aysan ku raacsanayn go,aan uu gaaray maamulka dugsigu ee ku saabsan caruurtooda, waxay xaq u leeyihiin inay u dacwoodaanmaamulka degmada 4 toddobaad gudahood. Maamulka degmada ayaana gaaraya go,aanka kama dambeysta ah. Dhamaan waalidiintu waxay xaq u leeyihiin inay ka qaybqaataan doodda la xiriirta sidii dugsigu u dabooli lahaa bahiyada kala duwan ee carruurta iyo waalidiintuba qabaan, lana xiriirta howl maalmeedka dugsiga. Barashada masiixiyaddu waa muhiim, sababtoo ah waxay ku saabsan tahay su,aalo waaqici ah, oo lays waydiiyo, loogana wada munaaqishoodo masiixiyadda gudaheeda, diimaha kale iyo waxyaabaha kale ee la aaminsan yahay intaba. Hadafka maaddadu maahan in la qaato masiixiyadda, ee waa cilmi kororsi oo kaliya. Waalidiintu waxay xaq u leeyihiin inay caruurtooda ka joojiyaan, haddii ay qoraal ku ballan qaadaan inay caruurtooda iyagu bari doonaan cilmiga diimaha. Waalidiintu waxay dooran karaan waxbarasho aan ahayn tan dugsiyada hoose/dhexe. Si loosoo buuxiyo shuruudaha waxbarashada loo baahan yahay, waa in waxbarashadu ey ahataa mid u dhiganta waxbarashada lagu qaato dugsiyada hoose/dhexe. Taasina waxay noqon kartaa, tusaale ahaan, sida dugsiyada biribaatiga ah ama dowladdaba maamulin. 11 retpligt-somali.dok 3 09/12/02 16:58 Side 12 Shuruudaha dugsigu ka doonayo walidiinta iyo carruurta Carruurta iyo waalidiintu waa: • Inay ku dadaalaan in waajibkii waxbarashada la fuliyey. • Inay la shaqeeyaan dugsiga. • Inay dugsiga usoo gudbiyaan sababta ardaygu uga maqnaaday waxbarashada. • Inay qaybtooda ka qaataan masuuliyadda ka saaran habsami u socodka dugsiga. 12 retpligt-somali.dok 3 09/12/02 16:58 Side 13 Taasi macnaheedu waa . . . Waxbarashada waajibka ahi waa 9 sano, taasoo macnaheedu yahay in ilmaha da’doodu tahay 6-7 sano la geeyo dugsiga hoose/dhexe ama mid kale, oo siinaya waxbarasho u dhaganta tan caadi ahaan dugsiga hoose/dhexe looga doonaayo. Ardayda oo dhan waxaa laga doonayaa inay yimaadaan dhamaan xisadaha waxbarashada fasal kasta oo ay yihiin, haddii aysan jirin sabab maqnaasho oo macquul ah. Taasina sidoo kale way khuseysaa fasalka xannaanada iyo fasalka 10aadba, inkastoo labaduba aysan ka tirsanayn waxbarashada khasabka ah. Wada shaqaynta wanaagsan ee ka dhexaysa guriga iyo dugsigu waxay ku saleysan tahay in dhaman waalidiintu si firfircooni ah uga qaybqaataan wax walba iyo in waaya-aragnimada si sinnaan ah la isu dhaafsado warbixinnada iyo aragtiyada ku saabsan horukaca ardayda. Waa muhiim in waalidiinta iyo dugsigu isku aragti ka yihiin waxa labada dhanac midba midka kale ka sugaayo, lana wada gorfeeyo, sida ugu wanaagsan ee waalidiinta iyo shaqaalaha dugsigu u wada shaqayn lahaayeen. Wada shaqaynta ka dhaxaysa guriga iyo dugsigu aad ayey u ballaaran tahay, markii laga fiirsho xagga baaxadda iyo qaabkaba, waxayna khuseyn kartaa wadahadalka u dhaxeeya guriga iyo dugsiga, kulanka waalidiinta ee fasalka, habeennada laga doodayo mawduucyada ku saabsan waxyaalaha caadiga sida akhriska, fasalka