Daxil ol

AZRBAYCAN RESPUBLKASI
DÖVLT NEFT RKT
“NEFTQAZLAYH” NSTTUTU
1970-ci ilin aprel ayından nԥúr olunur
BAKI
REDAKSYA HEYT
. M. li –zad ( Ba redaktor )
R.C. Babayev
R.R. Cfrov
N.F. Dadmirova ( Korrektor )
Y.E. hmdov
H.A. Hmidov
M.. Hüseynov
V.Y. brahimov
E.A. Kazımov
F.N. Krimov
F. . Smdova
B.. Süleymanov
.. - ( !")
.#. $%"
.. &'
.
. %"
.
. *+"
.,. /%" ("!")
.. 01"
2.. '3%"
,.. %"
#.
. 4%"
,.. 5%"
&.
. 5*%"
EDITORIAL BOARD
I.M. Ali-zadeh (Chief editor)
Ya.E. Axmedov
R.J. Babaev
N.D. Dashdamirova (Corrector)
G.A. Gamidov
M.A. Guseynov
V.Y. Ibrahimov
R.R. Jafarov
E.A. Kazimov
F.N. Kerimov
F.I. Samedova
B.A. Suleymanov
Elmi srlr, 2008(24)
Neftqazlayih
ÖN SÖZ
Dԥniz neft vԥ qaz yataqlarının mԥnimsԥnilmԥsi üzrԥ “Dԥnizneftqazlayihԥ” Dövlԥt ElmiTԥdqiqat vԥ Layihԥ ønstitutu (“Dԥnizneftqazlayihԥ” DETLø) 1949-cu ildԥ keçmiú Sovet øttifaqının
dԥniz neftqaz yataqlarının iúlԥnmԥsi obyektlԥrinin layihԥlԥndirilmԥsi üzrԥ aparıcı institutu kimi
yaradılmıúdır.
Azԥrbaycan Respublikası Dövlԥt Neft ùirkԥtinin strukturunu beynalxalq standartlara
uy÷unlaúdırmaq, idarԥetmԥ mexanizmlԥrinin effektivliyini artırmaq, mövcud olan infrastrukturların
bԥrabԥr inkiúafını tԥmin etmԥk mԥqsԥdilԥ Azԥrbaycan Respublikası Prezidentinin 07 mart 2007 – ci
il tarixli 539 nömrԥli Fԥrmanı ilԥ ARDNù-dԥ hԥyata keçirilmiú islahatlar ilԥ ԥlaqԥdar ARDNù –in
Prezidentinin 12 mart 2007 – ci il tarixli 51 saylı ԥmri ilԥ bir sıra müԥssisԥlԥr yenidԥn tԥúkil
olunaraq hüquqi úԥxs statusunda ùirkԥtin struktur bölmԥlԥri tԥrkibinԥ daxil edilmiúdir, o cümlԥdԥn,
«Dԥnizneftqazlayihԥ» Dövlԥt Elmi-Tԥdqiqat vԥ Layihԥ ønstitutu «Neftqazlayihԥ» ønstitutu
adlandırılmaqla ARDNù-in birbaúa tabeliyinԥ verilmiúdir.
ønstitutun ԥsas mԥqsԥdi ARDNù-in müԥssisԥ vԥ tԥúkilatlarının tapúırıqlarına ԥsasԥn neft vԥ
qaz yataqlarının geoloji-geofiziki kԥúfiyyatı, yataqların mԥnimsԥnilmԥsi, iúlԥnmԥsi vԥ
abadlaúdırılması, quyuların qazılması vԥ istismarı, neft-kimya vԥ neftqaz emalı ilԥ ԥlaqԥdar hԥr növ
layihԥlԥndirilmԥ vԥ layihԥqaba÷ı elmi-tԥdqiqat iúlԥrinin hԥyata keçirilmԥsindԥn ibarԥtdir.
ønstitutun fԥaliyyԥti aúa÷ıdakı prinsiplԥr üzԥrindԥ qurulur:
- müvafiq qanunların, standartların, normaların vԥ qaydaların tԥlԥblԥrinԥ riayԥt edilmԥsi;
- ԥmԥkdaúların peúԥkarlıq sԥviyyԥsinin artırılması,
- øSO 9001:2000 standartının tԥlԥblԥrinԥ riayԥt edilmԥ zԥmanԥti üçün Keyfiyyԥt ødarԥetmԥ
Sisteminin audit vԥ nԥzarԥtinin sԥmԥrԥli üsullarının tԥmin edilmԥsi;
- Keyfiyyԥti ødarԥetmԥ Sisteminin müntԥzԥm tԥkmillԥúdirilmԥsinin vԥ inkiúafının tԥmin
edilmԥsi;
- qabaqcıl texnika vԥ texnologiyanın istehsalata tԥtbiqinin tԥmin edilmԥsi;
- fԥaliyyԥtindԥ elm vԥ texnikanın ԥn yeni nailiyyԥtlԥrini vԥ qabaqcıl tԥcrübԥnin tԥtbiqinin
tԥúkil edilmԥsi;
sifariúçilԥr, subpodratçılar vԥ tԥrԥfdaúlarla iki tԥrԥfli sԥmԥrԥli vԥ etibarlı münasibԥtlԥrin
qurulması vԥ inkiúafı.
ønstitutun layihԥlԥri ԥsasında Xԥzԥr dԥnizindԥ ümumi uzunlu÷u 400 km-dԥn çox estakada vԥ
500-dԥn çox estakadayanı meydançalar, 1500-dԥn çox stasionar dԥniz özülü (bu qur÷ularda
quyuların sayı 1-24 arası dԥyiúir, dԥrinliklԥri isԥ 6000 m-ԥ çatır), 84-147 m dԥniz dԥrinliyi olan 15
dԥrin dԥniz özülü, dԥnizin dibi ilԥ ümumi uzunlu÷u 2000 km-dԥn çox olan sualtı boru kԥmԥrlԥri
tikilmiúdir.
ønstitut layihԥlԥri ԥsasında Kuba, Hindistan, Yԥmԥn Respublikası vԥ øran øslam
Respublikasının neft yataqlarının iúlԥnmԥsi, Vyetnam Respublikasının dԥniz yataqlarında, Qara vԥ
Azov dԥnizlԥrindԥ stasionar dԥniz özüllԥrin tikintisi yerinԥ yetirmiúdir. ønstitut Polúanın vԥ
Bolqarıstanın neft-qaz yataqlarının kԥúfiyyatında geniú tԥtbiq edilԥn üzԥn vԥ yarımbatırılmıú
qur÷uların layihԥlԥndirilmԥsindԥ aktiv iútirak etmiúdir.
3
Elmi srlr, 2008(24)
Neftqazlayih
ønstitut “BP”, “AøOC”, “Brown & Root”, “Azfen-Tekfen”, “Flour Daniel”, “Lukoil”,
“Kverner”, “Azeri MI Drilling Fluids”, “Aker Rauma”, “Solar”, “Atilla Dogan”, “Vietsovpetro”,
“Technip”, “Bos Shelf”, “Karasu Operating”, “Landmark Graphics”, “Schlumberger GeoQuest” vԥ
s. kimi kompaniyalar ilԥ ԥmԥkdaúlıq etmiú vԥ ԥmԥkdaúlıq etmԥkdԥ davam edir.
“Neftqazlayihԥ” institutu nԥzdindԥ “Landmark Graphics”, ARDNù vԥ BP arasındakı
razılaúmaya ԥsasԥn beynԥlxalq standartlara cavab verԥn ARDNù-nin Mԥlumatlar Bazası Mԥrkԥzi
fԥaliyyԥt göstԥrir. Mԥrkԥzdԥ ԥn müasir iúçi stansiyalar, SUN serveri, Data Storage, lokal úԥbԥkԥ,
plotterlԥr, UPS vԥ sairԥ quraúdırılmıúdır. Mԥrkԥz “VøP”, “SeisWorks”, “Petro Works”,
“StratWorks”, “Z-Map” vԥ sairԥ proqram tԥminatı ilԥ tԥchiz edilmiúdir. ønstitutun hԥm dԥ
“Schlumberger GeoQuest” kampaniyası ilԥ, ona mԥxsus “OFM”, “PipeSim” vԥ digԥr proqram
tԥminatlarının istifadԥsi barԥdԥ razılaúma vardır. ønstitutda “Landmark Graphics” vԥ “Schlumberger
GeoQuest” kompaniyalarının proqram tԥminatı üzrԥ müvafiq treninq kursları keçirilmiú, sertifikatlı
mütԥxԥssislԥr qrupu vardır. ønstitutda bu proqram vasitԥlԥrindԥn istifadԥ etmԥklԥ “Günԥúli”,
“Bahar”, “Suraxanı”, “Qaraba÷”, “Bulla-Dԥniz”, “Sԥnqԥçal-Duvannı-Xԥrԥ-Zirԥ” vԥ digԥr yataqlar
üzrԥ mԥlumatlar bazası yaradılmıúdır.
ùöbԥlԥrin 200-ԥ yaxın yeni müasir kompüter avadanlı÷ı ilԥ tԥmin edilmԥsi; layihԥ iúlԥrinin
yerinԥ yetirilmԥsi üçün úöbԥlԥri lazımı kompüter proqramları (AutoPipe Plus, Grunt, GAESAR II,
StaadPro, Gtstrudl, Drilling Office, CADWorx Plant I Plant Professional, Microsoft Windows
Server 2003-mühitin idarԥ edilmԥsi vԥ saxlanması, Microsoft Windows Server 2003-úԥbԥkԥ
infrastrukturunun tԥtbiq edilmԥsi-úԥbԥkԥ qovúaqları, Microsoft Windows Server 2003-úԥbԥkԥ
infrastrukturunun tԥtbiqi, idarԥ vԥ müúayԥt edilmԥsi-úԥbԥkԥ xidmԥtlԥri, SUN Solaris ønzibatçılı÷ı)
vԥ internet ilԥ tԥmin edilmԥsi; ԥmԥkdaúların bu proqramları mԥnimsԥnilmԥsi istiqamԥtindԥ
treninqlԥrin tԥúkili (74 nԥfԥr treninqdԥn keçmiúdir vԥ sertifikatlar almıúlar); beynԥlxalq layihԥlԥr
üzrԥ müqavilԥlԥrin ba÷lanmasının tԥmin edilmԥsi; layihԥ zalının rekonstruksiyası; layihԥ
sԥnԥdlԥrinin saxlanması üçün elektron arxivin yaradılması iúlԥri (5 TRB-lıq elektron avadanlıq
artıq alınmıúdır vԥ quraúdırılır) hԥyata keçirilmiúdir. Layihԥlԥrin tԥrtibatı üçün yeni müasir KOMBIS vԥ AFøCøO- 480W avadanlı÷ı ԥldԥ edilmiúdir vԥ layihԥlԥrin beynԥlxalq standartların tԥlԥbԥlԥrinԥ
uy÷un olaraq tԥrtibatına baúlanmıúdır.
Layihԥqaba÷ı elmi-tԥdqiqat iúlԥrinin sԥviyyԥsinin artırılmasına imkan verԥn, müasir
standartlar sԥviyyԥsindԥ inúa olunmuú laboratoriya korpusunun institutun struktur bölmԥlԥrinԥ
verilmԥsi dԥ ԥlamԥtdar hadisԥlԥrdԥndir.
Görülԥn bu iúlԥrin vԥ institutun KøS-nin Beynԥlxalq øSO-9001-2000 standartın tԥlԥblԥrinԥ
uy÷unlu÷unu tԥyin etmԥk üçün dünya miqyaslı Norveçin mԥúhur Det Norske Veritas (DNV)
sertifikatlaúdırma úirkԥti tԥrԥfindԥn 2006-cı ilin 31 avqust tarixindԥ yekun audit keçirilmiú vԥ
“Dԥnizneftqazlayihԥ” DETLø-nԥ layihԥlԥndirmԥ iúlԥrinԥ øSO-9001-2000 standartının tԥlԥblԥrinԥ
uy÷un olaraq KøS üzrԥ 00432-2006-AQ-DUB-UKAS ʋ-li Beynԥlxalq Sertifikatı verilmiúdir.
Qeyd etmԥk lazımdır ki, institutda yaradılmıú texniki hԥllԥrԥ vԥ texnologiyalara hԥsr edilmiú
mԥqalԥrinin nԥúr edilmԥsi institut rԥhbԥrliyinin diqqԥt mԥrkԥzindԥ olmuúdur. Belԥ ki,
respublikamızın görkԥmli neftçi alimlԥrinin, istehsalatçılarının vԥ «Neftqazlayihԥ» institutunun
aparıcı mütԥxԥssis-lԥrinin iútirakı ilԥ ilk dԥfԥ 1970-ci ildԥ elmi iúlԥr toplusu nԥúr edilmiúdir. Bu
toplu özündԥ neft sԥnayesinin aktual problemlԥrini ԥks etdirmiú vԥ aúa÷ıdakı mԥsԥlԥlԥrin hԥll
olunmasına hԥsr olunmuúdur:
- dԥnizin müxtԥlif dԥrinliklԥri üçün yeni tipli dԥniz neftmԥdԥn qur÷ularının yaradılması;
4
Elmi srlr, 2008(24)
Neftqazlayih
- dԥniz neftmԥdԥn qur÷ularının tikintisinin intensivlԥúdirilmԥsi;
- dԥrin sualtı boru kԥmԥrlԥrinin çԥkilmԥsi;
- dԥniz neftmԥdԥn qur÷ularının tikintisindԥ yeni materiallardan istifadԥ olunması;
- dal÷aların qur÷ulara tԥsirinin tԥdqiqi;
- qur÷uların korroziyadan mühafizԥsi mԥsԥlԥlԥri.
1985 – ci ildԥ «Dԥniz –neft vԥ qaz yataqlarının iúlԥnmԥsi texnologiyası» adlı, 1987 – ci ildԥ
«Mühԥndis – geoloji dԥrin kԥúfiyyat vԥ istismar dԥniz neft-qaz quyularının qazılması», 1988- ci
ildԥ isԥ «Dԥniz yataqlarının mԥnimsԥnilmԥsi, iúlԥnmԥsi, neft vԥ qazın nԥql edilmԥsi» mövzularında
elmi ԥsԥrlԥr topluları nԥúr olunmuúdurlar.
1999 – cu ildԥ isԥ institutun 50 illik yubileyinԥ hԥsr edilmiú azԥrbaycan vԥ rus dillԥrindԥ
«Xԥzԥrin neft – qaz yataqlarının mԥnimsԥnilmԥsinin perspektivlԥri vԥ inkiúaf mԥrhԥlԥlԥri» adlı elmi
ԥsԥrlԥr toplusu nԥúr edilmiúdir. Topluda tԥqdim olunan mԥqalԥlԥrdԥ geologiya, geofizika, yataqların
iúlԥnmԥsi, qazıma, neft vԥ qazçıxarma texnikası vԥ texnologiyası, neftqazmԥdԥn hidrotexniki
qur÷uları, sualtı boru kԥmԥrlԥri, korroziya, ԥtraf mühitin qorunması, konstruksiyaların tԥdqiqi vԥ
onları hesablama metodikası, hidrometeoroloji vԥ iqlim úԥraitinin tԥdqiqi, qazıma vԥ hasilat üçün
kimyԥvi reagentlԥrin yaradılması, dԥniz quyuları mԥhsulunun xassԥlԥrinin öyrԥnilmԥsi, dԥniz neftmԥdԥn qur÷ularının etibarlılı÷ı vԥ bu sahԥlԥrdԥ tԥcrübi- konstruktor vԥ layihԥ iúlԥri öz ԥksini
tapmıúdır.
Son illԥr ԥrzindԥ institutda hԥyata keçirilԥn layihԥ vԥ elmi-tԥdqiqat iúlԥrinin hԥcminin
artması ilԥ ԥlaqԥdar olaraq, onların nԥticԥlԥrini mütԥmadi ԥks etdirmԥk mԥqsԥdilԥ elmi ԥsԥrlԥr
toplusunun nԥúri bԥrpa olunmuúdur.
Bu elmi ԥsԥrlԥr toplusunda institutun aúa÷ıdakı istiqamԥtlԥri üzrԥ aparılan iúlԥrԥ hԥsr
olunmuú mԥqalԥlԥr verilmiúdir:
- Neft vԥ qaz yataqlarının geologiyası, geofizikası vԥ geoloji – kԥúfiyyat iúlԥri;
- Quyuların qazılması;
- Neft vԥ qaz yataqlarının iúlԥnmԥsi vԥ istismarı;
- Dԥniz hidrotexniki neft – qaz – mԥdԥn qur÷uları;
- Ԥtraf mühitin vԥ ԥmԥyin mühafizԥsi;
- Neft vԥ qaz sԥnayesinin iqtisadiyyatı.
Topluda ԥksini tapmıú mԥqalԥlԥr elmi vԥ praktiki ԥhԥmiyyԥt kԥsb edԥrԥk, neft vԥ
qazçıxarma sahԥsindԥ çalıúan alim vԥ mütԥxԥssislԥr üçün dԥyԥrli mԥnbԥ kimi qiymԥtlԥndirilԥ bilԥr.
Ba redaktor . li-zad
5
Elmi srlr, 2008(24)
Neftqazlayih
NEFT V QAZ YATAQLARININ GEOLOGYASI,
GEOFZKASI V GEOLOJ-KFYYAT LR
, ,6
, 62
,789 6289 57:;
OIL AND GAS FIELDS EXPLORATION GEOLOGY
AND GEOPHYSICS
7
Elmi srlr, 2008(24)
Neftqazlayih
UOT 622.276.031.001
ABERON – BALAXANYANI ANTKLNAL ZONA
YATAQLARINDA KARBOHDROGENLRN FAZA
TRKBLRN GÖR PAYLANMASI
R.R Cfrov, R.A.Cavadova, S.M.Hüseynova
Abúeron – Balaxanyanı antiklinal
zonasına daxil olan strukturlar Pirallahı –
Kelkor sinklinorisinin cԥnub yamacında
yerlԥúirlԥr. Bu zonaya iki antiklinal xԥtt
üzԥrindԥ yerlԥúԥn strukturlar daxildirlԥr.
Abúeron küpԥsi – Cԥnub antiklinal xԥtti
üzԥrindԥ Abúeron küpԥsi, Darvin küpԥsi,
Pirallahı (úimal vԥ cԥnub qırıúıqları), Gürgԥn dԥniz, Cԥnub vԥ Xali – Kԥpԥz antiklinal xԥtti
üzԥrindԥ isԥ Çilov, Palçıq Pilpilԥsi, Neft
Daúları, Günԥúli, Çıraq, Azԥri vԥ Kԥpԥz
strukturları yerlԥúmiúlԥr (úԥkil 1).
Abúeron – Balaxanyanı zonasının
tԥrkibindԥ böyük ehtiyatlara malik vԥ yüksԥk
mԥhsuldarlıqları ilԥ xarakterizԥ olunan neft vԥ
qazkondensat tipli yataqlar mövcuddur.
Abúeron küpԥsi – Cԥnub antiklinal xԥtti
üzԥrindԥ yerlԥúԥn yataqlar hԥlԥ keçԥn ԥsrin
ԥvvԥllԥrindԥn baúlayaraq kԥúf edilmiú vԥ
hazırda iúlԥnmԥnin axırıncı mԥrhԥlԥsindԥdirlԥr.
økinci antiklinal xԥtt üzԥrindԥ yerlԥúԥn
Çilov, Palçıq Pilpilԥsi vԥ Neft Daúları yataqları
keçԥn ԥsrin ortalarından kԥúf edilib iúlԥnmԥyԥ
daxil edilmiúlԥr. 1980 – ci ildԥn baúlayaraq
Abúeron – Balaxanyanı zonasının Azԥrbaycan
sektorunda aparılan dԥrin axtarıú – kԥúfiyyat
qazma iúlԥri nԥticԥsindԥ böyük ehtiyatlara
malik vԥ yüksԥk mԥhsuldarlıqları ilԥ
xarakterizԥ olunan neft vԥ qazkondensat tipli
yataqlar - Günԥúli, Çıraq, Azԥri vԥ Kԥpԥz –
aúkar edilmiú vԥ onlar hazırda sԥnaye
iúlԥnmԥsinԥ daxil edilmiúlԥr.
Abúeron – Balaxanyanı zona yataqlarında
karbohidrogenlԥrin (KH) faza tԥrkiblԥrinԥ görԥ
paylanmasının tԥhlili göstԥrir ki, bu proses
ԥsas faktorlar sayılan termobarik (tԥzyiq vԥ
temperatura) parametrlԥrlԥ yanaúı geoloji –
tektonik faktorlarla da tԥnzimlԥnir ki, bunun
da araúdırılması xüsusi ԥhԥmiyyԥt kԥsb edir.
Abúeron – Balaxanyanı zona yataqlarında
KH yı÷ımları orta pliosen yaúlı
Mԥhsuldar qat (MQ) çöküntülԥrinin
horizont vԥ lay dԥstԥlԥri ilԥ ԥlaqԥdardır.
Strukturların paleoco÷rafi vԥ paleotektonik
inkiúaf úԥraitlԥrinin tԥhlili nԥticԥsindԥ mԥlum
olmuúdur ki, bu yataqların kԥsiliúlԥrini tԥúkil
edԥn MQ çöküntülԥrinin litofasiyaları vԥ
tektonik quruluúları aúa÷ıdakı spesifik
xüsusiyyԥtlԥrlԥ xarakterizԥ olunurlar > 1 @.
x MQ çöküntülԥrinin lay dԥstԥlԥrinԥ
mԥnsub olan kollektorlar yataqların sahԥlԥri
üzrԥ kifayԥt dԥrԥcԥdԥ yaxúı izlԥnilir; lakin Xali
– Kԥpԥz antiklinal xԥtti üzԥrindԥ cԥnubi – úԥrq
istiqamԥtindԥ ardıcıllıqla yerlԥúԥn Neft
Daúları, Günԥúli, Çıraq, Azԥri vԥ Kԥpԥz
yataqlarının kԥsiliúlԥrindԥ Qırmԥkiüstü gilli
(QÜG) vԥ Qırmԥki lay dԥstԥlԥri (QD) litoloji
tԥrkibcԥ ciddi dԥyiúikliyԥ mԥruz qalırlar;
x Nisbԥtԥn az dԥrinlikdԥ yerlԥúԥn vԥ ciddi
dislokasiyaya mԥruz qalmıú strukturların
(Abúeron küpԥsi, Darvin küpԥsi, Pirallahı,
Gürgԥn - dԥniz, Çilov, Palçıq Pilpilԥsi, Neft
Daúları) ta÷ hissԥlԥrindԥ pliosen – dördüncü
dövr çöküntülԥri yuyulmaya mԥruz qalmıúdır;
yuyulma MQ çöküntülԥrinin geniú dԥrinlik
intervalını ԥhatԥ edir vԥ bԥzi strukturların
ta÷ında QD – nin üst hissԥsi dԥnizin dibindԥ
yer üzԥrinԥ çıxır;
x Abúeron – Balaxanyanı strukturlarını
xarakterizԥ edԥn ԥsas cԥhԥt onların morfoloji
uy÷unluqları vԥ geoloji quruluúlarının çoxsaylı
uzununa
vԥ
eninԥ
poz÷unluqlarla
mürԥkkԥblԥúmԥsi vԥ nԥticԥdԥ blokları forma
almaqlarındadır. Uzununa poz÷unluqlar ԥsasԥn
strukturların ta÷ԥtrafı sahԥlԥrini ԥhatԥ edir vԥ
regional xarakter daúıyırlar; amplitudları
1200 m – ԥ çatır vԥ bԥzi sahԥlԥrdԥ qırılıb –
qalxma vԥ üstԥgԥlmԥ formaları ԥmԥlԥ
gԥtirirlԥr;
8
Elmi srlr, 2008(24)
Neftqazlayih
ùԥk.1. Abúeron arxipela÷ında neftqaz yataqlarının yerlԥúmԥ sxemi
ԥlaqԥdardır. Strukturların ta÷ hissԥlԥrindԥ
çöküntülԥrin yuyulması MQ – ın müxtԥlif
qalınlıq intervalını vԥ lay dԥstԥlԥrini ԥhatԥ
edir. Heç dԥ tԥsadüfi deyildir ki, Cԥnub
yata÷ında MQ çöküntülԥri maksimal (3260m)
qalınlı÷a malik olub, kԥsiliúin 4050 – 750 m
intervalını ԥhatԥ edir vԥ Balaxanı lay
dԥstԥsinin (BLD) V, VI, VII, IX, X
horizontları, Fasilԥ lay dԥstԥsi (FLD),
Qırmԥkiüstü qumlu (QÜQ), QD vԥ
Qırmԥkialtı lay dԥstԥlԥri (QA) «tԥmiz»
qazkondensat yı÷ımlarına malikdirlԥr (úԥkil
2). Göstԥrilԥn yataqlarda KH – in faza
tԥrkiblԥrinԥ görԥ paylanmasında termobarik
(tԥzyiq vԥ temperatura) parametrlԥr hԥlledici
rol oynayırlar.
Xali – Kԥpԥz antiklinal xԥtti üzԥrindԥ
yerlԥúԥn (Çilov, Palçıq Pilpilԥsi, Neft Daúları,
Günԥúli, Çıraq, Azԥri vԥ Kԥpԥz) yataqlarda
KH – in faza tԥrkiblԥrinԥ görԥ toplanması bir
qԥdԥr fԥrqlidir ki, bu da prosesin termobarik
parametrlԥrdԥn ԥlavԥ digԥr faktorlarla
tԥnzimlԥnildiyinԥ sübutdur.
x Antiklinal strukturlar öz forma, ölçülԥri vԥ
amplitudlarına
görԥ
fԥrqlԥnirlԥr;
braxiantiklinal tip strukturlar üstünlük tԥúkil
edirlԥr. Abúeron küpԥsi – Cԥnub antiklinal
xԥtti üzԥrindԥ yerlԥúԥn Darvin küpԥsi,
Pirallahı strukturlarının Kelkor sinklinorisi
istiqamԥtindԥ amplitudaları 2500 – 3000 m
tԥúkil etdiyi halda, Cԥnub strukturunun
amplitudası 100 – 250 m – dir.
KH yı÷ımları yer sԥthinԥ yaxın yerlԥúԥn
açıq tipli strukturlarla yanaúı nisbԥtԥn dԥrindԥ
yerlԥúԥn strukturlarda da toplanmıúdır. KH –
in faza tԥrkiblԥrinԥ görԥ MQ çöküntülԥrinin
kollektorlarında toplanma xarakterlԥrini tԥhlil
etmԥk mԥqsԥdi ilԥ 1 saylı cԥdvԥl tԥrtib
edilmiúdir.
Göründüyü kimi, Abúeron küpԥsi –
Cԥnub antiklinal xԥtti üzԥrindԥ yerlԥúԥn
yataqlarda (Cԥnub istisna olmaqla) ancaq neft
yı÷ımları mövcuddur vԥ bunlar MQ – ın alt
úöbԥsini ԥhatԥ edirlԥr. Bu hԥmin strukturların
açıq tipli vԥ yer sԥthinԥ yaxın yerlԥúmԥlԥri ilԥ
9
Elmi srlr, 2008(24)
Neftqazlayih
Bu antiklinal xԥtt üzԥrindԥ yerlԥúԥn
yataqlar hԥm açıq vԥ hԥm dԥ ba÷lı tip
strukturlara aid olub, qırıúı÷ın úarniri ԥn çox
dislokasiyaya mԥruz qalmıú diapir tipli Neft
Daúları strukturundan cԥnubi – úԥrq
istiqamԥtdԥ kԥskin surԥtdԥ dԥrinlԥúir; ԥgԥr,
Neft Daúları qalxımının ta÷ hissԥsindԥ MQ
çöküntülԥri QÜQ lay dԥstԥsinԥ qԥdԥr
yuyulmuúdursa, növbԥti Günԥúli strukturunda
MQ – ın tavanı 700 m – ԥ qԥdԥr dԥrinlԥúir.
ùԥk.2. Yataqlar üzrԥ KH-in faza tԥrkibinԥ görԥ paylanması
Bu dԥrinlԥúmԥ cԥnubi – úԥrq istiqamԥtdԥ
tԥdricԥn Jdanov küpԥsinԥ qԥdԥr davam edir vԥ
MQ – ın tavanının dԥrinliyi 900 – 1100 m
tԥúkil edir. Qırıúı÷ın úarnirinin dԥrinlԥúmԥ
amplitudası 2200 m tԥúkil edir; QÜQ lay
dԥstԥsinin tavanı Neft Daúları yata÷ında
800 m oldu÷u halda, Günԥúli yata÷ında 3000
m – dir.
Xali – Kԥpԥz antiklinal xԥttindԥ yerlԥúԥn
açıq tipli ta÷ı yuyulmuú Çilov, Palçıq Pilpilԥsi
vԥ
Neft
Daúları
yataqlarında
MQ
çöküntülԥrinin kollektorları ancaq neft
yı÷ımlarına malik olduqları halda, bu
yataqlara nisbԥtԥn 2200 m amplituda ilԥ
dԥrinlԥúԥn Günԥúli, Çıraq, Azԥri vԥ Kԥpԥz
yataqlarında uy÷un horizont vԥ lay
dԥstԥlԥrindԥ KH – in faza tԥrkiblԥrinԥ görԥ
yerlԥúmԥsindԥ 3 mԥrtԥbԥ ayrılır (úԥkil 3);
x Alt mԥrtԥbԥ – MQ çöküntülԥrinin alt
úöbԥsini (QÜQ, QA, QaLD) ԥhatԥ edir vԥ bu
lay dԥstԥlԥrinin kollektorları bir çox hallarda
neft
haúiyԥsinԥ
malik
qazkondensat
yı÷ımlarına malikdirlԥr. Alt mԥrtԥbԥ Günԥúli,
Çıraq, Azԥri yataqlarında kԥsiliúin 2875 –
4275 m intervalını ԥhatԥ edir; baúlan÷ıc lay
tԥzyiqlԥri 38 – 55 MPa vԥ temperaturları 65 89 0C intervalında dԥyiúilir;
10
Elmi srlr, 2008(24)
Neftqazlayih
strukturlarının ta÷ԥtrafı sahԥlԥrini ԥhatԥ
edirlԥr vԥ nisbԥtԥn kiçik hԥcmԥ malikdirlԥr.
Baúlan÷ıc lay tԥzyiqi vԥ temperaturları, uy÷un
olaraq, 10 – 36 MPa vԥ 43 – 64 0C
intervallarında dԥyiúilir. Neftli zonadan
yuxarıda yerlԥúԥn qazkondensat yataqlarının
mԥnúԥyi termobarik parametrlԥrlԥ deyil,
tektonik poz÷unluqların keçiriciliyi ilԥ
ԥlaqԥdardır > 2 @.
x Orta mԥrtԥbԥ – BLD – nin VIII
horizontundan baúlayaraq, FLD dԥ daxil
olmaqla, kԥsiliúin 2450 - 3125 m intervalını
ԥhatԥ edir vԥ Günԥúli, Çıraq, Azԥri
yataqlarında kiçik hԥcmli qaz papa÷ına malik
neft yı÷ımlarına malikdirlԥr; bu dԥrinlik
intervalına uy÷un baúlan÷ıc lay tԥzyiqi vԥ
temperaturu, uy÷un olaraq, 33 – 41 MPa vԥ
61 – 67 0C intervalında dԥyiúilir;
x Üst mԥrtԥbԥ - Suraxanı, Sabunçu vԥ
Balaxanı lay dԥstԥsinin VII horizontu da daxil
olmaqla, MQ kԥsiliúinin 725 - 2725 m
intervalını ԥhatԥ edir vԥ qazkondensat
yı÷ımlarına
malikdirlԥr;
qazkondensat
yı÷ımları
Günԥúli,
Çıraq
vԥ
Azԥri
ùԥk. 3 Yataqlar üzrԥ KH-in faza tԥrkibinԥ görԥ paylanması
Belԥliklԥ, Abúeron – Balaxanyanı
zonanın Abúeron küpԥsi – Cԥnub vԥ Xali –
Kԥpԥz antiklinal xԥtlԥri üzԥrindԥ yerlԥúԥn
yataqlarda KH – in faza tԥrkiblԥrinԥ görԥ
paylanmasının tԥhlili göstԥrir ki, bu prosesin
ԥsas
tԥnzimlԥyicisi
olan
termobarik
parametrlԥrdԥn baúqa, digԥr faktorların da
tԥsirlԥri danılmazdır. Bununla ԥlaqԥdar olaraq
yataqların geoloji quruluúlarını tԥnzimlԥyԥn
tektonik faktorun araúdırılması xüsusi
ԥhԥmiyyԥt kԥsb edir.
11
Elmi srlr, 2008(24)
Neftqazlayih
Qeyd edildiyi kimi, hԥr iki antiklinal xԥtt
üzԥrindԥ yerlԥúԥn açıq tipli strukturlar
(Abúeron küpԥsi, Darvin küpԥsi, Pirallahı,
Gürgԥn - dԥniz, Çilov, Palçıq Pilpilԥsi vԥ
Neft Daúları) ta÷ԥtrafı sahԥlԥrindԥn keçԥn
bir
neçԥ
regional
poz÷unluqlarla
mürԥkkԥblԥúmiú vԥ bu sahԥlԥrdԥ dördüncü
dövr – pliosen çöküntülԥri, FLD vԥ bԥzԥn QD
üst hissԥsi dԥ daxil olmaqla, yuyulmuúdur.
Bununla
ԥlaqԥdar
olaraq,
göstԥrilԥn
strukturlarda MQ çöküntülԥrinin alt úöbԥsi yer
sԥthinԥ nisbԥtԥn yaxın dԥrinlikdԥ rast gԥlinir.
Hԥr iki faktor, hԥm MQ alt úöbԥ
çöküntülԥrinin kollektorlarının az dԥrinlikdԥ
yerlԥúmԥsi (qaz fazasında ola bilԥcԥk KH
saxlanılma úԥraitinin pislԥúmԥsi) vԥ kiçik lay
tԥzyiqi vԥ temperaturuna malik olmaları KH –
in ancaq maye halında toplanmasının vԥ
saxlanılmasının
ԥsas
tԥnzimlԥyici
faktorlarından sayıla bilԥr.
Göründüyü kimi, Abúeron – Balaxanyanı
qırıúıqlıq zonasında yerlԥúԥn yataqlar hԥm
«tԥmiz» neft vԥ hԥm dԥ qazkondensat tipli
yı÷ımlara malikdirlԥr. Faza tԥrkiblԥrinԥ görԥ
müxtԥlif tipli KH yı÷ımlarını ayıran sԥrhԥd
hԥr iki antiklinal xԥtt üzrԥ qırıúıqların
úarnirlԥrinin kԥskin dԥrinlԥúmԥ zonalarından
keçir vԥ bu açıq vԥ ba÷lı tipli strukturları
ayıran sԥrhԥd xԥtti ilԥ üst – üstԥ düúür.
Abúeron0 küpԥsi – Cԥnub antiklinal xԥttindԥ
göstԥrilԥn sԥrhԥd Gürgԥn – dԥniz vԥ Cԥnub,
Xali – Kԥpԥz antiklinal xԥttindԥ isԥ kԥskin
dislokasiyaya mԥruz qalmıú diapir tipli Neft
Daúları vԥ Günԥúli yataqları arasından keçir.
Gürgԥn-dԥniz – Cԥnub vԥ Neft Daúları –
Günԥúli strukturları arasında qırıúıqların
úarnirlԥrinin dԥrinlԥúmԥ amplitudaları, uy÷un
olaraq, 1890 vԥ 2200 m tԥúkil edir.
ùԥk.4. Yataqlar üzrԥ Mԥhsuldar qatın ümumi vԥ effektiv neftli-qazlı qalınlıqları
12
Elmi srlr, 2008(24)
Neftqazlayih
ùԥk.5. Yataqlar üzrԥ Mԥhsuldar qatın ümumi vԥ effektiv neftli-qazlı qalınlıqları
Strukturların ta÷larında çöküntülԥrin
müxtԥlif dԥrԥcԥdԥ yuyulmasını nԥzԥrԥ alaraq,
KH – in faza tԥrkiblԥrinԥ görԥ paylanmasına
tԥsir edԥ bilԥcԥk MQ çöküntülԥrinin ümumi vԥ
effektiv neftqazlı qalınlıqlarının dԥyiúilmԥsi
tԥhlil edilmiúdir (úԥkil 4, 5).
Abúeron küpԥsi – Cԥnub antiklinal xԥtt
üzԥrindԥ yerlԥúԥn yataqların ta÷ hissԥlԥrindԥ
MQ çöküntülԥrinin ümumi qalınlı÷ı cԥnubi –
úԥrq istiqamԥtdԥ artaraq, 270 m (Abúeron
küpԥsi) – 3260 m (Cԥnub) intervalını ԥhatԥ
edir.
Göstԥrilԥn
istiqamԥtdԥ
MQ
çöküntülԥrinin effektiv neftqazlı qalınlı÷ı 29 –
146 m tԥúkil edir. Xali – Kԥpԥz antiklinal xԥtti
üzԥrindԥ yerlԥúԥn yataqlarda isԥ bu
parametrlԥr, uy÷un olaraq, 800 m (Çilov) –
3195 m (Azԥri) vԥ 82 – 477 m intervalını ԥhatԥ
edir (cԥdvԥl 2).
Göründüyü kimi, Abúeron – Balaxanyanı
zonanın hԥr iki antiklinal xԥtti üzԥrindԥ
yerlԥúԥn yataqlarında MQ çöküntülԥrinin
effektiv neftqazlı qalınlıqlarının artması
ümumi qalınlıqların artması fonunda baú verir
vԥ MQ tam qalınlıqda iútirak etdiyi yataqlarda
maksimal qiymԥt alır. MQ tam qalınlı÷ı ilԥ
ifadԥ olunan Günԥúli, Çıraq vԥ Azԥri
yataqlarında effektiv neftqazlı qalınlıq cԥnubi
– úԥrq istiqamԥtdԥ artır vԥ uy÷un olaraq, 436,
456 vԥ 477 m tԥúkil edir.
Belԥliklԥ, Abúeron–Balaxanyanı qırıúıqlıq
zonasının hԥr iki antiklinal xԥtti
üzԥrindԥ yerlԥúԥn yataqlarda KH–in faza
tԥrkiblԥrinԥ görԥ paylanma qanunauy÷unluqlarının tԥhlili aúa÷ıdakı nԥticԥlԥri
söylԥmԥyԥ imkan verir:
x Abúeron küpԥsi – Cԥnub vԥ Xali –
Kԥpԥz antiklinal xԥtlԥrinԥ aid olan strukturlar
qırıúıqlı÷ın úarnirlԥrinin kԥskin dԥrinlԥúmԥsi
nԥticԥsindԥ uy÷un horizont vԥ lay dԥstԥlԥrinin
dԥrinliklԥrinin amplitudaları ta÷ hissԥlԥrdԥ
QÜQ lay dԥstԥsinin tavanına görԥ, uy÷un
olaraq, 1890 vԥ 2200 m tԥúkil edir.
x Hԥr iki antiklinal xԥtt üzԥrindԥ yerlԥúԥn
yataqlarda KH yı÷ımları hԥm açıq (ta÷ԥtrafı
sahԥlԥrdԥ MQ çöküntülԥrinin üst vԥ qismԥn dԥ
13
Elmi srlr, 2008(24)
Neftqazlayih
alt úöbԥsinin üst hissԥsi yuyulmuú) vԥ hԥm dԥ
ba÷lı tip strukturlarda toplanmıúdır.
x Abúeron küpԥsi – Cԥnub vԥ Xali –
Kԥpԥz antiklinal xԥtlԥrinԥ aid olan açıq tipli
yataqlar ancaq neft yataqlarına malikdirlԥr.
Birinci antiklinal xԥtt strukturları üzrԥ neft
yı÷ımlarının aúa÷ı sԥrhԥdi 2265 m oldu÷u
halda, 2 – ci üçün 3200 m tԥúkil edir.
x Xali – Kԥpԥz antiklinal xԥttinԥ aid ba÷lı
yataqlarda neftli zonadan yuxarıda yerlԥúԥn
kiçik hԥcmli qazkondensat yı÷ımlarının
toplanmasında
ԥsas
rolu
termobarik
parametrlԥr deyil, geoloji – tektonik faktor
oynayır (poz÷unluqların keçirici olmaları).
dbiyyat
1. Ⱦɠɚɮɚɪɨɜ Ɋ.Ɋ., Ƚɚɞɠɢɟɜ ɋ.ɋ.,
Ⱥɥɢɦɭɪɚɞɨɜ ɒ.ȿ.. Ɉɫɨɛɟɧɧɨɫɬɢ ɝɟɨɞɢɧɚɦɢɱɟɫɤɨɝɨ ɪɚɡɜɢɬɢɹ ɫɬɪɭɤɬɭɪ ɒɢɦɚɥɢ –
Ⱥɩɲɟɪɨɧɫɤɨɣ ɡɨɧɵ ɩɨɞɧɹɬɢɣ
// Ⱥɡɟɪɛɚɣɞɠɚɧɫɤɨɟ ɇɟɮɬɹɧɨɟ ɏɨɡɹɣɫɬɜɨ. 2006,
ʋ 9. C. 19 – 25.
2. Nԥrimanov A.Ԥ., Cԥfԥrov R.R. Günԥúli
yata÷ı üzrԥ karbohidrogenlԥrin paylanması vԥ
iúlԥnmԥni tԥmin edԥn geoloji amillԥrin tԥdqiqi
// Azԥrbaycan Geoloqu. 2000, ʋ 5. S. 44 – 55.
Cԥdvԥl 1
Mԥhsuldar qatın horizont vԥ lay dԥstԥlԥri
QD
QA
QK
N
N
N
N
QK
N
N
N
QK
QaLD
QÜQ
QÜG
FLD
X
IX
VIII
VII
VI
V
IV
III
II
I
I1
Yataq
Aberon
küpsi-Cnub
antiklinal xtti
Abúeron küpԥsi
Darvin küpԥsi
Ptrallahı
Gürgԥn-dԥniz
Cԥnub
QK
QK
QK
QK
QK
QK
Q
N
Xali-Kpz
antiklinal xtti
Çilov
Palçıq Pilpilԥsi
Neft Daúları
Günԥúli
Çıraq
N
QK
N
N
QK
N
QK
N
QK
N
QK
N
QK
N
QK
N
N
N
N
N
N
N
N
N
N
N
QK
QK
QK
N
N
N
N
N
N
14
N
N
N
QK
QK
N
N
N
N
N
N
QK
QK
N
N
N
QK
Elmi srlr, 2008(24)
Neftqazlayih
Cԥdvԥl 2
Mԥhsuldar qat çöküntülԥrinin
Yataq
Abúeron küpԥsi
Darvin küpԥsi
Pirallahı
Gürgԥn-dԥniz
Cԥnub
Çilov
Palçıq Pilpilԥsi
Neft Daúları
Günԥúli
Çıraq
Azԥri
QÜQ lay dԥstԥsinin
ta÷da yatma
dԥrinliyi, m
300
400
420
1490
3380
300
500
800
3000
3100
3160
qalınlıq, m
neftli effektiv
qalınlıq, m
270
345
445
2150
3260
800
1240
1670
2800
3145
3195
29.3
30.0
32.7
56.0
146.0
82.1
260
353.1
436
456
477
lay
tԥzyiqi,
MPa
3.2
4.4
4.6
17.5
38.9
3.8
5.1
10.6
39.3
40.7
41.3
lay
temperaturu,
0
C
22
25
26
44
71
33
39
44
64
66
67
ɞɚɜɥɟɧɢɹ ɢ ɬɟɦɩɟɪɚɬɭɪɚ ɢɡɦɟɧɹɸɬɫɹ ɜ
ɩɪɟɞɟɥɚɯ ɨɬ 3.2 Ɇɉɚ, 220ɋ - 40 Ɇɉɚ, 670ɋ.
x ɗɮɮɟɤɬɢɜɧɚɹ ɧɟɮɬɟɝɚɡɨɧɚɫɵɳɟɧɧɚɹ
ɬɨɥɳɢɧɚ ɩɨ ɦɟɫɬɨɪɨɠɞɟɧɢɹɦ ɢɡɦɟɧɹɟɬɫɹ ɨɬ
29 (ɛ. Ⱥɛɲɟɪɨɧɫɤɚɹ) ɞɨ 146 ɦ (Ⱦɠɚɧɭɛ), ɱɬɨ
ɫɨɫɬɚɜɥɹɟɬ, ɫɨɨɬɜɟɬɫɬɜɟɧɧɨ 11 ɢ 4.5 % ɨɬ
ɨɛɳɟɣ ɬɨɥɳɢɧɵ ɉɌ.
x ȼ ɨɬɤɪɵɬɵɯ ɫɬɪɭɤɬɭɪɚɯ, ɝɞɟ ɝɥɭɛɢɧɚ
ɤɪɨɜɥɢ ɧɚɞɤɢɪɦɚɤɢɧɫɤɨɣ ɩɟɫɱɚɧɨɣ ɫɜɢɬɵ,
ɫɨɫɬɚɜɥɹɟɬ 300 – 1490 ɦ, ɫɨɞɟɪɠɚɬɫɹ ɬɨɥɶɤɨ
ɧɟɮɬɹɧɵɟ ɡɚɥɟɠɢ; ɩɪɢ ɷɬɨɦ ɨɧɢ ɩɪɢɭɪɨɱɟɧɵ
ɤ ɧɢɠɧɟɦɭ ɨɬɞɟɥɭ ɉɌ.
ȼ ɡɚɤɪɵɬɵɯ ɫɬɪɭɤɬɭɪɚɯ ɜ ɢɧɬɟɪɜɚɥɚɯ
ɝɥɭɛɢɧ 1050 – 2410 ɦ ɜɫɬɪɟɱɚɸɬɫɹ «ɱɢɫɬɨ»
ɝɚɡɨɤɨɧɞɟɧɫɚɬɧɵɟ, ɞɨ ɝɥɭɛɢɧɵ 2850 ɦ
ɧɟɮɬɹɧɵɟ ɫ ɧɟɡɧɚɱɢɬɟɥɶɧɨɣ ɝɚɡɨɜɨɣ ɲɚɩɤɨɣ
ɢ ɧɢɠɟ ɝɚɡɨɤɨɧɞɟɧɫɚɬɧɵɟ ɡɚɥɟɠɢ ɫ
ɧɟɮɬɹɧɨɣ
ɨɬɨɪɨɱɤɨɣ.
ɉɪɢɭɪɨɱɟɧɧɨɫɬɶ
ɝɚɡɨɤɨɧɞɟɧɫɚɬɧɵɯ ɡɚɥɟɠɢɣ ɜɟɪɯɧɟɣ ɱɚɫɬɢ
ɪɚɡɪɟɡɚ ɉɌ ɫɜɹɡɚɧɚ ɫ ɜɟɪɬɢɤɚɥɶɧɨɣ
ɦɢɝɪɚɰɢɟɣ ɢɡ ɧɢɠɟɥɟɠɚɳɢɯ ɝɨɪɢɡɨɧɬɨɜ ɢ
ɫɜɢɬ.
ɍɤɚɡɚɧɧɵɟ
ɡɚɤɨɧɨɦɟɪɧɨɫɬɢ
ɦɨɠɧɨ
ɢɫɩɨɥɶɡɨɜɚɬɶ ɩɪɢ ɩɪɨɝɧɨɡɢɪɨɜɚɧɢɢ ɮɚɡɨɜɵɯ
ɫɨɫɬɨɹɧɢɣ ɡɚɥɟɠɟɣ, ɧɟ ɜɫɤɪɵɬɵɯ ɱɚɫɬɟɣ
ɪɚɡɪɟɡɚ.
+< *3"""" <" $
1""%* +"+!"4= %+!""04$
'/" – >'$+"
!?" "
Ɋ.Ɋ.Ⱦɠɚɮɚɪɨɜ, Ɋ.Ⱥ.Ⱦɠɚɜɚɞɨɜɚ,
ɋ.Ɇ.Ƚɭɫɟɣɧɨɜɚ
1!
ɋ ɰɟɥɶɸ ɜɵɹɫɧɟɧɢɹ ɪɚɫɩɪɟɞɟɥɟɧɢɹ
ɭɝɥɟɜɨɞɨɪɨɞɨɜ ɜ ɪɚɡɪɟɡɚɯ ɉɪɨɞɭɤɬɢɜɧɨɣ
ɬɨɥɳɢ (ɉɌ) ɛɵɥɢ ɫɨɫɬɚɜɥɟɧɵ ɝɪɚɮɢɤɢ
ɪɚɫɩɪɟɞɟɥɟɧɢɹ ɍȼ ɩɨ ɢɯ ɮɚɡɨɜɨɦɭ
ɫɨɫɬɨɹɧɢɸ, ɚ ɬɚɤ ɠɟ ɢɡɦɟɧɟɧɢɹ ɬɟɪɦɨɛɚɪɢɱɟɫɤɢɯ ɩɚɪɚɦɟɬɪɨɜ ɜ ɡɚɜɢɫɢɦɨɫɬɢ ɨɬ
ɝɥɭɛɢɧɵ ɡɚɥɟɝɚɧɢɹ. Ʉɪɨɦɟ ɷɬɨɝɨ, ɛɵɥɢ
ɫɨɫɬɚɜɥɟɧɵ ɝɪɚɮɢɤɢ ɢɡɦɟɧɟɧɢɹ ɷɮɮɟɤɬɢɜɧɨɣ ɧɟɮɬɟɝɚɡɨɧɚɫɵɳɟɧɧɨɣ ɬɨɥɳɢɧɵ ɜ
ɡɚɜɢɫɢɦɨɫɬɢ ɨɬ ɨɛɳɟɣ ɬɨɥɳɢɧɵ ɨɬɥɨɠɟɧɢɣ ɉɌ. ȼ ɪɟɡɭɥɶɬɚɬɟ ɫɞɟɥɚɧɵ ɫɥɟɞɭɸɳɢɟ
ɜɵɜɨɞɵ:
x Ɍɨɥɳɢɧɚ ɨɬɥɨɠɟɧɢɣ ɉɌ ɜ ɸɝɨɜɨɫɬɨɱɧɨɦ ɧɚɩɪɚɜɥɟɧɢɢ ɭɜɟɥɢɱɢɜɚɟɬɫɹ ɨɬ
270 (ɛ. Ⱥɛɲɟɪɨɧɫɤɚɹ) ɞɨ 3260 ɦ (Ⱦɠɚɧɭɛ).
ȼ ɫɨɨɬɜɟɬɫɬɜɢɢ ɷɬɢɦ ɝɥɭɛɢɧɚɦ ɩɥɚɫɬɨɜɵɟ
15
Elmi srlr, 2008(24)
Neftqazlayih
the thermo baric characteristics are scheduled.
Changes of efficient oil D gas saturated
thickness in accordance with deposits total
thickness are scheduled. The following
conclusions were made:
Productive unit deposits thickness to
southeast direction increase from 270 m (b.
Absheron) to 3260 m (Janub). In accordance
with that depth, formation pressure and
temperature changes from 3.2MPa, 220C to 40
MPa, 670C.
Efficient oil D gas saturated thickness
changes from 29 m (b. Absheron) to 477 m
(Azeri) that runs 3 – 21 % of productive unit
total thickness.
At open structures, where top depth of
superkirmakinsand suite is 300 – 1490 m there
are oil deposits only.
In close structures, there are “pure”
gaskondensate deposits at depth of 1050 – 2410
m, oil deposits with insignificant gas cap are at
depth of 2410 – 2850 m and gaskondensate
deposits with oil fringe are below.
Gaskondensate deposits, confined to
Productive unit upper section, are connected to
upright migration of horizons and suites.
Hydrocarbons phase distribution at
Absheron - Pribalakhan fields
anticline belt
R.R.Jafarov, R.A.Javadova,
S.M.Huseynova
Abstract
Absheron – Pribalakhan anticline belt
includes central anticlinal folds of Absheron
archipelago (b. Absheron – Janub, Khaly Kapaz). Common characteristic of these
structures is morphologic convergence and
problem occurred by numerous longitude dial
and cross – section disturbances, which form
block structure. Longitudinal disturbances
have regional nature with over-faults and
overlap, faults, amplitude of which reaches to
1200 m.
These zones are characterized by high
rates of structures development and absence
of Upper Pleocene – quarter deposits.
In order to distribute hydrocarbons in
Productive unit, the charts of hydrocarbons
distribution, according to phase condition and
UOT 551.242.2
QRB ABERON YATA@ININ TEKTONK QURULUU, NEFTLLY V
KARBOHDROGEN EHTYATLARININ PAYLANMASI
F.M.Hüseynov, Y.A.Süleymanov
mԥqsԥd
sahԥlԥrin
geoloji
quruluúunu,
stratiqrafiyasını, litofasial tԥrkibini öyrԥnmԥklԥ
yanaúı sahԥlԥrdԥ QA vԥ QaLD neftlilikqazlılı÷ını aúkar etmԥkdԥn ibarԥt olmuúdur.
01.01.2006-cı ilԥ yataqda cԥmi 37 quyu
qazılıb: 17 axtarıú-kԥúfiyyat vԥ 20 istismar
quyusu.
Qԥrbi Abúeron yata÷ının kԥsiliúindԥ
Balaxanı lay dԥstԥsi, «fasilԥ» lay dԥstԥsi
(FLD), Qırmakıüstü gilli lay dԥstԥsi (QÜG),
Qırmakıüstü qumlu lay
dԥstԥsi (QÜQ),
Qırmakı lay dԥstԥsi (QD), Qırmakıaltı lay
dԥstԥsi (QA) yayılmıúdır.
Qԥrbi Abúeron neft yata÷ı Xԥzԥr dԥnizi
akvatoriyasında Abúeron yarımadasından
úimalda yerlԥúir. Dԥnizin dԥrinliyi 2 – 20 m
arasında dԥyiúir (1).
Abúeron bankası vԥ Qԥrbi Abúeron
qırıúıqları Abúeron arxipelaqının úimali-qԥrb
hissԥsindԥ yerlԥúԥn Qoúadaú-Abúeron bankasıGilavar antiklinal zonasında ԥn iri vԥ hԥm dԥ
müsbԥt elementlԥrdԥndirlԥr.
Qԥrbi Abúeron sahԥsindԥ struktur-axtarıú
vԥ axtarıú – kԥúfiyyat qazıma iúlԥri 1981-ci
ildԥ baúlanmıú vԥ hal-hazırda davam etdirilir.
Abúeron bankası vԥ Qԥrbi Abúeron sahԥlԥrindԥ
struktur-axtarıú quyularının qazılmasında
16
Elmi srlr, 2008(24)
Neftqazlayih
ùԥrti iúarԥlԥr:
-
900
-
quyular
- tektonik poz÷unluqlar
- izohipslԥr
- geoloji profil xԥtti
ùԥk.1. QD-nin tavanına görԥ struktur xԥritԥ.
qurulmuú
geoloji
profillԥrdԥn
istifadԥ
edilmiúdir. (ùԥk. 2,3)
Qırmakı dԥstԥsinin (QD) tavanına görԥ
qurulmuú struktur xԥritԥdԥ Qԥrbi Abúeron
qırıúı÷ının ölçülԥri 11x 4 km -dir. (ùԥk.1).
Qırmakıaltı (QA) dԥstԥsinin dabanına görԥ
qurulmuú
xԥritԥdԥ
QA
çöküntülԥrinin
pazlaúması aúkar edilir vԥ pazlaúma xԥtti
göstԥrilmiúdir.
Qԥrbi Abúeron strukturunun ta÷ boyu
zonasında 1 vԥ 2 ʋ-li bir-birinԥ paralel
poz÷unluqlar keçir, amplitudaları 50 -300m
arasında dԥyiúir.
Qala lay dԥstԥsinin (QaLD) çöküntülԥri
qırıúı÷ın uzaq CQ qanadında açılmıúdır.
Qԥrbi Abúeron yata÷ı tektonik cԥhԥtdԥn
antiklinal quruluúa malik, Qoúadaú-Abúeron
bankası-Gilavar qırıúıqlıq zonasının orta
halqalarından birini tԥúkil edir.
Yata÷ın geoloji quruluúunu öyrԥnmԥk
üçün qırmaki lay dԥstԥsinin (QD) tavanına vԥ
qırmakıaltı (QA) dԥstԥsinin dabanına görԥ
struktur xԥritԥlԥr tԥrtib edilmiúdir. (ùԥk.1)
Bunun üçün seysmik iúlԥrdԥn, qazılmıú
quyuların geoloji-mԥdԥn materiallarından vԥ
17
Elmi srlr, 2008(24)
Neftqazlayih
mm
CCQ
12
0,km
58 57
56
127 125
Baltik dniz. sviyysi
Xzr dniz . sviyysi
0,5
FLD
1,0
QÜG
QÜQ
FLD
QÜG
QÜQ
2
QD
1,5
1
QD
Meotis
Sarmat
Krq
Tsch
kp
QA
QaLD
Srm
Koun
kp
Koun
a- profil xԥtti üzԥrindԥ yerlԥúԥn quyu
b- profil xԥttinԥ gԥtirilԥn quyu
- neft yata÷ı
ùԥk.2. I-I xԥtti üzrԥ eninԥ geoloji profil
ùԥk.3. II-II xԥtti üzrԥ eninԥ geoloji profil
18
Elmi srlr, 2008(24)
Neftqazlayih
Strukturun ta÷ında (mԥrkԥzdԥ) vԥ
ùimal-ùԥrq qanadında 3 ʋ-li diaqonal
poz÷unluq aúkar edilmiúdir. Onun amplitudası
40-125 metrdir. 4 ʋ-li poz÷unluq yata÷ın orta
hissԥsindԥ, ùimal-ùԥrq qanadında vԥ ta÷
hissԥsindԥn keçir vԥ amplitudası 30-50m -dir.
Belԥliklԥ, Qԥrbi Abúeron yata÷ında 3
zona ayırmaq olar: ùimali– ùԥrq qanad (1 ʋli poz÷unluqdan ùimal-ùԥrq istiqamԥtindԥ),
Cԥnubi-Qԥrb qanad (2 ʋ-li poz÷unluqdan
Cԥnubi-Qԥrb istiqamԥtindԥ) vԥ ta÷ hissԥ (1 vԥ
2 ʋ-li poz÷unluq ların arası).
Bundan
baúqa
1,2,3,4
nömrԥli
poz÷unluqlarla yataq 8 bloka bölünür (I, II, III,
IV,V,VI,VII,VIII).
ølk dԥfԥ olaraq 1985-ɫi ildԥ Qԥrbi
Abúeron sahԥsindԥ 35 ʋ-li axtarıú quyusunda
sınaq iúlԥri zamanı qırmakıaltı lay dԥstԥsinin
aúa÷ı hissԥsindԥ sԥnaye ԥhԥmiyyԥtli neft
alınmıúdır.
Orta gündԥlik mԥhsuldarlıq – neft -70 m3
( út.d =10 mm, P-52 kq/sm2 ).
Sahԥdԥ qırmakıaltı lay dԥstԥsinԥ bir sıra
quyular qazılmıúdır. Bu quyuların sına÷ı
göstԥrdiklԥri debitlԥri müxtԥlifdir vԥ sutkada
0,5t –dan 10,0t-a qԥdԥr dԥyiúir.
1988-ci ildԥ 122 ʋ-li quyuda qırmakı
lay dԥstԥsi yoxlanılmıú vԥ 3,0 t/gün neft vԥ 5,0
m3 /gün su alınmıúdır.
Bundan sonra Qԥrbi Abúeron sahԥsindԥ
QD vԥ QA lay dԥstԥsinԥ yeni quyular
qazılmıúdır. Qazılmıú quyuların nԥticԥsindԥ
QD vԥ QA yataqların parametrlԥri öyrԥnilmiúdir vԥ nԥticԥdԥ neft vԥ qazın ehtiyatları
bloklarda vԥ horizontlarla hesablanmıúdır (2).
Neftqazla doymuú effektiv qalınlıq
quyularda kompleks geofiziki tԥdqiqatı
nԥticԥsindԥ bloklar üzrԥ öyrԥnilmiúdir. Yataq
üzrԥ QD-dԥ orta effektiv qalınlıq bԥrabԥrdir 39,0m, QA – 14,7m.
Açıq
mԥsamԥlik
ԥmsalı
kern
mԥlumatlarına
vԥ
mԥdԥn
geofiziki
mԥlumatlarına ԥsasԥn öyrԥnilmiúdir vԥ yataq
üzrԥ dԥyiúir 0,14 - 0,31 arasında.
Neftlԥ doyma ԥmsalı kern vԥ geofiziki
üsullarla tԥyin edilib vԥ QD – dԥ bԥrabԥrdir
0,66; QA - 0,69. Neftin sıxlı÷ı standart úԥraitdԥ
tԥyin edilib vԥ orta qiymԥti QD –ilԥ -0,880,
QA ilԥ - 0,925.
Yataqda ehtiyatların çıxarılması üçün
yeni kԥúfiyyat vԥ istismar quyuları qazmaq
vacibdir, QA horizontunun yayılması vԥ
pazlaúma xԥtti dԥqiqlԥúdirilmԥlidir.
Yeni neft-qazlı horizontları –QÜQ vԥ
FLD aúkara çıxarılması vacibdir.
Gԥlԥcԥkdԥ
axtarıú-kԥúfiyyat
iúlԥri
dԥqiqlԥúdirilmԥli vԥ yüksԥk dԥqiqliklԥ seysmokԥúfiyyat iúlԥrinin aparılması vacibdir.
dbiyyat
1. Ⱥɥɢɯɚɧɨɜ ɗ.ɇ. ɇɟɮɬɟɝɚɡɨɧɨɫɧɨɫɬɶ
Ʉɚɫɩɢɣɫɤɨɝɨ ɦɨɪɹ. Ɇ.: ɇɟɞɪɚ, 1977. 272 ɫ.
2. Ƚɪɢɲɢɧ Ɏ.Ⱥ. ɉɪɨɦɵɲɥɟɧɧɚɹ ɨɰɟɧɤɚ
ɦɟɫɬɨɪɨɠɞɟɧɢɣ ɧɟɮɬɢ ɢ ɝɚɡɚ. Ɇ.: ɇɟɞɪɚ,
1985. 278 ɫ.
7!"W+" +!", 1!"+"+!? +< <+" X2
%+!""04 ' '/"
Ɏ.Ɇ. Ƚɭɫɟɣɧɨɜ, ɘ.Ⱥ.ɋɭɥɟɣɦɚɧɨɜ
1!
ɇɟɮɬɹɧɨɟ
ɦɟɫɬɨɪɨɠɞɟɧɢɟ
Ƚɚɪɛɢ
Ⱥɩɲɟɪɨɧ ɪɚɫɩɨɥɨɠɟɧɨ ɜ ɫɟɜɟɪɨ-ɡɚɩɚɞɧɨɣ
ɱɚɫɬɢ Ⱥɛɲɟɪɨɧɫɤɨɝɨ ɚɪɯɢɩɟɥɚɝɚ, ɜ 35 ɤɦ ɨɬ
ɨɫɬɪɨɜɚ ɉɢɪɚɥɥɚɯɢ. ɋɬɪɭɤɬɭɪɧɨ-ɩɨɢɫɤɨɜɨɟ
ɢ ɪɚɡɜɟɞɨɱɧɨɟ ɛɭɪɟɧɢɟ ɧɚɱɚɬɨ ɜ 1981 ɝ.
ɇɚ 01.01.2006 ɝɨɞɚ ɩɪɨɛɭɪɟɧɨ 37
ɫɤɜɚɠɢɧ.
ȼ
ɬɟɤɬɨɧɢɱɟɫɤɨɦ
ɨɬɧɨɲɟɧɢɢ
ɩɪɨɞɨɥɶɧɵɟ ɧɚɪɭɲɟɧɢɹ ʋʋ 1 ɢ 2 ɢ ɩɨɩɟɪɟɱɧɵɟ ʋʋ 3 ɢ 4 ɞɟɥɹɬ ɫɬɪɭɤɬɭɪɭ ɧɚ 8
ɬɟɤɬɨɧɢɱɟɫɤɢɯ ɛɥɨɤɨɜ. ɇɟɮɬɟɝɚɡɨɧɨɫɧɨɫɬɶ
ɫɜɹɡɚɧɚ ɫɨ ɫɜɢɬɚɦɢ Ʉɋ ɢ ɉɄ.
ɇɟɨɛɯɨɞɢɦɨ
ɭɬɨɱɧɢɬɶ
ɥɢɧɢɸ
ɜɵɤɥɢɧɢɜɚɧɢɹ ɉɄ ɫɜɢɬɵ, ɩɪɨɛɭɪɢɬɶ ɧɨɜɵɟ
ɪɚɡɜɟɞɨɱɧɵɟ
ɢ
ɷɤɫɩɥɭɚɬɚɰɢɨɧɧɵɟ
ɫɤɜɚɠɢɧɵ.
Tectonic structure, oil bearing capacity
distribution of carbohydrate
reserves at Garbi Absheron field
F. M. Huseynov, Y.A.Suleymanov
Abstract
The oilfield
“Garbi Apsheron” is
located at north-west part of Apsheron
archipelago, 35 km off the Pirallahi Island.
Exploration drilling there began in 1981.
37 wells have been drilled till 01.01.2006.
According to tectonics longitudinal
failures ʋʋ 1 and 2 and lateral ones ʋʋ 3
and 4 divide the structure on 8 tectonic blocks.
Oil bearing capacity belongs to such
suits as KS and PK.
It is necessary to define the thinning line
of PK suitɟ, to drill new exploration and
operation wells.
19
Elmi srlr, 2008(24)
Neftqazlayih
X 622.276.43
,77
[ >
572 5 X[7 9
57 >757 57 52
:
.
.
<", .
.%", 5.,.*+
ɫɬɚɞɢɹɯ ɢɯ ɷɤɫɩɥɭɚɬɚɰɢɢ ɩɨ ɡɚɜɢɫɢɦɨɫɬɢ
ɫɭɦɦɚɪɧɨɣ ɧɟɮɬɟɨɬɞɚɱɢ Ʉɩɨ(t) ɩɨ ɝɨɞɚɦ ɨɬ
ɫɨɨɬɜɟɬɫɬɜɭɸɳɢɯ ɡɧɚɱɟɧɢɣ ɉɋɋ Sɭɞ ɞɥɹ
ɤɚɠɞɨɝɨ ɢɡ ɧɢɯ ɜ ɨɬɞɟɥɶɧɨɫɬɢ. ɇɚ ɪɢɫ.1
ɩɪɢɜɨɞɹɬɫɹ ɩɨɞɨɛɧɵɟ ɡɚɜɢɫɢɦɨɫɬɢ.
ȼɨɩɪɨɫ ɜɥɢɹɧɢɹ ɩɥɨɬɧɨɫɬɢ ɫɟɬɤɢ
ɫɤɜɚɠɢɧ
ɧɚ
ɜɟɥɢɱɢɧɭ
ɤɨɧɟɱɧɨɣ
ɧɟɮɬɟɨɬɞɚɱɢ ɡɚ ɩɨɫɥɟɞɧɢɟ ɞɟɫɹɬɢɥɟɬɢɹ ɜɫɟ
ɛɨɥɶɲɟ ɩɪɢɜɥɟɤɚɟɬ ɜɧɢɦɚɧɢɟ ɢɫɫɥɟɞɨɜɚɬɟɥɟɣ. ɗɬɨɦɭ ɜɟɫɶɦɚ ɜɚɠɧɨɦɭ ɜɨɩɪɨɫɭ
ɪɚɡɪɚɛɨɬɤɢ ɧɟɮɬɹɧɵɯ ɦɟɫɬɨɪɨɠɞɟɧɢɣ
ɩɨɫɜɹɳɟɧ ɪɹɞ ɪɚɛɨɬ ɤɚɤ ɫɨɜɟɬɫɤɢɯ, ɬɚɤ ɢ
ɡɚɪɭɛɟɠɧɵɯ ɢɫɫɥɟɞɨɜɚɬɟɥɟɣ ɢ ɜɵɜɨɞɵ ɩɨ
ɧɢɦ ɨɬɱɚɫɬɢ ɩɪɨɬɢɜɨɪɟɱɢɜɵ >1-9@.
ɉɨ ɦɧɟɧɢɸ ɧɟɤɨɬɨɪɵɯ ɚɜɬɨɪɨɜ,
ɩɥɨɬɧɨɫɬɶ ɫɟɬɤɢ ɫɤɜɚɠɢɧ ɫɭɳɟɫɬɜɟɧɧɨ
ɜɥɢɹɟɬ ɧɚ ɧɟɮɬɟɨɬɞɚɱɭ, ɞɪɭɝɢɟ ɫɱɢɬɚɸɬ,
ɱɬɨ ɷɬɨ ɜɥɢɹɧɢɟ ɜɟɫɶɦɚ ɫɥɚɛɨɟ, ɚ ɪɹɞ
ɢɫɫɥɟɞɨɜɚɬɟɥɟɣ ɭɬɜɟɪɠɞɚɸɬ, ɱɬɨ ɡɚɜɢɫɢɦɨɫɬɶ ɦɟɠɞɭ ɧɢɦɢ ɜɨɜɫɟ ɨɬɫɭɬɫɬɜɭɟɬ.
ȼ ɞɚɧɧɨɣ ɫɬɚɬɶɟ, ɧɚ ɨɫɧɨɜɟ
ɢɦɟɸɳɟɣɫɹ ɮɚɤɬɢɱɟɫɤɨɣ ɢɧɮɨɪɦɚɰɢɢ,
ɩɨɞɬɜɟɪɠɞɚɟɬɫɹ ɜɵɜɨɞ ɨ ɬɨɦ, ɱɬɨ
ɫɭɳɟɫɬɜɭɟɬ ɨɩɪɟɞɟɥɟɧɧɚɹ ɡɚɜɢɫɢɦɨɫɬɶ
ɦɟɠɞɭ ɤɨɧɟɱɧɨɣ ɧɟɮɬɟɨɬɞɚɱɟɣ ɢ ɩɥɨɬɧɨɫɬɶɸ ɫɟɬɤɢ ɫɤɜɚɠɢɧ ɞɥɹ ɨɛɴɟɤɬɨɜ,
ɧɚɯɨɞɹɳɢɯɫɹ ɜ ɩɨɡɞɧɢɯ ɫɬɚɞɢɹɯ ɪɚɡɪɚɛɨɬɤɢ.
Ⱦɥɹ ɜɵɹɜɥɟɧɢɹ ɷɬɨɣ ɡɚɜɢɫɢɦɨɫɬɢ,
ɩɪɟɠɞɟ ɜɫɟɝɨ, ɭɫɥɨɜɢɦɫɹ ɩɨɞ ɩɥɨɬɧɨɫɬɶɸ
ɫɟɬɤɢ
ɫɤɜɚɠɢɧ
(ɉɋɋ)
ɩɨɧɢɦɚɬɶ
S
ɫɨɨɬɧɨɲɟɧɢɟ S , ɝɞɟ
N
S – ɧɚɱɚɥɶɧɚɹ ɩɥɨɳɚɞɶ ɧɟɮɬɹɧɨɣ
ɡɚɥɟɠɢ (ɝɚ),
¦n
N
- ɤɨɥɢɱɟɫɬɜɨ ɭɫɥɨɜɧɨ
360T
ɛɟɫɩɟɪɟɛɨɣɧɨ
ɪɚɛɨɬɚɜɲɢɯ
ɷɤɫɩɥɭɚɬɚɰɢɨɧɧɵɯ ɫɤɜɚɠɢɧ,
¦n
ɫɭɦɦɚɪɧɨɟ
ɤɨɥɢɱɟɫɬɜɨ
ɫɤɜɚɠɢɧɨ-ɞɧɟɣ,
T - ɩɪɨɞɨɥɠɢɬɟɥɶɧɨɫɬɶ ɪɚɡɪɚɛɨɬɤɢ
ɡɚɥɟɠɢ (ɝɨɞɵ).
ɇɚɦɢ ɩɪɨɚɧɚɥɢɡɢɪɨɜɚɧɵ ɩɪɨɦɵɫɥɨɜɵɟ ɞɚɧɧɵɟ ɪɚɡɪɚɛɨɬɤɢ ɧɚ ɪɟɠɢɦɟ
ɜɵɬɟɫɧɟɧɢɹ ɢ ɚɤɬɢɜɧɨɝɨ ɜɨɞɨɧɚɩɨɪɧɨɝɨ
ɪɟɠɢɦɚ ɪɚɡɥɢɱɧɵɯ ɧɟɮɬɹɧɵɯ ɨɛɴɟɤɬɨɜ
ɦɨɪɫɤɢɯ ɦɟɫɬɨɪɨɠɞɟɧɢɣ ɜ ɩɨɡɞɧɢɯ
Ɋɢɫ.1. Ɂɚɜɢɫɢɦɨɫɬɶ ɤɨɧɟɱɧɨɣ ɧɟɮɬɟɨɬɞɚɱɢ ɨɬ ɫɟɬɤɢ ɫɤɜɚɠɢɧɵ
Ʉɚɤ ɜɢɞɧɨ ɢɡ ɪɢɫɭɧɤɚ, ɢɦɟɟɬɫɹ ɛɨɥɟɟ
ɢɥɢ ɦɟɧɟɟ ɱɟɬɤɚɹ ɡɚɜɢɫɢɦɨɫɬɶ ɦɟɠɞɭ
ɞɢɧɚɦɢɤɨɣ
ɫɭɦɦɚɪɧɨɝɨ
ɤɨɷɮɮɢɰɢɟɧɬɚ
ɧɟɮɬɟɨɬɞɚɱɢ Ʉɩɨ(t) ɨɬ ɉɋɋ Sɭɞ ɞɥɹ
ɪɚɡɥɢɱɧɵɯ ɧɟɮɬɹɧɵɯ ɨɛɴɟɤɬɨɜ ɫ ɧɚɱɚɥɨ ɢɯ
ɪɚɡɪɚɛɨɬɤɢ.
ȼ ɪɚɛɨɬɟ ȼ.ɇ.ɓɟɥɤɚɱɟɜɚ >1@ ɞɥɹ ɨɰɟɧɤɢ
ɜɥɢɹɧɢɹ (ɉɋɋ) ɧɚ ɧɟɮɬɟɨɬɞɚɱɭ (Ʉɧɨ)
ɩɪɟɞɥɨɠɟɧɚ ɮɨɪɦɭɥɚ ɷɤɫɩɨɧɟɧɰɢɚɥɶɧɨɝɨ
ɜɢɞɚ, ɝɞɟ ɡɚɜɢɫɢɦɨɫɬɶ Ʉɧɨ ɨɬ ɭɞɟɥɶɧɨɣ
ɩɥɨɳɚɞɢ, ɩɪɢɯɨɞɹɳɟɣɫɹ ɧɚ ɨɞɧɭ ɫɤɜɚɠɢɧɭ6ɭɞ :
§1 S S0
Ʉɧɨ= ¨¨
© 1 S
·
¸¸ exp DS ɭɞ. ,
¹
(1)
Ɂɞɟɫɶ 60 – ɤɨɷɮɮɢɰɢɟɧɬ ɨɫɬɚɬɨɱɧɨɣ
ɧɟɮɬɟɧɚɫɵɳɟɧɧɨɫɬɢ ɩɨɫɥɟ ɜɵɬɟɫɧɟɧɢɹ ɢɡ
20
Elmi srlr, 2008(24)
Neftqazlayih
ɤɟɪɧɚ ɧɟɮɬɢ ɜɨɞɨɣ (ɢɥɢ ɢɧɵɦ ɚɝɟɧɬɨɦ); 6ɜ
– ɤɨɷɮɮɢɰɢɟɧɬ ɫɜɹɡɚɧɧɨɣ ɜɨɞɵ ɜ ɤɟɪɧɟ.
ɉɪɢ ɧɚɥɢɱɢɢ ɠɟ ɥɚɛɨɪɚɬɨɪɧɵɯ
ɢɫɫɥɟɞɨɜɚɧɢɣ ɩɨ ɨɩɪɟɞɟɥɟɧɢɸ ɤɨɷɮɮɢɰɢɟɧɬɚ ɜɵɬɟɫɧɟɧɢɹ Ʉɜ ɮɨɪɦɭɥɚ (1) ɢɦɟɟɬ ɜɢɞ:
Ʉɧɨ=Ʉɜ˜ɟxp(-DSɭɞ.),
D=7,06+0,17hɧ-1, 47Kɩɪ-8,96Kɩɟɫɱ.+
+1.06Pɧ+0,46Kɪɚɫɱɥ.+0.0035Qɛɚɥ.,
ɝɞɟ
ɤɨɷɮɮɢɰɢɟɧɬ
ɦɧɨɠɟɫɬɜɟɧɧɨɣ
ɤɨɪɪɟɥɹɰɢɢ –0,81, ɫɬɚɧɞɚɪɬɧɨɟ ɨɬɤɥɨɧɟɧɢɟ
ɨɰɟɧɤɢ-2,27 ɢ
(2)
ɝɞɟ Ʉɜ – ɤɨɷɮɮɢɰɢɟɧɬ ɜɵɬɟɫɧɟɧɢɹ ɧɟɮɬɢ
ɜɨɞɨɣ, D - ɤɨɷɮɮɢɰɢɟɧɬ ɩɪɨɩɨɪɰɢɨɧɚɥɶɧɨɫɬɢ, ɡɚɜɢɫɹɳɢɣ ɨɬ ɤɨɥɥɟɤɬɨɪɫɤɢɯ
ɫɜɨɣɫɬɜ ɩɥɚɫɬɨɜ, ɫɬɟɩɟɧɢ ɢɯ ɧɟɨɞɧɨɪɨɞɧɨɫɬɢ, ɯɚɪɚɤɬɟɪɢɫɬɢɤɢ ɧɟɮɬɢ ɢ
ɞɪɭɝɢɯ ɩɚɪɚɦɟɬɪɨɜ.
ȼ ɷɬɨɣ ɮɨɪɦɭɥɟ ɧɟɢɡɜɟɫɬɧɵɦ ɹɜɥɹɟɬɫɹ
ɩɨɤɚɡɚɬɟɥɶ D (ɩɪɢ ɧɚɥɢɱɢɢ ɥɚɛɨɪɚɬɨɪɧɵɯ
ɢɫɫɥɟɞɨɜɚɧɢɣ Ʉɜ).
Ɂɚɞɚɱɚ ɫɜɨɞɢɬɫɹ ɤ ɬɨɦɭ, ɱɬɨɛɵ
ɤɨɥɢɱɟɫɬɜɟɧɧɨ ɨɰɟɧɢɬɶ ɩɨɤɚɡɚɬɟɥɶ D ɢ
ɭɫɬɚɧɨɜɢɬɶ ɜɥɢɹɧɢɟ ɧɚ ɧɟɝɨ ɪɚɡɥɢɱɧɵɯ
ɩɚɪɚɦɟɬɪɨɜ.
ɉɨ ɥɢɬɟɪɚɬɭɪɧɵɦ ɞɚɧɧɵɦ ɢɡɜɟɫɬɧɨ,
ɱɬɨ ɩɨ ɷɤɫɩɥɭɚɬɚɰɢɨɧɧɵɦ ɨɛɴɟɤɬɚɦ
ɧɟɮɬɹɧɵɯ
ɦɟɫɬɨɪɨɠɞɟɧɢɣ
ɍɪɚɥɨɉɨɜɨɥɠɶɹ, ɩɪɢɭɪɨɱɟɧɧɵɦ ɤ ɬɟɪɪɢɝɟɧɧɵɦ
ɩɨɪɨɞɚɦ ɢ ɧɚɯɨɞɹɳɢɦɫɹ ɜ ɩɨɡɞɧɟɣ ɫɬɚɞɢɢ
ɷɤɫɩɥɭɚɬɚɰɢɢ, D=0.02614 [2]. ȼ ɞɚɧɧɨɦ
ɫɥɭɱɚɟ ɡɧɚɱɟɧɢɟ D ɩɨ ɜɫɟɦ ɞɢɚɩɚɡɨɧɚɦ
ɢɡɦɟɧɟɧɢɹ 6ɭɞ ɩɪɢɧɢɦɚɟɬɫɹ ɩɨɫɬɨɹɧɧɵɦ.
ȼ ɞɟɣɫɬɜɢɬɟɥɶɧɨɫɬɢ ɠɟ ɷɬɨɬ ɩɨɤɚɡɚɬɟɥɶ
ɡɚɜɢɫɢɬ ɨɬ ɉɋɋ ɢ ɪɚɡɥɢɱɧɵɯ ɝɟɨɥɨɝɨɮɢɡɢɱɟɫɤɢɯ ɩɨɤɚɡɚɬɟɥɟɣ. ɉɨɷɬɨɦɭ ɜ ɜɵɲɟ
ɭɤɚɡɚɧɧɨɦ
ɪɟɝɢɨɧɟ,
ɧɚ
ɨɫɧɨɜɟ
ɩɪɨɜɟɞɟɧɧɵɯ ɦɧɨɝɨɮɚɤɬɨɪɧɵɯ ɤɨɪɪɟɥɹɰɢɨɧɧɵɯ ɚɧɚɥɢɡɨɜ ɞɚɧɵ ɫɥɟɞɭɸɳɢɟ
ɡɚɜɢɫɢɦɨɫɬɢ:
ɇɟɮɬɟɧɚɫɵɳɟɧɧɨɫɬɶ, %
ɧɚɱɚɥɶɧɚɹ
ɤɨɧɟɱɧɚɹ
70
25
70
30
66
25
66
30
10
0,400
0,330
0,375
0,299
(3)
D=8,74+0,28hɧ-1,30K-12,03Kɩɟɫɱ.
+1,19Pɧ + +0.0034Qɛɚɥ. ,
(4)
ɜ ɤɨɬɨɪɨɣ ɤɨɷɮɮɢɰɢɟɧɬ ɦɧɨɠɟɫɬɜɟɧɧɨɣ ɤɨɪɪɟɥɹɰɢɢ –0,83, ɚ ɫɬɚɧɞɚɪɬɧɨɟ
ɨɬɤɥɨɧɟɧɢɟ ɨɰɟɧɤɢ-2,08, ɝɞɟ ɤɩɟɫ –
ɩɟɫɱɚɧɢɫɬɨɫɬɶ, ɤɪɚɫɱ – ɪɚɫɱɥɟɧɟɧɧɨɫɬɶ
ɩɥɚɫɬɨɜ.
Ⱦɥɹ ɚɩɪɨɛɚɰɢɢ ɮɨɪɦɭɥɵ (1) ɜ ɭɫɥɨɜɢɹɯ
Ⱥɡɟɪɛɚɣɞɠɚɧɚ
ɛɵɥɢ
ɢɫɫɥɟɞɨɜɚɧɵ
ɮɚɤɬɢɱɟɫɤɢɟ ɝɟɨɥɨɝɨ-ɩɪɨɦɵɫɥɨɜɵɟ ɞɚɧɧɵɟ
ɩɨ
28-ɦɢ
ɨɛɴɟɤɬɚɦ
ɞɥɢɬɟɥɶɧɨ
ɪɚɡɪɚɛɚɬɵɜɚɟɦɵɯ ɡɚɥɟɠɟɣ Ⱥɩɲɟɪɨɧɚ. ɇɚ
ɪɚɫɫɦɚɬɪɢɜɚɟɦɵɯ
ɡɚɥɟɠɚɯ,
ɪɚɡɪɚɛɚɬɵɜɚɟɦɵɯ ɜ ɨɫɧɨɜɧɨɦ ɧɚ ɪɟɠɢɦɟ ɢɫɬɨɳɟɧɢɹ
ɭɠɟ ɪɟɚɥɢɡɨɜɚɧɨ ɛɨɥɟɟ 90% ɨɬ ɧɚɱɚɥɶɧɵɯ
ɢɡɜɥɟɤɚɟɦɵɯ ɡɚɩɚɫɨɜ ɧɟɮɬɢ. Ɂɚɥɟɠɢ
ɫɝɪɭɩɩɢɪɨɜɚɧɵ ɩɨ ɱɟɬɵɪɟɦ ɝɪɭɩɩɚɦ,
ɨɬɥɢɱɚɸɳɢɯɫɹ ɦɟɠɞɭ ɫɨɛɨɣ ɩɨ ɧɚɱɚɥɶɧɵɦ ɢ
ɨɫɬɚɬɨɱɧɵɦ ɡɧɚɱɟɧɢɹɦ ɧɟɮɬɟɧɚɫɵɳɟɧɧɨɫɬɢ
ɢ ɩɨ ɉɋɋ. Ɂɧɚɱɟɧɢɹ Ʉɧɨ, ɜɵɱɢɫɥɟɧɧɵɟ ɩɨ
ɮɨɪɦɭɥɟ (1) ɩɨ ɪɚɫɫɦɨɬɪɟɧɧɵɦ ɡɚɥɟɠɚɦ ɩɪɢ
ɪɚɡɥɢɱɧɵɯ ɡɧɚɱɟɧɢɹɯ ɧɟɮɬɟɧɚɫɵɳɟɧɧɨɫɬɢ ɢ
ɉɋɋ (ɨɛɴɟɦɧɵɣ ɤɨɷɮɮɢɰɢɟɧɬ ɧɟɮɬɢ ɩɪɢ
Pɧɚɱ. ɪɚɜɧɵɦ ȕɧɚɫ.=1,380), ɩɪɢɜɟɞɟɧɵ ɜ
ɬɚɛɥɢɰɟ 1.
Ɂɧɚɱɟɧɢɹ Ʉɧɨ ɩɪɢ ɉɋɋ, ɝɚ/ɫɤɜ.
12
0,380
0,313
0,356
0,284
Cɨɩɨɫɬɚɜɢɬɟɥɶɧɵɣ ɚɧɚɥɢɡ ɪɟɡɭɥɶɬɚɬɨɜ
ɜɵɱɢɫɥɟɧɧɵɯ ɡɧɚɱɟɧɢɣ Ʉɧɨ ɫ ɮɚɤɬɢɱɟɫɤɢɦɢ ɩɨ ɜɵɲɟ ɪɚɫɫɦɨɬɪɟɧɧɵɦ
ɨɛɴɟɤɬɚɦ ɩɨɤɚɡɚɥ, ɱɬɨ ɪɚɫɯɨɠɞɟɧɢɹ ɢɯ
ɢɡɦɟɧɹɸɬɫɹ ɜ ɢɧɬɟɪɜɚɥɟ ɨɬ 5 ɞɨ 9%.
Ɍɚɛɥɢɰɚ 1
14
0,361
0,297
0,338
0,269
ɂɫɫɥɟɞɨɜɚɧɢɟ
ɩɨɤɚɡɚɥɨ,
ɱɬɨ
ɩɪɢ
ɭɫɬɚɧɨɜɥɟɧɢɢ ɡɚɜɢɫɢɦɨɫɬɢ Ʉɧɨ ɨɬ ɉɋɋ ɩɨ
ɮɨɪɦɭɥɟ (1), ɜɚɠɧɨɟ ɡɧɚɱɟɧɢɟ ɢɦɟɟɬ
ɤɨɷɮɮɢɰɢɟɧɬ
ɩɪɨɩɨɪɰɢɨɧɚɥɶɧɨɫɬɢ
Į,
ɤɨɬɨɪɵɣ ɬɟɫɧɨ ɫɜɹɡɚɧ ɫ ɧɟɨɞɧɨɪɨɞɧɨɫɬɶɸ
21
Elmi srlr, 2008(24)
Neftqazlayih
ɩɨɤɚɡɚɬɟɥɹ
Į
ɩɭɬɟɦ
ɟɝɨ
ɨɰɟɧɤɢ
ɧɟɩɚɪɚɦɟɬɪɢɱɟɫɤɢɦ ɦɟɬɨɞɨɦ. ɋ ɷɬɨɣ ɰɟɥɶɸ,
ɨɫɧɨɜɧɵɦ ɩɨɤɚɡɚɬɟɥɹɦ, ɯɚɪɚɤɬɟɪɢɡɭɸɳɢɦ
ɧɟɨɞɧɨɪɨɞɧɨɫɬɶ ɡɚɥɟɠɢ, ɩɪɢɫɜɨɟɧɵ ɪɚɧɝɢ
(ɬɚɛɥ.2),
ɩɨɫɥɟ
ɱɟɝɨ
ɩɪɨɜɟɞɟɧɵ
ɢɫɫɥɟɞɨɜɚɧɢɹ
ɡɚɜɢɫɢɦɨɫɬɢ
ɦɟɠɞɭ
ɤɨɷɮɮɢɰɢɟɧɬɨɦ Į ɢ ɫɭɦɦɚɦɢ ɪɚɧɝɨɜ (™R)
[5], ɤɨɬɨɪɚɹ ɜɵɪɚɠɟɧɚ
ɷɦɩɢɪɢɱɟɫɤɨɣ
ɡɚɜɢɫɢɦɨɫɬɶɸ ɜ ɜɢɞɟ:
ɩɨɪɨɞ
ɤɨɥɥɟɤɬɨɪɨɜ.
ɋɥɟɞɨɜɚɬɟɥɶɧɨ,
ɡɧɚɱɟɧɢɟ ɷɬɨɝɨ ɩɨɤɚɡɚɬɟɥɹ ɩɨ ɨɬɞɟɥɶɧɵɦ
ɦɟɫɬɨɪɨɠɞɟɧɢɹɦ
ɢ
ɡɚɥɟɠɚɦ
ɛɭɞɟɬ
ɨɬɥɢɱɚɬɶɫɹ ɦɟɠɞɭ ɫɨɛɨɣ. ȼ ɫɜɹɡɢ ɫ ɷɬɢɦ
ɩɪɨɜɟɞɟɧɵ ɢɫɫɥɟɞɨɜɚɧɢɹ ɩɨ ɟɟ ɨɰɟɧɤɟ ɧɚ
ɤɨɧɤɪɟɬɧɵɯ ɡɚɥɟɠɚɯ ɉɌ Ⱥɩɲɟɪɨɧɚ.
Ɉɰɟɧɤɚ ɜɥɢɹɧɢɹ ɉɋɋ ɧɚ ɧɟɮɬɟɨɬɞɚɱɭ
ɩɪɨɜɨɞɢɬɫɹ
ɩɭɬɟɦ
ɝɪɭɩɩɢɪɨɜɚɧɢɹ
ɢɡɭɱɚɟɦɵɯ ɫɨɜɨɤɭɩɧɨɫɬɟɣ ɨɛɴɟɤɬɨɜ ɧɚ
ɨɬɞɟɥɶɧɵɟ ɝɪɭɩɩɵ, ɬɨɠɞɟɫɬɜɟɧɧɵɟ ɩɨ
ɨɞɧɢɦ ɩɨɤɚɡɚɬɟɥɹɦ ɢ ɪɚɡɥɢɱɚɸɳɢɟɫɹ ɩɨ
ɞɪɭɝɢɦ. Ɍɚɤɨɣ ɩɨɞɯɨɞ ɩɨɡɜɨɥɹɟɬ ɫɨɡɞɚɜɚɬɶ
ɦɨɞɟɥɢ
ɩɪɢɦɟɧɢɬɟɥɶɧɨ ɤ ɤɨɧɤɪɟɬɧɵɦ
ɡɚɥɟɠɚɦ ɢ ɢɯ ɭɱɚɫɬɤɚɦ, ɯɚɪɚɤɬɟɪɢɡɭɸɳɢɦɢɫɹ ɫɩɟɰɢɮɢɱɟɫɤɢɦɢ ɱɟɪɬɚɦɢ
ɝɟɨɥɨɝɢɱɟɫɤɨɝɨ ɫɬɪɨɟɧɢɹ ɢ ɞɢɮɮɟɪɟɧɰɢɪɨɜɚɧɢɟɦ ɜɥɢɹɧɢɹ ɉɋɋ ɧɚ ɧɟɮɬɟɨɬɞɚɱɭ
ɩɨ ɬɨɦɭ ɢɥɢ ɢɧɨɦɭ ɨɛɴɟɤɬɭ [3,4]. ɇɚ ɛɚɡɟ
ɞɥɢɬɟɥɶɧɨ
ɪɚɡɪɚɛɚɬɵɜɚɟɦɵɯ
ɡɚɥɟɠɟɣ
ɩɪɨɜɟɞɟɧɵ
ɢɫɫɥɟɞɨɜɚɧɢɹ
ɢɡɦɟɧɟɧɢɹ
Į =0,005™R ,
ɝɞɟ ™R – ɫɭɦɦɚ ɪɚɧɝɨɜ ɩɨ ɩɚɪɚɦɟɬɪɚɦ,
ɨɰɟɧɢɜɚɟɦɚɹ ɩɨ ɫɬɟɩɟɧɢ ɧɟɨɞɧɨɪɨɞɧɨɫɬɢ
ɩɥɚɫɬɚ ɩɨ ɩɪɨɧɢɰɚɟɦɨɫɬɢ (Ʉɩɪ), ɧɚɱɚɥɶɧɨɦɭ
ɤɨɷɮɮɢɰɢɟɧɬɭ ɧɟɮɬɟɧɚɫɵɳɟɧɧɨɫɬɢ (Sɧ),
ɫɪɟɞɧɟɣ ɬɨɥɳɢɧɟ ɨɞɧɨɝɨ ɩɪɨɩɥɚɫɬɤɚ (hi),
ɪɚɫɱɥɟɧɟɧɧɨɫɬɢ (Ʉɪɚɫɱ), ɜɹɡɤɨɫɬɶ ɧɟɮɬɢ
(µɧ)(ɫɦ.ɬɚɛɥ.2).
ɉɚɪɚɦɟɬɪɵ
Ʉɩɪ, ɦɤɦ2
µɧ, ɫɉɡ
ȕɧɚɫ
hi, ɦ
Ʉɪɚɫ
(5)
Ɂɧɚɱɟɧɢɟ ɩɚɪɚɦɟɬɪɨɜ
ɪɚɧɝɢ
300 100
2
5 10
2
0,65 0,70
2
57
2
35
2
! 300
1
t 10
1
! 0,7
1
!7
1
3
1
Ɍɚɛɥɢɰɚ 2
100
3
5
3
0,65
3
5
3
! 5,0
3
Ʉɜ ɩɨɤɚɡɚɥɨ, ɱɬɨ ɜɟɳɟɫɬɜɟɧɧɵɣ
ɫɨɫɬɚɜ ɩɨɪɨɞ ɤɨɥɥɟɤɬɨɪɨɜ (ɬɚɤɠɟ ɢɯ
ɨɬɫɨɪɬɢɪɨɜɚɧɧɨɫɬɶ ɢ ɬ.ɞ.) ɢ ɮɢɡɢɤɨɯɢɦɢɱɟɫɤɢɟ ɫɜɨɣɫɬɜɚ ɮɥɸɢɞɨɜ, ɨɩɪɟɞɟɥɹɸɳɢɟ ɩɨɜɟɪɯɧɨɫɬɧɨ-ɦɨɥɟɤɭɥɹɪɧɵɟ ɩɪɨɰɟɫɫɵ ɜ ɧɟɮɬɹɧɨɦ ɩɥɚɫɬɟ, ɜɥɢɹɸɬ, ɜ
ɨɫɧɨɜɧɨɦ, ɧɚ ɜɟɥɢɱɢɧɭ ɨɫɬɚɬɨɱɧɨɣ ɧɟɮɬɢ.
ȼ ɫɜɹɡɢ ɫ ɷɬɢɦ, ɜɨɡɧɢɤɚɟɬ ɧɟɨɛɯɨɞɢɦɨɫɬɶ
ɢɡɭɱɟɧɢɹ ɭɞɟɥɶɧɨɣ ɩɨɜɟɪɯɧɨɫɬɢ ɩɨɪɨɞ,
ɩɪɢɜɨɞɹɳɢɯ ɤ ɚɞɫɨɪɛɰɢɨɧɧɵɦ ɩɪɨɰɟɫɫɚɦ.
ɋɟɝɨɞɧɹ ɧɟ ɩɪɟɞɫɬɚɜɥɹɟɬɫɹ ɜɨɡɦɨɠɧɵɦ
ɬɨɱɧɨ ɩɪɨɝɧɨɡɢɪɨɜɚɬɶ ɜɟɥɢɱɢɧɵ Ʉɜ
ɜ
ɡɚɜɢɫɢɦɨɫɬɢ ɨɬ ɪɚɡɥɢɱɢɹ ɜ ɜɟɳɟɫɬɜɟɧɧɨɦ
ɫɨɫɬɚɜɟ ɩɪɨɞɭɤɬɢɜɧɵɯ ɤɨɥɥɟɤɬɨɪɨɜ, ɯɨɬɹ ɢ
ɢɦɟɸɬɫɹ
ɩɟɪɜɵɟ
ɢɫɫɥɟɞɨɜɚɧɢɹ,
ɝɞɟ
ɋɥɟɞɨɜɚɬɟɥɶɧɨ,
ɡɧɚɱɟɧɢɟ
ɤɨɷɮɮɢɰɢɟɧɬɚ Į ɢɡɦɟɧɹɟɬɫɹ ɨɬ ɡɚɥɟɠɢ ɤ ɡɚɥɟɠɢ
ɢ ɜ ɤɨɧɤɪɟɬɧɵɯ ɨɛɴɟɤɬɚɯ ɢɫɩɨɥɶɡɭɸɬɫɹ
ɞɚɧɧɵɟ ɬɚɛɥ.2, ɤɨɬɨɪɵɟ ɦɨɠɧɨ ɨɰɟɧɢɬɶ ɩɨ
ɮɨɪɦɭɥɟ (5). ɂɫɩɨɥɶɡɭɹ ɮɨɪɦɭɥɭ (2) ɢ
ɞɚɧɧɵɟ ɬɚɛɥɢɰɵ 2 ɩɪɢ ɡɧɚɱɟɧɢɹɯ
ɤɨɷɮɮɢɰɢɟɧɬɨɜ ɜɵɬɟɫɧɟɧɢɹ, ɪɚɜɧɵɯ 0,66;
0,68 ɢ 0,70 (ɨɩɪɟɞɟɥɟɧɧɵɟ ɩɨ ɥɚɛɨɪɚɬɨɪɧɵɦ
ɢɫɫɥɟɞɨ-ɜɚɧɢɹɦ), ɜ ɬɚɛɥ. 3
ɩɪɢɜɟɞɟɧɚ
ɨɰɟɧɤɚ
Ʉɧɨ
ɩɨ
ɦɟɫɬɨɪɨɠɞɟɧɢɹɦ
Ⱥɩɲɟɪɨɧɫɤɨɣ ɨɛɥɚɫɬɢ. ɂɡɭɱɟɧɢɟ ɜɨɩɪɨɫɚ ɨ
ɩɨɬɟɧɰɢɚɥɶɧɵɯ ɜɨɡɦɨɠɧɨɫɬɹɯ ɩɪɨɰɟɫɫɚ
ɜɵɬɟɫɧɟɧɢɹ ɧɟɮɬɢ ɜɨɞɨɣ ɧɚ ɨɫɧɨɜɟ
ɨɩɪɟɞɟɥɟɧɢɹ ɤɨɷɮɮɢɰɢɟɧɬɚ ɜɵɬɟɫɧɟɧɢɹ –
22
Elmi srlr, 2008(24)
Neftqazlayih
ɧɚɦɟɱɚɸɬɫɹ
ɩɭɬɢ
ɧɟɩɨɫɪɟɞɫɬɜɟɧɧɨɝɨ
ɤɨɥɢɱɟɫɬɜɟɧɧɨɝɨ ɭɱɟɬɚ ɜɥɢɹɧɢɹ ɪɚɡɥɢɱɧɵɯ
ɮɚɤɬɨɪɨɜ ɢ ɫɜɨɣɫɬɜ ɧɚɫɵɳɚɸɳɢɯ ɮɥɸɢɞɨɜ
ɧɚ Ʉɜ [5].
Ɍɚɛɥɢɰɚ 3
6R,
Kɜ=0,66
Kɜ=0,68
Kɜ=0,70
Sɉɋɋ, ɝɚ/ɫɤɜ
Sɉɋɋ, ɝɚ/ɫɤɜ
Sɉɋɋ, ɝɚ/ɫɤɜ
D=0.005x
ɢɬɟɪ./ɫɪɟɞ
6R
ɟɞ.
10
12
14
10
12
14
10
12
14
5-8/6
-0,031
0,484
0,455
0,428
0,499
0,469
0,441
0,513
0.483
0.454
8-10/9
-0,047
0.413
0.375
0.342
0.425
0.387
0.352
0.438
0.398
0.363
-0,062
0.355
0.314
0.277
0.366
0.323
0.285
0.377
0.333
0.294
10-15/12
Ɉɛɨɛɳɟɧɢɹ ɷɬɢɯ ɮɚɤɬɨɪɨɜ ɜ ɪɚɛɨɬɟ [6]
ɩɪɢɜɟɥɢ
ɚɜɬɨɪɨɜ
ɤ
ɫɥɟɞɭɸɳɟɣ
ɮɭɧɤɰɢɨɧɚɥɶɧɨɣ
ɡɚɜɢɫɢɦɨɫɬɢ
ɤɨɷɮɮɢɰɢɟɧɬɚ ɜɵɬɟɫɧɟɧɢɹ Ʉɜ ɨɬ ɫɤɨɪɨɫɬɢ
ɮɢɥɶɬɪɚɰɢɢ
X
ɢ
ɤɨɷɮɮɢɰɢɟɧɬɚ
ɩɪɨɧɢɰɚɟɦɨɫɬɢ Ʉɩɪ:
K
ɡɨɜɚɧɚ ɪɚɧɝɨɜɚɹ ɤɥɚɫɫɢɮɢɤɚɰɢɹ ɩɨɪɨɞ,
ɨɫɧɨɜɚɧɧɚɹ ɧɚ ɫɥɟɞɭɸɳɢɯ ɩɨɤɚɡɚɬɟɥɹɯ:
ɫɪɟɞɧɢɣ ɞɢɚɦɟɬɪ ɡɟɪɟɧ, ɨɩɪɟɞɟɥɹɟɦɵɣ ɩɨ
ɝɪɚɧɭɥɨɦɟɬɪɢɱɟɫɤɨɦɭ ɫɨɫɬɚɜɭ, ɫɪɟɞɧɟɟ
ɫɨɞɟɪɠɚɧɢɟ ɰɟɦɟɧɬɢɪɭɸɳɟɝɨ ɜɟɳɟɫɬɜɚ,
ɫɪɟɞɧɟɟ ɡɧɚɱɟɧɢɟ ɭɞɟɥɶɧɨɣ ɩɨɜɟɪɯɧɨɫɬɢ
ɩɨɪɨɞ
Sɭɞ., ɫɦ2/ɫɦ3. ɂɡɜɟɫɬɧɨ, ɱɬɨ ɩɨ
Ɏ.ɂ.Ʉɨɬɹɯɨɜɭ ɢ Ʌ.ɋ.Ʌɟɣɛɟɧɡɨɧɭ ɫɜɹɡɶ
ɦɟɠɞɭ Sɭɞ. ɢ ɤɨɷɮɮɢɰɢɟɧɬɚɦɢ ɩɨɪɢɫɬɨɫɬɢ ɢ
ɩɪɨɧɢɰɚɟɦɨɫɬɢ ɜɵɪɚɠɚɟɬɫɹ ɫɥɟɞɭɸɳɟɣ
ɡɚɜɢɫɢɦɨɫɬɶɸ:
0,535(X k ) 0.135 ,
2 d X k d 20
(6)
ɉɪɢ ɨɬɫɭɬɫɬɜɢɢ ɷɤɫɩɟɪɢɦɟɧɬɚɥɶɧɵɯ
ɞɚɧɧɵɯ ɩɨ ɨɩɪɟɞɟɥɟɧɢɸ Ʉɜ, ɦɨɠɧɨ
ɢɫɩɨɥɶɡɨɜɚɬɶ
ɧɢɠɟɩɪɢɜɟɞɟɧɧɵɣ
ɧɟɩɚɪɚɦɟɬɪɢɱɟɫɤɢɣ ɩɨɞɯɨɞ, ɨɫɧɨɜɚɧɧɵɣ ɧɚ
ɮɚɤɬɢɱɟɫɤɢɯ ɞɚɧɧɵɯ ɢ ɨɛɨɛɳɟɧɧɵɣ ɩɨ
ɡɚɥɟɠɚɦ ɉɌ Ⱥɡɟɪɛɚɣɞɠɚɧɚ, ɱɬɨ ɜ
ɡɧɚɱɢɬɟɥɶɧɨɣ ɫɬɟɩɟɧɢ ɛɭɞɟɬ ɤɨɧɤɪɟɬɢɡɢɪɨɜɚɬɶ ɨɰɟɧɤɭ ɜɥɢɹɧɢɹ ɜɟɳɟɫɬɜɟɧɧɨɝɨ
ɫɨɫɬɚɜɚ ɩɨɪɨɞ ɢ ɫɜɨɣɫɬɜɚ ɮɥɸɢɞɨɜ ɧɚ
ɩɨɥɧɨɬɭ ɜɵɬɟɫɧɟɧɢɹ ɢ ɩɨɡɜɨɥɢɬ ɫɨɡɞɚɬɶ ɢɯ
ɤɥɚɫɫɢɮɢɤɚɰɢɸ. ɋ ɷɬɨɣ ɰɟɥɶɸ ɢɫɩɨɥɶ-
S .
m m
.
2 K Ɋɟɡɭɥɶɬɚɬɵ
ɢɡɦɟɧɟɧɢɹ
ɪɚɧɝɨɜ
ɨɬ
ɩɚɪɚɦɟɬɪɨɜ ɩɨɪɨɞ ɩɨ ɤɥɚɫɫɢɮɢɤɚɰɢɢ Ⱥ.ɉ.
Ⱥɜɞɭɫɢɧɚ ɢ ȼ.ɉ.Ȼɚɬɭɪɢɧɚ: ɩɪɢ ɫɨɞɟɪɠɚɧɢɢ
ɨɫɧɨɜɧɵɯ ɮɪɚɤɰɢɢ ɜ % (>50%) ɩɪɢ
ɞɢɚɦɟɬɪɟ >0,25 ɦɦ (ɫɪɟɞɧɟɡɟɪɧɢɫɬɵɣ), >0,1
ɦɦ
(ɦɟɥɤɨɡɟɪɧɢɫɬɵɣ)
ɢ
>0,01
ɦɦ
(ɬɨɧɤɨɡɟɪɧɢɫɬɵɣ) ɩɪɢɜɟɞɟɧɵ ɜ ɬɚɛɥ.4.
23
Elmi srlr, 2008(24)
Neftqazlayih
Ɍɚɛɥɢɰɚ 4
ɢɧɬɟɪɜɚɥ ɢɡɦɟɧɟɧɢɹ ɩɚɪɚɦɟɬɪɨɜ
ɡɧɚɱɟɧɢɟ ɪɚɧɝɨɜ, R
0,1
2
25 35
2
1500
2
10 20
2
0,75 0,80
2
ɉɚɪɚɦɟɬɪɵ
dɡep, ɦɦ
0,25
3
25
3
1000
3
10
3
0,75
3
Pl, %
Sɭɞ, ɫɦ2/ɫɦ3
P0
U, ɝ/ɫɦ3
ɂɫɩɨɥɶɡɭɹ ɬɚɛɥ.4, ɧɚɯɨɞɢɦ ɫɭɦɦɚɪɧɵɟ
ɡɧɚɱɟɧɢɹ ɪɚɧɝɨɜ (™R) ɩɨ ɪɚɫɫɦɨɬɪɟɧɧɵɦ
ɩɚɪɚɦɟɬɪɚɦ, ɩɨɫɥɟ ɱɟɝɨ ɨɰɟɧɢɜɚɟɦ Ʉɜ ɩɨ
ɫɥɟɞɭɸɳɟɣ ɮɨɪɦɭɥɟ:
K
0,217
¦R
0,01
1
! 35
1
2000
1
! 20
1
! 0,80
1
ɢɡɜɥɟɤɚɟɦɵɟ ɡɚɩɚɫɵ ɧɟɮɬɢ ɛɟɡ ɭɱɟɬɚ
ɨɝɪɚɧɢɱɟɧɧɨɣ ɞɨɥɝɨɜɟɱɧɨɫɬɢ ɫɤɜɚɠɢɧ. Ɍɫ –
ɫɪɟɞɧɟɟ ɜɨɡɦɨɠɧɨɟ ɜɪɟɦɹ ɪɚɛɨɬɵ ɫɤɜɚɠɢɧ
ɢɥɢ
ɫɪɟɞɧɹɹ ɞɨɥɝɨɜɟɱɧɨɫɬɶ ɫɤɜɚɠɢɧ,
Q0–ɨɛɳɟɟ ɱɢɫɥɨ ɫɤɜɚɠɢɧ ɜ ɩɪɨɟɤɬɧɨɣ ɫɟɬɤɟ.
4cɨ–ɩɪɢɯɨɞɹɳɢɟɫɹ ɧɚ ɧɨɜɭɸ ɫɤɜɚɠɢɧɭ–
ɞɭɛɥɟɪ ɟɳɟ ɧɟ ɨɬɨɛɪɚɧɧɵɟ ɢɡɜɥɟɤɚɟɦɵɟ
ɡɚɩɚɫɵ ɧɟɮɬɢ.
ɋ ɭɱɟɬɨɦ ɤɨɷɮɮɢɰɢɟɧɬɚ Ʉ4, ɚ ɬɚɤɠɟ Ʉɧɨ
ɢ ɩɪɢ ɢɡɜɟɫɬɧɵɯ ɡɧɚɱɟɧɢɹɯ ɝɟɨɥɨɝɢɱɟɫɤɢɯ
ɡɚɩɚɫɨɜ ɧɟɮɬɢ ɞɟɣɫɬɜɢɬɟɥɶɧɵɟ ɢɡɜɥɟɤɚɟɦɵɟ
ɡɚɩɚɫɵ
ɧɟɮɬɢ
ɜɫɟɣ
ɡɚɥɟɠɢ
¦4c0
ɨɩɪɟɞɟɥɹɸɬɫɹ ɫɥɟɞɭɸɳɢɦ ɨɛɪɚɡɨɦ:
¦4c0 = 40 ˜ Ʉ4,
(10)
Ɏɨɪɦɭɥɚ
(10)
ɭɬɨɱɧɹɟɬ
ɨɛɴɟɦ
ɢɡɜɥɟɤɚɟɦɵɯ ɡɚɩɚɫɨɜ ɧɟɮɬɢ ɜ ɭɤɚɡɚɧɧɵɣ
ɫɪɨɤ ɪɚɛɨɬɵ ɞɨɛɵɜɚɸɳɢɯ ɫɤɜɚɠɢɧ ɢ ɫ
ɭɱɟɬɨɦ 4ɨc
ɤɨɧɟɱɧɵɣ ɤɨɷɮɮɢɰɢɟɧɬ
ɧɟɮɬɟɨɬɞɚɱɢ ɡɚɥɟɠɢ.
ɇɢɠɟ, ɧɚ ɩɪɢɦɟɪɟ ɡɚɥɟɠɟɣ Ʉɚɋ
ɦɟɫɬɨɪɨɠɞɟɧɢɹ
Ƚɨɜɫɚɧɵ
ɨɰɟɧɟɧɵ
ɤɨɷɮɮɢɰɢɟɧɬɵ ɧɟɮɬɟɨɬɞɚɱɢ ɩɨ ɮɨɪɦɭɥɟ (8).
Ɍɚɤ, ɩɪɢ ɢɫɩɨɥɶɡɨɜɚɧɢɢ ɮɨɪɦɭɥɵ (1)
ɩɪɢɧɹɬɨ, ɱɬɨ ɩɪɢ
ɧɚɱɚɥɶɧɨɦ ɡɧɚɱɟɧɢɢ
ɧɟɮɬɟɧɚɫɵɳɟɧɧɨɫɬɢ, ɪɚɜɧɵɦ 0,70 ɢ 0,66 ɢ
ɤɨɧɟɱɧɵɦ ɡɧɚɱɟɧɢɹɦ, ɪɚɜɧɵɦ 0,25 ɢ 0,30,
ɡɧɚɱɟɧɢɹ Ʉɧɨ ɢɡɦɟɧɹɸɬɫɹ ɜ ɢɧɬɟɪɜɚɥɟ 0,270,37 (ɬɚɛɥ.3), ɱɬɨ ɩɨɥɧɨɫɬɶɸ ɫɨɜɩɚɞɚɟɬ ɫ
ɤɨɷɮɮɢɰɢɟɧɬɚɦɢ ɧɟɮɬɟɨɬɞɚɱɢ, ɨɩɪɟɞɟɥɟɧɧɵɦɢ ɩɨ ɡɚɥɟɠɚɦ Ʉɚɋ2 Ʉɚɋ3 ɩɨ ɨɬɞɟɥɶɧɵɦ
ɬɟɤɬɨɧɢɱɟɫɤɢɦ ɛɥɨɤɚɦ, ɝɞɟ ɢɯ ɡɧɚɱɟɧɢɹ
ɢɡɦɟɧɹɸɬɫɹ ɨɬ 0,37 (ɛɥɨɤ I Ʉɚɋ2) ɞɨ 0,27
(Ʉɚɋ2 – ɛɥɨɤ V), ɩɨ ɩɨɞɫɱɟɬɭ ɡɚɩɚɫɨɜ ɧɟɮɬɢ
ɢ ɝɚɡɚ [7].
(7)
Ɏɨɪɦɭɥɚ (2) ɫ ɭɱɟɬɨɦ (5) ɢ (7), ɚ
ɬɚɤɠɟ
ɤɨɷɮɮɢɰɢɟɧɬɚ
ɢɫɩɨɥɶɡɨɜɚɧɢɹ
ɩɨɞɜɢɠɧɵɯ
ɡɚɩɚɫɨɜ
ɧɟɮɬɢ
(ɢɥɢ
ɤɨɷɮɮɢɰɢɟɧɬ ɡɚɜɨɞɧɟɧɢɹ Ʉ3), ɤɨɬɨɪɵɣ
ɭɱɢɬɵɜɚɟɬ ɧɟɪɚɜɧɨɦɟɪɧɨɫɬɶ ɜɵɬɟɫɧɟɧɢɹ
ɧɟɮɬɢ ɜɨɞɨɣ ɢ ɩɨɫɥɨɣɧɭɸ ɧɟɨɞɧɨɪɨɞɧɨɫɬɶ
ɩɥɚɫɬɨɜ, ɢɦɟɟɬ ɜɢɞ [8]:
K 0,217 R0 ˜
,
(8)
˜ exp(0,005 R ˜ S ) K 3 K 4
ɝɞɟ Ʉɡ = Ʉɡɧ + (Ʉɡɤ – Ʉɡɧ)Ⱥ ,
1
1
, Ʉɡɧ=
,
Ʉɡɤ=
2
0.95 0.25V 2
1,2 4,2V
V2 – ɤɨɷɮɮɢɰɢɟɧɬ ɜɚɪɢɚɰɢɢ,
Ⱥ – ɪɚɫɱɟɬɧɚɹ ɞɨɥɹ ɜɵɬɟɫɧɹɸɳɟɝɨ ɚɝɟɧɬɚ ɜ
ɞɟɛɢɬɟ ɠɢɞɤɨɫɬɢ.
Ʉɨɷɮɮɢɰɢɟɧɬ Ʉ4 – ɭɱɢɬɵɜɚɟɬ ɫɪɟɞɧɟɟ
ɜɪɟɦɹ ɨɬɛɨɪɚ ɩɨɬɟɧɰɢɚɥɶɧɵɯ ɢɡɜɥɟɤɚɟɦɵɯ
ɡɚɩɚɫɨɜ ɧɟɮɬɢ ɢ ɦɢɧɢɦɚɥɶɧɵɟ, ɟɳɟ ɧɟ
ɨɬɨɛɪɚɧɧɵɟ, ɡɚɩɚɫɵ ɧɟɮɬɢ ɧɚ ɨɞɧɭ
ɫɤɜɚɠɢɧɭ-ɞɭɛɥɟɪ ɢ ɨɩɪɟɞɟɥɹɟɬɫɹ ɜ ɜɢɞɟ:
Q0/ n 0
qT
Ʉ4= 1 1 0 c ,
(9)
Q0
Q0
ɝɞɟ T0 – ɚɦɩɥɢɬɭɞɧɵɣ ɞɟɛɢɬ ɧɚ ɨɞɧɭ
ɫɤɜɚɠɢɧɭ; 40–ɩɨɬɟɧɰɢɚɥɶɧɨ ɜɨɡɦɨɠɧɵɟ
24
Elmi srlr, 2008(24)
Neftqazlayih
ɫɬɟɩɟɧɶ
ɫɨɜɩɚɞɟɧɢɹ
ɡɧɚɱɟɧɢɣ
Ʉɧɨ,
ɨɩɪɟɞɟɥɟɧɧɵɟ ɧɟɡɚɜɢɫɢɦɵɦɢ ɫɩɨɫɨɛɚɦɢ
ɫɜɢɞɟɬɟɥɶɫɬɜɭɟɬ, ɜɨ-ɩɟɪɜɵɯ, ɨ ɜɵɫɨɤɨɣ
ɞɨɫɬɨɜɟɪɧɨɫɬɢ ɨɰɟɧɤɢ Ʉɧɨ, ɜɨ-ɜɬɨɪɵɯ,
ɩɪɚɜɨɦɨɱɧɨɫɬɶ ɦɨɞɟɥɟɣ (5), (7), ɢ (8) ɞɥɹ
ɨɩɪɟɞɟɥɟɧɢɢ Ʉɧɨ, ɤɨɬɨɪɵɟ ɦɨɝɭɬ ɛɵɬɶ
ɢɫɩɨɥɶɡɨɜɚɧɵ ɧɚ ɪɚɡɥɢɱɧɵɯ ɫɬɚɞɢɹɯ
ɪɚɡɪɚɛɨɬɤɢ.
ɗɤɫɩɨɧɟɧɰɢɚɥɶɧɵɟ ɡɚɜɢɫɢɦɨɫɬɢ (2)-(8)
ɦɨɝɭɬ ɛɵɬɶ ɢɫɩɨɥɶɡɨɜɚɧɵ ɜ ɨɫɧɨɜɧɨɦ ɞɥɹ
ɫɪɚɜɧɢɬɟɥɶɧɵɯ ɨɰɟɧɨɤ
ɢ ɜ ɫɥɭɱɚɟ,
ɨɝɪɚɧɢɱɟɧɧɨɫɬɢ ɢɧɮɨɪɦɚɰɢɢ.
ɇɚ ɪɢɫ. 2 ɢ 3 ɩɪɢɜɨɞɹɬɫɹ ɤɪɢɜɵɟ
ɞɢɧɚɦɢɤɢ ɬɟɯɧɨɥɨɝɢɱɟɫɤɢɯ ɩɨɤɚɡɚɬɟɥɟɣ
ɪɚɡɪɚɛɨɬɤɢ ɝɨɪɢɡɨɧɬɚ Ʉɚɋ ɢ ɞɢɧɚɦɢɤɢ
ɩɪɨɝɧɨɡɚ ɤɨɷɮɮɢɰɢɟɧɬɚ ɧɟɮɬɟɨɬɞɚɱɢ.
ɂɫɩɨɥɶɡɨɜɚɧɢɟ ɤɨɧɟɱɧɵɯ ɤɨɷɮɮɢɰɢɟɧɬɨɜ
ɧɟɮɬɟɨɬɞɚɱɢ ɞɚɟɬ ɜɨɡɦɨɠɧɨɫɬɶ ɭɬɨɱɧɟɧɢɟ
ɧɚɱɚɥɶɧɵɯ ɢɡɜɥɟɤɚɟɦɵɯ ɢ ɨɫɬɚɬɨɱɧɵɯ
ɡɚɩɚɫɨɜ
ɷɤɫɩɥɭɚɬɚɰɢɨɧɧɵɯ
ɨɛɴɟɤɬɨɜ
ɦɟɫɬɨɪɨɠɞɟɧɢɹ.
ɉɪɢ ɪɚɫɱɟɬɚɯ ɩɨ ɮɨɪɦɭɥɟ (8) ɛɵɥɢ
ɢɫɩɨɥɶɡɨɜɚɧɵ
ɞɚɧɧɵɟ
ɫɭɦɦɚɪɧɨɝɨ
ɡɧɚɱɟɧɢɹ ɪɚɧɝɨɜ ɩɨ ɡɚɥɟɠɚɦ Ʉɚɋ, ɪɚɜɧɨɝɨ
™R=12 ɢ Ʉɜ=0,68 ɢ ɬɚɛɥ. 4. ȼɵɫɨɤɚɹ
qɧ,qɜ ,qɠ,qɝ
1000
800
600
400
200
0
3
35
30
25
20
15
10
5
0
-5
Ƚɮ ɦ /ɬ
ɚ)
1200
1948 1953 1958 1963 1968 1973 1978 1983 1988 1993 1998 2003 2008
Ƚɨɞɵ
ɇɟɮɬɶ, ɬɵɫ.ɬ.
ȼɨɞɚ, ɬɵɫ.ɬ.
ɀɢɞɤɨɫɬɶ, ɬɵɫ.ɬ.
Ƚɚɡ, ɦɥɧ.ɦ3
ɛ)
7000
Qɧ, Qɜ, Qɠ, Qq
6000
5000
4000
3000
2000
1000
0
1940
1950
ɇɟɮɬɶ, ɬɵɫ.ɬ.
1960
ȼɨɞɚ, ɬɵɫ.ɬ.
1970
1980
ɀɢɞɤɨɫɬɶ, ɬɵɫ.ɬ.
1990
2000
Ƚɚɡ, ɦɥɧ.ɦ3
2010
Ƚɨɞɵ
Ɋɢɫ. 2 Ⱦɢɧɚɦɢɤɚ ɬɟɯɧɨɥɨɝɢɱɟɫɤɢɯ ɩɨɤɚɡɚɬɟɥɟɣ ɪɚɡɪɚɛɨɬɤɢ ɦɟɫɬɨɪɨɠɞɟɧɢɟ Ƚɨɜɫɚɧɵ,
ɝɨɪɢɡɨɧɬ Ʉɚɋ2 :
ɚ) ɝɨɞɨɜɵɟ;
ɛ) ɧɚɤɨɩɥɟɧɧɵɟ
25
Elmi srlr, 2008(24)
Neftqazlayih
)
0,35
0,3
K
0,25
0,2
0,15
0,1
0,05
0
1995
2000
2005
2010
2015
2020
2025
2030
2035
2040
1
2
3
)
450
400
350
q,q
300
250
200
150
100
50
0
1999
2004
, ..
2009
2014
2019
, ..
2024
2029
2034
Ɋɢɫ.3
ɚ) Ⱦɢɧɚɦɢɤɚ ɤɨɷɮɮɢɰɢɟɧɬɚ ɧɟɮɬɟɨɬɞɚɱɢ ɝɨɪɢɡɨɧɬɨɜ ɦɟɫɬɨɪɨɠɞɟɧɢɹ Ƚɨɜɫɚɧɵ
ɛ) Ⱦɢɧɚɦɢɤɚ ɩɪɨɝɧɨɡɧɵɯ ɩɨɤɚɡɚɬɟɥɟɣ ɪɚɡɪɚɛɨɬɤɢ
26
2039
Elmi srlr, 2008(24)
Neftqazlayih
// Ⱥɡɟɪɛɚɣɞɠɚɧɫɤɨɟ ɇɟɮɬɹɧɨɟ ɏɨɡɹɣɫɬɜɨ.
2006, ʋ3. ɋ.9-12
Ɍɚɤɢɦ ɨɛɪɚɡɨɦ, ɧɚ ɨɫɧɨɜɟ ɨɛɨɛɳɟɧɢɹ
ɪɟɡɭɥɶɬɚɬɨɜ ɝɟɨɥɨɝɨ-ɝɟɨɮɢɡɢɱɟɫɤɢɯ, ɩɪɨɦɵɫɥɨɜɵɯ ɢ ɥɚɛɨɪɚɬɨɪɧɵɯ ɢɫɫɥɟɞɨɜɚɧɢɣ,
ɩɪɟɞɥɨɠɟɧɵ ɦɟɬɨɞɢɱɟɫɤɢɟ ɪɟɤɨɦɟɧɞɚɰɢɢ
ɩɨ ɨɰɟɧɤɟ ɩɚɪɚɦɟɬɪɨɜ, ɜɯɨɞɹɳɢɯ ɜ
ɝɟɨɥɨɝɨ-ɦɚɬɟɦɚɬɢɱɟɫɤɭɸ ɦɨɞɟɥɶ, ɨɩɪɟɞɟɥɹɸɳɢɯ Ʉɧɨ ɜ ɡɚɜɢɫɢɦɨɫɬɢ ɨɬ ɉɋɋ ɫ
ɭɱɟɬɨɦ ɩɪɢɪɨɞɧɵɯ ɨɫɨɛɟɧɧɨɫɬɟɣ ɡɚɥɟɠɟɣ
ɩɪɨɞɭɤɬɢɜɧɨɣ ɬɨɥɳɢ Ⱥɡɟɪɛɚɣɞɠɚɧɚ, ɱɬɨ
ɩɨɜɵɫɢɬ ɤɚɤ ɞɨɫɬɨɜɟɪɧɨɫɬɶ ɢɯ ɨɰɟɧɤɢ, ɬɚɤ
ɢ ɨɛɥɚɫɬɶ ɢɯ ɩɪɢɦɟɧɟɧɢɹ ɧɚ ɩɪɚɤɬɢɤɟ.
Layların neftveriminin quyu bksi
sıxlı\ının v qeyri-bircinsliyini nzr
almaqla qiymtlndirilmsi
N.Ԥ.Ԥkbԥrov, H.A.Hԥmidov, S.F.Musayev
Xülas
Mԥqalԥdԥ faktiki mԥdԥn mԥlumatları
ԥsasında layların neftverimini quyu úԥbԥkԥsi
sıxlı÷ı vԥ onların qeyri-bircinsliyini nԥzԥrԥ
almaqla qiymԥtlԥndirilmԥsinԥ baxılır. Bunun
üçün son mԥrhԥlԥdԥ iúlԥnmԥdԥ olan dԥniz neft
yataqları obyektlԥrinin suvurmanı da nԥzԥrԥ
almaqla mԥdԥn mԥlumatları tԥhlil edilmiú,
quyu úԥbԥkԥsi sıxlı÷ından asılılı÷ı tԥdqiq
olunmuúdur. Yata÷ın son neftvermԥ ԥmsalının
tԥyini üçün V.N.ùelkaçovun tԥklif etdiyi
düsturda bir quyuya düúԥn fԥrdi sahԥdԥn asılı
eksponensial qanuna uy÷unluq verilmiúdir.
Düsturda kollektorların qeyri-bircinsliyini
nԥzԥrԥ alan ԥmsalın tԥyini üçün geoloji-fiziki
xassԥlԥrin ranqından asılı empirik asılılıqlar
alınmıúdır.
Layların boyu vԥ zonaları üzrԥ qeyribircinsliyi nԥzԥrԥ almaqla son neftvermԥ
ԥmsalının tԥyini üçün düstur tԥklif olunur.
Alınmıú düsturla Hövsan yata÷ı istismar
obyektlԥri üçün son neftvermԥ ԥmsalları
hesablanmıú vԥ neft ehtiyatlarının tԥyini
zamanı istifadԥ edilmiúdir. Horizontlar üzrԥ
son neftvermԥ ԥmsallarının baúqa üsullarla
hesablamıú qiymԥtlԥrinin müqayisԥsi göstԥrir
ki, istismar obyektlԥri haqqında informasiya
azlı÷ı zamanı tԥklif olunmuú düsturların tԥtbiqi
sԥmԥrԥli nԥticԥlԥr alma÷a imkan verir.
!!*
1. ɓɟɥɤɚɱɟɜ ȼ.ɇ. Ɉ ɩɨɞɬɜɟɪɠɞɟɧɢɢ
ɭɩɪɨɳɟɧɧɨɣ
ɮɨɪɦɭɥɵ,
ɨɰɟɧɢɜɚɸɳɟɣ
ɜɥɢɹɧɢɟ ɩɥɨɬɧɨɫɬɢ ɫɟɬɤɢ ɫɤɜɚɠɢɧɵ ɧɚ
ɧɟɮɬɟɨɬɞɚɱɭ // ɇɟɮɬɹɧɨɟ ɏɨɡɹɣɫɬɜɨ. 1984,
ʋ1. ɋ.30-32.
2.
Ⱦɭɦɱɟɜ
ɉ.Ⱥ.ɇɟɮɬɟɨɬɞɚɱɚ
ɩɨ
ɨɬɞɟɥɶɧɵɦ ɧɟɮɬɹɧɵɦ ɡɚɥɟɠɚɦ ɍɪɚɥɨɗɦɛɟɧɫɤɨɝɨ ɧɟɮɬɹɧɨɝɨ ɪɚɣɨɧɚ // ɇɟɮɬɹɧɨɟ
ɏɨɡɹɣɫɬɜɨ. 1968, ʋ12. ɋ.33-38.
3. Ȼɚɝɚɪɨɜ Ɍ.ɘ. Ɍɟɨɪɟɬɢɱɟɫɤɢɟ ɨɫɧɨɜɵ
ɩɪɨɦɵɲɥɟɧɧɨɣ ɨɰɟɧɤɢ ɡɚɩɚɫɨɜ ɧɟɮɬɹɧɵɯ
ɡɚɥɟɠɟɣ ɧɚ ɛɚɡɟ ɝɟɨɥɨɝɨ-ɫɬɚɬɢɫɬɢɱɟɫɤɢɯ
ɢɫɫɥɟɞɨɜɚɧɢɣ // Ⱥɜɬɨɪɟɮɟɪɚɬ ɞɢɫ. ɞɨɤɬ.
ɝ.- ɦ. ɧɚɭɤ. Ȼɚɤɭ: ɂɉȽɇȽɆ.1989. 30 ɫ.
4. Ʉɟɪɢɦɨɜ Ɇ.Ɂ., Ƚɚɦɢɞɨɜ Ƚ.Ⱥ ɢ Ȼɚɛɚɟɜ
Ɇ.Ȼ.
Ʉɨɦɩɥɟɤɫɧɵɣ
ɦɟɬɨɞ
ɨɰɟɧɤɢ
ɷɮɮɟɤɬɢɜɧɨɫɬɢ ɩɪɨɰɟɫɫɚ ɪɚɡɪɚɛɨɬɤɢ ɦɧɨɝɨɩɥɚɫɬɨɜɨɝɨ ɦɟɫɬɨɪɨɠɞɟɧɢɹ // Ƚɟɨɥɨɝɢɹ,
ɝɟɨɮɢɡɢɤɚ ɢ ɪɚɡɪɚɛɨɬɤɚ ɧɟɮɬɹɧɵɯ ɢ ɝɚɡɨɜɵɯ ɦɟɫɬɨɪɨɠɞɟɧɢɣ. 2003, ʋ11. ɋ.42-46.
5. Ɇɢɪɡɚɞɠɚɧɡɚɞɟ Ⱥ.ɏ. ɉɪɢɦɟɧɟɧɢɟ
ɦɟɬɨɞɚ ɪɚɧɝɨɜɨɣ ɤɥɚɫɫɢɮɢɤɚɰɢɢ ɞɥɹ
ɨɰɟɧɤɢ
ɤɨɷɮɮɢɰɢɟɧɬɚ
ɧɟɮɬɟɨɬɞɚɱɢ
// ɇɟɮɬɹɧɨɟ ɏɨɡɹɣɫɬɜɨ. 1979, ʋ1. C.29-31.
6. ɋɚɬɬɚɪɨɜ Ɇ.Ɇ., ɋɚɬɬɚɪɨɜ Ⱦ.Ɇ.
ȼɵɛɨɪ ɫɢɫɬɟɦɵ ɪɚɡɪɚɛɨɬɤɢ ɦɧɨɝɨɩɥɚɫɬɨɜɵɯ
ɦɟɫɬɨɪɨɠɞɟɧɢɣ
//
Ɉɛɡɨɪɧɚɹ
ɂɧɮɨɪɦɚɰɢɹ.
Ɇ.:ȼɇɂɂɈɗɇȽ.
1983,
ɜɵɩ.10(59). 43 ɫ.
7. Ʉɚɝɪɚɦɚɧɨɜ Ʉ.ɇ., Ȼɚɝɚɪɨɜ Ɍ.ɘ.
Ɇɟɬɨɞɢɱɟɫɤɢɟ ɨɫɧɨɜɵ ɨɰɟɧɤɢ ɤɨɷɮɮɢɰɢɟɧɬɨɜ ɢɡɜɥɟɱɟɧɢɹ ɧɟɮɬɢ ɩɨ ɝɟɨɥɨɝɨɩɪɨɦɵɫɥɨɜɵɦ ɞɚɧɧɵɦ (ɷɤɫɩɪɟɫɫ-ɦɟɬɨɞɵ),
Ȼɚɤɭ: ɇɚɮɬɚ-ɉɪɟɫɫ. 2001. 204 ɫ.
8.
Ʌɵɫɟɧɤɨ
ȼ.Ⱦ.
Ɉɩɬɢɦɢɡɚɰɢɹ
ɪɚɡɪɚɛɨɬɤɢ ɧɟɮɬɹɧɵɯ ɦɟɫɬɨɪɨɠɞɟɧɢɣ Ɇ.:
ɇɟɞɪɚ, 1991. 294 ɫ.
9. Ⱥɤɩɟɪɨɜ ɇ.Ⱥ. Ɉ ɩɥɨɬɧɨɫɬɢ ɫɟɬɤɢ
ɫɤɜɚɠɢɧ ɢ ɜɥɢɹɧɢɢ ɟɟ ɧɚ ɧɟɮɬɟɨɬɞɚɱɭ
ɡɚɥɟɠɟɣ ɧɚ ɦɨɪɫɤɢɯ ɦɟɫɬɨɪɨɠɞɟɧɢɹɯ
Estimation of formations oil recovery
capacity considering their heterogeneity and
wells grid density
N.A.Akperov, G.A.Hamidov, S.F.Musayev
Abstract
The estimation of formations oil recovery
on the basis of field data depending on well
grid density considering their heterogeneity is
studied here in the article.
A dynamic analysis of actual materials
subject to water injection into operation
27
Elmi srlr, 2008(24)
Neftqazlayih
replacement by water and formation layer wise
heterogeneity for definition of oil fields final
recovery factor was obtained. These formulas
allowed to define final recovery factors of
KaC1, KaC2 and KaC3 horizons at Govsani
field and the obtained results were applied
while oil reserves recalculation.
systems was carried out. The dependence of
formations oil recovery upon well grid
density was established. A parameter
accounting offshore oil field collector
properties
and
their
grades
was
predetermined. The dependence between a
factor and grades sum was obtained. A
formula, considering heterogeneity of oil
.
UOT 622.276.52
NEFT V QAZ EHTYATLARININ DQQLDRLMS L LAQDAR
GÜNL YATA@ININ LNMSNN BAA ÇATDIRILMASI
E.B.Vliyeva, R.R.Cfrov, H.A.Hmidov
kimi qԥbul edilib), uy÷un olaraq, 1980 vԥ
1984 – cü illԥrdԥ iúlԥnmԥyԥ daxil olmuúlar.
1980 – ci ildԥn iúlԥnmԥyԥ daxil olmuú
Balaxanı lay dԥstԥsinin X horizontu vԥ FLD
yata÷ın ԥsas iúlԥnmԥ obyektlԥrindԥn olub,
yataq üzrԥ neftin ümumi balans ehtiyatının
(A+B+C1+C2) 79.3, çıxarıla bilԥn ehtiyatın
isԥ 84.4 % - ni özündԥ cԥmlԥúdirmiúdir. Bunu
nԥzԥrԥ alaraq, göstԥrilԥn obyektlԥr haqqında
ԥtraflı mԥlumat vermԥyi vacib sayırıq.
X horizont Balaxanı lay dԥstԥsinin ԥn
aúa÷ı horizontu olub, 1980 – ci ildԥ 4 saylı
axtarıú quyusunun 230 t/gün neft hasilatı ilԥ
istismara daxil olmuúdur; sonradan tԥdricԥn 8,
130, 136 vԥ b. saylı quyular yüksԥk hasilatla
fontan üsulu ilԥ istismara daxil olmuúlar.
X horizontun baúlan÷ıc lay tԥzyiqi úԥrti
hidrostatik tԥzyiqdԥn 22 %, doyma tԥzyiqdԥn
isԥ 46 % çox olmuúdur.
22.03.1988 – ci ildԥ 150 saylı quyu
vasitԥsi ilԥ laya dԥniz suyu vurulmasına
baúlanılmıúdır; su vurulmasına baúlanma
vaxtına qԥdԥr baúlan÷ıc lay tԥzyiqi 34 – dԥn
23.2 MPa – a qԥdԥr azalmıúdır (tԥzyiqin
azalma tempi 0.168 MPa / ay olmuúdur).
øúlԥnmԥnin ԥvvԥlindԥn X horizontdan
ilk balans ehtiyatının 34.9 % - i qԥdԥr neft
hasil edilmiúdir. Hasilatın maksimum hԥddi
1987 – ci ilԥ tԥsadüf edir vԥ ilk çıxarıla bilԥn
ehtiyatın 5.7 % - ni tԥúkil edir. Cari tarixԥ bu
temp azalmıú vԥ 2.9 % tԥúkil edir. Azalmanın
ԥsas sԥbԥbi son illԥrdԥ X horizonta yeni
quyuların qazılmasının dayandırılması vԥ süni
tԥsir üsulunun çox aúa÷ı sԥviyyԥdԥ aparılması
Abúeron – Balaxanyanı zonasının
daxilindԥ böyük ehtiyatlara malik vԥ yüksԥk
mԥhsuldarlıqları ilԥ xarakterizԥ olunan neft vԥ
qazkondensat tipli yataqlar mövcuddur. Bu
yataqlardan biri dԥ 1979 – cu ildԥ kԥúf edilmiú
vԥ hazırda iúlԥnmԥnin ikinci mԥrhԥlԥsindԥ olan
Günԥúli yata÷ıdır. Qazılmıú axrarıú – kԥúfiyyat
quyularının sınaq iúlԥri nԥticԥsindԥ yata÷ın
çoxlaylı olması aydınlaúdırıldı; neft vԥ qaz
yı÷ımları mԥhsuldar qat çöküntülԥrinin alt vԥ
üst úöbԥlԥrinin lay dԥstԥlԥri (QaLD – 3, QA,
QÜG, FLD) vԥ horizontları (V, VI, VIII, IX, X)
quyuların
ilԥ ԥlaqԥdardır. Bundan ԥlavԥ,
geofiziki tԥdqiqat materiallarına ԥsasԥn
Suraxanı (C, D,I1), Sabunçu (II, III, IV) vԥ
Balaxanı (VII) lay dԥstԥlԥrinin horizontlarının
da mԥhsuldar olaca÷ını söylԥmԥyԥ ԥsas vardır.
KH faza tԥrkiblԥrinԥ görԥ paylanma
xüsusiyyԥtlԥrinin tԥhlili göstԥrilԥn horizontlarda
yı÷ımların qaz fazasında olmasını söylԥmԥyԥ
ԥsas verir.
Belԥliklԥ, Günԥúli yata÷ında mԥhsuldar
qatın (MQ) kԥsiliúindԥ Suraxanı, Sabunçu vԥ
Balaxanı lay dԥstԥsinin VII horizontu da daxil
olmaqla 2400 m dԥrinliyԥ qԥdԥr KH qaz, 2400
– 3200 m intervalında maye (VIII, IX, X, FLD,
QÜG) vԥ 3200 m – dԥn aúa÷ı (QÜG, QA,
QaLD) yenidԥn qaz fazalarındadır (ԥksԥr
hallarda neft haúiyԥsinԥ malik).
Günԥúli yata÷ında ehtiyatların böyük
hԥcmԥ malik olması, kollektorların hԥcm –
süzülmԥ parametrlԥrinin yaxúı olması ilԥ
fԥrqlԥnԥn X, FLD vԥ QA ԥsas iúlԥnmԥ
obyektlԥri olub (layihԥ sԥnԥdindԥ bazis obyekti
28
Elmi srlr, 2008(24)
Neftqazlayih
FLD – nin neftli laylarının iúlԥnmԥsinin 2 – ci
mԥrhԥlԥsi baúlayır.
Qeyd etmԥk lazımdır ki, yataqların
iúlԥnmԥ prosesindԥ neft hasilatı dinamikasının
mürԥkkԥbliyi iúlԥnmԥ mԥrhԥlԥlԥrinin sԥrhԥdlԥrinin tԥyini mԥsԥlԥsini çԥtinlԥúdirir.
øúlԥnmԥnin 1-ci mԥrhԥlԥsinin tԥyini heç bir
çԥtinlik törԥtmir vԥ illik neft hasilatının
maksimum qiymԥtinԥ uy÷un gԥlir. Digԥr
tԥrԥfdԥn, iúlԥnmԥnin 2, 3 vԥ 4 – cü
mԥrhԥlԥlԥrinin sԥrhԥdlԥrini birmԥnalı tԥyin
etmԥk çԥtinlik törԥdir vԥ buna tԥdqiqatçılar
müxtԥlif prizmalardan yanaúırlar [1, 2].
øúlԥnmԥnin 2 – ci mԥrhԥlԥsinԥ hasilatın
maksimum vԥ bundan 5 % - dԥn çox olmayan
qiymԥtlԥrinԥ uy÷un gԥlԥn vaxt intervalı aid
edilir.
Günԥúli yata÷ı üzrԥ iúlԥnmԥnin 2 – ci
mԥrhԥlԥsi, úԥkil 2 – dԥn göründüyü kimi,
2007 – ci ildԥ baúa çatır; 1992 – ci il hasilatın
pik dövrü vԥ 2007 – ci il hasilatın sabitlԥúmԥ
dövrünü ԥhatԥ edir. øúlԥnmԥnin 1 vԥ 2 - ci
mԥrhԥlԥlԥri yata÷ın iúlԥnmԥ dövrünün faktiki
mԥlumatlarına ԥsasԥn tԥyin edilmiúdir.
Yata÷ın iúlԥnmԥsinin 3 vԥ 4 - cü mԥrhԥlԥlԥri proqnoz göstԥricilԥrinԥ ԥsasԥn tԥyin
edilmiúdir. Yataq üzrԥ proqnoz göstԥricilԥri 4
variantda verilmiúdir (úԥɤ. 3).
Günԥúli
yata÷ı
üzrԥ
proqnoz
göstԥricilԥrinԥ ԥsasԥn tԥyin edilmiú iúlԥnmԥnin 3-cü mԥrhԥlԥsi 2007-2008 vԥ 4-cü
mԥrhԥlԥsi 2018-2035-ci il intervallarını ԥhatԥ
edir.
FLD – nin yata÷ın ԥn mԥhsuldar obyekti
oldu÷unu
nԥzԥrԥ
alaraq,
proqnoz
göstԥricilԥrinԥ ԥsasԥn tԥyin edilmiú iúlԥnmԥ
mԥrhԥlԥlԥrindԥ hasil edilԥcԥk neftin miqdarı
bu lay dԥstԥsi üzrԥ dԥ verilmiúdir (úԥkil 4).
Cԥdvԥldԥ Günԥúli yata÷ı vԥ FLD – si
üzrԥ iúlԥnmԥnin 4-cü mԥrhԥlԥsindԥ (o cümlԥdԥn 3 vԥ 4-cü proqnoz mԥrhԥlԥlԥri üzrԥ)
hasil edilԥcԥk neftin miqdarı göstԥrilmiúdir.
Göründüyü kimi, hԥm yataq vԥ hԥm dԥ FLD –
si üzrԥ hasil edilԥcԥk neftin maksimum
miqdarı iúlԥnmԥnin 2–ci mԥrhԥlԥsi vaxt
intervalını ԥhatԥ edir; belԥ ki, iúlԥnmԥnin 2 –
ci mԥrhԥlԥsindԥ yataq üzrԥ 85.6 mln. t (24.8
%), FLD – si üzrԥ isԥ 57.8 mln. t (26.2 %)
neft hasil edilԥcԥkdir.
Yataq üzrԥ iúlԥnmԥnin 1980 – 2035 – ci
illԥr vaxt intervalında 179.5 mln. t neft hasil
edilԥcԥkdir ki, bu da son neftçıxarma
ԥmsalına nail olmaq demԥkdir.
ilԥ izah oluna bilԥr; belԥ ki, iúlԥnmԥnin
ԥvvԥlindԥn X horizonta vurulan su çıxarılan
mayenin lay úԥraitindԥ 20.8 % kompensasiya
edir.
X horizont neftli layının intensiv templԥ
iúlԥdilmԥsi, suvurma prosesinin gecikmԥsi vԥ
lazımi sԥviyyԥdԥ aparılmaması sԥbԥblԥrindԥn
layın enerjisi tez bir zamanda tükԥnmԥyԥ
baúlamıú (ilk lay tԥzyiqi 34 MPa – dan
16.4 MPa – a qԥdԥr azalmıúdır) vԥ nԥticԥdԥ
yata÷ın ԥsas sahԥlԥrindԥ hԥll olmuú qaz
rejiminin yaranmasına, quyuların gündԥlik
hasilatlarının azalmasına gԥtirib çıxarmıúdır.
01.04.2006 – cı il vԥziyyԥtinԥ X horizont 41
quyu vasitԥsilԥ iúlԥnmԥdԥdir ki, bunların da 78
% - i lay tԥzyiqinin azalması sԥbԥbindԥn, qazlift
istismar üsuluna keçirilmiúdir.
FLD – nin qalınlı÷ı 120 – 150 m
intervalında dԥyiúilir vԥ litoloji tԥrkibcԥ qum –
alevrit vԥ gil laylarının ritmik növbԥlԥúmԥsindԥn ibarԥtdir. FLD – nin kol-lektorları
kԥsiliúin 2 (alt vԥ üst) intervalında cԥmlԥúib vԥ
10 – 20 m – lik gil qatı ilԥ ayrılırlar. Bu
kollektorların yata÷ın sahԥsi üzrԥ yaxúı
izlԥnmԥsinԥ baxmayaraq, úimal qanadda
mԥrkԥzi vԥ cԥnub qanada nisbԥtԥn çox gillԥúir
vԥ hԥcm – süzülmԥ parametrlԥrinin nisbԥtԥn
kiçik qiymԥtlԥri ilԥ xarakterizԥ olunurlar.
FLD – nin iúlԥnmԥsi 1980 – ci ildԥ, strukturun qԥrb periklinal hissԥsindԥ qazılmıú 6 saylı
axtarıú quyusunun 320 t / gün neft hasilatı ilԥ
istismara daxil olması ilԥ baúlanmıúdır.
Sonradan ardıcıllıqla 7, 12, 17, 19, 20 vԥ b.
saylı axtarıú – kԥúfiyyat quyuları istismara daxil
edilmiúlԥr; quyuların baúlan÷ıc hasilatları 300 –
450 t / gün neft tԥúkil etmiú vԥ fontan üsulu ilԥ
istismara daxil olmuúlar. Yata÷ın kütlԥvi
qazılması 1983 – 1990 – cı illԥrdԥ aparılmıú vԥ
nԥticԥdԥ dԥnizin dԥrinliyi 84 – 120 m olan
strukturun CQ hissԥsi iúlԥnmԥyԥ daxil
edilmiúdir. Sonradan, 1994 – 1997 – ci illԥr
intervalında 8 saylı stasionar dԥniz platformasından qazılan vԥ FLD – dԥn istismara daxil
edilԥn 26, 288, 289, 296, 297, 299 saylı quyular
vasitԥsilԥ yata÷ın ta÷ hissԥsi dԥ iúlԥnmԥyԥ cԥlb
edilir (úԥkil 1).
FLD – nin iúlԥnmԥsi illԥrindԥ neft hasilatı
1981 – ci ilԥ nisbԥtԥn 1983 – cü ildԥ 4,4; 1986 –
cı ildԥ 27,6 vԥ maksimum hasilat ili olan 1992 –
ci ildԥ isԥ 37,4 dԥfԥ artmıúdır. Bu müddԥt
ԥrzindԥ FLD üzrԥ ümumi neft hasilatı baúlan÷ıc
balans vԥ çıxarıla bilԥn ehtiyatın, uy÷un olaraq,
18.9 vԥ 36,3 % - ni tԥúkil edir. 1993 – cü ildԥn
29
Elmi srlr, 2008(24)
Neftqazlayih
Göstԥrilԥn mԥlumatlara ԥsasԥn Günԥúli
yata÷ında FLD – nin neftli layı iúlԥnmԥnin 2
– ci mԥrhԥlԥsinin davam etdiyini söylԥmԥyԥ
imkan verir.
ùԥk.1. G ünԥúki yata÷ının FLD-nin tavanına görԥ struktur xԥritԥ
FLD – nin neft hasilatı dinamikasına
ԥsasԥn 1992 – ci maksimum hasilat ilindԥn
sonrakı 5 il ԥrzindԥ hasilat ԥvvԥlcԥ 1.8 – 11.8 %
azalmıú, sonrakı 4 ildԥ 1.1 – 2.9 % artmıúdır;
2001 – 2005 – ci illԥrdԥ neft hasilatı, demԥk
olar ki, sabitlԥúmiúdir (artım 0.5 % tԥúkil edir).
30
Elmi srlr, 2008(24)
Neftqazlayih
Cԥdvԥl 1
Yataq üzrԥ
Neft, mln.t
%
FLD üzrԥ
Neft, mln.t
%
Göstԥricilԥr
Tarix
1. Sulaúmanın baúlama
vaxtı
1988
35.5
10.3
16.4
7.4
1980-1992
47.1
13.6
33.5
15.2
1993-2007
85.6
24.8
57.8
26.2
2008-2018
37.4
10.8
22.3
10.1
2019-2035
9.4
2.7
4.1
1.8
1980-2035
179.5
51.9
117.7
53.3
2.øllik
hasilatın
dövrü-iúlԥnmԥnin
mԥrhԥlԥsi
pik
1-ci
3.øllik
hasilatın
sabitlԥúmԥ
dövrüiúlԥnmԥnin 2-ci mԥrhԥlԥsi
4.Hasilatın
proqnoz
dövrü-iúlԥnmԥnin
3-cü
mԥrhԥlԥsi
5.Hasilatın
proqnoz
dövrü-iúlԥnmԥnin
4-cü
mԥrhԥlԥsi
Ümumiyyԥtlԥ, yataqların hansı iúlԥnmԥ
mԥrhԥlԥsindԥ olmalarından asılı olaraq müxtԥlif
geoloji – texniki vԥ texnoloji tԥdbirlԥrin hԥyata
keçirilmԥsi tԥlԥb olunur. FLD –in iúlԥnmԥnin 2 – ci
mԥrhԥlԥsinin axırında olmasını, müԥyyԥn qԥdԥr
sulaúmasını
vԥ
getdikcԥ
sulaúmanın
intensivlԥúmԥsini nԥzԥrԥ alaraq, neftli layların
yata÷ın blokları daxilindԥ sulaúma xarakterini
aydınlaúdırmaq xüsusi ԥhԥmiyyԥt kԥsb edir.
Qeyd etmԥk lazımdır ki, Günԥúli yata÷ında
quyular istismara FLD – nin alt paçkası (FLDa)
perforasiya edilmԥklԥ daxil edilirlԥr vԥ tam
sulaúdıqdan sonra (90 %) üst paçka sınaqdan
keçirilir [3 ]. Quyuların geofiziki tԥdqiqat vԥ sınaq
mԥlumatlarına ԥsasԥn FLD – nin kԥsiliúindԥ sԥrbԥst
su layının olmaması tԥsdiq edilmiúdir [ 4 ].
FLD geniú konturarxası sahԥyԥ malikdir vԥ
neft – su konturunun hԥrԥkԥti istismarın ilk
illԥrindԥn, laya suvurma prosesi baúlanmazdan da
ԥvvԥl müúahidԥ edilmiúdir. Bu, yata÷ın CQ
qanadında daxili vԥ xarici konturlar arasında
yerlԥúԥn quyuların sulaúması ilԥ tԥsdiqini
31
tapmıúdır. Bu da konturarxası zonanın
böyük potensial enerjiyԥ malik olmasını
göstԥrir.
1984 – 1989 – cu illԥrdԥ quyuların
istismara kütlԥvi (1984 – cü ildԥ 9, 1989 –
cu ildԥ isԥ 17 quyu) vԥ yüksԥk hasilatlarla
daxil olmaları lay tԥzyiqinin azalmasına
vԥ buna uy÷un neft – su konturunun
bloklar daxilindԥ müxtԥlif intensivliklԥ
hԥrԥkԥt etmԥsinԥ sԥbԥb olmuúdur.
Hesablamalar göstԥrir ki, suvurma
prosesinԥ baúlamazdan ԥvvԥl neft – su
konturunun tԥbii hԥrԥkԥti nisbԥtԥn kiçik,
11 m / ay sürԥtlԥ baú vermiú, 1986 – cı
ildԥn sonra 2 vԥ 3 – cü istismar cԥrgԥlԥri
istiqamԥtindԥ neft – su konturunun hԥrԥkԥt
sürԥti, tԥxminԥn 2 dԥfԥ artaraq, 19.6 -20.6
m / ay tԥúkil etmiúdir. 1993 – cü ildԥn
sonrakı dövr ԥrzindԥ növbԥti 4 vԥ 5 – ci
istismar cԥrgԥlԥrindԥ yerlԥúԥn quyular
tԥdricԥn sulaúmaya baúlamıú vԥ bu zaman
neft – su konturunun hԥrԥkԥt sürԥtinin orta
qiymԥti 13.7 – 7.1 m / ay olmuúdur[ 4 ].
Elmi srlr, 2008(24)
I II III 200
IV 180
, , .
7000
160
6000
140
5000
120
4000
100
3000
80
60
2000
40
1000
8000
Neftqazlayih
20
0
0
1980 1985 1990 1995 2000 2005 2010 2015 2020 2025 2030 2035 2040
K
ùԥk.2. Günԥúli yata÷ı üzrԥ iúlԥnmԥ göstԥricilԥrinin dinamikası
0,600
0,500
0,400
0,300
0,200
0,100
0,000
1980
1990
2000
2010
2020
2030
2040
I II III IV ùԥk. 3. Günԥúli yata÷ı üzrԥ proqnoz variantlarında neftvermԥ ԥmsallarının
(K ) dinamikası
32
Elmi srlr, 2008(24)
I II III IV 90
5000
, , .
100
80
70
4000
60
3000
50
40
2000
30
20
1000
6000
Neftqazlayih
10
0
0
1980 1985 1990 1995 2000 2005 2010 2015 2020 2025 2030 2035 2040
ùԥk. 4. Fasilԥ lay dԥstԥsi üzrԥ iúlԥnmԥ göstԥricilԥrinin dinamikası
Hazırda FLDa paçkası üzrԥ sulaúma
yata÷ın ta÷ hissԥsindԥ yerlԥúԥn (blok VIII –
188, 190; blok IX – 220, 235, 256, 259, 268,
269 vԥ b. saylı quyular) quyulardan baúqa
bütün neftli sahԥlԥri ԥhatԥ etmiúdir. FLDa
paçkasından sulaúan quyular tԥdricԥn FLDü
paçkaya qaytarılmıú vԥ nԥticԥdԥ quyular susuz
neftlԥ istismara yenidԥn daxil olmuúlar.
FLD – nin iúlԥnmԥsinin paçkalar üzrԥ
aparılması neft – su konturunun hԥrԥkԥtini
daha da mürԥkkԥblԥúdirmiúdir; nԥticԥdԥ
konturların cari vԥziyyԥtlԥrinin kԥskin
fԥrqlԥnmԥsinԥ sԥbԥb olmuúdur.
Belԥliklԥ, Günԥúli yata÷ının iúlԥnmԥsinin
hazır ki vԥziyyԥtindԥ qalıq çıxarıla bilԥn neft
ehtiyatını hasil etmԥk üçün aúa÷ıdakı tԥdqiqat
iúlԥri aparılmıúdır:
Ɣ Ԥsas iúlԥnmԥ obyektlԥri üzrԥ yeni
struktur xԥritԥlԥr tԥrtib edilmiú vԥ bloklar
daxilindԥ ilk neft – qaz, neft – su vԥ qaz – su
konturlarının mütlԥq dԥrinliklԥri tԥyin
edilmiúdir;
Ɣ Yata÷ın úimal, mԥrkԥz vԥ cԥnub
sahԥlԥrindԥ kollektorların hԥcm – süzülmԥ
parametrlԥrinin müxtԥlif olması sԥbԥbindԥn,
yeni struktur ԥsaslar üzrԥ neft, qaz vԥ
kondensat ehtiyatları dԥqiqlԥúdirilmiú vԥ
göstԥrilԥn sahԥlԥr üzrԥ ayrıca hesablanmıúdır;
Ɣ Quyuların mԥnimsԥnilmԥ vԥ istismar
mԥlumatlarına ԥsasԥn iúlԥnmԥ obyektlԥri üzrԥ
bloklar daxilindԥ cari konturlar tԥyin
edilmiúdir;
Ɣ Mԥhsuldar qat çöküntülԥrinin aúa÷ı
obyektlԥrindԥn
yuxarı
horizontlara
qaytarılacaq quyuların cari kontur daxilinԥ
düúmԥlԥrinin tԥmin olunması mԥqsԥdilԥ bir
sıra xԥritԥlԥrdԥ quyuların yerlԥúmԥ sxemlԥri
tԥrtib edilmiúdir;
Ɣ Ԥsas iúlԥnmԥ obyektlԥrindԥ lay
tԥzyiqinin xeyli azalması vԥ quyuların qazlift
istismar üsuluna keçirilmԥsi çıxarıla bilԥn neft
ehtiyatının iúlԥnmԥ layihԥsindԥ nԥzԥrdԥ tutulan
miqdarından artıq olaca÷ını tԥmin etmԥlidir.
Hasil olunan neftin çıxarılmasına material
balans tԥnliyinin tԥtbiqi ilԥ qazlift istismar
üsulunun enerji payının hesabına ԥlavԥ
çıxarılacaq neftin miqdarı kԥmiyyԥtcԥ
qiymԥtlԥndirilmiúdir;
Ɣ Neft çıxarma ԥmsalını artırmaq
mԥqsԥdilԥ yata÷ın iúlԥnmԥsini kompleks
dinamik üsulların tԥtbiqi ilԥ aparılması,
yata÷ın úimal, mԥrkԥz vԥ cԥnub sahԥlԥri üzrԥ
neftçıxarma ԥmsalının diaqnostikası vԥ
mexaniki istismar üsulların tԥtbiqi ilԥ çıxarıla
bilԥn neft ehtiyatının artırılması mԥsԥlԥlԥrinin
hԥllinԥ baxılmıúdır;
Ɣ Yata÷ın ùmù vԥ CQ qanadları üzrԥ neft
– su konturlarının müxtԥlif sürԥtlԥrԥ malik
olmasını nԥzԥrԥ alaraq, bloklar daxilindԥ
hԥrԥkԥt sürԥtlԥri tԥyin edilmiúdir; bu
mԥlumatlar quyuların yuxarı horizontlara
33
Elmi srlr, 2008(24)
Neftqazlayih
Ƚɸɧɟɲɥɢ
//Ⱥɡɟɪɛɚɣɞɠɚɧɫɤɨɟ ɇɟɮɬɹɧɨɟ
ɏɨɡɹɣɫɬɜɨ. 2003, ʋ11. C. 13-18.
4. Nԥrimanov A.Ԥ., Cԥfԥrov R,R.
Günԥúli yata÷ı üzrԥ karbohidrogenlԥrin
paylanması vԥ iúlԥnmԥni tԥmin edԥn geoloji
amillԥrin tԥdqiqi //Azԥrbaycan Geoloqu. 2000,
ʋ 5. S. 44-55.
qaytarılması
iúlԥrinin
keyfiyyԥtinin
yaxúılaúdırılmasını tԥmin edԥcԥkdir.
Göstԥrilԥn tԥdbirlԥrdԥn ԥlavԥ, qalıq neft
ehtiyatlarının çıxarılmasını tԥmin etmԥk
mԥqsԥdilԥ aúa÷ıdakı tԥxirԥsalınmaz kompleks
geoloji – texniki vԥ texnoloji tԥdbirlԥrin yerinԥ
yetirilmԥsi tԥlԥb olunur:
Ɣ FLD vԥ X horizont neftli laylarının
neft – su konturlarının cari vԥziyyԥtlԥri nԥzԥrԥ
alınaraq
suvurma
sisteminin
tԥkmillԥúdirilmԥsinԥ nail olmaq;
Ɣ Quyularda sulaúmanın qarúısını almaq
vԥ
neftin
sıxıúdırılması
istiqamԥtini
tԥnzimlԥmԥk üçün izolyasiya metodunun
seçilmԥsi vԥ tԥtbiqi hԥyata keçirilmԥli;
Ɣ QA, FLD vԥ X horizontun bazis
iúlԥnmԥ obyektlԥri oldu÷unu nԥzԥrԥ alaraq,
quyuların yuxarıda yerlԥúԥn IX, VIII, VII vԥ s.
horizontlara qaytarılması tԥnzimlԥnmԥlidir;
bunun
üçün
bazis
horizontlarından
qaytarılacaq
quyuların
yerlԥúmԥsi
vԥ
qaytarılması nԥzԥrdԥ tutulan horizontların cari
neft – su konturları mԥlumatlarından istifadԥ
edilmԥlidir;
Ɣ Lay tԥzyiqinin neftli laylar üzrԥ
dönmԥdԥn tԥdricԥn azalması sԥbԥbindԥn
quyuların qazlift istismar üsuluna keçirilmԥsi
davam
etdirilmԥklԥ
bԥrabԥr
quyuların
tԥnzimlԥnmiú rejimlԥrdԥ iúlԥdilmԥsi tԥmin
edilmԥlidir;
Ɣ Yata÷ın mԥrkԥzi IX vԥ X, hԥmçinin
XIV bloklarında FLDa obyektindԥn iúlԥyԥn
quyuların sulaúaca÷ı tԥqdirdԥ, onları FLDü
paçkasına qaytarmamıúdan ԥvvԥl suların
izolyasiya iúlԥri yerinԥ yetirilmԥlidir.
Göstԥrilԥn tԥdbirlԥrin yerinԥ yetirilmԥsi
iúlԥnmԥ layihԥsindԥ nԥzԥrdԥ tutulan hԥcmdԥn
artıq neft hasil edilmԥsini tԥmin etmԥk üçün
ԥsas olaca÷ı úübhԥ do÷urmamalıdır.
2"<"+ "'"! %+!""04
=/ +4 + *!"W% <+"
1! 3
ɗ.Ȼ.ȼɟɥɢɟɜɚ, Ɋ.Ɋ.Ⱦɠɚɮɚɪɨɜ, Ƚ.Ⱥ.Ƚɚɦɢɞɨɜ
1!
ɉɥɨɳɚɞɶ Ƚɸɧɟɲɥɢ ɪɚɫɩɨɥɨɠɟɧɚ ɜ
ɩɪɟɞɟɥɚɯ Ⱥɩɲɟɪɨɧɨ-ɉɪɢɛɚɥɯɚɧɫɤɨɣ ɡɨɧɵ
ɩɨɞɧɹɬɢɣ ɤ ɫɟɜɟɪɨ-ɜɨɫɬɨɤɭ ɨɬ ɇɟɮɬ
Ⱦɚɲɥɚɪɵ, ɨɬɞɟɥɹɹɫɶ ɨɬ ɧɟɟ ɧɟɛɨɥɶɲɨɣ
ɫɟɞɥɨɜɢɧɨɣ. ɉɪɨɦɵɲɥɟɧɧɚɹ ɧɟɮɬɟɝɚɡɨɧɨɫɧɨɫɬɶ
ɦɟɫɬɨɪɨɠɞɟɧɢɹ
ɫɜɹɡɚɧɚ
ɫ
ɨɬɥɨɠɟɧɢɹɦɢ
ɩɪɨɞɭɤɬɢɜɧɨɣ
ɬɨɥɳɢ
ɫɪɟɞɧɟɝɨ ɩɥɢɨɰɟɧɚ.
ɉɨ
ɪɟɡɭɥɶɬɚɬɚɦ
ɩɪɨɜɟɞɟɧɧɵɯ
ɩɨɢɫɤɨɜɨ-ɪɚɡɜɟɞɨɱɧɵɯ ɪɚɛɨɬ ɜ ɪɚɡɪɟɡɟ
ɨɬɥɨɠɟɧɢɣ ɩɪɨɞɭɤɬɢɜɧɨɣ ɬɨɥɳɢ ɜɵɹɜɥɟɧɵ
ɩɪɨɦɵɲɥɟɧɧɵɟ
ɡɚɥɟɠɢ
ɧɟɮɬɢ
ɢ
ɝɚɡɨɤɨɧɞɟɧɫɚɬɚ ɜ Ʉɚɋ-3, ɉɄ, ɇɄɉ, ɇɄȽ,
ɋɉ, ɏ, ,ɏ, V,,,,V,, V ɝɨɪɢɡɨɧɬɚɯ. ɇɚɪɹɞɭ ɫ
ɜɵɹɜɥɟɧɧɵɦɢ
ɡɚɥɟɠɚɦɢ
ɩɨ
ɞɚɧɧɵɦ
ɩɪɨɦɵɫɥɨɜɨ-ɝɟɨɮɢɡɢɱɟɫɤɢɯ ɢɫɫɥɟɞɨɜɚɧɢɣ
ɫɤɜɚɠɢɧ ɩɪɟɞɩɨɥɚɝɚɟɬɫɹ ɧɚɥɢɱɢɟ ɡɚɥɟɠɟɣ
ɝɚɡɨɤɨɧɞɟɧɫɚɬɚ ɜ ɫɭɪɚɯɚɧɫɤɨɣ ɋ, Ⱦ, ,1),
ɫɚɛɭɧɱɢɧɫɤɨɣ (,,, ,,,, ,V) ɢ ɛɚɥɚɯɚɧɫɤɨɣ
(V,,) ɫɜɢɬɚɯ.
ȼ ɪɚɛɨɬɟ ɧɚ ɨɫɧɨɜɚɧɢɢ ɮɚɤɬɢɱɟɫɤɨɝɨ
ɦɚɬɟɪɢɚɥɚ ɞɚɸɬɫɹ ɪɟɡɭɥɶɬɚɬɵ ɨɩɪɨɛɨɜɚɧɢɹ
ɢ ɷɤɫɩɥɭɚɬɚɰɢɢ ɫɤɜɚɠɢɧ, ɚɛɫɨɥɸɬɧɵɟ
ɨɬɦɟɬɤɢ ɧɚɱɚɥɶɧɵɯ ɜɨɞɨɧɟɮɬɹɧɵɯ ɤɨɧɬɚɤɬɨɜ ɩɨ ɤɚɠɞɨɦɭ ɨɛɴɟɤɬɭ ɜ ɩɪɟɞɟɥɚɯ ɨɬɞɟɥɶɧɵɯ ɛɥɨɤɨɜ, ɚ ɬɚɤɠɟ ɩɨ ɨɫɧɨɜɧɵɦ
ɨɛɴɟɤɬɚɦ ɛɵɥɢ ɨɩɪɟɞɟɥɟɧɵ ɬɟɤɭɳɢɟ
ɜɨɞɨɧɟɮɬɹɧɵɟ ɤɨɧɬɚɤɬɵ.
ȼ ɷɬɨɣ ɫɜɹɡɢ ɪɚɫɫɦɚɬɪɢɜɚɸɬɫɹ
ɜɨɡɦɨɠɧɨɫɬɢ ɩɟɪɟɜɨɞɚ ɫɤɜɚɠɢɧ ɢɡ ɧɢɠɟ
ɡɚɥɟɝɚɸɳɢɯ ɝɨɪɢɡɨɧɬɨɜ ɜ ɜɟɪɯɧɢɟ. Ⱦɥɹ
ɷɬɨɝɨ, ɩɨ ɨɫɧɨɜɧɵɦ ɨɛɴɟɤɬɚɦ ɛɵɥɢ
ɫɨɫɬɚɜɥɟɧɵ ɫɯɟɦɵ ɪɚɫɩɨɥɨɠɟɧɢɹ ɫɤɜɚɠɢɧ,
dbiyyat
1. ɂɜɚɧɨɜɚ Ɇ.Ɇ. Ⱦɢɧɚɦɢɤɚ ɞɨɛɵɱɢ ɢɡ
ɡɚɥɟɠɢ. Ɇ.: ɇɟɞɪɚ, 1976. 247 c.
2. Ȼɚɣɪɚɦɨɜ Ɇ.Ɇ., Ƚɚɦɛɚɪɨɜ Ⱥ.Ⱥ.
ȼɵɞɟɥɟɧɢɟ ɝɪɚɧɢɰ ɫɬɚɞɢɣ ɪɚɡɪɚɛɨɬɤɢ
ɨɛɴɟɤɬɚ
//Ⱥɡɟɪɛɚɣɞɠɚɧɫɤɨɟ
ɇɟɮɬɹɧɨɟ
ɏɨɡɹɣɫɬɜɨ. 1996, ʋ 8. C.15 -21.
3.Ⱥɤɩɟɪɨɜ ɇ.Ⱥ., Ʉɚɫɵɦɨɜ Ⱥ.Ⱥ.
ɋɨɫɬɨɹɧɢɟ ɜɵɪɚɛɨɬɚɧɧɨɫɬɢ ɡɚɩɚɫɨɜ ɧɟɮɬɢ
ɫɜɢɬɵ
ɩɟɪɟɪɵɜɚ
ɧɚ
ɦɟɫɬɨɪɨɠɞɟɧɢɢ
34
Elmi srlr, 2008(24)
Neftqazlayih
ɩɨɞɥɟɠɚɳɢɯ ɜɨɡɜɪɚɬɭ ɤ ɜɵɲɟɥɟɠɚɳɢɦ
ɨɛɴɟɤɬɚɦ.
ɂɧɬɟɧɫɢɜɧɚɹ ɪɚɡɪɚɛɨɬɤɚ ɨɫɧɨɜɧɵɯ
ɡɚɥɟɠɟɣ ɛɟɡ ɤɨɦɩɟɧɫɚɰɢɢ ɨɬɛɨɪɚ ɡɚɤɚɱɤɨɣ
ɜɨɞɵ ɩɪɢɜɟɥɚ ɤ ɡɧɚɱɢɬɟɥɶɧɨɦɭ ɫɧɢɠɟɧɢɸ
ɩɥɚɫɬɨɜɨɣ ɷɧɟɪɝɢɢ (ɨɫɨɛɟɧɧɨ ɜ ɰɟɧɬɪɚɥɶɧɨɣ ɱɚɫɬɢ ɡɚɥɟɠɟɣ) ɢ ɪɚɡɜɢɬɢɸ ɪɟɠɢɦɚ
ɪɚɫɬɜɨɪɟɧɧɨɝɨ ɝɚɡɚ. ȼ ɪɟɡɭɥɶɬɚɬɟ ɫɤɜɚɠɢɧɵ
ɩɨɫɥɟɞɨɜɚɬɟɥɶɧɨ ɛɵɥɢ ɩɟɪɟɜɟɞɟɧɵ ɧɚ
ɝɚɡɥɢɮɬɧɵɣ ɫɩɨɫɨɛ ɷɤɫɩɥɭɚɬɚɰɢɢ. ɋ ɢɫɩɨɥɶɡɨɜɚɧɢɟɦ ɭɪɚɜɧɟɧɢɹ ɦɚɬɟɪɢɚɥɶɧɨɝɨ
ɛɚɥɚɧɫɚ ɛɵɥ ɨɩɪɟɞɟɥɟɧ ɨɛɴɟɦ ɞɨɩɨɥɧɢɬɟɥɶɧɨɣ ɞɨɛɵɱɢ ɧɟɮɬɢ ɡɚ ɫɱɟɬ ɩɟɪɟɜɨɞɚ
ɫɤɜɚɠɢɧ
ɧɚ
ɝɚɡɥɢɮɬɧɵɣ
ɫɩɨɫɨɛ
ɷɤɫɩɥɭɚɬɚɰɢɢ.
Industrial oil and gas condensate deposits
in KaC-3, PK, NKP, NKG, SP, X, IX, VIII,
VI, V horizons are revealed as a result of
investigate and exploration works carried out
in pay section deposits.
The presence of gas condensate in
Suraxany (C, D, I), Sabunchy (II, III, IV) and
Balaxany (VII) suites is indicated as well as
deposits revealed according to wells field
investigation data.
The results of wells testing and operation
absolute works of initial water-oil contacts in
separate block are given in the article. Based
on actual material current oil-water contacts
are determined.
Therefore the possibilities of wells transfer
from low occurred horizon to top ones are
analyzed.
Intensive development of main deposits
without injection compensation leads to
considerable decrease of formation power
(right in central part of deposits) and dissolved
gas regime development. Then, wells have
been transferred to gas lift operation method.
The volume of additional oil production was
calculated using the material balance equation.
“Guneshly” field further development in
respect of closer definition of oil and gas
reserves
E.B.Veliyeva, R.R.Jafarov, G.A.Hamidov
Abstract
“Guneshly” field is located on Absheron –
Pribalakhany high zone to north-east from
Neft Dashlary, separated by little saddle.
Industrial oil and gas bearing capacity of field
is connected to middle pliocene pay section
deposits.
UOT 553.981/982 (26)
MAL ABERON QALXIMLARI ZONASINDA TLLRN
V NEFT QAZ YATAQLARININ FORMALAMASI RAT
M.. Mircfrov, Y.M.Birov, ..Cfrov
yerlԥúԥn
Novxanı,
Ԥúrԥfi,
Qaraba÷
yataqlarında isԥ yüksԥk neftlԥdoyma ilԥ
sԥciyyԥlԥnmԥyԥ baxmayaraq kollektorların
qalınlı÷ı çox azdır. Qalxımlar zonasının
perspektivliyinԥ maraq hԥlԥ dԥ azalmamıúdır,
lakin neftqaz yataqlarının kԥúfiyyatının
sԥmԥrԥliliyinin artırılması ԥsas vԥzifԥlԥrdԥn
biri oldu÷undan, iúlԥrin daha düzgün
istiqamԥtlԥndirilmԥsi üçün tԥdqiqat iúlԥrinin
nԥinki hԥcmini vԥ hԥm dԥ keyfiyyԥtini
ùimali Abúeron qalxımları zonasında
(úԥk.1) Q. Abúeron, Abúeron b., Novxanı,
Ԥúrԥfi, Qaraba÷ qalxımlarında MQ-nin alt
úöbԥsinin QaLD, QA, QD vԥ QÜQ lay
dԥstԥlԥrindԥ
sԥnaye
ԥhԥmiyyԥtli
neftqazkondensat
yataqları
açılmıúdır.
Dayazda yerlԥúԥn (500-700m) Q. Abúeron vԥ
Abúeron b. yataqlarında rezervuarların
hԥcminin çox böyük olmasına baxmayaraq
ehtiyatları olduqca azdır. 3000-4000m dԥrindԥ
35
Elmi srlr, 2008(24)
Neftqazlayih
artırmaq tԥlԥb olunur. Bununla ԥlaqԥdar olaraq
çöküntülԥrin
qumluluqları,
qalınlıqları,
litofasial, tektonik vԥ neftlilik-qazlılıq
xüsusiyyԥtlԥri müasir nöqteyi-nԥzԥrdԥn tԥhlil
edilmiúdir.
Alınmıú
nԥticԥlԥr
zonanın
perspektivliyini qiymԥtlԥndirmԥyԥ imkan
verir.
ùԥk.1. ùimali Abúeron qalxımlar zonasının icmal sxemi
36
Elmi srlr, 2008(24)
Neftqazlayih
90% tԥúkil edir. Bu göstԥrir ki, alt úöbԥnin
çöküntülԥri daha dԥrin dԥniz úԥraitindԥ
toplanmıú vԥ fliúԥ uy÷undursa, üst úöbԥnin
çöküntülԥri molass formasiyaya uy÷un gԥlir.
Eyni zamanda Q. Abúeron, Abúeron b.,
A÷burun-d. sahԥlԥrindԥ MQ-nin alt úöbԥsinin
çöküntülԥri gil laylarının tԥrkibindԥ yüksԥk
qumluluq, qum laylarında çeúidliyin vԥ
laylanma dԥrԥcԥsinin sԥviyyԥsinin aúa÷ı
olması ilԥ sԥciyyԥlԥnir vԥ burada çöküntülԥrin
nisbԥtԥn dayazda, yüksԥk energetik sԥviyyԥdԥ
toplandı÷ını göstԥrir.
Zonanın ùmQ-indԥn QD-nin tavanına görԥ
1000m-indԥn çox dԥrindԥ yerlԥúԥn Cù hissԥdԥ
miosen-tԥbaúir çöküntülԥrinin tԥrkibi dԥyiúmir,
lakin stratiqrafik vahidlԥrin qalınlı÷ı artır. Alt
úöbԥnin kԥsiliúindԥ isԥ gilliliyin keyfiyyԥtcԥ vԥ
kԥmiyyԥtcԥ artması ilԥ bԥrabԥr laylanma
dԥrԥcԥsi dԥ artır vԥ bu çöküntülԥr daha
dԥrindԥ, aúa÷ı energetik sԥviyyԥdԥ toplanma
ilԥ sԥciyyԥlԥnirlԥr.
Qoúadaú, Q. Abúeron, Abúeron b. vԥ
A÷burun qalxımlarının yerlԥúdiyi sahԥdԥ birbirindԥn ԥhԥmiyyԥtli dԥrԥcԥdԥ fԥrqlԥnԥn beú
litofasial zona ayırmaq olur: Q. Abúeron;
Abúeron b. vԥ qismԥn Q. Abúeron
qalxımlarının úimal qanadları; Abúeron b.sınıln ùmù hissԥsi; Cù periklinalı; Q. Abúeron
vԥ Abúeron b.-sının cԥnub qanadları (úԥk. 2).
Çöküntülrin sas litoloji xüsusiyytlri
ùm. Abúeron qalxımlar zonasının geoloji
kԥsiliúindԥ litofasial vԥ tektonik xüsusiyyԥtlԥri
ilԥ fԥrqlԥnԥn iki struktur-formasion mԥrtԥbԥ
müúahidԥ olunur: tԥbaúir-miosen vԥ pliosenpleystosen ( 1 ).
Tԥbaúir-miosen
çöküntülԥri
qalın
monoton gil qatlarından ibarԥtdir, tԥrkibindԥ
az qalınlıqlı, nadir, incԥ dԥnԥli sıx qumlualevritli
tԥbԥqԥlԥr
yerlԥúir.
Karotaj
diaqramlarında bԥzi hallarda qumlu-alevritli
tԥbԥqԥlԥrin qarúısında xüsusi müqavimԥtlԥri 410 Omm olan intervallara rast gԥlinir vԥ sınaq
zamanı zԥif qaz tԥzahürlԥri ilԥ müúayiԥt
olunurlar. Abúeron b.-nın cԥnub qanadında (8,
11 saylı quyular) tԥbaúir çöküntülԥrindԥ xüsusi
müqavimԥt hԥtta 10-100 Omm-ԥ çatır. Lakin
burada az miqdarda qaz tԥzahürlԥri ilԥ bԥrabԥr
yüksԥk karbonatlıq aúkar edilmiúdir. Gil qatları
o dԥrԥcԥdԥ monoton xarakter daúıyır ki, onları
xırda stratiqrafik vahidlԥrԥ bölmԥk çԥtinlԥúir.
MQ-ni döúԥyԥn çöküntülԥrdԥ pont, sarmat,
diatom, maykop, koun, barrem vԥ apt
stratiqrafik bölgülԥri az vԥ ya çox dԥrԥcԥdԥ
müԥyyԥnlԥúdirilmiúdir.
Pliosen çöküntülԥri qalın fliú vԥ molass
formasiyadan tԥúkil olunmuúdur. Kԥsiliú üzrԥ
aydın fԥrq nԥzԥrԥ çarpır. Ԥgԥr üst úöbԥnin
çöküntülԥri 80-90% qumlardan ibarԥtdirsԥ, alt
úöbԥnin çöküntülԥrindԥ gilliliyin miqdarı 70-
ùԥk.2. Qԥrbi Abúeron, Abúeron bankası, A÷burun dԥniz
MQ-nin alt úöbԥsinԥ görԥ litofasial sxem
37
Elmi srlr, 2008(24)
Neftqazlayih
çöküntülԥrinin sԥthi üzԥrindԥ yatır. Sumqayıt
çöküntülԥri Abúeron b.-nın úimal qanadında
ancaq úlamlarda müúahidԥ olunmuúlar.
Bundan ԥlavԥ, úimal istiqamԥtdԥ koun
çöküntülԥrinin bilavasitԥ alt tԥbaúir çöküntülԥri
üzԥrindԥ yatması müúahidԥ olunur, xüsusԥn
Q.Abúeron - Abúeron b. oxu üzԥrindԥ.
A÷burun-d. qalxımında üst tԥbaúirin oldu÷u da
aúkarlanıb. Belԥ fikir yaranır ki, üst tԥbaúirmaykop dövründԥ Q.Abúeron vԥ Abúeron b.
qalxımlarının uzandı÷ı istiqamԥtdԥ qԥdim
denudasion relyefin yüksԥkliklԥri yerlԥúibmiú
vԥ diatom dövrünԥ kimi öz geomorfoloji
simasını saxlaya bilmiúdir, yԥni geosinklinal
rejim denudasion proseslԥrlԥ ifadԥ olunmuúdur
vԥ o, tektonik xüsusiyyԥtlԥri müԥyyԥnlԥúdirmiúdir. Xırda fasilԥlԥr pontla MQ, alt úöbԥ
ilԥ üst úöbԥ (tԥxminԥn 0,1 mln.il) vԥ MQ ilԥ
a÷cagil arasında (1,5 mln.il) olmuúdur (5).
Tԥbaúir-miosen dövründԥ relyefdԥ
yaranmıú
dizyunktiv
vԥ
plikativ
dislokasiyaların yuxarıya do÷ru tԥdricԥn
söndüyü müúahidԥ olunur. Hԥtta Abúeron b.nın Cù periklinalında uzanan paralel
qırılmaların da irsi olması sübut olunur. ùm.
Abúeron qalxımlarının ùmQ hissԥsindԥ qԥdim
relyefin
parçalanması
qalxımların
hündürlüklԥrindԥ, qırılmaların amplitudasında
vԥ layların yatım bucaqlarında öz ԥksini tapır
(uy÷un olaraq, 300-700m, 50-250m, 25-300).
Qalxımlar zonasının Cù hissԥsinin
tektonikası litofasial xüsusiyyԥtlԥrԥ uy÷un
olaraq kԥskin seçilir (1). Burada qalxımların
hündürlüyü
100-200m-dԥn,
qırılmaların
amplitudaları 30-50m-dԥn, zonanın ta÷
hissԥsindԥ layların yatım bucaqları 3-4o- dԥn
artıq deyil. Qırılmaların MQ-dԥn altda yatan
süxurlarla ԥlaqԥlԥri yoxdur vԥ MQ-nin
kԥsiliúinin müxtԥlif hissԥlԥrindԥ yayılmıúlar vԥ
görünür, çöküntülԥrin qravitasion oturması ilԥ
ԥlaqԥdardırlar.
Neft-qaz yataqlarının paylanma
qanunauy\unluqları.
ùm. Abúeron qalxımları zonasında sԥnaye
ԥhԥmiyyԥtli neftqazkondensat yı÷ımları hԥm
sahԥ vԥ hԥm dԥ kԥsiliú üzrԥ qeyri-bԥrabԥr
paylanma ilԥ sԥciyyԥlԥnirlԥr. Q. Abúeronda
neft yı÷ımları QD vԥ QA lay dԥstԥlԥrindԥ
yerlԥúir. Hԥr ikisi formaca eynidir vԥ ta÷
zonanı kԥsԥn iki, tԥxminԥn paralel qırılmaların
arasında yerlԥúir. ùmQ-dԥ vԥ úԥrqdԥ NSK ilԥ
Q. Abúeron sahԥsindԥ laylanma
dԥrԥcԥsinin zԥifliyi QÜG, QÜQ, QD vԥ QA
lay dԥstԥlԥrinin karotaj diaqramlarında
seçilmԥsini çԥtinlԥúdirir. Q. Abúeron vԥ
Abúeron b.-nın úimal qanadlarında alt úöbԥnin
qumlulu÷u,
qum
vԥ
gil
laylarının
diferensiasiyası nisbԥtԥn artır.
Q.Abúeron vԥ Abúeron b.-nın cԥnub
qanadında (A÷burun sahԥsi daxil olmaqla)
laylanma dԥrԥcԥsi xeyli artır. Burada kԥsiliú
üzrԥ gilliliyin miqdarı da artır, laylanmanın
artmasına baxmayaraq gilliliyin qeyri-bԥrabԥr
paylanması nԥticԥsindԥ uzanma vԥ yatma
istiqamԥtlԥrindԥ ayrı-ayrı qum vԥ gil laylarının
izlԥnmԥsi
pislԥúir.
Görünür
energetik
sԥviyyԥnin nisbԥtԥn yüksԥkliyi nԥticԥsindԥ
qum vԥ gil laylarının tam diferensiasiyası
getmir. Ancaq A÷burun qalxımının daha
dԥrindԥ yerlԥúԥn cԥnub qanadında laylanma
dԥrԥcԥsinin artması müúahidԥ olunur.
Abúeron b.-nın ùmù hissԥsi yüksԥk
dԥrԥcԥ qumluluqla sԥciyyԥlԥnir. Burada qum
laylarının daxilindԥki gillԥr qeyri-bԥrabԥr
paylanmıúlar vԥ ayrıca qum vԥ gil layları
demԥk olar ki, nԥzԥrԥ çarpmır. Hԥtta QÜG vԥ
QD gillԥri arasındakı QÜQ lay dԥstԥsi
qumlulu÷un bir qԥdԥr artması ilԥ sԥciyyԥlԥnir,
sԥrhԥd nisbi xarakter daúıyır vԥ proksimal
zonaya yaxın olmanı göstԥrir.
Cù periklinal zonada miosendԥn irsi
qalan iki qırılma arasında, düúmüú blokda
kԥsiliú sistemsiz növbԥlԥúԥn massiv sulu
qumlar, qum daúları vԥ gillԥrlԥ tԥmsil
olunmuúlar.
Tektonik xüsusiyytlr.
Tԥbaúir-miosen
struktur-formasion
mԥrtԥbԥsinin tektonikası adԥtԥn Cù Qafqazın
quruluúu ilԥ ԥlaqԥlԥndirilir. Lakin, ùm.
Abúeron qalxımları zonası ùimali Qafqazın Cù
qurtaraca÷ından dԥrin qırılma-fleksura ilԥ
ayrılır. Digԥr tԥrԥfdԥn, ùm. Abúeron qalxımları
zonası
tabaúir-miosen
çöküntülԥrinin
stratiqrafik vahidlԥrinin tam olmaması vԥ
fasilԥlԥrin mövcudlu÷u ilԥ sԥciyyԥlԥnir.
Fasilԥlԥrin ölçülԥri sahԥ vԥ kԥsiliú üzrԥ dԥyiúir.
Ԥn böyük qeyri-uy÷un yatım antiklinorinin ta÷
zonası olan Q.Abúeron,
Abúeron b. vԥ
A÷burun-d. sahԥlԥrindԥ (Abúeron b.-nın
cԥnub qanadı daxil olmaqla) müúahidԥ olunur.
Burada diatom çöküntülԥri bilavasitԥ alt
tԥbaúir, üst tԥbaúir, koun vԥ maykop
38
Elmi srlr, 2008(24)
Neftqazlayih
hüdudlanırlar. ùimaldan keçԥn poz÷unluq
boyu, MQ-dԥn altda yatan diatom vԥ qismԥn
maykop gillԥrilԥ kontakta gԥlirlԥr. Cԥnubda isԥ
amplitudası 200-250m-ԥ çatan poz÷unluqla
ekranlaúırlar. Neft yı÷ımları linzavari, litoloji
vԥ hidrodinamiki mԥhduddurlar.