xarakaadkiisa bulsho, khamriga, iwm. Laakiin waxay kaloo ahaan kartaa kulamo aan caadi ahayn, sida telefoon lagu wada xariiro, kulanka dhaca marka caruurta dugsiga lagaynayo ama ka qayb qaadashada safarrada gaagaaban. Maamulaha dugsiga wuxuu ogolasho siin karaa ardayga inuu fasax ka qaato waxbarashada. Sidaas daraadeed ayaa markasta waxaa la rabaa warbixinta ku saabsan, sababta ardaygu uga maqan yahay waxbarashada. Dugsigu wuxuu ku xiri karaa ardayga warqad dhakhtar, haddii wax ka badan laba todobaad uu waxbarashada uga maqnaado jiro darteed. Waxbarashada iyo nolosha ardayda ee dugsiga maahan oo kaliya masuuliyad saaran dugsiga kaligii, ee waa mid wada saaran xataa waalidiinta iyo carruurtaba. 13 retpligt-somali.dok 3 09/12/02 16:58 Side 14 Saameynta walidiinta Waalidiintu waxay saamayn ku yeelan karaan howl maalmeedka dugsiga, iyagoo adeegsanaya: • • • • • 14 Shaqada guddiga maamulka dugsiga. Wadahadalka macallimiinta iyo xanaaneeyaasha. Kulamadda waalidiinta ee fasalka. Gudiga waalidiinta ee fasalka. Xafladaha dugsiga, kulamada wargelinta ah ama habeennada mawduucyada ee loogu tala galay dhammaan waalidiinta iyo ardayda dugsiga. retpligt-somali.dok 3 09/12/02 16:58 Side 15 Taasi macanaheedu waa . . . Guddiga maamulka ee dugsi kasta ayaa ansixinaya mabaadi’da xagga wada shaqaynta ee dugsiga iyo guriga. Mabaadi’dasi waxay qeexeysaa hadafka guud ee wadatashiga dugsiga iyo guriga, iyo abaabul bulshadeedka fasal kasta. Dugsiyada badankood waxay waalidiinta ku martiqaadaan wadatashi 1-2 jeer sanadkii. Ujeedada wadatashigu sidii waalidiinta, macallimiinta iyo xanaaneeyaashu ay fursad ugu heli lahaayeen iney is tusaaleeyaan aragtidooda ku saabsan horukaca xagga shakhsiyadda, bulshada iyo tacliinta ee ardayga, iyo sidii mid kasta uu gacan uga geysan lahaa horumarinta caruurta. Shir sannadeedka waalidiinta waxay waalidiinta iyo macallimiintu ka doodi karaan mowduucyada muhiimka ah ee saameeya horukaca fasalka. Waxay ku saabsanaan kartaa xiriirka fasalku sida uu yahay bulsho ahaan, hadafka, qaabka iyo nuxurka waxbarashada. Waxaa kaloo ay saameyn kartaa sida loo horumarin karo xiriirka u dhexeeya waalidiinta iyo macalimiinta. Dugsiya badan ayaa fasal walba u sameeyey guddiga waalidinta ee fasalka. Guddiga waalidiinta fasalku waxay macalimiinta fasalka la abaabuli karaan kulamada waalidiinta, kala munaaqashoon karaan arrimaha guud fasalka khuseeya, sida tusaale ahaan abaabullada fasalka, abaabullada guud ee ku saabsan isticmaalka khamriga iyo dembiyada ee caruurta iyo dhallinyarada, iwm. Sidoo kale wuxuu guddiga waalidiinta ee fasalku carruurta u abaabuli karaa safarro iyo xaflado. Dugsiga iyo maamulka dugsigaba waxay abaabuli karaan xaflado kala duwan, kulamada wargelinta ah ama habeenka mocduucyada ee dhamaan waalidiinta dugsiga. Waxay noqon kartaa xafladaha dugsiga u caadada ah ee dhammaan ardayda, waalidiinta iyo shaqaalaha dugsigu isugu yimaadaan. Waxaa kale oo ay noqon kartaa kulamada guud ee ku saabsan mawduucyada dugsigu rabo inuu kala munaaqashoodo waalidiinta oo dhan. Tusaale ahaan waxay noqon kartaa muxaadarooyin guud oo ku sabsan qiimiga dugsiga, xaaladda caruurta iyo horumarkooda, ama waxaa uu noqon karaa kulamo looga doodo howl maalmeedka dugsiga iyo horumarintiisa. Waalidiintu waxay sidoo kale saameyn ku yeelan karaan horukaca ardayda, markii ay ayagu aqoontooda iyo waaya-aragnimadooda isticmaalaan, tusaale ahaan noqoshada macallin marti ah, ama ay ka qeyb qaataan warbixinnada la xiriira waxbarashada, shaqada, iyo suuqa shaqada, iyo in ey ardayda siiyaan shaqo tababarro shaqo ama laylin. Waalidiintu si toos ah saameyn uguma yeelan karaan shuruucda iyo xeerarka guud ee u dhigan dugsiyada hoose/dhexe. Shuruucdaa iyo xeerarkaa iwm., sidaan ayaa loo dejiyaa: • Golaha barlamaanka ansixiya shuruucda dugsiyada hoose/dhexe, ee saameeya dhamman dugsiyada hoose/dhexe oo dhan. • Wasaaradda waxbarashada ayaa soosaarta shuruuc waajib ah, kuwaasoo saameeya dhammaan dugsiyada hoose/dhexe oo dhan. • Degmooyinka iyo maamulka gobollada ayaa dejiya hadafka iyo qaabka maamulka dugsiyada ku yaal degaankooda iyagoo adeegsanaaya shuruucda u yaalla dugsiyada hoose/dhexe. • Guddiga maamulka dugsiga ayaa dejiya mabaadi’da guud ee maamulka dugsiga. Maamulka degmada ayaa isna dejiya qaabka iyo jaangoynta guud ee sidii howlaha dugsiga loo waafajin lahaa shuruudaha u dhigan qawaaniinta dugsiyada hoose/dhexe. Taas macnaheedu waa, tusaale ahaan in guddiga maamulka dugsigu dejinaayo mabaadi’da ah sidii xisadaha loogu sameyn lahaa fasal kasta. 15 retpligt-somali.dok 3 09/12/02 16:58 Side 16 retpligt-somali.dok 3 09/12/02 16:58 Side 17 Tusaaalayaalka Mowduucyada ku saabsan wada shaqeynta Dugsiga iyo guriga 17 retpligt-somali.dok 3 09/12/02 16:58 Side 18 “Sidoo kale waxaa hore macallinka ulasoo xiriiray 4 waalidiin ah oo kale, oo rabaan in carruurtooda loo fasaxo, si ay waqtiyo kala duwan ee bisha janaayo dhexdeeda ah, ku soo dalxiisaan dhulka barafku ka dhaco. Taasi waxay keeneysaa in waxbarashadu ka kala go’eyso dhammaan carruurta fasaxa aadday iyo kuwii ay wada shaqayn lahaayeen intaba.” 18 retpligt-somali.dok 3 09/12/02 16:58 Side 19 Maalmaha fasaxyada ama dalxiisyada ee waqtiga waxbarashada Bartamaha bisha Disembar ayaa Line macallinkeeda u keentay buugga warbixinta oo xariiriya guriga iyo dugsiga, halkaasoo waalidiinta Line ay ku codsanayaan in Line loo fasaxo toddobaadka ka dambeeya fasaxa kirismaska, si dhammaan qoysku dalxiis ugu aado buurarka barafka ee Norway. Macallimaddii waxay buuggii u gaysay maamulaha dugsiga, si uu go’aan uga gaaro fasaxidda ardaygaas. Maamulihii wuxuu waydiiyey macalinka inay jiraan wax khaas ah oo arintaas ku saabsan ama ay ku darayso, waxayna tilmaantay in ardaydu bilaabayso shaqada mowduuc cusub marka laga soo noqdo fasaxa kirismaska, oo dhammaan hordhaca mowduucaasina ku aaddan yahay asbuuca ugusoo horreeya. Taas macnaheedu waxaa weeye in Line ay dhaafi doonaan warbixinta guud, filim, cashar