Abúeron b.-da úimal qanadın mԥrkԥzi
hissԥsini tutan QD yzrԥ
neftli laylar,
denudasiyaya u÷ramıú oliqosen-miosen yaúlı
süxurların üzԥrindԥ, parçalanmıú blokların
içindԥ yerlԥúir. Cԥnubda (ta÷yanı zonada),
uzununa qırılma ilԥ ekranlaúır, úimalda isԥ hԥr
blokda
hipsometrik
qiymԥtlԥrinԥ
görԥ
fԥrqlԥnԥn NSK yerlԥúir. Belԥliklԥ, yataq lay
tipli tektonik vԥ stratiqrafik ekranlıdır. Cԥnub
qanaddakı QaLD-dakı qazkondensat yata÷ı isԥ
litoloji vԥ tektonik ekranlıdır.
Abúeron b-sı ilԥ Novxanı qalxımı
arasındakı sahԥdԥ karbohidrogen yı÷ımlarına
rast gԥlinmԥmiúdir. Burada QD vԥ QA lay
dԥstԥlԥrindԥ kollektor yoxdur (2 saylı Gilavar
quyusunda QA istisna olmaqla). Novxanı,
Ԥúrԥfi vԥ Qaraba÷ yataqları ԥsasԥn ta÷
hissԥlԥrdԥ yerlԥúԥn lay tipli yataqlardır.
Novxanı yata÷ında litoloji vԥ hidrodinamiki
mԥhdudiyyԥt
nԥzԥrԥ
çarpır.
Belԥliklԥ,
qalxımlar zonasının ùmQ vԥ Cù hissԥlԥrindԥ
neftqazkondensat yı÷ım-larının paylanmasında
aúa÷ıdakı fԥrqlԥr müúahidԥ olunur.
Q.Abúeron, Abúeron b.-da neftlilikqazlılıq
QaLD, QA, vԥ QD lay
dԥstԥlԥrindԥdir, Ԥúrԥfi – Qaraba÷ zonasında
QÜQ lay dԥstԥsi ԥlavԥ olunur, daha kiçik
hipsometrik sԥviyyԥdԥ (500-700m) tԥmiz neft
yataqları (Q. Abúeron, Abúeron b.), dԥrindԥ isԥ
Novxanı, Ԥúrԥfi vԥ Qaraba÷ qazkondensatneft
vԥ neftqazkondensat yataqları yerlԥúir, Q.
Abúeron vԥ Abúeron b.-sında yataqlar kiçik
ehtiyatlarla, Novxanı, Ԥúrԥfi vԥ Qaraba÷
yataqlarında ehtiyatlar xeyli böyükdürlԥr, lakin
kiçik effektiv qalınlıqları ilԥ sԥciyyԥlԥnirlԥr.
Struktur-tektonik elementlrin formalaması raiti
Yura dövrü Cù Qafqaz sahԥsindԥ alp
geosinklinalının baúlan÷ıcı kimi qeyd olunur.
Lakin Abúeron arxipela÷ı sahԥsindԥ bu
çöküntülԥr açılmamıúdır. BP vԥ STATOYL
alyansının paleoúԥraitin icmalı qrafikinԥ görԥ
tabaúir dövründԥ burada dԥrin dԥniz rejimi
(pelaqik rejim) hökm sürürdü.
ùm. Abúeron qalxımları zonasında,
ilkin miosenԥ kimi dԥrin dԥniz úԥraiti qeyd
olunur. Tԥbaúir dövrünün ikinci yarısında bir
qԥdԥr dayazlaúma baú verir. Bununla belԥ,
dԥrin quyuların mԥlumatlarına görԥ bu zaman
Q.Abúeron, Abúeron b. vԥ A÷burun sahԥsindԥ
çöküntülԥr ya alt tԥbaúirԥ qԥdԥr yuyulmuú vԥ
ya ümumiyyԥtlԥ az çökmüúdür. Maykop
dövrünün üst yarısında dԥnizin bir qԥdԥr
dayazlaúması baú verir, dԥrin dԥniz úԥraiti
sarmat dövrünԥ qԥdԥr davam edir. Tԥbiidir ki,
bu zaman, geosinklinalın orogenԥqԥdԥrki
dövrünü tԥúkil edir. Çöküntülԥrin dԥrin dԥniz
úԥraitindԥ, yԥni pelagik rejimdԥ toplanmasını
onların 1000 ildԥ çökmԥ qalınlıqları da tԥsdiq
edir. Tԥbaúir, koun, maykop çöküntülԥri 1000
ildԥ tԥxminԥn 3-6 mm çökmüúdür. Müqayisԥ
üçün qeyd etmԥk lazımdır ki, Cԥnubi Xԥzԥrdԥ
MQ-nin çökmԥ sürԥti 1000 ildԥ 3m-ԥ yaxındır.
Koun mԥrtԥbԥsinin alt tabaúir üzԥrindԥ
qeyri-uy÷un
yatması
onların
arasında
davamiyyԥti 60 mln. ilԥ çatan fasilԥnin
oldu÷unu göstԥrir. Yԥni bu zaman ya çöküntü
toplanmır, ya da az miqdarda dԥrin dԥniz
gillԥri toplanır vԥ yuyulub aparılır. Abúeron
bankasının úimal qanadında Sumqayıt
mԥrtԥbԥsinin ancaq bԥzi quyularda izlԥnmԥsi
yuyulmanın qeyri-bԥrabԥr oldu÷unu göstԥrir.
Yuyulma daha çox Q.Abúeron, Abúeron b. vԥ
A÷burun-d. arasında baú vermiúdir. Abúeron
b.-nın cԥnub qanadında 8 vԥ 11 saylı
quyularda da öz izini qoymuúdur. Belԥ ki, bu
quyularda qalınlı÷ı 40-50m olan diatom
çöküntülԥrinin altında bilavasitԥ alt tabaúirin
qumlu karbonat vԥ karbonatlı–mergelli
qumdaúları açılmıúdır.
Maykop
çöküntülԥrilԥ
diatom
çöküntülԥri arasındakı fasilԥ dԥ çox uzun
çԥkmiúdir, tԥxminԥn 6 mln illik çöküntü qatı
yoxdur. Diatom çöküntülԥrinin bilavasitԥ
maykop, koun vԥ alt tabaúir çöküntülԥrinin
üstündԥ yatması sübut edir ki, denudasiya
prosesi, tektonik proseslԥri üstԥlԥmiúdir vԥ alt
tabaúir dövründԥn baúlayaraq diatom dövrünԥ
qԥdԥr getmiúdir. Bununla belԥ ancaq müԥyyԥn
sahԥni ԥhatԥ etmiúdir (úԥk.3).
39
Elmi srlr, 2008(24)
Neftqazlayih
ùøMALø ABùERON
QԤRBø ABùERON
Çokzak
Maykop
Koun
ABERON BANKASI
Alt tԥbaúir (barrent)
ABURUN DNZ
Üst tԥbaúir (apt)
ùԥk.3. Simali Abúeron qalxımları zonası
Sarmat reqressiyası zamanı paleogeoloji sxem
Sarmat zamanı böyük reqressiya baú
verir vԥ dԥniz tԥxminԥn úelfin yamacına qԥdԥr
kiçilir (tԥxminԥn 10mln. il ԥvvԥl). Bu zaman
Xԥzԥr dԥnizi vԥ Qara dԥniz ilk dԥfԥ olaraq
ԥsaslı surԥtdԥ ayrılırlar. Pontun baúlan÷ıcında
dԥnizin sԥviyyԥsi yenidԥn kԥskin surԥtdԥ
qalxır. Qara vԥ Xԥzԥr dԥnizlԥri yenidԥn
birlԥúir.
Göstԥrilԥn fasilԥlԥr zamanı, xüsusi,
fasilԥ materiallarının olmaması daha çox sualtı
yuyulmaya dԥlalԥt edir vԥ üst miosenin vԥ
MQ-nin toplanmasından qabaq sualtı vadilԥrin
olmasını göstԥrir. Sarmat reqressiyası zamanı
Qoúadaú - Abúeron b. - A÷burun sahԥlԥrinin
paleogeoloji
úԥraiti
ԥvvԥlki
relyefinin
formasını, mԥrtԥbԥnin ancaq qalınlıqlarını
aúkar etmԥyԥ imkan verir. ùm. Abúeron
qalxımları zonasının Cù hissԥsi isԥ daha dԥrin
zonada yerlԥúdiyindԥn görünür çöküntülԥr
abraziyaya mԥruz qalmamıúdır.
Qala zamanının baúlan÷ıcında dԥniz
sԥviyyԥsi yenidԥn aúa÷ı enir (aúa÷ıdurum qeyd
olunur) vԥ Xԥzԥr dԥnizi Tetisdԥn tam ayrılır.
Bundan sonra daimi transqressiya yer tutur
(QÜG zamanının axırına kimi), sonra yenidԥn
dԥniz sԥviyyԥsi enir vԥ aúa÷ı durum qeyd
olunur, fasilԥ qumları toplanır. MQ-nin
sonunda böyük transqressiya nԥticԥsindԥ
A÷cagil dövründԥ Xԥzԥr dԥnizinin Qara
dԥnizlԥ ԥlaqԥsi bԥrpa olunur.
Palinoloji tԥdqiqatlar göstԥrir ki, PaleoTetis mԥkanında dԥnizlԥr bir-biri ilԥ ԥlaqԥdԥ
idilԥr vԥ sahil xԥtlԥrinin hԥrԥkԥti mԥhdud idi.
Çöküntütoplanma prosesi evstatik nԥzarԥt
altında idi.
MQ ԥsasԥn qumların, alevritlԥrin, gillԥrin
növbԥlԥúmԥsindԥn tԥúkil olunan ritmik lay
dԥstԥlԥrindԥn ibarԥtdir: úimaldan kvars, çöl
úpatı materiallarının gԥtirilmԥsi; çökmԥ
zonasında fiziki-co÷rafi úԥraitin qanunauy÷un
dԥyiúmԥsi; bir tԥrԥfdԥn götürülüb o biri tԥrԥfԥ
çökmԥ; çԥp laylanma vԥ sualtı-sürüúmԥlԥr;
dԥnԥlԥrin vԥ qum laylarının ölçülԥrinin
aúa÷ıdan yuxarıya do÷ru kiçilmԥsi, belԥ
demԥyԥ ԥsas verir ki, MQ böyük çöküntü
axınları ilԥ gԥtirilib Cԥnubi Xԥzԥrԥ
doldurulmuúdur. Bu çöküntülԥrin ԥsas hissԥsi
yamac sistemlԥri kimi qԥbul edilԥ bilԥr (2).
Tԥdqiqatlar göstԥrir ki, MQ-nin alt
úöbԥsi dövründԥ delta, avandelta, úelf, úelfin
kԥnarı, kontinental yamac vԥ dԥrin dԥniz hissԥ
üst úöbԥyԥ nisbԥtԥn daha úimalda yerlԥúmiúdir
40
Elmi srlr, 2008(24)
Neftqazlayih
üçün lazımi úԥrait yaranmıúdır. Bu fikir bir çox
tԥdqiqatçılar tԥrԥfindԥn qԥbul edilir. Çox
mümkündür ki, qeyd olunan qalxımlar
qrupunda neft-qaz yataqları izohipsԥlԥrԥ uy÷un
olmayan formada yatır vԥ daha geniú sahԥdԥ
uzanır.
ùmQ-dԥ, Q.Abúeron – Abúeron b.-sı
zonasında yataqlar
kiçikdir, litoloji vԥ
tektoniki cԥhԥtdԥn mԥhduddurlar. Yataqların
yerlԥúdiyi süxürların litofasial xüsusiyyԥtlԥri
onların dayaz dԥnizdԥ, úelf zonasında
toplanmasına dԥlalԥt edir. Bu zonada ana qatın
formalaúması üçün dԥ úԥrait pisdir. Bununla
belԥ, yataqların formaları vԥ hԥcmlԥri
rezervuarların
karbohidrogenlԥrlԥ
tԥchiz
mԥnbԥlԥrinin dԥ mövcud oldu÷una iúarԥ edir.
Bu ana qat sayılan diatom vԥ qismԥn maykop
çöküntülԥri ola bilԥr.
Abúeron b. qalxımının cԥnub qanadında QaLD-dakı yata÷ın formalaúmasında ana
qat rolunu, onu ԥhatԥ edԥn vԥ örtԥn gillԥr vԥ
qaz tԥzahürlԥrlԥ sԥciyyԥlԥnԥn, dayazda yatan
tabaúir çöküntülԥri ola bilԥr.
Abúeron b.-sı ilԥ Novxanı – qalxımları
arasındakı geniú sahԥdԥ neft-qaz yataqlarının
olmamasını, QA vԥ QD lay dԥstԥlԥrindԥki
kollektorların gillԥrlԥ tԥmsil olunması, QÜQ
lay dԥstԥsinin isԥ, demԥk olar ki, horizontal
yatması vԥ tԥlԥlԥrin olmaması ilԥ izah etmԥk
olar.
Görünür Cù hissԥdԥki neftqazkondensat yataqları üçün ana qat, úelfin
yamacında toplanan MQ-nin alt úöbԥsinin öz
gillԥri olmuúdur. Bu nöqteyi nԥzԥrdԥn Cù
hissԥ, xüsusԥn Aypara qalxımı vԥ Ԥúrԥfi
qalxımının ùmQ hissԥsi yüksԥk perspektivli
sayıla bilԥr.
(3). Belԥliklԥ, MQ-nin alt úöbԥsinin
çöküntülԥrinin toplanması zamanı daha dԥrin
dԥniz úԥraiti mövcud idi ki, bu da çöküntülԥrin
gilliliyinin kԥskin artması ilԥ sübut olunur.
Görünür, Cù hissԥ (Xԥzri - Qaraba÷ zonası)
daha dԥrin dԥniz úԥraitindԥ toplanmıúdır (4).
Neft-qaz yı\ımlarının formalaması
raiti
Neft-qaz
yataqlarının
formalaúması
haqqında müxtԥlif fikirlԥr mövcuddur. Müasir
dövrdԥ ԥksԥr tԥdqiqatçılar maye karbohidrogenlԥrin vԥ onların daimi müúayiԥtçilԥri
olan asfalt-qԥtran maddԥlԥrinin vԥ elԥcԥ dԥ
karbohidrogen qazların yaranmasını, subakval
cöküntülԥrin diagenezi vԥ litogenezi ilԥ
ԥlaqԥdar olan, geniú yayılmıú proses kimi
qԥbul edirlԥr. Karbohidrogen yı÷ımlarının
formalaúması, süxurda karbohidrogenlԥrin
konsentrasiyasının artması vԥ saxlanması üçün
tԥlԥb olunan ahԥngdar úԥraitin nԥticԥsidir.
Axtarıú-kԥúfiyyat iúlԥrinin ԥsas hԥdԥflԥri isԥ
deltanın vԥ úelfin yamaclarının çöküntü
komplekslԥri tԥúkil edir, çünki, ancaq bu
zonalarda üzvi maddԥnin toplanması vԥ onun
konsentrasiyasının artması üçün ideal úԥrait
yaranır (5).
Tԥdqiqatlar göstԥrir ki, Q. Abúeron vԥ
Abúeron b.-dakı neft yataqları 1,5 - 2,0 km-dԥn
aúa÷ı enmԥmiúdir, yԥni karbohidrogen
yı÷ımlarının ԥmԥlԥ gԥlmԥsi prosesindԥ
temperatur 35-400C-dԥn yuxarı olmamıúdır vԥ
yataqların formalaúmasında temperatur ԥsas
rol oynamamıúdır. Temperatur ԥsas sayılmaya
da bilԥr, mԥlum oldu÷u kimi, neftqazԥmԥlԥgԥlmԥ prosesinin fԥallıq enerjisi
nԥticԥsindԥ temperatur zamanla kompensԥ
oluna bilԥr ki, buna bir çox faktorlar imkan
yaradır (5,6). Bu da o demԥkdir ki, Q.Abúeron
vԥ Abúeron bankasından bir-birinlԥ ԥlaqԥsi
olmayan neft yataqları tamamilԥ müxtԥlif cürԥ
ԥmԥlԥ gԥlԥ bilԥr.
Qalxımlar zonasının Cù hissԥsindԥ
MQ-nin alt úöbԥsinin kԥsiliúindԥ gilliliyin vԥ
çeúidliliyin artması onların dԥnizin dԥrin
hissԥsindԥ, çöküntü mԥnbԥyinin distal
zonasında formalaúmasını göstԥrir ki, bu da
litoloji tԥlԥlԥrin daha yekcins vԥ etibarlı gil
örtüklԥrinin
mövcudlu÷una,
neft-qaz
yataqların geniú sahԥdԥ yı÷ılmasına uy÷un
gԥlir. Dԥrin hissԥdԥ toplandı÷ından, görünür,
ana qatın MQ-nin alt úöbԥsindԥ ԥmԥlԥ gԥlmԥsi
dbiyyat
1. Xԥlilov N.Y, Mircԥfԥrov M.Ԥ.,
Hԥziyev Q.H. ùimali Abúeron qalxımları
zonasının cԥnub-qԥrb hissԥsindԥ mԥhsuldar
qatın alt úöbԥsinin quruluúu haqqında
//Azԥrbaycan Geoloqu. 1999, ʋ-3. S.3-6.
2. ɏɚɣɪɭɥɢɧ Ɋ.ɏ. ɉɪɨɞɭɤɬɢɜɧɚɹ
ɬɨɥɳɚ
ɘɠɧɨ-Ʉɚɫɩɢɣɫɤɨɣ
ɜɩɚɞɢɧɵ
ɮɨɪɦɚɰɢɹ ɥɚɜɢɧɧɨɣ ɫɟɞɢɦɟɧɬɚɰɢɢ //Ƚɟɨɥɨɝ
Ⱥɡɟɪɛɚɣɞɠɚɧɚ. 1998, ʋ 2. C.59-66.
41
Elmi srlr, 2008(24)
Neftqazlayih
ɡɚɥɟɠɟɣ ɩɨ ɩɥɨɳɚɞɢ ɢ ɪɚɡɪɟɡɭ ɜ ɤɨɦɩɥɟɤɫɟ
ɫ ɧɨɜɵɦɢ ɧɚɭɱɧɵɦɢ ɤɨɧɰɟɩɰɢɹɦɢ.
ɂɫɫɥɟɞɨɜɚɧɢɹ
ɩɨɤɚɡɚɥɢ,
ɱɬɨ
ɧɟɪɚɜɧɨɦɟɪɧɨɟ ɪɚɫɩɪɟɞɟɥɟɧɢɟ ɧɟɮɬɟɝɚɡɨɤɨɧɞɟɧɫɚɬɧɵɯ
ɫɤɨɩɥɟɧɢɣ
ɫɜɹɡɚɧɨ
ɫ
ɝɟɬɟɪɨɝɟɧɧɵɦ ɫɬɪɨɟɧɢɟɦ ɢ ɪɚɡɜɢɬɢɟɦ
ɪɚɫɫɦɚɬɪɢɜɚɟɦɨɣ ɡɨɧɵ. Ȼɨɥɟɟ ɩɟɪɫɩɟɤɬɢɜɧɵɦɢ ɭɱɚɫɬɤɚɦɢ ɹɜɥɹɸɬɫɹ ɩɥɨɳɚɞɢ
Ⱥɣɩɚɪɚ ɢ ɋɁ ɱɚɫɬɶ ɩɥɨɳɚɞɢ Ⱥɲɪɚɮɢ.
3. Xԥlifԥzadԥ Ç.M., Mԥmmԥdov ø.Ԥ.
Çökmԥ süxurların, hövzԥlԥrin fasiya vԥ
formasiya tԥlimi. Bakı: Mütԥrcim, 2003. 121 s.
4. Ɋɢɧɚɥɶɞɢ Ⱦɠ., ɇɚɪɢɦɚɧɨɜ Ⱥ.Ⱥ.,
Ⱦɠɚɜɚɞɨɜɚ Ⱥ.ɋ. Ƚɟɨɥɨɝɢɹ ɭɝɥɟɜɨɞɨɪɨɞɧɵɯ
ɮɥɸɢɞɨɜ
ɦɟɫɬɨɪɨɠɞɟɧɢɣ
Ȼɚɤɢɧɫɤɨɝɨ
ɚɪɯɢɩɟɥɚɝɚ (ɘɠɧɨ-Ʉɚɫɩɢɣɫɤɚɹ ɜɩɚɞɢɧɚ,
Ⱥɡɟɪɛɚɣɞɠɚɧ)
//Ƚɟɨɥɨɝ Ⱥɡɟɪɛɚɣɞɠɚɧɚ.
1998, ʋ 2. C.69-85.
5. AAPG/ASPG Research Symposium
“Oil and Gas Petroleum Systems in Rapidly
Subsiding Basins” , Baku. October 6-9, 1996,
AAPG.
6. Ɉɡɢɦɚ Ɇ. Ƚɥɨɛɚɥɶɧɚɹ ɷɜɨɥɸɰɢɹ
ɡɟɦɥɢ. Ɇ.: Ɇɢɪ, 1990. 210 c.
Conditions of traps and oil and gas
deposits formation at North-Apsheron
uplift area
M.A.Mirjafarov, Y.M.Bashirov,
I.A.Jafarov
X+"4 1"%"4 "*/ 1!3"$ 0 5"
</"+" " <"4!
Abstract
North Apsheron uplift area includes
exhausted West-Apsheron and Apsheron
bahka, Agburun-deniz, Gilavar, Khazri, Arzu,
Dan Ulduzu uplifts, where MezozoikKaynozoik deposits profiles, new gas
condensate fields Novkhana, Ashrafi and
Carabakh have been studied by means of deep
exploratory wells.
At W.Apsheron and b. Apsheron fields
exploratory works are being carried out till
now with some positive results, fields,
revealed at South-Western part of the area
designed to conduct there deep exploratory
drilling, despite collectors little thickness. In
order to evaluate oil and gas bearing capacity
prospects, there has been carried out a more
thoroughful analysis of lithofatic and tectonic
peculiarities, of pale geographic condition of
sediments accumulation and regularity of oil
and gas condensate deposits distribution along
the area and the section in a complex with new
scientific decisions.
The investigations show that oil and
gas condensate accumulations distribution
irregularity is connected with heterogeneous
structure and development of the observed
area. More prospective areas are Aypara field
and North-west area of Ashrafi field.
Ɇ.Ⱥ.Ɇɢɪɞɠɚɮɚɪɨɜ, ə.Ɇ. Ȼɚɲɢɪɨɜ,
ɂ.Ⱥ.Ⱦɠɚɮɚɪɨɜ
1!
ȼ
ɋɟɜɟɪɨ-Ⱥɩɲɟɪɨɧɫɤɭɸ
ɡɨɧɭ
ɩɨɞɧɹɬɢɣ ɜɯɨɞɹɬ ɢɫɬɨɳɟɧɧɵɟ ɦɟɫɬɨɪɨɠɞɟɧɢɹ Ɂ.Ⱥɩɲɟɪɨɧɫɤɚɹ ɢ Ⱥɩɲɟɪɨɧ ɛɚɧɤɚɫɵ,
ɩɨɞɧɹɬɢɹ Ⱥɝɛɭɪɭɧ-ɞɟɧɢɡ, Ƚɢɥɚɜɚɪ, ɏɚɡɪɢ,
Ⱥɪɡɭ, Ⱦɚɧ ɍɥɞɭɡɭ, ɧɚ ɤɨɬɨɪɵɯ ɝɥɭɛɨɤɢɦɢ
ɩɨɢɫɤɨɜɨ-ɪɚɡɜɟɞɨɱɧɵɦɢ ɫɤɜɚɠɢɧɚɦɢ ɢɡɭɱɟɧɵ ɪɚɡɪɟɡɵ ɦɟɡɨɡɨɣ-ɤɚɣɧɨɡɨɣɫɤɢɯ ɨɬɥɨɠɟɧɢɣ, ɧɨɜɵɟ ɧɟɮɬɟɝɚɡɨɤɨɧɞɟɧɫɚɬɧɵɟ ɦɟɫɬɨɪɨɠɞɟɧɢɹ ɇɨɜɯɚɧɚ, Ⱥɲɪɚɮɢ ɢ Ʉɚɪɚɛɚɯ.
ɇɚ ɦɟɫɬɨɪɨɠɟɧɢɹɯ Ɂ.Ⱥɩɲɟɪɨɧɫɤɚɹ ɢ
ɛ.Ⱥɛɲɟɪɨɧɫɤɚɹ, ɫ ɧɟɤɨɬɨɪɵɦɢ ɩɨɥɨɠɢɬɟɥɶɧɵɦɢ ɪɟɡɭɥɶɬɚɬɚɦɢ ɢ ɩɨ ɧɵɧɟ ɩɪɨɞɨɥɠɚɸɬɫɹ ɪɚɡɜɟɞɨɱɧɵɟ ɪɚɛɨɬɵ, ɚ ɧɚ
ɦɟɫɬɨɪɨɠɞɟɧɢɹɯ, ɨɬɤɪɵɬɵɯ ɧɚ ɘȼ ɱɚɫɬɢ
ɡɨɧɵ ɩɥɚɧɢɪɭɟɬɫɹ ɩɪɨɜɟɞɟɧɢɟ ɝɥɭɛɨɤɨɝɨ
ɩɨɢɫɤɨɜɨ-ɪɚɡɜɟɞɨɱɧɨɝɨ ɛɭɪɟɧɢɹ, ɧɟɫɦɨɬɪɹ
ɧɚ ɦɚɥɭɸ ɬɨɥɳɢɧɭ ɤɨɥɥɟɤɬɨɪɨɜ. Ⱦɥɹ
ɨɰɟɧɤɢ ɩɟɪɫɩɟɤɬɢɜɵ ɧɟɮɬɟɝɚɡɨɧɨɫɧɨɫɬɢ
ɩɪɨɢɡɜɟɞɟɧ ɛɨɥɟɟ ɝɥɭɛɨɤɢɣ ɚɧɚɥɢɡ ɥɢɬɨ
ɮɚɰɢɚɥɶɧɵɯ ɢ ɬɟɤɬɨɧɢɱɟɫɤɢɯ ɨɫɨɛɟɧɧɨɫɬɟɣ,
ɩɚɥɟɨɝɟɨɝɪɚɮɢɱɟɫɤɨɣ
ɨɛɫɬɚɧɨɜɤɢ
ɧɚɤɨɩɥɟɧɢɹ ɨɫɚɞɤɨɜ ɢ ɡɚɤɨɧɨɦɟɪɧɨɫɬɢ
ɪɚɫɩɪɟɞɟɥɟɧɢɹ
ɧɟɮɬɟɝɚɡɨɤɨɧɞɟɧɫɚɬɧɵɯ
42
Elmi srlr, 2008(24)
Neftqazlayih
X 553.982.551.24
6
: X22 &]^9 X&
9 2 _:-
5>;5; 2>
: 5&57 ,2
6`
^..
%*"
ɝɥɭɛɢɧɨɣ.
ɉɨɫɬɪɨɟɧɧɵɦɢ
ɝɪɚɮɢɤɚɦɢ
ɜɵɹɜɥɟɧɨ ɭɦɟɧɶɲɟɧɢɟ ɩɥɨɬɧɨɫɬɢ ɧɟɮɬɢ ɢ
ɢɡɦɟɧɟɧɢɟ ɫɨɨɬɜɟɬɫɬɜɟɧɧɨ ɞɪɭɝɢɯ ɮɢɡɢɤɨɯɢɦɢɱɟɫɤɢɯ ɫɜɨɣɫɬɜ ɢ ɫɨɫɬɚɜɚ ɧɟɮɬɟɣ ɫ
ɝɥɭɛɢɧɨɣ /Ⱥɥɢɦɭɪɚɞɨɜ, 2003/. ɉɪɢ ɝɥɭɛɢɧɟ
ɩɨɝɪɭɠɟɧɢɹ ɨɬɥɨɠɟɧɢɣ ɞɨ 900 ɦ
ɩɪɨɢɫɯɨɞɢɬ ɛɢɨɯɢɦɢɱɟɫɤɨɟ ɜɨɡɞɟɣɫɬɜɢɟ ɧɚ
ɧɟɮɬɶ. ɂ ɨɧɢ ɫɬɚɧɨɜɹɬɫɹ ɛɨɥɟɟ ɬɹɠɟɥɵɦɢ, ɫ
ɜɵɫɨɤɢɦ ɫɨɞɟɪɠɚɧɢɟɦ ɫɦɨɥ ɢ ɚɫɮɚɥɶɬɟɧɨɜ.
Ⱦɚɥɟɟ ɩɪɨɰɟɫɫ ɛɢɨɯɢɦɢɱɟɫɤɨɝɨ ɜɨɡɞɟɣɫɬɜɢɹ ɩɨɫɬɟɩɟɧɧɨ ɩɪɟɤɪɚɳɚɟɬɫɹ, ɢ ɚɤɬɢɜɧɨ
ɪɚɡɜɢɜɚɸɬɫɹ ɩɪɨɰɟɫɫɵ ɝɢɞɪɨɝɟɧɟɡɚɰɢɢ ɢ
ɬɟɪɦɨɤɚɬɚɥɢɬɢɱɟɫɤɨɣ ɩɪɟɜɪɚɳɟɧɧɨɫɬɢ. ɋ
ɭɜɟɥɢɱɟɧɢɟɦ
ɝɥɭɛɢɧɵ
ɞɨ
1900
ɦ
ɩɪɨɢɫɯɨɞɢɬ
ɬɟɧɞɟɧɰɢɨɡɧɨɟ
ɢɡɦɟɧɟɧɢɟ
ɮɢɡɢɤɨ-ɯɢɦɢɱɟɫɤɢɯ ɫɜɨɣɫɬɜ ɢ ɫɨɫɬɚɜɚ
ɧɟɮɬɟɣ. Ⱦɚɥɟɟ ɜ ɢɧɬɟɪɜɚɥɟ 2000-6000 ɦ ɧɟ
ɧɚɛɥɸɞɚɟɬɫɹ ɡɚɦɟɬɧɨɟ ɢɡɦɟɧɟɧɢɟ ɮɢɡɢɤɨɯɢɦɢɱɟɫɤɢɯ ɫɜɨɣɫɬɜ ɢ ɫɨɫɬɚɜɚ ɫ ɝɥɭɛɢɧɨɣ
(Ɋɢɫ.1,2,3,4). ɗɬɨɬ ɮɚɤɬɨɪ ɫɜɢɞɟɬɟɥɶɫɬɜɭɟɬ
ɨ ɬɨɦ, ɱɬɨ ɞɨ ɨɩɪɟɞɟɥɟɧɧɨɣ ɝɥɭɛɢɧɵ ɜ ɫɢɥɭ
ɜɥɢɹɧɢɹ ɝɢɩɟɪɝɟɧɧɵɯ ɮɚɤɬɨɪɨɜ ɩɪɨɢɫɯɨɞɢɬ
ɡɚɦɟɬɧɨɟ ɢɡɦɟɧɟɧɢɟ ɫɜɨɣɫɬɜ ɢ ɫɨɫɬɚɜɚ
ɧɟɮɬɟɣ. ɇɚ ɝɥɭɛɢɧɟ ɛɨɥɟɟ 2000 ɦ
ɢɡɦɟɧɟɧɢɟ ɫɜɨɣɫɬɜ ɢ ɫɨɫɬɚɜɚ ɧɟɮɬɟɣ
ɡɚɦɟɞɥɹɟɬɫɹ. Ɍɚɤɢɦ ɨɛɪɚɡɨɦ, ɝɨɜɨɪɹ ɨ
ɝɟɨɯɢɦɢɱɟɫɤɨɦ ɩɪɟɞɟɥɟ ɫɭɳɟɫɬɜɨɜɚɧɢɹ
ɫɤɨɩɥɟɧɢɹ
ɭɝɥɟɜɨɞɨɪɨɞɨɜ,
ɫɥɟɞɭɟɬ
ɨɬɦɟɬɢɬɶ, ɱɬɨ ɷɬɨɬ ɮɚɤɬɨɪ ɞɥɹ ɘɄȼ ɧɟ
ɦɨɠɟɬ ɥɢɦɢɬɢɪɨɜɚɬɶ ɝɥɭɛɢɧɵ ɩɨɢɫɤɨɜɵɯ
ɪɚɛɨɬ. Ƚɟɨɯɢɦɢɱɟɫɤɢɟ ɭɫɥɨɜɢɹ ɫɨɯɪɚɧɟɧɢɹ
ɨɛɪɚɡɨɜɚɜɲɢɯɫɹ ɡɚɥɟɠɟɣ ɡɞɟɫɶ ɧɚɫɬɨɥɶɤɨ
ɛɥɚɝɨɩɪɢɹɬɧɵ, ɱɬɨ ɧɚɥɢɱɢɟ ɩɪɨɦɵɲɥɟɧɧɵɯ
ɡɚɥɟɠɟɣ ɦɨɠɧɨ ɨɠɢɞɚɬɶ ɧɚ ɝɥɭɛɢɧɚɯ 10 ɤɦ
ɢ ɧɢɠɟ. ɉɨɷɬɨɦɭ ɝɥɭɛɢɧɚ ɧɚɯɨɠɞɟɧɢɹ
ɭɝɥɟɜɨɞɨɪɨɞɧɵɯ ɫɤɨɩɥɟɧɢɣ ɜ ɘɄȼ ɫɤɨɪɟɟ
ɦɨɠɟɬ ɛɵɬɶ ɨɝɪɚɧɢɱɟɧɚ ɡɚɬɭɯɚɧɢɟɦ ɞɪɭɝɢɯ
ɮɚɤɬɨɪɨɜ, ɧɟɠɟɥɢ ɪɚɡɥɨɠɟɧɢɟɦ ɭɝɥɟɜɨɞɨɪɨɞɨɜ. ȼ ɨɩɪɟɞɟɥɟɧɧɵɯ ɝɟɨɬɟɤɬɨɧɢɱɟɫɤɢɯ ɢ
ɬɟɪɦɨɛɚɪɢɱɟɫɤɢɯ ɭɫɥɨɜɢɹɯ ɜ ɝɥɭɛɨɤɨɩɨɝɪɭɠɟɧɧɵɯ ɫɬɪɭɤɬɭɪɚɯ ɘɄȼ ɜɨɡɦɨɠɧɨ
ɩɪɢɫɭɬɫɬɜɢɟ ɠɢɞɤɢɯ ɭɝɥɟɜɨɞɨɪɨɞɨɜ ɧɚ
ɝɥɭɛɢɧɚɯ 7-10 ɤɦ.
ɘɠɧɨ-Ʉɚɫɩɢɣɫɤɚɹ ɜɩɚɞɢɧɚ (ɘɄȼ)
ɹɜɥɹɟɬɫɹ ɨɞɧɢɦ ɢɡ ɝɥɭɛɨɤɨɩɨɝɪɭɠɟɧɧɵɯ
ɫɟɝɦɟɧɬɨɜ Ⱥɥɶɩɢɣɫɤɨ-Ƚɢɦɚɥɚɣɫɤɨɝɨ ɩɨɹɫɚ,
ɝɞɟ ɦɨɳɧɨɫɬɶ ɨɫɚɞɨɱɧɵɯ ɩɨɪɨɞ ɞɨɫɬɢɝɚɟɬ
20-25 ɤɦ. ȼɨɡɦɨɠɧɨɫɬɶ ɫɭɳɟɫɬɜɨɜɚɧɢɹ
ɭɝɥɟɜɨɞɨɪɨɞɨɜ (ɍȼ) ɩɪɢ ɬɚɤɢɯ ɛɨɥɶɲɢɯ
ɝɥɭɛɢɧɚɯ, ɬ.ɟ. ɩɪɢ ɜɵɫɨɤɢɯ ɬɟɦɩɟɪɚɬɭɪɚɯ ɢ
ɞɚɜɥɟɧɢɹɯ (90-100 Ɇɉɚ), ɬɟɨɪɟɬɢɱɟɫɤɢ
ɨɛɨɫɧɨɜɚɧɚ ɜ ɪɚɛɨɬɚɯ Ȼ.Ɏ.Ⱥɧɞɪɟɟɜɚ,
ɇ.Ⱥ.ȿɪɟɦɟɧɤɨ, ɗ.Ȼ.ɑɟɤɚɥɸɤɚ ɢ ɞɪ.
ȼ ɩɪɚɤɬɢɤɟ ɛɭɪɟɧɢɹ ɜ ɘɄȼ ɛɵɥɢ
ɩɨɥɭɱɟɧɵ ɩɪɢɬɨɤɢ ɠɢɞɤɢɯ ɢ ɝɚɡɨɨɛɪɚɡɧɵɯ
ɍȼ ɫ ɝɥɭɛɢɧɵ ɛɨɥɟɟ 6000 ɦ.
ȼ ɰɟɥɹɯ ɨɬɤɪɵɬɢɹ ɡɚɥɟɠɟɣ ɧɚ ɛɨɥɶɲɢɯ
ɝɥɭɛɢɧɚɯ ɢ ɢɯ ɪɚɡɪɚɛɨɬɤɢ, ɧɟɨɛɯɨɞɢɦɨ
ɢɦɟɬɶ ɞɨɫɬɚɬɨɱɧɨ ɱɟɬɤɨɟ ɩɪɟɞɫɬɚɜɥɟɧɢɟ ɨɛ
ɢɯ ɫɬɪɨɟɧɢɢ ɢ ɩɪɟɜɪɚɳɟɧɢɹɯ ɍȼ.
Ⱥɧɚɥɢɡ ɢɡɦɟɧɟɧɢɹ ɮɚɡɨɜɨɝɨ ɫɨɫɬɨɹɧɢɹ
ɍȼ, ɮɢɡɢɤɨ-ɯɢɦɢɱɟɫɤɢɯ ɫɜɨɣɫɬɜ ɢ ɫɨɫɬɚɜɚ
ɧɟɮɬɟɣ,
ɬɟɪɦɨɛɚɪɢɱɟɫɤɢɯ
ɭɫɥɨɜɢɣ,
ɧɟɮɬɟɝɚɡɨɧɚɫɵɳɟɧɧɨɫɬɢ,
ɤɨɥɥɟɤɬɨɪɫɤɢɯ
ɫɜɨɣɫɬɜ ɩɨɪɨɞ ɢ ɬ.ɞ. ɫ ɝɥɭɛɢɧɨɣ, ɩɨɡɜɨɥɹɸɬ
ɝɥɭɛɨɤɨ ɨɰɟɧɢɬɶ ɩɟɪɫɩɟɤɬɢɜɵ ɧɟɮɬɟɝɚɡɨɧɨɫɧɨɫɬɢ ɘɄȼ ɧɚ ɛɨɥɶɲɢɯ ɝɥɭɛɢɧɚɯ
(ɛɨɥɟɟ 6000 ɦ). ȼ ɷɬɨɣ ɫɜɹɡɢ ɩɪɨɛɥɟɦɚ
ɜɵɹɜɥɟɧɢɹ ɨɫɨɛɟɧɧɨɫɬɟɣ ɮɨɪɦɢɪɨɜɚɧɢɹ
ɡɚɥɟɠɟɣ ɍȼ ɧɚ ɛɨɥɶɲɢɯ ɝɥɭɛɢɧɚɯ
ɩɪɢɨɛɪɟɬɚɟɬ ɨɫɨɛɭɸ ɚɤɬɭɚɥɶɧɨɫɬɶ.
% 1""3" +"+!"44 X2 1"-$%W+$ +"+! 1! +
3*'". ɉɪɢ ɢɫɫɥɟɞɨɜɚɧɢɢ ɡɚɥɟɠɟɣ
ɘɠɧɨ-Ʉɚɫɩɢɣɫɤɨɣ ɜɩɚɞɢɧɵ ɭɫɬɚɧɨɜɥɟɧɵ
/Ⱥɥɢ-ɡɚɞɟ ɢ ɞɪ.1985/ ɧɟɤɨɬɨɪɵɟ ɨɛɳɢɟ
ɡɚɤɨɧɨɦɟɪɧɨɫɬɢ ɪɚɫɩɪɟɞɟɥɟɧɢɹ ɍȼ ɜ
ɜɟɪɬɢɤɚɥɶɧɨɦ ɪɚɡɪɟɡɟ. ȼ ɫɚɦɨɦ ɨɛɳɟɦ
ɜɢɞɟ
ɷɬɚ
ɜɟɪɬɢɤɚɥɶɧɚɹ
ɡɨɧɚɥɶɧɨɫɬɶ
ɜɵɝɥɹɞɢɬ ɫɥɟɞɭɸɳɢɦ ɨɛɪɚɡɨɦ: ɫɜɟɪɯɭ ɜɧɢɡ
ɩɨ
ɪɚɡɪɟɡɭ
ɩɪɨɞɭɤɬɢɜɧɨɣ
ɬɨɥɳɢ
ɧɚɛɥɸɞɚɟɬɫɹ
ɩɨɫɥɟɞɨɜɚɬɟɥɶɧɚɹ
ɫɦɟɧɚ
ɧɟɛɨɥɶɲɢɯ ɜɬɨɪɢɱɧɵɯ ɱɢɫɬɨ ɝɚɡɨɜɵɯ
ɫɤɨɩɥɟɧɢɣ ɧɟɮɬɹɧɵɦɢ ɢ ɝɚɡɨɧɟɮɬɹɧɵɦɢ
ɡɚɥɟɠɚɦɢ. ɂɡɦɟɧɟɧɢɟ ɮɚɡɨɜɨɝɨ ɫɨɫɬɨɹɧɢɹ
ɫɨɩɪɨɜɨɠɞɚɟɬɫɹ
ɢɡɦɟɧɟɧɢɟɦ
ɮɢɡɢɤɨɯɢɦɢɱɟɫɤɢɯ ɫɜɨɣɫɬɜ ɢ ɫɨɫɬɚɜɚ ɧɟɮɬɟɣ ɫ
43
Elmi srlr, 2008(24)
Neftqazlayih
ɥɨɜɭɲɟɤ,
ɜɤɥɸɱɚɸɳɢɯ
ɩɪɨɞɭɤɬɢɜɧɭɸ
ɩɥɨɳɚɞɶ ɢ ɚɦɩɥɢɬɭɞɭ ɩɨɞɧɹɬɢɣ, ɚ ɬɚɤɠɟ
ɫɬɟɩɟɧɶ ɡɚɩɨɥɧɟɧɢɹ ɥɨɜɭɲɟɤ. Ⱥɧɚɥɢɡ
ɨɛɨɛɳɟɧɢɹ ɞɚɧɧɵɯ ɩɨ ɨɫɨɛɟɧɧɨɫɬɹɦ
ɮɨɪɦɢɪɨɜɚɧɢɹ ɫɬɪɭɤɬɭɪɧɵɯ ɮɨɪɦ ɧɢɠɧɢɯ
ɷɬɚɠɟɣ ɩɨɤɚɡɚɥ, ɱɬɨ ɥɨɜɭɲɤɢ ɧɚ ɛɨɥɶɲɢɯ
ɝɥɭɛɢɧɚɯ, ɤɚɤ ɢ ɜ ɜɟɪɯɧɢɯ ɫɥɨɹɯ,
ɯɚɪɚɤɬɟɪɢɡɭɸɬɫɹ ɛɨɥɶɲɢɦ ɪɚɡɧɨɨɛɪɚɡɢɟɦ ɢ
ɫɜɹɡɚɧɵ ɤɚɤ ɫ ɚɧɬɢɤɥɢɧɚɥɶɧɵɦɢ ɫɬɪɭɤɬɭɪɚɦɢ, ɬɚɤ ɢ ɫ ɧɟɚɧɬɢɤɥɢɧɚɥɶɧɵɦɢ
ɨɛɪɚɡɨɜɚɧɢɹɦɢ.
+"'"+!
1"%
3*'""<"3*0$
3""!".
ȼɨɡɦɨɠɧɨɫɬɶ
ɨɛɪɚɡɨɜɚɧɢɹ ɡɚɥɟɠɟɣ ɍȼ ɧɚ ɛɨɥɶɲɢɯ
ɝɥɭɛɢɧɚɯ ɡɚɜɢɫɢɬ ɨɬ ɧɚɥɢɱɢɹ ɥɨɜɭɲɟɤ
ɪɚɡɥɢɱɧɵɯ ɦɨɪɮɨɥɨɝɢɱɟɫɤɢɯ ɢ ɝɟɧɟɬɢɱɟɫɤɢɯ ɬɢɩɨɜ. Ⱦɥɹ ɦɧɨɝɢɯ ɧɟɮɬɟɝɚɡɨɧɨɫɧɵɯ
ɛɚɫɫɟɣɧɨɜ ɝɥɚɜɧɨɣ ɩɪɟɞɩɨɫɵɥɤɨɣ ɮɨɪɦɢɪɨɜɚɧɢɹ ɤɪɭɩɧɵɯ ɫɤɨɩɥɟɧɢɣ ɹɜɥɹɟɬɫɹ
ɭɜɟɥɢɱɟɧɢɟ ɫ ɝɥɭɛɢɧɨɣ ɷɮɮɟɤɬɢɜɧɨɣ
ɦɨɳɧɨɫɬɢ ɩɪɨɞɭɤɬɢɜɧɵɯ ɥɢɬɨɥɨɝɨɫɬɪɚɬɢɝɪɚɮɢɱɟɫɤɢɯ
ɤɨɦɩɥɟɤɫɨɜ,
ɟɦɤɨɫɬɢ
U 420 / 3
Me,%
Ɋɢɫ. 1
Ɋɢɫ.2
Ar ,%
Na,%
Ɋɢɫ.3
Ɋɢɫ.4
Ɋɢɫ. 1 ɂɡɦɟɧɟɧɢɟ ɩɥɨɬɧɨɫɬɢ ɧɟɮɬɢ U 420 ɫ ɝɥɭɛɢɧɨɣ ɘɠɧɨ-Ʉɚɫɩɢɣɫɤɨɣ ɜɩɚɞɢɧɵ
Ɋɢɫ.2 ɂɡɦɟɧɟɧɢɟ ɫɨɞɟɪɠɚɧɢɹ ɦɟɬɚɧɨɜɵɯ (Me) ɭɝɥɟɜɨɞɨɪɨɞɨɜ ɫ ɝɥɭɛɢɧɨɣ ɘɠɧɨɄɚɫɩɢɣɫɤɨɣ ɜɩɚɞɢɧɵ
Ɋɢɫ.3 ɂɡɦɟɧɟɧɢɟ ɫɨɞɟɪɠɚɧɢɹ ɚɪɨɦɚɬɢɱɟɫɤɢɯ (Ar) ɭɝɥɟɜɨɞɨɪɨɞɨɜ ɫ ɝɥɭɛɢɧɨɣ ɘɠɧɨɄɚɫɩɢɣɫɤɨɣ ɜɩɚɞɢɧɵ
Ɋɢɫ.4 ɂɡɦɟɧɟɧɢɟ ɧɚɮɬɟɧɨɜɵɯ (Na) ɭɝɥɟɜɨɞɨɪɨɞɨɜ ɫ ɝɥɭɛɢɧɨɣ ɘɠɧɨ-Ʉɚɫɩɢɣɫɤɨɣ
ɜɩɚɞɢɧɵ
44
Elmi srlr, 2008(24)
Neftqazlayih
ɏɚɪɚɤɬɟɪɧɚɹ ɨɫɨɛɟɧɧɨɫɬɶ ɛɨɥɶɲɢɯ
ɝɥɭɛɢɧ, ɱɚɫɬɨɟ ɨɬɫɭɬɫɬɜɢɟ ɫɨɜɩɚɞɟɧɢɹ
ɫɬɪɭɤɬɭɪɧɵɯ
ɩɥɚɧɨɜ
ɜɵɲɟ
ɢ
ɧɢɠɟɥɟɠɚɳɢɯ ɝɨɪɢɡɨɧɬɨɜ, ɨɛɭɫɥɨɜɥɟɧɨ
ɰɢɤɥɢɱɧɨɫɬɶɸ ɬɟɤɬɨɧɨ ɢ ɫɟɞɢɦɟɧɬɚɝɟɧɟɡɚ
ɧɚ ɪɚɡɥɢɱɧɵɯ ɷɬɚɩɚɯ ɝɟɨɞɢɧɚɦɢɱɟɫɤɨɝɨ
ɪɚɡɜɢɬɢɹ
ɪɟɝɢɨɧɨɜ.
ɗɬɨ
ɯɨɪɨɲɨ
ɩɪɨɫɥɟɠɢɜɚɟɬɫɹ ɧɚ ɫɬɪɭɤɬɭɪɟ Ⱦɭɜɚɧɧɵɣɞɟɧɢɡ, ɝɞɟ ɡɚɥɟɠɢ ɍ111 ɝɨɪɢɡɨɧɬɚ ɩɨ
ɨɬɧɨɲɟɧɢɸ ɤ ɍ11 ɢ ɍ ɝɨɪɢɡɨɧɬɚɦ
ɫɦɟɳɟɧɵ ɤ ɫɟɜɟɪɨ-ɜɨɫɬɨɤɭ. Ɍɚɤɠɟ ɡɞɟɫɶ ɧɚ
ɫɟɜɟɪɨ-ɜɨɫɬɨɱɧɨɦ ɩɨɝɪɭɠɟɧɢɢ ɫɬɪɭɤɬɭɪɵ
Ⱦɭɜɚɧɧɵɣ-ɞɟɧɢɡ ɩɨ ɧɢɠɧɟɦɭ ɨɬɞɟɥɭ ɉɌ
ɩɨɹɜɥɹɟɬɫɹ ɧɨɜɚɹ ɫɬɪɭɤɬɭɪɚ 8-ɦɚɪɬɚ.
ɏɚɪɚɤɬɟɪɧɨɣ ɨɫɨɛɟɧɧɨɫɬɶɸ ɞɥɹ ɫɬɪɭɤɬɭɪ
ɫɟɜɟɪɧɨɣ ɱɚɫɬɢ Ȼɚɤɢɧɫɤɨɝɨ ɚɪɯɢɩɟɥɚɝɚ
ɬɚɤɠɟ ɹɜɥɹɟɬɫɹ ɪɚɡɥɢɱɧɚɹ ɧɟɮɬɟɧɚɫɵɳɟɧɧɨɫɬɶ ɫɟɜɟɪɨ-ɜɨɫɬɨɱɧɨɝɨ ɢ ɸɝɨɡɚɩɚɞɧɨɝɨ
ɤɪɵɥɶɟɜ
ɫɬɪɭɤɬɭɪɵ.
ɇɚ
ɫɬɪɭɤɬɭɪɚɯ ɋɚɧɝɚɱɚɥɵ-ɞɟɧɢɡ ɢ Ⱦɭɜɚɧɧɵɣɞɟɧɢɡ
ɧɟɮɬɟɧɚɫɵɳɟɧɧɵɦɢ
ɹɜɥɹɸɬɫɹ
ɬɨɥɶɤɨ ɫɟɜɟɪɨ-ɜɨɫɬɨɱɧɵɟ ɤɪɵɥɶɹ. ɇɚ
ɫɬɪɭɤɬɭɪɟ ɏɚɪɚ-Ɂɢɪɹ ɧɟɮɬɟɧɚɫɵɳɟɧɧɵɦɢ
ɹɜɥɹɸɬɫɹ ɨɛɚ ɤɪɵɥɚ.
Ⱦɥɹ ɫɬɪɭɤɬɭɪ ɘɄȼ ɯɚɪɚɤɬɟɪɧɨ
ɩɨɫɬɟɩɟɧɧɨɟ ɨɛɴɟɞɢɧɟɧɢɟ ɦɟɥɤɢɯ ɩɨɞɧɹɬɢɣ
ɜ ɨɞɧɨ ɤɪɭɩɧɨɟ. ɂɡɜɟɫɬɧɨ /ɏɚɢɧ,1954/, ɱɬɨ
ɩɨ
ɡɚɥɟɝɚɧɢɸ
ɫɪɟɞɧɟɚɛɲɟɪɨɧɫɤɢɯ
ɢɡɜɟɫɬɧɹɤɨɜ ɛɪɚɯɢɚɧɬɢɤɥɢɧɚɥɢ Ȼɚɥɚɯɚɧɵɋɚɛɭɧɱɢ-Ɋɚɦɚɧɢɧɫɤɤɚɹ, ɋɭɪɚɯɚɧɫɤɚɹ, Ʉɚɪɚɱɭɯɭɪɫɤɚɹ ɩɪɟɞɫɬɚɜɥɹɸɬ ɟɞɢɧɨɟ ɩɨɞɧɹɬɢɟ,
ɩɪɢɱɟɦ ɫɚɦɨɫɬɨɹɬɟɥɶɧɨɫɬɶ ɷɬɢɯ ɛɪɚɯɢɚɧɬɢɤɥɢɧɚɥɟɣ ɜɵɪɢɫɨɜɵɜɚɟɬɫɹ ɥɢɲɶ ɩɨ ɛɨɥɟɟ
ɝɥɭɛɨɤɢɦ
ɫɥɨɹɦ.
Ɂɵɯɫɤɨɟ
ɩɨɞɧɹɬɢɟ
ɨɛɨɫɨɛɥɹɟɬɫɹ ɜ ɫɚɦɢɯ ɧɢɡɚɯ ɩɪɨɞɭɤɬɢɜɧɨɣ
ɬɨɥɳɢ, ɩɨ ɜɵɲɟɥɟɠɚɳɢɦ ɝɨɪɢɡɨɧɬɚɦ ɨɧɨ
ɩɪɟɞɫɬɚɜɥɹɟɬɫɹ
ɥɢɲɶ
ɤɚɤ
ɞɚɥɟɤɚɹ
ɩɟɪɢɤɥɢɧɚɥɶ ɫɤɥɚɞɤɢ Ʉɚɪɚɱɭɯɭɪ. ȼ ɧɚɱɚɥɟ
ɜɟɤɚ ɉɌ (ɜɨ ɜɪɟɦɹ ɨɬɥɨɠɟɧɢɹ Ʉɚɋ ɢ ɉɄ
ɫɜɢɬɵ) ɚɧɬɢɤɥɢɧɚɥɶɧɚɹ ɡɨɧɚ ɋɚɧɝɚɱɚɥɞɟɧɢɡ-ɏɚɪɚ Ɂɢɪɹ ɩɪɟɞɫɬɚɜɥɹɥɚ ɫɨɛɨɣ ɬɪɢ
ɫɚɦɨɫɬɨɹɬɟɥɶɧɵɯ ɩɨɞɧɹɬɢɹ ɋɚɧɝɚɱɚɥɵɞɟɧɢɡ, Ⱦɭɜɚɧɧɵɣ-ɞɟɧɢɡ, ɏɚɪɚ Ɂɢɪɹ, ɚ ɜɨ
ɜɪɟɦɹ ɨɬɥɨɠɟɧɢɹ ɜɟɪɯɧɟɝɨ ɨɬɞɟɥɚ ɉɌ ɨɧɢ
ɫɥɢɥɢɫɶ ɜ ɟɞɢɧɭɸ ɫɬɪɭɤɬɭɪɭ ɋɚɧɝɚɱɚɥɵɞɟɧɢɡ-ɏɚɪɚ-Ɂɢɪɹ ɚɞɚɫɵ.
ȼ
ɩɪɟɞɟɥɚɯ
Ⱥɛɲɟɪɨɧɫɤɨɝɨ
ɚɪɯɢɩɟɥɚɝɚ ɫɬɪɭɤɬɭɪɚ Ⱥɡɢ Ⱥɫɥɚɧɨɜɚ
ɢɫɱɟɡɚɟɬ ɤɚɤ ɫɚɦɨɫɬɨɹɬɟɥɶɧɨɟ ɩɨɞɧɹɬɢɟ ɜɨ
ɜɪɟɦɹ ɨɬɥɨɠɟɧɢɹ ɜɟɪɯɧɟɝɨ ɨɬɞɟɥɚ ɉɌ,
ɫɟɜɟɪɨ-ɡɚɩɚɞɧɚɹ
ɫɬɪɭɤɬɭɪɚ
ɉɚɥɱɵɝ
ɩɢɥɩɢɥɹɫɢ ɬɟɪɹɟɬ ɫɜɨɸ ɫɚɦɨɫɬɨɹɬɟɥɶɧɨɫɬɶ,
ɩɪɟɜɪɚɬɢɜɲɢɫɶ, ɜ ɞɚɥɟɤɭɸ ɫɟɜɟɪɨ-ɡɚɩɚɞɧɭɸ
ɩɟɪɢɤɥɢɧɚɥɶ ɫɬɪɭɤɬɭɪɵ ɉɚɥɱɵɝ ɩɢɥɩɢɥɹɫɢ
ɜɨ ɜɪɟɦɹ ɨɬɥɨɠɟɧɢɹ ɇɄɉ ɫɜɢɬɵ. ɉɨɞɧɹɬɢɟ
Ⱦɠɚɧɭɛ ɢ Ⱦɠɚɧɭɛ-2 ɩɪɟɤɪɚɳɚɸɬ ɫɜɨɣ ɪɨɫɬ
ɜ ɩɨɡɞɧɟɟ ɩɥɢɨɰɟɧ-ɚɧɬɪɨɩɨɝɟɧɨɜɨɟ ɜɪɟɦɹ,
ɱɟɦ ɨɬɱɚɫɬɢ ɢ ɨɛɴɹɫɧɹɟɬɫɹ ɢɯ ɩɨɝɪɟɛɟɧɧɵɣ
ɯɚɪɚɤɬɟɪ /Ȼɭɧɢɚɬ-ɡɚɞɟ ɢ ɞɪ.1988/. Ɍɚɤɢɦ
ɨɛɪɚɡɨɦ, ɪɚɡɜɢɬɢɟ ɫɬɪɭɤɬɭɪ ɜ ɩɪɟɞɟɥɚɯ
ɘɄȼ ɩɪɨɢɫɯɨɞɢɥɨ ɧɟɨɞɢɧɚɤɨɜɨ ɢ ɷɬɨ
ɩɪɢɜɟɥɨ ɤ ɧɟɪɚɜɧɨɦɟɪɧɨɦɭ ɧɟɮɬɟɧɚɫɵɳɟɧɢɸ ɭɤɚɡɚɧɧɵɯ ɫɬɪɭɤɬɭɪ.
7%<!* *+"4. Ʉɚɤ
ɢɡɜɟɫɬɧɨ /ɉɟɬɪɨɜ,1974/, ɠɢɞɤɢɟ ɍȼ
ɞɨɫɬɚɬɨɱɧɨ ɭɫɬɨɣɱɢɜɵ ɢ ɧɟ ɩɨɞɜɟɪɝɚɸɬɫɹ
ɞɟɫɬɪɭɤɰɢɢ ɩɪɢ ɬɟɦɩɟɪɚɬɭɪɚɯ ɞɨ 3000ɋ.
ɗ.Ȼ.ɑɟɤɚɥɸɤ ɢ ɘ.ɂ.Ɏɢɥɹɫ /ɑɟɤɚɥɸɤ ɢ ɞɪ,
1977/ ɫ ɬɟɨɪɟɬɢɱɟɫɤɢɯ ɩɨɡɢɰɢɣ ɬɟɪɦɨɞɢɧɚɦɢɤɢ ɢ ɷɤɫɩɟɪɢɦɟɧɬɚɥɶɧɨ ɨɛɨɫɧɨɜɚɥɢ
ɜɨɡɦɨɠɧɨɫɬɶ ɫɭɳɟɫɬɜɨɜɚɧɢɹ ɠɢɞɤɢɯ ɍȼ
ɩɪɢ ɛɨɥɟɟ ɠɟɫɬɤɢɯ ɬɟɪɦɨɛɚɪɢɱɟɫɤɢɯ
ɭɫɥɨɜɢɹɯ. Ȼɭɪɟɧɢɟɦ ɝɥɭɛɨɤɢɯ ɫɤɜɚɠɢɧ
ɭɫɬɚɧɨɜɥɟɧɨ /Ɇɟɯɬɢɟɜ,1988/ ɫɭɳɟɫɬɜɨɜɚɧɢɟ
ɠɢɞɤɢɯ ɍȼ ɢ ɛɢɬɭɦɨɢɞɨɜ ɜ ɩɨɪɨɞɚɯ ɧɚ
ɝɥɭɛɢɧɟ 7544ɦ ɢ ɩɪɢ ɬɟɦɩɟɪɚɬɭɪɟ 2950 ɋ.
Ɍɚɤɢɦ ɨɛɪɚɡɨɦ ɦɨɠɧɨ ɭɬɜɟɪɠɞɚɬɶ, ɱɬɨ ɩɪɢ
ɧɨɪɦɚɥɶɧɵɯ ɭɫɥɨɜɢɹɯ ɠɢɞɤɢɟ ɭɝɥɟɜɨɞɨɪɨɞɵ ɦɨɝɭɬ ɛɵɬɶ ɜɫɬɪɟɱɟɧɵ ɧɚ ɝɥɭɛɢɧɚɯ ɫ
ɬɟɦɩɟɪɚɬɭɪɨɣ ɞɨ 300-3500ɋ, ɬ.ɟ. ɩɨ ɤɪɚɣɧɟɣ
ɦɟɪɟ ɞɨ ɝɥɭɛɢɧ 8-14ɤɦ. ɇɚ ɨɫɧɨɜɟ
ɫɨɛɪɚɧɧɨɝɨ
ɮɚɤɬɢɱɟɫɤɨɝɨ
ɦɚɬɟɪɢɚɥɚ
ɩɨɫɬɪɨɟɧɵ
ɝɪɚɮɢɤɢ
ɡɚɜɢɫɢɦɨɫɬɢ
ɬɟɦɩɟɪɚɬɭɪɵ ɨɬ ɝɥɭɛɢɧɵ ɡɚɥɟɝɚɧɢɹ ɞɥɹ
ɨɬɞɟɥɶɧɵɯ ɫɬɪɭɤɬɭɪ ɢ ɞɥɹ ɘɄȼ ɜ ɰɟɥɨɦ. ȼ
ɪɟɡɭɥɶɬɚɬɟ
ɢɧɬɟɪɩɨɥɹɰɢɢ
ɩɨɞɫɱɢɬɚɧɵ
ɬɟɦɩɟɪɚɬɭɪɵ ɞɨ ɝɥɭɛɢɧɵ 10000ɦ. Oɰɟɧɤɚ
ɡɧɚɱɟɧɢɣ ɬɟɦɩɟɪɚɬɭɪ ɜ ɢɧɬɟɪɜɚɥɟ ɝɥɭɛɢɧ 510 ɤɦ ɩɨɤɚɡɵɜɚɟɬ, ɱɬɨ ɢɯ ɦɚɤɫɢɦɚɥɶɧɵɟ
ɜɟɥɢɱɢɧɵ ɧɟ ɛɭɞɭɬ ɩɪɟɜɵɲɚɬɶ 2000 ɋ ɢ ɷɬɨ
ɜ ɫɜɨɸ ɨɱɟɪɟɞɶ, ɜ ɫɨɜɨɤɭɩɧɨɫɬɢ ɫ ɞɪɭɝɢɦɢ
ɝɟɨɥɨɝɢɱɟɫɤɢɦɢ ɩɪɟɞɩɨɫɵɥɤɚɦɢ, ɩɨɡɜɨɥɹɟɬ
ɞɨɩɭɫɬɢɬɶ ɩɪɟɢɦɭɳɟɫɬɜɟɧɧɨɟ ɪɚɫɩɪɨɫɬɪɚɧɟɧɢɟ ɡɞɟɫɶ ɪɟɬɪɨɝɪɚɞɧɵɯ ɦɧɨɝɨɤɨɦɩɨɧɟɧɬɧɵɯ ɫɤɨɩɥɟɧɢɣ ɝɚɡɚ ɢ ɤɨɧɞɟɧɫɚɬɚ ɫ
ɞɨɫɬɚɬɨɱɧɨ
ɜɵɫɨɤɢɦ
ɫɨɞɟɪɠɚɧɢɟɦ
ɩɨɫɥɟɞɧɟɝɨ /Ɇɟɯɬɢɟɜ ɢ ɞɪ.,1988/.
% "!"+$ g*=j$ +"+! %j=j$
<"" <"/. ɇɚ ɛɨɥɶɲɢɯ ɝɥɭɛɢɧɚɯ
ɤɨɥɥɟɤɬɨɪɚɦɢ ɧɟɮɬɟɣ ɢ ɝɚɡɨɜ ɦɨɝɭɬ ɛɵɬɶ
ɨɫɚɞɨɱɧɵɟ ɩɨɪɨɞɵ ɪɚɡɥɢɱɧɨɝɨ ɥɢɬɨɥɨ45
Elmi srlr, 2008(24)
Neftqazlayih
ɝɢɱɟɫɤɨɝɨ ɫɨɫɬɚɜɚ: ɩɟɫɱɚɧɨ-ɚɥɟɜɪɢɬɨɜɵɟ,
ɤɚɪɛɨɧɚɬɧɵɟ, ɝɥɢɧɢɫɬɵɟ, ɜɭɥɤɚɧɨɝɟɧɧɨɨɫɚɞɨɱɧɵɟ ɢ ɤɨɪɚ ɜɵɜɟɬɪɢɜɚɧɢɹ. ɉɨ ɦɟɪɟ
ɭɜɟɥɢɱɟɧɢɹ ɝɥɭɛɢɧɵ ɡɚɥɟɝɚɧɢɹ ɩɨɪɨɞ ɢɯ
ɩɨɪɢɫɬɨɫɬɶ (ɨɛɳɚɹ ɢ ɨɬɤɪɵɬɚɹ) ɢ
ɩɪɨɧɢɰɚɟɦɨɫɬɶ ɩɨɫɬɟɩɟɧɧɨ ɩɨɧɢɠɚɸɬɫɹ, ɚ
ɩɥɨɬɧɨɫɬɶ ɜɨɡɪɚɫɬɚɟɬ. ɂɡɦɟɧɟɧɢɟ ɷɬɢɯ
ɫɜɨɣɫɬɜ ɭ ɤɚɠɞɨɣ ɥɢɬɨɥɨɝɢɱɟɫɤɨɣ ɪɚɡɧɨɫɬɢ
ɩɨɪɨɞ ɩɪɨɢɫɯɨɞɢɬ ɧɟɨɞɢɧɚɤɨɜɨ. ɉɨ ɞɚɧɧɵɦ
/Ȼɭɪɹɤɨɜɫɤɢɣ ɢ ɞɪ.,1990/ ɜ ɪɚɡɪɟɡɟ ɘɠɧɨɄɚɫɩɢɣɫɤɨɣ ɜɩɚɞɢɧɵ ɢɦɟɸɬɫɹ ɩɪɟɞɩɨɫɵɥɤɢ ɞɥɹ ɫɨɯɪɚɧɟɧɢɹ ɞɨ ɝɥɭɛɢɧɵ
ɩɪɢɦɟɪɧɨ 10 ɤɦ ɭɫɥɨɜɢɣ, ɛɥɚɝɨɩɪɢɹɬɫɬɜɭɸɳɢɯ ɝɥɭɛɨɤɢɦ ɤɚɬɟɝɟɧɟɬɢɱɟɫɤɢɦ
ɩɪɟɨɛɪɚɡɨɜɚɧɢɹɦ
ɨɫɚɞɨɱɧɵɯ
ɩɨɪɨɞ.
ɉɨɞɫɱɢɬɚɧɨ, ɱɬɨ ɩɪɟɞɟɥɶɧɵɟ ɝɥɭɛɢɧɵ
ɜɨɡɦɨɠɧɨɝɨ ɫɨɯɪɚɧɟɧɢɹ ɦɨɧɬɦɨɪɢɥɥɨɧɢɬɚ
ɫ
ɭɱɟɬɨɦ
ɩɪɨɝɧɨɡɧɵɯ
ɞɚɧɧɵɯ
ɨ
ɬɟɪɦɨɛɚɪɢɱɟɫɤɨɣ ɨɛɫɬɚɧɨɜɤɟ ɝɥɭɛɨɤɢɯ
ɧɟɞɪ, ɦɨɝɭɬ ɫɨɫɬɚɜɢɬɶ 15-17 ɤɦ. ɇɚ ɨɫɧɨɜɟ
ɪɚɡɪɚɛɨɬɚɧɧɨɣ
ɬɟɨɪɢɢ
ɢ
ɦɟɬɨɞɢɤɢ
ɩɪɨɝɧɨɡɢɪɨɜɚɧɢɹ
ɮɢɡɢɱɟɫɤɢɯ
ɫɜɨɣɫɬɜ
ɝɨɪɧɵɯ ɩɨɪɨɞ ɭɫɬɚɧɨɜɥɟɧɨ, ɱɬɨ ɩɨɪɢɫɬɨɫɬɶ
ɝɥɢɧ ɧɚ ɝɥɭɛɢɧɚɯ ɨɤɨɥɨ 9 ɤɦ ɦɨɠɟɬ
ɞɨɫɬɢɝɚɬɶ 10%, ɱɬɨ ɫɜɢɞɟɬɟɥɶɫɬɜɭɟɬ ɨ
ɪɚɡɜɢɬɢɢ ɧɚ ɛɨɥɶɲɢɯ ɝɥɭɛɢɧɚɯ ȺȼɉȾ
ɝɪɚɜɢɬɚɰɢɨɧɧɨ-ɮɢɥɶɬɪɚɰɢɨɧɧɨɝɨ ɝɟɧɟɡɢɫɚ
ɢ ɨ ɫɨɯɪɚɧɟɧɢɢ ɝɥɢɧɚɦɢ ɷɤɪɚɧɢɪɭɸɳɢɯ
ɫɜɨɣɫɬɜ. ɗɬɨ ɫɨɱɟɬɚɟɬɫɹ ɫ ɯɨɪɨɲɢɦɢ
ɮɢɥɶɬɪɚɰɢɨɧɧɨ-ɟɦɤɨɫɬɧɵɦɢ ɩɚɪɚɦɟɬɪɚɦɢ
ɩɨɪɨɞ
ɤɨɥɥɟɤɬɨɪɨɜ:
ɩɨ
ɞɚɧɧɵɦ
ɬɟɨɪɟɬɢɱɟɫɤɨɝɨ ɩɪɨɝɧɨɡɚ /Ȼɭɪɹɤɨɜɫɤɢɣ ɢ
ɞɪ.,1990/ ɩɨɪɢɫɬɨɫɬɶ ɧɚ ɝɥɭɛɢɧɟ 8-9 ɤɦ, ɜ
ɫɪɟɞɧɟɦ
ɫɨɫɬɚɜɥɹɟɬ
7-14%,
ɚ
ɩɪɨɧɢɰɚɟɦɨɫɬɶ (2-30) 10-15 ɦ2.
Ȼɥɚɝɨɩɪɢɹɬɧɨɟ
ɦɟɯɚɧɢɱɟɫɤɨɟ
ɜɥɢɹɧɢɟ
ɮɥɸɢɞɨɜ
ɧɚ
ɫɨɯɪɚɧɟɧɢɟ
ɤɨɥɥɟɤɬɨɪɫɤɢɯ ɫɜɨɣɫɬɜ ɩɨɪɨɞ ɩɪɨɹɜɥɹɟɬɫɹ ɜ
ɬɨɦ ɫɥɭɱɚɟ, ɟɫɥɢ ɨɧɢ ɧɚɯɨɞɹɬɫɹ ɜ ɭɫɥɨɜɢɹɯ
ȺȼɉȾ. ɋ ɭɜɟɥɢɱɟɧɢɟɦ ɩɥɚɫɬɨɜɨɝɨ ɞɚɜɥɟɧɢɹ
ɜɥɢɹɧɢɟ
ɷɮɮɟɤɬɢɜɧɨɝɨ
ɞɚɜɥɟɧɢɹ
ɧɚ
ɟɞɢɧɢɱɧɵɣ ɨɛɴɟɦ ɩɨɪɨɞɵ ɭɦɟɧɶɲɚɟɬɫɹ, ɱɬɨ
ɜɟɞɟɬ ɤ ɪɚɡɭɩɥɨɬɧɟɧɢɸ ɩɨɪɨɞ. ȺȼɉȾ
ɯɚɪɚɤɬɟɪɧɨ ɞɥɹ ɤɨɥɥɟɤɬɨɪɫɤɢɯ ɩɨɪɨɞ,
ɡɚɥɟɝɚɸɳɢɯ
ɬɨɥɳɚɦɢ,
ɢɦɟɸɳɢɦɢ
ɪɟɝɢɨɧɚɥɶɧɨɟ
ɪɚɫɩɪɨɫɬɪɚɧɟɧɢɟ.
Ɍɚɤɢɟ
ɬɨɥɳɢ ɱɚɳɟ ɜɫɟɝɨ ɫɥɚɝɚɸɬɫɹ ɝɥɢɧɢɫɬɵɦɢ ɢ
ɫɨɥɹɧɵɦɢ ɩɨɪɨɞɚɦɢ.
Ɉɞɧɨɣ ɢɡ ɧɚɢɛɨɥɟɟ ɯɚɪɚɤɬɟɪɧɵɯ
ɢ ɜɚɠɧɵɯ ɨɫɨɛɟɧɧɨɫɬɟɣ ɘɠɧɨ-Ʉɚɫɩɢɣɫɤɨɣ
ɜɩɚɞɢɧɵ ɹɜɥɹɟɬɫɹ ɡɧɚɱɢɬɟɥɶɧɨɟ ɪɚɡɜɢɬɢɟ
ȺȼɉɨȾ ɢ ȺȼɉȾ. ɗɬɚ ɨɫɨɛɟɧɧɨɫɬɶ ɬɟɫɧɨ
ɫɜɹɡɚɧɚ ɫ ɢɫɬɨɪɢɟɣ ɷɬɨɝɨ ɪɟɝɢɨɧɚ ɢ
ɹɜɥɹɟɬɫɹ ɫɥɟɞɫɬɜɢɟɦ ɦɨɳɧɨɝɨ ɩɪɨɝɢɛɚɧɢɹ
ɛɚɫɫɟɣɧɚ ɜ ɩɥɢɨɰɟɧ-ɩɚɥɟɨɝɟɧɨɜɨɟ ɢ
ɱɟɬɜɟɪɬɢɱɧɨɟ ɜɪɟɦɹ, ɜ ɪɟɡɭɥɶɬɚɬɟ ɱɟɝɨ
ɩɪɨɢɫɯɨɞɢɥɨ ɭɩɥɨɬɧɟɧɢɟ ɝɥɢɧ ɢ ɫɠɚɬɢɟ
ɫɨɞɟɪɠɚɳɢɯɫɹ ɜ ɧɢɯ ɮɥɸɢɞɨɜ. Ɂɧɚɱɢɬɟɥɶɧɨɟ ɨɬɫɬɚɜɚɧɢɟ ɜɨ ɜɪɟɦɟɧɢ ɨɬ ɫɠɚɬɢɹ
ɮɥɸɢɞɨɜ ɩɪɢ ɩɨɝɪɭɠɟɧɢɢ ɢ ɫɠɚɬɢɢ
ɨɫɚɞɤɨɜ, ɨɛɭɫɥɨɜɢɥɨ ɧɚɝɧɟɬɚɧɢɟ ɢɡɛɵɬɨɱɧɵɯ ɞɚɜɥɟɧɢɣ ɜ ɧɢɯ ɞɨ ɡɧɚɱɟɧɢɹ ɝɨɪɧɨɝɨ
ɞɚɜɥɟɧɢɹ.
Ⱥɤɤɭɦɭɥɹɰɢɹ
ɞɚɜɥɟɧɢɹ
ɩɪɨɢɫɯɨɞɢɥɚ ɤɚɤ ɜ ɫɚɦɢɯ ɝɥɢɧɚɯ (ɜ
ɪɟɡɭɥɶɬɚɬɟ ɩɨɪɨɜɨɣ ɜɨɞɵ), ɬɚɤ ɢ ɜ
ɦɚɥɨɦɨɳɧɵɯ ɥɢɧɡɚɯ ɩɟɫɤɨɜ ɢ ɚɥɟɜɪɢɬɨɜ,
ɧɚɫɵɳɟɧɧɵɯ ɮɥɸɢɞɚɦɢ, ɨɬɠɚɬɵɦɢ ɢɡ ɝɥɢɧ.
ɉɨ
ɞɚɧɧɵɦ
/Ʉɨɪɱɚɝɢɧɚ
ɢ
ɞɪ.,1988/, ɞɨ ɝɥɭɛɢɧɵ 6,2 ɤɦ (ɩɨ ɤɟɪɧɚɦ) ɢ
8-10 ɤɦ (ɩɨ ɜɵɛɪɨɫɚɦ ɝɪɹɡɟɜɵɯ ɜɭɥɤɚɧɨɜ),
ɭɫɬɚɧɨɜɥɟɧɚ ɜɟɫɶɦɚ ɧɢɡɤɚɹ ɫɬɟɩɟɧɶ
ɩɪɟɨɛɪɚɡɨɜɚɧɢɹ Ɉȼ ɞɨ ɫɬɚɞɢɢ ɆɄ1-2. ɇɚ
ɝɥɭɛɢɧɚɯ 8-10 ɤɦ ɧɟɮɬɟɝɚɡɨɦɚɬɟɪɢɧɫɤɢɣ
ɩɨɬɟɧɰɢɚɥ Ɉȼ ɨɫɬɚɟɬɫɹ ɜɵɫɨɤɢɦ. Ɋɚɫɱɟɬɵ
ɫɭɦɦɚɪɧɨɝɨ ɢɦɩɭɥɶɫɚ ɬɟɩɥɚ ɩɨɤɚɡɵɜɚɸɬ,
ɱɬɨ ɜ ɬɪɟɬɢɱɧɵɯ ɨɬɥɨɠɟɧɢɹɯ ɘɠɧɨɄɚɫɩɢɣɫɤɨɣ ɜɩɚɞɢɧɵ ɭɝɥɟɜɨɞɨɪɨɞɵ ɜ
ɠɢɞɤɨɣ ɮɚɡɟ ɦɨɝɭɬ ɫɨɯɪɚɧɹɬɶɫɹ ɞɨ
ɝɥɭɛɢɧɵ 10 ɤɦ.
Ɍɚɤɢɦ ɨɛɪɚɡɨɦ, ɫɨɯɪɚɧɟɧɢɟ ɧɚ
ɛɨɥɶɲɢɯ ɝɥɭɛɢɧɚɯ ɦɨɧɬɦɨɪɢɥɥɨɧɢɬɚ,
ȺȼɉȾ,
ɨɬɧɨɫɢɬɟɥɶɧɨ
ɧɟɜɵɫɨɤɢɯ
ɬɟɦɩɟɪɚɬɭɪ,
ɩɪɢ
ɤɨɬɨɪɵɯ
ɜɩɨɥɧɟ
ɜɨɡɦɨɠɧɨ ɫɭɳɟɫɬɜɨɜɚɧɢɟ ɭɝɥɟɜɨɞɨɪɨɞɨɜ,
ɯɨɪɨɲɢɯ ɤɨɥɥɟɤɬɨɪɨɜ ɢ ɩɨɤɪɵɲɟɤ, ɧɢɡɤɨɣ
ɫɬɟɩɟɧɢ
ɩɪɟɨɛɪɚɡɨɜɚɧɧɨɫɬɢ,
ɤɚɤ
ɨɪɝɚɧɢɱɟɫɤɨɝɨ ɜɟɳɟɫɬɜɚ, ɬɚɤ ɢ ɫɨɫɬɚɜɚ
ɧɟɮɬɢ ɢ ɝɟɨɬɟɤɬɨɧɢɱɟɫɤɢɯ ɭɫɥɨɜɢɣ ɞɥɹ
ɩɪɨɹɜɥɟɧɢɹ ɫɤɥɚɞɤɨɨɛɪɚɡɨɜɚɧɢɹ, ɩɨɡɜɨɥɢɥɨ ɭɜɟɪɟɧɧɨ ɩɪɨɝɧɨɡɢɪɨɜɚɬɶ ɜɟɪɨɹɬɧɨɫɬɶ ɨɛɧɚɪɭɠɟɧɢɹ ɜ ɘɠɧɨ-Ʉɚɫɩɢɣɫɤɨɣ
ɜɩɚɞɢɧɟ ɡɚɥɟɠɟɣ ɧɟɮɬɢ ɢ ɝɚɡɚ ɞɨ ɝɥɭɛɢɧɵ
10 ɤɦ ɢ ɛɨɥɟɟ. ɉɨɥɭɱɟɧɧɵɟ ɩɨ ɘɠɧɨɄɚɫɩɢɣɫɤɨɣ ɜɩɚɞɢɧɟ ɪɟɡɭɥɶɬɚɬɵ ɫɨɝɥɚɫɭɸɬɫɹ ɫ ɜɵɜɨɞɚɦɢ ɞɪɭɝɢɯ ɢɫɫɥɟɞɨɜɚɬɟɥɟɣ [1,6,8].
!!*
1. Ⱥɥɢ-ɡɚɞɟ Ⱥ.Ⱥ., ɋɚɥɚɟɜ ɋ.Ƚ., Ⱥɥɢɟɜ
Ⱥ.ɂ.
ɇɚɭɱɧɚɹ
ɨɰɟɧɤɚ
ɩɟɪɫɩɟɤɬɢɜ
ɧɟɮɬɟɝɚɡɨɧɨɫɧɨɫɬɢ
Ⱥɡɟɪɛɚɣɞɠɚɧɚ
ɢ
46
Elmi srlr, 2008(24)
Neftqazlayih
ɘɠɧɨɝɨ Ʉɚɫɩɢɹ ɢ ɧɚɩɪɚɜɥɟɧɢɟ ɩɨɢɫɤɨɜɨɪɚɡɜɟɞɨɱɧɵɯ ɪɚɛɨɬ. Ȼɚɤɭ: ɗɥɦ, 1985. 250 ɫ.
2. Ȼɭɧɢɚɬ-ɡɚɞɟ Ɂ.Ⱥ., ȼɟɥɢɟɜɚ ȼ.Ⱥ.,
Ƚɚɫɚɧɚɥɢɟɜɚ Ʉ ɜɵɹɜɥɟɧɢɸ ɩɨɝɪɟɛɟɧɧɵɯ
ɥɨɜɭɲɟɤ
ɜ
Ⱥɡɟɪɛɚɣɞɠɚɧɫɤɨɣ
ɱɚɫɬɢ
ɘɠɧɨɝɨ-Ʉɚɫɩɢɹ. // ȼ ɤɧ: ɉɪɨɛɥɟɦɵ
ɧɟɮɬɟɝɚɡɨɧɨɫɧɨɫɬɢ Ʉɚɜɤɚɡɚ. Ɇ.: ɇɚɭɤɚ,
1980. C.51-88
3. Ƚɚɞɠɢɟɜ Ɏ.Ɇ., Ƚɚɫɵɦɨɜ Ⱥ.Ƚ.,
Ʌɟɜɲɢɧɚ Ʌ.Ɇ. ɂɡɦɟɧɟɧɢɟ ɬɟɦɩɟɪɚɬɭɪɵ ɩɨ
ɫɬɜɨɥɭ ɫɜɟɪɯɝɥɭɛɨɤɨɣ ɫɤɜɚɠɢɧɵ ɋȽ-1
//Ⱥɡɟɪɛɚɣɞɠɚɧɫɤɨɟ ɇɟɮɬɹɧɨɟ ɏɨɡɹɣɫɬɜɨ.
1987, ʋ 10. C. 7-9.
4. Ʉɟɪɢɦɨɜ Ʉ.ɇ., ɉɢɥɶɱɢɧ Ⱥ.ɇ.
Ƚɟɨɬɟɪɦɢɱɟɫɤɢɣ ɪɟɠɢɦ ɨɫɚɞɨɱɧɨɝɨ ɩɨɤɪɨɜɚ
ɞɟɩɪɟɫɫɢɨɧɧɵɯ ɨɛɥɚɫɬɟɣ Ⱥɡɟɪɛɚɣɞɠɚɧɚ ɢ
Ʉɚɫɩɢɹ
//Ⱥɡɟɪɛɚɣɞɠɚɧɫɤɨɟ
ɇɟɮɬɹɧɨɟ
ɏɨɡɹɣɫɬɜɨ. 1986, ʋ 1.C.6-9.
5. Ɇɟɯɬɢɟɜ ɒ.Ɏ. ɢ ɞɪ. Ƚɟɨɥɨɝɢɱɟɫɤɢɟ
ɩɪɟɞɩɨɫɵɥɤɢ
ɜɵɹɜɥɟɧɢɹ
ɝɥɭɛɨɤɨɩɨɝɪɭɠɟɧɧɵɯ ɧɟɮɬɟɝɚɡɨɜɵɯ ɡɚɥɟɠɟɣ ɜ
ɘɠɧɨɦ Ʉɚɫɩɢɢ. // ȼ ɤɧ.: Ɉɱɟɪɤɢ ɩɨ
ɝɟɨɥɨɝɢɢ Ⱥɡɟɪɛɚɣɞɠɚɧɚ. Ȼɚɤɭ: Ⱥɡɟɪɧɟɲɪ,
1984. C.103-125.
Ɇɟɯɬɢɟɜ
6.
ɒ.Ɏ.
ɉɪɨɛɥɟɦɵ
ɧɟɮɬɟɝɚɡɨɧɨɫɧɨɫɬɢ ɛɨɥɶɲɢɯ ɝɥɭɛɢɧ ɘɠɧɨɄɚɫɩɢɣɫɤɨɣ ɜɩɚɞɢɧɵ ɢ ɨɫɧɨɜɧɵɟ ɡɚɞɚɱɢ
ɞɚɥɶɧɟɣɲɢɯ ɢɫɫɥɟɞɨɜɚɧɢɣ // ȼ ɤɧ.:
ɉɪɨɛɥɟɦɵ ɧɟɮɬɟɝɚɡɨɧɨɫɧɨɫɬɢ Ʉɚɜɤɚɡɚ.
Ɇ.:ɇɚɭɤɚ, 1988. C.122-127
7. Ȼɭɪɹɤɨɜɫɤɢɣ Ʌ.Ⱥ., Ⱦɠɚɮɚɪɨɜ ɂ.ɋ.,
Ⱦɠɟɜɚɧɲɢɪ Ɋ.Ⱦ. Ɇɨɞɟɥɢɪɨɜɚɧɢɟ ɫɢɫɬɟɦ
ɧɟɮɬɟɝɚɡɨɜɨɣ ɝɟɨɥɨɝɢɢ. Ɇ.: ɇɟɞɪɚ, 1990.
290 ɫ.
8. Ʉɨɪɱɚɝɢɧɚ ɂ.ɘ., Ƚɭɥɢɟɜ ɂ.ɋ.,
Ɂɟɣɧɚɥɨɜɚ Ʉ.ɋ. ɇɟɮɬɟɝɚɡɨɦɚɬɟɪɢɧɫɤɢɣ
ɩɨɬɟɧɰɢɚɥ ɝɥɭɛɨɤɨɩɨɝɪɭɠɟɧɧɵɯ ɦɟɡɚɡɨɣɫɤɨ-ɤɚɣɧɨɡɨɫɤɢɯ
ɨɬɥɨɠɟɧɢɣ
ɘɠɧɨɄɚɫɩɢɣɫɤɨɣ ɜɩɚɞɢɧɵ //ȼ ɤɧ.: ɉɪɨɛɥɟɦɵ
ɧɟɮɬɟɝɚɡɨɧɨɫɧɨɫɬɢ Ʉɚɜɤɚɡɚ. Ɇ.: ɇɚɭɤɚ,
1988.C.35-41
9. Ⱥɥɢɦɭɪɚɞɨɜ ɒ.ȿ. Ɉɛ ɨɞɧɨɣ
ɨɫɨɛɟɧɧɨɫɬɢ
ɢɡɦɟɧɟɧɢɹ
ɮɢɡɢɤɨɯɢɦɢɱɟɫɤɢɣ ɫɜɨɣɫɬɜ ɢ ɫɨɫɬɚɜɚ ɧɟɮɬɟɣ ɩɨ
ɪɚɡɪɟɡɭ
ɘɠɧɨ-Ʉɚɫɩɢɣɫɤɨɣ
ɜɩɚɞɢɧɵ
//Ƚɟɨɥɨɝ Ⱥɡɟɪɛɚɣɞɠɚɧɚ. 2003, ʋ 5.C.153157.
10. ɉɟɬɪɨɜ Ⱥ.Ⱥ. ɍɝɥɟɜɨɞɨɪɨɞɵ ɧɟɮɬɢ.
Ɇ.:ɇɚɭɤɚ, 1984. 242 c.
Cnubi Xzr çökkliyind karbohidrogen
yı\ımlarının yerlmsi v formallaması
ù.Y.Ԥlimuradov
Xülas
Mԥqalԥdԥ
ɋԥnubi
Xԥzԥr
çökԥkliyindԥ böyük dԥrinliklԥrdԥ yatan
karbohidrogen yataqlarının axtarıú perspektivliyinin mümkünlüyündԥn bԥhs edilir.
Hövzԥnin geoloji quruluúunun, geolojigeokimyԥvi
tԥdqiqatların
analizi
vԥ
ümumilԥúdirilmԥsi, qazma materiallarının
öyrԥnilmԥsi nԥticԥsindԥ böyük dԥrinliklԥrdԥ
yatmıú çöküntülԥrin neftqazlılı÷ı qiymԥtlԥndirilmiúdir. Ümumi úԥkildԥ kԥsiliú boyu qaz
yataqları, neft, neft-qaz, qaz-neft, qazkondensat yataqları ilԥ ԥvԥz olunur. Bu
istiqamԥtdԥ neftlԥrin sıxlı÷ı, fiziki kimyԥvi
xüsusiyyԥtlԥri, lay temperaturu, hԥcmisüzülmԥ
xüsusiyyԥtlԥri vԥ s. böyük dԥrinliklԥrdԥ neftin
toplanması üçün úԥraitin varlı÷ını göstԥrir.
Belԥliklԥ yuxarıda göstԥrilԥn faktorlar Cԥnubi
Xԥzԥr çökԥkliyindԥ böyük dԥrinliklԥrin
perspektivliyini tԥsdiq edir.
Southern-Caspian basin hydrocarbon
reservoirs on large depths: formation and
displacement (distribution) peculiarities
Sh. E.Alimuradov
Abstract
Azerbaijan new oil-and-gas reservoirs
discovery perspectives connected with deep
seated suites are considered in article. Results
of geological analysis and as well
generalization of existed geological and
geochemical material and deep drilling data
make it possible to carry out evaluation of oiland- gas bearing deeply seated deposits. In
general state vertical section consequential
change of small (secondary) accumulations of
pure gas into oil, gas-oil and gas-condensate
reservoir, decrease of oil density with
corresponded change of other physical and
chemical properties and oil composition with
filtration and volume rock parameters
conservation on large depths takes a place.
Pointed out features of Soutern – Caspian
basin make it possible to forecast probability
of detecting oil and gas reservoir up to 9-10 m
of depth.
47
Elmi srlr, 2008(24)
Neftqazlayih
QUYULARIN QAZILMASI
&X 52
:
ELL DRILLING
49
Elmi srlr, 2008(24)
Neftqazlayih
UOT 622.244.442
DAYANIQSIZ SÜXURLARIN QAZILMASINI V MHSULDAR LAYLARIN
AÇILMASINI TMN EDN KALSUMQLKOLLU QAZMA MHLULLARININ
LNLMSNN V TTBQNN NTCLR BARD
E.A.Kazımov, M.H.liyeva, Ç.T.Iskndrov
Neft vԥ qaz quyularının qazılmasının
texniki-iqtisadi göstԥricilԥrinԥ ԥsaslı surԥtdԥ
tԥsir edԥn kimyԥvi maddԥlԥr vԥ onların
ԥsasında hazırlanmıú qazıma mԥhlulu növlԥri,
kompozit sistemlԥr müasir quyu inúasının
ayrılmaz tԥrkib hissԥlԥridirlԥr. Yarım ԥsrdԥn
artıqdır ki, Azԥrbaycanın dԥniz úelfindԥ
aparılan qazıma iúlԥrindԥ yüzlԥrlԥ reagentin vԥ
onların
ԥsasında
hazırlanmıú
qazıma
mԥhlullarının mԥqsԥdyönlü istifadԥsi tԥtbiq
olunan dispers sistemlԥr haqqında statistik
mԥlumatlar bazasının yaradılmasına imkan
verԥrԥk, lazımi tԥhlillԥrin aparılmasına zԥmin
yaratmıúdır. Tԥsadüfi deyildir ki, daha böyük
üstünlük yalnız o qazıma mԥhluluna verilԥ
bilԥr ki, müvafiq mürԥkkԥb heterogen sistemin
istifadԥsi açıq quyu lülԥsinin dԥyanԥtliyini
artıraraq, neftli-qazlı horizontların çirklԥnmԥmԥsini tԥmin etmԥklԥ, layların mԥnimsԥnilmԥsi vԥ istismara daxil olması prosesindԥ az
enerji mԥsrԥflԥrinin sԥrfinԥ, daha böyük
debitlԥ karbohidrogen ehtiyatlarının hasilatına
imkan yaratmıú olsun. Keçԥn ԥsrin ortalarında
humin turúuları ԥsasında hazırlanmıú humatlı,
daha sonralar liqnosulfonatlar ԥsasında iúlԥnilmiú polimerliqnosulfonatlı, yüksԥk hidrofoblaúdırma xassԥlԥrinԥ malik emulsiyalı qazıma
mԥhlulları bu gün daha müasir olan
biopolimerli, qliserinli, qlikollu sistemlԥrlԥ
ԥvԥz olunaraq dünya qazıma praktikasında
geniú tԥtbiq olunan sintetik ԥsaslı qazıma
mԥhlulları ilԥ müqayisԥ olunurlar [1, 2].
Bakı vԥ Abúeron arxipelaqlarında
qazılan quyularda baú verԥn mürԥkkԥblԥúmԥlԥrin ԥsas sԥbԥbi tԥtbiq edilԥn qazıma
mԥhlullarının struktur-mexaniki vԥ kolloidkimyԥvi göstԥrilicilԥrinin kԥskin pislԥúmԥsi,
kԥsiliúin 75-80%-ԥ qԥdԥr yüksԥk kolloidli
gillԥrdԥn ibarԥt olmasından vԥ bu gillԥrin tez
bir zamanda disperslԥúmԥsi üzündԥn baú verir.
Qazılacaq gil tԥbԥqԥlԥrinin qazıma mԥhlulunun tԥrkibinԥ daxil olmasının qarúısını
almaq, quyu lülԥsinin dayanıqlı÷ını artırmaq
vԥ mԥhsuldar kԥsiliúlԥrin çirklԥnmԥsini minimuma endirmԥk mԥqsԥdi ilԥ kalsium ԥsaslı
yüksԥk ingibirlԥúmiú qlikollu qazıma mԥhlullu
iúlԥnilmiúdir.
Bu tip qazıma mԥhlulunun üstünlüklԥri
onlardan ibarԥtdir ki, da÷ıdılmıú gil tԥbԥqԥlԥrinin disperslԥúmԥsinin vԥ hԥddindԥn artıq islanmasının qarúısını almaq üçün hidratlaúmıú
tԥbԥqԥ sԥthinin kation dԥyiúkԥnli kompleksinin
az hidratlaúmıú komplekslԥ ԥvԥz edilmԥsi,
mԥhsuldar laylarda olan gil fraksiyasının
hidrofoblaúdırılması, sԥthi-fԥal maddԥnin süxurda adsorbsiyaya u÷raması ԥldԥ edilir.
Qazıma mԥhlulunun ingibirlԥúdirilmԥsi
üçün kalsiumlu hidrofoblaúdırıcı elektrolit,
sԥthi-fԥal maddԥ kimi «Alkan DE-202» deemulqatoru, KMS vԥ ingibitor maddԥ –
Polipropilenqlikol (PPQ) götürülmüúdür. Qeyd
edԥk ki, müvafiq qazıma mԥhlulunun
komponentlԥri Respublikamızın kimya zavodlarında istehsal olunurlar. Polipropilenqlikol
(PPQ) «tullantı» mԥhsulu olub, propilen
oksidinin qԥlԥvi vԥ ya turú mühitdԥ polimerlԥúmԥsindԥn alınır. Propilen oksidinin su ilԥ
birlԥúmԥsi Propilenqlikol maddԥsini verir.
Müvafiq reaksiyalar nԥticԥsindԥ mono-, di- vԥ
tripropilenqlikol mԥhsulları ԥmԥlԥ gԥlir.
Propilen oksidinin polimerlԥúmԥsi PPQ-nin
yaranmasına sԥbԥb olur ki, bu da öz
növbԥsindԥ emulqatorların vԥ deemulqatorların, ԥksԥr hallarda isԥ ya÷layıcı ԥlavԥlԥrin
istehsalında iúlԥdilir.
PPQ-nin göstԥricilԥri:
- aqreqat halı maye
- xarici görünüúü úԥffaf
- 200C temperaturda sıxlı÷ı, kq/m3 1002–1004
- ԥsas kütlԥ miqdarı, %
80
- propilenqlikolun kütlԥ miqdarı, %
20
- plastik özlülüyü, 10-3 Pa·s
64
132
- effektiv özlülüyü, 10-3 Pa·s
- dinamiki sürüúmԥ gԥrginliyi, dPa 22
50
Elmi srlr, 2008(24)
Neftqazlayih
PPQ-nin molekul çԥkisi 400 - 2000
diapazonunda dԥyiúir ki, bu da öz növbԥsindԥ
destruksiya ilԥ ba÷lı kimyԥvi reaksiyaların
aparılmasına sԥbԥb ola bilԥr.
«Alkan DE-202» deemulqatoru qeyriionoqen sԥthi-aktiv maddԥ olub, neft vԥ qaz
quyularının qazılması prosesindԥ mԥhsuldar
layların açılmasında qazıma mԥhlullarının
filtratının sԥthi-gԥrilmԥsini aúa÷ı salmaq üçün
istifadԥ oluna bilԥr. Eyni zamanda filtratın
sԥthi-gԥrilmԥsini aúa÷ı salmaqla onun laya
daxilolma qabiliyyԥtini xeyli azaldır. Bu da öz
növbԥsindԥ layın çirklԥnmԥsinin qarúısını alır.
«Alkan DE-202» reagentinin fizikikimyԥvi göstԥricilԥri:
Aqreqat halı maye
Sıxlı÷ı, kq/m3,
200 C-dԥ
930 - 960
pH göstԥricisi
6,5 - 8,5
Açıq tiqeldԥ alıúma
temperaturu, C0
82
Qaynama temperaturunun
baúlan÷ıcı, C0
80
ùüúԥlԥúmԥ temperaturunun
baúlan÷ıcı, C0
30
Buxarlanmayan kütlԥnin
miqdarı, %
57
Zԥhԥrlilik növü
IV
Reaktivliyi
Sabit
øngibirlԥúmiú kalsiumqlikollu birlԥúmԥnin (øKB) qazıma mԥhlullarına tԥsirinin
öyrԥnilmԥsi mԥqsԥdilԥ laboratoriya tԥdqiqatları aparılmıúdır.
Tԥcrübԥlԥrdԥ gil suspenziyaları, normal
vԥ a÷ırlaúdırılmıú qazıma mԥhlulları hazırlanaraq hԥm kolloid-kimyԥvi, hԥm dԥ strukturmexaniki göstԥricilԥrin tԥnzimlԥnmԥsi tԥdqiq
olunmuúdurlar.
Kolloid-kimyԥvi göstԥricilԥrdԥn suvermԥnin (F), gil qabı÷ı qalınlı÷ının (G), hidrogen
göstԥricisinin (pH), struktur-mexaniki göstԥricilԥrdԥn isԥ statiki sürüúmԥ gԥrginliyinin 1 vԥ
10 dԥqiqԥ ԥrzindԥki qiymԥtlԥri (SSG1-10),
dinamiki sürüúmԥ gԥrginliyinin (Wo), hԥmsinin
plastik (K1), effektiv (K2), úԥrti (T) özlülüklԥrin
ölçülmԥsinԥ, tԥhlillԥrin aparılmasına xüsusi
diqqԥt yetirilmiúdir.
Mԥlum oldu÷u kimi dԥniz úԥraitindԥ
qazılmaya baúlayan zaman dԥniz suyunun
da÷ıdılmıú gil süxurlar ilԥ tԥması hesabına
suspenziyalar
yaranır.
Mԥhz
kolloid
suspenziyaları gԥlԥcԥk qazıma mԥhlullarının
kimyԥvi iúlԥnmԥsi üçün vԥ son nԥticԥdԥ bu vԥ
ya digԥr qazıma mԥhlulu növünün hazırlanması üçün ԥsas mԥnbԥdir.
Bununla ԥlaqԥdar olaraq sıxlı÷ı (U)
1380 kq/m3, sԥrti özlülüyü 60 s, 1 vԥ 10 dԥqiqԥ
ԥrzindԥki SSG qiymԥtlԥri 138-153 dPa,
suvermԥsi 34 sm3/30 dԥq, plastik vԥ effektiv
özlülüklԥri müvafiq olaraq 16˜10-3 Pa˜s vԥ
15,3˜10-3 Pa˜s, dinamiki sürüúmԥ gԥrginliyi
174 Pa, tiksotropiya ԥmsalı 1,1, hidrogen
göstԥricisi isԥ 7,0 olan Qaraçuxur gilinin dԥniz
suyundakı suspenziyaları hazırlanmıúdır. Suspenziyaya 1,0% miqdarında KMS ԥlavԥ
etmԥklԥ onun stabillԥúdirilmԥsinԥ vԥ nԥticԥdԥ
suvermԥnin 7,5 sm3/30 dԥq hԥddinԥ qԥdԥr
azalmasına nail olunmuúdur. øngibirlԥúmiú
kalsiumqlikollu birlԥúmԥ hazırlanmıúdır ki,
onun tԥrkibinԥ PPQ, Alkan vԥ CaCO3 duzu
daxil edilmiúdir. Stabillԥúmiú suspenziyaya
10%-li PPQ-dԥn 5%, 5%-li Alkandan 1% vԥ
0,2% CaCO3 ԥlavԥ edilmԥklԥ müԥyyԥn olunmuúdur ki, tԥdqiq olunan göstԥricilԥrdԥ kԥskin
azalma tendensiyası müúahidԥ olunmuúdur.
Qeyd edԥk ki, øKB ԥlavԥsi hidrogen
göstԥricisinin 9,0 vԥ 11,0 hԥdlԥrindԥ dԥ öyrԥnilmiú vԥ müԥyyԥn olunmuúdur ki, pH göstԥricisinin qiymԥtindԥn asılı olaraq gil suspenziyalarının øKB birlԥúmԥsi hesabına idarԥ
olunması mümkündür.
14, 16 vԥ 18%-lı gil suspenziyaları ilԥ
dԥ tԥdqiqat iúlԥri aparılmıúdır. Hԥr variantda
aparılan tԥdqiqatlarla suspenziyalar 4%
miqdarında Tilose reagenti ilԥ stabillԥúdirildikdԥn sonra øKB birlԥúmԥsi ilԥ iúlԥnilmiú vԥ
göstԥricilԥr tԥyin olunmuúdurlar.
Müԥyyԥn edilmiúdir ki, qeyd etdiyimiz
birlԥúmԥ stabillԥúdirilmiú gil suspenziyalarının
hԥm kolloid-kimyԥvi, hԥm dԥ strukturmexaniki göstԥricilԥrini tԥnzimlԥmԥyԥ qadirdir. Xüsusilԥ statiki sürüúmԥ gԥrginliyindԥ,
suvermԥ göstԥricilԥrindԥ bu daha aydın nԥzԥrԥ
çarpır. Diqqԥti cԥlb edԥn amillԥrdԥn biri dԥ
ayrılan suyun miqdarıdır. Belԥ ki, müvafiq
ԥlavԥdԥn sonra ayrılan su 1% hԥddini aúmayır.
Qazıma prosesindԥ istifadԥ olunan
qazıma mԥhlullarının kolloid-kimyԥvi göstԥricilԥrinin idarԥ olunması aktual mԥsԥlԥlԥrdԥndir. Bu baxımdan iúlԥnilib hazırlanmıú
kalsiumqlikollu birlԥúmԥnin müxtԥlif gil
tutumlu kolloid sistemlԥrԥ tԥsirini tԥdqiq
51
Elmi srlr, 2008(24)
Neftqazlayih
etmԥk üçün tԥcrübԥlԥr aparılmıúdır. Tԥrkibinԥ
14, 16 vԥ 18%-li hidroslyudalı Qaraçuxur gili
daxil olan dԥniz suyu ԥsaslı suspenziyaların
Tilose reagenti ilԥ stabillԥúdirdikdԥn sonra
suvermԥ göstԥricisi tԥyin edilmiúdir.
180
1
, 150
120
2
90
60
, 3 /30 30
15
0
15
10
16
17
0
13
15
19
20
21
, %
1
2
5
18
17
ùԥk. 3 Gil tutumundan asılı olaraq úԥrti
özlülüyün dԥyiúmԥsi
19
, %
ùԥk. 1 Gil tutumundan asılı olaraq
suvermԥnin dԥyiúmԥsi
T,dPa
ùԥk.1 - dԥ stabillԥúmiú qazıma
mԥhlullarının gil tutumundan asılı olaraq
suvermԥlԥrinin øKB ԥlavԥsindԥn ԥvvԥl vԥ
sonra suvermԥ göstԥricisinin dԥyiúmԥ ԥyrilԥri,
úԥk. 2 - dԥ isԥ analoji qaydada gil qabı÷ı
qalınlı÷ının dԥyiúmԥ ԥyrilԥri verilmiúdir.
C,%
ùԥk. 4 Gil tutumundan asılı olaraq 1 dԥqiqԥ
ԥrzindԥ statiki sürüúmԥ gԥrginliyinin
dԥyiúmԥsi
2,5
G , 2
1
1,5
1
2
0,5
250
0
13
15
17
19
1
200
T ,
, %
ùԥk. 2 Gil tutumundan asılı olaraq gil qabı÷ı
qalınlı÷ının dԥyiúmԥsi
150
100
50
Kalsiumqlikollu birlԥúmԥnin qazıma mԥhlullarının struktur-mexaniki xassԥlԥrinԥ tԥsirini
öyrԥnmԥk mԥqsԥdilԥ tԥcrübԥlԥr aparılmıúdır.
Xüsusilԥ, gil tutumundan asılı olaraq
úԥrti özlülüyün müvafiq ԥlavԥdԥn ԥvvԥl (1) vԥ
sonra (2), 1 vԥ 10 dԥqiqԥ ԥrzindԥ statiki
sürüúmԥ gԥrginliyinin, dinamiki sürüúmԥ
gԥrginliyinin, plastik özlülüyün dԥyiúmԥ tendensiyaları ùԥk. 3 - 7 – dԥ ԥks olunmuúdurlar.
2
0
15
17
19
21
, %
ùԥk. 5 Gil tutumundan asılı olaraq 10 dԥqiqԥ
ԥrzindԥ statiki sürüúmԥ gԥrginliyinin
dԥyiúmԥsi
52
W, Elmi srlr, 2008(24)
Neftqazlayih
210
190
170
150
130
110
90
70
50
litin daha böyük qatılıqlarında dԥyanԥt-sizliklԥr, baúqa sözlԥ hԥm kolloid-kimyԥvi, hԥm
dԥ struktur-mexaniki xassԥlԥrin pislԥúmԥsi
aúkar edilmiúdir.
Belԥliklԥ, aparılan tԥdqiqat iúlԥrinin
nԥticԥlԥri yeni kalsiumqlikollu qazıma
mԥhlulunun dԥrin neft vԥ qaz quyularının
qazılması prosesindԥ geniú miqyasda tԥtbiq
olunmasının labüdlüyünü göstԥrmiúdir.
ølk tԥdbir 13.01. – 01.02.2007-ci il
tarixlԥrindԥ «Qum Adası» DQøø tԥrԥfindԥn
«Hövsan» yata÷ında qazılan 1854 saylı
quyuda 4150 - 4300 m dԥrinlik intervalında
hԥyata keçirilmiúdir.
Quyunun layihԥ horizontu Qala lay
dԥstԥsi olmuúdur. Maili istiqamԥtlԥndirilmiú
bu istismar quyusunun faktiki azimutu 2840,
inhirafı 640 m tԥúkil etmiúdir.
Dövran edԥn qazıma mԥhlulu kalsium
qlikollu birlԥúmԥ ilԥ iúlԥnmԥzdԥn ԥvvԥl onun
sıxlı÷ı (U) 1370 kq/m3, úԥrti özlülüyü (T) 85 s,
suvermԥsi (B) 3,5 sm3/30 dԥq., statiki
sürüúmԥ gԥrginliyi
(SSG)1-10 30-63 dPa,
pH=9,0, filtiratın sԥthi gԥrilmԥ ԥmsalı (V) 44,7
mN/m, neftin miqdarı isԥ 6% olmuúdur.
øúlԥnmԥdԥn sonra dövran edԥn
mԥhlulun göstԥricilԥri U=1360 kq/m3, T=70
san, B=3,0 sm3/30 dԥq., SSG1-10 21-51 dPa,
pH=9,0, V=39,1 mN/m, neftin miqdarı 7%
hԥdd qiymԥtlԥrinԥ çatmıúdır.
PPQ-nin istifadԥsi zamanı qazıma
mԥhlulunun suvermԥsi sabit qalmıú, úԥrti
özlülüyü, struktur özlülüyü, statiki vԥ dinamiki
sürüúmԥ gԥrginliklԥri, filtratın sԥthi gԥrilmԥ
ԥmsalı aúa÷ı düúmüúdür.
Belԥliklԥ, yeni iúlԥnilmiú kalsiumqlikollu qazıma mԥhlulunun laboratoriya
tԥdqiqatları vԥ istehsalatda tԥtbiqinin nԥticԥlԥri
onun gԥlԥcԥkdԥ dԥ geniú miqyasda istifadԥsinin mԥqsԥdyönlüyünü göstԥrmiúdir.
1
2
15
17
19
21
, %
ùԥk. 6 Gil tutumundan asılı olaraq dinamiki
sürüúmԥ gԥrginliyinin dԥyiúmԥsi
K, Pa s
1
2
C,%
ùԥk. 7 Gil tutumundan asılı olaraq plastik
özlülüyün dԥyiúmԥsi
Aparılan tԥdqiqatlar ԥsasında müԥyyԥn
olunmuúdur ki, kalsiumqlikollu birlԥúmԥ
yüksԥk gil tutumlu qazıma mԥhlullarının
reoloji göstԥricilԥrini geniú hüdudlarda
tԥnzimlԥmԥyԥ qadir olub, praktikada istifadԥsi
mԥqsԥdԥyönümlüdür. øúlԥnib hazırlanmıú
kalsiumqlikollu qazıma mԥhlullarına temperatur
úԥraitindԥ
elektrolitlԥrin
tԥsirinԥ
baxılmıúdır.
Bu mԥqsԥdlԥ hazırlanmıú kalsiumqlikollu
qazıma mԥhlulunun sıxlı÷ı 1450 kq/m3, úԥrti
özlülüyü 90 s, 1 vԥ 10 dԥqiqԥ ԥrzindԥ SSG-si
42-57 dPa, suvermԥsi 4,5 sm3/ 30 dԥq, gil
gabı÷ı qalınlı÷ı 0,5 mm, plastik özlülüyü 12,3
mPa˜s, effektiv özlülüyü isԥ 11,1 mPa˜s,
dinamiki sürüúmԥ gԥrginliyi 39,0 Pa hԥddindԥ
olmuúdur. Elektrolitlԥr kimi NaCl vԥ CaCl2
duzlarından istifadԥ edilmiú vԥ 550C
temperaturda tԥdqiqatlar aparılmıúdır.
Elektrolitlԥr ilԥ aparılan tԥcrübԥlԥr
kalsiumqlikollu qazıma mԥhlulunun 4 - 6%
NaCl vԥ 1 - 1,5% - ԥ qԥdԥr CaCl2 duzlarına
qarúı davamlı olmasını göstԥrmiúdir. Elektro-
Ntic:
1. Tԥrkibinԥ Polipropilenqlikol (PPQ),
«Alkan DE-202» deemulqatoru vԥ kalsium
daúıyıcı
elektrolit
daxil
olan
yeni
kalsiumqlikollu qazıma mԥhlulu iúlԥnilmiúdir.
2. Aparılan eksperimental tԥdqiqat iúlԥri
ԥsasında kalsiumqlikollu qazıma mԥhlulu
tԥrkibinԥ daxil olan komponentlԥrin yüksԥk
ingibirlԥúmԥ xassԥlԥrinԥ malik olmaları
53
Elmi srlr, 2008(24)
Neftqazlayih
ɇɚɥɢɱɢɟ ɝɥɢɧɢɫɬɵɯ ɨɬɥɨɠɟɧɢɣ ɞɨ
75-80% ɪɟɡɤɨ ɭɯɭɞɲɚɟɬ ɩɪɨɰɟɫɫ ɛɭɪɟɧɢɹ,
ɬɟɦ ɫɚɦɵɦ ɬɟɪɹɟɬɫɹ ɭɫɬɨɣɱɢɜɨɫɬɶ ɫɬɟɧɨɤ
ɫɤɜɚɠɢɧ.
Ⱦɥɹ ɩɪɟɞɨɬɜɪɚɳɟɧɢɹ ɷɬɢɯ ɹɜɥɟɧɢɣ
ɪɚɡɪɚɛɨɬɚɧ ɧɨɜɵɣ ɤɚɥɶɰɢɣɝɥɢɤɨɥɟɜɵɣ
ɢɧɝɢɛɢɪɨɜɚɧɧɵɣ ɛɭɪɨɜɨɣ ɪɚɫɬɜɨɪ, ɩɪɟɞɧɚɡɧɚɱɟɧɧɵɣ ɞɥɹ ɫɨɯɪɚɧɟɧɢɹ ɭɫɬɨɣɱɢɜɨɫɬɢ
ɩɨɪɨɞ ɢ ɩɪɨɞɭɤɬɢɜɧɵɯ ɩɥɚɫɬɨɜ.
ɍɤɚɡɚɧɧɵɣ
ɛɭɪɨɜɨɣ
ɪɚɫɬɜɨɪ
ɫɨɞɟɪɠɢɬ ɄɆɐ, ɜ ɤɚɱɟɫɬɜɟ ɢɧɝɢɛɢɬɨɪɚ
ɋɚɋɈ3, ɉȺȼ, «Ⱥɥɤɚɧ Ⱦȿ-202», ɚ ɬɚɤɠɟ
ɉɉȽ, ɤɨɬɨɪɵɟ ɜɵɩɭɫɤɚɸɬɫɹ ɯɢɦɢɱɟɫɤɢɦɢ
ɡɚɜɨɞɚɦɢ Ɋɟɫɩɭɛɥɢɤɢ.
ɉɪɨɜɟɞɟɧɧɵɟ ɢɫɫɥɟɞɨɜɚɧɢɹ ɩɨɤɚɡɚɥɢ, ɱɬɨ ɜ ɪɟɡɭɥɶɬɚɬɟ ɤɚɬɢɨɧɧɨɝɨ ɨɛɦɟɧɚ
ɦɟɠɞɭ ɛɭɪɨɜɵɦ ɪɚɫɬɜɨɪɨɦ ɢ ɩɥɚɫɬɨɦ
ɩɪɨɢɫɯɨɞɢɬ ɝɢɞɪɨɮɨɛɢɡɚɰɢɹ ɝɥɢɧɢɫɬɵɯ
ɱɚɫɬɢɰ, ɭɦɟɧɶɲɚɟɬɫɹ ɩɪɨɰɟɫɫ ɧɚɛɭɯɚɧɢɹ
ɬɜɟɪɞɨɣ ɮɚɡɵ, ɚ ɬɚɤɠɟ ɢɯ ɞɢɫɩɟɪɝɚɰɢɹ.
Ɋɚɡɪɚɛɨɬɚɧɧɵɣ ɛɭɪɨɜɨɣ ɪɚɫɬɜɨɪ
ɯɚɪɚɤɬɟɪɢɡɭɟɬɫɹ ɪɟɝɭɥɢɪɭɟɦɵɦɢ ɫɬɪɭɤɬɭɪɧɨ-ɦɟɯɚɧɢɱɟɫɤɢɦɢ
ɢ ɤɨɥɥɨɢɞɧɨɯɢɦɢɱɟɫɤɢɯ ɩɨɤɚɡɚɬɟɥɹɦɢ. ɉɪɢɦɟɧɟɧɢɟ
ɭɤɚɡɚɧɧɨɝɨ ɛɭɪɨɜɨɝɨ ɪɚɫɬɜɨɪɚ ɩɨɡɜɨɥɹɟɬ
ɫɨɯɪɚɧɹɬɶ
ɢɫɯɨɞɧɵɟ
ɮɢɥɶɬɪɚɰɢɨɧɧɵɟ
ɫɜɨɣɫɬɜɚ ɩɪɢɡɚɛɨɣɧɨɣ ɡɨɧɵ ɫɤɜɚɠɢɧ.
hesabına quyu lülԥsi dayanıqlı÷ını tԥmin
etmԥsi müԥyyԥn olunmaqla yanaúı, onların
mԥhsuldar kԥsiliúlԥrin qazılması zamanı
istifadԥsinin mümkünlüyü vԥ vacibliyi
göstԥrilmiúdir.
3. Normal vԥ a÷ırlaúdırılmıú kalsiumqlikollu qazıma mԥhlullarının tԥnzimlԥnԥn
kolloid-kimyԥvi vԥ struktur-mexaniki xassԥlԥrԥ malik olmaları müԥyyԥn edilmiúdir.
4. Kalsiumqlikollu qazıma mԥhlulunun
qԥbul sına÷ından keçirilmԥsi üçün 166934724-000 PM2 saylı proqram vԥ metodika
iúlԥnilmiú vԥ tԥsdiq olunmuúdur.
5. «Azneft» øB-nin 28.11.2006-cı il
tarixli 432 saylı «Qԥbul sına÷ının keçirilmԥsi
barԥdԥ» ԥmrinԥ ԥsasԥn kalsiumqlikollu qazıma
mԥhlullarının qԥbul sına÷ı «Hövsan» yata÷ının
1854 saylı quyusunda qeyd olunan rԥhbԥr
sԥnԥdԥ ԥsasԥn müvԥffԥqiyyԥtlԥ hԥyata
keçirilmiúdir.
6. Hal-hazırda 1854 saylı quyudan sutkada 50 t neft vԥ 10 min m3 qaz hasil olunur.
dbiyyat
1. Ƚɭɫɟɣɧɨɜ Ɍ.ɂ., Ɇɟɞɠɢɞɨɜ Ƚ.ɇ.,
Ʉɹɡɢɦɨɜ ɗ.Ⱥ. Ȼɭɪɨɜɵɟ ɪɚɫɬɜɨɪɵ ɞɥɹ
ɜɫɤɪɵɬɢɹ ɩɪɨɞɭɤɬɢɜɧɵɯ ɩɥɚɫɬɨɜ. Ȼɚɤɭ:
ɗɥɦ, 2000. 236 ɫ.
2. Greey D., Peterson T. Glycerolbased mud system solves whole sloughing
problems // World Oil. 2005, V. 49, ʋ 3.
p. 45-47.
Development of inhibited calcium
drilling mud to drill the unstable rocks
and producing formations exposing
E.A.Kazimov, M.G.Aliyeva,
Ch.T.Iskenderov
*?!!$ '"! 4 3'""3"
?p3""3" '*""3"
+!" 4 '*4 *+!"W$
<"" +!4 <"*!$
<+!"
Abstract
Well drilling at Baku and Absheron
archipelago areas is characterized by
different types of complications.
Sɨ
structural and mechanical and colloidal and
chemical properties of drilling mud’s
change.
The presence of argillaceous deposits
to 75-80% damages the drilling process;
therefore well wall loses its stability.
New inhibited calcium drilling mud is
developed in order to prevent the
complications. This drilling mud is
intended for keeping the stability of rocks
and producing formations.
ɗ.Ⱥ.Ʉɹɡɢɦɨɜ, Ɇ.Ƚ.Ⱥɥɢɟɜɚ,
ɑ.Ɍ.ɂɫɤɟɧɞɟɪɨɜ
1!
Ȼɭɪɟɧɢɟ ɫɤɜɚɠɢɧ ɧɚ ɩɥɨɳɚɞɹɯ
Ȼɚɤɢɧɫɤɨɝɨ ɢ Ⱥɩɲɟɪɨɧɫɤɨɝɨ ɚɪɯɢɩɟɥɚɝɨɜ
ɯɚɪɚɤɬɟɪɢɡɭɟɬɫɹ
ɪɚɡɥɢɱɧɵɦɢ
ɜɢɞɚɦɢ
ɨɫɥɨɠɧɟɧɢɣ,
ɩɪɢ
ɷɬɨɦ
ɢɡɦɟɧɹɸɬɫɹ
ɫɬɪɭɤɬɭɪɧɨ-ɦɟɯɚɧɢɱɟɫɤɢɟ ɢ ɤɨɥɥɨɢɞɧɨɯɢɦɢɱɟɫɤɢɟ ɫɜɨɣɫɬɜɚ ɛɭɪɨɜɵɯ ɪɚɫɬɜɨɪɨɜ.
54
Elmi srlr, 2008(24)
Neftqazlayih
Said drilling mud contains KMS as
inhibitor for CaCO3, surfactant, “Alkan DE202” and PPG, produced by chemical plants
of Republic.
Carried out investigations showed that
as a result of Base Exchange between
drilling mud and formation there take place
a hydrophobic process of clay particles and
the process of rock swelling and its
dispersion is degreased.
Developed
drilling
mud
is
characterized by regulated structural and
mechanical factors, thixotropy radio and
colloidal and chemical factors.
Application of said drilling mud gives
the possibility to increase the mechanical
rate of drilling.
UOT 622.241.58
QUYULARIN YLMSN SÜXURLARIN
ANZOTROPLU@UNUN TSRNN TDQQ
.Z.Hsnov, N.N.Belyayeva
Quyuların tԥbii ԥyilmԥ xarakterinin
tԥdqiqinԥ dair çoxlu sayda nԥzԥri vԥ tԥcrübi
tԥdqiqat >1-8@ iúlԥri aparılmıúdır. Müԥyyԥn
edilmiúdir ki, bütün hallarda quyuların tԥbii
ԥyilmԥsi texniki, texnoloji vԥ geoloji sԥbԥblԥrdԥn baú verir.
Mövcud tԥdqiqat iúlԥrinin nԥticԥlԥri
ԥsasında hazırlanmıú bir sıra texnoloji tԥdbirlԥrin istehsalatda geniú istifadԥ edilmԥsinԥ
baxmayaraq quyuların müxtԥlif sԥbԥblԥrdԥn
tԥbii ԥyilmԥsi hallarına hԥlԥ dԥ rast gԥlmԥk
olur.
Odur ki, quyuların tԥbii ԥyilmԥsinin
tԥdqiqinԥ hԥsr olunmuú mövcud tԥdqiqat iúlԥri
araúdırılmalı, tԥkmillԥúdirilmԥli vԥ quyunun
tԥbii ԥyilmԥsini xarakterizԥ edԥn daha mükԥmmԥl riyazi model iúlԥnmԥlidir.
Quyuların ԥyilmԥ qanunauy÷unlu÷unu
müԥyyԥn etmԥk mԥqsԥdilԥ ԥvvԥllԥr aparılan
bԥzi tԥdqiqatlarda >2-7@ qazıma prosesindԥ
balta süxuru oxboyu vԥ radial istiqamԥtlԥrdԥ
eyni effektlԥ da÷ıtmaq qabiliyyԥtinԥ malik
oldu÷u qeyd edilir.
Bԥzi laboratoriya eksperimental tԥdqiqatların vԥ mԥdԥn müúahidԥlԥrinin nԥticԥlԥri
>4,5@ ԥsasında müԥyyԥn edilmiúdir ki, baltalar
müxtԥlif konstruksiyada hazırlandıqları vԥ
süxura tԥsir xarakterlԥri eyni olmadıqları üçün
onlar süxuru ԥksԥr hallarda oxboyu vԥ radial
istiqamԥtlԥrdԥ eyni effektlԥ da÷ıda bilmirlԥr.
Belԥ hallara anizotrop süxurları qazıdıqda
daha çox tԥsadüf edilir. Qazıma prosesindԥ yı÷ımın aúa÷ı hissԥsinin ԥyilmԥsi nԥticԥsindԥ
balta oxunun dönmԥsi vԥ bununla ԥlaqԥdar
olaraq quyunun ԥyilmԥsi ԥn çox süxurların
anizotroplu÷unun tԥsiri ilԥ izah olunur.
Süxurların anizotroplu÷unun quyunun
tԥbii ԥyilmԥsinԥ tԥsirini analitik üsulla ilk dԥfԥ
O.Vuds, A.Lubinski (müstԥvi ԥyilmԥdԥ) >1@
vԥ Dc.Bernqard (fԥza trayektoriyası üzrԥ
ԥyilmԥdԥ) tԥyin etmiúlԥr. Bu tԥdqiqatçılar anizotroplu÷un quyunun ԥyilmԥsinԥ tԥsirini tԥyin
edԥrkԥn baltaya tԥsir edԥn oxboyu yükün Fox
vԥ yanaverici qüvvԥnin FR tԥsirindԥn yaranan
ԥvԥzlԥyici qüvvԥni layın sԥthinԥ paralel vԥ
ona normal istiqamԥtlԥrdԥ mürԥkkԥblԥrԥ ayıraraq sonradan onları süxurların anizotroplu÷unu nԥzԥrԥ almaqla hԥmin istiqamԥtlԥrdԥ
ani yerdԥyiúmԥ sürԥt komponentlԥrinԥ çevirirlԥr.
Göstԥrilԥn tԥdqiqatçıların aldıqları nԥticԥ
ԥsasında aparılan hesablamalar >4@ göstԥrir ki,
quyunun (baltanın) oxu ilԥ layın normalı
arasında qalan buca÷ın ԥn kiçik qiymԥtindԥ
belԥ quyu lülԥsinԥ perpendikulyar istiqamԥtdԥ
süxurun qazılma qabiliyyԥti ԥmsalının
qiymԥti laya normal istiqamԥtindԥki qiymԥtdԥn çox alınır. Hԥqiqԥtdԥ isԥ hԥmin ԥmsalın qiymԥti ԥksinԥ alınmalıdır. Bu göstԥrir ki,
qeyd
edilԥn
tԥdqiqatlarda
mԥsԥlԥnin
55
Elmi srlr, 2008(24)
Neftqazlayih
qoyuluúuna vԥ hԥllinԥ düzgün yanaúılmamıúdır.
Qoyulmuú mԥsԥlԥni düzgün hԥll etmԥk
üçün baltaya tԥsir edԥn oxboyu vԥ radial
yüklԥr hԥmin istiqamԥtlԥrdԥ ekvivalent ani
yerdԥyiúmԥ sürԥt komponentlԥrinԥ çevrilmԥli
vԥ sonradan onların tԥlԥb olunan istiqamԥtlԥrdԥ mürԥkkԥblԥri süxurların anizotroplu÷u nԥzԥrԥ alınmaqla tԥyin edilmԥlidir.
Süxurların anizotroplu÷unun baltanın
(yı÷ımın) hԥrԥkԥt trayektoriyasına tԥsirinin
tԥyin edilmԥsinԥ dair sonralar da çoxlu sayda
tԥdqiqat iúlԥri [3, 5, 6 vԥ s.@ aparılmıúdır.
Lakin hԥmin iúlԥrdԥ dԥ mԥsԥlԥnin qoyuluúu
>1@ - dԥ oldu÷u kimi qԥbul edilir.
Yuxarıda qeyd edilԥn nöqsanları aradan
qaldırmaqla quyuların tԥbii ԥyilmԥsinԥ süxurların anizotropluq xassԥlԥrinin tԥsirini araúdıraq (ùԥk. 1).
Fox
E
D
L
T
Tv
TF
V
Vɨɯ
F
Fɨɯ
T0
T b
D
ùԥk. 1 Quyunun ԥyilmԥ sxemi
56
Y
Elmi srlr, 2008(24)
Neftqazlayih
Z
Z1
"#
T0
Vɨɯ
V
Tv
F
TF
!
Mu
Ɉ
ɏ
VR
FR
ɏ1
Y
ùԥk. 2 FR vԥ FOX komponentlԥrinin tԥyini sxemi
Quyu dibinin úaquldan uzaqlaúdı÷ı halda onun lülԥsinin zenit buca÷ını D, baltanın
oxunun úaqulla ԥmԥlԥ gԥtirdiyi buca÷ı T0 vԥ
baltada yaranan ԥvԥzlԥyici qüvvԥnin F úaqulla
ԥmԥlԥ gԥtirdiyi buca÷ı TF qԥbul edԥk. Bu
qüvvԥnin baltanın oxu vԥ ona normal istiqamԥtlԥrdԥ mürԥkkԥblԥri FOX vԥ FR aúa÷ıdakı
kimi olar (ùԥk. 2).
FOX
FR
F cosT F T 0 F sin T F T 0 burada
E
Hԥmçinin qԥbul edԥk ki, vahid
qüvvԥnin tԥsiri altında baltanın süxuru da÷ıtma sürԥti (qabiliyyԥti) oxboyu istiqamԥtdԥ
KOX, radial istiqamԥtdԥ isԥ KR mütԥnasiblik
ԥmsalları ilԥ xarakterizԥ olunur. Onda ԥksԥr
elmi tԥdqiqat iúlԥrindԥ >1, 3-6@ qԥbul edildiyi
kimi baltanın oxu vԥ ona normal
istiqamԥtlԥrdԥ sürԥtin ani dԥyiúmԥsi (baltanın
ani
yerdԥyiúmԥ
sürԥt
komponentlԥri)
aúa÷ıdakı kimi olar.
D DX
2L
VOX
T0
K OXFOX
KOX F cosT F T0 fK R FR fK R F cosT F T0 burada f – baltanın yan diúlԥrinin
süxuru frezlԥmԥ qabiliyyԥtini xarakterizԥ edԥn
ԥmsaldır.
ùԥk. 1-ԥ ԥsasԥn bu komponentlԥrin tԥ-sirindԥn
yaranan ԥvԥzlԥyici sürԥt vektorunun V úaqulla
ԥmԥlԥ gԥtirdiyi bucaq TV (yԥni DO=L qazıma
intervalının sonunda quyunun son
D E T VR
; L-baltadan yı÷ımın quyu
divarına toxundu÷u nöqtԥyԥ qԥdԥr olan
mԥsafԥ; D vԥ DX – baltanın (quyunun) vԥ
yı÷ımın quyu divarı ilԥ toxunma nöqtԥsindԥ
yerlԥúԥn hissԥsinin xarici diametridir; T baltanın oxunun dönmԥ buca÷ıdır.
57
Elmi srlr, 2008(24)
Neftqazlayih
zenit buca÷ı) aúa÷ıdakı düsturla tԥyin edilԥ
bilԥr.
VR
­
°tgT V T 0 V
°
OX
®
°tgT T FR
F
0
°¯
FOX
ifadԥsindԥ
Kb
fK R FR
K OX FOX
f
KR
K OX
verԥcԥkdir vԥ ԥsasԥn K a
asılı olacaqdır.
Mövcud tԥdqiqatlarda >1-6,8@ süxurların anizotroplu÷unun quyunun ԥyilmԥsinԥ tԥsiri anizotropluq göstԥricisi Kg yaxud da indeksi
h adlanan kԥmiyyԥtlԥ müԥyyԥn edilir. Anizotropluq göstԥricisi vahid yükün tԥsiri altında
layın yatımı VR vԥ ona perpendikulyar VP istiqamԥtlԥrdԥ qazıma sürԥtlԥrinin nisbԥti kimi
qԥbul edilir.
(1)
ԥmsalı
baltanın
süxura oxboyu vԥ ona normal istiqamԥtlԥrdԥ
da÷ıtmaq qabiliyyԥtini tԥyin edir. f kԥmiyyԥti
baltanın yan diúinin süxuru frezlԥmԥ qabiliyKR
kԥmiyyԥti isԥ süxuryԥtinin vԥ K
a K OX
ların anizotroplu÷unun quyunun ԥyilmԥsinԥ
tԥsirini nԥzԥrԥ alan ԥmsallar kimi qԥbul edilԥ
bilԥr.
Fԥza buca÷ının 'D f T V D , TV -
VR K L
1 h,
(3)
VP K P
burada KL vԥ KP – layın yatımı vԥ ona
normal istiqamԥtdԥ süxurların ona vahid yüklԥ
tԥsir etdikdԥ da÷ılmaya qarúı müqavi-mԥtini
xarakterizԥ edԥn mütԥnasiblik ԥmsallarıdır.
Qeyd etmԥk lazımıdır ki quyunun
ԥyilmԥ prosesini qiymԥtlԥndirmԥk mԥqsԥdi ilԥ
tԥklif olunan mövcud
riyazi modellԥrdԥ
süxurların anizotroplu÷unun tԥsiri nԥzԥrԥ
alınır, ancaq baltanın oxunun laya giriú
buca÷ının \ tԥsiri nԥzԥrԥ alınmır vԥ
KR
KL
1 h qԥbul edilir. Belԥ hal quyu
K OX K P
ancaq layın apsidal müstԥvisindԥ ԥyildiyi
halda mümkündür vԥ digԥr bütün hallarda Ka z
Kg
olur vԥ quyunun ԥyilmԥ prosesindԥ
baltanın istiqamԥti dԥyiúdiyinԥ görԥ KR vԥ KOX
ԥmsalları KL vԥ KP ԥmsallarına mütԥnasib
olaraq dԥyiúir.
Süxurların anizotropluq xassԥlԥri vektor
diaqramı >7, 8@ ilԥ tԥyin edilir.
Oxu anizotropiya müstԥvisi ilԥ müԥyyԥn
bucaq \L tԥúkil edԥn balta ilԥ qazıma tԥcrübԥsi
göstԥrir ki, süxurların anizotroplu÷unu
müԥyyԥn edԥn vektor diaqramını böyük oxu
KP vԥ kiçik oxu KL vektoru olan ellips kimi
tԥsvir etmԥk olar.
KOX vԥ KR kԥmiyyԥtlԥrini bir-birinԥ
perpendikulyar iki radius vektor kimi qԥbul
edib, onları KP vԥ KL kԥmiyyԥtlԥrindԥn asılı
olaraq tԥyin etmԥk üçün süxurların bԥrkliyinin
vektor diaqramını tԥsvir edԥn ellepsin tԥnliyini aúa÷ıdakı kimi qԥbul edԥk >7,8@.
Z i2 X i2
1
(4)
K 2P K L2
Kg
T0 vԥ TV - T0 kԥmiyyԥtlԥrin çox kiçik oldu÷unu
nԥzԥrԥ alsaq, onda (1) ifadԥsinԥ ԥsasԥn fԥza
dD
ԥyilmԥ intensivliyini K
tԥyin etmԥk
dS
üçün aúa÷ıdakı tԥnliyi alarıq
dD
dS
2
'D f ,
L
(2)
K R FR
.
˜
K OX FOX
(2) ifadԥsi quyunun ԥyilmԥsinin ԥsas
tԥnliyi kimi qԥbul edilԥ bilԥr.
Balta oxunun dönmԥ buca÷ı T vԥ
baltaya tԥsir edԥn ԥvԥzlԥyici qüvvԥnin úaqulla
ԥmԥlԥ gԥtirdiyi bucaq TF deformasiya tԥnliklԥri
vasitԥsilԥ mԥlum üsullarla tԥyin edilir >6@.
(2) ifadԥsindԥn görünür ki, f=1 olduqda
balta süxuru oxboyu vԥ radial istiqamԥtlԥrdԥ
eyni effektlԥ qazır (mԥsԥlԥn izotrop süxuru
qazıdıqda).
TV = TF olduqda quyunun ԥyilmԥsi
ԥvԥzlԥyici qüvvԥnin tԥsir istiqamԥtindԥ baú
verԥcԥkdir. Ka=0 olduqda quyunun ԥyilmԥsinin ԥsas sԥbԥbi baltanın oxunun quyunun
oxuna nԥzԥrԥn meyillik buca÷ı olacaqdır.
Digԥr hallarda quyunun ԥyilmԥsi süxurların
anizotroplu÷unun tԥsiri nԥticԥsindԥ baú
burada
'D f
KR
ԥmsalından
K OX
T E f
58
Elmi srlr, 2008(24)
Neftqazlayih
3. Ƚɪɢɝɭɥɟɰɤɢɣ ȼ.Ƚ., Ʌɭɤɶɹɧɨɜ ȼ.Ɍ.
ɉɪɨɟɤɬɢɪɨɜɚɧɢɟ ɤɨɦɩɨɧɨɜɨɤ ɧɢɠɧɟɣ ɱɚɫɬɢ
ɛɭɪɢɥɶɧɨɣ ɤɨɥɨɧɧɵ. Ɇ.: ɇɟɞɪɚ, 1990. 302 ɫ.
4. ølyaslı A. G., Layın anizotropluk indeksinin mԥdԥn mԥlumatları ԥsasında tԥyini
üsulunun
iúlԥnmԥsi
//Azԥrbaycan
neft
tԥsԥrrüfatı. 2004, ʋ5. S.18–24.
5. Ⱥɥɟɤɫɚɧɞɪɨɜ Ɇ.Ɇ., Ƚɪɢɝɭɥɟɰɤɢɣ
ȼ.Ƚ., Ʌɭɤɶɹɧɨɜ ȼ.Ɍ. Ɍɟɯɧɨɥɨɝɢɹ ɛɭɪɟɧɢɹ
ɧɟɮɬɹɧɵɯ ɢ ɝɚɡɨɜɵɯ ɫɤɜɚɠɢɧ. ɍɮɚ: Ɂɧɚɧɢɟ,
1980. 258 ɫ.
6. ɋɭɲɨɧ Ʌ.ə., ȿɦɟɥɶɹɧɨɜ ɉ.ȼ.
Ɇɭɥɥɚɝɚɥɢɟɜ Ɋ.Ɍ. ɍɩɪɚɜɥɟɧɢɟ ɢɫɤɪɢɜɥɟɧɢɟɦ ɧɚɤɥɨɧɧɨɣ ɫɤɜɚɠɢɧɵ ɜ Ɂɚɩɚɞɧɨɣ
ɋɢɛɢɪɢ. Ɇ.: ɇɟɞɪɚ, 1988.124 ɫ.
7. ɋɭɥɚɤɲɢɧ ɋ.ɋ. ɇɚɩɪɚɜɥɟɧɧɨɟ
ɛɭɪɟɧɢɟ. Ɇ.: ɇɟɞɪɚ, 1987. 217 ɫ.
8. Ʉɨɥɟɫɧɢɤɨɜ Ⱥ.ȿ., Ɇɟɥɟɧɬɶɟɜ ɇ.ə.
ɂɫɤɪɢɜɥɟɧɢɟ ɫɤɜɚɠɢɧ. Ɇ.:ɇɟɞɪɚ, 1981.
214 ɫ.
Yı÷ımın oxu ilԥ layın normalı arasında
qalan buca÷ı \ ilԥ iúarԥ etsԥk (4) ifadԥsindԥ
Z i K OX cos\ vԥ X i K OX sin \ yaz-maqla
KOX
ԥmsalını,
Z i K R sin \
vԥ
X i K R cos\ yazmaqla
KR
kԥmiyyԥtini
uy÷un olaraq aúa÷ıdakı düsturla tԥyin edԥ
bilԥrik:
K OX
KL
sin \ K g ˜ cos\
2
KL
KR
cos \ K g ˜ sin\
2
2
2
(5)
(6)
(6) ifadԥsini (5) ifadԥsinԥ bölsԥk vԥ qԥbul etsԥk ki, 1 - K g2 B , onda
KR
K OX
sin 2 \ K g ˜ cos\ 2
cos 2 \ K g ˜ sin\ 2
++" 44 "!"<"+!
<"" + +0
(7)
1 B cos 2 \
1 B sin 2 \
ɂ.Ɂ. Ƚɚɫɚɧɨɜ, ɇ.ɇ.Ȼɟɥɹɟɜɚ
Burada \ - yı÷ımın oxu ilԥ layın
normalı arasında qalan bucaqdır vԥ aúa÷ıdakı
düsturla hesablanır.
cos\ cosD ˜ cosD L 1!
ȼ ɨɬɥɢɱɢɟ ɨɬ ɢɡɜɟɫɬɧɵɯ ɪɟɲɟɧɢɣ
ɞɚɧɧɚɹ ɦɟɬɨɞɢɤɚ ɭɱɢɬɵɜɚɟɬ ɜɥɢɹɧɢɟ ɚɧɢɡɨɬɪɨɩɧɨɫɬɢ ɩɨɪɨɞ ɧɚ ɫɨɨɬɧɨɲɟɧɢɹ ɤɨɷɮɮɢɰɢɟɧɬɨɜ ɩɪɨɩɨɪɰɢɨɧɚɥɶɧɨɫɬɢ, ɯɚɪɚɤɬɟɪɢɡɭɸɳɢɯ ɛɭɪɟɧɢɟ ɫɤɜɚɠɢɧɵ ɜ ɨɫɟɜɨɦ ɢ
ɩɟɪɩɟɧɞɢɤɭɥɹɪɧɨɦ ɤ ɧɟɦɭ ɧɚɩɪɚɜɥɟɧɢɹɯ,
ɬ.ɟ. ɧɚ ɤɨɷɮɮɢɰɢɟɧɬ Ʉɚ, ɹɜɥɹɸɳɢɣɫɹ ɨɞɧɢɦ
ɢɡ ɨɫɧɨɜɧɵɯ ɩɚɪɚɦɟɬɪɨɜ ɩɪɟɞɥɨɠɟɧɧɨɣ
ɦɨɞɟɥɢ ɢɫɤɪɢɜɥɟɧɢɹ.
Ɇɟɬɨɞɢɤɚ ɩɨɡɜɨɥɹɟɬ ɛɨɥɟɟ ɬɨɱɧɨ
ɨɰɟɧɢɬɶ ɜɥɢɹɧɢɟ ɝɟɨɥɨɝɢɱɟɫɤɢɯ ɭɫɥɨɜɢɣ ɧɚ
ɬɟɦɩɵ ɢɫɤɪɢɜɥɟɧɢɹ ɩɪɢ ɛɭɪɟɧɢɢ ɫɤɜɚɠɢɧ ɜ
ɧɚɤɥɨɧɧɨ-ɡɚɥɟɝɚɸɳɢɯ ɢɡɨɬɪɨɩɧɵɯ ɢ ɚɧɢɡɨɬɪɨɩɧɵɯ ɩɨ ɛɭɪɢɦɨɫɬɢ ɩɨɪɨɞɚɯ.
ȼ ɢɡɜɟɫɬɧɵɯ ɦɚɬɟɦɚɬɢɱɟɫɤɢɯ ɦɨɞɟɥɹɯ
ɞɥɹ ɪɚɫɱɟɬɚ ɬɪɚɟɤɬɨɪɢɢ ɟɫɬɟɫɬɜɟɧɧɨɝɨ
ɢɫɤɪɢɜɥɟɧɢɹ ɫɤɜɚɠɢɧ ɫ ɭɱɟɬɨɦ ɜɥɢɹɧɢɹ
ɚɧɢɡɨɬɪɨɩɧɨɫɬɢ ɩɨɪɨɞ ɩɨ ɛɭɪɢɦɨɫɬɢ
ɞɨɩɭɫɤɚɟɬɫɹ ɧɟɬɨɱɧɨɫɬɶ.
ȼ ɫɬɚɬɶɟ ɩɪɟɞɥɚɝɚɟɬɫɹ ɧɨɜɚɹ ɢ
ɧɚɢɛɨɥɟɟ ɭɩɪɨɳɟɧɧɚɹ ɦɟɬɨɞɢɤɚ ɪɚɫɱɟɬɚ
ɬɪɚɟɤɬɨɪɢɢ ɟɫɬɟɫɬɜɟɧɧɨ ɢɫɤɪɢɜɥɟɧɧɵɯ
sin D ˜ sin D L ˜ cos 'MU
'M U
M i M 0 ; Mi vԥ M0 – quyunun
faktiki azimutu vԥ layın qalxma istiqamԥti; D
vԥ DL – quyunun zenit vԥ layın yatım bucaqlarıdır.
Belԥliklԥ (2) vԥ (7) ifadԥsi maili yatmıú
izotrop vԥ anizotrop süxurları hԥr hansı yı÷ımla qazıdıqda quyunun ԥyilmԥsinԥ süxurların
anizotroplu÷unun tԥsirini qiymԥtlԥndirmԥk
imkanı verir.
dbiyyat
1. ȼɭɞɫ Ƚ., Ʌɭɛɢɧɫɤɢɣ Ⱥ. ɂɫɤɪɢɜɥɟɧɢɟ
ɫɤɜɚɠɢɧ ɩɪɢ ɛɭɪɟɧɢɢ. Ɇ.: Ƚɨɫɬɨɩɬɟɯɢɡɞɚɬ,
1960. 160 ɫ.
2. Ɍɢɦɨɮɟɟɜ ɇ.ɋ., Ȼɟɥɨɪɭɫɨɜ ȼ.Ɉ.,
Ȼɚɞɨɜɫɤɢɣ ɇ.Ⱥ. ɂɫɫɥɟɞɨɜɚɧɢɟ ɩɪɨɰɟɫɫɚ
ɜɵɩɪɹɦɥɟɧɢɹ ɫɬɜɨɥɚ ɢɫɤɪɢɜɥɟɧɧɨɣ ɫɤɜɚɠɢɧɵ ɜ ɚɧɢɡɨɬɪɨɩɧɵɯ ɩɨɪɨɞɚɯ ɫ ɩɚɪɚɥɥɟɥɶɧɵɦ ɡɚɥɟɝɚɧɢɟɦ ɩɥɚɫɬɨɜ // Ɍɪɭɞɵ
ȼɇɂɂȻɌ. 1973, ɜɵɩ.31. ɋ.85-90.
59
Elmi srlr, 2008(24)
Neftqazlayih
ɫɤɜɚɠɢɧ ɫ ɭɱɟɬɨɦ ɜɥɢɹɧɢɹ ɚɧɢɡɨɬɪɨɩɧɨɫɬɢ
ɩɨɪɨɞɵ.
considering rocks anisotropy impact has been
suggested in the article.
Differing from the existing solutions
the given methods considers rocks anisotropy
impact
upon
proportionality
factors
relationship, which characterize drilling
axially and perpendicularly, i.e. upon factor Ka
as one of the main parameters of the suggested
deviation model and considering mainly the
impact of geologic factors.
This procedure allows more accurate
estimation of geologic conditions impact upon
deviation rate while drilling inside inclined
isotropic and anisotropic according to drill
ability rocks.
Evaluation of rocks anisotropy impact upon
wells deviation
I.Z.Hasanov, N.N.Belyayeva
Abstract
Within mathematic models, already
known, used for the calculation of wells
natural deviation path considering anisotropic
rocks impact according to their drill ability
there is supposed an inaccuracy.
New and more simplified methods of
naturally deviated wells path calculation
UOT 550.8.008.13
BABK V ÜMD PERSPEKTVL STRUKTURLARINDA MHSULDAR QATDAKI
KARBOHDROGEN YI@IMLARININ SMRL AÇILIB MNMSNLMS
XÜSUSYYTLR
.K.Ömrov, M.A.Mmmdova
su tԥzahürlԥri, quyu divarlarının uçulması)
aradan qaldırmaq mԥqsԥdilԥ çox vaxt qazıma
mԥhlulunun sıxlı÷ını hԥddԥn çox artırmaq
mԥcburiyyԥti yaranır. Bunun da nԥticԥsindԥ
neftli-qazlı keçirici süxurlar qarúısında yüksԥk
ԥks tԥzyiq yaratmaqla, tԥdricԥn udulma
tԥsirindԥn flüidlԥr quyu lülԥsi zonasından
sıxıúdırılıb uzaqlaúdırılır, layda süni gillԥúmԥ
yaranır. Bu sԥbԥbdԥn «quyu-lay» sistemindԥ
tԥzyiqlԥr
fԥrqinԥ
görԥ
müxtԥlif
mürԥkkԥblԥúmԥlԥr, bԥzԥn dԥ alԥtin tutulması
baú verir, ԥlavԥ xԥrclԥr yaranır. Bԥzԥn qismԥn
dԥ olsa sınaq iúlԥri aparmaq mümkün oldu÷u
hallarda laydan quyu dibinԥ axın çԥtinlԥúir,
hԥtta mümkün olmur.
Ümid strukturundan fԥrqli olaraq Babԥk
strukturu seysmik iúlԥri nԥticԥsindԥ dԥrin
axtarıú–kԥúfiyyat qazımasına hazırlansa da
hԥlԥlik
burada
quyuların
qazılmasına
baúlanmamıúdır. Babԥk strukturu mürԥkkԥb
quruluúlu antiklinal qırıúıqdır vԥ onun
hüdudlarında SH-II (MQ-da) horizonta görԥ
iki
undulyasiya
qeyd
olunur.
Bu
Neft-qazçıxarma sԥnayesi Azԥrbaycan
respublikası iqtisadiyyatının ԥsas sahԥlԥrindԥn
biri oldu÷una görԥ, xammala olan tԥlԥbatın
ödԥnilmԥsi ilk növbԥdԥ yeni karbohidrogen
(KH) yataqlarının aúkar edilmԥsi vԥ
mԥnimsԥnilmԥsi ilԥ mümkündür. Xԥzԥrin
Azԥrbaycan sektorunda uzun illԥr mԥhsuldar
qat (MQ) çöküntülԥrinԥ çox saylı axtarıúkԥúfiyyat vԥ istismar quyularının qazılmasına
baxmayaraq, perspektivli strukturlarda dԥrin
axtarıú quyularının qazılması prosesinin
geoloji
mürԥkkԥblԥúmԥlԥrlԥ
müúayiԥt
olunması problemi öz hԥllini tapmamıúdır. MQ
çöküntülԥrinԥ axtarıú iúlԥrinin
aparılması
tԥkcԥ perspektivli istiqamԥtlԥrin düzgün
ԥsaslandırılması ilԥ deyil, dԥrin quyuların
qazılmasının elmi ԥsaslarla sԥmԥrԥli aparılması
ilԥ dԥ ba÷lıdır. Belԥ ki, aparılan geolojigeofiziki tԥdqiqatların vԥ qazıma iúlԥrinin
araúdırılması göstԥrir ki, geoloji úԥraitin
mürԥkkԥbliyi ilԥ ba÷lı MQ-ın V, VII vԥ VIII
horizontlarının neft-qazlı kollektor-ları açılan
zaman yaranan mürԥkkԥblԥúmԥlԥri (neft-qaz60
Elmi srlr, 2008(24)
Neftqazlayih
mԥsi vԥ geoloji quruluúun dԥqiqlԥúdirilmԥsidir.
Strukturlarda axtarıú-kԥúfiyyat quyularının yerini düzgün seçmԥk mԥqsԥdilԥ kԥúfiyyat iúlԥri kompleksindԥ xüsusi ԥhԥmiyyԥt kԥsb
edԥn radiospektrometrik planalma üsulunun
tԥtbiq edilmԥsi mԥqsԥdԥ-uy÷undur.
Böyük dԥrinliklԥrdԥ yatan, AYLT vԥ
AYMT-yԥ malik, litoloji xüsusiyyԥtlԥrinԥ görԥ
bir-birindԥn kԥskin fԥrqlԥnԥn kollektor süxurlarının axtarıú-kԥúfiyyat quyuları ilԥ sԥmԥrԥli
açılıb mԥnimsԥnilmԥsi mürԥkkԥb olmaqla, aktual mԥsԥlԥlԥrdԥndir.
Aparılmıú araúdırmalar nԥticԥsindԥ
layihԥ quyularının geoloji úԥraiti tԥdqiq olunaraq kԥsiliúdԥ dԥrinlik üzrԥ AYMT zonaları,
geoloji úԥraiti qeyri uy÷un olan qazıma intervalları proqnozlaúdırılır vԥ bu intervallar
aúa÷ıdakı xüsusiyyԥtlԥrlԥ sԥciyyԥlԥnirlԥr:
I interval (0-1200 m) Dördüncü dövr
vԥ Abúeron mԥrtԥbԥsi çöküntülԥrinin üst
hissԥsini ԥhatԥ edir vԥ litoloji tԥrkibcԥ zԥif
çeúidlԥnmiú qumlardan, balıqqula÷ı qırıqlarının qatları ilԥ bԥrabԥr az bԥrkimiú (sıxılmıú)
gillԥrdԥn vԥ ԥhԥngdaúılardan ibarԥt olaca÷ı
gözlԥnilir. Xԥrԥ-Zirԥ dԥniz vԥ Ümid sahԥsindԥki tԥcrübԥyԥ ԥsasԥn intervalın qazılması
prosesindԥ 1200 m-ԥ qԥdԥr 1200-1240 kq/m3
sıxlıqlı qazıma mԥhlulundan istifadԥ edilmԥsi
tԥklif olunur. Qeyd etmԥk lazımdır ki, XԥrԥZirԥ dԥniz strukturunun ta÷ vԥ ta÷yanı
hissԥlԥrindԥ qoyulmuú quyularda bu intervalın
qazılması zamanı kiçik dԥrinliklԥrdԥki yüksԥk
tԥzyiqli qaz-su yı÷ımı zonalarından müxtԥlif
dԥrinliklԥrdԥn su-qaz tԥzahürlԥri, qazıma mԥhlulunun udulması, quyu divarlarının tökülmԥsi,
qrifon ԥmԥlԥ gԥlmԥsi kimi mürԥkkԥblԥúmԥlԥrԥ
rast gԥlinmiúdir (17, 19, 12, 41, 24 vԥ s. saylı
quyular). Babԥk strukturunun ta÷ hissԥsi tektonik qırılmalarla mürԥkkԥblԥúdiyindԥn kiçik
dԥrinliklԥrdԥ yüksԥk tԥzyiqli qaz-su yı÷ımı
zonalarının olaca÷ı úübhԥ do÷urmur. Ona görԥ
dԥ bu dԥrinliyԥ I texniki kԥmԥrin (konduktor)
buraxılması hԥmin intervalın birinci AYMT
zonasından izolԥ edilmԥsini tԥmin edԥr.
II interval (1200-3400 m) Abúeron,
Akçaqıl vԥ MQ çöküntülԥrinin üst hissԥsini
ԥhatԥ edir. Bu çöküntülԥrin qazılması zamanı
kԥsiliúdԥki sulu layların mövcudlu÷u ilԥ
ԥlaqԥdar su tԥzahürü, udulma, kԥsiliúi tԥúkil
edԥn gillԥrin úiúmԥsi nԥticԥsindԥ quyu
undulyasiyalarda qırılmalar qeyd olunur vԥ
onlar qırıúı÷ın ta÷ hissԥsini mürԥkkԥblԥúdirirlԥr. Undulyasiyaların 5900 m-lik
qapanmıú izohipsԥ (SH-II) görԥ ölçülԥri
müvafiq olaraq 7,5x2,5 km vԥ 8x3 km-dir.
Qırıúı÷ın 6300m qapanmıú izohipsԥ (SHII) görԥ ümumi ölçüsü 21x5 km-dir. Qırıúıq
assimetrik quruluúa malikdir, onun úimal-úԥrq
qanadı yastı (18-220), cԥnub-qԥrb qanadı isԥ
dikdir 30-35o.
Ümid strukturunda MQ-ın V vԥ VII
horizontlarının neft-qazlılı÷ını aydınlaúdırmaq
mԥqsԥdilԥ çoxsaylı axtarıú quyularının
qazılmasına baxmayaraq, hԥlԥlik müsbԥt
nԥticԥ ԥldԥ edilmԥmiúdir. Belԥ ki, mürԥkkԥb
geoloji
quruluúla
sԥciyyԥlԥnԥn
hԥmin
strukturda qazılmıú quyuların ԥksԥriyyԥti bu
çöküntülԥri açmadan (2, 3, 5, 7, 9, 11 saylı),
bԥzilԥri qismԥn açmaqla (1, 6 saylı) geoloji vԥ
ya texniki sԥbԥbdԥn lԥ÷v edilmiúdir. 4 saylı
quyunun layihԥ horizontunu (VII h.) tam
açmasına baxmayaraq, onun 6673-6664 m
dԥrinlikdԥ sına÷ı zamanı flüid axını
alınmadı÷ından
müsbԥt
nԥticԥ
ԥldԥ
edilmԥmiúdir. Hԥmin quyuda V horizontun
6234-6179 m dԥrinlikdԥ sına÷ı zamanı isԥ 18
m3 gündԥlik hasilatlı cüzi qaz ayrılmalarına
malik natrium sulfat (NS) tipli lay suyu
alınmıúdır.
Hԥmin
obyektlԥrin
qonúu
strukturlarda, xüsusilԥ ԥn yaxındakı Xԥrԥ-Zirԥ
dԥniz yata÷ında yüksԥk neft-qazlılı÷a malik
olmaları Babԥk vԥ Ümid strukturlarında da
hԥmin obyektlԥrin KH-lԥ daha çox doyması
úübhԥ do÷urmur. Çünki, dԥnizin içԥrilԥrinԥ
do÷ru MQ çöküntülԥrinin yatım dԥrinliyi
artmaqla KH-in toplanıb yataq úԥklindԥ formalaúması vԥ mühafizԥ olunub saxlanması
üçün daha ԥlveriúli geoloji úԥrait yaranır. Odur
ki, ilk növbԥdԥ bu strukturlardan nisbԥtԥn
üstün geoloji úԥraitԥ malik Babԥk sahԥsindԥ
birinci mԥrhԥlԥdԥ MQ-ın VIII horizont
çöküntülԥrini açmaq mԥqsԥdilԥ 6500 m, ikinci
mԥrhԥlԥdԥ isԥ MQ-ın VII horizontunu açmaq
üçün Ümid qalxımında 6500 m dԥrinliyԥ
axtarıú quyularının qazılması tԥklif olunur.
Babԥk strukturunda 1 saylı axtarıú
quyusu strukturun ùmù qanadının ta÷yanı
hissԥsindԥ layihԥlԥndirilir. Quyunun qazılmasında ԥsas mԥqsԥd MQ-ın V, VII vԥ VIII
horizont çöküntülԥrindԥ karbohidrogen yataqlarının aúkar edilmԥsi, litofasiyanın öyrԥnil61
Elmi srlr, 2008(24)
Neftqazlayih
(V horizontu tavanından 150-200 m
yuxarıyadԥk) AYLT-nԥ malik sulu layların
ba÷lanmaması sonrakı intervalın qazılması
prosesindԥ qeyri-uy÷un qazıma úԥraitinin
yaranmasına sԥbԥb olur vԥ yüksԥk sıxlıqlı
qazıma mԥhlulundan istifadԥ edilmԥsini tԥlԥb
edir.
IV interval (5600-6250 m) V–VIl
horizontlar vԥ onların arasındakı çöküntü
kompleksini ԥhatԥ edir. Bu interval üçüncü
AYMT zonasının mövcudlu÷u ilԥ xarakterizԥ
olunur vԥ mԥsamԥ tԥzyiqlԥrinin azalması ilԥ
ikinci vԥ üçüncü AYMT zonasından kԥskin
fԥrqlԥnir. Zonanın yuxarı sԥrhԥdi V horizontun
tavanına, aúa÷ı sԥrhԥdi isԥ VII horizontun
dabanına uy÷un gԥlir vԥ zona boyu mԥsamԥ
tԥzyiqlԥri qradiyentlԥrinin 0,0180-0,01900,0178
MPa/m
arasında
dԥyiúԥcԥyi
proqnozlaúdırılır. øntervalın normal qazılması
üçün 1950-2000 kq/m3 sıxlıqlı qazıma
mԥhlulundan istifadԥ edilmԥsi tԥklif olunur.
Ancaq qeyd etmԥk lazımdır ki, kԥmԥrin V
horizontun tavanına buraxılmadı÷ı halda
interval, V horizontdan yuxarıda yerlԥúԥn
AYLT malik sulu laylarla birgԥ açılmalı
oldu÷undan qazıma prosesindԥ yüksԥk sıxlıqlı
(1900-2080 kq/m3 vԥ 2150-2200 kq/m3)
qazıma mԥhlulundan istifadԥ edilmiú (XԥrԥZirԥ dԥniz yata÷ında 53, 70, 77 vԥ Ümid
strukturunda 4, 6 saylı quyular) vԥ nԥticԥdԥ
mԥhlulun udulması vԥ alԥtin tutulması kimi
mürԥkkԥblԥúmԥlԥr baú vermiúdir. Onların
qarúısını almaq mԥqsԥdilԥ qazıma mԥhlulunun
sıxlı÷ının
azaldılması
úԥraitindԥ
quyu
divarlarının tökülmԥsi, alԥtin iliúmԥsi vԥ
oturması kimi mürԥkkԥblԥúmԥlԥr müúahidԥ
edilmiúdir. Kԥmԥrin V horizontun tavanına
buraxıldı÷ı
halda
intervalın
qazılması
zamanı 1600-1780 kq/m3 (Xԥrԥ-Zirԥ dԥniz
yata÷ı 88, 86 saylı quyular), 2000-2002 kq/m3
(Ümid strukturu 6 saylı quyu) sıxlıqlı qazıma
mԥhlulundan istifadԥ edilmiú vԥ interval
normal qazılmıúdır. Dördüncü interval «gizli»
kԥmԥr vasitԥsilԥ (VII horizontun tam
ba÷lanması úԥrtlԥ) AYLT vԥ AYMT-nԥ malik
olan beúinci intervaldan mütlԥq izolԥ edilmԥli
vԥ kԥmԥr keyfiyyԥtli sementlԥnmԥlidir.
Quyuların VII horizonta layihԥlԥndirildiyi halda, gizli (quyruq) kԥmԥrin VII horizontun tavanına buraxılıb keyfiyyԥtli sementlԥnmԥsi mԥqsԥdԥuy÷un olar. Bu halda VII hori-
lülԥsinin daralması, tökülmԥsi vԥ nԥticԥdԥ
alԥtin qaldırılması zamanı izafi dartılmalar,
alԥtin endirilmԥsi zamanı isԥ oturmaların olaca÷ı proqnozlaúdırılır.
Qeyd etmԥk lazımdır ki, II interval I
intervaldan fԥrqli olaraq birinci AYMT
zonasının inkiúafı ilԥ sԥciyyԥlԥnir vԥ mԥsamԥ
tԥzyiqlԥri qradiyentlԥri interval boyu 0,01440,0186 MPa/m arasında dԥyiúԥcԥyi proqnozlaúdırılır ki, bu da intervalın qazılması üçün
1400-2000 kq/m3 sıxlıqlı qazıma mԥhlulunun
istifadԥ olunmasını tԥlԥb edir. Xԥrԥ-Zirԥ dԥniz
vԥ Ümid strukturlarında bu intervalın
qazılması zamanı 1450-1950 kq/m3 sıxlıqlı
qazıma mԥhlulundan istifadԥ edilmiúdir.
øntervalın ikinci
texniki kԥmԥr
vasitԥsilԥ qazıma úԥraitinin müxtԥlifliyinԥ görԥ
bir-birindԥn fԥrqlԥnԥn III interval vԥ ikinci
AYMT zonasından mütlԥq izolԥ edilmԥsi
mԥqsԥdyönlüdür.
III interval (3400-5600 m) MQ
çöküntülԥrinin Balaxanı lay dԥstԥsi V
horizontunun tavanına qԥdԥr olan hissԥsini
ԥhatԥ edir vԥ litoloji tԥrkibcԥ, ԥsasԥn gillԥrdԥn,
qumlualevritli laylardan ibarԥt olaca÷ı
gözlԥnilir. Bu çöküntülԥrin qazılması zamanı
kԥsiliúdԥ yüksԥk tԥzyiqli sulu layların olması
ilԥ ԥlaqԥdar su-qaz tԥzahürü, quyu divarlarının
uçulması, tökülmԥsi vԥ daralması kimi
mürԥkkԥblԥúmԥlԥrin olaca÷ı ehtimal edilir.
Qeyd etmԥk lazımdır ki, bu interval II
intervaldan fԥrqli olaraq ikinci AYMT
zonasının inkiúafı ilԥ sԥciyyԥlԥnԥcԥyi vԥ
mԥsamԥ tԥzyiqi qradiyentlԥrinin interval boyu
dԥrinliyԥ getdikcԥ 0,0200-0,0215 MPa/m
arasında dԥyiúԥcԥyi proqnozlaúdırılır ki, bu da
zonanın qazılması üçün 2050-2200 kq/m3
sıxlıqda
qazıma
mԥhlulunun
istifadԥ
olunmasını tԥlԥb edir. Xԥrԥ-Zirԥ dԥniz yata÷ı
(53, 56, 71, 72, 77, 88, 86 saylı quyular) vԥ
Ümid strukturunda (1, 4, 5, 6 saylı quyular) bu
intervalın qazılması
prosesindԥ su-qaz
tԥzahürü, quyu divarlarının tökülmԥsi vԥ
daralması baú verdiyindԥn sahԥlԥr üzrԥ uy÷un
olaraq 2000-2100 kq/m3 vԥ 2050-2200 kq/m3
sıxlıqlı
qazıma
mԥhlulundan
istifadԥ
edilmiúdir. Sonrakı intervalların qazılması
prosesindԥ qeyri-uy÷un qazıma úԥraitinin
yaranmaması mԥqsԥdilԥ texniki kԥmԥrin V
horizontun tavanına buraxılması mԥqsԥdԥuy÷undur. Belԥ ki, intervalın aúa÷ı hissԥsindԥki
62
Elmi srlr, 2008(24)
Neftqazlayih
zontun nisbԥtԥn az sıxlıqlı (1850-1900 kq/m3)
qazıma mԥhlulu ilԥ açılmasına úԥrait yaranar.
V interval (6250-6500 m) MQ-ın alt
úöbԥsinin, yԥni QÜG, VIII hor. (QÜQ)
çöküntülԥrini ԥhatԥ edir. Qeyd etmԥk lazımdır
ki, Xԥrԥ-Zirԥ dԥniz yata÷ında VIII horizont
çöküntülԥrinԥ layihԥlԥndirilmiú quyuların
ԥksԥrindԥ QÜG vԥ VIII horizont çöküntülԥrinin qazılması zamanı intensiv qaz tԥzahürlԥri,
quyu divarlarının tökülmԥsi vԥ qazıma mԥhlulunun udulması kimi mürԥkkԥblԥúmԥlԥr baú
verdiyindԥn quyular layihԥ dԥrinliyinԥ, yaxud
horizontuna çatdırılmamıúdır.
Belԥ ki, Xԥrԥ-Zirԥ dԥniz yata÷ında 61
saylı quyuda 2100 kq/m3 sıxlıqlı qazıma mԥhlulu ilԥ iúlԥyԥrkԥn 5990 m dԥrinlikdԥ qaz
tԥzahürü müúahidԥ edilmiú, görülԥn tԥdbirlԥr
müsbԥt nԥticԥ vermԥdiyindԥn VIII horizontu
açmaq mümkün olmamıúdır.
76 saylı quyuda 6237 m dԥrinlikdԥ
2150 kq/m3 sıxlıqlı qazıma mԥhlulu ilԥ
iúlԥyԥrkԥn qazıma alԥtinin tutulması baú
vermiú, qԥzanı aradan qaldırmaq mümkün
olmadı÷ından VIII horizontu açmaq imkanı
olmamıúdır.
88 saylı quyuda 5724 m dԥrinlikdԥ
2200 kq/m3 sıxlıqlı qazıma mԥhlulunda yüksԥk
qaz
yı÷ımlı
laycıqlara
malik
QÜG
çöküntülԥrini vԥ tԥxminԥn VIII horizontun
qazılması zamanı, sonradan açıq fontana
keçmiú güclü qaz tԥzahürü nԥticԥsindԥ yan÷ın
baú vermiú vԥ alovun hündürlüyü 50-60 m-ԥ
çatmıúdır. Lülԥnin açıq hissԥsindԥ süxurların
uçulması nԥticԥsindԥ quyu öz-özünԥ sönmüú,
bԥrpa etmԥk mümkün olmadı÷ından lԥ÷v
edilmiúdir.
86 saylı quyuda 6080 m dԥrinlikdԥ
2140 kq/m3 sıxlıqlı qazıma mԥhlulunda yüksԥk
qaz
yı÷ımlı
laycıqlara
malik
QÜG
çöküntülԥrini vԥ tԥxminԥn VIII horizontun üst
hissԥsinin qazılması zamanı, sonradan açıq
fontana keçԥn güclü qaz tԥzahürü nԥticԥsindԥ
yan÷ın baú vermiú, alovun hündürlüyü 50-60
m-ԥ çatmıúdır. Özülün yanında qrifon
iúlԥmiúdir. Quyu bir neçԥ gün yanmıú, lülԥnin
açıq hissԥsindԥ süxurların uçulub tökülmԥsi
nԥticԥsindԥ yan÷ın öz-özünԥ sönmüúdür.
Quyua÷zı bԥrpa olunduqdan sonra quyu
kollektor xԥttinԥ qoúulmuúdur vԥ bir neçԥ gün
qaz vԥ kondensatla iúlԥmiúdir.
VIII horizonta qazılmıú quyuların
qazıma úԥraitinin tԥhlili nԥticԥsindԥ müԥyyԥn
edilmiúdir ki, qazıma úԥraitlԥri qeyri-uy÷un
olan lay vԥ mԥsamԥ tԥzyiqlԥri bir-birindԥn
kԥskin fԥrqlԥnԥn VII horizontla QÜG vԥ VIII
horizont çöküntülԥrinin birgԥ açılması qeyrimümkündür. Ona görԥ dԥ, VII horizontun
kԥmԥrlԥ tam ba÷lanması vԥ onun keyfiyyԥtli
sementlԥnmԥsi QÜG vԥ VIII horizont çöküntülԥrinin normal qazılması üçün vacib úԥrtlԥrdԥn biridir.
Belԥliklԥ, V intervalda QÜG, VIII
horizont çöküntülԥrinin qazılması zamanı neftqaz-su tԥzahürlԥri, quyu divarlarının tökülmԥsi
vԥ daralması kimi mürԥkkԥblԥúmԥlԥrin baú
vermԥsi proqnozlaúdırılır. V interval dördüncü
AYMT zonasının mövcudlu÷u ilԥ xarakterizԥ
olunur. Lay vԥ mԥsamԥ tԥzyiqlԥrinin kԥskin
artması ilԥ IV intervaldan öz intensivliyi ilԥ
seçilԥcԥyi proqnozlaúdırılır. Zonanın yuxarı
sԥrhԥdi QÜG çöküntülԥrinin tavanına uy÷un
gԥlir vԥ zona boyu dԥrinlik artdıqca lay vԥ
mԥsamԥ tԥzyiqlԥri qradiyentlԥrinin qiymԥtlԥri
uy÷un olaraq 0,0150 MPa/m vԥ 0,02000,0205 MPa/m arasında dԥyiúԥcԥyi ehtimal
edilir vԥ intervalın normal qazılması üçün
2150-2200 kq/m3 sıxlıqda qazıma mԥhlulundan istifadԥ edilmԥsi tԥklif olunur. V intervaldakı çöküntülԥrin qazılması zamanı qeyriuy÷un qazıma úԥraitinin yaranaca÷ı tԥqdirdԥ,
neft-qaz-su tԥzahürlԥrinin qarúısını alma÷ın
perspektivli üsullarından biri kimi layların
keçiriciliyini azaltmaq üçün hidrodinamiki
burul÷anlı kolmatator ilԥ qazıma texnologiyasından istifadԥ edilmԥsi mԥqsԥdyönlüdür.
Bu texnologiya ilԥ qazıma zamanı yaranmıú
izolyasiya ekranı neft vԥ qaz üçün keçirici
olmur vԥ quyu tԥrԥfdԥn 20 MPa, lay tԥrԥfdԥn
isԥ 15 MPa tԥzyiqlԥr fԥrqinԥ davam gԥtirir.
Bu da öz növbԥsindԥ lay tԥzyiqlԥrindԥki fԥrqlԥrin mԥnfi tԥsirini bir qԥdԥr azaltma÷a vԥ
daha aúa÷ı sıxlıqlı qazıma mԥhlulu iúlԥtmԥyԥ
imkan verir (Cԥdvԥl).
63
Elmi srlr, 2008(24)
Neftqazlayih
Cԥdvԥl
Qazıma
mԥhlulunun
tipi
2.
Kimyԥvi
iúlԥnmiú
qazıma
mԥhlulu
Kimyԥvi
reagentlԥr
1200-3400
A÷ırlaúdırıl
mıú ԥhԥngli
qazıma
mԥhlulu
3400-5600
Dԥrinlik,
m
1.
0-1200
3.
Qazıma mԥhlulunun göstԥricilԥri
F,
pH
G,
T1-10
sm3
mm
T,
s
Kpl.
4.
20-30
5.
6.
7 – 8 3 - 3,5
7.
45
8.
7,5 – 8
9.
20 – 25
Barit, FXLS,
NaoH,
Ca(OH)2,
KMS, KSSC,
neft, PPQ,
qrafit
30- 40
4-6
2,5 – 3
15-45
9 – 10
30 – 35
A÷ırlaúdırıl
mıú ԥhԥngli
qlikollu
qazıma
mԥhlulu
Barit, FXLS
NaoH,
Ca(OH)2
KMS, KSSC,
Alkan, neft,
MAS-200,
PPQ, Qrafit
40- 50
3 – 4 1,5 – 2
10- 30
9 – 10
60 – 70
5600-6250
-- s --
-- s --
50- 60
3,5-3 1,0-1,5
30-45
9 – 10
50 – 70
6250 -6500
-- s --
-- s --
50 - 60
3-2
0,5 - 1
15 - 45
9 - 10
70 – 80
qazılması üçün qazıma mԥhlulu tiplԥri vԥ
reseptorları, quyuların layihԥ dԥrinliyinԥ
çatdırılması üçün müvafiq quyu quruluúları
tԥklif olunmaqla süxurların sԥmԥrԥli açılması
modeli iúlԥnib hazırlanmıúdır. MQ-ın
kԥsiliúindԥki kollektor süxurların mԥhsuldarlı÷ını daha düzgün qiymԥtlԥndirmԥk
mԥqsԥdilԥ aparılacaq mԥdԥn-geofiziki iúlԥr
kompleksindԥ hԥmçinin impulslu neytronneytron karotajının (øNNK) ikizondlu
modifikasiyasının tԥtbiq edilmԥsi tövsiyԥ
olunur.
Tԥrtib edilmiú birgԥlԥúdirilmiú tԥzyiqlԥr qrafikindԥ layihԥ quyularının qԥzasız vԥ
mürԥkkԥblԥúmԥlԥrԥ mԥruz qalmadan layihԥ
dԥrinliyi vԥ horizontuna çatdırılması üçün
gözlԥnilԥ bilԥn mürԥkkԥblԥúmԥlԥr, qeyriuy÷un qazıma intervalları vԥ bu intervallar
üzrԥ tԥlԥb olunan qazıma mԥhlullarının
sıxlı÷ı, lay, mԥsamԥ vԥ hidravliki yarılma
tԥzyiqlԥri, kԥmԥrlԥrin buraxılma dԥrinliklԥri
öz ԥksini tapmıúdır (úԥkil).
Bu baxımdan, layihԥ quyularında
geoloji
mürԥkkԥblԥúmԥlԥrin
qarúısının
alınması mԥqsԥdilԥ mürԥkkԥb geoloji úԥraitli
intervallar, çöküntü komplekslԥrinin
64
Elmi srlr, 2008(24)
Neftqazlayih
ùԥk. Babԥk strukturu. V-VIII horizontların sԥmԥrԥli acılması modeli
65
Elmi srlr, 2008(24)
Neftqazlayih
5. Ԥliyev M.B. Dԥniz dibinin radioaktiv
elementlԥrinin paylanma dԥrԥcԥsinԥ görԥ
tԥdqiqi //Azԥrbaycan Ɍeft Tԥsԥrrüfatı. 2006,
ʋ3. S.1-4.
6. Ba÷ırov M.K., Ԥlԥsgԥrov Ԥ.K.,
Hԥmidova G.Ԥ. Azԥrbaycan neft yataqlarının
iúlԥnmԥsindԥ
impulslu
neytron-neytron
karotajı tԥdqiqatlarının nԥticԥlԥri // Azԥrbaycan Neft Tԥsԥrrüfatı. 2004, ʋ4. S.11-15.
Ntic
1. Quyuların yerlԥrinin daha da
dԥqiqlԥúdirilmԥsi mԥqsԥdilԥ tԥdqiqat sahԥlԥrindԥ kԥúfiyyat iúlԥri kompleksindԥ xüsusi
ԥhԥmiyyԥt kԥsb edԥn radiospektrometrik
planlama
üsulunun
tԥtbiq
edilmԥsi
mԥqsԥdԥuy÷undur.
2. Quyuların, süxurların sԥmԥrԥli
açılması modelindԥki (úԥkil) tԥklif olunmuú
quyu quruluúları vԥ uy÷un sıxlıqlı mԥhlullarla
qazılması sԥmԥrԥli sayılmaqla mԥqsԥdyönlüdür.
3. Kԥsiliúin kollektor süxurlarındakı
karbohidrogen yı÷ımlarının sԥmԥrԥli açılıb
mԥnimsԥnilmԥsi mԥqsԥdilԥ cԥdvԥldԥ verilmiú
qazıma mԥhlulları göstԥricilԥrindԥn istifadԥ
etmԥk lazımdır.
4. Kԥsiliúdԥki kollektorların neftqazlılı÷ını düzgün qiymԥtlԥndirilmԥk üçün
øNNK ikizondlu modifikasiyasının tԥtbiq
edilmԥsi tövsiyԥ olunur.
+"'"+! g11!"3" +!4 "+"4 +"< *3"""" <"*!" !"j <+<!$
+!*!* &' X%
Ⱥ.Ʉ.Ɉɦɚɪɨɜ, Ɇ.Ⱥ.Ɇɚɦɟɞɨɜɚ
1!
ɇɟɫɦɨɬɪɹ ɧɚ ɩɪɨɜɟɞɟɧɢɟ, ɜ ɬɟɱɟɧɢɟ
ɦɧɨɝɢɯ
ɥɟɬ,
ɪɚɛɨɬ
ɩɨ
ɝɥɭɛɨɤɨɦɭ
ɩɨɢɫɤɨɜɨɦɭ ɛɭɪɟɧɢɸ ɜ Ⱥɡɟɪɛɚɣɞɠɚɧɫɤɨɦ
ɫɟɤɬɨɪɟ Ʉɚɫɩɢɹ, ɩɪɨɛɥɟɦɚ ɝɟɨɥɨɝɢɱɟɫɤɢɯ
ɨɫɥɨɠɧɟɧɢɣ, ɫɨɩɪɨɜɨɠɞɚɸɳɢɯ ɩɪɨɰɟɫɫ
ɛɭɪɟɧɢɹ ɜ ɩɟɪɫɩɟɤɬɢɜɧɵɯ ɫɬɪɭɤɬɭɪɚɯ,
ɨɫɬɚɟɬɫɹ ɧɟ ɜɩɨɥɧɟ ɪɟɲɟɧɧɨɣ.
ȼɵɫɨɤɚɹ ɧɟɮɬɟɝɚɡɨɧɨɫɧɨɫɬɶ V, VII
ɝɨɪɢɡɨɧɬɨɜ
ɜ
ɫɨɫɟɞɧɢɯ
ɫɬɪɭɤɬɭɪɚɯ,
ɨɫɨɛɟɧɧɨ ɜ ɫɬɪɭɤɬɭɪɟ ɏɚɪɚ-Ɂɢɪɚ ɞɟɧɢɡ, ɚ
ɬɚɤɠɟ ɭɜɟɥɢɱɟɧɢɟ ɝɥɭɛɢɧɵ ɢ ɦɨɳɧɨɫɬɢ
ɨɬɥɨɠɟɧɢɣ ɉɌ ɜ ɧɚɩɪɚɜɥɟɧɢɢ ɩɥ. ɍɦɢɞ ɢ
Ȼɚɛɟɤ, ɩɨɡɜɨɥɹɟɬ ɫɞɟɥɚɬɶ ɜɵɜɨɞ ɨɛ ɟɳɟ
ɛɨɥɶɲɟɦ ɧɚɫɵɳɟɧɢɢ
V, VII, VIII
ɝɨɪɢɡɨɧɬɨɜ ɉɌ ɫɤɨɩɥɟɧɢɹɦɢ ɝɚɡɨɨɛɪɚɡɧɵɯ
ɍȼ ɜ ɭɤɚɡɚɧɧɵɯ ɫɬɪɭɤɬɭɪɚɯ.
ȼɫɤɪɵɬɢɟ ɢ ɨɫɜɨɟɧɢɟ ɩɨɢɫɤɨɜɨɪɚɡɜɟɞɨɱɧɵɦɢ ɫɤɜɚɠɢɧɚɦɢ ɤɨɥɥɟɤɬɨɪɨɜ,
ɡɚɥɟɝɚɸɳɢɯ ɧɚ ɛɨɥɶɲɢɯ ɝɥɭɛɢɧɚɯ, ɨɫɥɨɠɧɟɧɧɵɯ ȺȼɉȾ ɢ ȺȼɉɨȾ ɢ ɨɬɥɢɱɚɸɳɢɯɫɹ
ɛɨɥɶɲɢɦ ɥɢɬɨɥɨɝɢɱɟɫɤɢɦ ɪɚɡɧɨɨɛɪɚɡɢɟɦ
ɹɜɥɹɟɬɫɹ ɚɤɬɭɚɥɶɧɨɣ ɩɪɨɛɥɟɦɨɣ. Ⱦɥɹ
ɛɭɪɟɧɢɹ
ɷɬɢɯ
ɫɤɜɚɠɢɧ
ɫ
ɰɟɥɶɸ
ɛɟɡɚɜɚɪɢɣɧɨɝɨ ɞɨɜɟɞɟɧɢɹ ɢɯ ɞɨ ɩɪɨɟɤɬɧɵɯ
ɝɥɭɛɢɧ ɢ ɝɨɪɢɡɨɧɬɨɜ ɪɚɡɪɚɛɨɬɚɧɵ ɤɨɦɩɥɟɤɫɧɵɟ ɦɟɪɨɩɪɢɹɬɢɹ ɩɨ ɩɪɨɝɧɨɡɢɪɨɜɚɧɢɸ
ɬɟɪɦɨɛɚɪɢɱɟɫɤɢɯ ɭɫɥɨɜɢɣ, ɜɵɛɨɪɭ ɩɚɪɚɦɟɬɪɨɜ ɢ ɬɢɩɨɜ ɛɭɪɨɜɨɝɨ ɪɚɫɬɜɨɪɚ ɞɥɹ
ɜɫɤɪɵɬɢɹ ɧɟɫɨɜɦɟɫɬɢɦɵɯ ɩɨ ɛɭɪɢɦɨɫɬɢ
ɢɧɬɟɪɜɚɥɨɜ ɢ ɩɪɟɞɥɨɠɟɧɵ ɨɩɬɢɦɚɥɶɧɵɟ
ɤɨɧɫɬɪɭɤɰɢɢ ɫɤɜɚɠɢɧ.
dbiyyat
1. Mehdiyev P.H., Ömԥrov Ԥ.K.,
Mԥmmԥdova M.A. Babԥk (Ⱦ1) vԥ Ümid
strukturlarının neft-qazlılıq perspektivliyi
//Azԥrbaycan Neft Tԥsԥrrüfatı. 2006, ʋ10.
S.1-8.
2. Ɇɟɞɠɢɞɨɜ Ƚ.ɇ, Ȼɚɥɚɟɜ ɗ.ɋ.,
Ɉɦɚɪɨɜ Ⱥ.Ʉ. Ɉɩɵɬ ɛɭɪɟɧɢɹ ɫɤɜɚɠɢɧ ɩɪɢ
ɜɫɤɪɵɬɢɢ VIII ɝɨɪɢɡɨɧɬɚ ɩɪɨɞɭɤɬɢɜɧɨɣ
ɬɨɥɳɢ ɧɚ ɦɟɫɬɨɪɨɠɞɟɧɢɢ ɏɚɪɚ-Ɂɢɪɚ-ɞɟɧɢɡ
//Ⱥɡɟɪɛɚɣɞɠɚɧɫɤɨɟ ɇɟɮɬɹɧɨɟ ɏɨɡɹɣɫɬɜɨ.
2001, ʋ6. C.38-43.
3. Ɇɨɜɫɭɦɨɜ Ⱥ.Ⱥ., Ⱥɥɢɟɜɚ Ɇ.Ⱥ.,
Ƚɭɫɟɣɧɨɜɚ ɗ.Ɍ. Ɉ ɧɟɨɛɯɨɞɢɦɨɫɬɢ ɩɪɢɦɟɧɟɧɢɹ ɷɦɭɥɶɫɢɨɧɧɨɝɨ ɛɭɪɨɜɨɝɨ ɪɚɫɬɜɨɪɚ ɩɪɢ
ɛɭɪɟɧɢɢ ɝɥɢɧɢɫɬɵɯ ɨɬɥɨɠɟɧɢɣ Ȼɚɤɢɧɫɤɨɝɨ
ɚɪɯɢɩɟɥɚɝɚ //Ⱥɡɟɪɛɚɣɞɠɚɧɫɤɨɟ ɇɟɮɬɹɧɨɟ
ɏɨɡɹɣɫɬɜɨ. 1997, ʋ5. C.17-21.
4. Ɇɟɯɬɢɟɜ ɉ.Ƚ., Ȼɚɥɚɟɜ ɗ.ɋ.,
Ɇɚɦɟɞɨɜ Ⱦ.Ȼ. ɉɟɪɫɩɟɤɬɢɜɵ ɧɟɮɬɟɝɚɡɨɧɨɫɧɨɫɬɢ ɢ ɩɪɨɛɥɟɦɵ ɨɫɜɨɟɧɢɹ ɝɥɭɛɨɤɨɩɨɝɪɭɠɟɧɧɵɯ ɝɨɪɢɡɨɧɬɨɜ ɫɬɪɭɤɬɭɪ Ȼɭɥɥɚɞɟɧɢɡ ɢ ɛɚɧɤɚ Ⱥɧɞɪɟɟɜɚ ɜ ɫɜɟɬɟ ɧɨɜɵɯ
ɞɚɧɧɵɯ
ɛɭɪɟɧɢɹ
//Ⱥɡɟɪɛɚɣɞɠɚɧɫɤɨɟ
ɇɟɮɬɹɧɨɟ ɏɨɡɹɣɫɬɜɨ. 1985, ʋ7. C.17-21.
66
Elmi srlr, 2008(24)
Neftqazlayih
Peculiarities of efficient hydrocarbons
accumulation development within
productive units at prospective structures
Babek and Umid
VIII horizons by gas hydrocarbons
accumulations in Umid and Babek structures.
Presence of these favorable geological
conditions promotes greater accumulation and
better conservation of hydrocarbon reservoirs.
Exposing
and
development
by
prospecting and exploratory wells of
reservoirs, laying on large depths complicated
by abnormally high formation pressure and
abnormally
high
pore
pressure
and
distinguished by large lithological variety, is
actual problem. Drilling these wells with the
purpose of accident free driving them into
depths and horizons complex procedures are
developing
on
predicting
thermobaric
conditions, selection of drilling mud’s types
and characteristics for exposing incompatible
drill ability intervals and optimal constructions
are suggested. Models and procedures had
been developed on efficient exposing and
development of productive strata.
A.K.Omarov, M.A.Mamedova
Abstract
Despite many years conducted works
on deep prospecting drilling in Caspian
Azerbaijan sector and other studies, problems
of oil, gas reservoir discovery and geological
complications accompanied drilling process in
promising structures remain incompletely
solved.
High oil and gas bearing of V, VII
horizons in nearby structures especially in
Khara-Zirya-deniz structure and also increase
of depth and producing strata deposits
thickness in Umid and Babek area direction
makes it possible to conclude about some
more saturation of producing strata V, VII,
X 622.244.445
5: > &X 52
:, 526
8 5 >`
&X2 572
, >X7 9 X57
..*, .>.+%", ..*
Ɋɝɪ=(0,49 - 0,91) Ɋɩɥ ,
ɋɪɟɞɢ ɦɧɨɝɨɱɢɫɥɟɧɧɵɯ ɨɫɥɨɠɧɟɧɢɣ ɜ
ɛɭɪɟɧɢɢ
ɩɪɨɛɥɟɦɵ,
ɫɜɹɡɚɧɧɵɟ
ɫ
ɩɨɝɥɨɳɟɧɢɟɦ ɛɭɪɨɜɨɝɨ ɢ ɰɟɦɟɧɬɧɨɝɨ
ɪɚɫɬɜɨɪɨɜ, ɡɚɧɢɦɚɸɬ ɨɫɨɛɨɟ ɦɟɫɬɨ.
Ɉɫɥɨɠɧɟɧɢɹɦ,
ɫɜɹɡɚɧɧɵɦ
ɫ
ɩɨɝɥɨɳɟɧɢɟɦ, ɩɨɫɜɹɳɟɧɨ ɦɧɨɝɨ ɪɚɛɨɬ ɤɚɤ
ɚɡɟɪɛɚɣɞɠɚɧɫɤɢɯ, ɬɚɤ ɢ ɡɚɪɭɛɟɠɧɵɯ
ɚɜɬɨɪɨɜ.
ȼ ɪɚɛɨɬɟ >1@ ɨɬɦɟɱɚɟɬɫɹ, ɱɬɨ
ɩɪɨɰɟɫɫ ɩɨɝɥɨɳɟɧɢɹ ɩɪɢ ɛɭɪɟɧɢɢ ɫɤɜɚɠɢɧ
ɯɚɪɚɤɬɟɪɢɡɭɟɬɫɹ ɝɪɚɞɢɟɧɬɨɦ ɞɚɜɥɟɧɢɹ
ɩɨɝɥɨɳɟɧɢɹ. ɉɨɝɥɨɳɟɧɢɹ ɧɚɛɥɸɞɚɟɬɫɹ ɢ ɜ
ɩɪɨɰɟɫɫɟ ɜɫɤɪɵɬɢɹ ɢɧɬɟɪɜɚɥɨɜ, ɩɪɟɞɫɬɚɜɥɟɧɧɵɯ
ɬɪɟɳɢɧɨɜɚɬɵɦɢ,
ɩɨɪɢɫɬɵɦɢ,
ɤɚɜɟɪɧɨɡɧɵɦɢ ɝɨɪɧɵɦɢ ɩɨɪɨɞɚɦɢ, ɚ ɬɚɤɠɟ
ɩɪɢ ɝɢɞɪɨɪɚɡɪɵɜɟ ɩɥɚɫɬɨɜ. Ⱦɚɜɥɟɧɢɟ
ɝɢɞɪɨɪɚɡɪɵɜɚ ɩɥɚɫɬɨɜ (Ɋɝɪ) ɦɨɠɟɬ ɛɵɬɶ
ɨɩɪɟɞɟɥɟɧɨ ɩɨ ɮɨɪɦɭɥɟ >2@
(1)
ɝɞɟ Ɋɝɪ- ɝɨɪɧɨɟ ɞɚɜɥɟɧɢɟ, Ɇɉɚ.
Ɋɩɥ- ɩɥɚɫɬɨɜɨɟ ɞɚɜɥɟɧɢɟ, Ɇɉɚ.
Ⱦɥɹ ɩɪɟɞɭɩɪɟɠɞɟɧɢɹ ɝɢɞɪɨɪɚɡɪɵɜɚ
ɩɥɚɫɬɨɜ, ɞɚɜɥɟɧɢɟ ɜ ɫɤɜɚɠɢɧɟ Ɋɫɤɜ
ɪɟɤɨɦɟɧɞɭɟɬɫɹ ɩɨɞɞɟɪɠɢɜɚɬɶ ɧɢɠɟ Ɋɝɪ
Ɋɫɤɜ d ( 0,85 – 0,90) Ɋɝɪ
(2)
ɉɪɢ
ɛɭɪɟɧɢɢ
ɫɤɜɚɠɢɧ
ɧɚ
ɦɟɫɬɨɪɨɠɞɟɧɢɹɯ
Ⱥɩɲɟɪɨɧɫɤɨɝɨ
ɢ
Ȼɚɤɢɧɫɤɨɝɨ ɚɪɯɢɩɟɥɚɝɨɜ ɢɦɟɸɬ ɦɟɫɬɨ
ɦɧɨɝɨɱɢɫɥɟɧɧɵɟ ɫɥɭɱɚɢ ɩɨɝɥɨɳɟɧɢɹ.
Ʉɚɤ ɢɡɜɟɫɬɧɨ, ɩɪɢɱɢɧɚɦɢ ɩɨɝɥɨɳɟɧɢɹ
ɹɜɥɹɸɬɫɹ ɝɟɨɥɨɝɢɱɟɫɤɢɟ, ɬɟɯɧɨɥɨɝɢɱɟɫɤɢɟ
ɢ ɬɟɯɧɢɱɟɫɤɢɟ ɮɚɤɬɨɪɵ.
Ƚɟɨɥɨɝɢɱɟɫɤɢɟ ɮɚɤɬɨɪɵ:
Ɍɪɟɳɢɧɨɜɚɬɨɫɬɶ ɩɥɚɫɬɨɜ;
ɇɢɡɤɨɟ ɩɥɚɫɬɨɜɨɟ ɞɚɜɥɟɧɢɟ;
67
Elmi srlr, 2008(24)
Neftqazlayih
ɢɧɬɟɪɜɚɥɟ
ɫɩɭɫɤɚ
ɷɤɫɩɥɭɬɚɰɢɨɧɧɨɣ
ɤɨɥɨɧɧɵ, ɝɞɟ ɩɪɢɦɟɧɹɟɦɚɹ ɤɨɦɩɨɧɨɜɤɚ
ɛɨɥɟɟ ɠɟɫɬɤɚɹ ɨɬɧɨɫɢɬɟɥɶɧɨ ɞɢɚɦɟɬɪɚ
ɫɬɜɨɥɚ, ɡɚɡɨɪ ɦɟɠɞɭ ɫɬɟɧɤɨɣ ɫɬɜɨɥɚ ɢ
ɤɨɦɩɨɧɨɜɤɨɣ ɦɢɧɢɦɚɥɶɧɵɣ. ɉɨɷɬɨɦɭ ɜɨ
ɜɪɟɦɹ ɩɪɨɪɚɛɨɬɤɢ ɢ ɛɭɪɟɧɢɹ, ɜɨɫɯɨɞɹɳɢɣ
ɩɨɬɨɤ ɠɢɞɤɨɫɬɢ ɜ ɤɨɥɶɰɟɜɨɦ ɩɪɨɫɬɪɚɧɫɬɜɟ
ɢɦɟɟɬ ɬɭɪɛɭɥɟɧɬɧɵɣ ɪɟɠɢɦ, ɩɨɞ ɜɥɢɹɧɢɟɦ
ɤɨɬɨɪɨɝɨ ɫɬɟɧɤɢ ɫɬɜɨɥɚ ɜɵɦɵɜɚɸɬɫɹ. ȼ
ɢɬɨɝɟ ɜ ɛɭɪɨɜɨɦ ɪɚɫɬɜɨɪɟ ɩɨɹɜɥɹɸɬɫɹ
ɤɭɫɤɢ ɩɨɪɨɞɵ, ɤɨɬɨɪɵɟ ɫɨɡɞɚɸɬ ɜɢɞɢɦɨɫɬɶ, ɱɬɨ ɩɪɨɢɫɯɨɞɢɬ ɨɫɵɩɚɧɢɟ ɫɬɟɧɨɤ
ɫɤɜɚɠɢɧɵ. ɋ ɰɟɥɶɸ ɩɪɟɞɨɬɜɪɚɳɟɧɢɹ
ɬɚɤɨɝɨ ɹɜɥɟɧɢɹ ɩɪɨɢɡɜɨɞɢɬɫɹ ɭɬɹɠɟɥɟɧɢɟ
ɛɭɪɨɜɨɝɨ ɪɚɫɬɜɨɪɚ. ȼ ɪɟɡɭɥɶɬɚɬɟ ɪɚɫɬɟɬ
ɩɟɪɟɩɚɞ ɞɚɜɥɟɧɢɹ ɜ ɫɬɜɨɥɟ, ɤɨɬɨɪɨɟ
ɭɯɭɞɲɚɟɬ ɦɟɯɚɧɢɱɟɫɤɭɸ ɫɤɨɪɨɫɬɶ, ɢ ɫɬɜɨɥ
ɫɤɜɚɠɢɧɵ ɟɳɟ ɛɨɥɶɲɟ ɨɫɥɨɠɧɹɟɬɫɹ [3] ɢ
ɩɪɢɜɨɞɢɬ
ɤ
ɩɨɝɥɨɳɟɧɢɸ
ɛɭɪɨɜɨɝɨ
ɪɚɫɬɜɨɪɚ.
ɉɨɷɬɨɦɭ, ɜɨ ɜɪɟɦɹ ɩɨɝɥɨɳɟɧɢɹ
ɛɭɪɨɜɨɝɨ
ɪɚɫɬɜɨɪɚ
ɧɟɨɛɯɨɞɢɦɨ
ɞɟɣɫɬɜɨɜɚɬɶ ɜ ɫɥɟɞɭɸɳɟɣ ɩɨɫɥɟɞɨɜɚɬɟɥɶɧɨɫɬɢ;
ɨɫɬɚɧɨɜɢɬɶ
ɧɚɫɨɫɵ,
ɢ
ɩɨɫɥɟ
ɭɪɚɜɧɨɜɟɲɢɜɚɧɢɹ
ɞɚɜɥɟɧɢɣ
ɦɟɠɞɭ
ɩɥɚɫɬɨɦ ɢ ɫɤɜɚɠɢɧɨɣ, ɨɩɪɟɞɟɥɢɬɶ ɭɪɨɜɟɧɶ
ɛɭɪɨɜɨɝɨ
ɪɚɫɬɜɨɪɚ
ɜ
ɤɨɥɶɰɟɜɨɦ
ɩɪɨɫɬɪɚɧɫɬɜɟ, ɞɥɹ ɱɟɝɨ ɧɚɢɛɨɥɟɟ ɬɨɱɧɵɦ
ɩɪɨɫɬɵɦ ɦɟɬɨɞɨɦ ɹɜɥɹɟɬɫɹ ɨɩɪɟɞɟɥɟɧɢɟ
ɭɪɨɜɧɹ ɜ ɫɤɜɚɠɢɧɟ «ɩɨ ɫɥɟɞɭ» ɛɭɪɨɜɨɝɨ
ɪɚɫɬɜɨɪɚ ɧɚ ɛɭɪɢɥɶɧɨɣ ɤɨɥɨɧɧɟ. ɉɨɞɧɢɦɚɹ
ɛɭɪɢɥɶɧɭɸ
ɤɨɥɨɧɧɭ,
ɨɬɫɱɢɬɵɜɚɟɬɫɹ
ɪɚɫɫɬɨɹɧɢɟ
ɧɚ
ɛɭɪɢɥɶɧɨɣ
ɤɨɥɨɧɧɟ,
ɩɨɞɧɢɦɚɟɦɨɣ ɨɬ ɡɚɛɨɹ ɞɨ ɫɥɟɞɨɜ ɛɭɪɨɜɨɝɨ
ɪɚɫɬɜɨɪɚ, ɡɚɦɟɪɵ, ɤɨɬɨɪɨɝɨ ɩɪɨɢɡɜɨɞɹɬɫɹ
ɧɟɫɤɨɥɶɤɨ ɪɚɡ, ɞɨ ɩɨɥɭɱɟɧɢɹ ɨɞɢɧɚɤɨɜɵɯ
«ɨɬɩɟɱɚɬɤɨɜ» ɢɥɢ ɞɨ ɩɪɟɤɪɚɳɟɧɢɹ ɩɨɧɢɠɟɧɢɹ ɭɪɨɜɧɹ ɜ ɤɨɥɶɰɟɜɨɦ ɩɪɨɫɬɪɚɧɫɬɜɟ,
ɬ.ɟ ɞɨ ɦɨɦɟɧɬɚ ɭɪɚɜɧɨɜɟɲɢɧɢɹ ɝɢɞɪɨɫɬɚɬɢɱɟɫɤɨɝɨ ɫɬɨɥɛɚ ɠɢɞɤɨɫɬɢ ɜ ɫɬɜɨɥɟ
ɫɤɜɚɠɢɧɵ
ɫ ɩɥɚɫɬɨɜɵɦ ɞɚɜɥɟɧɢɟɦ,
ɩɨɝɥɨɳɚɸɳɟɝɨɫɹ ɩɥɚɫɬɚ.
ɉɨɫɥɟ ɷɬɨɝɨ ɨɩɪɟɞɟɥɹɟɬɫɹ ɜɟɥɢɱɢɧɚ
ɞɚɜɥɟɧɢɹ, ɩɪɢ ɭɜɟɥɢɱɟɧɢɢ ɤɨɬɨɪɨɝɨ
ɩɪɨɢɫɯɨɞɢɬ ɩɨɝɥɨɳɟɧɢɟ ɢɥɢ ɝɢɞɪɨɪɚɡɪɵɜ
ɩɥɚɫɬɚ.
Ɋɵɯɥɨɫɬɶ ɢ ɪɚɡɞɪɨɛɥɟɧɧɨɫɬɶ ɩɨɪɨɞ;
ɑɟɪɟɞɨɜɚɧɢɟ ɩɥɚɫɬɨɜ ɫ ɧɢɡɤɢɦɢ ɢ
ɜɵɫɨɤɢɦɢ ɩɥɚɫɬɨɜɵɦɢ ɞɚɜɥɟɧɢɹɦɢ.
Ɍɟɯɧɨɥɨɝɢɱɟɫɤɢɟ ɮɚɤɬɨɪɵ:
ɋɩɭɫɤ ɛɭɪɢɥɶɧɨɣ ɢ ɨɛɫɚɞɧɨɣ
ɤɨɥɨɧɧɵ ɫ ɧɟɞɨɡɜɨɥɟɧɧɨɣ ɫɤɨɪɨɫɬɶɸ;
ɩɪɢ ɧɚɥɢɱɢɢ ɛɨɥɶɲɨɝɨ ɜɵɯɨɞɚ ɢɡ
ɨɛɫɚɠɟɧɧɨɣ ɱɚɫɬɢ ɫɬɜɨɥɚ, ɧɟɜɵɩɨɥɧɟɧɢɟ
ɩɪɨɦɟɠɭɬɨɱɧɵɯ ɩɪɨɦɵɜɨɤ ɩɪɢ ɫɩɭɫɤɟ
ɛɭɪɢɥɶɧɨɝɨ ɢɧɫɬɪɭɦɟɧɬɚ;
- ɩɪɢ ɩɪɨɞɚɜɥɢɜɚɧɢɢ ɛɭɪɨɜɨɝɨ ɪɚɫɬɜɨɪɚ,
ɩɪɢ ɜɨɫɫɬɚɧɨɜɥɟɧɢɢ ɰɢɪɤɭɥɹɰɢɢ ɩɨɫɥɟ
ɫɩɭɫɤɚ ɛɭɪɢɥɶɧɨɝɨ ɢɧɫɬɪɭɦɟɧɬɚ, ɨɫɨɛɟɧɧɨ,
ɟɫɥɢ ɩɪɨɰɟɞɭɪɚ ɩɪɨɢɡɜɨɞɢɬɫɹ ɩɪɢ ɧɚɥɢɱɢɢ
ɧɟ
ɦɢɧɢɦɚɥɶɧɨɣ
ɩɪɨɢɡɜɨɞɢɬɟɥɶɧɨɫɬɢ
ɛɭɪɨɜɵɯ ɧɚɫɨɫɨɜ, ɱɬɨ ɫɜɹɡɚɧɨ ɫ ɪɨɫɬɨɦ
ɦɟɫɬɧɵɯ ɫɨɩɪɨɬɢɜɥɟɧɢɣ ɩɪɢ ɞɜɢɠɟɧɢɢ
ɛɭɪɨɜɵɯ ɪɚɫɬɜɨɪɨɜ, ɤɨɬɨɪɵɟ ɦɨɠɧɨ
ɪɚɡɞɟɥɢɬɶ ɧɚ ɞɜɟ ɱɚɫɬɢ:
ɚ) ɦɟɫɬɧɵɟ ɫɨɩɪɨɬɢɜɥɟɧɢɹ, ɧɚɱɢɧɚɹ ɨɬ
ɜɵɤɢɞɚ ɛɭɪɨɜɨɝɨ ɧɚɫɨɫɚ ɞɨ ɜɵɯɨɞɚ ɢɡ
ɨɬɜɟɪɫɬɢɣ ɞɨɥɨɬɚ.
ɛ) ɦɟɫɬɧɵɟ ɫɨɩɪɨɬɢɜɥɟɧɢɹ ɜ ɤɨɥɶɰɟɜɨɦ
ɩɪɨɫɬɪɚɧɫɬɜɟ, ɧɚɱɢɧɚɹ ɨɬ ɡɚɛɨɹ ɞɨ ɭɫɬɶɹ
ɫɤɜɚɠɢɧɵ, ɤɨɬɨɪɵɟ ɞɟɣɫɬɜɭɸɬ ɧɚ ɫɬɟɧɤɢ
ɫɬɜɨɥɚ ɢ ɧɚ ɡɚɛɨɣ ɫɤɜɚɠɢɧɵ.
- ɧɚɥɢɱɢɟ ɜ ɫɢɫɬɟɦɟ ɛɭɪɨɜɨɝɨ ɪɚɫɬɜɨɪɚ,
ɩɚɪɚɦɟɬɪɵ, ɤɨɬɨɪɨɝɨ ɧɟ ɫɨɨɬɜɟɬɫɬɜɭɸɬ
ɯɚɪɚɤɬɟɪɢɫɬɢɤɚɦ ɩɪɨɯɨɞɢɦɵɯ ɩɨɪɨɞ.
Ɍɟɯɧɢɱɟɫɤɢɟ ɮɚɤɬɨɪɵ:
ɧɟɫɨɨɬɜɟɬɫɬɜɢɟ
ɤɨɧɫɬɪɭɤɰɢɢ
ɫɤɜɚɠɢɧɵ ɝɟɨɥɨɝɢɱɟɫɤɨɦɭ ɪɚɡɪɟɡɭ, ɜ
ɪɟɡɭɥɶɬɚɬɟ ɱɟɝɨ ɪɚɡɧɨ-ɚɧɨɦɚɥɶɧɵɟ ɩɥɚɫɬɵ
ɧɟ ɪɚɡɨɛɳɚɸɬɫɹ;
ɫɩɭɳɟɧɧɵɣ
«ɯɜɨɫɬɨɜɢɤ»
ɜ
ɤɨɥɶɰɟɜɨɦ ɩɪɨɫɬɪɚɧɫɬɜɟ ɫ ɬɟɯɧɢɱɟɫɤɨɣ
ɤɨɥɨɧɧɨɣ
ɧɟ
ɢɦɟɟɬ
ɧɚɞɟɠɧɭɸ
ɝɟɪɦɟɬɢɱɧɨɫɬɶ;
ɞɥɢɬɟɥɶɧɚɹ ɷɤɫɩɥɭɚɬɚɰɢɹ ɬɟɯɧɢɱɟɫɤɨɣ ɤɨɥɨɧɧɵ ɞɨ ɫɩɭɫɤɚ «ɯɜɨɫɬɨɜɢɤɚ» ɢ
ɩɪɨɞɨɥɠɟɧɢɟ ɛɭɪɨɜɵɯ ɪɚɛɨɬ ɛɟɡ ɫɩɭɫɤɚ
ɧɚɞɫɬɚɜɨɤ ɩɨɞ ɷɤɫɩɥɭɚɬɚɰɢɨɧɧɭɸ ɤɨɥɨɧɧɭ,
ɱɬɨ ɩɪɢɜɨɞɢɬ ɤ ɢɫɬɢɪɚɧɢɸ ɫɬɟɧɨɤ
ɬɟɯɧɢɱɟɫɤɨɣ
ɤɨɥɨɧɧɵ,
ɬɟɦ
ɫɚɦɵɦ
ɨɛɪɚɡɭɟɬɫɹ ɫɨɨɛɳɟɧɢɟ ɫ ɩɥɚɫɬɨɦ, ɨɫɨɛɟɧɧɨ
ɜ ɜɟɪɯɧɢɯ ɢɧɬɟɪɜɚɥɚɯ, ɝɞɟ ɱɚɫɬɨ ɢɦɟɸɬ
ɩɟɪɟɝɢɛɵ, ɩɨɜɨɪɨɬɵ, ɩɨ ɩɪɢɱɢɧɟ ɧɚɩɪɚɜɥɟɧɢɹ ɫɬɜɨɥɚ ɫɤɜɚɠɢɧɵ ɧɚ ɧɟɨɛɯɨɞɢɦɵɣ
ɚɡɢɦɭɬ, ɱɬɨ ɩɪɢɜɨɞɢɬ ɤ ɛɨɥɶɲɢɦ ɬɪɟɧɢɹɦ
ɦɟɠɞɭ ɛɭɪɢɥɶɧɨɣ ɢ ɬɟɯɧɢɱɟɫɤɨɣ ɤɨɥɨɧɧɚɦɢ.
Ɉɫɧɨɜɧɵɟ ɩɨɝɥɨɳɟɧɢɹ ɩɪɨɢɫɯɨɞɹɬ ɩɨ
ɬɟɯɧɨɥɨɝɢɱɟɫɤɢɦ ɩɪɢɱɢɧɚɦ. ȼɨ ɜɪɟɦɹ
ɩɪɨɪɚɛɨɬɤɢ ɢ ɛɭɪɟɧɢɹ, ɨɫɨɛɟɧɧɨ ɜ
Ɋɝɪ=0,1 U (ɇ-ɯ) ,
(3)
ɝɞɟ ɇ- ɝɥɭɛɢɧɚ ɫɤɜɚɠɢɧɵ, ɦ
U - ɩɥɨɬɧɨɫɬɶ ɛɭɪɨɜɨɝɨ ɪɚɫɬɜɨɪɚ, ɤɝ/ɦ3
ɯ- ɝɥɭɛɢɧɚ ɩɚɞɟɧɢɹ ɭɪɨɜɧɹ ɜ ɤɨɥɶɰɟɜɨɦ
ɩɪɨɫɬɪɚɧɫɬɜɟ, ɬ.ɟ ɜɟɥɢɱɢɧɚ, ɤɨɬɨɪɚɹ
ɡɚɜɢɫɢɬ ɨɬ ɩɟɪɟɩɚɞɚ ɞɚɜɥɟɧɢɣ ɦɟɠɞɭ
68
Elmi srlr, 2008(24)
Neftqazlayih
' V=( h-ɯ)F
(9)
ɗɬɨ ɟɫɬɶ ɜɵɧɭɠɞɟɧɧɚɹ ɩɨɬɟɪɹ
ɨɛɴɟɦɚ ɪɚɫɬɜɨɪɚ ɞɥɹ ɜɨɫɫɬɚɧɨɜɥɟɧɢɹ
ɰɢɪɤɭɥɹɰɢɢ, ɝɞɟ F - ɩɨɩɟɪɟɱɧɨɟ ɫɟɱɟɧɢɟ
ɤɨɥɶɰɟɜɨɝɨ ɩɪɨɫɬɪɚɧɫɬɜɚ.
ɉɪɢ ɷɬɨɦ ɧɟɨɛɯɨɞɢɦɨ ɭɱɟɫɬɶ, ɱɬɨ
ɩɪɢ ɰɢɪɤɭɥɹɰɢɢ ɛɭɪɨɜɨɝɨ ɪɚɫɬɜɨɪɚ,
ɦɟɫɬɧɵɟ ɫɨɩɪɨɬɢɜɥɟɧɢɹ, ɧɚɱɢɧɚɹ ɫɨ ɫɬɨɹɤɚ
ɞɨ
ɜɵɯɨɞɚ
ɢɡ
ɨɬɜɟɪɫɬɢɣ
ɞɨɥɨɬɚ,
ɫɨɫɬɚɜɥɹɸɬ ɛɨɥɟɟ 80% ɨɬ ɨɛɳɢɯ
ɫɨɩɪɨɬɢɜɥɟɧɢɣ. ɍɱɢɬɵɜɚɹ ɬɨ, ɱɬɨ ɜ
ɤɨɦɩɨɧɨɜɤɟ ɛɭɪɢɥɶɧɨɣ ɤɨɥɨɧɧɵ ɫɨɩɪɨɬɢɜɥɟɧɢɟ ɞɜɢɠɟɧɢɹ ɛɭɪɨɜɨɝɨ ɪɚɫɬɜɨɪɚ
ɨɬɧɨɫɢɬɟɥɶɧɨ ɤɨɥɶɰɟɜɨɝɨ ɩɪɨɫɬɪɚɧɫɬɜɚ ɜ
8-9 ɪɚɡ ɛɨɥɶɲɟ, ɬ.ɟ. ɩɪɢ ɡɚɩɨɥɧɟɧɢɢ
ɤɨɥɶɰɟɜɨɝɨ ɩɪɨɫɬɪɚɧɫɬɜɚ ɢ ɧɚ ɭɪɨɜɟɧɶ
ɛɭɪɨɜɨɝɨ ɪɚɫɬɜɨɪɚ ɜ ɬɪɭɛɚɯ ɷɬɨ ɧɟ
ɨɬɪɚɠɚɟɬɫɹ, ɨɫɨɛɟɧɧɨ ɩɪɢ ɧɚɥɢɱɢɢ
ɬɭɪɛɨɛɭɪɚ ɜ ɤɨɦɩɨɧɨɜɤɟ. Ɍɚɤɢɦ ɨɛɪɚɡɨɦ,
ɫɬɟɩɟɧɶ ɩɨɧɢɠɟɧɢɹ ɭɪɨɜɧɹ ɛɭɪɨɜɨɝɨ
ɪɚɫɬɜɨɪɚ ɡɚɜɢɫɢɬ ɨɬ ɪɚɡɧɢɰɵ ɩɥɚɫɬɨɜɨɝɨ
ɞɚɜɥɟɧɢɹ ɢ ɝɢɞɪɨɫɬɚɬɢɱɟɫɤɨɝɨ ɫɬɨɥɛɚ
ɠɢɞɤɨɫɬɢ ɜ ɤɨɥɶɰɟɜɨɦ ɩɪɨɫɬɪɚɧɫɬɜɟ.
ɉɨɷɬɨɦɭ,
ɩɪɢ
ɜɨɫɫɬɚɧɨɜɥɟɧɢɢ
ɰɢɪɤɭɥɹɰɢɢ, ɝɢɞɪɨɫɬɚɬɢɱɟɫɤɨɟ ɞɚɜɥɟɧɢɟ
ɫɬɨɥɛɚ ɜ ɤɨɥɶɰɟɜɨɦ ɩɪɨɫɬɪɚɧɫɬɜɟ ɢɝɪɚɟɬ
ɨɫɧɨɜɧɭɸ ɪɨɥɶ ɞɥɹ ɩɨɝɥɨɳɚɸɳɟɝɨ ɩɥɚɫɬɚ.
Ɂɧɚɹ
ɨɛɴɟɦ
ɪɚɫɬɜɨɪɚ
ɞɥɹ
ɡɚɩɨɥɧɟɧɢɹ ɤɨɥɶɰɟɜɨɝɨ ɩɪɨɫɬɪɚɧɫɬɜɚ ɢ
ɛɭɪɢɥɶɧɨɣ ɤɨɥɨɧɧɵ ɧɟɬɪɭɞɧɨ ɨɩɪɟɞɟɥɢɬɶ
ɜɵɫɨɬɭ ɛɭɪɨɜɨɝɨ ɪɚɫɬɜɨɪɚ ɜ ɤɨɥɶɰɟɜɨɦ
ɩɪɨɫɬɪɚɧɫɬɜɟ, ɩɨ ɮɨɪɦɭɥɟ
V
H= ; ɦ ,
(10)
F
ɝɞɟ F- ɩɥɨɳɚɞɶ ɤɨɥɶɰɟɜɨɝɨ ɫɟɱɟɧɢɹ, ɦ2
ɍɛɟɞɢɜɲɢɫɶ ɜ ɫɬɚɛɢɥɶɧɨɦ ɫɨɫɬɨɹɢɢ
ɭɪɨɜɧɹ
ɜ
ɤɨɥɶɰɟɜɨɦ
ɩɪɨɫɬɚɧɫɬɜɟ,
ɧɟɨɛɯɨɞɢɦɨ ɜɨɫɫɬɚɧɨɜɢɬɶ ɰɢɪɤɭɥɹɰɢɸ ɫ
ɦɢɧɢɦɚɥɶɧɨɣ ɩɪɨɢɡɜɨɞɢɬɟɥɶɧɨɫɬɶɸ ɛɭɪɨɜɵɯ ɧɚɫɨɫɨɜ ɜɵɯɨɞɹɳɢɦ ɨɛɴɟɦɨɦ ɢ
ɩɚɪɚɦɟɬɪɚɦɢ ɛɭɪɨɜɨɝɨ ɪɚɫɬɜɨɪɚ, ɤɚɠɞɵɣ
ɢɧɬɟɪɜɚɥ, ɤɨɬɨɪɨɝɨ ɞɨɥɠɟɧ ɢɦɟɬɶ ɫɜɨɸ
ɫɬɚɛɢɥɶɧɭɸ ɩɥɨɬɧɨɫɬɶ. Ɂɧɚɹ ɞɚɜɥɟɧɢɟ
ɝɢɞɪɨɪɚɡɪɵɜɚ
ɩɥɚɫɬɚ
ɢ
ɝɥɭɛɢɧɭ
ɧɚɯɨɠɞɟɧɢɹ ɢɧɫɬɪɭɦɟɧɬɚ, ɨɩɪɟɞɟɥɹɟɬɫɹ
ɜɟɥɢɱɢɧɚ ɧɟɨɛɯɨɞɢɦɨɣ ɩɥɨɬɧɨɫɬɢ.
Ⱦɨɩɭɫɬɢɦ, ɧɚ ɝɥɭɛɢɧɟ L ɧɭɠɧɨ
ɜɨɫɫɬɚɧɨɜɢɬɶ ɰɢɪɤɭɥɹɰɢɸ, ɞɥɹ ɱɟɝɨ
ɧɟɨɛɯɨɞɢɦɨ
ɨɩɪɟɞɟɥɢɬɶ
ɩɥɨɬɧɨɫɬɶ
ɛɭɪɨɜɨɝɨ ɪɚɫɬɜɨɪɚ, U x .
ɉɨɥɶɡɭɹɫɶ ɫɨɫɬɚɜɥɟɧɧɵɦ ɧɟɪɚɜɟɧɫɬɜɨɦ, ɩɨɥɭɱɢɦ ɫɥɟɞɭɸɳɟɟ ɜɵɪɚɠɟɧɢɟ
ɝɢɞɪɨɫɬɚɬɢɱɟɫɤɢɦ
ɫɬɨɥɛɨɦ
ɛɭɪɨɜɨɝɨ
ɪɚɫɬɜɨɪɚ ɜ ɫɬɜɨɥɟ ɢ ɩɥɚɫɬɨɜɵɦ ɞɚɜɥɟɧɢɟɦ.
ɍɱɢɬɵɜɚɹ ɬɨ, ɱɬɨ ɡɚɩɨɥɧɟɧɢɟ ɤɨɥɶɰɟɜɨɝɨ
ɩɪɨɫɬɪɚɧɫɬɜɚ
ɩɪɨɢɡɜɨɞɢɬɫɹ
ɥɟɝɤɢɦ
ɪɚɫɬɜɨɪɨɦ,
ɜ
ɪɟɡɭɥɶɬɚɬɟ,
ɤɨɬɨɪɨɝɨ
ɫɨɡɞɚɟɬɫɹ ɨɩɪɟɞɟɥɟɧɧɨɟ ɞɚɜɥɟɧɢɟ ɧɚ ɩɥɚɫɬ
'U ,
ɭɪɨɜɟɧɶ ɢɫɯɨɞɧɨɝɨ ɪɚɫɬɜɨɪɚ
ɩɨɧɢɠɚɟɬɫɹ ɧɚ ɬɭ ɜɟɥɢɱɢɧɭ, ɝɞɟ ɪɚɫɬɜɨɪ
ɜɵɬɟɫɧɹɟɬɫɹ ɜ ɩɥɚɫɬ. Ɉɩɢɫɚɧɧɨɟ ɦɨɠɧɨ
ɜɵɪɚɡɢɬɶ ɮɨɪɦɭɥɨɣ.
0,1(h-x) U =0,1h U 1 ,
(4)
ɝɞɟ, h – ɞɨɩɨɥɧɢɬɟɥɶɧɨɟ ɫɧɢɠɟɧɢɟ ɭɪɨɜɧɹ
ɜ ɪɟɡɭɥɶɬɚɬɟ ɡɚɤɚɱɤɢ ɥɟɝɤɨɝɨ ɛɭɪɨɜɨɝɨ
ɪɚɫɬɜɨɪɚ, ɦ
U 1 - ɩɥɨɬɧɨɫɬɶ ɛɭɪɨɜɨɝɨ ɪɚɫɬɜɨɪɚ, ɤɝ/ɦ3
h( U U1 )
ɏ=
(5)
U
ɉɨɫɥɟ
ɷɬɨɝɨ
ɧɟɨɛɯɨɞɢɦɨ
ɩɪɢɫɬɭɩɢɬɶ ɤ ɜɨɫɫɬɚɧɨɜɥɟɧɢɸ ɰɢɪɤɭɥɹɰɢɢ,
ɤɨɬɨɪɚɹ ɫɜɹɡɚɧɚ ɫ ɜɵɩɨɥɧɟɧɢɟɦ ɪɹɞɚ
ɬɟɯɧɨɥɨɝɢɱɟɫɤɢɯ ɨɩɟɪɚɰɢɣ. ɉɪɢ ɷɬɨɦ
ɫɬɨɥɛ ɥɟɝɤɨɝɨ ɛɭɪɨɜɨɝɨ ɪɚɫɬɜɨɪɚ ɫɨɡɞɚɟɬ
ɞɨɩɨɥɧɢɬɟɥɶɧɨɟ
ɝɢɞɪɨɫɬɚɬɢɱɟɫɤɨɟ
ɞɚɜɥɟɧɢɟ
'P .
ȼɵɬɟɫɧɟɧɧɚɹ
ɱɚɫɬɶ
ɢɫɯɨɞɧɨɝɨ ɪɚɫɬɜɨɪɚ ɜ ɡɨɧɭ ɩɨɝɥɨɳɟɧɢɹ,
ɭɪɚɜɧɨɜɟɲɢɜɚɟɬɫɹ ɫ ɩɥɚɫɬɨɜɵɦ ɞɚɜɥɟɧɢɟɦ,
ɬ.ɟ
Ɋɝɪ= 'p +0,1(ɇ-h) U
(6)
ȿɫɥɢ 'P ɡɚɦɟɧɢɬɶ ɡɧɚɱɟɧɢɟɦ,
'p =0,1 h U 1
(7)
ɉɨɥɭɱɢɦ
Ɋɝɪ=0,1h U 1+0,1(ɇ-h) U
(8)
Ɍɚɤɢɦ ɨɛɪɚɡɨɦ, ɩɨɞ ɜɥɢɹɧɢɟɦ 'p
ɩɪɨɢɫɯɨɞɢɬ ɞɨɩɨɥɧɢɬɟɥɶɧɵɟ ɩɨɝɥɨɳɟɧɢɹ,
ɬ.ɟ. ɜɨ ɜɪɟɦɹ ɡɚɩɨɥɧɟɧɢɹ ɤɨɥɶɰɟɜɨɝɨ
ɩɪɨɫɬɪɚɧɫɬɜɚ ɥɟɝɤɢɦ ɪɚɫɬɜɨɪɨɦ ɭɪɨɜɟɧɶ
ɢɫɯɨɞɧɨɝɨ ɪɚɫɬɜɨɪɚ ɨɬɧɨɫɢɬɟɥɶɧɨ ɩɪɟɠɧɟɝɨ ɩɨɥɨɠɟɧɢɹ ɩɨɧɢɠɚɟɬɫɹ, ɜɟɥɢɱɢɧɚ
ɤɨɬɨɪɨɝɨ ɡɚɜɢɫɢɬ ɨɬ ɜɟɥɢɱɢɧɵ ɩɥɨɬɧɨɫɬɢ
ɥɟɝɤɨɝɨ ɪɚɫɬɜɨɪɚ. ɉɨɝɥɨɳɚɟɦɵɣ ɨɛɴɟɦ
( ' V) ɨɩɪɟɞɟɥɹɟɬɫɹ ɩɨ ɮɨɪɦɭɥɟ:
69
Elmi srlr, 2008(24)
0,1 U (ɇ-L)+0,1L U x d 0.1 U (H-x)-Prɞ
Neftqazlayih
(11)
!!*:
ɉɥɨɬɧɨɫɬɶ ɛɭɪɨɜɨɝɨ ɪɚɫɬɜɨɪɚ ɞɚɧɧɨɝɨ
ɢɧɬɟɪɜɚɥɚ ɦɨɠɧɨ ɨɩɪɟɞɟɥɢɬɶ ɩɨ ɮɨɪɦɭɥɟ:
Ux d
U ( L x) 105
L
1. əɫɨɜ ȼ.Ƚ., Ɇɚɫɥɸɤ Ɇ.Ⱥ. Ɉɫɥɨɠɧɟɧɢɹ ɜ ɛɭɪɟɧɢɢ. Ɇ:. ɇɟɞɪɚ, 1991. 317 ɫ.
2. Ʉɚɥɢɧɢɧ Ⱥ.Ƚ., Ʌɟɜɢɰɤɢɣ Ⱥ.Ɂ.
Ɍɟɯɧɨɥɨɝɢɹ ɛɭɪɟɧɢɹ ɪɚɡɜɟɞɨɱɧɵɯ ɫɤɜɚɠɢɧ
ɧɚ ɠɢɞɤɢɟ ɢ ɝɚɡɨɨɛɪɚɡɧɵɟ ɩɨɥɟɡɧɵɟ
ɢɫɤɨɩɚɟɦɵɟ. Ɇ:.ɇɟɞɪɚ, 1988. 258 ɫ.
3. ɂɫɦɚɣɥɨɜ Ⱥ.ɉ. Ɉɫɥɨɠɧɟɧɢɹ ɢ
ɚɜɚɪɢɢ ɩɪɢ ɛɭɪɟɧɢɢ ɫɤɜɚɠɢɧ ɧɚ
ɦɟɫɬɨɪɨɠɞɟɧɢɹɯ Ⱥɪɯɢɩɟɥɚɝɚ. Ȼɚɤɭ: ɗɥɦ,
1998. 146 ɫ.
(12)
Ɍɚɤɢɦ
ɨɛɪɚɡɨɦ,
ɩɪɨɞɨɥɠɢɬɶ
ɢɧɬɟɪɜɚɥɶɧɨɟ ɭɝɥɭɛɥɟɧɢɟ ɫɤɜɚɠɢɧɵ ɫ
ɜɨɫɫɬɚɧɨɜɥɟɧɢɟɦ ɰɢɪɤɭɥɹɰɢɢ ɢ ɫ ɪɚɫɱɟɬɨɦ
ɩɥɨɬɧɨɫɬɟɣ
ɛɭɪɨɜɨɝɨ
ɪɚɫɬɜɨɪɚ
ɜ
ɢɧɬɟɪɜɚɥɚɯ, ɜɵɲɟ ɦɟɫɬɚ ɩɨɝɥɨɳɟɧɢɹ.
ɉɪɟɞɥɨɠɟɧɧɚɹ ɦɟɬɨɞɢɤɚ ɭɫɩɟɲɧɨ
ɩɪɢɦɟɧɹɟɬɫɹ ɩɪɢ ɛɭɪɟɧɢɢ ɧɚ ɩɥɨɳɚɞɹɯ
Ȼɚɤɢɧɫɤɨɝɨ Ⱥɪɯɢɩɟɥɚɝɚ. Ⱦɪɭɝɨɝɨ, ɛɨɥɟɟ
ɪɚɰɢɨɧɚɥɶɧɨɝɨ ɦɟɬɨɞɚ ɞɥɹ ɨɩɪɟɞɟɥɟɧɢɹ
ɝɥɭɛɢɧɵ ɩɚɞɟɧɢɹ ɭɪɨɜɧɹ ɜ ɤɨɥɶɰɟɜɨɦ
ɩɪɨɫɬɪɚɧɫɬɜɟ, ɪɚɰɢɨɧɚɥɶɧɨɝɨ ɜɨɫɫɬɚɧɨɜɥɟɧɢɹ ɭɪɨɜɧɹ ɢ ɰɢɪɤɭɥɹɰɢɢ ɪɚɫɬɜɨɪɚ ɧɟɬ.
Ɍɚɤɠɟ ɫɥɟɞɭɟɬ ɨɬɦɟɬɢɬɶ, ɱɬɨ
ɩɪɢ
ɭɤɚɡɚɧɧɨɦ ɦɟɬɨɞɟ ɬɚɤɠɟ ɧɚɛɥɸɞɚɟɬɫɹ
ɦɢɧɢɦɚɥɶɧɨɟ ɤɨɥɢɱɟɫɬɜɨ ɩɨɬɟɪɶ ɛɭɪɨɜɨɝɨ
ɪɚɫɬɜɨɪɚ.
Ɍɚɤɢɦ ɨɛɪɚɡɨɦ, ɞɥɹ ɥɢɤɜɢɞɚɰɢɢ
ɩɨɝɥɨɳɟɧɢɣ ɧɚ ɨɫɧɨɜɚɧɢɢ ɨɩɢɫɚɧɧɨɝɨ
ɦɨɠɧɨ ɫɞɟɥɚɬɶ ɫɥɟɞɭɸɳɢɟ ɜɵɜɨɞɵ:
1.
ɉɪɢ ɧɚɥɢɱɢɢ ɩɪɢɡɧɚɤɨɜ ɩɨɝɥɨɳɟɧɢɹ,
ɩɪɟɤɪɚɳɚɟɬɫɹ ɬɟɯɧɨɥɨɝɢɱɟɫɤɢɣ ɩɪɨɰɟɫɫ
(ɫɩɭɫɤ, ɩɪɨɦɵɜɤɚ, ɛɭɪɟɧɢɟ) ɢ ɢɧɫɬɪɭɦɟɧɬ
ɩɨɞɧɢɦɚɟɬɫɹ ɜ ɛɚɲɦɚɤ ɢɥɢ ɜ ɛɟɡɨɩɚɫɧɭɸ
ɡɨɧɭ ɫ ɡɚɤɚɱɤɨɣ ɥɟɝɤɨɝɨ ɛɭɪɨɜɨɝɨ
ɪɚɫɬɜɨɪɚ.
2.
Ɉɩɪɟɞɟɥɹɟɬɫɹ
ɝɥɭɛɢɧɚ
ɩɚɞɟɧɢɹ
ɭɪɨɜɧɹ ɛɭɪɨɜɨɝɨ ɪɚɫɬɜɨɪɚ ɜ ɤɨɥɶɰɟɜɨɦ
ɩɪɨɫɬɪɚɧɫɬɜɟ, ɞɥɹ ɱɟɝɨ ɩɪɟɞɥɚɝɚɟɬɫɹ
ɦɟɬɨɞɢɤɚ ɟɝɨ ɨɩɪɟɞɟɥɟɧɢɹ ɜ ɤɨɥɶɰɟɜɨɦ
ɩɪɨɫɬɪɚɧɫɬɜɟ ɩɨɫɥɟ ɩɨɝɥɨɳɟɧɢɹ.
3. Ɉɩɪɟɞɟɥɹɟɬɫɹ ɞɨɩɨɥɧɢɬɟɥɶɧɨɟ ɩɨɝɥɨɳɟɧɢɟ ɢ ɨɛɴɟɦ ɩɨɝɥɨɳɚɟɦɨɝɨ ɢɫɯɨɞɧɨɝɨ
ɪɚɫɬɜɨɪɚ ɜɨ ɜɪɟɦɹ ɡɚɩɨɥɧɟɧɢɹ ɥɟɝɤɢɦ
ɛɭɪɨ-ɜɵɦ
ɪɚɫɬɜɨɪɨɦ
ɤɨɥɶɰɟɜɨɝɨ
ɩɪɨɫɬɪɚɧɫɬɜɚ.
4. ɉɪɟɞɥɚɝɚɟɬɫɹ ɢɧɬɟɪɜɚɥɶɧɵɣ ɫɩɭɫɤ ɫ
ɜɨɫɫɬɚɧɨɜɥɟɧɢɟɦ ɰɢɪɤɭɥɹɰɢɢ, ɚ ɬɚɤɠɟ
ɜɵɛɨɪ ɩɥɨɬɧɨɫɬɟɣ ɩɨ ɢɧɬɟɪɜɚɥɚɦ.
5. Ɉɩɪɟɞɟɥɹɟɬɫɹ ɩɥɨɬɧɨɫɬɶ ɛɭɪɨɜɨɝɨ
ɪɚɫɬɜɨɪɚ ɞɥɹ ɞɚɥɶɧɟɣɲɟɝɨ ɩɪɨɞɨɥɠɟɧɢɹ
ɭɝɥɭɛɥɟɧɢɹ ɫɬɜɨɥɚ
Qazıma mhlullarının udulması il
laqdar quyularının qazılmasında olan
mürkkb-lmlr, onların sbblri v
l\v etm üsulları
R.ø. Quliyev, A.P. øsmayilov, ø. R. Quliyev
Xülas
Mԥqalԥdԥ quyuda qazıma mԥhlullarının udulması ilԥ ԥlaqԥdar mürԥkkԥblԥúmԥlԥrin
sԥbԥblԥri araúdırılır.
Udulmadan sonra quyuda qazıma
mԥh-lulunun sԥviyyԥsinin düúmԥsini tԥyin
etmԥ metodikası göstԥrilir, ԥlavԥ udulmanın
sԥviy-yԥsi tԥyin edilir vԥ quyunu yüngül
qazıma mԥhlulu ilԥ doldurmaq üçün lazım
olan qazıma mԥhlulunun hԥcmi tapılır.
Normal qazıma prosesini davam etdirmԥk üçün qazıma mԥhlulun sixli÷ınin tԥyin
edilmԥ metodikası göstԥrilir.
Complications connected with drilling mud
absorption after well drilling, their reasons
and elimination methods
R.I. Quliyev, A.P. Ismaylov, I.R.Quliyev
Abstract
Complications reasons of well drilling
mud absorption are student in this article
Definition method of drilling mud evil
decrease after absorption is shown, level of
additional absorption is defined, and drilling
mud volume is calculated for filling of well
with light drilling mud.
For continuation of normal drilling
process, definition method of drilling mud
density is shown.
70
Elmi srlr, 2008(24)
Neftqazlayih
UOT 622.243.001
MRKZLDIRC YI@IMIN YRXTL QUYU LÜLSNDN SRBST
KEÇDIN TMN EDN YLM NTENSVLYNN TYN
R..Quliyev, .Z.Hsnov, F.B.Ftliyev
min edԥn ԥyilmԥ intensivliyindԥn çox yaxud az
olması aydınlaúdırılmalıdır.
Mԥrkԥzlԥúdiricili yı÷ımlardan istifadԥ
etmԥklԥ maili quyunu qazıdıqda ԥyilmԥ
intensivliyinin buraxıla bilԥn qiymԥtini tԥyin
etmԥk üçün ümumi hala baxaq. Qԥbul edԥk ki,
alԥtin aúa÷ı hissԥsi baltadan, bölmԥli turbin
qazıyıcısından vԥ onun üzԥrindԥ baltadan L1
mԥsafԥdԥ yerlԥúdirilԥn mԥrkԥzlԥúdiricidԥn
ibarԥtdtir. Bu cür yı÷ım ԥyrixԥtli lülԥdԥ
müxtԥlif vԥziyyԥtlԥrdԥ yerlԥúԥ bilԥr:
1. Balta vԥ quyudibi mühԥrriki, quyunun
aúa÷ı divarına oturur, mԥrkԥzlԥúdirici isԥ nԥ
aúa÷ı nԥ dԥ yuxarı divara toxunmur.
2. Balta, quyudibi mühԥrriki vԥ
mԥrkԥzlԥúdirici quyunun aúa÷ı divarına oturur.
Ԥvvԥlcԥ birinci halı nԥzԥrdԥn keçirԥk
(ùԥk. 1). Qԥbu edԥk ki, quyunun alt divarına
balta A nöqtԥsindԥ, quyudibi mühԥrrikinin
gövdԥst isԥ D nöqtԥsindԥ oturur, mԥrkԥzlԥúdirici ilԥ quyunun üst divarı arasında qalan
boúluq h, hԥmin mԥrkԥzlԥúdirici yerlԥúԥn
kԥsikdԥ quyudibi mühԥrrikinin ԥyintisi Y tԥúkil
edir. Yı÷ımın lülԥdԥn normal keçidi üçün ht0,
Y isԥ mԥrkԥzlԥúdirici yerlԥúԥn kԥsikdԥ
quyudibi mühԥrrikinin a÷ırlı÷ının normal
mürԥkkԥbԥsindԥn yaranan ԥyintiyԥ bԥrabԥr
olmalıdır. Mövcud tԥdqiqatlarda Y-i tԥyin
edԥrkԥn yı÷ımın oxunun radial deformasiyası
nԥzԥrԥ alınmır. Mԥsԥlԥni hԥll etmԥk üçün balta
vԥ quyudibi mühԥrrikinin uzunlu÷undan ibarԥt
olan LT intervalda lülԥnin çevrԥ qövsü üzrԥ
ԥyildiyini qԥbul edԥk. Quyudibi mühԥrrikinin
baltadan D nöqtԥsinԥ qԥdԥr olan hissԥsinԥ A v
D dayaqları üzԥrindԥ oturdulmuú tir kimi
baxaq. LT intervalda qiymԥtcԥ yol verilԥ bilԥn
ԥyilmԥ intensivliyinԥ bԥrabԥr olan 'D-nı tԥyin
etmԥk üçün A, B vԥ D nöqtԥlԥrini düz xԥtlԥ
birlԥúdirԥk.
Qazımada istifadԥ olunan mԥrkԥzlԥúdiricilԥr, tuúladılan yı÷ımla iúin hԥcmini vԥ
vaxtını azaltmaq, quyudibi mühԥrriklԥrinin vԥ
baltanın iú úԥraitini vԥ göstԥricilԥrini
yaxúılaúdırmaq, qazımada baú verԥn qԥza vԥ
mürԥkkԥblԥúmԥlԥrin sayını azaltmaq, maili
quyuların
qazılması
keyfiyyԥtini
vԥ
effektivliyini artırmaq sahԥsindԥ ԥn vacib
texniki vasitԥ hesab olunur.
Yı÷ımlarda mԥrkԥzlԥúdiricilԥrdԥn istifadԥ edilmԥsi kiçik diametri quyuları qazıdıqda
vԥ kiçik diametrli quyudibi mühԥrriklԥrdԥn
istifadԥ etdikdԥ daha xüsusi ԥhԥmiyyԥt kԥsb
edir. Belԥ ki,
mԥrkԥzlԥúdirici
quyudibi
mühԥrrikinԥ verilԥn boyuna yükdԥn onun
oxunun ԥyilmԥyԥsi üçün mԥhdudlaúdırıcı
rolunu oynayır vԥ bununla da mühԥrrikin
valında fırladıcı momentin düúmԥ tempini
azaldır.
Eyni úԥraitdԥ müxtԥlif yı÷ımlarla
qazılmıú quyuların iqtisadi göstԥricilԥrinin
müqayisԥsi
göstԥrir
ki,
yı÷ımlarda
mԥrkԥzlԥúdiricilԥrdԥn istifadԥ etmԥklԥ qaxılan
quyularda bu göstԥricilԥr vԥ qazımanın
keyfiyyԥti daha yüksԥk olur >1,2 vԥ s@.
Bununla bԥrabԥr hԥmçinin tԥcrübԥdԥn
mԥlumdur ki, seriyalı vԥ bölmԥli turbin
qazıyıcıları tuúladılan yanaverici yı÷ımla
qazılmıú ԥyrixԥtli lülԥdԥn endirmԥ vԥ qaldırma
ԥmԥliyyatı zamanı normal keçdiklԥri halda,
mԥrkԥzlԥúdirici yı÷ımların keçidi xeyli
çԥtinlԥúir vԥ hԥtta bԥzԥn onların lülԥdԥn keçidi
mümkün olmur. Odur ki, mԥrkԥzlԥúdirici
yı÷ımlar maili quyu lülԥsinԥ buraxılmazdan
ԥvvԥl onun quyu lülԥsindԥn keçidinin mümkünlüyü yoxlanmalıdır. Yԥni quyunun
müԥyyԥn ԥyrixԥtli intervalında zenit buca÷ının
artımı
mԥrkԥzlԥúdirici
yı÷ımın
hԥmin
intervaldan normal yaxud oturmalara vԥ
dartılmalara yol vermԥdԥn sԥrbԥst keçidini tԥ-
71
Elmi srlr, 2008(24)
Neftqazlayih
Da
Da2
Da1
4
3
2
Da2
1
Da1
1
2
Da2
1
2
ùԥk.l . Mԥrkԥzlԥúdirici yı÷ımın ԥyrixԥtli lülԥdԥn keçidi sxemi
1– balta;
2 – quyudibi mühԥrriki;
3 – mԥrkԥzlԥúdirici; 4 – quyunun divarı
72
Elmi srlr, 2008(24)
Neftqazlayih
Onda bir metr intervalda 'D-nı (ùԥk.1)
ԥsasԥn aúa÷ıdakı düsturla tԥyin edԥ bilԥrik
'D
1
˜ 'D1 'D 2 ,
(1)
2
LT
burada
BE f1
'D1 tg'D1
,
AE L1
BF f 2
'D 2 tg'D 2
FD L2
burada q=qTsinD ; EJ, qT –quyudibi
mühԥrrikinin ԥyilmԥyԥ sԥrtliyi vԥ 1 m-nin
mԥhlulda çԥkisi; D-zenit buca÷ıdır.
(6)-da Y L f 0 0,5DM D X qԥbul
etsԥk, onda mԥrkԥzlԥúdiricini baltadan L1
mԥsafԥdԥ qoyuldu÷u halda onun quyunun alt
divarına toxunması üçün minimal diametrini
aúa÷ıdakı düsturla tԥyin etmԥk olar.
Dq 0,5Db D h Y
(2)
f2
Dq 0,5D Dx h Y ,
(3)
qL
qX 2
X
2
2
Bu
Y ccL EJY
f úԥrtini (6) ifadԥsindԥ nԥzԥrԥ
24 EJf
(8)
qT ˜ sin D
(6) ifadԥsindԥ X=L1 qԥbul etmԥklԥ
mԥrkԥzlԥúdirici yerlԥúԥn kԥsikdԥ ԥyintinin
tԥnliyini aúa÷ıdakı kimi yaza bilԥrik.
q
L L1 L L 3
Y (9)
24 EJ
Yuxarıdakılara aydınlıq gԥtirmԥk üçün
bir misal hԥll edԥk
Misal 1. Verilir L=16 m; Li=4 m;
Dx=0,24; (turbin qazıyıcısı 2TSù-240), Dq=Db
=0,2699; h=0; Y=0; L2=L-L1=12 m; Dm=0,26
m.
L
LT
4
Tapılır:
Dq 0,5Db D h y
f1
0,00495m ;
D q 0,5D D x 0,0199 m ;
f2
ª f1 f 2 º
« » 0,00048 m rad / m
¬ L1 L2 ¼
0,028 dwr / m .
'D
(5)
tԥnliyi iki dԥfԥ inteqrallasaq
0 vԥ Y 0 f qԥbul etsԥk, alarıq
q
L 3 L ,
24
(7)
alsaq baltadan (A nöqtԥsi) sistemin
quyunun alt divarına toxundu÷u nöqtԥyԥ (C
nöqtԥsi) qԥdԥr olan mԥsafԥni L tԥyin
etmԥk olar.
burada Dq, Db, DM vԥ Dx – quyunun,
baltanın, mԥrkԥzlԥúdiricinin vԥ quyudibi
mühԥrrikinin
xarici
diametridir.
Dq 1,0 y 1,25 Db
(1) vԥ (3) tԥnliklԥrini birlikdԥ hԥll edib
tapırıq
2 ª f1 f 2 º
'D 'D k
« »
L2 ¬ L1 L2 ¼
,
(4)
2 § f1 f 2 · rad
¨ ¸
LT L1 ¨© L1 L2 ¸¹ m
burada L 2 LT L1 , L1 –baltanın
diúindԥn mԥrkԥzlԥúdiriciyԥ qԥdԥr olan
mԥsafԥdir.
Baltadan C nöqtԥsinԥ qԥdԥr hissԥnin
a÷ırlı÷ının normal mürԥkkԥbԥsindԥn yaranan
ԥyintinin (Y) vԥ quyunun zenit buca÷ının 'D nın qiymԥtinԥ tԥsirini aydınlaúdıraq. Bunun
üçün mԥrkԥzlԥúdirici yı÷ımın oxunun
ԥyilmԥsinin düzxԥtli maili lülԥdԥ yerlԥúdiyi
hal üçün differensial tԥnliyini yazaq (úԥk. 2).
EJY cc
q
L L1 L L1 3 sin D
12 ETT
Y L Ümumi hal üçün BE= f 1 vԥ BF= f 2
kԥmiyyԥtlԥrinin qiymԥtlԥrini tapaq
f1
DX DM
(6)
73
2
L L2
Elmi srlr, 2008(24)
Neftqazlayih
a
1
ùԥk. 2. Mԥrkԥzlԥúdirici yı÷ımın düzxԥtli maili lülԥdԥ yerlԥúmԥ sxemi
mԥlum olmadıqda onu (8) ifadԥsinԥ ԥsasԥn
hesablamaq lazımdır.
Misal 1-dԥ göstԥrilԥn úԥrtlԥr ԥsasında vԥ
EJ 24000 kN / m 2 D=10q qԥbul edib L1=4 m
mԥsafԥdԥ L-in vԥ Y ԥyintinin qiymԥtini hesablayaq
24 EJf
L LT 4
12 m ,
qT ˜ sin D
Alınan nԥticԥ göstԥrir ki, 269,9 mm
diametrli quyunun ԥyrixԥtli intervalında balta
269,9 mm, 2TSù-240 növ turbin qazıyıcısı,
onun üzԥrinԥ baltadan 4 m mԥsafԥdԥ qoyulmuú
260 mm diametrli mԥrkԥzlԥúdiricidԥn ibarԥt
sistemin quyunun üst divarına sıxılmadan
(h=0)
sԥrbԥst
keçidi
üçün
ԥyilmԥ
intensivliyinin qiymԥti 'Dd2,8 dԥr/100m
olmalıdır. Ԥgԥr 'Dd0,28 dԥr/100m olarsa,
onda mԥrkԥzlԥúdirici quyunun üst divarına
sıxılır vԥ lülԥdԥn keçidi çԥtinlԥúir. L-in qiymԥti
74
Elmi srlr, 2008(24)
Y
f
0,5Dq D x 0,50,2699 0,24 0,01445
Ԥyintini nԥzԥrԥ almaqla
hesablayaq
f2
3. Ƚɚɫɚɧɨɜ ɂ.Ɂ. Ɍɟɯɧɨɥɨɝɢɹ ɩɪɨɜɨɞɤɢ
ɧɚɤɥɨɧɧɵɯ ɫɤɜɚɠɢɧ. Ȼɚɤɭ: Ɇɭɬɚɪɞɠɢɦ,
2001. 298 ɫ.
2,4 ˜ sin 10 $
12 412 43
24 ˜ 24000
0,0059m 5,9 mm
burada
f1
Neftqazlayih
Dq 0,5Db DM Y
Dq 0,5Dm D X Y
< !+"+!
+4, "'+<W=j
+"'" <"$" "%<"" +
p!!""% W +
+!" +0
m
f 1 -i vԥ 'D -nı
Ɋ.ɂ. Ƚɭɥɢɟɜ, ɂ.Ɂ. Ƚɚɫɚɧɨɜ, Ɏ.Ȼ.Ɏɚɬɚɥɢɟɜ
1!
0,01085m
0,0258 m
ȼ
ɢɡɜɟɫɬɧɵɯ
ɪɟɲɟɧɢɹɯ,
ɩɨɫɜɹɳɟɧɧɵɯ ɨɩɪɟɞɟɥɟɧɢɸ ɞɨɩɭɫɬɢɦɨɣ
ɢɧɬɟɧɫɢɜɧɨɫɬɢ ɢɫɤɪɢɜɥɟɧɢɹ, ɨɛɟɫɩɟɱɢɜɚɸɳɟɣ ɧɨɪɦɚɥɶɧɨɟ ɩɪɨɯɨɠɞɟɧɢɟ ɤɨɦɩɨɧɨɜɨɤ ɫ ɰɟɧɬɪɚɬɨɪɨɦ ɱɟɪɟɡ ɢɫɤɪɢɜɥɟɧɧɵɣ
ɫɬɜɨɥ ɫɤɜɚɠɢɧɵ ɭɱɢɬɵɜɚɸɬɫɹ ɬɨɥɶɤɨ
ɝɟɨɦɟɬɪɢɱɟɫɤɢɟ ɪɚɡɦɟɪɵ ɫɤɜɚɠɢɧɵ ɢ
ɤɨɦɩɨɧɨɜɨɤ, ɚ ɪɚɞɢɚɥɶɧɵɦɢ ɞɟɮɨɪɦɚɰɢɹɦɢ ɩɨɫɥɟɞɧɢɯ ɩɪɟɧɟɛɪɟɝɚɸɬ.
ȼ ɫɬɚɬɶɟ ɩɪɟɞɫɬɚɜɥɟɧɵ ɪɟɡɭɥɶɬɚɬɵ
ɪɟɲɟɧɢɹ ɩɨɫɬɚɜɥɟɧɧɨɣ ɡɚɞɚɱɢ ɫ ɭɱɟɬɨɦ
ɪɚɞɢɚɥɶɧɨɝɨ ɫɦɟɳɟɧɢɹ ɨɫɟɣ ɤɨɦɩɨɧɨɜɨɤ
ɨɬ ɞɟɣɫɬɜɭɸɳɢɯ ɧɚ ɧɢɯ ɩɪɨɞɨɥɶɧɵɯ ɢ
ɩɨɩɟɪɟɱɧɵɯ ɧɚɝɪɭɡɨɤ.
2 § 0,01085 0,0258 ·
¸
¨
12 ©
4
12 ¹
0,0008 rad / m 0,046 dĎr / m
'D k
Bu göstԥrir ki, sistemin ԥyintisi
çoxaldıqca ԥyriliyin artdı÷ı intervaldan mԥrkԥzlԥúdiricini yı÷ımın sԥrbԥst keçidi üçün
ԥyilmԥ intensivliyinin yol verilԥn qiymԥti
artır. Ԥyinti artdıqca mԥrkԥzlԥúdiricinin
quyunun alt divarına yaxınlaúması vԥ
oturması ehtimalı artır. Mԥrkԥzlԥúdirici
quyunun alt divarına oturduqda ona tԥzyiq
göstԥrir vԥ balta quyunun alt divarından
ayrılaraq üst divara müԥyyԥn qüvvԥ ilԥ
sıxılır. Nԥticԥdԥ mԥrkԥzlԥúdirici yerlԥúԥn
kԥsikdԥ ԥyici moment (M) vԥ baltada
yanaverici qüvvԥ yaranır vԥ sistem elastiki
deformasiyaya mԥruz qalır. Belԥ halda
qoyulmuú mԥsԥlԥnin hԥlli üçün (punkt 2)
mԥrkԥzlԥúdirici yı÷ım üçün üç dayaq
üzԥrindԥ oturdulmuú tir kimi qԥbul edilir vԥ
onun hesablanması mövcud qaydalarla
hԥyata keçirilir >2,3@.
Definition of deviation intensity providing
free run for centering mount assembly
through deviated borehole
R.I. Guliyev, I.Z. Gasanov, F.B. Fataliyev
Abstract
The solution of assumed deviation
intensity definition, which allow normal run
for centering mount assembly through
deviated borehole, take into account only
geometric dimensions of wells& assemblies,
whereas
ignore
the
latter’s
radial
deformation.
The solution results of the given tasks
taking into account assembly’s axis radial
displacement under longitudinal & lateral
load have been suggested in the article.
dbiyyat
1. Mahmudov C. M. Maili quyuların ԥyrilik
xarakterinin tԥdqiqi. Bakı: Azԥrnԥúr, 1966.
264 s.
2. Ƚɭɥɭɡɚɞɟ Ɇ.Ɍ., Ʉɚɭɮɦɚɧ Ʌ.ə., ɋɭɲɨɧ
Ʌ.ə. Ɇɟɬɨɞɢɤɚ ɪɚɫɱɟɬɚ ɢɧɬɟɧɫɢɜɧɨɫɬɢ
ɢɫɤɪɢɜɥɟɧɢɹ
ɧɚɤɥɨɧɧɵɯ
ɫɤɜɚɠɢɧ.
Ɍɸɦɟɧɶ: Ȼɭɪɟɧɢɟ, 1974. 60 ɫ.
75
Elmi srlr, 2008(24)
Neftqazlayih
NEFT V QAZ YATAQLARININ LNMS V
STSMARI
6
&7
#5>X
7
,789
6289 57:;
RESERVOIR AND PETROLEUM ENGINEERING
77
Elmi srlr, 2008(24)
Neftqazlayih
X. 622.276.5.001.42
26:57 577]572
77X
]89 52
:
57:9 6&
;:
.. -, #..&'
Ɋɚɡɜɢɬɢɟ
ɦɢɪɨɜɨɣ
ɧɟɮɬɹɧɨɣ
ɩɪɨɦɵɲɥɟɧɧɨɫɬɢ ɩɪɢɜɟɥɨ ɤ ɩɨɹɜɥɟɧɢɸ
ɧɨɜɟɣɲɢɯ ɬɟɯɧɨɥɨɝɢɣ
ɪɚɡɪɚɛɨɬɤɢ ɢ
ɷɤɫɩɥɭɚɬɚɰɢɢ ɦɟɫɬɨɪɨɠɞɟɧɢɣ. ȼ ɭɫɥɨɜɢɹɯ
ɪɨɫɬɚ ɰɟɧ ɧɚ ɧɟɮɬɶ ɜɵɞɟɥɹɸɬɫɹ ɤɪɭɩɧɵɟ
ɫɪɟɞɫɬɜɚ ɧɚ ɪɚɡɜɢɬɢɟ ɬɟɯɧɨɥɨɝɢɣ ɩɨ ɩɨɜɵɲɟɧɢɸ ɷɮɮɟɤɬɢɜɧɨɫɬɢ ɷɤɫɩɥɭɚɬɚɰɢɢ ɧɟɮɬɹɧɵɯ ɫɤɜɚɠɢɧ ɢ ɩɨɥɭɱɟɧɢɹ ɨɩɬɢɦɚɥɶɧɨɝɨ
ɪɟɠɢɦɚ ɢɯ ɪɚɛɨɬɵ. Ɉɞɧɨɣ ɢɡ ɤɥɸɱɟɜɵɯ ɜ
ɷɬɢɯ ɭɫɥɨɜɢɹɯ ɹɜɥɹɟɬɫɹ ɡɚɞɚɱɚ ɜɟɞɟɧɢɹ
ɤɨɧɬɪɨɥɹ ɷɤɫɩɥɭɚɬɚɰɢɢ, ɛɟɫɩɪɟɪɵɜɧɨɝɨ
ɫɛɨɪɚ ɞɚɧɧɵɯ ɜ ɩɪɹɦɨɦ ɪɟɠɢɦɟ ɜ ɯɨɞɟ
ɷɤɫɩɥɭɚɬɚɰɢɢ.
Ɉɞɧɢɦ ɢɡ ɜɵɫɨɱɚɣɲɢɯ ɞɨɫɬɢɠɟɧɢɣ
ɧɟɮɬɹɧɨɣ ɩɪɨɦɵɲɥɟɧɧɨɫɬɢ 90-ɯ ɝɨɞɨɜ 20ɝɨ ɜɟɤɚ ɢ ɧɚɱɚɥɚ 21-ɝɨ ɜɟɤɚ ɹɜɢɥɨɫɶ
ɨɬɤɪɵɬɢɟ ɬɟɯɧɨɥɨɝɢɢ ɬɚɤ ɧɚɡɵɜɚɟɦɵɯ
«ɢɧɬɟɥɥɟɤɬɭɚɥɶɧɵɯ» ɫɤɜɚɠɢɧ.
Ɍɟɯɧɨɥɨɝɢɹ
ɢɧɬɟɥɥɟɤɬɭɚɥɶɧɨɣ
ɫɤɜɚɠɢɧɵ ɡɚɤɥɸɱɚɟɬ ɜ ɫɟɛɟ ɭɫɬɚɧɨɜɤɭ
ɜɧɭɬɪɢɫɤɜɚɠɢɧɧɨɝɨ ɨɛɨɪɭɞɨɜɚɧɢɹ, ɩɨɡɜɨɥɹɸɳɟɝɨ ɨɫɭɳɟɫɬɜɥɹɬɶ ɛɟɫɩɪɟɪɵɜɧɵɣ
ɦɨɧɢɬɨɪɢɧɝ ɪɚɛɨɬɵ ɫɤɜɚɠɢɧɵ ɢ ɩɨɫɬɨɹɧɧɵɣ ɫɛɨɪ ɞɚɧɧɵɯ ɧɨɪɦɚɥɶɧɨɣ ɷɤɫɩɥɭɚɬɚɰɢɢ. ɗɬɨ ɩɨɡɜɨɥɹɟɬ ɜɟɫɬɢ ɧɚɛɥɸɞɟɧɢɟ ɡɚ
ɩɥɚɫɬɨɜɵɦ ɞɚɜɥɟɧɢɟɦ, ɤɨɧɬɪɨɥɢɪɨɜɚɬɶ
ɪɟɠɢɦ ɩɨɬɨɤɚ ɜ ɫɬɜɨɥɟ ɫɤɜɚɠɢɧɵ ɢ ɬɟɦ
ɫɚɦɵɦ ɜɵɛɪɚɬɶ ɧɚɢɛɨɥɟɟ ɨɩɬɢɦɚɥɶɧɵɣ
ɪɟɠɢɦ ɷɤɫɩɥɭɚɬɚɰɢɢ, ɜɟɫɬɢ ɧɚɛɥɸɞɟɧɢɟ ɢ
ɤɨɧɬɪɨɥɶ ɡɚ ɫɨɫɬɨɹɧɢɟɦ ɩɪɢɡɚɛɨɣɧɨɣ ɡɨɧɵ
ɫɤɜɚɠɢɧ, ɜɵɹɜɥɹɬɶ ɧɚɢɛɨɥɟɟ ɩɪɨɞɭɤɬɢɜɧɵɟ
ɡɨɧɵ, ɨɫɭɳɟɫɬɜɥɹɬɶ ɞɢɚɝɧɨɫɬɢɪɨɜɚɧɢɟ ɢ
ɩɪɨɝɧɨɡɢɪɨɜɚɧɢɟ ɨɫɥɨɠɧɟɧɢɣ ɜ ɪɚɛɨɬɟ
ɫɤɜɚɠɢɧ ɢ ɫɜɨɟɜɪɟɦɟɧɧɨ ɩɪɢɧɢɦɚɬɶ ɦɟɪɵ
ɩɨ ɩɪɟɞɭɩɪɟɠɞɟɧɢɸ ɢ ɩɪɟɞɨɬɜɪɚɳɟɧɢɸ
ɷɬɢɯ ɨɫɥɨɠɧɟɧɢɣ.
ɉɨɞɩɢɫɚɧɢɟ ɜ 1994 ɝɨɞɭ «Ʉɨɧɬɪɚɤɬɚ
ȼɟɤɚ» ɦɟɠɞɭ Ⱥɡɟɪɛɚɣɞɠɚɧɫɤɨɣ Ɋɟɫɩɭɛɥɢɤɨɣ ɢ Ʉɨɧɫɨɪɰɢɭɦɨɦ ɪɹɞɚ ɡɚɪɭɛɟɠɧɵɯ
ɧɟɮɬɹɧɵɯ ɤɨɦɩɚɧɢɣ ɩɪɢɜɟɥɨ ɤ ɭɫɤɨɪɟɧɧɨɣ
ɪɚɡɪɚɛɨɬɤɟ ɧɨɜɵɯ ɦɟɫɬɨɪɨɠɞɟɧɢɣ ɜ
Ⱥɡɟɪɛɚɣɞɠɚɧɫɤɨɦ ɫɟɤɬɨɪɟ Ʉɚɫɩɢɹ. ȼ
ɭɫɥɨɜɢɹɯ ɷɤɫɩɥɭɚɬɚɰɢɢ ɜɵɫɨɤɨɞɟɛɢɬɧɵɯ
ɫɤɜɚɠɢɧ (ɫɜɵɲɟ 3000 ɦ3/ɫɭɬ) ɜɟɞɟɧɢɟ
ɬɳɚɬɟɥɶɧɨɝɨ ɤɨɧɬɪɨɥɹ ɷɤɫɩɥɭɚɬɚɰɢɢ ɢɝɪɚɟɬ
ɤɥɸɱɟɜɭɸ ɪɨɥɶ, ɫ ɰɟɥɶɸ ɦɚɤɫɢɦɢɡɚɰɢɢ
ɞɨɛɵɱɢ, ɩɪɢɛɵɥɢ ɢ ɩɨɷɬɨɦɭ ɢɫɩɨɥɶɡɨɜɚɧɢɟ
ɢɧɬɟɥɥɟɤɬɭɚɥɶɧɵɯ
ɫɤɜɚɠɢɧ
ɩɨɥɭɱɢɥɨ
ɲɢɪɨɤɨɟ ɩɪɢɦɟɧɟɧɢɟ. ɉɪɚɤɬɢɱɟɫɤɢ ɜ
ɤɚɠɞɨɣ ɫɤɜɚɠɢɧɟ ɭɫɬɚɧɨɜɥɟɧɵ ɝɥɭɛɢɧɧɵɟ
ɞɚɬɱɢɤɢ ɩɟɪɟɞɚɸɳɢɟ ɧɚ ɩɨɜɟɪɯɧɨɫɬɶ
ɪɚɡɥɢɱɧɵɟ ɞɚɧɧɵɟ ɜ ɧɟɩɪɟɪɵɜɧɨɦ ɪɟɠɢɦɟ,
ɱɬɨ ɩɨɡɜɨɥɹɟɬ ɨɩɟɪɚɬɨɪɚɦ ɭɞɟɪɠɢɜɚɬɶ
ɞɨɛɵɱɭ ɧɚ ɜɵɫɨɤɨɦ ɭɪɨɜɧɟ ɜ ɬɟɱɟɧɢɢ ɭɠɟ
ɧɟɫɤɨɥɶɤɢɯ ɥɟɬ.
ɉɨɹɜɥɟɧɢɟ ɢɧɬɟɥɥɟɤɬɭɚɥɶɧɵɯ ɫɤɜɚɠɢɧ ɧɚ Ʉɚɫɩɢɢ ɩɪɢɜɥɟɤɥɨ ɢɧɬɟɪɟɫ ɢ
ȽɇɄȺɊ. ɋɬɚɥɢ ɪɚɫɫɦɚɬɪɢɜɚɬɶɫɹ ɜɨɡɦɨɠɧɨɫɬɢ ɜɧɟɞɪɟɧɢɹ ɷɬɨɣ ɧɨɜɨɣ ɞɥɹ ɧɚɲɟɝɨ
ɪɟɝɢɨɧɚ
ɬɟɯɧɨɥɨɝɢɢ
ɜ
ɧɚɢɛɨɥɟɟ
ɩɟɪɫɩɟɤɬɢɜɧɵɯ ɫɤɜɚɠɢɧɚɯ, ɨɩɟɪɢɪɭɟɦɵɯ
ȽɇɄȺɊ.
Ⱦɚɧɧɚɹ ɪɚɛɨɬɚ ɧɨɫɢɬ ɯɚɪɚɤɬɟɪ
ɨɛɡɨɪɚ ɫɭɳɟɫɬɜɭɸɳɢɯ ɬɟɯɧɨɥɨɝɢɣ, ɬɚɤɠɟ
ɪɚɫɫɦɚɬɪɢɜɚɟɬɫɹ ɜɨɡɦɨɠɧɨɫɬɶ ɭɫɬɚɧɨɜɤɢ
ɬɟɯɧɨɥɨɝɢɢ ɢɧɬɟɥɥɟɤɬɭɚɥɶɧɵɯ ɫɤɜɚɠɢɧ ɧɚ
ɦɟɫɬɨɪɨɠɞɟɧɢɹɯ Ⱥɡɟɪɛɚɣɞɠɚɧɚ, ɨɩɟɪɢɪɭɟɦɵɯ ȽɇɄȺɊ.
5*j+!*=j
!$""3
!!*?$ +0
ɉɟɪɜɨɣ ɢ ɧɚɢɛɨɥɟɟ ɩɪɢɦɟɧɹɟɦɨɣ
ɬɟɯɧɨɥɨɝɢɟɣ ɜ ɢɧɬɟɥɥɟɤɬɭɚɥɶɧɵɯ ɫɤɜɚɠɢɧɚɯ ɹɜɥɹɟɬɫɹ ɭɫɬɚɧɨɜɥɟɧɢɟ ɉɨɫɬɨɹɧɧɵɯ
Ƚɥɭɛɢɧɧɵɯ
Ⱦɚɬɱɢɤɨɜ
Ⱦɚɜɥɟɧɢɹ
ɢ
Ɍɟɦɩɟɪɚɬɭɪɵ
(ɉȽȾȾɌ).
ɇɟɩɪɟɪɵɜɧɨɟ
ɫɧɹɬɢɟ ɩɨɤɚɡɚɬɟɥɟɣ ɡɚɛɨɣɧɨɝɨ ɞɚɜɥɟɧɢɹ
ɩɨɡɜɨɥɹɟɬ ɩɪɨɢɡɜɨɞɢɬɶ ɪɟɝɭɥɹɪɧɨ ɚɧɚɥɢɡ
ɄȼȾ, ɱɬɨ ɞɚɟɬ ɩɨɞɪɨɛɧɭɸ ɤɚɪɬɢɧɭ
ɷɜɨɥɸɰɢɢ ɩɥɚɫɬɨɜɨɝɨ ɞɚɜɥɟɧɢɹ ɜɨ ɜɪɟɦɟɧɢ.
Ɂɧɚɧɢɟ ɩɥɚɫɬɨɜɨɝɨ ɞɚɜɥɟɧɢɹ ɜɥɢɹɟɬ ɧɚ
ɩɪɢɧɹɬɢɟ ɪɟɲɟɧɢɹ ɨ ɬɟɦɩɚɯ ɨɬɛɨɪɚ ɞɨɛɵɜɚɸɳɢɯ ɫɤɜɚɠɢɧ ɢ ɨɩɬɢɦɢɡɚɰɢɢ ɡɚɤɚɱɤɢ
ɫ
ɰɟɥɶɸ
ɩɪɚɜɢɥɶɧɨɝɨ
ɩɨɞɞɟɪɠɚɧɢɹ
ɩɥɚɫɬɨɜɨɝɨ ɞɚɜɥɟɧɢɹ.
Ⱥɧɚɥɢɡ ɄȼȾ ɬɚɤɠɟ ɩɨɡɜɨɥɹɟɬ
ɨɩɪɟɞɟɥɢɬɶ ɫɜɨɣɫɬɜɚ ɩɥɚɫɬɚ (ɮɚɤɬɨɪ Ʉɇ) ɜ
ɡɨɧɟ ɫɤɜɚɠɢɧɵ, ɚ ɬɚɤɠɟ ɨɰɟɧɢɬɶ ɫɨɫɬɨɹɧɢɟ
78
Elmi srlr, 2008(24)
ɩɪɢɡɚɛɨɣɧɨɣ ɡɨɧɵ ɫɤɜɚɠɢɧɵ (ɫɤɢɧɮɚɤɬɨɪ).
Ɂɧɚɧɢɟ ɩɥɚɫɬɨɜɨɝɨ ɞɚɜɥɟɧɢɹ ɢ
ɫɜɨɣɫɬɜ ɩɥɚɫɬɚ ɞɚɟɬ ɛɨɥɶɲɟ ɢɧɮɨɪɦɚɰɢɢ
ɩɪɢ ɜɵɛɨɪɟ ɬɨɱɤɢ ɛɭɪɟɧɢɹ ɧɨɜɵɯ ɫɤɜɚɠɢɧ.
ɂɡɦɟɧɟɧɢɟ ɡɚɛɨɣɧɨɣ ɬɟɦɩɟɪɚɬɭɪɵ
ɦɨɠɟɬ ɭɤɚɡɵɜɚɬɶ ɧɚ ɩɪɨɪɵɜ ɝɚɡɚ (ɜ ɫɥɭɱɚɟ
ɫɧɢɠɟɧɢɹ ɬɟɦɩɟɪɚɬɭɪɵ) ɥɢɛɨ ɜɨɞɵ (ɜ
ɫɥɭɱɚɟ ɭɜɟɥɢɱɟɧɢɹ ɬɟɦɩɟɪɚɬɭɪɵ), ɚ ɬɚɤɠɟ
ɧɚ ɞɜɢɠɟɧɢɟ ȽɇɄ ɢ ȼɇɄ ɜ ɧɚɩɪɚɜɥɟɧɢɢ
ɫɤɜɚɠɢɧɵ ɢ ɜɨɡɦɨɠɧɨ ɨɩɪɟɞɟɥɟɧɢɟ
ɩɪɢɪɨɞɵ ɩɪɢɬɨɤɚ ɠɢɞɤɨɫɬɟɣ ɤ ɫɤɜɚɠɢɧɟ
(ɪɚɞɢɚɥɶɧɵɣ, ɩɨɥɭɪɚɞɢɚɥɶɧɵɣ ɢ ɬ.ɞ.).
ɉɪɢɦɟɧɟɧɢɟ Ƚɥɭɛɢɧɧɵɯ ɋɟɧɫɨɪɨɜ
Ɍɟɦɩɟɪɚɬɭɪɵ (ȽɋɌ) ɹɜɢɥɨɫɶ ɩɪɨɪɵɜɨɦ ɜ
ɬɟɯɧɨɥɨɝɢɹɯ ɢɧɬɟɥɥɟɤɬɭɚɥɶɧɵɯ ɫɤɜɚɠɢɧ ɜ
ɩɨɫɥɟɞɧɢɟ ɧɟɫɤɨɥɶɤɨ ɥɟɬ. Ɉɩɬɢɱɟɫɤɢɟ
ɜɨɥɨɤɧɚ ɭɫɬɚɧɚɜɥɢɜɚɸɬɫɹ ɜ ɫɩɟɰɢɚɥɶɧɵɯ
ɬɪɭɛɤɚɯ ɜɞɨɥɶ ɜɫɟɝɨ ɫɬɜɨɥɚ ɫɤɜɚɠɢɧɵ ɨɬ
ɩɪɨɞɭɤɬɢɜɧɨɝɨ ɢɧɬɟɪɜɚɥɚ ɜɤɥɸɱɢɬɟɥɶɧɨ ɞɨ
ɭɫɬɶɹ. Ʌɚɡɟɪɧɵɣ ɫɢɝɧɚɥ ɩɨɫɪɟɞɫɬɜɨɦ ɨɩɬɢɱɟɫɤɢɯ ɜɨɥɨɤɨɧ ɩɨɫɵɥɚɟɬɫɹ ɧɚ ɩɨɜɟɪɯɧɨɫɬɶ. Ɍ.ɨ. ɢɡɦɟɧɟɧɢɟ ɬɟɦɩɟɪɚɬɭɪɵ ɡɚɦɟɪɹɟɬɫɹ ɜɞɨɥɶ ɩɪɨɞɭɤɬɢɜɧɨɝɨ ɢɧɬɟɪɜɚɥɚ ɢ
ɞɚɧɧɵɟ ɡɚɩɢɫɵɜɚɸɬɫɹ ɜ ɛɚɡɭ ɞɚɧɧɵɯ ɧɚ
ɭɫɬɶɟ. Ⱦɚɧɧɚɹ ɬɟɯɧɨɥɨɝɢɹ ɩɨɡɜɨɥɹɟɬ
ɜɵɹɜɢɬɶ ɡɨɧɵ ɨɫɧɨɜɧɨɝɨ ɩɪɢɬɨɤɚ ɠɢɞɤɨɫɬɢ,
ɚ ɬɚɤɠɟ ɜɵɹɜɢɬɶ ɡɨɧɵ ɩɪɨɪɵɜɚ ɫɜɨɛɨɞɧɨɝɨ
ɝɚɡɚ ɢ ɜɨɞɵ. ȽɋɌ ɹɜɥɹɟɬɫɹ ɞɨɪɨɝɨɣ ɢ
ɨɬɧɨɫɢɬɟɥɶɧɨ ɧɨɜɨɣ ɬɟɯɧɨɥɨɝɢɟɣ ɢ ɪɟɲɟɧɢɟ ɨ ɟɟ ɭɫɬɚɧɨɜɤɟ ɬɪɟɛɭɟɬ ɬɳɚɬɟɥɶɧɨɝɨ
ɚɧɚɥɢɡɚ, ɩɥɚɧɢɪɨɜɚɧɢɹ, ɚ ɬɚɤɠɟ ɧɚɥɢɱɢɹ
ɨɩɵɬɚ (ɜ ɨɫɨɛɟɧɧɨɫɬɢ ɜ ɭɫɥɨɜɢɹɯ ɭɫɬɚɧɨɜɤɢ
ɜɦɟɫɬɟ ɫ ɞɪɭɝɢɦɢ ɜɢɞɚɦɢ ɜɧɭɬɪɢɫɤɜɚɠɢɧɧɨɝɨ ɨɛɨɪɭɞɨɜɚɧɢɹ).
ɍɫɬɚɧɨɜɤɚ Ƚɥɭɛɢɧɧɵɯ Ɂɚɞɜɢɠɟɤ
Ɋɚɡɨɛɳɟɧɢɹ ɉɥɚɫɬɨɜ (ȽɁɊɉ) ɜ ɧɚɝɧɟɬɚɬɟɥɶɧɵɯ ɫɤɜɚɠɢɧɚɯ ɹɜɥɹɟɬɫɹ ɨɱɟɧɶ ɜɚɠɧɨɣ
ɜ ɭɫɥɨɜɢɹɯ ɨɞɧɨɜɪɟɦɟɧɧɨɣ ɪɚɡɪɚɛɨɬɤɢ
ɧɟɫɤɨɥɶɤɢɯ ɩɥɚɫɬɨɜ, ɢɦɟɸɳɢɯ ɪɚɡɥɢɱɧɵɟ
ɤɨɥɥɟɤɬɨɪɫɤɢɟ ɫɜɨɣɫɬɜɚ ɢ ɩɥɚɫɬɨɜɵɟ
ɞɚɜɥɟɧɢɹ. Ⱦɚɧɧɚɹ ɬɟɯɧɨɥɨɝɢɹ ɩɨɡɜɨɥɹɟɬ
ɤɨɧɬɪɨɥɢɪɨɜɚɬɶ ɨɛɴɟɦ ɡɚɤɚɱɤɢ ɜ ɨɬɞɟɥɶɧɵɟ
ɡɨɧɵ, ɚ ɬɚɤɠɟ ɨɫɭɳɟɫɬɜɢɬɶ ɝɢɞɪɚɜɥɢɱɟɫɤɢɣ
ɪɚɡɪɵɜ ɛɨɥɟɟ ɱɟɦ ɨɞɧɨɣ ɡɨɧɵ.
Ɇɢɪɨɜɨɣ ɨɩɵɬ ɢɫɩɨɥɶɡɨɜɚɧɢɹ ȽɁɊɉ
ɧɚ ɞɚɧɧɵɣ ɦɨɦɟɧɬ ɧɟ ɜɟɥɢɤ, ɨɧ
ɪɚɫɲɢɪɹɟɬɫɹ ɫ ɤɚɠɞɵɦ ɞɧɟɦ. Ɍɟɯɧɨɥɨɝɢɹ
ɹɜɥɹɟɬɫɹ ɫɥɨɠɧɨɣ ɫ ɬɨɱɤɢ ɡɪɟɧɢɹ ɮɢɡɢɱɟɫɤɨɣ ɭɫɬɚɧɨɜɤɢ ɨɛɨɪɭɞɨɜɚɧɢɹ (ɪɢɫɤ ɧɟ
ɫɩɪɚɜɢɬɶɫɹ ɫ ɭɫɩɟɲɧɵɦ ɩɪɨɜɟɞɟɧɢɟɦ ɥɢɧɢɣ
Neftqazlayih
ɤɨɧɬɪɨɥɹ ɤ ɡɚɞɜɢɠɤɟ). ɍɫɬɚɧɨɜɤɚ ɨɛɨɪɭɞɨɜɚɧɢɹ ɬɚɤɠɟ ɡɚɧɢɦɚɟɬ ɦɧɨɝɨ ɜɪɟɦɟɧɢ ɜɨ
ɜɪɟɦɹ
ɨɩɟɪɚɰɢɣ
ɩɨ
ɡɚɤɚɧɱɢɜɚɧɢɸ
ɫɤɜɚɠɢɧɵ, ɱɬɨ ɩɪɢɜɨɞɢɬ ɤ ɩɨɬɟɪɹɦ
ɡɚɤɚɱɤɢ/ɞɨɛɵɱɢ.
ȼ ɭɫɥɨɜɢɹɯ ɫɥɚɛɨɫɰɟɦɟɧɬɢɪɨɜɚɧɧɵɯ
ɩɨɪɨɞ ɢ ɜɵɫɨɤɨɝɨ ɭɪɨɜɧɹ ɩɟɫɤɨɩɪɨɹɜɥɟɧɢɹ
ɚɤɬɭɚɥɶɧɨɣ ɹɜɥɹɟɬɫɹ ɩɪɨɛɥɟɦɚ ɤɨɧɬɪɨɥɹ
ɧɚɞ ɤɨɥɢɱɟɫɬɜɨɦ ɩɟɫɤɚ, ɜɵɧɨɫɢɦɨɝɨ ɧɚ
ɩɨɜɟɪɯɧɨɫɬɶ.
ɉɪɟɠɞɟ ɜɫɟɝɨ, ɫ ɰɟɥɶɸ ɩɪɟɞɨɬɜɪɚɳɟɧɢɹ ɦɢɧɢɦɢɡɚɰɢɢ ɜɵɧɨɫɚ ɩɟɫɤɚ, ɲɢɪɨɤɨɟ ɩɪɢɦɟɧɟɧɢɟ ɩɨɥɭɱɢɥɚ ɜ ɩɨɫɥɟɞɧɢɟ ɝɨɞɵ
ɭɫɬɚɧɨɜɤɚ ɩɟɫɱɚɧɵɯ ɮɢɥɶɬɪɨɜ. ɋɪɟɞɢ ɧɢɯ
ɦɨɠɧɨ ɜɵɞɟɥɢɬɶ Ƚɪɚɜɢɣɧɵɟ ɉɟɫɱɚɧɵɟ
Ɏɢɥɶɬɪɵ (ɫɢɧɬɟɬɢɱɟɫɤɢɣ ɝɪɚɜɢɣ ɜɵɫɨɤɨɣ
ɩɪɨɧɢɰɚɟɦɨɫɬɢ ɡɚɤɚɱɢɜɚɟɬɫɹ ɢ «ɭɩɚɤɨɜɵɜɚɟɬɫɹ» ɦɟɠɞɭ ɮɢɥɶɬɪɨɦ ɢ ɩɨɪɨɞɨɣ),
Ɉɞɢɧɨɱɧɵɟ
ɉɟɫɱɚɧɵɟ
Ɏɢɥɶɬɪɵ
(ɡɚ
ɮɢɥɶɬɪɨɦ ɧɢɱɟɝɨ ɧɟɬ), Ɋɚɫɲɢɪɹɸɳɢɟɫɹ
ɉɟɫɱɚɧɵɟ Ɏɢɥɶɬɪɵ (ɮɢɥɶɬɪ ɦɟɯɚɧɢɱɟɫɤɢ
ɪɚɫɲɢɪɹɟɬɫɹ ɩɨɫɥɟ ɭɫɬɚɧɨɜɤɢ ɧɚ ɡɚɛɨɟ).
Ƚɪɚɜɢɣɧɵɟ
ɮɢɥɶɬɪɵ
ɹɜɥɹɸɬɫɹ
ɧɚɢɛɨɥɟɟ ɧɚɞɟɠɧɵɦɢ ɜ ɩɥɚɧɟ ɤɨɧɬɪɨɥɹ
ɩɟɫɤɨɩɪɨɹɜɥɟɧɢɣ, ɨɞɧɚɤɨ ɩɪɢɫɭɬɫɬɜɭɟɬ
ɪɢɫɤ ɧɟ ɩɨɥɧɨɣ ɡɚɤɚɱɤɢ ɝɪɚɜɢɹ ɡɚ ɮɢɥɶɬɪ,
ɝɪɚɜɢɣ ɫɨɡɞɚɟɬ ɞɨɩɨɥɧɢɬɟɥɶɧɵɣ ɩɟɪɟɩɚɞ
ɞɚɜɥɟɧɢɹ, ɭɜɟɥɢɱɢɜɚɟɬ ɫɤɢɧ-ɮɚɤɬɨɪ, ɬɟɦ
ɫɚɦɵɦ ɦɨɠɟɬ ɨɤɚɡɚɬɶ ɧɟɝɚɬɢɜɧɨɟ ɜɥɢɹɧɢɟ
ɧɚ ɩɪɨɞɭɤɬɢɜɧɨɫɬɶ ɫɤɜɚɠɢɧɵ.
ȼ ɫɥɭɱɚɟ ɧɚɪɭɲɟɧɢɹ ɰɟɥɨɫɬɧɨɫɬɢ
ɮɢɥɶɬɪɚ ɢɥɢ ɟɝɨ ɨɬɫɭɬɫɬɜɢɹ ɲɢɪɨɤɨɟ
ɩɪɢɦɟɧɟɧɢɟ ɩɨɥɭɱɢɥɢ ɭɥɶɬɪɚɡɜɭɤɨɜɵɟ
ɫɟɧɫɨɪɵ ɩɨ ɨɩɪɟɞɟɥɟɧɢɸ ɩɟɫɤɚ. Ʉɨɦɩɚɧɢɟɣ
Ȼɢɉɢ ɜ Ⱥɡɟɪɛɚɣɞɠɚɧɫɤɨɦ ɫɟɤɬɨɪɟ Ʉɚɫɩɢɹ
ɩɪɢɦɟɧɹɸɬɫɹ ɭɥɶɬɪɚɡɜɭɤɨɜɵɟ ɫɟɧɫɨɪɵ,
ɩɪɨɢɡɜɨɞɢɦɵɟ
ɧɨɪɜɟɠɫɤɨɣ
ɮɢɪɦɨɣ
ClampOn. ɋɟɧɫɨɪɵ Ʉɥɚɦɩɨɧ ɭɫɬɚɧɚɜɥɢɜɚɸɬɫɹ ɧɚ ɩɨɜɟɪɯɧɨɫɬɢ ɩɨɫɥɟ ɲɬɭɰɟɪɧɨɣ
ɡɚɞɜɢɠɤɢ ɢ ɩɨɡɜɨɥɹɸɬ ɜɟɫɬɢ ɧɟɩɪɟɪɵɜɧɨɟ
ɧɚɛɥɸɞɟɧɢɟ ɡɚ ɤɨɥɢɱɟɫɬɜɨɦ ɜɵɧɨɫɢɦɨɝɨ
ɩɟɫɤɚ. ɇɚɛɥɸɞɟɧɢɟ ɡɚ ɩɪɨɹɜɥɟɧɢɟɦ ɩɟɫɤɚ
ɩɨɡɜɨɥɹɟɬ ɫɜɨɟɜɪɟɦɟɧɧɨ ɩɪɢɧɹɬɶ ɫɨɨɬɜɟɬɫɬɜɭɸɳɢɟ ɦɟɪɵ, ɢ ɩɪɟɞɨɬɜɪɚɬɢɬɶ ɨɛɪɚɡɨɜɚɧɢɟ ɩɪɨɛɥɟɦ ɜ ɰɟɥɨɫɬɧɨɫɬɢ ɫɢɫɬɟɦɵ (ɤ
ɩɪɢɦɟɪɭ ɜɵɡɜɚɧɧɵɯ ɷɪɨɡɢɟɣ ɬɪɭɛ) ɜ ɫɥɭɱɚɟ
ɩɨɜɵɲɟɧɢɹ ɞɟɛɢɬɚ ɜɵɧɨɫɢɦɨɝɨ ɩɟɫɤɚ.
ɉɨɜɵɲɟɧɢɟ ɭɪɨɜɧɹ ɜɵɧɨɫɢɦɨɝɨ ɩɟɫɤɚ ɬɚɤ
ɠɟ ɦɨɠɟɬ ɫɜɢɞɟɬɟɥɶɫɬɜɨɜɚɬɶ ɨ ɩɪɢɛɥɢɠɟɧɢɢ ɜɨɞɨɧɟɮɬɹɧɨɝɨ ɤɨɧɬɚɤɬɚ, ɚ ɬɚɤɠɟ ɨ
ɧɚɪɭɲɟɧɢɢ ɰɟɥɨɫɬɧɨɫɬɢ ɫɤɜɚɠɢɧɵ ɧɚ ɡɚɛɨɟ
79
Elmi srlr, 2008(24)
(ɫɥɨɦ ɢɥɢ ɷɪɨɡɢɹ ɮɢɥɶɬɪɚ, ɧɚɪɭɲɟɧɢɟ
ɷɮɮɟɤɬɢɜɧɨɫɬɢ ɭɩɚɤɨɜɚɧɧɨɝɨ ɡɚ ɮɢɥɶɬɪɨɦ
ɝɪɚɜɢɹ ɢ ɞɪ.).
ɋɟɧɫɨɪɵ Ʉɥɚɦɩɨɧ, ɨɞɧɚɤɨ, ɬɪɟɛɭɸɬ
ɪɟɝɭɥɹɪɧɨɣ
ɤɚɥɢɛɪɨɜɤɢ,
ɤɨɬɨɪɭɸ
ɩɪɨɢɡɜɨɞɹɬ ɫɚɦɢ ɫɩɟɰɢɚɥɢɫɬɵ ɤɨɦɩɚɧɢɢ,
ɜɵɩɭɫɤɚɸɳɟɣ ɫɟɧɫɨɪɵ, ɱɬɨ ɜ ɫɜɨɸ ɨɱɟɪɟɞɶ
ɜɵɡɵɜɚɟɬ ɞɨɩɨɥɧɢɬɟɥɶɧɵɟ ɪɚɫɯɨɞɵ. ɉɨɤɚɡɚɧɢɹ ɭɥɶɬɪɚɡɜɭɤɨɜɵɯ ɫɟɧɫɨɪɨɜ ɫɨ ɜɪɟɦɟɧɟɦ ɦɨɠɟɬ ɫɬɚɬɶ ɧɟ ɬɨɱɧɵɦ ɢ ɜ ɷɬɨɦ ɫɥɭɱɚɟ
ɨɧɢ ɞɨɥɠɧɵ ɢɫɩɨɥɶɡɨɜɚɬɶɫɹ ɫɤɨɪɟɟ ɞɥɹ
ɤɚɱɟɫɬɜɟɧɧɨɣ, ɱɟɦ ɞɥɹ ɤɨɥɢɱɟɫɬɜɟɧɧɨɣ
ɨɰɟɧɤɢ ɩɟɫɤɨɩɪɨɹɜɥɟɧɢɹ.
2""0"+! 4 !!*?$ +0 %+!""04$, "<*%$ Ⱦɥɹ ɩɪɢɧɹɬɢɹ ɪɟɲɟɧɢɹ ɨ ɜɧɟɞɪɟɧɢɢ
ɢɧɬɟɥɥɟɤɬɭɚɥɶɧɵɯ ɫɤɜɚɠɢɧ ɜ ɭɫɥɨɜɢɹɯ
Ⱥɡɟɪɛɚɣɞɠɚɧɚ
ɧɚ
ɦɟɫɬɨɪɨɠɞɟɧɢɹɯ,
ɨɩɟɪɢɪɭɟɦɵɯ ȽɇɄȺɊ, ɫɥɟɞɭɟɬ ɞɥɹ ɧɚɱɚɥɚ
ɨɩɪɟɞɟɥɢɬɶ ɧɚ ɤɚɤɨɦ ɦɟɫɬɨɪɨɠɞɟɧɢɢ ɷɬɨ
ɛɭɞɟɬ ɩɪɟɞɫɬɚɜɥɹɬɶ ɷɤɨɧɨɦɢɱɟɫɤɭɸ ɜɵɝɨɞɭ.
Ɇɟɫɬɨɪɨɠɞɟɧɢɟ ɞɨɥɠɧɨ ɢɦɟɬɶ ɩɟɪɫɩɟɤɬɢɜɵ
ɧɚ ɛɭɞɭɳɟɟ ɢ ɩɪɨɢɡɜɨɞɢɬɶ ɨɬɧɨɫɢɬɟɥɶɧɨ
ɜɵɫɨɤɢɟ ɨɛɴɟɦɵ ɧɟɮɬɢ.
ȼ ɞɚɧɧɵɣ ɦɨɦɟɧɬ ɜɪɟɦɟɧɢ, ɢɡ
ɦɟɫɬɨɪɨɠɞɟɧɢɣ, ɨɩɟɪɢɪɭɟɦɵɯ ȽɇɄȺɊ,
ɧɚɢɛɨɥɟɟ ɩɟɪɫɩɟɤɬɢɜɧɵɦ ɹɜɥɹɟɬɫɹ ɦɟɫɬɨɪɨɠɞɟɧɢɟ ɢɦɟɧɢ 28 Ɇɚɹ. Ⱦɨɛɵɱɚ ɧɟɮɬɢ ɫ
ɦɟɫɬɨɪɨɠɞɟɧɢɹ ɫɨɫɬɚɜɥɹɟɬ ɨɤɨɥɨ 15000
ɬɨɧɧ ɜ ɫɭɬɤɢ, ɚ ɨɫɬɚɬɨɱɧɵɟ ɢɡɜɥɟɤɚɟɦɵɟ
ɡɚɩɚɫɵ ɨɤɨɥɨ 60 ɦɥɧ. ɬɨɧɧ. ɉɪɢɦɟɧɟɧɢɟ
ɬɟɯɧɨɥɨɝɢɢ ɢɧɬɟɥɥɟɤɬɭɚɥɶɧɵɯ ɫɤɜɚɠɢɧ ɧɚ
ɬɚɤɨɦ
ɦɟɫɬɨɪɨɠɞɟɧɢɢ
ɦɨɝɥɨ
ɛɵ
ɩɨɬɟɧɰɢɚɥɶɧɨ ɩɨɡɜɨɥɢɬɶ ɨɩɬɢɦɢɡɢɪɨɜɚɬɶ
ɞɨɛɵɱɭ, ɭɜɟɥɢɱɢɬɶ ɟɠɟɞɧɟɜɧɵɟ ɞɟɛɢɬɵ
ɫɤɜɚɠɢɧ, ɨɩɬɢɦɢɡɢɪɨɜɚɬɶ ɡɚɤɚɱɤɭ, ɢ
ɦɚɤɫɢɦɢɡɢɪɨɜɚɬɶ ɤɨɧɟɱɧɵɣ ɨɛɴɟɦ ɢɡɜɥɟɤɚɟɦɵɯ
ɡɚɩɚɫɨɜ
ɩɭɬɟɦ
ɭɜɟɥɢɱɟɧɢɹ
ɤɨɷɮɮɢɰɢɟɧɬɚ ɧɟɮɬɟɨɬɞɚɱɢ.
ɂɧɬɟɥɥɟɤɬɭɚɥɶɧɵɟ
ɫɤɜɚɠɢɧɵ
–
ɫɥɨɠɧɚɹ ɬɟɯɧɨɥɨɝɢɹ, ɬɪɟɛɭɸɳɚɹ ɲɢɪɨɤɨɝɨ
ɨɩɵɬɚ ɜ ɷɬɨɣ ɨɛɥɚɫɬɢ. ɍɫɬɚɧɨɜɤɚ ɜɫɟɯ
ɭɤɚɡɚɧɧɵɯ ɜɵɲɟ ɬɟɯɧɨɥɨɝɢɣ ɜ ɨɞɧɨɣ
ɫɤɜɚɠɢɧɟ ɹɜɥɹɟɬɫɹ ɩɪɚɤɬɢɱɟɫɤɢ ɧɟɨɫɭɳɟɫɬɜɢɦɨɣ. ȼ ɷɬɨɦ ɧɚ ɫɟɝɨɞɧɹɲɧɢɣ ɞɟɧɶ ɧɟ
ɫɦɨɝɥɚ ɩɪɟɭɫɩɟɬɶ ɧɢ ɨɞɧɚ ɢɡ ɜɟɞɭɳɢɯ
ɤɨɦɩɚɧɢɣ-ɝɢɝɚɧɬɨɜ. ɇɟɨɛɯɨɞɢɦɵɦ ɹɜɥɹɟɬɫɹ
ɩɨɷɬɚɩɧɨɟ ɢɫɩɨɥɶɡɨɜɚɧɢɟ ɷɬɢɯ ɬɟɯɧɨɥɨɝɢɣ
ɜ ɨɬɞɟɥɶɧɵɯ ɫɤɜɚɠɢɧɚɯ ɩɨ ɨɬɞɟɥɶɧɨɫɬɢ, ɫ
ɰɟɥɶɸ ɧɚɤɨɩɥɟɧɢɹ ɨɩɵɬɚ ɜ ɡɚɤɚɧɱɢɜɚɧɢɢ
Neftqazlayih
ɩɨɞɨɛɧɵɯ ɫɤɜɚɠɢɧ ɫ ɩɟɪɟɞɨɜɵɦ ɨɛɨɪɭɞɨɜɚɧɢɟɦ ɢ ɟɝɨ ɩɪɚɜɢɥɶɧɨɣ ɷɤɫɩɥɭɚɬɚɰɢɢ ɢ
ɢɫɩɨɥɶɡɨɜɚɧɢɢ ɩɨɥɭɱɟɧɧɵɯ ɞɚɧɧɵɯ.
ɉɟɪɜɵɦ ɷɬɚɩɨɦ ɦɨɝɥɨ ɛɵ ɫɬɚɬɶ
ɢɫɩɨɥɶɡɨɜɚɧɢɟ ɩɨɫɬɨɹɧɧɵɯ ɝɥɭɛɢɧɧɵɯ
ɞɚɬɱɢɤɨɜ
ɞɚɜɥɟɧɢɹ
ɢ
ɬɟɦɩɟɪɚɬɭɪɵ.
ɉɪɟɢɦɭɳɟɫɬɜɚ
ɢɫɩɨɥɶɡɨɜɚɧɢɹ
ɷɬɨɝɨ
ɨɛɨɪɭɞɨɜɚɧɢɹ
ɩɪɢɜɟɞɟɧɵ
ɜɵɲɟ.
ɇɚ
ɦɟɫɬɨɪɨɠɞɟɧɢɢ 28 Ɇɚɹ, ɤɨɬɨɪɨɟ ɪɚɛɨɬɚɟɬ
ɩɪɚɤɬɢɱɟɫɤɢ ɜ ɪɟɠɢɦɟ ɢɫɬɨɳɟɧɢɹ ɭɠɟ
ɞɨɥɝɨɟ ɜɪɟɦɹ (ɛɨɥɟɟ 10 ɥɟɬ), ɩɨɫɬɨɹɧɧɵɣ
ɤɨɧɬɪɨɥɶ ɩɥɚɫɬɨɜɨɝɨ ɞɚɜɥɟɧɢɹ ɹɜɥɹɟɬɫɹ
ɧɟɨɛɯɨɞɢɦɵɦ, ɱɬɨɛɵ ɩɪɢɧɹɬɶ ɩɪɚɜɢɥɶɧɨɟ
ɪɟɲɟɧɢɟ ɨ ɬɟɦɩɚɯ ɨɬɛɨɪɚ, ɜɵɛɨɪɟ ɬɨɱɟɤ
ɧɚɝɧɟɬɚɧɢɹ.
Ɍɟɯɧɨɥɨɝɢɱɟɫɤɢ
ɫɥɟɞɭɟɬ
ɩɪɢɧɹɬɶ ɜɨ ɜɧɢɦɚɧɢɟ ɪɢɫɤ ɩɨɜɪɟɠɞɟɧɢɹ
ɤɨɧɬɪɨɥɶɧɵɯ ɥɢɧɢɣ ɨɬ ɭɫɬɶɹ ɞɨ ɡɚɛɨɹ, ɩɨ
ɤɨɬɨɪɵɦ ɩɟɪɟɞɚɟɬɫɹ ɫɢɝɧɚɥ ɢɡɦɟɪɟɧɢɹ.
ɇɚɛɥɸɞɟɧɢɟ ɡɚ ɡɚɛɨɣɧɵɦ ɞɚɜɥɟɧɢɟɦ
ɧɚ ɩɨɜɟɪɯɧɨɫɬɢ ɜɤɥɸɱɚɟɬ ɜ ɫɟɛɹ ɬɚɤɠɟ ɢ
ɢɫɩɨɥɶɡɨɜɚɧɢɟ ɤɨɦɩɶɸɬɟɪɚ ɧɚ ɩɨɜɟɪɯɧɨɫɬɢ,
ɞɥɹ ɤɨɬɨɪɨɝɨ ɧɟɨɛɯɨɞɢɦɨ ɜɵɞɟɥɢɬɶ ɦɟɫɬɨ ɜ
ɤɨɦɧɚɬɟ ɤɨɧɬɪɨɥɹ. Ⱦɥɹ ɷɬɨɝɨ ɫɥɟɞɭɟɬ
ɩɨɜɵɫɢɬɶ
ɤɨɦɩɟɬɟɧɬɧɨɫɬɶ
ɨɩɟɪɚɬɨɪɚ
ɤɨɦɧɚɬɵ ɤɨɧɬɪɨɥɹ, ɱɬɨɛɵ ɨɧ ɛɵɥ ɫɩɨɫɨɛɟɧ
ɜɟɫɬɢ ɧɚɛɥɸɞɟɧɢɟ ɡɚ ɡɚɦɟɪɚɦɢ, ɢɫɩɨɥɶɡɨɜɚɬɶ
ɩɪɨɝɪɚɦɦɧɨɟ
ɨɛɟɫɩɟɱɟɧɢɟ
ɢ
ɩɟɪɟɫɵɥɚɬɶ ɞɚɧɧɵɟ ɧɚ ɛɟɪɟɝ.
ɉɨɫɥɟ ɧɚɤɨɩɥɟɧɢɹ ɞɨɫɬɚɬɨɱɧɨɝɨ
ɭɫɩɟɲɧɨɝɨ ɨɩɵɬɚ ɜ ɭɫɬɚɧɨɜɤɟ, ɷɤɫɩɥɭɚɬɚɰɢɢ ɉȽȾȾɌ, ɨɛɪɚɛɨɬɤɟ ɞɚɧɧɵɯ ɢ
ɢɫɩɨɥɶɡɨɜɚɧɢɹ ɚɧɚɥɢɡɚ ɞɥɹ ɨɩɬɢɦɢɡɚɰɢɢ
ɪɚɡɪɚɛɨɬɤɢ ɟɫɬɨɪɨɠɞɟɧɢɹ ɩɪɢ ɦɚɤɫɢɦɚɥɶɧɵɯ ɞɟɛɢɬɚɯ, ɉȽȾȾɌ ɦɨɝɭɬ ɧɚɱɚɬɶ
ɢɫɩɨɥɶɡɨɜɚɬɶɫɹ ɧɚ ɛɨɥɶɲɟɣ ɱɚɫɬɢ ɫɤɜɚɠɢɧ
ɦɟɫɬɨɪɨɠɞɟɧɢɹ 28 Ɇɚɹ, ɚ ɬɚɤɠɟ ɧɚ
ɨɬɞɟɥɶɧɵɯ ɫɤɜɚɠɢɧɚɯ ɞɪɭɝɢɯ ɦɟɫɬɨɪɨɠɞɟɧɢɣ Ⱥɡɟɪɛɚɣɞɠɚɧɚ (ɤ ɩɪɢɦɟɪɭ, ɧɚ
ɦɟɫɬɨɪɨɠɞɟɧɢɢ ɇɟɮɬɹɧɵɟ Ʉɚɦɧɢ).
ɂɫɩɨɥɶɡɨɜɚɧɢɟ ɬɟɯɧɨɥɨɝɢɢ Ƚɥɭɛɢɧɧɵɯ ɋɟɧɫɨɪɨɜ Ɍɟɦɩɟɪɚɬɭɪɵ (ȽɋɌ) ɹɜɥɹɟɬɫɹ
ɛɨɥɟɟ ɞɨɪɨɝɨɫɬɨɹɳɟɣ ɫ ɬɨɱɤɢ ɡɪɟɧɢɹ
ɡɚɤɚɧɱɢɜɚɧɢɹ ɨɩɟɪɚɰɢɟɣ. Ⱦɨɥɠɧɵ ɛɵɬɶ
ɩɪɢɧɹɬɵ ɜɨ ɜɧɢɦɚɧɢɟ ɬɚɤɢɟ ɮɚɤɬɨɪɵ, ɤɚɤ
ɪɢɫɤ ɩɨɜɪɟɠɞɟɧɢɹ ɤɨɧɬɪɨɥɶɧɵɯ ɥɢɧɢɣ,
ɫɩɨɫɨɛɧɨɫɬɶ
ɷɮɮɟɤɬɢɜɧɨ
ɩɪɨɤɚɱɚɬɶ
ɨɩɬɢɱɟɫɤɢɟ ɜɨɥɨɤɧɚ ɩɨ ɥɢɧɢɹɦ ɤɨɧɬɪɨɥɹ
(ɞɥɢɧɨɣ ɜ ɤɢɥɨɦɟɬɪɵ), ɢɫɩɨɥɶɡɨɜɚɧɢɟ ɢ
ɩɪɚɜɢɥɶɧɚɹ ɧɚɫɬɪɨɣɤɚ ɨɛɨɪɭɞɨɜɚɧɢɹ. ȿɫɥɢ
ɨɞɧɚ ɢɡ ɩɪɢɜɟɞɟɧɧɵɯ ɨɩɟɪɚɰɢɣ ɛɭɞɟɬ
ɧɟɭɫɩɟɲɧɨɣ, ɢɫɩɨɥɶɡɨɜɚɧɢɟ ȽɋɌ ɦɨɠɟɬ
80
Elmi srlr, 2008(24)
ɫɟɛɹ ɧɟ ɨɩɪɚɜɞɚɬɶ. Ⱦɥɹ ɭɫɩɟɯɚ ɜ ɭɫɬɚɧɨɜɤɟ
ȽɋɌ ɧɟɨɛɯɨɞɢɦɚ ɜɵɫɨɤɚɹ ɤɨɦɩɟɬɟɧɬɧɨɫɬɶ
ɩɟɪɫɨɧɚɥɚ, ɩɨɞɧɹɬɢɟ ɧɚ ɜɵɫɨɤɢɣ ɭɪɨɜɟɧɶ
ɫɢɫɬɟɦ ɛɭɪɟɧɢɹ ɢ ɡɚɤɚɧɱɢɜɚɧɢɹ ɫɤɜɚɠɢɧ,
ɢɡɭɱɟɧɢɟ ɢ ɚɧɚɥɢɡ ɫɭɳɟɫɬɜɭɸɳɟɝɨ ɨɩɵɬɚ ɜ
ɪɟɝɢɨɧɟ ɞɪɭɝɢɯ ɤɨɦɩɚɧɢɣ.
ɉɪɢ ɞɨɫɬɢɠɟɧɢɢ ɫɨɨɬɜɟɬɫɬɜɭɸɳɢɯ
ɡɧɚɧɢɣ, ɨɩɵɬɚ ɢ ɬɟɯɧɨɥɨɝɢɣ, ȽɋɌ ɦɨɝɭɬ
ɛɵɬɶ ɭɫɬɚɧɨɜɥɟɧɵ ɜ ɨɞɧɨɣ ɢɡ ɫɤɜɚɠɢɧ ɧɚ
ɦɟɫɬɨɪɨɠɞɟɧɢɢ. ɉɨɬɟɧɰɢɚɥɶɧɨɣ ɞɥɹ ɭɫɬɚɧɨɜɤɢ ȽɋɌ ɦɨɠɟɬ ɛɵɬɶ ɜɵɛɪɚɧɚ ɫɤɜɚɠɢɧɚ,
ɜ ɤɨɬɨɪɨɣ ɹɜɥɹɟɬɫɹ ɧɚɢɛɨɥɟɟ ɜɚɠɧɵɦ ɫ
ɬɨɱɤɢ ɡɪɟɧɢɹ ɤɨɧɬɪɨɥɹ ɧɚɞ ɪɟɡɟɪɜɭɚɪɨɦ
ɩɨɥɭɱɢɬɶ ɢɧɮɨɪɦɚɰɢɸ ɨ ɡɨɧɚɯ ɧɚɢɛɨɥɶɲɟɝɨ ɩɪɢɬɨɤɚ, ɩɟɪɟɬɨɤɚɯ, ɚ ɬɚɤɠɟ %-ɵɣ
ɩɪɢɬɨɤ ɢɡ ɪɚɡɧɵɯ ɡɨɧ. ȼ ɫɥɭɱɚɟ ɧɟɭɞɚɱɧɨɣ
ɭɫɬɚɧɨɜɤɢ ȽɋɌ, ɜ ɰɟɥɹɯ ɩɨɥɭɱɟɧɢɹ ɢɧɮɨɪɦɚɰɢɢ ɨ ɤɨɥɢɱɟɫɬɜɟ ɩɪɢɬɨɤɚ ɢɡ ɪɚɡɧɵɯ ɡɨɧ
ɢ ɢɧɮɨɪɦɚɰɢɢ ɨ ɩɟɪɟɬɨɤɚɯ ɦɨɠɟɬ ɛɵɬɶ
ɢɫɩɨɥɶɡɨɜɚɧ ɤɚɪɨɬɚɠ ɜ ɨɛɫɚɠɟɧɧɨɦ ɫɬɜɨɥɟ
(ɄɈɋ). Ɍɚɤ ɠɟ, ɩɟɪɟɞ ɩɪɢɧɹɬɢɟɦ ɪɟɲɟɧɢɹ
ɨɛ ɢɫɩɨɥɶɡɨɜɚɧɢɢ ȽɋɌ, ɫɥɟɞɭɟɬ ɩɪɨɜɟɫɬɢ
ɷɤɨɧɨɦɢɱɟɫɤɢɣ ɚɧɚɥɢɡ ɢ ɫɪɚɜɧɢɬɶ ȽɋɌ ɫ
ɄɈɋ ɢ ɨɩɪɟɞɟɥɢɬɶ ɫɭɳɟɫɬɜɭɟɬ ɥɢ ɜ ɞɚɧɧɵɯ
ɭɫɥɨɜɢɹɯ ɪɟɚɥɶɧɚɹ ɜɵɝɨɞɚ ɨɬ ɢɫɩɨɥɶɡɨɜɚɧɢɹ ȽɋɌ.
ȼ
ɫɤɜɚɠɢɧɚɯ,
ɞɥɹ
ɤɨɬɨɪɵɯ
ɩɪɨɝɧɨɡɢɪɭɸɬɫɹ ɜɵɫɨɤɢɟ ɞɟɛɢɬɵ, ɜ ɫɥɭɱɚɟ
ɡɚɤɚɧɱɢɜɚɧɢɹ ɫ ɨɛɫɚɠɟɧɧɵɦ ɫɬɜɨɥɨɦ ɢ
ɩɟɪɮɨɪɚɰɢɟɣ, ɦɨɠɟɬ ɩɨɬɟɧɰɢɚɥɶɧɨ ɜɵɧɨɫɢɬɶɫɹ ɩɟɫɨɤ ɫ ɜɵɫɨɤɢɦ ɞɟɛɢɬɨɦ, ɱɬɨ ɦɨɠɟɬ
ɩɪɢɜɟɫɬɢ ɤ ɧɟɠɟɥɚɬɟɥɶɧɵɦ ɧɚɪɭɲɟɧɢɹɦ
ɰɟɥɨɫɬɧɨɫɬɢ ɫɢɫɬɟɦɵ ɢ ɨɬɥɨɠɟɧɢɹ ɩɟɫɤɚ ɧɚ
ɡɚɛɨɟ ɫ ɩɨɫɥɟɞɭɸɳɟɣ ɛɥɨɤɢɪɨɜɤɨɣ ɢɧɬɟɪɜɚɥɨɜ ɩɟɪɮɨɪɚɰɢɢ. ȼ ɷɬɢɯ ɭɫɥɨɜɢɹɯ ɞɥɹ
ɫɤɜɚɠɢɧ ɪɟɤɨɦɟɧɞɭɟɬɫɹ ɢɫɩɨɥɶɡɨɜɚɧɢɟ
ɩɟɫɱɚɧɵɯ ɮɢɥɶɬɪɨɜ. ɇɚɢɛɨɥɟɟ ɧɚɞɟɠɧɵɦ
ɹɜɥɹɟɬɫɹ ɢɫɩɨɥɶɡɨɜɚɧɢɟ ɝɪɚɜɢɣɧɵɯ ɮɢɥɶɬɪɨɜ, ɨɞɧɚɤɨ ɝɪɚɜɢɣ, ɡɚɤɚɱɚɧɧɵɣ ɡɚ
ɮɢɥɶɬɪɨɦ ɦɨɠɟɬ ɭɜɟɥɢɱɢɬɶ ɫɤɢɧ-ɮɚɤɬɨɪ ɢ
ɫɧɢɡɢɬɶ ɩɪɨɢɡɜɨɞɢɬɟɥɶɧɨɫɬɶ ɫɤɜɚɠɢɧɵ.
Ⱦɪɭɝɨɣ ɬɟɯɧɨɥɨɝɢɟɣ, ɩɪɢɦɟɧɹɸɳɟɣɫɹ ɧɚ
Ʉɚɫɩɢɢ ɹɜɥɹɸɬɫɹ Ɋɚɫɲɢɪɹɸɳɢɟɫɹ ɉɟɫɱɚɧɵɟ Ɏɢɥɶɬɪɵ (ɊɉɎ). ɊɉɎ ɹɜɥɹɟɬɫɹ ɛɨɥɟɟ
ɞɟɲɟɜɨɣ ɢ ɛɵɫɬɪɨɣ (ɫ ɬɨɱɤɢ ɡɪɟɧɢɹ
ɡɚɤɚɧɱɢɜɚɧɢɹ) ɬɟɯɧɨɥɨɝɢɟɣ, ɧɨ ɢɦɟɟɬ ɫɜɨɢ
ɦɢɧɭɫɵ, ɬɚɤɢɟ ɤɚɤ ɦɟɯɚɧɢɱɟɫɤɢɣ ɫɥɨɦ
ɫɨɟɞɢɧɟɧɢɣ ɮɢɥɶɬɪɚ.
ɍɜɟɥɢɱɟɧɢɟ ɡɚɤɚɱɤɢ ɫ ɰɟɥɶɸ
ɩɨɜɵɲɟɧɢɹ
ɩɥɚɫɬɨɜɨɝɨ
ɞɚɜɥɟɧɢɹ
ɢ
ɭɜɟɥɢɱɟɧɢɹ ɤɨɷɮɮɢɰɢɟɧɬɚ ɧɟɮɬɟɨɬɞɚɱɢ ɧɚ
Neftqazlayih
ɦɟɫɬɨɪɨɠɞɟɧɢɢ 28 Ɇɚɹ ɬɚɤɠɟ ɹɜɥɹɟɬɫɹ
ɜɚɠɧɵɦ. Ɋɟɤɨɦɟɧɞɚɰɢɟɣ ɞɥɹ ɧɚɝɧɟɬɚɬɟɥɶɧɵɯ ɫɤɜɚɠɢɧ ɛɵɥɨ ɛɵ ɩɪɨɢɡɜɨɞɢɬɶ ɝɢɞɪɚɜɥɢɱɟɫɤɢɣ ɪɚɡɪɵɜ ɩɨɪɨɞɵ ɢ ɡɚɤɚɧɱɢɜɚɧɢɟ
ɫɤɜɚɠɢɧ ɫ ɊɉɎ. Ɍɚɤɨɣ ɩɨɞɯɨɞ ɦɨɝ ɛɵ ɛɵɬɶ
ɩɪɢɦɟɧɟɧ ɜ 3-5 ɫɤɜɚɠɢɧɚɯ, ɢ ɜ ɫɥɭɱɚɟ
ɞɨɫɬɢɠɟɧɢɹ ɭɫɩɟɯɚ ɦɨɠɟɬ ɩɪɢɦɟɧɹɬɶɫɹ ɢ
ɞɚɥɟɟ.
ȼ ɫɥɭɱɚɟ, ɟɫɥɢ ɡɚɤɚɱɤɚ ɜɟɞɟɬɫɹ ɢɡ
ɨɞɧɨɣ ɫɤɜɚɠɢɧɵ ɜ ɧɟɫɤɨɥɶɤɨ ɡɨɧ,
ɩɪɢɦɟɧɟɧɢɟ ȽɁɊɉ ɦɨɝɥɨ ɛɵ ɩɪɢɧɟɫɬɢ
ɩɨɥɶɡɭ ɞɥɹ ɷɮɮɟɤɬɢɜɧɨɣ ɡɚɤɚɱɤɢ ɜ ɨɛɚ
ɩɥɚɫɬɚ ɢ ɩɪɟɞɨɬɜɪɚɳɟɧɢɹ ɩɟɪɟɡɚɤɚɱɤɢ ɜ
ɨɞɢɧ ɢɡ ɩɥɚɫɬɨɜ, ɬɨɝɞɚ ɤɚɤ ɜ ɞɪɭɝɨɣ ɩɥɚɫɬ
ɡɚɤɚɱɢɜɚɟɬɫɹ ɧɟɞɨɫɬɚɬɨɱɧɨɟ ɤɨɥɢɱɟɫɬɜɨ
ɜɨɞɵ.
Ɉɱɟɧɶ ɜɚɠɧɵɦ ɮɚɤɬɨɪɨɦ ɡɞɟɫɶ
ɹɜɥɹɟɬɫɹ ɨɱɢɫɬɤɚ ɡɚɤɚɱɢɜɚɟɦɨɣ ɦɨɪɫɤɨɣ
ɜɨɞɵ ɨɬ ɦɟɯɚɧɢɱɟɫɤɢɯ ɩɪɢɦɟɫɟɣ, ɤɢɫɥɨɪɨɞɚ, ɛɚɤɬɟɪɢɣ. ɉɪɢ ɧɢɡɤɨɦ ɤɚɱɟɫɬɜɟ
ɡɚɤɚɱɢɜɚɟɦɨɣ ɜɨɞɵ ɝɢɞɪɨɪɚɡɪɵɜ ɛɭɞɟɬ
ɢɦɟɬɶ ɨɱɟɧɶ ɦɚɥɵɣ ɷɮɮɟɤɬ.
ɉɪɢ ɞɨɫɬɚɬɨɱɧɨɦ ɢ ɭɫɩɟɲɧɨɦ
ɧɚɤɨɩɥɟɧɧɨɦ ɨɩɵɬɟ ɭɫɬɚɧɨɜɤɢ ɧɟɫɤɨɥɶɤɢɯ
ɬɟɯɧɨɥɨɝɢɣ ɜ ɨɞɧɨɣ ɫɤɜɚɠɢɧɟ ɦɨɠɧɨ
ɪɚɫɫɦɨɬɪɟɬɶ ɜɨɡɦɨɠɧɨɫɬɢ ɞɨɩɨɥɧɢɬɟɥɶɧɨɣ
ɭɫɬɚɧɨɜɤɢ ɜ ɧɚɝɧɟɬɚɬɟɥɶɧɵɯ ɫɤɜɚɠɢɧɚɯ ɢ
ɉȽȾȾɌ, ɤɨɬɨɪɵɟ ɬɚɤ ɠɟ ɩɨɡɜɨɥɹɥɢ ɛɵ
ɡɚɦɟɪɹɬɶ ɩɥɚɫɬɨɜɵɟ ɞɚɜɥɟɧɢɹ ɢ ɩɥɚɫɬɨɜɵɟ
ɫɜɨɣɫɬɜɚ ɜ ɷɬɢɯ ɫɤɜɚɠɢɧɚɯ.
Ɂɚɞɚɱɚ ɜɧɟɞɪɟɧɢɹ ɢɧɬɟɥɥɟɤɬɭɚɥɶɧɨɣ
ɫɤɜɚɠɢɧɵ ɧɚ ɦɟɫɬɨɪɨɠɞɟɧɢɹɯ, ɨɩɟɪɢɪɭɟɦɵɯ ȽɇɄȺɊ, ɩɪɢɬɜɨɪɹɟɦɚ ɜ ɠɢɡɧɶ,
ɨɞɧɚɤɨ ɬɪɟɛɭɟɬ ɬɳɚɬɟɥɶɧɨɝɨ ɚɧɚɥɢɡɚ.
ɇɟɨɛɯɨɞɢɦɨ ɧɚɥɢɱɢɟ ɤɨɦɩɟɬɟɧɬɧɵɯ ɫɩɟɰɢɚɥɢɫɬɨɜ ɜ ɨɛɥɚɫɬɢ ɷɬɢɯ ɬɟɯɧɨɥɨɝɢɣ.
Ɍɪɟɛɭɟɬɫɹ ɢɡɭɱɟɧɢɟ ɫɭɳɟɫɬɜɭɸɳɟɝɨ ɨɩɵɬɚ
ɜ ɢɫɩɨɥɶɡɨɜɚɧɢɢ ɢɧɬɟɥɥɟɤɬɭɚɥɶɧɵɯ ɫɤɜɚɠɢɧ, ɬɳɚɬɟɥɶɧɨɟ ɩɥɚɧɢɪɨɜɚɧɢɟ ɩɪɨɜɨɞɢɦɵɯ ɪɚɛɨɬ. Ɋɟɤɨɦɟɧɞɭɟɬɫɹ ɩɪɢɦɟɧɢɬɶ
ɩɨɷɬɚɩɧɵɣ ɩɨɞɯɨɞ ɤ ɪɟɲɟɧɢɸ ɡɚɞɚɱɢ ɫ
ɢɫɩɨɥɶɡɨɜɚɧɢɟɦ ɨɬɞɟɥɶɧɵɯ ɬɟɯɧɨɥɨɝɢɣ ɧɚ
ɨɬɞɟɥɶɧɵɯ ɷɬɚɩɚɯ, ɧɚɤɨɩɥɟɧɢɟ ɩɪɚɤɬɢɱɟɫɤɨɝɨ ɢ ɬɟɨɪɟɬɢɱɟɫɤɨɝɨ ɨɩɵɬɚ ɜ ɢɫɩɨɥɶɡɨɜɚɧɢɢ ɤɚɠɞɨɣ ɢɡ ɬɟɯɧɨɥɨɝɢɣ, ɢ ɜ ɞɚɥɶɧɟɣɲɟɦ ɭɫɬɚɧɨɜɤɚ ɧɟɫɤɨɥɶɤɢɯ ɬɟɯɧɨɥɨɝɢɣ
ɨɞɧɨɜɪɟɦɟɧɧɨ ɜ ɨɞɧɨɣ ɢ ɬɨɣ ɠɟ ɫɤɜɚɠɢɧɟ.
81
Elmi srlr, 2008(24)
Azrbaycan neft yataqlarında intellektual
quyuların tikintisi mümkünlüyü haqqında
ø.M. Ԥli-zadԥ, E.M. Babazadԥ
Xülas
Mԥqalԥdԥ göstԥrilir ki, ARDNù-nin
yataqlarında
intellektual
quyuların
quraúdırılması hԥyata keçirilԥ bilԥr, lakin bu iú
ԥtraflı tԥhlil tԥlԥb edir, hԥm dԥ bu
texnologiyalar
sahԥsindԥ
hazırlıqlı
mütԥxԥssislԥrin olması vacibdir. Bundan baúqa
intellektual quyuların istifadԥ olunmasında
mövcud tԥcrübԥnin öyrԥnilmԥsi vԥ aparılacaq
iúlԥrin ԥtraflı planlaúdırılması da tԥlԥb olunur.
Mԥqalԥdԥ
hԥr
mԥrhԥlԥdԥ
bir
texnologiyanın tԥtbiqini nԥzԥrdԥ tutan
mԥsԥlԥnin mԥrhԥlԥlԥrlԥ hԥlli, hԥr bir
texnologiyanın
istifadԥ
olunmasında
tԥcrübԥnin toplanması vԥ gԥlԥcԥkdԥ bir neçԥ
texnologiyanın eyni bir quyuda tԥtbiqi tԥklif
olunur.
Possibilities of drilling intelligent wells in
the Azerbaijan oil fields
I.M. Ali-zade, E.M. Babazade
Abstract
Over the years of increasing oil
demand the newer technologies of well
development and production had been
developed in the oil industry. In the condition
of increasing oil prices high expenditures are
made toward the development of the new
technologies to increase the effectiveness of
oil production wells and obtaining an optimal
production regime for these wells. One of the
key tasks is that of maintaining an effective
production control and continuous online data
acquisition during production process.
The introduction of the Intelligent
Wells was one of the largest achievements of
oil industry in 1990s.
The Intelligent Well technology
includes the installation of down hole
equipment, which allows maintaining the
undisruptive monitoring of production and
Neftqazlayih
measurements and gathering of production
data. This allows monitoring the reservoir
pressure; controlling the flow in the well bore
and choosing the most optimal flow regime,
monitoring and controlling the near well bore
zone condition, indicating the production
inflow intervals, diagnosing and predicting the
difficulties in the production and taking
precautious steps in advance to eliminate these
risks.
Since the “Contract of the Century”
was signed in 1994 between Azerbaijan
Republic and Consortium of a number of
international companies the new oil fields in
Azerbaijani sector of Caspian started to be
explored and developed. In the condition of
high rate well production (over 3000 m3/day)
a thorough control over the production is a key
aiming the maximization and optimization of
production and therefore the Intelligent Wells
are being widely used. Almost every well has
a down hole gauges installed, which is sending
different kinds of data to the surface in online
regime, which lets the operators to maintain
the production at high level for several years.
The appearance of the intelligent wells
on Caspian attached an interest of SOCAR.
Different options of introducing this regionally
new technology in the most perspective wells
operated by SOCAR started to be considered.
The primary goal of this work is an
overview of the existing technologies, and
consideration of applicability of the intelligent
wells in the Azerbaijani oil fields operated by
SOCAR.
82
Elmi srlr, 2008(24)
Neftqazlayih UOT 622.276.63 (088.8)
QUYUDB ZONASINA KOMPLEKS TSRN TDQQ
.M.li-zad, M..Mürslova, N.H.Mmmdov
Bu onunla ԥlaqԥdardır ki, quyudibinԥ
yaxınlaúdıqca süzülmԥ sahԥsi azalır, lay
natamam açılır vԥ quyudibi çirklԥnir. Birinci
vԥ ikinci maneԥni azaltmaq üçün istismar
kԥmԥrinin diametrini vԥ perforasiya deúiklԥri
sıxlı÷ını artırmaq lazım gԥlir >4@. Axırıncını
isԥ zԥiflԥtmԥk üçün quyudibi zonasına
müxtԥlif üsullarla tԥsir edilir. Bu üsullardan
biri SAM-ların sulu mԥhlulu ilԥ tԥsirdir. SAM
kimi sulfonol vԥ alkandan geniú istifadԥ edilir.
Bu reagentlԥr bahadır vԥ onlarla tԥsirin
texnoloji effekti, xüsusi ilԥ mԥhsulu sulaúmıú
quyularda, çox vaxt qԥnaԥtbԥxú olmur. Bunları nԥzԥrԥ alaraq müxtԥlif xassԥli SAM-lardan
ibarԥt kompozisiyaların iúlԥnmԥsi üçün
tԥdqiqatlar aparılmıúdır.
Kompozisiyalar
liqnosulfonatdan,
polipropilenqlikoldan (PPQ) vԥ naften
turúularının duzlarınlan ibarԥtdir. Kompozisiya I 2:1 nisbԥtindԥ liqnosulfonatdan vԥ
PPQ-dԥn ibarԥtdir. Kompozisiya II isԥ alınan
kompozisiya I ilԥ 1:1 nisbԥtindԥ naften
turúularının duzlarının qarıúı÷ından ibarԥtdir.
Liqnosulfonat sabit struktur quruluúuna
malik
tԥrkibdԥn ibarԥt deyil vԥ onun
sulfolaúma dԥrԥcԥsindԥn asılıdır. Liqnosulfonat polimer tipli olub, dispers kolloid
sistemli geniú diapɚzonlu molekul kütlԥsinԥ
(2000-dԥn 100000- qԥdԥr) malikdir. Suda hԥll
olan xassԥ daúıyır vԥ polielektrolitdir.
PPQ
propilenqlikolun
alınmasında
aralıq mԥhsuldur.
Naften turúularının duzları (NTD) dizel
yanaca÷ının turú komponentlԥrdԥn tԥmizlԥnmԥ prosesindԥ alınan aralıq mԥhsuldur. NTDnin tԥrkibindԥ 20% qԥlԥvi tullantısı var.
Laboratoriya úԥraitindԥ
SAM-lar
ayrılıqda vԥ kompozisiya halında tԥdqiq
edilmiúdir.
ølk ԥvvԥl mԥsamԥli mühitin neftlԥ
islanması öyrԥnilmiúdir. ùaquli qoyulmuú
úüúԥ xԥtti lay modelindԥ neftin mԥsamԥli
mühitdԥ hԥr 10mm qalxma hündürlüyü
vaxtdan asılı tԥyin edilmiúdir. Tԥcrübԥlԥr
Azԥrbaycan neftqazçıxarma sԥnayesinin
müasir mԥrhԥlԥsindԥ bir çox mԥsԥlԥlԥr öz
hԥllini gözlԥyir. Bunlardan biri quyudibi
zonasına kompleks tԥsir üsullarının iúlԥnmԥsi
vԥ tԥtbiqidir. Kompleks tԥsirlԥ neftçıxarmanın
intensivlԥúdirilmԥsinԥ kömԥk edԥn bir neçԥ
amilin tԥsir gücünü artırmaq mümkündür.
Mԥdԥn mԥlumatlarına görԥ quyudibi
zonasına tԥsir üsullarında sԥthi-aktiv maddԥlԥrin (SAM) ayrılıqda tԥtbiqi gözlԥnilԥn
effekti vermir. Ona görԥ tԥdqiqatçılar SAMların kompozisiya halında tԥtbiqinԥ üstünlük
verirlԥr.
ølk dԥfԥ Azԥrbaycanda aparılmıú
tԥdqiqatlarla aúkar edilmiúdir ki, SAM
qarıúıqları sinergetik effektԥ malikdirlԥr >1@.
Lay neftini effektli sıxıúdırmaq üçün
propil, butil, oktil spirtlԥri ilԥ neftdԥ hԥll olan
SAM qarıúı÷ı tԥklif edilmiúdir >2@.
Neft verimini artırmaq üçün polimer,
SAM vԥ qԥlԥvi ԥsasında iúlԥnmiú kompozisiya sinergetik effektԥ malik olaraq sԥthi
gԥrilmԥni azaldır, qeyri-bircins mԥsamԥli
mühitin su ilԥ tԥsir sahԥsini artırır vԥ qalıq
nefti sԥrbԥst vԥziyyԥtԥ keçirir >3@.
Tԥdqiqatlarda nԥzԥrԥ alınır ki, iúlԥnmiú
kompozisiyalar kompleks xarakterli olub,
eyni zamanda tԥdbirin effektini artıran bir
neçԥ istiqamԥtԥ iúlԥmԥlidir. Bu elmi meyl
tԥzԥdir vԥ geniú tԥdqiqat sahԥsi sayılır.
Göstԥrilԥn vԥ digԥr tԥdqiqatların tԥhlilindԥn görünür ki, sinergetik effektԥ malik
kompozisiyaların axtarıúı davam edir vԥ yeni
kompozisiyaların iúlԥnmԥsi mԥqsԥdԥ uy÷un
sayılır.
Qeyd etmԥk lazımdır ki, tԥklif edilԥn
reagent vԥ kompozisiyaların ԥksԥriyyԥti çԥtin
tapılır vԥ bahadırlar. Ona görԥ onlar geniú
tԥtbiq edilmir. Bu sԥbԥbdԥn, tapılması
mümkün olan, ucuz yerli reagentlԥr ԥsasında
yeni effektli kompozisiyaların iúlԥnmԥsi vacib
sayılır.
Mԥlumdur ki, laydan quyuya axında ԥn
çox enerji itkisi quyudibi zonasında baú verir.
83
Elmi srlr, 2008(24)
Neftqazlayih 200C temperaturada vԥ 0,05% qatılıqlı
mԥhlullarla aparılmıúdır.
Tԥcrübԥlԥrin nԥticԥlԥri cԥdvԥl 1-dԥ
verilir.
Cԥdvԥl 1-dԥn göründüyü kimi SAM-ın
iútirakı mԥsamԥli mühitin kapillyar islanma
.
sürԥtini xeyli artırır. Belԥ ki, ancaq neftlԥ
kapillyar islanma sürԥti 5,2-6,0mm/dԥq.
oldu÷u
halda,
neftdԥ
liqnosulfonatın
iútirakında sürԥt 8-10mm/dԥq. qԥdԥr artır.
Baúqa SAM-ın iútirakında da islanma sürԥti
tԥmiz neftԥ nisbԥtԥn çox olur.
Cԥdvԥl 1
Neftin qalxma
hündürlüyü, mm
SAM-sız neft
10
20
30
40
50
60
70
80
52
6,0
3,3
1,6
1,2
0,9
0,6
0,5
Neftԥ ԥlavԥ olunan SAM-lar
Liqnosulfonat
PPQ
øslanma sürԥti, mm/dԥq
8
6,7
10
8,6
4,8
4,5
2,9
2,7
1,8
1,6
1,5
1,2
1,1
1,0
0,7
0,6
Cԥdvԥl 1-dԥn hԥmçinin görünür ki,
islanma hündürlüyü artdıqca islanma sürԥti
azalır vԥ prosesin axırında onlar praktik olaraq
bԥrabԥrlԥúir.
Alınan nԥticԥnin praktik ԥhԥmiyyԥti
ondan ibarԥtdir ki, quyudibinԥ bu SAM-larla
tԥsir ԥhatԥsi artır vԥ bununla quyunun neft
verimi artmaqla mԥnimsԥnilmԥsi sürԥtlԥnir.
Belԥ tԥcrübԥlԥr SAM-lardan ibarԥt
kompozisiyalarla da aparılmıúdır. Onların
neftdԥ qatılı÷ı 0,05% vԥ 0,1% olmuúdur.
Alınan nԥticԥlԥr cԥdvԥl 2-dԥ verilir.
NTD
5,5
6,5
4,1
2,1
1,4
0,9
0,8
0,5
Cԥdvԥl
2-dԥn
göründüyü
kimi
kompozisiyalar ԥlavԥ edilmiú neftin mԥsamԥli
mühiti islatma sürԥti, onları tԥúkil edԥn SAMdan çoxdur, hԥm dԥ sürԥt kompozisiyanın
neftdԥ qatılı÷ı artdıqca çoxalır. Bu halda
kompozisiya II kompozisiya I üstԥlԥyir.
Kompozisiyasız vԥ onun iútirakı ilԥ neftin
mԥsamԥli mühiti islatma tԥcrübԥlԥrinin
nԥticԥlԥrini tutuúdursaq, alınır ki, neftdԥ 0,1%
qatılı÷ında kompozisiya I olanda islanma
sürԥti onun iútirakı olmayan hala nisbԥtԥn 1,9
dԥfԥ, kompozisiya II ilԥ isԥ 2,3 dԥfԥ artır. Bu
göstԥrir ki, SAM-ları kompozisiya halında
tԥtbiq etmԥk daha effektlidir.
Cԥdvԥl 2
Neftin qalxma
hündürlüyü, mm
0,05
10
20
30
40
50
60
70
80
7
13,3
5
3,6
2,0
1,4
1,2
0,7
Neftԥ ԥlavԥ olunan kompozisiyalar
Kompozisiya I
Kompozisiya II
Qatılıq, %
0,1
0,05
øslanma sürԥti, mm/dԥq
10
10
23
20
6,6
5,7
5,4
5,5
3,2
2,4
2,0
1,6
1,4
1,2
1,2
1,0
84
0,1
12
29,5
7,5
6,3
2,7
2,1
1,9
1,7
Elmi srlr, 2008(24)
Neftqazlayih
Müxtԥlif quruluúa malik SAM-ların vԥ
bunlardan ibarԥt kompozisiyaların mahiyyԥtini
ԥsaslandırmaq üçün onların su-karbohidrogen
sԥrhԥdindԥ sԥthi gԥrilmԥsi vԥ hidrofob sԥthi
islatma xassԥlԥri tԥyin edilmԥlidir. Sԥthi
gԥrilmԥnin tԥyinindԥ kerosin vԥ distillԥ edilmiú
sudan istifadԥ edilmiúdir.
SAM-ların vԥ kompozisiyaların sulu
mԥhlulunun qatıdlı÷ı 0,125% -1% hԥddindԥ
dԥyiúdirilmiúdir.Tԥcrübԥlԥr 200C temperaturda
aparılmıúdır. Alınan nԥticԥlԥr cԥdvԥl 3 vԥ 4-dԥ
verilir.
Cԥdvԥl 3-dԥn göründüyü kimi ԥn kiçik
sԥthi gԥrilmԥ liqnosulfonatda, çox isԥ naften
turúularının duzlarında olur. Polipropilenqlikol
aralıq nԥticԥ verir.
Cԥdvԥl
4-dԥn
görünür
ki,
kompozisiyalardan istifadԥ edilԥndԥ sԥthi
gԥrilmԥ ԥn yaxúı hal olan liiqnosulfonatdan
azdır. Bu halda kompozisiya II daha yaxúı
nԥticԥ göstԥrir.
Cԥdvԥl 3
SAM-ların suda qatılı÷ı,
%
liqnosulfonat
1,0
0,5
0,25
0,125
10,6
12,1
14,4
15,9
SAM-lar
PPQ
Sԥthi gԥrilmԥ, 10-3N/m
13,2
14,7
16,9
18,4
NTD
24
24,6
25,0
26,2
Cԥdvԥl 4
Kompozisiyaların suda qatılı÷ı, %
1
0,5
0,25
0,125
0,0625
Kompozisiya I
Kompozisiya II
Sԥthi gԥrilmԥ, 10-3N/m
8,6
9,1
10,5
10,6
12,3
13,7
13,7
14,3
15,6
16,5
Tԥdqiq edilԥn SAM-ların vԥ onlardan
ibarԥt kompozisiyaların hidrofob sԥthi islatma
qabiliyyԥti sԥth ilԥ onların mԥhlulları
sԥrhԥdindԥ
islanma buca÷ının tԥyini ilԥ
öyrԥnilmiúdir. Buca÷ın ölçülmԥsi 30saniyԥ, 1
vԥ 3 dԥqiqԥ vaxtlarından sonra aparılmıúdır.
Temperatura úԥraiti 200C olmuúdur. Alınan
nԥticԥlԥr 5 vԥ 6 saylı cԥdvԥllԥrdԥ verilir.
Hidrofob sԥthin kompozisiyaların sulu
mԥhlulları ilԥ islanmasında onların qatılı÷ı
0,05% olmuúdur.
Cԥdvԥl 5-dԥn görünür ki, SAM-lardan
liqnosulfonat hidrofob sԥthi islatmaqda,
digԥrlԥrini
üstԥlԥyir.
Kompozisiyalarla
tԥcrübԥdԥ isԥ bu göstԥrici liqnosulfonatdan da
yaxúıdır.
Cԥdvԥl 5
SAM-lar
Liqnosulfonat
PPQ
NTD
SAM-ın suda
qatılı÷ı, %
30 san.
0,050
0,025
0,125
0,050
0,025
0,0125
0,05
0,025
0,80
0,78
0,77
0,79
0,78
0,77
0,76
0,73
85
Vaxt
1 dԥq.
CosT
0,91
0,90
0,89
0,90
0,90
0,85
0,80
0,77
3 dԥq.
0,94
0,92
0,91
0,93
0,92
0,87
0,84
0,83
Elmi srlr, 2008(24)
Neftqazlayih Cԥdvԥl 6
Vaxt
Kompozisiya I
30 san.
1 dԥq.
3 dԥq.
0,82
0,93
0,95
Kompozisiya II
CosT
0,84
0,94
0,95
edilmiúdir. Alınan nԥticԥlԥr úԥkil 1-dԥ
verilmiúdir.
ùԥkil 1-dԥn görünür ki, ԥn az neft sԥrfi
model dԥniz suyu ilԥ doydurulub süzülmԥ
aparıldıqda, ԥn çox isԥ dԥniz suyu ԥvԥzinԥ
kompozisiya II tԥtbiq edildikdԥ alınır. Belԥ ki,
neftin süzülmԥ sԥrfi alkan mԥhlulundan sonra
dԥniz suyundan sonrakı hala nisbԥtԥn 87%
artır. Kompozisiya I tԥtbiqindԥ bu artım alkana
nisbԥtԥn 33%, kompozisiya II tԥtbiqindԥ isԥ
artım kompozisiya I nisbԥtԥn 20% olur. Bunlar
göstԥrir
ki,
quyudibinԥ
tԥsirdԥ
kompozisiyalardan istifadԥ edilԥrsԥ neftin
süzülmԥsi mԥlum alkan mԥhluluna nisbԥtԥn
xeyli yaxúılaúır. Bu isԥ texnoloji effektin
artımı demԥkdir.
Belԥliklԥ tԥcrübԥlԥrdԥn alınır ki,
kapillyar islatma sürԥtinԥ, su-karbohidrogen
sԥrhԥdindԥ sԥthi gԥrilmԥyԥ
vԥ hidrofob
islatmaya görԥ iúlԥnmiú kompozisiyalar onları
tԥúkil edԥn sԥthi aktiv SAM-ları ayrılıqda
üstԥlԥyir. Bu müxtԥlif quruluúlu SAM-ların
birlԥúmԥsindԥ alınan sinergetik effektlԥ izah
edilir. Tԥcrübԥlԥr hԥmçinin göstԥrir ki, bu
halda kompozisiya II kompozisiya I üstündür.
Sonrakı tԥcrübԥlԥr kompozisiyaların
mԥsamԥli mühitdԥ neftin süzülmԥsinԥ tԥsirini
öyrԥnmԥyԥ hԥsr edilmiúdir. Neftin süzülmԥsi
dԥniz suyundan, 0,125%-li alkan vԥ
kompozisiya I, kompozisiya II mԥhlullarından
sonra aparılmıúdır. Süzülmԥ keçiriciliyi
0,5mkm2 olan lay modelindԥ aparılmıúdır.
Tԥcrübԥlԥrdԥ Günԥúli yata÷ının FLD neftindԥn
istifadԥ edilmiúdir. Süzülmԥ sԥrfi ancaq axının
qԥrarlaúmıú dövründԥ vaxtdan asılı qeyd
14
Neftin süzülm srfi, sm3/dq
12
10
8
6
4
2
0
0
0.5
1
#, 1.5
2
ùԥk. 1 Neftin süzülmԥ sԥrfinin vaxtdan asılılı÷ı
x
ƒ
o
Ÿ
0,25%-li kompozisiya I sonra;
0,25%-li kompozisiya II sonra;
0,25%-li alkan mԥhlulundan sonra;
dԥniz suyundan sonra.
86
2.5
Elmi srlr, 2008(24)
Neftqazlayih
Qeyd etmԥk lazımdır ki, tԥcrübԥlԥrdԥ
tԥbii lay úԥraitini tam gözlԥmԥk mümkün
olmur. Belԥ ki, layların keçiriciliyԥ görԥ qeyribircinsliliyi, lay temperaturası, tԥrkibi vԥ
suyunun xassԥlԥri quyudibi zonasının iúlԥnmԥ
effektinԥ müԥyyԥn dԥrԥcԥdԥ tԥsir edir. Baúqa
sözlԥ onun müԥyyԥn qԥdԥr artmasına, yaxud
azalmasına sԥbԥb olur.
Ona görԥ tԥbii lay úԥraitindԥ quyudibi
zonasına tԥsirin effekti laboratoriya úԥraitinԥ
nisbԥtԥn bir qԥdԥr az, yaxud çox ola bilԥr.
Laboratoriya tԥcrübԥlԥrinin mԥqsԥdi tԥklif
edilԥn kompozisiyaların texnoloji effektԥ görԥ
mԥlum SAM-lardan üstünlüyünün aúkar
edilmԥsi olmuú vԥ bu sübut edilmiúdir.
Yuxarıda qeyd edildiyi kimi, kompozisyada
polimer tipli SAM (liqnosulfonat) iútirak edir.
Bu mԥsamԥli mühitdԥ suyun süzülmԥsinԥ
maneԥ yarada bilԥr. Bu mülahizԥni yoxlamaq
üçün laboratoriya tԥcrübԥlԥri aparılmıúdır.
Bunun üçün lay modeli su ilԥ doydurulmuú,
onun sԥrfi ölçülmüú, sonra o kompozisya ilԥ
sıxıúdırılaraq suyun süzülmԥsi aparılmıúdır.
Tԥcrübԥlԥr kompozisyada liqnosulfonatla
polipropilen-qlikolun uy÷un olaraq 0,5:1, 1:1,
2:1, 3:1 kütlԥ nisbԥtindԥ aparılmıúdır. Alınan
nԥticԥlԥr úԥkil 2-dԥ verilir.
ùԥkil
2-dԥn
göründüyü
kimi
kompozisiyada liqnosulfonatla polipropilenqlikolun kütlԥ nisbԥtinin iki qiymԥtinԥ kimi su
sԥrfi azalır, sonra isԥ demԥk olar sabitlԥúir.
20
16
3
Q su, /
18
14
12
10
8
0
0,5
1
1,5
2
2,5
3
ml / mp
ùԥk. 2. Suyun süzülmԥ sԥrfinin kompozisiyada ml / mp nisbԥtindԥn asılı olaraq dԥyiúmԥsi
Qsu – suyun süzülmԥ sԥrfi;
ml - kompozisiyada liqnosulfonatın kütlԥsi;
mp - kompozisiyada polipropilenqlikolun kütlԥsi;
Tԥklif
edilԥn
kompozisiya
II
«Abúeronneft» NQÇø-nin 4 quyusunda tԥtbiq
edilmiúdir. Quyuların tԥtbiqԥ kimi vԥ sonrakı
göstԥricilԥri cԥdvԥl 7-dԥ verilir.
Belԥliklԥ, tԥcrübԥlԥr göstԥrir ki, tԥklif
edilԥn kompozisiya ilԥ quyudibinԥ tԥsirdԥ neft
veriminin artması ilԥ yanaúı quyu mԥhsulunun
sulaúması da azalacaq. Baúqa sözlԥ,
kompozisiya kompleks tԥsirli olacaq.
Quyu
sayı
222
266
611
266
Tԥdbirin aparılma
tarixi, ay, il
09.2005
11.2005
06.2006
12.2006
ɋԥdvԥl 7
Tԥdbirԥ kimi
Neft, t/gün
Su, m3/gün
0,5
1,9
0,3
1,2
0,3
0,4
1,2
87
Tԥdbirdԥn sonra
Neft, t/gün
Su, m3/gün
0,9
1,6
0,5
1,0
0,5
0,7
0,9
Elmi srlr, 2008(24)
Neftqazlayih
Cԥdvԥl 7-dԥn göründüyü kimi tԥdbirdԥn
sonra quyuların neftverimi tԥdbirԥ kimi olan
hala nisbԥtԥn 66-80% artmıú, su verimi isԥ 1625% azalmıúdır. Neft artımından alınan iki
illik iqtisadi effekt 22640 manatdır. Tԥtbiq
iúlԥri davam edir.
Qeyd edԥk ki, tԥtbiq iúlԥrindԥ mԥdԥn
tԥdqiqatları da aparılır. Bunlara kompozisiyada
SAM-ların nisbԥt paylarının müxtԥlifliyinin
öyrԥnilmԥsi vԥ tԥtbiq texnologiyasının
tԥkmillԥúdirilmԥsi daxildir. Bu, tԥklif edilԥn
kompozisiya ilԥ quyudibinԥ tԥsirlԥ neft
veriminin daha da artmasına, su veriminin isԥ
xeyli azalmasına sԥbԥb olacaq.
Belԥliklԥ,
aparılmıú
laboratoriya
tԥdqiqatları vԥ tԥtbiq iúlԥri göstԥrir ki, tԥklif
edilԥn kompozisiya quyudibi zonasına tԥsir
üçün tԥtbiq edilԥ bilԥr. Bu halda quyuların neft
verimi artacaq, mԥhsulun sulaúma faizi isԥ
azalacaq. Kompozisiya mԥlum sulfonol vԥ
alkandan xeyli ucuz oldu÷undan tԥdbirin
tԥtbiqinԥ sԥrf olunan xԥrc az olur
++" "%<+"3" "+!4
<'"*= "* +0
ɂ.Ɇ.Ⱥɥɢ-ɡɚɞɟ, Ɇ.Ⱥ.Ɇɭɪɫɚɥɨɜɚ,
ɇ.Ƚ.Ɇɚɦɟɞɨɜ
1!
ɂɡɭɱɟɧɨ ɜɥɢɹɧɢɟ ɜɨɞɨɪɚɫɬɜɨɪɢɦɵɯ
ɫɨɥɟɣ ɥɢɝɧɨɫɭɥɶɮɨɧɨɜɵɯ ɤɢɫɥɨɬ, ɫɨɥɟɣ
ɧɟɮɬɹɧɵɯ ɧɚɮɬɟɧɨɜɵɯ ɤɢɫɥɨɬ ɢ ɩɨɥɢɝɥɢɤɨɥɟɣ, ɚ ɬɚɤɠɟ ɢɯ ɤɨɦɩɨɡɢɰɢɨɧɧɵɯ
ɫɨɫɬɚɜɨɜ ɧɚ ɷɮɮɟɤɬɢɜɧɨɫɬɶ ɜɨɡɞɟɣɫɬɜɢɹ ɧɚ
ɩɪɢɡɚɛɨɣɧɭɸ ɡɨɧɭ ɫɤɜɚɠɢɧ.
ɂɫɫɥɟɞɨɜɚɧɨ ɢɡɦɟɧɟɧɢɟ ɩɨɜɟɪɯɧɨɫɬɧɨɝɨ ɧɚɬɹɠɟɧɢɹ ɧɚ ɝɪɚɧɢɰɟ ɜɨɞɧɵɣ
ɪɚɫɬɜɨɪ
ɤɨɦɩɨɡɢɰɢɢ
ɤɟɪɨɫɢɧ,
ɫɦɚɱɢɜɚɟɦɨɫɬɢ ɝɢɞɪɨɮɨɛɧɨɣ ɩɨɜɟɪɯɧɨɫɬɢ,
ɚ ɬɚɤɠɟ ɤɚɩɢɥɥɹɪɧɨɣ ɩɪɨɩɢɬɤɢ ɤɜɚɪɰɟɜɨɝɨ
ɩɟɫɤɚ
ɧɟɮɬɶɸ
ɩɪɢ
ɤɨɧɰɟɧɬɪɚɰɢɢ
ɤɨɦɩɨɡɢɰɢɢ 0,05 ɢ 0,1%.
ɍɫɬɚɧɨɜɥɟɧɨ, ɱɬɨ ɩɨ ɢɡɦɟɧɟɧɢɸ
ɩɨɜɟɪɯɧɨɫɬɧɨɝɨ ɧɚɬɹɠɟɧɢɹ, ɫɦɚɱɢɜɚɟɦɨɫɬɢ
ɢ ɫɤɨɪɨɫɬɢ ɤɚɩɢɥɥɹɪɧɨɣ ɩɪɨɩɢɬɤɢ ɩɟɫɤɚ
ɧɟɮɬɶɸ
ɤɨɦɩɨɡɢɰɢɨɧɧɵɣ
ɫɨɫɬɚɜ
ɩɪɟɜɨɫɯɨɞɢɬ ɞɟɣɫɬɜɢɟ ɟɝɨ ɨɬɞɟɥɶɧɵɯ
ɤɨɦɩɨɧɟɧɬɨɜ. ɉɨɤɚɡɚɧɨ, ɱɬɨ ɧɚɥɢɱɢɟ ɜ
ɩɪɟɞɥɚɝɚɟɦɨɦ ɫɨɫɬɚɜɟ ɥɢɝɧɨɫɭɥɶɮɨɧɚɬɚ
ɩɨɥɢɦɟɪɧɨɝɨ ɬɢɩɚ, ɨɛɟɫɩɟɱɢɜɚɟɬ ɧɟ ɬɨɥɶɤɨ
ɦɨɸɳɢɣ ɷɮɮɟɤɬ, ɧɨ ɢ ɫɩɨɫɨɛɧɨɫɬɶ ɤ
ɢɡɨɥɹɰɢɢ ɜɨɞɨɧɨɫɧɵɯ ɩɪɨɩɥɚɫɬɤɨɜ.
dbiyyat
1. Ⱥɲɢɦɨɜ Ɇ.Ⱥ, Ʉɚɞɵɪɨɜ Ⱥ.ɒ ɢ ɞɪ.
ɂɡɭɱɟɧɢɟ ɩɨɜɟɪɯɧɨɫɬɧɨɝɨ ɧɚɬɹɠɟɧɢɹ ɢ
ɚɞɫɨɪɛɰɢɨɧɧɨɣ ɫɩɨɫɨɛɧɨɫɬɢ ɫɢɧɟɪɝɟɬɢɱɟɫɤɢɯ
ɫɦɟɫɟɣ
ɚɧɢɨɧɧɵɯ
ɉȺȼ
// ȼ ɤɧ.: ɉɪɢɦɟɧɟɧɢɟ ɷɦɭɥɶɝɚɬɨɪɨɜ,
ɞɟɷɦɭɥɶɝɚ-ɬɨɪɨɜ, ɮɥɨɬɨɪɟɚɝɟɧɬɨɜ ɢ
ɦɨɸɳɢɯ ɫɪɟɞɫɬɜ ɜ ɪɚɡɥɢɱɧɵɯ ɨɛɥɚɫɬɹɯ
ɧɚɪɨɞɧɨɝɨ ɯɨɡɹɣɫɬɜɚ. Ȼɚɤɭ: ɗɥɦ, 1968.
C.15-16.
2. Ʌɟɛɟɞɟɜɚ ɇ.ɇ, Ʌɭɧɟɜɚ ɇ.ɇ. ɉɪɢɦɟɧɟɧɢɟ
ɨɪɝɚɧɢɱɟɫɤɢɯ
ɪɚɫɬɜɨɪɢɬɟɥɟɣ
ɞɥɹ
ɩɪɨɰɟɫɫɨɜ ɫɦɟɲɢɜɚɸɳɟɝɨɫɹ ɜɵɬɟɫɧɟɧɢɹ
ɧɟɮɬɢ
//Ƚɟɨɥɨɝɢɹ,
ɝɟɨɮɢɡɢɤɚ
ɢ
ɪɚɡɪɚɛɨɬɤɚ ɧɟɮɬɹɧɵɯ ɦɟɫɬɨɪɨɠɞɟɧɢɣ.
2002, ʋ1. C. 49-51.
3. ɐɟɧ ɐɸɚɧ, ɍɬɚɨ ɋɹɨɦɢɧ, Ƚɚɨ Ʌɢɥɢ
Ɉɩɵɬɧɨ-ɩɪɨɦɵɲɥɟɧɧɵɟ
ɢɫɩɵɬɚɧɢɹ
ɬɟɯɧɨɥɨɝɢɢ ɜɨɡɞɟɣɫɬɜɢɹ ɧɚ ɩɥɚɫɬ
ɤɨɦɩɨɡɢɰɢɟɣ
ɳɟɥɨɱɟɣ,
ɉȺȼ
ɢ
ɩɨɥɢɦɟɪɨɜ // ɇɟɮɬɟɩɪɨɦɵɫɥɨɜɨɟ ɞɟɥɨ.
2002, ʋ 9. C. 49-53.
4. Mԥmmԥdov N.H. Neftçıxarmada quyu
süzgԥcinin açılma xüsusiyyԥtlԥrinin tԥdqiqi
// AMEA-nın xԥbԥrlԥri: Yer elmlԥri. 2002,
ʋ33. S.32-35.
Investigation of complex bottomhole zone
stimulation
I.M.Ali-zade, M.A.Mursalova,
N.G.Mamedov
Abstract
The impact of lignosulfonic acid
watersoluble salts, oily naphthenic acids salts,
and polyglycols, also their compositions upon
the of wells bottomhole zone stimulation
efficiency has been studied.
Interstate surface tension on water
solution of composition - kerosene interface,
hydrophobic surface wettability, also quartzes
sand capillary oil impregnation while 0.05% a
0.1% surfactant weight concentration has been
studied.
88
Elmi srlr, 2008(24)
Neftqazlayih It is established that by the value
surface tension decrease, value of netting
angle a velocity of sands oil-staining the
compositions out – perform the effect of
separate components.
It is shown, that polymer type
lignosulphonate provides the composition by
water isolation capacity besides washing
effect.
UOT 622.279.4
QUYUDIBI ZONANIN TMIZLNMSI ÜÇÜN YENI TRKIB
V.Q.Hüseynov, M.Q.Abdullayev, R..Yusifov
Mԥlumdur ki, neft quyularının
istismarının müԥyyԥn dövründԥ quyunun
hasilatının azalması baú verir. Bu ԥsasԥn
neftin tԥrkibindԥ olan a÷ır komponentlԥrin
quyudibi zonada süxurun sԥthinԥ çökԥrԥk
onun keçiriciliyinin azaltması hesabına baú
verir. Bunun qarúısını almaq üçün isԥ müxtԥlif
elmi-tԥdqiqat iúlԥri aparılmıúdır ki, burada
mԥqsԥd quyudibi zonada neftin süzülmԥ
sahԥsini geniúlԥndirmԥk, bu sahԥnin ilk
keçiriciliyini bԥrpa etmԥkdir [1,2,3] .
Quyudibi
zonanın
süzülmԥ
sahԥsinin bԥrpa olunaraq geniúlԥndirilmԥsi
üçün kimyԥvi üsullardan istifadԥ dԥ geniú
tԥtbiq olunur. B
u üsullardan turúularla
tԥsirdԥn yüksԥk sԥmԥrԥ alınır. Bu üsulun
sԥmԥrԥli olmasının sԥbԥblԥrindԥn biri dԥ odur
ki, turúu süxurlarla reaksiyaya girԥrԥk
mԥsamԥlԥri geniúlԥndirir. Hԥmçinin gilli
süxurlarda turúuların tԥtbiqindԥn, sudan fԥrqli
olaraq gilin úiúmԥsi baú vermir.
Qeyd etmԥk lazımdır ki, dԥniz
mԥdԥnlԥrinin yataqlarında yüksԥk molekullu
birlԥúmԥlԥrin miqdarı 10 %-dԥn çox oldu÷una
görԥ bu yataqlarda istilik-kimyԥvi üsulların
hԥm laya, tԥsir üçün hԥm dԥ istismar
quyularının quyudibi zonasının tԥmizlԥnmԥsi
üçün
tԥtbiqi
neft
hasilatının
intensivlԥúdirilmԥsinԥ tԥkan verԥ bilԥr.
Bu sԥbԥbdԥn dԥ quyudibi zonaya tԥsir
üçün yeni tԥrkib iúlԥnmiúdir.
Mԥlumdur
ki,
neftqazçıxarmanı
intensivlԥúdirmԥk üçün laya vԥ quyudibinԥ
vurulan maddԥlԥrin fiziki-kimyԥvi xassԥlԥrini
öyrԥnmԥdԥn onları texnoloji prosesdԥ
iúlԥtmԥk mümkün deyil. Bu sԥbԥbdԥn
quyuların quyudibi zonasının termo-kimyԥvi
üsulla iúlԥnmԥ texnologiyasının hazırlanması
üçün götürülԥn kompozisiyanın tԥrkibinin
fiziki-kimyԥvi
xassԥlԥri
ayrı-ayrılıqda
öyrԥnilmiúdir.
Quyudibi zonanın tԥmizlԥnmԥsi vԥ ilkin
süzülmԥ xarakteristikasının bԥrpa olunması
üçün xrom anhidridi (CrO3) istifadԥ edilir.
Xrom anhidridi güclü oksidlԥúdirici
xassԥsinԥ malikdir. Xrom anhidridi kristallik
formada olub, tünd qırmızı rԥngli hiqroskopik
maddԥdir. Havadan nԥmi intensiv olaraq çԥkir.
Suda istԥnilԥn hԥcmdԥ hԥll olur, nԥticԥdԥ
xromat turúusu( HCrO2 ) vԥ ya ikiqat xrom
(H2CrO4) turúuları ԥmԥlԥ gԥtirir. Bu turúular
aúa÷ı spirtlԥrlԥ, aseton vԥ bԥzi baúqa
hԥlledicilԥrlԥ oksidlԥúmԥ reaksiyasına girԥrԥk
böyük miqdarda istilik ayırır, yԥni reaksiya
ekzotermik xarakter daúıyır.:
3 CH3OH + 2H2CrO4 = 3 CH2O+
+Cr2O3 + 5H2O + 105.7 kkal
3 C2H5OH + 2H2CrO4 =
3C2H4O+
+Cr2O3+ 5Y2O +113.72kkal
Bu oksidlԥúmԥ reaksiyası butil spirtinԥ
kimi gedir.
Reaksiyada göstԥrilԥn istilik miqdarı
Gess qanununa ԥsasԥn tԥyin olunur. Sular –
dԥniz suyu, lay suyu vԥ úirin sulardır.
Tԥrkib üçün seçilmiú kompozisiyada
iútirak edԥcԥk digԥr komponentlԥrdԥn xlorid
turúusunun da yüksԥk ekzotermik reaksiyaları
mԥlumdur vԥ bu turúunun qԥlԥvilԥrlԥ
reaksiyasından çoxlu miqdarda istilik ayrılır.
Xlorid turúusunun sıxlı÷ı 1,19 q sm olub,
ԥrimԥ temperaturu -144,2 0 S, qaynama
temperaturu -84,9 0S, suda hԥll olma istiliyi
17,4 kkal/mol-dur. NaO qԥlԥvisi a÷ rԥngli
kristal maddԥdir. Suda vԥ spirtlԥrdԥ hԥll olunur.
350 – 400 0S-dԥ parçalanmadan sublimasiya
olunur. O hԥmçinin kaustik soda kimi dԥ tanınır
89
Elmi srlr, 2008(24)
Neftqazlayih vԥ sԥnayedԥ geniú istifadԥ olunur. Xlorid
turúusunun NaO ilԥ reaksiyası nԥticԥsindԥ
natrium xlorid vԥ su alınır. Bu isԥ suda
natrium xloridin olması sԥbԥbindԥn qԥlԥvi
mԥhlulunun qatılı÷ının azalmasına vԥ
fazalararası gԥrginliyin minimuma enmԥsinԥ
sԥbԥb olur. Mԥlum oldu÷u kimi fazalararası
gԥrginliyin azalması isԥ quyudibi zonanın
tԥmizlԥnmԥsinԥ müsbԥt tԥsir göstԥrir.
NaOH + HCL = NaCL + H2 O + 14 kkal
Göründüyü
kimi
reaksiya
nԥticԥsindԥ kifayԥt qԥdԥr istilik ayrılır. Bu
istilik isԥ istԥnilԥn neftin tԥrkibindԥ olan
istԥnilԥn a÷ır komponentlԥrin ԥrimԥsi üçün
kifayԥtdir. Bu istilik miqdarı mԥlum Qess
qanununa ԥsasԥn hesablanmıúdır. Qeyd
etdiyimiz kimi tԥklif olunan tԥrkibdԥ yüksԥk
oksidlԥúdirici olan xrom anhidridi dԥ iútirak
etdiyindԥn, faktiki olaraq reaksiyadan ayrılan
istilik miqdarı daha çox olacaqdır vԥ quyudibi
zonanın daha yaxúı tԥmizlԥnmԥsi baú
verԥcԥkdir. Quyudibi zonanın tԥmizlԥnmԥsi
üçün tԥklif etdiyimiz kompozisiya ilԥ
apardı÷ımız tԥcrübԥlԥr aúa÷ıdakı qayda ilԥ
aparılmıúdır: ԥvvԥlcԥ quyudibinin hԥr 1 m
effektiv qalınlı÷ına 0,3 -0,5 m olmaqla xrom
anhidridinin 0,5 – 1,0 %-li sulu mԥhlulu
hazırlanır. Hazırlanmıú bu mԥhlulda 20 %
natrium hidroksid qԥlԥvisi ԥlavԥ olunur. Yԥni
xrom anhidridinin 0,1 %-li mԥhlulundan 20%-li
natrium
hidroksid
qԥlԥvisinin
mԥhlulu
hazırlanır. Bu mԥhlullar mexaniki qarıúdırma
yolu ilԥ hazırlanır.
økinci bir qabda isԥ xlorid turúusunun
10 %-li mԥhlulu hazırlanır. Hazırlanmıú
mԥhlulun hissԥlԥri ilԥ modeldԥ neftin süzülmԥ
sürԥtinin bԥrpası prosesini öyrԥnԥn tԥcrübԥlԥr
aparılmıúdır. Tԥcrübԥlԥrdԥ tԥrkibin hissԥlԥri ya
paralel olaraq eyni vaxtda vԥ ya natrium
hidroksid qԥlԥvisinin xrom anhidridinin sulu
mԥhlulunda hԥll olmuú hissԥsini ԥvvԥlcԥ,
ardınca isԥ 10 %-li xlorid turúusu vurulmuúdur.
Tԥcrübԥlԥrin nԥticԥlԥri cԥdvԥldԥ verilmiúdir.
Cԥdvԥl
Tԥmizlԥnmԥyԥ qԥdԥr
ølkin
süzülmԥ
sürԥti
Vurulan
neftin
hԥcmi
14,1
14,0
14,1
13,7
14,0
13,5
8(1740)
8,5(1850)
9(2030)
7,5(1630)
8(1740)
8(1740)
Mԥsamԥli mühitin tԥmizlԥnmԥsi üçün
götürülԥn reagentlԥr, çԥki %-i ilԥ
Son
Xrom
Xlorid
Qԥlԥvi
Su
süzülmԥ anhidridi
turúusu
sürԥti
7,2
7,1
7,2
6,7
7,1
6,7
0,5
0,5
0,75
0,75
1,0
1,5
10
10
10
10
10
15
Cԥdvԥldԥn
göründüyü
kimi
komponentlԥrin çԥki ilԥ faizi artdıqca ilkin
süzülmԥ sürԥtinin (vԥ ya quyudibi zonanın
keçiriciliyinin) bԥrpası yüksԥlir. Lakin qeyd
etmԥk yerinԥ düúԥr ki, komponentlԥrin elԥ
qiymԥti olur ki, bu qiymԥtlԥrdԥn sonra onların
xüsusi çԥkisinin ümumi kompozisiyada
artması, ilkin süzülmԥ sürԥtinin cüzi miqdarda
qalxmasına sԥbԥb olur ki, bu da sԥmԥrԥlilik
cԥhԥtdԥn o qԥdԥr dԥ mԥqsԥdԥuy÷un sayılmır.
Bu halı nԥzԥrԥ alaraq quyudibi zonasının
0
5
5
10
10
15
qalanı
--“--“-“ -“-“-
Tԥmizlԥnmԥdԥn sonra
Neftin
süzülmԥ
sürԥti,
sm/saat
9,8
10,5
11,2
11,5
12,6
12,6
Neftin sü- zülmԥ
sürԥtinin bԥrpa
dԥrԥcԥsi,%
69,5
75,0
79,4
83,9
90,0
93,3
tԥmizlԥnmԥsi üçün tapılmıú yeni tԥrkibin
optimal variantı aúa÷ıdakı kimi tԥklif olunur:
Xrom anhidridi 0,5 - 1,0 %
10 %-li xlorid turúusu - 8,0 – 10,0 %
20% :-li natrium hidroksid - 8,0 – 10,0 %
Su - 83,5 – 79%
Qeyd edԥk ki suların müxtԥlif olması
tԥcrübԥlԥrin nԥticԥlԥrinԥ tԥsir etmir.
Tԥdqiqat iúlԥrinin nԥticԥsindԥ tԥklif
olunmuú kompozisiya ilԥ mԥdԥn úԥraitindԥ
sınaq iúlԥri aparılmıú vԥ tԥcrübԥdԥ alınmıú
90
Elmi srlr, 2008(24)
Neftqazlayih ɢ ɜɨɞɚ. ȼɵɞɟɥɟɧɧɚɹ ɬɟɩɥɨɬɚ ɞɨɫɬɚɬɨɱɧɚ ɞɥɹ
ɪɚɫɩɥɚɜɥɟɧɢɹ ɬɹɠɟɥɵɯ ɤɨɦɩɨɧɟɧɬɨɜ ɧɟɮɬɢ.
ɉɪɢɫɭɬɫɬɜɢɟ ɜ ɩɪɟɞɥɨɠɟɧɧɨɦ ɫɨɫɬɚɜɟ
ɯɪɨɦɨɜɨɝɨ ɚɧɝɢɞɪɢɞɚ (ɨɤɢɫɥɢɬɟɥɶ), ɭɫɢɥɢɜɚɟɬ ɷɤɡɨɬɟɪɦɢɱɧɨɫɬɶ ɪɟɚɤɰɢɢ ɢ ɫɩɨɫɨɛɫɬɜɭɟɬ ɭɜɟɥɢɱɟɧɢɸ ɝɥɭɛɢɧɵ ɜɨɡɞɟɣɫɬɜɢɹ. ȼ
ɪɟɡɭɥɶɬɚɬɟ ɜɨɫɫɬɚɧɚɜɥɢɜɚɟɬɫɹ ɧɚɱɚɥɶɧɚɹ
ɩɪɨɧɢɰɚɟɦɨɫɬɶ ɩɥɚɫɬɚ, ɢ ɩɪɨɢɡɜɨɞɢɬɟɥɶɧɨɫɬɶ ɫɤɜɚɠɢɧ.
ɉɪɢɜɨɞɹɬɫɹ ɪɟɡɭɥɶɬɚɬɵ ɥɚɛɨɪɚɬɨɪɧɵɯ
ɨɩɵɬɨɜ ɢ ɨɩɵɬɧɨ-ɩɪɨɦɵɲɥɟɧɧɵɯ ɢɫɩɵɬɚɧɢɣ.
nԥticԥlԥr praktikada da öz müsbԥt nԥticԥsini
göstԥrmiúdir.
dbiyyat
1.
Ʉɚɩɵɪɢɧ ɘ.ȼ., ɏɪɚɩɨɜɚ ȿ.ɂ.,
Ʉɚɲɢɰɢɧ Ⱥ.ȼ. ɂɫɩɨɥɶɡɨɜɚɧɢɟ ɤɨɦɩɥɟɤɫɧɨɣ ɬɟɯɧɨɥɨɝɢɢ ɜɬɨɪɢɱɧɨɝɨ ɜɫɤɪɵɬɢɹ
ɩɥɚɫɬɚ ɞɥɹ ɩɨɜɵɲɟɧɢɹ ɞɟɛɢɬɚ ɫɤɜɚɠɢɧ
//ɇɟɮɬɹɧɨɟ ɏɨɡɹɣɫɬɜɨ. 2001, ʋ6. C.58-61.
2.
Ƚɚɡɢɦɨɜ Ⱥ.Ɇ., ɂɦɚɦɚɥɢɤɨɜ ɘ.Ⱥ.,
Ɋɵɥɨɜ ɇ.ɂ. ȼɥɢɹɧɢɟ ɪɚɡɥɢɱɧɵɯ ɮɚɤɬɨɪɨɜ
ɧɚ ɩɪɨɞɨɥɠɢɬɟɥɶɧɨɫɬɶ ɨɫɜɨɟɧɢɹ ɫɤɜɚɠɢɧ
// Ȼɭɪɟɧɢɟ. 1983, ɜɵɩ. 2. C.14-16.
3.
ɇɭɪɢɟɜ
ɇ.Ȼ.
ɂɧɬɟɧɫɢɮɢɤɚɰɢɹ
ɞɨɛɵɱɢ ɧɟɮɬɢ ɧɚ ɦɟɫɬɨɪɨɠɞɟɧɢɹɯ Ʉɚɫɩɢɹ
//Ⱥɡɟɪɛɚɣɞɠɚɧɫɤɨɟ ɇɟɮɬɹɧɨɟ ɏɨɡɹɣɫɬɜɨ.
1998, ʋ2-3. C.39-40.
New composition for well bottom
hole treatment
V.Q.Huseynov, M.Q.Abdullaev, R.A.Yusifov
Abstract
" +"+! 4 "''"!
<'"" " +0
It is known that well production rate
decreases and well bottom-hole damages in the
wells with high content of heavy components
of oil such as asphaltene, gum and wax. Such
damages take place when the reservoir is
struck using clayey drilling mud.
The present article proposes new
composition for thermo-chemical treatment of
well bottom hole.
The composition comprises hydrochloric acid, alkali and oxidant. When these
components are mixed, exothermic reaction
takes place and sufficiently quantity of heat is
released as a result of this reaction. Sodium
chlorite and water is released at hydrochloric
acid and alkali reaction. Released heat is
sufficient for heavy oil components melting.
Presence of chromites anhydride aqueous
solution intensificates exothermic reaction and
promotes well bottom-hole cleaning. Initial
permeability of reservoir is regenerated, which
promotes well production rate to be increased.
Numerous laboratory and field tests
were carried out using a new composition. The
results of field test are positive and yield a
high economic effect.
ȼ.Ƚ.Ƚɭɫɟɣɧɨɜ, Ɇ.Ƚ.Ⱥɛɞɭɥɥɚɟɜ, Ɋ.Ⱥ.ɘɫɢɮɨɜ
1!
ɂɡɜɟɫɬɧɨ, ɱɬɨ ɜ ɧɟɮɬɹɧɵɯ ɫɤɜɚɠɢɧɚɯ,
ɩɪɨɞɭɰɢɪɭɸɳɢɯ
ɧɟɮɬɢ
ɫ
ɜɵɫɨɤɢɦ
ɫɨɞɟɪɠɚɧɢɟɦ
ɚɫɮɚɥɶɬɟɧɨɜ,
ɫɦɨɥ
ɢ
ɩɚɪɚɮɢɧɨɜ, ɱɚɫɬɨ ɩɪɨɢɫɯɨɞɢɬ ɭɯɭɞɲɟɧɢɟ
ɩɪɨɧɢɰɚɟɦɨɫɬɢ
ɩɪɢɡɚɛɨɣɧɨɣ
ɡɨɧɵ,
ɩɪɢɜɨɞɹɳɟɟ ɤ ɫɧɢɠɟɧɢɸ ɢɯ ɩɪɨɢɡɜɨɞɢɬɟɥɶɧɨɫɬɢ. ɋɭɳɟɫɬɜɟɧɧɨɟ ɡɚɝɪɹɡɧɟɧɢɟ ɩɪɢɡɚɛɨɣɧɨɣ ɡɨɧɵ ɩɪɨɢɫɯɨɞɢɬ ɬɚɤɠɟ ɩɪɢ
ɜɫɤɪɵɬɢɢ ɩɥɚɫɬɚ ɧɚ ɝɥɢɧɢɫɬɨɦ ɪɚɫɬɜɨɪɟ. ȼ
ɭɤɚɡɚɧɧɵɯ ɫɥɭɱɚɹɯ ɨɛɵɱɧɨ ɩɪɨɢɡɜɨɞɢɬɫɹ
ɨɛɪɚɛɨɬɤɚ ɩɪɢɡɚɛɨɣɧɨɣ ɡɨɧɵ ɫɤɜɚɠɢɧ
ɪɚɡɥɢɱɧɵɦɢ ɫɨɫɬɚɜɚɦɢ. ȼ ɩɪɟɞɫɬɚɜɥɟɧɧɨɣ
ɪɚɛɨɬɟ ɩɪɢɜɨɞɢɬɫɹ ɧɨɜɵɣ ɫɨɫɬɚɜ ɞɥɹ
ɬɟɪɦɨɯɢɦɢɱɟɫɤɨɣ ɨɛɪɚɛɨɬɤɢ ɩɪɢɡɚɛɨɣɧɨɣ
ɡɨɧɵ ɫɤɜɚɠɢɧ.
ɉɪɟɞɥɨɠɟɧɧɵɣ
ɫɨɫɬɚɜ
ɜɤɥɸɱɚɟɬ
ɫɨɥɹɧɚɹ ɤɢɫɥɨɬɭ, ɳɟɥɨɱɶ ɢ ɨɤɢɫɥɢɬɟɥɶ. ɉɪɢ
ɤɨɧɬɚɤɬɟ ɤɨɦɩɨɧɟɧɬɨɜ ɫɨɫɬɚɜɚ ɩɪɨɢɫɯɨɞɢɬ
ɷɤɡɨɬɟɪɦɢɱɟɫɤɚɹ ɪɟɚɤɰɢɹ. ȼ ɩɪɨɰɟɫɫɟ
ɪɟɚɤɰɢɢ ɫɨɥɹɧɨɣ ɤɢɫɥɨɬɵ ɫ ɝɢɞɪɨɤɫɢɞɨɦ
ɧɚɬɪɢɹ (ɳɟɥɨɱɶ) ɨɛɪɚɡɭɟɬɫɹ ɯɥɨɪɢɞ ɧɚɬɪɢɹ
91
Elmi srlr, 2008(24)
Neftqazlayih UOT 661.185.1.004.14:622.276.5
YÜKSK ÖZLÜLÜKLÜ NEFTLRN REOLOJ XÜSUSYYTLRN
YAXILADIRILMAQ ÜÇÜN TB SAM-ların STFAD PERSPEKTVLR
M..Mürslova, N.B.Nuriyev, F.N.A\abalayev
Son illԥrdԥ Qalmaz yata÷ının kompleks
mԥnimsԥnilmԥsi vԥ istismarı üzrԥ geniú iúlԥr
hԥyata keçirilmiúdir. Yeni hasilat quyuları
qazılaraq fԥaliyyԥtdԥ olan quyu fondu
geniúlԥndirilmiú, neft istehsalı artırılmıúdır.
Lakin hasil olunan neftin tԥrkibindԥ a÷ır
komponentlԥrin
–
asfalt
vԥ
qԥtran
birlԥúmԥlԥrinin miqdarının çox olması onun
özlülüyünü yüksԥldir, bu isԥ quyuların
istismarı
zamanı
müxtԥlif
texnoloji
mürԥkkԥblԥúmԥlԥrԥ sԥbԥb olur [1].
Qalmaz yata÷ı quyularında lay
tԥzyiqinin yüksԥk olmasına baxmayaraq quyu
mԥhsulunun anomal reoloji xüsusiyyԥtlԥri
neftin hasilatını çԥtinlԥúdirir. Neftin yüksԥk
özülü
olması
quyuların
mԥhsulunun
mԥrkԥzlԥúdirilmiú yı÷ım vԥ nԥqlinԥ imkan
vermir vԥ hasil olunan neft hԥr quyu üçün
qazılmıú açıq anbarlara toplanır.
Aparılmıú tԥdqiqatlar göstԥrmiúdir ki,
Qalmaz neftlԥrinin tԥrkibindԥ asfalt-qԥtran
birlԥúmԥlԥrinin miqdarı 80%, birlԥúmiú halda
suyun miqdarı isԥ 30%-ԥ kimi olur. Ayrı-ayrı
quyuların neftinin donma temperaturu 00C-dԥn
aúa÷ıdır (cԥdvԥl 1).
Neftlԥrin özlülüyünün yüksԥk olması,
layın quyudibi zonasında a÷ır komponentlԥrin
yı÷ılması, hԥmçinin layın keçiriciliyinin aúa÷ı
düúmԥsi sԥbԥbindԥn quyuların hasilatı qısa
istismar dövrü ԥrzindԥ azalmıú, fontan
rejimindԥ iúlԥyԥn quyular fasilԥlԥrlԥ iúlԥmiúdir.