bixinta macallinka martida ah iyo booqashooyin intaba. Sidoo kale waxaa hore macallinka ulasoo xiriiray 4 waalidiin ah oo kale, oo donaaya in carruurtooda loo fasaxo, si ay waqtiyo kala duwan ee bisha janaayo dhexdeeda ah, fasax ugusoo qaataan dhulka barafleyda ah. Taasi waxay keeneysaa in waxbarashadu ka kala go’eyso dhammaan carruurta fasaxa aadday iyo kuwii ay wada shaqayn lahaayeen intaba. Sidaa darteed ayaa maamulaha dugsigu wuxuu go’aansaday inuusan Line fasax siinin, isla markaas dugsigu wuxuu walidiinta Line usoo jeediyey inay fasaxooda ku beegtaan xilliga fasaxa dugsiga ee qaboobaha. 19 retpligt-somali.dok 3 09/12/02 16:58 Side 20 “Dugsiga (dhowrka habeen) lugusoo dhexo waa qeyb kamida waxbarashada, kaasoo ay ardaydu ka kororsadaan aqoon iyo waaya’aragnimo dheeraad ah. Waxaa ardayda wax loo baraa si habsami iyo kalsooniyi ku jirto – ayadoo isla markaana ay macallimiintu la diyaar yihiin talabixin iyo ilaalin intaba.” 20 retpligt-somali.dok 3 09/12/02 16:58 Side 21 Dugsiga lugusoo dhexo – waa qaab waxbarid oo nooc kale ah Fasalka 6aad iyo macallinkooda ayaa qabanqaabinaya inay aadan iskuulka lugusoo dhexo. Jasiiradda Fur ayey soo joogi doonaan 3 maalmood. Hadafka safarka dugsiga lugusoo dhexo waa in ardaydu soo kororsadaan aqoontooda ku wajahan xagga carrada ama ciidda. Safarkaasi waa inuu dhiirri geliyo u kuurgalka ardayda, una sahlo iney xuuraamaan oo su’aalo soo jeediyaan, kuwaasoo ay rabaan inay baaraan, isla markaana ay jawaab u helaan. Waxay halkaa ku baran doonaan sida lakabyada kala duwan ee ciiddu ay qarar ama dhoobo ahaan ugu sameysmaan, iyo sida xilligii barafku u qaabeeyey dabeecadda. Waxay u kuur geli doonaan sida noocyada ciiddu u kala duwan tahay, waxayna arki doonaan in si toos ah dhoobo uga soo qaadan karaan duurka, isla markana ay dib u habeyn karaan ama beddeli karaan. Matxafka jasiiradda ayay ku arki doonaan dhagxaan lagasoo qoday qararka dhoobada hoosteeda. Sidoo kale waxay baranayaan in dhulka laga heli karo macluumaad fara badan oo ku saabsan waayihii hore ee lasoo dhaafay. Dugsiga lugusoo dhexo waa qayb kamid ah wax baridda, taasoo ardayda fursad la taaban karo u siineysa aqoon kororsi iyo waaya aragnimo. Waxaa ardayda wax loo baraa si habsami iyo kalsooniyi ku jirto – ayadoo isla markaana ay macallimiintu la diyaar yihiin talabixin iyo ilaalin intaba. Warbixinnada ku saabsan cuntada, degaanka iyo jiifka horey ayaa loo siinayaa waalidiinta, si aysan dhammaantood ay si kalsooni leh ugu diraan carruurtooda safarka. 21 retpligt-somali.dok 3 09/12/02 16:58 Side 22 “Ujeeddadu waa, in cid kasta ay mowduuca guud waaya’aragnimo ka kororsato, ama ha ahaato shaqada ay iyagu gaar ahaan u qabanayaan, ama ha ahaato shaqada dadka kale qabanayaan.” 