østismarın ilkin dövründԥ yüksԥk tԥzyiqlԥrԥ
malik olan (Pb.a.= 7,0 MPa, Pbuf.= 4,0 MPa)
quyuda boruarxası tԥzyiqin yüksԥk olmasına
baxmayaraq bufer tԥzyiqi sıfıra qԥdԥr
azalmıúdır
Bununla ԥlaqԥdar olaraq, Qalmaz
yata÷ı üçün neftlԥrin özlülüyünü effektiv
azaldan reagentlԥrin yaradılması vԥ istifadԥsi
aktual mԥsԥlԥlԥrdԥn biridir.
Cԥdvԥl 1
ʋ
1
2
3
4
5
Göstԥricilԥr
200C-dԥ sıxlı÷ı, kq/m3
Donma temperaturu, 0C
Kinematik özlülük, 600C- dԥ, mm2/s
Birlԥúmiú halda suyun miqdarı, %
Tԥrkibi, %
– qԥtran + asfalten
– parafin
420
982,5
<0
308,0
16,0
423
976,5
<0
302,8
15,0
78,0
1,50
79,0
1,20
Quyu ʋ
54
945,9
<0
157,1
–
76,5
1,21
418
942,4
<0
353,5
2,0
–
–
neft naften turúuları istifadԥ olunmuúdur. Belԥ
reagentlԥrin ԥsas üstün cԥhԥti onların tԥrkibinԥ
daxil olan birlԥúmԥlԥrin neftlԥ uy÷unlu÷u,
daha yüksԥk sԥthi-aktivliyi vԥ xammal
bazasının mövcud olmasıdır. Bundan baúqa,
bu reagentlԥr ucuzdur vԥ neftin emalı
proseslԥrinԥ tԥsir etmir [3].
Naften
turúuları
neft
emalı
zavodlarında
istehsal
olunan
yanacaq
fraksiyalarının
(kerosin, dizel yanaca÷ı)
tԥmizlԥnmԥsi zamanı alınır.
Tԥrkibindԥ böyük miqdarda asfalt vԥ
qԥtran birlԥúmԥlԥrinin olması neftlԥrin
özlülüyünü azaldan reagentlԥrin seçilmԥsini
çԥtinlԥúdirir. Belԥ ki, aktiv mԥrkԥzlԥrԥ malik
olan yüksԥk molekul kütlԥli asfalt vԥ qԥtran
birlԥúmԥlԥri ԥksԥr inhibitorları tԥcrid edԥrԥk
onların tԥsirini aradan qaldırır vԥ inhibitorların
böyük sԥrflԥ istifadԥ olunması tԥlԥb olunur [2].
Bununla ԥlaqԥdar olaraq Qalmaz neftlԥrinin
özlülüyünün aúa÷ı salmaq üçün neftin
komponentlԥrinԥ uy÷un olan aúa÷ı molekulu
92
Elmi srlr, 2008(24)
Neftqazlayih Neft naften turúularının göstԥricilԥri
cԥdvԥl 2 -dԥ verilmiúdir.
Cԥdvԥl 2
Göstԥricilԥr
1
2
3
4
5
0
Göstԥricilԥrin qiymԥti
0,93-1,06
28,0-30,0
70,0
22,0
7,65 (0,125%-li mԥhlul)
5,50 (1,0%-li mԥhlul)
3
20 C-dԥ sıxlıq, q/sm
300C-dԥ özlülük, sSt
Naften turúularının miqdarı, %
Suda hԥll olması, mq/l
Su-solvent sԥrhԥddindԥ sԥthi gԥrilmԥ, 10-3 N/m
Neft naften turúularının hԥlledicisiz
Qalmaz neftlԥrinԥ 0,1-0,4% miqdarında ԥlavԥ
olunması onların özlülüyünü
azalmasını tԥmin edir (cԥdvԥl 3).
45,0-54,0%
Cԥdvԥl 3
Reagentin neftdԥ
qatılı÷ı, %
Neft-reagentsiz
0,1
0,2
0,3
0,4
Quyu ʋ 420
Neftin özlülüyü,
Özlülüyün
600C-dԥ, sSt
azalma dԥrԥcԥsi,
%
308,0
–
267,0
13,3
231
25,0
187
39,3
143
53,6
4
5
302,8
251,0
208,1
165,0
-
–
17,1
31,3
45,5
-
yüngül neftdԥ vԥ ya qaz kondensatında
5-10%-li mԥhlulu istifadԥ olunmuúdur.
øúlԥnmiú AKA-05 reagentinin göstԥricilԥri
cԥdvԥl 4-dԥ verilmiúdir.
Cԥdvԥl 4
Reagentin
özülü
neftdԥ
yaxúı
paylanmasını tԥmin etmԥk vԥ onun tԥsirini
güclԥndirmԥk mԥqsԥdilԥ naften turúusunun
ʋʋ
1
2
3
Quyu ʋ 423
Neftin özlülüyü,
Özlülüyün azalma
600C-dԥ, sSt
dԥrԥcԥsi, %
Göstԥricilԥr
200C-dԥ sıxlıq, q/sm3
300C-dԥ özlülük, sSt
Tԥrkibi, %:
-naften turúuları
-yüngül neft vԥ ya kondensat
rԥngi
hԥll olması
Göstԥricilԥrin qiymԥti
0,85-0,87
3,19
5-10
90-95
Tünd qԥhvԥyi
Neftdԥ vԥ neft mԥhsullarında hԥll olur
Tԥdqiqatlar göstԥrmiúdir ki, hԥll olmuú halda reagentin istifadԥsi özlülüyü daha da aúa÷ı
salma÷a imkan verir (cԥdvԥl 5)
Cԥdvԥl 5
Reagentin neftdԥ
qatılı÷ı, %
Neft-reagentsiz
0,1
0,2
0,3
0,4
Quyu ʋ 420
Neftin özlülüyü, Özlülüyün azalma
dԥrԥcԥsi,%
600C-dԥ, sSt
308,0
–
217,6
29,5
172,5
44,2
120,1
61,0
75,2
75,6
93
Quyu ʋ 423
Neftin özlülüyü,
Özlülüyün azalma
600C-dԥ, sSt
dԥrԥcԥsi, %
302,8
–
213,0
29,7
165,4
45,5
113,2
62,7
69,5
77,2
Elmi srlr, 2008(24)
Neftqazlayih Ԥlԥt-dԥniz yata÷ı neftlԥr ԥsasԥn
susuzdur, 200C-dԥ sıxlı÷ı 900-950 kq/m3,
donma temperaturu 30-400C, neftlԥrin
tԥrkibindԥ
parafin
vԥ
asfalt-qԥtran
birlԥúmԥlԥrinin miqdarı 20%-dir.
Quyular qazlift rejimindԥ 5-10 t/gün
hasilatla iúlԥyir. Aparılmıú tԥdqiqatların
mԥqsԥdi, boru arxası fԥzaya dozalarla fasilԥsiz
kimyԥvi reagentlԥr vurmaqla yüksԥk özlülüklü
neft quyularının hasilatını artırmaqdır. Bu üsul
özlülüyü aúa÷ı salan reagentin neftlԥ
qarıúmasını iúçi agentin ԥhatԥsindԥn kԥnar
sahԥdԥ – filtr zonasında axının yüksԥk
temperaturunda tԥmin edir. Temperaturun
yüksԥk olması reagentin neftdԥ paylanmasını
vԥ qazın disperqasiyasını yaxúılaúdırır.
Ԥlԥt-dԥniz yata÷ı neftlԥrindԥ naften
turúularının Bulla-dԥniz yata÷ı kondensatında
mԥhlulu tԥdqiq olunmuúdur. Reagentin neftdԥ
0,1% qatılı÷ında özlülük 256,6 sSt-dan
140,7 sSt-a qԥdԥr azalmıúdır.
Dinamik özüllük, mPa s
«Reotest-2»
reoviskozimetrindԥ
Qalmaz neftinin reoloji xüsusiyyԥtlԥrinin
tԥdqiqi göstԥrmiúdir ki, AKA-05 reagentinin
neftԥ ԥlavԥ olunması onun hԥrԥkԥtini mԥhdudlaúdıran strukturun da÷ılmasını tԥmin edir.
Belԥ ki, 400J-dԥ reagentsiz neftdԥ sürüúmԥ
sürԥtinin artması ilԥ onun dinamik özlülüyü
artaraq Dr= 150 s-1 qiymԥtindԥ 350 sPz olursa,
neftin tԥrkibindԥ 0,3% reagent olduqda bu
göstԥrici sürüúmԥ sürԥtinin dԥyiúmԥsindԥn asılı
olmayaraq 170-180 sPz hԥddindԥ qԥrarlaúır
(úԥkil 1).
Qalmaz yata÷ında AKA-05 reagentinin
mԥdԥn sınaqları aparılmıúdır. ùtanqlı dԥrinlik
nasosu ilԥ istismar olunan quyuya reagent
boruarxası fԥzadan dozalarla verilmiúdir.
Mԥdԥn
sınaqları
nԥticԥsindԥ
müԥyyԥn
olunmuúdur ki, reagentin 0,3% sԥrfindԥ neftin
özlülüyü 60,0%, birlԥúmiú halda suyun
miqdarı isԥ 28%-dԥn 3%-ԥ kimi azalmıúdır.
AKA-05 reagenti Qalmaz yata÷ı
neftlԥri ilԥ yanaúı Ԥlԥt-dԥniz yata÷ının yüksԥk
özlülüklü, parafinli neftlԥrindԥ yoxlanılmıúdır.
Yerd ԥyi úmԥ qradiyenti,s
ùԥk 1. 420 saylı quyunun özlülüyünün AKA-05 reagentin tԥsirindԥn dԥyiúmԥsi
1 -reagentsiz neft, 2-neft+3% AKA-05
94
Elmi srlr, 2008(24)
Neftqazlayih 35
$&''' &
c,%
30
2
25
20
15
10
1
5
0
0
1
2
3
C, %
ùԥk.2.
Ԥlԥt-dԥniz yata÷ı neftin özlülüyün qaz kondensatının vԥ AKA-05
rɟagentin gatılı÷lından asılı olaraq dԥyiúmԥsi
1- neft+kondensat, 2-neft+AKA-05
ùԥkil 2-dԥ hԥlledicinin vԥ reagentin
neftin özlülüyünԥ tԥsiri göstԥrilmiúdir.
Göründüyü kimi 3,0% qatılıqda tԥmiz hԥlledici
neftin özlülüyünü 6,0% azaltdı÷ı halda, hԥmin
miqdarda reagentin tԥsirindԥn özlülüyün
dԥyiúmԥsi 30,5% olur.
Belԥliklԥ, aparılmıú tԥdqiqatlardan
görünür ki, AKA-05 reagenti yüksԥk
özlülüklü, qԥtranı vԥ parafinli neftlԥrin
özlülüyünü effektiv aúa÷ı salır vԥ su-neft
emulsiyasının da÷ılmasını asanlaúdırır. østehsal
bazası olan, yerli vԥ ucuz mԥhsullardan ibarԥt
olan AKA-05 reagentinin hazırlanması
texnoloji cԥhԥtdԥn asan vԥ istifadԥsi ԥlveriúli
oldu÷undan onun mԥdԥnlԥrdԥ tԥtbiqi böyük
perspektivԥ malikdir. AKA-05 reagenti üzrԥ
hazırlanmıú texniki sԥnԥdlԥr Qalmaz yata÷ının
abadlaúdırılması
layihԥsindԥ
tԥklif
olunmuúdur.
2.
ɒɚɦɪɚɣ ɘ.ȼ, Ƚɭɫɟɜ ȼ.ɂ., ɉɨɤɪɨɜɫɤɢɣ ȼ.Ⱥ. ɉɪɟɞɨɬɜɪɚɲɟɧɢɟ ɨɬɥɨɠɟɧɢɹ
ɩɚɪɚɮɢɧɚ ɢ ɚɫɮɚɥɶɬɨ-ɫɦɨɥɢɫɬɵɯ ɜɟɳɟɫɬɢɜ
ɜ ɞɨɛɵɱɟ ɧɟɮɬɢ. Ɇ.: ɇɟɞɪɚ, 1987. 58 ɫ.
3.
Ƚɭɪɜɢɱ
Ʌ.Ɇ.,
ɒɟɪɫɬɧɟɜ
ɇ.Ɇ.
Ɇɧɨɝɨɮɭɧɤɰɢɨɧɚɥɶɧɵɟ ɤɨɦɩɨɡɢɰɢɢ ɉȺȼ ɜ
ɬɟɯɧɨɥɨɝɢɱɟɫɤɢɯ ɨɩɟɪɚɰɢɹɯ ɧɟɮɬɟɞɨɛɵɱɢ.
Ɇ.: ȼɇɂɂɈɗɇȽ, 1991. 276 ɫ.
>+<! <%4 <"$
>
2 4 **W/4 ""3W+$
$!+! +""4$ 1!
Ɇ.Ⱥ.Ɇɭɪɫɚɥɨɜɚ, ɇ.Ȼ.ɇɭɪɢɟɜ,
Ɏ.ɇ.Ⱥɝɚɛɚɥɚɟɜ
1!
ɉɪɢɜɟɞɟɧɵ ɪɟɡɭɥɶɬɚɬɵ ɢɫɫɥɟɞɨɜɚɧɢɹ ɜɵɫɨɤɨɜɹɡɤɢɯ ɧɟɮɬɟɣ ɦɟɫɬɨɪɨɠɞɟɧɢɣ
Ʉɚɥɦɚɡ ɢ Ⱥɥɹɬɵ-ɞɟɧɢɡ. Ɉɛɨɫɧɨɜɚɧɚ
ɰɟɥɟɫɨɨɛɪɚɡɧɨɫɬɶ ɢɫɩɨɥɶɡɨɜɚɧɢɹ ɩɪɢɪɨɞɧɵɯ ɉȺȼ – ɧɟɮɬɹɧɵɯ ɧɚɮɬɟɧɨɜɵɯ ɤɢɫɥɨɬ ɜ
ɤɚɱɟɫɬɜɟ ɩɨɧɢɡɢɬɟɥɹ ɜɹɡɤɨɫɬɢ ɧɟɮɬɟɣ,
ɨɬɥɢɱɚɸɳɢɯɫɹ ɩɨɜɵɲɟɧɧɵɦ ɫɨɞɟɪɠɚɧɢɟɦ
ɚɫɮɚɥɶɬɨ-ɫɦɨɥɢɫɬɵɯ ɜɟɳɟɫɬɜ.
ɍɫɬɚɧɨɜɥɟɧɨ, ɱɬɨ ɧɟɮɬɹɧɵɟ ɤɢɫɥɨɬɵ
ɩɪɢ ɤɨɧɰɟɧɬɪɚɰɢɢ 0,1-0,4% ɩɨɧɢɠɚɸɬ
ɜɹɡɤɨɫɬɶ Ʉɚɥɦɚɡɫɤɨɣ ɧɟɮɬɢ ɧɚ 45-54%
dbiyyat
1.
Ⱥɝɚɟɜ ɋ.Ƚ., Ȼɟɧɚɬɨɜ ȼ.ȼ. ɂɫɫɥɟɞɨɜɚɧɢɟ ɪɟɨɥɨɝɢɱɟɫɤɢɯ ɫɜɨɣɫɬɜ ɜɹɡɤɨɣ ɧɟɮɬɢ
Ȼɭɝɪɟɜɚɬɨɜɫɤɨɝɨ ɦɟɫɬɨɪɨɠɞɟɧɢɹ //ɍɫɩɟɯɢ
ɫɨɜɪɟɦɟɧɧɨɝɨ ɟɫɬɟɫɬɜɨɡɧɚɧɢɹ. 2003, ʋ9.
C.63.
95
Elmi srlr, 2008(24)
Neftqazlayih ɫɨɨɬɜɟɬɫɬɜɟɧɧɨ, ɚ ɜ ɤɨɦɩɨɡɢɰɢɢ ɫ
ɪɚɫɬɜɨɪɢɬɟɥɟɦ ɞɨ 75%.
ɉɨɤɚɡɚɧɨ ɩɨɥɨɠɢɬɟɥɶɧɨɟ ɜɥɢɹɧɢɟ
ɩɪɢɪɨɞɧɵɯ ɉȺȼ ɧɚ ɪɟɨɥɨɝɢɱɟɫɤɢɟ ɯɚɪɚɤɬɟɪɢɫɬɢɤɢ ɧɟɮɬɟɣ.
Ɋɚɡɪɚɛɨɬɚɧɧɵɟ ɪɟɤɨɦɟɧɞɚɰɢɢ ɩɪɟɞɥɨɠɟɧɵ ɞɥɹ ɢɫɩɨɥɶɡɨɜɚɧɢɹ ɩɪɢ ɨɛɭɫɬɪɨɣɫɬɜɟ ɦɟɫɬɨɪɨɠɞɟɧɢɹ Ʉɚɥɦɚɡ, ɚ ɬɚɤɠɟ
ɞɥɹ ɩɨɜɵɲɟɧɢɹ ɩɪɨɢɡɜɨɞɢɬɟɥɶɧɨɫɬɢ ɫɤɜɚɠɢɧ ɦɟɫɬɨɪɨɠɞɟɧɢɹ Ⱥɥɹɬɵ-ɞɟɧɢɡ.
The results of investigations of Kalmas
and Alyat-deniz field’s high-viscous oils are
shown.
Expediency of natural surfactants –
petroleum naphthenic acids, as oil viscosity
reducing agent having high asphalt and wax
content is motivated.
It is determined that petroleum acids
under 0.1-0.4% of concentration reduce
viscosity of Kalmas oils for 45-54%
accordingly but in composition with solvent –
to 75%. Positive influence of natural
surfactants upon oil rheological characteristics
is shown. Developed recommendations have
been suggested for Kalmas field development
and to increase wells recovery rate at Alyatdeniz field.
Prospects of natural surfactants
application for improvement of high-viscous
oils rheological characteristics
M.A.Mursalova, N.B.Nuriyev,
F.N.Agabalayev
Abstract
UOT 622.276.1/4
BAHAR YATA@ININ ILNMSI PROSESIND
BLOKLARARASI LAQNIN V QUYULARIN QARILIQLI TSIRININ TDQIQI
M..Hüseynov, V.C. Abdullayev, K.M. Nbiyev
arasında
ԥlaqԥnin
olub-olmaması
öyrԥnilmiúdir. Bu mԥqsԥdlԥ X horizont, OÜQ
lay dԥstԥsinin birinci vԥ ikinci, ikinci vԥ
üçüncü blokları arasında olan hԥr bir qırılma
üçün ayrı-ayrılıqda qarúılıqlı ԥlaqԥnin 0, 25 vԥ
100% qiymԥtlԥrindԥ tԥkrar hesablamalar
aparılmıú vԥ faktiki qiymԥtlԥ yoxlanılmıúdır.
Hesabatların nԥticԥlԥrinԥ ԥsasԥn mԥlum
olmuúdur ki, hԥr iki horizont birinci vԥ ikinci
bloklar arasında ԥlaqԥ 25%, ikinci vԥ üçüncü
blokları arasında ԥlaqԥ isԥ 18% tԥúkil edir
(ùԥkil 3-4). Bloklararası ԥlaqԥ, hԥmçinin
tԥzyiqin paylanma ԥyrilԥrinԥ (izobarlara)
ԥsasԥn dԥ tԥdqiq edilmiú vԥ ԥlaqԥnin olması
tԥsdiq olunmuúdur.
Daha sonra X horizont, OÜQ lay
dԥstԥsindԥ istismarı müddԥtindԥ quyulararası
ԥlaqԥni öyrԥnmԥk üçün quyuların drenaj
radiusu, drenaj ԥmsalı vԥ korrelyasiya
ԥmsalları hesablanmıúdır.
Yataqların iúlԥnmԥ göstԥricilԥrinԥ
nԥzarԥt etmԥk üçün, onların iúlԥnmԥsi
dövründԥ bloklararası ԥlaqԥnin vԥ istismar
quyu úԥbԥkԥsi arasında yaranan qarúılıqlı
tԥsirin öyrԥnilmԥsi mühüm ԥhԥmiyyԥt kԥsb
edir.
Bahar yata÷ının X horizont, OÜQ lay
dԥstԥsindԥ bloklararası ԥlaqԥnin öyrԥnilmԥsi
üçün müasir komputer proqramlarından
istifadԥ etmԥklԥ bu layların hidrodinamiki
modeli
yaradılmıúdır.
Yaradılmıú
hidrodinamiki modelin yata÷ın iúlԥnmԥ tarixini
tam tԥsvir etmԥsi illik hasilatlar vԥ tԥzyiqin
ölçülmüú qiymԥtlԥrinԥ ԥsasԥn yoxlanılmıú,
baúqa sözlԥ, çıxarılmıú cԥm kondensat, qaz, su
hasilatlarına görԥ iúlԥnmԥ tarixi bԥrpa
edilmiúdir (ùԥkil 1-2.).
Bundan sonra tektonik qırılmalarının
nԥ dԥrԥcԥdԥ keçirici olması, baúqa sözlԥ
birinci–ikinci vԥ ikinci–üçüncü bloklar
96
Elmi srlr, 2008(24)
Neftqazlayih
Bahar_X_COMPss_new QGP QGPH
P
P 1
7000
GAS PRODUCTION RATE (MSCM / DAY)
6000
5000
000
3000
2000
1000
0
01 70
06 75
12 80
06 86
11 91
05 97
11 02
0 08
TIME (DAYS)
ùԥk 1. X horizont üzrԥ qaz hasilatının bԥrpa ԥyrisi
QGPH QGP
P
1
P
Ps
P
P s
GAS PRODUCTION RATE (MSCM / DAY)
2000
1500
1000
500
0
09 72
06 75
03 78
12 80
09 83
06 86
03 89
11 91
08 9
05 97
02 00
TIME (DAYS)
ùԥk. 2. QÜQ horizontu üzrԥ qaz hasilatının bԥrpa ԥyrisi
97
Elmi srlr, 2008(24)
Neftqazlayih ùԥk. 3. Bahar yata÷ı üzrԥ hidrodinamik model vԥ qırılmaların tԥsviri
QGP QGPH
P
P 0% a s
P
P 25% a s
P
P 100% a s
P 1
P
s
2000
GAS PRODUCTION RATE (MSCM / DAY)
1500
1000
500
0
09 72
06 75
03 78
12 80
09 83
06 86
03 89
11 91
08 9
05 97
02 00
TIME (DAYS)
ùԥk. 4. Tektonik qırılmalar arasında keçiriciliyin 0, 25 vԥ 100% verilmiú
qiymԥtlԥrindԥ tԥdqiqi vԥ faktiki qiymԥtlԥrlԥ müqayisԥ ԥyrisi
98
Elmi srlr, 2008(24)
Neftqazlayih X horizontun istismar quyularının
drenaj radiusu xԥritԥsi qurulmuúdur. Bu xԥritԥ
çıxarılan neft, su, sԥrbԥst qaz vԥ kondensatın
lay úԥraitindԥ tutdu÷u hԥcmԥ ԥsasԥn
hesablanmıúdır.
Müԥyyԥn edilmiúdir ki, bir sıra quyular
ԥsas istismar quyularının drenaj sahԥsindԥ
yerlԥúmԥklԥ kiçik drenaj sahԥsini ԥhatԥ edirlԥr.
Xԥritԥyԥ ԥsasԥn quyuların bloklarda sahԥ üzrԥ
sԥmԥrԥli yerlԥúdirilmԥsini tԥyin etmԥk vԥ
optimal sayda hasilat quyularının qazılmasını
proqnozlaúdırmaq mümkündür.
Analoji olaraq kondensat hasilatına
görԥ quyuların drenaj zonaları xԥritԥlԥri
qurulmuúdur.
Hԥr bir horizontda (X, QÜQ) quyular
arasında ԥmԥlԥ gԥlԥn qarúılıqlı ԥlaqԥni tԥyin
etmԥk üçün drenaj ԥmsalları tԥyin edilmiú vԥ
xԥritԥlԥri qurulmuúdur.
Aparılmıú
hesabatlar
nԥticԥsindԥ,
bԥrabԥr korrelyasiya ԥmsalları xԥritԥsi
qurulmuú vԥ bunun ԥsasında quyular arası
qarúılıqlı ԥlaqԥnin zԥif vԥ yaxud güclü olması
müԥyyԥn edilmiúdir. Göstԥrilmiúdir ki,
korrelyasiya ԥmsalı 0,5-dԥn kiçik olan
sahԥlԥrdԥ quyular arasındakı qarúılıqlı ԥlaqԥnin
zԥif oldu÷unu göstԥrir. Korrelyasiya ԥmsalı
0,5-dԥn böyük olan sahԥdԥ yerlԥúԥn quyuların
qarúılıqlı ԥlaqԥsi nisbԥtԥn yüksԥkdir.
Hԥmçinin material balansından istifadԥ
etmԥklԥ X horizont vԥ QÜQ lay dԥstԥsinin
ilkin ehtiyatı vԥ çıxarıla bilԥn qalıq ehtiyatı
qiymԥtlԥndirilmiú, tԥzyiqin illԥr üzrԥ dԥyiúmԥ
dinamikası izlԥnmiú vԥ proqnozlaúdırılmıúdır.
Simulation //SPE Journal, p. 183-194 (June,
1978).
5. Wallis J.R., Incomplete Gaussian
Elimination as a reconditioning for
Generalized Conjugate Gradient Acceleration
//SPE Journal paper 12265 presented at VIPCORE REFERENCE MANUAL A-532
Landmark - R2003.0 the Seventh SPE
Symposium on Numerical Simulation, San
Francisco (1983).
6. Penelous A., Rauzy E., Freze R. A
Consistent Correction for Redlich-KwongSoave Volumes //Fluid Phase Equilibrium
(1982) V. 8, p. 7-23. VIP-CORE REFERENCE MANUAL R2003.0 - Landmark
A-533
7. Robinson D.B., Peng D., Chung Y.,
The Development of the Peng-Robinson
Equation of State and it’s Application to Phase
Equilibrium in a VIP-CORE REFERENCE
MANUAL A-534 Landmark // R2003.0
System Containing Methanol, Fluid Phase
Equilibra (1985), V. 24, p. 25-41.
++" %0'"W" +4 %"+!4 +0 <"p++
'"! %+!""04 &$
Ɇ.Ⱥ.Ƚɭɫɟɣɧɨɜ, ȼ.Ⱦ.Ⱥɛɞɭɥɥɚɟɜ,
Ʉ.Ɇ. ɇɚɛɢɟɜ
1!
ȼɚɠɧɨɟ ɡɧɚɱɟɧɢɟ ɞɥɹ ɤɨɧɬɪɨɥɹ ɢ
ɪɟɝɭɥɢɪɨɜɚɧɢɹ ɪɚɡɪɚɛɨɬɤɢ ɦɟɫɬɨɪɨɠɞɟɧɢɣ
ɢɦɟɟɬ ɢɡɭɱɟɧɢɟ ɦɟɠɛɥɨɱɧɵɯ ɫɜɹɡɟɣ ɢ
ɜɡɚɢɦɨɞɟɣɫɬɜɢɹ ɦɟɠɞɭ ɷɤɫɩɥɭɚɬɚɰɢɨɧɧɵɦɢ ɫɤɜɚɠɢɧɚɦɢ.
ɋ ɰɟɥɶɸ ɢɡɭɱɟɧɢɹ ɦɟɠɛɥɨɱɧɵɯ
ɫɜɹɡɟɣ ɜ ɏ ɝɨɪɢɡɨɧɬɟ ɢ ɜ ɩɚɱɤɟ ɩɥɚɫɬɨɜ
ɇɄɉ ɧɚ ɨɫɧɨɜɟ ɝɟɨɥɨɝɢɱɟɫɤɢɯ ɞɚɧɧɵɯ
ɫɨɡɞɚɧɵ
ɝɢɞɪɨɞɢɧɚɦɢɱɟɫɤɢɟ
ɦɨɞɟɥɢ
ɭɤɚɡɚɧɧɵɯ ɨɛɴɟɤɬɨɜ ɫ ɩɪɢɦɟɧɟɧɢɟɦ
ɫɨɜɪɟɦɟɧɧɵɯ ɤɨɦɩɶɸɬɟɪɧɵɯ ɩɪɨɝɪɚɦɦ.
ɉɨɥɧɨɟ ɨɩɢɫɚɧɢɟ ɢɫɬɨɪɢɢ ɪɚɡɪɚɛɨɬɤɢ
ɦɟɫɬɨɪɨɠɞɟɧɢɹ ɫɨɡɞɚɧɧɨɣ ɝɢɞɪɨɞɢɧɚɦɢɱɟɫɤɨɣ ɦɨɞɟɥɶɸ ɩɪɨɜɟɪɟɧɨ ɧɚ ɨɫɧɨɜɟ
ɝɨɞɨɜɵɯ ɞɚɧɧɵɯ ɞɨɛɵɱɢ ɢ ɡɚɦɟɪɟɧɧɵɯ
ɡɧɚɱɟɧɢɣ ɞɚɜɥɟɧɢɹ.
dbiyyat
1. Stone H.L. Probability Model for
Estimating Three-phase Relative Permeability
// JPT, 249, p. 214-218 (1970).
2. Stone H.L., Estimation of Three-Phase
Relative Permeability and Residual Oil Data //
JPT, V. 12, ʋ4, p. 53-61.
3. Coats K.H., Modine A.D. A Consistent Method for Calculating Transmissibilities
in Nine-Point Difference Equations // SPE p.
ʋ12248. 1983. p.15-18.
4. Peaceman D.W. Interpretation of
Well-Block Pressures in Numerical Reservoir
99
Elmi srlr, 2008(24)
Neftqazlayih ɂɡɭɱɟɧɚ
ɫɬɟɩɟɧɶ
ɩɪɨɜɨɞɢɦɨɫɬɢ
ɬɟɤɬɨɧɢɱɟɫɤɢɯ ɪɚɡɥɨɦɨɜ, ɜ ɱɚɫɬɧɨɫɬɢ
ɧɚɥɢɱɢɟ ɦɟɠɛɥɨɱɧɨɣ ɫɜɹɡɢ ɦɟɠɞɭ ɩɟɪɜɵɦɜɬɨɪɵɦ ɢ ɜɬɨɪɵɦ-ɬɪɟɬɶɢɦ ɛɥɨɤɚɦɢ. Ⱦɥɹ
ɷɬɨɝɨ ɛɵɥɢ ɩɪɨɜɟɞɟɧɵ ɪɚɫɱɟɬɵ ɞɥɹ
ɡɧɚɱɟɧɢɣ 0, 20, 30, 60, 70 ɢ 100%
ɜɡɚɢɦɨɫɜɹɡɢ ɞɥɹ ɤɚɠɞɨɝɨ ɪɚɡɥɨɦɚ ɜ
ɨɬɞɟɥɶɧɨɫɬɢ ɦɟɠɞɭ ɩɟɪɜɵɦ-ɜɬɨɪɵɦ ɢ
ɜɬɨɪɵɦ-ɬɪɟɬɶɢɦ ɛɥɨɤɚɦɢ ɜ ɏ ɝɨɪɢɡɨɧɬɟ ɢ ɜ
ɩɚɱɤɟ ɩɥɚɫɬɨɜ ɇɄɉ. ɉɨ ɪɟɡɭɥɶɬɚɬɚɦ
ɩɪɨɜɟɞɟɧɧɵɯ ɪɚɫɱɟɬɨɜ ɛɵɥɨ ɭɫɬɚɧɨɜɥɟɧɨ,
ɱɬɨ ɜ ɨɛɨɢɯ ɝɨɪɢɡɨɧɬɚɯ ɩɟɪɟɬɨɤ ɦɟɠɞɭ
ɩɟɪɜɵɦ ɢ ɜɬɨɪɵɦ ɛɥɨɤɚɦɢ ɫɨɫɬɚɜɥɹɟɬ 25%,
ɚ ɦɟɠɞɭ ɜɬɨɪɵɦ ɢ ɬɪɟɬɶɢɦ ɛɥɨɤɚɦɢ 18%,
ɱɬɨ ɞɚɟɬ ɜɨɡɦɨɠɧɨɫɬɶ ɫ ɞɨɫɬɚɬɨɱɧɨɣ
ɬɨɱɧɨɫɬɶɸ ɨɰɟɧɢɬɶ ɭɪɨɜɟɧɶ ɢɡɜɥɟɤɚɟɦɵɯ ɢ
ɨɫɬɚɬɨɱɧɵɯ
ɡɚɩɚɫɨɜ
ɜɵɲɟɧɚɡɜɚɧɧɵɯ
ɝɨɪɢɡɨɧɬɨɜ.
Ɇɟɠɛɥɨɱɧɵɟ ɫɜɹɡɢ ɛɵɥɢ ɢɫɫɥɟɞɨɜɚɧɵ ɬɚɤɠɟ ɩɨ ɤɪɢɜɵɦ ɪɚɫɩɪɟɞɟɥɟɧɢɹ ɞɚɜɥɟɧɢɹ (ɢɡɨɛɚɪɚɦ), ɩɪɢ ɷɬɨɦ ɫɭɳɟɫɬɜɨɜɚɧɢɟ
ɦɟɠɛɥɨɱɧɨɣ ɫɜɹɡɢ ɩɨɥɭɱɢɥɨ ɩɨɞɬɜɟɪɠɞɟɧɢɟ.
Ⱦɚɥɟɟ ɞɥɹ ɢɡɭɱɟɧɢɹ ɜɡɚɢɦɨɫɜɹɡɟɣ
ɦɟɠɞɭ ɫɤɜɚɠɢɧɚɦɢ ɜ ɩɟɪɢɨɞ ɷɤɫɩɥɭɚɬɚɰɢɢ
ɏ ɝɨɪɢɡɨɧɬɚ ɢ ɩɚɱɤɢ ɩɥɚɫɬɨɜ ɇɄɉ ɛɵɥɢ
ɪɚɫɫɱɢɬɚɧɵ ɪɚɞɢɭɫ, ɤɨɷɮɮɢɰɢɟɧɬ ɞɪɟɧɚɠɚ
ɢ ɤɨɪɪɟɥɹɰɢɢ ɫɤɜɚɠɢɧ.
ɉɨɫɬɪɨɟɧɵ ɤɚɪɬɵ ɪɚɜɧɵɯ ɪɚɞɢɭɫɨɜ
ɞɪɟɧɚɠɚ, ɤɨɷɮɮɢɰɢɟɧɬɨɜ ɞɪɟɧɚɠɚ ɢ
ɤɨɪɪɟɥɹɰɢɢ ɷɤɫɩɥɭɚɬɚɰɢɨɧɧɵɯ ɫɤɜɚɠɢɧ
ɭɤɚɡɚɧɧɵɯ ɝɨɪɢɡɨɧɬɨɜ, ɧɚ ɨɫɧɨɜɟ ɤɨɬɨɪɵɯ
ɛɵɥɚ ɨɩɪɟɞɟɥɟɧɚ ɫɬɟɩɟɧɶ ɜɡɚɢɦɨɫɜɹɡɢ
ɦɟɠɞɭ ɫɤɜɚɠɢɧɚɦɢ.
In order to investigate X horizon inter
block connections hydrodynamic models of
these formations are created on the base of
geological data using modern computer
program. Full description of field development
history was tested on the base annual
production data and measured values of
pressure, therewith the history of development
is regenerated on the base of cumulative data
on gas, water and condensate production.
Then, there were studied the degrees of
tectonic faults conductivity and existence of
connections between first to second and
second to third blocks. Therefore the
calculations for values 0, 20, 30, 60, 70 and
10% of interconnection for fault each
separately between first to second and second
to third blocks in X horizon and NKP
formations were carried out. Due to results of
carried out calculations it was determined that
in both horizons cross flow between first and
second blocks is 25%, but cross flow between
second and third blocks in 18%, that gives us
possibility to estimate in precision the level of
recoverable and residual reserves of the
aforesaid horizons.
Inter block connections were analyzed
through curves of pressure distribution
(Isobars) and existence of the connections was
proved.
Then in order to analyze the
interconnection between wells in X horizon
and NKP formations operational period,
drainage radius and coefficient and well
correlation factor was calculated.
The map of drainage radius of X horizon
well operation is constructed. This map is
constructed on the base of volume of oil,
water, free gas and condensate, recover under
X horizon.
In order to determine well interconnection
in X, UKP horizon, drainage coefficients were
calculated and proper maps were constructed.
According the results of carried out
calculations there was constructed the map of
equal correlation coefficients and due to maps
wells interconnection degree was determined.
Investigation of inter block connections and
well interaction in the process of “Bahar”
field development
M.A.Huseynov, V.D.Abdullayev,
K.M.Nabiyev
Abstract
Analysis of inter block connections and
operational wells system interaction has a
great importance to control field development
indices in the process of development.
100
Elmi srlr, 2008(24)
Neftqazlayih X 622.279.5.001.42
#7>;8; >9 6X 7X` 557
:2 &78 >5589 52
:
A.2. %"
(ȺȽɇȺ)
Ⱦɚɧɧɚɹ
ɪɚɛɨɬɚ
ɨɫɧɨɜɚɧɚ
ɧɚ
ɬɟɨɪɟɬɢɱɟɫɤɨɣ ɤɨɧɫɬɪɭɤɰɢɢ, ɩɨɥɭɱɢɜɲɟɣ
ɧɚɡɜɚɧɢɟ
ɫɢɧɟɪɝɟɬɢɱɟɫɤɨɣ
ɬɟɨɪɢɢ
ɢɧɮɨɪɦɚɰɢɢ [1-5].
ɉɪɟɞɦɟɬɨɦ ɩɨɡɧɚɧɢɹ ɞɚɧɧɨɣ ɬɟɨɪɢɢ
ɹɜɥɹɸɬɫɹ ɢɧɮɨɪɦɚɰɢɨɧɧɨ-ɤɨɥɢɱɟɫɬɜɟɧɧɵɟ
ɚɫɩɟɤɬɵ
ɜɡɚɢɦɨɨɬɪɚɠɟɧɢɹ
ɫɢɫɬɟɦɧɵɯ
ɨɛɪɚɡɨɜɚɧɢɣ (ɫɨɫɬɨɹɧɢɣ), ɜɤɥɸɱɚɹ ɬɚɤɢɟ
ɟɝɨ ɫɬɨɪɨɧɵ ɤɚɤ ɭɩɨɪɹɞɨɱɟɧɧɨɫɬɶ ɢ
ɯɚɨɬɢɱɧɨɫɬɶ,
ɚ
ɬɚɤɠɟ
ɨɫɨɛɟɧɧɨɫɬɢ
ɜɡɚɢɦɨɨɬɧɨɲɟɧɢɹ
ɩɨɫɥɟɞɧɢɯ
ɩɪɢ
ɪɚɡɥɢɱɧɵɯ ɫɢɫɬɟɦɧɨ-ɫɬɪɭɤɬɭɪɧɵɯ ɩɪɟɨɛɪɚɡɨɜɚɧɢɹɯ. ɉɪɢ ɷɬɨɦ, ɤɚɤ ɨɬɪɚɠɚɟɦɵɣ, ɬɚɤ ɢ
ɨɬɪɚɠɚɸɳɢɣ ɨɛɴɟɤɬɵ ɪɚɫɫɦɚɬɪɢɜɚɸɬɫɹ ɜ
ɤɚɱɟɫɬɜɟ ɟɞɢɧɨɝɨ ɰɟɥɨɝɨ, ɚ ɢɯ ɷɥɟɦɟɧɬɵ,
ɫɨɨɬɜɟɬɫɬɜɟɧɧɨ, ɨɛɥɚɞɚɸɬ ɢɧɬɟɝɪɚɬɢɜɧɵɦɢ
ɯɚɪɚɤɬɟɪɢɫɬɢɤɚɦɢ ɢ ɩɪɢɧɢɦɚɸɬ ɭɱɚɫɬɢɟ ɜ
ɩɪɨɰɟɫɫɟ
ɨɬɪɚɠɟɧɢɹ
ɜɫɟɣ
ɫɜɨɟɣ
ɫɨɜɨɤɭɩɧɨɫɬɶɸ.
ȼ ɨɫɧɨɜɭ ɢɫɫɥɟɞɨɜɚɧɢɣ ɝɚɡɥɢɮɬɧɵɯ
ɫɤɜɚɠɢɧ ɩɨɥɨɠɟɧɚ ɬɟɯɧɨɥɨɝɢɹ ɢɫɫɥɟɞɨɜɚɧɢɹ ɫɤɜɚɠɢɧ, ɪɚɛɨɬɚɸɳɢɯ ɜ ɫɨɫɬɚɜɟ
ɫɢɫɬɟɦɵ «ɫɤɜɚɠɢɧɚ-ɩɥɚɫɬ», ɤɨɦɩɪɟɫɫɨɪɧɵɦ ɫɩɨɫɨɛɨɦ ɫ ɩɨɞɚɱɟɣ ɝɚɡɚ ɜ ɝɚɡɨɩɪɨɜɨɞ.
Ɉɫɨɛɟɧɧɨɫɬɶɸ ɝɚɡɥɢɮɬɧɨɣ ɷɤɫɩɥɭɚɬɚɰɢɢ
ɨɛɜɨɞɧɟɧɧɵɯ ɫɤɜɚɠɢɧ ɹɜɥɹɟɬɫɹ ɧɚɥɢɱɢɟ ɜ
ɝɚɡɟ ɩɨɫɬɭɩɚɸɳɢɦ ɢɡ ɫɤɜɚɠɢɧɵ ɧɚ
ɩɨɜɟɪɯɧɨɫɬɶ ɧɟ ɬɨɥɶɤɨ ɪɚɛɨɱɟɝɨ, ɧɨ ɢ
ɫɭɳɟɫɬɜɟɧɧɨɝɨ ɤɨɥɢɱɟɫɬɜɚ ɫɨɛɫɬɜɟɧɧɨɝɨ
(ɩɥɚɫɬɨɜɨɝɨ) ɝɚɡɚ, ɤɨɬɨɪɵɣ ɬɚɤɠɟ ɤɚɤ
ɬɟɯɧɨɥɨɝɢɱɟɫɤɢɣ, ɭɱɚɫɬɜɭɟɬ ɜ ɪɚɛɨɬɟ ɩɨ
ɩɨɞɴɟɦɭ ɠɢɞɤɨɫɬɢ, ɬ.ɟ. ɨɤɚɡɵɜɚɟɬ ɩɨɥɨɠɢɬɟɥɶɧɨɟ ɜɥɢɹɧɢɟ ɧɚ ɪɚɛɨɬɭ ɝɚɡɥɢɮɬɧɨɝɨ
ɩɨɞɴɟɦɧɢɤɚ. ɗɬɨ ɨɛɫɬɨɹɬɟɥɶɫɬɜɨ ɜɵɡɵɜɚɟɬ
ɧɟɨɛɯɨɞɢɦɨɫɬɶ ɭɱɟɬɚ ɫɨɛɫɬɜɟɧɧɨɝɨ (ɩɥɚɫɬɨɜɨɝɨ) ɝɚɡɚ ɩɪɢ ɩɨɫɬɪɨɟɧɢɢ ɪɟɝɭɥɢɪɨɜɨɱɧɵɯ
ɡɚɜɢɫɢɦɨɫɬɟɣ (ɯɚɪɚɤɬɟɪɢɫɬɢɱɟɫɤɢɯ ɤɪɢɜɵɯ)
ɞɥɹ ɨɛɜɨɞɧɟɧɧɵɯ ɫɤɜɚɠɢɧ, ɷɤɫɩɥɭɚɬɢɪɭɸɳɢɯɫɹ ɝɚɡɥɢɮɬɧɵɦ ɫɩɨɫɨɛɨɦ. ɉɨɷɬɨɦɭ ɩɪɢ
ɢɯ ɩɨɫɬɪɨɟɧɢɢ ɜ ɤɚɱɟɫɬɜɟ ɚɪɝɭɦɟɧɬɚ
ɧɟɨɛɯɨɞɢɦɨ ɢɫɩɨɥɶɡɨɜɚɬɶ ɬɚɤɨɣ ɩɚɪɚɦɟɬɪ,
ɤɚɤ ɪɚɫɯɨɞ ɢɦɟɧɧɨ ɝɚɡɚ ɫɟɩɚɪɚɰɢɢ
(ɫɨɞɟɪɠɚɳɟɝɨ ɞɨɥɸ ɩɥɚɫɬɨɜɨɝɨ ɝɚɡɚ), ɚ ɧɟ
ɪɚɛɨɱɟɝɨ ɝɚɡɚ, ɤɚɤ ɷɬɨ ɨɛɵɱɧɨ ɩɪɢɧɹɬɨ ɞɥɹ
ɝɚɡɥɢɮɬɧɵɯ ɫɤɜɚɠɢɧ.
ȼɟɥɢɱɢɧɚ ɞɟɛɢɬɚ ɝɚɡɚ, ɩɨɫɬɭɩɚɸɳɟɝɨ ɢɡ ɩɥɚɫɬɚ ɨɩɪɟɞɟɥɹɟɬɫɹ ɩɨ ɪɚɡɧɢɰɟ
ɞɟɛɢɬɨɜ ɝɚɡɚ, ɫɟɩɚɪɚɰɢɢ ɢ ɫɭɬɨɱɧɵɯ
ɪɚɫɯɨɞɨɜ. Ⱦɥɹ ɩɪɨɜɟɞɟɧɢɹ ɤɨɧɬɪɨɥɹ ɡɚ
ɞɢɧɚɦɢɤɨɣ ɜɵɧɨɫɚ ɠɢɞɤɨɫɬɢ ɢɡ ɫɤɜɚɠɢɧɵ
ɢ ɜɵɯɨɞɚ ɢɡ ɩɥɚɫɬɚ ɫɨɛɫɬɜɟɧɧɨɝɨ ɝɚɡɚ ɜ
ɰɢɤɥɚɯ ɜɵɬɟɫɧɟɧɢɹ, ɩɪɨɜɨɞɹɬɫɹ ɫɩɟɰɢɚɥɶɧɵɟ ɢɫɫɥɟɞɨɜɚɧɢɹ ɫ ɱɚɫɬɵɦ ɨɬɛɨɪɨɦ ɩɪɨɛ
ɝɚɡɚ ɫɟɩɚɪɚɰɢɢ ɜ ɤɨɧɬɟɣɧɟɪɵ ɜɵɫɨɤɨɝɨ
ɞɚɜɥɟɧɢɹ ɢ ɫ ɢɡɦɟɪɟɧɢɹɦɢ ɩɚɪɚɦɟɬɪɨɜ ɧɚɛɥɸɞɚɟɦɨɝɨ ɪɟɠɢɦɚ. Ɋɟɡɭɥɶɬɚɬɵ ɬɚɤɢɯ
ɧɚɛɥɸɞɟɧɢɣ, ɚ ɬɚɤɠɟ ɧɚɛɥɸɞɟɧɢɣ ɡɚ ɞɢɧɚɦɢɤɨɣ ɜɵɯɨɞɚ ɢɡ ɨɛɜɨɞɧɟɧɧɨɝɨ ɩɥɚɫɬɚ ɫɨɛɫɬɜɟɧɧɨɝɨ ɝɚɡɚ ɩɪɢɜɟɞɟɧɵ ɧɚ ɪɢɫ.1-4 [6-7].
101
Elmi srlr, 2008(24)
Neftqazlayih Ɋɢɫ.1 Ⱦɢɧɚɦɢɤɚ ɤɨɦɩɪɢɦɢɪɨɜɚɧɧɨɝɨ ɝɚɡɚ
Ɋɢɫ.2 Ⱦɢɧɚɦɢɤɚ ɞɟɛɢɬɚ ɝɚɡɚ
Ɋɢɫ.3 Ⱦɢɧɚɦɢɤɚ ɞɟɛɢɬɚ ɝɚɡɚ ɜ ɡɚɜɢɫɢɦɨɫɬɢ ɨɬ ɪɚɫɯɨɞɚ
ɤɨɦɩɪɢɦɢɪɨɜɚɧɧɨɝɨ ɝɚɡɚ
102
Elmi srlr, 2008(24)
Neftqazlayih Ɋɢɫ.4. Ⱦɢɧɚɦɢɤɚ ɩɥɚɫɬɨɜɨɝɨ ɝɚɡɚ ɜ ɡɚɜɢɫɢɦɨɫɬɢ ɨɬ ɪɚɫɯɨɞɚ
ɤɨɦɩɪɢɦɢɪɨɜɚɧɧɨɝɨ ɝɚɡɚ
Ʉɚɤ ɩɨɤɚɡɚɧɨ ɧɚ ɪɢɫ.3 ɧɚɛɥɸɞɚɟɬɫɹ
ɰɢɤɥ ɡɚɜɢɫɢɦɨɫɬɢ Qr = f(Vr), ɨɩɪɟɞɟɥɹɸɳɢɣ
ɯɚɪɚɤɬɟɪɧɵɟ ɨɫɨɛɟɧɧɨɫɬɢ ɪɚɛɨɬɵ ɩɥɚɫɬɫɤɜɚɠɢɧɚ. ɉɪɢ ɷɬɨɦ ɧɚɛɥɸɞɚɟɬɫɹ ɧɟɫɤɨɥɶɤɨ
ɜɪɟɦɟɧɧɵɯ ɰɢɤɥɨɜ. ɇɚ ɪɢɫ.4 ɩɪɢɜɟɞɟɧɚ
ɞɢɧɚɦɢɤɚ ɢɡɦɟɧɟɧɢɹ ɞɟɛɢɬɚ ɩɥɚɫɬɨɜɨɝɨ
ɝɚɡɚ, ɤɚɤ ɜɢɞɧɨ ɜ ɛɨɥɶɲɢɧɫɬɜɟ ɫɥɭɱɚɟɜ ɷɬɚ
ɜɟɥɢɱɢɧɚ ɩɨɥɨɠɢɬɟɥɶɧɚɹ ɢ ɢɦɟɟɬ ɩɟɪɢɨɞɢɱɟɫɤɢɣ ɯɚɪɚɤɬɟɪ, ɩɪɢ ɷɬɨɦ ɦɨɠɧɨ
ɝɨɜɨɪɢɬɶ ɨɛ ɢɡɛɵɬɤɟ ɝɚɡɚ ɢ, ɱɬɨ ɞɚɟɬ
ɜɨɡɦɨɠɧɨɫɬɶ ɩɪɟɞɩɨɥɨɠɢɬɶ ɨ ɧɚɥɢɱɢɢ
ɩɟɪɟɪɚɫɯɨɞɚ ɪɚɛɨɱɟɝɨ ɚɝɟɧɬɚ. ɗɬɨ ɠɟ
ɩɨɞɬɜɟɪɠɞɚɟɬɫɹ ɤɨɧɬɪɨɥɶɧɵɦɢ ɡɚɦɟɪɚɦɢ
ɞɟɛɢɬɚ ɠɢɞɤɨɫɬɢ. Ʉ ɫɨɠɚɥɟɧɢɸ, ɜ
ɩɪɨɦɵɫɥɨɜɵɯ ɦɨɪɫɤɢɯ ɭɫɥɨɜɢɹɯ ɡɚɦɟɪɵ
ɞɟɛɢɬɚ ɠɢɞɤɨɫɬɢ ɩɪɨɢɡɜɨɞɹɬɫɹ ɞɨɫɬɚɬɨɱɧɨ
ɫɥɨɠɧɨ.
Ⱥɧɚɥɢɡ ɥɚɛɨɪɚɬɨɪɧɵɯ ɢ ɩɪɨɦɵɫɥɨɜɵɯ ɷɤɫɩɟɪɢɦɟɧɬɨɜ ɩɨɤɚɡɵɜɚɟɬ, ɱɬɨ
ɜɪɟɦɟɧɧɵɟ ɪɹɞɵ ɡɚɦɟɪɨɜ ɞɟɛɢɬɚ ɠɢɞɤɨɫɬɢ
Q t), ɫɧɹɬɵɟ ɩɪɢ ɪɚɛɨɬɟ ɧɚ ɧɟɷɮɮɟɤɬɢɜɧɨɣ
(ɧɢɫɯɨɞɹɳɟɣ)
ɜɟɬɜɢ
ɪɟɝɭɥɢɪɨɜɨɱɧɨɣ
ɤɪɢɜɨɣ Q=Q(V), ɨɛɥɚɞɚɸɬ ɮɪɚɤɬɚɥɶɧɵɦɢ
ɯɚɪɚɤɬɟɪɢɫɬɢɤɚɦɢ, ɫɭɳɟɫɬɜɟɧɧɨ ɨɬɥɢɱɚɸɳɢɦɢɫɹ ɨɬ ɮɪɚɤɬɚɥɶɧɵɯ ɯɚɪɚɤɬɟɪɢɫɬɢɤ
ɜɪɟɦɟɧɧɵɯ ɪɹɞɨɜ ɡɚɦɟɪɨɜ, ɫɧɹɬɵɯ ɧɚ
ɷɮɮɟɤɬɢɜɧɨɣ (ɜɨɫɯɨɞɹɳɟɣ) ɜɟɬɜɢ. ɗɬɨ
ɫɜɹɡɚɧɨ, ɩɨ ɜɫɟɣ ɜɢɞɢɦɨɫɬɢ, ɫ ɩɨɬɟɪɟɣ
ɭɫɬɨɣɱɢɜɨɫɬɢ
ɫɬɚɰɢɨɧɚɪɧɨɝɨ
ɪɟɠɢɦɚ
ɪɚɛɨɬɵ ɝɚɡɥɢɮɬɚ, ɢɦɟɸɳɟɣ ɦɟɫɬɨ ɩɪɢ
ɢɡɥɢɲɧɟɦ ɭɜɟɥɢɱɟɧɢɢ ɪɚɫɯɨɞɚ ɡɚɤɚɱɢɜɚɟɦɨɝɨ ɝɚɡɚ. ȼ ɨɛɥɚɫɬɢ ɧɟɭɫɬɨɣɱɢɜɨɫɬɢ
ɜɨɡɧɢɤɚɸɬ
ɚɜɬɨɤɨɥɟɛɚɧɢɹ,
ɚɦɩɥɢɬɭɞɚ
ɤɨɬɨɪɵɯ
ɡɧɚɱɢɬɟɥɶɧɨ
ɩɪɟɜɵɲɚɟɬ
ɚɦɩɥɢɬɭɞɭ
ɨɛɵɱɧɨɝɨ
ɲɭɦɚ ,
ɧɚɛɥɸɞɚɸɳɟɝɨɫɹ
ɩɪɢ
ɪɚɛɨɬɟ
ɜ
ɨɩɬɢɦɚɥɶɧɨɦ ɪɟɠɢɦɟ [3].
ȼ ɪɚɛɨɬɚɯ [9-11] ɩɪɢ ɦɨɞɟɥɢɪɨɜɚɧɢɢ
ɩɨɞɨɛɧɵɯ
ɝɢɞɪɨɞɢɧɚɦɢɱɟɫɤɢɯ
ɫɢɫɬɟɦ
ɩɨɤɚɡɚɧɨ, ɱɬɨ ɨɧɢ ɞɨɫɬɚɬɨɱɧɨ ɯɨɪɨɲɨ
ɚɩɩɪɨɤɫɢɦɢɪɭɸɬɫɹ ɫɢɧɟɪɝɟɬɢɱɟɫɤɢɦɢ ɦɨɞɟɥɹɦɢ ɬɢɩɚ Ʌɨɬɤɢ-ȼɨɥɶɬɟɪɪɚ, ɢɡɭɱɚɸɳɢɦɢ ɞɢɧɚɦɢɤɭ ɩɨɜɟɞɟɧɢɹ ɫɢɫɬɟɦ ɬɢɩɚ
“ɯɢɳɧɢɤ-ɠɟɪɬɜɚ”.
ɉɪɢ
ɭɩɪɚɜɥɟɧɢɢ
ɩɪɨɰɟɫɫɚɦɢ
ɧɟɮɬɟɞɨɛɵɱɢ ɱɚɫɬɨ ɜɨɡɧɢɤɚɸɬ ɫɢɬɭɚɰɢɢ,
ɤɨɝɞɚ ɬɨ ɢɥɢ ɢɧɨɟ ɬɟɯɧɨɥɨɝɢɱɟɫɤɨɟ
ɪɟɲɟɧɢɟ ɩɪɢɯɨɞɢɬɫɹ ɩɪɢɧɢɦɚɬɶ ɜ ɭɫɥɨɜɢɹɯ
ɧɟɨɩɪɟɞɟɥɟɧɧɨɫɬɢ, ɫɜɹɡɚɧɧɨɣ ɫɨ ɫɥɨɠɧɨɫɬɶɸ ɩɨɜɟɞɟɧɢɹ ɨɛɴɟɤɬɨɜ ɭɩɪɚɜɥɟɧɢɹ, ɫ
ɧɟɜɨɡɦɨɠɧɨɫɬɶɸ ɢɥɢ ɡɚɬɪɭɞɧɢɬɟɥɶɧɨɫɬɶɸ
ɩɨɥɭɱɟɧɢɹ ɧɟɨɛɯɨɞɢɦɨɣ ɢɧɮɨɪɦɚɰɢɢ ɨ
ɫɬɪɭɤɬɭɪɟ ɢ ɡɚɤɨɧɨɦɟɪɧɨɫɬɹɯ ɮɭɧɤɰɢɨɧɢɪɨɜɚɧɢɹ ɩɨɫɥɟɞɧɢɯ. ȼ ɬɚɤɨɣ ɫɢɬɭɚɰɢɢ
ɛɨɥɶɲɨɟ ɡɧɚɱɟɧɢɟ ɢɦɟɟɬ ɢɫɩɨɥɶɡɨɜɚɧɢɟ
ɫɜɟɞɟɧɢɣ ɨ ɮɭɧɞɚɦɟɧɬɚɥɶɧɵɯ ɡɚɤɨɧɨɦɟɪɧɨɫɬɹɯ
ɮɭɧɤɰɢɨɧɢɪɨɜɚɧɢɹ
ɫɥɨɠɧɵɯ
ɫɢɫɬɟɦ, ɩɨɥɭɱɚɟɦɵɯ, ɜ ɱɚɫɬɧɨɫɬɢ, ɧɚ ɨɫɧɨɜɟ
ɩɪɢɦɟɧɟɧɢɹ ɬɟɨɪɢɢ ɫɚɦɨɨɪɝɚɧɢɡɚɰɢɢ [15,12].
ȼ
ɪɚɛɨɬɚɯ
[8,13],
ɩɨɤɚɡɚɧɚ
ɜɨɡɦɨɠɧɨɫɬɶ
ɢɫɩɨɥɶɡɨɜɚɧɢɹ
ɛɚɡɨɜɵɯ
ɦɨɞɟɥɟɣ ɫɢɧɟɪɝɟɬɢɤɢ ɞɥɹ ɩɨɥɭɱɟɧɢɹ
ɷɮɮɟɤɬɢɜɧɵɯ
ɦɟɬɨɞɨɜ
ɤɨɧɬɪɨɥɹ
ɢ
ɪɟɝɭɥɢɪɨɜɚɧɢɹ ɩɪɨɰɟɫɫɨɜ ɞɨɛɵɱɢ. Ɉɫɨɛɨɟ
ɜɧɢɦɚɧɢɟ ɭɞɟɥɹɟɬɫɹ ɜɨɩɪɨɫɭ ɜɨɡɧɢɤɧɨ103
Elmi srlr, 2008(24)
Neftqazlayih ȼ ɨɬɤɪɵɬɵɯ ɫɢɫɬɟɦɚɯ ɤɥɸɱɟɜɭɸ
ɪɨɥɶ
ɧɚɪɹɞɭ ɫ ɡɚɤɨɧɨɦɟɪɧɵɦ ɢ
ɧɟɨɛɯɨɞɢɦɵɦ
ɦɨɝɭɬ ɢɝɪɚɬɶ ɫɥɭɱɚɣɧɵɟ
ɮɚɤɬɨɪɵ,
ɮɥɭɤɬɭɚɰɢɨɧɧɵɟ
ɩɪɨɰɟɫɫɵ.
ɂɧɨɝɞɚ ɮɥɭɤɬɭɚɰɢɹ ɦɨɠɟɬ ɫɬɚɬɶ ɧɚɫɬɨɥɶɤɨ
ɫɢɥɶɧɨɣ, ɱɬɨ ɫɭɳɟɫɬɜɨɜɚɜɲɚɹ ɨɪɝɚɧɢɡɚɰɢɹ
ɪɚɡɪɭɲɚɟɬɫɹ.
Ɍɚɤɢɦ ɨɛɪɚɡɨɦ, Ɉɋ ɯɚɪɚɤɬɟɪɢɡɭɸɬɫɹ
ɷɧɟɪɝɢɟɣ, ɚ, ɫɥɟɞɨɜɚɬɟɥɶɧɨ, ɷɧɬɪɨɩɢɟɣ, ɢ
ɢɧɮɨɪɦɚɰɢɟɣ [7-12].
ȼɡɚɢɦɨɫɜɹɡɶ ɩɨɧɹɬɢɣ ɷɧɬɪɨɩɢɢ ɢ
ɢɧɮɨɪɦɚɰɢɢ ɧɚɲɥɚ ɨɬɪɚɠɟɧɢɟ ɜ ɮɨɪɦɭɥɟ
[10-12]:
S+I=1
(1)
Ɍɚɤɢɦ ɨɛɪɚɡɨɦ, ɭɪɨɜɟɧɶ ɭɩɨɪɹɞɨɱɟɧɧɨɫɬɢ ɩɪɟɞɥɚɝɚɟɬɫɹ ɫɱɢɬɵɜɚɬɶ ɩɨ
ɷɧɬɪɨɩɢɢ - ɧɚɩɪɢɦɟɪ: ɤɨɥɢɱɟɫɬɜɨ ɢɧɮɨɪɦɚɰɢɢ, ɧɟɨɛɯɨɞɢɦɨɣ ɞɥɹ ɩɟɪɟɯɨɞɚ ɨɬ
ɧɟɤɨɬɨɪɨɝɨ ɭɪɨɜɧɹ ɫɨɫɬɨɹɧɢɹ ɤ ɛɨɥɟɟ
ɜɵɫɨɤɨɦɭ ɭɪɨɜɧɸ.
ȼ ɨɛɳɟɦ ɫɥɭɱɚɟ ɢɡ ɫɢɧɟɪɝɟɬɢɱɟɫɤɨɣ
ɬɟɨɪɢɢ ɢɧɮɨɪɦɚɰɢɢ ɩɪɨɰɟɫɫ ɩɨɥɭɱɟɧɢɹ
ɬɚɤɨɣ ɢɧɮɨɪɦɚɰɢɢ ɦɨɠɧɨ ɩɪɟɞɫɬɚɜɢɬɶ
ɫɥɟɞɭɸɳɢɦ ɨɛɪɚɡɨɦ. ɋɧɚɱɚɥɚ ɜ ɫɨɫɬɚɜɟ
ɧɟɤɨɬɨɪɨɣ ɫɢɫɬɟɦɵ ɫɨɫɬɨɹɧɢɹ D (ɪɢɫ. 5) ɩɨ
ɩɪɢɡɧɚɤɚɦ PA ɢ PB , ɧɟɡɚɜɢɫɢɦɨ ɞɪɭɝ ɨɬ
ɞɪɭɝɚ,
ɜɵɞɟɥɹɸɬɫɹ
ɞɜɚ
ɫɢɫɬɟɦɧɵɯ
ɫɨɫɬɨɹɧɢɹ
A = a PA (a) ɢ B = b PB (b) .
ɉɨɤɚ ɩɨɡɧɚɸɳɟɦɭ ɫɭɛɴɟɤɬɭ ɧɢɱɟɝɨ
ɧɟɢɡɜɟɫɬɧɨ ɨ ɧɚɥɢɱɢɢ ɢɥɢ ɨɛɴɟɤɬɢɜɧɨɦ
ɨɬɫɭɬɫɬɜɢɢ ɜ ɪɚɫɫɦɚɬɪɢɜɚɟɦɨɣ ɫɢɫɬɟɦɟ.
ɬɪɟɬɶɟɝɨ ɫɢɫɬɟɦɧɨɝɨ ɫɨɫɬɨɹɧɢɹ K, ɬɚɤɨɝɨ,
ɱɬɨ K = A B = k PA(k), PB(k) , ɨɧ
ɧɚɯɨɞɢɬɫɹ ɜ ɫɨɫɬɨɹɧɢɢ ɧɟɨɩɪɟɞɟɥɟɧɧɨɫɬɢ
ɨɬɧɨɫɢɬɟɥɶɧɨ
ɨɬɪɚɠɟɧɢɹ
ɫɢɫɬɟɦɧɵɯ
ɫɨɫɬɨɹɧɢɣ A ɢ B ɞɪɭɝ ɱɟɪɟɡ ɞɪɭɝɚ. ɉɨɫɥɟ
ɜɵɹɜɥɟɧɢɹ ɫɢɫɬɟɦɧɨɝɨ ɫɨɫɬɨɹɧɢɹ K (ɢɥɢ
ɞɨɤɚɡɚɬɟɥɶɫɬɜɚ
ɟɝɨ
ɨɬɫɭɬɫɬɜɢɹ)
ɷɬɚ
ɧɟɨɩɪɟɞɟɥɟɧɧɨɫɬɶ ɫɧɢɦɚɟɬɫɹ ɢ ɩɨɡɧɚɸɳɢɣ
ɫɭɛɴɟɤɬ ɩɨɥɭɱɚɟɬ ɨɩɪɟɞɟɥɟɧɧɨɟ ɤɨɥɢɱɟɫɬɜɨ
ɨɬɪɚɠɟɧɧɨɣ ɢɧɮɨɪɦɚɰɢɢ IA,B ɨ ɤɚɠɞɨɦ ɢɡ
ɫɨɫɬɨɹɧɢɣ, ɤɨɬɨɪɭɸ ɪɚɡɭɦɧɨ ɧɚɡɵɜɚɬɶ
ɧɟɝɷɧɬɪɨɩɢɟɣ ɨɬɪɚɠɟɧɢɹ
ɜɟɧɢɹ ɧɟɭɫɬɨɣɱɢɜɨɫɬɟɣ ɢ ɢɯ ɚɧɚɥɢɡɭ.
Ɋɚɡɥɢɱɧɵɟ ɩɪɨɹɜɥɟɧɢɹ ɫɥɭɱɚɣɧɨɫɬɢ ɜ
ɞɢɧɚɦɢɱɟɫɤɢɯ ɫɢɫɬɟɦɚɯ ɞɨɛɵɱɢ ɧɟɮɬɢ ɢ
ɝɚɡɚ ɦɨɝɭɬ ɛɵɬɶ ɫɜɹɡɚɧɵ ɫ ɞɟɬɟɪɦɢɧɢɪɨɜɚɧɧɵɦ ɯɚɨɫɨɦ, ɜ ɫɜɹɡɢ ɫ ɱɟɦ ɜɨɡɧɢɤɚɟɬ
ɡɚɞɚɱɚ ɨɰɟɧɤɢ ɫɬɟɩɟɧɢ ɧɟɭɩɨɪɹɞɨɱɟɧɧɨɫɬɢ
ɪɚɡɜɢɬɢɹ ɨɛɴɟɤɬɨɜ ɭɩɪɚɜɥɟɧɢɹ. Ⱥɧɚɥɢɡ
ɞɢɧɚɦɢɱɟɫɤɢɯ ɦɨɞɟɥɟɣ ɢ ɨɛɪɚɛɨɬɤɚ ɩɪɨɦɵɫɥɨɜɵɯ ɢɫɫɥɟɞɨɜɚɧɢɣ ɩɨɤɚɡɵɜɚɸɬ, ɱɬɨ
ɷɬɢ ɯɚɪɚɤɬɟɪɢɫɬɢɤɢ ɦɨɝɭɬ ɛɵɬɶ ɢɫɩɨɥɶɡɨɜɚɧɵ ɞɥɹ ɞɢɚɝɧɨɫɬɢɪɨɜɚɧɢɹ ɪɟɠɢɦɨɜ
ɪɚɛɨɬɵ ɫɢɫɬɟɦ ɧɟɮɬɟɝɚɡɨɞɨɛɵɱɢ.
ȼ [6-13] ɩɨɤɚɡɚɧɨ, ɱɬɨ ɜ ɫɜɹɡɢ ɫ
ɪɚɡɜɢɬɢɟɦ ɧɟɥɢɧɟɣɧɨɣ ɞɢɧɚɦɢɤɢ ɩɨɹɜɢɥɚɫɶ
ɜɨɡɦɨɠɧɨɫɬɶ ɨɛɴɹɫɧɹɬɶ ɢɥɢ ɦɨɞɟɥɢɪɨɜɚɬɶ
ɩɟɪɟɯɨɞ ɭɩɨɪɹɞɨɱɟɧɧɨɝɨ ɞɜɢɠɟɧɢɹ ɤ
ɛɟɫɩɨɪɹɞɨɱɧɨɦɭ ɫ ɩɨɦɨɳɶɸ ɨɩɢɫɚɧɢɹ
ɷɜɨɥɸɰɢɢ ɫɢɫɬɟɦ. ɉɪɢ ɷɬɨɦ ɧɚɢɛɨɥɟɟ
ɨɛɳɢɟ ɫɜɨɣɫɬɜɚ ɫɢɫɬɟɦ ɦɨɝɭɬ ɛɵɬɶ
ɩɪɟɞɫɬɚɜɥɟɧɵ ɜ ɞɨɫɬɚɬɨɱɧɨ ɩɪɨɫɬɨɣ ɮɨɪɦɟ
ɜ ɪɚɦɤɚɯ ɬɟɨɪɢɢ ɫɚɦɨɨɪɝɚɧɢɡɚɰɢɢ.
ɉɪɟɞɥɨɠɟɧɧɵɟ
ɚɤɚɞɟɦɢɤɨɦ
Ⱥ.ɏ. Ɇɢɪɡɚɞɠɚɧɡɚɞɟ ɦɟɬɨɞɵ ɩɨɡɜɨɥɹɸɬ
ɪɚɫɫɦɚɬɪɢɜɚɬɶ ɢɡɭɱɚɟɦɵɟ ɨɛɴɟɤɬɵ ɧɟɮɬɟɝɚɡɨɞɨɛɵɱɢ ɫ ɬɨɱɤɢ ɡɪɟɧɢɹ ɢɯ ɫɚɦɨɨɪɝɚɧɢɡɚɰɢɢ.
ȼ ɩɪɨɰɟɫɫɟ ɩɪɨɜɟɞɟɧɢɹ ɚɧɚɥɢɡɚ
ɬɟɤɭɳɟɝɨ ɫɨɫɬɨɹɧɢɹ ɡɚ ɪɚɛɨɬɨɣ ɤɨɦɩɪɟɫɫɨɪɧɵɯ ɫɤɜɚɠɢɧ ɱɚɫɬɨ ɪɚɫɫɦɚɬɪɢɜɚɟɬɫɹ
ɜɡɚɢɦɨɫɜɹɡɶ
ɫɢɫɬɟɦɧɵɯ
(ɨɬɞɟɥɶɧɵɯ)
ɫɨɫɬɨɹɧɢɣ,
ɜɵɞɟɥɹɟɦɵɯ
ɜ
ɫɨɫɬɚɜɟ
ɢɡɭɱɚɟɦɨɣ ɫɢɫɬɟɦɵ, ɢ, ɤɚɤ ɫɥɟɞɫɬɜɢɟ,
ɜɨɡɧɢɤɚɟɬ ɧɟɨɛɯɨɞɢɦɨɫɬɶ ɤɨɥɢɱɟɫɬɜɟɧɧɨɣ
ɨɰɟɧɤɢ
ɢɧɮɨɪɦɚɰɢɢ,
ɨɬɪɚɠɚɟɦɨɣ
ɫɢɫɬɟɦɧɵɦɢ (ɨɬɞɟɥɶɧɵɦɢ) ɫɨɫɬɨɹɧɢɹɦɢ
ɨɬɧɨɫɢɬɟɥɶɧɨ ɞɪɭɝ ɞɪɭɝɚ.
Ʉɨɦɩɪɟɫɫɨɪɧɵɟ
ɫɤɜɚɠɢɧɵ,
ɤɚɤ
ɨɛɴɟɤɬ “ɫɤɜɚɠɢɧɚ-ɩɥɚɫɬ”, ɹɜɥɹɟɬɫɹ ɫɚɦ ɩɨ
ɫɟɛɟ ɨɬɤɪɵɬɨɣ ɫɢɫɬɟɦɨɣ.
Ɉɬɤɪɵɬɵɟ ɫɢɫɬɟɦɵ (Ɉɋ)
ɷɬɨ
ɬɚɤɢɟ ɫɢɫɬɟɦɵ, ɤɨɬɨɪɵɟ ɩɨɞɞɟɪɠɢɜɚɸɬɫɹ ɜ
ɨɩɪɟɞɟɥɟɧɧɨɦ
ɫɨɫɬɨɹɧɢɢ
ɡɚ
ɫɱɟɬ
ɧɟɩɪɟɪɵɜɧɨɝɨ ɩɪɢɬɨɤɚ ɢɡɜɧɟ ɜɟɳɟɫɬɜɚ,
ɷɧɟɪɝɢɢ ɢɥɢ ɢɧɮɨɪɦɚɰɢɢ. Ɉɋ
ɷɬɨ
ɫɢɫɬɟɦɵ ɧɟɨɛɪɚɬɢɦɵɟ; ɜ ɧɢɯ ɜɚɠɧɵɦ
ɨɤɚɡɵɜɚɟɬɫɹ ɮɚɤɬɨɪ ɜɪɟɦɟɧɢ.
104
Elmi srlr, 2008(24)
Neftqazlayih Ɋɢɫ.5. ȼɡɚɢɦɨɫɜɹɡɶ ɫɢɫɬɟɦɧɵɯ ɫɨɫɬɨɹɧɢɣ A ɢ B ɜ ɫɨɫɬɚɜɟ ɫɢɫɬɟɦɵ
ɫɨɫɬɨɹɧɢɹ D: ɚ - ɜɡɚɢɦɨɫɜɹɡɶ ɨɬɫɭɬɫɬɜɭɟɬ; ɛ, ɜ, ɝ – ɱɚɫɬɢɱɧɚɹ
ɜɡɚɢɦɨɫɜɹɡɶ; ɞ – ɩɨɥɧɚɹ (ɜɡɚɢɦɧɨ-ɨɞɧɨɡɧɚɱɧɚɹ) ɜɡɚɢɦɨɫɜɹɡɶ
Ɍɨ ɟɫɬɶ ɧɟɝɷɧɬɪɨɩɢɹ ɨɬɪɚɠɟɧɢɹ,
ɹɜɥɹɹɫɶ ɨɬɪɚɠɟɧɧɨɣ ɢɧɮɨɪɦɚɰɢɟɣ, ɩɪɟɞɫɬɚɜɥɹɟɬ ɫɨɛɨɣ ɫɧɹɬɭɸ ɧɟɨɩɪɟɞɟɥɟɧɧɨɫɬɶ
ɨɬɪɚɠɟɧɢɹ ɞɜɭɯ ɫɢɫɬɟɦɧɵɯ ɨɛɴɟɤɬɨɜ ɞɪɭɝ
ɱɟɪɟɡ ɞɪɭɝɚ. Ɇɨɠɧɨ ɬɚɤɠɟ ɫɤɚɡɚɬɶ, ɱɬɨ
ɧɟɝɷɧɬɪɨɩɢɹ ɨɬɪɚɠɟɧɢɹ ɹɜɥɹɟɬɫɹ ɦɟɪɨɣ
ɜɨɫɩɪɨɢɡɜɟɞɟɧɢɹ ɞɪɭɝ ɱɟɪɟɡ ɞɪɭɝɚ ɞɜɭɯ
ɫɢɫɬɟɦɧɵɯ
ɨɛɪɚɡɨɜɚɧɢɣ
(ɫɨɫɬɨɹɧɢɣ),
ɤɚɠɞɨɟ ɢɡ ɤɨɬɨɪɵɯ ɪɚɫɫɦɚɬɪɢɜɚɟɬɫɹ ɤɚɤ
ɟɞɢɧɨɟ ɰɟɥɨɟ.
Ɍɟɪɦɢɧ ɧɟɝɷɧɬɪɨɩɢɹ ɭɩɨɬɪɟɛɥɹɟɬɫɹ
ɤɚɤ
ɜɟɥɢɱɢɧɚ,
ɨɛɪɚɬɧɚɹ
ɷɧɬɪɨɩɢɢ,
ɜɵɪɚɠɚɸɳɚɹ ɭɩɨɪɹɞɨɱɟɧɧɨɫɬɶ ɦɚɬɟɪɢɚɥɶɧɵɯ ɨɛɴɟɤɬɨɜ[15].
Ɉɱɟɜɢɞɧɨ,
ɱɬɨ
ɜɟɥɢɱɢɧɚ
ɧɟɝɷɧɬɪɨɩɢɢ ɨɬɪɚɠɟɧɢɹ IA,B ɡɚɜɢɫɢɬ ɨɬ
ɱɢɫɥɚ ɷɥɟɦɟɧɬɨɜ n(A), n(B), n(K) ɜ ɫɨɫɬɚɜɟ
ɤɚɠɞɨɝɨ ɢɡ ɫɢɫɬɟɦɧɵɯ ɫɨɫɬɨɹɧɢɣ A, B, K,
ɫɨɨɬɜɟɬɫɬɜɟɧɧɨ. ɉɪɢ ɷɬɨɦ ɨɬɱɟɬɥɢɜɨ
ɩɨɧɢɦɚɟɬɫɹ, ɱɬɨ ɩɪɢ ɩɨɫɬɨɹɧɫɬɜɟ ɡɧɚɱɟɧɢɣ
n(A) ɢ n(B), ɧɟɝɷɧɬɪɨɩɢɹ IA,B ɹɜɥɹɟɬɫɹ
ɦɨɧɨɬɨɧɧɨ ɜɨɡɪɚɫɬɚɸɳɟɣ ɮɭɧɤɰɢɟɣ ɨɬ
n(K), ɩɪɢɧɢɦɚɸɳɟɣ ɫɜɨɟ ɦɚɤɫɢɦɚɥɶɧɨɟ
ɡɧɚɱɟɧɢɟ, ɤɨɝɞɚ K=A ɢ (ɢɥɢ) K=B.
ɋɭɳɟɫɬɜɟɧɧɵɟ ɩɪɢɡɧɚɤɢ ɫɢɫɬɟɦɧɵɯ
ɫɨɫɬɨɹɧɢɣ ɜɵɫɬɭɩɚɸɬ ɜ ɤɚɱɟɫɬɜɟ ɢɯ
ɩɨɥɧɨɩɪɚɜɧɵɯ ɩɪɟɞɫɬɚɜɢɬɟɥɟɣ ɢ ɹɜɥɹɸɬɫɹ
ɧɨɫɢɬɟɥɹɦɢ ɧɟɝɷɧɬɪɨɩɢɢ ɨɬɪɚɠɟɧɢɹ. ɂɡ
ɷɬɨɝɨ ɫɥɟɞɭɟɬ, ɱɬɨ ɮɨɪɦɭɥɚ (2) ɜɵɪɚɠɚɟɬ
ɬɚɤɠɟ, ɤɚɤ ɤɨɥɢɱɟɫɬɜɨ ɢɧɮɨɪɦɚɰɢɢ ɨ ɫɢɫɬɟɦɧɨɦ ɫɨɫɬɨɹɧɢɢ A, ɨɬɪɚɠɚɟɦɨɣ ɩɪɢɡɧɚɤɨɦ PB, ɬɚɤ ɢ ɤɨɥɢɱɟɫɬɜɨ ɢɧɮɨɪɦɚɰɢɢ ɨ
ɫɢɫɬɟɦɧɨɦ ɫɨɫɬɨɹɧɢɢ B, ɨɬɪɚɠɚɟɦɨɣ
ɩɪɢɡɧɚɤɨɦ PA. Ɍɨ ɟɫɬɶ, ɧɟɝɷɧɬɪɨɩɢɹ
ɨɬɪɚɠɟɧɢɹ, ɜ ɨɛɳɟɦ ɫɥɭɱɚɟ, ɦɨɠɟɬ ɛɵɬɶ
ɨɩɪɟɞɟɥɟɧɚ ɬɚɤ ɠɟ, ɤɚɤ ɢɧɮɨɪɦɚɰɢɨɧɧɨɤɨɥɢɱɟɫɬɜɟɧɧɚɹ ɯɚɪɚɤɬɟɪɢɫɬɢɤɚ ɩɪɢɡɧɚɤɨɜ
ɫɢɫɬɟɦɧɵɯ ɫɨɫɬɨɹɧɢɣ.
S
(2)
A 6
ɝɞɟ:
- ɚɞɞɢɬɢɜɧɚɹ ɧɟɝɷɧɬɪɨɩɢɹ
6
ɨɬɪɚɠɟɧɢɹ ɫɢɫɬɟɦɧɨɝɨ ɨɛɴɟɤɬɚ Ⱥ ɱɟɪɟɡ
ɫɨɜɨɤɭɩɧɨɫɬɢ ɩɪɢɡɧɚɤɨɜ PB1 , PB 2 ...PBN gr (ɩɪɢ
ɧɚɥɢɱɢɢ Ngr-ɫɨɫɬɨɹɧɢɣ: ȼ1,ȼ2, ,BNgr).
ɉɨɫɥɟ ɧɟɫɥɨɠɧɵɯ ɩɪɟɨɛɪɚɡɨɜɚɧɢɣ
ɜɵɪɚɠɟɧɢɟ (2) ɩɪɢɨɛɪɟɬɚɟɬ ɫɥɟɞɭɸɳɢɣ
ɜɢɞ:
N gr
S
¦
i 1
nK i nK i log 2
n A
n A
(3)
ɉɨɥɭɱɟɧɧɚɹ ɮɨɪɦɭɥɚ ɷɧɬɪɨɩɢɢ
ɨɬɪɚɠɟɧɢɹ ɡɚɤɪɵɬɨɝɨ ɫɢɫɬɟɦɧɨɝɨ ɨɛɴɟɤɬɚ
ɦɚɬɟɦɚɬɢɱɟɫɤɢ ɬɨɠɞɟɫɬɜɟɧɧɚ ɷɧɬɪɨɩɢɣɧɨɣ
ɦɟɪɟ ɒɟɧɧɨɧɚ (4), ɜɡɹɬɨɣ ɩɪɢ ɞɜɨɢɱɧɨɦ
ɨɫɧɨɜɚɧɢɢ ɥɨɝɚɪɢɮɦɚ. Ɂɚɧɢɦɚɸɳɟɣ ɜ
ɬɪɚɞɢɰɢɨɧɧɨɣ
ɬɟɨɪɢɢ
ɢɧɮɨɪɦɚɰɢɢ
ɮɭɧɞɚɦɟɧɬɚɥɶɧɨɟ ɩɨɥɨɠɟɧɢɟ:
N gr
S
K ¦ pi log pi
(4)
i 1
ɝɞɟ: pi – ɜɟɪɨɹɬɧɨɫɬɶ ɩɨɹɜɥɟɧɢɹ ɤɚɤɨɝɨɥɢɛɨ ɢɡ N gr ɜɨɡɦɨɠɧɵɯ ɫɨɛɵɬɢɣ, ɩɪɢɱɟɦ
¦ pi=1; K– ɤɨɷɮɮɢɰɢɟɧɬ ɩɪɨɩɨɪɰɢɨɧɚɥɶɧɨɫɬɢ, ɡɚɜɢɫɹɳɢɣ ɨɬ ɜɵɛɨɪɚ ɟɞɢɧɢɰ
ɢɡɦɟɪɟɧɢɹ. Ɉɫɧɨɜɚɧɢɟ ɥɨɝɚɪɢɮɦɚ ɩɪɢ ɷɬɨɦ
ɩɪɢɧɹɬɨ ɫɱɢɬɚɬɶ ɩɪɨɢɡɜɨɥɶɧɵɦ.
105
Elmi srlr, 2008(24)
Neftqazlayih ɭɩɨɪɹɞɨɱɟɧɧɨ-ɯɚɨɬɢɱɧɵɟ:
n A
n A d N gr d
1
6 S ;
4
n A - ɯɚɨɬɢɱɧɵɟ: N gr !
1
6 S
4
Ʉɪɨɦɟ ɩɪɢɜɟɞɟɧɧɨɣ ɤɥɚɫɫɢɮɢɤɚɰɢɢ
ɥɸɛɵɟ ɫɢɫɬɟɦɧɵɟ ɨɛɪɚɡɨɜɚɧɢɹ ɦɨɠɧɨ
ɫɨɩɨɫɬɚɜɥɹɬɶ
ɦɟɠɞɭ
ɫɨɛɨɣ
ɩɨ
ɢɧɮɨɪɦɚɰɢɨɧɧɨ-ɷɧɬɪɨɩɢɣɧɨɦɭ
ɨɬɧɨɲɟɧɢɸ, ɢɦɟɧɭɟɦɨɦɭ R-ɮɭɧɤɰɢɟɣ:
ɂɡ ɚɧɚɥɢɡɚ ɮɨɪɦɭɥɵ (5) ɫɥɟɞɭɟɬ,
ɱɬɨ ɢɧɮɨɪɦɚɰɢɹ ɩɨ ɒɟɧɧɨɧɭ ɹɜɥɹɟɬɫɹ
ɦɚɤɫɢɦɚɥɶɧɨɣ, ɤɨɝɞɚ ɜɫɟ ɫɨɛɵɬɢɹ ɢɦɟɸɬ
ɨɞɢɧɚɤɨɜɭɸ ɜɟɪɨɹɬɧɨɫɬɶ (S = K log n) ɢ
ɪɚɜɧɚ ɧɭɥɸ (S = 0), ɤɨɝɞɚ ɜɟɪɨɹɬɧɨɫɬɶ
ɤɚɤɨɝɨ-ɥɢɛɨ ɫɨɛɵɬɢɹ ɪɚɜɧɚ ɟɞɢɧɢɰɟ
(ɩɨɹɜɥɟɧɢɟ ɬɚɤɨɝɨ ɫɨɛɵɬɢɹ ɧɟ ɞɚɟɬ
ɧɢɤɚɤɨɣ ɢɧɮɨɪɦɚɰɢɢ). Ɉɛɪɚɳɚɹɫɶ ɤ ɪɢɫ. 5,
ɧɟɬɪɭɞɧɨ ɜɢɞɟɬɶ, ɱɬɨ ɜ ɫɢɬɭɚɰɢɢ, ɤɨɝɞɚ
ɫɢɫɬɟɦɧɵɟ ɨɛɴɟɤɬɵ A ɢ B ɨɬɪɚɠɚɸɬɫɹ ɞɪɭɝ
ɱɟɪɟɡ ɞɪɭɝɚ ɚɞɟɤɜɚɬɧɵɦ ɨɛɪɚɡɨɦ (ɪɢɫ.5ɞ),
ɢɫɩɨɥɶɡɨɜɚɧɢɟ ɮɨɪɦɭɥɵ (5) ɩɨɤɚɠɟɬ, ɱɬɨ
IA,B=0, ɬɚɤ ɤɚɤ ɜɟɪɨɹɬɧɨɫɬɶ ɜɫɬɪɟɱɢ
ɷɥɟɦɟɧɬɨɜ a A ɢ b B ɞɪɭɝ ɫɪɟɞɢ ɞɪɭɝɚ
ɪɚɜɧɚ ɟɞɢɧɢɰɟ.
Ⱦɚɧɧɵɣ ɮɚɤɬ ɫɜɢɞɟɬɟɥɶɫɬɜɭɟɬ ɨ
ɬɨɦ,
ɱɬɨ
ɫɢɧɟɪɝɟɬɢɱɟɫɤɚɹ
ɬɟɨɪɢɹ
ɢɧɮɨɪɦɚɰɢɢ ɢ ɬɟɨɪɢɹ ɢɧɮɨɪɦɚɰɢɢ ɜ
ɜɟɪɫɢɢ ɒɟɧɧɨɧɚ, ɢɦɟɹ ɩɪɟɞɦɟɬɨɦ ɫɜɨɟɝɨ
ɩɨɡɧɚɧɢɹ ɪɚɡɥɢɱɧɵɟ ɜɢɞɵ ɢɧɮɨɪɦɚɰɢɢ
(ɫɜɹɡɚɧɧɨɣ ɫ ɭɩɪɚɜɥɟɧɢɟɦ ɢ ɫɭɳɟɫɬɜɭɸɳɟɣ ɧɟɡɚɜɢɫɢɦɨ ɨɬ ɧɟɝɨ), ɜ ɬɨ ɠɟ ɫɚɦɨɟ
ɜɪɟɦɹ ɧɟɩɨɫɪɟɞɫɬɜɟɧɧɨ ɜɡɚɢɦɨɫɜɹɡɚɧɵ
ɦɟɠɞɭ ɫɨɛɨɣ ɨɬɧɨɲɟɧɢɟɦ ɜɡɚɢɦɧɨɝɨ
ɩɪɨɧɢɤɧɨɜɟɧɢɹ ɞɪɭɝ ɜ ɞɪɭɝɚ ɢ, ɤɚɤ
ɫɥɟɞɫɬɜɢɟ, ɜ ɫɜɨɟɣ ɫɨɜɨɤɭɩɧɨɫɬɢ ɨɛɪɚɡɭɸɬ
ɟɞɢɧɭɸ
ɤɨɥɢɱɟɫɬɜɟɧɧɭɸ
ɬɟɨɪɢɸ
ɢɧɮɨɪɦɚɰɢɢ.
Ɍɚɤ ɤɚɤ ɜ ɧɚɲɢɯ ɪɚɫɫɭɠɞɟɧɢɹɯ
ɷɧɬɪɨɩɢɹ ɨɬɪɚɠɟɧɢɹ ɹɜɥɹɟɬɫɹ ɜɬɨɪɢɱɧɨɣ,
ɬɨ ɟɫɬɶ ɜɵɜɨɞɢɦɨɣ ɱɟɪɟɡ ɧɟɝɷɧɬɪɨɩɢɸ
ɨɬɪɚɠɟɧɢɹ ɮɭɧɤɰɢɟɣ, ɬɨ ɦɨɠɧɨ ɬɚɤɠɟ
ɭɬɜɟɪɠɞɚɬɶ,
ɱɬɨ
ɜ
ɢɧɮɨɪɦɚɰɢɨɧɧɨɝɟɧɟɬɢɱɟɫɤɨɦ ɚɫɩɟɤɬɟ ɫɢɧɟɪɝɟɬɢɱɟɫɤɚɹ
ɬɟɨɪɢɹ ɢɧɮɨɪɦɚɰɢɢ ɹɜɥɹɟɬɫɹ ɩɟɪɜɢɱɧɨɣ ɩɨ
ɨɬɧɨɲɟɧɢɸ
ɤ
ɬɟɨɪɢɢ
ɢɧɮɨɪɦɚɰɢɢ
ɒɟɧɧɨɧɚ.
ȼ
[10-12]
ɜɫɟ
ɫɢɫɬɟɦɧɵɟ
ɨɛɪɚɡɨɜɚɧɢɹ
ɤɥɚɫɫɢɮɢɰɢɪɭɸɬɫɹ
ɜ
ɡɚɜɢɫɢɦɨɫɬɢ ɨɬ ɱɢɫɥɚ ɢɯ ɤɚɱɟɫɬɜɟɧɧɨ
ɨɛɨɫɨɛɥɟɧɧɵɯ ɱɚɫɬɟɣ ɢ ɜɢɞɚ ɫɨɨɬɧɨɲɟɧɢɹ
ɚɞɞɢɬɢɜɧɨɣ ɧɟɝɷɧɬɪɨɩɢɢ 6 ɢ ɷɧɬɪɨɩɢɢ S ,
ɧɚ 5 ɬɢɩɨɜ:
- ɭɩɨɪɹɞɨɱɟɧɧɵɟ: N gr n A
6 ! S;
- ɯɚɨɬɢɱɧɨ-ɭɩɨɪɹɞɨɱɟɧɧɵɟ:
n A
n A d N gr d
1 ,
4
- ɪɚɜɧɨɜɟɫɧɵɟ:
n A
n A d N gr d
1,
4
6
6
-
R
6
S
(5)
Ʉɨɥɢɱɟɫɬɜɨ ɤɚɱɟɫɬɜɟɧɧɨ ɨɛɨɫɨɛɥɟɧɧɵɯ ɱɚɫɬɟɣ ɢ ɢɯ ɫɨɨɬɧɨɲɟɧɢɟ ɦɟɠɞɭ ɫɨɛɨɣ
ɩɨ ɱɢɫɥɭ ɷɥɟɦɟɧɬɨɜ ɨɩɪɟɞɟɥɹɸɬ ɜ ɰɟɥɨɦ
ɫɬɪɭɤɬɭɪɧɭɸ ɨɪɝɚɧɢɡɚɰɢɸ ɫɢɫɬɟɦɧɵɯ
ɨɛɴɟɤɬɨɜ, ɚ ɚɞɞɢɬɢɜɧɚɹ ɧɟɝɷɧɬɪɨɩɢɹ 6 ɢ
S
ɷɧɬɪɨɩɢɹ
ɹɜɥɹɸɬɫɹ ɦɟɪɚɦɢ
ɟɟ
ɭɩɨɪɹɞɨɱɟɧɧɨɫɬɢ ɢ ɯɚɨɬɢɱɧɨɫɬɢ, ɫɨɨɬɜɟɬɫɬɜɟɧɧɨ. Ɍɨ ɟɫɬɶ R-ɮɭɧɤɰɢɹ ɩɪɟɞɫɬɚɜɥɹɟɬ
ɫɨɛɨɣ ɨɛɨɛɳɟɧɧɭɸ ɢɧɮɨɪɦɚɰɢɨɧɧɨ-ɷɧɬɪɨɩɢɣɧɭɸ ɯɚɪɚɤɬɟɪɢɫɬɢɤɭ ɫɬɪɭɤɬɭɪɢɪɨɜɚɧɧɨɫɬɢ ɫɢɫɬɟɦɧɵɯ ɨɛɪɚɡɨɜɚɧɢɣ, ɡɧɚɱɟɧɢɟ
ɤɨɬɨɪɨɣ ɝɨɜɨɪɢɬ ɨ ɬɨɦ, ɱɬɨ ɢ ɜ ɤɚɤɨɣ ɦɟɪɟ
ɩɪɟɨɛɥɚɞɚɟɬ
ɜ
ɢɯ
ɫɬɪɭɤɬɭɪɧɨɣ
ɨɪɝɚɧɢɡɚɰɢɢ: ɩɨɪɹɞɨɤ (ɧɟɝɷɧɬɪɨɩɢɹ) ɢɥɢ
ɯɚɨɫ (ɷɧɬɪɨɩɢɹ). Ɍɚɤ, ɟɫɥɢ R
1, ɬɨ ɜ
ɫɬɪɭɤɬɭɪɧɨɣ ɨɪɝɚɧɢɡɚɰɢɢ ɩɪɟɨɛɥɚɞɚɟɬ
ɩɨɪɹɞɨɤ, ɜ ɩɪɨɬɢɜɧɨɦ ɫɥɭɱɚɟ, ɤɨɝɞɚ R 1 ɯɚɨɫ. ɉɪɢ R = 1 ɯɚɨɫ ɢ ɩɨɪɹɞɨɤ
ɭɪɚɜɧɨɜɟɲɢɜɚɸɬ ɞɪɭɝ ɞɪɭɝɚ, ɢ ɫɬɪɭɤɬɭɪɧɚɹ
ɨɪɝɚɧɢɡɚɰɢɹ
ɫɢɫɬɟɦɧɵɯ
ɨɛɪɚɡɨɜɚɧɢɣ
ɹɜɥɹɟɬɫɹ ɪɚɜɧɨɜɟɫɧɨɣ.
Ɍɚɤ ɤɚɤ ɷɧɬɪɨɩɢɹ S ɯɚɪɚɤɬɟɪɢɡɭɟɬ
ɨɬɪɚɠɟɧɢɟ ɬɨɥɶɤɨ ɡɚɤɪɵɬɨɝɨ ɫɢɫɬɟɦɧɨɝɨ
ɨɛɴɟɤɬɚ, ɬɨ ɨɛɳɟɟ ɭɜɟɥɢɱɟɧɢɟ ɷɧɬɪɨɩɢɢ
ɨɬɪɚɠɟɧɢɹ, ɩɪɢ ɟɝɨ ɨɬɤɪɵɬɢɢ, ɩɪɨɢɫɯɨɞɢɬ
ɡɚ ɫɱɟɬ ɩɨɹɜɥɟɧɢɹ ɞɨɩɨɥɧɢɬɟɥɶɧɨɣ
ɷɧɬɪɨɩɢɣɧɨɣ ɫɨɫɬɚɜɥɹɸɳɟɣ 'S , ɢɦɟɸɳɟɣ
ɨɩɪɟɞɟɥɟɧɧɭɸ ɫɚɦɨɫɬɨɹɬɟɥɶɧɨɫɬɶ. ɂɫɯɨɞɹ
ɢɡ ɫɨɛɥɸɞɟɧɢɹ ɛɚɥɚɧɫɚ ɦɟɠɞɭ ɨɬɪɚɠɚɟɦɨɣ
ɢɧɮɨɪɦɚɰɢɟɣ, ɫ ɨɞɧɨɣ ɫɬɨɪɨɧɵ, ɢ
ɨɬɪɚɠɟɧɧɨɣ ɢ ɧɟɨɬɪɚɠɟɧɧɨɣ ɢɧɮɨɪɦɚɰɢɹɦɢ, ɫ ɞɪɭɝɨɣ ɫɬɨɪɨɧɵ, ɜɟɥɢɱɢɧɚ
'S ɨɩɪɟɞɟɥɹɟɬɫɹ ɱɟɪɟɡ ɭɦɟɧɶɲɟɧɢɟ
ɚɞɞɢɬɢɜɧɨɣ
ɧɟɝɷɧɬɪɨɩɢɢ
ɨɬɪɚɠɟɧɢɹ,
ɫɨɨɬɜɟɬɫɬɜɭɸɳɟɣ ɡɚɤɪɵɬɨɦɭ ɫɨɫɬɨɹɧɢɸ
ɨɬɪɚɠɚɟɦɨɝɨ ɫɢɫɬɟɦɧɨɝɨ ɨɛɴɟɤɬɚ:
'S
6 6,
!S;
S;
106
(6
Elmi srlr, 2008(24)
Neftqazlayih ɫɪɟɞɨɣ, ɬɨ, ɩɪɢ ɨɛɳɟɦ ɪɚɫɫɦɨɬɪɟɧɢɢ
ɨɬɪɚɠɟɧɢɹ ɫɢɫɬɟɦɧɵɯ ɨɛɪɚɡɨɜɚɧɢɣ, ɨɧɢ
ɩɨɥɭɱɚɸɬ ɫɨɨɬɜɟɬɫɬɜɭɸɳɢɟ ɧɚɡɜɚɧɢɹ –
ɜɧɭɬɪɟɧɧɹɹ ( S ) ɢ ɜɧɟɲɧɹɹ ( 'S ) ɷɧɬɪɨɩɢɹ
ɨɬɪɚɠɟɧɢɹ.
Ɋɚɫɫɦɨɬɪɢɦ ɪɚɛɨɬɭ ɤɨɦɩɪɟɫɫɨɪɧɨɣ
ɫɤɜɚɠɢɧɵ 2043 ɦɟɫɬɨɪɨɠɞɟɧɢɹ ɇɟɮɬɹɧɵɟ
Ʉɚɦɧɢ [1,2]. ɇɚ ɪɢɫ.1-4, 6 ɩɪɢɜɟɞɟɧɵ
ɞɢɧɚɦɢɤɚ
ɢɡɦɟɧɟɧɢɹ
ɪɚɫɯɨɞɚ
ɤɨɦɩɪɢɦɢɪɨɜɚɧɧɨɝɨ ɝɚɡɚ, ɞɟɛɢɬɚ ɝɚɡɚ, ɚ
ɬɚɤɠɟ ɡɚɜɢɫɢɦɨɫɬɶ Qɝ=f(Vɝ). Ʉɚɤ ɜɢɞɧɨ ɢɡ
ɪɢɫ.6 ɫɨɫɬɨɹɧɢɟ ɪɚɛɨɬɵ ɞɚɧɧɨɣ ɫɤɜɚɠɢɧɵ
ɧɨɫɢɬ ɰɢɤɥɢɱɟɫɤɢɣ ɯɚɪɚɤɬɟɪ.
ɝɞɟ
ɚɞɞɢɬɢɜɧɚɹ
ɧɟɝɷɧɬɪɨɩɢɹ
6
ɨɬɪɚɠɟɧɢɹ ɫɢɫɬɟɦɧɨɝɨ ɨɛɴɟɤɬɚ ɜ ɟɝɨ
ɨɬɤɪɵɬɨɦ ɫɨɫɬɨɹɧɢɢ.
ɉɨɫɥɟ ɧɟɫɥɨɠɧɵɯ ɩɪɟɨɛɪɚɡɨɜɚɧɢɣ
ɜɵɪɚɠɟɧɢɟ (6) ɩɪɢɜɨɞɢɬɫɹ ɤ ɜɢɞɭ:
'S
N gr
¦P
i
Al Bi
,
i 1
nBi 1
ɤɨɷɮɮɢɰɢɟɧɬ
nK i ɨɬɤɪɵɬɨɫɬɢ i-ɝɨ ɩɪɢɡɧɚɤɚ.
ɍɱɢɬɵɜɚɹ, ɱɬɨ ɷɧɬɪɨɩɢɹ S ɹɜɥɹɟɬɫɹ
ɮɭɧɤɰɢɟɣ
ɜɧɭɬɪɟɧɧɟɝɨ
ɫɬɪɨɟɧɢɹ
ɨɬɪɚɠɚɟɦɨɝɨ ɨɛɴɟɤɬɚ, ɚ ɞɨɩɨɥɧɢɬɟɥɶɧɚɹ
ɷɧɬɪɨɩɢɹ
'S
ɩɪɟɞɫɬɚɜɥɹɟɬ
ɫɨɛɨɣ
ɨɩɨɫɪɟɞɨɜɚɧɧɭɸ ɱɟɪɟɡ ɩɪɢɡɧɚɤɢ ɮɭɧɤɰɢɸ
ɟɝɨ ɜɡɚɢɦɨɨɬɧɨɲɟɧɢɣ ɫ ɨɤɪɭɠɚɸɳɟɣ
ɝɞɟ
Pi
Ɋɢɫ.6. Ɋɚɡɥɢɱɧɵɟ ɫɨɫɬɨɹɧɢɹ ɜ ɩɪɨɰɟɫɫɟ ɪɚɛɨɬɵ ɤɨɦɩɪɟɫɫɨɪɧɨɣ ɫɤɜɚɠɢɧɵ
ȿɫɥɢ ɨɛɳɟɟ ɫɨɫɬɨɹɧɢɟ ɩɪɢɧɹɬɶ ɡɚ D,
ɬɨ ɨɧɨ ɦɨɠɟɬ ɛɵɬɶ ɩɪɢɧɹɬɨ ɡɚ ɬɪɚɟɤɬɨɪɢɸ ɜ
ɜɢɞɟ ɷɥɥɢɩɫɚ, ɨɝɪɚɧɢɱɟɧɧɨɝɨ ɝɢɞɪɨɞɢɧɚɦɢɱɟɫɤɢɦɢ
ɜɨɡɦɨɠɧɨɫɬɹɦɢ
ɫɢɫɬɟɦɵ
“ɩɥɚɫɬ-ɫɤɜɚɠɢɧɚ” ɢ ɫɨɫɬɨɹɳɟɝɨ ɢɡ ɩɨɞɦɧɨɠɟɫɬɜ ɫɨɫɬɨɹɧɢɣ A.B ɢ Ʉ. Ɋɚɫɫɦɨɬɪɢɦ
ɫɬɪɭɤɬɭɪɧɨɟ ɫɨɫɬɨɹɧɢɟ ɤɚɠɞɨɝɨ ɢɡ ɧɢɯ.
ɋɥɟɞɭɟɬ ɨɬɦɟɬɢɬɶ, ɱɬɨ ɡɚɦɟɪɵ
ɩɪɨɢɡɜɨɞɢɥɢɫɶ ɞɨɫɬɚɬɨɱɧɨ ɞɥɢɬɟɥɶɧɵɣ
ɩɟɪɢɨɞ
(ǻt=15ɦɢɧ.) ɫ ɰɟɥɶɸ ɜɵɹɜɥɟɧɢɹ
ɩɟɪɢɨɞɢɱɧɨɫɬɢ
ɢɡɦɟɧɟɧɢɹ
ɨɫɧɨɜɧɵɯ
ɬɟɯɧɨɥɨɝɢɱɟɫɤɢɯ
ɩɨɤɚɡɚɬɟɥɟɣ
ɛɟɡ
ɢɡɦɟɧɟɧɢɹ ɪɟɠɢɦɚ ɧɚɝɧɟɬɚɧɢɹ [1,2].
ɋɨɫɬɨɹɧɢɟ D – ɦɧɨɠɟɫɬɜɨ ɢɡ 124
ɡɚɦɟɪɨɜ (ɷɥɟɦɟɧɬɨɜ), Ⱥ -139 ɡɚɦɟɪɚ, ȼ-37
ɡɚɦɟɪɚ, ɋ- 58 ɡɚɦɟɪɚ. ɇɚ ɪɢɫ.7 ɩɪɢɜɟɞɟɧɵ
ɱɚɫɬɨɬɧɵɟ ɯɚɪɚɤɬɟɪɢɫɬɢɤɢ Qɝ ɢ Vɝ.
107
Elmi srlr, 2008(24)
Neftqazlayih 50
m, 0
30
20
10
0
0
2
6
8
10
12
N, V
Ɋɢɫ.7. ɑɚɫɬɨɬɧɵɟ ɯɚɪɚɤɬɟɪɢɫɬɢɤɢ Qɝ ɢ Vɝ ɞɥɹ ɫɨɫɬɨɹɧɢɹ D
ȿɫɥɢ n A 100, ɬɨ ɜɵɱɢɫɥɹɟɦ ɱɢɫɥɨ
ɝɪɭɩɩ ɞɚɧɧɵɯ N gr ɩɨ ɮɨɪɦɭɥɟ:
N gr
1 3,32 ˜ lg n A
),
(
min,i h
1 d i d N gr
ɤɨɥɢɱɟɫɬɜɨ ɞɚɧɧɵɯ Q, ɩɨɩɚɜɲɢɯ ɜ ɤɚɠɞɵɣ
ɢɡ
ɩɨɥɭɱɟɧɧɵɯ
ɢɧɬɟɪɜɚɥɨɜ
ɢ
ɫɨɨɬɜɟɬɫɬɜɭɸɳɢɟ ɜɟɪɨɹɬɧɨɫɬɢ pi N i / N
(ɬɚɛɥɢɰɚ 1)
ɗɧɬɪɨɩɢɹ ɜɵɱɢɫɥɹɟɬɫɹ ɩɨ ɮɨɪɦɭɥɟ:
min,i
(7)
ɂɧɚɱɟ, ɟɫɥɢ n A 100, ɬɨ N gr ɜɵɱɢɫɥɹɟɬɫɹ
ɩɨ ɮɨɪɦɭɥɟ
N gr =5 lg n A
(8)
ȼ ɞɚɧɧɨɦ ɫɥɭɱɚɟ nD =124 100, ɩɨɷɬɨɦɭ
§ N gr
·
¨¨ ¦ p i log 2 p i ¸¸ ɛɢɬ
©i1
¹
N gr =5 lg124 | 11
ɬ.ɟ. ɱɢɫɥɨ ɝɪɭɩɩ ɪɚɫɫɦɚɬɪɢɜɚɟɦɵɯ
ɞɚɧɧɵɯ N gr ɪɚɜɧɨ 11.
ȼɵɱɢɫɥɹɸɬɫɹ
'
max min = 5840-1640=4200
ȼɵɱɢɫɥɟɧɧɚɹ ɷɧɬɪɨɩɢɹ ɪɚɜɧɚ 3.421.
ȼɟɥɢɱɢɧɚ ɧɟɝɷɧɬɪɨɩɢɢ ɫɨɫɬɚɜɢɥɚ 3.533.
ɋɥɟɞɨɜɚɬɟɥɶɧɨ, ɜɟɥɢɱɢɧɚ R-ɮɭɧɤɰɢɢ, ɤɚɤ
ɨɬɧɨɲɟɧɢɟ ɩɨɪɹɞɤɚ ɤ ɯɚɨɫɭ, ɫɨɫɬɚɜɥɹɟɬ
R
'
| 420
h
N gr
ɋɨɫɬɚɜɢɦ ɬɚɛɥɢɰɭ, ɜ ɤɨɬɨɪɨɣ
ɩɪɢɜɟɞɟɦ
ɧɨɦɟɪ
ɝɪɭɩɩɵ,
ɞɢɚɩɚɡɨɧ
ɢɡɦɟɧɟɧɢɹ ɞɚɧɧɵɯ Q ɜ ɤɚɠɞɨɣ ɝɪɭɩɩɟ,
ɜɵɱɢɫɥɟɧɧɵɯ ɩɨ ɮɨɪɦɭɥɟ
S
1.02 , ɬ.ɟ. ɭɱɢɬɵɜɚɹ ɫɨɨɬɧɨɲɟɧɢɟ
n A d N gr d
n A
1,
4
ɦɨɠɧɨ
ɞɢɚɝɧɨɫɬɢɪɨɜɚɬɶ
ɫɨɫɬɨɹɧɢɟ ɞɟɛɢɬɚ ɝɚɡɚ.
108
6
S,
ɪɚɜɧɨɜɟɫɧɨɟ
Elmi srlr, 2008(24)
Neftqazlayih 109
Elmi srlr, 2008(24)
Neftqazlayih ɬ.ɟ. ɯɚɨɬɢɱɧɨɫɬɢ ɞɥɹ ɫɨɫɬɨɹɧɢɹ ȼ (ɩɪɚɜɵɣ
ɩɨɞɷɥɥɢɩɫ ɜɧɭɬɪɢ ɫɨɫɬɨɹɧɢɹ D).
Ɍɚɤɢɦ ɨɛɪɚɡɨɦ, ɫɨɫɬɨɹɧɢɟ ɪɟɠɢɦɚ
ɪɚɛɨɬɵ ɝɚɡɥɢɮɬɧɨɣ ɫɤɜɚɠɢɧɵ ɡɚ ɞɚɧɧɵɣ
ɩɟɪɢɨɞ ɢɫɫɥɟɞɨɜɚɧɢɹ ɩɪɨɯɨɞɢɬ ɷɬɚɩɵ
ɪɚɜɧɨɜɟɫɧɨɝɨ (ɭɩɨɪɹɞɨɱɟɧɧɨɝɨ) - ɯɚɨɬɢɱɧɨɭɩɨɪɹɞɨɱɟɧɧɨɝɨ – ɯɚɨɬɢɱɧɨɝɨ ɢ ɪɚɜɧɨɜɟɫɧɨɝɨ (ɭɩɨɪɹɞɨɱɟɧɧɨɝɨ). Ɍɚɤɚɹ ɤɥɚɫɫɢɮɢɤɚɰɢɹ ɫɬɪɭɤɬɭɪɧɵɯ ɢɡɦɟɧɟɧɢɣ ɩɚɪɚɦɟɬɪɨɜ
ɪɚɛɨɬɵ
ɫɤɜɚɠɢɧ
ɝɨɜɨɪɢɬ
ɨ
ɟɟ
ɫɚɦɨɨɪɝɚɧɢɡɚɰɢɢ ɢ ɩɨɡɜɨɥɹɟɬ ɞɢɚɝɧɨɫɬɢɪɨɜɚɬɶ ɫɨɫɬɨɹɧɢɟ ɪɟɠɢɦɨɜ ɫ ɰɟɥɶɸ
ɫɜɨɟɜɪɟɦɟɧɧɨɝɨ ɢɯ ɪɟɝɭɥɢɪɨɜɚɧɢɹ.
S,I
ɇɚ ɪɢɫ.8-11 ɩɪɢɜɟɞɟɧɵ ɩɨɤɚɡɚɬɟɥɢ
ɷɧɬɪɨɩɢɢ, ɧɟɝɷɧɬɪɨɩɢɢ ɢ R-ɮɭɧɤɰɢɢ ɞɥɹ
ɫɨɫɬɨɹɧɢɹ D. ȼ ɬɚɛɥ.2 ɩɪɢɜɟɞɟɧɵ ɡɧɚɱɟɧɢɹ
S,I ɢ R-ɮɭɧɤɰɢɢ ɞɥɹ ɩɚɪɚɦɟɬɪɨɜ Qɝ ɢ Vɝ
ɜɫɟɯ ɫɨɫɬɨɹɧɢɣ D,A,B ɢ K, ɨɬɤɭɞɚ ɜɢɞɧɨ,
ɱɬɨ R-ɮɭɧɤɰɢɹ ɞɟɛɢɬɚ ɝɚɡɚ ɞɥɹ ɫɨɫɬɨɹɧɢɣ D
ɢ
K
ɨɞɢɧɚɤɨɜɵ
ɢ
ɫɨɨɬɜɟɬɫɬɜɭɸɬ
ɪɚɜɧɨɜɟɫɧɨɦɭ ɫɨɫɬɨɹɧɢɸ ( | S ), ɞɥɹ
ɪɚɫɯɨɞɚ ɤɨɦɩɪɢɦɢɪɨɜɚɧɧɨɝɨ ɝɚɡɚ ɫɨɨɬɜɟɬn A
ɫɬɜɭɟɬ ɭɫɥɨɜɢɟ N gr !
1 ɩɪɢ 6 S ,
4
35
3
25
2
15
1
05
0
0
2
6
8
10
12
N
!" #$%
!" #$%
Ɋɢɫ.8. ɂɡɦɟɧɟɧɢɟ ɷɧɬɪɨɩɢɢ ɢ ɧɟɝɷɧɬɪɨɩɢɢ ɩɨɤɚɡɚɬɟɥɹ
ɞɥɹ ɫɨɫɬɨɹɧɢɹ D
R-
1 15
11
1 05
1
0 95
0
2
6
8
10
ɞɥɹ ɫɨɫɬɨɹɧɢɹ D
N
Ɋɢɫ.9. ɂɡɦɟɧɟɧɢɟ R-ɮɭɧɤɰɢɢ ɩɨɤɚɡɚɬɟɥɹ
110
12
Elmi srlr, 2008(24)
Neftqazlayih 10
8
6
S,I
2
0
0
2
6
8
10
12
1
N
!" #$%
!" #$%
Ɋɢɫ.10. ɂɡɦɟɧɟɧɢɟ ɷɧɬɪɨɩɢɢ ɢ ɧɟɝɷɧɬɪɨɩɢɢ ɩɨɤɚɡɚɬɟɥɹ V ɞɥɹ ɫɨɫɬɨɹɧɢɹ D
3
R-
25
2
15
1
05
0
0
2
6
8
10
12
1
N
Ɋɢɫ.11. ɂɡɦɟɧɟɧɢɟ R-ɮɭɧɤɰɢɢ ɩɨɤɚɡɚɬɟɥɹ V ɞɥɹ ɫɨɫɬɨɹɧɢɹ D
Ɍɚɛɥɢɰɚ 2
D ɞɥɹ
S
3.42
A ɞɥɹ
R
1.03
3.53
D ɞɥɹ V
2.51 44.44 1.77
S
2.86
B ɞɥɹ
ɝ
R
1.49
4.26
A ɞɥɹ Vɝ
2.78 4.34
1.56
S
2.48
K ɞɥɹ
ɝ
R
1.71
4.25
B ɞɥɹ Vɝ
4.92
3.28
0.67
S
2.89
ɝ
R
1.03
2.97
K ɞɥɹ Vɝ
2.70
3.15
1.17
3. ɉɪɢɝɨɠɢɧ ɂ., ɋɬɟɧɝɟɪɫ ɂ. ɉɨɪɹɞɨɤ ɢɡ
ɯɚɨɫɚ: ɇɨɜɵɣ ɞɢɚɥɨɝ ɱɟɥɨɜɟɤɚ ɫ ɩɪɢɪɨɞɨɣ.
Ɇ.: ɉɪɨɝɪɟɫɫ, 1986. 431 ɫ.
4. Ʉɭɪɞɸɦɨɜ ɋ.ɉ. ɋɢɧɟɪɝɟɬɢɤɚ - ɧɨɜɵɟ
ɧɚɩɪɚɜɥɟɧɢɹ. Ɇ.: ɇɚɭɤɚ, 1989. 220 ɫ.
5. ȼɹɬɤɢɧ ȼ.Ȼ. ɋɢɧɟɪɝɟɬɢɱɟɫɤɚɹ ɬɟɨɪɢɹ
ɢɧɮɨɪɦɚɰɢɢ: ɨɛɳɚɹ ɯɚɪɚɤɬɟɪɢɫɬɢɤɚ ɢ
ɩɪɢɦɟɪɵ
ɢɫɩɨɥɶɡɨɜɚɧɢɹ.
Ɇɚɬɟɪɢɚɥɵ
ɦɟɠɪɟɝɢɨɧɚɥɶɧɨɣ
ɧɚɭɱɧɨ-ɩɪɚɤɬɢɱɟɫɤɨɣ
ɤɨɧɮɟɪɟɧɰɢɢ
//ɇɚɭɤɚ
ɢ
ɨɛɨɪɨɧɧɵɣ
!!*
1. ɗɛɟɥɢɧɝ ȼ. Ɉɛɪɚɡɨɜɚɧɢɟ ɫɬɪɭɤɬɭɪ ɩɪɢ
ɧɟɨɛɪɚɬɢɦɵɯ ɩɪɨɰɟɫɫɚɯ. Ɇ.: Ɇɢɪ, 1979.
15 ɫ.
2.
Ƚɥɟɧɫɞɨɪɮ
ɉ.,
ɉɪɢɝɨɠɢɧ
ɂ.
Ɍɟɪɦɨɞɢɧɚɦɢɱɟɫɤɚɹ ɬɟɨɪɢɹ ɫɬɪɭɤɬɭɪɵ,
ɭɫɬɨɣɱɢɜɨɫɬɢ ɢ ɮɥɭɤɬɭɚɰɢɢ. Ɇ.: Ɇɢɪ, 1973.
280 ɫ.
111
Elmi srlr, 2008(24)
Neftqazlayih ɤɨɦɩɥɟɤɫ – ɨɫɧɨɜɧɵɟ ɪɟɫɭɪɫɵ ɪɨɫɫɢɣɫɤɨɣ
ɦɨɞɟɪɧɢɡɚɰɢɢ. ȿɤɚɬɟɪɢɧɛɭɪɝ: ɍɪɈ ɊȺɇ,
2002. ɋ.125-131.
6. Ɇɚɦɟɞɨɜ Ⱥ.ȼ., ɇɚɫɢɛɨɜ ɋ.Ɇ.,
Ɋɚɦɚɡɚɧɨɜɚ Ɋ.Ⱦ. Ⱦɢɧɚɦɢɱɟɫɤɢɣ ɩɨɞɯɨɞ
ɚɧɚɥɢɡɚ ɪɚɛɨɬɵ ɤɨɦɩɪɟɫɫɨɪɧɵɯ ɫɤɜɚɠɢɧ
// ɋɛ. ɧɚɭɱɧɵɯ ɬɪɭɞɨɜ. ɇɂɂ Ƚɟɨɬɟɯɧɨɥɨɝɢɱɟɫɤɢɯ ɩɪɨɛɥɟɦ ɧɟɮɬɢ, ɝɚɡɚ ɢ ɯɢɦɢɢ.
Ȼɚɤɭ, 2006, ʋ7. ɋ.497-510.
7. ɇɚɫɢɛɨɜ ɋ.Ɇ. Ⱦɢɚɝɧɨɫɬɢɪɨɜɚɧɢɟ
ɫɨɫɬɨɹɧɢɹ ɪɟɠɢɦɨɜ ɪɚɛɨɬɵ ɝɚɡɥɢɮɬɧɵɯ
ɫɤɜɚɠɢɧ ɧɚ ɨɫɧɨɜɟ ɱɚɫɬɨɬɧɨɝɨ ɚɧɚɥɢɡɚ
//Ⱥɡɟɪɛɚɣɞɠɚɧɫɤɨɟ ɇɟɮɬɹɧɨɟ ɏɨɡɹɣɫɬɜɨ.
2004, ʋ12. C.20-24.
8. Ɇɢɪɡɚɞɠɚɧɡɚɞɟ Ⱥ.ɏ., Ɏɢɥɢɩɩɨɜ
ȼ.ɉ., Ⱥɦɟɬɨɜ ɂ.Ɇ. ɋɢɫɬɟɦɧɵɟ ɦɟɬɨɞɵ ɜ
ɧɟɮɬɟɞɨɛɵɱɟ. Ɇ.: ɇɟɞɪɚ, 2002. 163 ɫ.
9. Ɇɚɦɟɞɨɜ Ⱥ.ȼ., ɇɚɡɢɪɨɜ Ɍ.ɋ.
Ɉ ɪɟɝɭɥɢɪɨɜɚɧɢɢ ɪɚɛɨɬɵ ɝɚɡɥɢɮɬɧɵɯ
ɫɤɜɚɠɢɧ. //ɋɛ. ɧɚɭɱɧɵɯ ɬɪɭɞɨɜ. Ɏɢɡɢɤɨɯɢɦɢɱɟɫɤɢɟ ɦɟɬɨɞɵ ɩɨɜɵɲɟɧɢɹ ɧɟɮɬɟɝɚɡɨɨɬɞɚɱɢ ɩɥɚɫɬɨɜ. Ȼɚɤɭ: ȺɡɂɇȿɎɌȿɏɂɆ,
1985. ɋ.50-55.
10. Ɇɢɪɡɚɞɠɚɧɡɚɞɟ Ⱥ.ɏ., Ⱥɥɢɟɜ ɇ.Ⱥ.,
ɘɫɢɮɡɚɞɟ ɏ.Ȼ. ɢ ɞɪ. Ɏɪɚɝɦɟɧɬɵ ɪɚɡɪɚɛɨɬɤɢ ɧɟɮɬɟɝɚɡɨɜɵɯ ɦɟɫɬɨɪɨɠɞɟɧɢɣ. Ȼɚɤɭ:
ɗɥɦ, 1997. 408 ɫ.
11. Ɇɢɪɡɚɞɠɚɧɡɚɞɟ Ⱥ.ɏ., ɒɚɯɜɟɪɞɢɟɜ
Ⱥ.ɏ.
Ⱦɢɧɚɦɢɱɟɫɤɢɟ
ɩɪɨɰɟɫɫɵ
ɜ
ɧɟɮɬɟɝɚɡɨɞɨɛɵɱɟ. Ɇ.: ɇɚɭɤɚ, 1997. 255 ɫ.
12. ɇɢɤɨɥɢɫ ɉ., ɉɪɢɝɨɠɢɧ ɂ.
ɋɚɦɨɨɪɝɚɧɢɡɚɰɢɹ
ɜ
ɧɟɪɚɜɧɨɜɟɫɧɵɯ
ɫɢɫɬɟɦɚɯ. Ɇ.: Ɇɢɪ, 1979. 342 ɫ.
13. Ɇɢɪɡɚɞɠɚɧɡɚɞɟ Ⱥ.ɏ., ɏɚɫɚɧɨɜ
Ɇ.Ɇ., Ȼɚɯɬɢɡɢɧ Ɋ.ɇ. Ɇɨɞɟɥɢɪɨɜɚɧɢɟ
ɩɪɨɰɟɫɫɨɜ ɧɟɮɬɟɝɚɡɨɞɨɛɵɱɢ. Ɇ.: ɂɄɂ.
2004. 368 ɫ.
14. Ʉɨɧɞɚɤɨɜ ɇ.ɂ. Ʌɨɝɢɱɟɫɤɢɣ
ɫɥɨɜɚɪɶ-ɫɩɪɚɜɨɱɧɢɤ. Ɇ.: ɇɚɭɤɚ, 1976. 282 c.
Neftçıxarma
proseslԥrinin
idarԥ
olunması zamanı bu vԥ ya digԥr qԥrarların
qԥbulu, ԥksԥr hallarda, qeyri-müԥyyԥnlik
úԥraitindԥ baú verir. Qeyri-müԥyyԥnlik, idarԥ
olunma obyektlԥrinin mürԥkkԥbliyi, struktura
vԥ onun funksional qanunauy÷unluqları
haqqında mԥlumatların çԥtin vԥ ya alınmaması
ilԥ ba÷lıdır. Belԥ hallarda mürԥkkԥb
sistemlԥrin ԥsaslı funksional qanunauy÷unluqlarından, mԥsԥlԥn, özünü tԥúkil etmԥ
nԥzԥriyyԥsindԥn istifadԥ etmԥk olar.
Kompressor
quyularının
cari
vԥziyyԥtlԥrinin tԥhlili prosesindԥ, ԥksԥr
hallarda (sistemdԥ ayrılmıú) ayrı-ayrı sistemli
halların qarúılıqlı ԥlaqԥsinԥ baxılır. Nԥticԥdԥ,
ayrı-ayrı sistemli halların bir-birinԥ nisbԥtԥn
mԥlumatlarının miqdarı qiymԥtlԥndirilmԥsi
vacibliyi yaranır.
Kompressor quyuları, “lay-quyular”
obyekti kimi, öz-özlüyündԥ açıq sistemԥ (AS)
aid olub, müԥyyԥn halda kԥnardan daimi daxil
olmuú maddԥ, enerji vԥ ya informasiya ilԥ
saxlanılır. AS-dönmԥz sistemlԥrdir, onlarda
vaxt faktoru ԥsasdır.
Açıq
sistemlԥrdԥ,
lazımi
vԥ
qanunauy÷un amillԥrlԥ yanaúı, tԥsadüfi amillԥr
dԥ, yԥni fluktasiyalar ԥsas rol oynaya bilԥr.
Bԥzԥn fluktasiya elԥ güclü olur ki, mövcud
idarԥ olunma da÷ılır.
Belԥliklԥ, AS enerji ilԥ, demԥli
entropiya vԥ informasiya ilԥ xarakterizԥ
olunur.
Sinergetik informasiya nԥzԥriyyԥsi
elemnntlԥrindԥn -negentropiya, entropiya vԥ
müntԥzԥmliyin xaosa olan nisbԥtini xarakterizԥ
edԥn R funksiyasından istifadԥ etmԥklԥ
kompressor quyularının özünü tԥúkil etmԥ
proseslԥrinin sistemli keçidlԥri-müntԥzԥm
(müvazinԥt)-xaotik-müvazinat-xaɨtik-ɦüntԥzԥm (müvazinԥt) halları müԥyyԥn edilir.
Belԥliklԥ struktur tԥsnifat quyuların iú
rejimlԥrinin özünü tԥúkil etmԥ proseslԥrinԥ aid
olunmasını vԥ onların vaxtında tԥnzim
edilmԥsi ilԥ vԥziyyԥtlԥrinin diaqnostikasına
imkan verir.
Kompressor quyularının i rejiminin
hazırki vziyytinin entropik
yanama
Ԥ.V. Mԥmmԥdov
Xülas
Tԥqdim
olunan
informasiya nԥzԥriyyԥsi
konstruksiyaya ԥsaslanır.
iú
sinergetik
adlanan nԥzԥri
112
Elmi srlr, 2008(24)
Neftqazlayih Entropic approach to compressor well s
operation mode current condition analysis
In the process of analyses of the current
state of compressor wells the connection of
separate system states, identified within the
subject systems, and are often considered
resulting in the need of the quantities
evaluation of information received from the
single states of the subject systems with regard
to each other.
Compressor wells as a “well –reservoir”
object, are the open system (OS), supported in
a certain state due to either uninterrupted
inflow from outside substance, energy or
information the outside. OS are the irreversible
systems; where the most important factor is
the factor of time.
In the open systems the sudden factors and
the fluctuation processes may play a key role
in addition to the regular and essential factors.
Some times fluctuation can become very
strong resulting in the breakage of existing
organization of the system. Therefore, OS are
seen as energy source and consequently as an
entropy and information one.
A.V. Mamedov
Abstract
The presented work is based on the
theoretical construction known as the
synergetic information theory.
During the management stage of oil
production processes there are often the
situations when some technological decisions
should be made in uncertain environment
related to the complexity of the management
objects’ behaviors, unavailability or difficulty
of gathering the required information about
structure and regularity of operation of these
management objects. In such a situation the
most important factor is the use of the data on
the fundamental regularities of operation of the
complex systems, received in particular, on the
basis of the self-organization theory.
UOT 622.279.8.
DNZ YATAQLARINDA TB V SMT QAZLARININ NQL HAZIRLANMASI
TEXNOLOGYASININ MÜASR VZYYT
A..liyeva, F.N. Krimov, F.A.bdülhsnov
Azneft øB-nin mԥdԥnlԥrindԥ istismar
edilԥn qaz vԥ qazkondensat yataqlarının
mԥhsullarının tԥrkibindԥ suyun, mineral
duzların vԥ turú komponentlԥrin olması
sistemdԥ texnoloji çԥtinliklԥr yaradır (hidrat
birlԥúmԥlԥri, korroziya vԥ duz çökmԥlԥri). Bu
da, öz növbԥsindԥ quyuların qazın nԥqlԥ
hazırlanması qur÷usunun vԥ magistral qaz
kԥmԥrlԥrinin iú rejimini pozur, qԥza vԥziyyԥti
yaratmaqla bԥrabԥr külli miqdarda qaz
itkilԥrinԥ gԥtirib çıxarır.
Qazkondensat quyularında, úleyfdԥ vԥ
qazın nԥqlԥ hazırlanması qur÷ularında yaranan
çԥtinliklԥrdԥn biri hidrat birlԥúmԥlԥrinin ԥmԥlԥ
gԥlmԥsidir.
Qazın
tԥrkibindԥ
olan
komponentlԥr su ilԥ birlԥúԥrԥk kristal úԥklindԥ
hidrat birlԥúmԥlԥri ԥmԥlԥ gԥtirir. (1-2)
Bununla ԥlaqԥdar olaraq qazkondensat
mԥdԥnlԥrindԥ ԥmԥlԥ gԥlԥn bu çԥtinliklԥrin
qarúısını almaq üçün bir çox elmi-texniki
tԥdbirlԥr hԥyata keçirilir ki, hazırlanan qazın
istehlakçıya nԥql olunması maneԥsiz tԥmin
edilsin.
Nԥqlԥ hazırlanan tԥbii qazın nԥmliyԥ
görԥ kondisiyası vԥ turú komponentlԥrdԥn
tԥmizlԥnmԥ dԥrԥcԥsi Beynԥlxalq standartlara
cavab vermԥlidir.
Dünya praktikasında tԥbii qazların
ԥmԥlԥ gԥtirdiyi hidrat birlԥúmԥlԥrinin qarúısını
almaq üçün qaz axınına hidrat inhibitoru
113
Elmi srlr, 2008(24)
Neftqazlayih vurulur.
Qazın
nԥqlԥ
hazırlanması
texnologiyasında geniú istifadԥ edilԥn inhibitorlar: metil vԥ izopropil spirtlԥri, etilen,
dietilen, trietilen, propilenqlikollar vԥ s.
göstԥrmԥk olar. (3-4)
Qazların
çıxarılması
vԥ
nԥqlԥ
hazırlanması prosesindԥ ԥmԥlԥ gԥlԥn çԥtinliklԥrdԥn biri dԥ qazla gԥlԥn lay suların-dan
mineral duzların ayrı-ayrı texnoloji yerlԥrdԥ
çökmԥsidir.
Respublikamızda neft vԥ qazın
çıxarılması ԥsasԥn 90-95%-i dԥniz yataqlarında aparılır. Hazırda Xԥzԥr dԥnizinin
Azԥrbaycan sektorunda istismar edilԥn neftqaz yataqları ilԥ yanaúı, çoxlu sayda neft-qaz
yataqlarının ùahdԥniz , Naxçıvan , Alov ,
ønam , Kԥpԥz vԥ sairԥ sԥnaye miqyasında
iúlԥnmԥsi üçün geoloji, layihԥ-konstruktor
araúdırmaları,
texnoloji
avadanlıqların
qurulması vԥ istismarı üçün elmi-tԥdqiqat vԥ
mԥdԥn iúlԥri aparılır.
2007-2008-ci illԥrdԥn dünyada ԥn
nԥhԥng
ùahdԥniz
qazkondensat yata÷ı
istismara verilԥcԥkdir.
Hazırda dԥnizdԥ qazın çıxarılması
aúa÷ıdakı neft vԥ qazçıxarma idarԥlԥrindԥ
(NQÇø) aparılır:
1. Qum adası ;
2. 28 May ;
3. N.Nԥrimanov .
Respublikamızda
neft vԥ qaz
hasilatının 65-70% -i 28 May adına NQÇødԥ istehsal edilir.
Qazın
uzaq
mԥsafԥlԥrԥ
nԥqlԥ
texnologiyasının
seçilmԥsi,
hazırlanması
ԥsasԥn qaz vԥ qazkondensat yataqlarından
çıxarılacaq karbohidrogen mԥhsulları qarıúı÷ının fiziki-kimyԥvi vԥ termodinamiki
xüsusiyyԥtlԥrindԥn asılıdır.
Azneft øB-nin mԥdԥnlԥrindԥ qazın
nԥqlԥ hazırlanması qur÷usunun texnoloji
sxemi úԥkil 1-dԥ verilmiúdir.
Qaz
3-3,5 MPa tԥzyiq vԥ 15-200C
temperatur ilԥ texnoloji bloka daxil olur (BT)
vԥ burada maye qaz fazasından ayrılır. Sonra
qaz tԥzyiq altında qaz ölçԥn bölgԥyԥ daxil
olur, bundan sonra kollektorlar arasında
bölünԥrԥk 2-2,5 MPa tԥzyiq altında sahildԥki
separasiya qur÷usuna daxil olur.
Texnoloji blokdan ayrılan maye
qarıúı÷ı qaz ölçülԥn bölgԥdԥn keçԥrԥk bir yerԥ
yı÷ılır vԥ ayrı boru xԥtti ilԥ sahilԥ nԥql edilir
vԥ burada qaz fazası ayrılır.
Tԥbii qaz kollektorlardan qazyı÷ım
mԥntԥqԥsinԥ (QYM) daxil olur.
mԥntԥqԥdԥ,
ardıcıl
olaraq
Bu
birlԥúdirilmiú 2-3 pillԥli separasiya qur÷usundan keçir. Qaz fazasından ԥlavԥ olaraq
maye vԥ mexaniki qarıúıqlar ayrılandan sonra
qaz 2,1- 2,4 MPa tԥzyiq altında magistral qaz
kԥmԥrinԥ daxil olur.
Sahildԥ yerlԥúԥn qazın yı÷ılması vԥ
nԥqlԥ hazırlanması texnologiyasının sxemi
úԥkil 2- dԥ verilmiúdir.
Texnologiyaya ԥsasԥn, dԥniz yataqlarından çıxarılan qaz özüllԥrdԥ yerlԥúdirilmiú
texnoloji blok vԥ qaz ölçülԥn bölgԥdԥn
keçԥrkԥn, qazın tԥrkibindԥ karbohidrogen, su
vԥ digԥr qarıúıqlardan ayrıldıqdan sonra, qaz
kԥmԥri vasitԥsilԥ separasiya qur÷usuna daxil
olur. Tԥbii qaz 2,0 - 2,3 MPa tԥzyiq vԥ
20 5 C temperatur ilԥ istilik dԥyiúdiriciyԥ
daxil olur vԥ oradan birinci pillԥli iki ardıcıl
yerlԥúdirilmiú separatora daxil olur, burada
qazdan ԥlavԥ olaraq maye qarıúı÷ı ayrılır,
sonra 2-ci pillԥli 3 ardıcıl birlԥúdirilmiú
separatora daxil olur hidrat birlԥúmԥlԥrinin
ԥmԥlԥ gԥlmԥsinin qarúısını almaq mԥqsԥdilԥ 1ci pillԥli separatorun çıxıúında qaz axırına
inhibitor vurulur.
Qazdan ayrılan maye qarıúı÷ı çԥnlԥrԥ
yı÷ılır, separasiya olunmuú qaz isԥ magistral
qaz kԥmԥrinԥ verilir.
Qazdan ayrılan maye fazası çԥnlԥrԥ
yı÷ıldıqdan sonra, burada deqezasiya olunaraq,
ondan ayrılan kondensat vԥ neft fraksiyaları
emal zavodlarına nԥql olunur, su isԥ anbarlara
yı÷ılır. Qeyd etmԥk lazımdır ki, aparılan
tԥdqiqat vԥ mԥdԥn iúlԥrinin nԥticԥlԥri göstԥrdi
ki, Respublikamızda istismar edilԥn bütün
neft-qaz yataqlarında fԥaliyyԥt göstԥrԥn
texnoloji qur÷ular bir-biri ilԥ analojidir.
114
Elmi srlr, 2008(24)
Neftqazlayih
((
2
2
1
(((
3
ҏ(
((
(
4
1
2
2
2
5
(
ùԥk.1. “Azneft” øB-nin NQÇø-dԥ qazın yı÷ım mԥntԥqԥsinin sxemi
1-istilikdԥyiúdiricilԥr, 2-1 pillԥ separatoru; 2-1 pillԥ deqazatoru; 3-2-ci pillԥ deqazatoru;
4- dezaqator; 5-çԥn
I-qaz yı÷ım mԥntԥqԥsinin mԥhsulu; II- separasiya olunmuú qaz; III- magistral kԥmԥrlԥrԥ
verilԥn qaz; IV- deqazasiyadan olunmuú qaz; V-maye xԥtti; VI- çԥnlԥrԥ verilԥn maye xԥtti
1
((
(
1
3
2
((
2
5
5
6
ùԥk. 2. Qum adası NQÇø-dԥ qazın nԥqlԥ hazırlanması qur÷usunun texnoloji sxemi
1 - quyudan gԥlԥn qaz; 2-ingibitor vurulan nöqtԥ; 3-kollektor; 4 - sahilԥ gԥlԥn qaz; 5- maye
xԥtti; 6- sahilԥ gԥlԥn maye; I-I pillԥ separatoru; II-II pillԥ separatoru
115
Elmi srlr, 2008(24)
Neftqazlayih Hazırda, istismar edilԥn texnoloji
qur÷uların faydalı iú ԥmsalı 40-50%-ԥ
bԥrabԥrdir. Belԥ ki, qur÷uların texniki vԥ
texnoloji göstԥricilԥri Beynԥlxalq standartlara
uy÷un gԥlmir. Demԥk olar
ki, layihԥkonstruktor vԥ tikinti iúlԥri 20-30 il bundan
qabaq yerinԥ yetirilmiúdir.
Aparılan araúdırmalar vԥ toplanan
texnoloji göstԥricilԥrin tԥhlili göstԥrdi ki,
istismar edilԥn neft-qaz yataqları özlԥrinin son
iúlԥmԥ müddԥtindԥ oldu÷u üçün NQÇø-dԥ qazın çıxarılması, hazırlanması vԥ nԥqli prosesindԥ istifadԥ edilԥn mԥdԥn avadanlıqlarının
sԥmԥrԥliliyini tam bԥrpa etmԥk hԥm iqtisadi,
hԥm dԥ texniki tԥrԥfdԥn mԥqsԥdԥ uy÷un deyil.
Bu
qur÷uların
köklü
surԥtdԥ
modernlԥúdirilmԥsi vԥ yaxud yenisi ilԥ ԥvԥz
edilmԥsi böyük mԥblԥ÷dԥ vԥsait tԥlԥb edir.
Bunları nԥzԥrԥ alaraq NQÇø-dԥ neft vԥ
qazın çıxarılması, yı÷ılması vԥ nԥqlԥ
hazırlanması texnologiyasının sԥmԥrԥliliyini
artırmaq üçün yeni elmi-texniki tԥkliflԥrin
iúlԥnib hazırlanması vԥ tԥtbiqi neft-qaz
sԥnayemizin ԥn vacib problemlԥrindԥn biridir.
Respublikada, neftqaz sԥnayesinin
intensiv inkiúafı ilԥ ԥlaqԥdar vԥ xüsusԥn dԥniz
úԥraitindԥ yeni nԥhԥng qazkondensat yataqlarının açılması vԥ istismarı yeni yüksԥk
effektivli texnoloji proseslԥrin iúlԥnmԥsinin
tԥtbiqini vԥ onların iúinin tԥkmillԥúdirilmԥsini
tԥlԥb edir.
Dԥniz yataqlarında neft vԥ qazın
çıxarılması prosesindԥ ԥmԥlԥ gԥlԥn texnoloji
çԥtinliklԥrlԥ mübarizԥ böyük elmi-texniki
ԥhԥmiyyԥt kԥsb edir.
Mԥdԥnlԥrdԥ, qazların nԥqlԥ hazırlanması texnologiyası elm vԥ texnikanın son
nailiyyԥtlԥrindԥn istifadԥ edԥrԥk daim tԥkmillԥúdirilmԥlidir vԥ qazların istehsalı prosesindԥ
sistemdԥ tԥtbiq edilԥn yeni kimyԥvi reagentlԥr
texnoloji
cԥhԥtdԥn sԥmԥrԥli vԥ effektivli
olmalıdır.
«Azneft» øB-nin mԥdԥnlԥrindԥ istismar
edilԥn qazların nԥqlԥ hazırlanması qur÷ularının
vԥ magistral qaz kԥmԥrlԥrinin iú rejimlԥrinin
tԥdqiqinin nԥticԥlԥri göstԥrdi ki, mԥdԥnlԥrdԥ
qazın tԥlԥbata uy÷un hazırlanmaması pro-
sesindԥ qaz axını ilԥ magistral qaz kԥmԥrlԥrinԥ
maye (su+kondensat) düúür. Bu da,
öz
növbԥsindԥ qaz kԥmԥrlԥrinin ritmik iú rejimini
pozur, onun mԥhsuldarlı÷ını aúa÷ı salır.
Nԥql olunan qaza sԥrf olunan enerji
xԥrclԥrini artırmaqla bԥrabԥr istehlakçıların
maneԥsiz tԥbii qazla tԥchiz olunmasını tԥmin
etmir.
Son zamanlara qԥdԥr «Azneft»
østehsalat Birliyinin mԥdԥnlԥrindԥ qazların
nԥqlԥ hazırlanması texnologiyasında bir çox
kimyԥvi reagentlԥr, o cümlԥdԥn dietilenqlikol
(DEQ), trietilenqlikol (TEQ) vԥ metanol geniú
miqyasda tԥtbiq edilirdi.
Lakin, DEQ vԥ TEQ yaxúı absorbentlԥr
olmalarına baxmayaraq, onların bir çox
çatıúmayan texniki vԥ texnoloji cԥhԥtlԥri
vardır: yüksԥk özlülüyԥ malik olmaları, yuxarı
temperaturda
donmaları,
regenerasiya
qur÷usunun mürԥkkԥb olması vԥ bununla
yanaúı, onların
respublikamızda istehsal
bazası yoxdur, ԥsasԥn xarici ölkԥlԥrdԥn alınır.
Bunları nԥzԥrԥ alaraq, respublikamızın
yerli kimya mԥhsulları ԥsasında yeni effektivli,
ekoloji cԥhԥtdԥn tԥmiz, sԥmԥrԥli vԥ istehsal
bazası olan absorbentlԥrin iúlԥnib hazırlanması
neftqaz sԥnayesinin aktual problemlԥrindԥn
biridir.
Qeyd etmԥk lazımdır ki, yeni yaradılan
absorbentlԥr
vԥ
inhibitorlar
aúa÷ıdakı
tԥlԥbatlara cavab vermԥlidir;
- yüksԥk quruduculuq qabiliyyԥtinԥ malik
olmalı;
- qazlarda baúlan÷ıc hidrat ԥmԥlԥ gԥlmԥ
temperaturunu effektiv surԥtdԥ aúa÷ı salmalı;
- regenerasiya prosesindԥ stabil olmalı;
- regenerasiya prosesinin sadԥ olması;
- aúa÷ı özlülüyԥ malik olmalı;
- geniú istehsal bazası olmalı vԥ s.
Yeni absorbentin iúlԥnib hazırlanması
üçün yerli kimya zavodlarından müxtԥlif
kimyԥvi reagent nümunԥlԥri gԥtirilmiú,
laboratoriyada onların fiziki kimyԥvi vԥ
texnoloji göstԥricilԥri tԥdqiq edilmiúdir.
116
Elmi srlr, 2008(24)
Neftqazlayih
Aparılan ilkin tԥdqiqat iúlԥrinin
nԥticԥlԥri göstԥrdi ki, qazların nԥmlikdԥn
qurudulması üçün tԥdqiq olunan reagentlԥrin
içԥrisindԥ
ԥn
effektivliyi
monopropilenqlikoldur. (MPQ).
Mԥlumdur ki, mԥdԥn úԥraitindԥ emal
olunan qazın nԥmlikdԥn qurudulub nԥqlԥ
hazırlanması üçün ԥn vacib göstԥricilԥrindԥn
biri
müxtԥlif
úԥraitlԥrdԥ
absorbentin
quruduculuq dԥrԥcԥsinin tԥyin edilmԥsidir.
Bununla ԥlaqԥdar olaraq, yeni absorbentinmonopropilenqlikolun qatılı÷ından vԥ qazla
kontakt
temperaturundan
asılı
olaraq
qurudulan qazın úeh nöqtԥsinin temperaturu
tԥyin edilmiúdir.
Tԥcrübi-sınaq
iúlԥrini
aparmaq üçün qazın úeh nöqtԥsinin
temperaturunu tԥyin edԥn güzgü sistemli
laboratoriya qur÷usundan istifadԥ edilmiúdir.
Qur÷unun ԥsas hissԥlԥrindԥn biri absorberdir,
onun hündürlüyü 900mm, vԥ diametri 35mmdir.
Absorberԥ
0,5
litr
absorbentmonopropilenqlikol doldurulur. Absorbentin
sԥthindԥn keçԥn qazın sürԥti 0,18-0,2 m/san,
qazla
absorbentin
kontaktı
müxtԥlif
temperaturda (-10y500C) vԥ absorbentin
qatılı÷ında (50 -99,5%) aparılır. Tԥcrübi- sınaq
iúlԥri aúa÷ıdakı qayda ilԥ yerinԥ yetirilir.
Qurudulmaq üçün qaz absorbentin sԥthindԥn
keçԥrԥk barbotaj sistemi yaradılır vԥ ordan qaz
müԥyyԥn sürԥtlԥ cihazın güzgü yerlԥúԥn
hissԥsinԥ verilir. Güzgünün bԥrkidildiyi mis
sterjin xüsusi yaradılmıú qabda tԥxminԥn
mԥnfi 500C temperatura qԥdԥr soyudulur.
Güzgüdԥn keçԥn qazın úeh nöqtԥsinin
temperaturunu potensiometrԥ birlԥúdirilmiú
termoparların kömԥkliyi ilԥ ölçülür.
Eksperiment üçün tԥcrübԥdԥ istifadԥ
edilԥn
qaz
Qum
adası
NQÇø-nin
qazkompressor sexindԥn xüsusi balonla
götürülmüúdür.
Qazın
fiziki-kimyԥvi
göstԥricilԥri vԥ tԥrkibi aúa÷ıda verilmiúdir:
CH4-95,38; C2H6- 2,75; C3H8- 1,01; C4H100,48; C5H12+yuxarı - 0,18; CO2-0,20.
Qazın tԥrkibindԥ olan suyun miqdarı, m3/qr
- 0,4;
tԥzyiqi, MɊɚ 5,8- 6,0;
temperaturu, 0C - 25-32.
Aparılan tԥcrübi-sınaq iúlԥrinin nԥticԥsi
3-cü úԥkildԥ verilmiúdir.
50%
ùeh nöqtԥsinin temperaturu, 0ɋ
+50
60%
+40
+30
70%
+20
80%
95%
+10
0
97%
-10
-20
-30
98%
-40
-50
99%
-20
0
20
40
60
Kontakt temperaturu, 0ɋ
ùԥk. 3. Qurudulan qazın úeh nöqtԥsinin temperaturunun
monopropilenqlikolun qatılı÷ından asılılı÷ı
117
Elmi srlr, 2008(24)
Neftqazlayih
qaz
sԥnayesindԥ
dietilenqlikolu
vԥ
trietilenqlikolu ԥvԥz edԥn yeni quruducu kimi
istifadԥ etmԥk olar.
Mԥlumdur ki, bir çox hallarda
mԥdԥnlԥrdԥ qazı qurutmaq üçün absorbentin
çatıúmamazlı÷ı nԥzԥrԥ çarpır. Bunları nԥzԥrԥ
alaraq, quruducu qur÷uda istifadԥ edilԥn
absorbentlԥrin (DEQ, TEQ)
müxtԥlif
nisbԥtlԥrdԥ
qarıúıqlarının
quruduculuq
dԥrԥcԥlԥri dԥ öyrԥnilmiúdir.
Tԥdqiqatların nԥticԥlԥri göstԥrdi ki,
DEQ vԥ TEQ monopropilenqlikolla
hԥr
münasibԥtdԥ qarıúır, bu absorbentlԥrin
qarıúı÷ından qazın qurudulması prosesindԥ
istifadԥ etdikdԥ, qurudulan qazın úeh
nöqtԥsinin temperaturu bu absorbentlԥrin ayrıayrılıqda istifadԥ olunmasından bir neçԥ
dԥrԥcԥ aúa÷ı olur. Alınan nԥticԥlԥr göstԥrir ki,
mԥdԥnlԥrdԥ yaranan istehsalat çԥtinliklԥri
vaxtı, yԥni sistemin
doldurulması üçün
monopropilenqliklun miqdarı az olarsa, onda
mԥdԥnlԥrdԥ olan digԥr qalıq absorbentlԥrdԥn
istifadԥ etmԥk olar.
Bu vaxtı heç bir texnoloji çԥtinlik
yaranmır vԥ qazın qurudulması tԥlԥbata uy÷un
yerinԥ yetirilir.
Mԥlum olmuúdur ki, monopropilenqlikol çox yüksԥk qaz quruducusu
xüsusiyyԥtinԥ malikdir. ùԥkildԥ verilmiú
qrafiki asılılıqdan istifadԥ edԥrԥk, mԥdԥn
úԥraitindԥ qazın tԥlԥbata uy÷un olaraq
qurudulması üçün monopropilenqlikolun
qatılı÷ını vԥ onun qazla kontakt temperaturunu
seçmԥk olar.
Qeyd etmԥk lazımdır ki, bu tԥcrübisınaq
iúlԥri
ilԥ
yanaúı
hԥm
dԥ
monopropilenqlikolun bir yeni qaz quruducusu
kimi istifadԥ olunması mԥqsԥdi ilԥ alınan
nԥticԥlԥri çoxdan qaz sԥnayesindԥ tԥtbiq edilԥn
digԥr ԥnԥnԥvi absorbentlԥrlԥ - dietilenqlikol
(DEQ), trietilenqlikol (TEQ) vԥ sairԥ ilԥ
müqayisԥ üçün tԥdqiqat iúlԥri aparılmıúdır.
Tԥcrübԥ eyni úԥraitdԥ vԥ yuxarıda göstԥrilԥn
metodika ilԥ aparılmıúdır.
Alınan nԥticԥlԥr úԥkil 4-dԥ verilmiúdir.
Mԥlum olmuúdur ki, eyni qatılıqda vԥ
temperaturda
monopropilenqlikol
ilԥ
qurudulan qazın úeh nöqtԥsinin temperaturu
DEQ vԥ TEQ-dԥn bir neçԥ dԥrԥcԥ aúa÷ıdır.
ølkin nԥticԥlԥr bir daha göstԥrdi ki,
monopropilenqlikol yüksԥk effektivli qaz
quruducusudur vԥ ondan respublikamızın neft-
100
1
Qlikolların qatılı÷ı, %
95
90
2
85
80
3
75
ùԥk 4. Qurudulan qazın úeh nöqtԥsinin qlikolların qatılı÷ından vԥ kontakt
temperaturundan asılılı÷ı. 1- DEQ; 2-TEQ; 3-MPQ
118
Elmi srlr, 2008(24)
Neftqazlayih qatılıqları
úԥraitindԥ
(10y100%,küt.)
aparılmıúdır.
Tԥcrübԥnin
nԥticԥlԥri
cԥdvԥldԥ
verilmiúdir.
Cԥdvԥldԥn
görünür
ki,
monopropilenqlikol vԥ onun sulu mԥhlulu çox
aúa÷ı temperaturda (mԥnfi 50-650C) donur.
Monopropilenqlikolun bu xüsusiyyԥti imkan
verir ki, onun sulu mԥhlulundan (50-80%)
qazın nԥqli zamanı ԥmԥlԥ gԥlԥn hidrat
birlԥúmԥlԥrinԥ qarúı bir inhibitor kimi istifadԥ
edilsin.
Qeyd etmԥk lazımdır ki, qazın
qurudulması üçün tԥtbiq edilԥn absorbentin
hԥm dԥ, qazın nԥqli prosesindԥ ԥmԥlԥ gԥlԥn
hidrat birlԥúmԥlԥrinin qarúısını almaq üçün
iúlԥdilmԥsi daha mԥqsԥdԥ uy÷un hesab edilir.
Ona
görԥ
yeni
absorbentin
ԥsas
göstԥricilԥrindԥn biri dԥ onun sulu mԥhlulunun
donma temperaturunun aúa÷ı olmasıdır.
Bunları nԥzԥrԥ alaraq monopropilenqlikolun vԥ
onun sulu mԥhlulunun donma temperaturu
tԥyin edilmiúdir.Tԥcrübԥ neft mԥhsullarının
donma temperaturunu tԥyin etmԥk üçün
istifadԥ edilԥn metodika üzrԥ aparılmıúdır.
(ȽɈɋɌ-20287-91). Tԥdqiqat iúlԥri monopropilenqlikolun sulu mԥhlulunun müxtԥlif
Cԥdvԥl
Monopropilenqlikol vԥ onun sulu
mԥhlulunun qatılı÷ı, % küt.
10
20
30
40
50
60
70
80
90
100
Mԥhlulunun donma temperaturu, 0C
-2
-6
- 12
- 23
- 40
- 65
- 64
- 62
- 60
- 56
Yeni absorbentin ԥsas göstԥricilԥrindԥn
biri dԥ onun su buxarları ilԥ doymuú
mԥhlulunun
regenerasiya
olunmasıdır.
Absorbentin regenerasiya olunma dԥrԥcԥsi
temperaturdan vԥ qlikolun sulu mԥhlulunun
qatılı÷ından asılıdır. Absorbentin tԥrkibindԥn
su buxarlarının tam çıxarılması imkan verir ki,
qlikol sistemԥ yenidԥn qaytarılsın vԥ qazın
qurudulması prosesindԥ tԥkrar istifadԥ edilsin.
DEQ, TEQ vԥ MPQ-nin sulu mԥhlullarının
regenerasiya qur÷usunda aparılmıú sınaq
iúlԥrinin nԥticԥlԥri úԥkil 5-dԥ verilmiúdir.
Qrafiklԥrdԥn görünür ki, MPQ vԥ onun sulu
mԥhlulu DEQ vԥ TEQ-ԥ nisbԥtԥn aúa÷ı
temperaturda (140-1500C) regenerasiya olunur
vԥ regenerasiya olunmuú MPQ-nin qatılı÷ı 99;
99,5% kütlԥ tԥúkil edir. Bu úԥraitdԥ DEQ vԥ
TEQ-in qatılı÷ı 92-97% kütlԥ tԥúkil edir.
Tԥcrübԥ göstԥrdi ki, DEQ vԥ TEQ-in
qatılı÷ını 98-99%-ԥ çatdırmaq üçün vakuum
qur÷ularından istifadԥ etmԥk lazımdır, bu da
öz növbԥsindԥ mԥdԥnlԥrdԥ nԥqlԥ hazırlanan
qaza çԥkilԥn xԥrclԥri bir neçԥ dԥfԥ artırır. Yeni
iúlԥnmiú
absorbentinmono-propilenqlikolun
sԥnaye-sınaq iúlԥri vԥ tԥtbiqi «Qum adası»
NQÇø-nin 2 saylı sıxıcı qazkompressor
sexindԥ istismar edilԥn qaz quruducu qur÷uda
aparılmıúdır. Hazırda NQÇø-dԥ 2 qaz quruducu
qur÷u fԥaliyyԥt göstԥrir vԥ qur÷uların qaza
görԥ mԥhsuldarlı÷ı gündԥ 1,0-1,1 mln.m3- dur.
Qur÷uda
hazırlanan
qazın
keyfiyyԥt
göstԥricilԥri tԥlԥbata tam cavab verir.
Aparılan
elmi-tԥdqiqat
iúlԥrinin
nԥticԥlԥrinԥ görԥ «Qum adası» NQÇø-dԥ qaz
quruducu qur÷uda tԥtbiq edilԥn yeni absorbent
üçün aúa÷ıdakı optimal texnoloji iú rejimi
seçilmiúdir:
Regenerasiya olunmuú monopropilenqlikolun
qatılı÷ı, % kütlԥ98-98,9
Sıxlı÷ı, kq/m3 1033-1035
Su buxarları ilԥ doymuú monopropilenqlikolun
qatılı÷ı, % kütlԥ94-96
Monopropilenqlikolun regenerasiya
temperaturu,0C
119
Elmi srlr, 2008(24)
Neftqazlayih 100
) *,%
95
3
1
90
2
85
80
100
110
120
130
1 0
150
160
temperatur,0C
ùԥk. 5. Qlikolların regenerasiya olunma dԥrԥcԥsinin temperaturdan asılılı÷ı
1-TEQ; 2-DEQ; 3-MPQ
trietilenqlikolun monopropilenqlikolla ԥvԥz
edilmԥsi nԥzԥrdԥ tutulmuúdur.
«Qum
adası»
NQÇø-dԥ
yeni
absorbentin tԥtbiqindԥn ԥldԥ olunan iqtisadi
sԥmԥrԥ 2 mln. AZN tԥúkil edir.
Bununla yanaúı, «Azneft» øB-nin
NQÇø-dԥ tԥbii qazların nԥqlԥ hazırlanması
prosesindԥ ԥmԥlԥ gԥlԥn hidrat birlԥúmԥlԥrinԥ
qarúı istifadԥ edilԥn xaricdԥn alınan metil
spirtini (metanolu) tam ԥvԥz edԥn yerli kimya
mԥhsulları ԥsasında yeni, ekoloji cԥhԥtdԥn
tԥmiz, effektivli vԥ texniki-iqtisadi cԥhԥtdԥn
sԥmԥrԥli inhibitor – izopropil spirti iúlԥnib
qıú mövsümü
150-155
yay mövsümü
140-145
Qazla absorbentin kontakt temperaturu, 0C
30-35
Qurudulan
qazın
úeh
nöqtԥsinin
0
temperaturu, C
- mԥnfi 5-10
Qaz axınına vurulan absorbentin miqdarı,
kq/1000 m3 - 13-15
Ümumi sistemdԥ absorbentin itkisi, q/1000m370-120
Qeyd etmԥk lazımdır ki, yaxın
vaxtlarda «28 May» NQÇø-dԥ istismar edilԥn
qaz quruducu qur÷uda xaricdԥn alınan
120
Elmi srlr, 2008(24)
Neftqazlayih ɜɵɩɭɫɤɚɟɦɵɯ
ɦɟɫɬɧɵɦɢ ɯɢɦɢɱɟɫɤɢɦɢ
ɩɪɟɞɩɪɢɹɬɢɹɦɢ.
.Ɍɚɤɠɟ ɩɪɢɜɟɞɟɧɵ
ɪɟɡɭɥɶɬɚɬɵ
ɩɪɨɦɵɲɥɟɧɧɨɝɨ
ɜɧɟɞɪɟɧɢɹ
ɧɨɜɵɯ
ɢɧɝɢɛɢɬɨɪɨɜ ɜ ɩɪɨɰɟɫɫɟ ɩɨɞɝɨɬɨɜɤɢ ɝɚɡɚ ɤ
ɬɪɚɧɫɩɨɪɬɭ.
hazırlanmıú vԥ mԥdԥnlԥrdԥ geniú miqyasda
tԥtbiq edilmiúdir.ҏҏ
dbiyyat
1.
2.
3.
4.
Ɇɚɤɨɝɨɧ ɘ.Ɏ. ɉɪɢɪɨɞɧɵɟ ɝɚɡɨɝɢɞɪɚɬɵ: ɨɬɤɪɵɬɢɟ ɢ ɩɟɪɫɩɟɤɬɢɜɵ
//Ƚɚɡɨɜɚɹ ɩɪɨɦɵɲɥɟɧɧɨɫɬɶ. 2001, ʋ 5.
ɋ.10-16
Ɋɚɫɭɥɨɜ Ⱥ.Ɇ. Ȼɨɪɶɛɚ ɫ ɝɢɞɪɚɬɨɨɛɪɚɡɨɜɚɧɢɟɦ
//Ƚɚɡɨɜɚɹ
ɩɪɨɦɵɲɥɟɧɧɨɫɬɶ. 2002, ʋ2. ɋ.50-53
Ⱥɛɞɭɥɝɚɫɚɧɨɜ Ⱥ.Ɂ. ɋɛɨɪ ɢ ɩɨɞɝɨɬɨɜɤɚ
ɩɪɢɪɨɞɧɨɝɨ ɝɚɡɚ ɤ ɬɪɚɧɫɩɨɪɬɭ. Ȼɚɤɭ:
ɑɚɲɵɨɝɥɵ, 2000. 178 ɫ.
Ȼɟɤɢɪɨɜ Ɍ.Ɇ., Ʌɚɧɱɚɤɨɜ Ƚ.Ⱥ. Ɍɟɯɧɨɥɨɝɢɹ ɨɛɪɚɛɨɬɤɢ ɝɚɡɚ ɢ ɤɨɧɞɟɧɫɚɬɚ.
Ɇ:.ɇɟɞɪɚ, 1999. 362 ɫ.
The state of the art of the technology
for natural and associated gas preparation
at offshore fields
A.I.Aliyeva, F.N. Kerimov,
F.A.Abdulgasanov
Abstract
The article is about the natural and
associated gas preparation for long distance
transportation within offshore oil and gas
fields of PA «Azneft».
The data about the results of conducted
scientific and research works for gas
dewatering and prevention of hydrate forming
on the constructions, operating at the oil and
gas fields at PO «Azneft» have been presented
in the article.
Detailed data about the results of new
hydrate
forming
inhibitors
and
gas
dehumidifier’s appliance on the base of local
chemical products in order to prevent
technologic complications during natural gas
recovery and transportation presented.
Also the results of economic indeces
while new inhibitors introduction in the
process of preparation of gas for transportation
have been presented.
5"%" +"+!"4 !$""3
<"3"!" <""3" <"<*!"3" 3
%"+$ %+!""04$
Ⱥ.ɂ.Ⱥɥɢɟɜɚ, Ɏ.ɇ.Ʉɟɪɢɦɨɜ,
Ɏ.Ⱥ.Ⱥɛɞɭɥɝɚɫɚɧɨɜ
1!
ɋɬɚɬɶɹ ɩɨɫɜɹɳɟɧɚ ɫɛɨɪɭ, ɩɨɞɝɨɬɨɜɤɟ
ɩɪɢɪɨɞɧɵɯ ɢ ɩɨɩɭɬɧɵɯ ɝɚɡɨɜ ɤ ɞɚɥɶɧɟɦɭ
ɬɪɚɧɫɩɨɪɬɭ ɜ ɭɫɥɨɜɢɹɯ ɦɨɪɫɤɢɯ ɧɟɮɬɟɝɚɡɨɜɵɯ ɦɟɫɬɨɪɨɠɞɟɧɢɣ ɉɪɨɢɡɜɨɞɫɬɜɟɧɧɨɝɨ
Ɉɛɴɟɞɢɧɟɧɢɹ «Ⱥɡɧɟɮɬɶ».
ȼ ɫɬɚɬɶɟ ɩɪɢɜɟɞɟɧɵ ɪɟɡɭɥɶɬɚɬɵ
ɧɚɭɱɧɨ-ɢɫɫɥɟɞɨɜɚɬɟɥɶɫɤɢɯ ɪɚɛɨɬ ɩɨ ɨɫɭɲɤɟ
ɝɚɡɚ, ɛɨɪɶɛɟ ɫ ɝɢɞɪɚɬɨɨɛɪɚɡɨɜɚɧɢɟɦ ɧɚ
ɭɫɬɚɧɨɜɤɚɯ, ɞɟɣɫɬɜɭɸɳɢɯ ɧɚ ɩɪɨɦɵɫɥɚɯ
ɧɟɮɬɟɝɚɡɨɞɨɛɵɜɚɸɳɢɯ ɭɩɪɚɜɥɟɧɢɣ ɉɈ
«Ⱥɡɧɟɮɬɶ».
ɉɪɢɜɟɞɟɧɵ ɪɟɡɭɥɶɬɚɬɵ ɩɪɢɦɟɧɟɧɢɹ
ɧɨɜɵɯ ɢɧɝɢɛɢɬɨɪɨɜ ɝɢɞɪɚɬɨɨɛɪɚɡɨɜɚɧɢɹ ɢ
ɨɫɭɲɢɬɟɥɟɣ ɝɚɡɚ, ɫɨɡɞɚɧɧɵɯ ɫ ɰɟɥɶɸ
ɩɪɟɞɨɬɜɪɚɳɟɧɢɹ ɬɟɯɧɨɥɨɝɢɱɟɫɤɢɯ ɨɫɥɨɠɧɟɧɢɣ ɜ ɩɪɨɰɟɫɫɟ ɞɨɛɵɱɢ ɢ ɬɪɚɧɫɩɨɪɬɚ
ɩɪɢɪɨɞɧɵɯ ɝɚɡɨɜ, ɧɚ ɛɚɡɟ ɪɟɚɝɟɧɬɨɜ,
121
Elmi srlr, 2008(24)
Neftqazlayih UOT 622.276 622.279
NEFT DALARI YATA@ININ MNIMSNILMSININ TARIXI V INKIAF
PERSPEKTIVLRI
B.V.Bayramov, A.Q.Qurbanov, S.H.Qlndrova
Neft Daları XX srdn XXI sr atılmı körpüdür.
Heydr liyev
(XVII ԥsr) vԥ b. Xԥzԥr dԥnizinԥ aid kifayԥt
qԥdԥr mԥlumat verirlԥr.
XV ԥsrin ortalarında Bakı Xԥzԥrdԥ ԥn böyük
liman ԥhԥmiyyԥtini qazanır, çünki Xԥzԥr
regionu Avropa- Asiya mԥkanı üzrԥ
beynԥlxalq ticarԥtdԥ mühüm rol oynayırdı.
Bakıdan dünya bazarlarına ipԥk, duz, neft vԥ
zԥfԥran daúınırdı.
øngilis Con Kartrayt 1560-cı ildԥ
Bakıya gԥlmiú vԥ onu qԥdim úԥhԥr
adlandırmıú, ticarԥt üçün çox ԥlveriúli
saymıúdır. O, yazır ki, úԥhԥrin yaxınlı÷ında
yerdԥn çoxlu qara ya÷ fontanı vurur. Onu
øranın hԥr yerindԥ evlԥri iúıqlandırmaq üçün
iúlԥdir, qatır vԥ ulaq karvanları ilԥ hԥr yerԥ
aparırlar.
XVII ԥsrin ԥvvԥllԥrindԥn baúlayaraq
Bakı nefti haqqında xeyli qeydlԥr vardır.
Alman Enqelbert Kempfer 1684-cü ildԥ Bakı
yaxınlı÷ında yerin tԥkindԥn çıxaraq yanan,
alovlanan tüstünü, buxarı tԥsvir edir, onlardan
neft qoxusu gԥldiyini, neftdԥn ayrılan qazdan
peçlԥrdԥ vԥ lampalarda alovu saxlamaq üçün
istifadԥ olundu÷unu söylԥyir, neft quyuları
haqqında yazır.
Orta ԥsrlԥrdԥn baúlayaraq Xԥzԥr, onun
sahillԥrindԥki yerlԥúԥn ölkԥlԥr, xüsusԥn faydalı
qazıntılarla zԥngin olan Azԥrbaycan, Bakı,
øran, Türkiyԥ, Rusiya vԥ hԥtta uzaq øngiltԥrԥ
vԥ Fransa arasında rԥqabԥt meydanına çevrilir.
Xüsusԥn, Rusiya XVIII ԥsrdԥ Azԥrbaycan
xanlıqlarını özünԥ tabe etdikdԥn vԥ øranla
müharibԥlԥrdԥ qalib gԥldikdԥn sona Xԥzԥri,
demԥk olar ki, özünün daxili dԥnizinԥ çevirdi.
O, Xԥzԥr dԥnizi vasitԥsi ilԥ Hindistana, ùԥrq
ölkԥlԥrinԥ yol açma÷a çalıúırdı.
XVIII ԥsrdԥ Xԥzԥr dԥnizini vԥ
Azԥrbaycanı öyrԥnmԥk üçün Rusiya buraya
Azԥrbaycanda
neft
çıxarılması
haqqında mԥlumatlar qԥdim sԥyyahların,
tacirlԥrin xatirԥlԥrindԥ, ԥsԥrlԥrindԥ az deyil.
Orta ԥsrlԥrdԥ sızılıb yer üzünԥ çıxan, alıúıb
yanan neft vԥ qaz Azԥrbaycana gԥlԥn
ԥcnԥbilԥri heyran edirdi. O zamanlardan
ölkԥmiz Odlar yurdu kimi dԥ mԥúhur idi.
Qԥdim hԥmvԥtԥnlԥrimiz neftdԥn müalicԥ
vasitԥsi kimi, evlԥri isitmԥk vԥ iúıqlandırma
üçün iúlԥdir, ùԥrq ölkԥlԥrinԥ aparırdılar.
Mԥlum oldu÷u kimi, hԥlԥ X ԥsrdԥ 1012m dԥrinliyindԥ ԥl quyuları qazırdılar. XVIII
ԥsrdԥ Balaxanı, Sabunçu, Romanı vԥ b.
kԥndlԥrdԥ 500-ԥ qԥdԥr belԥ quyular vardı.
Ԥrԥb sԥyyahı Mԥsudi 915-ci ildԥ
Bakıda oldu÷u zaman belԥ yazır: «Bakıya
gԥmilԥr üzüb gԥlir, burada a÷ neft mԥnbԥlԥri
vardır... Dünyada a÷ neft hasil edԥn baúqa belԥ
bir yer yoxdur...»
XIII ԥsrin sonunda qԥdim øpԥk yolu ilԥ
italyanlı Marko Polo Bakı vԥ Bakı nefti
haqqında belԥ demiúdir ki, «...orada çoxlu ya÷
mԥnbԥyi vardır.Yüzlԥrlԥ gԥmini
o ya÷la
yüklԥmԥk olar vԥ bütün ölkԥdԥ onu yalnız
yandırırlar-».
1543-cü ildԥ mԥúhur sԥyyah øosiray
Barbaro ørana sԥyahԥti haqqındakı kitabında
Bakının adını çԥkir vԥ orada çıxan, çox kԥskin
qoxulu, qara ya÷ın çıxdı÷ını vԥ onun çıraqda
yandırıldı÷ını söylԥyir.
XIII ԥsrdԥn baúlayaraq Xԥzԥr dԥnizi
vasitԥsilԥ geniú beynԥlxalq ticarԥt baúlayır. O
dövrdԥ Henuya, Venetsiya tacirlԥrinin
gԥmilԥrinin tez-tez Xԥzԥrdԥ görmԥk olardı.
Xԥzԥr dԥnizi barԥsindԥ Villem
Rubrukun (XIII ԥsr), Klavixo, Kontarini,
Barbara (XV ԥsr), Pavel Yoviq, Entoni
Cenkinson (XVI ԥsr). A.Oleariy, Yan Steys
122
Elmi srlr, 2008(24)
Neftqazlayih neftinin Rusiya neft sԥnayesindԥki mövqeyini
möhkԥmlԥndirdi.
1883-cü ildԥ Bakı-Batum transqafqaz
dԥmir yolunun, 1905-ci ildԥ isԥ Bakı-Batum
neft kԥmԥrinin çԥkiliúi baúa çatdı. Bu Bakı
neftinin fasilԥsiz Qara dԥniz sahilinԥ, oradan
da dünya bazarına çıxarma÷a imkan yaratdı.
XIX ԥsrin sonundan Bakıya Nobel
qardaúlarının, Rotúildlԥrin vԥ baúqalarının
kapitalları axını baúlandı.
XIX ԥsrin ikinci yarısında görkԥmli
alim-geoloq G.Abixin tԥúԥbbüsü ilԥ Xԥzԥr
dԥnizinin, Bakı rayonunun vԥ bütün Abúeron
yarımadasının fiziki-co÷rafi vԥ geoloji
öyrԥnilmԥsi baúlandı. 1846-cı ildԥ Bakı
yaxınlı÷ındakı neft-qaz yataqlarını tԥdqiq edԥn
Abix Xԥzԥrin dԥriniklԥrindԥ vԥ adalarında
böyük neft yataqlarının oldu÷u fikrini söylԥdi.
O, 1864-cü ildԥ Xԥzԥr dԥnizinin vԥ Abúeronun
faydalı
qazıntı
ehtiyatları
haqqındakı
tԥdqiqatlarının nԥticԥlԥrini dԥrc etdirdi.
G.V.Abixin Neft Daúlarının geomorfoloji
izahını, sualtı daúların yerlԥúmԥ úԥklini
göstԥrmiúdir.
Dԥnizdԥ neft yataqlarının iúlԥnmԥsi
layihԥsini
iúlԥyԥn
ilk
alim-geoloq
D.Qolubyatnıkov olmuúdur.O, apardı÷ı böyük
geoloji tԥdqiqatları nԥticԥsindԥ aúkar edilmiú
neft vԥ qaz yataqlarının müqayisԥli tԥsvirini
vermiúdir. Xüsusԥn onun Bibi-Heybԥt neft
yata÷ının iúlԥnmԥsi haqqındakı tԥkliflԥri çox
qiymԥtli idi.
XIX ԥsrin sonlarında bir sıra
mütԥxԥssislԥr dԥnizin dayaz yerlԥrindԥ tikilmiú
meydançalardan neft quyusu qazmaq üçün
layihԥlԥr iúlԥyirdilԥr. Onlardan birinin
V.Zqlenitskinin layihԥlԥri diqqԥti daha çox
cԥlb edirdi. Lakin rԥsmi dairԥlԥr bu layihԥlԥrin
hԥyata keçirilmԥsinin mürԥkkԥbliyini, çox
vԥsait tԥlԥb etmԥsini göstԥrԥrԥk onları rԥdd
edirdilԥr.
XX ԥsrin ԥvvԥllԥrindԥ Xԥzԥr dԥnizinin
dԥrinliklԥrindԥn neftçıxarma ideyası geniú
yayıldı. Bu dövrdԥ 20-ԥ qԥdԥr layihԥ iúlԥnib
rԥsmi tԥqdim olunmuúdu.
1909-cu ildԥ Bibi-Heybԥt buxtasının
torpaqlanması baúlandı vԥ 350 ha sahԥ yalnız
tamam 20 ilԥ torpaqla örtüldü.
Birinci dünya müharibԥsi ԥrԥfԥsindԥ vԥ
müharibԥ illԥrindԥ Bakı nefti Rusiyanın hԥrbidԥniz donanmasını tԥchiz etmԥkdԥ aparıcı rol
hԥrbi-kԥúfiyyat mԥqsԥdli bir neçԥ ekspedisiya
tԥúkil etmiúdi.
1701-ci ildԥ I Pyotrun ԥmriylԥ
yaradılmıú Xԥzԥr donanmasında 1721-ci ildԥ
artıq 120-ԥ qԥdԥr gԥmi vardı. I Pyotrun
sa÷lı÷ında Xԥzԥr dԥnizinԥ bir neçԥ ekspedisiya
göndԥrilmiú, dԥnizin vԥ onun sahillԥrinin
kifayԥt qԥdԥr dԥqiq xԥtirԥsi çԥkilmiúdir.
Ekspedisiyaların birindԥ iútirak etmiú
görkԥmli hidroqraf vԥ kartoqraf F.Soymonov
«Opisaniye Kaspiyskoqo morya» kitabında
özünün oldu÷u Bakıda vԥ Abúerondakı palçıq
vulkanları, neft mԥnbԥlԥri haqqında maraqlı
mԥlumatlar verir.
Sonralar,
admiral
M.Voynoviçin
ekspedisiyası Xԥzԥr dԥnizinin co÷rafi vԥ
geoloji xarakteristikasını öyrԥnԥrԥk Renos
(indiki Cilov) adası rayonunda dԥniz sԥthindԥ
üzԥn neft tԥbԥqԥsinin tԥsvirini vermiúdi. 1809cu ildԥ Peterburqda nԥúr olunan «østoriçeskıy
jurnal»-da yazılır ki, «...Renos adası
rayonunda dԥniz suyu a÷ır vԥ ya÷lıdır, kԥskin
neft qoxusu verir». Adanın yaxınlı÷ında
ekspedisiya iri neft gölmԥçԥlԥri dԥ aúkar
etmiúdir.
1776-cı ildԥ çap olunmuú «Xԥzԥrԥ
sԥyahԥt» kitabında mԥúhur rus sԥyyahı
A.S.Krijavsk yazır ki, sakit dԥnizdԥ çıxıntılı
qaya daúlarının ԥtrafının ya÷lı maye ilԥ örtülü
olması, suyun dibindԥn qaz qabarcıqlarının
püskürmԥsi vԥ sahԥdԥ qaynayan vulkan
kraterinԥ bԥnzԥyirdi.
Bir mԥlumata görԥ XVIII ԥsrin
axırlarında Bibi-Heybԥt hövzԥsinin sahilԥ
yaxın hissԥsindԥ iki ԥl quyusu qazılmıúdı.
Baúqa bir maraqlı mԥlumata görԥ
1825-ci ildԥ Bakı sakini Qasımbԥy Mԥnsurov
dԥnizdԥn taxta ilԥ tԥcrid etdiyi sahԥdԥ qazılmıú
quyudan gündԥ 4-5 çԥllԥk neft çıxarırmıú.
1874-cü ildԥ Qafqaz valisi Vorontsov
Bibi-Heybԥtdԥ kԥúfiyyat aparma÷a göstԥriú
vermiúdi. Bu dövrdԥ neftli sahԥlԥr ԥsasԥn
hökumԥtin ԥlindԥ idi. Bԥzi sahԥlԥr hԥrracda
ayrı-ayrı úԥxslԥrԥ satılırdı.
XIX ԥsrdԥ neftԥ olan ehtiyac bu sahԥdԥ
mühԥndislԥrin vԥ mütԥxԥssislԥrin neftçıxarmada iútirakına imkan yaratdı. 1899-cu ildԥ
Suraxanı yaxınlı÷ında neftdԥn parafin vԥ
kerosin almaq üçün zavod tikildi. Bu dövrdԥ
neft hasilatı sahԥsindԥ tԥúkilatı iúlԥr
tԥkmillԥúdi, vergi sistemi yaradıldı. Bu da Bakı
123
Elmi srlr, 2008(24)
Neftqazlayih sistemli konstruksiya «Oktyabr inqilabı»
maúınqayırma zavodunda hazırlandı vԥ
«Gürgan-dԥniz» yata÷ında quraúdırıldı.
Dԥnizdԥ tikinti-quraúdırma iúlԥrini
tԥmin etmԥk, tԥchizat üçün xüsusi neft-mԥdԥn
donanması lazım idi. Tez bir zamanda böyük
yükqaldırma qabiliyyԥtli üzԥn kranlar, xüsusi
estakada tikmԥk üçün kranlar, özüllԥrin dayaq
bloklarını
hazırlamaq
üçün
inúaat
meydançaları, korroziyaya qarúı örtüklü metal
konstruksiyaları üçün müԥssisԥlԥr tԥúkil
olundu.
Hԥlԥ XVII-XVIII ԥsrlԥrdԥ Xԥzԥr
dԥnizindԥ iúlԥyԥn ekspedisiyalar dԥniz
sԥthindԥn yuxarı çıxan qayalarda- Qara daúlar
(indiki «Neft Daúları»)
adlanan
daú
adacıqlarda sakit havada tԥbii neft tԥzahürü
görünürdü.
1930-cu ildԥ akademik ø.M.Qubkin
Neft Daúlarında olmuú vԥ burada neftin
mövcudlu÷u
haqqında
mülahizԥlԥr
söylԥmiúdir.
Geoloqlar aydınlaúdırmaq istԥyirdilԥr
ki, bu qayalar altında - yerin tԥkindԥ sԥnaye
ԥhԥmiyyԥtli neft varmı, yoxsa uzun geoloji
zamanı müddԥtindԥ bütün neft yer üzünԥ çıxıb
tükԥnmiúdir.
Keçmiú SSRø Neft Sԥnayesi Nazirliyi,
onun yüksԥk ixtisaslı mütԥxԥssislԥri Qara
daúlar – Neft Daúları altında sԥnaye
ԥhԥmiyyԥtli neft ehtiyatı olmasına úübhԥ
edirdilԥr. Lakin Azԥrbaycan geoloqları, neft
mütԥxԥssislԥri bütün maneԥlԥrԥ baxmayaraq
sübut etdilԥr ki, burada zԥngin neft yata÷ı
vardır.
Neft Daúlarında zԥngin neft vԥ qaz
ehtiyatlarının olması vԥ onların sԥnaye
iúlԥnmԥsinin ԥsaslandırılması mԥúhur alimgeoloq Ԥ.K.Ԥliyevin adı ilԥ ba÷lıdır. Mԥhz
onun apardı÷ı sistemli axtarıúlar nԥticԥsindԥ
1948-ci ildԥ yata÷ın neftlԥ zԥnginliyi elmi
cԥhԥtdԥn sübut olundu vԥ onun kԥúfiyyat
planının ԥsası qoyuldu.
Neft Daúlarında o dövrdԥ dünyada
böyük neftçıxarma kompleksinin
yaradılmasının tԥmԥl daúını görkԥmli sԥnaye
tԥúkilatçısı, alim, mühԥndis, «Azԥrdԥnizneft»
birliyinin rԥisi olmuú S.A.Orucov qoymuúdur.
Onun qԥti inamı vԥ yüksԥk tԥlԥbkarlı÷ı iúlԥrin
sürԥtinin lazımi sԥviyyԥsini tԥmin etmiúdir.
oynayırdı. Bu dövrdԥ Bakı Rusiyada neft
hasilatının 75%, dünya neftinin isԥ 15%-ni
verirdi.
Oktyabr
inqilabından,
Rusiyanın
sovetlԥúmԥsindԥn,
Azԥrbaycanda
sovet
hakimiyyԥti qurulduqdan sonra neftçıxarmada
yeni dövr baúlandı. Sovet Rusiyasının öz
hakimiyyԥtini qoruyub saxlamaq vԥ daha da
güclԥndirmԥk üçün enerji mԥnbԥlԥrinԥ,
xüsusԥn neftԥ, ondan alınan yanaca÷a, ya÷lara
vԥ s. böyük ehtiyacı vardı.Bu sԥbԥbdԥn Bakı
ԥtrafındakı neft yataqlarının iúlԥnmԥsinԥ,
burada neftçıxarmaya xüsusi diqqԥt yetirilirdi.
XX ԥsrin 30-cu illԥrindԥ Xԥzԥr
dԥnizinin müxtԥlif sahԥlԥrindԥ axtarıúlar,
bununla yanaúı, müxtԥlif texniki problemlԥrin
hԥlli üzrԥ iúlԥr aparılırdı.
Dԥniz geofizikasında yaradılan yeni
texniki vasitԥlԥr, xüsusi gԥmilԥrdԥn istifadԥ ilԥ
çԥkilmiú xԥritԥlԥr, geoloji tԥdqiqatlar Xԥzԥr
akvatoriyasının çox hissԥsindԥ neftçıxarmanın
perspektivli olmasını bir daha tԥsdiqlԥdi.
Müԥyyԥn edilmiú sahԥlԥrdԥ aparılan ilkin
axtarıúlardan sonra layihԥ iúlԥrinԥ baúlandı.
Belԥ sahԥlԥrdԥn biri Pirallahı adasının
ùimalında, dԥnizin dԥrinliyi 7m olan
hissԥsindԥ idi. Burada neft layları 60m
dԥrinliyindԥ yerlԥúirdi. Bu da xüsusi özüllԥr
yaradılması zԥrurԥtini göstԥrirdi.
1932-1933-cü illԥrdԥ Bibi-Heybԥt
buxtasında dԥrin quyular qazmaq üçün iki
taxta özül tikildi. Sonralar, 1935-1936-cı
illԥrdԥ
Pirallahı
adasının
ùimal-Qԥrb
hissԥsindԥ dԥ özüllԥr tikilir. Bunlardan qazılan
quyular gündԥ 150-300 t neft verirmiú. Lakin
bu özüllԥr qısa bir müddԥtdԥn sonra sıradan
çıxdı. Yeni texniki vasitԥlԥrin yaradılması
tԥlԥb olunurdu.
1938-ci ildԥ N.S.Timofeevin layihԥsi
üzrԥ yenԥ Pirallahı adasının ùimalında fԥrdi
metal özül tikildi vԥ kԥúfiyyat iúlԥri baúlandı.
Lakin II dünya müharibԥsi dԥnizdԥ geolojikԥúfiyyat iúlԥrini 1944-cü ilԥ qԥdԥr dayandırdı.
Buna baxmayaraq elmi-tԥdqiqat iúlԥri davam
etdirildi.
1944-cü
ilin
24
sentyabrında
ümumittifaq müsabiqԥ elan edildi. Onun
úԥrtlԥrinԥ görԥ tԥklif olunan dԥniz özülü uzun
müddԥt çԥtin dԥniz úԥraitindԥ, dԥrin sularda
fasilԥsiz qazma iúlԥrinԥ imkan yaratmalı idi.
Müsabiqԥdԥ qalib gԥlmiú iriqabaritli LAM
124
Elmi srlr, 2008(24)
Neftqazlayih 1950-ci ilin ikinci yarısında «Neft
Daúları»-da sahԥsi 7 hektar olan süni ada
yaradıldı vԥ bu adada gücü 30 MVt olan buxar
turbinli elektrostansiya tikilԥrԥk istismara
verildi. Sonralar bu elektrostansiyanın fiziki vԥ
mԥnԥvi cԥhԥtdԥn köhnԥldiyindԥn, texniki vԥ
praktiki tԥlԥblԥrԥ cavab vermirdi. Buna görԥ
«Neft Daúları»-nın úԥraitinԥ uy÷un müasir tipli
enerji mԥnbԥyinin yaradılması zԥrurԥti
yaranmıúdı.
Hazırlı÷ı vԥ etibarlılıq ԥmsalı yüksԥk,
tam avtomatlaúdırılmıú, úirin suya tԥlԥbatı
olmayan, çԥkisi, yanacaq sԥrfi vԥ iúԥ buraxma
müddԥti az olan yeni enerji mԥnbԥyiqazturbinli istilik stansiyasının tikilmԥsi lazım
idi.
1986-cı ildԥn istismara buraxılan gücü
48 MVt olan açıq dԥnizdԥ analoqu olmayan
elektrostansiya, «Neft Daúları»-nı istilik,
elektrik enerjisi, hԥmçinin «28 May» NQÇønin platformalarını fasilԥsiz elektrik enerjisi ilԥ
tԥmin edirdi.
Sonralar elektrostansiya müasir, dünya
standartları sԥviyyԥsindԥ proqram –texniki
qur÷ular tԥtbiq edilmԥsi, ԥlavԥ mԥlumatnԥzarԥt, titrԥyiú vԥ yerdԥyiúmԥ parametrlԥrinin
ölçülmԥsi
sisteminin
yaradılması
elektrostansiyanın daha da etibarlı vԥ qԥzasız
iúlԥmԥsini bu gün dԥ tԥmin edir.
Hԥlԥ 1943-cu ildԥ S.A.Orucovun tԥklifi
vԥ tԥkidi ilԥ «øzmail» neftdaúıyan- lixterdԥn
kran gԥmisi kimi istifadԥ olunurdu. Az sonra
bir neçԥ gԥmi dԥ neftçilԥrin ixtiyarına verildi.
«Neft Daúları»-nın istismara verildiyi
vaxtdan indiyԥ qԥdԥr yüzlԥrlԥ hasilat vԥ
suvurma quyusu qazılmıúdı.
SSRø-dԥ vԥ Avropada ilk dԥfԥ olaraq
dԥrinliyi 3183m, mailliyi 2040m olan quyu
rekord sürԥtlԥ qazılaraq Avropa rekordu
qazanmıúdır.
Yataq çox laylıdır vԥ 26 mԥhsuldar
horizontdan ibarԥtdir. Neft Daúlarında ümumi
uzunlu÷u 200km-dԥn uzun olan müxtԥlif
konstruksiyalı estakadalar inúa olunmuúdu.
Yataqda ԥn böyük hasilat 1967-ci ildԥ
olmuúdur- 7,6mln ton. Hal-hazırda gündԥlik
neft hasilatı 2500 tondur.
Yataqda hesablanmıú ilkin neft ehtiyatı
175 mln ton vԥ qaz ehtiyatı 13,5 mlrd kub m
olmuúdur. Bu gün yataqda 30 mln.ton qalıq
neft oldu÷u ehtimal olunur. Neftvermԥ ԥmsalı
Çԥtinliklԥrԥ baxmayaraq az bir
zamanda yataqda ilk kԥúfiyyat quyusu qazmaq
üçün müԥyyԥn úԥrait yaradıldı.
24 iyun 1949-cu ildԥ Neft Daúlarında
1ʋ-i quyu qazılma÷a baúlandı. Bu ilk
kԥúfiyyat quyusunun qazılması mԥúhur buruq
ustası M.Kaveroçkinԥ tapúırıldı.
1949-cu ildԥ, 7 noyabrda quyu 100
tonla fontan vurdu. Bununla da dünyada ԥn
unikal yataqlardan biri olan «Neft Daúları»
kԥúf olundu vԥ bu yataq Azԥrbaycanda
neftçıxarmaya yeni, güclü bir tԥkan verdi.
Mԥhz bundan sonra SSRø Nazirlԥr Soveti
özünün 11.12.1949 tarixli xüsusi qԥrarını
qԥbul etdi. Qԥrar Azԥrbaycan SSR-dԥ dԥniz
neft yataqlarının kԥúfiyyatı vԥ istismarını
yaxúılaúdırmaq tԥdbirlԥri haqqında idi.
Neft Daúlarında ikinci quyunu qazmaq
üçün fԥrdi özül tikildi, vıúka quraúdırıldı,
avadanlıq yerlԥúdirildi. Quyunun qazılması o
zaman hԥlԥ gԥnc usta olan Qurban Abasova
tapúırıldı.
Quyuların yanında, istismar müddԥtlԥri
çoxdan qurtarmıú böyüktonnajlı yeddi gԥmi
(«Çvanov», «Poseydon», «Klara Tsetkin»,
«Apostol Pavel», «Sovet Gürcüstanı»,
«Yakov-Zevin», «Terek») yarımdairԥ üzrԥ
dԥniz dibinԥ oturduldu, bununla da süni, kiçik
bir buxta yaradıldı. Buraya «Yeddi gԥmi
adası» adı verildi. Adları çԥkilԥn gԥmilԥrdԥ
müvԥqqԥti olaraq yanalma qur÷uları, texniki
obyektlԥr, sosial- mԥiúԥt yerlԥri yaradıldı,
nԥqliyyat problemlԥri hԥll olunma÷a baúlandı.
O dövrdԥ «Neft Daúları» yata÷ını
abadlaúdırmaq vԥ neftçıxarmanı tԥúkil etmԥk
üçün estakada üsulu qԥbul olundu ki, bu da öz
texniki- sԥmԥrԥliliyini sübut etdi. Estakada
tikintisi üçün inúaat bazası, texniki vasitԥlԥr
yaradıldı.
1951-ci ilin fevralında «Neft Daúları»ndan neftlԥ dolu ilk tanker sahilԥ göndԥrildi.
Dԥnizin böyük dԥrinliklԥrinԥ çıxmaq
üçün estakada üsulu çԥtinlik yaradırdı. Böyük
dԥrinlikli dԥniz sahԥlԥrindԥ estakada tikintisi
baha baúa gԥlirdi. Ona görԥ get-gedԥ dԥrin
dԥniz özüllԥri tikintisi estakada tikintisini ԥvԥz
edirdi. Dԥrin sularda tikinti-quraúdırma iúlԥrini
tԥmin etmԥk, tikinti materialları, avadanlıq,
sԥrniúin daúınmasını yerinԥ yetirmԥk üçün
üzԥn vasitԥlԥrԥ ehtiyac vardı.
125
Elmi srlr, 2008(24)
Neftqazlayih 0,50 olaraq dünya tԥcrübԥsindԥ nadir
göstԥricidir. Belԥ ki, «Neft Daúları» hԥlԥ son
sözün demԥmiúdir.
«Neft Daúları» geoloji baxımdan çox
maraqlı yataqdır. Burada qazılan ilk kԥúfiyyat
quyularının mԥlumatları inandırıcı vԥ yüksԥk
göstԥricilԥrlԥ xarakterizԥ olunurdu. Ona görԥ
yataq tez bir zamanda iúlԥnmԥyԥ verildi. Bu
yataqda
geoloji
kԥsiliúin
obyektlԥrԥ
bölünmԥsindԥ onların neft, qaz vԥ su ilԥ
doyma
dԥrԥcԥsi,
layların
kollektor
xüsusiyyԥtlԥri, lay tԥzyiqinin paylanması vԥ
parametrlԥri kifayԥt qԥdԥr dԥqiq öyrԥnilmiúdi.
Yataqda çıxarılan neftdԥ kükürdün miqdarı
çox azdır. Ona görԥ, SSRø vaxtı, 60-cı illԥrԥ
qԥdԥr bütün metallurgiya sԥnayesindԥ, raketkosmik kompleksdԥ Azԥrbaycan, xüsusԥn
«Neft Daúları»-nda çıxarılan neftdԥn istifadԥ
olunurdu.
Qazma, neftçıxarma, tikinti-quraúdırma
sahԥlԥrindԥ bir çox yeniliklԥr, o cümlԥdԥn
qazlift istismarının avtomatik idarԥetmԥ
sistemi, bir quyuda iki horizontun eyni
zamanda istismarı üsulu, dԥnizdԥ maili qazma,
laylara suvurma, süni tԥsir proseslԥri vԥ
dԥnizdԥ ilk dԥfԥ mԥhz «Neft Daúları»-nda
sınanmıúdır.
Uzun illԥr Azԥrbaycan neft sԥnayesinin
flaqmanı olmuú «Neft Daúları»-nın iúlԥnmԥsi
tԥcrübԥsindԥn sonralar dԥrin sulardakı
«Günԥúli», «Çıraq», «Azԥri» vԥ b. yataqların
iúlԥnmԥsindԥ abadlaúdırılmasında istifadԥ
olunmuúdur.
«Neft Daúları» NQÇø 1951-1965-ci
illԥrin plan tapúırı÷ını yerinԥ yetirilmԥsindԥki
nailiyyԥtlԥrinԥ görԥ «ùԥrԥf niúanı» ordeni ilԥ
tԥltif olunmuúdur.
«Neft Daúları» yata÷ının kԥúfi vԥ
mԥnimsԥnilmԥsinԥ görԥ 1951-ci ildԥ bir qrup
mütԥxԥssisԥ- A.Q.Ԥliyevԥ, Q.A.Abasova,
M.P.Kaveroçkinnԥ, N.B.Babayevԥ, A.A.Kamladzeyԥ, S.R.Qrobúteynԥ, V.A.Noqayevԥ,
S.A.Orucova, Y.A. Sԥfԥrova Dövlԥt Mükafatı
laureatı adı verilmiúdir.
Dԥniz neft vԥ qaz yataqlarının, o
cümlԥdԥn «Neft Daúları»-nın, mԥnimsԥnilmԥsindԥ ԥldԥ edilmiú nailiyyԥtlԥrԥ görԥ bir qrup
mütԥxԥssislԥrԥ vԥ alimlԥrԥ Ԥ.N.Ԥlixanova,
A.A.Bilԥndԥrliyԥ, B.A.Hacıyevԥ, C.S.Qasımzadԥyԥ, ø.P.Quliyevԥ, M.K.Mԥmmԥdova,
F.ø.Sԥmԥdova vԥ b. Lenin mükafatı laureatı adı
verilmiúdir.
«Neft
Daúları» 57 illik istismarı
zamanı, çԥtin dԥniz úԥraitindԥ fԥdakarcasına
çalıúmıú, ömürlԥrinin uzun illԥrini bu yata÷a
hԥsr etmiú onlarla görkԥmli neft mütԥxԥssisi
yetirmiúdir. Onların bԥzilԥri hԥlԥ dԥ onlara
do÷ma olmuú mԥdԥndԥ ԥmԥklԥrini ԥsirgԥmir.
Uzun illԥr fԥdakarlıqla iúlԥdiklԥrinԥ, faydalı
ԥmԥyinԥ, qüsursuz fԥaliyyԥtinԥ görԥ 6 nԥfԥr
neftçiyԥ Sosialist Ԥmԥyi Qԥhrԥmanı adı
verilmiú, digԥrlԥri isԥ bir sıra orden vԥ
medallarla, fԥxri adlarla tԥltif olunmuúdur.
«Neft Daúları» NQÇø-nԥ müxtԥlif
illԥrdԥ görkԥmli sԥnaye tԥúkilatçıları, alimlԥr,
mühԥndislԥr - Sosialist Ԥmԥyi Qԥhrԥmanı,
B.M.Mԥmmԥdov, Lenin mükafatı laureatı,
texnika
elmlԥri
doktoru,
professor
B.A.Hacıyev, Sosialist Ԥmԥyi Qԥhrԥmanı
Q.A.Abasov, texnika elmlԥri namizԥdlԥri
S.C.øbrahimov
vԥ
V.Q.Hüseynov,
V.A.Noqayev vԥ b. rԥhbԥrlik etmiúlԥr.
Neft Daúlarında dԥniz neftçilԥrinin
çԥtin fԥdakar ԥmԥyi vԥ hԥyatı «Xԥzԥr neftçilԥri
haqqında dastan» «Dԥnizi fԥth edԥnlԥr» adlı
sԥnԥdli filmlԥrdԥ öz ԥksini tapmıúdır. Neft
Daúları haqqında bir çox kitablar, mahnılar,
bԥdii vԥ sԥnԥdli film çԥkilmiúdir. Burada 30dan çox millԥtin nümayԥndԥsi bir ailԥ kimi
çalıúmıú, indi dԥ çalıúır. Mԥúhur neftçilԥrin
adları Respublikadan uzaqlarda da tanınırdı.
«Neft Daúları»-nda iúlԥmiú, zԥngin tԥcrübԥ
qazanmıú neftçilԥr keçmiú SSRi-nin baúqa
ölkԥlԥrin neft mԥdԥnlԥrindԥ úԥrԥflԥ, lԥyaqԥtlԥ
çalıúırlar.
Mövcud oldu÷u illԥr ԥrzindԥ «Neft
Daúları»na kollektivin normal iúlԥmԥsi vԥ
istirahԥti üçün çox iúlԥr görülmüúdür. Süni
yaradılmıú ԥrazidԥ müasir, çoxmԥrtԥbԥli
binalar, mԥdԥniyyԥt sarayı, ma÷azalar,
yemԥkxana, xԥstԥxana, idman meydançaları vԥ
b. obyektlԥr tikilmiúdir.
Neft
Daúlarında
ԥvvԥl
neft
texnikumunun filialı açılmıú vԥ 1959 cu ildԥ
onun ilk buraxılıúı olmuúdur. øki ildԥn sonra
buradan fԥhlԥ- gԥnclԥr orta mԥktԥbi fԥaliyyԥtԥ
baúlamıúdı. Fԥhlԥlԥrin iúdԥn sonra elmi
biliklԥrԥ yiyԥlԥnmԥsi üçün dünyada mԥúhur
Azԥrbaycan Neft vԥ Kimya ønstitutu qԥbul
komissiyasını Neft Daúlarına göndԥrirdi.
126
Elmi srlr, 2008(24)
Neftqazlayih çoxillik tԥcrübԥyԥ ԥsaslanaraq aúa÷ıdakıları
nԥzԥrԥ almaq lazımdır:
- estakada qur÷ularının tikintisi
tԥcrübԥsinԥ ԥsaslanaraq istismar müddԥtinin
çoxdan keçdiyi sԥbԥbindԥn onların çökülüb
utilizasiya olunması qeyri-rentabellidir. Ona
görԥ mövcud estakadalardan maksimum
istifadԥ etmԥk lazımdır.
- qalıq neft vԥ qazın çıxarılmasının
sԥmԥrԥliliyini tԥmin etmԥk üçün uzun istismar
müddԥtinԥ hesablanmıú dԥrin dԥniz özüllԥriplatformaları
inúa
olunmalıdır.
Bu
platformalardan qazılacaq quyuların sayı
maksimal olmalıdır.
- mԥhsulun toplandı÷ı köhnԥ ԥmtԥԥ
çԥnlԥri parkı ԥvԥzinԥ mövcud hazırlama, nԥql
qur÷ularından istifadԥ olunmaqla yeni ԥmtԥԥ
çԥnlԥri parkı inúa edilmԥlidir.
- yataqda neftvermԥ ԥmsalını artırmaq
vԥ bu mԥqsԥdlԥ iúlԥnmԥ layihԥsinԥ uy÷un
olaraq yeni istismar quyularının qazılmasını
davam etdirmԥk;
- hidrotexniki qur÷uların ԥsaslı tԥmirini
sürԥtlԥndirmԥk;
- dԥnizin çirklԥnmԥsinin qarúısını
almaq mԥqsԥdilԥ yeni tԥdbirlԥr vԥ texnoloji
qur÷ular iúlԥyib hazırlamaq;
Neft Daúları yalnız mԥúhur neft yata÷ı
kimi deyil, hԥm dԥ dԥnizin ortasında salınmıú
bir úԥhԥr kimi tanınmıúdır. Hԥtta onu dünyanın
«sԥkkizinci möcüzԥsi» dԥ adlandırmıúlar.
Yataqda neft qurtardıqda belԥ o, xalqımıza
xidmԥt edԥ bilԥr. Neft Daúları istirahԥt,
mԥdԥniyyԥt mԥrkԥzinԥ vԥ dԥniz neftçilԥrinin
ԥmԥyini ԥks etdirԥn muzeyԥ çevrilԥ bilԥr.
Yüzlԥrlԥ
gԥnc
neftçi
istehsalatdan
ayrılmayaraq tԥhsilini davam etdirirdi.
«Neft Daúları»-nın iúlԥnmԥsinin ilk
dövrlԥrindԥ açıq dԥniz úԥraitindԥ yataqların
abadlaúdırılması sahԥsindԥ elmi vԥ praktiki
tԥcrübԥnin olmadı÷ı bir zaman qarúıya çıxan
elmi-texniki problemlԥri kompleksli hԥll
etmԥk mԥqsԥdilԥ 1949-cu ildԥ keçmiú Sovetlԥr
birliyindԥ dԥnizdԥ neftçıxarma sahԥsindԥ
yeganԥ institut- «Dԥnizneftqazlayihԥ» Dövlԥt
Elmi-Tԥdqiqat layihԥ ønstitutu yaradıldı.
ønstitut dԥniz neft vԥ qaz yataqlarının
öyrԥnilmԥsi, geologiyası, qazma, hasilat
problemlԥri,
neft-mԥdԥn
qur÷ularının
yaradılması sahԥsindԥki iúlԥr ümumiyyԥtlԥ
dԥnizdԥ neftçıxarmanın elmi-texniki tԥminatı
hԥvalԥ olundu.
«Dԥnizneftqazlayihԥ» DETLø Neft
Daúları yata÷ının neft-qaz ehtiyatlarını
hesablamıú vԥ son illԥrdԥ yata÷ın iúlԥnmԥ
layihԥlԥri iúlԥmiúdir.
Uzun illԥr Azԥrbaycan bütün neft
sԥnayesinin flaqmanı olmuú, ԥfsanԥvi yataq«Neft Daúları» hԥlԥ dԥ respublikamızın xalq
tԥsԥrrüfatına öz faydalı qatqısını edir, gündԥ
2500t neft hasil edir vԥ o, hԥlԥ dԥ son sözünü
demԥmiúdir.Hԥlԥ bir neçԥ onilliklԥr o,
respublikamızın neft sԥnayesinԥ öz layiqli
payını verԥcԥkdir.
«Neft Daúları»-nın vԥ ona yaxın
neftçıxarma obyektlԥrin elektrik enerjisi ilԥ
daha etibarlı tԥmin etmԥk üçün onun
energetika bazasını respublikamızın böyük
elektrik enerji sistemi ilԥ ԥlaqԥlԥndirmԥk
lazımdır. Bu müasir elm vԥ texnikanın
imkanları daxilindԥdir vԥ qısa bir müddԥtdԥ
hԥll oluna bilԥr.
ølkin
hesablamalara
görԥ
Neft
Daúlarının istismarı 25-30 il davam edԥ
bilԥrdi.Lakin yataq istismara verilԥndԥn keçmԥsinԥ baxmayaraq indiki hesablamalara
görԥ onda vԥ Palçıq pilpilԥsindԥ hԥlԥ 30 mln
ton çıxarıla bilԥn neft ehtiyatları vardır. Bu
onu göstԥrir ki, yataq hԥlԥ ԥn azı bir neçԥ 10
illԥr fԥaliyyԥt göstԥrԥ bilԥr. Bunu nԥzԥrԥ
alaraq «Neft Daúları»-nın gԥlԥcԥk istismarı
konsepsiyası iúlԥnir. Bu konsepsiya, ԥlbԥt dԥ
müasir mütԥrԥqqi üsulların tԥtbiqini nԥzԥrԥ
almaqla sԥmԥrԥli olmalıdır. Buna nail olmaq
üçün açıq dԥnizdԥ hidrotexniki qur÷uların
tikintisi vԥ istismar xüsusiyyԥtlԥrinԥ vԥ
dbiyyat
1. ɋɚɦɟɞɨɜ Ɏ.ɂ. ɇɟɮɬɹɧɵɟ Ʉɚɦɧɢ. Ȼɚɤɭ:
Ⱥɡɟɪɧɟɲɪ, 1959. 220 ɫ.
2. Ƚɢɧɡɛɭɪɝ Ɉ.ɘ. ɇɚɱɢɧɚɥɨɫɶ ɡɞɟɫɶ. Ȼɚɤɭ:
ȿɥɦ, 1990. 165 ɫ.
3. Ɇɚɦɟɞɨɜ Ȼ.Ɇ Ɋɚɡɪɚɛɨɬɤɚ ɦɧɨɝɨɩɥɚɫɬɨɜɵɯ ɦɨɪɫɤɢɯ ɧɟɮɬɹɧɵɯ ɦɟɫɬɨɪɨɠɞɟɧɢɣ. Ɇ.: ɇɟɞɪɚ, 1971. 150 ɫ.
4.
Normativ Tԥdqiqatlar Mԥrkԥzi. Dԥniz,
Neft, ønsanlar. Bakı: Azԥrbaycan, 1999. S.2529.
5. Yüsifzadԥ X.B. Neft Daúları yata÷ının
kԥúfinin
Xԥzԥrin
dünya
miqyasında
127
Elmi srlr, 2008(24)
Neftqazlayih ɧɟɮɬɹɧɨɝɨ ɞɟɥɚ, ɢɦɟɸɳɢɯ ɛɨɥɶɲɢɟ ɡɚɫɥɭɝɢ
ɜ
ɪɚɡɪɚɛɨɬɤɟ
ɷɬɨɝɨ
ɭɧɢɤɚɥɶɧɨɝɨ
ɦɟɫɬɨɪɨɠɞɟɧɢɹ.
tanınmasında
rolu
//Azԥrbaycan
Neft
Tԥsԥrrüfatı. 1999, ʋ10. C.1-6.
6. Respublika Dövlԥt Arxivi:
- ønv.ʋ 7268 //«Gürganneft» NQÇø-nin
sahԥsi, 1955.
ønv.ʋ
12773
//Kaveroçkin
M.P.
«Gürganneft» NQÇI-nin mԥúhur neft ustası,
1957.
- ønv.ʋ 51600 //«Sosialist Ԥmԥyi Qԥhrԥmanı
Qurban Abbasov», 1974.
Exploration history prospects of “Neft
Dashlari ” field development
B.V.Bayramov. A.O.Gurbanov,
S. H. Galandarova
Abstract
+!"4 "+"4 <+<!
!4 %+!""04
1! /
A memorable leader of our country the
President Heydar Aliyev jelled Neft Dashlari
as” the bridge thrown from XX into XXI
century”. This bridge illustrated the
achievements of Azerbaijan scientists, oil
science, &oil-specialists to the whole world.
Ministry of oil industry of former USSR
& specialists doubted about the industries
value of the field reserves. Despite all
obstructions, Azerbaijan geologists, oil
scientists scientifically proved that the field is
unique, very rich in “blank gold “and is long –
life provided.
During the first development stage “Neft
Dashlari” provided the greatest part of oil,
recovered in the republic. Although more than
a half of the century has passed singe the
beginning of the field development, it isn’t yet
exhausted.
Putting of “Neft Dashlari” into operation
was fundamental in high-scaled oil recovery in
the Caspian.
The information about the history of
“Neft Dashlari” discovery , development ,
exploration & leading offshore oil recovery,
organizations, scientists, engineers, oil
business foremen , ten, having invaluable
merits in creation & development of this
unique field will be represented in this article.
Ȼ.ȼ.Ȼɚɣɪɚɦɨɜ, Ⱥ.Ɉ.Ƚɭɪɛɚɧɨɜ,
ɋ.Ƚ.Ƚɚɥɚɧɞɚɪɨɜɚ
1!
Ɉɛɳɟɧɚɰɢɨɧɚɥɶɧɵɣ ɥɢɞɟɪ ɧɚɲɟɝɨ
ɧɚɪɨɞɚ ɉɪɟɡɢɞɟɧɬ Ƚɟɣɞɚɪ Ⱥɥɢɟɜ ɨɛɪɚɡɧɨ
ɧɚɡɜɚɥ
«ɇɟɮɬ
Ⱦɚɲɥɚɪɵ»
ɦɨɫɬɨɦ,
ɩɟɪɟɤɢɧɭɬɵɦ ɢɡ ɏɏ ɜ ɏɏI ɜɟɤ. ɗɬɨɬ
«ɦɨɫɬ» ɩɪɨɫɥɚɜɥɟɧ ɜɨ ɜɫɟɦ ɦɢɪɟ ɤɚɤ
ɩɪɟɬɜɨɪɟɧɢɟ ɜ ɠɢɡɧɶ ɞɨɫɬɢɠɟɧɢɣ ɚɡɟɪɛɚɣɞɠɚɧɫɤɢɯ ɭɱɟɧɵɯ ɢ ɫɩɟɰɢɚɥɢɫɬɨɜ-ɧɟɮɬɹɧɢɤɨɜ.
ɋɩɟɰɢɚɥɢɫɬɵ Ɇɢɧɢɫɬɟɪɫɬɜɚ ɇɟɮɬɹɧɨɣ
ɉɪɨɦɵɲɥɟɧɧɨɫɬɢ ɛɵɜɲɟɝɨ ɋɋɋɊ ɫɨɦɧɟɜɚɥɢɫɶ ɜ ɧɚɥɢɱɢɢ ɩɪɨɦɵɲɥɟɧɧɵɯ ɡɚɩɚɫɨɜ ɧɚ
ɦɟɫɬɨɪɨɠɞɟɧɢɢ.
ɇɟɫɦɨɬɪɹ
ɧɚ
ɜɫɟ
ɩɪɟɩɹɬɫɬɜɢɹ, ɚɡɟɪɛɚɣɞɠɚɧɫɤɢɟ ɝɟɨɥɨɝɢ,
ɭɱɟɧɵɟ-ɧɟɮɬɹɧɢɤɢ ɧɚɭɱɧɨ ɨɛɨɫɧɨɜɚɥɢ ɢ ɧɚ
ɞɟɥɟ ɞɨɤɚɡɚɥɢ, ɱɬɨ ɦɟɫɬɨɪɨɠɞɟɧɢɟ ɷɬɨ
ɭɧɢɤɚɥɶɧɨ, ɨɱɟɧɶ ɛɨɝɚɬɨ «ɱɟɪɧɵɦ ɡɨɥɨɬɨɦ»
ɢ ɟɦɭ ɩɪɟɞɫɬɨɢɬ ɞɨɥɝɚɹ ɠɢɡɧɶ.
ȼ
ɩɟɪɜɵɣ
ɩɟɪɢɨɞ
ɪɚɡɪɚɛɨɬɤɢ
ɦɟɫɬɨɪɨɠɞɟɧɢɟ «ɇɟɮɬ Ⱦɚɲɥɚɪɵ» ɞɚɜɚɥɨ
ɛɨɥɶɲɭɸ ɱɚɫɬɶ ɞɨɛɵɜɚɟɦɨɣ ɜ ɪɟɫɩɭɛɥɢɤɟ
ɧɟɮɬɢ. ɏɨɬɹ ɫ ɧɚɱɚɥɚ ɟɝɨ ɪɚɡɪɚɛɨɬɤɢ
ɩɪɨɲɥɨ ɛɨɥɟɟ ɩɨɥɭɜɟɤɚ, ɦɟɫɬɨɪɨɠɞɟɧɢɟ
ɟɳɟ ɧɟ ɫɤɚɡɚɥɨ ɫɜɨɟɝɨ ɩɨɫɥɟɞɧɟɝɨ ɫɥɨɜɚ.
ɋɞɚɱɚ
ɜ
ɷɤɫɩɥɭɚɬɚɰɢɸ
«ɇɟɮɬ
Ⱦɚɲɥɚɪɵ» ɡɚɥɨɠɢɥɚ ɮɭɧɞɚɦɟɧɬ ɲɢɪɨɤɨ ɦɚɫɲɬɚɛɧɨɣ ɞɨɛɵɱɢ ɧɟɮɬɢ ɧɚ Ʉɚɫɩɢɢ.
ȼ ɫɬɚɬɶɟ ɩɪɟɞɫɬɚɜɥɟɧɵ ɫɜɟɞɟɧɢɹ ɨɛ
ɢɫɬɨɪɢɢ ɨɬɤɪɵɬɢɹ ɦɟɫɬɨɪɨɠɞɟɧɢɹ «ɇɟɮɬ
Ⱦɚɲɥɚɪɵ», ɟɝɨ ɨɛɭɫɬɪɨɣɫɬɜɟ, ɨɫɜɨɟɧɢɢ ɢ ɨ
ɜɢɞɧɵɯ ɨɪɝɚɧɢɡɚɬɨɪɚɯ ɞɨɛɵɱɢ ɦɨɪɫɤɨɣ
ɧɟɮɬɢ, ɭɱɟɧɵɯ, ɢɧɠɟɧɟɪɚɯ, ɦɚɫɬɟɪɚɯ
128
Elmi srlr, 2008(24)
Neftqazlayih
X 622. 276 532.546
2 X>X9 2, 56
2
89 #; 57
7[5
X2 57&
:57 2 52
:, ,]7
X_
5>5&57] >
57
#.. ''+"
ɬɜɢɹ ɨɬɫɭɬɫɬɜɭɸɬ. ȼ ɫɜɹɡɢ ɫ ɷɬɢɦ, ɜ ɞɚɧɧɨɣ
ɪɚɛɨɬɟ ɢɫɫɥɟɞɨɜɚɧɵ ɩɚɪɚɦɟɬɪɵ ɭɩɪɭɝɢɯ
ɜɨɥɧ, ɫɨɡɞɚɜɚɟɦɵɯ ɫɬɚɬɢɱɟɫɤɢɦ ɭɪɨɜɧɟɦ
ɠɢɞɤɨɫɬɢ, ɧɚɯɨɞɹɳɟɣɫɹ ɜ ɫɤɜɚɠɢɧɟ ɢ ɢɯ
ɜɥɢɹɧɢɟ ɧɚ ɮɢɥɶɬɪɚɰɢɨɧɧɭɸ ɫɩɨɫɨɛɧɨɫɬɶ
ɩɥɚɫɬɚ, ɩɪɟɞɥɨɠɟɧɚ ɦɨɞɟɥɶ ɩɪɨɰɟɫɫɚ .
Ɋɚɫɫɦɨɬɪɢɦ ɫɤɜɚɠɢɧɭ, ɡɚɩɨɥɧɟɧɧɭɸ
ɠɢɞɤɨɫɬɶɸ, ɜ ɤɨɬɨɪɭɸ ɫɩɭɳɟɧɚ ɩɨɥɚɹ
ɤɨɥɨɧɧɚ ɇɄɌ ɞɥɢɧɨɣ " ɫ ɨɬɜɟɪɫɬɢɹɦɢ
ɨɛɨɪɭɞɨɜɚɧɧɵɦɢ ɤɥɚɩɚɧɚɦɢ, ɜ ɧɢɠɧɟɣ
ɱɚɫɬɢ. ȼ ɧɟɤɨɬɨɪɵɣ ɦɨɦɟɧɬ ɜɪɟɦɟɧɢ
ɨɬɜɟɪɫɬɢɹ ɨɬɤɪɵɜɚɸɬɫɹ ɢ ɠɢɞɤɨɫɬɶ, ɢɡ
ɡɚɬɪɭɛɧɨɝɨ ɩɪɨɫɬɪɚɧɫɬɜɚ ɩɨɫɬɭɩɚɟɬ ɜ ɇɄɌ,
ɫ ɛɨɥɶɲɨɣ ɫɤɨɪɨɫɬɶɸ (ɪɢɫ.1).
Ɉɞɧɢɦ ɢɡ ɷɮɮɟɤɬɢɜɧɵɯ ɦɟɬɨɞɨɜ
ɜɨɡɞɟɣɫɬɜɢɹ ɧɚ ɩɪɢɡɚɛɨɣɧɭɸ ɡɨɧɭ ɢ ɩɥɚɫɬ
ɹɜɥɹɟɬɫɹ
ɜɢɛɪɨɜɨɥɧɨɜɨɟ
ɜɨɡɞɟɣɫɬɜɢɟ.
ɋɨɡɞɚɜɚɟɦɵɟ ɭɩɪɭɝɢɟ ɜɨɥɧɵ
ɫɩɨɫɨɛɫɬɜɭɸɬ ɪɚɡɜɢɬɢɸ ɦɢɤɪɨɬɪɟɳɢɧ ɜ ɧɟɮɬɟɧɨɫɧɵɯ ɩɥɚɫɬɚɯ, ɚ ɬɚɤɠɟ ɜɥɢɹɸɬ ɧɚ
ɪɟɨɥɨɝɢɱɟɫɤɢɟ ɫɜɨɣɫɬɜɚ ɠɢɞɤɨɫɬɢ >1-3@.
ȿɫɥɢ, ɩɪɢ ɷɬɨɦ ɭɩɪɭɝɢɟ ɜɨɥɧɵ ɫɨɡɞɚɸɬɫɹ
ɷɧɟɪɝɢɟɣ ɫɬɚɬɢɱɟɫɤɨɝɨ ɭɪɨɜɧɹ ɠɢɞɤɨɫɬɢ
ɧɚɯɨɞɹɳɟɣɫɹ ɜ ɫɤɜɚɠɢɧɟ, ɬɨ ɫɢɫɬɟɦɚ
ɫɬɚɧɨɜɢɬɫɹ ɫɚɦɨɪɟɝɭɥɢɪɭɟɦɨɣ. Ɉɞɧɚɤɨ, ɩɚɪɚɦɟɬɪɵ, ɫɨɡɞɚɜɚɟɦɵɯ ɩɪɢ ɷɬɨɦ ɭɩɪɭɝɢɯ
ɜɨɥɧ ɢ ɢɯ ɜɨɡɞɟɣɫɬɜɢɹ ɧɚ ɩɪɢɡɚɛɨɣɧɭɸ
ɡɨɧɭ ɢ ɩɥɚɫɬ, ɦɚɥɨɢɡɭɱɟɧɵ ɢ, ɮɚɤɬɨɪɵ,
ɨɩɪɟɞɟɥɹɸɳɢɟ ɷɮɮɟɤɬɢɜɧɨɫɬɶ ɢɯ ɜɨɡɞɟɣɫ-
0
:
Ɋɢɫ.1
Ɋɚɫɱɟɬɧɚɹ ɫɯɟɦɚ
ɩɨɞɴɟɦɧɵɯ ɬɪɭɛ. Ɉɞɧɚɤɨ, ɜ ɛɨɥɶɲɢɧɫɬɜɟ
ɫɥɭɱɚɟɜ ɷɬɨɬ ɩɪɢɬɨɤ, ɩɨ ɫɪɚɜɧɟɧɢɸ ɫ
ɩɟɪɟɬɨɤɨɦ ɠɢɞɤɨɫɬɢ, ɧɚɯɨɞɹɳɟɣɫɹ ɜ
ɡɚɬɪɭɛɧɨɦ ɩɪɨɫɬɪɚɧɫɬɜɟ, ɧɚɫɬɨɥɶɤɨ ɦɚɥ,
ɱɬɨ ɜ ɩɟɪɜɨɦ ɩɪɢɛɥɢɠɟɧɢɢ ɢɦ ɦɨɠɧɨ
ɩɪɟɧɟɛɪɟɱɶ.
Ɍɨɝɞɚ,
ɭɪɚɜɧɟɧɢɟ
ɞɜɢɠɟɧɢɹ
ɠɢɞɤɨɫɬɢ ɛɭɞɟɬ ɢɦɟɬɶ ɜɢɞ:
ɀɢɞɤɨɫɬɶ ɩɪɢɦɟɦ ɧɟɫɠɢɦɚɟɦɨɣ ɢ
ɨɞɧɨɪɨɞɧɨɣ, ɧɚɱɚɥɨ ɤɨɨɪɞɢɧɚɬɧɨɣ ɨɫɢ
ɩɨɦɟɫɬɢɦ, ɤɚɤ ɭɤɚɡɚɧɨ ɧɚ ɪɢɫ.1, ɢ ɧɚɩɪɚɜɢɦ
ɟɟ ɜɧɢɡ. ɉɪɢ ɡɚɩɨɥɧɟɧɢɢ ɩɨɥɨɫɬɢ
ɩɨɞɴɟɦɧɵɯ ɬɪɭɛ ɠɢɞɤɨɫɬɶɸ ɩɪɨɢɫɯɨɞɢɬ
ɩɚɞɟɧɢɟ ɞɚɜɥɟɧɢɹ. ɗɬɨ ɜɵɡɵɜɚɟɬ ɩɪɢɬɨɤ
ɠɢɞɤɨɫɬɢ ɢɡ ɩɥɚɫɬɚ, ɢ ɨɧɚ, ɜɦɟɫɬɟ ɫ
ɠɢɞɤɨɫɬɶɸ, ɧɚɯɨɞɹɳɟɣɫɹ ɜ ɡɚɬɪɭɛɧɨɦ
ɩɪɨɫɬɪɚɧɫɬɜɟ, ɧɚɱɢɧɚɟɬ ɡɚɩɨɥɧɹɬɶ ɩɨɥɨɫɬɶ
129
Elmi srlr, 2008(24)
Neftqazlayih
§ R ·
2¨1 ¸
RK ¹
§
d u
f · d u
©
¸u
" P1 ut U " 2 U ¨¨1 dt
f ¸¹ d t 2
§ R2 ·
©
RK ¨¨1 2 ¸¸
© RK ¹
ª R §
§
f k3 ·º
fk ·
2
¨
¸¸u
«1 R ¨ 1 3 ¸¸» P1 u u U g " U g ¨¨1 2
f ¹¼»
f
§ R · ¬«
K ©
©
¹
RK ¨¨1 2 ¸¸
© RK ¹
2
2
k
2
2
Ɋɟɲɟɧɢɟ ɭɪɚɜɧɟɧɢɹ (1), ɭɞɨɜɥɟɬɜɨɪɹɸɳɟɟ ɧɚɱɚɥɶɧɨɦɭ ɢ ɤɨɧɟɱɧɨɦɭ ɭɫɥɨɜɢɹɦ
(ɪɢɫ.2),
u t 0 0
u tT 0
(2)
ɛɭɞɟɦ ɢɫɤɚɬɶ ɜ ɜɢɞɟ
u u 0 1 cosZ t 1
ɭɫɤɨɪɟɧɢɟ ɫɜɨɛɨɞɧɨɝɨ ɩɚɞɟɧɢɹ; RK ɜɧɭɬɪɟɧɧɢɣ
ɪɚɞɢɭɫ
ɷɤɫɩɥɭɚɬɚɰɢɨɧɧɨɣ
ɤɨɥɨɧɧɵ; R - ɜɧɭɬɪɟɧɧɢɣ ɪɚɞɢɭɫ ɇɄɌ; P1 ɤɨɷɮɮɢɰɢɟɧɬ ɫɨɩɪɨɬɢɜɥɟɧɢɹ; f K , f
ɫɨɨɬɜɟɬɫɬɜɟɧɧɨ
ɩɥɨɳɚɞɶ
ɩɨɩɟɪɟɱɧɨɝɨ
ɫɟɱɟɧɢɹ ɡɚɬɪɭɛɧɨɝɨ ɩɪɨɫɬɪɚɧɫɬɜɚ ɢ ɇɄɌ;
u 0 - ɧɟɢɡɜɟɫɬɧɚɹ ɩɨɫɬɨɹɧɧɚɹ ɜɟɥɢɱɢɧɚ,
ɩɨɞɥɟɠɚɳɚɹ ɨɩɪɟɞɟɥɟɧɢɸ.
ɉɨɞɫɬɚɜɥɹɹ (3) ɜ ɭɪɚɜɧɟɧɢɟ (1) ɢ,
ɩɪɢɦɟɧɹɹ ɦɟɬɨɞ Ƚɚɥɟɪɤɢɧɚ >4@, ɛɭɞɟɦ ɢɦɟɬɶ
(3)
2S ,
T - ɜɪɟɦɹ ɩɚɞɟɧɢɹ
T
ɭɪɨɜɧɹ
ɠɢɞɤɨɫɬɢ
ɞɨ
ɫɬɚɬɢɱɟɫɤɨɝɨ
ɪɚɜɧɨɜɟɫɢɹ; u - ɩɟɪɟɦɟɳɟɧɢɟ ɭɪɨɜɧɹ
ɠɢɞɤɨɫɬɢ ɜ ɡɚɬɪɭɛɧɨɦ ɩɪɨɫɬɪɚɧɫɬɜɟ; U ɩɥɨɬɧɨɫɬɶ ɠɢɞɤɨɫɬɢ; t - ɜɪɟɦɹ; g ɝɞɟ Z
ue
2u0
Ɋɢɫ. 2
T/2
T
t
Ƚɪɚɮɢɤ ɡɚɜɢɫɢɦɨɫɬɢ ɫɤɨɪɨɫɬɢ ɢɡɦɟɧɟɧɢɹ ɭɪɨɜɧɹ ɠɢɞɤɨɫɬɢ ɨɬ ɜɪɟɦɧɢ.
130
Elmi srlr, 2008(24)
u 0
ª
R
«
1
«
RK
«12
2
« R §¨1 R
K
¨ R2
«
K
©
¬
Neftqazlayih
º
»
fK · »
§
" P1 2 U g ¨1 f ¸T » ·
©
¹ »
¸
¸
»
¹
¼
ª
R
«
1
«
RK
«12
2
« R §¨1 R
K
¨ R2
«
K
©
¬
2b0
ªR
§
f k2 ·
2
¨
¸
5 U ¨1
ɝɞɟ
«
f 2 ¸¹
§ R 2 · «¬ RK
©
RK ¨¨1 2 ¸¸
© RK ¹
Ƚɥɭɛɢɧɚ ɩɚɞɟɧɢɹ ɭɪɨɜɧɹ ɠɢɞɤɨɫɬɢ
ɦɨɠɟɬ ɛɵɬɶ ɨɩɪɟɞɟɥɟɧɚ ɢɡ ɭɫɥɨɜɢɹ
ɪɚɜɧɨɜɟɫɢɹ ɫ ɭɱɟɬɨɦ ɫɢɥɵ ɢɧɟɪɰɢɢ
ɠɢɞɤɨɫɬɢ.
ɂɡ ɮɨɪɦɭɥɵ (3) ɜɢɞɧɨ, ɱɬɨ ɜ ɤɨɧɰɟ
ɩɚɞɟɧɢɹ ɭɪɨɜɧɹ ɠɢɞɤɨɫɬɢ, ɤɨɝɞɚ t T ɫɢɥɚ
ɢɧɟɪɰɢɢ
ɠɢɞɤɨɫɬɢ,
ɧɚɯɨɞɹɳɟɣɫɹ
ɜ
ɡɚɬɪɭɛɧɨɦ ɩɪɨɫɬɪɚɧɫɬɜɟ, mu ɪɚɜɧɹɟɬɫɹ
ɧɭɥɸ( m - ɩɟɪɟɦɟɧɧɚɹ ɦɚɫɫɚ ɠɢɞɤɨɫɬɢ ɜ
ɡɚɬɪɭɛɧɨɦ ɩɪɨɫɬɪɚɧɫɬɜɟ).
b0
2
º
»
fK · »
§
" P1 2 U g ¨1 f ¸T » 16 U g"b0
·
©
¹ »
¸
¸
»
¹
¼
§
f3· º
¨¨ 1 k3 ¸¸ 1»3P1 T .
f ¹ »¼
©
ɉɨɷɬɨɦɭ ɝɥɭɛɢɧɚ ɩɚɞɟɧɢɹ ɭɪɨɜɧɹ
ɠɢɞɤɨɫɬɢ " 0 , ɜ ɡɚɬɪɭɛɧɨɦ ɩɪɨɫɬɪɚɧɫɬɜɟ,
ɦɨɠɟɬ ɛɵɬɶ ɨɩɪɟɞɟɥɟɧɚ ɩɨ ɮɨɪɦɭɥɟ
"0
"f
f fK
(5)
ɂɡ (2) ɛɭɞɟɦ ɢɦɟɬɶ
"0
T
³ u d t
0
u 0 T
(6)
ɂɡ (6) ɫ ɭɱɟɬɨɦ (5) ɩɨɥɭɱɢɦ
ª
R
«
1
RK
T «6
«
§ R2
« RK ¨¨1 2
RK
«¬
©
º
»
fK · »
§
" P1 U g ¨1 ¸T » " b0
f ¹
fK
·
©
¸¸
» 1 f
»¼
¹
ª
R
«
1
RK
T «6
«
§ R2
« R K ¨¨1 2
RK
©
¬«
2
º
»
fK · »
§
" P1 U g ¨1 ¸T » 4 U g "b0
f ¹
·
©
¸¸
»
¹
¼»
ɂɡ ɮɨɪɦɭɥɵ (6), ɨɩɪɟɞɟɥɢɜ T ɢ
ɩɨɞɫɬɚɜɢɜ ɜ (4), ɦɨɠɧɨ ɧɚɣɬɢ u 0 . Ɍɚɤɢɦ
ɨɛɪɚɡɨɦ, ɨɩɪɟɞɟɥɹɟɬɫɹ ɫɤɨɪɨɫɬɶ u ɢ ɜɪɟɦɹ
T
ɭɪɨɜɧɹ
ɠɢɞɤɨɫɬɢ
ɞɨ
ɩɚɞɟɧɢɹ
ɫɬɚɬɢɱɟɫɤɨɝɨ ɩɨɥɨɠɟɧɢɹ ɪɚɜɧɨɜɟɫɢɹ.
ɂɡɦɟɧɟɧɢɟ ɞɚɜɥɟɧɢɹ ɧɚ ɡɚɛɨɟ
ɫɤɜɚɠɢɧɵ ɩɪɢ ɷɬɨɦ ɨɩɪɟɞɟɥɹɟɬɫɹ ɩɨ
ɮɨɪɦɭɥɟ
P
U g " u U " u u
ɢɦɟɬɶ
131
7 (8)
Ɍɨɝɞɚ ɢɡ (8) ɫ ɭɱɟɬɨɦ (2) ɛɭɞɟɦ
Elmi srlr, 2008(24)
Neftqazlayih P U " g U "u 0 Z sinZ t U g u 0 §¨ t 1 sinZ t ·¸ U u 02 §¨ t T sinZ t ·¸Z sinZ t
© Z
¹
© 2S
¹
ɋɥɟɞɭɟɬ ɨɬɦɟɬɢɬɶ, ɱɬɨ, ɤɚɤ ɢ ɭɤɚɡɚɧɨ
ɜɵɲɟ, P ɟɳɟ ɡɚɜɢɫɢɬ ɨɬ ɩɪɢɬɨɤɚ ɠɢɞɤɨɫɬɢ
ɢɡ ɩɥɚɫɬɚ, ɬ.ɟ. ɨɧɨ ɞɨɥɠɧɨ ɛɵɬɶ ɨɩɪɟɞɟɥɟɧɨ
ɢɡ ɫɨɜɦɟɫɬɧɨɝɨ ɪɟɲɟɧɢɹ ɭɪɚɜɧɟɧɢɣ ɩɚɞɟɧɢɹ
ɫɬɚɬɢɱɟɫɤɨɝɨ
ɭɪɨɜɧɹ
ɢ
ɮɢɥɶɬɪɚɰɢɢ
ɠɢɞɤɨɫɬɢ. Ɉɞɧɚɤɨ, ɫɤɨɪɨɫɬɶ ɩɪɢɬɨɤɚ
ɠɢɞɤɨɫɬɢ ɢɡ ɩɥɚɫɬɚ ɜ ɛɨɥɶɲɢɧɫɬɜɟ ɫɥɭɱɚɟɜ
ɧɚɦɧɨɝɨ ɦɟɧɶɲɟ, ɱɟɦ ɫɤɨɪɨɫɬɶ ɩɚɞɟɧɢɹ
ɭɪɨɜɧɹ
ɠɢɞɤɨɫɬɢ
ɜ
ɡɚɬɪɭɛɧɨɦ
ɩɪɨɫɬɪɚɧɫɬɜɟ. ɉɨɷɬɨɦɭ ɜɥɢɹɧɢɟɦ ɟɟ ɧɚ
ɜɟɥɢɱɢɧɭ P ɦɨɠɧɨ ɫɦɟɥɨ ɩɪɟɧɟɛɪɟɱɶ.
Ɍɟɩɟɪɶ ɪɚɫɫɦɨɬɪɢɦ ɜɥɢɹɧɢɟ ɧɚ
ɮɢɥɶɬɪɚɰɢɨɧɧɭɸ
ɫɩɨɫɨɛɧɨɫɬɶ
ɩɥɚɫɬɚ
ɢɡɦɟɧɟɧɢɹ P ɩɪɢ ɩɚɞɟɧɢɢ ɭɪɨɜɧɹ
ɠɢɞɤɨɫɬɢ ɜ ɡɚɬɪɭɛɧɨɦ ɩɪɨɫɬɪɚɧɫɬɜɟ.
ɉɪɢɦɟɦ
ɭɩɪɨɳɟɧɧɭɸ
ɦɨɞɟɥɶ.
ɩɥɨɫɤɨ - ɪɚɞɢɚɥɶɧɨɣ ɨɫɟɫɢɦɦɟɬɪɢɱɧɨɣ
ɮɢɥɶɬɪɚɰɢɢ ɜ ɨɞɧɨɪɨɞɧɨɦ ɩɥɚɫɬɟ.
Ɍɨɝɞɚ ɭɪɚɜɧɟɧɢɟ ɮɢɥɶɬɪɚɰɢɢ ɛɭɞɟɬ
ɢɦɟɬɶ ɜɢɞ >5@
wP
wt
1 w §¨ F r w P ·¸
wr ¹
r wr ©
P
P
r RC
P
½°
¾
°¿
wP
wt
12 ɩɨ r, ɩɨɥɭɱɢɦ
R
wP
2
rd r
2
2
R0 rC r wt
C
M t 0
³
(13)
ɂɡ (13) ɫ ɭɱɟɬɨɦ (10) ɢ (12) ɩɨɥɭɱɢɦ
M 8F
r ·
§
R02 ¨1 "n C ¸
R0 ¹
©
M
4F
r ·
§
R ¨1 "n C ¸
R
0 ¹
©
P
1
U "u 0 Z 2 U g u 0 U u 02 Z 2 t 2
a Z
2
a U u 2 Z 1 asinZt Z cosZt U g u 0 a U u 2 Z 2
1
a 2 Z 2 cosZt 2 0 a 2 Z 2
2 2 0 a 2 Z 2 2
a2
asin2Zt 2Zcos2Zt C at
2aZsinZt @ U u 2 Z 2
a 4Z 2
>
C
2
2
2
ª a 2 U u 0
2
a U u 2 Z 2 U g u 0 a U u 2 Z a Z U u 2 a 2 2Z 2 º»
Z
"
g
0
« 2 2
2 0 a 2 Z 2
2 2 0 a 2 Z 2 2
a 2 4Z 2
a Z 2
»¼
¬
ɝɞɟ F
K0
PE
(14)
2
0
ɝɞɟ rC
ɢ R0 ,
ɫɨɨɬɜɟɬɫɬɜɟɧɧɨ,
ɪɚɞɢɭɫɵ ɫɤɜɚɠɢɧɵ ɢ ɤɨɧɬɭɪɚ ɩɥɚɫɬɚ; PK
ɤɨɧɬɭɪɧɨɟ ɞɚɜɥɟɧɢɟ.
ɂɡ (14) ɫ ɭɱɟɬɨɦ (9) ɢ (11) ɩɨɥɭɱɢɦ
ɇɚɱɚɥɶɧɨɟ ɢ ɝɪɚɧɢɱɧɵɟ ɭɫɥɨɜɢɹ
P t 0 PK
(11)
2
PK
ɍɫɪɟɞɧɹɹ
(10)
M a acosZt ZsinZt r R0
(9)
(15)
16
ɫɨɨɬɜɟɬɫɬɜɟɧɧɨ,
ɤɨɷɮɮɢɰɢɟɧɬ
ɩɪɨɧɢɰɚɟɦɨɫɬɢ ɢ ɭɩɪɭɝɨɟɦɤɨɫɬɢ ɩɥɚɫɬɚ; P
- ɤɨɷɮɮɢɰɢɟɧɬ ɞɢɧɚɦɢɱɟɫɤɨɣ ɜɹɡɤɨɫɬɢ
ɠɢɞɤɨɫɬɢ
; K0 , E -
132
Elmi srlr, 2008(24)
a
Neftqazlayih ɉɨɥɟ ɞɚɜɥɟɧɢɹ ɩɥɚɫɬɚ, ɨɬ ɩɚɞɟɧɢɹ
ɭɪɨɜɧɹ ɠɢɞɤɨɫɬɢ, ɧɚɯɨɞɹɳɟɣɫɹ ɜ ɫɤɜɚɠɢɧɟ,
ɦɨɠɟɬ ɛɵɬɶ ɧɚɣɞɟɧɨ ɢɡ (10), ɫ ɭɱɟɬɨɦ (12),
(13), (16), ɢ ɛɭɞɟɬ ɢɦɟɬɶ ɜɢɞ
8F
§
·
¨
¸
1
R0 ¨1 rC ¸
¨ "n R ¸
0 ¹
©
§
·
¨ 2 2
¸
2
2
r
PK P
r
r
R
R
n r ¨ 0
0 C "n ¸˜
P PK "
"n R0 RK ¨¨ 4 F 4 F "n RrC R0 ¸¸
rC
0
©
¹
­ a U u0
a cosZ t Z sinZ t "Z 2 g u0 Z 2 t ®2 2
2
a
Z
¯
u
Z2
a U u02 2 Z 2 asinZ t Z cosZ t U g 0 a U u02
2
2 2
a Z
a 2 Z 2
2aZ sinZ t @ U u 2 Z
a 2
asin 2Z t 2Z cos2Z t C
a 4Z 2
2
(17)
at
2
>a
2
Z 2 cosZ t ½
¾
¿
2. Ȼɚɢɲɟɜ ȿ. ȼ. , Ƚɥɢɜɟɧɤɨ ȿ. ȼ. , Ƚɭɛɚɪɶ
ȼ. Ⱥ., ȿɧɬɨɜ ȼ. Ɇ., ȿɪɲɨɜ Ɍ. Ȼ. Ɉ ɝɚɡɨɢɦɩɭɥɶɫɧɨɦ ɜɨɡɞɟɣɫɬɜɢɢ ɧɚ ɩɪɢɡɚɛɨɣɧɭɸ ɡɨɧɭ ɫɤɜɚɠɢɧ // ɆɀȽ. 2004,
ʋ4. ɋ. 84-90.
3. Ȼɭɡɢɧɨɜ ɋ.ɇ., ɍɦɪɢɯɢɧ ɂ. Ⱦ. ɂɫɫɥɟɞɨɜɚɧɢɟ ɧɟɮɬɹɧɵɯ ɢ ɝɚɡɨɜɵɯ ɫɤɜɚɠɢɧ
ɩɥɚɫɬɨɜ. Ɇ.: ɇɟɞɪɚ, 1984. 263 ɫ.
4. Ɍɢɦɨɲɟɧɤɨ ɋ.ɉ., əɧɝ Ⱦ.ɏ., ɍɢɜɟɪ ɍ.
Ʉɨɥɟɛɚɧɢɹ ɜ ɢɧɠɟɧɟɪɧɨɦ ɞɟɥɟ. M.:
Ɇɚɲɢɧɨɫɬɪɨɟɧɢɟ, 1985. 472 ɫ.
5. Ȼɚɫɧɢɟɜ Ʉ. ɋ., ȼɥɚɫɨɜ Ⱥ. Ɇ., Ʉɨɱɢɧɚ ɂ.
ɇ., Ɇɚɤɫɢɦɨɜ ȼ. Ɇ.
ɉɨɞɡɟɦɧɚɹ
ɝɢɞɪɚɜɥɢɤɚ. Ɇ.: ɇɟɞɪɚ, 1986. 303 ɫ.
P ɨɩɪɟɞɟɥɹɟɬɫɹ ɩɨ ɮɨɪɦɭɥɟ (9). ɂɡ
ɮɨɪɦɭɥɵ (17) ɜɢɞɧɨ, ɱɬɨ ɩɨɫɥɟɞɧɢɣ ɱɥɟɧ
ɱɟɪɟɡ ɧɟɤɨɬɨɪɨɟ ɜɪɟɦɹ ɢɫɱɟɡɧɟɬ ɢ ɨɫɬɚɧɟɬɫɹ
ɬɨɥɶɤɨ ɜɵɧɭɠɞɟɧɧɚɹ ɱɚɫɬɶ ɩɭɥɶɫɚɰɢɢ
ɞɚɜɥɟɧɢɹ.
ɋɥɟɞɭɟɬ ɨɬɦɟɬɢɬɶ, ɱɬɨ ɩɚɞɟɧɢɟ
ɭɪɨɜɧɹ ɠɢɞɤɨɫɬɢ, ɧɚɯɨɞɹɳɟɣɫɹ ɜ ɡɚɬɪɭɛɧɨɦ
ɩɪɨɫɬɪɚɧɫɬɜɟ, ɛɭɞɟɬ ɢɦɟɬɶ ɜɥɢɹɧɢɟ ɧɚ
ɩɥɚɫɬ ɬɨɥɶɤɨ ɜ ɢɧɬɟɪɜɚɥɟ ɜɪɟɦɟɧɢ 0 t d T .
Ʉɪɨɦɟ ɬɨɝɨ, ɢɡ ɮɨɪɦɭɥɵ (17) ɜɢɞɧɨ,
ɱɬɨ ɝɥɭɛɢɧɚ ɩɪɨɧɢɤɧɨɜɟɧɢɹ ɭɩɪɭɝɢɯ ɜɨɥɧ
ɫɢɥɶɧɨ ɡɚɜɢɫɢɬ ɨɬ Z , ɢ ɫ ɭɜɟɥɢɱɟɧɢɟɦ ɟɟ
ɡɧɚɱɟɧɢɹ ɨɧɚ ɭɦɟɧɶɲɚɟɬɫɹ.
Ɍɚɤɢɦ ɨɛɪɚɡɨɦ, ɩɨɥɭɱɟɧɧɚɹ ɮɨɪɦɭɥɚ
(17) ɩɨɡɜɨɥɹɟɬ ɨɩɪɟɞɟɥɢɬɶ ɪɚɫɩɪɟɞɟɥɟɧɢɟ
ɞɚɜɥɟɧɢɹ ɜ ɩɥɚɫɬɟ, ɚ ɬɚɤɠɟ ɩɚɪɚɦɟɬɪɨɜ
ɫɨɡɞɚɜɚɟɦɵɯ ɭɩɪɭɝɢɯ ɜɨɥɧ ɩɪɢ ɩɚɞɟɧɢɢ
ɭɪɨɜɧɹ ɠɢɞɤɨɫɬɢ, ɧɚɯɨɞɹɳɟɣɫɹ ɜ ɡɚɬɪɭɛɧɨɦ
ɩɪɨɫɬɪɚɧɫɬɜɟ.
Ʉɚɤ ɜɢɞɧɨ ɢɡ ɮɨɪɦɭɥɵ (17)
ɫɨɡɞɚɜɚɟɦɨɟ ɞɚɜɥɟɧɢɟ ɜ ɩɥɚɫɬɟ ɧɨɫɢɬ
ɩɭɥɶɫɢɪɭɸɳɢɣ ɯɚɪɚɤɬɟɪ, ɢ ɜ ɡɚɜɢɫɢɦɨɫɬɢ
ɨɬ ɱɚɫɬɨɬɵ, ɦɨɠɟɬ ɪɚɫɩɪɨɫɬɪɚɧɢɬɶɫɹ ɜ
ɝɥɭɛɨɤɢɟ ɡɨɧɵ ɩɥɚɫɬɚ.
Quyudaxili maye enerjisi hesabına
yaradılan elastiki dal\aların layın süzm
qabiliyytin tsiri
E.M. Abbasov
Xülas
øúdԥ prosesin riyazi modeli qurulur vԥ
nԥzԥri tԥdqiqatlar ԥsasında boruarɯası fԥzadakı
maye sütununun içi boú lift borularına birdԥn
dolarkԥn
mayenin
statik
sԥviyyԥsinin
düúmԥsinin layın süzmԥ qabiliyyԥtinԥ tԥsiri
tԥdqiq edilmiúdir. Quyunun vԥ qaldırıcı boru
kԥmԥrinin parametrlԥrindԥn asılı olaraq
mayenin statik sԥviyyԥsinin düúmԥ sürԥti vԥ
müddԥti tԥyin edilmiúdir. Boruarası fԥzada
!!*
1. ɋɭɥɟɣɦɚɧɨɜ Ȼ.Ⱥ., Ⱥɛɛɚɫɨɜ ɗ. Ɇ. Ɉ
ɜɥɢɹɧɢɢ ɜɢɛɪɨɜɨɡɞɟɣɫɬɜɢɹ ɧɚ ɫɢɫɬɟɦɭ
ɩɥɚɫɬ-ɫɤɜɚɠɢɧɚ // ɇɟɮɬɟɩɪɨɦɵɫɥɨɜɨɟ
ɞɟɥɨ. 2004, ʋ3. ɋ. 53-57.
133
Elmi srlr, 2008(24)
Neftqazlayih A mathematical model of the process
has been developed in this work, and on the
basis of theoretical investigations the impact of
annular liquid column static level fall, while its
transfer into the pulling pipe string, upon the
formation filterability have been determined.
Time D rate of static liquid level fall
depending on well D pulling pipe string
parameters have been defined.
An expression for bottom hole pressure
change definition during annular liquid level
flow have been obtained and its distribution
area inside the formation has been determined.
We have established the dependence of elastic
waves penetration on their parameters.
maye sütununun sԥviyyԥsinin düúmԥsi
prosesindԥ quyudibi tԥzyiqin dԥyiúmԥsi vԥ
onun layda paylanması qanunauy÷unlu÷u
müԥyyԥn edilmiúdir. Elastiki dal÷aların
yayılma dԥrinliyinin onların parametrlԥrindԥn
asılılı÷ı tԥyin edilmiúdir.
Definition of elastic waves impact
created by liquid column static level energy
inside the well upon the reservoir
filterability
E.M. Abbasov
Abstract
X 622.276 532.546:519.21
^ 6
[ 57
; ,]7
5 >8
#,,7
52 5>]62
579
57[59
,,
]89 X
2; ,,X6 7>
.
. /
ɬɨɱɤɚɯ, ɭɞɚɥɟɧɧɵɯ ɧɚ ɪɚɫɫɬɨɹɧɢɢ r ɨɬ
ɰɟɧɬɪɚ; p0 - ɧɚɱɚɥɶɧɨɟ ɩɥɚɫɬɨɜɨɟ ɞɚɜɥɟɧɢɟ;
P - ɜɹɡɤɨɫɬɶ ɠɢɞɤɨɫɬɢ; r0 | 0 , ɩɪɢ ɷɬɨɦ
1.
>"+!"
W.
Ɋɚɫɫɦɨɬɪɢɦ ɞɢɮɮɟɪɟɧɰɢɚɥɶɧɨɟ ɭɪɚɜɧɟɧɢɟ
ɧɟɭɫɬɚɧɨɜɢɜɲɟɝɨɫɹ
ɩɥɨɫɤɨɪɚɞɢɚɥɶɧɨɝɨ
ɨɫɟɫɢɦɦɟɬɪɢɱɧɨɝɨ
ɮɢɥɶɬɪɚɰɢɨɧɧɨɝɨ
ɩɨɬɨɤɚ ɜ ɤɪɭɝɨɜɨɦ ɩɥɚɫɬɟ ɪɚɞɢɭɫɨɦ R, ɜ
ɰɟɧɬɪɟ ɤɨɬɨɪɨɝɨ ɢɦɟɟɬɫɹ ɫɨɜɟɪɲɟɧɧɚɹ
ɫɤɜɚɠɢɧɚ ɪɚɞɢɭɫɨɦ r0 (r0 ! 0) :
w2 u
o 0 ɩɪɢ r o 0 ;
wr 2
M (r ) ɢ F (t ) ɡɚɞɚɧɧɵɟ ɮɭɧɤɰɢɢ; T t T0 ( T0 ɦɨɦɟɧɬ ɜɨɫɫɬɚɧɨɜɥɟɧɢɹ ɞɚɜɥɟɧɢɹ ɜ ɩɥɚɫɬɟ)
ɢ, ɫɥɟɞɨɜɚɬɟɥɶɧɨ, F (T ) 0 . ȼ ɞɚɥɶɧɟɣɲɟɦ
ɩɟɪɟɦɟɧɧɭɸ r ɛɭɞɟɦ ɨɛɨɡɧɚɱɚɬɶ ɱɟɪɟɡ x ɢ
r0 , R ɫɨɨɬɜɟɬɫɬɜɟɧɧɨ ɱɟɪɟɡ x0 , x1 . Ɍɨɝɞɚ
ɡɚɞɚɱɚ (1.1) (1.3) ɡɚɩɢɲɟɬɫɹ ɜ ɜɢɞɟ:
wu
wu
w2 u
a (t , x) 1 b 2 (t , x) 2 0 ,
Lu :
wt
wx 2
wx
x0 x x1 , 0 t T ,
(1.4)
u (0, x) , x0 x x1 ,
(1.5)
u (t , x0 ) F (t ) , u (t , x1 ) 0 , 0 t T , (1.6)
ɝɞɟ
wu
lim 1
r o0 r w r
1 w §¨ k (t ,r ) r wu (t ,r ) ·¸ wu (t ,r ) ,
r wr
wr ¹
wt
© P
r0 r R, 0 t T ,
(1.1)
ɩɪɢ ɧɚɱɚɥɶɧɨɦ ɭɫɥɨɜɢɢ
(1.2)
u (0,r ) M (r ), r0 r R ,
ɢ ɤɪɚɟɜɵɯ ɭɫɥɨɜɢɹɯ
+ u (t , r0 )
F (t ) , u (t , R) 0 , 0 t T
(1.3)
Ɂɞɟɫɶ u (t ,r ) ' p (t ,r ) p0 p (t ,r ) ɞɚɜɥɟɧɢɟ ɠɢɞɤɨɫɬɢ ɜ ɦɨɦɟɧɬ ɜɪɟɦɟɧɢ t ɜ
134
0 ,ɩɨɫɤɨɥɶɤɭ
Elmi srlr, 2008(24)
Neftqazlayih ɉɪɢ ɭɫɥɨɜɢɹɯ A1 , A2 ɮɭɧɤɰɢɢ
a (t , x) ɢ b(t , x) ɪɚɜɧɨɦɟɪɧɨ ɧɟɩɪɟɪɵɜɧɵ ɩɨ
wN (t , x) ·
§
a (t , x) 1 ¨ 1 N (t , x) ,
w x ¸¹
P©x
1
Ƚɟɥɶɞɟɪɭ ɫ ɩɨɤɚɡɚɬɟɥɟɦ D : a (t , x) D d K1 , ɢ
2
b(t , x) §¨ 2 N (t , x) ·¸ , ɩɪɢɱɟɦ a (t ,0) 0 .
©P
¹
Ɉɛɨɡɧɚɱɢɦ
(0,T )u ( x0 , x1 ),
B ^(t , x) : t 0, x0 x x1 `,
^(t , x) : 0 t T , x
^(t , x) : 0 t T , x
S0
b(t , x) D d K 2 , ɚ ɩɪɢ ɭɫɥɨɜɢɹɯ B1 , C1 ɢɦɟɟɦ
\ (t , x)  C 2 D ( B S ) . Ɇɧɨɝɨɨɛɪɚɡɢɟ S
ɫɨɫɬɨɢɬ ɢɡ ɨɬɪɟɡɤɨɜ ɩɪɹɦɵɯ
x hi (t ) , i 0, 1, h0 (t ) { 0 , h1 (t ) { x1 .
Ɉɱɟɜɢɞɧɨ, ɱɬɨ ɮɭɧɤɰɢɢ hi ɧɟɩɪɟɪɵɜɧɵ ɩɨ
Ƚɟɥɶɞɟɪɭ ɜɦɟɫɬɟ ɫ ɩɪɨɢɡɜɨɞɧɵɦɢ Dx hi ,
x0 `,
,
S1
x1 `
S S0 S1 , ɢ ɜɜɟɞɟɦ ɜ
ɪɚɫɫɦɨɬɪɟɧɢɟ ɩɪɨɫɬɪɚɧɫɬɜɚ
CD ( ) ɢ C2 D ( ) ɢɡ >1@: CD ( ) ɩɪɨɫɬɪɚɧɫɬɜɨ ɮɭɧɤɰɢɣ
u (t , x) ,ɪɚɜɧɨɦɟɪɧɨ ɧɟɩɪɟɪɵɜɧɵɯ ɜ
ɩɨ Ƚɟɥɶɞɟɪɭ ɫ ɩɨɤɚɡɚɬɟɥɟɦ D , ɫ ɧɨɪɦɨɣ
Dx2 hi , Dt2 hi ɫ ɥɸɛɵɦ ɩɨɤɚɡɚɬɟɥɟɦ
D , 0 D d 1 ɢ ɩɪɨɢɡɜɨɞɧɵɟ Dx Dt hi , Dt2 hi
ɧɟɩɪɟɪɵɜɧɵ. Ɍɨɝɞɚ ɨɛɥɚɫɬɶ
ɫɜɨɣɫɬɜɨɦ E ɩɨ ɨɩɪɟɞɟɥɟɧɢɸ>1@.
ɉɨɞ ɤɥɚɫɫɢɱɟɫɤɢɦ ɪɟɲɟɧɢɟɦ (ɢɥɢ
ɩɪɨɫɬɨ ɪɟɲɟɧɢɟɦ) ɡɚɞɚɱɢ (1.8) – (1.9)
ɩɨɧɢɦɚɟɬɫɹ >1@ ɮɭɧɤɰɢɹ u (t , x),
ɨɛɥɚɞɚɸɳɚɹ ɧɟɩɪɟɪɵɜɧɵɦɢ ɩɪɨɢɡɜɨɞɧɵɦɢ,
ɜɯɨɞɹɳɢɦɢ ɜ ɨɩɟɪɚɬɨɪ Lu , ɢ
ɭɞɨɜɥɟɬɜɨɪɹɸɳɚɹ ɭɪɚɜɧɟɧɢɸ (1.8) ɢ
ɤɪɚɟɜɨɦɭ ɭɫɥɨɜɢɸ (1.9). Ɍɚɤ ɤɚɤ ɨɛɥɚɫɬɶ
u D sup u sup u ( P ) u ( ) / U D ( P, ) ,
P, 
ɝɞɟ U ( P, ) - ɟɜɤɥɢɞɨɜɨ ɪɚɫɫɬɨɹɧɢɟ
ɦɟɠɞɭ ɬɨɱɤɚɦɢ P ɢ ; Cm D ( ) ɩɪɨɫɬɪɚɧɫɬɜɨ ɮɭɧɤɰɢɣ u (t , x) , ɪɚɜɧɨɦɟɪɧɨ
ɧɟɩɪɟɪɵɜɧɵɯ (ɫ ɩɨɤɚɡɚɬɟɥɟɦ D ) ɜ
ɜɦɟɫɬɟ ɫ ɩɪɨɢɡɜɨɞɧɵɦɢ Dt u, Dx u , ..., Dxm u , ɢ
ɢɦɟɸɳɢɯ ɧɨɪɦɭ u
m D
m
¦D
m
x
m 0
ɨɛɥɚɞɚɟɬ ɫɜɨɣɫɬɜɨɦ E ɢ ɩɪɢ ɭɫɥɨɜɢɹɯ
A1 , A2 , B1 , C1 ɜɵɩɨɥɧɟɧɵ ɜɫɟ ɭɫɥɨɜɢɹ
ɬɟɨɪɟɦɵ 3.3.7 >1@ , ɫɭɳɟɫɬɜɭɟɬ
ɟɞɢɧɫɬɜɟɧɧɨɟ
u Dt u D .
D
Ȼɭɞɟɦ
ɩɪɟɞɩɨɥɚɝɚɬɶ ɜɵɩɨɥɧɟɧɧɵɦɢ ɭɫɥɨɜɢɹ
A1 : N (t , x) t K1 ! 0 ,
ɪɟɲɟɧɢɟ ɡɚɞɚɱɢ (1.8) – (1.9) , ɩɪɢ
ɷɬɨɦ u (t , x)  C2 D ( ) ɢ u 2 D d K \
(t , x)  ;
B1 : M ( x)C 2 D ( B) ; C1 :
F (t )C1D ( S0 ), 0 D 1 .
Ɉɩɪɟɞɟɥɢɦ ɧɚ ɦɧɨɠɟɫɬɜɟ B S
ɮɭɧɤɰɢɸ
\ (t , x)
2 D
ɫ
ɤɨɧɫɬɚɧɬɨɣ K , ɡɚɜɢɫɹɳɟɣ ɬɨɥɶɤɨ ɨɬ K1 ɢ
K2 .
2. 54? +$"" W +"
+!"$+!W+% 11p?%
*%.
Ɂɚɦɟɧɨɣ ɩɟɪɟɦɟɧɧɨɣ t T t
ɡɚɞɚɱɚ (1.4) – (1.6) ɫɜɨɞɢɬɫɹ ɤ ɫɥɟɞɭɸɳɟɣ
ɤɪɚɟɜɨɣ ɡɚɞɚɱɟ ɨɬɧɨɫɢɬɟɥɶɧɨ ɮɭɧɤɰɢɢ
X ( t , x) u (T t , x) :
w 2X
wX 1 2
wX
a ( t , x) ˜ b ( t , x) 2 0 ,
wx 2
wt
wx
x0 x x1 , 0 t T ,
(2.1)
X (T , x) M ( x) , x0 x x1 ,
( 2.2)
X ( t , x0 ) v0 ( t ), X ( t , x1 ) 0,
0 t T ,
(2.3)
ɝɞɟ X0 ( t ) F (T t ) , a ( t , x) a (T t , x) ,
A2 : N (t , x)C 1D ( ) ;
­M ( x), (t , x)  B
°
® F (t ), (t , x)  S 0
°0,
(t , x)  S1
¯
ɨɛɥɚɞɚɟɬ
(1.7)
Ɂɚɞɚɱɚ (1.4)- (1.6) ɡɚɩɢɲɟɬɫɹ
ɤɪɚɬɤɨ ɜ ɜɢɞɟ
Lu 0 ,
(t , x)  ,
(1.8)
u (t , x) \ (t , x) ,
(t , x)  B S .
(1.9)
135
Elmi srlr, 2008(24)
Neftqazlayih ɜ.1), ɧɟɩɪɟɪɵɜɧɨɟ ɫ ɜ.1 ɪɟɲɟɧɢɟ [ (t )
ɭɪɚɜɧɟɧɢɹ (2.5). ɗɬɨ ɪɟɲɟɧɢɟ ɛɭɞɟɬ
,
ɩɟɪɟɯɨɞɧɵɟ
ɜɟɪɨɹɬɧɨɫɬɢ ɤɨɬɨɪɨɝɨ P ( s, x, t , A) ɩɪɢ
t !s
ɨɩɪɟɞɟɥɹɸɬɫɹ
ɫɨɨɬɧɨɲɟɧɢɟɦ
P ( s, x, t , A) P^[ s , x ( t )  A` ,ɝɞɟ [ s , x ( t ) -
a ( t ,0) 0 , b( t , x) b(T t , x) .
ɉɨɫɬɚɜɢɦ ɜ ɫɨɨɬɜɟɬɫɬɜɢɟ ɡɚɞɚɱɟ
(2.1) – (2.3) ɫɬɨɯɚɫɬɢɱɟɫɤɨɟ
ɞɢɮɮɟɪɟɧɰɢɚɥɶɧɨɟ ɭɪɚɜɧɟɧɢɟ (ɋȾɍ) :
d[ ( t ) a ( t ,[ ( t )) d t b t ,[ ( t ) d f ( t ) , (2.4)
t
ɝɞɟ
f (t )
³ V (W )dW
-
ɫɬɚɧɞɚɪɬɧɵɣ
ɪɟɲɟɧɢɟ ɭɪɚɜɧɟɧɢɹ (2.5). Ɍɚɤ ɤɚɤ a ( t , x) ɢ
0
ɩɪɨɰɟɫɫ ɜ R >0,v ,
ɩɨɪɨɠɞɟɧɧɵɣ ɧɨɪɦɚɥɶɧɨ ɪɚɫɩɪɟɞɟɥɟɧɧɵɦ
V (W )
ɟɞɢɧɢɱɧɨɣ
ɛɟɥɵɦ
ɲɭɦɨɦ
ɢɧɬɟɧɫɢɜɧɨɫɬɢ.
ɍɪɚɜɧɟɧɢɟ (2.4) ɨɬɧɨɫɢɬɟɥɶɧɨ
[ ( t ) : >0,T @ o R 1 ɷɤɜɢɜɚɥɟɧɬɧɨ
ɮɭɧɤɰɢɢ
ɫɬɨɯɚɫɬɢɱɟɫɤɨɦɭ ɭɪɚɜɧɟɧɢɸ
[ (t )
t
t
s
s
x ³ a W ,[ (W ) dW ³ b W ,[ (W ) dW ,
ɤɨɬɨɪɨɟ ɪɟɲɚɟɬɫɹ ɩɪɢ ɭɫɥɨɜɢɢ [ ( t ) t
b ( t , x) ɩɨ ɩɪɟɞɩɨɥɨɠɟɧɢɸ, ɧɟɩɪɟɪɵɜɧɵ ɩɨ
t ɧɚ (0, T ) ɢ ɦɨɝɭɬ ɛɵɬɶ ɩɪɨɞɨɥɠɟɧɵ ɩɨ
ɧɟɩɪɟɪɵɜɧɨɫɬɢ ɧɚ >0, T @ , ɬɨ ɩɪɨɰɟɫɫ [ (t )
ɛɭɞɟɬ ɞɢɮɮɭɡɢɨɧɧɵɦ ɩɪɨɰɟɫɫɨɦ ɧɚ
ɫ
ɮɭɧɤɰɢɟɣ ɩɟɪɟɧɨɫɚ a ( t , x) ɢ ɨɩɟɪɚɬɨɪɨɦ
ɞɢɮɮɭɡɢɢ b ( t , x) .
ɉɭɫɬɶ N (t , x) ,ɧɚɪɹɞɭ ɫ ɭɫɥɨɜɢɹɦɢ
(2.5)
s
A1 , A2 , A2 , ɭɞɨɜɥɟɬɜɨɪɹɟɬ ɬɚɤɠɟ ɭɫɥɨɜɢɸ:
A3 : N (t , x) ɢɦɟɟɬ ɧɚ
x,
ɩɪɨɢɡɜɨɞɧɵɟ Dx2N t , x ɢ Dx3N t , x . Ɍɨɝɞɚ ɩɨ
ɬɟɨɪɟɦɟ 8.3.1 >2@ ɪɟɲɟɧɢɟ [ s , x ( t ) ɭɪɚɜɧɟɧɢɹ
s  >0, T @ ɢ x - ɡɚɞɚɧɧɨɟ ɱɢɫɥɨ ɢɡ R 1 .
ɉɨɬɪɟɛɭɟɦ ɨɬ N (t , x) , ɧɚɪɹɞɭ ɫ
ɭɫɥɨɜɢɟɦ A2 , ɜɵɩɨɥɧɟɧɢɟ ɛɨɥɟɟ ɫɢɥɶɧɨɝɨ
ɭɫɥɨɜɢɹ ɩɨ ɚɪɝɭɦɟɧɬɭ x :
(2.5) ɛɭɞɟɬ ɞɜɚɠɞɵ ɞɢɮɮɟɪɟɧɰɢɪɭɟɦɨ ɩɨ x ,
ɩɪɢɱɟɦ
ɩɪɨɢɡɜɨɞɧɵɟ
Dx[
ɢ
Dx2 [
x
ɜ
ɫɪɟɞɧɟɦ
ɧɟɩɪɟɪɵɜɧɵ
ɩɨ
ɤɜɚɞɪɚɬɢɱɟɫɤɨɦ.
Ɂɚɦɟɧɚ
§
·
X ( t , x) X ( t , x) ¨ x 1¸v0 ( t )
ɫɜɨɞɢɬ
x
© 1 ¹
ɡɚɞɚɱɭ (2.1) – (2.3) ɤ ɡɚɞɚɱɟ ɫ ɨɞɧɨɪɨɞɧɵɦɢ
ɤɪɚɟɜɵɦɢ ɭɫɥɨɜɢɹɦɢ:
A2 : Dxm N (t , x) Dxm N (t , y ) d K 3 x y ,
0,1), (t , x), (t , y )  .
ɉɪɢ ɷɬɨɦ ɭɫɥɨɜɢɢ ɫɭɳɟɫɬɜɭɟɬ
ɩɨɫɬɨɹɧɧɚɹ K , ɱɬɨ ɩɪɢ ɜɫɟɯ t  >s, T @ ɢ
x, y  >0, x1 @ ɜɵɩɨɥɧɹɟɬɫɹ ɭɫɥɨɜɢɟ Ʌɢɩɲɢɰɚ
ɩɨ x :
a ( t , x ) a ( t , y ) b ( t , x ) b ( t , y ) d K x y . (2.6)
(m
ɉɪɨɞɨɥɠɢɦ a (t , x) ɢ b (t , x) ɩɨ x
ɞɥɹ x  R 1 ɬɚɤ, ɱɬɨɛɵ ɨɧɢ ɨɫɬɚɜɚɥɢɫɶ
ɧɟɩɪɟɪɵɜɧɵɦɢ ɢ ɩɪɢ ɧɟɤɨɬɨɪɨɦ K
ɭɞɨɜɥɟɬɜɨɪɹɸɬɫɹ ɭɫɥɨɜɢɹ
LX :
(2.7)
a ( t , x) b ( t , x) d K 2 1 x 2 ,
2
2
t  >0, T @, x, R .
1
2
wX
wX 1 2
b ( t , x) w X2
a ( t , x)
wx 2
wt
wx
,
F ( t , x)
x0 x x1 , 0 t T , (2.9)
a ( t , x) a ( t , y ) b ( t , x) b ( t , y ) d K x y
, t  >0, T @, x, y  R 1 ,
ɨɝɪɚɧɢɱɟɧɧɵɟ
X ( t , x) t
T
X ( t , x) x
x0
M1 ( x) , x0 x x1 ,
0,
X ( t , x) x
0 t T ,
ɝɞɟ
§
·
M1 ( x) M ( x) ¨ x 1¸ F (0) ,
© x1
136
0,
(2.11)
(2.8)
ɇɚ ɨɫɧɨɜɚɧɢɢ ɬɟɨɪɟɦɵ 3.2.1 >2@
ɫɭɳɟɫɬɜɭɟɬ ɟɞɢɧɫɬɜɟɧɧɨɟ ɫ ɬɨɱɧɨɫɬɶɸ ɞɨ
ɫɬɨɯɚɫɬɢɱɟɫɤɨɣ
ɷɤɜɢɜɚɥɟɧɬɧɨɫɬɢ,
ɬ.ɟ.
ɷɤɜɢɜɚɥɟɧɬɧɨɫɬɢ ɫ ɜɟɪɨɹɬɧɨɫɬɶɸ 1 (ɞɚɥɟɟ
x1
(2.10)
¹
Elmi srlr, 2008(24)
Neftqazlayih X (t , x)
·
§
¨1 x ¸X 0 ( t ) x
1 ¹
©
,
X 0 t § N ( t , x) wN ( t , x) ·
¨
¸
wx ¸¹
P x1 ¨© x
F ( t , x)
ªX W [ t ,x x;[ t ,x W [ t , x x º
»
«
M t ,x « W [t , x x »
»
« ³ FW ,[ , xW dW
t
¼»
¬«
wN ( t , x)
ɩɪɢɱɟɦ F ( t ,0) X0 ( t ) 1
.
P x1 wx
ɝɞɟ W §¨©[ t , x x ·¸¹  ɦɨɦɟɧɬ ɜɵɯɨɞɚ ɩɪɨɰɟɫɫɚ
[ t , x (W ) , W  >t , s @ , 0 d t d s d T ɢɡ ɨɛɥɚɫɬɢ
D ,D / 2
2 D
( ) ɢ
( B) ɉɭɫɬɶ
ɤɥɚɫɫɵ, ɨɩɪɟɞɟɥɟɧɧɵɟ ɜ >4@.
Ɉɱɟɜɢɞɧɨ, ɱɬɨ ɩɪɢ ɭɫɥɨɜɢɹɯ A1 , A2 , B1 , C1
ɮɭɧɤɰɢɢ
a ( t , x) ,
ɩɪɢɧɚɞɥɟɠɚɬ ɤɥɚɫɫɭ
ɤɥɚɫɫɭ
b 2 ( t , x)
D ,D / 2
ɢ
ɜ ɩɪɟɞɩɨɥɨɠɟɧɢɢ, ɱɬɨ ɩɪɢ [ (W ) W
ɬɨɱɤɚ t , x ɩɪɢɧɚɞɥɟɠɢɬ
F ( t , x)
2 D
ɨɛɥɚɫɬɢ
i
,"i ³t t ³t t "
s
1
"n
n
t2
n
1
ɝɞɟ
ns,t
0 t
; M t , x ɡɧɚɤ
d
i1
t1
in tn
d
(3.1)
t
" 1 ,, " n
;
1
t
"1
1
t
i1 ,, in
ɮɭɧɤɰɢɸ
.
n 1, 2, ;
0,1, ;
iQ ft
t
ȿɫɥɢ
ɜ
iQ ɩɪɢ
ɷɬɨɦ
iQ z 0
ɢ
ɪɚɡɥɨɠɟɧɢɢ
ɨɬɛɪɨɫɢɬɶ ɨɫɬɚɬɨɱɧɵɣ ɱɥɟɧ H r 0 s t 2 ,
ɚ ɡɚɬɟɦ ɚɩɩɪɨɤɫɢɦɢɪɨɜɚɬɶ (ɉɋɂ) (3.1) ɫ
ɩɨɝɪɟɲɧɨɫɬɶɸ ɧɟ ɯɭɠɟ H r ɢ ɩɨɥɨɠɢɬɶ
t p' , s p 1 ˜ ' , p 0,1,, ɬɨ
ɩɨɥɭɱɢɦ ɨɛɳɭɸ ɮɨɪɦɭɥɭ ɱɢɫɥɟɧɧɨɝɨ
ɦɟɬɨɞɚ
ɫɨ
ɫɪɟɞɧɟɤɜɚɞ-ɪɚɬɢɱɟɫɤɨɣ
r 1
ɩɨɝɪɟɲɧɨɫɬɶɸ 0(' 2 ) .
ɉɪɢɦɟɧɢɜ
ɚɩɩɪɨɤɫɢɦɚɰɢɢ
ɱɚɫɬɧɵɯ
ɩɪɨɢɡɜɨɞɧɵɯ
ɞɟɬɟɪɦɢɧɢɪɨɜɚɧɧɵɯ ɮɭɧɤɰɢɣ >6@ ɢɡ
ɭɧɢɮɢɰɢɪɨɜɚɧɧɨɝɨ ɪɚɡɥɨɠɟɧɢɹ ɫ r 3 ɢ ɡɚɦɟɧɢɜ ɜɯɨɞɹɳɢɟ ɜ ɧɟɝɨ
ɢɧɬɟɝɪɚɥɵ (3.2) ɢɯ ɚɩɩɪɨɤɫɢɦɚɰɢɹɦɢ
X ( t , x)
0 t T , x 0 › 1,
­0,
°
t 0, x0 x x1 ,
(2.12)
®0,
°M ( x),
t T , x0 d x d x1.
¯ 1
Ɍɚɤ ɤɚɤ M1 ( x) ɧɟɩɪɟɪɵɜɧɚ ɧɚ
>x0 , x1 @ , ɬɨ ɮɭɧɤɰɢɹ (2.12) ɧɟɩɪɟɪɵɜɧɚ ɩɨ
. ɋɨɝɥɚɫɧɨ ɦɟɬɨɞɭ
t ɢ x ɧɚ
ɞɢɮɮɟɪɟɧɰɢɚɥɶɧɵɯ ɭɪɚɜɧɟɧɢɣ >2,3@, ɩɪɢ
ɭɫɥɨɜɢɹɯ
A1 , A2 , A2 , A3 , B1 , B2 , C1
ɫɢɱɟɫɤɨɟ ɪɟɲɟɧɢɟ ɡɚɞɚɱɢ (2.9),
ɩɪɟɞɫɬɚɜɥɹɟɬɫɹ ɜ ɜɢɞɟ
x
t
ɭɫɥɨɜɧɨɝɨ
ɦɚɬɟɦɚɬɢɱɟɫɤɨɝɨ
ɨɠɢɞɚɢɹ.
Ɏɨɪɦɭɥɚ (2.13) ɜɵɪɚɠɚɟɬ ɮɭɧɤɰɢɸ X ( t , x)
ɱɟɪɟɡ ɩɪɚɜɭɸ ɱɚɫɬɶ ɭɪɚɜɧɟɧɢɹ (2.9) ɢ
ɡɧɚɱɟɧɢɟ X ( t , x) ɧɚ .
3. <<"+%p4
/4
+!"$+!W+"3"
11p?"3"
*4 + <%% !1*p. Ɉɞɢɧ ɢɡ ɷɮɮɟɤɬɢɜɧɵɯ ɩɨɞɯɨɞɨɜ
ɤ ɱɢɫɥɟɧɧɨɦɭ ɢɧɬɟɝɪɢɪɨɜɚɧɢɹ ɋȾɍ (2.4)
ɨɫɧɨɜɚɧ ɧɚ ɪɚɡɥɨɠɟɧɢɢ >5,6@
ɩɨ ɩɨɜɬɨɪɧɵɦ ɫɬɨɯɚɫɬɢɱɟɫɤɢɦ ɢɧɬɟɝɪɚɥɚɦ
(ɉɋɂ) ( ) , ɚ M1 ( x) 
( B) .
Ȼɭɞɟɦ ɞɚɥɟɟ ɫɱɢɬɚɬɶ ɜɵɩɨɥɧɟɧɧɵɦ
M ( x1 ) 0 ,
ɭɫɥɨɜɢɟ B2 :M ( x0 ) F (0) ɢ
ɫɨɝɥɚɫɭɸɳɟɟ ɤɪɚɟɜɵɟ ɭɫɥɨɜɢɹ ɡɚɞɚɱɢ (2.9)
– (2.11) ɫ ɟɟ ɧɚɱɚɥɶɧɵɦ ɭɫɥɨɜɢɟɦ. ɍɫɥɨɜɢɟ
B2 ɟɫɬɶ ɭɫɥɨɜɢɟ ɫɨɝɥɚɫɨɜɚɧɢɹ ɩɨɪɹɞɤɚ
m 0 ɜ ɫɦɵɫɥɟ ɨɩɪɟɞɟɥɟɧɢɹ >4@. ɉɪɢ
ɭɫɥɨɜɢɹɯ A1 , A2 , B1 , B2 , C1 ɡɚɞɚɱɚ (2.9) – (2.11)
, ɜ ɫɢɥɭ ɬɟɨɪɟɦ 4.5.3 ɢ 4.16.2 >4@, ɢɦɟɟɬ
ɟɞɢɧɫɬɜɟɧɧɨɟ
ɤɥɚɫɫɢɱɟɫɤɨɟ
ɪɟɲɟɧɢɟ
D 2 ,D / 2 1
( ).
v ( t , x) ɢɡ ɤɥɚɫɫɚ
ɋ ɭɱɟɬɨɦ ɫɨɨɬɧɨɲɟɧɢɹ F (T ) 0
i 0,1.
ɧɚɯɨɞɢɦ,
ɱɬɨ X (0, xi ) 0 ,
ɉɪɨɞɨɥɠɢɦ ɩɨ ɧɟɩɪɟɪɵɜɧɨɫɬɢ ɮɭɧɤɰɢɸ
X (T , x) ɜ ɬɨɱɤɢ xi , i 0,1 ɢ ɨɩɪɟɞɟɥɢɦ ɧɚ
ɝɪɚɧɢɰɟ
(2.13)
ɤɥɚɫ(2.12)
137
r 1
Elmi srlr, 2008(24)
Neftqazlayih i ,"i "
1
ɫ ɩɨɝɪɟɲɧɨɫɬɶɸ ɧɟ
n
1
n p 1 ' , p'
ɯɭɠɟ 0 s t , ɩɪɢɯɨɞɢɦ ɩɪɢ W p
2
p˜'
ɤ ɫɢɥɶɧɨ ɫɯɨɞɹɳɟɣɫɹ ɫ ɩɨɪɹɞɤɨɦ ɬɨɱɧɨɫɬɢ
J 2,0 (ɜ ɫɦɵɫɥɟ ɨɩɪɟɞɟɥɟɧɢɹ >7@)
ɤɨɧɟɱɧɨ-ɪɚɡɧɨɫɬɧɨɣ ɫɯɟɦɟ >8@:
2
ª 3
y p ' « 1 ¦ P a W p , y pO ¦ U a ' p[ ,
2 ¬2 1
1
y p1
1
'
¦K ˜ b W p , y pZ ˜,
4
1
11
00W , W
p 1
p
2
§ 3
¨¨ 1 ¦ P b W p , y pO ¦ F b 'pJ
1
©2 1
ª 4
1 « K ˜ g W , y ¦
p
pZ
'˜ ' « 1
¬
§ 11
111
¨,
',
00
¨ 01W , W
W p 1 , W p
p 1 p
©
1
'˜
¦K W
'
4
1
p
§
pG
pr
u pr
'pr
, y p ˜,
1
p
¼
§
1
©
W p 1 , W p
,01 11
11
W p 1 , W p
W p 1 , W p
, y pZ ˜ ',
1111
0000
W
,
1
1
W
p 1 , W p
·
¸
¸
¹
· 4
¸ K h W , y ˜
p
pZ
¸ ¦1
¹
2
· § 3
¸ ¨ 1 P N W , y F N ' ,
¦1
p
pO
pJ
¸ ¨ 2 ¦1
¹ ©
4
º
111
» 1 ¦K d W p , y pZ ˜,
000
'
W p 1 , W p ¼»
W p 1 , W p
1
1
¹
0W , W
p 1 p
˜ ¨¨ ',0 ·¸¸ ˜,1 pG
˜ ,10 11
W p 1 , W p
·
¸
¸
¹
(3.2)
p 1 , W p
d , h, g , , N ɚɪɝɭɦɟɧɬɨɜ W p , y p
ɡɚɞɚɧɵ ɥɢɧɟɣɧɵɦɢ ɜɵɪɚɠɟɧɢɹɦɢ ɨɬ
ɡɧɚɱɟɧɢɣ ɮɭɧɤɰɢɣ a ( t , x) ɢ b ( t , x) ;
º» b W
ɝɞɟ ɮɭɧɤɰɢɢ
y pr
pQ
ª 2
1 «¦ S a W p , u pV
'« 1
¬
˜ ¨¨ ,10 ©
,"i"i n
1
1
y p ' ˜ r b W p , y p ,
y p ' ˜ r ˜ a W p , y p ,
ns,t
t2
s
"n
"
³t tn ³t t1 d
1
t
i1 t1
(3.3)
t
ɩɨɥɭɱɢɦ ɦɢɧɢɦɚɥɶɧɭɸ ɫɨɜɨɤɭɩɧɨɫɬɶ ɉɋɂ
(3.3), ɧɟɨɛɯɨɞɢɦɭɸ ɞɥɹ ɱɢɫɥɟɧɧɨɣ
ɪɟɚɥɢɡɚɰɢɢ ɦɟɬɨɞɚ (3.2) ɩɨɪɹɞɤɚ ɬɨɱɧɨɫɬɢ
2.0
y p ' ˜ r ˜ b W p , y p ,
W p r ˜ ' ; r ɨɛɨɡɧɚɱɚɟɬ ɥɸɛɨɣ ɢɡ
ɤɨɷɮɮɢɰɢɟɧɬɨɜ
O ,Q , [ , Z ,V , G , J , E ,
,0 1
1
W p1 , W p
ɡɧɚɱɟɧɢɹ ɤɨɬɨɪɵɯ ɜɦɟɫɬɟ ɫɨ ɡɧɚɱɟɧɢɹɦɢ
ɤɨɷɮɮɢɰɢɟɧɬɨɜ D , U , P ,K , S ,M , F ɜɵɱɢɫɥɟɧɵ ɜ >8@. Ɋɚɜɟɧɫɬɜɨ (3.2) ɜɵɩɨɥɧɹɟɬɫɹ ɫ ɜ 1.
ɋ
ɩɨɦɨɳɶɸ
ɫɬɚɧɞɚɪɬɧɵɯ
ɫɨɨɬɧɨɲɟɧɢɣ >7@ ɦɟɠɞɭ ɉɋɂ ɢ ɉɋɂ
, ,1 :,
11
10W
p 1 , W p
,0000
W p1 , W p
, ,01
1111
W p1 , W p
138
, ,00
11
W p1 , W p
11
W p1 , W p
, ,000
,
111
W p1 , W p
,
(3.4)
Elmi srlr, 2008(24)
Neftqazlayih Ⱦɥɹ ɚɩɩɪɨɤɫɢɦɚɰɢɢ ɉɋɂ (3.3)
ɩɪɢɦɟɧɢɦ ɦɟɬɨɞ ɤɪɚɬɧɵɯ >9@,
ɩɨ ɩɨɥɧɨɦɭ ɨɪɬɨɧɨɪɦɢɪɨɜɚɧɧɨɦɭ ɛɚɡɢɫɭ ɜ
n
L2 >t , s @ , ɫɨɫɬɚɜɥɟɧɧɨɦɭ ɢɡ ɩɪɨɢɡɜɟɞɟɧɢɣ
(3.7)
0 d NQ d 2 Q 1,; Q  N ,
ɝɞɟ N  ɦɧɨɠɟɫɬɜɨ ɧɚɬɭɪɚɥɶɧɵɯ
ɱɢɫɟɥ, \ Q ,NQ §¨WQ ·¸  ɨɪɬɨɝɨɧɚɥɶɧɵɟ ɜ
© ¹
L2 >0,1@
ɩɟɪɢɨɞɢɡɨɜɚɧɧɵɟ
ɜɟɣɜɥɟɬɵ,
ɤɨɬɨɪɵɟ ɨɩɪɟɞɟɥɹɸɬɫɹ ɮɨɪɦɭɥɨɣ:
\ Q §¨WQ ·¸ ¦\ Q ,NQ §¨WQ " ·¸ ,
© ¹ "Z
©
¹
(Z  ɦɧɨɠɟɫɬɜɨ ɰɟɥɵɯ ɱɢɫɟɥ),
Q
\ Q ,NQ §¨WQ ·¸ 2 2 ˜\ §¨ 2 Q ˜ WQ NQ ·¸ ,
©
¹
© ¹
ɧɟɩɪɟɪɵɜɧɨ ɞɢɮɮɟɪɟɧɰɢɪɭɟɦɵɯ ɮɭɧɤɰɢɣ
^M" W `v" 0 , W  >t , s @:
,"i"i 1
1
v
n
¦
n
1 ,, n
ns ,t
0
C 1,, n s, t –] iQ Q 1
Q
(3.5)
s, t
ɝɞɟ
s
C 1,, n s, t s
M WQ dW ...dW
³³KW ,,W –
Q
n
1
t
ɝɞɟ \ x  ɜɟɣɜɥɟɬ ! ɫ
ɤɨɦɩɚɤɬɧɵɦ ɧɨɫɢɬɟɥɟɦ ɜ R 1 ɲɢɪɢɧɵ
L 2 M 1 ( M t 1  ɰɟɥɨɟ ɱɢɫɥɨ).
ɂɡ ɝɪɚɮɢɤɨɜ >10@ ɞɥɹ ɦɚɫɲɬɚɛɢɪɭɸɳɟɣ ɮɭɧɤɰɢɢ M ɢ ɜɟɣɜɥɟɬɚ \ ɫ
ɤɨɦɩɚɤɬɧɵɦɢ ɧɨɫɢɬɟɥɹɦɢ ɢ M d 10
n
t
t
K W 1 , ,W n 1
Q
1
(3.6)
n
W 1 1 t W n n ˜
"
"
˜ 1W 1 ,W 2 1W n 1 ,W n ­0 W d W 1 ,
°
1W 1 ,W ®
°1 W ! W ,
1
¯
]
s
³ M T d
iQ Q
Q
Q
iQ
T
ɫɥɟɞɭɟɬ, ɱɬɨ Sup \ x
1,, n 
ȼ
0 t
"Q
iQ t.
ɤɚɱɟɫɬɜɟ
ɮɭɧɤɰɢɣ
M Q WQ
ɮɭɧɤɰɢɢ Z
0 ,0
§¨ W
© Q
WQ Q 1WQ 1 ,WQ ,  N,
"
§
WQ WQ ¨¨WQ
·
¸
¸
¹
0,1 , ɜ ɪɹɞ ɩɨ ɛɚɡɢɫɭ
2 N,
0,1,, N
0,2 1 ,
ɤɨɷɮɮɢɰɢɟɧɬɵ D m ɟɟ ɪɹɞɚ Ɏɭɪɶɟ ɛɭɞɭɬ ɩɪɢ
,
"Q
0 ɭɞɨɜɥɟɬɜɨɪɹɬɶ ɧɟɪɚɜɟɧɫɬɜɭ
D m d 2 L ˜ m , ɚ ɩɪɢ "Q
1
t WQ s t : WQ §¨WQ ·¸ , ɜɨɡɶɦɟɦ
© ¹
g 0 §¨WQ ·¸ 1, g 1 §¨ W Q ·¸ \
© ¹
© ¹
§ ·
g 2 §¨ W Q ·¸ \ 1, 0 ¨ W Q ¸ ,
© ¹
© ¹
§ ·
g 2 Q N §¨WQ ·¸ \ , 0 ¨WQ ¸,,
Q ©
¹
© ¹
2
©
^g m `, m
ɩɨɥɭɱɚɸɳɢɯɫɹ ɢɡ M Q WQ ɩɨɫɥɟ ɥɢɧɟɣɧɨɣ
ɡɚɦɟɧɵ WQ
t
f "Q §¨WQ ·¸
© ¹
f t  ɧɟɡɚɜɢɫɢɦɵɟ ɩɪɢ
ɜɟɥɢɱɢɧɵ; t
ɪɚɡɥɢɱɧɵɯ iQ z 0 ɫɬɚɧɞɚɪɬɧɵɟ ɩɪɨɰɟɫɫɵ;
Q
0,2 1 .
Ɉɬɤɭɞɚ ɫɥɟɞɭɟɬ, ɱɬɨ ɩɪɢ ɪɚɡɥɨɠɟɧɢɢ
ɮɭɧɤɰɢɣ
ɧɟɡɚɜɢɫɢɦɵɟ ɩɪɢ ɪɚɡɥɢɱɧɵɯ iQ ɢɥɢ iQ (ɩɪɢ
iQ z 0 ) ɫɬɚɧɞɚɪɬɧɵɟ ɫɥɭɱɚɣɧɵɟ
iQ x d 2 ˜ 2
N
t
s, t
,N
2
D m d 2L ˜ ' ˜ H ˜ m
1
2
1  ɧɟɪɚɜɟɧɫɬɜɭ
, ɝɞɟ H ! 0 ɬɚɤɨɜɨ, ɱɬɨ
2 ! L 1 1 H .
(3.8)
2
ɉɨɫɥɟ ɫɨɜɨɤɭɩɧɨɫɬɢ ɨɬɨɛɪɚɠɟɧɢɣ
WQ WQ §¨WQ ·¸ Q 1,, n ɢɧɬɟɝɪɚɥɵ (3.5)
© ¹
ɩɪɢɧɢɦɚɸɬ ɜɢɞ
·¸ ,
¹
, i i 1
g 2 Q N §¨WQ ·¸ \ Q ,NQ §¨WQ ·¸ ɞɥɹ
Q ©
© ¹
¹
n
"1"n
0,1
139
v
¦
m1 ,,mn 0
n
Cm1,,mn –]miQ Q 1
Q
0,1
(3.9)
Elmi srlr, 2008(24)
1
Neftqazlayih 1
Ɉɬɤɥɨɧɟɧɢɟ ɚɩɩɪɨɤɫɢɦɚɰɢɢ
in q
1
," i
( q - ɝɨ ɭɫɟɱɟɧɢɹ ɪɹɞɚ (3.8) ɩɪɢ
"n
1
n
g mQ §¨WQ ·¸ dW 1 dW n
³0 ³0 K §¨©W1 ,,W n ·¸¹ –
© ¹
Q 1
Cm1 mn
0 ,1
2 NQ , 0 d N d 2 1 ,
Q
mQ
Q
," i"i m1 mn t q 1 ) ɨɬ
n0 ,1
1
1
³ g T d
iQ ]m
Q
iQ T
mQ
, Q
ɜ ɫɪɟɞɧɟɤɜɚɞɪɚɬɢɱɟɫɤɨɦ ɤɚɤ:
1,, n .
0
0 ,1
­§
i i °
M ®¨ , 1 n
" " n
°̄¨© 1
0 ,1
ɝɞɟ ɩɪɢ "Q
"Q
ɨɰɟɧɢɜɚɟɬɫɹ
n
1
·
, i i q ¸¸
½
§ n 2
­ n 2½
°
1 ·
d
˜
A
m
M
[ nQ ¾ , (3.10)
¨
¸
¾
¦ ¨ – mQ Q ¸¹ ®¯–
m1 ,, mn t q 1 © Q 1
Q 1
¿
°
¹ ¿
Ⱦɥɹ ɥɸɛɨɣ ɩɨɥɧɨɣ ɨɪɬɨɧɨɪɦɢv
C ˜ L ɢ ɩɪɢ
ɪɨɜɚɧɧɨɣ ɫɢɫɬɟɦɵ ^) x ` ɧɟɩɪɟɪɵɜɧɨ
n
1
AmQ
0
2
0
C ˜ L ˜ 'H , ɝɞɟ H - ɫɤɨɥɶ ɭɝɨɞɧɨ
1 AmQ
ɞɢɮɮɟɪɟɧɰɢɪɭɟɦɵɯ ɮɭɧɤɰɢɣ ɜ L2 >t , T @ ɢ
ɦɚɥɨɟ ɩɨɥɨɠɢɬɟɥɶɧɨɟ ɱɢɫɥɨ ɢ ɞɥɹ
mQ 2 Q NQ , NQ 0,2 Q 1 , ɜɵɩɨɥɧɹɟɬɫɹ
ɧɟɪɚɜɟɧɫɬɜɨ (3.8) ɫ
Q
ɫɬɚɧɞɚɪɬɧɨɝɨ ɩɪɨɰɟɫɫɚ
t
ɫɩɪɚɜɟɞɥɢɜɨ ɫɨɨɬɧɨɲɟɧɢɟ >11@:
. Ʉɨɧɫɬɚɧɬɚ C ɜ
ɨɛɨɢɯ ɫɥɭɱɚɹɯ ɧɟ ɛɨɥɶɲɟ 2 ɩɪɢ M d 10 .
­2 g 1 ^r1,, r2n ` ^q1, q1,, qn , qn `,
®
¯0 ,
­ 2n T
½
M ®– ³ )ri W d W ¾
¯i 1 t
¿
¦m
31 8L3
ɝɞɟ g - ɤɨɥɢɱɟɫɬɜɨ ɫɨɜɩɚɞɟɧɢɣ ɱɢɫɟɥ ɜ
ɧɚɛɨɪɟ ^q1 , qn `; g t 0, ri 0,1,2,,
ri z r i z ; i,
1,,2n .
2
¦m
1
,0 1
ɞɥɹ
57 16 L4
3 2 L ' H 2
5 4 L2 ' H
¦m
2
¦m
1
,
1
1
W p 1 , W p
ɞɥɹ
mt q 1
2
11
W p 1 , W p
¦m
2 2
13 4 L
m t q 1
2
ɢ
;
ɞɥɹ
,01
ɞɥɹ
11
W p 1 , W p
,
;
11
00
W p 1 , W p
¦m
2
4
ɞɥɹ
m t q 1
,000
111
W p 1 , W p
,0000
;
1111
W p 1 , W p
.
2
½
­§
i1in q ·¸ °
°¨ i1in M® ,
,
d C ˜ '5
(3.12)
¾
" "
"1"n ¸
°̄¨© 1 n0,1
0,1 ¹ °
¿
ɞɥɹ q - ɚɩɩɪɨɤɫɢɦɚɰɢɣ ɤɚɠɞɨɝɨ ɉɋɂ ɢɡ
(3.4). Ɉɱɟɜɢɞɧɨ, ɱɬɨ ɩɪɢ ɜɵɛɪɚɧɧɨɦ ɧɚɦɢ
ɜɟɣɜɥɟɬɧɨɦ ɛɚɡɢɫɟ, ɭɫɥɨɜɢɟ (3.12) ɛɭɞɟɬ
m t q 1
,10
ɞɥɹ
Ⱦɥɹ ɨɛɟɫɩɟɱɟɧɢɹ ɫɢɥɶɧɨɣ
ɫɯɨɞɢɦɨɫɬɢ ɩɨɪɹɞɤɚ 2.0 ɤɨɧɟɱɧɨɪɚɡɧɨɫɬɧɨɣ
ɫɯɟɦɵ (3.2) ɧɟɨɛɯɨɞɢɦɨ ɩɨɬɪɟɛɨɜɚɬɶ
ɜɵɩɨɥɧɟɧɢɟ ɭɫɥɨɜɢɹ
;
W p 1 , W p
mtq 1
3
mtq 1
ɋ ɭɱɟɬɨɦ (3.11) ɢɡ (3.10) ɡɚɤɥɸɱɚɟɦ,
ɱɬɨ q - ɚɩɩɪɨɤɫɢɦɚɰɢɢ ɢɧɬɟɝɪɚɥɨɜ (3.4)
ɨɰɟɧɢɜɚɸɬɫɹ ɫɜɟɪɯɭ ɜɵɪɚɠɟɧɢɹɦɢ:
3 2 L 2
(3.11)
ɜɵɩɨɥɧɟɧɨ ɞɥɹ ɢɧɬɟɝɪɚɥɨɜ
;
,10
11
W p 1 , W p
ɢ
,01
11
W p 1 , W p
,1 1
W p 1 , W p
,
ɩɪɢ q t L .
2
Ɉɬɦɟɬɢɦ, ɱɬɨ ɩɪɢ ɪɚɡɥɨɠɟɧɢɢ, ɧɚɩɪɢɦɟɪ,
ɞɜɭɯ ɩɨɫɥɟɞɧɢɯ ɢɡ ɷɬɢɯ ɬɪɟɯ ɢɧɬɟɝɪɚɥɨɜ ɜ
140
Elmi srlr, 2008(24)
Neftqazlayih ɩɪɢɧɢɦɚɸɬɫɹ
ɱɚɫɬɢɱɧɵɟ
ɫɭɦɦɵ
ɪɚɡɥɨɠɟɧɢɹ ɜ ɪɹɞ ɩɨ ɫɟɩɚɪɚɛɟɥɶɧɨɦɭ
ɞɜɭɦɟɪɧɨɦɭ ɛɚɡɢɫɭ, ɫɨɫɬɚɜɥɟɧɧɨɦɭ ɢɡ
ɩɪɨɢɡɜɟɞɟɧɢɣ ɜɟɣɜɥɟɬɨɜ Ⱦɨɛɟɲɢ ɩɨ t ɢ x
ɫɨɨɬɜɟɬɫɬɜɟɧɧɨ. Ⱦɥɹ ɨɰɟɧɤɢ ɜɟɣɜɥɟɬ –
ɤɨɷɮɮɢɰɢɟɧɬɨɜ
ɷɬɢɯ
ɪɚɡɥɨɠɟɧɢɣ
ɢɫɩɨɥɶɡɭɟɬɫɹ ɧɟɨɛɯɨɞɢɦɨɟ ɢ ɞɨɫɬɚɬɨɱɧɨɟ
ɭɫɥɨɜɢɟ >13@ ɩɪɢɧɚɞɥɟɠɧɨɫɬɢ ɮɭɧɤɰɢɣ
ɝɟɥɶɞɟɪɨɜɫɤɨɦɭ ɤɥɚɫɫɭ. ɉɪɢ ɭɫɥɨɜɢɹ
ɪɹɞ (3.5) ɩɨ ɬɪɢɝɨɧɨɦɟɬɪɢɱɟɫɤɨɦɭ ɛɚɡɢɫɭ
>12@ ɢɥɢ ɩɨ ɛɚɡɢɫɭ ɢɡ ɩɨɥɢɧɨɦɨɜ Ʌɟɠɚɧɞ
ɪɚ >11@ ɞɥɹ ɜɵɩɨɥɧɟɧɢɹ ɭɫɥɨɜɢɹ (3.12)
2
ɬɪɟɛɭɟɬɫɹ, ɱɬɨɛɵ q 1 d ' .
Ⱦɥɹ ɨɫɬɚɥɶɧɵɯ ɢɧɬɟɝɪɚɥɨɜ ɢɡ (3.4),
ɢɫɤɥɸɱɚɹ ɩɟɪɜɵɣ ɢɡ ɧɢɯ, ɭɫɥɨɜɢɟ (3.12)
ɛɭɞɟɬ ɜɵɩɨɥɧɹɬɶɫɹ, ɟɫɥɢ
q 12 d '5, q 13 d '5 q 14 d '5 (3.13)
ɍɫɥɨɜɢɹ (3.13) ɞɚɸɬ ɜɨɡɦɨɠɧɨɫɬɶ
ɩɪɢ ɡɚɞɚɧɧɨɦ q ɨɩɪɟɞɟɥɹɬɶ ɦɢɧɢɦɚɥɶɧɨ
ɞɨɩɭɫɬɢɦɨɟ ɡɧɚɱɟɧɢɟ ɲɚɝɚ ɢɧɬɟɝɪɢɪɨɜɚɧɢɹ
' ɢ, ɧɚɨɛɨɪɨɬ, ɩɪɢ ɡɚɞɚɧɧɨɦ ' ɨɩɪɟɞɟɥɹɬɶ
ɦɢɧɢɦɚɥɶɧɨ ɞɨɩɭɫɬɢɦɨɟ ɡɧɚɱɟɧɢɟ q .
ɉɟɪɜɵɣ
ɢɡ
ɢɧɬɟɝɪɚɥɨɜ
(3.4)
ɜɵɱɢɫɥɹɟɬɫɹ ɫ ɩɨɦɨɳɶɸ ɪɚɜɟɧɫɬɜɚ
,0
1
W p 1 , W p
' ˜[01
A1 , A2 , A2 , B1 , B2 , C1 ɫɨɨɬɜɟɬɫɬɜɭɸ-ɳɚɹ ɬɚɤɢɦ
ɚɩɩɪɨɤɫɢɦɚɰɢɹɦ
ɩɨɫɥɟɞɨ-ɜɚɬɟɥɶɧɨɫɬɶ
ɤɥɚɫɫɢɱɟɫɤɢɯ
ɪɟɲɟɧɢɣ
ɫɯɨɞɢɬɫɹ
ɪɚɜɧɨɦɟɪɧɨ ɩɨ t ɢ x ɤ ɩɪɟɞɟɥɶɧɨɣ
ɮɭɧɤɰɢɢ X t , x , ɤɨɬɨɪɚɹ ɭɞɨɜɥɟɬɜɨɪɹɟɬ
,
ɫɩɪɚɜɟɞɥɢɜɨɝɨ ɫ ɜ.1. ɑɢɫɥɟɧɧɚɹ ɪɟɚɥɢɡɚɰɢɹ
ɪɟɲɟɧɢɹ ɡɚɞɚɱɢ (2.9)  (2.11) ɩɨ ɮɨɪɦɭɥɟ
(2.13) ɩɪɨɢɡɜɨɞɢɬɫɹ ɩɭɬɟɦ ɜɵɱɢɫɥɟɧɢɹ
ɤɨɷɮɮɢɰɢɟɧɬɨɜ Cm1 mn mQ d q, Q 1,, n [ mQ
mQ
0,1,, q ; Q
1,, n .
X t , x , ɧɨ
ɦɨɠɟɬ
ɧɟ
Dt X , DxX , Dx2X .
ɩɪɨɢɡɜɨɞɧɵɯ
ɢɦɟɬɶ
!!*
c
ɩɨɦɨɳɶɸ
ɚɩɩɪɨɤɫɢɦɚɰɢɢ
ɦɚɫɲɬɚɛɢɪɭɸɳɟɣ ɮɭɧɤɰɢɢ ɩɨ ɤɚɫɤɚɞɧɨɦɭ
ɚɥɝɨɪɢɬɦɭ >10@ ɢ ɪɚɫɱɟɬɚ ɡɧɚɱɟɧɢɣ
ɫɥɭɱɚɣɧɨɣ
ɜɟɥɢɱɢɧɵ
ɩɨɞ
ɡɧɚɤɨɦ
ɦɚɬɟɦɚɬɢɱɟɫɤɨɝɨ ɨɠɢɞɚɧɢɹ ɜ (2.13) ɞɥɹ
ɛɨɥɶɲɨɝɨ ɱɢɫɥɚ N ɝɟɧɟɪɚɰɢɣ ɫɥɭɱɚɣɧɵɯ
ɜɟɥɢɱɢɧ mQ 0,1, , q , ɫɨɫɬɚɜɥɟɧɧɵɯ ɢɡ
ɫɬɚɧɞɚɪɬɧɵɯ
"
ɫɥɭɱɚɣɧɵɯ
ɜɟɥɢɱɢɧ
– [ m1Q
1
ɤɪɚɟɜɨɦɭ ɭɫɥɨɜɢɸ X t , x 1. Ɏɪɢɞɦɚɧ Ⱥ. ɍɪɚɜɧɟɧɢɹ ɫ ɱɚɫɬɧɵɦɢ
ɩɪɨɢɡɜɨɞɧɵɦɢ ɩɚɪɚɛɨɥɢɱɟɫɤɨɝɨ ɬɢɩɚ. Ɇ.:
Ɇɢɪ, 1968. 427 ɫ.
2. Ƚɢɯɦɚɧ ɂ.ɂ., ɋɤɨɪɨɯɨɞ Ⱥ.ȼ. ȼɜɟɞɟɧɢɟ ɜ
ɬɟɨɪɢɸ ɫɥɭɱɚɣɧɵɯ ɩɪɨɰɟɫɫɨɜ. Ɇ.: ɇɚɭɤɚ,
1977. 568 ɫ.
3. Ƚɢɯɦɚɧ ɂ.ɂ., ɋɤɨɪɨɯɨɞ Ⱥ.ȼ. ɋɬɨɯɚɫɬɢɱɟɫɤɢɟ ɞɢɮɮɟɪɟɧɰɢɚɥɶɧɵɟ ɭɪɚɜɧɟɧɢɹ ɢ
ɢɯ ɩɪɢɥɨɠɟɧɢɹ. Ʉɢɟɜ: ɇɚɭɤɨɜɚ Ⱦɭɦɤɚ,
1982. 612 ɫ.
4. Ʌɚɞɵɠɟɧɫɤɚɹ Ɉ.Ⱥ., ɋɨɥɨɧɧɢɤɨɜ ȼ.Ⱥ.,
ɍɪɚɥɶɰɟɜɚ ɇ.ɇ. Ʌɢɧɟɣɧɵɟ ɢ ɤɜɚɡɢɥɢɧɟɣɧɵɟ ɭɪɚɜɧɟɧɢɹ ɩɚɪɚɛɨɥɢɱɟɫɤɨɝɨ ɬɢɩɚ. Ɇ.:
ɇɚɭɤɚ, 1967. 736 ɫ.
5. Ʉɭɥɶɱɢɰɤɢɣ Ɉ.ɘ., Ʉɭɡɧɟɰɨɜ Ⱦ.Ɏ.
ɑɢɫɥɟɧɧɵɟ ɦɟɬɨɞɵ ɦɨɞɟɥɢɪɨɜɚɧɢɹ ɫɢɫɬɟɦ
ɭɩɪɚɜɥɟɧɢɹ,
ɨɩɢɫɵɜɚɟɦɵɯ ɫɬɨɯɚɫɬɢɱɟɫɤɢɦɢ ɞɢɮɮɟɪɟɧɰɢɚɥɶɧɵɦɢ ɭɪɚɜɧɟɧɢɹɦɢ
ɉɪɨɛɥɟɦɵ ɭɩɪɚɜɥɟɧɢɹ ɢ ɢɧɮɨɪɦɚɬɢɤɢ.
1998, ʋ 2. ɋ. 57-72.
6. Ʉɭɡɧɟɰɨɜ Ⱦ.Ɏ. ɑɢɫɥɟɧɧɨɟ ɦɨɞɟɥɢɪɨɜɚɧɢɟ ɫɬɨɯɚɫɬɢɱɟɫɤɢɯ ɞɢɮɮɟɪɟɧɰɢɚɥɶɧɵɯ
ɭɪɚɜɧɟɧɢɣ ɢ ɫɬɨɯɚɫɬɢɱɟɫɤɢɯ ɢɧɬɟɪɜɚɥɨɜ.
ɋ.ɉ-ɛ: ɇɚɭɤɚ, 1999. 459 ɫ.
7. Kloeden P.E., Platen E. Numerical solution
of stochastic differential equations. Berlin:
Springer – Verlag , 1992. 632 p.
Q 1
Ɉɰɟɧɤɚ
ɬɨɱɧɨɫɬɢ ɩɨɥɭɱɟɧɧɨɝɨ ɩɪɢɛɥɢɠɟɧɧɨɝɨ
ɪɟɲɟɧɢɹ ɡɚɞɚɱɢ (2.9)  (2.11) ɩɨɥɭɱɚɟɬɫɹ
ɩɪɢɦɟɧɟɧɢɟɦ ɧɟɪɚɜɟɧɫɬɜɚ ɑɟɛɵɲɟɜɚ ɞɥɹ
ɨɬɤɥɨɧɟɧɢɹ ɫɥɭɱɚɣɧɨɣ ɜɟɥɢɱɢɧɵ ɨɬ ɟɟ
ɦɚɬɟɦɚɬɢɱɟɫɤɨɝɨ ɨɠɢɞɚɧɢɹ ɢ ɡɚɤɨɧɚ
ɛɨɥɶɲɢɯ
ɱɢɫɟɥ
ɞɥɹ
ɧɟɡɚɜɢɫɢɦɵɯ
ɫɥɭɱɚɣɧɵɯ
ɜɟɥɢɱɢɧ
ɫ
ɨɞɢɧɚɤɨɜɵɦ
ɦɚɬɟɦɚɬɢɱɟɫɤɢɦ
ɨɠɢɞɚɧɢɟɦ
ɢ
ɨɝɪɚɧɢɱɟɧɧɨɣ ɞɢɫɩɟɪɫɢɟɣ.
Ɉɛɨɛɳɟɧɧɨɟ ɪɟɲɟɧɢɟ ɡɚɞɚɱɢ (2.9) 
(2.11) ɩɨɫɬɪɨɟɧɨ ɜ ɜɢɞɟ ɩɪɟɞɟɥɶɧɨɣ
ɮɭɧɤɰɢɢ ɤɥɚɫɫɢɱɟɫɤɢɯ ɪɟɲɟɧɢɣ, ɜ ɤɨɬɨɪɵɯ
ɚɩɩɪɨɤɫɢɦɚɰɢɢ ɤɨɷɮɮɢɰɢɟɧɬɨɜ ɢ ɩɪɚɜɨɣ
ɱɚɫɬɢ
ɞɢɮɮɟɪɟɧɰɢɚɥɶɧɨɝɨ
ɭɪɚɜɧɟɧɢɹ
ɡɚɞɚɱɢ ɭɞɨɜɥɟɬɜɨɪɹɸɬ ɭɫɥɨɜɢɹɦ ɬɟɨɪɟɦɵ
6.3.5 >3@. ȼ ɤɚɱɟɫɬɜɟ ɚɩɩɪɨɤɫɢɦɚɬɨɪɨɜ ɧɚɦɢ
141
Elmi srlr, 2008(24)
Neftqazlayih 8. Ʉɭɡɧɟɰɨɜ Ⱦ.Ɏ. Ʉɨɧɟɱɧɨɪɚɡɧɨɫɬɧɵɟ
ɫɢɥɶɧɵɟ ɱɢɫɥɟɧɧɵɟ ɦɟɬɨɞɵ ɩɨɪɹɞɤɨɜ
ɬɨɱɧɨɫɬɢ 1.5 ɢ 2.0 ɞɥɹ ɫɬɨɯɚɫɬɢɱɟɫɤɢɯ
ɞɢɮɮɟɪɟɧɰɢɚɥɶɧɵɯ ɭɪɚɜɧɟɧɢɣ ɂɬɨ ɫ
ɧɟɚɞɞɢɬɢɜɧɵɦ
ɦɧɨɝɨɦɟɪɧɵɦ
ɲɭɦɨɦ
ɉɪɨɛɥɟɦɵ ɭɩɪɚɜɥɟɧɢɹ ɢɧɮɨɪɦɚɬɢɤɢ.
2001, ʋ 4. ɋ.59-73.
9. Ʉɭɡɧɟɰɨɜ Ⱦ.Ɏ. ɉɪɢɦɟɧɟɧɢɟ ɦɟɬɨɞɨɜ
ɚɩɩɪɨɤɫɢɦɚɰɢɢ ɩɨɜɬɨɪɧɵɯ ɫɬɨɯɚɫɬɢɱɟɫ-ɤɢɯ
ɢɧɬɟɝɪɚɥɨɜ ɋɬɪɚɬɨɧɨɜɢɱɚ ɢ ɂɬɨ ɤ
ɱɢɫɥɟɧɧɨɦɭ ɦɨɞɟɥɢɪɨɜɚɧɢɸ ɭɩɪɚɜɥɹɟɦɵɯ
ɉɪɨɛɥɟɦɵ
ɫɬɨɯɚɫɬɢɱɟɫɤɢɯ
ɫɢɫɬɟɦ
ɭɩɪɚɜɥɟɧɢɹ ɢɧɮɨɪɦɚɬɢɤɢ. 1999, ʋ4. ɋ.91108.
10. Ⱦɨɛɟɲɢ ɂ. Ⱦɟɫɹɬɶ ɥɟɤɰɢɣ ɩɨ ɜɟɣɜɥɟɬɚɦ.
Ɇ.: ɇɚɭɤɚ, 2004. 464 ɫ.
11. Ʉɭɡɧɟɰɨɜ Ⱦ.Ɏ. ɉɪɢɦɟɧɟɧɢɟ ɩɨɥɢɧɨɦɨɜ
Ʌɟɠɚɧɞɪɚ
ɤ
ɫɪɟɞɧɟɤɜɚɞɪɚɬɢɱɟɫɤɨɣ
ɚɩɩɪɨɤɫɢɦɚɰɢɢ ɪɟɲɟɧɢɣ ɫɬɨɯɚɫɬɢɱɟɫɤɢɯ
ɞɢɮɮɟɪɟɧɰɢɚɥɶɧɵɯ ɭɪɚɜɧɟɧɢɣ
ɉɪɨɛɥɟɦɵ ɭɩɪɚɜɥɟɧɢɹ ɢ ɢɧɮɨɪɦɚɬɢɤɢ.
2000, ʋ 5. ɋ.84-104.
12. Ɇɢɥɶɲɬɟɣɧ Ƚ.ɇ. ɑɢɫɥɟɧɧɨɟ ɢɧɬɟɝɪɢɪɨɜɚɧɢɟɫ ɫɬɨɯɚɫɬɢɱɟɫɤɢɯ
ɞɢɮɮɟɪɟɧɰɢɚɥɶɧɵɯ ɭɪɚɜɧɟɧɢɣ. ɋɜɟɪɞɥɨɜɫɤ: ɍɪɚɥɶɫɤɢɣ
ɍɧɢɜɟɪɫɢɬɟɬ, 1988. 228 ɫ.
13. ɇɨɜɢɤɨɜ ɂ.ə., ɋɬɟɱɤɢɧ ɋ.Ȼ. Ɉɫɧɨɜɵ
ɬɟɨɪɢɢ ɜɫɩɥɟɫɤɨɜ. ɍɫɩɟɯɢ ɦɚɬɟɦɚɬɢɱɟɫɤɢɯ ɧɚɭɤ. 1998, ɬ.53, ɜɵɩ.6 (324). ɋ.53128.
ölçüsünԥ görԥ vahid kubda kvadratik
inteqrallanan funksiyalar fԥzasında bazis
yaradan,
ortonormallaúmıú
funksiyalar
sisteminin inteqralları olan polinomial
funksiyalar üzrԥ çoxqat Furye sıralarına
ayrılması yolu ilԥ alınmıúdır. Belԥ funksiyalar
qismindԥ, eyni metodla, lakin triqonometrik
funksiyalardan vԥ ya Lejandr polinomlarından
ibarԥt bazisdԥn istifadԥ etmԥklԥ alınmıú
approksimasiyalara nisbԥtԥn daha böyük
sürԥtlԥ yı÷ılan approksima-siyalara malik,
periodlaúdırılmıú veyvletlԥrin hasillԥrindԥn
istifadԥ etmԥk tԥklif edilir.
The solution of non stationary filtration
problem with variable coefficients by means
of diffusion type stochastic differential
equations
O.A.Dyshin
Abstract
For non stationary filtration problem the
method of approximate solution with given
precision is derived. This method is based on
presentation by functional from trajectories of
diffusion type stochastic differential equation
for solution of boundary problems putted up
parabolic equations. To solve a nonlinear
stochastic
differential
equation
the
approximation has used for multiple stochastic
integrals which composite its Taylor – Ito
series. It is developed by expansion into
multiple Fourier series upon polynomial
functions being the integrals on Winer
measure from ortonormal system of functions
which form the basis in space of square
integral functions on cube with unit rib. For
that functions we use the products of per
iodized wavelets which give approximations
possessing the more quickly convergence than
approximations with use of the basis on
trigonometric
functions
or
Legendre
polynomials.
Dyin msallı qeyri-stasionar
süzülm mslsinin diffuzion tipli
stoxastik differensial tnliklr vasitsi il
hlli
O.A.Dıúin
Xülas
Qeyri-stasionar süzülmԥ mԥsԥlԥsinin
verilmiú dԥqiqliklԥ tԥqribi hԥlli metodu tԥklif
edilir. Metod, parabolik tԥnliklԥrin sԥrhԥd
mԥsԥlԥlԥrinin hԥllinin diffuzion tipli stoxastik
differensial
tԥnliyin
trayektoriyasının
funksionalı
kimi
tԥqdim
edilmԥsinԥ
ԥsaslanmıúdır.
Qeyri-xԥtti
stoxastik
differensial tԥnliyi hԥll etmԥk üçün axtarılan
hԥllin Teylor-øto sırasına daxil olan tԥkrar
stoxastik inteqralların approksimasiyası tԥtbiq
edilir. Bu approksimasiya onların Viner
142
Elmi srlr, 2008(24)
Neftqazlayih
UOT 622.245.422
QUM TZAHÜRÜN QARI QUYUDB ZONANIN BRKDLMS ÜÇÜN
YEN TRKBL TAMPONAJ MATERALLARININ V DAFRAQMALI
TANQLI QUYU NASOSLARININ LNMS
K.Q.Mmmdov, R.C.Babayev, R..Zeynalova
Neft
yataqlarının
potensial
imkanlarından sԥmԥrԥli istifadԥ olunması vԥ
hasilatın düúmԥ tempinin lԥngidilmԥsi
texniki vԥ texnoloji tԥdbirlԥrin hԥyata
keçirilmԥsi ilԥ bilavasitԥ ԥlaqԥdardır.Digԥr
tԥrԥfdԥn quyuların sԥmԥrԥli rejimdԥ yüksԥk
hasilatla
iúlԥmԥsini
mԥhz
yeni
texnologiyaların kömԥyi ilԥ tԥmin etmԥk
mümkündür.
Azԥrbaycanın dԥnizdԥ yerlԥúԥn neft
yataqlarının ԥksԥriyyԥtinin uzun müddԥt
istismarda vԥ iúlԥnmԥnin son mԥrhԥlԥsindԥ
oldu÷unu nԥzԥrԥ alaraq elmi-texniki
tԥrԥqqinin nailiyyԥtlԥrinԥ ԥsaslanan yeni
texnoloji proseslԥrin iúlԥnmԥsi vԥ tԥtbiqi
xüsusi
ԥhԥmiyyԥt
kԥsb
edir.
O
cümlԥdԥn,hԥmin
yataqlardan
iúlԥyԥn
quyularda yaranan ԥsas mürԥkkԥblԥúmԥlԥrdԥn biri dԥ laydan quyudibi zonaya
qumun vԥ lay suyunun gԥlmԥsi ilԥ
ԥlaqԥdardır ki,bu da öz növbԥsindԥ quyudibi
zonanın keçiriciliyinin aúa÷ı düúmԥsinԥ, neft
hasilatının azalmasına, bԥzi
hallarda
quyuların dayanmasına, yeraltı tԥmirlԥrin
sayının artmasına, quyuların tԥmirarası
iúlԥmԥ müddԥtinin azalması ilԥ yata÷ın
iúlԥnmԥ müddԥtinin uzanmasına vԥ bununla
da
çıxarılan neftin maya dԥyԥrinin
artmasına sԥbԥb olur.
Belԥ mürԥkkԥblԥúmԥlԥrin aradan
qaldırılması üçün tԥdqiqatçıların apardı÷ı
iúlԥri úԥrti olaraq üç qrupa bölmԥk olar.
Birinci qrup tԥdqiqatçılar laydan
quyudibi zonaya gԥlԥn qumun yer sԥthinԥ
qaldırılması, ikinci qrup quyudibi zonaya
gԥlԥn qumun qaz-qum separatorlarının
kömԥyi ilԥ tutulub yı÷ılması vԥ sonradan
onun yer sԥthinԥ qaldırılması, nԥhayԥt
üçüncü qrup tԥdqiqatçılar isԥ laydan
quyudibi zonaya gԥlԥn qumun qarúısını
almaq üçün müxtԥlif tԥrkibli tamponaj
materialları
ilԥ
quyudibi
zonanın
bԥrkidilmԥsi istiqamԥtindԥ tԥdqiqat iúlԥri
aparmaqla mԥú÷uldurlar [1,2,3].
Ümumiyyԥtlԥ Respublikamızda olan
yataqların ԥksԥriyyԥti zԥif sementlԥnmiú
laylardan ibarԥt olmaqla yanaúı uzun müddԥt
istismarda oldu÷undan tԥdqiqat iúlԥri
içԥrisindԥ quyudibi zonanın bԥrkidilmԥsi
üçün
yeni
tamponaj
materiallarının
iúlԥnmԥsinin iqtisadi baxımdan daha
sԥmԥrԥli olması aydın görünür, çünki
iúlԥnmiú tamponaj materialı ilԥ quyudibi
zonanı bԥrkitmԥklԥ laydan quyudibi zonaya
gԥlԥn qumun qarúısını almaqla bԥrabԥr,
laydan quyudibi zonaya gԥlԥn lay suyunun
da qarúısını almaq mümkündür.
Quma qarúı mübarizԥ tԥdbirlԥrindԥn
biri olan quyu dibi zonanın bԥrkidilmԥsi
(QDZB) üçün mineral vԥ polimer tԥrkibli
tamponaj materiallarından istifadԥ edilir
[4,5].
øúlԥnmiú tamponaj materialları ilԥ
QDZB-nin çatıúmayan cԥhԥti ondan
ibarԥtdir ki, onlar ԥsasԥn tԥdbirdԥn sonra
istismarın ilk aylarında neft vԥ su hasilatını
tԥmin edir. Sonra isԥ sement daúının
keçiriciliyi tԥdricԥn azalaraq hasilatın aúa÷ı
düúmԥsinԥ sԥbԥb olur vԥ quyudibi zonanın
ilkin keçiriciliyini bԥrpa etmԥk mümkün
olmur.
Aparılmıú
tԥdbirlԥrdԥn
sonra
quyuların neft vԥ su hasilatlarında müddԥt
keçdikcԥ azalma halları müúahidԥ olunur vԥ
yenidԥn hasilat ԥvvԥlki vԥziyyԥtԥ çatmaqla
yanaúı qum tԥzahürü dԥ çoxalma÷a baúlayır.
Bԥzi hallarda isԥ tԥdbirdԥn sonra yaranan
tamponaj daúı vaxtından ԥvvԥl
yuyularaq da÷ılır ki, bu da yenidԥn quyu
gövdԥsinԥ qumun gԥlmԥsi üçün úԥrait
yaradır.
Bu sԥbԥbdԥn neft vԥ qaz çıxarmada
aradan
yaranan
mürԥkkԥblԥúmԥlԥrin
qaldırılması
üçün
yeni
mütԥrԥqqi
texnologiyalardan istifadԥ edilmԥsi ilԥ
143
Elmi srlr, 2008(24)
Neftqazlayih
yanaúı,laydan quyudibi zonaya
gԥlԥn
qumun qarúısını almaq üçün yeni tԥrkibli
tamponaj materiallarının iúlԥnmԥsinin nԥ
qԥdԥr aktual oldu÷u aydındır.
Bu sahԥdԥ aparılan elmi-tԥdqiqat
iúlԥrinin tԥhlili göstԥrir ki, son zamanlar
istifadԥ olunan pirԥm, mineral, polimer vԥ s.
tԥrkibli
tamponaj
materialları
tԥsir
mexanizminԥ görԥ müxtԥlif qruplara
ayrılırlar.
Zԥif sementlԥnmiú laylarda qum
tԥzahürünün qarúısını almaq mԥqsԥdilԥ
quyudibi zonanın bԥrkidilmԥsi (QDZB)
üçün yeni mineral tԥrkibli tamponaj
materiallarının iúlԥnmԥsindԥ mԥqsԥd kԥmԥr
arxasında tamponaj materialından yaranan
daúın (sԥddin) quyuda qum tԥzahürünün
qarúısını almaqla yanaúı laydan mayeni
buraxma qabiliyyԥtinԥ malik olmasıdır.
Tamponaj materialından yaranan
daúda keçiricilik yaratmaq üçün adԥtԥn
tԥrkibԥ qatmaq üçün müxtԥlif reagentlԥr
ԥlavԥ edilir.
Mԥlumdur ki, qum
tԥzahürlü
quyularda QDZ –nın da÷ılmasına sԥbԥb olan
amillԥrdԥn biri zԥif sementlԥnmiú laylardan
quyudibi
zonaya
gԥlԥn
iri
qum
dԥnԥciklԥri,quyunun böyük depressiyalarda
iúlԥnmԥsi vԥ quyuya gԥlԥn su (yԥni sulaúma
faizinԥ görԥ) ilԥ xarakterik oldu÷undan
Tԥc.
sayı
Tԥrkib , %
Sement
1
2
3
4
5
6
7
60
50
40
38
35
30
25
AFET
10
20
22
25
30
35
Dԥniz
suyu
40
40
40
40
40
40
40
Yayılması,
X10 -2
m
21,5
22,0
23,0
23,0
23,0
22,0
19,0
Sıxlı÷ı,
aparılan tԥdqiqat iúlԥri deyilԥnlԥrԥ qarúı
yönԥldilmԥlidir.
Bu mԥqsԥdlԥ laboratoriya úԥraitindԥ
zԥif
sementlԥnmiú
laylarda
qum
tԥzahürünün qarúısını almaq üçün tԥdqiqat
iúlԥri
aparılmıúdır.Tԥdqiqat
iúlԥrini
aparmamıúdan ԥvvԥl ilk növbԥdԥ qarúıya
aúa÷ıdakı mԥsԥlԥlԥr qoyulmuúdur.
Tԥdqiqat üçün götürülԥn reagentucuz, respublikada istehsal olunan, ekoloji
tԥmiz,hazırlanması sxeminin sadԥ olması ilԥ
yanaúı
tԥtbiq
edilmԥsi
mürԥkkԥb
olmamalıdır.
Reagentin sement-su mԥhluluna
ԥlavԥ edilmԥsi ilԥ alınan mԥhlulun standart
tԥlԥbata, yԥni onun yayılması,sıxlı÷ı,
bԥrkimԥ vaxtının ԥvvԥli vԥ sonu, alınmıú
bԥrk kütlԥnin ԥyilmԥyԥ vԥ sıxılmaya qarúı
möhkԥmliyԥ cavab vermԥlidir.
Qarúıya qoyulmuú ԥsas mԥsԥlԥlԥrdԥn
biri dԥ zԥif sementlԥnmiú laylarda qum
tԥzahürünün qarúısını almaq üçün tԥrkibin
sıxılmaya
qarúı
möhkԥmliyini
vԥ
keçiriciliyini
artırmaqla,
hazırlanmıú
mԥhlulun su veriminin azaldılmasıdır.
Bunun üçün sement-su mԥhluluna silisium 4
oksid ԥsaslı alünit filizinin emalından alınan
istehsalat tullantısını (AFET) ԥlavԥ edԥrԥk
348 K temperatura tԥdqiqat iúi aparılmıúdır.
Tԥdqiqatdan alınan nԥticԥlԥr 1 saylı dԥ verilmiúdir.
Cԥdvԥl 1
348 K-dԥ tutma
vaxtı,saat-dԥqiqԥ
Su verimi
Sm3/dԥq
kq/m3
1920
1900
1890
1885
1870
1968
1865
Alınmıú nԥticԥlԥrԥ nԥzԥr yetirsԥk
görԥrik ki, AFET-siz sement-su mԥhlulunun
ԥsas göstԥricilԥri : yayılması - 21,5x10-2 m;
sıxlı÷ı-1920 kq/m3; keçiriciliyi-170x10-3
mkm2; 348 K temperaturda uy÷un olaraq
Ԥvvԥli
Sonu
1-40
1-55
2-40
2-50
3-20
2-55
2-30
2-15
2-25
3-10
3-40
4-10
3-45
3-20
55
30
15
10
5
-
øki gündԥn sonra sıxıl.
qarúı
möhkԥm
.
MPa
1,5
2,0
2,1
2,5
2,8
2,5
2,3
Keçiricili
k,
X103
mkm2
170
220
245
250
240
220
210
tutma vaxtının ԥvvԥli 1 saat 40 dԥqiqԥ, sonu
isԥ 2 saat 15 dԥqiqԥ,iki gündԥn sonra
sıxılmaya qarúı möhkԥmliyi 1,5 MPa, su
verimi dԥqiqԥdԥ 55x10-6 m3 oldu÷u halda, bu
mԥhlula AFET-in ԥlavԥ edilmԥsi ilԥ
144
Elmi srlr, 2008(24)
Neftqazlayih
göstԥrilԥn parametrlԥrin necԥ dԥyiúmԥsi
müԥyyԥnlԥúdirilmiúdir.
Cԥdvԥldԥn göründüyü kimi mԥhlulda
AFET-in miqdarının artması ilԥ yayılmanın
vԥ sıxlı÷ın standart qiymԥt daxilindԥ oldu÷u
halda, tutma vaxtının ԥvvԥli, sonu,
keçiriciliyi, sıxılmaya qarúı möhkԥmliyi
artırsa, mԥhlulun su verimi azalaraq «sıfır»
qiymԥtini alır ki, bu da bizim qarúımıza
qoyulan mԥqsԥdԥ tam uy÷undur.Belԥliklԥ,
laboratoriya úԥraitindԥ aparılan tԥcrübԥlԥrdԥ
zԥif sementlԥnmiú laylarda qum tԥzahürünün
qarúısını almaq üçün yeni mineral tԥrkibli
tamponaj mԥhlulunun optimal aralıqları tԥyin
edilmiúdir.Tamponaj
mԥhlulun
optimal
tԥrkibi (kütlԥ %-i ilԥ) aúa÷ıdakı kimidir :
Sement - 35 - 40
Alunit filizinin emalından alınan
istehsalat tullantısı
(AFET) - 20 - 25
Dԥniz suyu - qalanı
Alunit filizinin emalından alınan
istehsalat tullantısının(AFET) tԥrkibi SiO2 –
75,9 %,Al2O3 – 6,25 %, Fe2O3 -9,85 %, Na2O
– 2,35 %, K2O-0,45 %,TiO2-1,2 %,SO3-0,67
%, ¦ R2O – qalanı, ibarԥtdir.
Tullantını Azԥrbaycan Respublikası,
«Azԥrbaycan alüminiumu» ATSC, Gԥncԥ
«Gil-torpaq»
istehsalat
sahԥsindԥn
yellԥncԥkli süzgԥclԥrin tullantısı úԥkilindԥ
ԥldԥ etmԥk mümkündür.
Optimal
tԥrkibdԥ
tamponaj
mԥhlulunun yayılması 23,0 x 10-2m, sıxlı÷ı
– 1870-1890 kq/m3,tutma vaxtı : ԥvvԥli –
2saat 40 dԥq. – 3 saat 20 dԥq., sonu
3 saat 10 dԥq. –4 saat 10 dԥqiqԥyԥ tԥúkil edir.
Cԥdvԥldԥn göründüyü kimi reagentin
optimal hԥddԥn aúa÷ı miqdarda ԥlavԥsi tutma
vaxtını cüzi dԥyiúir,yԥni 1 saat 40 dԥqiqԥdԥn
-1 saat 55 dԥqiqԥyԥ çatdırır.Reagentin
optimal hԥddԥn yuxarı miqdarda ԥlavԥsi
mԥhlulun yayılmasını 23,0 x10-2 m-dԥn
19 x10-2m-ԥ endirir.Optimal hԥddԥn yuxarı
miqdarda tamponaj daúının möhkԥmliyinin
vԥ keçiriciliyinin azalması görünür.
Tԥklif olunan tԥrkibin istifadԥsi
nԥticԥsindԥ istismar zamanı mürԥkkԥblԥúmԥlԥrin aradan qaldırılması vԥ tԥmirlԥr
arası iúlԥmԥ müddԥtinin artması gözlԥnilir.
Lakin bu tԥrkibin aúa÷ıda göstԥrilԥn
bir sıra çatıúmayan cԥhԥtlԥri vardır ki,
bunlardan sıxlı÷ın vԥ qatılaúma vaxtının
geniú hԥddԥ tԥnzimlԥnmԥsinin mümkün
olmayası, tamponaj mԥhlulunun istismar
kԥmԥrinԥ vԥ lay süxurlarına adgeziyasının
kiçik olması,sedimentasiya xüsusiyyԥtlԥrinin
cüzi olması, bԥrkimԥ zamanı sıxılmanın
müúahidԥ olunması vԥ s.-ni göstԥrmԥk olar.
Göstԥrilԥn
bu
amillԥr
nԥzԥrԥ
alınmaqla, neftli tԥbԥqԥlԥrin ba÷lanmasına
yol vermԥmԥklԥ selektiv tutulma xassԥsinԥ
malik, respublikada istehsal olunan yerli
xammal ԥsasında fiziki-kimyԥvi, mexaniki
göstԥricilԥri standarta uy÷un, iqtisadi
cԥhԥtdԥn sԥmԥrԥli olan yeni polimer –Laprol
«3603-2-12» tԥrkibli tamponaj materialı
iúlԥnmiú vԥ onun mԥdԥn úԥraitindԥ tԥtbiqi
u÷urla hԥyata keçirilmiúdir.
Müxtԥlif
temperaturlu
istismar
quyularında QDZB üçün iúlԥnmiú yeni
Laprol «3603-2-12» tԥrkibli tamponaj
materialında komponentlԥrin optimal miqdarı
(kütlԥ %-i ilԥ) aúa÷ıdakı kimidir :
Portlandsement
- 62,01- 63,69; Laprol
«3603-2-12» - 4,46- 6,98; Dԥniz suyu 30,91-31,85
Tԥklif edilԥn tamponaj mԥhlulu vԥ
daúın göstԥricilԥri 2 saylı
cԥdvԥldԥ
verilmiúdir:
Cԥdvԥl 2
Kԥmiyyԥtlԥr
Sıxlıq,kq/m3
Yayılma ,10-2 m
Tutma vaxtı ,saat - dԥq.
Ԥvvԥli
Sonu
Su verimi
Mԥsamԥlik %
Keçiricilik,10-3 mkm2
Göstԥricilԥr
1775 - 1828
19,5 - 20,5
3-11 --- 5-25
4-50 ----6-40
0
44,8----50,9
197----210
145
Elmi srlr, 2008(24)
Neftqazlayih
øki gündԥn sonra möhkԥmlik,MPa
Sıxılmaya qarúı
Ԥyilmԥyԥ qarúı
Tԥklif edilԥn yeni sement-polimer
(Laprol «3603-2-12») tԥrkibli materialından
yaranan tamponaj daúı standarta uy÷un
mԥsamԥliyԥ,keçiriciliyԥ vԥ möhkԥmliyԥ
malikdir.Belԥ tԥrkibli tamponaj materialı ilԥ
aparılan quyudibi zonanın bԥrkidilmԥsinin
sԥmԥrԥliliyi uzun müddԥtli olur.
Texnoloji proses kԥmԥr daxilindԥ
quyunun süzgԥc hissԥsindԥ tamponaj
materialından
stԥkan
saxlamaq
vԥ
saxlamamaqla aparıla bilԥr.
Tԥdbirin
aparılmasında
kԥmԥr
daxilindԥ quyunun süzgԥc hissԥsindԥ stԥkan
saxlamaq úԥrti ilԥ lazım olan tamponaj
materialının miqdarı (m3-la) aúa÷ıdakı
düsturla hesablanır:
V=0,785 (D2 – d2) ·h ·m +
+ 0,785 d 12 ·h1
( 1)
Burada :
D-bԥrkidilԥn zonanın diametri, m
d- istismar kԥmԥrinin xarici diametri, m
h-layın süzgԥc hissԥsinin effektiv qalınlı÷ı,m
m-bԥrkidilԥn zonanın mԥsamԥlik ԥmsalı
(m=0,5-1,0),vahidin hissԥsi
d1-istismar kԥmԥrinin daxili diametri,m
h1- stԥkanın hündürlüyü, m
Tamponaj
materialından
stԥkan
saxlamadan tԥdbirin aparılması üçün lazım
olan tamponaj materialının miqdarı (m3-la)
aúa÷ıdakı kimi hesablanır :
( 2)
V1=0,785 (D2 – d2) ·h ·m
Düstur 1 vԥ 2 ilԥ hesablanmıú
tamponaj materialının miqdarı (V) onun
sıxlı÷ına ( U ) vurularaq tԥdbirin aparılması
üçün tamponaj materialının miqdarı çԥki ilԥ
(Q) tapılır :
Q= V U
( 3)
9,74----10,6
4,7 ----5,7
Bundan sonra tamponaj materialının
tԥrkibinԥ daxil olan komponentlԥrin miqdarı
optimal tԥrkibԥ görԥ hesablanır.
Texnoloji prosesdԥ istifadԥ edilԥn
basıcı mayenin miqdarı (m3-la) sementlԥyici
borunun vԥ kԥmԥrin ölçülԥrinԥ müvafiq
olaraq aúa÷ıdakı düsturla hesablanır :
V2= 0,785 ( d 22 L+ d 12 l ) (4)
Burada :
d2-sementlԥyici borunun daxili diametri, m
L-sementlԥyici borunun uzunlu÷u, m
d1-istismar kԥmԥrinin daxili diametri, m
l- sementlԥyici borunun
sonundan
(baúma÷ından) süzgԥcin aúa÷ı deúiyinԥ qԥdԥr
olan mԥsafԥ, m.
øúlԥnmiú yeni polimer Lapol tԥrkibli
tamponaj materialından istifadԥ etmԥklԥ
quyudibi
zonanın
bԥrkidilmԥsi
ԥmԥliyyatında neft sԥnayesindԥ iúlԥdilԥn
aúa÷ıdakı avadanlıq vԥ materiallardan
istifadԥ edilir (úԥkil 1) :
-sementlԥyici aqreqat (SA-320M)
-sement qarıúdıran maúın (1 AS20150 vԥ ya 2AS-20)
-sementlԥyici baúlıq (AS-1-150 vԥ ya
AS-2-160)
-qԥbuledici tutum
-tԥrkibԥ daxil olan komponentlԥr
üçün çԥn
-sementlԥyici boru kԥmԥri
-portlandsement
-polimer (Laprol-«3602-2-12»)
-dԥniz suyu (hԥmçinin basıcı maye
kimi istifadԥ edilir).
Quyudibi zonanın polimer tԥrkibli
tamponaj materialı ilԥ
bԥrkidilmԥsi
texnologiyası aúa÷ıdakı ardıcıllıqla aparılır
(úԥk.1).
146
Elmi srlr, 2008(24)
Neftqazlayih
ùԥk.1. Polimer tԥrkibli tamponaj materiallarıilԥ quyudibi zonanın bԥrkidilmԥsi sxemi
Quyuda lazımi hazırlıq iúlԥri (yeraltı
avadanlı÷ın
qaldırılması,qum
tıxacının
yuyulması,kԥmԥrin hermetikliyԥ yoxlanması
vԥ s.) görüldükdԥn sonra quyu a÷zı
meydançaya gԥtirilmiú polimer sementlԥyici
aqreqatın (2) çԥninԥ (4) yı÷ılmıú dԥniz
suyuna qatılaraq nasos-çԥn-nasos sistemi
üzrԥ dövr edilԥrԥk bircinsli mԥhlul alınana
kimi qarıúdırılır.
Hazırlanmıú
polimer-su
qarıúı÷ı
sement ilԥ
qԥbuledici tutumda (5)
qarıúdırılaraq sementlԥyici aqreqatla (12)
boruya (6) vurulur vԥ borunun baúma÷ına
çatdırılır. Bu zaman boru arxası siyirtmԥ (10)
açıq olur.Siyirtmԥni (10) ba÷layıb, tamponaj
mԥhlulu basıcı maye (9) ilԥ laya itԥlԥnir.
Kԥmԥr daxilindԥ sement stԥkanı saxlanılmır.
Sementlԥyici aqreqatı (12) saxlayıb
sementlԥyici baúlıq (1) çıxarılır, sementlԥyici
borular 100 m yuxarı qaldırılır, sementlԥyici
baúlıq(1) yenidԥn qoyulur vԥ boru daxilindԥ
0,5 MPa izafi tԥzyiq yaradılaraq, quyu
hermetik ba÷lanaraq, tamponaj mԥhlulunun
bԥrkimԥsi 24 saat gözlԥnilir.
Tamponaj
mԥhlulunun
bԥrkimԥ
müddԥti baúa çatdıqdan sonra sementlԥmԥ
baúlı÷ı çıxarılır vԥ quyudibi ölçülür, quyudibi
tԥmiz oldu÷u halda quyu ԥvvԥlki parametrlԥri
daxilindԥ iúԥ buraxılır.Quyunun iú rejiminԥ
onun gündԥlik hasilatını ölçmԥklԥ vԥ
çıxarılan mayedԥ mexaniki qarıúı÷ın
miqdarını tԥyin etmԥklԥ nԥzarԥt edilir.
øúlԥnmiú yeni polimer tԥrkibli
tamponaj materialı ilԥ yuxarıda göstԥrilԥn
texnologiya üzrԥ «Neft Daúları» NQÇø-nin
yüksԥk qum tԥzahürlü 2402 saylı istismar
quyusunda tԥtbiq iúi aparılmıúdır. Belԥ
ki,tԥdbirԥ qԥdԥr qum tԥzahürü ilԥ ԥlaqԥdar
quyuya hԥr gün aqreqatla boru arxası fԥzaya
su vurularaq tԥmizlԥndiyi halda, tԥdbirdԥn
sonra istismara daxil oldu÷u gündԥn qum
tԥzahürü müúahidԥ olunmayıb vԥ çıxarılan
mԥhsulun tԥrkibindԥki mexaniki qarıúıqların
miqdarı 0,3 %-dԥn azalaraq
0,1 %-ԥ
147
Elmi srlr, 2008(24)
Neftqazlayih
düúmüú, tԥdbirdԥn ԥvvԥl neft,su hasilatı
Qn/Qsu=1/5 t/gün tԥúkil edirdisԥ, tԥdbirdԥn
sonra Qn/Qsu=4/1 t/gün olmuúdur. Quyu halhazırda stabil iúlԥyir vԥ çıxarılan mԥhsulda
qum tԥzahürü müúahidԥ olunmur.
Yeni Laprol tԥrkibli tamponaj
materialı ilԥ quyudibi zonanın bԥrkidilmԥsi
tԥdbiri aparılmıú 2402 saylı quyunun
tԥdbirdԥn ԥvvԥl vԥ sonrakı
istismar
göstԥricilԥri cԥdvԥl 3-dԥ verilmiú vԥ bu
göstԥricilԥr ԥsasında hasilatın dinamikası
qurulmuúdur (úԥkil 2).
; ;," 6
5
4
3
;
;
2
1
0
0
2
4
6
2005 '&
8
10
12
14
16
2006-* '&
,
ùԥk. 2. «Neft Daúları» NQÇø-nin 2402 saylı quyusunda Laprol tԥrkibli tamponaj
materialı ilԥ QDZB-dԥn ԥvvԥl vԥ sonra hasilatın dinamikası
Quyudibi zonanın yeni tamponaj
materialları ilԥ bԥrkidilmԥsi nԥticԥsindԥ
quyunun
istismarı
zamanı
iqtisadi
göstԥricilԥri,qum tԥzahürünün zԥrԥrli tԥsiri ilԥ
ԥlaqԥdar olan cari vԥ ԥsaslı yeraltı tԥmirlԥrin
azalmasına, gündԥlik neft hasilatının uzun
müddԥt sabit qalmasına gԥtirib çıxarır.
Neft quyularından maye qaldırılma
üsulunun müasir iúlԥmԥ vԥziyyԥtinin
tԥhlilinin geniúlԥndirilmԥsi, xüsusilԥ mürԥkkԥblԥúmԥlԥr úԥraitindԥ qum tԥzahürlü
quyularda yeni qur÷u vԥ avadanlıqların
iúlԥnmԥsi günün aktual mԥsԥlԥlԥrindԥndir.
øúlԥnmԥnin son mԥrhԥlԥsindԥ olan
yataqlardan iúlԥyԥn quyularda son zamanlar
istifadԥ edilԥn quyu nasosları hԥm
texniki,hԥm dԥ iqtisadi baxımdan onlara
qoyulan tԥlԥblԥrԥ tam cavab vermir [ 6 ].
Cԥdvԥl 3
Tarix
Tԥdbirdԥn
ԥvvԥl
Pq..a.
atm.
4/6
Ph.f.
atm.
28
Pb.a.
atm.
32
Dút.
mm
3
148
Qn/Qsu
ton
1/5
Mexaniki qarıúıq,
%
Qum tԥzahürü ilԥ ԥlaqԥdar quyu hԥr gün
aqreqatla su vurularaq
tԥmizlԥnib.
Quyunun mԥhsulunda
lay
suyu
tԥyin
olunmayıb
Elmi srlr, 2008(24)
Neftqazlayih
Cԥdvԥl 3-ün davamı
05.06.2005
06.06.2005
07.06.2005
08.06.2005
11.06.2005
23.08.2005
24.06.2005
30.06.2005
07.07.2005
08.07.2005
09.07.2005
10.07.2005
11.07.2005
12.07.2005
13.07.2005
14.07.2005
15.07.2005
16.07.2005
17.07.2005
18.07.2005
19.07.2005
25.07.2005
24.08.2005
23.09.2005
24.10.2005
22.11.2005
25.12.2005
24.01.2006
28.02.2006
Tԥdbirdԥn
sonra
Quyu dibi 1588 m (süzgԥc 1595 –1584)
I sıra 2,5 x 2 =1578 m, II sıra 1,5 =428 m
7/8
42
10
3,0
zԥif su
5/6
24
36/15
3,0
aqreqatla tԥsir edilib
7/8
25
36/15
3,0
aqreqatla iúlԥnir
9/11
iki strunadan paralel iúlԥdilir
13/16
33
48
3,0
qaz vԥ su ilԥ tԥsir edilir
“Bakılı” verildi, 1595 m-ԥ kimi qazıldı, I sıra 1578 m,
II sıra 458 m.
11/12
32
3,0
pl/su
10/11
27
35
3,0
11/12
27
4,0
II sıra 7 boru ԥlavԥ,cԥmi 526 m
11/12
25/26
38
4,0
pl/su
7/8
24
20
4,5
pl/ 2,0
0,3
7/8
28
23
5,0
70%/30%
0,2
5/8
26/27
23
5,0
3/1
0,1
6/8
28
23
5,0
3/1
0,1
6/8
29
25
5,0
3,2/0,8
0,1
6/8
29
25
5,0
4/1
0,1
6/8
29
25
5,0
3/2
0,1
6/8
29
25
5,0
3/2
0,1
6/8
29
25
5,0
3,95/1,42
0,1
6/8
29
25
5,0
3,82/1,00
0,1
6/8
29
25
5,0
3,57/1,00
0,1
6/8
29
25
5,0
3,58/1,00
0,1
6/8
29
25
5,0
3,6/1,00
0,1
6/8
29
25
5,0
3,71/1,00
0,1
6/8
29
25
5,0
4,09/1,00
0,1
6/8
29
25
5,0
4,09/1,00
0,1
Belԥ yataqlardan çıxarılan mayenin
tԥrkibindԥ mexaniki qarıúıqların miqdarı
1,8 %,quyuların 90 %-ԥ qԥdԥr sulaúması
úԥraitindԥ, gündԥlik hasilatın 10-20 m3 /gün
olmaqla bԥrabԥr onun yaratdı÷ı basqı 1000 m
oldu÷u halda quyudan mayenin mexaniki
üsulla qaldırılması üçün yeni avadanlı÷ın
axtarıúı diafraqmalı útanqlı quyu nasoslarının
iúlԥnmԥsinԥ gԥtirib çıxarır [ 7,8 ].
Bu mԥqsԥdlԥ istismar zamanı baú
verԥn mürԥkkԥblԥúmԥlԥr úԥraitindԥ neft
quyuları üçün diafraqmalı quyu nasosunun
yeni konstruksiyaları iúlԥnmiúdir.
Diafraqmalı útanqlı quyu nasosunun
sxemi úԥkil 3-dԥ verilmiúdir. Diafraqmalı
útanqlı quyu nasosu aúa÷ıdakı ԥlaqԥli
hissԥlԥrdԥn ibarԥtdir:
149
Elmi srlr, 2008(24)
Neftqazlayih
ùԥk.3. Dayaz quyularda yüksԥk agressivli mayelԥrin qaldırılması útanglı quyunasosu
H
H1
-quyuda mayenin dinamik sԥviyyԥsi
- dinamik sԥviyyԥdԥ quyua÷zına gԥdԥr olan mԥsafԥ
150
Elmi srlr, 2008(24)
Neftqazlayih
øtismar nasos borusu 1 ilԥ ba÷lı olan
gövdԥ 2 vԥ nasos yarım útanq boru kԥmԥri 4
ilԥ birlԥúdirilmiú, öz xarici sԥthi ilԥ gövdԥ 2 ilԥ
qarúılıqlı ԥlaqԥsi olan, qԥbul-vurucu kamera 5
úԥklindԥ hazırlanmıú,aúa÷ı vԥ yuxarı uclarında
uy÷un olaraq sorucu 6 vԥ vurucu 7 klapanları
olan boru úԥkilli elastiki diafraqmadan 3
yerlԥúdirilmiúdir.
Boruúԥkilli elastiki diafraqma 3,sorucu
6,vurucu 7 klapanların vԥ itԥlԥyicilԥrin
qovúaqları ilԥ ԥlaqԥli olan möhkԥm lövhԥ
úԥkilli dartıcılarla, gövdԥ 2 isԥ boru úԥkilli
daraldıcı 8 ilԥ tԥchiz edilmiúdir,belԥ ki, boru
úԥkilli elastiki diafraqma 3 gövdԥnin 2
boruúԥkilli
daraldıcı-sı
8
ilԥ
nasos
yarımútanqlarının 4 daxil olma-qaytarılma
yerdԥyiúmԥsindԥ
itԥlԥyicilԥr
vasitԥsilԥ
qarúılıqlı tԥsir etmԥ imkanına malik olur.
Quyuya nasos boru kԥmԥri 1 vԥ nasos
yarımútanqları 4 vasitԥsilԥ müvafiq olaraq
boruúԥkilli daraldıcı 8 ilԥ gövdԥ 2 vԥ qԥbulvurucu kamera 5 salınır, bu zaman qԥbulvurucu kameranın 5 quyudakı mayedԥ dalma
dԥrinliyinin gediú yoluna olan nisbԥti ԥn azı 3
–ԥ bԥrabԥr olmalıdır.
Diafraqmalı útanqlı quyu nasosunun iú
prinsipi aúa÷ıdakı kimidir :
Nasos yarımútanqlarının 4 yuxarı
hԥrԥkԥti zamanı o,sorucu 6 vԥ vurucu 7 klapanların qovúaqları vasitԥsilԥ ona ba÷lanmıú
möhkԥm lövhԥ úԥkilli dartıcıları vԥ onların
arasına ba÷lanmıú lay suyu ilԥ dolmuú qԥbulvurucu kamera 5 úԥklindԥ olan boruúԥkilli
elastiki diafraqmanı 3 qaldırır. Qԥbul-vurucu
kamera 5 möhkԥm lövhԥ úԥkilli dartıcılarla
birlikdԥ yuxarı qalxdıqda gövdԥdԥ 2 yerlԥ-úԥn
boruúԥkilli daraldıcıya 8 daxil olur.Bu zaman
qԥbul-vurucu kamera 5 möhkԥm lövhԥ úԥkilli
dartıcılarla birlikdԥ en kԥsik diametri boyunca
boru úԥkilli daraldıcıya yerlԥúmԥyԥrԥk sıxılır,
qԥbul-vurucu kamerada 5 lay (quyu)
mayesinin nasos yarımútanqları kԥmԥrinԥ,
orada isԥ yı÷ım sisteminԥ axını baú verir.
Nasos yarımútanqlarının 4 kԥmԥr boyu yuxarı
növbԥti hԥrԥkԥti
(nasos yarımútanqlarının
gediú yolunun 2 dԥfԥ artımında) qԥbul-vurucu
kameraya boruúԥkilli daraldıcıdan 8 çıxaraq,
öz ilkin formasını bԥrpa etmԥyԥ imkan verir.
Bu zaman vurucu klapan 7 ba÷lanır,
açılan sorucu klapan 6 vasitԥsilԥ lay mayesi
qԥbul-vurucu kameraya 5 daxil olur .
Sonra nasos yarımútanqlarının 4 aúa÷ı
hԥrԥkԥti
zamanı qԥbul-vurucu kamera 5
möhkԥm lövhԥ úԥkilli dartıcılar ilԥ birlikdԥ,
boruúԥkilli daraldıcıya 8 çataraq vԥ en kԥsiyi
diametri
boyunca
ona
yerlԥúmԥyԥrԥk
sıxılır,orada tԥzyiq artır, vurucu klapan 7
açılır,sorucu klapan 6 ba÷lanır vԥ lay
mayesinin qԥbul-vurucu kameradan 5 nasos
yarımútanqları kԥmԥrinԥ, orada isԥ yı÷ım
sisteminԥ axını baú verir.
Nasos yarımútanqlarının 4 aúa÷ıya
do÷ru sonrakı hԥrԥkԥtindԥ qԥbul-vurucu
kamera 5 boruúԥkilli
daraldıcıdan çıxaraq
ilkin formasını alır.Vurucu klapan 7 ba÷lanır,
sorucu klapan 6 açılır vԥ qԥbul-vurucu kamera
5 lay mayesi ilԥ dolma÷a baúlayır.
Bundan sonra nasosun iúlԥmԥ sikli
tԥkrar olunur. Belԥliklԥ, nasos yarımútanqlarının bir tam dövr etmԥsi nԥticԥsindԥ qԥbulvurucu kamera iki dԥfԥ dolub, iki dԥfԥ boúalır.
Diafraqmalı quyu nasosunun uzunömürlülüyü vԥ faydalı iú ԥmsalı (0,4 yaxın)
onun iúçi
hissԥlԥrinin hermetikliyi ilԥ
ba÷lıdır,hԥmçinin onun iúçi xarakteristikaları
mexaniki
avadanlı÷ın,çıxarılan
mayedԥ
qarıúıqların çox oldu÷u quyularda tԥtbiqini
müԥyyԥn edir. Qeyd etmԥk lazımdır ki,
diafraqmalı quyu nasoslarının
qumlu vԥ
hԥmçinin
yüksԥk
aqressivli
mayelԥrin
çıxarılmasında istifadԥ edilmԥsi mԥqsԥdԥ
uy÷un sayılır.
Tԥklif olunan diafraqmalı útanqlı quyu
nasosunun dԥrin quyularda tԥtbiq edilmԥsi
mԥslԥhԥt görülmür.
Buna ԥsas sԥbԥb metal hԥcminin çox
olmasıdır ki, bu da texniki vԥ texnoloji
cԥhԥtdԥn tԥhlükԥli úԥraitin yaranmasına gԥtirib
çıxarır.
Deyilԥnlԥri
nԥzԥrԥ
alaraq,qum
tԥzahürlü dԥrin quyularda yeni konstruksiyalı
diafraqmalı
útanqlı
quyu
nasosu
iúlԥnmԥlidir.Bu mԥqsԥdԥ nail olmaq üçün
ԥvvԥlki konstruksiyadan fԥrqli olaraq metal
hԥcminin azaldılması üçün nasos boru
kԥmԥrindԥn istifadԥ edilmԥsi nԥzԥrdԥ tutulur.
ùԥkil 4-dԥ dԥrin quyular üçün
útanqlı
quyu
hazırlanmıú
diafraqmalı
nasosunun sxemi verilmiúdir.
151
Elmi srlr, 2008(24)
Neftqazlayih Diafraqmalı útanqlı quyu nasosu –nasos
yarımútanqları 1 ilԥ ba÷lı olan , aúa÷ı vԥ yuxarı
uclarında sorucu 4 vԥ vurucu 5 klapanları olan
qԥbul-vurucu kamera úԥklindԥ hazırlanmıú
boruúԥkilli elastiki diafraqmadan 2 ibarԥtdir.
Boru úԥkilli elastiki diafraqma 2, sorucu 4 vԥ
vurucu 5 klapanların qovúaqları ilԥ ԥlaqԥli vԥ
itԥlԥyicilԥri 7 olan möhkԥm lövhԥ úԥkilli
dartıcılarla 6 tԥchiz edilmiúdir.Nasosda
hԥmçinin quyunun istismar kԥmԥrindԥ verilmiú
dԥrinlikdԥ yerlԥúԥn yarım útanq kԥmԥrinin 1
qaytarılma-daxil olma hԥrԥkԥtindԥ itԥlԥyicilԥr
7 vasitԥsilԥ elastiki diafraqma 2 ilԥ ԥlaqԥsi
olan daraldıcı 9 vardır.
Bu zaman daraldıcı 9 bilavasitԥ
istismar kԥmԥrindԥ 8 yerlԥúdirilmiúdir.
øtԥlԥyicilԥr 7 kürԥvarı formada hazır-lanmıúdır,
boru úԥkilli elastiki diafraqma 2 isԥ metal tor
ilԥ armilԥúdirilmiúdir.
Diafraqmalı útanqlı quyu nasosu
aúa÷ıdakı qaydada iúlԥyir :
Nasos yarımútanqlarının 1 yuxarı
hԥrԥkԥti zamanı o,sorucu 4 vԥ vurucu 5
klapanların
qovúaqları
vasitԥsilԥ
ona
ba÷lanmıú kürԥúԥkilli
itԥlԥyicilԥri olan
möhkԥm lövhԥ úԥkilli dartıcıları 6 vԥ onların
arasına ba÷lanmıú lay suyu ilԥ dolmuú qԥbulvurucu kamera 3 úԥklindԥ olan boruúԥkilli
elastiki diafraqmanı 2 qaldırır.
Qԥbul-vurucu kamera 3, möhkԥm
lövhԥ úԥkilli dartıcılar 6 vԥ itԥlԥyicilԥr 7 ilԥ
birlikdԥ yuxarı qalxdıqda istismar kԥmԥrindԥ 8
verilmiú dԥrinlikdԥ yerlԥúԥn daraldıcıya daxil
olur. Bu zaman qԥbul-vurucu kamera 3
möhkԥm lövhԥ úԥkilli dartıcılarla 6 vԥ
itԥlԥyicilԥr 7 ilԥ birlikdԥ en kԥsik diametri
boyunca daraldıcıya 9 yerlԥúmԥyԥrԥk sıxılır
(ԥzilir),qԥbul-vurucu kamerada 3 tԥzyiq
artır,vurucu klapan 5 açılır vԥ qԥbul-vurucu
kameradan lay (quyu) mayesinin nasos yarımútanqları
kԥmԥrinԥ 1, orada isԥ yı÷ım
sisteminԥ axını baú verir.
Nasos yarımútanqlarının 1 aúa÷ı
hԥrԥkԥtindԥ vurucu klapan 6 ba÷lanır vԥ qԥbulvurucu kamera 3 daraldıcıdan 9 çıxaraq öz
ilkin formasını bԥrpa edir. Bu zaman qԥbulvurucu kamerada 3 boúalma getdiyi üçün
oradakı tԥzyiq, quyuda olan maye sütununun
yaratdı÷ı tԥzyiqdԥn az oldu÷u üçün, hansı ki,
diafraqmalı nasos bu sԥviyyԥyԥ salınıb,sorucu
klapan 4 açılır vԥ lay mayesi quyudan qԥbul-
ùԥk.4. Dԥrin quyular ücün harırlanmıú
diafraqmalı útanqlı nasosu
152
Elmi srlr, 2008(24)
Neftqazlayih 4. Ȼɭɥɚɬɨɜ Ⱥ.ɂ. Ɍɚɦɩɨɧɚɠɧɵɟ
ɦɚɬɟɪɢɚɥɵ ɢ ɬɟɯɧɨɥɨɝɢɹ ɰɟɦɟɧɬɢɪɨɜɚɧɢɹ
ɫɤɜɚɠɢɧ. Ɇ.: ɇɟɞɪɚ, 1991. 335 c.
5.
Ɇɚɦɟɞɨɜ Ʉ.Ƚ. ɗɤɫɩɥɭɚɬɚɰɢɹ
ɧɟɮɬɹɧɵɯ ɫɤɜɚɠɢɧ ɜ ɨɫɥɨɠɧɟɧɧɧɵɯ
ɭɫɥɨɜɢɹɯ. Ȼɚɤɭ: ɑɚɲɵɨɝɥɵ, 1999. 341 ɫ.
6. ɋɭɥɟɣɦɚɧɨɜ Ⱥ.Ȼ. ɋɤɜɚɠɢɧɧɵɣ
ɲɬɚɧɝɨɜɵɣ
ɞɢɚɮɪɚɝɦɟɧɧɵɣ
ɧɚɫɨɫ.
Ⱥ.ɫ. ɋɋɋɊ, ʋ 1767221. 1992.
7. ɋɭɥɟɣɦɚɧɨɜ Ⱥ.Ȼ., Ɇɚɦɟɞɨɜ Ʉ.Ƚ.
ɋɤɜɚɠɢɧɧɵɣ ɲɬɚɧɝɨɜɵɣ ɞɢɚɮɪɚɝɦɟɧɧɵɣ
ɧɚɫɨɫ. Ⱥ.ɫ.ɋɋɋɊ ʋ 1382993. 1987.
8 Ɇɚɯɦɭɞɨɜ ɋ.Ⱥ., Ⱥɛɭɡɟɪɥɢ Ɇ.ɋ.
Ɇɨɧɬɚɠ,
ɨɛɫɥɭɠɢɜɚɧɢɟ
ɢ
ɪɟɦɨɧɬ
ɫɤɜɚɠɢɧɧɵɯ ɷɥɟɤɬɨɪɨɧɚɫɨɫɨɜ. Ɇ.: ɇɟɞɪɚ,
1995. 345 c.
vurucu kameraya 3 daxil olaraq kameranı
doldurur.Bundan sonra diafraqmalı quyu
nasosunun iú sikli tԥkrarlanır.
Diafraqmalı quyu nasoslarının sınaq
iúinin müsbԥt nԥticԥsi onların qum tԥzahürü
yüksԥk olan «Abúeronneft» vԥ «Neft Daúları»
NQÇø-in quyularında tԥtbiq edilmԥsinԥ imkan
verԥr.
Nԥticԥ:
1 Zԥif sementlԥnmiú laylardan istismar
olunan quyularda qum tԥzahürünԥ qarúı yeni
mineral vԥ
polimer tԥrkibli tamponaj
materialları iúlԥnmiúdir.
2 Quyudibi zonanın bԥrkidilmԥsi üçün
lazım olan tamponaj materialının hԥcminin
istismar kԥmԥrindԥ stԥkan saxlamaq vԥ
saxlamamaqla
hesablanması üsulu verilmiúdir.
3 Hesablanmıú tamponaj materialının layın
müԥyyԥn edilmiú dԥrinliyinԥ
çatdırılması
üçün basıcı mayenin hԥcminin hesablanması
göstԥrilmiúdir.
4 Quyularda tamponaj materialı ilԥ quyudibi
zonanın
bԥrkidilmԥsi
texnolo-giyasının
aparılma ardıcıllı÷ı verilmiúdir.
5 øúlԥnmԥnin son mԥrhԥlԥsindԥ olan
yataqlardakı quyularda hԥm texniki, hԥm dԥ
iqtisadi baxımdan tԥlԥblԥrԥ cavab verԥn yeni
konstruksiyalı diafraqmalı útanqlı quyu
nasosları iúlԥnmiúdir.
6. Diafraqmalı útanqlı quyu nasoslarından
biri dayaz qumlu quyularda yüksԥk aqressiv
mayelԥrin qaldırılması,digԥri isԥ qum
tԥzahürlü dԥrin quyular üçün nԥzԥrdԥ tutulur.
'"! "$ !%<"0$
%!" 4 <4 <'""
" +0$ /!3"$
13%$ +"+" 4 '"?' +
<+"<"4% +0$
Ʉ.Ƚ.Ɇɚɦɟɞɨɜ, Ɋ.Ⱦ.Ȼɚɛɚɟɜ, Ɋ.Ⱥ.Ɂɟɣɧɚɥɨɜɚ
1!
ȼ ɪɚɛɨɬɟ ɩɪɟɞɥɨɠɟɧ ɧɨɜɵɣ ɬɚɦɩɨɧɚɠɧɵɣ ɦɚɬɟɪɢɚɥ ɧɚ ɨɫɧɨɜɟ ɩɨɥɢɦɟɪɚɥɚɩɪɨɥ «3603-2-12». ɉɪɢɜɟɞɟɧɵ ɪɟɡɭɥɶɬɚɬɵ
ɥɚɛɨɪɚɬɨɪɧɵɯ ɢɫɫɥɟɞɨɜɚɧɢɣ ɢ ɩɪɨɦɵɫɥɨɜɨɝɨ ɜɧɟɞɪɟɧɢɹ ɭɤɚɡɚɧɧɨɝɨ ɬɚɦɩɨɧɚɠɧɨɝɨ ɦɚɬɟɪɢɚɥɚ. ɉɨɤɚɡɚɧɨ, ɱɬɨ ɧɚɪɹɞɭ ɫ
ɤɪɟɩɥɟɧɢɟɦ ɩɪɢɡɚɛɨɣɧɨɣ ɡɨɧɵ ɪɚɡɪɚɛɨɬɚɧɧɵɣ ɦɚɬɟɪɢɚɥ ɬɚɤɠɟ
ɫɩɨɫɨɛɫɬɜɭɟɬ
ɨɝɪɚɧɢɱɟɧɢɸ ɩɪɢɬɨɤɚ ɩɥɚɫɬɨɜɨɣ ɜɨɞɵ.
ȼ ɪɚɛɨɬɟ ɬɚɤɠɟ ɩɪɟɞɥɨɠɟɧɵ ɧɨɜɵɟ
ɞɢɚɮɪɚɝɦɟɧɧɵɟ ɧɚɫɨɫɵ ɞɥɹ ɩɨɞɴɟɦɚ
ɠɢɞɤɨɫɬɢ ɢɡ ɫɤɜɚɠɢɧ ɩɪɢ ɫɨɞɟɪɠɚɧɢɢ
ɦɟɯɚɧɢɱɟɫɤɢɯ ɩɪɢɦɟɫɟɣ ɞɨ 1,8 %, ɨɛɜɨɞɧɟɧɧɨɫɬɢ ɞɨ 90 %, ɩɨɞɚɱɟ 10 - 20 ɦ3/ɫɭɬ.
Ɋɚɡɪɚɛɨɬɚɧɵ ɞɜɟ ɤɨɧɫɬɪɭɤɰɢɢ ɲɬɚɧɝɨɜɨɝɨ
ɞɢɚɮɪɚɝɦɟɧɧɨɝɨ ɧɚɫɨɫɚ - ɞɥɹ ɨɬɛɨɪɚ
ɠɢɞɤɨɫɬɢ ɢɡ ɝɥɭɛɨɤɢɯ ɢ ɧɟɝɥɭɛɨɤɢɯ
ɧɟɮɬɹɧɵɯ
ɫɤɜɚɠɢɧ
ɜ
ɨɫɥɨɠɧɟɧɧɵɯ
ɭɫɥɨɜɢɹɯ.
dbiyyat
1. Ɇɢɪɡɚɞɠɚɧɡɚɞɟ Ⱥ.ɏ.., Ⱥɦɟɬɨɜ ɂ.Ɇ.,
ɏɚɫɚɟɜ Ⱥ.Ɇ., Ƚɭɫɟɜ ȼ.ɂ. Ɍɟɯɧɨɥɨɝɢɹ ɢ
ɬɟɯɧɢɤɚ ɞɨɛɵɱɢ ɧɟɮɬɢ. Ɇ.: ɇɟɞɪɚ, 1986.
245 ɫ.
2. ɗɮɟɧɞɢɟɜ ɂ.ɘ, Ⱥɯɦɟɞɨɜ Ɋ.Ⱥ.ɉɨɜɵɲɟɧɢɟ ɷɮɮɟɤɬɢɜɧɨɫɬɢ ɤɪɟɩɥɟɧɢɹ ɩɪɢɡɚɛɨɣɧɨɣ ɡɨɧɵ ɩɟɫɤɨɩɪɨɹɜɥɹɸɳɢɯ ɫɤɜɚɠɢɧ
//Ⱥɡɟɪɛɚɣɞɠɚɧɫɤɨɟ ɇɟɮɬɹɧɨɟ ɏɨɡɹɣɫɬɜɨ.
2003, ʋ12. C.37-40
3. Mԥmmԥdov K.Q., ùirinov Ԥ.M.,
Babayev R.C. «østi» quyularda quyudibi
ԥtrafın bԥrkidilmԥsi üçün yeni tԥrkibli
tamponaj
materialı
//Azԥrbaycan
Neft
Tԥsԥrrüfatı. 1998, ʋ5. S.24-26
153
Elmi srlr, 2008(24)
Neftqazlayih material have been given. It is shown that
along with producing sand consolidation the
developed material also promotes restriction of
formation water entry.
New diaphragm pumps for the lifting
of fluid from wells with contamination content
being up to 18%, water cut up to 90%, feed 10
- 20 m3/day have also been proposed in the
work. Two designs of sucker-rod diaphragm
pump have been developed – for the
withdrawal of fluid from deep and shallow oil
wells in complicated conditions.
The development of new plugging materials
for consolidation of bottom hole of well
sucker-rod diaphragm-type pumps to
prevent sand problems in oil wells
K.Q.Mamedov, R.D.Babayev, R.A.Zeynalova
Abstract
The work proposes a new plugging
material based on polymer-laprol «3603-212». The results of laboratory research and
field application of the above plugging
UOT 622.276.5
QUYUDB ZONANIN DA@ILMASININ QARISINI ALMAQ ÜÇÜN YEN
MÜTRQQ ÜSULLARIN LNMS V TTBQ
K.Q. Mmmdov, R.C. Babayev, H..Abdullayev
bir o qԥdԥr yüksԥk olmur. Bunun ԥsas sԥbԥbi
quyularda
yuyucu
mayelԥrin
düzgün
seçilmԥmԥsi vԥ geniú miqyasda digԥr
tԥdqiqatların
aparılmasının
qeyrimümkünlüyüdür.
Odur ki, baxılan ayrı-ayrı yataqlarda vԥ
elԥcԥ dԥ bütövlükdԥ «Azneft» øB-nin NQÇø-i
üzrԥ («Pirallahı», «Darvin-Bankası», «Neft
Daúları», «Palçıq Pilpilԥsi», «Bahar», Qumdԥniz», «Zı÷-Hövsan») tԥdbirlԥrin aparılmasının düzgün seçilmԥsi üçün yeni yanaúmaların
tԥtbiq edilmԥsi aktual mԥsԥlԥlԥrdԥn biridir.
Bu yanaúmalardan biri riyazi-statistik
üsullardan istifadԥ etmԥklԥ yeni tԥkliflԥrin
hazırlanmasıdır [2].
Bu
mԥqsԥdlԥ
«Neft
Daúları»,
«Abúeronneft», «Qum adası» NQÇø-lԥrin
nԥzdindԥ olan yataqlardan istismar olunan
quyuların ԥsas göstԥricilԥri üzrԥ ümumi
hasilatını, sulaúma faizini vԥ mԥnimsԥnilmԥ
vaxtını götürԥrԥk quyuların hasilatının bu
parametrlԥrdԥn
asılı
olaraq
hiperbolik
paylanma qanunundan istifadԥ edԥrԥk,
quyuların ümumi mayeyԥ, sulaúmaya vԥ
mԥnimsԥnilmԥ vaxtına görԥ qruplaúması
müԥyyԥn edilmiúdir [3].
«Azneft»
øB-nin
neftçıxarma
idarԥlԥrindԥ, neft vԥ qaz quyularının istismarı
zamanı hasilat tempinin aúa÷ı düúmԥsinԥ vԥ
iúlԥmԥ müddԥtinin uzanmasına sԥbԥb olan
amillԥrdԥn biri dԥ istismar quyularında yeraltı
cari vԥ ԥsaslı tԥmir zamanı (quyudibi zonanın
bԥrkidilmԥsi, lay sularının tԥcridi, yuxarı
horizonta qayıtma vԥ s.) quyudibi zonanı
mexaniki çirklԥnmԥdԥn tԥmizlԥyԥn zaman
yuyucu mayenin lay tԥrԥfindԥn udulmasıdır ki,
bunun nԥticԥsindԥ quyuların tԥmirdԥn sonra öz
ilkin parametrlԥri ilԥ iúlԥnmԥsinin bԥrpasına,
mԥnimsԥnilmԥyԥ sԥrf olunan vaxt uzanır,
nԥticԥdԥ quyuların sԥmԥrԥli iúi pozulur [1].
Quyularda aparılan tԥdbirlԥrdԥn sonra
yuma zamanı istifadԥ olunan mԥhlulun bir
hissԥsinin lay tԥrԥfindԥn udulması isԥ öz
növbԥsindԥ mԥnimsԥnilmԥ vaxtının uzanması
ilԥ yanaúı, hԥm dԥ layın mԥhsuldar hissԥsinin
çirklԥnmԥsinԥ, yԥni onun keçiriciliyinin
azalmasına sԥbԥb olur.
Bu
mürԥkkԥblԥúmԥlԥrin
qarúısını
almaq, quyuların hasilatını bԥrpa etmԥk, onu
sabitlԥúdirmԥk vԥ ya artırmaq mԥqsԥdilԥ ayrıayrı quyularda bir çox tԥdbirlԥr aparılır. Bu
tԥdbirlԥr tԥdqiqat vԥ mԥdԥn tԥcrübԥlԥri
ԥsasında müԥyyԥn edilir ki, bunun da sԥmԥrԥsi
154
Elmi srlr, 2008(24)
Neftqazlayih Tԥcrübԥ
göstԥrir
ki,
QDZ-nın
da÷ılmasına tԥsir edԥn ԥsas amillԥr -quyunun
istismar rejiminin düzgün seçilmԥsi ilԥ
bԥrabԥr, lay ilԥ quyudibi tԥzyiq arasındakı
depressiyanın artması, yԥni QDZ-nın yüksԥk
tezlikli kiçik amplitudada iúlԥmԥsi, layın zԥif
sementlԥnmԥsi, laydan quyudibinԥ qumun
gԥlmԥsi vԥ çıxarılan mayenin tԥrkibindԥ suyun
miqdarının artması vԥ s. göstԥrmԥk olar.
Göstԥrilԥn bu amillԥrin hԥr biri ayrı-ayrılıqda
mürԥkkԥb hԥlli tapılan mԥsԥlԥlԥr oldu÷undan,
ilk növbԥdԥ quyuların mԥnimsԥnilmԥ vaxtının
uzanmasına sԥbԥb olan layın udma
qabiliyyԥtinin tԥyin edilmԥsi günün aktual
mԥsԥlԥlԥrindԥn biridir.
NQÇø-lԥrdԥ
yataqlardan
iúlԥyԥn
quyuların udma qabiliyyԥtinin düzgün
hԥmin
quyunun
müԥyyԥnlԥúdirilmԥmԥsi
mԥnimsԥnilmԥsi vaxtının uzadılmasına gԥtirib
çıxarır. Bunun üçün dolayı yolla riyazistatistik üsuldan istifadԥ etmԥklԥ quyuların
maye udma qabiliyyԥtinԥ görԥ qruplaúdırılması
aparılmıúdır. Bu üsulun mԥ÷zi ondan ibarԥtdir
ki, geoloji vԥ texnoloji parametrlԥr ԥsasında
quyunun udma qabiliyyԥtinin müԥyyԥnlԥúdirilmԥsidir.
Bu mԥqsԥdlԥ NQÇø-lԥrdԥ yataqlar üzrԥ
vԥ yataqlardan istismar olunan quyuların
iúlԥnmԥ vԥ fiziki-kimyԥvi göstԥricilԥri
haqqında mԥlumatlar götürülmüúdür.
Götürülmüú mԥlumatları yԥni Qn, Qsu
yԥni neftin vԥ suyun hasilatı, m-mԥsamԥlik,
Kn,ksu-neftԥ vԥ suya görԥ keçiricilik, PnUn;
PsuUsu - neftԥ vԥ suya görԥ özlülük vԥ sıxlıq
götürülԥrԥk aúa÷ıdakı düsturdan istifadԥ
etmԥklԥ riyazi yolla quyunun süzgԥcindԥ
suyun vԥ neftin hündürlüyü tԥyin edilir >4@.