22 retpligt-somali.dok 3 09/12/02 16:58 Side 23 Waxbarashada gudaha iyo fasalka Ardayda fasalka 5aad ayaa baaritaan ku sameynaaya degaankooda. Waxay soo diyaariyeen dhowr su’aalood oo ay rabaan iney jawaab u helaan, tusaale ahaan: • Sideebuu magaalada saameyn ugu yeelaan karaa jidka weyn ee la qorsheeyey in laga bixiyo magaalada duleedkeeda, yaase go’aamiyey in jid weyn la sameeyo? • Sidee ku dhacday in awood dhaqaale loogu hello kaniisad kale, laakiin aanaan awood dhaqaale loo lahayn garoon ciyaaraha? Carruurtu waxay isku howli doonaan barnaamijyada ay sida aadka ah u rabaan iney wax ka ogaadaan. Ka dibna waxay qeexi doonaan sidii ay su’aalahooda jawaab ugu heli lahaayeen, iyo sidii ay khibraddooda ugusii gudbin lahaayeen ardayda kale ee fasalka. Ujeeddadu waa, in cid kasta ay mowduuca guud waaya’aragnimo ka kororsato, ama ha ahaato shaqada ay iyagu gaar ahaan u qabanayaan, ama ha ahaato shaqada dadka kale qabanayaan. Shaqada noocaas ahi howl culus ayey ardayda gelineysaa. Guud ahaan macallinka ayaa ka masuul ah waxbarashada, hase yeehee ardaydu tartiib tartiib ayey u baranayaan ka qeyb qaadashada go’aan gaaridda, iyo iney qaadaan xilka mas’uuliyadda naftooda iyo mid dad kale intaba. Waxbarashadu waxay ardayda fursad weyn u siineysaa, iney siyaabo kala duwan u shaqeyn karaan, isku marna ay fulin karaan qorshooyin kala duwan. Waxbarashadu waa iney ku saleysnaataa hadba xiisaha, karaanka iyo heerka horukaceed ee ardaydu ay ku sugan tahay. 23 retpligt-somali.dok 3 09/12/02 16:58 Side 24 “Si kooban ayey uga wada hadlayaan sidey waxay u sameyn lahaayeen. Tartiib tartiib ayeyna u helayaan talooyin kala duwan.” 24 retpligt-somali.dok 3 09/12/02 16:58 Side 25 Qubeysasho Ama Meerasho Hanardi waa murugeysan tahay xisadda jimicsiga kadib. Markii macallinka jimicsigu waydiiyey waxa ku dhacay, waxay u sheegtay, in aysan la qubeysan kareyn caruurta kale iyadoo aan dhar qabin. Si kooban ayey uga wada hadlayaan sidey wax yeeli lahaayeen. Tartiib tartiib ayeyna u helayaan xalal kala duwan. Tusaale ahaan, Hanardi waxay isticmaali kartaa qubayska macallimiinta, waxay qubeysan kartaa 10 daqiiqo ka hor caruurta kale, waxay ku qubeysan kartaa dharkeeda hoose (waxayna soo qaadan kartaa kuwa dheraad ah), amase daah ayaa lagu xiri karaa qubeyska hortiisa? Macallinka ayaa arrinta kala tashanaaya maamulka dugsiga iyo waalidka Hanardi. Waxayna isku raacayaan in xalka ugu fiicani yahay, in qolalka qubeyska lagu rakibo ama lagu xirro daahyo. 25 retpligt-somali.dok 3 09/12/02 16:58 Side 26 “Macallinka waa in loo sheego waxyaalaha loo baahan yahay iney ka taxaddarto xilliga waxbarashada. Waa in loo sheego noocyada cuntooyinka loo baahan yahay in laga feejignaado, iyo noocyada ay suurgalka tahay in lugu beddelan karo cunto dhaqameedyada.” 26 retpligt-somali.dok 3 09/12/02 16:58 Side 27 Barashada howlaha guriga Marka laga soo laabto fasaxa samarka, ardaydu waxay qaataan xisadda la xiriirta barashada howsha guriga. Wuxuu macalinku ogsoon yahay iney fasalka ka jiraan arrimo kala duwan oo tixgelin mudan: Gitte waxay xasaasi ku tahay waxa loo yaqaan Gluten. Michael diintiisu waxay ka mamnuucaysaa inuu cuno cuntooyinka ay ku jiraan wax dhiig ah ama ka yimid. Lene hilibka ma cunto. Babak