Göstԥrilԥn ԥdԥbiyyata ԥsasԥn nԥzԥri
hesabat aparmaq yolu ilԥ az udma
qabiliyyԥtinԥ malik layları müԥyyԥn etmԥk
olur ki, belԥ laylara özlülüyü 15-50 spz vԥ
hԥcmi 20 m3 olan neftin vurulması nԥticԥsindԥ
müԥyyԥn müddԥt suyun quyudibi zonaya
gԥlmԥsinin qarúısı alınır.
Biz bu riyazi hesabatdan dolayı yolla
istifadԥ edԥrԥk müԥyyԥn etmiúik ki, NQÇø-dԥ
yataqlar üzrԥ quyuların udma qabiliyyԥti 3
qrupa bölünür :
I qrup - yüksԥk udma qabiliyyԥtli
II qrup - orta udma qabiliyyԥtli
III qrup - kiçik udma qabiliyyԥtli.
Belԥliklԥ mԥlum riyazi hesablamalar,
neft vԥ su üçün faza keçiriciliyi aúa÷ıdakı kimi
tԥyin olunur :
k P
\ = n su
(1)
k su P n
Burada : kn,Pn ; ksu,Psu- uy÷un olaraq neftin vԥ
suyun keçiriciliyi vԥ özlülüyüdür, ölçü
vahidlԥri m.d. vԥ spz-dır.
Quyuların mԥsamԥliyini aúa÷ıdakı düsturdan
tapmaq olar:
n\
(2)
m=
n(\ 1) 1
Burada : n-mԥhsuldar quyuların cari sulaúması
su
n=
(3)
su
Burada: Qn,Qsu-uy÷un olaraq neftin vԥ suyun
gündԥlik hasilatıdır, m3/gün.
(4)
hsu=hsüz m
(5)
hn=hsüz-hsu
Burada: hsüz - süzgԥcin qalınlı÷ı, m
hn, hsüz- uy÷un olaraq neftin vԥ suyun
süzgԥcdԥ hündürlüyüdür, m.
Belԥliklԥ, layın izolԥ edilmiú konturunun
radiusu Rk, aúa÷ıdakı düsturdan tapılmıúdır:
n
Rk=
Vn Srq2 xhsm
Sxhsm
(6)
Burada: Vn-vurulan neftin miqdarı, m3
rq- quyunun radiusu, m
Bԥzi
yataqlarda
quyuların
su
keçiriciliyi - ks müԥyyԥn olunmadı÷ı üçün
aúa÷ıdakı düsturdan istifadԥ olunmuúdr:
P s 2,3b ln
Ks=
Rk
rq
(7)
2Shs 'P
Burada: 'P-lay vԥ quyudibi tԥzyiq arasındakı
fԥrq
b-laydakı neftin hԥcm ԥmsalı.
Su vurma prosesindԥ basıcı quyuların udma
qabiliyyԥtinin
müԥyyԥnlԥúdirilmԥsi
üçün
aúa÷ıdakı düsturdan istifadԥ olunur:
q=
155
2Shs k s 'P\P s
R
ln k hs P s
rq
(8)
Elmi srlr, 2008(24)
Neftqazlayih üzrԥ ancaq bir quyuya müvafiq ԥyri
verilmiúdir.
Ayrı-ayrı yataqlar üzrԥ ümumi mayeyԥ
görԥ 20 m3 özlü neft vurduqda suyun yayılma
radiusunun sԥrhԥd qiymԥtlԥri vԥ sԥrhԥd
qiymԥtlԥrinin dԥyiúmԥ intervalına müvafiq
olaraq quyuların 3 qrupa bölünmԥsi müúahidԥ
olunmuúdur.
Yalnız Hövsan vԥ Zı÷ yataqları üzrԥ
qrupların sayı 2-dir. Belԥ ki, baxılan yataqlar
üzrԥ suyun yayılma radiusunun sԥrhԥd
qiymԥtlԥri vԥ bu qiymԥtlԥrin dԥyiúmԥ
intervalına uy÷un quyuların 3 qrupa ayrılması
aúa÷ıdakı kimidir:
Burada : q-basıcı quyuların udma qabiliyyԥti;
'P= 5 MPa;
\= 0,8
qԥbul edilmiúdir.
Belԥliklԥ, NQÇø-lԥrin mԥlumat göstԥricilԥrinԥ
ԥsasԥn
göstԥrilԥn
düsturlarla
hesabat
aparılaraq, layın udma qabiliyyԥti riyazistatistik üsul ilԥ müԥyyԥnlԥúdirilmiú vԥ
vurulan mayenin hԥcmi (Vm) ilԥ suyun
quyudibi zonaya yayılma radiusu (Rs) arasında
asılılıqlar qurulmuúdur (úԥk. 1-8)
Baxılan yataqlar üçün aparılmıú
hesabatlara görԥ qurulmuú asılılıqların çoxu
bir-birinin üzԥrinԥ düúdüyündԥn suyun
yayılma radiusunun sԥrhԥd qiymԥtlԥrinin
dԥyiúmԥ intervalına görԥ yaranan hԥr bir qrup
25
1108
, 3
20
2173
933
15
10
5
0
0
1
2
3
4
, 5
ùԥk. 1. «Neft Daúları» yata÷ı üzrԥ vurulan mayenin hԥcminԥ görԥ
suyun quyudibi zonaya yayılma radiusu
156
6
Elmi srlr, 2008(24)
Neftqazlayih 25
1273
1213
1249
, 3
20
15
10
5
0
0
1
2
, 3
ùԥk. 2. «Palçıq Pilpilԥsi» yata÷ı üzrԥ vurulan mayenin hԥcminԥ görԥ
suyun quyudibi zonaya yayılma radiusu
25
417
, 3
20
167
365
15
10
5
0
0
2
4
6
8
, ùԥk. 3. «Qum Dԥniz» yata÷ı üzrԥ vurulan mayenin hԥcminԥ görԥ
suyun quyudibi zonaya yayılma radiusu
157
10
Elmi srlr, 2008(24)
Neftqazlayih 25
1701
, 3
20
1706
15
10
5
0
0
5
10
15
20
, 25
ùԥk.4. «Hövsan» yata÷ı üzrԥ vurulan mayenin hԥcminԥ görԥ
suyun quyudibi zonaya yayılma radiusu
25
240
241
15
, 3
20
10
5
0
0
2
4
6
8
ùԥk. 5. «ZI÷» yata÷ı üzrԥ vurulan mayenin hԥcminԥ görԥ
suyun quyudibi zonaya yayılma radiusu
158
10
, Elmi srlr, 2008(24)
Neftqazlayih 25
824
, 3
20
288
53
15
10
5
0
0
10
20
30
, 40
ùԥk. 6. «Pirallahı adası» yata÷ı üzrԥ vurulan mayenin hԥcminԥ görԥ
suyun quyudibi zonaya yayılma radiusu
25
55
, 3
20
52
59
15
10
5
0
0
5
10
15
20
, ùԥk. 7. «Abúeron» yata÷ı üzrԥ vurulan mayenin hԥcminԥ görԥ
suyun quyudibi zonaya yayılma radiusu
159
25
Elmi srlr, 2008(24)
Neftqazlayih 25
624
252
625
, 3
20
15
10
5
0
0
10
20
30
40
50
, 60
ùԥk. 8. «Darivn bankası» yata÷ı üzrԥ vurulan mayenin hԥcminԥ görԥ
suyun quyudibi zonaya yayılma radiusu
Neft Daúları yata÷ı üzrԥ sԥrhԥd qiymԥti 0,4 y
5,1 m
0,4 y 2,0 m
- I qrup (ʋ 1771, 1772, 795,
532, 2467, 2140, 1856, 2172, 1108, 2027,
2360, 1989, 1845, 2020, 2041, 1710, 2040,
2069)
-II qrup (ʋ 1927, 1729, 1859,
2,0 y 3,2 m
2425, 2174, 1923, 2173)
3,2 y 5,1 m - III qrup (ʋ 933)
“Palçıq Pilpilԥsi” yata÷ı üzrԥ sԥrhԥd
qiymԥti 0,4 y 3,0 m
0,4 y0,9 m - I qrup (ʋ 2007a, 1338, 1270,
1273, 1348)
0,9y2,0 m - II qrup (ʋ 1284, 1213)
2,0y3,0 m - III qrup (ʋ 1249)
«Qum-dԥniz» yata÷ı üzrԥ sԥrhԥd qiymԥti 0,99
y 8,45 m
0,99y4,66 m -I qrup (ʋ 409, 415, 417, 453,
247, 24, 520, 338, 442, 504, 414, 522,
452,461,372,438,451,502).
4,66y 6,80 m -II qrup (ʋ 20,167).
6,80y8,45 m - III qrup (ʋ 365).
Hövsan yata÷ı üzrԥ sԥrhԥd qiymԥti 0,73
y 23,20 m
0,73 y 8,77 m - I qrup (ʋ 1701, 1702, 1704,
1708, 1709, 1711, 1705, 1707, 1851).
8,77 y 23,20 m -II qrup (ʋ 1706).
Zı÷ yata÷ı üzrԥ sԥrhԥd qiymԥti 1,21 y
7,77 m
1,21y 4,11 m - I qrup (ʋ 240, 251, 121,
243).
4,11y7,77 m - II qrup (ʋ 250, 242, 244, 434,
241).
«Pirallahı adası» yata÷ı üzrԥ sԥrhԥd
qiymԥti 0,28 y 38,79 m.
0,28 y 13,55 m - I qrup (ʋ 1026, 927, 454,
952, 177, 63, 928, 295, 953, 252, 791, 819,
763, 824, 797, 785, 605, 988, 963, 340, 927,
85, 959, 898, 675, 843, 812, 845, 498, 617,
642, 286, 1014, 916, 74, 960, 313, 991, 907,
166, 621, 944, 56, 178, 226, 136, 342, 258,
320, 975, 915, 141, 440, 831, 561, 850, 893,
799, 501, 414, 328, 967, 460, 134, 1026, 930,
335, 893, 950, 372, 431, 586, 904, 896, 681,
903, 553, 820, 697, 751, 794, 943, 986, 123,
910, 897, 733, 899, 228, 924, 1005, 566, 407,
790, 632, 276, 381, 58, 439, 381, 990, 537,
858, 589, 673, 786, 474, 266, 363, 323, 743,
1032, 1008, 452, 337, 525, 283, 629, 93, 524,
825, 185, 720, 285, 693, 277, 511, 30, 222,
694, 338).
13,55 y 27,73 m - II qrup (ʋ 595, 592, 362,
891, 895, 670, 53).
27,73 y 38,79 m - III qrup. (ʋ 228, 444).
160
Elmi srlr, 2008(24)
Neftqazlayih tԥdqiqat iúlԥri aparılmıúdır. Tԥdqiqat iúlԥrini
aparmamıúdan ԥvvԥl ilk növbԥdԥ qarúıya
aúa÷ıdakı mԥsԥlԥlԥr qoyulmuúdur.
Tԥdqiqat üçün götürülԥn reagent: - ucuz,
respublikada istehsal olunan, ekoloji tԥmiz,
hazırlanması sxeminin sadԥ olması ilԥ yanaúı
tԥtbiq edilmԥsi mürԥkkԥb olmamalıdır.
Reagentin sement-su mԥhluluna ԥlavԥ edilmԥsi
ilԥ alınan mԥhlul standart tԥlԥbata, yԥni onun
axıcılı÷ı, xüsusi çԥkisi, bԥrkimԥ vaxtının
ԥvvԥli vԥ sonu, alınmıú bԥrk kütlԥnin ԥyilmԥyԥ
vԥ sıxılmaya qarúı möhkԥmliyԥ cavab
vermԥlidir.
Ümumiyyԥtlԥ,
quyudibi
zonanın
da÷ılmasının qarúısını almaq üçün sement-su
mԥhlulu mԥlumdur [5, 6].
Bizim qarúıya qoydu÷umuz ԥsas mԥsԥlԥlԥrdԥn
biri dԥ hazırlanmıú mԥhlulun su verimini sıfra
endirmԥkdir.
Bunun üçün sement-su mԥhluluna
akrilnitril vԥ butadyen setirolun calaq.
Sopolimerimin qԥlԥvi ilԥ hidrolizi mԥhlulunun
(sopolimerin) suda 5%-li mԥhlulu ԥlavԥ
edilԥrԥk 323-348 K temperaturlarında tԥdqiqat
iúlԥri aparılmıúdır. Tԥdqiqatlardan alınan
nԥticԥlԥr cԥdvԥldԥ verilmiúdir. Qeyd etmԥk
lazımdır ki, bütün tԥdqiqat iúlԥri su-sement
amili 0,5 olan halda aparılmıúdır.
Alınmıú nԥticԥlԥrԥ nԥzԥr yetirsԥk görԥrik ki,
sopolimersiz, yԥni sement-su mԥhlulunun ԥsas
göstԥricilԥri: – axıcılı÷ı 21,5˜10-2 m; sıxlı÷ı –
1920 kq/m2; keçiriciliyi - 170˜10-3 mkm2; 323
vԥ 348 K temperaturlara uy÷un tutma vaxtının
ԥvvԥli 1 saat 10 dԥqiqԥ vԥ 55 dԥqiqԥ, sonu isԥ
1 saat 30 dԥqiqԥ vԥ 1 saat 5 dԥqiqԥ, iki gündԥn
sonra sıxılma÷a qarúı möhkԥmlik 1,5 MPa, su
verimi dԥqiqԥdԥ 40˜106 m3 oldu÷u halda, bu
mԥhlula sopolimerin kütlԥ faizi ԥlavԥ edilmԥsi
nԥticԥsindԥ göstԥrilԥn parametrlԥrin necԥ
dԥyiúmԥsi müԥyyԥnlԥúdirilmiúdir. Cԥdvԥl
2.10-dan
göründüyü
kimi,
mԥhlulda
sopolimerin miqdarının artması ilԥ axıcılı÷ın,
sıxlı÷ın standart qiymԥt daxilindԥ oldu÷u
halda, hԥr iki temperaturda tutma vaxtının
ԥvvԥli, sonu, keçiriciliyi, sıxılmaya qarúı
möhkԥmliyi artırsa, mԥhlulun su verimi
azalaraq sıfır qiymԥtini alır ki, bu da bizim
qarúımıza qoyulan mԥqsԥdԥ tam uy÷undur.
Belԥliklԥ, aparılan laboratoriya úԥraitindԥ
quyudibi zonanın da÷ılmasının qarúısını almaq
üçün yeni tԥrkibili mԥhlulun kütlԥ faizinԥ görԥ
«Darvin bankası» yata÷ı üzrԥ sԥrhԥd
qiymԥti 0,32 y 50,47 m
0,32 y 17,41 m I qrup (ʋ 420, 587, 389,
577, 408, 411, 113, 163, 619, 581, 207, 272, 5,
415, 261, 338, 508, 456, 523, 421, 171, 384,
500, 623, 210, 371, 616, 268, 284, 618, 413,
586, 626, 430, 604, 580, 540, 142, 213, 614,
602, 137, 532, 440).
17,41 y 38,94 m II qrup (ʋ 57, 613, 622, 534,
628, 460, 627, 414, 624).
38,94 y 50,47 m III qrup (ʋ 625).
«Abúeron» yata÷ı üzrԥ sԥrhԥd qiymԥti
0,78 y 24,28 m.
0,78 y10,43 m I qrup (ʋ 55, 61, 62, 64, 127).
10,43 y 15,96 m II qrup (ʋ 52).
15,96 y 24,28 m III qrup (ʋ 59).
Göstԥrilԥn
qrupların
tԥhlilindԥn
aúa÷ıdakı nԥticԥyԥ gԥlmԥk olar ki, 1 qrupa
daxil olan quyularda a÷ır neftlԥrlԥ suyun tԥcrid
olunmasını qarúısını almaq mümkün oldu÷u
halda, II vԥ III qrup quyularda bu üsuldan
istifadԥ edilmԥsi mԥslԥhԥt görülmür. Ona görԥ
dԥ bu quyularda müԥyyԥn tԥdbirin aparılması
üçün ilk növbԥdԥ quyudibi zona mԥlum gil
tԥrkibli tamponaj materialı ilԥ bԥrkidildikdԥn
sonra quyudibi zona tԥklif olunan kompozisiya
sistemi ilԥ yeni texnoloji üsulla yuyulmalıdır.
Quyudibi
zonanın
da÷ılmasının
qarúısının alınması üçün ԥsası sement vԥ sudan
ibarԥt tԥrkib mԥlumdur [5, 6].
Ümumiyyԥtlԥ, quyudibi zonanın da÷ılmasının
qarúısını almaq üçün tԥdqiqat iúlԥrini, úԥrti
olaraq iki istiqamԥtdԥ aparıldı÷ını qeyd etsԥk,
yԥni tԥdqiqatçıların bir qrupu sement-su,
digԥrlԥri isԥ sement-su mԥhluluna müxtԥlif
reagentlԥr ԥlavԥ etmԥklԥ alınan mԥhlulun
fiziki-kimyԥvi xassԥlԥrinin standart qiymԥtlԥrԥ
uy÷un etmԥk üçün tԥdqiqat iúlԥri aparırlar [7].
Laboratoriya úԥraitindԥ
quyudibi zonanın
da÷ılmasının qarúısını almaq üçün yeni
tԥrkibin iúlԥnmԥsi.
Mԥlumdur ki, quyudibi zonanın da÷ılmasına
sԥbԥb olan ԥsas amillԥrdԥn biri zԥif
sementlԥnmiú laylardan quyudibi zonaya gԥlԥn
iri qum dԥnԥciklԥri, quyunun böyük
depressiyalarda iúlԥnmԥsi vԥ quyuya gԥlԥn su
(yԥni sulaúma faizinԥ görԥ) ilԥ xarakterik
oldu÷undan aparılan tԥdqiqat iúlԥri deyilԥnlԥrԥ
qarúı yönԥlmԥlidir.
Bu mԥqsԥdlԥ laboratoriya úԥraitindԥ quyudibi
zonanın da÷ılmasının qarúısını almaq üçün
161
Elmi srlr, 2008(24)
Neftqazlayih Sopolimerin, ԥmtԥԥ markası «Azflok-2» olan
sadԥ 5%-li mԥhlulundan ibarԥt olub, «Olifin»
AzETø DÜøST 14192-77 ԥsasında istehsal
olunur.
optimal aralıqları tԥyin edilmiúdir. Bu optimal
aralıq kütlԥ faizinԥ görԥ aúa÷ıdakı kimidir:
sement 50y55%, sopolimer 16,66y11,66%, su
– qalanı [86-90].
0-55
1-15
1-40
2-50
4-50
5-30
5-50
1-05
2-00
2-10
3-40
6-30
!-20
!40
Tԥdqiqat iúlԥrinin nԥticԥlԥri ԥsasında verilԥn
tԥklif vԥ hesabatlar “Neft Daúları”, “Qum
Adası” NQÇø-nin yataqlarından iúlԥyԥn
quyularda tԥtbiqi öz ԥksini tapmıúdır. Belԥ
tԥklif olunan yeni tԥrkibli, kütlԥ faizi ilԥ
sement- 50-55; sopolimer- 16,66-11,66; suqalanı olan QDZ-nin da÷ılmasının qarúısını
alan mԥhlul “Neft Daúları” yata÷ının 1823
saylı quyusunda tԥtbiq edilmiúdir. 2004-cü ilin
4 ayı ԥrzindԥ tԥtbiqdԥn sonra ԥlavԥ neftin
miqdarı 94 ton, iqtisadi sԥmԥrԥ isԥ 41,4 mln.
manat olmuúdur.
170
190
215
220
230
245
250
Su verimi,
10-6 m3/dԥq.
1-30
1-55
2-10
3-10
3-40
4-10
4-20
økigündԥn sonra sıxılmaya qarúı möhkԥmlik,
MPA
1-10
1-30
1-50
2-30
2-50
3-15
3-45
Keçiricilik, 10-3 mkm2
Son
1920
1908
1900
1899
1890
1882
1880
Baúlan÷ıc
21,5
21,0
20,5
20,5
19,5
18,0
16,5
750 C-dԥ tutma
vaxtı
Son
33,34
33,34
33,34
33,34
33,34
33,34
33,34
500 C-dԥ
tutma vaxtı
Baúlan÷ıc
3,66
6,66
11,66
16,66
21,66
26,66
Sıxlı÷ı, kq/m3
Dԥniz suyu
66,66
63
60
55
50
45
40
Axıcılı÷ı, 10-2 m
Sopolimer
1
2
3
4
5
6
7
Tԥrkib
Sement
Tԥcrübԥlԥrin sayı
Cԥdvԥl
1,5
1,7
2,0
2,5
2,7
2,8
2,9
40
25
15
0
0
-
ɩɪɢɡɚɛɨɣɧɨɣ ɡɨɧɵ ɫɤɜɚɠɢɧ //Ⱦɨɤɥɚɞɵ III
Ɇɟɠɞɭɧɚɪɨɞɧɨɝɨ ɗɧɟɪɝɟɬɢɱɟɫɤɨɝɨ Ɏɨɪɭɦɚ
«Ƚɚɡ ɢ ɇɟɮɬɶ ɋɇȽ» əɥɬɚ, 18-20 ɫɟɧɬɹɛɪɹ
2003.
3.
Ɇɟɥɢɤ-Ⱥɫɥɚɧɨɜ Ʌ.ɋ., ɗɮɟɧɞɢɟɜ
ɂ.ɘ.
ɂɫɫɥɟɞɨɜɚɧɢɟ
ɜɥɢɹɧɢɟ
ɩɨɝɥɨɳɟɧɢɹ ɩɪɨɦɵɜɨɱɧɨɣ ɠɢɞɤɨɫɬɢ
ɩɥɚɫɬɨɦ ɧɚ ɩɨɤɚɡɚɬɟɥɢ ɪɚɛɨɬɵ ɫɤɜɚɠɢɧ
//Ⱥɡɟɪɛɚɣɞɠɚɧɫɤɨɟ ɇɟɮɬɹɧɨɟ ɏɨɡɹɫɬɜɨ.
1974, ʋ6. C. 21-23
4.
Seyidov M.M., Dadaúov M.N.,
Musayev R.Ԥ. vԥ b. Qԥlԥvi-sԥthi fԥal
maddԥ
ԥsasında
iúlԥnmiú
yeni
texnologiyanın “Abúeronneft” NQÇø-dԥ
tԥtbiqi
//AMEA-nın
Xԥbԥrlԥri:
Yer
Elmlԥri, 2002, ʋ 3. S.44-47.
5. Ԥskԥrov M.H. Quyuların ԥsaslı
tԥmirindԥ
izolyasiya
iúlԥrinin
texnologiyası. Bakı: Azԥrnԥúr, 1960.
135 s.
6.
Ʉɨɫɬɵɪɢɧ ȼ.ɂ. Ɍɚɦɩɨɧɚɠɧɵɟ
ɦɚɬɟɪɢɚɥɵ ɢ ɯɢɦɪɟɚɝɟɧɬɵ. Ɇ.: ɇɟɞɪɚ,
1989. 144 ɫ.
ɒɚɯɜɟɪɞɢɟɜ Ⱥ.ɏ., ɉɚɧɚɯɨɜ Ƚ.Ɇ.,
7.
ɋɭɥɟɣɦɚɧɨɜ Ȼ.Ⱥ. ɢ ɞɪ. ɋɩɨɫɨɛ ɢɡɨɥɹɰɢɢ
ɡɨɧ ɩɨɝɥɨɳɟɧɢɹ ɜ ɫɤɜɚɠɢɧɟ. ɉɚɬɟɧɬ
dbiyyat
1. A÷azadԥ O.D., Zeynalova R.Ԥ.,
Hԥsԥnova E.H., Hԥsԥnova X.L. Neft
quyularında qum tıxacının yaranma
sԥbԥblԥri
vԥ
onun
bԥzi
istismar
göstԥricilԥrindԥn asılılı÷ı // «Dԥnizneftqazlayihԥ» DETLø-nin 50 illiyinԥ hԥsr
olunmuú Xԥzԥrin neftqaz ehtiyatlarının
mԥnimsԥnilmԥsinin inkiúaf mԥrhԥlԥlԥri vԥ
perspektivlԥri
Elmi ԥsԥrlԥr toplusu .
Bakı: ȿlm, 1999. S.299-307.
2. Ʉɟɪɢɦɨɜ Ɇ.Ɂ., Ⱥɛɞɭɥɥɚɟɜ Ⱥ.Ⱥ. ɇɨɜɵɣ
ɫɩɨɫɨɛ
ɩɪɟɞɨɬɜɪɚɳɟɧɢɹ
ɪɚɡɪɭɲɟɧɢɹ
162
Elmi srlr, 2008(24)
Ɋɨɫɫɢɣɫɤɨɣ
1997.
Neftqazlayih Ɏɟɞɟɪɚɰɢɢ
ʋ2111337.
ɉɪɢɜɟɞɟɧɵ ɪɟɡɭɥɶɬɚɬɵ ɜɧɟɞɪɟɧɢɹ
ɪɚɡɪɚɛɨɬɚɧɧɨɝɨ ɫɨɫɬɚɜɚ ɧɚ ɦɟɫɬɨɪɨɠɞɟɧɢɟ
«ɇɟɮɬ Ⱦɚɲɥɚɪɵ».
The development and application of new
and progressive methods for well
bottomhole failure prevention
'"! "$
<"3++$ +<"+"'"
<"!/4 */4
<'"" " +0
Ʉ.Ƚ. Ɇɚɦɟɞɨɜ, Ɋ.Ⱦ. Ȼɚɛɚɟɜ, Ⱥ.Ⱥ.Ⱥɛɞɭɥɥɚɟɜ
K.G. Mamedov, P.D. Babayev,
A.A.Abdullayev
=%
Abstract
ȼ ɪɚɛɨɬɟ ɨɛɫɭɠɞɚɸɬɫɹ ɨɫɥɨɠɧɟɧɢɹ, ɜɨɡɧɢɤɚɸɳɢɟ ɩɨ ɩɪɢɱɢɧɟ ɪɚɡɪɭɲɟɧɢɹ
ɩɪɢɡɚɛɨɣɧɨɣ ɡɨɧɵ ɫɤɜɚɠɢɧ, ɭɞɥɢɧɟɧɢɹ
ɜɪɟɦɟɧɢ ɢɯ ɨɫɜɨɟɧɢɹ, ɢɡ-ɡɚ ɫɥɨɠɧɨɫɬɢ
ɨɩɪɟɞɟɥɟɧɢɹ ɩɨɝɥɨɬɢɬɟɥɶɧɨɣ ɫɩɨɫɨɛɧɨɫɬɢ
ɩɥɚɫɬɨɜ.
ɇɚ ɨɫɧɨɜɚɧɢɢ ɝɟɨɥɨ - ɬɟɯɧɨɥɨɝɢɱɟɫɤɢɯ ɩɚɪɚɦɟɬɪɨɜ ɫ ɢɫɩɨɥɶɡɨɜɚɧɢɟɦ ɦɟɬɨɞɨɜ ɦɚɬɟɦɚɬɢɱɟɫɤɨɣ ɫɬɚɬɢɫɬɢɤɢ ɜɵɹɜɥɟɧɵ
ɬɪɢ ɝɪɭɩɩɵ ɫɤɜɚɠɢɧ ɫ ɪɚɡɥɢɱɧɨɣ
ɩɨɝɥɨɬɢɬɟɥɶɧɨɣ ɫɩɨɫɨɛɧɨɫɬɶɸ.
Ⱦɥɹ ɤɚɠɞɨɣ ɝɪɭɩɩɵ ɫɤɜɚɠɢɧ
ɩɪɟɞɥɨɠɟɧ
ɫɩɨɫɨɛ
ɩɪɟɞɨɬɜɪɚɳɟɧɢɹ
ɪɚɡɪɭɲɟɧɢɹ ɩɪɢɡɚɛɨɣɧɨɣ ɡɨɧɵ.
Ⱦɥɹ ɫɤɜɚɠɢɧ ɬɪɟɬɶɟɣ ɝɪɭɩɩɵ,
ɯɚɪɚɤɬɟɪɢɡɭɸɳɢɯɫɹ
ɨɱɟɧɶ
ɜɵɫɨɤɨɣ
ɩɨɝɥɨɬɢɬɟɥɶɧɨɣ ɫɩɨɫɨɛɧɨɫɬɶɸ, ɩɪɟɞɥɨɠɟɧ
ɧɨɜɵɣ ɫɨɫɬɚɜ ɞɥɹ ɤɪɟɩɥɟɧɢɹ ɩɪɢɡɚɛɨɣɧɨɣ
ɡɨɧɵ.
The work considers the problems resulting
from the failure of bottomhole zone,
prolongation of wells development time,
complexity of strata intake determination.
Three groups of wells with varied
intake have been identified based on geologictechnological parameters using mathematical
statistics methods.
The method of bottomhole zone failure
prevention has been proposed for each group
of wells.
A new composition for producing sand
consolidation for the wells of the third group
characterized by a very high intake has been
proposed.
The results of the developed
composition application in the field “Neft
Dashlari” are available.
X 543.54:544.72
> >6 557
2
- >28^
#,,7257 &
&7 >6
&;; 68 52
:8
. ,. +", ,.. %", .7. +"
Ɏɢɡɢɤɨ-ɯɢɦɢɱɟɫɤɢɦ
ɦɟɬɨɞɚɦ
ɩɪɢɧɚɞɥɟɠɢɬ ɜɚɠɧɚɹ ɪɨɥɶ ɜ ɩɨɞɞɟɪɠɚɧɢɢ
ɭɪɨɜɧɹ
ɢ
ɭɜɟɥɢɱɟɧɢɹ
ɧɟɮɬɟɨɬɞɚɱɢ
ɨɛɜɨɞɧɟɧɧɵɯ
ɩɥɚɫɬɨɜ
ɢ
ɬɪɭɞɧɨ
ɢɡɜɥɟɤɚɟɦɵɯ ɧɟɮɬɟɣ. ɉɪɢ ɡɚɤɚɱɤɟ ɜ ɩɥɚɫɬ
ɜɨɞɧɵɯ ɪɚɫɬɜɨɪɨɜ ɉȺȼ ɜ ɧɟɮɬɹɧɨɦ
ɤɨɥɥɟɤɬɨɪɟ ɢɡɦɟɧɹɸɬɫɹ ɩɨɜɟɪɯɧɨɫɬɧɨɦɨɥɟɤɭɥɹɪɧɵɟ ɫɜɨɣɫɬɜɚ ɫɪɟɞɵ – ɪɟɡɤɨ
ɫɧɢɠɚɟɬɫɹ ɩɨɜɟɪɯɧɨɫɬɧɨɟ ɧɚɬɹɠɟɧɢɟ ɧɚ
ɝɪɚɧɢɰɟ ɧɟɮɬɢ ɫ ɩɨɪɨɞɨɣ, ɭɥɭɱɲɚɟɬɫɹ
ɫɦɚɱɢɜɚɟɦɨɫɬɶ ɩɨɜɟɪɯɧɨɫɬɢ ɩɨɪ ɩɥɚɫɬɨɜɵɦɢ
ɠɢɞɤɨɫɬɹɦɢ
ɢ
ɢɧɬɟɧɫɢɜɧɨɫɬɶ
ɤɚɩɢɥɥɹɪɧɨɣ ɩɪɨɩɢɬɤɢ ɜɨɞɨɣ ɧɢɡɤɨɩɪɨɧɢɰɚɟɦɵɯ ɧɟɮɬɟɧɚɫɵɳɟɧɧɵɯ ɩɨɪɨɞ.
Ȼɨɥɶɲɢɟ
ɨɛɴɟɦɵ
ɩɪɢɦɟɧɟɧɢɹ
ɯɢɦɢɱɟɫɤɢɯ ɪɟɚɝɟɧɬɨɜ ɩɪɢ ɨɫɭɳɟɫɬɜɥɟɧɢɢ
ɷɬɢɯ ɦɟɪɨɩɪɢɹɬɢɣ ɨɛɭɫɥɚɜɥɢɜɚɸɬ ɜɚɠɧɨɫɬɶ
ɪɚɫɲɢɪɟɧɢɹ ɢɯ ɚɫɫɨɪɬɢɦɟɧɬɚ ɢ ɫɨɡɞɚɧɢɟ
163
Elmi srlr, 2008(24)
Neftqazlayih ɛɨɥɟɟ ɷɮɮɟɤɬɢɜɧɵɯ ɩɪɨɞɭɤɬɨɜ. ȼ ɫɜɹɡɢ ɫ
ɷɬɢɦ ɢɡɜɟɫɬɧɵɟ ɜ ɧɚɫɬɨɹɳɟɟ ɜɪɟɦɹ ɦɟɬɨɞɵ
ɩɨɜɵɲɟɧɢɹ ɩɪɨɞɭɤɬɢɜɧɵɯ ɯɚɪɚɤɬɟɪɢɫɬɢɤ
ɩɥɚɫɬɨɜɵɯ ɫɢɫɬɟɦ ɧɚɩɪɚɜɥɟɧɵ ɧɚ ɭɥɭɱɲɟɧɢɟ ɜɵɦɵɜɚɸɳɢɯ ɫɜɨɣɫɬɜ ɡɚɤɚɱɢɜɚɟɦɨɣ
ɜ ɩɥɚɫɬ ɜɨɞɵ.
ɂɡɜɟɫɬɧɨ [1-3], ɱɬɨ ɧɚ ɷɮɮɟɤɬɢɜɧɨɫɬɶ ɞɟɣɫɬɜɢɹ ɜɨɞɧɵɯ ɪɚɫɬɜɨɪɨɜ ɉȺȼ
ɩɨɥɨɠɢɬɟɥɶɧɨɟ
ɜɥɢɹɧɢɟ
ɨɤɚɡɵɜɚɸɬ
ɳɟɥɨɱɧɵɟ ɞɨɛɚɜɤɢ, ɨɞɧɨɣ ɢɡ ɮɭɧɤɰɢɣ
ɤɨɬɨɪɵɯ ɜ ɤɚɱɟɫɬɜɟ ɚɤɬɢɜɚɬɨɪɨɜ ɬɟɯɧɨɥɨɝɢɱɟɫɤɨɝɨ ɩɪɨɰɟɫɫɚ ɫɨɫɬɨɢɬ ɜ ɩɨɞɞɟɪɠɚɧɢɢ
ɡɧɚɱɟɧɢɣ ɪɇ. Ɋɟɝɭɥɹɬɨɪɚɦɢ ɪɇ ɜɨɞɧɵɯ
ɪɚɫɬɜɨɪɨɜ ɉȺȼ ɹɜɥɹɸɬɫɹ ɷɥɟɤɬɪɨɥɢɬɵ:
ɝɢɞɪɨɤɫɢɞɵ ɳɟɥɨɱɧɵɯ ɢ ɳɟɥɨɱɧɨɡɟɦɟɥɶɧɵɯ ɦɟɬɚɥɥɨɜ, ɤɚɪɛɨɧɚɬɵ ɢ ɫɢɥɢɤɚɬɵ.
Ƚɥɚɜɧɚɹ ɪɨɥɶ ɷɥɟɤɬɪɨɥɢɬɨɜ ɫɩɨɫɨɛɫɬɜɨɜɚɬɶ
ɩɪɢ ɛɨɥɟɟ ɧɢɡɤɢɯ ɤɨɧɰɟɧɬɪɚɰɢɹɯ ɉȺȼ
ɫɧɢɠɟɧɢɸ
ɩɨɜɟɪɯɧɨɫɬɧɨɝɨ
ɧɚɬɹɠɟɧɢɹ
ɪɚɫɬɜɨɪɚ
ɢ
ɨɛɪɚɡɨɜɚɧɢɟ
ɩɪɨɱɧɨɣ
ɚɞɫɨɪɛɰɢɨɧɧɨɣ ɩɥɟɧɤɢ.
Ⱦɟɣɫɬɜɢɟ ɷɥɟɤɬɪɨɥɢɬɨɜ ɨɫɧɨɜɚɧɨ ɧɚ
ɬɨɦ,
ɱɬɨ
ɨɧɢ
ɢɡɦɟɧɹɸɬ
ɭɫɥɨɜɢɹ
ɜɡɚɢɦɨɞɟɣɫɬɜɢɹ ɦɨɥɟɤɭɥ ɢ ɢɨɧɨɜ ɡɚ ɫɱɟɬ
ɜɥɢɹɧɢɹ ɥɟɤɬɪɨɫɬɚɬɢɱɟɫɤɨɝɨ ɩɨɥɹ ɨɛɪɚɡɨɜɚɧɧɵɯ ɢɦɢ ɢɨɧɨɜ ɧɚ ɛɥɢɠɚɣɲɢɟ ɦɨɥɟɤɭɥɵ
– ɞɢɩɨɥɵ ɢ ɩɥɨɬɧɨɫɬɢ ɭɩɚɤɨɜɤɢ ɦɨɥɟɤɭɥ
ɉȺȼ ɧɚ ɩɨɜɟɪɯɧɨɫɬɢ ɪɚɡɞɟɥɚ.
Ʉɚɪɛɨɧɚɬ ɧɚɬɪɢɹ ɢ ɦɟɬɚɫɢɥɢɤɚɬ
ɧɚɬɪɢɹ ɞɚɠɟ ɜ ɞɨɜɨɥɶɧɨ ɜɵɫɨɤɢɯ ɤɨɧɰɟɧɬɪɚɰɢɹɯ ɧɟ ɫɨɡɞɚɸɬ ɱɪɟɡɦɟɪɧɨ ɜɵɫɨɤɢɯ
ɡɧɚɱɟɧɢɣ ɪɇ, ɱɬɨ ɩɨɡɜɨɥɹɟɬ ɥɟɝɤɨ ɪɟɝɭɥɢɪɨɜɚɬɶ, ɢɡɦɟɧɹɹ ɢɯ ɤɨɧɰɟɧɬɪɚɰɢɸ,
ɨɩɬɢɦɚɥɶɧɵɟ ɭɫɥɨɜɢɹ ɩɪɨɰɟɫɫɚ.
ɇɚɨɛɨɪɨɬ, ɟɞɤɢɣ ɧɚɬɪ ɞɚɟɬ ɫɥɢɲɤɨɦ
ɜɵɫɨɤɨɟ ɡɧɚɱɟɧɢɟ ɪɇ ɞɚɠɟ ɩɪɢ ɤɨɧɰɟɧɬɪɚɰɢɹɯ ɜ ɧɟɫɤɨɥɶɤɨ ɞɟɫɹɬɵɯ ɩɪɨɰɟɧɬɚ.
Ɉɬɫɸɞɚ ɫɥɟɞɭɟɬ, ɱɬɨ ɧɟɨɛɯɨɞɢɦɨ ɬɳɚɬɟɥɶɧɨ ɭɱɢɬɵɜɚɬɶ ɛɭɮɟɪɧɵɟ ɫɜɨɣɫɬɜɚ
ɳɟɥɨɱɧɵɯ
ɞɨɛɚɜɨɤ
ɜ
ɩɪɚɤɬɢɱɟɫɤɢɯ
ɭɫɥɨɜɢɹɯ ɢɯ ɩɪɢɦɟɧɟɧɢɹ.
Ⱦɥɹ ɨɛɪɚɛɨɬɤɢ ɩɪɢɡɚɛɨɣɧɨɣ ɡɨɧɵ
ɩɥɚɫɬɚ ɧɚɦɢ ɛɵɥ ɪɚɡɪɚɛɨɬɚɧ ɤɨɦɩɨɡɢɰɢɨɧɧɵɣ ɫɨɫɬɚɜ ɉȺȼ – Ⱥ-ɅȽ [2].
Ʉɨɦɩɨɡɢɰɢɹ ɩɪɟɞɫɬɚɜɥɹɥɚ ɫɨɛɨɣ
ɫɢɧɟɪɝɟɬɢɱɟɫɤɭɸ ɫɦɟɫɶ, ɫɨɫɬɨɹɳɭɸ ɢɡ
ɩɨɜɟɪɯɧɨɫɬɧɨ-ɚɤɬɢɜɧɵɯ ɜɟɳɟɫɬɜ ɚɧɢɨɧɧɨɝɨ
ɤɥɚɫɫɚ.
ȼɵɹɜɥɟɧɧɵɣ
ɫɢɧɟɪɝɟɬɢɱɟɫɤɢɣ
ɷɮɮɟɤɬ
ɛɵɥ
ɨɛɭɫɥɨɜɥɟɧ
ɪɚɡɥɢɱɧɨɣ
ɦɨɥɟɤɭɥɹɪɧɨɣ
ɫɬɪɭɤɬɭɪɨɣ
ɨɬɞɟɥɶɧɵɯ
ɤɨɦɩɨɧɟɧɬɨɜ.
ȼɯɨɞɹɳɢɟ ɜ ɫɨɫɬɚɜ ɤɨɦɩɨɡɢɰɢɢ ȺɅȽ ɪɟɚɝɟɧɬɵ ɨɬɥɢɱɚɥɢɫɶ ɫɬɪɨɟɧɢɟɦ ɤɚɤ
ɝɢɞɪɨɮɨɛɧɨɣ, ɬɚɤ ɢ ɝɢɞɪɨɮɢɥɶɧɨɣ ɱɚɫɬɢ, ɚ
ɬɚɤɠɟ ɜɟɥɢɱɢɧɨɣ ɦɨɥɟɤɭɥɹɪɧɨɣ ɦɚɫɫɵ.
ȼ ɤɚɱɟɫɬɜɟ ɉȺȼ ɛɵɥɢ ɢɫɩɨɥɶɡɨɜɚɧɵ:
x Ʌɢɝɧɨɫɭɥɶɮɨɧɚɬɵ – ɧɟɪɟɝɭɥɹɪɧɨ
ɩɨɫɬɪɨɟɧɧɵɣ ɩɨɥɢɦɟɪ ɫ ɲɢɪɨɤɢɦ
ɞɢɚɩɚɡɨɧɨɦ ɦɨɥɟɤɭɥɹɪɧɨɣ ɦɚɫɫɵ ɨɬ
2000 ɞɨ 100.000;
x ɉɨɥɢɩɪɨɩɢɥɟɧɝɥɢɤɨɥɢ;
ȼɨɞɨɪɚɫɬɜɨɪɢɦɚɹ ɤɨɦɩɨɡɢɰɢɹ Ⱥ-ɅȽ
ɩɪɟɞɫɬɚɜɥɹɥɚ ɫɨɛɨɣ ɧɟɣɬɪɚɥɶɧɵɣ ɩɪɨɞɭɤɬ ɢ
ɢɦɟɥɚ ɩɨɤɚɡɚɬɟɥɶ ɪɇ ɩɨɪɹɞɤɚ 6,5–7,0.
ɋ ɰɟɥɶɸ ɩɨɜɵɲɟɧɢɹ ɷɮɮɟɤɬɢɜɧɨɫɬɢ
ɞɟɣɫɬɜɢɹ ɫɨɫɬɚɜɚ Ⱥ-ɅȽ ɤ ɩɪɟɞɥɨɠɟɧɧɨɣ
ɤɨɦɩɨɡɢɰɢɢ ɞɨɛɚɜɥɹɥɢ ɳɟɥɨɱɧɭɸ ɞɨɛɚɜɤɭ.
ɉɪɨɜɟɞɟɧ ɤɨɦɩɥɟɤɫ ɥɚɛɨɪɚɬɨɪɧɵɯ
ɢɫɫɥɟɞɨɜɚɧɢɣ ɩɨ ɨɩɪɟɞɟɥɟɧɢɸ ɜɥɢɹɧɢɹ
ɫɬɟɩɟɧɢ ɳɟɥɨɱɧɨɫɬɢ ɫɨɫɬɚɜɚ ɜ ɩɪɟɞɟɥɚɯ
ɢɡɦɟɧɟɧɢɹ ɪɇ ɨɬ 6,5 ɞɨ 12,0 ɧɚ ɷɮɮɟɤɬɢɜɧɨɫɬɶ ɞɟɣɫɬɜɢɹ ɤɨɦɩɨɡɢɰɢɢ Ⱥ-ɅȽ.
ɂɡɭɱɟɧɨ ɜɥɢɹɧɢɟ ɪɇ ɤɨɦɩɨɡɢɰɢɢ ȺɅȽ ɧɚ ɦɟɠɮɚɡɧɨɟ ɩɨɜɟɪɯɧɨɫɬɧɨɟ ɧɚɬɹɠɟɧɢɟ
ɧɚ ɝɪɚɧɢɰɟ ɪɚɡɞɟɥɚ ɜɨɞɨ–ɭɝɥɟɜɨɞɨɪɨɞɧɨɣ
ɠɢɞɤɨɫɬɢ, ɧɚ ɢɡɦɟɧɟɧɢɟ ɭɝɥɚ ɫɦɚɱɢɜɚɧɢɹ
ɝɢɞɪɨɮɨɛɧɨɣ
ɩɨɜɟɪɯɧɨɫɬɢ
ɜɨɞɧɵɦɢ
ɪɚɫɬɜɨɪɚɦɢ
ɫɨɫɬɚɜɚ,
ɧɚ
ɫɤɨɪɨɫɬɶ
ɤɚɩɢɥɥɹɪɧɨɝɨ ɫɦɚɱɢɜɚɧɢɹ ɩɨɪɢɫɬɨɣ ɫɪɟɞɵ
ɧɟɮɬɶɸ ɢ ɧɚ ɧɟɮɬɟɧɚɫɵɳɟɧɧɨɫɬɶ ɤɜɚɪɰɟɜɨɝɨ ɩɟɫɤɚ.
ȼ
ɩɪɨɜɟɞɟɧɧɵɯ
ɢɫɫɥɟɞɨɜɚɧɢɹɯ
ɢɫɩɨɥɶɡɨɜɚɥɢ ɧɟɮɬɶ, ɨɬɨɛɪɚɧɧɭɸ ɢɡ
ɫɤɜɚɠɢɧɵ ʋ222 ɇȽȾɍ «Ⱥɛɲɟɪɨɧɧɟɮɬɶ»
(ɩɪɨɦɵɫɥ ʋ1). ɇɟɮɬɢ ɞɚɧɧɨɝɨ ɦɟɫɬɨɪɨɠɞɟɧɢɹ ɬɹɠɟɥɵɟ, ɜɵɫɨɤɨɫɦɨɥɢɫɬɵɟ ɢ
ɦɚɥɨɩɚɪɚɮɢɧɢɫɬɵɟ. Ɉɛɜɨɞɧɟɧɧɨɫɬɶ ɧɟɮɬɢ
ɜɵɲɟ 50%. ɂɫɫɥɟɞɨɜɚɧɧɚɹ ɧɟɮɬɶ ɢɦɟɥɚ
ɬɟɦɩɟɪɚɬɭɪɭ
ɡɚɫɬɵɜɚɧɢɹ ɧɢɠɟ 00ɋ,
0
ɩɥɨɬɧɨɫɬɶ ɩɪɢ 20 ɋ – 933,6 ɤɝ/ɦ3, ɜɹɡɤɨɫɬɶ
ɤɢɧɟɦɚɬɢɱɟɫɤɭɸ ɩɪɢ 300ɋ – 209,6 ɦɦ2/ɫ.
Ɋɟɡɭɥɶɬɚɬɵ ɢɫɫɥɟɞɨɜɚɧɢɹ ɜɥɢɹɧɢɹ
ɪɇ
ɫɨɫɬɚɜɚ
Ⱥ-ɅȽ
ɧɚ
ɢɡɦɟɧɟɧɢɟ
ɩɨɜɟɪɯɧɨɫɬɧɨɝɨ ɧɚɬɹɠɟɧɢɹ ɧɚ ɝɪɚɧɢɰɟ
ɠɢɞɤɨɫɬɶ-ɠɢɞɤɨɫɬɶ, ɜ ɤɚɱɟɫɬɜɟ ɤɨɬɨɪɵɯ
ɜɡɹɬɵ
ɨɫɜɟɬɢɬɟɥɶɧɵɣ
ɤɟɪɨɫɢɧ
ɢ
ɞɢɫɬɢɥɥɢɪɨɜɚɧɧɚɹ
ɜɨɞɚ
ɩɪɢ
200ɋ
ɩɪɟɞɫɬɚɜɥɟɧɵ ɜ ɬɚɛɥɢɰɟ 1.
164
Elmi srlr, 2008(24)
Neftqazlayih Ɍɚɛɥɢɰɚ 1
Ʉɨɧɰɟɧɬɪɚɰɢɹ ɤɨɦɩɨɡɢɰɢɢ
Ⱥ-ɅȽ ɜ ɜɨɞɟ, %
1,0
0,5
0,25
0,125
ɉɨɜɟɪɯɧɨɫɬɧɨɟ ɧɚɬɹɠɟɧɢɟ, 10-3 ɇ/ɦ
12,0
4,4
6,4
6,8
7,2
pH
6,5
8,6
12,5
12,9
13,7
ɍɫɬɚɧɨɜɥɟɧɨ
ɩɨɥɨɠɢɬɟɥɶɧɨɟ
ɜɥɢɹɧɢɟ ɭɜɟɥɢɱɟɧɢɹ ɪɇ ɫɨɫɬɚɜɚ ɧɚ
ɫɧɢɠɟɧɢɟ ɦɟɠɮɚɡɧɨɝɨ ɩɨɜɟɪɯɧɨɫɬɧɨɝɨ
ɧɚɬɹɠɟɧɢɹ. Ɍɚɤ, ɧɟɣɬɪɚɥɶɧɵɣ ɫɨɫɬɚɜ
ɤɨɦɩɨɡɢɰɢɢ Ⱥ-ɅȽ ɩɪɢ ɤɨɧɰɟɧɬɪɚɰɢɢ 0,125
% ɢɦɟɥ ɩɨɜɟɪɯɧɨɫɬɧɨɟ ɧɚɬɹɠɟɧɢɟ 13,7·10-3
ɇ/ɦ, ɚ ɬɨɦ ɠɟ ɫɨɫɬɚɜ ɩɪɢ ɪɇ=12 ɫɧɢɡɢɥ
ɩɨɜɟɪɯɧɨɫɬɧɨɟ ɧɚɬɹɠɟɧɢɟ ɞɨ 7,2·10-3 ɇ/ɦ.
ɍɤɚɡɚɧɧɚɹ
ɡɚɤɨɧɨɦɟɪɧɨɫɬɶ
ɭɫɬɚɧɨɜɥɟɧɚ ɞɥɹ ɜɫɟɯ ɢɫɫɥɟɞɨɜɚɧɧɵɯ
ɤɨɧɰɟɧɬɪɚɰɢɣ Ⱥ-ɅȽ, ɢɡɦɟɧɹɸɳɢɯɫɹ ɜ
ɩɪɟɞɟɥɚɯ ɨɬ 1,0 ɞɨ 0,125 %.
ɂɫɫɥɟɞɨɜɚɧɢɹ
ɜɥɢɹɧɢɹ
ɪɇ
ɤɨɦɩɨɡɢɰɢɢ
Ⱥ-ɅȽ
ɧɚ
ɤɚɩɢɥɥɹɪɧɨɟ
ɫɦɚɱɢɜɚɧɢɟ ɩɨɪɢɫɬɨɣ ɫɪɟɞɵ ɧɟɮɬɶɸ ɛɵɥɢ
ɩɪɨɜɟɞɟɧɵ ɧɚ ɦɨɞɟɥɢ ɩɥɚɫɬɚ. ȼ ɨɩɵɬɚɯ
ɢɫɩɨɥɶɡɨɜɚɥɢ ɤɜɚɪɰɟɜɵɣ ɩɟɫɨɤ ɮɪɚɤɰɢɢ
0,01-0,25 ɦɦ. ɋɬɟɤɥɹɧɧɭɸ ɬɪɭɛɤɭ ( =20
ɦɦ), ɡɚɩɨɥɧɟɧɧɭɸ ɤɜɚɪɰɟɜɵɦ ɩɟɫɤɨɦ ɞɨ
ɭɪɨɜɧɹ 80 ɦɦ ɨɩɭɫɤɚɥɢ ɨɞɧɢɦ ɤɨɧɰɨɦ,
ɤɨɬɨɪɵɣ ɛɵɥ ɡɚɤɪɵɬ ɬɪɟɯɫɥɨɣɧɨɣ ɦɚɪɥɟɣ, ɜ
ɱɚɲɤɭ ɫ ɧɟɮɬɶɸ ɢ ɫ ɩɨɦɨɳɶɸ ɫɟɤɭɧɞɨɦɟɪɚ
ɨɬɦɟɱɚɥɢ ɜɪɟɦɹ ɩɪɨɧɢɤɧɨɜɟɧɢɹ ɧɟɮɬɢ ɩɨ
ɜɵɫɨɬɟ ɫɬɨɥɛɚ ɩɟɫɤɚ ɧɚ ɤɚɠɞɵɟ 10 ɦɦ.
ɋɤɨɪɨɫɬɶ ɤɚɩɢɥɥɹɪɧɨɝɨ ɫɦɚɱɢɜɚɧɢɹ
ɩɨɪɢɫɬɨɣ ɫɪɟɞɵ ɧɟɮɬɶɸ ɨɩɪɟɞɟɥɹɥɢ ɩɨ
ɜɪɟɦɟɧɢ ɩɨɞɴɟɦɚ ɠɢɞɤɨɫɬɢ ɜ ɬɪɭɛɤɟ.
Ⱦɥɹ ɧɚɫɵɳɟɧɢɹ ɩɨɪɢɫɬɨɣ ɫɪɟɞɵ
ɢɫɩɨɥɶɡɨɜɚɥɢ ɱɢɫɬɭɸ ɧɟɮɬɶ ɛɟɡ ɉȺȼ ɚ
ɬɚɤɠɟ ɧɟɮɬɶ ɫ ɞɨɛɚɜɥɟɧɢɟɦ ɜ ɧɟɺ
ɤɨɦɩɨɡɢɰɢɢ Ⱥ-ɅȽ ɩɪɢ ɪɚɡɥɢɱɧɵɯ ɪɇ
ɩɪɨɜɨɞɢɥɢ
ɩɪɢ
ɫɨɫɬɚɜɚ.
Ɉɩɵɬɵ
0
ɬɟɦɩɟɪɚɬɭɪɟ 24-25 ɋ.
Ⱦɥɹ
ɤɚɠɞɨɝɨ
ɨɩɵɬɚ
ɜɵɜɟɞɟɧ
ɤɨɷɮɮɢɰɢɟɧɬ
ɧɟɮɬɟɧɚɫɵɳɟɧɧɨɫɬɢ,
ɜɵɱɢɫɥɹɟɦɵɣ ɫ ɭɱɺɬɨɦ ɩɨɪɢɫɬɨɫɬɢ ɫɪɟɞɵ
ɩɨ ɮɨɪɦɭɥɟ
#
$
, ɝɞɟ
# ˜ m
# – ɜɟɫ ɧɟɮɬɢ, ɩɨɝɥɨɳɟɧɧɨɣ ɩɟɫɤɨɦ
# – ɜɟɫ ɩɟɫɤɚ ɜ ɫɬɟɤɥɹɧɧɨɣ ɬɪɭɛɤɟ
–
ɤɨɷɮɮɢɰɢɟɧɬ
ɩɨɪɢɫɬɨɫɬɢ,
ɨɩɪɟɞɟɥɹɟɦɵɣ ɩɨ ɮɨɪɦɭɥɟ
Jn J0
m
˜ 100 0 0 , ɝɞɟ
Jn
J n – ɤɚɠɭɳɢɣɫɹ ɭɞɟɥɶɧɵɣ ɜɟɫ ɩɟɫɤɚ
J 0 – ɢɫɬɢɧɧɵɣ ɭɞɟɥɶɧɵɣ ɜɟɫ ɩɟɫɤɚ,
ɩɪɢɧɹɬɵɣ ɜ ɩɪɟɞɟɥɚɯ 2,67-2,68.
Ɉɬɦɟɱɟɧɨ,
ɱɬɨ
ɧɟɮɬɟɧɚɫɵɳɟɧɧɨɫɬɶ
ɩɨɪɢɫɬɨɣ ɫɪɟɞɵ ɩɪɢ ɩɨɥɧɨɦ ɧɚɫɵɳɟɧɢɢ
ɤɜɚɪɰɟɜɨɝɨ ɩɟɫɤɚ ɧɟɮɬɶɸ ɜ ɤɨɧɬɪɨɥɶɧɨɦ
ɨɩɵɬɟ ɫɨɫɬɚɜɢɥɚ 0,57, ɚ ɜ ɩɪɢɫɭɬɫɬɜɢɢ
ɤɨɦɩɨɡɢɰɢɢ Ⱥ-ɅȽ ɩɪɢ ɤɨɧɰɟɧɬɪɚɰɢɢ 0,1 %
ɢ ɪɇ=6,5 ɡɧɚɱɢɬɟɥɶɧɨɝɨ ɜɵɲɟ - 0,614 (ɬɚɛɥ.
2).
Ɍɚɛɥɢɰɚ 2
ɪɇ ɤɨɦɩɨɡɢɰɢɢ Ⱥ-ɅȽ
Ʉɨɷɮɮɢɰɢɟɧɬ ɧɟɮɬɟɧɚɫɵɳɟɧɧɨɫɬɢ ɩɪɢ ɤɨɧɰɟɧɬɪɚɰɢɢ
ɤɨɦɩɨɡɢɰɢɢ Ⱥ-ɅȽ 0,1%
6,5
0,614
10,0
0,743
0,772
1 ,0
ɉɪɢɦɟɱɚɧɢɟ: Ʉɨɷɮɮɢɰɢɟɧɬ ɧɟɮɬɟɧɚɫɵɳɟɧɧɨɫɬɢ ɞɥɹ ɱɢɫɬɨɣ ɧɟɮɬɢ ɤ=0,57
165
Elmi srlr, 2008(24)
Neftqazlayih ɉɨɜɵɲɟɧɢɟ ɪɇ ɫɨɫɬɚɜɚ Ⱥ-ɅȽ ɞɨ 10 ɢ
12 ɩɪɢ ɬɨɣ ɠɟ ɤɨɧɰɟɧɬɪɚɰɢɢ ɉȺȼ (0,1 %)
ɫɩɨɫɨɛɫɬɜɨɜɚɥɨ ɭɜɟɥɢɱɟɧɢɸ ɤɨɷɮɮɢɰɢɟɧɬɚ
ɧɟɮɬɟɧɚɫɵɳɟɧɧɨɫɬɢ ɩɟɫɤɚ ɞɨ 0,743 ɢ 0,772
ɫɨɨɬɜɟɬɫɬɜɟɧɧɨ.
ȼɥɢɹɧɢɟ ɪɇ ɤɨɦɩɨɡɢɰɢɢ Ⱥ-ɅȽ ɧɚ
ɫɤɨɪɨɫɬɶ ɤɚɩɢɥɥɹɪɧɨɝɨ ɫɦɚɱɢɜɚɧɢɹ ɩɨɪɢɫɬɨɣ ɫɪɟɞɵ ɧɟɮɬɶɸ ɩɨɤɚɡɚɧɨ ɜ ɬɚɛɥɢɰɟ 3.
Ɋɟɡɭɥɶɬɚɬɵ ɢɫɫɥɟɞɨɜɚɧɢɣ ɩɨɡɜɨɥɢɥɢ
ɭɫɬɚɧɨɜɢɬɶ, ɱɬɨ ɫ ɩɨɜɵɲɟɧɢɟɦ ɳɟɥɨɱɧɨɫɬɢ
ɤɨɦɩɨɡɢɰɢɢ Ⱥ-ɅȽ ɜ ɩɪɟɞɟɥɚɯ ɪɇ=10 12,
ɫɤɨɪɨɫɬɶ ɫɦɚɱɢɜɚɧɢɹ ɤɜɚɪɰɟɜɨɝɨ ɩɟɫɤɚ
ɢɧɝɢɛɢɪɨɜɚɧɧɨɣ ɧɟɮɬɶɸ ɩɪɢ ɤɨɧɰɟɧɬɪɚɰɢɢ
ɉȺȼ–0,1 % ɭɜɟɥɢɱɢɜɚɟɬɫɹ.
Ⱥɧɚɥɨɝɢɱɧɵɟ ɪɟɡɭɥɶɬɚɬɵ, ɭɤɚɡɵɜɚɸɳɢɟ ɧɚ ɩɨɥɨɠɢɬɟɥɶɧɨɟ ɜɥɢɹɧɢɟ ɩɨɜɵɲɟɧɢɹ
ɪɇ ɫɨɫɬɚɜɚ Ⱥ–ɅȽ ɧɚ ɟɝɨ ɷɮɮɟɤɬɢɜɧɨɫɬɶ
ɩɨɥɭɱɟɧɵ ɩɪɢ ɨɩɪɟɞɟɥɟɧɢɢ ɢɡɦɟɧɟɧɢɹ ɭɝɥɚ
ɫɦɚɱɢɜɚɧɢɹ ɬɜɟɪɞɨɣ ɝɢɞɪɨɮɨɛɧɨɣ ɩɨɜɟɪɯɧɨɫɬɢ ɩɚɪɚɮɢɧɢɪɨɜɚɧɧɨɣ
ɩɥɚɫɬɢɧɤɢ
ɜɨɞɧɵɦ ɪɚɫɬɜɨɪɨɦ ɫɨɫɬɚɜɚ.
ɂɫɫɥɟɞɨɜɚɧɢɹ
ɩɪɨɜɟɞɟɧɵ
ɩɪɢ
ɢɡɦɟɧɟɧɢɢ ɪɇ ɞɨ 8 ɢ 10 ɜ ɫɪɚɜɧɟɧɢɢ ɫ
ɧɟɣɬɪɚɥɶɧɵɦ ɫɨɫɬɚɜɨɦ Ⱥ-ɅȽ, ɢɦɟɸɳɢɦ
ɪɇ=6,5.
ɉɨɤɚɡɚɧɨ (ɬɚɛɥ.4), ɱɬɨ ɢɫɯɨɞɧɚɹ ɧɟɮɬɶ
ɯɚɪɚɤɬɟɪɢɡɭɟɬɫɹ ɤɨɫɢɧɭɫɨɦ ɭɝɥɚ ɫɦɚɱɢɜɚɧɢɹ Cos ș=0,875. ɇɟɣɬɪɚɥɶɧɵɣ ɫɨɫɬɚɜ
Ⱥ-ɅȽ ɩɪɢ ɤɨɧɰɟɧɬɪɚɰɢɢ 0,025% ɢɦɟɥ Cos ș
= 971, ɚ ɩɪɢ ɭɜɟɥɢɱɟɧɢɟ ɪɇ ɫɨɫɬɚɜɚ ɞɨ 8,0
Cos ș ɩɨɜɵɫɢɥɫɹ ɞɨ 0,980.
Ⱦɚɥɶɧɟɣɲɟɟ ɭɜɟɥɢɱɟɧɢɟ ɪɇ ɫɨɫɬɚɜɚ
Ⱥ-ɅȽ ɞɨ 10 ɨɛɟɫɩɟɱɢɥɨ ɭɥɭɱɲɟɧɢɟ
ɫɦɚɱɢɜɚɸɳɟɣ ɫɩɨɫɨɛɧɨɫɬɢ ɢ ɩɨɜɵɲɟɧɢɟ
Cos ș ɞɨ 0,982. ɍɤɚɡɚɧɧɚɹ ɡɚɤɨɧɨɦɟɪɧɨɫɬɶ
ɭɫɬɚɧɨɜɥɟɧɚ ɞɥɹ ɜɫɟɯ ɢɫɫɥɟɞɨɜɚɧɧɵɯ
ɤɨɧɰɟɧɬɪɚɰɢɣ ɫɨɫɬɚɜɚ Ⱥ-ɅȽ ɜ ɩɪɟɞɟɥɚɯ
0,01-0,025%. Ɍɚɤɢɦ ɨɛɪɚɡɨɦ, ɭɜɟɥɢɱɟɧɢɟ
ɪɇ ɤɨɦɩɨɡɢɰɢɢ Ⱥ-ɅȽ ɩɭɬɟɦ ɜɜɟɞɟɧɢɹ ɜ ɟɝɨ
ɫɨɫɬɚɜ ɳɟɥɨɱɧɨɣ ɞɨɛɚɜɤɢ ɫɩɨɫɨɛɫɬɜɨɜɚɥɨ
ɭɥɭɱɲɟɧɢɸ ɟɝɨ ɩɨɜɟɪɯɧɨɫɬɧɨ-ɚɤɬɢɜɧɵɯ ɢ
ɫɦɚɱɢɜɚɸɳɢɯ ɫɜɨɣɫɬɜ, ɚ ɬɚɤɠɟ ɩɨɜɵɲɚɥɨ
ɫɤɨɪɨɫɬɶ ɩɪɨɧɢɤɧɨɜɟɧɢɹ ɪɚɛɨɱɟɝɨ ɪɚɫɬɜɨɪɚ
ɜ ɩɨɪɢɫɬɭɸ ɫɪɟɞɭ.
ɍɥɭɱɲɟɧɢɟ ɤɨɦɩɥɟɤɫɚ ɬɟɯɧɨɥɨɝɢɱɟɫɤɢɯ ɫɜɨɣɫɬɜ ɫɨɫɬɚɜɚ Ⱥ-ɅȽ ɩɪɢ
ɩɨɜɵɲɟɧɢɢ ɪɇ ɫɨɫɬɚɜɚ ɞɨ 8-12 ɨɛɟɫɩɟɱɢɬ
ɛɨɥɟɟ ɷɮɮɟɤɬɢɜɧɨɟ ɟɝɨ ɜɨɡɞɟɣɫɬɜɢɟ ɧɚ
ɩɪɢɡɚɛɨɣɧɭɸ ɡɨɧɭ ɩɥɚɫɬɚ.
Ɍɚɛɥɢɰɚ 3
ɪɇ
Ʉɨɧɰɟɧɤɨɦɩɨ- ɬɪɚɰɢɹ
ɡɢɰɢɢ Ⱥ-ɅȽ ɜ
Ⱥ-ɅȽ
ɧɟɮɬɢ,
%
10,0
0,1
12,0
0,1
V1
V2
2,26
2,31
1,12
2,22
ɋɤɨɪɨɫɬɶ ɫɦɚɱɢɜɚɧɢɹ, ɦɦ/ɦɢɧ
V3
V4
V5
V6
0,6
0,72
0,34
0,51
0,26
0,37
0,23
0,32
V7
V8
0,13
0,29
0,12
0,28
Ɍɚɛɥɢɰɚ 4
Ʉɨɧɰɟɧɬɪɚɰɢɹ
Ⱥ-ɅȽ ɜ ɧɟɮɬɢ,
%
ɪɇ ɪɟɚɝɟɧɬɚ
ɇɟɮɬɶ ɛɟɡ
ɪɟɚɝɟɧɬɚ
–
0,010
0,015
0,020
0,025
6,5
ɋɦɚɱɢɜɚɧɢɟ, Cos ș ɱɟɪɟɡ IJ, ɦɢɧ
0,5
1
3
0,8346
0,8553
0,8758
0,8594
0,9058
0,9368
0,9515
0,8657
0,9097
0,9510
0,9646
0,9020
0,9320
0,9703
0,9716
166
Elmi srlr, 2008(24)
Neftqazlayih ɩɪɨɞɨɥɠɟɧɢɟ ɬɚɛɥɢɰɵ 4
1
0,010
0,015
0,020
0,025
0,010
0,015
0,020
0,025
2
8,0
10,0
3
0,8671
0,9108
0,9476
0,9621
0,8695
0,9231
0,9496
0,9682
4
0,8747
0,9108
0,9519
0,9723
0,8875
0,9263
0,9521
0,9740
5
0,9120
0,9370
0,9757
0,9800
0,9203
0,9460
0,9775
0,9826
dԥfԥ azalır. Tԥdqiqatlar göstԥrmiúdir ki,
tԥrkibin qԥlԥvililiyi pH=10-12 hԥddindԥ
dԥyiúdikdԥ SAM-ın 0,1% qatılı÷ında kvars
qumunu islatma qabiliyyԥti artır, mԥsamԥli
mühitin neftlԥ doyma ԥmsalı 0,614-dԥn 0,772yԥ kimi yüksԥlir.
pH-ın 8-12 hԥddindԥ A-LQ tԥrkibinin
kompleks
texnoloji
xüsusiyyԥtlԥrinin
yaxúılaúması
quyudibi
zonaya
tԥsirin
effektivliyini artırır.
!!*:
1. Ɉɩɵɬɧɨ-ɩɪɨɦɵɲɥɟɧɧɨɟ
ɢɫɩɵɬɚɧɢɟ
ɬɟɯɧɨɥɨɝɢɢ ɜɨɡɞɟɣɫɬɜɢɹ ɧɚ ɩɥɚɫɬ
ɤɨɦɩɨɡɢɰɢɟɣ
ɳɟɥɨɱɟɣ,
ɉȺȼ
ɢ
ɩɨɥɢɦɟɪɨɜ ɧɚ ɧɟɮɬɹɧɨɦ ɦɟɫɬɨɪɨɠɞɟɧɢɢ Ɍɭɞɨɧ (Ʉɢɬɚɣ) // ɇɟɮɬɟɩɪɨɦɵɫɥɨɜɨɟ ɞɟɥɨ. 2002. ʋ9. C.49-53.
2. Ɋ.ɇ.Ɇɚɦɟɞɨɜ, Ɍ.Ƚ.Ⱥɫɚɞɨɜɚ, ɂ.Ʉ. Ɋɭɫɬɚɦɨɜɚ. Ʉɨɦɩɨɡɢɰɢɨɧɧɵɟ ɫɨɫɬɚɜɵ ɞɥɹ
ɯɢɦɢɱɟɫɤɨɣ ɨɛɪɚɛɨɬɤɢ ɧɟɮɬɹɧɵɯ ɩɥɚɫɬɨɜ //Ɍɟɡɢɫɵ ɞɨɤɥɚɞɨɜ VI Ȼɚɤɢɧɫɤɨɣ
Ɇɟɠɞɭɧɚɪɨɞɧɨɣ Ɇɚɦɟɞɚɥɢɟɜɫɤɨɣ ɤɨɧɮɟɪɟɧɰɢɢ ɩɨ ɧɟɮɬɟɯɢɦɢɢ, ɩɨɫɜɹɳɟɧɧɨɣ 100-ɥɟɬɢɸ ɚɤɚɞɟɦɢɤɚ ɘ.Ƚ.
Ɇɚɦɟɞɚɥɢɟɜɚ, ɫɟɧɬɹɛɪɶ 27-30. Ȼɚɤɭ:
2005. 70 c.
3. Ɉ.ȿ. əɯɨɧɬɨɜɚ., Ɋ.ɏ. Ɇɭɫɚɦɢɪɨɜ,
ɂɛɚɬɭɥɥɢɧ Ɋ.Ɋ. ɋɩɨɫɨɛ ɨɛɪɚɛɨɬɤɢ ɩɪɢɡɚɛɨɣɧɨɣ ɡɨɧɵ ɫɤɜɚɠɢɧɵ. ɉɚɬɟɧɬ
Ɋɨɫɫɢɣɫɤɨɣ Ɏɟɞɟɪɚɰɢɢ ʋ 2235862. Ɇ.:
2002
Application of A-LG composition for
improve efficiency of well bottomhole zone
treatment
M.F.Asadov, F.N.Karimov, N.T.Asadova
Abstract
The results of A-LG composition pH
impact upon its surface-active properties
change are presented in the article.
It is established, within agent’s 0.010.025% concentration in oil the change of
composition’s pH from 6.5 to 10 leads to
wettability (cos T )increase from 0.8758 to
0.9826.
At A-LG composition pH increase from
6.5 to 12 the interfacial surface tension drops
two times.
A-LG composition pH rise up to 12 at
0.1% surfactants concentration increased
quartz sand oil saturation ratio from 0.614 to
0.772.
Improvement of A-LG composition’s
technologic properties at its pH increase up to
8-12 will provide a more efficient stimulation
of bottomhole zone.
Quyudibi zonanın ilnm effektivliyinin
artırılması ücün A-LQ kompozisiyali
trkibin ttbiqi
M. F.Ԥsԥdov, F..N.Kԥrimov, N.T.Ԥsԥdova
Xülas
A-LQ kompozisiyalı tԥrkibin pH-nın
dԥyiúmԥsinin onun effektivliyinԥ tԥsiri tԥdqiq
olunmuúdur. Müԥyyԥn olunmuúdur ki,
kompozisiyanın pH-nın 6,5-dԥn 10-a kimi
artması 0,01-0,025% qatılıqlarda neftin
islatma
xassԥsinin (cos T ) 0,8758-dԥn
0,9826-ya kimi dԥyiúmԥsinԥ sԥbԥb olur.
Kompozisiyanın daha yüksԥk pH-da
maye-maye sԥrhԥdindԥ sԥthi gԥrilmԥsi ~ 2
167
Elmi srlr, 2008(24)
Neftqazlayih
DNZ NEFTQAZMDN QUR@ULARI
5 ,7>8528
5X:
OFFSHORE OIL AND GAS STRUCTURES
169
Elmi srlr, 2008(24)
Neftqazlayih
UOT 69 624.154.04(083.74)
SVAY ÖZÜLLRNN YÜKGÖTÜRM QABLYYTNN
QYMTLNDRLMSNN NZR V PRAKTIKI PROBLEMLR
F..Mmmdov, Y.E.hmdov, M.Z.Mustafayeva
ÜMUMø MԤLUMAT. Xԥzԥr dԥnizi
akvatoriyalarında hidrotexniki neft-qaz-mԥdԥn
qur÷ularının dԥnizdibi süxurlara bԥrkidilmԥsi
bir qayda olaraq svay fundamentlԥri vasitԥsilԥ
hԥyata keçirilir. Hidrotexniki qur÷uların svay
fundamentlԥrinin layihԥlԥndirilmԥsi vԥ tikintisi
bütövlükdԥ obyektin istismar müddԥtindԥ
hԥyati ԥhԥmiyyԥtԥ malik möhkԥmlik vԥ
dayanıqlılı÷ının
bilavasitԥ
vԥ
yeganԥ
tԥminatçısı kimi bu mürԥkkԥb sistemin birgԥ
etibarlı iúini tԥmin etmԥk üçün bir sıra nԥzԥri
vԥ praktiki problemlԥrin hԥllini tԥlԥb edir.
Alternativ bԥrkidilmԥ üsullarından öz
texnoloji ԥlveriúliliyi vԥ iqtisadi effektivliyi
ilԥ fԥrqlԥnsԥ dԥ svay fundamentlԥri material
sԥrfinԥ görԥ dԥnizin dԥrinliyindԥn vԥ dԥnizdibi
süxurların
vԥziyyԥtindԥn
asılı
olaraq
hidrotexniki
qur÷unun
ümumi
metal
tutumunun 35-45%-ni tԥúkil edir. Ona görԥ dԥ
hidrotexniki qur÷unun normativ möhkԥmliyini
vԥ dayanıqllı÷ını tԥmin edԥn svayların
yükgötürmԥ qabiliyyԥtinin layihԥlԥndirmԥ vԥ
tikinti zamanı düzgün qiymԥtlԥndirilmԥsi vԥ
layihԥyԥ uy÷un tԥmin edilmԥsi bütün
dövrlԥrdԥ
layihԥçilԥr
vԥ
tԥdqiqatçılar
qarúısında duran aktual problemlԥrdԥn
olmuúdur. Tԥqdim edilԥn mԥqalԥ mԥhz bu
mԥsԥlԥyԥ-dԥniz
hidrotexniki
neft-mԥdԥn
qur÷ularının svay fundamentlԥrinin dԥnizdibi
süxurlara görԥ yükgötürmԥ qabiliyyԥtinin
proqnozu üsullarının aktual nԥzԥri vԥ praktiki
problemlԥrinԥ hԥsr olunmuúdur.
Bԥrkidilmԥ üsulu kimi svaylardan ilk
istifadԥ olunma tarixi çox-çox qԥdim dövrlԥrԥ
– úumerlԥrin dövrünԥ gedib çıxsa da, onların
yükgötürmԥ qabiliyyԥtlԥrinin qiymԥtlԥndirilmԥsi mԥsԥlԥlԥrinin tԥdqiqatçılar qarúısında bu
gün dԥ aktual olması ԥsasԥn svayların
bԥrkidildiyi
qrunt ԥsaslarla, yԥni svay
konstruksiyası ilԥ birgԥ iúlԥyԥn süxurların
müqavimԥtinin
qiymԥtlԥndirilmԥsinin
mürԥkkԥbliyi ilԥ ba÷lıdır. Belԥ ki, Yer
sԥthinin, o cümlԥdԥn dԥniz dibinin üst
tԥbԥqԥlԥrini tԥúkil edԥn süxurlar öz tԥrkibinin
mexaniki, kimyԥvi, qranulometrik, nԥmlilik,
mԥsamԥlilik vԥ s. cԥhԥtdԥn müxtԥlifliyi ilԥ
fԥrqlԥnir vԥ bu müxtԥliflik onların tikinti
materialları kimi istifadԥsi zamanı möhkԥmlik
göstԥricilԥrinin formalaúmasında hԥlledici rol
oynayır. Ona görԥ dԥ qruntlar, bԥlkԥ dԥ yeganԥ
tikinti
materiallarıdır
ki,
tԥrkib
komponentlԥrinin vԥ struktur parametrlԥrinin
hԥr-hansı birinin azca dԥyiúmԥsi onun fizikimexaniki xassԥlԥrinin böyük intervalda
dԥyiúmԥsinԥ
sԥbԥb
olur.
Mԥhz
bu
xüsusiyyԥtlԥrinԥ görԥ qruntlarda gԥrginlikdeformasiya asılılı÷ını tԥsvir etmԥk üçün
tԥdqiqatçılar tԥrԥfindԥn bu günԥ qԥdԥr yüzlԥrlԥ
modellԥr iúlԥnib hazırlansa da, onların hԥr biri
yalnız müԥyyԥn regionun geoloji úԥraiti üçün
qԥnaԥtbԥxú nԥticԥlԥr alma÷a imkan verib,
baúqa regionlardakı qrunt növlԥri üçün özünü
do÷rultmur. Qrunt mexanikasının indiki
yüksԥk inkiúaf sԥviyyԥsinԥ baxmayaraq,
süxurların fiziki-mexaniki xassԥlԥrinin geniú
diapazonda
dԥyiúmԥsi
xüsusiyyԥtlԥrinin
mԥntiqi
nԥticԥsi
kimi,
hal-hazırda
fundamentlԥrin hesabatı, layihԥlԥndirilmԥsi vԥ
tikintisi üçün istifadԥ olunan beynԥlxalq vԥ
ölkԥ miqyaslı normativ sԥnԥdlԥrin hamısında
tikilmԥsi
nԥzԥrdԥ
tutulan
obyektlԥrin
fundamentlԥrinin
layihԥ
vԥ
tikinti
parametrlԥrinin tԥyin edilmԥsi üçün ilk
növbԥdԥ tikinti meydançasında fundamentin
ԥsası rolunu oynayacaq sahԥdԥ
geoloji
mühԥndis-kԥúfiyyat iúlԥri aparılaraq, müxtԥlif
dԥrinliklԥrdԥn süxur nümunԥlԥrinin götürülüb
laboratoriya tԥdqiqatlarının (qranulometrik vԥ
kimyԥvi tԥrkib, nԥmlilik, mԥsamԥlilik, fiziki vԥ
mexaniki göstԥricilԥr, konsolidasiya dԥrԥcԥsi
vԥ s.) aparılması ilԥ yanaúı bilavasitԥ tikinti
sahԥsindԥ
xüsusi zondların kömԥyi ilԥ
müxtԥlif dԥrinliklԥrdԥ süxurların tangensial vԥ
normal
müqavimԥt
komponentlԥrinin,
170
Elmi srlr, 2008(24)
Neftqazlayih
yerlԥúdiyi tԥbii geoloji úԥraitdԥ struktur
quruluúunu vԥ tԥrkib komponentlԥrinin fazalar
nisbԥtini pozmadan tԥyin olunması tԥlԥb
olunur. ùübhԥsiz ki, bu tԥdqiqatların hԥtta quru
ԥrazilԥrdԥ aparılması böyük texniki tԥchizat vԥ
vԥsait tԥlԥb etdiyi halda, dԥniz úԥraitindԥ
hԥyata keçirilmԥsi ԥlavԥ olaraq xüsusi texniki
vԥ texnoloji avadanlıqların olmasını tԥlԥb edir.
Tikinti sahԥsinin süxurları haqqında
qeyd olunan mԥlumatlar ԥldԥ olunduqdan
sonra nԥzԥrdԥ tutulan svayların hazırlanma
texnologiyasının
xüsusiyyԥtlԥri
nԥzԥrԥ
alınmaqla bu svayların qrunta görԥ
yükgötürmԥ qabiliyyԥti xüsusi hesabat üsulları
ԥsasında qiymԥtlԥndirilmԥlidir. Lakin bu
hesabat üsullarının özü svayların qruntla birgԥ
iúlԥmԥsi ilԥ ԥlaqԥdar bir sıra elmi problemlԥrin
hԥllini tԥlԥb edir vԥ bu günԥ qԥdԥr dԥ bu
problemlԥrin bir çoxu birmԥnalı úԥkildԥ öz
hԥllini tapmayıb, mütԥxԥssislԥrin elmi
mübahisԥ mövzusu olmaqdadır. ùübhԥsiz ki,
Xԥzԥr
dԥnizinin
neft-qaz
yataqlarının
mԥnimsԥnilmԥyԥ baúlandı÷ı dövrlԥrdԥ (XX
ԥsrin 30-cu illԥrinin ԥvvԥllԥrindԥ) dԥnizdibi
süxurların tԥdqiqi, svayların hesabatı
vԥ
ümumiyyԥtlԥ qrunt mexanikası vԥ svay
fundamentlԥrinԥ aid elmin, texnikanın vԥ
texnologiyanın sԥviyyԥsi müasir sԥviyyԥ ilԥ
müqayisԥdԥ kifayԥt qԥdԥr zԥif idi. Mԥhz belԥ
bir úԥraitdԥ dԥniz hidrotexniki neft-mԥdԥn
qur÷ularının svay fundamenti üzԥrindԥ
inúasına baúlanılmıú vԥ dԥnizin dԥrinliyi
artdıqca svaylarla ba÷lı nԥinki keçmiú SSRø
mԥkanında, hԥtta inkiúaf etmiú xarici
dövlԥtlԥrin tikinti praktikasında hԥlli mԥlum
olmayan yeni elmi-texniki problemlԥr qarúıya
çıxmıúdır. Maraqlı vԥ eyni zamanda elm üçün
son dԥrԥcԥ qiymԥtli bir faktdır ki,
Azԥrbaycanın alim vԥ mütԥxԥssislԥri bu
problemlԥri müvԥffԥqiyyԥtlԥ hԥll edԥrԥk svay
fundamentlԥri sahԥsindԥ elmin vԥ texnikanın
inkiúafında
yeniliklԥr
gԥtirmiúlԥr.
Bu
yeniliklԥrin mahiyyԥti vԥ hԥlԥ dԥ hԥllini
gözlԥyԥn problemlԥrin bԥzilԥri üzԥrindԥ bir
qԥdԥr ԥtraflı dayanaq.
Kombinԥ
edilmiú
qazma-tökmԥ
svaylar.Bu növ svaylar ilk dԥfԥ Azԥrbaycanda,
Pirallahı adasının úimalında 1933-cü ildԥ kiçik
dԥrinlikli dԥniz akvatoriyasında meydançanın
tikintisi zamanı tԥtbiq edilmiúdir. Dԥnizdibi
süxurların üst tԥbԥqԥsi ԥhԥngdaúı tԥbԥqԥsi
oldu÷undan o vaxtlar istifadԥ olunan a÷ac
svayları vurmaq mümkün olmamıú vԥ dԥniz
dibinԥ ԥhԥngdaúı tԥbԥqԥsini keçԥnԥ qԥdԥr
metal boru vurulmuú,
güclü svayvuran
çԥkiclԥr olmadı÷ından vurulmuú borunun
daxilinԥ qazma alԥti salınaraq borunun aúa÷ı
ucundan baúlayaraq sonrakı süxurlarda quyu
qazılmıú, quyu qazma mԥhsullarından
tԥmizlԥnԥrԥk
tԥlԥb
olunan
konstruktiv
möhkԥmliyi tԥmin etmԥk üçün quyu daxilinԥ
anker borular salınaraq quyunun vԥ borunun
daxili dԥniz sԥthinԥ qԥdԥr sement mԥhlulu ilԥ
doldurulmuúdur. Bu sԥnaye miqyasında
tԥtbiqinԥ baúlanılmıú ilk kombinԥ edilmiú
qazma-tökmԥ svay idi. Kombinԥ edilmiú
qazma-tökmԥ svayın (KQTS)
konstruktiv
möhkԥmliyi ԥsasԥn içԥrisi sement daúı ilԥ dolu
olan borunun, yԥni boru-sement elementin
hesabına tԥmin olunur. Bu fakt inúaat
konstruksiyaları tarixindԥ boru elementlԥrin
içԥrisini doldurmaqla daha böyük möhkԥmlikli
konstruksiya elementi ԥldԥ etmԥyin ilk
nümunԥsi olmuúdur vԥ göründüyü kimi tarixԥn
ilk dԥfԥ bu cür konstruksiya elementlԥrini
tikintidԥ mԥhz Azԥrbaycan mühԥndislԥri
tԥtbiq etmiúlԥr. Tԥԥssüflԥ qeyd edilmԥlidir ki,
texniki
ԥdԥbiyyatda
boru-beton
konstruksiyalardan ilk istifadԥ tarixi sԥhv
olaraq Fransa mühԥndislԥrinin adı ilԥ ba÷lıdır,
halbuki Fransada boru-beton konstruksiyadan
istifadԥ olunması Azԥrbaycandakına nisbԥtԥn
bir neçԥ il sonra olmuúdur.
Dԥniz
neft-qaz
yataqlarının
mԥnimsԥnilmԥyԥ baúladı÷ı ilk illԥrdԥn ta 1970ci illԥrin ԥvvԥllԥrinԥ qԥdԥr KQTS tipli svaylar
dԥniz qur÷ularının ԥksԥriyyԥtindԥ, xüsusԥn
ayrıca meydançaların tikintisindԥ geniú istifadԥ
olunmuúdur. Bu vԥziyyԥtԥ sԥbԥb ԥsasԥn lazımi
dԥrinliyԥ svay vura bilԥn mexanizmlԥrin
olmamasıdır. ùübhԥsiz ki, kombinԥ edilmiú
qazma-tökmԥ
svayların
yükgötürmԥ
qabiliyyԥtinin hesabatı üçün ilk dövrlԥrdԥ
ԥsasԥn quru ԥrazilԥrdԥ svay fundamentlԥrinin
hesabatı üçün nԥzԥrdԥ tutulmuú normativ
sԥnԥdlԥrdԥn vԥ statik sınaqların nԥticԥlԥrindԥn
istifadԥ olunmuúdur. Lakin dԥnizin dԥrinliyi
artdıqca qazma-tökmԥ üsulu ilԥ hazırlanmıú
svayların statik sınaqlarının nԥticԥlԥri göstԥrdi
ki, bu svayların yükgötürmԥ qabiliyyԥti
normativ
sԥnԥdlԥr
üzrԥ
hesablanmıú
qiymԥtlԥrdԥn tԥxminԥn 30-40% çoxdur [1-2].
171
Elmi srlr, 2008(24)
Neftqazlayih
Svayın yükgötürmԥ qabiliyyԥtinin hesabıtı
üçün ԥvvԥlcԥ mԥlum normativ düsturun [1]
aúa÷ıdakı modifikasiya olunmuú formasından
istifadԥ olunmuúdu:
Fd J C J CR RA ul ¦J
u2 ¦J
cf
f k hk ,
cf
mԥhlulu ilԥ doldurulma hündürlüyüdür, m. Bu
düstur «Dԥnizneftqazlayihԥ» DETLø-dԥ keçԥn
ԥsrin 70-ci illԥrinin sonuna qԥdԥr qazmatökmԥ üsulu ilԥ hazırlanmıú svayların
yükgötürmԥ qabiliyyԥtinin hesablanması üçün
istifadԥ olunmuúdur. Lakin hidrotexniki
qur÷uların tikintisi daha böyük dԥrinlikli
akvatoriyalarda aparıldıqda svayların da
yükgötürmԥ qabiliyyԥtinin artırılması tԥlԥb
olunurdu vԥ tezliklԥ mԥlum oldu ki, qazmatökmԥ svayların yükgötürmԥ qabiliyyԥtini
artırmaq üçün heç dԥ lider quyunun
dԥrinliyinin artırılması lazım deyil, bu effekti
svayın lülԥsinin sement mԥhlulu ilԥ
l
doldrulma hündürlüyünü artırmaqla da ԥldԥ
etmԥk olar. ùübhԥsiz ki, bu paradoksal
vԥziyyԥt Morqenúteyn düsturunda istifadԥ
olunan (3) münasibԥtlԥrinin tԥsirinin düzgün
qiymԥtlԥndirilmԥmԥsinin nԥticԥsi idi. Bu
zaman fԥrz olunurdu ki, sement mԥhlulunun
doldurulma hündürlüyü artdıqca lider quyunun
yan divarına mԥhlulun tԥzyiqi dԥ artır vԥ
sement mԥhlulu bԥrkidikdԥn sonra da bu
tԥzyiq saxlanaraq quyu divarına öz tԥsirini
göstԥrmԥkdԥ davam edir. Bu fԥrziyyԥ qrunt
kimi özlü-plastiki material üçün ԥn yaxúı halda
belԥ,
mübahisԥlidir.
Bu
vԥziyyԥti
aydınlaúdırmaq üçün «Dԥnizneftqazlayihԥ»
DETLø-dԥ xüsusi eksperimental tԥdqiqatlar
aparılmıúdır [4]. Mԥlum olmuúdur ki, sement
mԥhlulunda strukturlaúma baúladı÷ı andan
baúlayaraq quyu divarına mԥhlulun hidrostatik
tԥzyiqi azalma÷a baúlayır vԥ sement mԥhlulu
daúlaúdıqdan sonra bu tԥzyiq tamamilԥ aradan
qalxır. Belԥliklԥ, Morqenúteyn düsturunun
fiziki mahiyyԥtinin ԥsassız oldu÷u vԥ sırf
tԥsadüf nԥticԥsindԥ bu düsturun müԥyyԥn quyu
dԥrinliyi üçün düzgün nԥticԥ verdiyi müԥyyԥn
edildi. Belԥliklԥ, qazma-tökmԥ svayların
yükgötürmԥ qabiliyyԥtinin qiymԥtlԥndirilmԥsi
yenԥ dԥ bir problem olaraq açıq qalırdı.
«Dԥnizneftqazlayihԥ» DETLø-dԥ aparılmıú
sonrakı tԥdqiqatların vԥ dԥniz akvatoriyalarında qazma-tökmԥ svayların hazırlanması
zamanı yerinԥ yetirilmiú ölçü-müúahidԥ
iúlԥrinin nԥticԥlԥri göstԥrdi ki, svayların
hazırlanması zamanı quyunun qazılması vԥ
qazma mԥhsullarından tԥmizlԥn-mԥsi zamanı
quyunun yan sԥthi heç dԥ qazma alԥtinin
diametrinԥ uy÷un hesabatda qԥbul edilԥn
silindrik sԥth olmayıb, qruntun növundԥn asılı
f i hi
(1)
burada, J C - svayın qruntda iú úԥraiti ԥmsalı,
J R , J cf , J cf - qruntun uy÷un olaraq svayın
aúa÷ı ucu altında, boru vԥ sement daúı
hissԥlԥrinin yan sԥthlԥri üzrԥ iú úԥraiti
ԥmsallarıdır; R – qruntun svayın ucu altınada
hesabi müqavimԥti-dir, kPa; A – svayın aúa÷ı
ucunun sahԥsi, m2; u1 vԥ u2 –svayın boru vԥ
quyu hissԥlԥrinin perimetrlԥri, m; f i' vԥ f k'' svayın boru vԥ sement daúı hissԥlԥrinin yan
sԥthlԥrinin uy÷un olaraq i vԥ k qrunt tԥbԥqԥlԥri
üzrԥ sürüúmԥyԥ qarúı hesabi müqavimԥti, kPa;
hi vԥ hk - svayın uy÷un olaraq boru vԥ sement
daúı hissԥlԥri intervalında qrunt tԥbԥqԥlԥrinin
qalınlıqları, m.
Bu düsturdakı svayın ucuna vԥ yan
sԥthinԥ qruntun müqavimԥtini ifadԥ edԥn R vԥ
fi kԥmiyyԥtlԥrinin normativ sԥnԥdlԥrdԥ nԥzԥrdԥ
tutulmuú qiymԥtlԥrinin aparılmıú sınaqların
nԥticԥlԥrini
qiymԥtlԥndirmԥyԥ
imkan
vermԥmԥsi «Dԥnizneftqazlayihԥ» DETLø-dԥ
mütԥxԥssislԥrin alternativ hesablama üsulları
axtarıúına sԥbԥb olmuú vԥ nԥticԥdԥ qazmatökmԥ svayların yükgötürmԥ qabiliyyԥtini
hesablamaq üçün «Morqenúteyn düsturu» ilԥ
adı mԥlum olan düsturdan istifadԥ olunmuúdur.
Bu düsturun (1)-dԥn ԥsas fԥrqi svayın sement
daúı hissԥsinԥ sürüúmԥyԥ qarúı
f k hesabi
müqavimԥtinin hesablanması üçün qrunt
mexanikasından mԥlum Kulon qanunundan
[3] istifadԥ olunmasıdır:
f = W = c + VtgM ,
(2)
burada W - qruntun sürüúmԥyԥ qarúı
müqavimԥti, kPa; c– gilli qruntlarda xüsusi
iliúmԥ ԥmsalı, kPa; M - qruntun daxili sürtünmԥ
buca÷ı, V - qrunta normal tԥzyiqdir, kPa.
«Morqenúteyn düsturu»nda (2) dԥki V
olaraq
V = Ul
(3)
qԥbul edilir ki, burada U - sement mԥhlulunun
xüsusi çԥkisi, kN/m3; l – svay lülԥsinin sement
172
Elmi srlr, 2008(24)
Neftqazlayih
ԥlveriúli oldu÷undan, bu üsullara ԥksԥr
hallarda daha çox üstünlük verilir. Statik sınaq
üsulundan isԥ böyük material, vaxt vԥ vԥsait
sԥrfi tԥlԥb etdiyinԥ görԥ yalnız ԥlahiddԥ
hallarda istifadԥ olunur.
Vurulma
svayların
yükgötürmԥ
qabiliyyԥtinin hesabatı [1] normativ sԥnԥdindԥ
verilmiú svayın ucuna vԥ yan sԥthinԥ qruntun
hesabi müqavimԥtlԥri cԥdvԥllԥrindԥn istifadԥ
olunmaqla aparılır. Lakin bu cԥdvԥllԥrdԥ
qruntların hesabi müqavimԥtlԥri onların
konsistensiya göstԥricilԥrinԥ görԥ verilmiúdir
ki, bu da [3]-dԥ haqlı olaraq qeyd edildiyi
kimi, qruntun müqavimԥtinin hesablanmasında
2 dԥfԥ vԥ daha çox xԥtalara yol verilmԥsinԥ
sԥbԥb olur. Bu sԥnԥdin svayların hesabatında
istifadԥ olunmasının ikinci ԥn böyük
çatıúmazlı÷ı burada qruntların
hesabi
müqavimԥt göstԥricilԥrinin yalnız 35 m
dԥrinlikdԥki
süxur
tԥbԥqԥlԥrinԥ
qԥdԥr
verilmԥsidir. Böyük dԥrinliklԥr üçün isԥ bu
göstԥricilԥrin tԥyini sԥnԥddԥ müԥyyԥn
edilmԥyib. Ona görԥ dԥ böyük dԥrinlikli svay
fundamentlԥri üçün [1] sԥnԥdindԥn istifadԥ
olunması ümumiyyԥtlԥ mümkün deyil.
Dԥniz
akvatoriyalarında
vurulan
svayların yükgötürmԥ qabiliyyԥtinin tԥyin
olunmasında olan bu çԥtinliklԥrin aradan
qaldırılması
üçün
«Dԥnizneftqazlayihԥ»
DETLø-dԥ keçԥn ԥsrin 50-ci illԥrinin
ԥvvԥllԥrindԥn
baúlayaraq
hidrotexniki
qur÷uların tikildiyi sahԥlԥrdԥ 400-dԥn çox
müxtԥlif diametrli (ԥsasԥn ‡500 mm-dԥn
kiçik) svayların statik sınaqları keçirilmiúdir.
Bu svayların ԥksԥriyyԥti vurulma svaylar olub
mexaniki çԥkic vԥ svayvuran kopyorla
müxtԥlif dԥrinliklԥrԥ
(25 m-dԥn kiçik)
vurulmuúdur. Aparılmıú statik sınaqların
nԥticԥlԥri tikinti zamanı hazırlanan fundament
konstruksiyasının
layihԥ
parametrlԥrinin
dԥqiqlԥúdirilmԥsini tԥmin etmԥklԥ bԥrabԥr
svayların yükgötürmԥ qabiliyyԥtinin mövcud
hesabat üsullarının proqnoz qabiliyyԥtinin
analizi vԥ bu üsulların tԥkmillԥúdirilmԥsi üçün
son dԥrԥcԥ qiymԥtli material vԥ mԥlumatlar
ԥldԥ etmԥyԥ imkan vermiúdir. Sınaqlardan
keçirilmiú svaylardan 27-nin nԥticԥlԥrinin
müxtԥlif üsullarla proqnoz qiymԥtlԥri ilԥ
müqayisԥli analizi aparılmıúdır. Svayların
yükgötürmԥ qabiliyyԥtinin hesabat (proqnoz)
üsulu olaraq [1] normativ sԥnԥdindԥ verilmiú
olaraq müxtԥlif dԥrinlikli vԥ ölçülü qopuq vԥ
uçuqlar hesabına qeyri-simmetrik girintiliçıxıntılı nahamar formada olur. Quyunun
daxili hidravlik üsulla qazma mԥhsullarından
tԥmizlԥndiyindԥn uçuqlar hesabına onun
ümumi hԥcmi qazma alԥtinin diametrinԥ
uy÷un eyni dԥrinlikli quyudan xeyli böyük
olur. Tԥrԥfimizdԥn aparılmıú ölçmԥlԥrin
nԥticԥlԥrinԥ ԥsasԥn bu fԥrq çox halda gilli vԥ
qumlu-gilli süxurlarda 20-40% hԥddinԥ çatır
[5-6]. Ona görԥ dԥ çoxsaylı müúahidԥlԥrin
nԥticԥlԥrini ümumilԥúdirԥrԥk (1) düsturunda
svayın sement daúı hissԥsindԥ en kԥsiyinin u2
perimetri olaraq qazma alԥtinin D diametrinԥ
uy÷un çevrԥ uzunlu÷u yox, hԥcmi quyunun
hԥcminin nԥzԥrdԥ tutulan geniúlԥnmԥsindԥn
sonra ԥmԥlԥ gԥlԥn hԥcmԥ bԥrabԥr olan eyni
dԥrinlikli silindrik quyunun en kԥsiyinin
perimetri qԥbul edilmiúdir. Baúqa sözlԥ,
quyunun diametri olaraq D + 'D qԥbul
edilmiúdir. Tԥdqiqatlar göstԥrdi ki, 'D-nin
qiymԥti qruntun növündԥn asılı olaraq dԥyiúir.
Vԥ qazma-tökmԥ svayların sԥbԥbi mԥlum
olmayan böyük yükgötürmԥ qabiliyyԥti dԥ
mԥhz bu diametrlԥr fԥrqinin hesabına yaranır.
Qazma-tökmԥ svayların hazırlanması
texnoloji cԥhԥtdԥn nisbԥtԥn mürԥkkԥb olmaqla
bԥrabԥr böyük vaxt sԥrfi tԥlԥb etdiyindԥn
sonrakı dövrlԥrdԥ svayvurma mexanizmlԥrinin
növlԥrinin çoxaldılması, gücünün artırılması
vԥ onların dԥniz úԥraitindԥ istismara
uy÷unlaúdırılması
nԥticԥsindԥ
bu
növ
svaylardan istifadԥ olunması maksimum
mԥhdudlaúdırılmıúdır.
Vurulma svaylar. Xԥzԥr dԥnizinin neftqaz yataqlarının abadlaúdırılmasında ԥnԥnԥvi
olaraq vurulma svaylardan geniú istifadԥ
olunur. Hazırlanma texnologiyasının sadԥliyi
vԥ vaxt sԥrfinin nisbԥtԥn qısa olması bu svay
növünün ԥn ԥlveriúli olmasını úԥrtlԥndirԥn ԥsas
amillԥrdԥndir. Vurulma svayların yükgötürmԥ
qabiliyyԥtinin tԥyin olunmasında bir çox
üsullardan istifadԥ olunur. Bu üsullardan geniú
yayılanları bunlardır: tikinti normalarından
istifadԥ etmԥklԥ praktiki hesabat üsulu,
dinamik üsul, statik zondlama üsulu vԥ statik
yüklԥ sınaq üsulu. Bu üsulların hamısından
Xԥzԥr dԥnizi akvatoriyalarında hidrotexniki
qur÷uların
tikintisi
zamanı
istifadԥ
olunmuúdur, lakin material, vaxt vԥ vԥsait
sԥrfinԥ görԥ hesabat vԥ dinamik üsullar daha
173
Elmi srlr, 2008(24)
Neftqazlayih
74 kPa olduqda k = 0.
Belԥliklԥ, sınaqdan keçirilmiú svaylar
üçün qeyd olunan üsullarla aparılmıú
yükgötürmԥ
qabiliyyԥtlԥrinin
proqnoz
qiymԥtlԥrinin müqayisԥsinin nԥticԥlԥri cԥdvԥl
1-dԥ verilmiúdir. Cԥdvԥldԥ göstԥrilԥn birinci
ԥdԥd
svayların
hesabi
yükgötürmԥ
qabiliyyԥtlԥrinin
ölçülmüú
yükgötürmԥ
qabiliyyԥtlԥrinԥ nisbԥtlԥrinin orta qiymԥtidir. G
ilԥ iúarԥ olunmuú ikinci ԥdԥd isԥ orta kvadratik
fԥrqi göstԥrir.
Cԥdvԥl 1-dԥn göründüyü kimi, ɋɇɢɉ
üsulları (hԥp iki üsul) üzrԥ alınmıú proqnoz
qiymԥtlԥri svayların hԥqiqi yükgötürmԥ
qabiliyyԥtlԥrindԥn 30-40% fԥrqlԥnir. Bu
zaman cԥdvԥllԥrlԥ hesabat üsulu yükgötürmԥ
qabiliyyԥtini böyük ehtiyatla, dinamik üsul isԥ
son dԥrԥcԥ artıq qiymԥtlԥ proqnozlaúdırır.
Standart sapmanın G qiymԥtlԥrinin ɋɇɢɉ
üsulları üçün daha böyük olması isԥ problemin
qeyd edilԥn üsullarla hԥllinin mükԥmmԥl
olmadı÷ını vԥ ԥlavԥ tԥdqiqatların vacibliyini
göstԥrir. Nԥticԥ etibarilԥ aparılan analiz
mütԥxԥssislԥrin çoxsaylı müúahidԥlԥrdԥn sonra
intuitiv olaraq gԥldiklԥri qԥnaԥti bir daha
tԥsdiq edir.
cԥdvԥllԥrin kömԥyi ilԥ hesablama, yenԥ orada
verilmiú dinamik üsul, beynԥlxalq praktikada
geniú tԥtbiq olunan mԥhdud sürtünmԥ üsulu vԥ
ANø üsulu qԥbul edilmiúdir. Müԥyyԥnlik üçün
son iki üsulun mahiyyԥtini qısaca da olsa úԥrh
edԥk.
Mԥhdud sürtünmԥ üsulunda svayın
sürtünmԥdԥ
qrunta
görԥ
yükgötürmԥ
M
qabiliyyԥti
FS
FSM
f z AS
düsturu ilԥ tԥyin edilir.
f(z) – svay boyunca sԥthi
Burada
sürüúmԥ olub
f(z) = C(z), C(z) d 49 kPa
olduqda;
f(z)= 49kPa,
C(z)! 49 kPa
olduqda;
C(z) – qruntun sürüúmԥyԥ
möhkԥmliyidir;
A - svayın sԥthinin sahԥsi, m2.
ANø tԥrԥfindԥn tԥklif olunan üsulda
svayın yükgötürmԥ qabiliyyԥti FSA yenԥ dԥ
ԥvvԥlkinԥ oxúar FSA f z AS düsturu ilԥ
müԥyyԥn edilir.
Lakin burada
f(z) = k C(z);
k - yapıúma ԥmsalıdır; C(z)d 25 kPa
olduqda k=1.
C(z) 25 kPa-dan 74 kPa- a qԥdԥr artdıqda k
xԥtti olaraq 1,0-dan 0,5-ԥ qԥdԥr azalır. C(z)!
Cԥdvԥl 1
Proqnoz
Qrun- üsulları
tun növlԥri
ɋɇɢɉ cԥdvԥllԥri
üzrԥ
Dinamik üsul
(ɋɇɢɉ)
Mԥhdud
sürtünmԥ üsulu
Konsolidasiya
olmuú gillԥr
Bԥrk plastik gillԥr
0,726
G = 0,537
0,683
G = 0,410
0,917
G = 0,511
1,326
G = 0,487
1,421
G = 0,399
1,371
G = 0,364
1,116
G = 0,208
1,032
G = 0,197
0,964
G = 0,121
Baúqa qruntlar
174
ANø
üsulu
1,011
G = 0,218
0,991
G = 0,319
0,927
G = 0,284
Elmi srlr, 2008(24)
Neftqazlayih
Böyük dԥrinlikli svaylar üzԥrindԥ
uy÷un statik sınaqlar aparılmasa da, hԥlԥ keçԥn
ԥsrin
80-cı
illԥrinin
ԥvvԥlԥrindԥ
«Dԥnizneftqazlayihԥ»
DETLø-dԥ
böyük
dԥrinlikli dԥniz akvatoriyalarında hidrotexniki
qur÷uların tikintisi zԥrurԥtini nԥzԥrԥ alaraq
ɋɇɢɉ
üsullarında
müúahidԥ
olunan
çatıúmazlıqları vԥ yol verilԥn böyük xԥtaları
aradan qaldırmaq üçün o dövrdԥ heç dԥ xarici
analoqlarından elmi-texniki sԥviyyԥsinԥ görԥ
geri qalmayan elmi-metodik vԥ normativ baza
yaradılmıúdır [7-9]. Bu tԥdqiqatlar vurulma
svayların
yükgötürmԥ
qabiliyyԥtinin
hesabatında mövcud olan yuxarıda qeyd
olunmuú problemlԥri layihԥ-tikinti tԥlԥblԥrini
kifayԥt qԥdԥr tԥmin edԥ bilԥcԥk elmi-texniki
sԥviyyԥdԥ hԥll etmԥyԥ imkan verir. Belԥ ki,
ɋɇɢɉ normativ sԥnԥdindԥki [1] cԥdvԥllԥrdԥ
verilmiú qruntların konsistensiyaları
üzrԥ
hesabi müqavimԥtlԥri konsolidasiya olunma
dԥrԥcԥlԥri vԥ digԥr fiziki-mexaniki göstԥricilԥri
nԥzԥrԥ alınmaqla korrektԥ edilmiú, 35 m-dԥn
böyük dԥrinliklԥr üçün isԥ yuxarıda gԥtirilmiú
xarici hesabat üsullarının müddԥaları ɋɇɢɉ
üzrԥ hesabat metodikası ilԥ uzlaúdırılmıúdır
[9]. Tԥԥssüf ki, bu sԥnԥdin olmasına
baxmayaraq sonrakı iúlԥrdԥ ilkin müddԥaların
istifadԥsi yenidԥn tԥklif olunmuúdur [10].
Nԥticԥdԥ böyük dԥrinliklԥr üçün qruntun
müqavimԥt göstԥricilԥri böyük xԥta ilԥ
müԥyyԥn edilir. Bu vԥziyyԥti nԥzԥrԥ alaraq
böyük uzunluqlu svayların hesabatı zamanı
yükgötürmԥ
qabiliyyԥtinin
qiymԥtlԥndirilmԥsinin eyni zamanda hԥr iki
üsula ԥsasԥn aparılması tövsiyyԥ olunur.
Burada, ɋɇɢɉ sԥnԥdindԥ [1] nԥzԥrdԥ
tutulmayan böyük dԥrinliklԥr üçün (35 m-dԥn
çox) qruntun f 'i hesabi müqavimԥti olaraq
aúa÷ıdakılar tԥklif olunur:
f 'i = ks · f35 d 100 kPa,
Ks
­0.5 0.0143H , I L % 0.4, olduqda
°
®0.5 0.0125H ,0.4 d I L d I L d 0.5, olduqda
°0.65 0.01H , I
0.5, olduqda
L
¯
burada, IL – qruntun konsistensiyası, H dԥniz dibi sԥviyyԥsindԥn qruntun orta
yerlԥúmԥ dԥrinliyidir, m.
Bu üsulla qruntun hesabi müqavimԥti
tԥyin edilԥrkԥn böyük uzunluqlu svaylar
üzԥrindԥ xarici tԥdqiqatçılar tԥrԥfindԥn
aparılmıú statik sınaqların nԥticԥlԥri nԥzԥrԥ
alınmıúdır.
Vurulma
svayların
yükgötürmԥ
qabiliyyԥtinԥ vurulma prosesinin nԥticԥlԥrinԥ
ԥsasԥn nԥzarԥt vԥ operativ qiymԥtlԥndirmԥ
üsulu kimi dinamik üsul zԥrbԥ ilԥ qrunta
oturdulan svay fundamentlԥri üçün keçԥn ԥsrin
30-cu illԥrindԥn istifadԥ olunur. Keçmiú SSRø
mԥkanında bu üsul ilk dԥfԥ N.M.Qersevanov
tԥrԥfindԥn iúlԥnԥrԥk normativ sԥnԥd kimi qԥbul
olunmuú vԥ hal-hazırda qüvvԥdԥ olan [1]
ɋɇɢɉ–dԥ dԥ öz ԥksini tapmıúdır. (18) vԥ (19)
düsturları. Bu üsul iúlԥndiyi dövrdԥ ԥsasԥn
kiçik uzunluqlu svay fundamentlԥri geniú
istifadԥ olundu÷undan düsturun alınmasında
svayvuran çԥkic vԥ svay mütlԥq bԥrk cisim
kimi qԥbul edilԥrԥk onların qarúılıqlı
zԥrbԥsindԥn svaya verilԥn enerjinin balans
tԥnliyindԥn istifadԥ olunaraq [1] –dԥ verilmiú
düsturlar alınmıúdır. Üsulun tԥtbiqi svayvurma
zamanı svayın elastiki vԥ qalıq rԥddinin
ölçülmԥsini tԥlԥb edir. Xԥzԥr dԥnizinin kiçik
dԥrinlikli akvatoriyalarında ilkin tikinti iúlԥri
zamanı istifadԥ olunan nisbԥtԥn qısa (10-15 m)
svayların vurulmasında N.M.Qersevanov
düsturları [1] özünü do÷rultsa da, nisbԥtԥn
böyük uzunluqlu svayların vurulmasında bu
üsulun tԥtbiqi yükgötürmԥ qabiliyyԥtinin
hesabatında 1,5-2,0 dԥfԥ hԥqiqi qiymԥtdԥn
böyük xԥta verir. Dԥniz akvatoriyalarında
vurulan svayların vurulma dԥrinliyinin layihԥ
qiymԥtinԥ nԥzarԥt mexaniki vԥ kapyor
çԥkiclԥri üçün mԥhz bu üsulun nԥticԥlԥrinԥ
görԥ (10 zԥrbԥdԥn 15 mm rԥdd) aparıldı÷ından
üsulun yoxlanılması vԥ tԥshih edilmԥsi üçün
Neft Daúları (Depo meydançası) vԥ «Qum
adası» NQÇø ԥrazisindԥ (450 saylı meydança)
7 ԥdԥd svay üzԥrindԥ statik vԥ dinamik
sınaqlar aparılmıúdır. Çԥkic-svay-qrunt sistemi
haqqında mԥlumat vԥ sınaqların nԥticԥlԥri
cԥdvԥl 2- dԥ verilmiúdir.
burada, f35 - qruntun 35 m dԥrinlikdԥ ɋɇɢɉ
üzrԥ hesabi müqavimԥti, kPa;
ks - ԥmsal olub 35 m dԥrinlikdԥn aúa÷ıda
yerlԥúmiú süxurların xassԥlԥrindԥn
asılı olaraq aúa÷ıdakı kimi tԥyin olunur:
175
Elmi srlr, 2008(24)
Neftqazlayih
Cԥdvԥldԥn göründüyü kimi, ɋɇɢɉ
cԥdvԥllԥri
ԥsasında
hesablanmıú
sınaq
svaylarının yükgötürmԥ qabiliyyԥti statik
sınaqların nԥticԥlԥrindԥn 7-16% kiçik ,
dinamik üsulla hesabat isԥ 19-48% böyük
nԥticԥlԥr verir. Eyni zamanda statik vԥ
dinamik
sınaqların
yerinԥ
yetirilmԥsi
prosesindԥ aparılan müúahidԥlԥr zamanı nԥzԥri
üsullarda nԥzԥrԥ alınmayan bԥzi faktlar aúkar
olmuúdur. Mԥlum olmuúdur ki,
- kiçik uzunluqlu ( 30 m) svayların
(‡377x11, 426x11) daxili tıxacları
-
-
vurulma
prosesinin
sonuna
qԥdԥr,
müԥyyԥn qԥdԥr kiplԥúsԥ dԥ, artmaqda
davam edir, yԥni vurulma zamanı svaylar
aúa÷ı ucları ba÷lı kimi iúlԥmir;
normativ rԥddԥ qԥdԥr vurulmuú svayların
(‡377 x 11; 426 x 11) aúa÷ı ucları statik
yüklԥmԥ zamanı bütöv iúlԥyir;
vurulma zamanı svayların qruntda hԥrԥkԥti
düzxԥtli
olmayıb
vintvaridir.
Cԥdvԥl 2
s.s
Svayların ölçülԥri
Çԥkicin göstԥricilԥri
En Ümu- Vurulkԥsik, mi
ma
‡ mm uzun- dԥrinlilu÷u, yi, m
m
Ümu- Qaldırıl- Sonda
mi
ma
alınan
kütlԥ- hündür- rԥdd,
mm
si, lüyü, m
t
1
377x11 24,3
6
2,5
1,8-2,0 1,5
2
426x11 25,0
6
2,5
s
s 1,5
3
377x11 27,4
8,2
2,5
s
s 1,5
4
377x12 27,0
12,25
2,4
2,0
2,0
5
377x12 27,0
11,5
2,4
2,0
2,5
6
377x11 25,0
8,0
2,4
2,0
2,6
7
426x12 23,0
7,0
2,4
2,0
2,5
176
Sınaqların nԥticԥsi
Qruntun
Svayın ɋɇɢɉ Dinamik
tԥsviri
statik
üzrԥ
üsulla
hԥddi
statik
statik
müqamüqamüqavivimԥti,
vimԥt
mԥtԥ
kN
nisbԥtԥn nisbԥtԥn
0,84
1,25-1,34 1-ci tԥbԥqԥ:
510
qalınlı÷ı 1 m
0,89
1,31-1,46 olan balıq560
qula÷ı qarıúıq
918
0,85
1,29-1,41 qum
tԥbԥqԥsi,
2-ci tԥbԥqԥ:
qalınlı÷ı 20
m olan narın
boz qum vԥ
qonur
qumdaúı
920
0,90
1,24-1,43 qarıúıq bԥrk
gil
840
0,93
1,19-1,36
Bԥrk plastik
895
0,89
1,27-1,39 boz gil
J
=
45
800
0,86
1,34-1,48 kN/m2
M = 170
I = 0,28
Elmi srlr, 2008(24)
Neftqazlayih
Sınaqların nԥticԥlԥri ԥsasında dinamik
hesabat
düsturlarının
parametr-lԥrinin
dԥqiqlԥúdirilmԥsi üçün ԥdԥdi hesablamalar
apararaq
müԥyyԥn
edilmiúdir
ki,
N.M.Qersevanov
düsturlarının
mexaniki
çԥkiclԥ vurulmuú svaylara tԥtbiqi zamanı ԥn
böyük qeyri-müԥyyԥnlik enerjinin ötürülmԥsi
ԥmsalının seçilmԥsi ilԥ ba÷lıdır. Statik vԥ
dinamik sınaqların nԥticԥlԥrinin müqayisԥsi
ԥsasında mexaniki çԥkiclԥ vurulmuú svaylar
üçün enerjinin ötürülmԥsi ԥmsalının 55y60
qiymԥtlԥrinin daha real
nԥticԥlԥr verdiyi
müԥyyԥn edilmiúdir. Müԥyyԥn edilmiúdir ki,
enerjinin ötürülmԥsi ԥmsalı svayın zԥrbԥ
vurulan ucunun vԥziyyԥtinin, çԥkicin qalxma
hündürlüyünün, svayın çevikliyinin
vԥ
qruntun elastiki xassԥlԥrinin dԥyiúmԥsinԥ son
dԥrԥcԥ hԥssasdır. Bu isԥ onu göstԥrir ki, artıq
böyük uzunluqlu svaylar üçün (uzunlu÷u 1520 m-dԥn çox) N.M.Qersevanov düsturları
özünü do÷rultmur, yԥni zԥrbԥ zamanı belԥ
uzunluqlu svayların hԥrԥkԥtinԥ mütlԥq bԥrk
cismin hԥrԥkԥti kimi baxılması fԥrziyyԥsi artıq
özünü do÷rultmur, vurulma prosesindԥ çԥkicsvay-qrunt sisteminin gԥrginlikdeformasiya
vԥziyyԥtinin dal÷a tԥbiԥti vԥ qruntun özlüelastiki-plastiki xüsusiyyԥtlԥri özünü daha
qabarıq göstԥrir. Ona görԥ dԥ N.M.Qersevanov
düsturlarında qԥbul edilmiú elastiki rԥdd,
enerjinin ötürülmԥsi ԥmsalı kimi parametrlԥr
artıq uzun svaylar üçün sabit olmayıb dԥyiúir.
Dinamik üsulun svayların vurulması
zamanı
çԥkic-svay sisteminin gԥrginlikdeformasiya
vԥziyyԥtinin
qiymԥtlԥndirilmԥsindԥ, zԥrbԥdԥn yarana bilԥcԥk sistemin
izafi yüklԥnmԥsi vԥ mümkün sınma hallarının
qarúısının alınmasında xüsusi ԥvԥzolunmaz
ԥhԥmiyyԥtini nԥzԥrԥ alaraq dԥnizin böyük
dԥrinlikli akvatoriyalarında vurulan böyük
uzunluqlu svayların yükgötürmԥ qabiliyyԥtinin
proqnozu vԥ vurulma prosesinin müxtԥlif
mԥrhԥlԥlԥrindԥ çԥkic-svay sisteminԥ nԥzarԥt
üçün
«Dԥnizneftqazlayihԥ»
DETLø-dԥ
vurulma
zamanı
sistemdԥ
zԥrbԥnin
yayılmasının dinamikasını nԥzԥrԥ almaqla yeni
dinamik proqnoz üsulu iúlԥnmiúdir. Üsul
nԥzԥri cԥhԥtdԥn çԥkic-svay-qrunt sistemindԥ
qüvvԥlԥrin yayılması prosesinin birölçülü
dinamika mԥsԥlԥsinin ԥdԥdi üsullarla (sonlu
elementlԥr üsulu) hԥllinԥ ԥsaslanmıúdır. Svaya
birölçülü çubuq kimi baxsaq, zԥrbԥnin
yayılması prosesini ümumi halda
w2 u
F (u, x, t )
wt 2
kimi ifadԥ etmԥk olar. Burada
u = u (x, t) – svayın en kԥsiyinin
yerdԥyiúmԥsi, m;
t = zaman, san;
F – qruntun özlü-elastiki-plastiki
müqavimԥti nԥzԥrԥ alınmaqla svayın en
kԥsiyindԥ yaranan gԥrginlikli vԥziyyԥti ifadԥ
edԥn inteqro-differensial operatordur.
Qruntun fiziki-mexaniki xassԥlԥrinin
riyazi
modelinin
yaratdı÷ı
analitik
mürԥkkԥbliyi aradan qaldırmaq üçün bu tԥnlik
ԥvԥzinԥ çԥkic- svay- qrunt sistemi bir-biri ilԥ
xarakterik ԥlaqԥlԥrԥ (elastiki, plastiki, özlü)
malik ayrı-ayrı elementlԥrlԥ ԥvԥzlԥnir (úԥk.1).
Svaya qruntun göstԥrdiyi müqavimԥt diaqramı
ümumi halda elastiki-plastiki xarakterli olsa da
(úԥk.2), zԥrbԥ prosesindԥ özünü zԥif büruzԥ
verԥn özlülüyü dԥ nԥzԥrԥ almaq mümkün olur.
Nԥticԥdԥ tԥnliyin hԥlli ardıcıl hesablanan
aúa÷ıdakı tԥnliklԥrԥ gԥtirilir:
Svay elementlԥrinin yerdԥyiúmԥsi üçün
ui.t = ui.t-1 + 't vi,t-1 ;
svay elementlԥri arasında yaranan elastiki
qüvvԥlԥr üçün Fi,t = ki(ui,t – ui-1,t) ;
svay elementlԥrinin plastiki yerdԥyiúmԥsi üçün
U i0,t
­ui ,t Qi ui ,t Qi % ui0,t 1 , olduqda
°° 0
ui ,t Qi t ui0,t 1 Qi , olduqda
®ui ,t 1
° 0
0
0
°¯ui ,t Qi ui ,t Qi ui ,t 1 , olduqda
elementlԥrin sürԥtlԥri üçün
't
mi
elementlԥrԥ qruntun müqavimԥti üçün
Ri.t = (ui,t - u 0i ,t ) · Pi ·{1+(&i vi,t-1)μ
vi,t = vi,t-1 + (Fi-1,t - Fi,t – Ri,t) ǜ
sign[(ui - u 0i ) vi,]}
Burada
ui,t -i-ci elementin t anında ümumi
yerdԥyiúmԥsi, m;
u 0i ,t i-ci elementin t anında plastik
yerdԥyiúmԥsi, m;
vi, t – i-ci elementin t anında sürԥti, m/san.
177
Elmi srlr, 2008(24)
Neftqazlayih
çԥkic
prokladka
baúlıq
grunt
svayalar
ùԥk. 1 Svayın sonlu elementlԥrԥ bölünmԥsi sxemi
178
Elmi srlr, 2008(24)
Neftqazlayih
kN,
;
<
,
ùԥk. 2 Svayın vurulması prosesindԥ müqavimԥtin svay-qrunt sisteminin yerdԥyiúmԥsindԥn
asılılıq diaqramı
Ri.t - svay elementlԥrinԥ qruntun müqavimԥti,
kN;
Pi - qruntun elastiki deformasiya hԥddi
daxilindԥ svay elementinԥ göstԥrdiyi
xarici sürtünmԥ sԥrtliyi, kN/cm;
&i - qruntun özlülük ԥmsalı olub svayın yan
sԥthi müqavimԥti üçün 0,001y0,004
san/cm, uzununa müqavimԥt üçün 0,005 y
0,01 san/cm qԥbul edilmiúdir. Qeyd etmԥk
lazımdır ki, & vԥ Qi parametrlԥrinin göstԥrilԥn
intervallarda qiymԥtlԥrinin seçilmԥsi qruntun
sıxlı÷ı nԥzԥrԥ alınmaqla aparılmalıdır. Bu
zaman sıxlı÷ın artması ilԥ (gillԥr üçün
Fi,t - i-ci elementԥ tԥsir edԥn daxili qüvvԥ, kN;
ki - elementlԥrin uzununa sԥrtliyi, kN/cm;
mi - elementlԥrin kütlԥsi, t;
't- zԥrbԥ dal÷asının elementi keçmԥ müddԥti,
san. olub
m 1
't ' min i 2
kimi seçilir;
ki
Qi – i-ci svay elementinԥ tԥsir edԥn qruntun
elastiki deformasiya hԥddi.
Qruntların ԥksԥriyyԥti üçün Qi 0,1y0,4
cm intervalında dԥyiúir;
179
Elmi srlr, 2008(24)
Neftqazlayih
, konsistensiyanın azalması ilԥ) bu parametrlԥrin
qiymԥtlԥri dԥ artır;
P
- qruntun özlülük dԥrԥcԥsidir, 0,3y0,5
intervalında dԥyiúir.
Mԥsԥlԥnin baúlan÷ıc úԥrtlԥri olaraq zԥrbԥ
anındakı ilkin vԥziyyԥt qԥbul edilir;
ui.0 = u 0i ,0 = 0, Fi,0 = 0
vi.0 = 0
svay baúlı÷ı vԥ svay
elementlԥri üçün;
vi.0 = v
- çԥkicin zԥrbԥ hissԥsi
üçün.
Belԥliklԥ, birölçülü dal÷a nԥzԥriyyԥsinin
kömԥyi ilԥ böyük uzunluqlu svayların
vurulması prosesinin analizi, çԥkicin vԥ svayın
vurulma prosesinin istԥnilԥn mԥrhԥlԥsindԥ
gԥrginlikli-deformasiya
vԥziyyԥtinin
qiymԥtlԥndirilmԥsi, svayın ümumi yükgötürmԥ
qabiliyyԥtinin böyük dԥqiqliklԥ müԥyyԥn
edilmԥsi üçün ԥlveriúli elmi-metodik baza
yaradılmıúdır. Keçmiú SSRø mԥkanında bu
«Dԥnizneftqazlayihԥ»
DETLø
tԥrԥfindԥn
iúlԥnmiú svayların yükgötürmԥ qabiliyyԥtinin
proqnozu üçün ԥn mükԥmmԥl dinamik üsul
idi. Üsul üzrԥ hesabat müvafiq proqram
ԥsasında
avtomatlaúdırılmıúdır.
Hesabat
nԥticԥsindԥ
seçilmiú
çԥkic
vԥ
svay
konstruksiyası üçün svayın qrunta görԥ
müqavi-mԥtinin onun vahid uzunlu÷unun
vurulmasına sԥrf olunmuú zԥrbԥlԥr sayından
asılılıq qrafiki müԥyyԥn edilir (úԥk.3). Üsul
müvafiq normativ sԥnԥdlԥr sԥviyyԥsindԥ tԥtbiq
olunmuúdur [9, 11, 12].
øúlԥnmiú dinamik üsulun proqnoz imkanları
qeyd edilԥnlԥrlԥ mԥhdudlaúmır. Belԥ ki,
mԥsԥlԥnin baúlan÷ıc úԥrtlԥrini müvafiq úԥkildԥ
vermԥklԥ üsulun kömԥyi ilԥ svayların
yükgötürmԥ qabiliyyԥtinin proqnozunu hԥtta
qruntun fiziki-mexaniki xassԥlԥrinin mԥlum
olmadı÷ı hallarda da aparmaq olar. Bu zaman
svayın gövdԥsi zond rolunu oynayaraq
vurulma zamanı keçdiyi qrunt tԥbԥqԥsinin hԥr
vahid uzunlu÷unun ümumi müqavimԥtini
qiymԥtlԥndirmԥyԥ imkan verir.
ùübhԥsiz ki, üsulun nԥzԥri ԥsaslarına
daxil olan bir sıra parametrlԥr müxtԥlif qrunt
növlԥri üçün dԥqiqlԥúdirilmԥlidir. Bu mԥqsԥdlԥ
xüsusi laboratoriya tԥcrübԥlԥri vԥ naturada
sınaqların aparılması tԥlԥb olunur.
,
ùԥk.3.
Svayın grunta görԥ yükgötürmԥ
qabiliyyԥtinin çԥkicin zԥrbԥlԥri sayından
asılılıq qrafiki
Nԥticԥ.
Dԥniz
akvatoriyalarında
svay
fundamentlԥrinin
layihԥlԥndiril-mԥsi
vԥ
tikilmԥsi praktikası lap ilk vaxtlardan bu
mԥqsԥdlԥ istifadԥ olunan normativ bazanın
yararsızlı÷ını göstԥrdi. Bu ԥsasԥn dԥniz
úԥraitindԥ svayların tikintisi texnologiyasının
fԥrqliliyi vԥ hesablama üsullarının elmi
ԥsaslarının qeyri-mükԥmmԥl olması ilԥ ba÷lı
olmuúdur.
Çatıúmazlıqlar
ԥsasԥn
aúa÷ıdakılardan ibarԥtdir:
- kombinԥ edilmiú qazma-tökmԥ svayların
qrunta
görԥ
faktiki
yükgötürmԥ
qabiliyyԥtinin hesablama üsullarına görԥ
alınmıú qiymԥtlԥrdԥn ciddi böyük olması;
kombinԥ edilmiú qazma-tökmԥ svayların
qrunta görԥ yükgötürmԥ qabiliyyԥtinin
ilkin hesabat üsulunda elmi ԥsasların
hԥqiqi vԥziyyԥti düzgün ԥks etdirmԥmԥsi;
- ɋɇɢɉ sԥnԥdi üzrԥ qruntun müqavimԥtinin
cԥdvԥllԥr
üzrԥ
qiymԥtlԥndirilmԥsinin
böyük xԥtalara sԥbԥb olması;
- ɋɇɢɉ sԥnԥdi üzrԥ 35 m-dԥn böyük
dԥrinliklԥr üçün qruntun müqavimԥtini
tԥyin etmԥyin mümkün olmaması;
- ɋɇɢɉ üzrԥ dinamik üsulla kiçik uzunluqlu
svayların vurulmanın nԥticԥlԥrinԥ görԥ
yükgötürmԥ qabiliyyԥtinin qiymԥtlԥndrilmԥsi zamanı yolverilmԥz
xԥtaların
alınması;
- böyük uzunluqlu svayların yükgötürmԥ
qabiliyyԥtlԥrinin qiymԥtlԥndirilmԥsi üçün
metodik vԥ normativ bazanın olmaması.
Çoxsaylı nԥzԥri vԥ eksperimental
180
Elmi srlr, 2008(24)
Neftqazlayih
ɧɟɫɭɳɟɣ ɫɩɨɫɨɛɧɨɫɬɢ ɛɭɪɨɡɚɥɢɜɧɵɯ
ɫɜɚɣ. //Ɇɚɬɟɪɢɚɥɵ ȼɫɟɫɨɸɡɧɨɣ ɤɨɧɮɟɪɟɧɰɢɢ. ɩɨ ɫɬɪɨɢɬɟɥɶɧɨɣ ɦɟɯɚɧɢɤɟ.
Ɋɢɝɚ: ȼɇɂɂɦɨɪɝɟɨ, 1980. ɬ.1. C.37-43.
6. Ⱥɯɦɟɞɨɜ
ə.ɗ.,
Ʉɚɫɭɦɨɜ
Ɋ.Ⱥ.,
ɒɧɟɣɞɟɪɨɜ Ʌ.Ɇ. Ɉɩɬɢɦɢɡɚɰɢɹ ɪɚɫɱɟɬɚ
ɫɜɚɣɧɵɯ ɨɩɨɪ. Ɇɚɬɟɪɢɚɥɵ ɤɨɧɮɟɪɟɧɰɢɢ ɩɨ ɨɩɬɢɦɢɡɚɰɢɢ ɢ ɧɚɞɟɠɧɨɫɬɢ,
ȼɢɥɶɧɸɫ: ȼɢɥɶɧɸɫɤɢɣ ɭɧɢɜɟɪɫɢɬɟɬ,
1979. C.118-121.
7.
Ⱥɯɦɟɞɨɜ ə.ɗ. Ɇɟɬɨɞɢɤɚ ɨɩɪɟɞɟɥɟɧɢɹ
ɧɟɫɭɳɭɟɣ ɫɩɨɫɨɛɧɨɫɬɢ ɫɜɚɢ ɛɨɥɶɲɨɣ
ɞɥɢɧɵ. ɋɌɈ 16-10-82. Ȼɚɤɭ, 1982. 26 ɫ.
8. ȼɋɇ
51-3-85.
ɉɪɨɟɤɬɢɪɨɜɚɧɢɟ
ɦɨɪɫɤɢɯ ɫɬɚɰɢɨɧɚɪɧɵɯ ɩɥɚɬɮɨɪɦ.
Ȼɚɤɭ, 1983. 23 ɫ.
9. Ⱥɯɦɟɞɨɜ ə.ɗ., ɒɧɟɣɞɟɪɨɜ Ʌ.Ɇ. ɢ ɞɪ.
Ɏɭɧɞɚɦɟɧɬɵ
ɫɜɚɣɧɵɟ.
Ɇɟɬɨɞɢɤɚ
ɪɚɫɱɟɬɚ ɫɜɚɣ ɛɨɥɶɲɨɣ ɞɥɢɧɵ. ɊȾ 5101-05-84. Ɇ.: Ɇɢɧɝɚɡɩɪɨɦ, 1985. 37 ɫ.
10. Ƚɚɞɠɢɟɜ Ɏ.Ɇ., Ƚɚɞɠɢɟɜ Ɇ.ɂ. Ɋɚɫɱɟɬ
ɧɟɫɭɳɟɣ
ɫɩɨɫɨɛɧɨɫɬɢ
ɫɜɚɣɧɵɯ
ɮɭɧɞɚɦɟɧɬɨɜ
Ɇɋɉ
ɜ
ɫɜɹɡɧɵɯ
(ɝɥɢɧɢɫɬɵɯ) ɝɪɭɧɬɚɯ //Ⱥɡɟɪɛɚɣɞɠɚɧcɤɨɟ ɧɟɮɬɹɧɨɟ ɯɨɡɹɣɫɬɜɨ. 1995, ʋ5-6.
C.54-59.
11. Ⱥɯɦɟɞɨɜ ə.ɗ. Ⱥɧɚɥɢɡ ɩɪɨɰɟɫɫɚ
ɡɚɛɢɜɤɢ ɫɜɚɢ ɤɚɤ ɞɢɧɚɦɢɱɟɫɤɢɣ ɦɟɬɨɞ
ɞɢɚɝɧɨɫɬɢɤɢ ɟɟ ɧɟɫɭɳɟɣ ɫɩɨɫɨɛɧɨɫɬɢ.
//Ɇɚɬɟɪɢɚɥɵ ɧɚɭɱ. ɬɟɯ. ɤɨɧɮ. «ɉɪɨɛɥɟɦɵ ɩɪɨɟɤɬɢɪɨɜɚɧɢɹ ȽɆɋɉ» Ȼɚɤɭ,
1990. C.217-220.
12. SøN 0136002-57-98. Dԥniz stasionar
platformaların layihԥlԥndirilmԥsi. Bakı,
1998. 179 s.
tԥdqiqatların nԥticԥsi olaraq «Dԥnizneftqazlayihԥ» DETLø-dԥ svay fundamentlԥrinin
yükgötürmԥ qabiliyyԥtlԥrinin qiymԥtlԥndirilmԥsi üzrԥ metodik normativ bazada qeyd
olunan boúluqlar aradan qaldırılmıú, bu
nԥticԥlԥrin bir neçԥsi normativ sԥnԥd
hüququndadır. Bu iúlԥr sırasında ԥsas elmitexniki yeniliklԥr aúa÷ıdakılardır:
- qazma-tökmԥ üsulu ilԥ hazırlanmıú kombinԥ
edilmiú
svayların
yükgötürmԥ
qabiliyyԥtinin
hesabatında
sement
mԥhlulunun qrunta tԥzyiqinin qiymԥt vԥ
istiqamԥtcԥ sement daúı üçün dԥ
saxlanılması fԥrziyyԥsinin fiziki cԥhԥtdԥn
düzgün
olmamasının
göstԥrilmԥsi
(eksperimental üsulla) vԥ belԥ svayların
böyük
yükgötürmԥ
qabiliyyԥtinin
sԥbԥblԥrinin
svayın
hazırlanma
texnologiyasında olmasının isbatı;
- böyük uzunluqlu svaylar üçün 35 m-dԥn
böyük dԥrinliklԥrdԥ süxürların müqavimԥtinin qiymԥtlԥndirilmԥsi üsulu;
- kiçik uzunluqlu vurulma svayların
yükgötürmԥ qabiliyyԥtlԥrinin dinamik
üsulla
qiymԥtlԥndirilmԥsindԥ
istifadԥ
olunan (ɋɇɢɉ) düsturların statik vԥ
dinamik sınaqlar nԥticԥsindԥ tԥshihi;
böyük uzunluqlu vurulma svaylar üçün
dinamik üsulun iúlԥnmԥsi.
dbiyyat
1. ɋɇɢɉ 02.03-85, ɋɜɚɣɧɵɟ ɮɭɧɞɚɦɟɧɬɵ. Ɇ.: Ƚɨɫɫɬɪɨɣ, 1986. 28 c.
2. Ⱥɯɦɟɞɨɜ ə.ɗ. ɇɟɫɭɳɚɹ ɫɩɨɫɨɛɧɨɫɬɶ
ɤɨɦɛɢɧɢɪɨɜɚɧɧɵɯ ɛɭɪɨɡɚɥɢɜɧɵɯ ɫɜɚɣ
ɢ ɦɟɬɨɞɢɤɚ ɟɟ ɪɚɫɱɟɬɚ //ɋɛɨɪɧɢɤ
ɧɚɭɱɧɵɯ
ɬɪɭɞɨɜ
«Ɉɛɭɫɬɪɨɣɫɬɜɨ
ɦɨɪɫɤɢɯ ɦɟɫɬɨɪɨɠɞɟɧɢɣ ɧɟɮɬɢ ɢ
ɝɚɡɚ». Ɋɢɝɚ: ȼɇɂɂɦɨɪɝɟɨ, 1988. C.5358
3. Ⱦɚɥɦɚɬɨɜ Ȼ.ɂ. Ɇɟɯɚɧɢɤɚ ɝɪɭɧɬɨɜ,
ɨɫɧɨɜɚɧɢɹ
ɢ
ɮɭɧɞɚɦɟɧɬɵ.
Ʌ.:
ɋɬɪɨɣɢɡɞɚɬ, 1988. 416 ɫ.
4. Ⱥɯɦɟɞɨɜ ə.ɗ. ɒɧɟɣɞɟɪɨɜ Ʌ.Ɇ.
ɗɤɫɩɟɪɢɦɟɧɬɚɥɶɧɵɟ
ɢɫɫɥɟɞɨɜɚɧɢɹ
ɜɡɚɢɦɨɞɟɣɫɬɜɢɹ ɫɬɜɨɥɚ ɛɭɪɨɡɚɥɢɜɧɵɯ
ɫɜɚɣ ɫ ɝɪɭɧɬɨɜɵɦ ɨɫɧɨɜɚɧɢɟɦ.
Ɇɚɬɟɪɢɚɥɵ ɜɫɟɫɨɸɡɧɨɝɨ ɫɨɜɟɳɚɧɢɹ.
Ɇ.: Ƚɨɫɫɬɪɨɣ, 1987. ɋ.122-128.
5. Ⱥɯɦɟɞɨɜ ə.ɗ. Ɉɛ ɨɞɧɨɦ ɦɟɬɨɞɟ ɨɰɟɧɤɢ
7"!W+ <!W+
<"'% "p +*j +<"+"'"+!
+$ 1*%!"
Ɏ.Ⱥ.Ɇɚɦɟɞɨɜ, ə.ɗ.Ⱥɯɦɟɞɨɜ,
Ɇ.Ɂ.Ɇɭɫɬɚɮɚɟɜɚ
1!
ɒɢɪɨɤɨɟ ɩɪɢɦɟɧɟɧɢɟ ɫɜɚɣɧɵɯ
ɮɭɧɞɚɦɟɧɬɨɜ ɩɪɢ ɨɛɭɫɬɪɨɣɫɬɜɟ ɦɨɪɫɤɢɯ
ɧɟɮɬɟɝɚɡɨɜɵɯ ɦɟɫɬɨɪɨɠɞɟɧɢɣ ɜɵɹɜɢɥɨ
ɧɟɫɨɫɬɨɹɬɟɥɶɧɨɫɬɶ ɨɬɟɱɟɫɬɜɟɧɧɨɣ ɧɚɭɱɧɨɦɟɬɨɞɢɱɟɫɤɨɣ ɢ ɧɨɪɦɚɬɢɜɧɨɣ ɛɚɡɵ ɪɚɫɱɟɬɚ
ɢɯ ɧɟɫɭɳɟɣ ɫɩɨɫɨɛɧɨɫɬɢ ɩɨ ɝɪɭɧɬɭ.
181
Elmi srlr, 2008(24)
Neftqazlayih
ɉɪɨɧɚɥɢɡɢɪɨɜɚɧɵ ɨɫɧɨɜɧɵɟ ɩɪɢɱɢɧɵ ɭɤɚɡɚɧɧɵɯ ɧɟɞɨɫɬɚɬɤɨɜ, ɪɚɡɪɚɛɨɬɚɧɵ
ɫɨɨɬɜɟɬɫɬɜɭɸɳɢɟ
ɧɚɭɱɧɨ-ɦɟɬɨɞɢɱɟɫɤɢɟ
ɨɫɧɨɜɵ ɧɨɜɵɯ ɦɟɬɨɞɨɜ ɪɚɫɱɟɬɚ ɧɟɫɭɳɟɣ
ɫɩɨɫɨɛɧɨɫɬɢ ɫɜɚɣɧɵɯ ɮɭɧɞɚɦɟɧɬɨɜ.
ɍɱɢɬɵɜɚɹ ɛɨɥɶɲɭɸ ɪɚɫɩɪɨɫɬɪɚɧɟɧɧɨɫɬɶ ɛɭɪɨ-ɡɚɥɢɜɧɵɯ ɢ ɡɚɛɢɜɧɵɯ ɫɜɚɣ ɜ
ɩɪɟɞɫɬɚɜɥɟɧɧɨɣ
ɪɚɛɨɬɟ
ɪɚɫɫɦɨɬɪɟɧɵ
ɨɫɧɨɜɧɵɟ ɧɟɞɨɫɬɚɬɤɢ ɢ ɩɪɨɛɟɥɵ ɧɚɭɱɧɨɦɟɬɨɞɢɱɟɫɤɨɣ ɢ ɧɨɪɦɚɬɢɜɧɨɣ ɛɚɡɵ ɞɥɹ ɢɯ
ɪɚɫɱɟɬɚ.
ɉɨɤɚɡɚɧɨ ɱɬɨ:
ɞɥɹ ɤɨɦɛɢɧɢɪɨɜɚɧɧɨɣ ɛɭɪɨ-ɡɚɥɢɜɧɨɣ
ɫɜɚɢ ɦɟɬɨɞ ɨɰɟɧɤɢ ɧɟɫɭɳɟɣ ɫɩɨɫɨɛɧɨɫɬɢ ɩɨ
ɝɪɭɧɬɭ ɨɫɧɨɜɚɧ ɧɚ ɧɟɜɟɪɧɨɦ ɩɪɟɞɩɨɥɨɠɟɧɢɢ ɨ ɫɨɯɪɚɧɟɧɢɢ ɝɢɞɪɨɫɬɚɬɢɱɟɫɤɨɝɨ
ɞɚɜɥɟɧɢɹ ɰɟɦɟɧɬɧɨɝɨ ɪɚɫɬɜɨɪɚ ɧɚ ɫɬɟɧɤɢ
ɥɢɞɟɪɧɨɣ ɫɤɜɚɠɢɧɵ ɢ ɩɨɫɥɟ ɡɚɬɜɟɪɞɟɧɢɹ
ɰɟɦɟɧɬɧɨɝɨ ɪɚɫɬɜɨɪɚ, ɱɬɨ ɩɪɢɜɨɞɢɬ ɤ
ɥɨɠɧɵɦ ɪɟɡɭɥɶɬɚɬɚɦ;
- ɞɥɹ ɡɚɛɢɜɧɵɯ ɦɟɬɚɥɥɢɱɟɫɤɢɯ ɫɜɚɣ ɨɰɟɧɤɚ
ɧɟɫɭɳɟɣ ɫɩɨɫɨɛɧɨɫɬɢ ɩɨ ɬɚɛɥɢɰɚɦ ɋɇɢɉ
ɧɟ ɫɨɨɬɜɟɬɫɬɜɭɟɬ ɞɟɣɫɬɜɢɬɟɥɶɧɨɫɬɢ ɢ
ɩɪɢɜɨɞɢɬ ɤ ɛɨɥɶɲɢɦ ɩɨɝɪɟɲɧɨɫɬɹɦ, ɚ ɞɥɹ
ɝɥɭɛɢɧ ɛɨɥɟɟ 35 ɦ ɜɨɜɫɟ ɧɟɜɨɡɦɨɠɧɚ;
ɞɢɧɚɦɢɱɟɫɤɢɣ
ɦɟɬɨɞ
(ɋɇɢɉ)
ɩɪɨɝɧɨɡɢɪɨɜɚɧɢɹ ɧɟɫɭɳɟɣ ɫɩɨɫɨɛɧɨɫɬɢ
ɡɚɛɢɜɧɵɯ ɫɜɚɣ ɧɟɛɨɥɶɲɨɣ
ɞɥɢɧɵ ɩɨ
ɩɚɪɚɦɟɬɪɚɦ ɡɚɛɢɜɤɢ ɞɥɹ ɝɪɭɧɬɨɜ ɦɨɪɫɤɢɯ
ɚɤɜɚɬɨɪɢɣ ɫ ɩɪɢɦɟɧɟɧɢɟɦ ɦɟɯɚɧɢɱɟɫɤɢɯ ɢ
ɤɨɩɪɨɜɵɯ ɦɨɥɨɬɨɜ ɞɚɟɬ ɪɟɡɭɥɶɬɚɬɵ ɫ
ɧɟɞɨɩɭɫɬɢɦɵɦɢ
ɩɨɝɪɟɲɧɨɫɬɹɦɢ, ɚ ɞɥɹ
ɞɥɢɧɧɵɯ ɫɜɚɣ ɞɚɧɧɵɣ ɦɟɬɨɞ ɢ ɜɨɜɫɟ
ɧɟɩɪɢɦɟɧɢɦ.
Theoretical and practical problems
of piles foundation lod-bearing
capacity estimation
F.A.Mamedov, Y.E.Ahmedov,
M.Z.Mustafayeva
Abstract
Wide range of piles foundation usage
while offshore oil and gas fields development
revealed the inconsistency of local scientificmethodic & specification base to design their
carrying capacity according to soil.
Taking into account a large abundance
of drill filling and precast piles the main
shortages and gaps of their scientific-methodic
& specification base have been considered.
Main reasons of these shortages have
been analyzed, corresponding scientificmethodic basis of new design ways, some of
which are applied as a specification have been
developed.
X 622276.05.620.193
9
6 6 6X^ 7
57X;
79[59 5X:; ,7>852
&X2
2 X529 5>
2.
. 5%
Ɇɟɬɚɥɥɨɤɨɧɫɬɪɭɤɰɢɢ ɝɥɭɛɨɤɨɜɨɞɧɵɯ
ɦɨɪɫɤɢɯ ɫɬɚɰɢɨɧɚɪɧɵɯ ɩɥɚɬɮɨɪɦ (ȽɆɋɉ),
ɫ ɤɨɬɨɪɵɯ ɞɥɢɬɟɥɶɧɨɟ ɜɪɟɦɹ ɞɨɛɵɜɚɟɬɫɹ
ɧɟɮɬɶ ɢ ɝɚɡ, ɚ ɬɚɤɠɟ ɧɟɮɬɟɩɪɨɦɵɫɥɨɜɨɟ
ɨɛɨɪɭɞɨɜɚɧɢɟ ɩɨɞɜɟɪɝɚɸɬɫɹ ɫɬɚɬɢɱɟɫɤɢɦ ɢ
ɡɧɚɤɨɩɟɪɟɦɟɧɧɵɦ ɦɟɯɚɧɢɱɟɫɤɢɦ ɧɚɝɪɭɡɤɚɦ, ɚ ɬɚɤɠɟ ɞɟɣɫɬɜɢɸ ɤɨɪɪɨɡɢɨɧɧɨ ɢ
ɦɢɤɪɨɛɢɨɥɨɝɢɱɟɫɤɢ ɚɝɪɟɫɫɢɜɧɵɯ ɫɪɟɞ. ȼ
ɫɜɹɡɢ ɫ ɷɬɢɦ ɨɱɟɧɶ ɚɤɬɭɚɥɶɧɚ ɪɚɡɪɚɛɨɬɤɚ
ɩɨɥɨɠɟɧɢɣ, ɨɛɟɫɩɟɱɢɜɚɸɳɢɯ ɧɚɞɟɠɧɭɸ
ɤɨɪɪɨɡɢɨɧɧɭɸ ɡɚɳɢɬɭ, ɝɚɪɚɧɬɢɪɭɸɳɭɸ
ɧɚɞɟɠɧɨɫɬɶ
ɢ
ɞɨɥɝɨɜɟɱɧɨɫɬɶ
ɷɬɢɯ
ɫɨɨɪɭɠɟɧɢɣ.
ȼ ɧɚɫɬɨɹɳɟɟ ɜɪɟɦɹ ɜ Ⱥɡɟɪɛɚɣɞɠɚɧɫɤɨɦ ɫɟɤɬɨɪɟ Ʉɚɫɩɢɣɫɤɨɝɨ ɦɨɪɹ ɜ
ɪɚɡɪɚɛɨɬɤɟ ɧɚɯɨɞɹɬɫɹ 17 ɦɨɪɫɤɢɯ ɧɟɮɬɹɧɵɯ
ɦɟɫɬɨɪɨɠɞɟɧɢɣ ɫɨ ɫɪɟɞɧɟɫɭɬɨɱɧɨɣ ɞɨɛɵɱɟɣ ɧɟɮɬɢ ɢ ɤɨɧɞɟɧɫɚɬɚ 21,65 ɬɵɫ. ɬ ɢ ɝɚɡɚ
12,2 ɦɥɧ.ɦ3. ȼɫɟ ɦɟɫɬɨɪɨɠɞɟɧɢɹ, ɤɪɨɦɟ
«Ⱥɡɟɪɢ», «ɑɢɪɚɝ» ɢ «Ƚɸɧɟɲɥɢ» ɧɚɯɨɞɹɬɫɹ
ɜ ɩɨɫɥɟɞɧɟɣ ɫɬɚɞɢɢ ɪɚɡɪɚɛɨɬɤɢ ɢ
ɯɚɪɚɤɬɟɪɢɡɭɸɬɫɹ ɜɵɫɨɤɨɣ ɜɵɪɚɛɨɬɚɧɧɨɫ182
Elmi srlr, 2008(24)
Neftqazlayih
ɬɶɸ ɡɚɩɚɫɨɜ ɧɟɮɬɢ, ɭɦɟɧɶɲɟɧɢɟɦ ɮɨɧɞɚ
ɞɨɛɵɜɚɸɳɢɯ ɫɤɜɚɠɢɧ, ɫɧɢɠɟɧɢɟɦ ɢɯ
ɞɟɛɢɬɨɜ ɩɨ ɧɟɮɬɢ ɢ ɭɜɟɥɢɱɟɧɢɟɦ ɨɛɜɨɞɧɟɧɧɨɫɬɢ ɞɨɛɵɜɚɟɦɨɣ ɩɪɨɞɭɤɰɢɢ [1-2].
ɏɨɬɹ ɧɟɮɬɶ ɦɨɪɫɤɢɯ ɦɟɫɬɨɪɨɠɞɟɧɢɣ
Ⱥɡɟɪɛɚɣɞɠɚɧɚ ɦɚɥɨɫɟɪɧɢɫɬɚ, ɡɚɜɨɞɧɟɧɢɟ
ɩɪɨɞɭɤɬɢɜɧɵɯ ɩɥɚɫɬɨɜ ɧɟ ɨɛɪɚɛɨɬɚɧɧɵɦɢ
ɜɨɞɚɦɢ ɫɩɨɫɨɛɫɬɜɭɸɬ ɡɚɪɚɠɟɧɢɸ ɩɥɚɫɬɚ
ɦɢɤɪɨɨɪɝɚɧɢɡɦɚɦɢ, ɜ ɬɨɦ ɱɢɫɥɟ, ɫɭɥɶɮɚɬɨɜɨɫɫɬɚɧɚɜɥɢɜɚɸɳɢɦɢ, ɩɪɨɞɭɤɬɨɦ ɠɢɡɧɟɞɟɹɬɟɥɶɧɨɫɬɢ ɤɨɬɨɪɵɯ ɹɜɥɹɟɬɫɹ ɫɟɪɨɜɨɞɨɪɨɞ.
ȼ ɪɟɡɭɥɶɬɚɬɟ ɩɨɜɵɲɚɟɬɫɹ ɤɨɪɪɨɡɢɨɧɧɚɹ
ɚɝɪɟɫɫɢɜɧɨɫɬɶ ɩɪɨɞɭɤɰɢɢ ɫɤɜɚɠɢɧ ɢ,
ɫɨɨɬɜɟɬɫɬɜɟɧɧɨ, ɧɟɨɛɯɨɞɢɦɨɫɬɶ ɜ ɛɨɥɟɟ
ɤɜɚɥɢɮɢɰɢɪɨɜɚɧɧɨɣ ɨɪɝɚɧɢɡɚɰɢɢ ɡɚɳɢɬɵ
ɨɬ ɤɨɪɪɨɡɢɢ ɧɟɮɬɟɩɪɨɦɵɫɥɨɜɨɝɨ ɨɛɨɪɭɞɨɜɚɧɢɹ.
ȼ [3-4] ɢɡɭɱɟɧɵ ɦɟɯɚɧɢɡɦɵ ɩɪɨɰɟɫɫɨɜ
ɤɨɪɪɨɡɢɢ ɪɚɡɥɢɱɧɵɯ ɤɨɧɫɬɪɭɤɰɢɨɧɧɵɯ
ɦɚɬɟɪɢɚɥɨɜ ɜ ɦɨɪɫɤɨɣ ɜɨɞɟ. ȼ ɷɬɢɯ ɪɚɛɨɬɚɯ
ɭɫɬɚɧɨɜɥɟɧɵ ɜɢɞɵ ɤɨɪɪɨɡɢɢ ɢ ɜɵɞɟɥɟɧɵ
ɱɟɬɵɪɟ
ɚɝɪɟɫɫɢɜɧɵɟ
ɡɨɧɵ
ɦɨɪɫɤɨɣ
ɤɨɪɪɨɡɢɢ – ɡɨɧɚ ɦɨɪɫɤɨɣ ɚɬɦɨɫɮɟɪɵ,
ɩɟɪɢɨɞɢɱɟɫɤɨɝɨ
ɫɦɚɱɢɜɚɧɢɹ,
ɩɨɥɧɨɝɨ
ɩɨɝɪɭɠɟɧɢɹ ɜ ɜɨɞɭ (ɩɨɞɜɨɞɧɚɹ) ɢ ɞɨɧɧɨɝɨ
ɝɪɭɧɬɚ. Ɉɩɪɟɞɟɥɟɧɵ ɫɤɨɪɨɫɬɢ ɫɩɥɨɲɧɨɣ ɢ
ɩɢɬɬɢɧɝɨɜɨɣ
ɤɨɪɪɨɡɢɢ
ɪɚɡɥɢɱɧɵɯ
ɤɨɧɫɬɪɭɤɰɢɨɧɧɵɯ ɦɚɬɟɪɢɚɥɨɜ ɢ ɢɯ ɫɜɚɪɧɵɯ
ɫɨɟɞɢɧɟɧɢɣ. ȼ ɱɚɫɬɧɨɫɬɢ ɭɫɬɚɧɨɜɥɟɧɨ, ɱɬɨ
ɢɡ ɤɨɧɫɬɪɭɤɰɢɨɧɧɵɯ ɫɬɚɥɟɣ, ɪɟɤɨɦɟɧɞɨɜɚɧɧɵɯ ɞɥɹ ɡɨɧɵ ɦɨɪɫɤɨɣ ɚɬɦɨɫɮɟɪɵ
ɜɵɫɨɤɨɣ ɤɨɪɪɨɡɢɨɧɧɨɣ ɫɬɨɣɤɨɫɬɶɸ ɨɛɥɚɞɚɸɬ ɤɨɧɫɬɪɭɤɰɢɨɧɧɵɟ ɫɬɚɥɢ, ɷɤɨɧɨɦɧɨ ɥɟɝɢɪɨɜɚɧɧɵɟ ɯɪɨɦɨɦ, ɦɚɪɝɚɧɰɟɦ, ɤɪɟɦɧɢɟɦ,
ɦɵɲɶɹɤɨɦ, ɮɨɫɮɨɪɨɦ, ɦɟɞɶɸ, ɦɨɥɢɛɞɟɧɨɦ
[5], ɚ ɞɥɹ ɨɩɨɪɧɵɯ ɛɥɨɤɨɜ ȽɆɋɉ ɧɚɢɥɭɱɲɢɦɢ ɩɪɨɱɧɨɫɬɧɵɦɢ ɩɨɤɚɡɚɬɟɥɹɦɢ ɨɛɥɚɞɚɸɬ ɧɢɡɤɨɥɟɝɢɪɨɜɚɧɧɵɟ ɫɬɚɥɢ 09Ƚ2ɋ,
09Ƚ2ɋɒ ɢ 16ȽɎȻ. ɋɬɚɥɶ ɦɚɪɤɢ 16ȽɎȻ ɢ ɟɟ
ɫɜɚɪɧɵɟ ɫɨɟɞɢɧɟɧɢɹ, ɩɨɥɭɱɟɧɧɵɟ ɩɨɪɨɲɤɨɜɨɣ ɩɪɨɜɨɥɨɤɨɣ ɦɚɪɤɢ ɉɉɋ-ȺɆ5, ɨɛɥɚɞɚɸɬ ɩɨɜɵɲɟɧɧɨɣ ɫɬɨɣɤɨɫɬɶɸ ɤ ɫɩɥɨɲɧɨɣ ɢ
ɩɢɬɬɢɧɝɨɜɨɣ ɤɨɪɪɨɡɢɢ ɢ ɤɨɪɪɨɡɢɨɧɧɨɦɭ
ɪɚɫɬɪɟɫɤɢɜɚɧɢɸ
ɜ
ɪɚɡɥɢɱɧɵɯ
ɡɨɧɚɯ
ɦɨɪɫɤɨɣ ɤɨɪɪɨɡɢɢ.
ɂɫɫɥɟɞɨɜɚɧɢɹ ɩɨɤɚɡɚɥɢ, ɱɬɨ ɡɚ 1 ɝɨɞ
ɷɤɫɩɥɭɚɬɚɰɢɢ ɧɚ ɜɵɫɨɬɟ 18 ɦ ɨɬ ɭɪɨɜɧɹ
ɫɩɨɤɨɣɧɨɝɨ ɦɨɪɹ ɥɢɧɟɣɧɚɹ ɫɤɨɪɨɫɬɶ
ɤɨɪɪɨɡɢɢ ɤɨɧɫɬɪɭɤɰɢɨɧɧɨɣ ɫɬɚɥɢ 09Ƚ2ɋ
ɫɨɫɬɚɜɥɹɟɬ –0,133 ɦɦ/ɝɨɞ, ɚ ɦɚɤɫɢɦɚɥɶɧɚɹ
ɝɥɭɛɢɧɚ ɩɢɬɬɢɧɝɨɜ - 0,08 ɦɦ. ɍ ɨɛɪɚɡɰɨɜ,
ɢɫɩɵɬɚɧɧɵɯ ɩɨɞ ɧɚɩɪɹɠɟɧɢɟɦ ı = 0,75ıɬ,
ɩɨɤɚɡɚɬɟɥɢ
ɫɩɥɨɲɧɨɣ
ɤɨɪɪɨɡɢɢ
ɭɜɟɥɢɱɢɜɚɸɬɫɹ ɧɚ 25%, ɚ ɩɢɬɬɢɧɝɨɜɨɣ ɧɚ
40%.
ɇɚ ɜɵɫɨɬɟ 8 ɦ ɨɬ ɭɪɨɜɧɹ ɦɨɪɹ (ɩɨɞ
ɧɚɫɬɢɥɨɦ ɨɫɧɨɜɧɨɣ ɩɚɥɭɛɵ) ɥɢɧɟɣɧɚɹ
ɫɤɨɪɨɫɬɶ ɤɨɪɪɨɡɢɢ ɫɬɚɥɢ ɫɨɫɬɚɜɥɹɟɬ 0,22
ɦɦ/ɝɨɞ, ɚ ɦɚɤɫɢɦɚɥɶɧɚɹ ɝɥɭɛɢɧɚ ɩɢɬɬɢɧɝɨɜ
- 0,125 ɦɦ. ɇɚɢɛɨɥɶɲɚɹ ɥɢɧɟɣɧɚɹ ɫɤɨɪɨɫɬɶ
ɤɨɪɪɨɡɢɢ ɨɛɪɚɡɰɨɜ ɫɬɚɥɢ 09Ƚ2ɋ ɩɨɞ
ɧɚɩɪɹɠɟɧɢɟɦ ı = 0,75ıɬ, ɧɚɛɥɸɞɚɟɦɚɹ ɜ
ɡɨɧɟ
ɩɟɪɢɨɞɢɱɟɫɤɨɝɨ
ɫɦɚɱɢɜɚɧɢɹ,
ɫɨɫɬɚɜɥɹɟɬ 0,511 ɦɦ/ɝɨɞ, ɚ ɦɚɤɫɢɦɚɥɶɧɚɹ
ɝɥɭɛɢɧɚ ɩɢɬɬɢɧɝɨɜ – 0,445ɦɦ.
Ɍɚɤ ɠɟ ɛɵɥɢ ɢɡɭɱɟɧɵ ɩɨɤɚɡɚɬɟɥɢ
ɤɨɪɪɨɡɢɢ ɨɛɪɚɡɰɨɜ ɫɜɚɪɧɵɯ ɫɨɟɞɢɧɟɧɢɣ ɬɨɣ
ɠɟ ɫɬɚɥɢ, ɢɫɩɵɬɚɧɧɵɯ ɜ ɷɬɢɯ ɭɫɥɨɜɢɹɯ.
Ȼɵɥɨ ɭɫɬɚɧɨɜɥɟɧɨ, ɱɬɨ ɩɨɬɟɪɹ ɦɚɫɫɵ
ɨɛɪɚɡɰɨɜ ɫɨɫɬɚɜɥɹɟɬ 1,404 ɤɝ/ɦ2, ɚ ɥɢɧɟɣɧɚɹ
ɫɤɨɪɨɫɬɶ ɤɨɪɪɨɡɢɢ ɫɜɚɪɧɵɯ ɫɨɟɞɢɧɟɧɢɣ ɧɚ
ɜɵɫɨɬɟ 18 ɦ ɨɬ ɭɪɨɜɧɹ ɦɨɪɹ ɜ 1,4 ɪɚɡɚ
ɛɨɥɶɲɟ ɱɟɦ ɭ ɨɛɪɚɡɰɨɜ ɛɟɡ ɫɜɚɪɧɨɝɨ ɲɜɚ ɢ
ɫɨɫɬɚɜɥɹɟɬ 0,182 ɦɦ/ɝɨɞ; ɧɚ ɜɵɫɨɬɟ 8 ɦ ɧɚɞ
ɭɪɨɜɧɟɦ ɦɨɪɹ ɥɢɧɟɣɧɚɹ ɫɤɨɪɨɫɬɶ ɤɨɪɪɨɡɢɢ
ɨɛɪɚɡɰɨɜ ɫɜɚɪɧɵɯ ɫɨɟɞɢɧɟɧɢɣ ɫɨɫɬɚɜɥɹɟɬ
0,265 ɦɦ/ɝɨɞ, ɚ ɜ ɡɨɧɟ ɩɟɪɢɨɞɢɱɟɫɤɨɝɨ
ɫɦɚɱɢɜɚɧɢɹ - ɜ 2 ɪɚɡɚ ɛɨɥɶɲɟ.
Ɉɩɪɟɞɟɥɟɧɵ ɡɧɚɱɟɧɢɹ ɦɚɤɫɢɦɚɥɶɧɨɝɨ
ɩɪɨɧɢɤɧɨɜɟɧɢɹ ɩɢɬɬɢɧɝɚ ɜ ɬɪɟɯ ɡɨɧɚɯ
ɫɜɚɪɧɨɝɨ ɫɨɟɞɢɧɟɧɢɹ - ɜ ɡɨɧɟ ɫɜɚɪɧɨɝɨ ɲɜɚ
(ɒɈȼ), ɜ ɡɨɧɟ ɬɟɪɦɢɱɟɫɤɨɝɨ ɜɥɢɹɧɢɹ (ɁɌȼ)
ɢ ɧɚ ɬɟɥɟ ɫɚɦɨɝɨ ɨɫɧɨɜɧɨɝɨ ɦɟɬɚɥɥɚ (ɈɆ).
ɇɚɢɦɟɧɶɲɟɟ ɡɧɚɱɟɧɢɟ ɦɚɤɫɢɦɚɥɶɧɨɣ
ɝɥɭɛɢɧɵ ɩɢɬɬɢɧɝɨɜ ɡɚ ɷɬɨɬ ɩɟɪɢɨɞ
ɧɚɛɥɸɞɚɟɬɫɹ ɧɚ ɦɟɬɚɥɥɟ ɫɜɚɪɧɨɝɨ ɲɜɚ –
0,28 ɦɦ, ɚ ɧɚɢɛɨɥɶɲɟɟ ɡɧɚɱɟɧɢɟ ɜ ɡɨɧɟ
ɬɟɪɦɢɱɟɫɤɨɝɨ ɜɥɢɹɧɢɹ (ɁɌȼ) – 0,74 ɦɦ.
Ɇɚɤɫɢɦɚɥɶɧɚɹ ɫɤɨɪɨɫɬɶ ɤɨɪɪɨɡɢɢ ɦɟɬɚɥɥɚ
ɢ ɟɝɨ ɫɜɚɪɧɵɯ ɫɨɟɞɢɧɟɧɢɣ ɤɚɤ ɜɫɟɝɞɚ
ɧɚɛɥɸɞɚɟɬɫɹ ɜ ɡɨɧɟ ɩɟɪɢɨɞɢɱɟɫɤɨɝɨ
ɫɦɚɱɢɜɚɧɢɹ. ɂɡ ɷɬɢɯ ɞɚɧɧɵɯ ɬɚɤɠɟ ɫɥɟɞɭɟɬ,
ɱɬɨ ɤɚɤ ɜ ɡɨɧɟ ɩɟɪɢɨɞɢɱɟɫɤɨɝɨ ɫɦɚɱɢɜɚɧɢɹ,
ɬɚɤ ɢ ɜ ɩɨɞɜɨɞɧɨɣ ɡɨɧɟ ɫɤɨɪɨɫɬɶ ɤɨɪɪɨɡɢɢ
ɫɜɚɪɧɵɯ ɫɨɟɞɢɧɟɧɢɣ ɞɨɫɬɚɬɨɱɧɨ ɜɵɫɨɤɚɹ ɢ
ɜ ɷɬɢɯ ɭɫɥɨɜɢɹɯ ɫɜɚɪɧɨɣ ɲɨɜ ɹɜɥɹɟɬɫɹ
ɤɚɬɨɞɨɦ ɜ ɩɚɪɟ «ɫɜɚɪɧɨɣ ɲɨɜ- ɨɫɧɨɜɧɨɣ
ɦɟɬɚɥɥ», ɬɨɝɞɚ ɤɚɤ ɨɫɧɨɜɧɨɣ ɦɟɬɚɥɥ
ɫɬɚɧɨɜɢɬɫɹ ɤɚɬɨɞɨɦ ɜ ɩɚɪɟ «ɨɫɧɨɜɧɨɣ
ɦɟɬɚɥɥ- ɡɨɧɚ ɬɟɪɦɢɱɟɫɤɨɝɨ ɜɥɢɹɧɢɹ».
ɍɱɢɬɵɜɚɹ
ɛɨɥɶɲɭɸ
ɫɤɨɪɨɫɬɶ
ɤɨɪɪɨɡɢɨɧɧɨɝɨ ɪɚɡɪɭɲɟɧɢɹ ɫɬɚɥɢ 09Ƚ2ɋ ɜ
Ʉɚɫɩɢɣɫɤɨɣ ɜɨɞɟ, ɨɫɨɛɟɧɧɨ ɟɟ ɫɜɚɪɧɵɯ
ɲɜɨɜ ɜ ɡɨɧɟ ɩɟɪɢɨɞɢɱɟɫɤɨɝɨ ɫɦɚɱɢɜɚɧɢɹ,
ɫɥɟɞɭɟɬ ɩɪɢ ɤɨɧɫɬɪɭɢɪɨɜɚɧɢɢ ȽɆɋɉ
ɦɚɤɫɢɦɚɥɶɧɨ ɢɡɛɟɝɚɬɶ ɪɚɡɦɟɳɟɧɢɹ ɫɜɚɪɧɵɯ
ɭɱɚɫɬɤɨɜ ɜ ɡɨɧɟ ɩɟɪɢɨɞɢɱɟɫɤɨɝɨ ɫɦɚɱɢɜɚɧɢɹ. ɋ ɞɪɭɝɨɣ ɫɬɨɪɨɧɵ ɡɚɳɢɬɭ ɫɜɚɪɧɵɯ
183
Elmi srlr, 2008(24)
Neftqazlayih
ɫɨɟɞɢɧɟɧɢɣ ɜ ɩɨɞɜɨɞɧɨɣ ɡɨɧɟ ɢ ɜ ɡɨɧɟ
ɩɟɪɢɨɞɢɱɟɫɤɨɝɨ
ɫɦɚɱɢɜɚɧɢɹ
ɦɨɠɧɨ
ɨɛɟɫɩɟɱɢɬɶ ɜɵɪɚɜɧɢɜɚɧɢɟɦ ɩɨɬɟɧɰɢɚɥɨɜ ɜɨ
ɜɫɟɯ
ɡɨɧɚɯ
ɫɜɚɪɧɨɝɨ
ɫɨɟɞɢɧɟɧɢɹ.
ȼɵɪɚɜɧɢɜɚɧɢɟ ɩɨɬɟɧɰɢɚɥɚ ɜ ɩɨɞɜɨɞɧɨɣ
ɡɨɧɟ ɢ ɱɚɫɬɢɱɧɨɟ ɪɚɫɩɪɨɫɬɪɚɧɟɧɢɟ ɟɝɨ ɜ
ɡɨɧɟ ɩɟɪɢɨɞɢɱɟɫɤɨɝɨ ɫɦɚɱɢɜɚɧɢɹ ɦɨɠɧɨ
ɨɛɟɫɩɟɱɢɬɶ ɩɨɥɹɪɢɡɚɰɢɟɣ ɯɨɪɨɲɨ ɢɡɨɥɢɪɨɜɚɧɧɵɯ ɨɩɨɪɧɵɯ ɛɥɨɤɨɜ ɫ ɢɫɩɨɥɶɡɨɜɚɧɢɟɦ
ɜ ɤɚɱɟɫɬɜɟ ɨɫɧɨɜɧɨɝɨ ɷɥɟɦɟɧɬɚ ɢɡɨɥɹɰɢɢ ɰɢɧɤɨɧɚɩɨɥɧɟɧɧɭɸ ɝɪɭɧɬɨɜɤɭ. ɉɨɥɹɪɢɡɚɰɢɸ ɷɬɢɯ ɭɱɚɫɬɤɨɜ ɦɨɠɧɨ ɨɫɭɳɟɫɬɜɢɬɶ
ɢɡɜɧɟ ɧɚɥɨɠɟɧɧɵɦ ɬɨɤɨɦ (ɤɚɬɨɞɧɨɣ ɩɨɥɹɪɢɡɚɰɢɟɣ) ɢɥɢ ɠɟ ɝɚɥɶɜɚɧɢɱɟɫɤɢɦɢ ɚɧɨɞɚɦɢ.
Ɍɚɤ ɠɟ ɭɫɬɚɧɨɜɥɟɧɨ, ɱɬɨ ɯɨɪɨɲɢɦɢ
ɦɟɯɚɧɢɱɟɫɤɢɦɢ ɩɨɤɚɡɚɬɟɥɹɦɢ ɨɛɥɚɞɚɸɬ
ɫɬɚɥɢ ɝɪɭɩɩɵ ɩɪɨɱɧɨɫɬɢ Ɋ, ɩɪɢɦɟɧɹɟɦɵɟ
ɞɥɹ ɢɡɝɨɬɨɜɥɟɧɢɹ ɧɚɫɨɫɧɨ-ɤɨɦɩɪɟɫɫɨɪɧɵɯ
ɬɪɭɛ (ɇɄɌ). ɂɡɭɱɟɧɢɟ ɤɨɪɪɨɡɢɨɧɧɨɣ
ɫɬɨɣɤɨɫɬɢ ɷɬɢɯ ɫɬɚɥɟɣ ɜ ɩɥɚɫɬɨɜɵɯ ɜɨɞɚɯ
ɦɟɫɬɨɪɨɠɞɟɧɢɹ «Ƚɸɧɟɲɥɢ» ɩɨɤɚɡɚɥɢ ɢɯ
ɫɢɥɶɧɭɸ ɫɤɥɨɧɧɨɫɬɶ ɤ ɩɢɬɬɢɧɝɨɜɨɣ
ɤɨɪɪɨɡɢɢ. ɍɫɬɚɧɨɜɥɟɧɨ, ɱɬɨ ɫɬɚɥɶ Ɋ-105
ɛɨɥɟɟ ɫɢɥɶɧɨ ɫɤɥɨɧɧɚ ɤ ɩɢɬɬɢɧɝɨɜɨɣ
ɤɨɪɪɨɡɢɢ, ɱɟɦ ɫɬɚɥɶ Ɋ-110, ɢ ɞɚɠɟ ɫɬɚɥɢ ɢɡ
ɝɪɭɩɩɵ ɩɪɨɱɧɨɫɬɢ Ⱦ [6]. ɉɨɤɚɡɚɬɟɥɢ
ɤɨɪɪɨɡɢɨɧɧɵɯ
ɪɚɡɪɭɲɟɧɢɣ
ɇɄɌ
ɜ
ɩɥɚɫɬɨɜɨɣ
ɜɨɞɟ
ɦɟɫɬɨɪɨɠɞɟɧɢɹ
«Ƚɸɧɟɲɥɢ»
ɩɪɢɜɟɞɟɧɵ
ɜ
ɬɚɛɥɢɰɟ.
Ɍɚɛɥɢɰɚ
ɉɨɤɚɡɚɬɟɥɢ ɫɩɥɨɲɧɨɣ ɤɨɪɪɨɡɢɢ
ഥ
ɫɤɜɚɠɢɧ
Ƚɨɪɢɡɨɧɬ
214
IX
260
X
264
X
Ɇɚɪɤɚ
ɫɬɚɥɢ
ɇɄɌ
ɉɨɬɟɪɢ
ɦɚɫɫɵ,
ɝ/m2
ɋɤɨɪɨɫɬɶ
ɩɨɬɟɪɢ
ɦɚɫɫɵ,
ɤɝ/ɦ2.ɝɨɞ
ɋɤɨɪɨɫɬɶ
ɩɨɬɟɪɢ
ɦɚɫɫɵ,
ɝ/m2.ɱɚɫ
Ʌɢɧɟɣɧɚɹ
ɫɤɨɪɨɫɬɶ
ɤɨɪɪɨɡɢɢ,
ɦɦ/ɝɨɞ
Ɇɚɤɫɢɦɚɥɶɧɚɹ
ɝɥɭɛɢɧɚ
ɩɢɬɬɢɧɝɚ,
ɦɦ
P- 110
P-105
D
P- 110
P-105
D
Ɋ-110
P-105
D
22,6
22,0
52,8
44,0
25,0
36
58,3
51,4
63,9
0,28
0,27
0,6
0,5
0,3
0,4
0,7
0,63
0,78
0,029
0,028
0,078
0,060
0,035
0,05 4
0,081
0,07
0,088
0,036
0,035
0,08
0,067
0,044
0,06
0,09
0,077
0,099
0,08
0,15
0,1
0,10
0,47
0,20
0,2
0,9
0,8
ɂɡ ɬɚɛɥɢɰɵ ɜɢɞɧɨ, ɱɬɨ ɫɪɟɞɧɟɟ
ɡɧɚɱɟɧɢɟ ɩɨɬɟɪɢ ɦɚɫɫɵ ɨɛɪɚɡɰɨɜ ɩɨɫɥɟ 30
ɫɭɬɨɤ ɷɤɫɩɨɡɢɰɢɢ ɜ ɩɥɚɫɬɨɜɵɯ ɜɨɞɚɯ
ɨɬɨɛɪɚɧɧɵɯ ɢɡ ɫɤɜɚɠɢɧɵ 214 IX ɝɨɪɢɡɨɧɬɚ
ɢ ɢɡ ɫɤɜɚɠɢɧ 260 ɢ 264 ɏ ɝɨɪɢɡɨɧɬɚ
ɦɟɫɬɨɪɨɠɞɟɧɢɹ
«Ƚɸɧɟɲɥɢ»
ɡɚɦɟɬɧɨ
ɨɬɥɢɱɚɸɬɫɹ ɢ ɫɨɫɬɚɜɥɹɸɬ 22,3 ɢ 57,8 ɝ/ɦ2,
ɫɨɨɬɜɟɬɫɬɜɟɧɧɨ.
Ʌɢɧɟɣɧɚɹ
ɫɤɨɪɨɫɬɶ
ɤɨɪɪɨɡɢɢ ɜ ɩɪɨɞɭɤɰɢɢ ɫɤɜɚɠɢɧ IX
ɝɨɪɢɡɨɧɬɚ ɫɪɚɜɧɢɬɟɥɶɧɨ ɧɢɠɟ ɢ ɫɨɫɬɚɜɥɹɟɬ
0,035
ɦɦ/ɝɨɞ
ɞɥɹ
ɨɛɪɚɡɰɨɜ
ɢɡ
ɜɵɫɨɤɨɩɪɨɱɧɵɯ ɫɬɚɥɟɣ Ɋ ɢ 0,06 ɦɦ/ɝɨɞ ɞɥɹ
ɨɛɪɚɡɰɨɜ ɢɡ ɫɬɚɥɢ Ⱦ. Ʌɢɧɟɣɧɚɹ ɠɟ ɫɤɨɪɨɫɬɶ
ɤɨɪɪɨɡɢɢ ɷɬɢɯ ɨɛɪɚɡɰɨɜ ɜ ɩɥɚɫɬɨɜɨɣ ɜɨɞɟ,
ɜɡɹɬɨɣ ɢɡ ɫɤɜɚɠɢɧɵ 264 ɏ ɝɨɪɢɡɨɧɬɚ,
ɉɨɤɚɡɚɬɟɥɢ ɩɢɬɬɢɧɝɨɜɨɣ
ɤɨɪɪɨɡɢɢ
Ɇɚɤɫɢɑɢɫɥɨ
ɦɚɥɶɧɚɹ ɩɢɬɬɢɧɝɨɜ ɧɚ
ɫɤɨɪɨɫɬɶ
ɟɞɢɧɢɰɟ
ɩɢɬɬɧɝɚ,
ɩɥɨɳɚɞɢ
ɦɦ/ɝɨɞ ɩɨɜɟɪɯɧɨɫɬɢ,
(ɫɦ2),
ɲɬɭɤ
1,0
1,8
1,2
1,2
5,7
2,4
2,4
10,9
9,7
12
18
15
28
52
32
42
50
48
ɡɚɦɟɬɧɨ ɜɵɲɟ, ɢ ɫɨɫɬɚɜɥɹɟɬ ɞɥɹ ɫɬɚɥɟɣ
ɦɚɪɨɤ Ɋ 105, Ɋ 110 ɢ Ⱦ 0,007; 0,090 ɢ 0,099
ɦɦ/ɝɨɞ, ɫɨɨɬɜɟɬɫɬɜɟɧɧɨ.
ɉɨɤɚɡɚɬɟɥɢ ɩɢɬɬɢɧɝɨɜɨɣ ɤɨɪɪɨɡɢɢ
ɷɬɢɯ ɫɬɚɥɟɣ ɫɢɥɶɧɨ ɨɬɥɢɱɚɸɬɫɹ ɤɚɤ ɩɨ
ɝɥɭɛɢɧɟ ɩɪɨɧɢɤɧɨɜɟɧɢɹ ɩɢɬɬɢɧɝɨɜ, ɬɚɤ ɢ ɩɨ
ɢɯ ɱɢɫɥɭ ɧɚ ɟɞɢɧɢɰɭ ɩɥɨɳɚɞɢ (1 ɫɦ2)
ɩɨɜɟɪɯɧɨɫɬɢ ɨɛɪɚɡɰɨɜ. ɋɤɥɨɧɧɨɫɬɶ ɤ
ɩɢɬɬɢɧɝɨɜɨɣ ɤɨɪɪɨɡɢɢ ɞɥɹ ɫɬɚɥɢ ɦɚɪɤɢ Ɋ
105 ɡɚɦɟɬɧɨ ɜɵɲɟ ɞɪɭɝɢɯ ɢɫɩɵɬɚɧɧɵɯ
ɫɬɚɥɟɣ. Ɇɚɤɫɢɦɚɥɶɧɚɹ ɫɤɨɪɨɫɬɶ ɩɢɬɬɢɧɝɚ
ɞɥɹ ɫɬɚɥɢ Ɋ 105 ɤɨɥɟɛɥɟɬɫɹ ɨɬ 1,8 ɞɨ 10,9
ɦɦ/ɝɨɞ, ɚ ɢɯ ɱɢɫɥɨ ɧɚ ɟɞɢɧɢɰɭ ɩɥɨɳɚɞɢ
ɩɨɜɟɪɯɧɨɫɬɢ ɞɨɯɨɞɢɬ ɞɨ 50 ɲɬɭɤ.
Ⱦɥɹ ɡɚɳɢɬɵ ɨɬ ɤɨɪɪɨɡɢɢ ɦɟɬɚɥɥɨɤɨɧɫɬɪɭɤɰɢɣ ɦɨɪɫɤɢɯ ɩɥɚɬɮɨɪɦ ɲɢɪɨɤɨ
184
Elmi srlr, 2008(24)
Neftqazlayih
ɪɵɬɢɣ ɪɟɤɨɦɟɧɞɭɟɬɫɹ ɧɚɧɟɫɟɧɢɟ ɝɢɞɪɨɮɨɛɢɡɢɪɭɸɳɟɝɨ ɫɥɨɹ ɩɥɚɫɬɢɱɧɨɣ ɭɝɥɟɜɨɞɨɪɨɞɧɨɣ
ɫɦɚɡɤɢ.
ɐɢɧɤɨɧɚɩɨɥɧɟɧɧɚɹ
ɝɪɭɧɬɨɜɤɚ ɞɨɥɠɧɚ ɛɵɬɶ ɨɛɹɡɚɬɟɥɶɧɵɦ
ɷɥɟɦɟɧɬɨɦ ɜɫɟɯ ɫɢɫɬɟɦ, ɪɟɤɨɦɟɧɞɭɟɦɵɯ ɞɥɹ
ɡɚɳɢɬɵ ɨɬ ɤɨɪɪɨɡɢɢ ɨɩɨɪɧɵɯ ɛɥɨɤɨɜ
ȽɆɋɉ ɜ ɡɨɧɟ ɩɟɪɢɨɞɢɱɟɫɤɨɝɨ ɫɦɚɱɢɜɚɧɢɹ
ɢɯ ɩɨɞɜɨɞɧɨɣ ɱɚɫɬɢ, ɚ ɬɚɤɠɟ ɩɨɞɜɨɞɧɵɯ ɢ
ɩɨɞɡɟɦɧɵɯ ɦɚɝɢɫɬɪɚɥɶɧɵɯ ɬɪɭɛɨɩɪɨɜɨɞɨɜ.
Ⱦɥɹ
ɡɚɳɢɬɵ
ɨɬ
ɤɨɪɪɨɡɢɢ
ɢ
ɤɨɪɪɨɡɢɨɧɧɨɣ ɭɫɬɚɥɨɫɬɢ ɷɥɟɦɟɧɬɨɜ ɨɩɨɪɧɵɯ ɛɥɨɤɨɜ ɦɨɪɫɤɢɯ ɩɥɚɬɮɨɪɦ, ɩɨɞɜɨɞɧɵɯ
ɩɪɨɦɵɫɥɨɜɵɯ ɢ ɦɚɝɢɫɬɪɚɥɶɧɵɯ ɬɪɭɛɨɩɪɨɜɨɞɨɜ ɩɪɢɦɟɧɹɸɬɫɹ ɦɟɬɨɞɵ ɷɥɟɤɬɪɨɯɢɦɢɱɟɫɤɨɣ ɡɚɳɢɬɵ, ɢɡɜɧɟ ɧɚɥɨɠɟɧɧɵɦ
ɬɨɤɨɦ ɢɥɢ ɠɟɪɬɜɟɧɧɵɦɢ ɝɚɥɶɜɚɧɢɱɟɫɤɢɦɢ
ɚɧɨɞɚɦɢ.
ȼ
ɢɧɫɬɢɬɭɬɟ
«ɇɟɮɬɟɝɚɡɩɪɨɟɤɬ»
ɩɪɨɜɨɞɢɬɫɹ ɛɨɥɶɲɚɹ ɪɚɛɨɬɚ ɢ ɜ ɨɛɥɚɫɬɢ
ɪɚɡɪɚɛɨɬɤɢ
ɚɧɨɞɧɵɯ
ɫɩɥɚɜɨɜ
ɞɥɹ
ɷɥɟɤɬɪɨɯɢɦɢɱɟɫɤɨɣ ɡɚɳɢɬɵ ɨɬ ɤɨɪɪɨɡɢɢ
ɩɨɞɜɨɞɧɨɣ ɱɚɫɬɢ ɨɩɨɪɧɵɯ ɛɥɨɤɨɜ (ɈȻ)
ɦɨɪɫɤɢɯ ɩɥɚɬɮɨɪɦ, ɚ ɬɚɤɠɟ ɩɨɞɜɨɞɧɵɯ ɢ
ɩɨɞɡɟɦɧɵɯ ɬɪɭɛɨɩɪɨɜɨɞɨɜ. Ɋɚɡɪɚɛɨɬɚɧɵ
ɦɚɝɧɢɟɜɵɟ
ɢ
ɚɥɸɦɢɧɢɟɜɵɟ
ɚɧɨɞɵ
ɪɚɡɥɢɱɧɵɯ ɦɚɪɨɤ ɢ ɤɨɧɫɬɪɭɤɰɢɣ. ɒɢɪɨɤɨɟ
ɩɪɢɦɟɧɟɧɢɟ ɫɪɟɞɢ ɧɢɯ ɧɚɲɥɢ ɤɨɪɨɬɤɨɡɚɦɤɧɭɬɵɟ ɚɥɸɦɢɧɢɟɜɵɟ ɚɧɨɞɵ ɰɢɥɢɧɞɪɢɱɟɫɤɨɣ ɮɨɪɦɵ, ɢɫɩɨɥɶɡɭɟɦɵɟ ɞɥɹ ɡɚɳɢɬɵ
ɨɬ ɤɨɪɪɨɡɢɢ ɈȻ ɜɫɟɯ ɝɥɭɛɨɤɨɜɨɞɧɵɯ
ɦɨɪɫɤɢɯ ɫɬɚɰɢɨɧɚɪɧɵɯ ɩɥɚɬɮɨɪɦ, ɷɤɫɩɥɭɚɬɢɪɭɸɳɢɯɫɹ ɤɚɤ ɧɚ Ʉɚɫɩɢɣɫɤɨɦ ɦɨɪɟ, ɬɚɤ ɢ
ɜ Ɋɨɫɫɢɢ ɢ ȼɶɟɬɧɚɦɟ [9-11]. Ⱦɥɹ ɡɚɳɢɬɵ
ɩɨɞɜɨɞɧɵɯ ɢ ɩɨɞɡɟɦɧɵɯ ɬɪɭɛɨɩɪɨɜɨɞɨɜ
ɧɚɪɹɞɭ ɫ ɤɨɪɨɬɤɨ ɡɚɦɤɧɭɬɵɦɢ ɚɥɸɦɢɧɢɟɜɵɦɢ ɚɧɨɞɚɦɢ ɩɪɢɦɟɧɹɸɬɫɹ ɢ ɛɪɚɫɥɟɬɧɵɟ
ɝɚɥɶɜɚɧɢɱɟɫɤɢɟ
ɚɧɨɞɵ
ɧɚ
ɨɫɧɨɜɟ
ɚɥɸɦɢɧɢɟɜɵɯ ɫɩɥɚɜɨɜ.
ȼ ɧɚɫɬɨɹɳɟɟ ɜɪɟɦɹ ɩɪɨɜɨɞɹɬɫɹ
ɢɫɫɥɟɞɨɜɚɧɢɹ ɜ ɨɛɥɚɫɬɢ ɪɚɡɪɚɛɨɬɤɢ ɧɨɜɵɯ
ɚɧɨɞɧɵɯ ɫɩɥɚɜɨɜ. ɂɡɭɱɟɧɢɟ ɨɫɧɨɜɧɵɯ
ɷɥɟɤɬɪɨɯɢɦɢɱɟɫɤɢɯ
ɢ
ɤɨɪɪɨɡɢɨɧɧɵɯ
ɯɚɪɚɤɬɟɪɢɫɬɢɤ ɧɨɜɵɯ ɚɧɨɞɧɵɯ ɫɩɥɚɜɨɜ
ɩɪɨɜɨɞɢɥɨɫɶ, ɤɚɤ ɬɪɚɞɢɰɢɨɧɧɨ ɢɫɩɨɥɶɡɭɟɦɵɦɢ ɝɚɥɶɜɚɧɨɫɬɚɬɢɱɟɫɤɢɦɢ [10], ɬɚɤ ɢ
ɩɨɬɟɧɰɢɨɫɬɚɬɢɱɟɫɤɢɦɢ ɦɟɬɨɞɚɦɢ ɫ ɢɫɩɨɥɶɡɨɜɚɧɢɟɦ ɩɨɬɟɧɰɢɨɫɬɚɬɚ ɉ-5848, ɹɱɟɣɤɢ ɫ
ɦɨɪɫɤɨɣ ɜɨɞɨɣ, ɯɥɨɪɫɟɪɟɛɪɹɧɨɝɨ ɷɥɟɤɬɪɨɞɚ
ɫɪɚɜɧɟɧɢɹ ɢ ɩɥɚɬɢɧɨɜɨɝɨ ɜɫɩɨɦɨɝɚɬɟɥɶɧɨɝɨ
ɷɥɟɤɬɪɨɞɚ.
ȼɟɞɭɬɫɹ ɢɫɫɥɟɞɨɜɚɧɢɹ ɩɨ ɪɚɡɪɚɛɨɬɤɟ
ɩɪɢɦɟɧɹɸɬɫɹ ɧɚɩɨɥɧɟɧɧɵɟ ɩɨɥɢɦɟɪɧɵɟ
ɩɨɤɪɵɬɢɹ, ɨɛɥɚɞɚɸɳɢɟ ɞɨɫɬɚɬɨɱɧɨ ɧɢɡɤɨɣ
ɜɨɞɨ ɢ ɩɚɪɨɩɪɨɧɢɰɚɟɦɨɫɬɶɸ, ɜɵɫɨɤɨɣ
ɚɞɝɟɡɢɟɣ
ɢ
ɯɨɪɨɲɟɣ
ɫɦɚɱɢɜɚɸɳɟɣ
ɫɩɨɫɨɛɧɨɫɬɶɸ ɜ ɭɫɥɨɜɢɹɯ ɩɨɜɵɲɟɧɧɨɣ
ɜɥɚɠɧɨɫɬɢ.
Ɇɚɥɵɟ ɞɨɛɚɜɤɢ ɪɚɡɥɢɱɧɵɯ ɜɟɳɟɫɬɜ, ɜ
ɬɨɦ ɱɢɫɥɟ ɢ ɩɨɜɟɪɯɧɨɫɬɧɨ ɚɤɬɢɜɧɵɯ (ɉȺȼ)
ɹɜɥɹɸɬɫɹ
ɷɮɮɟɤɬɢɜɧɦ
ɫɪɟɞɫɬɜɨɦ
ɜɨɡɞɟɣɫɬɜɢɹ ɧɚ ɮɢɡɢɤɨ-ɯɢɦɢɱɟɫɤɢɟ, ɪɟɨɥɨɝɢɱɟɫɤɢɟ ɢ ɡɚɳɢɬɧɵɟ ɫɜɨɣɫɬɜɚ ɩɨɥɢɦɟɪɨɜ,
ɢɯ ɪɚɫɩɥɚɜɨɜ ɢ ɩɥɟɧɨɤ [7-8].
ɂɫɫɥɟɞɨɜɚɧɢɹ ɩɨ ɪɚɡɪɚɛɨɬɤɟ ɦɨɞɢɮɢɰɢɪɨɜɚɧɧɵɯ ɥɚɤɨɤɪɚɫɨɱɧɵɯ ɫɢɫɬɟɦ, ɫɩɨɫɨɛɧɵɯ ɧɚɧɨɫɢɬɶɫɹ ɧɚ ɦɨɤɪɭɸ ɦɟɬɚɥɥɢɱɟɫɤɭɸ ɩɨɜɟɪɯɧɨɫɬɶ, ɨɩɢɫɚɧɵ ɜ ɪɚɛɨɬɟ
[8]. ɂɡɭɱɟɧɢɟ ɡɚɤɨɧɨɦɟɪɧɨɫɬɢ ɚɞɫɨɪɛɰɢɨɧɧɨɝɨ ɦɨɞɢɮɢɰɢɪɨɜɚɧɢɹ ɩɨɜɟɪɯɧɨɫɬɢ
ɩɢɝɦɟɧɬɨɜ ɢ ɧɚɩɨɥɧɢɬɟɥɟɣ ɢ ɩɪɨɰɟɫɫɵ
ɫɬɪɭɤɬɭɪɢɪɨɜɚɧɢɹ ɜ ɫɢɫɬɟɦɟ «ɩɨɥɢɦɟɪ ɉȺȼ» ɬɚɤɠɟ ɪɚɫɫɦɨɬɪɟɧɵ ɜ ɪɚɛɨɬɟ [8], ɜ
ɤɨɬɨɪɨɣ ɛɵɥɨ ɭɫɬɚɧɨɜɥɟɧɨ ɞɜɨɣɧɨɟ
ɜɥɢɹɧɢɟ ɉȺȼ ɧɚ ɫɬɪɭɤɬɭɪɭ ɧɚɩɨɥɧɟɧɧɵɯ
ɩɨɥɢɦɟɪɨɜ, ɬ.ɟ. ɧɚ ɪɚɫɩɪɟɞɟɥɟɧɢɟ ɩɢɝɦɟɧɬɚ
ɢ
ɧɚ
ɫɬɪɭɤɬɭɪɢɪɨɜɚɧɢɟ
ɩɨɥɢɦɟɪɚ.
ɍɫɬɚɧɨɜɥɟɧɨ, ɱɬɨ ɫ ɜɜɟɞɟɧɢɟɦ ɧɟɤɨɬɨɪɵɯ
ɉȺȼ ɫɬɪɭɤɬɭɪɚ ɧɚɞɦɨɥɟɤɭɥɹɪɧɵɯ ɨɛɪɚɡɨɜɚɧɢɣ ɧɟ ɦɟɧɹɟɬɫɹ ɢ ɨɫɬɚɟɬɫɹ ɝɥɨɛɭɥɹɪɧɨɣ.
ȼɦɟɫɬɟ ɫ ɬɟɦ ɜ ɫɢɫɬɟɦɟ ɩɪɨɢɫɯɨɞɢɬ
ɭɜɟɥɢɱɟɧɢɟ ɨɛɴɟɦɧɨɣ ɞɨɥɢ ɝɥɨɛɭɥ ɛɨɥɶɲɢɯ
ɪɚɡɦɟɪɨɜ, ɬ.ɟ. ɜɜɟɞɟɧɢɟ ɨɩɬɢɦɚɥɶɧɨɝɨ
ɤɨɥɢɱɟɫɬɜɚ ɨɛɨɫɧɨɜɚɧɧɨ ɩɨɞɨɛɪɚɧɧɨɝɨ
ɉȺȼ ɫɩɨɫɨɛɫɬɜɭɟɬ ɭɜɟɥɢɱɟɧɢɸ ɩɥɨɬɧɨɫɬɢ
ɩɥɟɧɨɤ ɧɚɩɨɥɧɟɧɧɨɝɨ ɩɨɥɢɦɟɪɚ.
Ɍɚɤɠɟ
ɛɵɥɨ
ɭɫɬɚɧɨɜɥɟɧɨ,
ɱɬɨ
ɜɜɟɞɟɧɢɟ
ɉȺȼ
ɫɧɢɠɚɟɬ
ɜɧɭɬɪɟɧɧɟɟ
ɧɚɩɪɹɠɟɧɢɟ ɩɨɤɪɵɬɢɣ, ɧɚɧɟɫɟɧɧɵɯ ɧɚ
ɜɥɚɠɧɭɸ
ɦɟɬɚɥɥɢɱɟɫɤɭɸ
ɩɨɜɟɪɯɧɨɫɬɶ
ɫɬɚɥɶɧɨɣ ɩɨɞɥɨɠɤɢ, ɱɬɨ ɨɱɟɜɢɞɧɨ ɫɜɹɡɚɧɨ ɫ
ɭɥɭɱɲɟɧɢɟɦ
ɫɦɚɱɢɜɚɟɦɨɫɬɢ
ɜɥɚɠɧɨɣ
ɩɨɞɥɨɠɤɢ ɤɪɚɫɤɨɣ, ɜɫɥɟɞɫɬɜɢɟ ɜɵɬɟɫɧɟɧɢɹ
ɦɨɥɟɤɭɥ ɜɨɞɵ ɫ ɩɨɜɟɪɯɧɨɫɬɢ ɢ ɨɛɟɫɩɟɱɟɧɢɹ
ɫɪɚɜɧɢɬɟɥɶɧɨ ɜɵɫɨɤɨɣ ɚɞɝɟɡɢɢ ɩɨɤɪɵɬɢɹ ɤ
ɩɨɞɥɨɠɤɟ [8].
Ɇɨɞɢɮɢɰɢɪɨɜɚɧɧɵɟ ɤɪɚɫɤɢ ɧɚ ɨɫɧɨɜɟ
ɷɩɨɤɫɢɞɧɵɯ
ɫɦɨɥ
ɧɚɲɥɢ
ɲɢɪɨɤɨɟ
ɩɪɢɦɟɧɟɧɢɟ ɞɥɹ ɡɚɳɢɬɵ ɨɩɨɪɧɵɯ ɛɥɨɤɨɜ
ɦɨɪɫɤɢɯ ɩɥɚɬɮɨɪɦ ɜ ɧɚɢɛɨɥɟɟ ɤɨɪɪɨɡɢɨɧɧɨ
ɨɩɚɫɧɨɣ ɡɨɧɟ ɩɟɪɢɨɞɢɱɟɫɤɨɝɨ ɫɦɚɱɢɜɚɧɢɹ.
Ⱦɥɹ ɭɫɢɥɟɧɢɹ ɡɚɳɢɬɵ ɜ ɡɨɧɟ ɩɟɪɢɨɞɢɱɟɫɤɨɝɨ ɫɦɚɱɢɜɚɧɢɹ ɫɜɟɪɯ ɡɚɳɢɬɧɵɯ ɩɨɤ185
Elmi srlr, 2008(24)
Neftqazlayih
ɪɚɛɨɬɵ ɧɟɮɬɟɝɚɡɨɞɨɛɵɜɚɸɳɢɯ ɫɤɜɚɠɢɧ,
ɫɧɢɠɟɧɢɟ ɷɤɫɩɥɭɚɬɚɰɢɨɧɧɵɯ ɪɚɫɯɨɞɨɜ ɡɚ
ɫɱɟɬ ɭɦɟɧɶɲɟɧɢɹ ɪɟɦɨɧɬɧɵɯ ɪɚɛɨɬ ɢ
ɷɤɨɧɨɦɢɢ ɦɟɬɚɥɥɚ ɡɚɜɢɫɢɬ ɨɬ ɫɪɨɤɚ ɫɥɭɠɛɵ
ɧɚɫɨɫɧɨ-ɤɨɦɩɪɟɫɫɨɪɧɵɯ ɬɪɭɛ, ɫɬɨɣɤɨɫɬɢ ɢɯ
ɪɟɡɶɛɨɜɵɯ ɫɨɟɞɢɧɟɧɢɣ.
Ⱥɧɚɥɢɡ ɬɟɯɧɢɱɟɫɤɨɣ ɥɢɬɟɪɚɬɭɪɵ ɢ
ɩɚɬɟɧɬɧɨ-ɥɢɰɟɧɡɢɨɧɧɵɯ ɪɚɛɨɬ ɩɨɤɚɡɵɜɚɟɬ,
ɱɬɨ ɜ ɨɫɧɨɜɧɨɦ ɨɛɪɵɜ ɤɨɥɨɧɧ ɇɄɌ
ɩɪɨɢɫɯɨɞɢɬ ɢɡ-ɡɚ ɧɚɪɭɲɟɧɢɹ ɝɟɪɦɟɬɢɱɧɨɫɬɢ ɪɟɡɶɛɨɜɨɝɨ ɫɨɟɞɢɧɟɧɢɹ ɩɚɪɵ ɬɪɭɛɚɦɭɮɬɚ ɢ ɪɚɡɦɵɜɚ ɪɟɡɶɛɵ. Ɉɛɪɵɜ ɤɨɥɨɧɧ
ɇɄɌ
ɱɚɫɬɨ
ɩɪɨɢɫɯɨɞɢɬ
ɜɫɥɟɞɫɬɜɢɟ
«ɡɚɟɞɚɧɢɹ» ɪɟɡɶɛɵ ɩɪɢ ɨɩɟɪɚɰɢɹɯ ɫɜɢɧɱɢɜɚɧɢɹ – ɪɚɡɜɢɧɱɢɜɚɧɢɹ, ɢɡ-ɡɚ ɨɛɪɚɡɨɜɚɧɢɹ
ɧɚ ɛɨɤɨɜɨɣ ɩɨɜɟɪɯɧɨɫɬɢ ɜɢɬɤɚ ɪɟɡɶɛɵ
ɭɱɚɫɬɤɨɜ ɫɯɜɚɬɵɜɚɧɢɹ ɦɟɬɚɥɥɨɜ ɩɪɢ
ɩɪɢɦɟɧɟɧɢɢ ɧɟɩɨɞɯɨɞɹɳɟɣ ɫɦɚɡɤɢ [12,13].
ȼ ɫɜɹɡɢ ɫ ɷɬɢɦ ɧɚɦɢ ɪɚɡɪɚɛɨɬɚɧɵ
ɩɥɚɫɬɢɱɧɵɟ
ɤɨɦɩɨɡɢɰɢɢ
ɧɚ
ɨɫɧɨɜɟ
ɧɟɮɬɹɧɨɝɨ ɛɢɬɭɦɚ ɢ ɬɹɠɟɥɨɣ ɩɢɪɨɥɢɡɧɨɣ
ɫɦɨɥɵ, ɦɨɞɢɮɢɰɢɪɨɜɚɧɧɵɟ ɪɚɡɥɢɱɧɵɦɢ
ɞɨɛɚɜɤɚɦɢ. ȼ ɧɚɫɬɨɹɳɟɟ ɜɪɟɦɹ ɩɪɨɜɨɞɹɬɫɹ
ɧɚɬɭɪɧɵɟ ɢɫɩɵɬɚɧɢɹ ɷɬɢɯ ɫɦɚɡɨɤ ɧɚ
ɪɟɡɶɛɨɜɵɯ ɫɨɟɞɢɧɟɧɢɹɯ ɇɄɌ ɜ ɝɥɭɛɨɤɨɜɨɞɧɵɯ ɫɤɜɚɠɢɧɚɯ ɦɟɫɬɨɪɨɠɞɟɧɢɹ «Ƚɸɧɟɲɥɢ». ɉɨɥɭɱɟɧɧɵɟ ɩɪɟɞɜɚɪɢɬɟɥɶɧɵɟ
ɪɟɡɭɥɶɬɚɬɵ ɹɜɥɹɸɬɫɹ ɞɨɫɬɚɬɨɱɧɨ ɨɛɧɚɞɟɠɢɜɚɸɳɢɦɢ.
ɉɪɚɤɬɢɤɚ ɷɤɫɩɥɭɚɬɚɰɢɢ ɧɟɮɬɹɧɵɯ
ɫɤɜɚɠɢɧ ɩɨɤɚɡɚɥɚ, ɱɬɨ ɧɟɮɬɟɞɨɛɵɜɚɸɳɚɹ
ɩɪɨɦɵɲɥɟɧɧɨɫɬɶ
ɧɟɫɟɬ
ɡɧɚɱɢɬɟɥɶɧɵɟ
ɩɨɬɟɪɢ, ɫɜɹɡɚɧɧɵɟ ɫ ɦɢɤɪɨɛɢɨɥɨɝɢɱɟɫɤɨɣ
ɤɨɪɪɨɡɢɟɣ ɩɪɨɦɵɫɥɨɜɨɝɨ ɨɛɨɪɭɞɨɜɚɧɢɹ, ɢ,
ɟɫɥɢ ɭɱɟɫɬɶ, ɱɬɨ ɨɫɧɨɜɧɨɣ ɨɛɴɟɦ ɧɟɮɬɢ ɜ
ɫɬɪɚɧɟ ɞɨɛɵɜɚɟɬɫɹ ɢɡ ɡɚɜɨɞɧɟɧɧɵɯ ɩɥɚɫɬɨɜ,
ɩɪɨɛɥɟɦɚ ɩɪɨɮɢɥɚɤɬɢɤɢ ɡɚɪɚɠɟɧɢɣ ɩɥɚɫɬɚ
ɦɢɤɪɨɨɪɝɚɧɢɡɦɚɦɢ ɫɬɚɧɨɜɹɬɫɹ ɨɫɨɛɟɧɧɨ
ɜɚɠɧɨɣ.
ȼ ɡɚɜɨɞɧɹɟɦɵɯ ɧɟɮɬɹɧɵɯ ɩɥɚɫɬɚɯ
ɦɢɤɪɨɨɪɝɚɧɢɡɦɵ, ɞɥɹ ɤɨɬɨɪɵɯ ɩɨɞɨɛɧɚɹ
ɫɢɫɬɟɦɚ ɹɜɥɹɟɬɫɹ ɫɩɟɰɢɮɢɱɟɫɤɢ ɷɤɨɥɨɝɢɱɟɫɤɨɣ ɩɢɳɟɣ, ɥɟɝɤɨ ɪɚɡɦɧɨɠɚɸɬɫɹ ɢ
ɪɟɞɭɰɢɪɭɸɬ ɫɭɥɶɮɚɬ ɢɨɧɵ ɫɪɟɞɵ ɞɨ
ɫɭɥɶɮɢɞ ɢɨɧɨɜ. Ɉɧɢ ɩɪɢɧɢɦɚɸɬ ɭɱɚɫɬɢɟ,
ɤɚɤ ɜ ɨɤɢɫɥɟɧɢɢ ɭɝɥɟɜɨɞɨɪɨɞɨɜ ɧɟɮɬɢ, ɬɚɤ
ɢ ɜ ɩɪɨɰɟɫɫɟ ɤɨɪɪɨɡɢɢ ɩɨɞɡɟɦɧɨɝɨ
ɨɛɨɪɭɞɨɜɚɧɢɹ ɫɤɜɚɠɢɧ. ȼ ɷɬɢɯ ɫɢɬɭɚɰɢɹɯ
ɧɚɛɥɸɞɚɟɬɫɹ ɢɡɦɟɧɟɧɢɹ ɫɨɥɟɜɨɝɨ ɫɨɫɬɚɜɚ
ɫɪɟɞɵ, ɜɵɩɚɞɟɧɢɟ ɨɫɚɞɤɨɜ ɧɟɨɪɝɚɧɢɱɟɫɤɢɯ
ɫɨɥɟɣ
ɜ
ɩɨɞɡɟɦɧɨɦ
ɨɛɨɪɭɞɨɜɚɧɢɢ
ɧɨɜɨɝɨ ɫɩɨɫɨɛɚ ɨɬɥɢɜɤɢ ɚɧɨɞɨɜ ɢɡ
ɚɥɸɦɢɧɢɟɜɵɯ ɫɩɥɚɜɨɜ ɫ ɧɚɥɨɠɟɧɢɟɦ
ɦɚɝɧɢɬɧɨɝɨ ɩɨɥɹ. ɉɨɞɨɛɪɚɧɵ ɨɩɬɢɦɚɥɶɧɚɹ
ɧɚɩɪɹɠɟɧɧɨɫɬɶ ɦɚɝɧɢɬɧɨɝɨ ɩɨɥɹ, ɫɤɨɪɨɫɬɶ
ɩɨɞɚɱɢ ɨɯɥɚɠɞɚɸɳɟɣ ɜɨɞɵ, ɩɪɟɞɜɚɪɢɬɟɥɶɧɨ ɩɪɨɲɟɞɲɟɣ ɦɚɝɧɢɬɧɭɸ ɨɛɪɚɛɨɬɤɭ, ɚ
ɬɚɤɠɟ
ɬɟɦɩɟɪɚɬɭɪɧɵɣ
ɝɪɚɞɢɟɧɬ
ɬɟɩɥɨɨɬɜɨɞɚ ɫ ɩɨɜɟɪɯɧɨɫɬɢ ɨɯɥɚɠɞɚɟɦɨɝɨ
ɫɥɢɬɤɚ, ɨɛɟɫɩɟɱɢɜɚɸɳɟɟ ɩɨɥɭɱɟɧɢɟ ɫɩɥɚɜɚ
ɫ
ɭɥɭɱɲɟɧɧɵɦɢ
ɫɬɪɭɤɬɭɪɧɵɦɢ
ɢ
ɫɨɨɬɜɟɬɫɬɜɟɧɧɨ ɡɚɳɢɬɧɵɦɢ ɫɜɨɣɫɬɜɚɦɢ.
ɇɚ ɤɨɦɩɨɧɟɧɬɧɵɣ ɫɨɫɬɚɜ ɚɧɨɞɨɜ ɧɚ
ɨɫɧɨɜɚɧɢɢ ɚɥɸɦɢɧɢɟɜɵɯ ɫɩɥɚɜɨɜ, ɧɚ
ɫɩɨɫɨɛ ɨɬɥɢɜɤɢ ɷɬɢɯ ɚɧɨɞɨɜ ɢ ɧɚ
ɤɨɧɫɬɪɭɤɰɢɸ ɛɪɚɫɥɟɬɧɵɯ ɚɧɨɞɨɜ ɩɨɥɭɱɟɧɵ
ɩɚɬɟɧɬɵ Ⱥɡɟɪɛɚɣɞɠɚɧɫɤɨɣ Ɋɟɫɩɭɛɥɢɤɢ ɢ
Ɋɨɫɫɢɣɫɤɨɣ Ɏɟɞɟɪɚɰɢɢ.
ȼ
ɧɚɫɬɨɹɳɟɟ
ɜɪɟɦɹ
ɩɪɢ
ɧɟɩɨɫɪɟɞɫɬɜɟɧɧɨɦ
ɭɱɚɫɬɢɢ
ɢɧɫɬɢɬɭɬɚ
«ɇɟɮɬɟɝɚɡɩɪɨɟɤɬ» ɧɚɥɚɠɟɧɨ ɩɪɨɢɡɜɨɞɫɬɜɨ
ɚɥɸɦɢɧɢɟɜɵɯ ɚɧɨɞɨɜ (ɰɢɥɢɧɞɪɢɱɟɫɤɢɯ ɢ
ɛɪɚɫɥɟɬɧɵɯ) ɧɚ Ƚɹɧɞɠɢɧɫɤɨɦ Ɂɚɜɨɞɟ ɩɨ
Ɉɛɪɚɛɨɬɤɟ ɐɜɟɬɧɵɯ Ɇɟɬɚɥɥɨɜ.
ɉɪɢ ɤɚɩɢɬɚɥɶɧɵɯ ɪɟɦɨɧɬɚɯ ɷɫɬɚɤɚɞ,
ɩɪɢɷɫɬɚɤɚɞɧɵɯ ɩɥɨɳɚɞɨɤ, ɚ ɬɚɤɠɟ ɩɪɢ
ɜɨɫɫɬɚɧɨɜɥɟɧɢɢ
ɷɥɟɤɬɪɨɯɢɦɡɚɳɢɬɵ
ɜ
ɩɨɞɜɨɞɧɨɣ
ɱɚɫɬɢ
ɨɩɨɪɧɵɯ
ɛɥɨɤɨɜ
ɫɬɚɰɢɨɧɚɪɧɵɯ
ɩɥɚɬɮɨɪɦ,
ɷɤɫɩɥɭɚɬɢɪɭɸɳɢɯɫɹ ɧɚ ɧɟɝɥɭɛɨɤɢɯ ɚɤɜɚɬɨɪɢɹɯ ɦɨɪɹ
ɩɪɢɦɟɧɹɸɬɫɹ ɩɨɞɜɟɫɧɵɟ ɦɚɝɧɢɟɜɵɟ ɚɧɨɞɵ.
ɗɬɢ ɚɧɨɞɵ ɩɪɨɢɡɜɨɞɹɬɫɹ ɜ Ɋɨɫɫɢɣɫɤɨɣ
Ɏɟɞɟɪɚɰɢɢ, ɨɛɥɚɞɚɸɬ ɫɪɨɤɨɦ ɫɥɭɠɛɵ 2-4
ɝɨɞɚ
ɢ
ɢɯ
ɩɪɢɦɟɧɟɧɢɹ
ɹɜɥɹɟɬɫɹ
ɷɤɨɧɨɦɢɱɟɫɤɢ ɧɟɜɵɝɨɞɧɵɦɢ. ɇɚɦɢ ɪɚɡɪɚɛɨɬɚɧɵ ɧɨɜɵɟ ɩɨɞɜɟɫɧɵɟ ɛɢɧɚɪɧɵɟ
ɝɚɥɶɜɚɧɢɱɟɫɤɢɟ ɚɧɨɞɵ ȺɆȻȺ ɧɚ ɨɫɧɨɜɟ
ɫɩɥɚɜɨɜ ɚɥɸɦɢɧɢɹ ɢ ɦɚɝɧɢɹ, ɫɨ ɫɪɨɤɨɦ
ɫɥɭɠɛɵ ɛɨɥɟɟ 10 ɥɟɬ. ɂɫɩɵɬɚɧɢɹ ɷɬɢɯ
ɚɧɨɞɨɜ
ɜ
ɧɚɬɭɪɧɵɯ
ɭɫɥɨɜɢɹɯ
ɧɚ
ɷɤɫɩɥɭɚɬɢɪɭɸɳɟɣɫɹ ɫɬɚɰɢɨɧɚɪɧɨɣ ɩɥɚɬɮɨɪɦɟ ɩɨɤɚɡɚɥɨ, ɱɬɨ ɨɧɢ ɫɩɨɫɨɛɧɵ ɜ ɧɚɱɚɥɟ
ɞɚɜɚɬɶ ɬɨɤ ɛɨɥɶɲɨɣ ɫɢɥɵ, ɱɬɨ ɧɟɨɛɯɨɞɢɦɨ
ɞɥɹ ɧɚɱɚɥɶɧɨɣ ɩɨɥɹɪɢɡɚɰɢɢ, ɚ ɡɚɬɟɦ ɜ
ɬɟɱɟɧɢɟ ɞɥɢɬɟɥɶɧɨɝɨ ɜɪɟɦɟɧɢ ɪɚɛɨɬɚɬɶ ɫ
ɦɚɥɵɦ ɬɨɤɨɦ, ɜɟɪɨɹɬɧɨ ɫ ɞɥɢɬɟɥɶɧɵɦ
ɫɪɨɤɨɦ ɡɚɳɢɬɵ. ɗɬɢ ɚɧɨɞɵ ɩɪɨɲɥɢ
ɩɪɢɟɦɨɱɧɵɟ
ɢɫɩɵɬɚɧɢɹ
ɧɚ
123–ɟɣ
ɫɬɚɰɢɨɧɚɪɧɨɣ ɩɥɚɬɮɨɪɦɟ ɇȽȾɍ «28 Ɇɚɹ»
ɉɈ «Ⱥɡɧɟɮɬɶ» ɢ ɪɟɤɨɦɟɧɞɨɜɚɧɵ ɤ
ɲɢɪɨɤɨɦɭ ɜɧɟɞɪɟɧɢɸ.
Ʉɚɤ ɢɡɜɟɫɬɧɨ, ɩɨɜɵɲɟɧɢɟ ɧɚɞɟɠɧɨɫɬɢ
186
Elmi srlr, 2008(24)
Neftqazlayih
ɩɨɫɬɨɹɧɧɨɟ ɧɚɪɚɫɬɚɧɢɟ ɢɯ ɬɢɬɪɚ [16].
ɂɫɫɥɟɞɨɜɚɧɢɹ ɤɨɪɪɨɡɢɨɧɧɨɣ ɚɝɪɟɫɫɢɜɧɨɫɬɢ ɞɨɛɵɜɚɟɦɨɣ ɩɪɨɞɭɤɰɢɢ ɩɨɤɚɡɚɥɢ
ɢɯ ɜɵɫɨɤɭɸ ɚɝɪɟɫɫɢɜɧɨɫɬɶ. ɉɪɨɜɟɞɟɧɧɵɟ
ɦɨɧɢɬɨɪɢɧɝɢ ɤɨɪɪɨɡɢɨɧɧɨɝɨ ɫɨɫɬɨɹɧɢɹ
ɝɢɞɪɨɬɟɯɧɢɱɟɫɤɢɯ ɫɨɨɪɭɠɟɧɢɣ ɢ ɧɟɮɬɟɩɪɨɦɵɫɥɨɜɨɝɨ ɨɛɨɪɭɞɨɜɚɧɢɹ ɬɨɠɟ ɩɨɞɬɜɟɪɞɢɥɢ
ɜɵɫɨɤɭɸ
ɚɝɪɟɫɫɢɜɧɨɫɬɶ
ɞɨɛɵɜɚɟɦɨɣ
ɩɪɨɞɭɤɰɢɢ
ɫɤɜɚɠɢɧ
ɦɟɫɬɨɪɨɠɞɟɧɢɹ
«Ƚɸɧɟɲɥɢ» ɢ ɜɵɹɜɢɥɢ ɧɟ ɤɜɚɥɢɮɢɰɢɪɨɜɚɧɧɵɣ ɩɨɞɯɨɞ ɤ ɨɪɝɚɧɢɡɚɰɢɢ ɡɚɳɢɬɵ ɨɬ
ɤɨɪɪɨɡɢɢ.
Ɉɫɦɨɬɪɨɦ
ɇɄɌ,
ɩɨɞɧɹɬɵɯ
ɢɡ
ɫɤɜɚɠɢɧɵ 81 ɦɟɫɬɨɪɨɠɞɟɧɢɹ «Ƚɸɧɟɲɥɢ»,
ɩɨɫɥɟ 7-8 ɦɟɫɹɰɟɜ ɢɯ ɷɤɫɩɥɭɚɬɚɰɢɢ, ɛɵɥɨ
ɜɵɹɜɥɟɧɨ
ɜ
ɨɫɧɨɜɧɨɦ
ɞɜɚ
ɜɢɞɚ
ɤɨɪɪɨɡɢɨɧɧɵɯ ɪɚɡɪɭɲɟɧɢɣ – ɜ ɜɢɞɟ
ɫɜɢɳɟɣ, ɧɚɥɢɱɢɟɦ ɤɨɪɪɨɡɢɨɧɧɵɯ ɹɡɜ
ɞɢɚɦɟɬɪɨɦ 0,48 ɦɦ, ɢ ɜ ɜɢɞɟ ɤɚɧɚɜɨɤ
ɩɟɪɟɦɟɧɧɨɣ ɝɥɭɛɢɧɵ. ɇɚ ɨɞɧɨɦ ɩɚɬɪɭɛɤɟ
ɞɥɢɧɧɨɣ 1 ɦ, ɜɵɪɟɡɚɧɧɨɦ ɢɡ ɇɄɌ
ɞɢɚɦɟɬɪɨɦ 46 ɦɦ, ɛɵɥɨ ɧɚɫɱɢɬɚɧɨ ɛɨɥɟɟ
300 ɬɚɤɢɯ ɫɤɜɨɡɧɵɯ ɨɬɜɟɪɫɬɢɣ, ɜ ɨɫɧɨɜɧɨɦ
ɜɫɬɪɨɟɧɧɵɟ ɜ ɪɹɞɵ ɩɨ ɧɚɩɪɚɜɥɟɧɢɸ
ɞɜɢɠɟɧɢɹ ɩɨɬɨɤɚ. Ɏɨɬɨɫɧɢɦɨɤ ɮɪɚɝɦɟɧɬɚ
ɩɚɬɪɭɛɤɚ, ɜɵɪɟɡɚɧɧɨɝɨ ɢɡ ɇɄɌ ɩɪɟɞɫɬɚɜɥɟɧ
ɧɚ ɪɢɫɭɧɤɟ.
ɞɨɛɵɜɚɸɳɢɯ ɫɤɜɚɠɢɧ, ɜ ɞɨɛɵɜɚɟɦɨɣ
ɩɪɨɞɭɤɰɢɢ
ɩɨɹɜɥɹɟɬɫɹ
ɫɟɪɨɜɨɞɨɪɨɞ,
ɭɫɢɥɢɜɚɸɬɫɹ ɤɨɪɪɨɡɢɨɧɧɵɟ ɩɪɨɰɟɫɫɵ, ɚ ɜ
ɜɩɨɫɥɟɞɫɬɜɢɢ
ɩɪɨɢɫɯɨɞɢɬ
ɨɬɥɨɠɟɧɢɟ
ɤɨɦɩɥɟɤɫɚ
ɧɟɨɪɝɚɧɢɱɟɫɤɢɯ
ɫɨɥɟɣ
ɢ
ɫɭɥɶɮɢɞɚ ɠɟɥɟɡɚ ɜ ɧɢɠɧɟɣ ɱɚɫɬɢ ɤɨɥɨɧɧɵ
ɇɄɌ [14]. Ɉɬɥɨɠɟɧɢɟ ɧɟɨɪɝɚɧɢɱɟɫɤɢɯ
ɫɨɥɟɣ ɧɚ ɫɬɟɧɤɚɯ ɇɄɌ ɫ ɧɚɪɭɲɟɧɢɟɦ
ɯɢɦɢɱɟɫɤɨɝɨ ɪɚɜɧɨɜɟɫɢɹ ɷɬɢɯ ɫɨɥɟɣ ɜ ɫɦɟɫɢ
ɧɟɮɬɢ, ɜɨɞɵ ɢ ɝɚɡɚ, ɢ ɩɨɹɜɥɟɧɢɹ ɫɭɥɶɮɢɞɨɜ
ɠɟɥɟɡɚ ɜ ɩɪɨɞɭɤɰɢɢ ɫɤɜɚɠɢɧ, ɨɛɭɫɥɨɜɥɟɧɧɨɣ ɧɚɥɢɱɢɟɦ ɜ ɫɪɟɞɟ ɫɟɪɨɜɨɞɨɪɨɞɚ, ɢ
ɫɬɢɦɭɥɢɪɨɜɚɧɢɟ ɤɨɪɪɨɡɢɢɨɧɧɵɯ ɪɚɡɪɭɲɟɧɢɣ, ɬɚɤ ɠɟ ɭɫɬɚɧɨɜɥɟɧɨ ɜ ɪɚɛɨɬɟ [15].
ɂɫɫɥɟɞɨɜɚɧɢɹ ɚɝɪɟɫɫɢɜɧɨɫɬɢ ɩɪɨɞɭɤɰɢɢ ɨɛɜɨɞɧɟɧɧɵɯ ɞɨɛɵɜɚɸɳɢɯ ɫɤɜɚɠɢɧ,
ɩɨɤɚɡɚɥɢ,
ɱɬɨ
ɯɨɬɹ
ɦɟɫɬɨɪɨɠɞɟɧɢɟ
«Ƚɸɧɟɲɥɢ» ɧɚɯɨɞɹɬɫɹ ɜ ɪɚɧɧɟɣ ɫɬɚɞɢɢ
ɪɚɡɪɚɛɨɬɤɢ, ɬɟɦ ɧɟ ɦɟɧɟɟ, ɜ ɞɨɛɵɜɚɟɦɨɣ
ɩɪɨɞɭɤɰɢɢ ɧɚɛɥɸɞɚɟɬɫɹ ɧɚɥɢɱɢɟ ɛɨɥɶɲɨɝɨ
ɤɨɥɢɱɟɫɬɜɚ
ɫɭɥɶɮɚɬ-ɜɨɫɫɬɚɧɚɜɥɢɜɚɸɳɢɯ
ɛɚɤɬɟɪɢɣ ɋȼȻ, Ɍɢɨɧɨɜɵɯ ɛɚɤɬɟɪɢɣ (ɌȻ),
ɍɝɥɟɜɨɞɨɪɨɞɨɤɢɫɥɹɸɳɢɯ ɛɚɤɬɟɪɢɣ (ɍɈȻ) ɢ
ɞɪ. ɇɚɛɥɸɞɟɧɢɹ ɡɚ ɫɨɫɬɨɹɧɢɟɦ ɡɚɪɚɠɟɧɧɨɫɬɢ ɦɢɤɪɨɨɪɝɚɧɢɡɦɚɦɢ ɜ ɨɛɜɨɞɧɟɧɧɵɯ ɧɟɮɬɟɝɚɡɨɞɨɛɵɜɚɸɳɢɯ ɫɤɜɚɠɢɧɚɯ ɧɚ
ɦɟɫɬɨɪɨɠɞɟɧɢɢ
«Ƚɸɧɟɲɥɢ»
ɩɨɤɚɡɚɥɢ
Ɋɢɫɭɧɨɤ ȼɢɞ ɤɨɪɪɨɡɢɨɧɧɵɯ ɪɚɡɪɭɲɟɧɢɣ ɮɪɚɝɦɟɧɬɚ ɇɄɌ ɢɡɜɥɟɱɟɧɧɨɣ ɢɡ ɫɤɜɚɠɢɧɵ 260 ɏ
ɝɨɪɢɡɨɧɬɚ ɦɟɫɬɨɪɨɠɞɟɧɢɹ «Ƚɸɧɟɲɥɢ»
187
Elmi srlr, 2008(24)
Neftqazlayih
ȼɨɡɧɢɤɧɨɜɟɧɢɟ
ɬɚɤɨɣ
ɤɚɪɬɢɧɵ
ɤɨɪɪɨɡɢɨɧɧɵɯ
ɪɚɡɪɭɲɟɧɢɣ
ɦɨɠɧɨ
ɨɛɴɹɫɧɢɬɶ ɫɥɟɞɭɸɳɢɦɢ ɩɪɟɞɩɨɥɨɠɟɧɢɹɦɢ:
ɩɨɞ ɜɨɡɞɟɣɫɬɜɢɟɦ ɚɝɪɟɫɫɢɜɧɵɯ ɫɪɟɞ
ɩɪɨɢɫɯɨɞɢɬ ɨɤɢɫɥɟɧɢɟ ɫɬɚɥɢ ɩɨ ɭɪɚɜɧɟɧɢɸ:
Fe0 – 2ɟ| Fe+2 ɢ Fe+2 – 1e|Fe+3
Ɉɛɪɚɡɨɜɵɜɚɸɳɢɟɫɹ ɢɨɧɵ ɠɟɥɟɡɚ,
ɜɡɚɢɦɨɞɟɣɫɬɜɭɹ ɫ ɨɤɪɭɠɚɸɳɢɦɢ ɢɨɧɚɦɢ,
ɦɨɝɭɬ ɩɪɟɜɪɚɬɢɬɶɫɹ ɤɚɤ ɜ ɪɵɯɥɵɟ FeS
ɩɪɨɞɭɤɬɵ ɩɨ ɭɪɚɜɧɟɧɢɸ Fe+2 + S-2 | FeS;
ɬɚɤ ɢ ɜ ɩɪɨɦɟɠɭɬɨɱɧɭɸ ɫɦɟɫɶ FeS, FeCɈ3
ɢ Fe2O3 ɩɨ ɭɪɚɜɧɟɧɢɹɦ:
Fe+2 + S-2 | FeS;
Fe+2 + 2HCO-3| FeCɈ3 + H2O + CO2;
Fe+2O2 | FeO Fe2O3 (Fe3O4) ɢ
ɧɚɤɨɧɟɰ ɦɨɝɭɬ ɩɪɟɜɪɚɬɢɬɶɫɹ ɜ ɛɨɥɟɟ
ɩɥɨɬɧɵɣ ɫɥɨɣ Fe3Ɉ4, ɪɚɫɩɨɥɨɠɟɧɧɵɣ
ɧɟɩɨɫɪɟɞɫɬɜɟɧɧɨ
ɧɚ
ɝɪɚɧɢɰɟ
ɫ
ɩɨɜɟɪɯɧɨɫɬɶɸ ɫɬɚɥɢ. ȼɵɞɟɥɹɸɳɢɟɫɹ, ɩɪɢ
ɜɡɚɢɦɨɞɟɣɫɬɜɢɢ ɦɟɬɚɥɥɚ ɫ ɭɝɥɟɤɢɫɥɨɬɨɣ, ɩɨ
ɭɪɚɜɧɟɧɢɸ Fe + 2H2CO3 | Fe+2 + 2HCO-3 +
H2 ɜɨɞɨɪɨɞ ɢ ɬɜɟɪɞɵɟ ɱɚɫɬɢɰɵ ɩɨɬɨɤɚ
ɦɨɝɭɬ ɪɚɡɪɭɲɢɬɶ ɢ ɭɧɟɫɬɢ ɤɚɤ ɪɵɯɥɵɟ, ɬɚɤ
ɢ ɛɨɥɟɟ ɩɥɨɬɧɵɟ ɩɪɨɞɭɤɬɵ ɤɨɪɪɨɡɢɢ ɫ
ɩɨɜɟɪɯɧɨɫɬɢ ɦɟɬɚɥɥɚ, ɬɟɦ ɫɚɦɵɦ ɨɛɧɨɜɢɬɶ
ɜɡɚɢɦɨɞɟɣɫɬɜɢɟ ɚɝɪɟɫɫɢɜɧɵɯ ɫɪɟɞ ɫɨ
ɫɜɟɠɟɨɝɨɥɟɧɧɵɦɢ ɭɱɚɫɬɤɚɦɢ ɩɨɜɟɪɯɧɨɫɬɢ,
ɜɫɥɟɞɫɬɜɢɟ ɱɟɝɨ ɪɚɡɜɢɬɶ ɫɧɚɱɚɥɚ ɹɡɜɟɧɧɨɣ,
ɚ ɡɚɬɟɦ ɤɚɧɚɜɨɱɧɨɣ ɤɨɪɪɨɡɢɢ. ɉɨ
ɡɚɤɥɸɱɟɧɢɸ ɡɚɩɚɞɧɵɯ ɢɫɫɥɟɞɨɜɚɬɟɥɟɣ [17].
ɫɤɨɪɨɫɬɶ ɤɨɪɪɨɡɢɨɧɧɵɯ ɪɚɡɪɭɲɟɧɢɣ ɦɨɠɟɬ
ɡɚɦɟɬɧɨ ɜɨɡɪɚɫɬɚɬɶ ɩɨɞ ɜɨɡɞɟɣɫɬɜɢɟɦ
ɜɡɜɟɲɟɧɧɵɯ ɜ ɩɨɬɨɤɟ ɩɪɨɞɭɤɰɢɢ ɫɤɜɚɠɢɧ ɱɚɫɬɢɰ ɫɭɥɶɮɢɞɚ ɠɟɥɟɡɚ.
Ⱦɟɣɫɬɜɢɬɟɥɶɧɨ, ɦɨɠɧɨ ɩɪɟɞɩɨɥɨɠɢɬɶ,
ɱɬɨ ɱɚɫɬɢɰɵ ɫɭɥɶɮɢɞɚ ɠɟɥɟɡɚ, ɨɛɪɚɡɭɸɳɢɟɫɹ ɩɪɢ ɜɡɚɢɦɨɞɟɣɫɬɜɢɢ ɫɟɪɨɜɨɞɨɪɨɞɚ,
ɨɛɪɚɡɨɜɚɜɲɟɝɨɫɹ ɩɪɢ ɫɭɥɶɮɚɬɪɟɞɭɤɰɢɢ, ɫ
ɢɨɧɚɦɢ Fe+2 ɢ Fe+3, ɫɩɨɫɨɛɧɵ ɨɛɥɟɝɱɚɬɶ
ɤɚɬɨɞɧɭɸ ɪɟɚɤɰɢɸ ɡɚ ɫɱɟɬ ɚɞɫɨɪɛɰɢɢ
ɜɵɞɟɥɟɧɧɵɯ
ɜɨɞɨɪɨɞɧɵɯ
ɢɨɧɨɜ
ɧɚ
ɦɟɬɚɥɥɢɱɟɫɤɨɣ ɩɨɜɟɪɯɧɨɫɬɢ ɢ, ɬɟɦ ɫɚɦɵɦ,
ɫɩɨɫɨɛɫɬɜɨɜɚɬɶ
ɢɧɬɟɧɫɢɮɢɤɚɰɢɢ
ɤɨɪɪɨɡɢɨɧɧɵɯ ɪɚɡɪɭɲɟɧɢɣ ɨɛɨɪɭɞɨɜɚɧɢɹ.
ɉɪɢ ɨɰɟɧɤɟ ɚɝɪɟɫɫɢɜɧɨɫɬɢ ɞɨɛɵɜɚɟɦɨɣ ɩɪɨɞɭɤɰɢɢ ɧɟɨɛɯɨɞɢɦɨ, ɧɚɪɹɞɭ ɫ
ɭɱɟɬɨɦ ɚɝɪɟɫɫɢɜɧɵɯ ɢɨɧɨɜ, ɫɨɞɟɪɠɚɳɢɯɫɹ
ɜ ɩɥɚɫɬɨɜɵɯ ɜɨɞɚɯ, ɬɚɤ ɠɟ ɭɱɢɬɵɜɚɬɶ ɢ
ɩɪɢɫɭɬɫɬɜɢɟ ɜ ɝɚɡɨɠɢɞɤɨɫɬɧɨɣ ɫɦɟɫɢ
ɭɝɥɟɤɢɫɥɨɝɨ ɝɚɡɚ (ɋɈ2) ɢ ɫɟɪɨɜɨɞɨɪɨɞɚ
(ɇ2S).
ȼɟɪɨɹɬɧɨ, ɨɛɪɚɡɨɜɚɧɢɟ ɋɈ2 ɜ ɫɦɟɫɢ
ɦɨɠɟɬ ɩɪɨɢɫɯɨɞɢɬɶ, ɤɚɤ ɜɫɥɟɞɫɬɜɢɟ
ɜɡɚɢɦɨɞɟɣɫɬɜɢɹ ɚɬɨɦɨɜ ɠɟɥɟɡɚ Fe ɫ
ɝɢɞɪɨɤɚɪɛɨɧɚɬ
ɢɨɧɚɦɢ
ɇɋɈ-3
(ɜ
ɤɚɪɛɨɧɚɬɧɵɯ
ɩɥɚɫɬɨɜɵɯ
ɜɨɞɚɯ)
ɩɨ
ɭɩɪɚɜɥɟɧɢɸ Fe+2HCO-3|FeCO3 +H2O+CO2,
ɬɚɤ ɢ ɩɪɢ ɨɤɢɫɥɟɧɢɢ ɭɝɥɟɜɨɞɨɪɨɞɨɜ ɧɟɮɬɢ
ɭɝɥɟɜɨɞɨɪɨɞɨɤɢɫɥɹɸɳɢɦɢ ɛɚɤɬɟɪɢɹɦɢ ɩɨ
ɭɪɚɜɧɟɧɢɸ:
C4H2H+2 + (2n+1) O2 p nCO2 + (n+1) H2O
Ȼɨɥɶɲɨɟ
ɜɥɢɹɧɢɟ
ɧɚ
ɫɤɨɪɨɫɬɶ
ɤɨɪɪɨɡɢɢ ɧɟɮɬɟɩɪɨɦɵɫɥɨɜɨɝɨ ɨɛɨɪɭɞɨɜɚɧɢɹ ɢɦɟɟɬ ɬɚɤ ɠɟ ɢ ɫɤɨɪɨɫɬɶ ɞɜɢɠɟɧɢɹ
ɧɟɮɬɟɝɚɡɨɜɨɝɨ ɩɨɬɨɤɚ. ȼ ɡɚɜɢɫɢɦɨɫɬɢ ɨɬ
ɫɤɨɪɨɫɬɢ ɩɨɬɨɤɚ ɢ ɧɚɥɢɱɢɹ ɜ ɧɟɦ
ɦɟɯɚɧɢɱɟɫɤɢɯ ɩɪɢɦɟɫɟɣ ɦɨɠɟɬ ɡɚɦɟɬɧɨ
ɫɬɢɦɭɥɢɪɨɜɚɬɶɫɹ ɤɨɪɪɨɡɢɨɧɧɵɣ ɢɡɧɨɫ,
ɩɪɨɬɟɤɚɸɳɢɣ ɩɨ ɷɪɨɡɢɨɧɧɨɦɭ ɦɟɯɚɧɢɡɦɭ.
Ɉɞɧɚɤɨ ɦɚɬɟɦɚɬɢɱɟɫɤɚɹ ɦɨɞɟɥɶ ɤɨɪɪɨɡɢɨɧɧɨɝɨ ɢɡɧɨɫɚ ɩɨ ɦɟɯɚɧɢɡɦɭ ɷɪɨɡɢɨɧɧɨɣ
ɤɨɪɪɨɡɢɢ
ɜ
ɧɚɫɬɨɹɳɟɟ
ɜɪɟɦɹ
ɧɟ
ɪɚɡɪɚɛɨɬɚɧɚ.
ȼɥɢɹɧɢɟ ɫɤɨɪɨɫɬɢ ɩɨɬɨɤɚ, ɚ ɬɚɤɠɟ
ɢɦɟɸɳɢɯɫɹ ɜ ɩɨɬɨɤɟ ɚɛɪɚɡɢɜɧɵɯ ɩɪɢɦɟɫɟɣ
ɧɚ ɤɨɪɪɨɡɢɸ ɭɱɢɬɵɜɚɟɬɫɹ ɜ ɚɦɟɪɢɤɚɧɫɤɨɦ
ɫɬɚɧɞɚɪɬɟ ANSI/API RP14-91 [18]. ȼ ɧɟɦ
ɩɪɢɜɨɞɢɬɫɹ ɷɦɩɢɪɢɱɟɫɤɚɹ ɡɚɜɢɫɢɦɨɫɬɶ ɞɥɹ
ɨɰɟɧɤɢ ɤɪɢɬɢɱɟɫɤɨɣ ɫɤɨɪɨɫɬɢ ɩɨɬɨɤɚ,
ɩɪɟɜɵɲɟɧɢɟ
ɤɨɬɨɪɨɣ
ɜɵɡɵɜɚɟɬ
ɤɨɪɪɨɡɢɨɧɧɭɸ ɷɪɨɡɢɸ. ɗɬɚ ɡɚɜɢɫɢɦɨɫɬɶ
ɩɨɫɥɟ ɩɟɪɟɜɨɞɚ ɜ ɦɟɬɪɢɱɟɫɤɭɸ ɫɢɫɬɟɦɭ
ɟɞɢɧɢɰ ɢɦɟɟɬ ɜɢɞ:
V
ɦ/ɫ;
1,22
U
,
ɝɞɟ Vkp- ɤɪɢɬɢɱɟɫɤɚɹ ɫɤɨɪɨɫɬɶ ɩɨɬɨɤɚ,
U-
ɩɥɨɬɧɨɫɬɶ ɞɨɛɵɜɚɟɦɨɣ (ɢɥɢ
ɬɪɚɧɫɩɨɪɬɢɪɭɟɦɵɣ) ɩɪɨɞɭɤɰɢɢ, ɤɝ/ɦ3;
- ɷɦɩɢɪɢɱɟɫɤɚɹ ɤɨɧɫɬɚɧɬɚ, ɡɚɜɢɫɹɳɚɹ
ɨɬ ɫɨɫɬɚɜɚ ɬɪɚɧɫɩɨɪɬɢɪɭɟɦɨɣ ɫɦɟɫɢ.
Ɂɧɚɱɟɧɢɟ ɤɨɧɫɬɚɧɬɵ ɪɟɤɨɦɟɧɞɭɸɬ
ɩɪɢɧɢɦɚɬɶ ɞɥɹ ɤɨɪɪɨɡɢɨɧɧɨ-ɚɝɪɟɫɫɢɜɧɵɯ
ɫɪɟɞ ɛɟɡ ɚɛɪɚɡɢɜɧɵɯ ɱɚɫɬɢɰ = 45-90, ɚ ɞɥɹ
ɤɨɪɪɨɡɢɨɧɧɨ-ɚɝɪɟɫɫɢɜɧɵɯ ɫɪɟɞ, ɫɨɞɟɪɠɚɳɢɯ ɚɛɪɚɡɢɜɧɵɟ ɱɚɫɬɢɰɵ = 25-35.
ȼ ɧɟɮɬɟɝɚɡɨɞɨɛɵɜɚɸɳɢɯ ɫɤɜɚɠɢɧɚɯ
Ⱥɡɟɪɛɚɣɞɠɚɧɫɤɢɯ ɦɟɫɬɨɪɨɠɞɟɧɢɣ ɞɨɛɵɜɚɟɦɚɹ
ɩɪɨɞɭɤɰɢɹ
ɹɜɥɹɟɬɫɹ
ɜɵɫɨɤɨ
ɚɝɪɟɫɫɢɜɧɨɣ ɫɦɟɫɶɸ, ɫɨɞɟɪɠɚɳɟɣ ɛɨɥɶɲɨɟ
188
Elmi srlr, 2008(24)
Neftqazlayih
ɤɨɥɢɱɟɫɬɜɨ
ɩɪɢɦɟɫɟɣ
(0,1 - 0,2%),
ɫɨɫɬɨɹɳɢɯ ɢɡ ɦɟɬɚɥɥɢɱɟɫɤɢɯ ɜɤɥɸɱɟɧɢɣ,
ɩɪɨɞɭɤɬɨɜ ɤɨɪɪɨɡɢɢ ɢ ɩɟɫɤɚ ɪɚɡɥɢɱɧɨɣ
ɮɪɚɤɰɢɢ, ɭɱɢɬɵɜɚɹ ɷɬɨ ɤɨɧɫɬɚɧɬɭ ɩɪɢ
ɪɚɫɱɟɬɚɯ ɫɥɟɞɭɟɬ ɩɪɢɧɢɦɚɬɶ = 30.
Ɂɧɚɱɟɧɢɹ
ɩɥɨɬɧɨɫɬɢ
ɞɨɛɵɜɚɟɦɨɣ
ɩɪɨɞɭɤɰɢɢ
ɫɤɜɚɠɢɧ
ɦɟɫɬɨɪɨɠɞɟɧɢɹ
«Ƚɸɧɟɲɥɢ» ɤɨɥɟɛɥɟɬɫɹ ɜ ɩɪɟɞɟɥɚɯ 1,007 –
1,026 ɝ/ɫɦ3. ȿɫɥɢ ɩɪɢɧɹɬɶ U=1010ɤɝ/ɦ3, ɬɨ
ɤɪɢɬɢɱɟɫɤɚɹ
ɫɤɨɪɨɫɬɶ
ɩɨɬɨɤɚ
ɛɭɞɟɬ
ɩɪɢɦɟɪɧɨ ɪɚɜɧɚ V
| 0,96 ɦ/ɫɟɤ.
Ɂɧɚɹ, ɱɬɨ ɫɤɨɪɨɫɬɶ ɞɜɢɠɟɧɢɹ ɩɨɬɨɤɚ
ɨɛɜɨɞɧɟɧɧɨɣ ɧɟɮɬɟɝɚɡɨɜɨɣ ɫɦɟɫɢ ɜ ɇɄɌ
ɫɨɫɬɚɜɥɹɟɬ ɩɪɢɦɟɪɧɨ 1,15 ɦ/ɫɟɤ ɢ
ɡɧɚɱɢɬɟɥɶɧɨ ɩɪɟɜɵɲɚɟɬ ɷɬɢ ɡɧɚɱɟɧɢɹ, ɬɨ
ɦɨɠɧɨ ɝɨɜɨɪɢɬɶ ɨɛ ɷɪɨɡɢɨɧɧɨɣ ɤɨɪɪɨɡɢɢ,
ɤɚɤ ɨ ɮɚɤɬɨɪɟ ɢɧɬɟɧɫɢɮɢɰɢɪɭɸɳɟɦ
ɤɨɪɪɨɡɢɨɧɧɵɟ ɪɚɡɪɭɲɟɧɢɹ ɇɄɌ. ȼɢɞɵ
ɤɨɪɪɨɡɢɨɧɧɵɯ
ɪɚɡɪɭɲɟɧɢɣ
ɇɄɌ
ɜ
ɞɨɛɵɜɚɸɳɢɯ ɫɤɜɚɠɢɧɚɯ ɦɟɫɬɨɪɨɠɞɟɧɢɹ
«Ƚɸɧɟɲɥɢ»
ɩɨɞɬɜɟɪɠɞɚɸɬ
ɭɤɚɡɚɧɧɵɣ
ɜɵɜɨɞ.
ɋɥɭɱɚɢ ɢɧɬɟɧɫɢɜɧɵɯ ɤɨɪɪɨɡɢɨɧɧɵɯ
ɪɚɡɪɭɲɟɧɢɣ, ɜ ɜɢɞɟ ɩɪɨɞɨɥɶɧɵɯ ɪɚɡɪɵɜɨɜ
ɇɄɌ, ɜɵɡɜɚɧɧɵɯ ɤɨɪɪɨɡɢɟɣ ɜ ɜɢɞɟ
ɩɪɨɞɨɥɶɧɵɯ ɤɚɧɚɜɨɤ, ɦɨɠɧɨ ɫɜɹɡɚɬɶ ɫ
ɪɟɠɢɦɨɦ ɞɜɢɠɟɧɢɹ ɨɛɜɨɞɧɟɧɧɨɣ ɝɚɡɨɠɢɞɤɨɫɬɧɨɣ ɫɦɟɫɢ, ɫɨɩɪɨɜɨɠɞɚɸɳɟɣɫɹ ɜɢɛɪɚɰɢɢɟɣ ɤɨɥɨɧɧɵ, ɜɨɡɧɢɤɧɨɜɟɧɢɟɦ ɰɢɤɥɢɱɟɫɤɢɯ
ɧɚɝɪɭɡɨɤ
ɢ
ɤɨɪɪɨɡɢɨɧɧɨɣ
ɭɫɬɚɥɨɫɬɶɸ ɇɄɌ.
ɂɡɜɟɫɬɧɨ [19], ɱɬɨ ɤɨɪɪɨɡɢɨɧɧɚɹ
ɚɝɪɟɫɫɢɜɧɨɫɬɶ ɩɪɨɞɭɤɰɢɢ ɫɤɜɚɠɢɧ ɫɜɹɡɚɧɚ
ɫ ɫɨɞɟɪɠɚɧɢɟɦ ɜ ɧɟɣ ɩɥɚɫɬɨɜɨɣ ɜɨɞɵ, ɋɈ2,
H2S ɢ ɨɛɳɢɦ ɞɚɜɥɟɧɢɟɦ, ɜ ɫɢɫɬɟɦɟ
ɜɥɢɹɸɳɢɦ ɧɚ ɩɚɪɰɢɚɥɶɧɵɟ ɞɚɜɥɟɧɢɹ
ɚɝɪɟɫɫɢɜɧɵɯ ɝɚɡɨɜ ɢ ɫɥɟɞɨɜɚɬɟɥɶɧɨ, ɧɚ ɢɯ
ɪɚɫɬɜɨɪɟɧɢɟ. ɇɚɛɥɸɞɟɧɢɹ ɡɚ ɢɡɦɟɧɟɧɢɟɦ
ɫɨɞɟɪɠɚɧɢɹ ɫɟɪɨɜɨɞɨɪɨɞɚ ɜ ɞɨɛɵɜɚɟɦɨɣ
ɩɪɨɞɭɤɰɢɢ ɢ ɨɛɴɟɦɨɦ ɡɚɤɚɱɢɜɚɟɦɨɣ ɜɨɞɵ
ɫɜɢɞɟɬɟɥɶɫɬɜɭɟɬ ɨ ɜɵɫɨɤɨɣ ɤɨɪɪɟɥɹɰɢɢ
ɤɨɧɰɟɧɬɪɚɰɢɢ ɫɟɪɨɜɨɞɨɪɨɞɚ ɫ ɨɛɴɟɦɨɦ
ɡɚɤɚɱɤɢ ɜɨɞɵ ɢ, ɫɥɟɞɨɜɚɬɟɥɶɧɨ, ɫɬɟɩɟɧɶɸ
ɨɛɜɨɞɧɟɧɧɨɫɬɢ ɩɪɨɞɭɤɰɢɢ.
ɉɪɨɝɧɨɡɧɭɸ
ɫɤɨɪɨɫɬɶ
ɤɨɪɪɨɡɢɢ
ɧɟɮɬɟɩɪɨɦɵɫɥɨɜɨɝɨ ɨɛɨɪɭɞɨɜɚɧɢɹ, ɜ ɬɨɦ
ɱɢɫɥɟ ɜ ɧɟɮɬɟɫɛɨɪɧɵɯ ɤɨɥɥɟɤɬɨɪɨɜ ɜ
ɡɚɜɢɫɢɦɨɫɬɢ ɨɬ ɞɚɜɥɟɧɢɹ ɜ ɫɢɫɬɟɦɟ ɢ
ɫɨɞɟɪɠɚɧɢɹ ɋɈ2 ɦɨɠɧɨ ɨɩɪɟɞɟɥɢɬɶ ɩɨ
ɢɡɜɟɫɬɧɨɦɭ ɭɪɚɜɧɟɧɢɸ ɞɟ ȼɚɚɪɞɚ ɢ
Ɇɢɥɶɹɦɫɚ:
log(Vcor) = 5.8 - 1710/T + 0,67 log (pCO2),
ɝɞɟ Vcor – ɫɤɨɪɨɫɬɶ ɤɨɪɪɨɡɢɢ ɜ ɦɦ/ɝɨɞ,
Ɍ - ɬɟɦɩɟɪɚɬɭɪɚ ɜ 0Ʉ
pCO2 - ɩɚɪɰɢɚɥɶɧɨɟ ɞɚɜɥɟɧɢɟ CO2 ɜ
ɫɢɫɬɟɦɟ.
Ɍɨɱɧɨɟ ɨɩɪɟɞɟɥɟɧɢɟ ɫɨɞɟɪɠɚɧɢɹ ɋɈ2
ɜ ɩɥɚɫɬɨɜɨɣ ɜɨɞɟ ɨɫɥɨɠɧɟɧɨ ɩɨɬɟɪɹɦɢ ɩɪɢ
ɬɪɚɧɫɩɨɪɬɢɪɨɜɤɟ ɩɪɨɛɵ. ȼɦɟɫɬɟ ɫ ɬɟɦ,
ɨɛɳɚɹ ɦɢɧɟɪɚɥɢɡɚɰɢɹ, ɤɨɧɰɟɧɬɪɚɰɢɹ ɢɨɧɨɜ
ɇɋɈ-3, ɋɚ2+, ɪɇ ɫɪɟɞɵ ɢ ɞɚɜɥɟɧɢɟ ɜ ɫɢɫɬɟɦɟ
ɩɪɹɦɨ
ɢɥɢ
ɤɨɫɜɟɧɧɨ
ɫɜɹɡɚɧɵ
ɫ
ɤɨɧɰɟɧɬɪɚɰɢɟɣ ɋɈ2 ɜ ɜɨɞɧɨɣ ɮɚɡɟ
ɧɟɮɬɟɝɚɡɨɜɨɝɨ ɩɨɬɨɤɚ. ɗɬɢ ɩɨɤɚɡɚɬɟɥɢ
ɹɜɥɹɸɬɫɹ ɛɨɥɟɟ ɞɨɫɬɭɩɧɵɦɢ ɢ ɦɨɝɭɬ ɛɵɬɶ
ɢɫɩɨɥɶɡɨɜɚɧɵ ɩɪɢ ɨɩɪɟɞɟɥɟɧɢɢ ɚɝɪɟɫɫɢɜɧɨɫɬɢ ɫɪɟɞɵ.
ȼ ɪɚɛɨɬɟ [20] ɭɤɚɡɵɜɚɟɬɫɹ ɥɢɧɟɣɧɚɹ
ɡɚɜɢɫɢɦɨɫɬɶ
ɫɤɨɪɨɫɬɢ
ɤɨɪɪɨɡɢɢ
ɨɬ
ɫɨɞɟɪɠɚɧɢɹ ɇɋɈ-3. ɇɚ ɤɨɪɪɨɡɢɨɧɧɭɸ
ɚɝɪɟɫɫɢɜɧɨɫɬɶ ɬɚɤ ɠɟ
ɫɢɥɶɧɨ ɜɥɢɹɟɬ
ɫɧɢɠɟɧɢɟ ɪɇ. ɍɫɬɚɧɨɜɥɟɧɨ ɱɬɨ ɩɪɢ
ɫɧɢɠɟɧɢɢ ɪɇ ɨɬ 8,4 ɞɨ 6,7 ɫɤɨɪɨɫɬɶ ɤɨɪɪɨɡɢɢ ɜɨɡɪɚɫɬɚɟɬ ɨɬ 0,06 r0,02 ɞɨ 3,5r1,4
ɦɦ/ɝɨɞ, ɬ.ɟ. ɩɨɱɬɢ ɜ 60 ɪɚɡ. Ɍɚɦ ɠɟ ɭɤɚɡɵɜɚɟɬɫɹ, ɱɬɨ ɡɧɚɱɟɧɢɟ ɪɇ, ɨɩɪɟɞɟɥɟɧɧɨɟ ɜ
ɥɚɛɨɪɚɬɨɪɧɵɯ ɭɫɥɨɜɢɹɯ, ɹɜɥɹɟɬɫɹ ɡɚɜɵɲɟɧɧɵɦ ɧɚ 0,5-0,8, ɜɫɥɟɞɫɬɜɢɟ ɩɨɬɟɪɢ ɋɈ2
ɩɪɢ ɬɪɚɧɫɩɨɪɬɢɪɨɜɤɟ ɩɪɨɛɵ.
ȼ ɡɚɤɥɸɱɟɧɢɢ ɫɥɟɞɭɟɬ ɨɬɦɟɬɢɬɶ, ɱɬɨ
ɞɥɹ ɨɛɟɫɩɟɱɟɧɢɹ ɧɚɞɟɠɧɨɣ ɷɤɫɩɥɭɚɬɚɰɢɢ
ɦɨɪɫɤɢɯ ɝɢɞɪɨɬɟɯɧɢɱɟɫɤɢɯ ɫɨɨɪɭɠɟɧɢɣ ɢ
ɧɟɮɬɟɩɪɨɦɵɫɥɨɜɨɝɨ ɨɛɨɪɭɞɨɜɚɧɢɹ, ɧɟɨɛɯɨɞɢɦɨ ɩɪɚɜɢɥɶɧɨ ɨɰɟɧɢɬɶ ɤɨɪɪɨɡɢɨɧɧɨɦɢɤɪɨɛɢɨɥɨɝɢɱɟɫɤɭɸ ɚɝɪɟɫɫɢɜɧɨɫɬɶ ɞɨɛɵɜɚɟɦɨɣ ɩɪɨɞɭɤɰɢɢ, ɪɚɡɪɚɛɨɬɚɬɶ ɢ ɜɧɟɞɪɢɬɶ
ɫɟɬɟɜɭɸ ɤɨɦɩɶɸɬɟɪɧɭɸ ɩɪɨɝɪɚɦɦɭ, ɞɥɹ
ɭɱɟɬɚ ɢ ɚɧɚɥɢɡɚ ɨɬɤɚɡɨɜ ɫɤɜɚɠɢɧ, ɜɵɞɟɥɢɬɶ
ɨɬɤɚɡɵ ɩɨ ɩɪɢɱɢɧɟ ɤɨɪɪɨɡɢɨɧɧɵɯ ɪɚɡɪɭɲɟɧɢɣ ɇɄɌ ɢ ɩɪɨɦɵɫɥɨɜɵɯ ɬɪɭɛɨɩɪɨɜɨɞɨɜ.
ɉɪɨɜɟɫɬɢ ɦɨɧɢɬɨɪɢɧɝ ɢ ɩɚɫɩɨɪɬɢɡɚɰɢɸ
ɤɨɥɨɧɧ ɇɄɌ ɢ ɬɪɭɛɨɩɪɨɜɨɞɨɜ, ɨɩɪɟɞɟɥɢɬɶ
ɢɯ ɚɜɚɪɢɣɧɨɫɬɶ, ɫɨɫɬɨɹɧɢɟ ɡɚɳɢɬɵ ɢ ɨɫɬɚɬɨɱɧɵɣ ɪɟɫɭɪɫ ɢɯ ɷɤɫɩɥɭɚɬɚɰɢɢ. ȼɜɢɞɭ
ɛɨɥɶɲɨɣ ɦɟɬɚɥɥɨɟɦɤɨɫɬɢ ȽɆɋɉ ɨɛɟɫɩɟɱɟɧɢɟ ɢɯ ɛɟɡɨɩɚɫɧɨɣ ɷɤɫɩɥɭɚɬɚɰɢɢ ɩɭɬɟɦ
ɤɚɩɢɬɚɥɶɧɨɝɨ ɪɟɦɨɧɬɚ ɫ ɡɚɦɟɧɨɣ ɨɬɞɟɥɶɧɵɯ
ɷɥɟɦɟɧɬɨɜ
ɩɪɚɤɬɢɱɟɫɤɢ
ɧɟɜɨɡɦɨɠɧɨ,
ɩɨɷɬɨɦɭ ɧɟɨɛɯɨɞɢɦɨ ɨɪɝɚɧɢɡɨɜɚɬɶ ɧɚ
ɦɟɫɬɚɯ ɫɥɭɠɛɭ ɡɚɳɢɬɵ ɨɬ ɤɨɪɪɨɡɢɢ,
189
Elmi srlr, 2008(24)
Neftqazlayih
ɪɚɡɪɚɛɨɬɚɬɶ ɩɥɚɧ ɡɚɳɢɬɧɵɯ ɦɟɪɨɩɪɢɹɬɢɣ ɢ
ɱɟɬɤɨ ɨɫɭɳɟɫɬɜɥɹɬɶ ɜɫɟ ɪɟɤɨɦɟɧɞɚɰɢɢ ɩɨ
ɡɚɳɢɬɟ ɨɬ ɤɨɪɪɨɡɢɢ.
9.
!!*
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
Ʉɟɪɢɦɨɜ Ɇ. Ɂ. ɍɩɪɚɜɥɟɧɢɟ ɩɪɨɟɤɬɚɦɢ
ɦɨɪɫɤɢɯ ɧɟɮɬɟɝɚɡɨɜɵɯ ɦɟɫɬɨɪɨɠɞɟɧɢɣ. Ɇ.: Ɇɚɲɢɧɨɫɬɪɨɟɧɢɟ, 1998.
289 ɫ.
Ʉɟɪɢɦɨɜ
Ɇ.
Ɂ.
ɋɨɜɪɟɦɟɧɧɨɟ
ɫɨɫɬɨɹɧɢɟ ɪɚɡɪɚɛɨɬɤɢ ɢ ɩɟɪɫɩɟɤɬɢɜɵ
ɞɨɪɚɡɪɚɛɨɬɤɢ ɦɨɪɫɤɢɯ ɧɟɮɬɟɝɚɡɨɜɵɯ
ɦɟɫɬɨ-ɪɨɠɞɟɧɢɣ
Ⱥɡɟɪɛɚɣɞɠɚɧɚ
// Ⱥɡɟɪɛɚɣɞɠɚɧɫɤɨɟ ɇɟɮɬɹɧɨɟ ɏɨɡɹɣɫɬɜɨ. 2001, ʋ 7. ɋ.1-8.
ɇɟɝɪɟɟɜ ȼ.Ɏ., ɏɚɧɥɚɪɨɜɚ Ⱥ.Ƚ. ɢ ɞɪ.
Ɂɚɳɢɬɚ
ɨɬ
ɤɨɪɪɨɡɢɢ
ɦɨɪɫɤɢɯ
ɧɟɮɬɟɩɪɨɦɵɫɥɨɜɵɯ ɫɨɨɪɭɠɟɧɢɣ. Ɇ.:
ɇɟɞɪɚ, 1964. 311 c.
ɏɚɧɥɚɪɨɜɚ Ⱥ.Ƚ. Ʉɨɪɪɨɡɢɹ ɢ ɡɚɳɢɬɚ
ɫɬɚɥɶɧɵɯ ɫɨɨɪɭɠɟɧɢɣ ɢ ɨɛɨɪɭɞɨɜɚɧɢɹ
ɧɚ
ɦɨɪɫɤɢɯ
ɧɟɮɬɟɞɨɛɵɜɚɸɳɢɯ
ɩɪɨɦɵɫɥɚɯ
//Ƚɚɡɨɜɚɹ
ɩɪɨɦɵɲɥɟɧɧɨɫɬɶ. ɋɟɪɢɹ: Ʉɨɪɪɨɡɢɹ ɢ ɡɚɳɢɬɚ
ɫɤɜɚɠɢɧ, ɬɪɭɛɨɩɪɨɜɨɞɨɜ, ɨɛɨɪɭɞɨɜɚɧɢɹ ɢ ɦɨɪɫɤɢɯ ɫɨɨɪɭɠɟɧɢɣ ɜ
ɝɚɡɨɜɨɣ ɩɪɨɦɵɲɥɟɧɧɨɫɬɢ. Ɇ.: ɇɟɞɪɚ,
1980, ɜɵɩ.1. ɋ.7-14.
Ⱥɥɢɟɜ Ⱥ.Ƚ. Ɋɚɡɪɚɛɨɬɤɚ ɪɟɤɨɦɟɧɞɚɰɢɣ
ɩɨ ɜɵɛɨɪɭ ɫɬɚɥɢ ɫ ɩɨɜɵɲɟɧɧɨɣ
ɤɨɪɪɨɡɢɨɧɧɨɣ ɫɬɨɣɤɨɫɬɶɸ ɞɥɹ ɤɨɧɫɬɪɭɤɰɢɣ ɦɟɥɤɨɜɨɞɧɵɯ ɩɥɚɬɮɨɪɦ ɢ
ɧɚɞɜɨɞɧɨɣ ɱɚɫɬɢ ɆɇȽɋ //Ɍɟɡɢɫɵ
ɞɨɤɥɚɞɨɜ ɜɫɟɫɨɸɡɧɨɝɨ ɫɨɜɟɳɚɧɢɹ.
Ɂɚɳɢɬɚ ɨɬ ɤɨɪɪɨɡɢɢ ɧɟɮɬɟɝɚɡɨɜɨɝɨ
ɨɛɨɪɭɞɨɜɚɧɢɹ ɜ ɩɪɨɰɟɫɫɟ ɫɬɪɨɢɬɟɥɶɫɬɜɚ ɩɪɟɞɩɪɢɹɬɢɣ ɧɟɮɬɹɧɨɣ ɢ ɝɚɡɨɜɨɣ
ɩɪɨɦɵɲɥɟɧɧɨɫɬɢ. Ɇ.: Ʉɪɚɫɧɵɣ Ʉɭɪɝɚɧ, 1987. ɋ. 42-43.
Ʉɟɪɢɦɨɜ
Ɇ.Ɂ.,
ɋɚɥɦɚɧɨɜ
ȼ.Ⱥ.
Ɉɫɧɨɜɧɵɟ
ɨɫɨɛɟɧɧɨɫɬɢ ɤɨɪɪɨɡɢɢ
ɦɟɬɚɥɥɨɤɨɧɫɬɪɭɤɰɢɣ ɝɥɭɛɨɤɨɜɨɞɧɵɯ
ɦɨɪɫɤɢɯ ɫɬɚɰɢɨɧɚɪɧɵɯ ɩɥɚɬɮɨɪɦ ɢ
ɧɟɮɬɟɩɪɨɦɵɫɥɨɜɨɝɨ
ɨɛɨɪɭɞɨɜɚɧɢɹ
//Ɂɚɳɢɬɚ ɨɤɪɭɠɚɸɳɟɣ ɫɪɟɞɵ ɜ
ɧɟɮɬɟɝɚɡɨɜɨɦ ɤɨɦɩɥɟɤɫɟ. Ɇ.: 2002,
ʋ12. ɋ.7-12.
Ƚɚɞɠɢɟɜɚ Ɋ.Ƚ. ɢ ɞɪ. Ɂɚɳɢɬɚ ɨɬ
ɤɨɪɪɨɡɢɢ ɦɨɤɪɨɣ ɫɬɚɥɶɧɨɣ
ɩɨɜɟɪɯɧɨɫɬɢ. Ȼɚɤɭ: Ⱥɡɟɪɧɟɲɪ, 1965,
131 c.
ɋɚɥɦɚɧɨɜ ȼ.Ⱥ. ɢ ɞɪ. ɉɪɢɦɟɧɟɧɢɟ
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
190
ɩɨɜɟɪɯɧɨɫɬɧɨ-ɚɤɬɢɜɧɵɯ ɦɨɞɢɮɢɤɚɬɨɪɨɜ ɞɥɹ ɪɟɝɭɥɢɪɨɜɚɧɢɹ ɫɜɨɣɫɬɜ
ɧɚɩɨɥɧɟɧɧɵɯ ɩɨɥɢɦɟɪɨɜ. //ɋɛ. ɧɚɭɱ.
ɬɪɭɞɨɜ Ƚɨɫɇɂɉɂ «Ƚɢɩɪɨɦɨɪɧɟɮɬɟɝɚɡ». Ȼɚɤɭ: ɗɥɦ, 1999. ɋ.482-492
ɑɚɥɵɯ Ⱥ.ȿ., ɋɚɥɦɚɧɨɜ ȼ.Ⱥ. ɢ ɞɪ.
ȼɥɢɹɧɢɟ ɉȺȼ ɧɚ ɫɬɪɭɤɬɭɪɭ ɢ
ɞɢɮɮɭɡɢɨɧɧɵɟ ɫɜɨɣɫɬɜɚ ɩɨɥɢɷɩɨɤɫɢɞɨɜ // ȼɵɫɨɤɨɦɨɥɟɤɭɥɹɪɧɵɟ ɫɨɟɞɢɧɟɧɢɹ. T.(A)XIX, ʋ7, 1974. ɋ.14881492.
Ⱥɛɞɭɥɥɚɟɜ Ɇ.Ɇ., Ⱦɚɧɢɥɹɤ Ȼ.Ɇ. Ɋɚɫɱɟɬ
ɫɥɨɠɧɵɯ ɚɧɨɞɨɜ ɞɥɹ ɤɚɬɨɞɧɨɣ
ɡɚɳɢɬɵ ɝɢɞɪɨɬɟɯɧɢɱɟɫɤɢɯ ɫɨɨɪɭɠɟɧɢɣ
ɦɨɪɫɤɢɯ
ɧɟɮɬɟɩɪɨɦɵɫɥɨɜ
//Ʉɨɪɪɨɡɢɹ ɢ ɡɚɳɢɬɚ ɜ ɧɟɮɬɟɝɚɡɨɜɨɣ
ɩɪɨɦɵɲɥɟɧɧɨɫɬɢ. Ɇ.: ȼɇɂɂɈɗɇȽ.
1975, ʋ8. 43 ɫ.
Ʉɭɥɢɟɜ ɂ.ɉ., Ɇɟɯɦɚɧɞɚɪɨɜ ɋ.Ⱥ. ɢ ɞɪ.
Ʌɚɛɨɪɚɬɨɪɧɵɟ ɢɫɫɥɟɞɨɜɚɧɢɹ ɷɥɟɤɬɪɨɯɢɦɢɱɟɫɤɢɯ ɩɚɪɚɦɟɬɪɨɜ ɩɪɨɬɟɤɬɨɪɨɜɫɩɥɚɜɨɜ. //Ʉɨɪɪɨɡɢɹ ɢ ɡɚɳɢɬɚ ɜ
ɧɟɮɬɟɝɚɡɨɜɨɣ
ɩɪɨɦɵɲɥɟɧɧɨɫɬɢ.
Ɇ.:ȼɇɂɂɈɗɇȽ. 1977, ʋ 9. ɋ.20-23.
Ⱥɯɦɟɞɨɜ Ȼ.Ɇ.. Ɂɚɳɢɬɚ ɨɬ ɤɨɪɪɨɡɢɢ
ɩɨɞɜɨɞɧɵɯ ɱɚɫɬɟɣ ɦɨɪɫɤɢɯ ɫɬɚɰɢɨɧɚɪɧɵɯ ɩɥɚɬɮɨɪɦ ɧɚ ɦɟɫɬɨɪɨɠɞɟɧɢɢ
Ȼɟɥɵɣ Ɍɢɝɪ //Ⱥɡɟɪɛɚɣɞɠɚɧɫɤɨɟ ɇɟɮɬɹɧɨɟ ɏɨɡɹɣɫɬɜɨ. 2000, ʋ 5. ɋ. 51.
ɉɪɨɫɤɭɪɤɢɧ ȿ.ȼ. ɢ ɞɪ. ɇɨɜɵɟ
ɪɚɡɪɚɛɨɬɤɢ
ɞɥɹ
ɩɨɜɵɲɟɧɢɹ
ɷɤɫɩɥɭɚɬɚɰɢɨɧɧɨɣ ɧɚɞɟɠɧɨɫɬɢ ɢ ɫɪɨɤɚ
ɧɚɫɨɫɧɨ-ɤɨɦɩɪɟɫɫɨɪɧɵɯ ɬɪɭɛ //Ⱥɡɟɪɛɚɣɞɠɚɧɫɤɨɟ ɇɟɮɬɹɧɨɟ ɏɨɡɹɣɫɬɜɨ.
2000, ʋ 2. ɋ. 37-44.
Ⱥɛɞɭɥɥɚɟɜ Ƚ.ɋ. ɢ ɞɪ. Ɋɚɡɪɚɛɨɬɤɚ ɢ
ɜɧɟɞɪɟɧɢɟ ɬɟɯɧɨɥɨɝɢɢ ɢɡɝɨɬɨɜɥɟɧɢɹ
ɪɟɡɶɛɨɭɩɥɨɬɧɢɬɟɥɶɧɨɣ ɫɦɚɡɤɢ «ɊȿɁɖȻɈɅ ɉɄȾɎ» ɞɥɹ ɬɪɭɛ ɧɟɮɬɟɩɪɨɦɵɫɥɨɜɨɝɨ ɫɨɪɬɚɦɟɧɬɚ, //Ⱥɡɟɪɛɚɣɞɠɚɧɫɤɨɟ ɇɟɮɬɹɧɨɟ ɏɨɡɹɣɫɬɜɨ.
2001, ʋ11. ɋ. 65-68.
Ƚɨɧɢɤ Ⱥ.Ⱥ.. ɋɟɪɨɜɨɞɨɪɨɞɧɚɹ ɤɨɪɪɨɡɢɹ
ɢ ɦɟɪɵ ɟɟ ɩɪɟɞɭɩɪɟɠɞɟɧɢɹ. Ɇ.: ɇɟɞɪɚ,
1966. 175 ɫ.
Ƚɨɧɢɤ Ⱥ.Ⱥ. ɉɪɟɞɨɬɜɪɚɳɟɧɢɟ ɤɨɪɪɨɡɢɨɧɧɵɯ
ɨɬɥɨɠɟɧɢɣ
ɫɭɥɶɮɢɞɚ
ɠɟɥɟɡɚ ɜ ɩɨɝɪɭɠɟɧɧɵɯ ɷɥɟɤɬɪɨɧɚɫɨɫɚɯ
ɧɟɮɬɹɧɵɯ ɫɤɜɚɠɢɧ. //Ɂɚɳɢɬɚ ɦɟɬɬɚɥɨɜ.
Ɇ.: ɇɚɭɤɚ, 2002, ɬ. 38, ʋ2. ɋ. 212-219.
Ʉɚɧɞɢɧɫɤɚɹ Ʌ.ɂ. ɢ ɞɪ. ɋɭɥɶɮɚɬɪɟɞɭɤɰɢɹ ɧɚ ɦɨɪɫɤɢɯ ɦɟɫɬɨɪɨɠɞɟɧɢɹɯ Ⱥɩɲɟɪɨɧɚ ɢ ɦɟɪɵ ɛɨɪɶɛɵ ɫ
ɧɟɣ. //ɋɛ. ɧɚɭɱ. ɬɪɭɞɨɜ Ƚɨɫɇɂɉɂ
Elmi srlr, 2008(24)
18.
19.
20.
21.
Neftqazlayih
«Ƚɢɩɪɨɦɨɪɧɟɮɬɟɝɚɡ». Ȼɚɤɭ: ɗɥɦ, 1999.
C. 447-482.
Martin R.L. Annand R.R. Accelerated
Corrosion of Steel by Suspended Iron in
Brine/Corrosion,-1981. V.37.N 5, p. 3033.
ANSI/API RP 14-91 Recommended
Practice for design and installation of
offshore production platform piping
systems.1991.p. 50-53.
Ɇɟɞɜɟɞɟɜ Ɏ.ɉ., Ɇɚɪɤɢɧ Ⱥ.ɇ. Ɉɛ
ɭɫɢɥɟɧɧɨɣ ɤɨɪɪɨɡɢɢ ɬɪɭɛɨɩɪɨɜɨɞɨɜ
ɫɛɨɪɚ ɧɟɮɬɢ //ɇɟɮɬɹɧɨɟ ɯɨɡɹɣɫɬɜɨ.
1985, ʋ 11. ɋ. 56-59.
ɏɭɪɲɭɞɨɜ Ⱥ.Ƚ. ɢ ɞɪ. ɉɪɨɝɧɨɡɢɪɨɜɚɧɢɹ
ɭɝɥɟɤɢɫɥɨɣ ɤɨɪɪɨɡɢɢ ɧɟɮɬɟɝɚɡɨɩɪɨɜɨɞɨɜ // ɇɟɮɬɹɧɨɟ ɯɨɡɹɣɫɬɜɨ. 1989, ʋ11.
ɋ.59-61.
getmԥklԥ ümumi korroziya ilԥ yanaúı, ԥsasԥn
yarıq vԥ pitinq korroziyasından ibarԥt olur.
Korroziya yeyilmԥlԥrinin sürԥtinԥ hasilat
mԥhsulu mühitindԥ mövcud olan lay sularının
aqressiv ionları ilԥ yanaúı, hԥll olmuú H2S,
CO2 vԥ neft- qaz-su qarıúı÷ının hԥrԥkԥt sürԥti
dԥ tԥsir edir.
Corrosion damage mechanism of
hydroengineering facilities and oilfield
equipment in the Caspian Sea
V.Ⱥ. Salmanli
Abstract
The article is about the peculiarities of
metal structures, hydroengineering facilities,
and oilfield equipment corrosion damage
mechanism.
It is established that the corrosive wear
of the oilfield facility proceeds mainly in
accordance with erosion mechanism.
Besides total corrosion the oilfield
facility undergoes the pitting corrosion and the
ditch corrosion.
Velocity of corrosive failures depending
ɨn quantitative content of formation water
aggressive ions, also is greatly affected by H2S
& CO2 content, soluted within oil and gas
liquid mixture, also by the liquid velocity
along the well column and its abrasive additive
content.
Xzr dnizi raitind hidrotexniki
qur\uların metalkonstruksiyalarının
v neftmdn avadanlıqlarının korroziyadan yeyilm mexanizmi
V. Ԥ .Salmanlı
Xülas
“Günԥúli” yata÷ında istismarda olan
dԥniz hidrotexniki qur÷uların vԥ neft mԥdԥn
avadanlıqlarının
korroziyadan
yeyilmԥ
xüsusiyyԥtlԥri
araúdırılmıúdır.
Müԥyyԥn
edilmiúdir ki, neft mԥdԥn avadanlıqlarının
yeyilmԥlԥri eroziya korroziyası mexanizmi ilԥ
UOT 655.56:620.193
DAGL RAYONU RAZS ÜÇÜN YERALTI NEFT V QAZ KMRLRNN
KEÇDY XTT ÜZR SÜXURLARIN V SÜXUR SULARININ
KORROZON AQRESSVLYNN TDQQ
Y.M. Na\ıyeva, A.Q. liyev, A.E. Abdullayev
hissԥlԥrinin sıradan çıxması ilԥ nԥql edilԥn
mԥhsulun qismԥn itirilmԥsi vԥ tԥmir-bԥrpa
iúlԥrinԥ çԥkilԥn xԥrclԥrlԥ mԥhdudlaúmayıb,
hԥm dԥ yaúayıú sahԥlԥrinin vԥ sԥnaye
müԥssisԥlԥrinin yanacaqla qeyri müntԥzԥm
tԥminat vԥ elԥcԥ dԥ ԥtraf mühitin çirklԥnmԥsi
ilԥ müԥyyԥn edilir >3@.
øúin mԥqsԥdi - Daúgıl rayonu
Boru
kԥmԥrlԥrinin
korroziyası
nԥticԥsindԥ, onların fasilԥsiz iú rejimi vԥ ԥtraf
mühitin ekoloji tarazlı÷ı pozulur>1@.
Boru kԥmԥrlԥri ԥsas üç konstruktiv
sxem üzrԥ quraúdırılır: torpaq altı, torpaq sԥthi
vԥ yer üstü >2@.
Boru
kԥmԥrlԥrinin
korroziyaya
u÷ramasından dԥyԥn zԥrԥr yalnız boru
191
Elmi srlr, 2008(24)
Neftqazlayih
ԥrazisindԥ tԥbii amillԥri nԥzԥrԥ almaqla yeraltı
neft vԥ qaz kԥmԥrlԥrinin uzun ömürlüyünün
tԥmin edilmԥsi ekoloji etibarlı÷ını artıraraq
mԥqsԥdi ilԥ kԥmԥr boyunca süxurların vԥ
süxur
sularının korroziya aqressivliyinin
tԥyini, tԥdbirlԥrin iúlԥnmԥsi vԥ tövsiyԥlԥrin
verilmԥsidir.
«Daúgil» rayonu ԥrazisindԥ çöl
úԥraitindԥ
mühԥndis-axtarıú
iúlԥri
aparılmıúdır. Yeraltı neft vԥ qaz kԥmԥrlԥri
trası boyunca müxtԥlif úurflardan süxur vԥ
süxur suları nümunԥlԥri götürülmüú vԥ
elԥcԥdԥ natura úԥraitindԥ süxurların xüsusi
elektrik müqavimԥti tԥyin edilmiúdir.
Neft rezervuarları parkından sahilԥ
qԥdԥr yeraltı neft kԥmԥrlԥrinin trası boyunca
götürülmüú süxur vԥ süxur sularının xüsusi
elektrik müqavimԥti vԥ elԥcԥ dԥ katod
cԥrԥyanı sıxlı÷ına nԥmliyin vԥ havanın
temperaturunun tԥsiri tԥdqiq edilmiúdir.
ølin müxtԥlif fԥsillԥrindԥ götürülmüú
süxur vԥ süxur sularında SRB vԥ hidrogen
sulfid göstԥricilԥri tԥdqiq vԥ tԥyin edilmiúdir.
Bakı-Batumi
trası
üzrԥ
neft
kԥmԥrlԥrindԥ korroziya nԥticԥsindԥ baú
vermiú 960 qԥza hadisԥlԥrinin tԥdqiqi
göstԥrmiúdir
ki,
yeraltı
kԥmԥrlԥrin
korroziyaya
u÷raması
97,8%
xüsusi
müqavimԥti 5-100 Om˜m-ԥ bԥrabԥr olan
süxurlu sahԥlԥrdԥ baú vermiúdir >2@.
Aparılmıú tԥdqiqatlara ԥsasԥn xüsusi
müqavimԥti 20 Om˜m-dԥn az, nԥmliyi 20%dan çox olan vԥ pH-ı 7-ԥ bԥrabԥr olan
süxurlar sulfat reduksiyaedici bakteriyaların
(SRB) hԥyat fԥaliyyԥti
üçün ԥlveriúli
olmaqla, aúa÷a leqirԥ edilmiú poladlar üçün
aqressiv úԥrait hesab edilir >3@.
1971-1986-cı illԥr ԥrzindԥ aparılmıú
analitik tԥdqiqatlar göstԥrmiúdir ki, ABù-dԥ
yeraltı boru kԥmԥrlԥrindԥ korroziyadan
boruların çürümԥsi nԥticԥsindԥ baú verԥn 10
min qԥza hadisԥlԥri nԥticԥsindԥ büdcԥyԥ
dԥyԥn zԥrԥr 300 mln. dollar tԥúkil etmiúdir
(1986-cı il qiymԥtlԥrinԥ görԥ), o cümlԥdԥn
800 min m3 xam neft vԥ neft mԥhsulları vԥ
elԥcԥdԥ küllü miqdarda tԥbii qaz itkisi baú
vermiúdir ki, bunun nԥticԥsindԥ ԥtraf mühitin
ekoloji tarazlı÷ına dԥyԥn zԥrԥr hԥdsizdir.
39-132-94 RD saylı rԥhbԥr sԥnԥdindԥ
mԥdԥn neft kԥmԥrlԥrinin texniki göstԥricilԥri
5 ballı sistemlԥ qiymԥtlԥndirilir: boru
kԥmԥrinin tԥyinatı, úԥrti diametri, iúçi tԥzyiqi,
qaz faktoru vԥ korroziya sürԥti.
Tԥyin edilmiú balların cԥmindԥn asılı
olaraq boru kԥmԥrlԥrinin kateqoriyası
müԥyyԥn
edilir
ki,
bu
da
I-IV
kateqoriyalardır.
25812-83 saylı ȽɈɋɌ-un tԥlԥblԥrinԥ
uy÷un olaraq yeraltı boru kԥmԥrlԥrinin
tԥyinatından, çԥkilmԥ üsulundan vԥ istismar
müddԥtindԥn asılı olmayaraq boru kԥmԥrlԥrini
fasilԥsiz iú rejimini tԥmin etmԥk mԥqsԥdi ilԥ
boru kԥmԥrlԥrinin bütün istismar müddԥti
onların
korroziyadan
etibarlı
ԥrzindԥ
mühafizԥsi tԥmin edilmԥlidir.
Hal-hazırda «Aztransqaz» øB-nin
aqressiv korrozion süxurlarının malik mühitdԥ
istismarda olan yeraltı qaz kԥmԥrlԥrinin
uzunlu÷u 3000 km tԥúkil edir.
Yeraltı qaz kԥmԥrlԥrinin son illԥr
ԥrzindԥ sıradan çıxmasının ԥsas sԥbԥbi boru
kԥmԥrlԥrinin xarici sԥthindԥn baúlayan
korroziya prosesidir >4@.
9.602-89 saylı ȽɈɋɌ-un tԥlԥblԥrinԥ
uy÷un olaraq süxurun korrozion aqressivliyi
onun metala nisbԥtԥn xüsusi elektrik
müqavimԥtinin qiymԥti ilԥ xarakterizԥ edilir.
Süxurların xüsusi elektrik müqavimԥtinin
laboratoriya úԥraitindԥ tԥyini 9.602-89 saylı
ȽɈɋɌ-un 1 saylı ԥlavԥsinԥ ԥsasԥn
aparılmıúdır.
Süxurun xüsusi müqavimԥtini tԥyin
etmԥk üçün yeraltı neft kԥmԥri trası boyunca
rezervuar parkından sahilԥdԥk 200 metrdԥn
bir borudan 0,5-1,0m mԥsafԥdԥ qazılmıú
úurflardan götürülmüú nümunԥlԥrdԥn istifadԥ
edilmiúdir.
Süxurun xüsusi elektrik müqavimԥti
sabit cԥrԥyanda iúlԥyԥn dörd elektrodlu sxem
vasitԥsi ilԥ ölçülmüúdür. Sabitlԥúdirici kimi
BC-26 düzlԥndiricidԥn istifadԥ edilmiúdir.
Süxurun xüsusi elektrik müqavimԥtini tԥyin
etmԥk mԥqsԥdi ilԥ iúçi elektrodlar elektrik
mԥnbԥyinԥ qoúulmuú, reostat vԥ M-82 tipli
milliampermetr vasitԥsi ilԥ 1, 2 vԥ 3 mA
cԥrԥyan alınmıú, belԥliklԥ daxili mis
elektrodlar arasında yaranan gԥrginlik
düúgüsü tԥyin edilmiúdir.
Süxurun elektrik müqavimԥtinin orta
¦ R düsturu ilԥ hesablanır.
qiymԥti Ror
n
Burada n – ölçülԥrin sayıdır.
192
Elmi srlr, 2008(24)
Neftqazlayih
Süxurun Om˜m-lԥ ifadԥ edilԥn xüsusi
müqavimԥti ( U ) aúa÷ıdakı düstur ilԥ
hesablanmıúdır:
U = Ror §¨ S ·¸ ,
©l¹
burada S – iúçi polad elektrodun bir tԥrԥfinin
sahԥsi, m2;
l daxili mis elektrodlar arasındakı
mԥsafԥdir, m.
13 úurfdan götürülmüú süxurların
laboratoriya úԥraitindԥ ölçülmüú xüsusi
elektrik müqavimԥti 1 saylı cԥdvԥldԥ
verilmiúdir.
Cԥdvԥl 1
ùurfların Süxursıra
ların
sayı
adı
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
Qum
– “–
– “–
– “–
Gil
– “–
Qum
– “–
– “–
– “–
Gil
Qum
– “–
Süxur nümunԥlԥrinin xüsusiyyԥtlԥri
Nümunԥlԥrin nԥmliyi, %
Xüsusi müqavimԥti, Omxm
Götürülmԥ
dԥrinliyi,
m
qıú
yaz
yay
payız
qıú
yaz
yay
payız
0,8-0,9
0,7-1,0
0,6-0,8
0,7-1,0
1,0-1,5
0,7-0,8
0,7-1,0
0,8-1,0
0,7-0,9
0,8-1,0
0,7-0,9
0,8-1,0
0,8-1,0
73,8
26,6
72,5
22,0
1,53
5,9
6,0
429,0
612,0
150,0
142,0
17,6
40,6
22,3
6,1
29,6
3,2
19,9
1,8
28,1
92,3
83,2
183,2
184,4
14,0
62,7
25,0
6,9
17,3
8,4
24,1
16,0
56,2
225,0
19,0
298,0
2,37
22,8
33,0
7,0
6,4
10,0
30,0
6,0
32,0
14,0
140,0
67,0
7,0
30,0
54,3
65,0
1,2
4,0
2,1
10,3
6,7
4,4
4,1
5,3
1,2
8,2
2,8
2,1
2,5
7,0
3,0
5,0
3,0
10,0
15,0
3,0
1,0
1,2
3,0
13,4
4,4
1,5
10,4
14,3
16,4
5,1
15,0
24,9
15,9
23,4
20,4
18,6
21,7
21,7
9,5
1,3
1,6
0,8
2,4
10,6
12,1
3,2
1,5
0,6
0,5
10,8
1,7
1,7
Üç úurfda - 4,6 vԥ 11 saylı úurflarda süxurlar
orta aqressivliyԥ, qalan dörd
8, 9, 12 vԥ 13 saylı úurflarda isԥ aúa÷ı
korrozion aqressivliyԥ malikdirlԥr.
Laboratoriya
úԥraitindԥ
tԥdqiqata
mԥruz qalan süxurların katod cԥrԥyanın
sıxlı÷ının (øk) qiymԥtinin sԥrbԥst korroziya
potensialının (Ekor) E = 100mV mԥnfi tԥrԥfԥ
yer dԥyiúmԥklԥ tԥyini, nümunԥlԥrin korrozion
aqressivliyi haqqında proqnoz vermԥyԥ imkan
verir (2 saylı cԥdvԥl).
Mühitin korrozion aktivliyini qiymԥtlԥndirmԥk
mԥqsԥdi ilԥ yuxarıda qeyd edilԥn 13 úurfdan
götürülmüú süxur nümunԥlԥrinin nԥmliyi
5180-84 saylı ȽɈɋɌ-un tԥlԥblԥrinԥ uy÷un
olaraq, süxuru sabit kütlԥ alınana qԥdԥr
qurutmaq üsulu ilԥ tԥyin edilmiúdir.
Cԥdvԥldԥn görünür ki, süxurun xüsusi
elektrik müqavimԥtinin ԥn aúa÷ı qiymԥti 6,0 –
14,0 Om˜m intervalında 1, 2, 3, 5, 7 vԥ 10 saylı
úurflardan götürülmüú süxurlardan müԥyyԥn
edilmiúdir ki, bu süxurlar rԥhbԥr sԥnԥdlԥrԥ
(9.602.89 saylı ȽɈɋɌ) ԥsasԥn boru
kԥmԥrlԥrinin hazırlanmasına tövsiyԥ edilmiú
poladlar üçün yüksԥk korrozion aqressivlikli
mühit kimi xarakterizԥ edilir.
193
Elmi srlr, 2008(24)
Neftqazlayih
Cԥdvԥl 2
ùurfların
sıra
sayı
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
Süxur nümunԥlԥrinin xüsusiyyԥtlԥri
Süxurların
adı
Qum
– “–
– “–
– “–
Gil
– “–
Qum
– “–
– “–
– “–
Gil
Qum
– “–
Götürülmԥ
dԥrinliyi,
m
0,8-0,9
0,7-1,0
0,6-0,8
0,7-1,0
1,0-1,5
0,7-0,8
0,7-1,0
0,8-1,0
0,7-0,9
0,8-1,0
0,7-0,9
0,8-1,0
0,8-1,0
Cԥrԥyan sıxlı÷ı, øk, A/m2
Sԥrbԥst korroziya potensialı, Ekor, mV
qıú
yaz
yay
payız
qıú
yaz
yay
payız
615
625
640
635
720
650
640
580
590
590
585
690
590
590
600
590
700
580
660
580
560
530
530
550
640
560
630
560
560
600
530
560
520
480
120
530
540
640
570
540
560
465
470
490
470
480
470
450
500
400
320
560
0,105
0,95
0,107
0,30
0,007
0,015
0,022
0,021
0,034
0,33
0,12
0,12
0,04
0,02
0,02
0,02
0,03
0,2
0,025
0,024
0,011
0,01
0,026
0,028
0,016
0,011
0,008
0,001
0,001
0,025
0,075
ɪɨɡɢɹ ɫɬɚɥɢ ɜ ɫɨɥɨɧɱɚɤɨɜɵɯ ɩɨɱɜɚɯ. Ȼɚɤɭ:
Ⱥɡɟɪɧɟɲɪ, 1969. 116 ɫ.
3. ɍɥɢɝ Ƚ.Ƚ., Ɋɟɜɢ Ɋ.ɍ. Ʉɨɪɪɨɡɢɹ ɢ ɛɨɪɶɛɚ
ɫ ɧɟɣ. ȼɜɟɞɟɧɢɟ ɜ ɤɨɪɪɨɡɢɨɧɧɭɸ ɧɚɭɤɭ ɢ
ɬɟɯɧɢɤɭ. Ʌ.: ɏɢɦɢɹ, 1985. 183 ɫ.
4.
ɋɚɬɬɚɪɨɜ
Ɋ.Ɇ.,
Ʉɭɪɛɚɧɨɜ
ɋ.Ɍ.
Ɍɟɯɧɢɱɟɫɤɨɟ
ɫɨɫɬɨɹɧɢɟ
ɢ
ɭɪɨɜɟɧɶ
ɷɤɫɩɥɭɚɬɚɰɢɢ ɦɚɝɢɫɬɪɚɥɶɧɵɯ ɝɚɡɨɩɪɨɜɨɞɨɜ
ɉɈ
«Ⱥɡɬɪɚɧɫɝɚɡ».
//Ⱥɡɟɪɛɚɣɞɠɚɧɫɤɨɟ
ɇɟɮɬɹɧɨɟ ɏɨɡɹɣɫɬɜɨ.1988, ʋ2-3. C.57-59
Tԥdqiqat 9.602-89 saylı ȽɈɋɌ-a müvafiq
aparılmıúdır. Bu standartın tԥlԥbinԥ uy÷un
olaraq üzvi úüúԥdԥn küvetlԥr, poladdan iúçi vԥ
kömԥkçi elektrodlar, elԥcԥdԥ müqayisԥ üçün
doymuú mis sulfat elektrodu hazırlanmıúdır.
Tԥdqiqat aparmaq mԥqsԥdi ilԥ üzvi
úüúԥdԥn 100x70x70 mm ölçüdԥ dördbucaqlı
küvet hazırlanmıú, tԥdqiq edilԥn süxurla
doldurulmuú vԥ iki eyni ölçülü (50x20x2)
polad lövhԥlԥr arasında 2 – 3sm mԥsafԥdԥ iúçi
sahԥsi üz-üzԥ olmaqla süxura sancılmıúdır. øúçi
elektrod polyarizasiyaya baúlayana qԥdԥr
poladın
sԥrbԥst
korroziya
potensialını
stabillԥúdirmԥk mԥqsԥdi ilԥ süxurda saxlanılır
vԥ vaxtaúırı onun potensialı ölçülür. Polad iúçi
elektrodun katod polyarizasiyası, onun sabit
cԥrԥyan mԥnbԥyinin mԥnfi qütbünԥ, kömԥkçi
elektrodu isԥ mԥnbԥnin müsbԥt qütbünԥ
birlԥúdirmԥklԥ tԥdqiq edilir.
++" """" 3++"+! 3*!" 3*!"$ " <"
!++ <"%$ 1!3"<"""
!!" " /3
ə. Ɇ. ɇɚɝɢɟɜɚ, Ⱥ.Ƚ. Ⱥɥɢɟɜ, Ⱥ.ȿ. Ⱥɛɞɭɥɥɚɟɜ
1!
ɉɨɤɚɡɚɧɨ, ɱɬɨ ɩɨɞɡɟɦɧɵɟ ɧɟɮɬɟɝɚɡɨɩɪɨɜɨɞɵ ɩɪɟɞɫɬɚɜɥɹɸɬ ɫɨɛɨɣ ɞɨɪɨɝɨɫɬɨɹɳɢɟ ɦɟɬɚɥɥɨɟɦɤɢɟ ɫɨɨɪɭɠɟɧɢɹ, ɫɪɨɤ
ɫɥɭɠɛɵ ɢ ɷɤɨɥɨɝɢɱɟɫɤɚɹ ɧɚɞɟɠɧɨɫɬɶ
ɤɨɬɨɪɵɯ ɨɩɪɟɞɟɥɹɟɬɫɹ ɜ ɨɫɧɨɜɧɨɦ ɢɯ
ɤɨɪɪɨɡɢɨɧɧɨɣ ɫɬɨɣɤɨɫɬɶɸ.
ɉɨɤɚɡɚɧɨ, ɱɬɨ ɜ ɩɪɨɰɟɫɫɟ ɩɪɨɟɤɬɢɪɨɜɚɧɢɹ ɩɨɞɡɟɦɧɨɝɨ ɧɟɮɬɟɝɚɡɨɩɪɨɜɨɞɚ ɢ
ɜɵɛɨɪɚ ɬɪɚɫɫɵ ɧɟɨɛɯɨɞɢɦɨ ɨɩɪɟɞɟɥɢɬɶ
dbiyyat
1. Ɇɚɡɭɪ ɂ.ɂ., ɂɜɚɧɨɜ Ɉ.Ɇ., Ɇɨɥɞɚɜɚɧɨɜ
Ɉ.ɂ. Ʉɨɧɫɬɪɭɤɬɢɜɧɚɹ ɧɚɞɟɠɧɨɫɬɶ ɢ
ɷɤɨɥɨɝɢɱɟɫɤɚɹ ɛɟɡɨɩɚɫɧɨɫɬɶ ɬɪɭɛɨɩɪɨɜɨɞɨɜ. Ɇ.: ɇɟɞɪɚ, 1990. 264 ɫ.
2. Ⱥɥɥɚɯɜɟɪɞɢɟɜ Ƚ.Ⱥ., ɇɟɝɪɟɟɜ ȼ.Ɏ. Ʉɨɪ194
Elmi srlr, 2008(24)
Neftqazlayih
ɤɨɪɪɨɡɢɨɧɧɭɸ ɚɝɪɟɫɫɢɜɧɨɫɬɶ ɝɪɭɧɬɨɜ ɢ
ɝɪɭɧɬɨɜɵɯ ɜɨɞ ɩɨ ɨɬɧɨɲɟɧɢɸ ɤ ɫɬɚɥɢ ɬɪɭɛ.
ɍɫɬɚɧɨɜɥɟɧɨ, ɱɬɨ ɜ ɝɪɭɧɬɚɯ ɫ ɩɨɜɵɲɟɧɧɨɣ ɜɥɚɠɧɨɫɬɶɸ ɧɚɛɥɸɞɚɟɬɫɹ ɦɢɧɢɦɚɥɶɧɨɟ ɭɞɟɥɶɧɨɟ ɷɥɟɤɬɪɢɱɟɫɤɨɟ ɫɨɩɪɨɬɢɜɥɟɧɢɟ ɧɟ ɛɨɥɟɟ 19 Ɉɦ˜%. ɉɪɢ ɷɬɨɦ ɫɬɟɩɟɧɶ
ɤɨɪɪɨɡɢɨɧɧɨɣ ɚɝɪɟɫɫɢɜɧɨɫɬɢ ɝɪɭɧɬɨɜ ɩɨ
ɨɬɧɨɲɟɧɢɸ ɤ ɫɬɚɥɢ ɜɵɫɨɤɚɹ, ɚ ɩɥɨɬɧɨɫɬɶ
ɬɨɤɚ ɤɨɪɪɨɡɢɢ ɫɬɚɥɢ ɜ ɝɪɭɧɬɨɜɨɣ ɜɨɞɟ
ɛɨɥɶɲɟ, ɱɟɦ ɜ ɦɨɪɫɤɨɣ ɢ ɩɥɚɫɬɨɜɨɣ ɜɨɞɟ.
It has been shown, that underground oil
and gas pipelines are expensive metallic
constructions service life and environmental
reliability of which are determined mainly by
their resistance to attack by corrosive media.
It has been shown, while underground
oil and gas lines design process and path
selection it is necessary to determine soils and
ground waters corrosiveness respect to pipes’
steel.
It is established, within soils having
high degree of humidity we observe the lowest
electric resistance no more than 19.0 Ɉɦ˜ɦ.
Here degree of corrosive soils respect to steel
is high, and steel corrosion current density
within underground water is more than in the
Caspian sea formation water.
Investigation of soils and ground waters
corrosion activity along underground oil
and Gas pipelines path at “Dashgil” area
Y.M. Nagıeva, A.Q. Aliev, A.E. Abdullayev
Abstract
UOT 622.276.05:620.197
DRN DNZ ÖZÜLLRNN SUALTI HSSLRN KORROZYADAN
ELEKTROKMYV ÜSULLA MÜHAFZ ETMK ÜÇÜN
PROTEKTORLARIN LNMS
B.M.hmdov, F..Smdova, R.Q.Qazıyeva
neytral elektrolitdԥ-dԥniz suyunda oksigen
depolyarizasiyası ilԥ gedir.
Metal qur÷uların korroziyaya u÷rayan
sԥthi dԥniz suyunda, dԥniz dibi torpa÷ında,
atmosferdԥ olmasından asılı olmayaraq
islanır.Bütün hallarda (heç olmasa müԥyyԥn
zaman ԥrzindԥ) metalın sԥthindԥ nazik dԥ olsa,
su tԥbԥqԥsi var ki, onun da tԥrkibindԥ ԥrimiú
duzlar olur. Belԥ su kifayԥt qԥdԥr
elektrikkeçirmԥ qabiliyyԥtinԥ malikdir. Belԥ
elektrolit tԥbԥqԥsinin altında, metalın sԥthindԥ
elektrokimyԥvi proses inkiúaf edir. Prosesin
sürԥti metalın sԥthinԥ oksigenin axımından vԥ
baúqa faktorlardan (temperaturdan, külԥyin
sürԥti
vԥ
istiqamԥtindԥn,
rütubԥtdԥn,
dal÷alanma surԥti vԥ s.) asılıdır.
Polad qur÷uların korroziya sürԥti
korroziya zonalarından (atmosfer, vaxtaúırı
islanma, su altı) asılı olaraq dԥyiúir.
Metal qur÷uları dԥniz úԥraitindԥ
korroziyadan mühafizԥ etmԥk üçün müxtԥlif
üsullar mԥlumdur. Bunlar lak-boya, emallar,
Xԥzԥr dԥnizi akvatoriyasında çox
böyük neftqaz yataqlarının mԥnimsԥnilmԥsi
üçün çoxlu miqdarda xüsusi polad qur÷ular
tikilԥrԥk quraúdırılmıúdır. Onlar dԥrin dԥniz
özüllԥrindԥn, kԥúfiyyat vԥ istismar quyularının
qazılması üçün çoxlu miqdarda fԥrdi
özüllԥrdԥn, müxtԥlif konstruksiyalardan, dԥniz
neft vԥ qaz obyektlԥrini bir-biri ilԥ birlԥúdirԥn
çoxkilometrli estakadalardan, estakadalara
birlԥúԥn müxtԥlif tipli xüsusi meydançalardan
ibarԥtdir. [1]
Dԥniz neftqaz yataqlarının uzun
müddԥtli istismarını tԥmin etmԥk üçün
hidrotexniki qur÷uların mühafizԥsinԥ ciddi
fikir verilmԥlidir. Bu qur÷uların ԥsas hissԥsi
olan polad dirԥklԥrin mühafizԥsinԥ xüsusi
diqqԥt yetirilmԥlidir.
Neft-qaz mԥdԥn qur÷ularının qorunmasının ԥsas vԥ vacib mԥsԥlԥlԥrindԥn biri
polad qur÷uların korroziyadan mühafizԥsidir.
Dԥniz úԥraitindԥ metalların korroziyaya
u÷raması tipik elektrokimyԥvi proses olub,
195
Elmi srlr, 2008(24)
Neftqazlayih
metallik vԥ plastik kütlԥ, sement vԥ baúqa
örtüklԥrdir. Bu mühafizԥ üsullarının ԥsas
çatıúmayan cԥhԥti ondadır ki, mühafizԥ tԥbԥqԥsi zԥdԥlԥnԥrsԥ, mühafizԥnin effektivliyi itir.
Metalın sԥthindԥ olan mühafizԥ tԥbԥqԥsinin
zԥdԥlԥnmԥsi metalın korroziya sürԥtini artırır.
Korroziyadan mühafizԥ sistemlԥri
arasında ԥn çox effektivi elektrokimyԥvi
mühafizԥ sistemidir. Bu mühafizԥ sistemi
korroziyanın sürԥtini azaldır vԥ ya tam
saxlayır.
Neytral
elektrolitdԥ
korroziyanın
elektrokimyԥvi tԥbiԥtini nԥzԥrԥ alaraq, dԥniz
úԥraitindԥ ԥn etibarlı olan elektrokimyԥvi
mühafizԥ sistemini qԥbul etmԥk olar [2-3].
Elektrokimyԥvi mühafizԥ zamanı iki
tip mühafizԥ sistemindԥn istifadԥ edilir:
- xarici elektrik mԥnbԥyi olan katod
stansiyası vԥ mühafizԥnin anod qur÷usundan
istifadԥ etmԥklԥ;
- protektor qur÷usundan istifadԥ
etmԥklԥ.
Hal-hazırda
Xԥzԥr
dԥnizindԥ
quraúdırılmıú hidrotexniki qur÷uların sualtı
hissԥlԥri korroziyadan elektrokimyԥvi üsulla
alüminium vԥ ya maqnezium ԥsaslı ԥrintilԥrdԥn tökülmüú protektorlardan istifadԥ
edԥrԥk mühafizԥ olunur.
Dԥnizdԥ hidrotexniki qur÷uların sualtı
hissԥlԥrinin protektor mühafizԥsinin mahiyyԥti
mühafizԥ
olunacaq
qur÷unun
katod
polyarizasiyasına u÷radılmasından ibarԥtdir.
Buna görԥ qur÷uya dԥniz suyunda
elektrod potensialı, onun elektrod potensialından daha mԥnfi olan metal-protektor
birlԥúdirilԥrԥk qalvanik cüt ԥmԥlԥ gԥtirilir.
Dԥniz suyunda protektor-polad qur÷u
qalvanik cütü arasında ԥmԥlԥ gԥlԥn
potensiallar fԥrqinԥ ԥsasԥn sabit elektrik
cԥrԥyanı ԥmԥlԥ gԥlԥrԥk axır vԥ mühafizԥ
olunan qur÷unun sԥthi katod polyarizasiyasına
u÷rayır. Protektor isԥ bu cütün anod elementi
olub, onun dövrԥsindԥn axan sabit elektrik
cԥrԥyanına uy÷un sürԥtlԥ ԥriyir vԥ anod
polyarizasiyasına u÷rayır.
Bu halda, ԥgԥr polad qur÷unun dԥniz
suyunda elektrod potensiyal mühafizԥ
sԥviyyԥsinԥ (mis-sulfat müqayisԥ elektroduna
nԥzԥrԥn mԥnfi 850-900 mV) çatarsa, onun su
altındakı hissԥsi korroziya aúınmasından tam
mühafizԥ olacaqdır.
Protektor
mühafizԥsi
katod
mühafizԥsindԥn fԥrqli olaraq xüsusi elektrik
cԥrԥyanı
mԥnbԥlԥri
(düzlԥndirici,katod
stansiyası, cԥrԥyanı ötürmԥk üçün anod vԥ
katod kabellԥri, nԥzarԥt ölçü cihazları, elektrik
cԥrԥyanını idarԥ edԥn rezistorlar vԥ s.) tԥlԥb
etmir. Belԥ hal úԥrait yaradır ki, sahildԥn
uzaqda
elektrik enerji mԥnbԥyi olmayan
özüllԥrdԥ, onların sualtı hissԥlԥrini korroziyadan tam mühafizԥ edilsin.
Protektor mühafizԥsinin parametrlԥri
protektorun elektrokimyԥvi xarakteristikaları
ilԥ tԥyin edilir [4].
Protektorun elektrod potensialı, elektrik cԥrԥyan vermԥ qabiliyyԥti, ɟlektrokimyԥvi
ekvivalenti
ԥsasԥn
protektor
ԥrintisi
tԥrkibindԥn asılıdır.
Protektor üçün ԥn böyük mԥnfi
elektrod potensialına vԥ kiçik anod
polyarizasiyasına
malik
maqnezium,
alüminium vԥ onlar ԥsasında tԥrtib olunan
ԥrintilԥrdԥn istifadԥ etmԥk olar.
Protektor ԥrintilԥrinin tԥrkibi aúa÷ıdakı
xüsusiyyԥtlԥri tԥmin etmԥlidir:
- korroziyadan mühafizԥ olunan polad
qur÷uların dԥniz suyunda mühafizԥ potensialına nisbԥtԥn daha böyük mԥnfi iúçi elektrod
potensialı;
- müxtԥlif sabit elektrik
cԥrԥyan
sıxlı÷ında kiçik anod polyarizasiyası;
- kifayԥt qԥdԥr böyük elektrokimyԥvi
ekvivalent;
- protektor iúlԥdiyi (ԥridiyi) zaman
onun vahid kütlԥ itkisindԥn daha çox ampersaat almaq;
- protektor dԥniz suyunda korroziyadan
mühafizԥ olunan polad qur÷u ilԥ qapalı cütdԥ
iúlԥyԥn zaman onun (protektorun) iúçi sԥthindԥ
böyük elektrik müqavimԥtinԥ malik olan tԥbԥqԥ ԥmԥlԥ gԥlmԥmԥlidir. Bu tԥbԥqԥ çox hallarda
protektorun sabit elektrik cԥrԥyanı vermԥ
qabiliyyԥtini azaldır.
Göstԥrilԥn
xüsusiyyԥtlԥr
“Dԥnizneftqazlayihԥ” DETLø-dԥ 1975-1995-ci
illԥrdԥ “Katod mühafizԥsi laboratoriyası”nda
tԥdqiq olunmuú vԥ sınaqdan keçirilmiú 300dԥn çox maqnezium vԥ alüminium ԥrintilԥrinin
üzԥrindԥ araúdırılmıú vԥ müsbԥt nԥticԥlԥr ԥldԥ
olunmuúdur.
Sınaqdan keçirilԥn ԥrintilԥrdԥn 25-i
SSRø tԥrԥfindԥn ixtiralar üzrԥ müԥlliflik
196
Elmi srlr, 2008(24)
Neftqazlayih
úԥhadԥtnamԥlԥri ilԥ tԥsdiq edilmiúdir.
øxtiralar üzrԥ ona qԥdԥr ԥrintilԥrdԥn
istifadԥ edԥrԥk maqnezium, alüminium vԥ
binar kimyԥvi tԥrkibli protektorlar Rusiyanın
Perm vilayԥtinin Berezniki úԥhԥri TitanMaqnezium kombinatında vԥ Sverdlov vilayԥti
Krasnoturinsk úԥhԥrindԥ Boqoslov adına
alüminium zavodunda böyük hԥcimdԥ
tökülԥrԥk Xԥzԥr dԥnizindԥ hidrotexniki
qur÷uların sualtı hissԥlԥrini elektrokimyԥvi
üsulla korroziyadan mühafizԥ etmԥk üçün
geniú miqyasda tԥtbiq edilmiúdir.
Maqnezium ԥsaslı protektorların Xԥzԥr
dԥnizindԥ quraúdırılmıú neft - qaz qur÷ularında
1970-1980-cı illԥrdԥ illik sԥrfi 400-700 t,
alüminium protektorların isԥ 1983-1990-cı
illԥrdԥ illik sԥrfi 300-500 t olmuúdur.
Yeni iúlԥnilmiú maqnezium protektorların iúlԥmԥ müddԥti 2,5-5 il, alüminium
ԥsaslı protektorların isԥ 28-32 il tԥúkil edir.
Onlar Xԥzԥr dԥnizindԥ quraúdırılmıú
hidrotexniki qur÷uların sualtı hissԥlԥrini
iúlԥdiyi müddԥt ԥrzindԥ korroziyadan effektiv
mühafizԥ edԥrԥk, elektrod potensiallarını missulfat müqayisԥ elektroduna nԥzԥrԥn
tam
mühafizԥ sԥviyyԥsindԥ (mԥnfi 850 950 mV
arasında) saxlayır.
DDÖ-lԥrin
sualtı
hissԥlԥrini
korroziyadan mühafizԥ layihԥlԥrindԥ protektor
mühafizԥ sistemi nԥzԥrdԥ tutulmuúdur. Halhazırda texniki úԥrtlԥr Tù-51-136-89-a ԥsasԥn
ɉȺɄɆ-65 tipli alüminium protektorlar tԥdbiq
olunur [5]. ɉȺɄɆ -65 tipli protektor diametri
170 mm olan silindrik formada alüminiumsink- sirkonium ԥrintisindԥn tökülür.
Silindrik formada alüminium ԥrintisinin oxu üzrԥ diametri 57 mm qalınlı÷ı (3-5)
mm olan polad kompressor borusu yerlԥúir.
Borunun hԥr iki ucu 250 mm
uzunlu÷unda ԥrintidԥn kԥnara çıxır. Protektor
DDÖ-lԥrin sualtı hissԥsinԥ onların tikintisi
zamanı polad borunun çıxıntıları vasitԥsilԥ
qaynaq edilir.
ɉȺɄɆ-65 tipli protektorun ümumi
kütlԥsi 73 kq, ԥrintinin kütlԥsi 65 kq-dır.
Protektorun daxilindԥki 57 mm-lik
polad borunun kütlԥsi 8 kq-dır.
ɉȺɄɆ-65 tipli alüminium protektorun
iúlԥmԥ müddԥti 28-32 ildir.
Bir protektor ilԥ qur÷u arasında axan
elektrik cԥrԥyan 0,57 A-ԥ bԥrabԥrdir. Hԥr
protektor 11,4 m2 sahԥni mühafizԥ edir.
Dԥnizin dayaz yerlԥrindԥ protektorlar
üzԥrindԥ aparılan vizual müúahidԥlԥrin
nԥticԥlԥri úԥkil 1-dԥ göstԥrilmiúdir. 1 saylı
úԥkildԥn göründüyü kimi protektorun iúçi sԥthi
uzunlu÷u boyunca zaman ԥrzindԥ kԥskin
surԥtdԥ azalır. Bu da uy÷un olaraq onun zaman
ԥrzindԥ elektrik cԥrԥyanvermԥ qabiliyyԥtinin
azalmasına vԥ hԥr protektorun korroziyadan
mühafizԥ etmԥ sahԥsinin aúa÷ı düúmԥsinԥ
gԥtirib çıxarır.
Belԥliklԥ, protektor ԥrintisinin ԥrimԥ
sürԥti protektorun ortasından uclarına getdikcԥ
artır. Yԥni o, diametri üzrԥ bԥrabԥr sürԥtlԥ
ԥrimir. Bu isԥ protektorun zaman ԥrzindԥ
bԥrabԥr effektlԥ iúlԥmԥsini pozur.
Silindrik
formada
tökülmüú
protektorun iúlԥdiyi zaman alınan mԥnfi effekti
aradan götürmԥk üçün 2 saylı úԥkildԥ protektorun yeni konstruksiyası tԥklif edilmiúdir.
ùԥkildԥn göründüyü kimi,
yenu
protektor ԥrintisinin xarici haúiyԥsi “Kassini
xԥtlԥri” formasında yerinԥ yetirilmiúdir.
Bu cür konstruksiyalı protektorun
tԥtbiqi silindrik formada olan protektorlara xas
mԥnfi effekti aradan götürmԥyԥ úԥrait yaradır.
197
Elmi srlr, 2008(24)
Neftqazlayih
1
2
(
= # "
1
3
2
((
> # "
4
1
(((
?" # "
ùԥk. 1. øúlԥyԥn protektorun ԥrzindԥ ԥrimԥ formasının dԥyiúmԥsı
1 – alüminium ԥrintisi
2 - polad içliyin ilkin vaxtda ԥrintidԥn kԥnarda qalan hissԥsi
3 – polad içliyin aralıq vaxtda kԥnarda qalan hissԥsi
4 – polad içliyin son vaxtlarda kԥnarda qalan hissԥsi
1
2
>
A-A
>
ùԥk. 2. Alüminium protektorunun yeni konstruksiyası
1 – protektor ԥrintisi
2 – protektorun polad içliyi
198
Elmi srlr, 2008(24)
Neftqazlayih
dbiyyat
'"! <"!!"" 4
g!"$%W+" j! "! ""
<""$ W+! 3*'"""$
%"+$ +!p"$ <!1"%
1. Ɏɚɪɯɚɞɨɜ A.A. Ʉɚɬɨɞɧɚɹ ɡɚɳɢɬɚ
ɨɬ ɤɨɪɪɨɡɢɢ ɫɬɚɥɶɧɵɯ ɫɨɨɪɭɠɟɧɢɣ ɜ
ɦɨɪɫɤɨɣ ɜɨɞɟ. Ɇ.: Ƚɨɫɬɨɩɬɟɯɢɡɞɚɬ, 1962.
247 c.
2. Ɂɚɦɚɧɨɜ Ȼ.Ⱥ. ɂɫɫɥɟɞɨɜɚɧɢɟ
ɷɥɟɤɬɪɨɬɟɯɢɦɢɱɟɫɤɨɣ ɡɚɳɢɬɵ ɜ ɬɨɧɤɢɯ
ɩɥɟɧɤɚɯ
ɦɨɪɫɤɨɣ
ɜɨɞɵ.
Ȼɚɤɭ:
ȺɁȿɊɇȿɎɌɇȿɒɊ, 1958. 161 ɫ.
3. Ⱥɩɩɥɝɟɣɬ Ʌ.Ɇ. Ʉɚɬɨɞɧɚɹ ɡɚɳɢɬɚ.
// Ƚɨɫɭɞɚɪɫɬɜɟɧɧɨɟ ɧɚɭɱɧɨ-ɬɟɯɧɢɱɟɫɤɨɟ
ɢɡɞɚɬɟɥɶɫɬɜɨ ɥɢɬɟɪɚɬɭɪɵ ɩɨ ɱɟɪɧɨɣ ɢ
ɰɜɟɬɧɨɣ ɦɟɬɚɥɥɭɪɝɢɢ. Ɇ.: Ƚɨɫɬɨɩɬɟɯɢɡɞɚɬ,
1963. 256 ɫ.
4. Ɇɟɯɦɚɧɞɚɪɨɜ ɋ.Ⱥ., ɇɟɝɪɟɟɜ ȼ.Ɏ.,
Ɍɪɢɮɟɥɶ
Ɇ.ɋ.
Ɂɚɳɢɬɚ
ɩɨɞɜɨɞɧɵɯ
ɬɪɭɛɨɩɪɨɜɨɞɨɜ
ɨɬ
ɤɨɪɪɨɡɢɢ.
Ȼɚɤɭ:
ȺɁȿɊɇȿɎɌɇȿɒɊ, 1960. 324 c.
5. Nuraliyev B.R. Dԥniz ctasionar
platformaların
dayag
bloklarının
korroziyadan elektrokimyԥvi üsulla mühafizԥsi
ücün
protektor
ԥrintisinin
iúlԥnmԥsi
//Azԥrbaycan Neft Tԥsԥrrüfatı. 2005, ʋ7.
S.61-62.
Ȼ.Ɇ. Ⱥɯɦɟɞɨɜ, Ɏ.ɂ.ɋɚɦɟɞɨɜɚ,
Ɋ.Ƚ.Ƚɚɡɢɟɜɚ
1!
ɋɬɚɬɶɹ
ɩɨɫɜɹɳɟɧɚ
ɫɢɫɬɟɦɟ
ɷɥɟɤɬɪɨɯɢɦɢɱɟɫɤɨɣ ɡɚɳɢɬɵ ɨɬ ɤɨɪɪɨɡɢɢ
ɩɨɞɜɨɞɧɵɯ ɱɚɫɬɟɣ ɝɥɭɛɨɤɨɜɨɞɧɵɯ ɦɨɪɫɤɢɯ
ɫɬɚɰɢɨɧɚɪɧɵɯ ɩɥɚɬɮɨɪɦ (ȽɆɋɉ ).
ȼ ɫɬɚɬɶɟ ɪɚɫɫɦɨɬɪɟɧɵ ɧɟɞɨɫɬɚɬɤɢ,
ɩɪɨɬɟɤɬɨɪɧɨɣ
ɡɚɳɢɬɵ
ɨɬ
ɤɨɪɪɨɡɢɢ
ɩɨɞɜɨɞɧɵɯ ɱɚɫɬɟɣ ȽɆɋɉ.
ɍɱɢɬɵɜɚɹ ɧɟɞɨɫɬɚɬɤɢ ɩɪɢɫɭɳɢɟ
ɩɪɨɬɟɤɬɨɪɚɦ,
ɪɚɡɪɚɛɨɬɚɧɚ
ɧɨɜɚɹ
ɢɯ
ɤɨɧɫɬɪɭɤɰɢɹ ɩɨ ɨɛɜɨɞɭ ɜ ɜɢɞɟ «Ʌɢɧɢɣ
Ʉɚɫɫɢɧɢ».
Development of protectors for
electrochemical corrosion protection of
offshore deepwater fixed platforms
underwater parts
B.M. Ahmedov, F.I.Samedova, R.G.Gaziyeva
Abstract
The article is about electrochemical
corrosion protection system of offshore
deepwater fixed platforms’ underwater parts
(ODFP).
The shortages of ODFP underwater
parts corrosion protection are considered in
this article.
Taking in the account shortages
concerning the protectors, its new construction
for contouring in the form of “Cassini line”
has been developed.
199
Elmi srlr, 2008(24)
Neftqazlayih
UOT 622.279.002.5:620.123
«GÜNL YATA@INDA 11 SAYLI DRN DNZ ÖZÜLÜND KORROZYA
ÜZR KOMPLEKS NATURA TDQQATLARININ APARILMASI
Y.M. Na\ıyeva, A.Q. liyev, F.. Smdova
ԥmԥlԥ gԥlmԥsinԥ sԥbԥb ola bilԥn mürԥkkԥb
fiziki-kimyԥvi vԥ mexaniki mikro vԥ
makroheterogen sistemlԥrdԥn ibarԥtdir. >3,4@.
Naturada
korroziya
tԥdqiqatları
aparmaq mԥqsԥdilԥ 100 ԥdԥd 150x50x5 mm
ölçüdԥ polad lövhԥlԥr, daimi deformasiya
úԥraitindԥ gԥrginlik altında korroziya sürԥtinin
tԥyini üçün isԥ 200 ԥdԥd – 110x15x2 mm
ölçülü
lövhԥlԥrdԥn
ibarԥt
nümunԥlԥr
hazırlanmıúdır.
Qaynaq birlԥúmԥli nümunԥlԥr 6996-66
saylı QOST -un tԥlԥbinԥ uy÷un hazırlanmıúdır.
9.901.1-89 saylı (øSO 7539/1-87) vԥ
9.901.2-89 saylı QOST -un (øSO 7539/2-89)
tԥlԥbinԥ uy÷un olaraq tԥdqiq olunan qaynaq
birlԥúmԥlԥrdԥ vԥ ԥsas metaldan olan
nümunԥlԥrdԥ gԥrginlikli vԥziyyԥt V = 0,75Vv dԥ tԥkoxlu ԥyilmԥ úԥraitindԥ yaradılmıúdır.
Tԥdqiq olunan nümunԥlԥr dԥniz
sԥthindԥn 2,0 m hündürlükdԥ, vertolyot
meydançasının alt hissԥsindԥ 90q bucaq altında
20 m dԥniz sԥthindԥn hündürlükdԥ DDÖ-nün
úimal tԥrԥfindԥ yerlԥúdirilmiúdir.
Göyԥrtԥdԥ sınaq stendi tԥúkil edilmiú
vԥ bu stenddԥ nümunԥlԥr sakit dԥniz sԥthindԥn
13 m hündürlükdԥ, açıq havada sına÷a
qoyulmuúdur. Nümunԥlԥrin müԥyyԥn hissԥsi
yanalma meydançasında dԥniz sԥthindԥn 2 m
hündürlükdԥ vԥ elԥcԥ dԥ göyԥrtԥnin altında
sԥthindԥn
8m
hündürlükdԥ
dԥniz
yerlԥúdirilmiúdir.
Bu baxımdan Günԥúli yata÷ında
yerlԥúԥn 11 saylı DDÖ-dԥ 09Q2S tipli
poladdan hazırlanmıú qaynaq birlԥúmԥli polad
nümunԥlԥrin
natura
sına÷ının
davam
etdirilmԥsi xüsusi ԥhԥmiyyԥt kԥsb edir. Odur
ki, 357 sutkalıq natura ekspozisiyasından sonra
polad nümunԥlԥrin sına÷ı davam etdirilmiú vԥ
nԥticԥlԥr 1 saylı cԥdvԥldԥ verilmiúdir.
Iúin mԥqsԥdi-Günԥúi yata÷ında istismar
olunan 11 saylı Dԥrin Dԥniz Özlündԥ naturada
kompleks korroziya tԥdqiqatlarının aparılması
vԥ müxtԥlif sınaq müddԥtindԥn sonra
elektrokimyԥvi, inteqral vԥ differensial
korroziya göstԥricilԥrinin tԥyini yolu ilԥ
mexaniki gԥrginlik altında vԥ kԥskin aqressiv
dԥniz úԥraitindԥ istismarda olan modulların
metalkonstruksiyalarının
qaynaq
birlԥúmԥlԥrinin korrozion davamlı÷ının artırılmasına
xidmԥt edԥn mühafizԥ tԥtbiq üçün tövsiyԥlԥrin
verilmiúdir.
østismar úԥraitindԥn asılı olaraq
metalkonstruksiyalarda korroziyanın sürԥti
müxtԥlifdir. Atmosfer úԥraitindԥ metalkonstruksiyaların
korroziyasına
tԥsir
edԥn
amillԥrdԥn biri dԥ metal sԥthinin nԥmlԥnmԥ
dԥrԥcԥsidir.
SøN 0136002-57-98 saylı rԥhbԥr
sԥnԥdԥ müvafiq olaraq DDÖ-lԥrin qaynaq
birlԥúmԥli metalkonstruksiyaları istismar müddԥti ԥrzindԥ mütamadi olaraq korroziyadan
mühafizԥ olunmalıdır. Qeyd edilԥn úԥraitdԥ
metalkonstruksiyaların korroziya sürԥtinin
çoxalması daima korroziyadan yeni mühafizԥ
vasitԥlԥrinin vԥ üsullarının iúlԥnilmԥsini tԥlԥb
edir.
Günԥúli yata÷ının dԥniz atmosferinin
korrozion aqressivliyi 9.039-74 saylı QOST un tԥlԥbinԥ müvafiq olaraq doqquz ballı úkala
üzrԥ sԥkkiz balla qiymԥtlԥndirilir. Külԥk vԥ
dal÷a rejiminԥ görԥ 51-08.1.007-81 saylı
müԥssisԥ standartına ԥsasԥn yeddinci rayona
uy÷un gԥlir. Elԥcԥ dԥ digԥr elmi-tԥdqiqat
iúlԥrindԥ >1@, 09Q2 vԥ 09Q2S tipli poladlar
üçün termiki tԥsir zonasında (TTZ) pitinq
korroziyasının inkiúafına sԥbԥb olur >2@.
Qaynaq birlԥúmԥlԥr qeyri-bԥrabԥr
paylanmıú gԥrginlikli vԥziyyԥtin xüsusi
(qaynaq gԥrginliklԥri vԥ plastik deformasiyalar
qalıqları) vԥ xarici yüklԥrdԥn, qaynaq
birlԥúmԥlԥrin növü ilԥ müԥyyԥn edilmiú
texnoloji vԥ konstruktiv konsentratorların
200
Elmi srlr, 2008(24)
Neftqazlayih
Cԥdvԥl 1
Sınaq
Zonası
Vertolyot
meydançasının
alt
hissԥsindԥ
Ԥsas
göyԥrtԥdԥ
yerlԥúmiú
stenddԥ
Ԥsas
göyԥrtԥnin
alt
hissԥsindԥ
Yanalma
meydançasında
Dԥnizin
sakit
sԥthindԥn
olan
hündürlük,
m
Ümumi korroziya
Pitinq korroziyası
Sına÷ın
tipi
Kütlԥ
itkisi,
kq/m2
Kütlԥ
itkisinin
sürԥti,
kq/m2. il
Korroziyanın
xԥtti
sürԥti,
mm/il
Pitinqin
maksimal
dԥrinliyi,
mm
Pitinqin
maksimal
dԥrinlԥúmԥ
sürԥti,
mm/il
Gԥrginliksiz
1,028
1,050
0,133
0,080
0,082
Gԥrginlik
altında
1,366
1,396
0,177
0,130
0,133
Gԥrginliksiz
1,188
1,215
0,154
0,085
0,087
Gԥrginlik
altında
1,233
1,260
0,160
0,115
0,117
Gԥrginliksiz
1,696
1,734
0,220
0,125
0,128
Gԥrginlik
altında
1,790
1,830
0,232
0,135
0,138
Gԥrginliksiz
Gԥrginlik
altında
3,836
3,944
3,922
4,033
0,497
0,511
0,430
0,445
0,440
0,455
20
13
8
2
Cԥdvԥldԥn göründüyü kimi 357 sutkadan
sonra vertolyot meydançasının altında
çıxarılan gԥrginliksiz nümunԥlԥrin kütlԥ itkisi
1,028 kq/m2, korroziyanın xԥtti sürԥti
0,133mm/il-dir. Gԥrginlik altında isԥ ümumi
korroziya göstԥricilԥri 25% analoji gԥrginliksiz
nümunԥlԥrԥ nisbԥtԥn çoxdur. Elԥcԥ dԥ
cԥdvԥldԥn göründüyü kimi gԥrginlik altında
olan nümunԥlԥrin isԥ pitinq korroziyası 38%
gԥrginliksizԥ nisbԥtԥn çoxdur.
Ԥsas göyԥrtԥdԥ yerlԥúmiú stenddԥki,
gԥrginliksiz vԥ gԥrginlik altında olan
nümunԥlԥrin tam vԥ pitinq korroziya
göstԥricilԥri vertolyot meydançasının altında
olan nümunԥlԥrinkinԥ nisbԥtԥn azdır. Bu
onunla izah edilir ki, göyԥrtԥdԥ stenddԥ
yerlԥúԥn nümunԥlԥrin sԥthindԥki, elektrolit
tԥbԥqԥ günԥú süalarının tԥsirindԥn tez bir
zamanda
quruyur,
nԥinki,
vertolyot
meydançasının altında.
2 saylı cԥdvԥldԥn göründüyü kimi 357
sutkalıq natura ekspozisiyasından sonra
qaynaq
birlԥúmԥli
gԥrginliksiz
polad
nümunԥlԥrin vertolyot meydançasının altında
kütlԥ itkisi 1,404 kq/m2, korroziyanın xԥtti
sürԥti 0,182mm/il, pitinqin maksimal dԥrinliyi
qaynaq tikiúindԥ 0,1mm, TTZ-dԥ 0,05mm,
ԥsas metalda isԥ 0,085mm tԥúkil edir.
Gԥrginlikli qaynaq birlԥúmԥli nümunԥlԥrin tam
korroziyası vertolyot meydançasının altında
6% gԥrginliksiz nümunԥlԥrԥ nisbԥtԥn çoxdur.
Belԥ ki, TTZ-nin sԥthindԥ pitinqin maksimal
dԥrinliyi qaynaq tikiúi ilԥ müqayisԥdԥ 9 vԥ
13% müvafiq olaraq gԥrginliksiz polad
nümunԥlԥrԥ nisbԥtԥn çoxdur.
201
Elmi srlr, 2008(24)
Neftqazlayih
Cԥdvԥl 2
Sınaq
zonası
Vertolyot
Meydançasının
altında
Ԥsas
göyԥrtԥdԥ
yerlԥúmiú
stenddԥ
Ԥsas
göyԥrtԥnin
alt
hissԥsindԥ
Yanalma
Meydançasında
Dԥnizin
sakit
sԥthindԥn
olan
hündürlük,
m
Bütov korroziya
Sınaq
üsulu
Kütlԥ
itkisi,
kq/m2
Kütlԥ
itkisinin
sürԥti,
kq/m. il
Pitinq korroziyası
Korroziyanın
xԥtti
sürԥti,
mm/il
Pitinqin
maksimal dԥrinliyi,
mm
Pitinqin maksimal
nüfuz etmԥ sürԥti,
mm/il
QB
TTZ
ԤM
QB
TTZ
ԤM
Gԥrginliksiz
1,404
1,435
0,182
0,100
0,050
0,085
0,102
0,051
0,087
20
1,489
1,522
0,193
0,115
0,055
0,120
0,117
0,056
0,123
1,142
1,168
0,148
0,120
0,075
0,115
0,123
0,077
0,117
13
Gԥrginlik
altında
Gԥrginliksiz
1,312
1,340
0,170
0,125
0,085
0,100
0,123
0,087
0,102
1,883
1,925
0,244
0,130
0,185
0,130
0,133
0,189
0,133
8
Gԥrginlik
altında
Gԥrginliksiz
2,045
2,090
0,265
0,130
0,145
0,170
0,133
0,148
0,174
3,920
4,008
0,508
0,265
0,670
0,490
0,270
0,685
0,500
2
Gԥrginlik
altında
Gԥrginliksiz
Gԥrginlik
altında
4,060
4,150
0,526
0,280
0,740
0,505
0,286
0,756
0,516
Dԥnizin
sakit
sԥthindԥn
8m
hündürlükdԥ ԥsas göyԥrtԥnin alt hissԥsindԥ tam
korroziya göstԥricilԥri qaynaq nümunԥli
gԥrginliksiz vԥ gԥrginlik altında olan
nümunԥlԥrdԥ 1,6 dԥfԥ dԥnizin sakit sԥthindԥn
13m hündürlükdԥ ԥsas göyԥrtԥdԥ olan stenddԥ
korroziya sına÷ına mԥruz qalmıú analoji
nümunԥlԥrԥ nisbԥtԥn çoxdur.
Yanalma meydançasında dԥnizin sakit
sԥthindԥn
2m
hündürlükdԥ
polad
nümunԥlԥrinV = 0,75Vv gԥrginlik altında kütlԥ
itkisi 4,060 kq/m2, korroziyanın xԥtti sürԥti isԥ
0,526mm/il-dir. Polad nümunԥlԥrin qeyd
edilԥn tam korroziya göstԥricilԥri yanalma
meydança-sında 2 dԥfԥ ԥsas göyԥrtԥnin
altındakına nisbԥtԥn çoxdur.
Pitinqin maksimal dԥrinliyi qaynaq
birlԥúmԥnin TTZ-dԥ gԥrginlik altında sınaqdan
sonra dԥnizin sakit sԥthindԥn 2m hündürlükdԥ
0,740mm tԥúkil edir.
Natura korroziya tԥdqiqatının yerinԥ
yetirilmԥsinin rԥhbԥr sԥnԥdlԥrin tԥlԥbinԥ uy÷un
natura
korroziya
aparılmıúdır.Kompleks
tԥdqiqatları çoxsaylı yaxın vԥ uzaq xarici
dövlԥtlԥrin elmi-texniki ԥdԥbiyyatlarının,
normativ texniki sԥnԥdlԥrinin vԥ digԥr
informasiya materiallarının tԥhlilinin nԥticԥlԥri
ilԥ müqayisԥ edilԥrԥk aparılmıúdır.
09Q2S tipli poladdan vԥ onun qaynaq
birlԥúmԥlԥrindԥn
hazırlanmıú
polad
nümunԥlԥrinin Günԥúli yata÷ında yerlԥúԥn 11
saylı DDÖ-dԥ müxtԥlif korroziya zonalarında
aparılmıú
kompleks
natura
korroziya
tԥdqiqatları vertolyot meydançası altında
poladın korroziyasının xԥtti sürԥtinin 2,7 dԥfԥ,
V = 0,75Vv dartılma gԥrginliyindԥ isԥ 3,5 dԥfԥ
OST 51.64-80, MST-0136002-77-98 normativ
texniki sԥnԥdlԥrdԥ göstԥrilԥn qiymԥtlԥrdԥn,
hansı ki, korroziyanın maksimal xԥtti sürԥti
0,05mm/il verilmiúdir, çoxlu÷unu tԥsdiq etdi.
202
Elmi srlr, 2008(24)
Neftqazlayih
Ԥsas göyԥrtԥnin üstündԥ poladın
korroziyasının xԥtti sürԥti 3 dԥfԥ, gԥrginlik
altında isԥ 3,2 dԥfԥ yuxarıda qeyd edilԥn
normativ-texniki sԥnԥdlԥrԥ nisbԥtԥn çoxdur.
Vaxtaúırı islanma zonasında 357
sutkalıq natura ekspozisiyadan sonra qaynaq
birlԥúmԥnin ԥsas metalında pitinqin maksimal
nüfuz etmԥ sürԥti gԥrginliksiz 0,5mm/il,
gԥrginlik altında 0,516mm/il-dir. TTZ-da
gԥrginliksiz 0,685mm/il, gԥrginlik altında isԥ
0,756mm/il-dir. Yuxarıda qeyd edilmiú
sԥnԥdlԥrdԥ istismarda olan qur÷uların vaxtaúırı
islanma zonası üçün pitinq korroziyası
haqqında mԥlumat verilmԥmiúdir.
Belԥ ki, Günԥúli yata÷ında yerlԥúԥn
istismarda
olan
DDÖ-lԥrin
metalkonstruksiyalarının
korrozion
aqressivlik
dԥrԥcԥsinԥ görԥ tԥsnifatı qüvvԥdԥ olan
normativ texniki sԥnԥdԥ müvafiq qiymԥtlԥndirilmiú «az aqressivlik» dԥrԥcԥsi faktik
tԥyin edilmiú «orta aqressivlik» dԥrԥcԥsi ilԥ
ԥvԥz edilmԥlidir.
kompleks
natura
Aparılmıú
tԥdqiqatları, elԥc dԥ dԥ qaynaq birlԥúmԥli
nümunԥlԥrin ԥsas metalının tam vԥ pitinq
korroziya göstԥricilԥrinin faktik qiymԥtlԥndirilmԥsi yuxarıda adları çԥkilԥn normativ
sԥnԥdlԥrdԥ göstԥrilԥn «orta aqressivlik»
dԥrԥcԥsini «güclü aqressivlik» dԥrԥcԥsi ilԥ
ԥvԥz edilmԥsinin zԥruliliyini ortaya çıxarır.
1. Aparılmıú kompleks tԥdqiqatların
nԥticԥlԥrinin tԥhlili mühitin
aqressivlik
dԥrԥcԥsinԥ görԥ qeyd edilԥn normativ texniki
sԥnԥdlԥrin tԥhlili vaxtaúırı islanma zonasında
357 sutkalıq ekspozisiyasından sonra qaynaq
birlԥúmԥnin ԥsas metalında pitinqin maksimal
nüfuz etmԥ sürԥti gԥrginliksiz 0,5 mm/il,
gԥrginlik altında 0,516/il- dir. TTZ-dԥ
gԥrginliksiz 0,685 mm/il, gԥrginlik altında isԥ
0,756/il- dir. Yuxarıda qeyd edilmiú
sԥnԥdlԥrdԥ istismarda olan qur÷uların vaxtaúırı
islanma zonası üçün
pitinq korroziyası
haqqında mԥlumat verilmiúdir, ȽɈɋɌ 54.6480 vԥ MST 013600277-98 saylı rԥhbԥr
sԥnԥdlԥrdԥ korroziyanın atmosferdԥ maksimal
xԥtti sürԥti 0,05mm/il verilmiúdir ki, bu faktiki
tԥyin edilmiú korroziyanın xԥtti 2,7 dԥfԥ V =
0,75 Vm dartılma gԥrginliyi altında isԥ 3,5
dԥfԥ azdır.
2. Tԥdqiqatların tԥhlili 11 saylı DDÖnün
metallkonstruksiyalarının
istismar
úԥraitinin aqressivlik dԥrԥcԥsinԥ görԥ vertolyot
meydançası altında ԥsas göyԥrtԥnin üst
hissԥsindԥ «az aqressivlik» dԥrԥcԥsi «orta
aqressivlik» dԥrԥcԥsi ilԥ, ԥsas göyԥrtԥnin alt
hissԥsindԥ isԥ «orta aqressivlik» dԥrԥcԥsi
«güclü aqressivlik» dԥrԥcԥsi ilԥ qüvvԥdԥ olan
normativ texniki sԥnԥdlԥrdԥ ԥvԥz edilmԥsinin
zԥruriliyini ortaya çıxartdı.
dbiyyat
1. Binder S. Ɍɟɯɧɢɤɚ ɤɨɪɪɨɡɢɨɧɧɨɝɨ
ɤɨɧɬɪɨɥɹ ɧɚ ɛɭɪɨɜɵɯ ɩɥɚɬɮɨɪɦɚɯ. Eng.
Solut. Ind Corros. Probl., Sandford, 7-9
June, 1993 – Houston , 1993.
P. 4(1-4)
12.
2. Ʉɨɥɨɬɵɪɤɢɧ ə.Ɇ. Ɇɟɬɚɥɥ ɢ ɤɨɪɪɨɡɢɹ.
Ɇ.: Ɇɟɬɚɥɥɭɪɝɢɹ, 1985. 88 ɫ.
3. Ɏɨɤɢɧ Ɇ.ɂ., ɀɢɝɚɥɨɜɚ Ʉ.Ⱥ. Ɇɟɬɨɞɵ
ɤɨɪɪɨɡɢɨɧɧɵɯ ɢɫɩɵɬɚɧɢɣ ɦɟɬɚɥɥɨɜ.
Ɇ.:Ɇɟɬɚɥɥɭɪɝɢɹ, 1986, 80 ɫ.
4. ɋɜɚɪɤɚ ɜ ɦɚɲɢɧɨɫɬɪɨɟɧɢɢ: ɋɩɪɚɜɨɱɧɢɤ.
Ɍ.3 / ɉɨɞ. Ɋɟɞ. ȼ.ȼ. ȼɢɧɨɝɪɚɞɨɜɚ. Ɇ.:
Ɇɚɲɢɧɨɫɬɪɨɟɧɢɟ, 1987. 579 c.
>" "%<+$ !*""""$ ++" 5>11 %+!""04 =/
ə.M. ɇɚɝɢɟɜɚ, Ⱥ.Ƚ.Ⱥɥɢɟɜ, Ɏ.ɂ.ɋɚɦɟɞɨɜɚ
1!
ɉɪɢɜɟɞɟɧɵ ɤɨɦɩɥɟɤɫɧɵɟ ɧɚɬɭɪɧɨɤɨɪɪɨɡɢɨɧɧɵɟ ɢɫɫɥɟɞɨɜɚɧɢɹ ɨɛɪɚɡɰɨɜ ɧɚ
ȽɆɋɉ-11 ɜ ɬɟɱɟɧɢɟ 357 ɫɭɬɨɤ, ɤɨɬɨɪɵɟ
ɩɨɤɚɡɚɥɢ, ɱɬɨ ɮɚɤɬɢɱɟɫɤɚɹ ɥɢɧɟɣɧɚɹ
ɫɤɨɪɨɫɬɶ ɤɨɪɪɨɡɢɢ ɫɬɚɥɢ ɦɚɪɤɢ 09Ƚ2ɋ ɜ 1,3
– 3,5 ɪɚɡɚ ɛɨɥɶɲɟ, ɱɟɦ ɭɤɚɡɚɧɧɵɟ ɜ ɈɋɌ
51.64-80 ɢ ɆST 0136002-77-98.
ɉɨɤɚɡɚɧɨ, ɱɬɨ ɫɬɟɩɟɧɶ ɤɨɪɪɨɡɢɨɧɧɨɣ
ɚɝɪɟɫɫɢɜɧɨɫɬɢ
ɦɨɪɫɤɨɣ
ɫɪɟɞɵ
ɧɚ
ɦɟɬɚɥɥɨɤɨɧɫɬɪɭɤɰɢɹɯ ɩɨɞ ɜɟɪɬɨɥɟɬɧɨɣ
ɩɥɨɳɚɞɤɨɣ ɢ ɧɚɞ ɨɫɧɨɜɧɵɦ ɧɚɫɬɢɥɨɦ
ɫɥɟɞɭɟɬ ɩɟɪɟɫɦɨɬɪɟɬɶ ɢ ɩɟɪɟɜɟɫɬɢ ɢɡ
ɫɬɟɩɟɧɢ «ɫɥɚɛɨɚɝɪɟɫɫɢɜɧɨɣ» ɜ «ɫɪɟɞɧɟɚɝɪɟɫɫɢɜɧɭɸ» ɫɬɟɩɟɧɶ, ɚ ɩɨɞ ɨɫɧɨɜɧɵɦ
ɧɚɫɬɢɥɨɦ (ɩɚɥɭɛɨɣ) ɢɡ ɫɬɟɩɟɧɢ «ɫɪɟɞɧɟ
ɚɝɪɟɫɫɢɜɧɨɣ»
ɜ
«ɫɢɥɶɧɨɚɝɪɟɫɫɢɜɧɭɸ»
ɫɬɟɩɟɧɶ ɜ ɭɤɚɡɚɧɧɵɯ ɜɵɲɟ ɫɬɚɧɞɚɪɬɚɯ.
203
Elmi srlr, 2008(24)
Neftqazlayih
1,3 – 3,5 times more than indicated in OST
51.64-80 and MST 0136002-77-98. It is
shown, that degree of offshore media corrosive
on metal constructions under the helicopter
ground and on the main deck should be revised
and transferred from “weak corrosive” into
“medium corrosive” degree, and under the
main deck from “medium corrosive” into
“high corrosive” degree within the standards
mentioned above.
Conduction of complex in - situ corrosive
investigations at offshore deepwater fixed
platform (ODFP) No 11 “Guneshli” field
Y.M. Nagieva, A. Q.Aliev, F.I.Samedova
Abstract
Here are presented complex naturecorrosive investigations of samples at ODFP11 during 357 days. It showed that actual
corrosion velocity of steel marked 09G2S is
UOT 622.242.422.
STSMAR ZAMANI HDROTEXNK QUR@ULARDA
YARANAN RQS HRKTLRN TDQQ
.F.Qurbanov, .C.Mmmdyarov, N..Clilov
Xԥzԥr dԥnizinin Azԥrbaycan sektorunda
neft-qaz yataqlarının mԥnimsԥnilmԥsini tԥmin
etmԥk mԥqsԥdi ilԥ müxtԥlif konstruksiyalı
neftmԥdԥn hidrotexniki qur÷uları yaradılmıúdır. Hԥmin qur÷ulara dԥniz estakadaları,
dayaz dԥrinliklԥr üçün dԥniz özüllԥri, sahilyanı
meydançalar, dԥrin dԥnizlԥr üçün stasionar
platformalar, müxtԥlif konstruksiyalı üzԥn
qazma qur÷uları, sualtı vԥ suüstü boru
kԥmԥrlԥri vԥ s. daxildir.
Tԥbii úԥraitdԥ, açıq dԥnizdԥ neft-mԥdԥn
qur÷ularının
uzun
müddԥtli
istismarı
nԥticԥsindԥ
onların
konstruksiyalarında
müxtԥlif obyektiv vԥ subyektiv sԥbԥblԥrdԥn
dԥyiúikliklԥr ԥmԥlԥ gԥlir ki, bu da hԥmin
qur÷uların yenidԥn istismarına mԥnfi tԥsir
göstԥrir. Bԥzԥn isԥ, hԥmin qur÷uların yenidԥn
istismarı bu sԥbԥblԥrdԥn qeyri mümkün olur.
østismarda olan neft-mԥdԥn hidrotexniki qur÷uların konstruksiyalarında baú verԥn
dԥyiúikliklԥrin ԥsas sԥbԥblԥri ԥtraf mühit
amillԥri tԥsirindԥn yaranan yüklԥrdir. Hԥmin
yüklԥrin tԥsirlԥri nԥticԥsindԥ qur÷uların
konstruksiyalarında müxtԥlif tezlikli rԥqsi
hԥrԥkԥtlԥr (titrԥyiúlԥr) yaranır ki, bunlar da öz
növbԥsindԥ qur÷uların istismar müddԥtini
qısaldır vԥ onları tԥkrar istismar üçün yararsız
vԥziyyԥtԥ salır. Ԥtraf mühit amillԥri tԥsirindԥn
yaranan yüklԥr dedikdԥ, külԥyin, dԥniz
dal÷alarının, dԥniz axınlarının, zԥlzԥlԥnin,
qur÷ulara yan alan gԥmilԥrin vԥ s. tԥsirlԥrindԥn
yaranan yüklԥr nԥzԥrdԥ tutulur. Bu tԥsirlԥrdԥn
yaranan yüklԥrin hesablanması müxtԥlif
normativ sԥnԥdlԥrlԥ vԥ hesablama üsulları ilԥ
tԥnzimlԥnir >1; 2; 3@.
Hidrotexniki qur÷uların konstruksiyalarında yaranan rԥqsi hԥrԥkԥtlԥrin ölçülmԥsi,
tԥdqiqi vԥ araúdırılması vacib vԥ aktual
problemlԥrdԥn oldu÷undan mԥqalԥdԥ baxılan
mԥsԥlԥ hidrotexniki qur÷uların istismar
müddԥtini artırmaq üçün ԥhԥmiyyԥt kԥsb edԥn
bir mԥsԥlԥdir.
Adԥtԥn
qur÷uların
konstruksiya
elementlԥri hԥrԥkԥtdԥ olan maye ilԥ qarúılıqlı
tԥsirdԥ olarkԥn yaranan yüklԥr zaman
daxilindԥ dԥyiúdiklԥrindԥn bu yüklԥri dinamiki
yüklԥr adlandırırlar. Qarúılıqlı tԥsirlԥrin
effektivliyi hԥm xarici qüvvԥlԥrin tԥsirindԥn vԥ
hԥmçinin
konstruksiyaların
dinamiki
xüsusiyyԥtlԥrindԥn tԥyin olunur.
Külԥk tԥsirindԥn yaranan yüklԥri
hesablamaq üçün hidrotexniki qur÷uların
tikildiyi rayonların külԥk rejimlԥri haqqında
kifayԥt qԥdԥr mԥlumatlar olmalıdır. Bu
mԥlumatlar ԥsasԥn külԥyin istiqamԥtinԥ vԥ
sürԥtinԥ (külԥyin ani, maksimal, orta vԥ
minimal sürԥtlԥri) aiddir. Külԥyin istiqamԥti vԥ
sürԥti haqqında mԥlumatlar çoxillik (ԥn azı 50
illik) mԥlumatlar bankından götürülür. Hԥmin
204
Elmi srlr, 2008(24)
Neftqazlayih
mԥlumatlardan tikinti rayonu üçün külԥyin
istiqamԥtlԥrini vԥ sürԥtlԥrini ԥks etdirԥn külԥk
güllԥrini qururlar. Ԥgԥr sakit su sԥviyyԥsindԥn
olan ZG mԥsafԥsi mԥlumdursa, onda külԥyin
müxtԥlif sԥthli yaúayıú blokları, göyԥrtԥlԥr vԥ
vertolyot meydançaları, dayaq kalonaları vԥ
sair
qur÷ulardır
ki,
bunların
layihԥlԥndirilmԥsindԥ külԥk tԥsirindԥn yaranan
yüklԥrin hesablanması vacib vԥ mԥcburidir.
Dԥniz neft-mԥdԥn hidrotexniki qur÷ulara külԥk tԥsirindԥn baúqa dԥniz dal÷aları
tԥsirindԥn yaranan yüklԥrin hesablanması
hԥmin qur÷uların layihԥlԥnmԥ mԥrhԥlԥlԥrindԥn
biri vԥ ԥsaslısıdır. Dԥniz dal÷alarından yaranan
yüklԥrin tԥsiri qur÷uların titrԥyiú hԥrԥkԥtinin
ԥmԥlԥ gԥlmԥsinin ԥsas sԥbԥblԥrindԥn biridir.
Odur ki, dԥniz neft-qaz-mԥdԥn hidrotexniki
qur÷ulara dԥniz dal÷aları tԥsirindԥn yaranan
yüklԥrin hesablanma üsullarının bԥzilԥri ilԥ
tanıú olmaq vԥ hԥmin hesablama üsullarının
nԥzԥri ԥsasları ilԥ qısa da olsa tanıú olmaq
mԥqsԥdԥ uy÷un olardı.
Dԥniz dal÷alarının fԥzada ixtiyarı
istiqamԥtdԥ yönԥlmiú kiçik
diametrli
konstruksiya elementlԥrinԥ olan tԥsirindԥn
yaranan yüklԥrin tԥyin olunmasını ilk dԥfԥ birbirindԥn asılı olmayaraq amerikan alimi Corc
Morison vԥ rus alimi D.D.Lappo tapmıúlar.
orta VG sürԥtini
ª Z ºD
V (Z ) V G « »
¬« Z G ¼»
(1)
düsturu ilԥ hesablamaq olar. Açıq dԥniz üçün
D = 0,16; ZG = 300 qԥbul edilmiúdir, V G orta sürԥtin qradiyent sabitidir.
Adԥtԥn
konstruksiyaların
ԥyilmԥ
(elastiki) elementlԥrinin hesabatı zamanı külԥk
sürԥtinin orta qiymԥtindԥn baúqa sürԥtin
pulsasiya (titrԥyiú) yaradan toplananını da
nԥzԥrԥ almaq vacibdir. Külԥk sürԥtinin bu
toplananı enerji spektri sıxlı÷ı ilԥ xarakterizԥ
olunur. Külԥyin bu sürԥti ani sürԥtlԥrlԥ
xarakterizԥ olunur. Ani sürԥtin ortalaúmıú
qiymԥti 15 dԥqiqԥlik vaxt ԥrzindԥ ortalaúdırılır.
Hidrotexniki qur÷uların layihԥlԥndirilmԥsindԥ
külԥk sürԥtinin ortalaúdırılmıú qiymԥtindԥn
sürԥtin layihԥ qiymԥtinԥ keçirlԥr ki, bu da
külԥk sürԥti qiymԥtinin müԥyyԥn ehtimalına
uy÷un olur. Layihԥlԥnmԥdԥ lazım olan külԥyin
hesabat sürԥtini tԥyin etdikdԥn sonra qur÷ulara
külԥk
tԥsirindԥn
yaranan
yüklԥrin
hesablanmasına baúlanılır. Külԥk tԥsirindԥn
yaranan yüklԥr adԥtԥn qur÷uların ölçüsündԥn,
formasından vԥ ayrı-ayrı qur÷u hissԥlԥrinin
bir-birinԥ nisbԥtԥn yerlԥúmԥsindԥn asılıdır.
Hidrotexniki qur÷uların nümunԥsi olan dԥniz
stasionar platformaları külԥk tԥsirinԥ görԥ
müxtԥlif növlԥrԥ bölünürlԥr. O cümlԥdԥn kiçik
diametrli silindrlԥrdԥn tԥúkil olunmuú qazma
vԥ qaldırıcı qur÷ular. Hԥmin silindrik borularla
külԥklԥrin qarúılıqlı tԥsiri ԥsasԥn Reynolds
ԥdԥdi vԥ Marison düsturu ilԥ tԥyin olunur :
P(t) = UD CD V2 (t)
(2)
Burada: P(t) - zamandan asılı olan tԥsir
qüvvԥsi;
UD - havanın sıxlı÷ı;
qur÷uların formasından
CD
asılı olan müqavimԥt ԥmsalıdır;
V2 (t) - külԥyin sürԥti.
Bu növ qur÷ulardan baúqa daha üç növ
konstruksiya elementlԥri vardır ki, bunlarla da
külԥklԥrin qarúılıqlı tԥsirini müxtԥlif üsullarla
hesablamaq lazım gԥlir. Bunlar ԥsasԥn
P=0,5U CcK D Vx Vx +U Cԥt (SD2 / 4) ax (3)
Burada: U - suyun sıxlı÷ı;
CcK vԥ Cԥt sürԥt vԥ atalԥt
ԥmsallarıdır;
- maye hissԥciyinin
Vx vԥ ax
üfiqi sürԥti vԥ tԥcilidir;
D - elementin diametridir.
(3) düsturundan görünür ki, dal÷a tԥsirindԥn
yaranan ümumi yüklԥr iki toplananların (sürԥt
vԥ ԥtalԥt) cԥmi kimi tԥyin olunurlar.
Dal÷a tԥsirindԥn yaranan yüklԥri
hesablayarkԥn müxtԥlif dal÷a nԥzԥriyyԥlԥrindԥn istifadԥ olunur. Dԥnizin dԥrinliyindԥn,
dal÷a hündürlüyündԥn vԥ dal÷a uzunlu÷undan
asılı olaraq dal÷a yüklԥrini hesablayarkԥn Eri,
Stokus vԥ Knoidal dal÷alar nԥzԥriyyԥlԥrindԥn
istifadԥ olunur. Bu qeyd olunan nԥzԥriyyԥlԥrdԥn ԥn çox tԥtbiq olunanı Stokus nԥzԥriyyԥsinin beúinci yaxınlaúmada dal÷a nԥzԥriyyԥsinin verilmiú hԥllidir. Beúinci yaxınlaúmada
Stokus nԥzԥriyyԥsinin tԥtbiq olunmasından
alınan nԥticԥ ԥn mükԥmmԥli hesab olunur.
Dԥniz dal÷aları tԥsirindԥn yaranan
yüklԥrin hesablanmasını müxtԥlif üsullarla
yerinԥ yetirmԥk olar [4, 5, 6].
205
Elmi srlr, 2008(24)
Neftqazlayih
Bu
üsullardan
biri
vaxtı
ilԥ
«Dԥnizneftqazlayihԥ»
DETLø-nin
Dal÷a
laboratoriyasında hazırlanmıú vԥ «hidrotexniki
qur÷ulara tԥsir qüvvԥlԥrinin tԥyin olunması»
normativ sԥnԥdinԥ daxil edilmiúdir ki, hԥmin
üsul tԥbii úԥraitdԥ yerinԥ yetirilmiú elmitԥdqiqat vԥ tԥcrübԥ-müúahidԥ iúlԥrinin nԥticԥsi
kimi
yaranmıúdır
vԥ
yüksԥk
qiymԥtlԥndirilmiúdir [7].
Dal÷a tԥsirindԥn yaranan yüklԥrdԥn
baúqa dԥniz axınlarının tԥsirindԥn yaranan
yüklԥrin hesablanması da mühüm mԥsԥlԥlԥrdԥn biri olub, qur÷uların layihԥlԥndirilmԥsinin
ԥsas mԥrhԥlԥlԥrindԥndir.
Axınlar öz xüsusiyyԥtlԥrinԥ görԥ sabit
maye axınına aid olub, qabarma-çԥkilmԥdԥn
yaranan axınlardan, külԥk tԥsirindԥn yaranan,
su kütlԥsi axınından vԥ çayların axınlarının
cԥmindԥn ibarԥtdir. Adԥtԥn hidrotexniki
qur÷uların layihԥlԥndirilmԥsindԥ nԥzԥrԥ alınan
hesabatlardan qabarma-çԥkilmԥ axınlarının vԥ
külԥk tԥsirindԥn yaranan axınların yaratdı÷ı
tԥsir qüvvԥlԥrinin qiymԥtlԥri nԥzԥrԥ alınır.
Xԥzԥr dԥnizindԥ qabarma-çԥkilmԥ
proseslԥrindԥn yaranan tԥsir qüvvԥlԥrinin
qiymԥti kiçik oldu÷undan nԥzԥrԥ alınmır.
Külԥk
tԥsirindԥn
yaranan
axınların
hesablanması zamanı
Uk = Uok (ym/hm)
düsturundan istifadԥ olunur.
Burada: Uok
- su sԥthindԥ axının
surԥti;
hm - dԥnizin dԥrinliyi;
ym
- dԥniz dibindԥn hesablama
nöqtԥsinԥ qԥdԥr olan mԥsafԥdir.
Qasır÷alar zamanı dԥniz axınları
dal÷a proseslԥri ilԥ birlikdԥ qur÷ulara qarúılıqlı
tԥsir edir ki, hԥmin axınların istiqamԥtlԥri
dal÷aların yayılma istiqamԥtlԥri ilԥ üst-üstԥ
düúürlԥr. Belԥliklԥ, dal÷a vԥ axınların tԥsiri ilԥ
yaranan yüklԥri hesablayarkԥn hԥm dal÷anın
yayılma sürԥti vԥ hԥmçinin dԥniz axınlarının
üfiqi
istiqamԥtdԥki
sürԥtlԥrinin
toplanananlarının cԥminin qiymԥtlԥri nԥzԥrԥ
alınır.
Yuxarıda qeyd olunanlardan – külԥk,
dal÷a vԥ axın proseslԥrinin tԥsirindԥn baúqa
neft-mԥdԥn
hidrotexniki
qur÷uların
layihԥlԥndirilmԥsi zamanı bir sıra tԥbii
proseslԥrin tԥsirindԥn yaranan yüklԥrin
hesablaması da vacibdir.
Bunlar ԥsasԥn zԥlzԥlԥ tԥsirindԥn
yaranan yüklԥrin hesablanması , axar suların
gԥtirdiyi müxtԥlif torpaq çöküntülԥri ilԥ
qur÷uların qarúılıqlı tԥsirindԥn yaranan
yüklԥrin hesablanması vԥ qur÷uların istismar
müddԥtindԥ müxtԥlif zonalarda korroziyaya
u÷ramalarından yaranan tԥsirlԥr vԥ onlara qarúı
mühafizԥ tԥdbirlԥrinin iúlԥnmԥsi vԥ tԥdqiqi,
hidrotexniki qur÷ulara müxtԥlif tonnajlı
gԥmilԥrin yanalması zamanı yaranan yüklԥrin
hesablanması vԥ s.
Xԥzԥr dԥnizindԥ son 50 ildԥ (300 kmdԥn çox) dԥniz estakadaları, dayaz vԥ dԥrin
dԥniz platformaları müxtԥlif konstruksiyalı
üzԥn qazma qur÷uları, sualtı vԥ suüstü neft qaz boru kԥmԥrlԥri, sahil boyu gԥmilԥrin
yanalması vԥ istismarını tԥmin edԥn liman
qur÷uları vԥ s. hidrotexniki qur÷uların
layihԥlԥndirilib istismara verilmiúdir.
Bu qur÷uların uzun müddԥtli istismarı
zamanı (25-35 il) onların konstruksiyalarında
dԥyiúikliklԥr ԥmԥlԥ gԥlir ki, bu da ԥsasԥn boru
divarlarının
qalınlıqlarının
dԥyiúmԥsi
nԥticԥsindԥ titrԥyiú (rԥqsi) hԥrԥkԥtlԥri ԥmԥlԥ
gԥtirir. Bu isԥ zaman keçdikcԥ konstruksiyaların tԥhlükԥli rejimlԥrdԥ iúlԥmԥsinԥ gԥtirib
çıxarır.
Ԥgԥr tԥlԥb olunan zamanda hԥmin
konstruksiyalar tԥdqiq olunub, onların
tԥhlükԥsizliyini tԥmin edԥn tԥdbirlԥr iúlԥnib
hazırlanmasa, qur÷uların sonrakı istismarı
qeyri mümkün olar. Hԥtda vaxtında
tԥhlükԥsizlik tԥdbirlԥri iúlԥnib hazırlanmasa,
qur÷uların gԥlԥcԥkdԥ istismarı insan hԥyatı
üçün tԥhlükԥ mԥnbԥyinԥ çevrilԥ bilԥr.
Xԥzԥr
dԥnizinin
Neft Daúları
rayonunda yerlԥúmiú «28 May» NQÇø – nin
1 saylı kompressor stansiyası «Günԥúli»
yata÷ının mԥnimsԥnilmԥsinin ԥsas obyektlԥrindԥn olub, layihԥsi 1986-cı ildԥ
«Dԥnizneftqazlayihԥ»
DETLø
tԥrԥfindԥn
verilmiúdir.
Verilmiú rayonda layihԥ üzrԥ dԥnizin
dԥrinliyi 9,0-10,0 metrdir. Dԥniz sԥviyyԥsinin
dԥyiúmԥsi ilԥ ԥlaqԥdar olaraq dԥnizin dԥrinliyi
12,0 metrԥ kimi dԥyiúmiúdir. Dԥniz
sԥviyyԥsindԥn estakadayanı meydançanın
aúa÷ı nöqtԥsinԥ kimi olan mԥsafԥ 9,6 metr
tԥúkil edir. Layihԥlԥndirilmiú estakadayanı
meydançada kompressor stansiyasının avadanlıqlarını yerlԥúdirmԥk nԥzԥrdԥ tutulmuúdur.
Lakin
sonradan
hԥmin
meydançada
206
Elmi srlr, 2008(24)
Neftqazlayih
ikimԥrtԥbԥli yaúayıú binasının yerlԥúdirilmԥsi
qԥrara alınmıúdır. Sonradan hԥmin binanın
istismarı zamanı müxtԥlif külԥk vԥ dal÷a
rejimlԥrindԥ estakadayanı meydançanın vԥ iki
mԥrtԥbԥli yaúayıú binasının ԥtraf mühit
amillԥrin tԥsirindԥn müxtԥlif titrԥyiúlԥrԥ mԥruz
qaldı÷ı aydın olmuúdur. Güclü külԥklԥrdԥ
yaúayıú binasının titrԥmԥsi daha da
güclԥnmiúdir.
Yaranmıú bu titrԥyiú halı «28 May»
NQÇø-nin
müdiriyyԥtinin
layihԥlԥndirici
müԥssisԥ olan «Dԥnizneftqazlayihԥ» DETLøyԥ müraciԥt etmԥlԥrinԥ sԥbԥb olmuúdur. Bu
mԥqsԥdlԥ hԥmin iúlԥrin yerinԥ yetirilmԥsi üçün
«Azneft» østehsalat Birliyi
ilԥ müqavilԥ
ba÷lanmıú vԥ 2006-dԥ icrasına baúlanmıúdır.
Estakadayanı meydançasının vԥ onun
üzԥrindԥ yerlԥúdirilmiú yaúayıú evinin müxtԥlif
külԥk vԥ dal÷a rejimlԥrindԥ rԥqsi (titrԥyiú)
hԥrԥkԥtlԥrinin ölçülmԥsi hԥyata keçirilmiúdir.
Meydançanın vԥ yaúayıú evinin rԥqsi
hԥrԥkԥtlԥrinin ölçülmԥsi üçün «Dal÷a»
laboratoriyasına mԥxsus
CM-3 markalı
seysmoqԥbuledicidԥn vԥ çoxkanallı H-338-8
tipli qeydedicidԥn istifadԥ olunmuúdur.
Bunun üçün CM-3 markalı dörd ԥdԥd
seysmoqԥbuledicilԥr alınmıú vԥ onlar hԥyata
keçirilԥcԥk ölçü-müúahidԥ iúlԥrinin tԥlԥblԥrinԥ
uy÷un estakadayanı meydançasında vԥ yaúayıú
binasının ikinci mԥrtԥbԥsinin döúԥmԥsindԥ
yerlԥúdirilmiúdir.
Seysmoqԥbuledicinin ikisi qarúılıqlı
perpendikulyar
vԥziyyԥtdԥ
estakada-yanı
meydançada yerlԥúdirilmiúdir. ùԥkil 1-2-dԥ
hԥmin
seysmoqԥbuledicilԥrin
iúçi
vԥziyyԥtindԥki ümumi görünüúlԥri verilmiúdir.
Hԥr
dörd
seysmoqԥbuledicinin
çıxıúı
çoxkanallı qeydediciyԥ birlԥúdirilmiúdir.
Belԥliklԥ, müxtԥlif külԥk vԥ dal÷a
rejimlԥrindԥ estakadayanı meydançanın vԥ
onun üzԥrindԥ yerlԥúdirilmiú iki mԥrtԥbԥli
binasının
titrԥyiúlԥrini
(rԥqsi
yaúayıú
hԥrԥkԥtlԥrinin dövrünü vԥ amplitudasını) iki
sԥviyyԥdԥ qeydԥ almaq mümkün olmuúdur.
Ölçü-müúahidԥ iúlԥri yerinԥ yetirilԥn
müddԥtdԥ 20-dԥn çox qasır÷a zamanı
estakadayanı
meydançanın
vԥ
yaúayıú
binasının titrԥyiúlԥri qeydԥ alınmıúdır.
ùԥk. 1. Seysmoqԥbuledicilԥri 2-ci mԥrtԥbԥdԥ yerlԥúdirilmԥsi
207
Elmi srlr, 2008(24)
Neftqazlayih
Seysmoqԥbuledicilԥr «Dal÷a» laboratoriyasında xüsusi dԥrԥcԥlԥmԥ qur÷usunda
dԥrԥcԥlԥnib vԥ dԥrԥcԥlԥnmԥ ԥyrisi qurulub
Bu dԥrԥcԥlԥnmԥ ԥyrisinin kömԥyi ilԥ
titrԥyiúlԥrin
amplitudası
hesablanır.
Titrԥyiúlԥrin tezliyi isԥ qeydedici iúԥ düúdükdԥ
vaxtın iúarԥlԥnmԥsinin kömԥyi ilԥ hesablanır.
Ölcü-müúahidԥ iúlԥri «Dԥnizneftqazlayihԥ»
DETLø-nin
Elmi-tԥdqiqat
vԥ
eksperimental iúlԥr úöbԥsinin «Dal÷a»
laboratoriyasının mütԥxԥssislԥri tԥrԥfindԥn
yerinԥ yetirilmiúdir.
Ölçü-müúahidԥ materiallarından 12-si
araúdırılmaq üçün seçilmiú vԥ cԥdvԥl 1 –dԥ
verilmiúdir. Ölçü-müúahidԥ iúlԥri qeydԥ alınan
müddԥtdԥ külԥyin minimal vԥ maksimal
sürԥti uy÷un olaraq 15 m/san – dԥn 28 m/san
– bԥrabԥr olmuúdur.
Ölçü-müúԥhidԥ
iúlԥri
nԥticԥsindԥ
alınmıú informasiyaları nԥzԥrdԥn keçirib,
hԥrtԥrԥfli araúdırdıqda mԥlum olur ki, müxtԥlif
rejimli qasır÷alarda estakadayanı meydançanın
vԥ onun üzԥrindԥ yerlԥúdirilmiú yaúayıú evinin
rԥqsi (titrԥyiú) hԥrԥkԥtinin parametrlԥri
müxtԥlif olur. Rԥqsi hԥrԥkԥtlԥri yaradan
sԥbԥblԥrdԥn asılı olaraq, tԥsir yüklԥrinin
qiymԥtlԥri dԥyiúdikdԥ, titrԥyiúin parametrlԥrinin qiymԥtlԥri dԥ dԥyiúir. Bu dԥyiúmԥ ԥsasԥn
tԥsir qüvvԥlԥri qiymԥtlԥri ilԥ düz mütԥnasib
olur. Baúqa sözlԥ güclü qasır÷alarda rԥqsi
hԥrԥkԥtin parametrlԥrini qiymԥtlԥri daha çox
olub, daha güclü titrԥyiúlԥr ԥmԥlԥ gԥtirir.
Hԥmin titrԥyiúlԥrin tԥhlükԥli olması CHuɉ
2.06.04-82 (ɇɚɝɪɭɡɤɢ ɢ ɜɨɡɞɟɣɫɬɜɢɹ ɧɚ
ɝɢɞɪɨɬɟɯ-ɧɢɱɟɫɤɢɟ
ɫɨɨɪɭɠɟɧɢɹ)
saylı
normativ sԥnԥdindԥ aúa÷ıdakı kimi verilmiúdir.
ùԥk. 2. Seysmoqԥbuledicilԥri yerlԥúdirilmԥsi
208
Elmi srlr, 2008(24)
Neftqazlayih
Cԥdvԥl 1
1
1.
2
24.02.06
3
820
Külԥk param.
faktiki
østiqaSümԥti
rԥti,
m/s
4
5
8,0
ùm
2.
02.03.06
1700
ùmQ
12,0
H1 -7,5
H2 -10,0
H3 -5,0
H4 -18,0
1,1
1,05
0,75
11,6
0,3
0,3
0,3
0,33
0,02
0,02
0,02
0,08
3.
10.03.06
1500
ùmQ
12,0
H1 -15,0
H2 -17,5
H3 -20,0
H4 -20,0
2,3
2,7
3,1
12,4
0,36
0,36
0,3
0,33
0,02
0,02
0,02
0,08
4.
06.04.06
1730
ùmQ
8,0
H1 -5,5
H2 -16,5
H3 -13,0
H4 -17,0
0,85
2,5
2,0
10,4
0,33
0,33
0,36
0,33
0,02
0,02
0,02
0,08
5.
19.04.06
830
ùm
ùmQ
11,0
H1 -6,0
H2 -16,5
H3 -8,5
H4 -21,0
0,9
2,5
1,3
12,8
0,3
0,33
0,3
0,33
0,02
0,02
0,02
0,08
6.
13.05.06
1800
ùm
ùmQ
12,0
H1 -11,0
H2 -16,0
H3 -16,0
H4 -18,5
0,85
2,45
2,45
11,4
0,33
0,33
0,3
0,33
0,02
0,02
0,02
0,08
7.
13.05.06
2040
ù-ùQ
15,0
H1 -14,5
H2 -18,0
H3 -20,0
H4 -21,0
2,2
2,75
3,05
17,8
0,33
0,3
0,3
0,33
0,02
0,02
0,02
0,08
8.
26.05.06
1200
C-CQ
6,0
H1 -245,0
H2 -21,0
H3 -24,0
3,8
3,2
13,8
0,32
0,31
0,33
0,02
0,02
0,08
Sıra
ʋ
Vó
Tarix
(gün,
ay,il)
Vaxtı
saat,
dԥq.)
Diaqrammada yerdԥyiúmԥnin
amplitudası
r mm
6
H2 -20
H3 -19
H4 -20
Yerdԥyiúmԥnin hesablanmıú
amplitudası,
r mm
7
3,1
2,9
12,4
Yerdԥyiúmԥnin
tezliyi,
hs
8
0,33
0,33
0,33
Güclԥndirilmԥ
ԥmsalı
209
9
0,02
0,02
0,08
Elmi srlr, 2008(24)
Neftqazlayih
Cԥdvԥl 1-in davamı
1
9.
2
09.06.06
3
4
CQ
5
10,0
6
H1 -19,0
H2 -21,0
H3 -20,0
7
2,9
3,2
6,2
8
0,33
0,37
0,33
9
0,02
0,02
0,04
10.
10.06.06
2100
CQ
7,0
H1 -16,0
H2 -20,0
H3 -23,0
2,45
3,0
7,0
0,37
0,4
0,32
0,02
0,02
0,04
11.
11.06.06
1000
ù-CQ
10,0
H1 -23,0
H2 -21,5
H3 -24,0
3,5
3,3
7,3
0,37
0,31
0,31
0,02
0,02
0,04
12
17.06.06
2040
ù-CQ
22,0
H1 -20,0
H2 -12,0
H3 -11,0
H4 -22,5
3,05
1,85
1,7
6,9
0,34
0,32
0,3
0,34
0,02
0,02
0,02
0,04
Ԥgԥr qԥbul etsԥk ki, titrԥyiúi yaradan
ancaq dԥniz dal÷alarının tԥsir qüvvԥsidir vԥ
hԥmin dal÷aların dövrlԥrinin orta qiymԥti CW
=10,0 san qԥbul edilmԥsԥ, ÷ur÷unun
titrԥyiúinin mԥxsusi tezliyi Wq t 3,0 saniyԥ olsa
Wq/CW t 0,3 olar, hԥmԥn titrԥyiú nԥticԥsindԥ
qur÷unun dayanıqlı÷ına tԥsir edir vԥ tԥhlükԥ
yaradır.
Baúqa sözlԥ rezonans hadisԥsi yarana
bilԥr.
Bunun
qarúısını
almaq
üçün
estakadayanı meydançanın vԥ yaúayıú evinin
hesabatında mütlԥq dinamiki hesabat yerinԥ
yetirilmԥlidir.
Mԥlumdur ki, hԥmin estakadayanı
meydançanın
vԥ
yaúayıú
evinin
layihԥlԥndirilmԥsindԥ dinamiki hesabat nԥzԥrԥ
alınmamıúdır.
Layihԥdԥ
estakadayanı
meydançanın dayaqlarının diametrlԥrinin d =
0,426 m olması göstԥrilmiúdir. Baxmayaraq ki,
hԥmin dayaqlar estakadayanı meydançanın
dayanıqlı úԥraitdԥ saxlamaq üçün kifayԥtdir,
sonradan isԥ hԥmin meydançanın üstünԥ
ümumi sahԥsi tԥxminԥn 350 m2 olan iki
mԥrtԥbԥli yaúayıú binasını heç bir layihԥ –
hesabat aparılmadan yerlԥúdirilmiúlԥr. Dal÷a
vԥ dԥniz axınlarının tԥsirindԥn yaranan yüklԥri
nԥzԥrԥ almasaq ancaq külԥk tԥsirindԥn yaranan
yüklԥr P= 397,2 kN tԥúkil edir ki, bu tԥsirdԥn
yaranan titrԥyiúlԥr tԥhlükԥ yaratmaq üçün
kifayԥt edir. Odur ki, Neft Daúlarında bir saylı
kompressor stansiyası yerlԥúmiú estakadayanı
meydançada baú verԥn titrԥyiúlԥrin ԥsas sԥbԥbi
hԥmin
meydançada
yaúayıú
binasının
yerlԥúdirilmԥsidir.