isaguna ma cuno hilibka doofaarka. Waxaa lama huraan ah, in maaddada “barashada howsha guriga” looga tashado kulanka waalidiinta. Macallinka waa in loo sheego waxyaalaha loo baahan yahay iney ka taxaddarto xilliga baxbarashada. Waa in loo sheego noocyada cuntooyinka loo baahan yahay in laga feejignaado, iyo noocyada ay suurgalka tahay in lugu beddelan karo cunto dhaqameedyada. Waana lama huraan in waalidiintu waaya’aragnimadooda u gudbiyaan macallimadda si ay waxbarashada ugu jaangoyso qaab tixgelinaaya hadba baahida arday kasta. Ballamo kala duwan ayaa lala galay waalidiinta oo ku saabsan mid kasta wuxuu sameyn lahaa. Gitte hooyadeed waxaa lagu ogyahay, in Gitte guriga kala timaado alaabta gaarka ah, si ay cuntadeeda iyadu dugsiga ugu sameysato. Waxaa laga rabaa oo kaliya iney hore u ogtahay waxa ardaydu sameyn laheyd xilliga xisadda. Babak hooyadiis waxay rabtaa inay ka qayb qaadato xiisad ardaydu ku sameynayaan cunta carbeed. Kulankii waxaa lugu gaaray xal lugu wada qanacsan yahay. Waana xal dhiirrigelinaaya waxbarashada, isla markaana sii kobcinaaya wada shaqeynta waalidiinta. 27 retpligt-somali.dok 3 09/12/02 16:58 Side 28 Hadafka dugsiyada hoose/dhexe Howsha dugsiyada hoose/dhexe waa, iyagoo la kaashanaya waalidiinta, iney sare u qaadaan barashada ardayda ee xagga aqoonta, khibradda, qaababka shaqada iyo qaababka gudbinta, kuwaasoo gacan ka geysanaya horukaca guud ee xagga shakhsiyadda arday kasta. Dugsiyada hoose/dhexe waa inuu ku dadaalo sidii uu u abuuri lahaa qaab ey ardaydu ku helaan waaya’aragnimo, nashaad, u dhabba gelid, iyo in ardaydu ay yeeshaan faham, aragti iyo rabitaan barasho, si ay u helaan isku kalsooni, oo u yeeshaan waaya’aragnimo ku dhiirrigelisa go’aan gaarid iyo mid fulin intaba. Dugsiyada hoose/dhexe wuxuu ardayda baraa dhaqanka deenishka, wuxuuna qeyb ka qaataa sidii ay u fahmi lahaayeen dhaqamada kale, iyo xiriirka ka dhexeeya dadka iyo bii’adada. Dugsigu wuxuu ardayda u diyaariyaa inay ka qeybqaataan wadatashiga, masuuliyada, xuquuqda iyo waajibaadka bulshado ku dhisan xorriyad iyo dimoqraadiyad. Waxbarashada dugsiga iyo nolol maalmeedkiisoo dhan haddaba waa inuu ku dhisnaado xorriyadda xagga maskaxda, sinnaan iyo dimoqoraadiyad. Dugsiyada hoose/dhexe waxey masuuliyadooda saarantahay demgada. Guddiga maamulka degmada ayaa ka masuula in dhamaan carruurta degmadu helaan waxbarasho lacag la’aan ah ee dugsiyada hoose/dhexe. Guddiga maamulka degmada ayaa dhiga hadafka iyo qaabka maamulka dugsiga sida waafaqsan sharciga. Dugsi kastaa iasgaa masuul ka ah tayada waxbarashada isagoo raacaya shuruudaha u dhigan ee khuseeya hadafka dugsiyada hoose/dhexe, isaga ayaana qorsheynaya abaabulka iyo dejinta waxbarashada. Ardayda iyo waalidiintuba waa inay dugsiga kala shaqeeyaan sidii uu u buuxin lahaa hadafka dugsiyada hoose/dhexe. 28 retpligt-somali.dok 3 09/12/02 16:58 Side 29 Halkaan waxaad ka akhrisan kartaa oo kale Boga wasaaradda waxbarashada (www.uvm.dk) waxaad ka heli kartaa qoraallo faahfaahsan Qeybta “Love og Regler (Sharciyda iyo qawaaniinta)” iyo “Folkeskolen (Dugsiga Hoose/Dhexe)” waxaa kaloo aad ka heli kartaa Bekendtgørelse af lov om folkeskolen (Folkeskoleloven) Shaaca ka qaadid sida.Bekendtgørelse om formålet med undervisningen i folkeskolens fag og obligatoriske emner med angivelse af centrale kundskabs- og færdighedsområder Bekendtgørelse om tilsyn med folkeskolens elever i skoletiden Bekendtgørelse om befordring af elever i folkeskolen Bekendtgørelse om foranstaltninger til fremme af god orden i folkeskolen Bekendtgørelse om valg af forældrerepræsentanter til skolebestyrelser i folkeskolen Bekendtgørelse om sygeundervisning for elever i folkeskolen og visse private skoler Bekendtgørelse om folkeskolens undervisning i dansk som andetsprog Bekendtgørelse om folkeskolens modersmålsundervisning af børn fra medlemsstater i Den Europæiske Union, fra lande, som er omfattet af aftalen om Det Europæiske Økonomiske Samarbejdsområde, samt fra Færøerne og Grønland Bekendtgørelse om folkeskolens specialpædagogiske bistand til småbørn Bekendtgørelse om faget tegnsprog i folkeskolen Bekendtgørelse om folkeskolens specialundervisning og anden specialpædagogiske bistand 29 retpligt-somali.dok 3 09/12/02 16:58 Side 30 Talo bixin sida.Vejledning om tilsyn med folkeskolens elever i skoletiden Vejledning om foranstaltninger til fremme af god orden i folkeskolen Vejledning om ekskursioner, lejrskoler og skolerejser mv. i folkeskolen Vejledning om folkeskolens indsats over for elever, hvis udvikling kræver en særlig hensyntagen eller støtte Qeybta “Udgivelser (Soo saaridda)”, “Online publikationer (Daabacaada khadka furan)” iyo “Grundskolen (Dugsiga hoose)” waxaa kaloo aad ka heli kartaa Elever der forstyrrer undervisningen for sig selv og andre i folkeskolen. Redegørelse til Folketinget Faghæfter om samtlige fag i folkeskolen www.klaremaal.uvm.dk Handicappede elever i idrætsundervisningen Heldigvis er vores folkeskole for alle Læsning – hvordan får vi godt begyndt? Mobning skal ud af skolen Skolebestyrelsen – i alt 8 hæfter Skolebestyrelsesvalg 2001. En håndbog Skolen og specialundervisning – om at lave individuelle undervisningsplaner Tosprogede børn og unge – 4 års skoleudvikling Undervisning af elever med læsevanskeligheder Undervisning af elever med synshandicap Undervisning af elever med tale/sprogvanskeligheder Kulør på skoleudvikling 30 retpligt-somali.dok 3 09/12/02 20:32 Side 31 Rettigheder og pligter i folkeskolen / Somali Tegninger: Hasan Güngör Grafisk tilrettelægning: Schwander Kommunikation 1. udgave, 1. oplag, december 2002: 4.400 stk. ISBN 87-603-2230-6 ISBN (WWW) 87-603-2232-2 Udgivet af Undervisningsministeriet, Område for grundskole og folkeoplysning Bestilles (UVM 5-416) hos: Undervisningsministeriets forlag Strandgade 100 D 1401 København K Tlf. nr. 3392 5220 Fax nr. 3392 5219 E-mail: [email protected] eller hos boghandlere Tryk: Franzen Offset A/S Printed in Denmark 2002