Bütün bu deyilԥnlԥri vԥ ölçü-müúahidԥ
iúlԥrindԥn alınan nԥticԥlԥri nԥzԥrԥ alsaq,
estakadayanı
meydançanın
titrԥyiúlԥrinin
qarúısını nisbԥtԥn almaq üçün aúa÷ıdakılar
tԥklif olunur:
1. Titrԥyiúlԥrin qarúısını almaq üçün ilk
növbԥdԥ
tԥcili
olaraq
estakadayanı
meydançanın dayanıqlı÷ını artırmaq mԥqsԥdi
ilԥ meydançanı saxlayan dirԥklԥrin sayını
artırmaq lazımdır vԥ çalıúmaq lazımdır.
2. Estakadayanı
meydançada
yerinԥ
yetirilԥn ölçü-müúahidԥ iúlԥrini hԥm tikinti
iúlԥrindԥn ԥvvԥl, hԥm tikinti iúlԥri zamanı vԥ
hԥmçinin tikinti iúlԥri baúa çatandan sonra
davam etdirmԥk lazımdır.
3. Estakadayanı meydançanın vԥ yaúayıú
evinin bütün konstruksiyalarına külԥk, dal÷a
vԥ dԥniz axınının tԥsiri hesabatı ilԥ yanaúı
seysmikadan olan tԥsirlԥrindԥ hesablanması
mԥqsԥdԥ uy÷undur.
210
Elmi srlr, 2008(24)
Neftqazlayih
ɤɢɥɨɦɟɬɪɨɜ ɩɨɞɜɨɞɧɵɯ ɬɪɭɛɨɩɪɨɜɨɞɨɜ ɢ
ɬ.ɞ. Ⱦɥɢɬɟɥɶɧɚɹ ɷɤɫɩɥɭɚɬɚɰɢɹ (40-50 ɥɟɬ)
ɷɬɢɯ ɫɨɨɪɭɠɟɧɢɣ ɩɪɢɜɨɞɢɬ ɤ ɜɨɡɧɢɤɧɨɜɟɧɢɸ ɜɢɛɪɚɰɢɢ, ɩɪɢɱɢɧɨɣ ɤɨɬɨɪɨɣ, ɜ
ɨɫɧɨɜɧɨɦ, ɹɜɥɹɸɬɫɹ ɜɨɡɞɟɣɫɬɜɢɟ ɩɚɪɚɦɟɬɪɨɜ ɨɤɪɭɠɚɸɳɟɣ ɫɪɟɞɵ (ɜɟɬɟɪ, ɜɨɥɧɚ,
ɬɟɱɟɧɢɟ, ɫɟɣɫɦɢɤɚ ɢ ɬ.ɞ).
Ⱦɚɧɧɚɹ ɫɬɚɬɶɹ ɩɨɫɜɹɳɟɧɚ ɢɫɫɥɟɞɨɜɚɧɢɸ ɜɢɛɪɚɰɢɢ ɜɨɡɧɢɤɚɸɳɟɣ ɜ ɪɟɡɭɥɶɬɚɬɟ
ɜɨɡɞɟɣɫɬɜɢɹ ɜɟɬɪɨ-ɜɨɥɧɨɜɨɝɨ ɪɟɠɢɦɚ, ɪɚɣɨɧɚ ɪɚɫɩɨɥɨɠɟɧɢɹ ɤɨɦɩɪɟɫɫɨɪɧɨɣ ɫɬɚɧɰɢɢ
ʋ1 ɧɚ ɇɟɮɬɹɧɵɯ Ʉɚɦɧɹɯ. ɗɤɫɩɟɪɢɦɟɧɬ ɩɨ
ɢɡɦɟɪɟɧɢɸ ɯɚɪɚɤɬɟɪɢɫɬɢɤ ɜɢɛɪɚɰɢɢ ɧɚ
ɩɪɢɷɫɬɚɤɚɞɧɨɣ ɩɥɨɳɚɞɤɟ ɢ ɪɚɫɩɨɥɨɠɟɧɧɨɝɨ
ɧɚ ɧɟɣ ɞɜɭɯɷɬɚɠɧɨɝɨ ɞɨɦɚ ɜɵɩɨɥɧɹɥɫɹ ɩɪɢ
ɪɚɡɥɢɱɧɵɯ ɜɟɬɪɨ-ɜɨɥɧɨɜɵɯ ɭɫɥɨɜɢɹɯ ɩɪɢ
ɩɨɦɨɳɢ ɜɢɛɪɨɝɪɚɮɨɜ ɋɌ-3.
ȼ ɪɟɡɭɥɶɬɚɬɟ ɚɧɚɥɢɡɚ ɷɤɫɩɟɪɢɦɟɧɬɨɜ
ɪɚɡɪɚɛɨɬɚɧɵ ɪɟɤɨɦɟɧɞɚɰɢɢ ɩɨ ɭɦɟɧɶɲɟɧɢɸ
ɜɢɛɪɚɰɢɢ ɜ ɢɫɫɥɟɞɨɜɚɧɧɨɦ ɫɨɨɪɭɠɟɧɢɢ.
Uzun
müddԥtli
istismarda
olan
hidrotexniki qur÷ularda yaranan rԥqsi (titrԥyiú)
hԥrԥkԥtlԥrin öyrԥnilmԥsinin vacibliyini vԥ
aktuallı÷ını nԥzԥrԥ alıb gԥlԥcԥkdԥ institutun
yerinԥ yetirԥcԥyi elmi-tԥdqiqat iúlԥrinin
siyahısında bu iúlԥrin mövzusu ԥsas yerlԥrdԥn
birini tutmalıdır.
dbiyyat
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
Ⱦɨɭɫɨɧ Ɍ. Ⱥ. ɉɪɨɟɤɬɢɪɨɜɚɧɢɟ ɫɨɨɪɭɠɟɧɢɣ
ɦɨɪɫɤɨɝɨ
ɲɟɥɶɮɚ.
Ʌ.:
ɋɭɞɨɫɬɪɨɟɧɢɟ, 1986. 285 ɫ.
Sahԥ ønúaat Normaları «Dԥniz stasionar
platformalarının
layihԥlԥndirilmԥsi».
Bakı: 1998. 177 s.
ɇɚɝɪɭɡɤɢ
ɢ
ɜɨɡɞɟɣɫɬɜɢɹ
ɧɚ
ɝɢɞɪɨɬɟɯɧɢɱɟɫɤɢɟ ɫɨɨɪɭɠɟɧɢɹ (ɜɨɥɧɨɜɵɟ, ɥɟɞɨɜɵɟ ɢ ɨɬ ɫɭɞɨɜ). ɋɇɢɉ
2.06.04-82 . Ɇ.: ɐɂɌɉ Ƚɨɫɫɬɪɨɹ
ɋɋɋɊ, 1986. 40 ɫ.
Ɋɭɤɨɜɨɞɫɬɜɨ ɩɨ ɨɩɪɟɞɟɥɟɧɢɸ ɧɚɝɪɭɡɨɤ
ɢ ɜɨɡɞɟɣɫɬɜɢɣ ɧɚ ɝɢɞɪɨɬɟɯɧɢɱɟɫɤɢɟ
ɫɨɨɪɭɠɟɧɢɹ.
Ʌ.:
ȼɇɂɂȽ
ɢɦ.
ȼɟɞɟɧɟɟɜɚ, 1977. 315 ɫ.
Ȼɪɟɛɛɢɚ Ʉ. Ⱦɢɧɚɦɢɤɚ ɦɨɪɫɤɢɯ
ɫɨɨɪɭɠɟɧɢɣ. Ʌ.: ɋɭɞɨɫɬɪɨɟɧɢɟ, 1983.
227 ɫ.
Ʉɥɚɮ Ɋ., ɉɟɧɡɢɟɧ Ⱦɠ. Ⱦɢɧɚɦɢɤɚ
ɫɨɨɪɭɠɟɧɢɣ. Ɇ.: ɋɬɪɨɣɢɡɞɚɬ, 1979.
320 ɫ.
ɂɛɪɚɝɢɦɨɜ Ⱥ.Ɇ. ɇɟɮɬɟɝɚɡɨɩɪɨɦɵɫɥɨɜɵɟ ɝɢɞɪɨɬɟɯɧɢɱɟɫɤɢɟ ɫɨɨɪɭɠɟɧɢɹ.
Ɇ.: ɇɟɞɪɚ, 1966. 527 ɫ.
Investigation of vibrations during
operation of hydroengineering facilities
M.F.Qurbanov, Sh.D.Mammedyarov,
N.A.Jalilov
Abstract
Numerous hydroengineering facilities
of various designs have been created in the
result of the Caspian offshore oil & gas field’s
development.
It means more than 300 km of trestles,
hundreds of separate foundations, more than
20 fixed platforms, hundreds of kilometers of
sub sea pipelines, etc.
The given article is about the
investigation of vibrations occurring in the
result of wind-wave regime impact in the area,
located at compressor station ʋ 1 of Oily
Rocks. The experiment for measurement of
vibration characteristics at pre-trestle platform
& the two-floor house, located there, was
conducted at different wind-wave conditions
by means of vibrograph ST-3.
The results of experiments & their
analysis allowed to develop necessary
recommendation for vibration reduction within
installations.
++" 'p,"=j$ <"p++ g+<*!p
3"!$W+$ +""*0
Ɇ.Ɏ.Ƚɭɪɛɚɧɨɜ, ɒ.Ⱦ.Ɇɚɦɟɞɶɹɪɨɜ,
ɇ.Ⱥ.Ⱦɠɚɥɢɥɨɜ
1!
ȼ ɪɟɡɭɥɶɬɚɬɟ ɨɫɜɨɟɧɢɹ ɦɨɪɫɤɢɯ
ɧɟɮɬɟɝɚɡɨɜɵɯ ɦɟɫɬɨɪɨɠɞɟɧɢɣ Ʉɚɫɩɢɣɫɤɨɝɨ
ɦɨɪɹ ɛɵɥɢ ɫɨɡɞɚɧɵ ɦɧɨɝɨɱɢɫɥɟɧɧɵɟ
ɝɢɞɪɨɬɟɯɧɢɱɟɫɤɢɟ ɫɨɨɪɭɠɟɧɢɹ ɪɚɡɥɢɱɧɨɣ
ɤɨɧɫɬɪɭɤɰɢɢ. ɗɬɨ ɛɨɥɟɟ 300 ɤɦ ɷɫɬɚɤɚɞ,
ɫɨɬɧɢ
ɨɬɞɟɥɶɧɵɯ
ɨɫɧɨɜɚɧɢɣ,
ɛɨɥɟɟ
ɞɜɚɞɰɚɬɢ ɫɬɚɰɢɨɧɚɪɧɵɯ ɩɥɚɬɮɨɪɦ, ɫɨɬɧɢ
211
Elmi srlr, 2008(24)
Neftqazlayih
UOT 627.2/6:532.593
DNZ NEFT- MDN HDROTEXNK QUR@ULARININ
MLUMAT BAZASININ YARADILMASI
Y.M. Sevdimaliyev, Z.F. Sadıqov, B.S.Adıgözlov
etibarlılıq, elementlԥrin montaj birlԥúmԥlԥrinin
keyfiyyԥtliliyi vԥ istismar zamanı birgԥlik
tԥlԥblԥrinԥ cavab vermԥlidir. Döúԥmԥ örtüyü,
lyuklar, keçidlԥr, pillԥkԥnlԥr, çԥpԥrlԥr, nԥzarԥt
vԥ xidmԥt vasitԥlԥri, üzԥn vasitԥlԥrin yanlan vԥ
düúüb-minmԥ qur÷ular maneԥsiz istismar
tԥlԥblԥrinԥ müvafiq olmalıdır.
Hal-hazırda qur÷u, bina vԥ ayrı-ayrı
konstruksiyaların istismarının hesabı müddԥti
hԥm hesablama üsullarının tԥkmillԥúdirilmԥsi,
hԥm dԥ qur÷uların konstruktiv parametrlԥrinin
optimallı÷ı sԥviyyԥsi vԥ istismar olunan
yata÷ın
karbohidrogen
ehtiyatlarının
mԥnimsԥnilmԥ müddԥti ilԥ
reqlamentlԥúdirilmir. Güclü aqressiv mühit istismar
olunan qur÷uların mümkün istismar müddԥtini
ԥhԥmiyyԥtli dԥrԥcԥdԥ azaldır. Hidrotexniki
qur÷unun østismarının analizi göstԥrir ki, onun
ayrı-ayrı konstruksiya elementlԥrinin xidmԥt
müddԥti tam qur÷unun istismar müddԥtinԥ
bԥrabԥr olmur. Odur ki, korrozion
aúınma stabil yük altında olan qur÷unun
uzunömürlülüyündԥ ԥsas faktor olur.
Hidrotexniki qur\unun texniki mlumatlar
bazasının yaradılmasına olan zrurt.
Konstruksiyanın
istismar
xüsusiyyԥtlԥrini itirmԥsinin tԥrtibindԥn asılı
olaraq onların texniki vԥziyyԥti aúa÷ıdakı
növlԥrdԥn birinԥ aid edilԥ bilԥr >5@.
1. Nizamlı qüvvԥdԥ olan normaların
bütün tԥlԥblԥri ödԥnir, defekt vԥ zԥdԥlԥnmԥlԥr
yoxdur.
2. øú qabiliyyԥtli –normadan, standart
vԥ texniki sԥnԥdlԥrdԥn kԥnarlaúmalara
baxmayaraq qur÷unun konstruksiyası normal
úԥkildԥ konkret halda istismarı úԥrtlԥrini tԥmin
edir, yükgötürmԥ qabiliyyԥtini azaldan defekt
vԥ zԥdԥlԥnmԥlԥr tԥsadüf edilmir, korroziyaya
qarúı mühafizԥ tԥlԥblԥrԥ cavab vermir, onun
bԥrpası tԥlԥb olunur.
3.
Mԥhdud
iú
qabiliyyԥtli
–
konstruksiyanın tԥyinat funksiyasını yerinԥ
Çevik
mԥlumatlar
bazasının
yaradılmasını aktual edԥn sԥbԥblԥrdԥn biri
dԥ üç mԥrhԥlԥli proses olan konstruksiya vԥ
materialın da÷ılmasının qarúısını operativ
almaq üçün onun texniki vԥziyyԥtini vԥ
konstruktiv
xüsusiyyԥtlԥrini özündԥ ԥks
etdirԥn informasiya mԥnbԥyinin zԥruriliyidir
>1-3@ .
Hidrotexniki qur÷u elementlԥrinin
da÷ıdıcı olmayan üsullarla sına÷ını aparan
mühԥndis vԥ tԥdqiqatçıların ümumi mԥqsԥdԥ
nail olmasını tԥmin etmԥklԥ konstruksiyanın
etibarlılı÷ını
vԥ
keyfiyyԥtini
yenidԥn
qiymԥtlԥndirԥn yaradılmıú mԥlumat bankı
aúa÷ıdakılara tԥminat verir >4@.
1.
Material,
onun
xassԥlԥri,
xarakteristikaları vԥ istismarın bu xassԥlԥrԥ
tԥsiri haqqında informasiyalar sisteminԥ;
2. Mexaniki xassԥlԥr, konstruktiv
parametrlԥr vԥ ԥtraf mühitin qarúılıqlı tԥsirlԥri
haqqında mԥlumatları sistemlԥúdirmԥyԥ;
3.
Da÷ılmanın
vԥ
yükgötürmԥ
qabiliyyԥtinin itirilmԥsinin mexanizmlԥri vԥ
növlԥrinin tԥsnifatına;
4. Mԥlumatların qeydiyyatı, saxlanması
vԥ iúlԥnmԥsinin, elԥcԥ dԥ, da÷ıdıcı olmayan
müxtԥlif fiziki üsullarla faktiki ölçmԥlԥrin
aparılmasının universallı÷ına;
5. Elementlԥrin, bütövlükdԥ isԥ
konstruksiyanın hԥddi gԥrginlik vԥziyyԥtinԥ
uy÷un gԥlԥn qiymԥtlԥrinin nԥzԥrԥ alınmasına.
Hidrotexniki qur\u konstruksiyasına
olan tlblr.
Ümumiyyԥtlԥ hidrotexniki qur÷unun
layihԥlԥndirilmԥsi,
inúa
edilmԥsi
vԥ
istismarında
konstruksiyanın
effektivlik,
etibarlılıq,
uzunömürlülük,
texnolojilik,
qԥnaԥtlilik, estetiklik vԥ i.a. texniki-iqtisadi vԥ
arxitektura
tԥlԥblԥrinԥ ԥmԥl olunmaqla
mühԥndis hԥllinԥ nail olunur. Konstruksiya
mürԥkkԥb sistem oldu÷undan onun ayrı-ayrı
úԥbԥkԥlԥri möhkԥmlik, úԥrtlik, dayanıqlıq,
212
Elmi srlr, 2008(24)
Neftqazlayih
yetirmԥsini tԥmin etmԥk mԥqsԥdilԥ istismar
úԥrtlԥrinԥ tabe olmaqla konstruksiyanın
vԥziyyԥtinԥ nԥzarԥt mԥqsԥdilԥ xüsusi tԥdbirlԥr
görülmԥlidir
(defektoskopiya
ölçmԥlԥri
aparılmalıdır – dövri olaraq), defekt vԥ
zԥdԥlԥnmԥlԥr
müúahidԥ
edilir,
onlar
konstruksiyanın yükgötürmԥ qabiliyyԥtini
azaldır vԥ dözümlülüyünü mԥhdudlaúdırır, bu
halda kövrԥk da÷ılma tԥhlükԥsi yaranmır.
4. øú qabiliyyԥtini itirmiú (qada÷alı) texniki vԥziyyԥtin proqnozlaúdırıla bilԥn vԥ ya
konstruksiyanın birinci vԥ ikinci hԥddi
vԥziyyԥtlԥrinԥ müvafiq aparılan möhkԥmlik
hesablanmalarına görԥ müԥyyԥnlԥúdirilԥn
vԥziyyԥtlԥridir. Konstruksiyanın defekt vԥ
zԥdԥlԥnmԥlԥrin
olmasından
yenidԥn
qurulmasının layihԥlԥn-dirilmԥsi ilԥ bütün
konstruksiya elementlԥrinin iú qabiliyyԥtlԥri
bԥrpa edilir.
Hidrotexniki
qur÷uların
texniki
vԥziyyԥtlԥrinԥ uy÷un yaradılan mԥlumatlar
bazası (informasiya bankı) hesabına istismar
resurslarının yenidԥn qiymԥtlԥndirilmԥsi vԥ
onların texniki sԥnԥdlԥrdԥ müvafiq qiymԥtlԥrlԥ
müqayisԥsi
konstruksiyasının
texniki
vԥziyyԥtlԥrini qiymԥtlԥndirmԥk üçün ԥsas
hesab edilir. Mԥlumatlar sisteminԥ qur÷unun
yerlԥúdiyi
akvatoriyada hidrometeoroloji
amillԥr,
qur÷unun
vԥ
konstruksiya
elementlԥrinin
sxemlԥri, qabarit ölçülԥri,
dԥniz sԥviyyԥsindԥn vԥ dԥnizin dibindԥn olan
mԥsafԥsi vԥ i.a. daxil edilir. Müxtԥlif
cԥdvԥllԥrdԥ verilԥn bu mԥlumatlar operator
vasitԥsilԥ (proqramın avtomatik operatoru)
hesablama düsturuna qoyulur, hԥmin operator
– komanda vasitԥsilԥ yeni komponovkalarda
cԥdvԥllԥr qurulur, proqram mԥtinlԥrinin
úԥrhindԥ material vԥ konstruksiya elementlԥrinin bütün fiziki-mexaniki, möhkԥmlik
parametrlԥri, kütlԥ vԥ hԥndԥsi xarakteristikaları, statik vԥ dinamik yüklԥnmԥnin
parametr vԥ ԥmsalları vԥ i. a. Identifikasiyalaúdırılır.
Konstruksiya elementlrinin yükgötürm qabiliyytin tsir edn amillrin
texniki mlumatlar bazasına daxil edilmsi.
Tԥdqiqatın
nԥticԥsi
yenidԥn
konstruksiyanın
yüklԥmԥ
rezevlԥrinin
müԥyyԥnlԥúdirilmԥsi vԥ hԥm dԥ müԥyyԥn
edilmiú defekt vԥ zԥdԥlԥnmԥlԥr nԥzԥrԥ
alınmaqla faktiki yükgötürmԥ qabiliyyԥtinin
yeni-dԥn qiymԥtlԥndirilmԥsindԥn ibarԥtdir.
Texniki inkiúafın müasir vԥziyyԥti
müvԥqqԥti normativ yüklԥrin azaldılması,
ehtiyat
ԥmsallarının
aúa÷ı
salınması,
dayanıqlı÷a hesablamanın dԥqiqlԥúdirilmԥsi
ilԥ normativ sԥnԥdlԥrin yeni redaksiyasında
nazik divarlı vԥ yüngüllԥúdirilmiú konstruksiya
elementlԥrinin
hidrotexniki
qur÷u
elementlԥrindԥ ԥnԥnԥvi
prokat profillԥrdԥn
hazırlanmıú elementlԥrlԥ rԥqabԥt qabiliyyԥtli
oldu÷unu göstԥrir.
Hidrotexniki
qur÷unun
konstruksiyasının vizual vԥ tam instrumental aranması
texniki vԥziyyԥtin parametrinin kԥskin
dԥyiúmԥsini tԥyin etmԥk, polad materialın
xassԥsinin istismar müddԥtindԥ dԥyiúmԥsini,
faktiki hԥndԥsi xarakteristikaları müԥyyԥn
etmԥk, tԥhlükԥli defekt vԥ zԥdԥlԥnmԥlԥri qeyd
etmԥklԥ aparılır. Eyni zamanda konstruksiyaya
tԥsir edԥn yüklԥr vԥ xarici tԥsirlԥr dԥ istismar
úԥraitinԥ müvafiq olmaqla dԥqiqlԥúdirilir.
Müxtԥlif fiziki metodlara ԥsaslanan da÷ıdıcı
olmayan nԥzarԥt üsulları ilԥ konstruksiya
elementlԥrinin en kԥsiklԥrinin faktiki ölçülԥri
tԥyin edilir.
Rabitԥ
elementlԥrindԥ
istismar
müddԥtindԥki korrozion asınma
Registrin
tԥlԥblԥrinԥ müvafiq olmaqla >6@.
' 1 = 0,5 k1 k2 sk T
düsturunun nԥticԥsi ilԥ müqayisԥ edilir.
' 1 - rabitԥ elementinin mm-lԥ
Burada,
qalınlı÷ı, K1 = 1,4 – dövrü islanma zonasında
yerlԥúԥn elementlԥr üçün,
K1 = 1,0 –
digԥr elementlԥr üçün, k2 = 1 – korroziyadan
mühafizԥ sistemi olmayan qur÷ular üçün; k2 =
0,5 – mühafizԥsi olan sistemlԥr üçün;
sk = korroziyanın mm/ il-lԥrlԥ ölçülԥn
sürԥti; T - qur÷unun istismar olundu÷u
müddԥtdir (illԥrlԥ) (sk |0,2 mm/ il).
Polad
konstruksiya
elementinin
yükgötürmԥ qabiliyyԥtinin azalması ԥsasԥn
KA vԥ KW ԥmsalları ԥlavԥ edilmԥklԥ yoxlanılır
>7@.
V= N/A M KA d R y Jc - mԥrkԥzi sıxılan
elementlԥr üçün;
V= N/A KA d R y Jc - mԥrkԥzi dartılan
elementlԥr üçün;
V= M/ W KW d R y Jc - elastiklik hüdudu
daxilindԥ ԥyilԥn elementlԥr üçün.
213
Elmi srlr, 2008(24)
Neftqazlayih
Mlumatlar
bazasının
ümumi
quruluunun v alqoritmin ilnmsi.
Qur÷uların
istismar
vԥ
konstruktiv
xüsusiyyԥtlԥrindԥn asılı olmaqla texniki
göstԥricilԥrinin müԥyyԥn edilmԥsi vԥ onların
çoxillik
materiallar
ԥsasında
qiymԥtlԥndirilmԥsi üçün mԥlumatlar bazasının
mԥnbԥlԥri müԥyyԥnlԥúdirilmiú vԥ bazasının
yaradılması texnologiyası iúlԥnilmiúdir.
Toplanmıú mԥlumatlar EHM tԥtbiq
olunmaqla zԥruri hesablamaların aparılması
üçün xüsusi formada maúınların yaddaúında
yerlԥúdirilmԥlidir.
Mԥlumatlar ԥdԥd vԥ mԥna xarakterli
informasiyanın amorf yı÷ınından fԥrqli,
aralarında müԥyyԥn struktur münasibԥtlԥri
gözlԥnilmԥklԥ hԥmin formada ԥks olunmalıdır.
Verilԥnlԥr
arasındakı
struktur
münasibԥtlԥri aydın tԥsԥvvür olunmalı vԥ
onların yaddaúında tԥsvir üsulları vԥ onlarla
iúlԥmԥ metodları hazırlanmalıdır. Hԥmin
metodların
iúlԥnmԥsindԥ
informasiya
strukturuna dair aúa÷ıdakı vacib faktorlar
nԥzԥrԥ alınmalıdır >8@:
a) müxtԥlif növlü strukturların statik vԥ
dinamik xassԥlԥri ; b) yaddaúın paylanma
vasitԥlԥri
vԥ
strukturda
verilԥnlԥrin
yerlԥúdirilmԥ
üsulları;
c)
strukturalı
informasiyanın yaradılması, dԥyiúdirilmԥsi,
lԥ÷v edilmԥsi, struktura düúmԥk qaydaları vԥ
onun qeyri-komponent müdaxilԥdԥn müdafiԥ
olunması
üçün
effektiv
alqoritmlԥrin
seçilmԥsi.
Hidrotexniki
qur÷uların
layihԥlԥndirilmԥsi, rekonstruksiyası vԥ tԥdqiqat iúlԥri
toplanmıú
informasiyaların
nԥticԥsindԥ
xarakteri onlar arasında aúa÷ıda verilԥn
struktur münasibԥtlԥrinin olmasını zԥruri edir;
xԥtti siyahı (a); massiv(b) vԥ a÷ac (c) >3, 9,
10@.
Xԥtti
siyahı
düyünlԥrin
nisbi
vԥziyyԥtinin xԥtti (birölçülü) ardıcıllı÷ı ilԥ
müԥyyԥnlԥúԥn formadır. Bu forma riyazi
olaraq vektor anlayıúına uy÷un gԥlir. Xԥtti
siyahının yaradılması, ondan istifadԥ vԥ tԥshih
olunması üçün aúa÷ıdakı alqoritm tԥklif
olunur:
1. Siyahının
K-ci
düyününün
mԥzmununun (mԥtn vԥ rԥqԥm xarakterli)
tԥhlili vԥ ya dԥyiúdirilmԥsi;
2. K düyünlԥrindԥn ԥvvԥl yeni düyün
daxil edilmԥsi;
3. K düyününün siyahıdan çıxardılması;
4. øki vԥ ya daha çox xԥtti siyahının bir
siyahıya birlԥúdirilmԥsi;
5. Bir xԥtti siyahının iki vԥ ya daha çox
siyahılara ayrılması;
6. Xԥtti siyahının surԥtinin alınması;
7.
Siyahıda düyünlԥrin sayının
müԥyyԥnlԥúdirilmԥsi;
8. Siyahının düyünlԥrinin artan (azalan)
qaydada nizamlanması;
9. Verilmiú mԥzmuna malik düyünün
siyahıda tapılması;
10.
Alqoritmin sonu.
Massivin (matrisin) strukturu ona daxil
olan xԥtti siyahıların yerlԥúdirilmԥsi ardıcıllı÷ı
ilԥ sԥciyyԥlԥnir.Massivin yaradılması, ondan
istifadԥ vԥ tԥshih olunması xԥtti siyahı üçün
olan alqoritmdԥ K indeksini massivin
ölçüsündԥn asılı olaraq, /K1, K2 / indekslԥri
ilԥ ԥvԥz etmԥklԥ yerinԥ yetirmԥk olar.A÷ac
nisbԥtԥn mürԥkkԥb qeyri-xԥtti struktur
münasibԥtlԥrinԥ malik olan informasiya
toplusudur, sadԥ dildԥ adı a÷acda oldu÷u kimi
düyünlԥr arasında «budaqlanma» kimi struktur
münasibԥtli düyünlԥrin toplusudur. Formal
olaraq a÷ac aúa÷ıdakı úԥrtlԥri ödԥyԥn bir vԥ bir
neçԥ düyünlԥrin sonlu T çoxlu÷udur:
a) verilmiú a÷acın xüsusi iúarԥ olunmuú kök
adlanan düyününün olması;
b) digԥr düyünlԥr (kökdԥn baúqa) cüt-cüt
kԥsiúmԥyԥn T1, T2, ,Tm (mt0) çoxluqlarında
yerlԥúir. Bu çoxluqlar T çoxlu÷unun kökü
üçün yarıma÷aclar adlanır. A÷acın verilmiú
tԥrifindԥn aydın olur ki, a÷acın hԥr düyünü bu
a÷acı tԥúkil edԥn yarıma÷aclaın kökü rolunu
oynayır.
Verilmiú düyünün yarıma÷aclarının
sayını düyünün dԥrԥcԥsi adlandırırıq. 0
indeksli düyünԥ uc düyün deyilir, digԥr
düyünlԥr (m!0) budaqlanma düyünlԥri adlanır.
Düyünün sԥviyyԥsini mԥnsub oldu÷u
T
a÷acına görԥ aúa÷ıdakı kimi tԥyin edirik.
A÷acın
kökü birinci sԥviyyԥdir. Digԥr
düyünlԥrin sԥviyyԥsi daxil oldu÷u yarıma÷acın
kökünün sԥviyyԥsindԥn 1 vahid artıq olur.
Burada düyünlԥr rolunda xԥtti siyahı vԥ ya
massiv çıxıú edir. øyearxik strukturlu verilԥnlԥr
toplusunun yaradılması, istifadԥsi vԥ tԥshih
olunması üçün alqoritm sonlu ölçülü xԥtti
fԥzaların vektor vԥ matrislԥri üçün olan
214
Elmi srlr, 2008(24)
Neftqazlayih
alqoritminԥ oxúar olaraq tԥrtib edilir:
1. A÷acın K
sԥviyyԥli düyünün
mԥzmununun tԥhlili vԥ ya dԥyiúdirilmԥsi;
burada düyündԥ xԥtti siyahı vԥ ya massiv
olarsa,uy÷un olaraq alt alqoritm kimi xԥtti
siyahı vԥ ya
massiv alqoritmi üzrԥ
ԥmԥliyyatlar aparılır.
2. K sԥviyyԥli düyündԥn ԥvvԥl yeni
düyün daxil edilmԥsi;
3. K düyününün dԥrԥcԥsi 0 deyilsԥ,
alqoritm davam etdirilir. Ԥks halda alqoritm
dayandırılır.
4. øki vԥ daha çox a÷acın bir a÷acda
birlԥúdirilmԥsi;
5. Bir xԥtti siyahının iki vԥ ya daha çox
a÷aclara ayrılması;
6. A÷acın surԥtinin alınması;
7.
A÷acda
düyünlԥrin
sayının
müԥyyԥnlԥúdirilmԥsi;
8. A÷acda düyünlԥrin sԥviyyԥlԥrinin
artma (azalma) qaydasında nizamlanması;
9. Verilmiú mԥzmuna uy÷un düyünün
a÷acda müԥyyԥn edilmԥsi;
10. Alqoritmin sonu.
Yaradılmıú mԥlumatlar bankından
istifadԥ edilmԥklԥ «Fermanın möhkԥmliyԥ
hesablanması» vԥ «Svayın dayanıqlı÷a
hesablanması» alqoritmlԥri aúa÷ıda kimi tԥklif
olunur >11@.
Fermanın
möhkmliy
hesablanması
alqoritmı.
1. Fermanın hesablama sxemi, onun
layihԥ vԥ faktiki ölçülԥri vԥ fermanın , p.m-ԥ
düúԥn qüvvԥlԥrin intensivliyi daxil edilir.
2. Ferma düyünlԥrinԥ düúԥn daimi
qüvvԥlԥrin hesabı qiymԥtlԥri hesablanır:
Pin = (lij ) x 6qn
burada lij – i vԥ j düyünlԥrini
birlԥúdirԥn millԥrin uzunluqları; Pin –i
düyününԥ düúԥn yükün hesabli qiymԥti, 6qn –
fermanın , p.m-ԥ düúԥn yükün intensivliyidir.
3. Fermaya tԥsir edԥn müvԥqqԥti yükün
hesabi qiymԥti normativ sԥnԥdԥ ԥsasԥn tԥyin
edilir:
Q mn = 9,81 ˜ K / kN /
qiymԥtlԥri, K müvԥqqԥti yükün sinif
ԥmsalıdır.
4. Daimi vԥ müvԥqqԥti yükün normativ
qiymԥtlԥri
P in = P in ˜E ˜Jf ˜ [
Q mn = Q mn ˜E ˜Jf ˜ [
V mn = V mn ˜E ˜Jf ˜ [
Burada Pin - ferma düyününԥ düúԥn daimi
yükün, Q mn vԥ V mn - uy÷un olaraq müvԥqqԥti
topa vԥ sԥpԥlԥnmiú yükün normativ qiymԥtlԥri;
E - dinamiklik ԥmsalı; Jf - etibarlıq ԥmsalı; [=
0,75 olmaqla yükün hԥrԥkԥtinin qeyri
müntԥzԥmliyinin nԥzԥrԥ alınması ԥmsalıdır.
5. Daimi vԥ müvԥqqԥti yüklԥrin
tԥsirindԥn ferma millԥrindԥ yaranan iç
qüvvԥlԥr hesablanır:
d = 6 Pd ˜ Yn
N ij
n
ij
m
m
m
N ij = 6 Q n ˜ Y ij + 6 V mn Lij Y mij
6. Ferma millԥrindԥ yaranan normal
gԥrginliklԥr hesablanır:
V =
l
ij
V =
f
ij
Burada V lij
Aijl ˜ Oij ˜ I
N ijm N ijd
Aijl ˜ O ˜ I
vԥ V ijf - (ij) milindԥ yaranan
normal gԥrginliklԥrin layihԥ vԥ faktiki
qiymԥtlԥri; A lij vԥ A ijf - (ij) milinin layihԥ vԥ
faktiki en kԥsiklԥrinin sahԥlԥri; Oij =
lij
rij
çeviklik ԥmsalı, lij – milin uzunlu÷u, rij milin en kԥsiyinin ԥtalԥt radiusudur
7. Ferma millԥri üçün istismar
yüklԥnmԥ vԥ gԥrginliyin dԥyiúmԥ ԥmsalları
hesablanır.
k ij =
V mn = 0,98 ˜ K / kN /
burada k
m
n
N ijm N ijd
m
n
Burada Q , V uy÷un olaraq fermaya tԥsir
edԥn topa vԥ sԥpԥlԥnmiú qüvvԥlԥrin hesabi
ij
V ijf
Ra
,
n ij =
V ijf
,
V ijl
- (ij) milinin istismar yüklԥnmԥ
ԥmsalı, n ij - gԥrginliyin dԥyiúmԥ ԥmsalı, R0 215
Elmi srlr, 2008(24)
Neftqazlayih
olmaqla hԥr iki hal üçün hesablanır:
isԥ millin materialının axıcılıq hԥddidir.
8. østismar yüklԥnmԥ ԥmsalının
maksimal qiymԥtinԥ ԥsasԥn zԥif mili seçirik,
hԥmin milԥ görԥ fermanın yükgötürmԥ
qabiliyyԥti hesablanır.
9.
Hesablamaların
nԥticԥlԥri
mԥlumatlar
bazasının
uy÷un
xanasına
yerlԥúdirilir.
Svayların dayanıqlı\a hesablamasının
alqoritmi
1.
2.
3.
4.
5.
e
x
i =
11.
6Afgԥt = 6Af + Ae/k
7.
8.
l
6Agat
,
f
x
i =
Svayın çevikliyi vԥ
hesablanır:
O = L / øx
O = O R/ E
f
6I gat
f
6Agat
úԥrti
çevikliyi
burada O,CO - uy÷un olaraq svayın
çevrikliyi vԥ úԥrti çevikliyi, L svay üstü
aúırımın uzunlu÷udur.
12. Nisbi eksentristet hesablanır:
M ay
A/W
m=
Ns
13. Kԥsiyin fermasının tԥsir ԥmsalı hesablanır:
K = (1,35 – 0,05 m) – 0,01 (s - m)CO
14. Nisbi eksentristetin gԥtirilmiú qiymԥti
hesablanır:
mef = K Fm
15. ùԥrti çeviklik vԥ nisbi eksentristetin
hesablanmıú qiymԥtinԥ görԥ
boyuna ԥyilmԥ ԥmsalı seçilir (Me).
16. Daxili qüvvԥ faktorun tԥsirindԥn svayın en
kԥsiyindԥ mԥrkԥzdԥn kԥnar
sıxılmada yaranan normal gԥrginlik
hesablanır:
Ns
V=
Mt 6 A
Svayı tԥúkil edԥn boruların layihԥ
ölçülԥri, xarici borunun faktiki ölçülԥri,
svaya tԥsir edԥn úaquli yük vԥ ԥyici
momentin
müvafiq
hesablanmıú
qiymԥtlԥri mԥlumatlar bazasının uy÷un
xanasından götürülür.
Svay borularının en kԥsiklԥrinin
sahԥlԥrinin layihԥ qiymԥtlԥri hesablanır
(6 Al).
Svayın xarici borusunun faktiki en
kԥsiyinin sahԥsi hesablanır (6Af).
Svayın
beton hissԥsinin sahԥsi
hesablanır (Ab).
Beton üçün gԥtirilmԥ ԥmsalı nԥzԥrԥ
alınmaqla svayın gԥtirilmiú en kԥsik
sahԥsi hesablanır (layihԥ vԥ faktiki).
6Algԥt = 6Al+ Ae/k
6.
l
6I gat
burada
k – beton üçün gԥtirilmԥ
ԥmsalıdır.
Svay en kԥsiyinin layihԥ vԥ faktiki
ölçülԥri
ԥmsalında
uy÷un
ԥtalԥt
momentlԥri hesablanır (6Il, 6lf ).
Svay kԥsiyinin beton hissԥsinin ԥtalԥt
momenti hesablanır (IB).
Beton üçün gԥtirilmԥ ԥmsalı nԥzԥrԥ
alınmaqla svay en kԥsiyinin layihԥ vԥ
faktiki ölçülԥrindԥ ԥtalԥt momentlԥrinin
gԥtirilmiú qiymԥtlԥri hesablanır:
6Ilgԥt = 6Ie + IB/k
6Ifgԥt = 6If + IB/k
V- nin alınmıú qiymԥti uy÷un material
üçün ԥyilmԥdԥ axıcılıq hԥddi ilԥ
müqayisԥ olunur.
18.
Hesablamanın nԥticԥlԥri mԥlumatlar
bazasının uy÷un xanalarına yerlԥúdirilir.
Mlumatlar
bazasının
proqram
tminatının ilnmsi.
Yaradılmıú informasiya toplusunun
struktur
münasibԥtlԥri nԥzԥrԥ alınmaqla
iúlԥnmiú
alqoritmlԥrin
fԥrdi
kompüter
bazasında reallaúması üçün
FOXPRO
mԥlumatlar bazasının idarԥ etmԥ sisteminin
alqoritmi dilindԥ tԥrtib olunmuú proqram
modullarının mԥtinlԥri aúa÷ıda verilmiúdir >12@
:
a) verilmiú struktur münasibԥtlԥrinԥ
uy÷un bazanın yaradılması proqramı
17.
9.
Kԥsiyin layihԥ vԥ faktiki ölçülԥrindԥ
müqavimԥt momentlԥri hesablanır
( We. Wf ).
10. Kԥsiyin ԥtalԥt radiusunun qiymԥti layihԥ
vԥ faktiki ölçülԥrԥ müvafiq
Bazanın strukturunun yaradılması
216
Elmi srlr, 2008(24)
Neftqazlayih
ilԥ) uy÷un olaraq FOXPRO «mԥlumatlar
bazasını idarԥetmԥ sistemi» nin COPU vԥ
SORT adlanan xüsusi proqramlarından istifadԥ
olunur.
Aqressiv dԥniz úԥraitindԥ çox illik
istismarda olan hidrotexniki qur÷uların ԥsas
konstruksiya elementlԥrinin
yükgötürmԥ
qabiliyyԥtinin vԥ möhkԥmlik ehtiyatının
yenidԥn
qiymԥtlԥndirilmԥsi,
vizual
müayinԥlԥr
vԥ
instrumental
ölçmԥlԥr
nԥticԥsindԥ hidrotexniki qur÷ular parkının
fԥrdi kompüter
bazasında mԥlumatlar
(hidrometeoroloji, konstruktivlik, möhkԥmlik,
plastiklik, kütlԥ-ԥtalԥt vԥ
i.a.) sisteminin
yaradılması tԥdqiqat iúinin mövzusunu tԥúkil
edir. Mԥqalԥdԥ dԥniz hidrotexniki qur÷uların
ԥsas yükdaúıyan metal konstruksiyasının
elementlԥrinin nüfuz
funksiyaları üçün
universal düstur iúlԥnib hazırlanmıúdır.
Burada
ümumilԥúmiú funksiyalar tԥtbiq
olunmaqla problem
nüfuz funksiyasının
proqramlaúdırılmasına gԥtirilib. Proqramda
ԥvvԥlcԥdԥn mԥlumatlar bazasına yerlԥúdirilmiú
informasiyalar proqrama ilkin verilԥnlԥr kimi
daxil edilԥrԥk hesabat aparılmıúdır. Analoji
qayda ilԥ svayların dayanıqlı÷ı hesabatı
proqramı iúlԥnmiúdir.
Hԥr iki proqram kompleksinԥ daxil
olan proqram modulları FOXPRO mԥlumatlar
bazasını idarԥetmԥ sistemi
/MBøS/ -nin
alqoritmik dilindԥ tԥrtib edilmiúdir.
KOPU TO STRUKTURE SXTENTED
F STRUKTURUN ADIDIR.
CREATE F, FROM F F strukturuna
uy÷un F, bazasının yaradılması.
SELE ,
USE F,
,=‡
BROW
DO WH,LE , t N
N - verilԥnlԥrin sayıdır.
APPEN BLANK
ardıcıl olaraq verilԥnlԥr daxil edilir.
SKøP
ENDDO
CLOSE ALL
STOP
END
b) xԥtti siyahının tԥhlili (hesablama vԥ
digԥr ԥmԥliyyatların aparılması), ondan
istifadԥ olunması vԥ tԥshir üçün proqram
prosedurası.
PROSEDURE XETSøY
PARAMETERES N
SELE ,
USE F,
,=‡
DO WH,LE , t N
SKøP
, =, +,
ENDDO
REPL (sԥtrin dԥyiúdirilmԥsi)
CLOSE ALL
RETURN
END XETS,U
CLOSE ALL
USE F,
SELE ,
Massivin vԥ a÷acın yaradılması vԥ
tԥshihi proqramları xԥtti siyahının yaradılması
vԥ tԥshihi proqramlarına uy÷un olaraq
yaradılır. Xԥtti siyahı, massiv vԥ a÷ac
strukturlu bazalardan istifadԥ olunması konkret
hesablama alqoritmlԥrindԥ fԥrdi olaraq tԥrtib
edilir.
Bazanın (xԥtti siyahı, massiv vԥ ya
a÷ac struksturlu) surԥtinin alınmasında vԥ
onun verilԥnlԥrinin müԥyyԥn ԥlamԥtԥ görԥ
nizamlanmasında (artma vԥ ya azalma sırası
dbiyyat
1.
2.
3.
4.
5.
217
SøN 0136002-57-98, «Sahԥ inúaat
normaları» //Dԥniz stasionar platformalarının layihԥlԥndirilmԥsi. Bakı: 1998.
177s.
Hümbԥtov H.H., Babayev V.Ԥ. Dԥniz
neft-mԥdԥn
hidrotexniki
qur÷uların
tԥmiri vԥ istismarı. Bakı: Elm, 1999,
189 s.
Ʉɨɛɪɢɧ Ɋ.ɘ. Ȼɚɧɤ ɞɚɧɧɵɯ 80-ɯ ɝ.ɝ.
Ɍɟɨɪɢɹ, ɷɤɫɩɟɪɢɦɟɧɬ, ɜɧɟɞɪɟɧɢɟ //
ɍɱɟɧɵɟ ɡɚɩɢɫɤɢ Ɍɚɪɬɭɫɤɨɝɨ ɭɧɢɜɟɪɫɢɬɟɬɚ. Ɍɚɪɬɭ, 1985. C.29-42
Ʌɢɛɨɜɢɰ Ƚ.ɇ. ɂɧɠɟɧɟɪɧɵɟ ɨɫɧɨɜɵ ɢ
ɜɨɡɞɟɣɫɬɜɢɟ ɜɧɟɲɧɟɣ ɫɪɟɞɵ. Ɋɚɡɪɭɲɟɧɢɟ. ɬ 3. Ɇ.: Ɇɢɪ, 1976. C.114-131
Ȼɟɥɟɧɹ
ȿ.ɂ.
Ɇɟɬɚɥɥɢɱɟɫɤɢɟ
ɤɨɧɫɬɪɭɤɰɢɢ. Ɇ.: Ɇɢɪ, 1985. 58 c.
Elmi srlr, 2008(24)
Neftqazlayih
Ɉɰɟɧɤɚ ɨɫɬɚɬɨɱɧɵɯ ɩɪɨɱɧɨɫɬɧɵɯ
ɪɟɫɭɪɫɨɜ
ɫɨɨɪɭɠɟɧɢɣ,
ɭɫɬɚɧɨɜɥɟɧɢɹ
ɩɪɟɞɟɥɚ ɧɟɫɭɳɟɣ ɫɩɨɫɨɛɧɨɫɬɢ ɨɬɞɟɥɶɧɵɯ
ɷɥɟɦɟɧɬɨɜ ɤɨɧɫɬɪɭɤɰɢɣ ɚɩɪɨɛɢɪɨɜɚɧɚ ɧɚ
ɚɥɝɨɪɢɬɦɢɱɟɫɤɨɦ ɹɡɵɤɟ ɫɢɫɬɟɦɵ ɆȼIS
ɩɪɨɝɪɚɦɦɧɨɝɨ ɦɨɞɭɥɹ FoxPRO. Ɉɫɧɨɜɧɵɦɢ
ɩɨɧɹɬɢɹɦɢ
ɦɚɬɟɦɚɬɢɱɟɫɤɨɣ
ɦɨɞɟɥɢ
ɦɨɪɫɤɢɯ ɝɢɞɪɨɬɟɯɧɢɱɟɫɤɢɯ ɫɨɨɪɭɠɟɧɢɣ,
ɤɚɤ ɛɨɥɶɲɨɣ ɦɟɯɚɧɢɱɟɫɤɨɣ ɫɢɫɬɟɦɵ, ɜ
ɤɨɧɟɱɧɨɦɟɪɧɨɦ ɥɢɧɟɣɧɨɦ ɩɪɨɫɬɪɚɧɫɬɜɟ
ɩɪɢɧɹɬɵ ɜɟɤɬɨɪɵ ɢ ɦɚɬɪɢɰɵ.
ɋɢɦɚɤɨɜ Ƚ.ȼ. ɢ ɞɪ. Ɇɨɪɫɤɢɟ
ɝɢɞɪɨɬɟɯɧɢɱɟɫɤɢɟ ɫɨɨɪɭɠɟɧɢɹ ɧɚ
ɤɨɧɬɢɧɟɧɬɚɥɶɧɨɦ
ɲɟɥɶɮɟ.
Ʌ.:
ɋɭɞɨɫɬɪɨɟɧɢɟ, 1989. 285 c.
7. Ȼɢɪɸɥɟɜ ȼ.ȼ., Ʉɨɲɤɢɧ ɂ.ɂ. ɢ ɞɪ.
ɉɪɨɟɤɬɢɪɨɜɚɧɢɟ ɦɟɬɚɥɥɢɱɟɫɤɢɯ ɤɨɧɫɬɪɭɤɰɢɣ. Ʌ.: ɋɬɪɨɣɢɡɞɚɬ, 1990. 432 c.
8. Ȼɥɨɯɢɧ
Ɏ.ɂ
Ʉɥɚɫɫɢɮɢɤɚɰɢɹ
ɢ
ɤɨɞɢɪɨɜɚɧɢɟ ɬɟɯɧɢɤɨ-ɷɤɨɧɨɦɢɱɟɫɤɨɣ
ɢɧɮɨɪɦɚɰɢɢ. Ɇ.: ɗɤɨɧɨɦɢɤɚ, 1976.
C.131-135.
9. Ɉɜɱɚɪɨɜ Ⱥ.Ⱥ., ɋɟɥɟɬɤɨɜ ɋ. ɇ.
Ⱥɜɬɨɦɚɬɢɡɢɪɨɜɚɧɧɵɟ ɛɚɧɤɢ ɞɚɧɧɵɯ.
Ɇ.: Ɏɢɧɫɬɚɬɢɫɬɢɤɚ, 1982. C.51-53.
10. Ʉɧɭɬ Ⱦ.ȿ. ɂɫɤɭɫɫɬɜɨ ɩɪɨɝɪɚɦɦɢɪɨɜɚɧɢɹ ɞɥɹ ɗȼɆ. Ɇ.: Ɇɢɪ, 1976.
142 c.
11. ɋɇɢɉ 11-23-81 ɋɬɚɥɶɧɵɟ ɤɨɧɫɬɪɭɤɰɢɢ. Ɇ, 1981. C.31-35
12. ȼ.ɇ.
Ʌɭɤɢɧ,
Ʌ.ɇ.
ɑɟɪɧɵɲɨɜ.
«FOXBASEF». Ɇ.:Ɇɚɥɢɧ, 1992. 123 c.
6.
Creation of offshore hydroengineering
facilities database
Y.M.Sevdimaliyev, Z.F.Sadigov,
B.S.Adigezalov
Abstract
A method for offshore hydrotechnik
structures data base creation has been
suggested in the work.
A mass of weight-inert, strength,
hydrometeor logic and structure parameters of
the complicated system is formed for main
carrier elements of structures by means of nonbreaking
control
and
instrumental
measurement method.
The universal phormulae for influence
function have been suggested by means of
generalized function and, as a result, the
investigated problem has been reduced to these
functions programming.
Estimation of structures remaining
strength resources, establishment of structures
separate elements load bearing carrier capacity
limit is approbated on algorithm language of
MBIS system of FoxPRO programmer
module. Vectors and matrices have been
accepted as basic concepts of offshore
hydrotechnic structures mathematical model,
as of the big mechanic system, in finite
dimensionality.
5" ' $ %"+$
3"!$W+$ +""*0
ɘ.Ɇ.ɋɟɜɞɢɦɚɥɢɟɜ, Ɂ.Ɏ.ɋɚɞɵɯɨɜ,
Ȼ.ɋ.Ⱥɞɵɝɟɡɚɥɨɜ
1!
ȼ ɪɚɛɨɬɟ ɩɪɟɞɥɚɝɚɟɬɫɹ ɦɟɬɨɞ
ɫɨɡɞɚɧɢɹ ɛɚɡɵ ɞɚɧɧɵɯ ɦɨɪɫɤɢɯ ɝɢɞɪɨɬɟɯɧɢɱɟɫɤɢɯ ɫɨɨɪɭɠɟɧɢɣ. Ⱦɥɹ ɨɫɧɨɜɧɵɯ
ɧɟɫɭɳɢɯ ɷɥɟɦɟɧɬɨɜ ɤɨɧɫɬɪɭɤɰɢɣ ɦɟɬɨɞɨɦ
ɧɟɪɚɡɪɭɲɚɸɳɟɝɨ ɤɨɧɬɪɨɥɹ ɢ ɢɧɫɬɪɭɦɟɧɬɚɥɶɧɵɦɢ
ɢɡɦɟɪɟɧɢɹɦɢ,
ɮɨɪɦɢɪɭɟɬɫɹ
ɦɚɫɫɢɜ ɦɚɫɫɨɢɧɟɪɰɢɨɧɧɵɯ, ɩɪɨɱɧɨɫɬɧɵɯ,
ɝɢɞɪɨɦɟɬɟɨɪɨɥɨɝɢɱɟɫɤɢɯ ɢ ɤɨɧɫɬɪɭɤɬɢɜɧɵɯ
ɩɚɪɚɦɟɬɪɨɜ ɫɥɨɠɧɨɣ ɫɢɫɬɟɦɵ.
ɉɪɢ ɩɨɦɨɳɢ ɨɛɨɛɳɟɧɧɵɯ ɮɭɧɤɰɢɣ
ɩɪɟɞɥɨɠɟɧɵ ɭɧɢɜɟɪɫɚɥɶɧɵɟ ɮɨɪɦɭɥɵ ɞɥɹ
ɮɭɧɤɰɢɣ ɜɥɢɹɧɢɹ ɢ ɜ ɪɟɡɭɥɶɬɚɬɟ ɷɬɨɝɨ,
ɢɫɫɥɟɞɭɟɦɚɹ
ɡɚɞɚɱɚ ɩɪɢɜɟɞɟɧɚ
ɤ
ɩɪɨɝɪɚɦɦɢɪɨɜɚɧɢɸ ɷɬɢɯ ɮɭɧɤɰɢɣ.
218
Elmi srlr, 2008(24)
Neftqazlayih
UOT 622.276.1/.4
DAXL YÜKSK TZYQ ALTINDA OLAN NAZK DVARLI SLNDRK
QABLARIN V BORULARIN MÖHKMLK XARAKTERSTKALARININ YENDN
QYMTLNDRLMS
Y.M. Sevdimaliyev., Y.E.hmdov, .R. Nsibov
çox halları, o cümlԥdԥn istismar yükünün
analizindԥki xԥtaları, materialın xassԥlԥrinin
dԥyiúmԥsini, yüksԥk lokal gԥrginliklԥri vԥ ya
qalıq deformasiyanı, habelԥ material vԥ
quraúdırma deffektlԥrini nԥzԥrԥ alma÷a imkan
vermiúdir.
Eksperimental
tԥdqiqatların
nԥticԥsindԥ yüksԥk tԥzyiqli qabların vԥ boru
kԥmԥrlԥrinin hesablanmasında vacib sayılan
bԥzi faktorlar müԥyyԥnlԥúdirilmiúdir.
Materialın
deffekti
müԥyyԥn
orientasiyalı olmaqla kifayԥt qԥdԥr böyük
ölçüdԥdirsԥ vԥ onun aid oldu÷u lokal gԥrginlik
vԥziyyԥtindԥ gԥrginlik yüksԥk hԥddԥdirsԥ,
deffekt inkiúaf edԥn dayanıqsız da÷ılmaya
sԥbԥb olur. Bu halda da÷ılma yaranan sahԥdԥ
deffekt kritik sayılmalıdır.
Konstruksiya
elementindԥ
cüzi
deffektin kritik ölçülԥrԥ yetiúmԥsi üçün
müԥyyԥn
zaman
periodunda deffektin
ölçüsünü tԥdricԥn artıra bilԥn mexanizmin
olması tԥlԥb olunur. Bu mexanizmlԥrdԥn
yor÷unluq vԥ korroziyanı, elԥcԥ dԥ hidrogen
kövrԥkliyi vԥ yüklԥmԥdԥn yaranan gԥrginlik
altında olan konstruksiyanın korroziya
prosesini ԥsas hesab edirlԥr.
Daxili tԥzyiqԥ mԥruz qalan boru vԥ
qablarda kritik deffekt inúa vԥ quraúdırma
prosesindԥ yarana bilԥn, bunlardan tipiklԥri isԥ
qaynaq deffektlԥri, elԥcԥdԥ dԥ boruların
daúınması vԥ montajında yarana bilԥn
zԥdԥlԥnmԥlԥr
hesab
edilmԥlidir.
Bu
deffektlԥrdԥn bԥzilԥri kritik ölçülԥrdԥ olurlar
vԥ borular sınaq yoxlama zamanı ilk
yüklԥmԥlԥrdԥ da÷ılırlar >5@.
Digԥr deffektlԥr da÷ıdıcı olmayan
nԥzarԥt yoxlamasında vԥ sınaqda aúkarlanmır,
böhran vԥziyyԥti ԥrԥfԥsindԥki deffektlԥr kimi
qԥbul olunurlar. Bu deffektlԥr çox kiçik ola
bilԥrlԥr vԥ konstruksiyanın istismar úԥrtlԥrini
pozmasalar da, yor÷unluq, korroziya vԥ digԥr
mexanizmlԥrin tԥsirindԥn vԥ ya tԥdrici artımlı
Bir
qayda
olaraq
mühԥndis
konstruksiyalarının hesablanmasında istifadԥ
olunan ԥsas yanaúma gözlԥnilԥn gԥrginliyin
materialın axıcılıq hԥddi ilԥ müqayisԥ edilԥrԥk
qiymԥtlԥndirilmԥsidir. Bu mԥqsԥdlԥ gԥrginlik
vԥziyyԥtinin bütünlüklԥ tԥsԥvvür olunması
üçün gԥrginliyin tam nԥzԥri analizi aparılır.
Konstruksiya vԥ ya onun yüklԥnmiú vԥziyyԥti
analitik analiz üçün çԥtinlik törԥtdiyi hallarda
model vԥ ya maket üzԥrindԥ gԥrginlik
eksperimental üsullarla tԥdqiq olunur.
Gԥrginliyin materialın axıcılıq hԥddindԥn aúa÷ı
qiymԥtindԥ
konstruksiyanın
da÷ılması
özlüyündԥ deffektlԥri olan konstruksiyaların
möhkԥmlik
analizinin
metodunun
yaradılmasına sԥbԥb olmuúdur >1, 2@.
Yüksԥk tԥzyiqli qaynaqlı qabların, neft
vԥ neft mԥhsulları yı÷ılan rezervuarların, qaz
boru kԥmԥrlԥrinin da÷ılması son dövrlԥr
kövrԥk da÷ılma problemlԥrinԥ tԥdqiqatçıların
diqqԥtini artırmıúdır >3@.
Mԥlumdur ki, bir çox hallarda
deffektlԥri olan konstruksiyalar axıcılıq
hԥddindԥn aúa÷ı olan gԥrginlik qiymԥtlԥrindԥ
da÷ılmırlar.
Materialların
ԥksԥriyyԥtinin
deffekt ԥtrafı oblastında plastik deformasiya
olunma qabiliyyԥtlԥri aúkarlanır. Yüksԥk lokal
gԥrginlik sahԥlԥrinin ԥtraf hissԥsindԥ plastik
deformasiya vԥziyyԥti yaranması baú verir vԥ
belԥliklԥ materialın da÷ılmaya qarúı böyük
özlülüyԥ malik olması tԥsdiq olunur. østismar
prosesindԥ yor÷unlu÷un ԥmԥlԥ gԥlmԥsi ehtimal
olunan hallarda isԥ konstruksiyanın siklik
yüklԥnmԥyԥ yetԥrli müqavimԥtinin tԥmin
olunması vacibdir.
Müasir da÷ılma konsepsiyasının tԥtbiq
sahԥlԥrindԥn biri dԥ yüksԥk tԥzyiqli qablar vԥ
boru kԥmԥrlԥridir >4@.
Uzun
illԥr möhkԥmlik ԥmsalının
nԥzԥrԥ alınması ilԥ hesabi gԥrginliyin nominal
axıcılıq hԥddinԥ görԥ mԥhdudlaúdırılması bir
219
Elmi srlr, 2008(24)
Neftqazlayih
konsepsiyası
naturada
aparılmıú
eksperimentlԥrdԥ tԥzyiqin kritik hԥddԥ
çatması ilԥ çatın ani olaraq dayanıqsız hala
keçmԥsini müԥyyԥn etmiúdir. Nԥticԥlԥrin
analizi konkret materialdan hazırlanmıú
konstruksiya elementi üçün hԥr bir baúlan÷ıc
çat
halına
tԥzyiqin
müxtԥlif
kritik
qiymԥtlԥrinin uy÷un olmasını göstԥrir.
Mühԥndis
praktikasından
ԥksԥr
konstruksiyaların
da÷ılmasında
çatların
müstԥsna
rol
oynadıqları
mԥlumdur.
østismarda olan hidrotexniki qur÷ularda, boru
xԥtlԥrindԥ vԥ silindrik rezervuarlarda da bu
gԥrginlik vԥziyyԥti müúahidԥ edilir. Kövrԥk,
ani vԥ gözlԥnilmԥz da÷ılmanın o qԥdԥr dԥ
yüksԥk olmayan nominal gԥrginliklԥrdԥ
ümumi plastik deformasiya yaranmamıú
mexaniki vԥ ya metallurji mԥnúԥyԥ malik olan
ilkin
çatdan
baúlandı÷ı
dԥfԥlԥrlԥ
aúkarlanmıúdır.
Son
tԥdqiqatların
nԥticԥlԥrinin
ümumilԥúdirilmԥsi aqressiv mühitin tԥsirinin
statik vԥ ya siklik yüklԥmԥlԥrlԥ kombinasiyada
ilk baxıúdan tԥhlükԥsiz sayıla bilԥn çatların
tԥdrici böyümԥsi ilԥ yüksԥk möhkԥmlikli
materiallarda da÷ılma yarada bilԥn ölçüyԥ
çatdıra bilmԥsini göstԥrir. Hԥmçinin çat olan
konstruksiya elementlԥrindԥ nԥzԥri vԥ praktik
nöqteyi nԥzԥrdԥn aqressiv mühit tԥsiri altında
da÷ılmanın xarakteristikalarının vԥ çatın
böyümԥ
kinetikasının
hamar
sԥthli
nümunԥlԥrdԥkindԥn böyük fԥrqinin olmasını
müúahidԥlԥrimiz vԥ hesablamalar bir daha
tԥsdiq edir.
Deffekti olmayan konstruksiyaların
da÷ılmaya qԥdԥrki vԥziyyԥtinԥ uy÷un olan
müddԥtinin 90%-ԥ qԥdԥri çatın ԥmԥlԥ
gԥlmԥsinin inkibasion dövrünԥ, 10%-i isԥ
çatın yayılmasına tԥsadüf edir, bu isԥ real
konstruksiyaların hazırlandı÷ı materialların
ilkin
çatlardan
da÷ılma
ԥnԥnԥsinin
mümkünlüyünԥ adekvat deyil vԥ bu sına÷ın
yalnız korroziya prosesinin tԥdqiqinԥ oxúarlı÷ı
var. Da÷ılma mexanikasının konsepsiyasının
baúlan÷ıc çatın yaratdı÷ı da÷ılmanın tԥbiԥtinԥ
nüfuz etmԥyԥ vԥ elԥcԥ dԥ mümkün çatın kritik
hԥddԥ
qԥdԥr
yayılmasının
analizinin
aparılmasına imkan verdiyindԥn, tԥdqiq olunan
konstruksiyalarda
onun
müddԥalarının
istifadԥsi mԥqsԥdԥuy÷un hesab edilmiúdir.
Eksperimentlԥr nԥticԥsindԥ müԥyyԥn
lokal gԥrginlik tԥsirindԥn böyüyԥ bilԥrlԥr.
Nԥticԥdԥ onlar kritik deffektԥ çevrilԥrԥk cԥld
dayanıqsız da÷ılmanın oca÷ı halına keçԥ
bilԥrlԥr.
Konstruksiyanın
yükgötürmԥ
qabiliyyԥtinin itirilmԥsinin iki tipini qeyd
edԥk: plastik axının dominantlıq tԥúkil etdiyi
halında vԥ çatın yayılması müddԥtindԥ. Hԥr
iki
halda bir-birindԥn tamamilԥ fԥrqlԥnԥn
deffektlԥr ԥsas rol oynayır. Siklik yüklԥmԥlԥrin
tԥsirindԥn yaranan yor÷unluq prosesindԥki
zԥdԥlԥnmԥlԥr, çatların yaranması vԥ yayılması
úԥrtlԥri tԥsadüfü xarakter daúıyır, materialın
struktur qeyri-bircinsliyindԥn vԥ mikro vԥ
makro
hԥcmlԥrdԥ
da÷ılmanın
lokal
xarakterindԥn sıx asılı olur. Yor÷unluqdan
da÷ılma bir qayda olaraq sԥthdԥn baúlayır,
sԥthin keyfiyyԥti vԥ halı tԥsadüfi da÷ılmalara
mԥnbԥ olur, nԥticԥdԥ yor÷unluq hadisԥlԥri
materialın mexaniki
xarakteristikalarının
qiymԥtlԥrindԥ paylanmaların ԥmԥlԥ gԥlmԥsini
úԥrtlԥndirir.
Konstruksiyanın
etibarlılı÷ının
hesablanmasında istifadԥ edilԥn nԥzarԥt
cihazları ilԥ sԥrt istismar úԥraitindԥ kritik ola
bilԥcԥk deffektlԥrin aúkar edilmԥsi ԥhԥmiyyԥtli
mԥrhԥlԥdir. Aydındır ki,
kritik deffektin
oriyentasiyası vԥ forması, ümumilikdԥ isԥ
onun ölçülԥri materialın özlülüyü, temperaturu
vԥ digԥr faktorlarla (deformasiyanın sürԥti dԥ
daxil olmaqla) birgԥ da÷ıdıcı gԥrginliyin,
müԥyyԥnlԥúdirilmԥsindԥki mürԥkkԥb ԥlaqԥni
tԥnzimlԥyir, sonuncunun ilk öncԥ deffektin
ölçülԥrindԥn asılılı÷ını tԥsdiq edir.
Xarici tԥdqiqatlarda naturada aparılmıú
sınaqlarda sadԥ deffektli boru vԥ silindrik
qabların ucları iti deúik çatlarla vԥ ya bԥrabԥr
dԥrinlikli sԥthi úırımlarla daxili tԥzyiq altında
da÷ılmaya çatdırılması üzrԥ tԥdqiqatlar var.
Tԥzyiqin artırılması prosesi zamanı gԥrginliyin
materialın axıcılıq hԥddindԥn ԥhԥmiyyԥtli
dԥrԥcԥdԥ kiçik olan nominal qiymԥtlԥrindԥ
qablarda vԥ boru kԥmԥrlԥrindԥ çatların
uclarında plastik deformasiyanın çox vԥ ya az
olmasına müvafiq gԥlԥn plastik vԥ ya kövrԥk
da÷ılma proseslԥri müúahidԥ edilir. øki
mexanizm ilk baxıúdan cüzi görünԥn çatı kritik
hala salır: onun ölçülԥrini artıra bilԥn tԥdrici
böyümԥ vԥ ya gԥrginliyin sԥviyyԥsinin
tԥdricԥn dԥyiúmԥsi.
Gözlԥndiyi kimi çatın kritik uzunluq
220
Elmi srlr, 2008(24)
Neftqazlayih
edilmiúdir ki, ԥnԥnԥvi metal konstruksiya
materiallarında möhkԥmlik xarakteristikası
V ax.h ! 1200 MPa olarsa, aqressiv mühitdԥ
istismar olunan konstruksiyalar üçün korrozion
çatlamalar ԥsas problem yaradır; V ax.h 1200
MPa olan materiallar halında isԥ yor÷unluq
çatlarının böyümԥsi yükdaúıma qabiliyyԥtinin
itirilmԥsinin ԥsas sԥbԥbi hesab edilmԥlidir >3,
7@.
Bir qayda olaraq fiziki prinsiplԥr
ԥsasında iúlԥyԥn da÷ıdıcı olmayan sınaq üsulu
üzrԥ boru vԥ rezervuar materialının mexaniki
xassԥlԥrinin paylanma diapazonu tԥyin edilir.
Mexaniki xarakteristikalarının qiymԥtlԥrinin
sԥpԥlԥnmԥsi
konstruksiyanın
yükdaúıma
tԥsirini tԥyin etmԥk mԥqsԥdilԥ konstruktor,
da÷ıdıcı olmayan sınaq üzrԥ mütԥxԥssislԥr vԥ
nԥzԥriyyԥçilԥr birgԥ deffektin material,
konstruksiya elementi vԥ ya bütünlüklԥ tԥdqiq
olunan
konstruksiya
üçün
tԥhlükԥlilik
dԥrԥcԥsini müԥyyԥn etmԥlidirlԥr.
Silindrik qablarda vԥ boru xԥtlԥrindԥ
ox boyu çatın ölçüsü ilԥ tԥzyiq altında yaranan
gԥrginliyin sԥviyyԥsi arasındakı asılılıq
aúa÷ıdakı kimi tԥyin edilmiúdir:
­3 - 4Q
®
¯ (3 -Q / (1 Q )
müstԥvi deformasiya vԥ müstԥvi
gԥrginlik vԥziyyԥtlԥri üçün müvafiq olmaqla.
(1) asılılı÷ı çat ԥtrafında yaranan
plastik oblastı da ԥhatԥ etmԥklԥ, xԥtti da÷ılma
mexanikasından müԥyyԥn edilԥn riyazi
münasibԥtdir. Nazik divarlı silindrik qablarda
vԥ tԥzyiq altında olan boru xԥtlԥrindԥ müxtԥlif
ölçülü çatlar olarsa, da÷ıdıcı tԥzyiqin tԥyin
edilmԥsi üçün (1) bԥrabԥrliyi nisbԥtԥn tam vԥ
dԥqiq düsturdur. Diametri 762 mm, divarının
qalınlı÷ı 9,5 mm olan boruların sԥthindԥ ox
boyu paz úԥkilli açılmıú ikitԥrԥfli çat olmaqla,
aparılan eksperimentlԥrin nԥticԥlԥri (1)
tԥnliyinin nԥticԥlԥrini tԥsdiq edir.
Adԥtԥn material üçün sabit olan K kr in tԥyin edilmԥsindԥ laborator sınaqlardan
istifadԥ edilmԥlidir. Bu tip laboratoriya
sınaqları baha baúa gԥlir vԥ hԥtta natura
sınaqlarından da baha olur. Odur ki, plastik
materiallardan hazırlanmıú tԥzyiq altında
istismar olunan boru vԥ silindrik qablar üçün
K kr =const tԥyin edilmԥsi mԥqsԥdilԥ naturada
sınaqlar aparılır >1,3@.
(1)-dԥn aydın olur ki, çatın uzunlu÷u böyük
olduqca, da÷ıdıcı gԥrginlik bir o qԥdԥr dԥfԥ
kiçik olar.
K kr a NV c const
const
V a
c
Birinci natur sınaq nԥticԥsindԥ 2c =
222 mm uzunluqlu boru üçün (1)– dԥn
gԥrginliyin intensivliyi tԥyin edilir
Ʉɤr=9,94
ɤɇ/ mm 3/2. Tԥdqiqatın davamı tԥsadüf olunan
çatlarda da÷ıdıcı gԥrginliyin çatın kritik
ölçüsündԥn asılılı÷ını müԥyyԥn edԥn qrafiki
verir (ùԥk. 1).
k
Sc § 5SO2 · 2 § 4 k ·
¨1 ¸V ¨
(1)
¸
cosT ¨©
32 ¸¹
© 2 ¹
burada
K kr gԥrginliyin intensivliyinin kritik
qiymԥtidir;
c - çatın uzunlu÷unun yarısı, mm;
K kr2
c
>
@
/ Rt 121 Q 2 ;
R - qabın radiusu, mm; t – silindrik
divarın qalınlı÷ı, mm; Q - Puasson
ԥmsalı;
T SV / 2V c ,
burada V - çata perpendikulyar tԥsir edԥn vԥ
çatdan müԥyyԥn qԥdԥr aralıda
silindr üçün nominal çevrԥvi
gԥrginlik; Vc – çatı olmayan
qablarda çevrԥvi gԥrginliyin
da÷ıdıcı qiymԥti;
O2
2
1/ 2
221
Elmi srlr, 2008(24)
Neftqazlayih
10 MPa
ùԥk.1. Da÷ıdıcı gԥrginliyin çatın kritik ölçüsündԥn asılılıq qrafiki.
•- nԥzԥri ;
---
- eksperimental
dbiyyat
ɤɢɯ ɥɢɫɬɨɜɵɯ ɤɨɧɫɬɪɭɤɰɢɣ ɧɟɮɬɟɯɢɦɢɢ. Ɇ.: ɋɬɪɨɣɢɡɞɚɬ, 1966. 441 c.
7. ɂɫɤɟɧɞɟɪɨɜ ɂ.Ⱥ. ȼɨɩɪɨɫɵ ɩɪɨɟɤɬɢɪɨɜɚɧɢɹ ɢ ɫɬɪɨɢɬɟɥɶɫɬɜɚ ɦɨɪɫɤɢɯ
ɬɪɭɛɨɩɪɨɜɨɞɨɜ. Ȼɚɤɭ: Ⱥɡɟɪɧɟɲɪ,
1970. 300 ɫ.
1. Ⱦɚɮɮɢ Ⱥ.Ɋ., Ɇɚɤ Ʉɥɭɪ Ⱦɠ. Ɇ., Ⱥɣɛɟɪ
Ɋ.Ⱦɠ., Ɇɷɤɫɢ ɍ.Ⱥ. ɉɪɚɤɬɢɱɟɫɤɢɟ ɩɪɢɦɟɪɵ ɪɚɫɱɟɬɚ ɬɪɭɛɨɩɪɨɜɨɞɨɜ. Ɇ.:
Ɋɚɡɪɭɲɟɧɢɟ, 1977, ɬ. 5. 452 c.
2. Irvin G. R. Fracture Mechanics:
Proceedings of tre Ist Sumposium on
Naval structural Mechanics. Pergamon
London, 1960. p. 557-589.
3. Amerikan Gas Association Symposium on
Line Pipe Research. Report Catalog N L
30000. New York, 1966.267 p.
4. ɇɨɜɨɠɢɥɨɜ ȼ.ȼ.. ɉɭɬɢ ɪɚɡɜɢɬɢɹ ɬɟɨɪɢɢ
ɢ ɞɟɮɨɪɦɢɪɨɜɚɧɢɹ ɩɨɥɢɤɪɢɫɬɚɥɥɨɜ. // ȼ
ɤɧ.: ɇɟɥɢɧɟɣɧɵɟ ɦɨɞɟɥɢ ɢ ɡɚɞɚɱɢ
ɦɟɯɚɧɢɤɢ ɞɟɮɨɪɦɢɪɭɟɦɨɝɨ ɬɜɟɪɞɨɝɨ
ɬɟɥɚ. Ɇ.: ɇɚɭɤɚ, 1984. 196 c.
5.
Ȼɢɪɸɥɨɜ ȼ.ȼ, Ʉɪɵɥɨɜ ɂ.ɂ. ɢ ɞɪ.
ɉɪɨɟɤɬɢɪɨɜɚɧɢɟ ɦɟɬɚɥɥɢɱɟɫɤɢɯ ɤɨɧɫɬɪɭɤɰɢɣ. Ʌ.: ɋɬɪɨɣɢɡɞɚɬ, 1990. 432 ɫ.
6. Ʌɟɫɫɢɝ ȿ.ɇ., Ʉɚɪɚɜɢɱɟɜ Ⱥ.ɉ. ɇɟɤɨɬɨɪɵɟ
ɜɨɩɪɨɫɵ ɩɪɨɟɤɬɢɪɨɜɚɧɢɹ ɦɟɬɚɥɥɢɱɟɫ-
p <+ <"W"+!$ $!+! !""+!$ pW+$
%"+! !*'"<""", $"4j$+4
<" +!% +"$ *!$
ɘ.Ɇ.ɋɟɜɞɢɦɚɥɢɟɜ, ə.ɗ.Ⱥɯɦɟɞɨɜ,
ɂ.Ɋ.ɇɚɫɢɛɨɜ
1!
ȼ ɪɚɛɨɬɟ ɩɪɟɞɫɬɚɜɥɟɧɵ ɪɟɡɭɥɶɬɚɬɵ
ɢɫɫɥɟɞɨɜɚɧɧɢɹ ɹɜɥɟɧɢɹ ɪɚɡɪɭɲɟɧɢɹ ɜ
ɫɨɫɭɞɚɯ
ɢ
ɬɪɭɛɨɩɪɨɜɨɞɚɯ
ɜɵɫɨɤɨɝɨ
ɞɚɜɥɟɧɢɹ.
ɉɪɟɞɥɨɠɟɧ ɨɛɳɢɣ ɩɨɞɯɨɞ ɤ ɪɚɫɱɟɬɭ
ɧɚɞɟɠɧɨɫɬɢ ɤɨɧɫɬɪɭɤɰɢɣ ɩɨɫɪɟɞɫɬɜɨɦ
222
Elmi srlr, 2008(24)
Neftqazlayih
ɤɨɧɰɟɩɰɢɢ ɥɢɧɟɣɧɨɣ ɦɟɯɚɧɢɤɢ ɪɚɡɪɭɲɟɧɢɹ.
Ɉɛɫɭɠɞɟɧɵ ɚɫɩɟɤɬɵ ɩɪɨɜɨɞɢɦɨɝɨ
ɩɪɢ ɜɵɫɨɤɨɦ ɞɚɜɥɟɧɢɢ ɢɫɩɵɬɚɧɢɹ, ɤɚɤ ɞɥɹ
ɭɫɬɪɚɧɟɧɢɹ ɞɟɮɟɤɬɨɜ, ɬɚɤ ɢ ɞɥɹ ɛɥɚɝɨɩɪɢɹɬɧɨɝɨ ɜɨɡɞɟɣɫɬɜɢɹ ɧɚ ɨɫɬɚɸɳɢɟɫɹ
ɞɟɮɟɤɬɵ.
ɉɨ ɦɧɟɧɢɸ ɚɜɬɨɪɨɜ, ɧɚɢɥɭɱɲɢɦ
ɫɩɨɫɨɛɨɦ ɨɩɪɟɞɟɥɟɧɢɹ ɡɧɚɱɟɧɢɣ ɤɪɢɬɢɱɟɫɤɨɝɨ ɤɨɷɮɮɢɰɢɟɧɬɚ ɢɧɬɟɧɫɢɜɧɨɫɬɢ ɧɚɩɪɹɠɟɧɢɹ ɞɥɹ ɩɥɚɫɬɢɱɟɫɤɢɯ ɦɚɬɟɪɢɚɥɨɜ
ɹɜɥɹɸɬɫɹ ɧɚɬɭɪɧɵɟ ɢɫɩɵɬɚɧɢɹ. ȼ ɫɜɨɸ
ɨɱɟɪɟɞɶ, ɤɪɢɜɚɹ ɡɚɜɢɫɢɦɨɫɬɢ ɤɪɢɬɢɱɟɫɤɨɣ
ɞɥɢɧɵ ɬɪɟɳɢɧɵ ɨɬ ɪɚɡɪɭɲɚɸɳɟɝɨɫɹ
ɧɚɩɪɹɠɟɧɢɹ ɦɨɠɟɬ ɛɵɬɶ ɨɩɪɟɞɟɥɟɧɚ ɩɪɢ
Ʉɤr = cɨnst.
ɉɪɢ ɛɨɥɶɲɢɯ ɡɧɚɱɟɧɢɹɯ ɪɚɞɢɭɫɨɜ
ɢɥɢ ɬɨɥɳɢɧ, ɪɚɡɪɭɲɚɸɳɢɟ ɧɚɩɪɹɠɟɧɢɹ
ɚɫɢɦɩɬɨɬɢɱɟɫɤɢ ɩɪɢɛɥɢɠɚɸɬɫɹ ɤ ɫɨɨɬɜɟɬɫɬɜɭɸɳɢɦ ɡɧɚɱɟɧɢɹɦ ɧɚɩɪɹɠɟɧɢɣ, ɩɨɥɭɱɟɧɧɵɯ ɞɥɹ ɫɥɭɱɚɹ ɩɥɨɫɤɨɣ ɩɥɚɫɬɢɧɵ.
Estimation of strength margin of thinwalled cylindric vessels and pipelines being
under the high inner pressure
Y.M.Sevdimaliyev Y.E.Ahmedov,
I.R.Nasibov
Abstract
The results of the investigation directed
on the study of failure phenomena inside high
pressure vessels and pipelines are presented in
this work.
The general approach for constructions
reliability analysis through linear failure
mechanics has been suggested.
The aspects of tests conducted under
the high pressure for trouble elimination, as
well as for fortunate impact upon remaining
faults, have been discussed here. According to
authors meaning, natural tests are the best
ways to define the critical ratio of stress
intensity for plastic materials.
In its turn, critical fracture lengthversus-breaking stress curve can be defined at
Ʉcr = cɨnst.
At bigger radius or thickness values,
the breaking stress values are asymptotic to
corresponding stress values, obtained for flat
plate cases.
223
Elmi srlr, 2008(24)
Neftqazlayih
TRAF MÜHTN MÜHAFZS V
THLÜKSZLK TEXNKASI
9
X:
_`; 58 79
&6>
5757
ENVIRONMENTAL PROTECTION AND SAFETY
TECHNIQUES
225
Elmi srlr, 2008(24)
Neftqazlayih
UOT 504.001.89
28 MAY NQÇ-nin ISTEHSALAT PROSESIND TRAF MÜHITIN
MÜHAFIZSI MSLLRI
..Abdullayev, S.B.Rcbli
Ԥtraf mühitin mühafizԥsi vԥ tԥbii
ehtiyatlardan sԥmԥrԥli istifadԥ edilmԥsi
mԥsԥlԥlԥrinin hԥlli bir çox ölkԥlԥrdԥ oldu÷u
kimi Azԥrbaycanda da ümumi dövlԥt siyasԥti
sԥviyyԥsindԥ aparılır. Tԥbiԥtin mühafizԥ
tԥdbirlԥrinԥ yönԥldilԥn kapital sԥrfinin artımı
tԥbii mühitin qorunması problemlԥrinԥ
müstԥsna ԥhԥmiyyԥt verildiyini göstԥrir.
Yeni
neft-qaz
yataqlarının
mԥnimsԥnilmԥsi, sԥnaye obyektlԥrinin iúԥ
salınması, gücünün artırılması ԥtraf mühiti
çirklԥndirԥn mԥnbԥlԥrin sayının, hԥcminin
artmasına sԥbԥb olur vԥ tԥbii ehtiyatların
tükԥnmԥ ehtimalını artırır. Bu isԥ dövlԥt
tԥrԥfindԥn
müvafiq
tԥdbirlԥrin
hԥyata
keçirilmԥsi zԥrurԥtini yaradır.
«Dԥnizneftqazlayihԥ» DETLø institutu «28 May» NQÇø-nin istehsalat
sahԥlԥrindԥ müԥyyԥn etmiúdir ki, mühԥndis
kommunikasiya
sistemlԥrindԥn
zԥrԥrli
maddԥlԥr atmosferԥ atılır, su hövzԥlԥrinԥ
axıdılır vԥ ԥtraf tԥbii mühiti qoruyan
avadanlıqların yerlԥúdirilmԥsinԥ ehtiyac vardır.
Ԥtraf tԥbii mühitin tԥmizliyinin
saxlanması vԥ sa÷lamlaúdırılması zamanın
tԥkidi ilԥ yaranan zԥrurԥtdir vԥ sԥnaye
müԥssisԥlԥri qarúısında tԥbii ehtiyatların
qԥnaԥtlԥ vԥ sԥmԥrԥli istifadԥ edilmԥsinin
hesaba alınmasının tԥúkili vԥ ԥtraf mühitin
mühafizԥsi sahԥsindԥ qanunvericiliyԥ ciddi
ԥmԥl edilmԥsi vԥzifԥlԥrini qoyur.
Müxtԥlif mԥnbԥlԥrdԥn atılan zԥrԥrli
maddԥ tullantıları ԥtrafa yayılaraq atmosferi
çirklԥndirir, çirklԥndirici mԥnbԥlԥrdԥn öz
da÷ıdıcı tԥsirini göstԥrir vԥ hԥtta atmosferdԥ
kimyԥvi dԥyiúikliklԥrԥ mԥruz qalaraq daha
tԥhlükԥli kimyԥvi birlԥúmԥlԥr ԥmԥlԥ gԥtirԥ
bilirlԥr.
Ԥtraf mühitin mühafizԥsindԥ ԥn
aktual
problemlԥrdԥn
biri
sԥnaye
müԥssisԥlԥrinin vԥ nԥqliyyat vasitԥlԥrinin
fԥaliyyԥti zamanı atılan zԥrԥrli maddԥlԥrin
tԥsiri nԥticԥsindԥ hava hövzԥsini çirklԥnmԥdԥn qorumaqdır. Atmosferin çirklԥnmԥsi
ԥhalinin sa÷lamlı÷ına ciddi zԥrbԥ vurmaqla
bԥrabԥr, ekoloji úԥraiti korlayır, ԥsas istehsal
fondlarının vaxtından ԥvvԥl sıradan çıxmasına
sԥbԥb olur.
Sԥnaye obyektlԥri, nԥqliyyat vasitԥlԥri
vԥ baúqa mԥnbԥlԥrdԥn atılan çirklԥndiricilԥrԥ
qarúı mübarizԥni tԥúkil etmԥk üçün
tullantılardan tԥkrar emal prosesindԥ tam
istifadԥ edilmԥsinԥ imkan yaradan yeni, az
tullantılı texnologiyanın iúlԥnilmԥsi vԥ hԥyata
keçirilmԥsi zԥruridir.
Belԥ texnoloji proseslԥrin iúlԥnilmԥsi
vԥ tԥdricԥn tԥtbiq edilmԥsi dövründԥ müxtԥlif
mühitlԥrdԥ zԥrԥrli maddԥlԥrin ciddi nԥzarԥt
edilԥn tullantı hԥddi müԥyyԥn edilir. Bu
mԥrhԥlԥdԥ mühitin çirklԥnmԥsinin qarúısını
almaq üçün tullantıların miqdarının ciddi
qaydaya salınması vԥ onlara nԥzarԥtin tԥúkili
hԥyata keçirilmԥlidir. Bu zaman aúa÷ıdakı
mԥhdudiyyԥtlԥr müԥyyԥn edilir:
mühitin keyfiyyԥt normalarına riayԥt
etmԥk mԥcburiyyԥti;
ԥtraf mühiti çirklԥndirԥn tullantılara
qoyulan mԥhdudiyyԥtlԥr;
çirklԥnmԥdԥn dԥyԥn ziyanın vԥ xԥrcin
tԥhlili zamanı ԥn münasib iqtisadi normanın
seçilmԥsi vԥ ona riayԥt edilmԥsi ilԥ ԥlaqԥdar
olan mԥhdudiyyԥtlԥr.
Bütün cԥhԥtlԥri nԥzԥrԥ almaqla ԥtraf
mühitin vԥziyyԥtinin hԥrtԥrԥfli analizinin
nԥticԥlԥrinԥ
ԥsaslanan
mԥhdudiyyԥtlԥr
strategiyasının
tԥtbiqi
daha
münasib
sayılmalıdır.
«28 May» NQÇø-nin neft vԥ qaz
yataqlarının
ԥsasԥn fontan üsulu ilԥ
istismarına baxmayaraq ayrı-ayrı laylarda
quyuların istismarı üçün eyni vaxt zamanında
müxtԥlif
istismar
üsulları
mövcuddur.
Mԥsԥlԥn, az tԥzyiqli quyuların müԥyyԥn
qrupları tutumlara axıdılır. Nisbԥtԥn tԥzyiqi
yüksԥk olan quyular qazlift üsulu ilԥ istismar
edilir. Hԥmin quyuların mԥhsulunun sudan,
mexaniki qarıúıqlardan tԥmizlԥnmԥsi üçün
istifadԥ edilԥn texnoloji avadanlıqlar vԥ
226
Elmi srlr, 2008(24)
Neftqazlayih
qur÷ular araúdırılıb. Aúkar olmuúdur ki,
yaranan vԥziyyԥtdԥn
atmosferԥ, suya vԥ
torpa÷a çirklԥndirici maddԥlԥr atılması
mԥcburiyyԥti yaranır. Mԥqalԥdԥ hԥmin amillԥr
müfԥssԥl göstԥrilir.
Atmosferԥ atılan çirklԥndiricilԥrin
miqdar vԥ tԥrkibinin araúdırılması
Müԥyyԥnlԥúdirilmiúdir ki, «28 May»
NQÇø-si üzrԥ 2005-ci ildԥ atmosferԥ
tԥmizlԥnmԥdԥn çirklԥndiricilԥr atılmıúdır: bԥrk
hissԥciklԥr, karbohidrogenlԥr (uçucu üzvi
birlԥúmԥlԥr, karbon oksidi (CO), karbon 4oksidi (CO2); azot oksidlԥri (NOx)
Bununla bԥrabԥr úamlardan atmosferԥ
alçaq tԥzyiqli sԥmt qazı atılır. «Günԥúli»
yata÷ında fԥaliyyԥt göstԥrԥn quyuların fontan
üsulundan qazlift üsuluna keçirilmԥsi ilԥ
ԥlaqԥdar olaraq bir çox quyular çԥnԥ iúlԥmԥyԥ
mԥruz qalır vԥ sԥmt qazı alçaq tԥzyiqli oldu÷u
üçün úama istiqamԥtlԥndirilir.
Azԥrbaycan
Respublikası
Dövlԥt
Statistika Komitԥsinin 27 oktyabr 2004-cü il
tarixli (hԥmçinin Ekologiya vԥ Tԥbii Sԥrvԥtlԥr
Nazirliyinin «Atmosferԥ atılan istilik effekti
yaradan qazların miqdarının hesablanması
metodikası», 2006) sԥrԥncamı ilԥ tԥsdiq
edilmiú «Atmosfer havasının mühafizԥsinԥ
dair» 2-TG (hava) ʋ-li hesabat formasının
doldurulması qaydaları haqqında mԥlum
tԥlimata [1] ԥsasԥn yandırılan yanacaqdan
ԥmԥlԥ
gԥlԥn
karbon
qazının
(CO2)
tullamalarının hesablanması üçün aúa÷ıdakı
düsturdan istifadԥ olunur;
MCO2= BK
B – yandırılan yanaca÷ın miqdarıdır , k
– yanaca÷ın növünԥ uy÷un ԥmsaldır. Tԥbii qaz
üçün yanması zamanı k= 2,93 t CO2/ton.
Qazın yı÷ılması, hazırlanması nԥqli vԥ
kompressor tԥsԥrrüfatından da
atmosferԥ
karbon qazı atılır.
Ԥtraf mühitin mühafizԥsinԥ dair
Azԥrbaycanın qoúuldu÷u Beynԥlxalq Kiyoto
vԥ Rio-do – Jeneyro, Monreal müqavilԥlԥrinԥ
ԥsasԥn yanaca÷ın yanması zamanı ԥmԥlԥ gԥlԥn
CO2 qazının miqdarı mütlԥq hesablanmalıdır.
Mԥlumdur ki, atmosferdԥ istilik
effektinin
yaranmasına
sԥbԥb
olan
maddԥlԥrdԥn (karbohidrogenlԥrin yanması
zamanı ԥmԥlԥ gԥlԥn qazlardan) ԥsas CO2 – nin
miqdarının hesablanması tԥlԥb olunur.
Son zamanlara qԥdԥr karbon qazının
ԥtraf mühitԥ tԥsiri zԥrԥrsiz hesab edilirdi.
Ԥslindԥ CO2-nin baúqa maddԥlԥrlԥ reaksiyaya
girmԥk
qabiliyyԥti
çox
zԥifdir.
Müԥyyԥnlԥúdirilmiúdir ki, karbon qazı
atmosfer qatında toplanaraq yer sԥthindԥ
istiliyin artmasına sԥbԥb olur. Ԥvvԥllԥr
fԥrziyyԥ hesab edilԥn bu hadisԥ hazırda sübut
olunmuúdur. Yԥni, CO2-nin atmosferin yuxarı
qatında toplanaraq «istixana» effektinin ԥmԥlԥ
gԥlmԥsi tԥsdiqlԥnmiúdir.
ønsan orqanizminԥ tԥsiri baxımından
CO2 qazının atmosfer havasında qatılı÷ı nԥzԥrԥ
alınmaya bilԥr. Amma onun atmosferdԥ
toplanaraq yaratdı÷ı digԥr fԥsadlar («istixana»
effekti) nԥzԥrԥ alınmaya bilmԥz.
Benzinin vԥ ya dizel yanaca÷ının daxili
yanma mühԥrriklԥrindԥ yanma prosesi ümumi
úԥkildԥ aúa÷ıdakı kimi göstԥrilԥ bilԥr:
C8H18 + 12,5O2 + 47N2
9H2O(q) + 47N2-5062 kC/mol.
8 CO2 +
Daxili yanma mühԥrriklԥrindԥ benzinin
tamam yanması nԥticԥsindԥ 8 molekula CO2
alınır. Yԥni 114 kq benzin yanaca÷ı
yanmasından 352 kq CO2 alınır, yԥni hԥr bir
kq benzin yanarkԥn 3,08 kq CO2 alınır.
Bütün bunlar bir daha göstԥrir ki,
idarԥlԥrin avadanlıqlarından yanma prosesindԥ
atmosferԥ atılan CO2 miqdarı dԥqiq
hesablanmalı vԥ 2-TG (hava) hesabatında
göstԥrilmԥlidir.
Bizim tԥrԥfimizdԥn iúlԥnilmiú vԥ
2007-ci ilԥ qԥdԥr qüvvԥdԥ olan YVTH
normativ sԥnԥdinԥ ԥsasԥn atmosferԥ atılan
zԥrԥrli
maddԥlԥrin
ԥsas
mԥnbԥlԥri
aúa÷ıdakılardan ibarԥtdir.
A. Mütԥúԥkkil tullantı mԥnbԥlԥri:
1. 2 saylı SKS-12 turbini –12 ԥdԥd.
2. Deemulsasiya sobası – 2 ԥdԥd.
3. Qızdırıcı sobalar – 4 ԥdԥd.
4. Qazanxanalar – 2 ԥdԥd.
B. Qeyri mütԥúԥkkil tullantı mԥnbԥlԥri:
1. «Neft Daúlarında» ԥmtԥԥ çԥnlԥri parkı-12
ԥdԥd.
2. Dübԥndi sahԥsindԥ ԥmtԥԥ çԥnlԥri parkı - 18
ԥdԥd.
3. Çilov adasında ԥmtԥԥ çԥnlԥri parkı-2 ԥdԥd.
4. Çilov adasında avtopark - 91 ԥdԥd maúınlar
vԥ aqreqatlar.
227
Elmi srlr, 2008(24)
Neftqazlayih
Qeyd etmԥk lazımdır ki, NQÇø-nin ekologiya
vԥ tԥbii ehtiyatlardan sԥmԥrԥli istifadԥ
úöbԥsinin (TESøù) hesabatında deemulsasiya
sobaları vԥ istixanalardan (qazanxanalardan)
atmosferԥ atılan zԥrԥrli maddԥlԥrin vԥ
hԥmçinin qazın yı÷ılması, hazırlanması, nԥqli
(QYHN) vԥ kompressor tԥsԥrrüfatı sexindԥ
(KTS) hԥmin maddԥnin miqdarları normaya
görԥ göstԥrilmiúdir. Bu isԥ faktiki atılma
demԥk deyildir. Hesabatda qazanxanalar vԥ
deemulsasiya sobalarından atmosferԥ atılan
CO, CO2 vԥ NO2 miqdarlarının normaya
ԥsasԥn götürüldüyü göstԥrilsԥ dԥ, hansı
normativ vԥ rԥhbԥr sԥnԥdlԥrԥ ԥsaslandırma
mԥlum deyil.
Atmosferԥ
atılmaları
institutun
hazırladı÷ı «Dԥnizdԥ neft vԥ qazçıxarma øBnin
müԥssisԥlԥrindԥ
atmosferԥ
zԥrԥrli
maddԥlԥrin faktiki atılmasının hesablanması
metodikası» na istinadԥn aparılmalıdır. øB-nin
Metrologiya vԥ ekologiya úöbԥsinin 10 mart
2006-cı ildԥ øB-nin bütün ekoloji úöbԥlԥrinin
vԥ institutlarında nümayԥndԥlԥrinin qatıldı÷ı
iclasda bu problem köklü surԥtdԥ qeyd
edilmiúdir. Yԥni hesablamalarda adı çԥkilԥn
metodikadan istifadԥ olunması tapúırılmıúdır.
DDÖ-lԥrdԥ göstԥrildiyi kimi 2005-ci
ildԥ mԥlum sԥbԥblԥrdԥn atmosferԥ atılan alçaq
tԥzyiqli qazların miqdarı texniki qur÷uların
kömԥyi ilԥ xeyli azalmıúdır, amma buna
baxmayaraq alçaq tԥzyiqli qazların atmosferԥ
atılması davam edir. Bu alçaq tԥzyiqli qazları
vakuum
kompressorlarla
tutub
«Neft
Daúları»nda yerlԥúԥn kompressor stansiyasının
çıxıúına ötürmԥk mԥqsԥdԥ uy÷undur.
Yuxarıda göstԥrilԥn alçaq tԥzyiqli
qazlar hazırda yı÷ım sisteminin yoxlu÷u
sԥbԥbindԥn
yandırılmadan
(zԥrԥrsizlԥúdirilmԥdԥn, konversiya olunmadan) qazatqı
xԥtti ilԥ (úamlarla) atmosferԥ atılır. Ԥslindԥ bu
qazlar úamlarda yandırılmalıdır. Yandırılma
konversiyası nԥ qԥdԥr dԥrin olsa yanma
mԥhsulları bir o qԥdԥr zԥrԥrsiz olar, yԥni
toksiki maddԥlԥrin olması sıfıra yaxınlaúar
(CO2+H2O) yanma mԥhsulunda oksigen
birlԥúmԥlԥri olmaz.
Dübԥndi sahԥsindԥ neftin tam
hazırlanması (NTH) vԥ nԥqli sexinin (NS)
13B saylı ԤÇP fԥaliyyԥt göstԥrԥn su
tԥmizlԥmԥ qur÷usu mԥnԥvi köhnԥlmiúdir.
Sahԥsi 8000 m3 neft tutucularının üst tԥbԥqԥsi
neftlԥ hԥmiúԥ örtülüdür. Buradan atmosferԥ
hԥr gün karbohidrogenlԥr buxarlanır.
Müԥssisԥnin nԥqliyyatında 65 ԥdԥd
yük maúını, 10 ԥdԥd avtobus, 8 ԥdԥd minik
avtomobili, 6 ԥdԥd xüsusi avtomobil istismar
edilir ki, bunlar da benzin vԥ dizellԥ iúlԥyir.
Onların mühԥrriklԥrindԥn atmosferԥ CO, CO2,
NOx vԥ karbohidrogenlԥr atılır.
«28 May» adına NQÇø-nin texnoloji
avadanlıqlarından atmosferԥ neft vԥ neft
mԥhsulları ԥsasԥn «Günԥúli», «Cilov» adası
yata÷ının istismar quyularından, Dübԥndi
NYM, ԤÇP-dan, NQYM, vԥ tutumlardan,
traplardan, qaz vԥ maye separatorlardan,
nasoslardan vԥ s. atılır. Cilov adasında NQÇS
–dԥ neft çԥnlԥrinin üst baxıú lyukları daim açıq
oldu÷undan (nԥfԥsalma klapanları iúlԥmԥdiyi
üçün)
atmosferԥ
karbohidrogen
buxarlanmasına yol verilir.
Su hövzԥsinԥ atılan çirklԥndiricilԥrin miqdar
vԥ tԥrkibinin araúdırılması.
Araúdırmalar
nԥticԥsindԥ
aúkarlanmıúdır ki, 2005-ci ildԥ «28 May» NQÇø-nin
«Neft Daúları»ndakı kompressor stansiyasında
RO «Osmos» qur÷usunda 11,0 min m3 dԥniz
suyundan 3,7 min m3 içmԥli su alınmıúdır.
Hԥmçinin dԥnizԥ 3 buraxılıú üzrԥ axıntı suları
atılır.
Buraxılıú 1. Normaca tԥmiz V=7,4 min
m3 /il vԥ ya 0,844 m3/saat
Buraxılıú 2. Normaca tԥmiz. Tԥmizlԥnmԥ qur÷usundan (bioloji) keçdikdԥn sonra
V=3,2 min m3/il vԥ ya 0,365 m3 /saat.
Buraxılıú 3. Çirklԥnmiú, tԥmizlԥnmԥdԥn (çirklԥndiricilԥrin tԥrkib vԥ miqdarı
aúa÷ıda göstԥrilmiúdir). Axıdılan suyun
miqdarı V=30,0 min m3 vԥ ya 3,4 m3 /saat.
NQÇø üçün iúlԥnilmiú vԥ 2004-cü ildԥ
tԥsdiq edilmiú YVAxH sԥnԥdinԥ ԥsasԥn dԥnizԥ
axıdılan axıntı sularının tԥrkibi faktiki olaraq
aúa÷ıdakı kimi olmuúdur: Asılı maddԥlԥr –
9,11 mq/l; SAM – 0,51 mq/l , ammonium –
215,2 mq/l vԥ dԥmir ionu – 0,07mq/l.
NQÇø-nin
mԥhsulundan
ayrılan
3
800,0 min m lay suyunun – 740,0 min m3
«Neft Daúları» NQÇø-nԥ vԥ 14,7 min m3
«Abúeronneft»
NQÇø-nԥ
tԥmizlԥnmԥ
qur÷ularına verilir. Bu sular tԥmizlԥnib adı
çԥkilԥn idarԥlԥrdԥ lay tԥzyiqini saxlamaq üçün
laya vurulmalı vԥ ya normaca tԥmizlԥnib ԥtraf
mühitԥ atılmalıdır. Bizim tԥrԥfimizdԥn
228
Elmi srlr, 2008(24)
Neftqazlayih
aparılan tԥdqiqat iúlԥrinin nԥticԥlԥri göstԥrdi
ki, bu idarԥlԥrin su tԥmizlԥmԥ qur÷uları
iúlԥmir vԥ hԥmin sular tԥmizlԥnmԥdԥn ԥtraf
mühitԥ atılır.
«Abúeronneft» NQÇø-nin 1974-cü ildԥ
layihԥlԥndirilib vԥ 1980-cı ildԥ istifadԥyԥ
verdiyi KU-800 STQ tamamilԥ sıradan çıxmıú
vԥ «28 May» idarԥsindԥn onlara verilԥn
14,7 min m3/il lay suları «Abúeronneft»
NQÇø-nin «Yuxarı sahԥ» adlanan ԥrazisindԥ
«Su anbarına» tԥmizlԥnmԥdԥn axıdılır.
Müԥyyԥnlԥúdirilmiúdir
ki,
«Neft
Daúları» NQÇø-nin STQ-u effektsiz iúlԥyir,
hazırda STQ-nun yenidԥn qurulması üçün
layihԥlԥndirilmԥ iúlԥri aparılır. «28 May»
NQÇø-nin lay sularında qalıq neftin miqdarı
tԥxminԥn 250 q/m3-dur.
«28 May» NQÇø-dԥ hal-hazırda
tikilmԥkdԥ olan KU-400 STQ mԥiúԥt-tԥsԥrrüfat
suları tԥmizlԥmԥk üçündür. Bu bioloji
tԥmizlԥmԥ
qur÷usu
neft
mԥhsullarını
tԥmizlԥmԥyԥ qadir deyildir. Bütün bunları
nԥzԥrԥ alaraq «28 May» NQÇø-nin axıntı
sularını tԥmizlԥmԥk üçün idarԥnin özündԥ
tԥmizlԥmԥ qur÷usu tikilmԥlidir. Ötԥn il
800.000 m3 lay suyu istehsal olunmuúdur.
Neft qaz çıxarmada hasil edilԥn 800,0
min m3 lay suyu aúa÷ıdakı sexlԥrdԥ
formalaúmıúdır:
NQøH vԥ HS –dԥ - 740,0 min m3;
Çilov sahԥsindԥ NøH vԥ HS-dԥ – 45,3 min m3;
NTH vԥ TS –dԥ – 14,7 min m3;
Bu lay sularının 740,0 min m3 «Neft Daúları»
NQÇø-nԥ, 14,7 min m3 «Abúeronneft» NQÇønin STQ-na verilir vԥ 45,3 min m3 Çilov NQÇ
sexindԥ uducu quyularda yeraltı horizonta
vurulur. Yeraltı horizonta axıntı sԥnaye suları
Sıra ʋ
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
Maddԥlԥr
Neft vԥ neft mԥhsulları
SAM
Formaldehid
Sulfidlԥr
Mis
Nikel
Kadmium
Xrom
Civԥ
Qalay
vurularkԥn layın mԥsamԥlԥrinin tutulmaması
üçün mümkün qԥdԥr mexaniki qarıúıqlardan,
neft mԥhsullarından tԥmizlԥnmԥli, zԥhԥrli
çirklԥndiricilԥrdԥn azad edilmԥlidir. Texnoloji
normalara ԥsasԥn axıntı suları neft laylarına
(qranulyar kollektorlara) vurularkԥn neftin,
asılı maddԥlԥrin vԥ dԥmir oksidinin miqdarı
uy÷un olaraq 1,0; 1,2 vԥ 0,3-0,5mq/l olmalıdır.
Lay tԥzyiqini saxlamaq üçün vurulan
lay suyunun tԥrkibi layın mԥsamԥliliyindԥn,
suyun özlülüyündԥn asılıdır. Onun tԥrkibindԥ
mexaniki qarıúıq çox olmamalıdır. Dԥmir
birlԥúmԥlԥrinin vԥ neftin miqdarı isԥ az
olmalıdır. Qumsal çatlı laylar üçün mexaniki
qarıúıqlar 20-30mq/l hԥddindԥ olmalıdır. Misbir oksidi 1,0 mq/l artıq olmamalıdır. Neft isԥ
50mq/l ola bilԥr. Hidrogen sulfid vԥ karbon
turúusu
(korroziya
tԥhlükԥsi
olmasın)
olmamalıdır. Uducu horizontlara vurularkԥn
suda mexaniki qarıúı÷ın, neftin vԥ dԥmir bir
oksidinin miqdarları uy÷un olaraq 10-30; 10250 vԥ 3mq/l, pH isԥ 6,5-8,0 intervalında
olmalıdır vԥ bu amillԥr NQÇø-dԥ gözlԥnilmir.
Bundan ԥlavԥ Cilov adasındakı
NQÇS neft tԥlԥlԥrindԥn hԥr gün dԥnizԥ neftli
su dԥnizԥ drenaj edilir. Burada bioloji
tԥmizlԥmԥ qur÷usundan dԥnizԥ axıdılan
mԥiúit-çirkab sularının miqdarı 3,2 min m3/ildir. Ada ԥhalisinin kanalizasiyası olmayan
yaúayıú binalarından hԥr il 43,5 min m3 mԥiúԥtfekal suları úambolara yı÷ılır.
Bioloji
qur÷unun
inúası
tamamlanmadı÷ından bu qur÷uya istiqamԥtlԥndirilԥn 3,2 min m3/il mԥiúԥt çirkab suları
dԥnizԥ axıdılır. Aúa÷ıdakı cԥdvԥldԥ bioloji
tԥmizlԥmԥ qur÷usuna daxil olan çirkab sularda
YVQH göstԥrilmiúdir.
Zԥrԥrli maddԥlԥrin çirkab
sularda YVQH, mq/l
25
20-50
1,0
0,5
0,5
0,5
0,1
25
0,005
0,1
229
Cԥdvԥl 1
Bioloji tԥmizlԥmԥ
prosesinin dԥrԥcԥsi, %
85-90
60-80
99,0
80,0
50,0
80,0
70
90
50
50
Elmi srlr, 2008(24)
Neftqazlayih
Bu qur÷uya tԥmizlԥnmԥyԥ verilԥn
çirkab sularda göstԥrilԥn çirklԥndiricilԥrin
miqdarı cԥdvԥldԥki YVQH keçmԥmԥlidir. Ԥks
halda qur÷u effektivliyini itirԥcԥkdir. Qur÷u
iúԥ buraxılarkԥn bu tövsiyԥyԥ mütlԥq ԥmԥl
etmԥlidirlԥr.
Dübԥndi neft bazasından lay sularının
analizi göstԥrmiúdir ki, onların qԥlԥvi
metalların müxtԥlif duzları, o cümlԥdԥn hԥll
olan (xloridlԥr) vԥ hԥll olmayan (karbonatlar,
sulfatlar vԥ silikatlar) vardır.
Lay sularının kimyԥvi göstԥricilԥrinin
suyun sıxlı÷ından asılılı÷ı müԥyyԥn edilmiúdir.
Göstԥrilmiúdir ki, xüsusi kimyԥvi ԥlavԥlԥr
vasitԥsi ilԥ duzԥmԥlԥgԥlmԥ prosesinԥ güclü
tԥsir etmԥk mümkündür.Bu zaman ԥlavԥ edilԥn
maddԥlԥrin molekulları kristallaúma mԥrkԥzinԥ
hopur. Bu mԥrkԥzlԥrin sԥthindԥ kolloid örtük
ԥmԥlԥ gԥtirirlԥr. Bu sԥbԥbdԥn dԥ alınan
kristallar lay sularının axını zamanı borulara
yapıúırlar vԥ yuyurlar. Sabit maqnit sahԥsinin
tԥsirindԥn duzlaúma kristallaúmasının sürԥti
kԥskin artır vԥ kristallaúma mԥrkԥzlԥrinin
ölçüsü azalır. Bu sԥbԥbdԥn dԥ kristallaúma
mԥrkԥzlԥrinԥ hopan hissԥciklԥr, o cümlԥdԥn
suya codluq verԥn ionlar nazik dispers örtük
yaradırlar vԥ sonra belԥ örtüklü mԥrkԥzlԥr
birlԥúib mütԥhԥrrik amorof kütlԥ úԥklindԥ
çökür, asanlıqla nԥql borusundan tԥmizlԥnirlԥr.
Lay sularının sıxlı÷ı 1128-1138 kq/ m3
dԥyiúdikdԥ OKT 440-480 mq O2/l; OBT 135175 mqO2/l vԥ fenollar 2,5-5,5 mq/m3 dԥyiúir.
Torpa÷a
atılan
çirklԥndiricilԥrin
miqdar vԥ tԥrkibinin araúdırılması.
ønstitut tԥrԥfindԥn iúlԥnilib 2007-ci il dԥ
daxil olmaqla qüvvԥdԥ olan Ekoloji pasporta
ԥsasԥn müԥssisԥdԥ ԥmԥlԥ gԥlԥn tullantıların
xarakteristikası bölmԥsindԥ (cԥdvԥl 13)
müԥssisԥdԥ il ԥrzindԥ (2002-ci ildԥ) 24 ton
bԥrk
tullantıları
ԥmԥlԥ
gԥldiyi
müԥyyԥnlԥúdirilmiúdir. Yԥni qeyd edilmiúdir
ki, müԥssisԥdԥ hԥr ay 2 ton mԥiúԥt tullantıları
ԥmԥlԥ gԥlir vԥ bu da xüsusi 2 ԥdԥd sobada
yandırılaraq zԥrԥrsizlԥúdirilir. «28 May»
NQÇø-nin balansında tullantıların basdırılması
üçün (anbarlaúdırılması üçün) poliqonlar
yoxdur.
Müԥssisԥ 3743 ha torpaq ehtiyatlarından istifadԥ edir.
Buraya aúa÷ıdakılar aiddir:
230
Ԥsas istehsal sahԥlԥri – 3413,0 ha;
kömԥkçi istehsal sahԥlԥri – 325,0 ha vԥ
inzibati binalar vԥ mԥiúԥt –tԥsԥrrüfat mԥqsԥdi
üçün – 1,5 ha. Ԥrazinin bԥrk örtüklԥri – 1,5 ha
vԥ yaúıllıqlar, çԥmԥnliklԥr – 2,0 ha, müvԥqqԥti
istifadԥ üçün torpaq ayrılmaları – 10,0 ha
tԥúkil edir.
NQÇø-nin inzibati binası uzunlu÷u –
7 km, eni isԥ 5 km olan Çilov adasında
yerlԥúir. Çilov adasının inzibati binadan ԥlavԥ
Çilov adasında müԥssisԥnin avtoparkı yerlԥúir
ki, burada 90-95 ԥdԥd maúın vԥ mexanizmlԥr
xidmԥt edirlԥr. Çilov adasının üzԥn
körpüsündԥ (Dok) Xԥzԥrdԥnizneftdonanma
idarԥsinin gԥmilԥri xidmԥt edirlԥr.
Yuxarıda qeyd edildiyi kimi «28 May»
NQÇø-nin neftli çirkab suyu «Abúeronneft»
NQÇø-nin «köhnԥ sahԥ» adlanan ԥrazisindԥ su
anbarına
axıdılır.
Ԥslindԥ
bu
sular
«Abúeronneft» NQÇø-nin su tԥmizlԥmԥ
sisteminԥ tԥmizlԥnmԥk mԥqsԥdi ilԥ tԥhvil
verilir. «Abúeronneft» NQÇø-nin öz suları
onun çox da effektli olmayan neft tԥlԥlԥrindԥn
keçir. Amma «28 May» NQÇø-nin suyu
birbaúa su anbarına axıdılır.
Çilov adasında Çilov yata÷ının
quyularının neft yı÷ma, neftin ilkin hazırlanma
mԥntԥqԥsi yerlԥúir. Tԥdqiqatlar nԥticԥsindԥ
aydınlaúdırılmıúdır ki, Çilov NQÇS-dԥ
mԥhsulun sudan vԥ qumdan ilkin tԥmizlԥmԥ
prosesindԥ neftli sular qum-gillԥ birlikdԥ neft
tԥlԥlԥrinԥ atılır. Burada 4 ԥdԥd neft tutucu
vardır, uzunlu÷u 80m vԥ eni 25m-ԥ qԥdԥrdir.
Bu ԥrazinin sahԥsi 4˜80m x 25m =8000m2, halhazırda bataqlı÷a çevrilmiúdir. Hԥr gün neftli
su buradan dԥnizԥ drenaj edilir. Bu çirklԥnmiú
ԥrazi, neft mԥhsulları ilԥ çirklԥnmiú torpaq
kateqoriyalarına aid olunur.
Dübԥndi sahԥsindԥ NQÇø-nin neft
hazırlama vԥ ԥmtԥԥ çԥnlԥr mԥntԥqԥsinin torpaq
ԥrazisi 32 ha-dır. Burada «Yeni park» adlanan
ԤÇP-nin ԥrazisi 12 ha, «13 B» saylı parkın
ԥrazisi 10 ha vԥ 11 saylı parkın ԥrazisi 10 hadan ibarԥtdir. «13 B» saylı parkın ԥrazisindԥ
STQ-nun 2 blokdan ibarԥt vԥ hԥr biri 5
seksiyadan ibarԥt olan neft tutucuları mԥnԥvi
köhnԥlmiú vԥ ԥtraf torpaq ԥrazilԥrin
çirklԥnmԥsinԥ sԥbԥb olur. Belԥki, STQ-na
bitiúik köhnԥ su anbarı fԥaliyyԥtsizdir vԥ neft
tԥbԥqԥli su ilԥ doludur ki, bu da 2,5 ha sahԥnin
çirklԥnmԥsinԥ sԥbԥb olur. STQ-nun ԥtrafı
Elmi srlr, 2008(24)
Neftqazlayih
kanalizasiya úԥbԥkԥsi olmayan yaúayıú
binalarından yı÷ılır. Mԥiúԥt-fekal suların
tԥrkibi vԥ bir nԥfԥrԥ düúԥn çirklԥndirici
maddԥlԥrin miqdarları aúa÷ıdakı cԥdvԥldԥ
verilir.
korroziyaya u÷ramıú dԥmir qırıntıları ilԥ
çirklԥnmiúdir, onların tԥmizlԥnmԥsi tԥlԥb
olunur.
Ada ԥhalisinin mԥiúԥt-fekal sularının
illik miqdarı – 43,5 min m3-dir vԥ Cilov
adasında úambolara yı÷ılır. Bu çirkab sular
Cԥdvԥl 2
ʋ
Maddԥlԥrin adları
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
Asılı maddԥlԥr
Azot ammonium duzları (N)
Yeyinti maddԥlԥrin xloridlԥri (Cl)
Fosfatlar (P2O5)
Kalium (K2O hesabı ilԥ)
Oksidlԥúmԥ (O2) Kubel üzrԥ
Oksigenԥ bioloji tԥlԥbat (OBT20)
Hԥr adama düúԥn
miqdarı, q/gün
35-50
7-8
8-9
1,5-1,8
3,0
5-7
30-50
çirklԥndiricilԥrin
Bu yazılara ԥsasԥn araúdırmalar
aparıldıqda mԥlum olur ki, Cilov adasının
NQÇS-dԥ neft tutucularının yerlԥúdiyi 800 m2
ԥrazi vԥ onun ԥtrafı I kateqoriya neft
tullantıları, neftlԥ çirklԥnmiú, dԥrinliyi 50 sm
vԥ çirklԥnmԥ 2 %-dԥn çoxdur.
Torpaq qatında karbohidrogenlԥrin
miqdarı 0,3-0,6 % oldu÷u halda belԥ torpaqlar
zԥif çirklԥnmiú, karbohidrogenlԥrin miqdarı
2,5 %-dԥn artıq olan torpaqlar çox çirklԥnmiú
ԥrazilԥrԥ Aid edilir.
Dübԥndi sahԥsindԥ «13 B» saylı parkda
ԥrazisi 2,5 ha olan neft tԥbԥqԥli ya÷ıú vԥ
tullantı suları ilԥ dolu su anbarı III
kateqoriyaya aiddir.
Sumqayıtda
«Merkuri
Çlen-ip
Remediatin Projekt, Vorrold Bank» layihԥsi
çԥrçivԥsindԥ fԥaliyyԥt göstԥrԥn RT Servis
ùirkԥti torpa÷ın a÷ır metallardan vԥ civԥdԥn
tԥmizlԥyԥn «Merkury-1» qur÷usu hazırlanmıúdır [3].
Hԥmçinin hԥmin layihԥ çԥrçivԥsindԥ
torpa÷ın neft vԥ çirklԥnmԥdԥn tԥmizlԥyԥn
«Pefoks-1» qur÷usu iúlԥnib (patent) qabaqcıl
texnologiya
kimi
tԥklif
edilmiúdir.
Texnologiya qravit÷asiya ԥsasında mineral
separasiya prinsipinԥ ԥsaslanır.
Çirklԥnmiú torpaq ùneklԥ tԥchiz
olunmuú bunkerԥ yerlԥúdirilir. Buradan
horizontal vԥ vertikal úniklԥr vasitԥsi ilԥ
Abúeron
yarımadası
neft-mԥdԥn
sahԥsinin çirklԥnmԥ sԥviyyԥsinԥ vԥ yaranmıú
ekoloji vԥziyyԥtin mürԥkkԥbliyinԥ görԥ üç
kateqoriyaya ayrılır [2].
I kateqoriya torpaq sahԥlԥrinԥ neft
mԥhsulları ilԥ çirklԥnmiú sahԥlԥr daxildir vԥ
çirklԥnmԥ xüsusiyyԥtlԥrinԥ uy÷un olaraq sԥthi
vԥ dԥrinliyinԥ görԥ ayrılırlar. Belԥ ki, sԥthi
çirklԥnmiú
torpaq
sahԥlԥri
çirklԥnmԥ
dԥrԥcԥsinԥ görԥ zԥif, orta , çox vԥ bitumla
örtülmüú, dԥrinliyinԥ görԥ isԥ çirklԥnmiú
sahԥlԥr 10sm-ԥ qԥdԥr, 10-25sm, 25-50sm-ԥ
qԥdԥr çirklԥnmiú sahԥlԥrԥ bölünürlԥr.
II kateqoriya çirklԥnmiú torpaq
sahԥlԥrinԥ daxildir:
- sԥnaye tullantıları ilԥ çirklԥnmiú sahԥlԥr
- tikinti tԥsԥrrüfat vԥ mԥiúԥt tullantıları ilԥ
çirklԥnmiú sahԥlԥr
- III kateqoriya çirklԥnmiú torpaq sahԥlԥri
öz-özlüyündԥ bölünür
- Qazma mԥhlulu, buruq suları vԥ atmosfer
çöküntülԥri ilԥ dolmuú torpa÷ın anbarları,
daú vԥ qum karxanalarına;
- Çamırlı neft mԥdԥn suları ilԥ örtülmüú vԥ
bataqlanmıú;
- Ehtiyatı tükԥnԥrԥk lԥ÷v olmuú beton
özüllԥri ilԥ örtülmüú;
- ùoranlaúmıú vԥ erroziyaya (su vԥ külԥklԥ)
u÷ramıú sahԥlԥr.
231
Elmi srlr, 2008(24)
Neftqazlayih
titrԥyԥn ԥlԥyԥ (vibrosita) ötürülür, burada
daúlar vԥ daúa bԥnzԥr birlԥúmԥlԥr su tԥzyiqi
altında ayrılır.
østifadԥ olunan su yenidԥn geri, istifadԥ
üçün qaytarılır (sirkulyasiya).
- Qur÷unun mԥhsuldarlı÷ı – 15,0t/saat;
- tԥmiz su sԥrfi – 0,8m3/saat;
- sirkulyasiya olunan su – 27,0 m3/saat;
- torpa÷ın tԥmizlԥnmԥ effektliliyi – 98,0%.
Burada qeyd etmԥk yerinԥ düúԥrdi ki,
«Azneft» øB nin qazma vԥ neftqaz çıxarma
idarԥlԥrindԥ ԥmԥlԥ gԥlԥn neftli mineral
(qazıma úlamı) tullantılar vԥ mԥhsulla
çıxarılan lay qum-gil qalıqlarının utilizasiya
yollarının araúdırılması istiqamԥtindԥ elmitexniki iúlԥr güclԥndirilmԥlidir. «Neft Daúları»
NQÇø-dԥ hԥr gün 5000 m3 lay suyu istehsal
olunur vԥ bizim tԥdqiqatlarımız göstԥrdi ki, bir
litrdԥ 24-25 qr qum-gil vardır. Qumda neftin
miqdarı 5 kq/t-a bԥrabԥrdir. «Neft Daúları»
NQÇø-dԥ hԥr gün lay suları ilԥ 75 ton «28
May» NQÇø-dԥ 5 ton neftli qum istehsal
olunur.Neftli lay qum-gil qalıqları ԥsasԥn
silisium vԥ asfaltenlԥrdԥn ibarԥtdir. Tikinti
materialları vԥ asfalt döúԥmԥlԥri mԥhz bu
minerallardan ibarԥtdir: SiO2-50-55%; Al2 O315-25%; CaO-3,0% qԥdԥr; MgO-4,0% -ԥ
qԥdԥr; Fe2O3+FeO-6,5-10%; Na2O+K2O-3,55,0%. Asfaltın tԥrkibi isԥ toz halına salınmıú
minerallardan vԥ ona yüksԥk davamlılıq verԥn
bitiumdan ibarԥtdir. Ԥslindԥ asfalt örtüyü ilk
ԥvvԥl tԥbii úԥkildԥ aúkarlanmıúdır. Tԥbii
asfaltlar Yer sԥthindԥ gölmeçԥ úԥklindԥ yı÷ılan
tԥbii asfalt - xüsusi asfaltlardan, asfaltitlԥr vԥ
asfalt süxurlardan ibarԥtdir.
Süni asfalt: bitiumla silikat – ԥhԥng
mineralının qarıúı÷ıdır (yenԥ orada). Bu
misalları çԥkmԥkdԥ mԥqsԥd ondan ibarԥtdir ki,
neftli qԥtranlarla çirklԥnmiú torpaqlardan vԥ
neft hazırlanması zamanı alınan neftli silikat
tullantılardan tikinti vԥ asfalt döúԥmԥ
materiallarından geniú istifadԥ edilmԥsi
texnologiyasının mümkünlüyü mԥsԥlԥsi o
qԥdԥr dԥ çԥtin problem deyildir.
Qeyd etmԥk lazımdır ki, Neft
Daúlarında
«Xԥzԥrdԥnizneftqaztikinti»
trestinin 3 ʋli sԥyyar tikinti quraúdırma
idarԥsinin asfalt-beton zavodu yerlԥúir. «28
May» vԥ «Neft Daúları» NQÇø-lԥrinin bütün
tutumlarından
tԥmizlԥnmԥ
zamanı
kԥnarlaúdırılan
neftli-qumlu
mineral
çöküntülԥrin hԥmԥn zavoda daúınıb tԥhvil
verilmԥsi tövsiyԥ edilir.
Finlandiya firması «Lamor Corporation
Ab» tԥrԥfindԥn iúlԥnib hazırlanmıú vԥ hazırda
istehsalatda tԥtbiqini tapmıú qumu neftdԥn
yuyan qur÷u-«Lamor» diqqԥtԥ layiq vԥ
ekologiya sahԥsinԥ aid yeni texnoloji
qur÷ulardandır. Bu qur÷u neftlԥ çirklԥnmiú
torpa÷ın vԥ çalaların tԥmizlԥnmԥsi vԥ
rekultivasiyası baxımından çox önԥmlidir.
Mԥlumdur ki, neftlԥ çirklԥnmiú torpaq vԥ
qumlar qazılıb götürülür vԥ kotlovanlarda
(çalalarda) basdırmaq üçün daúınır. Proses
neftli qumun isti vԥ ya qaynar su ilԥ
qarıúdırılması nԥticԥsindԥ neftin suyun üzünԥ
qalxmasına ԥsaslanır. Bundan sonra “Lamor”
úotkası ilԥ tԥmin olunmuú neft yı÷ıcıda
yı÷ılmıú qarıúıq sulardan ayrılır vԥ neft çԥninԥ
istiqamԥtlԥndirilir.
Çalovlu neft yı÷an Lamor neft yı÷an
möhkԥm vԥ çox mühԥrrik bir sistemi özündԥ
birlԥúdirir. Bu sistem ekskavatorun milindԥ
(strela) vԥ ya çevrilԥn qaldırıcı kranında
yerlԥúdirilir. Çalovlu Lamor nefti effektiv
yı÷maq vԥ üzԥn maye nefti ayıran vԥ yaxud
qazıyıb
bԥrk neft qalıqlarını yı÷maq
qabiliyyԥtinԥ malikdir. Yı÷ılmıú neft yı÷ıcı
bunkerԥ Lamor tipli güclü arximed vintli
nasos vasitԥsi ilԥ vurulur.
Sibirdԥ torpa÷ın rekultivasiyası Lamor
qur÷usu vasitԥsi ilԥ müvԥffԥqiyyԥtlԥ tԥtbiq
olunmuúdur. Bundan ԥlavԥ torpa÷ın neftdԥn
rekultivasiyası Küveytdԥ hԥyata keçirilmiú vԥ
320000 ton neft yı÷ılmıúdır.
Azԥrbaycan Respublikasının ԥrazi
torpaqlarının çirklԥnmԥ dԥrԥcԥsi AR ekologiya
vԥ Tԥbii Sԥrvԥtlԥr Nazirliyi tԥrԥfindԥn minimal
yol verilԥn qatılıq (MYVQ) 1 kq torpaqda 20
qr karbohidrogen, yԥni 2% qԥbul edilir.
Ԥtraf
mühitin
çirklԥnmԥdԥn
mühafizԥ
tԥdbirlԥri:
1. Xԥzԥr dԥnizinin potensial çirklԥnmԥ
mԥnbԥlԥri olan bütün iúlԥk quyularda qum vԥ
su tԥzahürlԥrinin mümkün qԥdԥr qarúısını
almaq.
2. Bütün
nasosların
birlԥúmԥlԥrinin
hermetikliyini, nԥql kԥmԥrlԥrinin siyirtmԥ vԥ
birlԥúmԥ yerlԥrindԥ kipliyi tԥmin edilmԥlidir.
3. Neft, qaz vԥ lay suların nԥql edԥn boru
kԥmԥrlԥrindԥ duz, parafin vԥ hidrat çökmԥsi
ilԥ ba÷lı yarana bilԥcԥk mürԥkkԥblԥúmԥlԥrlԥ
232
Elmi srlr, 2008(24)
Neftqazlayih
mübarizԥdԥ kimyԥvi reagentlԥrdԥn istifadԥsini
geniúlԥndirmԥk lazımdır.
4. NYM, NHM vԥ ԤÇP – bütün neft
tutumların vԥ çԥnlԥrin mütԥmadi olaraq dib
çöküntülԥrindԥn tԥmizlԥmԥk lazımdır.
5. Bütün tutum vԥ çԥnlԥrdԥ, horizontal vԥ
frontal separatorlarda layihԥ üzrԥ nԥzԥrdԥ
tutulan nԥzarԥt ölçü cihazları hԥr rüb tԥftiú
edilib, onların iúlԥk vԥziyyԥtdԥ olmasını tԥmin
etmԥli.
6. Utilizasiya quyularına vurulan suların
parametrlԥri aúa÷ıdakı xüsusiyyԥtlԥrԥ malik
olmalıdır:
- asılı maddԥlԥr (mexaniki qarıúıqlar) –
15-90 mq/l çox olmamalı:
- dԥmir oksidinin miqdarı 150mq/l çox
olmamalı;
- sulfat ionları – 2000mq/l. çox
olmamalı;
- PH mühiti neytral olmalı vԥ ya qԥlԥvi
úԥraiti olmalıdır PH! 7,0
- Neft mԥhsullarının miqdarı 10-100
mq/l-dԥn çox olmamalı;
- Mexaniki asılı hissԥciklԥrin diametri –
20-30mkm çox olmamalıdır.
7. Lay tԥzyiqini saxlamaq üçün basqı
quyularına vurulan sular aúa÷ıdakı normaları
müԥyyԥn edilir.
- asılı maddԥlԥr –10-30 mq/l artıq
olmamalıdır;
- dԥmir oksidi –1-20 mq/l artıq
olmamalıdır;
- ümumi qԥlԥvilik –50,0 mqekv/l –dԥn
artıq olmamalı;
- neft mԥhsulları (neft emulsiyası) –
10-40mq/l
- suyun laya vurulması tԥzyiqi 6-16MPa
8. Quyuların qum tıxaclarının yuyulması
zamanı çirkli suların konteynerlԥrԥ yı÷ılıb
zԥrԥrsizlԥúdirmԥk
mԥqsԥdi
ilԥ
sahilԥ
daúınmasını tԥmin etmԥk.
9. «28 May» NQÇø-i STQ-u (sԥnaye sularını
tԥmizlԥyԥn) ilԥ tԥmin edildikdԥn sonra Cilov
adasındakı NQÇS ԥrazisindԥki
neft
tutucuların sahԥsi qurudulmalı vԥ rekultivasiya
edilmԥlidir.
10. Neft Daúlarında yerlԥúԥn neftin , qazın
ilkin yı÷ılması vԥ hazırlanması sexindԥn (neft
yı÷ım çԥnlԥrindԥn) Dübԥndi neft hazırlama vԥ
ԥmtԥԥ çԥnlԥri parkına gedԥn iki neft xԥtti 14ıı
vԥ 20ııkԥmԥri (hԥr 2 xԥtt zԥdԥlidir)
köhnԥlmiúdir vԥ neftin sızma tԥhlükԥsi yaradır.
Bununla ԥlaqԥdar olaraq Neft Daúları Dübԥndi
xԥtti mütlԥq dԥyiúdirilmԥlidir. Yԥni tԥzԥ 20ıı ilԥ
ԥvԥzlԥnmԥlidir.
11. Ԥn baúlıca problemlԥrdԥn olan úamlar
vasitԥsilԥ yandırılmadan atmosferԥ atılan
902.000m3/gün alçaq tԥzyiqli qazlardır. Bu
itkilԥr ԥn ԥvvԥl ekonomiyaya vurulan birbaúa
zԥrԥr olmaqla ekoloji cԥhԥtdԥn atmosfer
havasının çirklԥnmԥsidir. Hazırda layihԥlԥndirilmiú vԥ DDÖ-4-dԥ tikilmԥsi nԥzԥrdԥ
tutulan alçaq tԥzyiqli hԥmԥn qazları tutacaq
kompressor stansiyasının tikintisini sürԥtlԥndirmԥk lazımdır.
12. Cirklԥndirici mԥnbԥlԥrin lԥ÷vi istiqamԥtindԥ iúlԥri davam etdirmԥli:
- köhnԥ çԥnlԥrin lԥ÷vi;
- durulducuların lԥ÷vi;
- çԥnlԥrin vԥ durulducuların tԥmiri;
- separatorların tԥmiri vԥ dԥyiúdirilmԥsi;
- deffektli neft kollektorlarının tԥmiri vԥ
dԥyiúdirilmԥsi;
- atqı xԥtlԥrinin tԥmiri vԥ dԥyiúdirilmԥsi;
- neft tutucularının tԥmiri;
- quyu
a÷zına
ikiqat
kipkԥclԥrin
quraúdırılması;
- müxtԥlif ölçülü siyirtmԥ vԥ ventillԥrin
tԥmiri vԥ dԥyiúdirilmԥsi;
- neft vԥ su nasoslarının tԥmiri;
- ölçü qur÷u qrupunun tԥmiri;
- mԥdԥn su kollektorunun tԥmiri vԥ
dԥyiúdirilmԥsi;
texniki su ilԥ dolu açıq torpaq
anbarlarının lԥ÷vi.
13. Cilov adasında mԥiúԥt-çirkab sularını
tԥmizlԥmԥk üçün bioloji STQ-nun inúasını
tamamlayaraq istifadԥyԥ verilmԥsini tԥmin
etmԥli.
233
Elmi srlr, 2008(24)
Neftqazlayih
ɳɟɣ ɫɪɟɞɵ, ɭɬɨɱɧɟɧɵ ɫɨɫɬɚɜ ɢ ɤɨɥɢɱɟɫɬɜɨ
ɡɚɝɪɹɡɧɢɬɟɥɟɣ. Ɋɚɡɪɚɛɨɬɚɧ ɤɨɦɩɥɟɤɫ ɦɟɪɨɩɪɢɹɬɢɣ ɩɨ ɨɯɪɚɧɟ ɨɤɪɭɠɚɸɳɟɣ ɫɪɟɞɵ ɨɬ
ɡɚɝɪɹɡɧɟɧɢɹ, ɩɪɟɞɥɨɠɟɧɵ ɦɟɬɨɞɵ ɢɯ ɨɫɭɳɟɫɬɜɥɟɧɢɹ.
dbiyyat
1.
Atmosfer havasının mühafizԥsinԥ dair.
G(hava) ʋ-li hesabat formasının doldurulması
haqqında mԥlumat. Azԥrbaycan Respublikasının Dövlԥt Statistika Komitԥsi. Bakı, 2004.
S.8-9.
2.
T.ø.Ԥfԥndiyev. Abúeron yarımadası
neft-mԥdԥn torpaq sahԥlԥrinin ekoloji-co÷rafi
úԥraiti
vԥ
çirklԥnmԥ
xüsusiyyԥtlԥri
// Azԥrbaycan Neft Tԥsԥrrüfatı. 2004, ʋ7.
S.37-39.
Environmental protection problem during
operation process at NGDU after
“28 of May”
A.I.Abdullaev, S.B.Rajabli
Abstract
2"<"+ "$ "*0=j + <""+!$ <"p++$ X 28
4
The efficiency of the technologic
equipment being under the operation at NGDU
after «28 of May» has been environmentally
investigated.
During the investigation process the
technologic facility and service systems used
while oil and gas recovery, gathering and
preparation have been studied scientifically
and practically.
The
reasons
of
environmental
contamination have been studied; the
composition and the quantity of contaminants
have been predetermined. A complex of
measures on environmental control and its
prevention from contamination and its
conduction measures, which will be adopted at
NGDU, have been worked out.
Ⱥ.ɂ.Ⱥɛɞɭɥɥɚɟɜ, ɋ.Ȼ.Ɋɚɞɠɚɛɥɢ
1!
ɂɫɫɥɟɞɨɜɚɧɚ ɷɮɮɟɤɬɢɜɧɨɫɬɶ ɪɚɛɨɬɵ
ɧɚɯɨɞɹɳɟɝɨɫɹ ɜ ɷɤɫɩɥɭɚɬɚɰɢɢ ɬɟɯɧɨɥɨɝɢɱɟɫɤɨɝɨ ɨɛɨɪɭɞɨɜɚɧɢɹ ɇȽȾɍ «28 Ɇɚɹ», ɫ
ɷɤɨɥɨɝɢɱɟɫɤɨɣ ɬɨɱɤɢ ɡɪɟɧɢɹ. ȼ ɩɪɨɰɟɫɫɟ
ɢɫɫɥɟɞɨɜɚɧɢɹ ɫ ɧɚɭɱɧɨɣ ɢ ɩɪɚɤɬɢɱɟɫɤɨɣ
ɬɨɱɤɢ ɡɪɟɧɢɹ ɢɡɭɱɟɧɵ ɢɫɩɨɥɶɡɭɟɦɵɟ ɜ
ɩɪɨɰɟɫɫɟ ɞɨɛɵɱɢ, ɫɛɨɪɚ ɢ ɩɨɞɝɨɬɨɜɤɢ
ɧɟɮɬɢ ɢ ɝɚɡɚ ɬɟɯɧɨɥɨɝɢɱɟɫɤɨɟ ɨɛɨɪɭɞɨɜɚɧɢɟ ɢ ɤɨɦɦɭɧɢɤɚɰɢɨɧɧɵɟ ɫɢɫɬɟɦɵ.
ɂɡɭɱɟɧɵ ɩɪɢɱɢɧɵ ɡɚɝɪɹɡɧɟɧɢɹ ɨɤɪɭɠɚɸ-
UOT 504.05:63
DNZ RATND NEFTÇIXARMANIN BZ EKOLOJ
PROBLEMLRNN STH - FAL MADDLR VASTSL HLL EDLMS
R.A. Dadiyev
Dԥnizin neft istismarı akvatoriyalarında
su sԥthi bԥzi hallarda xroniki çirklԥnmԥ
mԥnbԥlԥri hesabına nazik neft tԥbԥqԥsi ilԥ
örtülmüú olur. Dԥniz sԥthindԥ neft tԥbԥqԥsi
olduqda atmosfer mühiti vԥ su arasında fizikikimyԥvi vԥ bioloji proseslԥrlԥ xarakterizԥ
olunan ekoloji tarazlıq pozulur. Mԥlumdur ki,
atmosferlԥ dԥniz arasında ekoloji tarazlı÷ın
pozulması nԥticԥsindԥ dԥniz mühitinin flora vԥ
faunasına dԥyԥn zԥrԥr, neftin toksikliyindԥn
dԥyԥn zԥrԥrdԥn daha çoxdur [1].
234
Elmi srlr, 2008(24)
Neftqazlayih
Su
sԥthini
neft
tԥbԥqԥsindԥn
tԥmizlԥmԥk üçün sԥmԥrԥli metodlardan biri
çirklԥnmiú sԥthin xüsusi sԥthi-fԥal maddԥlԥr
(SFM)-neft yı÷ıcıları ilԥ iúlԥnmԥsidir. Bu
reagentlԥr neft tԥbԥqԥsi ilԥ tԥmasda olduqda
onu kiçik sahԥdԥ lokallaúdırmaq qabiliyyԥtinԥ
malikdir.
øndividual doymuú karbohidrogenlԥrdԥn
fԥrqli olaraq xam neft mürԥkkԥb tԥrkiblidir vԥ
su sԥthindԥ özbaúına yayılmaq qabiliyyԥtinԥ
malikdir Su sԥthindԥ neft kütlԥsinin yayılma
mexanizmi inersiya (ԥtalԥt), özlülük vԥ sԥthi
gԥrilmԥ qüvvԥlԥrlԥ izah edilir [1]. Neftin
yayılmasının qarúısını almaq üçün mexaniki
(üzücü maneԥlԥrlԥ-bonlarla mԥhdudlaúdırma
neftyı÷ıcı gԥmilԥr vԥ s.) vԥ kimyԥvi
(dispergentlԥr, gelԥmԥlԥgԥtiricilԥr, sorbentlԥr,
bԥrkidicilԥr vԥ s.) üsullardan istifadԥ etmԥk
olar. Lakin bu üsullar da öz növbԥsindԥ neft
da÷ılmıú ԥrazidԥ az etibarlıdır vԥ digԥr
tԥrԥfdԥn tԥtbiq olunan tԥmizlԥyici kimyԥvi
reagentlԥr
iqtisadi
cԥhԥtdԥn
özünü
do÷rultmur.Da÷ılmıú neftin böyük hissԥsi ilk
önԥ inersiya, özlülük mexanizmi ilԥ yayılır.
Bԥzi müԥlliflԥr [2] neftlԥ çirklԥnmiú su
sԥthini tԥmizlԥmԥk üçün neft tԥbԥqԥsi üzԥrinԥ
az miqdarda ya÷ turúusu, alkilsulfat qԥtranı,
alkilamin vԥ baúqa bu sinif maddԥlԥr - SFMlԥr ԥlavԥ etmԥyi tԥklif etmiúlԥr. Ya÷ turúusu vԥ
alkilsulfat qԥtranı üçün sԥth tԥzyiqi kԥmiyyԥti
yüksԥk qiymԥtԥ malik deyil. Odur ki, bu
maddԥlԥr neft tԥbԥqԥsini cüzi lokalizԥ edir.
Alkilaminlԥrdԥn istifadԥ etdikdԥ isԥ, bu SFMlԥr dԥ mԥqsԥdԥ uy÷un deyil. Belԥ ki, kiçik
molekullu
aminlԥr
suda
hԥll
olur,
yüksԥkmolekullu
aminlԥr
isԥ
bԥrk
maddԥlԥrdir. Onların xassԥlԥri yı÷ıcı SFM-lԥr
üçün mahiyyԥtcԥ arzu olunan deyil, yԥni suda
hԥllolma SFM sԥrfini artırır, bԥrk aqreqat halı
isԥ ԥlavԥ komponentin - SFM hԥlledicisinin
kompozisiya tԥrkibinԥ dԥxil edilmԥsini tԥlԥb
edir.
SFM-in
suda
hԥll
olmasını
misellaԥmԥlԥgԥlmԥnin böhran qatılı÷ı (MBQ)
ifadԥ edir. Buna görԥ dԥ ԥsas tԥlԥblԥrdԥn biri
dԥ SFM-lԥr üçün MBQ-nın kifayԥt qԥdԥr kiçik
qiymԥtlԥrԥ malik olmasıdır.
Pelevin vԥ baúqaları [3] su sԥthinin
ԥvvԥlԥ sorbentlԥ, sonra isԥ 0,1-10%-li oksifos
ԥsasında SFM mԥhlulu ilԥ iúlԥnmԥsini tԥklif
etmiúlԥr. Mԥlumdur ki, oksifos
EPN-5
dispergentinin ԥsas komponentidir, EPN-5 neft
tԥbԥqԥsini emulsiyalaúdırmaq üçün tԥklif
edilmiúdir [4,5]. Buna görԥ dԥ neftyı÷ıcı kimi
SFM seçimi üçün bu reagent münasib deyil.
Stearat anhidrosorbit ԥsasında neftyı÷ıcı
kompozisiyası SFM hԥlledicisi timsalında
ԥlavԥ
çirklԥndirici
kimi
parafin
karbohidrogenlԥrini saxlayır.
Bu tԥrkibin
digԥr çatıúmayan cԥhԥtlԥri verilmiú SFM üçün
MBQ kԥmiyyԥtinin yüksԥk qiymԥtlԥr alması,
parafin karbohidrogenlԥrinin isԥ su sԥthindԥ
praktiki olaraq yayılma xassԥlԥrinԥ malik
olmamaqları ilԥ ba÷lıdır [6]. Buna görԥ dԥ
tԥrkibԥ daxil edilԥn hԥlledici dԥ hԥmçinin
müԥyyԥn zԥruri kolloid-kimyԥvi xassԥlԥrԥ
malik olmalıdır.Baúqa sözlԥ onlar qeyrikolloid birlԥúmԥlԥr qrupuna aid olmalıdırlar.
Bԥzi
kompozisiyalarda
tԥrkib
komponentlԥri qismindԥ olein turúusu, oksietil
efiri, stearat anhidrosorbit vԥ etil spirtindԥn
istifadԥ edilmiúdir. [7]. Bu sistemlԥr
çirklԥnmiú ԥraziyԥ çilԥndikdԥ etil spirti suda
hԥll olur vԥ rolu aydınlaúmır, stearat anhid
rosorbit isԥ böyük sahԥlԥrԥ yayıla bilmԥyԥn
bԥrk tԥbԥqԥ ԥmԥlԥ gԥtirir. Su sԥthindԥki bԥrk
tԥbԥqԥ isԥ öz növbԥsindԥ atmosferlԥ
akvatoriya
arasında
normal
istilik
mübadilԥsinԥ vԥ eyni zamanda atmosfer
oksigeninin suya daxil olmasına mane olur.
Su sԥthindԥ neftin yayılmasına nԥzarԥt
etmԥk üçün tԥtbiq olunan SFM-lԥrin kolloidkimyԥvi xassԥlԥrinin sistematik tԥdqiqi
göstԥrir ki, öyrԥnilmiú çoxlu SFM-lԥr sırasında
yı÷ıcı kimi daha çox sԥmԥrԥli olanı oksietil
zԥncirinin uzunlu÷u böyük olmayan qeyriionogen SFM-lԥrdir.(QSFM) [8]
Bԥzi müԥlliflԥr [9] neftyı÷ıcı reagent
kimi oksietilli ya÷ spirtinin (m=10; 20; n=1-3)
texniki ya÷ ilԥ qarıúı÷ını tԥklif etmiúdilԥr.
Uy÷un yı÷ıcıların tԥsir müddԥti 6 saatdır. Bu
müddԥt isԥ su sԥthindԥ qalınlaúmıú neft
tԥbԥqԥsini yı÷ma÷a kifayԥt etmir.Dünya
praktikasında müԥyyԥn qԥdԥr imic qazanmıú
«Koreksit OJ-5» yı÷ıcısı (ABù) da bu
baxımdan qüsurludur, belԥ ki, ikinci sutkada
qalınlaúmıú neft tԥbԥqԥsi tԥkrarԥn yayılma÷a
baúlayır.
Ԥdԥbiyyat araúdırmalarından aydın olur
ki, mԥlum neftyı÷ıcı reagentlԥr içԥrisindԥ
QSFM tԥrkibli kompozisiyalar daha önԥmlidir.
QSFM kimi alifatik spirtlԥrin oksietilen efirlԥri
(JmH2m+1O(J2H4)nH vԥ ya úԥrti olaraq JmEOn)
235
Elmi srlr, 2008(24)
Neftqazlayih
az toksiki vԥ bioloji parçalanan olduqlarından
neftyı÷ıcı reagent kompozisiyaları üçün daha
perspektivli maddԥlԥrdir. Yı÷ıjılar qarúısında
qoyulan ԥsas mԥlum
tԥlԥblԥri
[10] vԥ
hԥmçinin QSFM-in «xassԥ-quruluú» qanunauy÷unluqlarının öyrԥnilmԥsi istiqamԥtindԥ
apardı÷ımız tԥdqiqat nԥticԥlԥrinin ԥsasında,
mԥqsԥdyönlü
SFM
seçiminin
hԥyata
keçirilmԥsinԥ cԥhd edilmiúdir..
Neftyı÷ıcı SFM seçimi üçün ԥsas
kriteriyalardan biri sԥthi tԥzyiqdir (S), hansı ki,
S 35 mJ/m2 úԥrti tԥmin olunmalıdır.
Praktikada S aúa÷ıdakı formulla tԥyin olunur:
S =V0-Vm
(1)
Burada, V0 vԥ Vm- su vԥ SFM-in suda
mԥhlulunun
MBQ
qiymԥtindԥ
sԥthi
gԥrilmԥlԥridir. Digԥr vacib arqument isԥ yı÷ıcı
SFM-in suda praktiki olaraq hԥllolmalarıdır.
Belԥ ki,
MBQ kifayԥt qԥdԥr minimal
olmalıdır. Bu mԥnada alifatik spirtlԥrin
oksietilen vԥ oksipropilen efirlԥri daha çox
praktiki maraq kԥsb edir.
Mԥlumdur ki, alifatik spirtlԥrin oksietilen
efirlԥrinin sԥthi tԥzyiqi vԥ digԥr kimyԥvi
xassԥlԥri az öyrԥnilmiúdir [10]. S=f(n) asılılı÷ı
göstԥrir ki, n=3-10 intervalında n-in artması ilԥ
S -in kԥskin azalması müúahidԥ olunur. Bu
interval yı÷ıcı SFM-lԥrԥ daxildir.
ùԥkli dԥyiúilmiú Frumkin tԥnliyinin
(Ȯi= Ȯm(1-exp'Vi/RT*m), burada: Ȯ vԥ Ȯm cari
vԥ maksimal adsorbsiya , 'Vi-sԥthi gԥrilmԥ
qradiyenti) kömԥyi ilԥ müԥyyԥn edilԥn Ȯ= f(S)
eksponensial ԥlaqԥ S -Z (Z-fazaların sԥth
bölgüsündԥ bir molekula düúԥn minimal sahԥ)
izotermalarının tԥyin edilmԥsinԥ kömԥk edir.
Bu tԥdqiqatlardan aydın olur ki, S -Z vԥ S -Z
ԥyrilԥri Z ĺZm-da MBQ-da deyil,
m /Z
monotԥbԥqԥnin doyma qatılı÷ında (MDQ)
asimtotik olaraq S-in qiymԥtinԥ yaxınlaúır.
SMDQ kԥmiyyԥti tԥdqiq olunan yı÷ıcı SFM-lԥr
üçün 15-21 mC/m2 tԥúkil edir. Belԥ olan halda
sual yaranır: neft tԥbԥqԥsi ilԥ (S=29 mC/m2)
rԥqabԥt üçün S -nin minimal qiymԥti
(35mC/m2) haradan götürülür [10]. Bu sual
bizim tԥdqiqat predmetlԥrindԥn biri olmuúdur.
Bu mԥqsԥdlԥ C=MDQ qatılıqlı yı÷ıcı SFMlԥrin suda mԥhlulları tԥdqiq edilmiúdir.
C=MDQ qiymԥtindԥ adsorbsiya praktiki
olaraq maksimal hԥddԥ (Ȯ m) çatır. Tԥcrübԥlԥr
iki variantda aparılmıúdır:
1) su sԥthindԥ qalınlı÷ı l=0,0001-0,03
mm olan neft tԥbԥqԥsi olur;
2) hԥmin tԥbԥqԥnin yaranması üçün su
sԥthinԥ
3 10-6 m3 neft daxil edilir.Ԥgԥr
SMDQ!Sneft olarsa, o zaman birinci variantda
neft tԥbԥqԥsinin qalınlaúması, digԥrindԥ isԥ
neft lԥkԥsinin yayılmasının qarúısının alınması
müúahidԥ olunmalıdır. Ancaq bu tԥcrübi olaraq
tԥsdiq olunmur, yԥni neft tԥbԥqԥsi dԥyiúmԥyԥ
mԥruz qalmır, neft lԥkԥsi isԥ bütün sahԥyԥ
yayılır. Buna görԥ dԥ SFM-in sulu
mԥhlullarının hԥcm xassԥlԥri S-nin qiymԥtcԥ
artma effektini izah edԥ bilmir, real úԥraitdԥ isԥ
su fazasının hԥcmi sonsuzdur, SFM-in hԥcm
qatılı÷ı isԥ praktiki olaraq sıfıra bԥrabԥrdir.
Neft tԥbԥqԥsi ilԥ örtülmüú su sԥthinin sonrakı
tԥdqiqindԥ
SFM
suyun
sԥthinԥ
Ȯm
kԥmiyyԥtinin qiymԥtinԥ bԥrabԥr qatılıqda
gԥtirildi. Bu halda neft tԥbԥqԥsinin kԥskin
sürԥtlԥ qalınlaúması hadisԥsi müúahidԥ olunur.
Yı÷ıcı SFM-in sԥmԥrԥliliyinin tԥcrübi
qiymԥtlԥndirilmԥsi aúa÷ıdakı kimi hԥyata
keçirilir. Yı÷ıcı ilԥ emaldan sonra ixtisar
olunmuú sahԥ 5,150,600 vԥ 1440 dԥqiqԥdԥn bir
ölçülür. Baúlan÷ıc sahԥnin son çirklԥnmԥ
sahԥlԥrinԥ nisbԥti (K5,K150,K600 vԥ s.) yı÷ıcılıq
kriteriyasına
vԥ
hԥmçinin
SFM-in
lokallaúdırma
qabiliyyԥtini
kԥmiyyԥtcԥ
müԥyyԥn etmԥyԥ xidmԥt edir. Tԥcrübԥ
nԥticԥlԥri cԥdvԥl 1-dԥ verilmiúdir.
Cԥdvԥl 1-dԥki mԥlumatlar göstԥrir ki,
suyun sԥthindԥn neft tԥbԥqԥsinin sıxıúdırılıb
çıxarılması yalnız SFM-nin monomolekulyar
tԥbԥqԥ úԥklindԥ yayılması zamanı baú verir.
Qalınlı÷ı 0,005 mm-dԥn az olan tԥbԥqԥlԥr
üçün reagent sԥmԥrԥliliyi daha aúkar müúahidԥ
olunur. Daha qalın tԥbԥqԥlԥrdԥ isԥ neft
tԥbԥqԥsinin reagentlԥ sıxıúdırılma qüvvԥsi su
sԥthi vԥ neft tԥbԥqԥsi arasındakı adgeziya
qüvvԥsinԥ üstün gԥlmԥyԥ kifayԥt etmir. Ԥgԥr
Cd/Ȯm kԥmiyyԥti (neft vԥ SFM-in sԥthi
qatılı÷ının
nisbԥti) 2000-3000 qiymԥtinԥ
qԥdԥr
azalsa,onda
neft
tԥbԥqԥsinin
sıxıúdırılması müúahidԥ olunur. Bu zaman
yı÷ıcı SFM-in xüsusi sԥrfi 0,001-0,005 kq/kq
tԥúkil edir.
Göstԥrilԥn qiymԥt mԥlum reagentlԥrlԥ
müqayisԥdԥ çox-çox kiçikdir.
Bu isԥ
neftyı÷ıcı
SFM-lԥrin
sԥmԥrԥli
istifadԥ
probleminin hԥlli üçün çox vacib bir
mԥqamdır. Sԥthi gԥrilmԥnin azalması sԥthdԥ
236
Elmi srlr, 2008(24)
Neftqazlayih
vԥ hԥcmdԥ molekulların qarúılıqlı mübadilԥ
prosesi sԥbԥbindԥn baú verir. Bu proses hԥll
olan SFM-in adsorbsiya olundu÷u yerdԥ olur
[27]. Molekulun sԥthdԥn qopması ilԥ
vakansiyalar yaranır. Hԥmin vakansiyalar ani
bir müddԥtԥ boú olur, bu isԥ hԥmin anda sԥthi
tԥbԥqԥdԥ sıxlı÷ın azalmasına gԥtirir. Bu zaman
komponentin
fazada
qarúılıqlı
hԥll
olması,molekulların mübadilԥ intensivliyi vԥ
molekullararası mԥsafԥ artır, sԥthi gԥrilmԥ isԥ
azalır. Ona görԥ dԥ Abramzon A.A. hesab edir
ki, Gibbs tԥnliyi hԥll olan SFM-in adsorbsiyası
zamanı molekulun sԥth vԥ hԥcmdԥ qarúılıqlı
mübadilԥsini ԥks etdirir. Yayılma prosesindԥ
hԥqiqԥtԥn
dԥ
SFM
molekullarının
monomolekulyar tԥbԥqԥdԥn hԥcmԥ keçmԥsi
baú verir vԥ boúluqlar (vakansiyalar) meydana
gԥlir [11]. Bu boúluqların yenidԥn dolması
hԥcmin molekulları ilԥ deyil, sԥrhԥd tԥbԥqԥdԥ
yayılmıú maye molekulları hesabına olur.
Neftyı÷ıcı SFM-lԥr suda az hԥll olan maddԥlԥr
oldu÷undan , V-in azalmasının belԥ mexanizmi
xarakterik ola bilmԥz. Yalnız maye-hava
sԥthindԥ molekulların qarúılıqlı mübadilԥsi
variantı qalır. Sԥthi tԥzyiqin tԥsiri altında
ikiölçülü kütlԥ daúınmasının dinamikası
(kinetik enerjisi) üçölçülüyԥ nisbԥtԥn daha
intensiv olur.
.
Cԥdvԥl 1
m
*m 106
n
8
3
Mol/m2
2,03
Kq/m2
0,531
10
3
2,98
0,864
12
3
4,07
1,294
14
6
4,56
2,179
102,
kq/m2
Cn
0,1
1,0
5,0
10,0
20,0
30,0
0,1
1,0
5,0
10,0
20,0
30,0
0,1
1,0
5,0
10,0
20,0
30,0
0,1
1,0
5,0
10,0
20,0
30,0
L, mm
0,0001
0,001
0,005
0,01
0,02
0,03
0,0001
0,001
0,005
0,01
0,02
0,03
0,0001
0,001
0,005
0,01
0,02
0,03
0,0001
0,001
0,005
0,01
0,02
0,03
237
Cn/*n
188
1883
9416
18832
37664
56497
117
1170
5850
11700
23400
35100
77
770
3850
7700
15400
23100
46
460
2300
4600
9200
13800
K5
4,1
3,2
2,3
1,2
1,1
1,0
114,0
27,0
3,4
2,9
1,6
1,2
168,0
104,0
9,0
5,1
3,0
1,6
173,0
110,0
12,0
6,2
3,4
1,5
K600
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
Elmi srlr, 2008(24)
Neftqazlayih
Odur ki, SFM su sԥthindԥ yayılan zaman
vakansiyaların boúalması. dolması prosesi V-in
ԥlavԥ azalmasının ԥsas sԥbԥbidir. Mԥhz bunun
nԥticԥsindԥ neft tԥbԥqԥsi sıxıúdırılır. SFM-in
yayılması baúa çatdıqdan sonra V yenidԥn
monotԥbԥqԥnin tarazlı÷ına uy÷un qiymԥtԥ
qԥdԥr yüksԥlir. Ona görԥ dԥ qalınlaúmıú neftin
su sԥthi ilԥ tԥkrarԥn yayılması baú verir. Su
sԥthi ilԥ SFM yayılan zaman sԥthi gԥrilmԥyԥ
tarazlıqda olmayan sistemlԥrin sԥthi gԥrilmԥsi
kimi baxmaq olar.Dönmԥz proseslԥrin
termodinamikasında belԥ fԥrz edilir ki,., bir
xassԥnin mövcud qradiyenti digԥr xassԥnin
qradiyentini induksiya edir [11]. Buna görԥ dԥ
su sԥthindԥ SFM yayılan zaman baú verԥn
kütlԥ daúınması prosesi sԥthi gԥrilmԥyԥ tԥsir
edԥ bilԥr. Cuxovskiy A.A. vԥ baúqaları [12]
belԥ fԥrz edirlԥr ki, sistemdԥ kimyԥvi potensial
qradiyenti olduqda sԥthi gԥrilmԥ azalır:
(2)
'V1=L'P
1
burada, 'V =Vtar-V, yԥni bu ifadԥ
tarazlıq V-si ilԥ kütlԥ daúınması V-si arasındakı
fԥrqi göstԥrir, L- mütԥnasiblik ԥmsalı; 'Pkimyԥvi potensiallar fԥrqi.
Abramzona görԥ [11] L adsorbsiya vԥ ya
sԥthi qatılı÷ın fiziki mԥnası olur, (2) tԥnliyi isԥ
özlüyündԥ Gibbs tԥnliyinin modifikasiyasıdır
vԥ tarazlıqda olmayan proseslԥr üçün onu dV=
ȮdP formasında tԥklif etmiúdir.
Yuxarıda úԥrh edilmiú materiallardan
bu nԥticԥni çıxarmaq olar ki,yı÷ıcı SFM su
sԥthindԥ yayılan zaman müvafiq olaraq
termodinamiki tarazlıqda olmayan sistemlԥrdԥ
aparılan hesablamaya görԥ ikiölçülü kütlԥ
daúınma qradienti V-ni , Vtar-÷a nisbԥtԥn
tԥqribԥn 2 dԥfԥ azaldır. Bu nԥticԥyԥ müvafiq
olaraq, fԥrz etmԥk olar ki, yı÷ıcı SFM-in
temperaturunun yüksԥlmԥsi, ikiölçülü kütlԥ
daúınma qradientinin artım amili kimi V-in
azalmasına müsbԥt tԥsir etmԥlidir.Bundan
baúqa yı÷ıjı- SFM yayılan zaman, suda hԥll
olan SFM-in ԥlavԥ olunmasının kömԥyi ilԥ
üçölçülü kütlԥ daúınma qradiyenti yarana bilԥr.
SFM-in sԥthi gԥrilmԥni azaltmaq qabiliyyԥti
kinetik enerjinin (RT) funksiyası olan
kolliqativ xassԥlԥrԥ aid edilir.
Vm-in
temperaturdan
asılılı÷ı
öyrԥnilmiú vԥ tԥdqiq olunan SMF-lԥr üçün
temperatur ԥmsalı müԥyyԥn olunmuúdur. Hԥr
bir homoloci sıra üçün dVm/dT-in QSFM
molekulunun oksietil zԥncirinin uzunlu÷undan
(n) asılılı÷ı aúkar edilmiúdir.n-nin azalması ilԥ
dV/dT düzxԥtli olaraq artır.Belԥ ki, V-in
azalmasının termiki effektindԥn istifadԥ edԥrԥk
su sԥthinin nazik neft tԥbԥqԥsindԥn
tԥmizlԥnmԥsindԥ yı÷ıcı- SFM-lԥrdԥn daha
sԥmԥrԥli istifadԥ etmԥk olar.
Cԥdvԥl 2-dԥ su mühitinin müxtԥlif
temperaturlarında müԥyyԥn yı÷ıcı SFM
nümunԥlԥrinin
bԥzi
xarakteristikaları
verilmiúdir.
Cԥdvԥl 2
m
8
10
12
14
n
3
3
3
6
U,
kq/m3
992
919
940
977
298K
35,4
41,2
41,5
39,6
S, mJ/ m2
293K 288K
34,7
32,6
38,1
36,2
39,3
37,4
36,4
35,1
Cԥdvԥl 2-dԥn göründüyü kimi temperaturun
298 K-dԥn 283 K-ԥ qԥdԥr azalması ilԥ
yı÷ıcıların sԥmԥrԥliliyi tԥqribԥn 2 dԥfԥ azalır.
Bu mԥlumatlardan belԥ nԥticԥyԥ gԥlmԥk olar
283K
32,1
34,7
33,1
32,3
298K
3,2
27
104
110
293K
2,7
25
93
98
K
288K
2,1
18
66
77
283K
1,6
13
53
56
ki, dԥniz mühitinin 283-298K temperatur
intervalında yı÷ıcı SFM-in sԥthi tԥzyiqi 3135mJ/m2-dan az olmamalıdır.Temperatur
amilindԥn asılı olaraq yı÷ıcıların sԥmԥrԥliliyi
tԥdqiq edilmiúdir (cԥdvԥl 3).
238
Elmi srlr, 2008(24)
Neftqazlayih
Cԥdvԥl 3
m
8
10
12
14
n
3
3
3
6
Suyun
temperaturu, 283K
K
283
1,6
283
13
283
53
283
56
293K
1,6
13
53
56
K5, (neftyı÷ıcı reagent qızdırılmıú halda)
303K 313K 323K 333K 343K 353K 363K 373K
2,1
15
59
64
3,0
18
66
71
Cԥdvԥl 3 mԥlumatlarından göründüyü
kimi temperaturun 373K-ԥ qԥdԥr yüksԥlmԥsi
ilԥ yı÷ıcıların sԥmԥrԥliliyi 10-27 dԥfԥ artır.
K5=f(T) asılılı÷ının analizi göstԥrir ki, yı÷ıcıSFM-in yüksԥk sԥmԥrԥliliyi 323-363K-dԥ olur.
Qızdırılmıú SFM-lԥ neft tԥbԥqԥsinin emalı
zamanı neftin özlülüyü bu vԥ ya digԥr
dԥrԥcԥdԥ azaldır. Bu isԥ öz növbԥsindԥ
preparatın sԥmԥrԥliliyinԥ müsbԥt tԥsir edir.
økiölçülü vԥ üçölçülü kütlԥdaúınma
qradiyentlԥrinin mövcudlu÷u úԥraitindԥ yı÷ıcı-
3,7
26
73
80
6
37
84
102
8
48
103
144
11
65
126
156
13
79
139
157
16
83
146
159
SFM-in
sԥmԥrԥliliyini
öyrԥnmԥk
mԥqsԥdilԥ
kompozisiyalara
J2-J8
karbohidrogen radikallı n-alifatik spirtlԥr daxil
edilmiúdir. Tԥdqiqat nԥticԥlԥri cԥdvԥl 4-dԥ
verilmiúdir.
Cԥdvԥl 4-dԥn göründüyü kimi,suda hԥll
olan spirtin daxil edilmԥsi(xüsusilԥ dԥ J2-J4),
yı÷ıcı –SFM- lԥrin sԥmԥrԥliliyini 1,5-2 dԥfԥ
yüksԥltmԥyԥ imkan verir. Bu üçölçülü
kütlԥdaúınma qradiyentinԥ müsbԥt tԥsirin
tԥsdiqidir.
ɋԥdvԥl 4
m
8
n
3
10
3
12
3
mj
0
2
4
6
8
0
2
4
6
8
0
2
4
6
8
K5 kԥmiyyԥtinin, etanol (Mj) vԥ SFM
(Mn)-nin molekulyar nisbԥtlԥrindԥn asılılı÷ı
öyrԥnilmiúdir. Müԥyyԥn edilmiúdir ki, K5
=g(Mj /Mn) funksiyası maksimumdan keçir vԥ
ԥn yüksԥk sԥmԥrԥ (Mj /Mn)=1-3 olduqda
müúahidԥ olunur. (Mj /Mn) nisbԥtinin sonrakı
artımı K5 -in azalmasına gԥtirir. Bu isԥ ehtimal
ki, qarıúıqda yı÷ıcı SFM-in mol payının azal-
K5
3,2
6,7
6,5
4,1
3,3
27
41
40
31
28
104
176
152
121
107
ması vԥ nԥticԥ etibarı ilԥ yayılan yı÷ıcının
sԥthi tԥzyiq kԥmiyyԥtinԥ mԥnfi tԥsirlԥ ba÷lıdır.
Su sԥthinin nazik neft tԥbԥqԥsindԥn
tԥmizlԥnmԥsi üçün optimal tԥrkibli yı÷ıcıSFM- lԥrin iúlԥnib hazırlanması ilԥ yanaúı
onlardan sԥmԥrԥli istifadԥ üsullarının hazırlanmasında diqqԥt mԥrkԥzindԥ olmuúdur.
239
Elmi srlr, 2008(24)
Neftqazlayih
Yuxarıda tԥsvir edilԥn tԥdqiqat
nԥticԥlԥri göstԥrir ki, neft tԥbԥqԥsinin emalı
zamanı tԥsvir edilmiú neft tԥbԥqԥsinin
lokalizasiya ԥmsalı (K) baúlan÷ıcda kifayԥt
qԥdԥr böyük qiymԥtlԥrԥ malik olur. Müԥyyԥn
müddԥt keçdikdԥn sonra K kԥskin azala bilԥr.
Odur ki, neft yı÷ıcı SFM-lԥ birlikdԥ hidrofob
absorbentlԥrdԥn istifadԥ edilmԥsi daha
mԥqsԥdԥ uy÷undur. Qeyd etmԥk lazımdır ki,
absorbentlԥr ayrılıqda su sԥthindԥn nazik neft
tԥbԥqԥsini yı÷maq üçün azsԥmԥrԥlidir. Mԥhz
bu sԥpkidԥ olan nԥzԥri mülahizԥlԥr ԥsasında su
sԥthinin
nazik
neft
tԥbԥqԥlԥrindԥn
tԥmizlԥnmԥsi üçün yeni üsullar iúlԥnib
hazırlamıúdır. [13] Bu üsulun mahiyyԥti ondan
ibarԥtdir ki, tԥmizlԥmԥ prosesini sürԥtlԥndirmԥk vԥ hԥmçinin yı÷ıcının vԥ absorbentlԥrin
sԥmԥrԥli istifadԥsi mԥqsԥdilԥ çirklԥnmiú su
sԥthindԥ ԥvvԥlcԥ qԥfԥslԥrinin ölçülԥri 0,3 mdԥn çox olmayan tor formada lifli neft uducu
absorbent yerlԥúdirilir. Sonra
isԥ ona
yuxarıdan neftyı÷ıcı reagent sԥpilir. Bu zaman
absorbent vԥ SFM-in sԥrfi da÷ılan neftlԥ
nisbԥtdԥ müvafiq olaraq 0,03 vԥ 0,001 kq/kq
intervalında olur. Bu üsul müxtԥlif variantlarda
nԥzԥrdԥn keçirilmiúdir.ølk variantda lifli uducu
absorbent vԥ yı÷ıcının çirklԥnmiú su sԥthinԥ
daxil edilmԥsi ardıcıllı÷ı vԥ tor formasında
olan lifli absorbent ölçülԥrinԥ baxılmıúdır.
Ardıcıllıq
baxımından
ԥvvԥlcԥ
uducu
absorbent yerlԥúdirilir, ԥks halda uducu vԥ
qalınlaúmıú neft lԥkԥsi arasındakı tԥmas
ehtimal xarakteri dԥyiúir. Bu halda yı÷ıcı vԥ
uducunun sԥmԥrԥli istifadԥsinԥ nail olunmur.
Uducu torun boúluqlarının ölçüsü 0,3m-dԥn
yuxarı olduqda da üsulun sԥmԥrԥliyi az olur.
Bu onunla ba÷lıdır ki, yı÷ıcı –SFM-in sԥthi
tԥzyiqi ilԥ müԥyyԥn edilԥn neft tԥbԥqԥsini
sıxıúdırma qüvvԥsi lokallaúan neft kütlԥsi ilԥ
absorbentin kifayԥt qԥdԥr tԥmasda olması üçün
kifayԥt etmir. Laboratoriya tԥdqiqat nԥticԥlԥri
Cԥdvԥl 5 –6 -da verilmiúdir. Cԥdvԥl
5–6 mԥlumatları SFM vԥ absorbent sԥrfini
nümayiú etdirir. Cԥdvԥl 7-dԥn göründüyü kimi
torúԥkilli lifli absorbent boúluqlarının ölçüsü
0,3 m-ԥ qԥdԥr olduqda üsul daha sԥmԥrԥli olur.
Tԥklif edilԥn üsulda tԥmizlԥmԥ prosesi 25-30
dԥqiqԥ tԥúkil edir, mԥlum üsulda ɢɫɹ hԥmin
müddԥtdԥ tԥmizlԥnmԥ prosesi 56% tԥúkil edir.
Müԥyyԥn olunmuúdur ki, yı÷ıcı –SFM-in
xüsusi sԥrfini bir qԥdԥr dԥ azaltmaq olar, neft
yı÷ıcı reagentlԥrin tԥrkibinԥ etanol ԥlavԥ
edildikdԥ vԥ preparat 253 K-ԥ qԥdԥr
qızdırıldıqda sԥmԥrԥlilik artmıú olur. Cԥdvԥl
8-dԥki mԥlumatlar deyilԥnlԥri tԥsdiq edir.
Belԥliklԥ,
aparılan
sistematik
tԥdqiqatlar ԥsasında yı÷ıcı – SFM seçimi
optimallaúdırılmır vԥ su sԥthinin neft
tԥbԥqԥsindԥn tԥmizlԥnmԥsindԥ reagentlԥrdԥn
sԥmԥrԥli istifadԥsi üçün yeni elmi yanaúmalar
iúlԥnib hazırlanmıúdır.
Cԥdvԥl 5
Neft tԥbԥqԥsinin
qalınlı÷ı
1,5
1,0
0,5
0,1
0,03
0,01
Adsorbent sԥrfi
Mԥlum üsulda
Tԥklif edilԥn üsulda
0,050
0,062
0,076
0,200
0,330
0,500
0,025
0,026
0,028
0,030
0,033
0,033
240
Adsorbentin xüsusi
sԥrfinin azalması
(dԥfԥ)
2,0
2,4
2,7
6,6
10,0
15,1
Elmi srlr, 2008(24)
Neftqazlayih
Cԥdvԥl 6
Sԥmԥrԥlilik
Neftyı÷ıcı SFM sԥrfi, kq/kq
Tԥklif edilԥn üsul
2
Neonol ɉ1013-3
97,9
98,3
98,1
98,7
98,8
98,7
96,4
85,2
10,8
1
0,0250
0,0200
0,0100
0,0050
0,0033
0,0020
0,0014
0,0010
0,0005
Mԥlum üsul
3
98,7
78,5
34,7
26,2
20,9
16,0
13,1
12,3
11,7
Cԥdvԥl 7
Torúԥkilli lifli absorbentin ölçüsü, m
Propilen liflԥri
0,05
0,10
0,20
0,30
0,40
Sԥmԥrԥlilik, %
98,7
99,2
98,7
87,6
15,2
Cԥdvԥl 8
Neftyı÷ıcı SFM
sԥrfi, kq/kq
0,00100
0,00066
0,00050
0,00040
0,00033
0,00028
0,00025
0,00022
0,00020
0,00018
0,00016
Neonolɉ1013-3
+ɋJ2H5OH
100
100
97,9
97,2
95,6
93,4
89,3
72,1
60,2
41,8
12,4
Sԥmԥrԥlilik,%
Oksanol Ʌ-3 +
Koreksit OJ-5 +
ɋ2H5OH
ɋ2H5OH
100
100
98,3
100,1
98,1
97,3
97,0
96,8
94,5
95,3
91,8
92,7
85,2
86,0
70,4
73,7
56,9
54,9
34,7
36,3
6,5
5,2
Nԥticԥdԥ tԥklif edilԥn neft yı÷ıcı SFM-lԥrin
xüsusi sԥrfi mԥlum reagentlԥrlԥ müqayisԥdԥ
100-350 dԥfԥ azalır. Bu iúlԥr müԥlliflik
úԥhadԥtnamԥlԥrlԥ müdafiԥ edilmiú vԥ Xԥzԥr
Wx + ɋ2H5OH
100
100
98,7
98,5
96,1
93,2
88,7
74,6
59,3
40,7
9,8
dԥnizi akvatoriyalarında sԥnaye sınaqlarını
müvԥffԥqiyyԥtlԥ keçmiúdir.
n-Alifatik
spirtlԥrin
oksietilen
efirlԥrinԥ analoci olaraq yerli xammal
241
Elmi srlr, 2008(24)
Neftqazlayih
ɦɚɫɥɹɧɵɯ ɡɚɝɪɹɡɧɟɧɢɣ Ⱥ.ɫ. 966106
ɋɋɋɊ. Ɉɩɭɛɥ. 15.10.82, Ȼɸɥ. ʋ 38.
9.
Ⱥɛɪɚɦɡɨɧ Ⱥ.Ⱥ., Ɇɭɪɚɲɟɜ ɂ.Ⱥ.,
ɋɟɦɚɧɨɜ Ƚ.ɇ. Ɍɪɟɛɨɜɚɧɢɹ ɤ ɩɨɜɟɪɯɧɨɫɬɧɨ-ɚɤɬɢɜɧɵɦ ɜɟɳɟɫɬɜɚɦ (ɉȺȼ)–
ɫɨɛɢɪɚɬɟɥɹɦɧɟɮɬɢ // ɀɭɪɧɚɥ ɩɪɢɤɥɚɞɧɨɣ ɯɢɦɢɢ. 1980. Ɍ.53, ʋ6. C.12531256.
10. Ⱥɛɪɚɦɡɨɧ
Ⱥ.Ⱥ..
ɉɨɜɟɪɯɧɨɫɬɧɨɚɤɬɢɜɧɵɟ ɜɟɳɟɫɬɜɚ. Ʌ.:ɏɢɦɢɹ, 1981.
303 ɫ.
11. ɀɭɯɨɜɢɰɤɢɣ Ⱥ.Ⱥ.,
Ɇɢɯɚɥɢɤ ȿ.
ɉɨɜɟɪɯɧɨɫɬɧɵɣ ɷɮɮɟɤɬ ɯɢɦɢɱɟɫɤɨɝɨ
ɩɪɨɰɟɫɫɚ // ȾȺɇ ɋɋɋɊ. 1964. Ɍ.155,
ʋ2. C.392-394.
12. Ⱦɚɲɞɢɟɜɚ
ɇ.Ⱦ.
ɉɪɢɦɟɧɟɧɢɟ
ɨɩɬɢɦɚɥɶɧɵɯ ɫɨɫɬɚɜɨɜ ɪɟɚɝɟɧɬɨɜ ɞɥɹ
ɨɱɢɫɬɤɢ ɚɤɜɚɬɨɪɢɣ ɦɨɪɫɤɢɯ ɧɟɮɬɹɧɵɯ
ɦɟɫɬɨɪɨɠɞɟɧɢɣ ɨɬ ɬɨɧɤɨɣ ɩɥɟɧɨɱɧɨɣ
ɧɟɮɬɢ //Ⱥɡɟɪɛɚɣɞɠɚɧɫɤɨɟ ɇɟɮɬɹɧɨɟ
ɏɨɡɹɣɫɬɜɨ. 2004, ʋ12. C.52-55.
ehtiyatına malik oksipropilen efirlԥri üçün
kifayԥt qԥdԥr geniú spektrdԥ «xassԥ – quruluú»
qanunauy÷unluqları öyrԥnilmiú vԥ uy÷un
analitik ifadԥlԥr aúkar edilmiúdir [13].
Tԥdqiqat nԥticԥlԥri ԥsasında neftyı÷ıcı
reagentlԥr
üçün
optimal
tԥrkiblԥr
proqnozlaúdırılmıú vԥ «Neft Daúları» NQÇø
akvatoriyalarında müsbԥt tԥtbiq nԥticԥlԥri ilԥ
tԥsdiqlԥnmiúdir. Tԥklif edilԥn reagentlԥr
Azneft øB-nin 2007-ɫi il üçün nԥzԥrdԥ tutulan
yeni texnikanın tԥtbiq planına da daxil
edilmiúdir
dbiyyat
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
Ⱥɥɶɯɢɦɟɧɤɨ Ⱥ.ɂ. Ɉɯɪɚɧɚ ɩɪɢɪɨɞɵ
ɩɪɢ ɨɫɜɨɟɧɢɢ ɪɟɫɭɪɫɨɜ ɦɢɪɨɜɨɝɨ
ɨɤɟɚɧɚ. Ʌ.: ɋɭɞɨɫɬɪɨɟɧɢɟ, 1982, 108 ɫ.
T.Kimitsu, T.Sudo and oth. Removing
oil from sea surface /H.Ito/. Pat.5232870 Japan.
Ʌ.Ⱥ.ɉɟɥɟɜɢɧ, Ƚ.ɇ.ɉɨɡɞɧɵɲɟɜ, ɘ.ɏ.
Ʌɭɤɦɚɧɨɜ ɢ ɞɪ. ɋɩɨɫɨɛ ɨɱɢɫɬɤɢ ɩɨɜɟɪɯɧɨɫɬɢ ɜɨɞɵ ɨɬ ɧɟɮɬɢ. Ⱥ.ɫ. 548573
ɋɋɋɊ. Ɉɩɭɛɥ. 28.02.77. Ȼɸɥ. ʋ8.
Ɍ.Ȼ.Ⱥɛɚɟɜɚ, ɇ.Ɇ Ⱥɧɬɨɧɨɜɚ, ɘ.ɏ.
Ʌɭɤɦɚɧɨɜ ɢ ɞɪ. ɋɪɟɞɫɬɜɨ ɞɥɹ
ɭɞɚɥɟɧɢɹ ɧɟɮɬɢ ɢ ɧɟɮɬɟɩɪɨɞɭɤɬɨɜ ɫ
ɩɨɜɟɪɯɨɫɬɢ ɜɨɞɵ Ⱥ.ɋ. 602214 ɋɋɋɊ.
Ɉɩɭɛɥ. 15.04.78. Ȼɸɥ. ʋ14.
Ɇɨɱɚɥɨɜɚ Ɉ.ɋ., ɇɟɫɬɟɪɨɜɚ Ɇ.ɉ.
Ⱥɧɬɨɧɨɜɚ ɇ.Ɇ. Ɏɢɡɢɤɨ-ɯɢɦɢɱɟɫɤɢɟ
ɦɟɬɨɞɵ
ɨɱɢɫɬɤɢ
ɜɨɞɧɨ-ɛɨɥɨɬɧɵɯ
ɫɢɫɬɟɦ ɨɬ ɧɟɮɬɹɧɨɝɨ ɡɚɝɪɹɡɧɟɧɢɹ //
ɇɟɮɬɹɧɨɟ ɏɨɡɹɣɫɬɜɨ. 1992, ʋ3. C.3537.
ɋɭɦɦ Ȼ.Ⱦ. Ƚɨɪɸɧɨɜ ɘ.ȼ. Ɏɢɡɢɤɨɯɢɦɢɱɟɫɤɢɟ ɨɫɧɨɜɵ ɫɦɚɱɢɜɚɧɢɹ ɢ
ɪɚɫɬɟɤɚɧɢɹ.Ɇ.:ɏɢɦɢɹ, 1976. 232 ɫ.
Ɇ.ɉ.ɇɟɫɬɟɪɨɜɚ, ɇ.Ɇ.Ⱥɧɭɮɪɢɟɜɚ, Ɋ.Ɇ.
Ʌɟɜɢɧɚ ɢ ɞɪ. ɋɨɫɬɚɜ ɞɥɹ ɥɨɤɚɥɢɡɚɰɢɢ
ɩɥɟɧɤɢ ɧɟɮɬɢ ɢ ɧɟɮɬɟɩɪɨɞɭɤɬɨɜ ɧɚ
ɩɨɜɟɪɯɧɨɫɬɢ ɜɨɞɵ Ⱥ.ɫ. 834086 ɋɋɋɊ.
Ɉɩɭɛɥ. 30.05.81 Ȼɸɥ. ʋ20.
Ƚ.ɇ. ɋɟɦɚɤɨɜ, Ɋ.Ⱥ.Ɇɭɪɚɲɟɜ, ȼ.ȼ.
ɒɨɤɢɧ ɢ ɞɪ. ɋɨɫɬɚɜ ɞɥɹ ɨɱɢɫɬɤɢ
ɩɨɜɟɪɯɧɨɫɬɢ ɜɨɞɵ ɨɬ ɧɟɮɬɹɧɵɯ ɢ
/ "!"$ g""3W+$
<"'% %"+" 1!"'W +
<"%"j?= <"$"+!"!$
j+!
Ɋ.A.Ⱦɚɲɞɢɟɜ
1!
Ʉɚɤ ɩɨɤɚɡɵɜɚɟɬ ɚɧɚɥɢɡ ɥɢɬɟɪɚɬɭɪɧɵɯ
ɞɚɧɧɵɯ, ɜ ɪɟɡɭɥɶɬɚɬɟ ɦɟɥɤɢɯ ɚɜɚɪɢɣ ɢ
ɧɟɡɧɚɱɢɬɟɥɶɧɵɯ ɧɚɪɭɲɟɧɢɣ ɬɟɯɧɨɥɨɝɢɱɟɫɤɨɝɨ ɪɟɠɢɦɚ ɜɨɞɧɚɹ ɩɨɜɟɪɯɧɨɫɬɶ ɦɨɪɫɤɢɯ ɧɟɮɬɹɧɵɯ ɦɟɫɬɨɪɨɠɞɟɧɢɣ ɩɨɤɪɵɜɚɟɬɫɹ ɬɨɧɤɨɣ ɩɥɟɧɤɨɣ ɧɟɮɬɢ, ɤɨɬɨɪɚɹ
ɧɚɪɭɲɚɟɬ ɷɤɨɥɨɝɢɱɟɫɤɨɟ ɪɚɜɧɨɜɟɫɢɟ ɦɟɠɞɭ
ɚɤɜɚɬɨɪɢɟɣ ɢ ɚɬɦɨɫɮɟɪɧɨɣ ɫɪɟɞɨɣ.
Ⱥɜɬɨɪɨɦ ɪɚɡɪɚɛɨɬɚɧ ɧɨɜɵɣ ɫɩɨɫɨɛ
ɨɱɢɫɬɤɢ ɩɨɜɟɪɯɧɨɫɬɢ ɜɨɞɵ ɨɬ ɩɥɟɧɤɢ
ɧɟɮɬɢ, ɡɚɳɢɳɟɧɧɵɣ ɚɜɬɨɪɫɤɢɦ ɫɜɢɞɟɬɟɥɶɫɬɜɨɦ, ɡɚɤɥɸɱɚɸɳɢɣɫɹ ɜ ɬɨɦ, ɱɬɨ ɧɚ ɡɚɝɪɹɡɧɟɧɧɭɸ ɩɨɜɟɪɯɧɨɫɬɶ ɩɨɦɟɳɚɸɬ ɜɨɥɨɤɧɢɫɬɵɣ ɩɨɝɥɨɬɢɬɟɥɶ ɜ ɜɢɞɟ ɫɟɬɤɢ, ɚ ɡɚɬɟɦ
ɧɚ ɧɟɝɨ ɫɜɟɪɯɭ ɪɚɫɩɵɥɹɸɬ ɫɨɛɢɪɚɬɟɥɶ. ɉɪɨ242
Elmi srlr, 2008(24)
Neftqazlayih
ɰɟɫɫ ɨɱɢɫɬɤɢ (ɞɨ 98,7%) ɡɚɜɟɪɲɚɟɬɫɹ ɡɚ 2530 ɦɢɧɭɬ, ɚ ɭɞɟɥɶɧɵɣ ɪɚɫɯɨɞ ɉȺȼ ɫɧɢɠɟɧ ɜ
100-350 ɪɚɡ ɩɨ ɨɬɧɨɲɟɧɢɸ ɤ ɦɢɪɨɜɵɦ
ɨɛɪɚɡɰɚɦ.
ɋɢɫɬɟɦɚɬɢɱɟɫɤɢɟ
ɢɫɫɥɟɞɨɜɚɧɢɹ
ɩɨɜɟɪɯɧɨɫɬɧɵɯ ɢ ɨɛɴɟɦɧɵɯ ɫɜɨɣɫɬɜ ɉȺȼ
ɩɨɡɜɨɥɹɸɬ ɨɩɬɢɦɢɡɢɪɨɜɚɬɶ ɩɨɞɛɨɪ ɷɮɮɟɤɬɢɜɧɵɯ ɫɨɛɢɪɚɬɟɥɟɣ ɢ ɬɟɦ ɫɚɦɵɦ ɪɚɫɲɢɪɢɬɶ ɢɯ ɚɫɫɨɪɬɢɦɟɧɬ, ɚ ɬɚɤɠɟ ɪɚɡɪɚɛɨɬɚɬɶ
ɧɨɜɵɣ ɧɚɭɱɧɵɣ ɩɨɞɯɨɞ ɤ ɪɟɲɟɧɢɸ ɜɨɩɪɨɫɚ
ɪɚɰɢɨɧɚɥɶɧɨɝɨ ɢɫɩɨɥɶɡɨɜɚɧɢɹ ɇɉȺȼ.
surface becomes covered by then oil film,
which disturbs the environmental balance
between water area and the atmosphere.
The author has developed a new method to
clean the water surface from oil film, which is
proved by the inventor certificate. The method
recedes in displacement of fibrous grid-form
absorbent upon the contaminated surface, and
then it is over sprayed by a collector. Cleaning
process (up to 98,7%) is completed within 2530 min., where specific SAA consumption
falls 100-350 times relatively to world
prototypes.
Systematic investigations of SAA surface
and volume properties allow to optimize the
selection of efficient collectors and therefore
to widen their rand, also to develop a new
scientific approach to solve the rational NSAA
usage.
Solution of some environmental
problems during offshore Oil recovery
using surface-active agents (SAA)
R.A.Dashdiyev
Abstract
The Literature data analysis show that in the
result of small failures and nonsi-gnificant
operation faults the offshore fields water
UOT 622.244.440
AZRBAYCAN NEFT SNAYESIND THLÜKSIZLIK TEXNIKASININ CARI
VZIYYTI V INKIAF PERSPEKTIVLRI
N.S. Rfibyli
(Fövqԥladԥ Hallar Nazirliyinin Da÷ Mԥdԥn øúlԥrinin Tԥhlükԥsiz Aparılması üzrԥ Dövlԥt Agentliyi)
Neftqazçıxarma sԥnayesinin müasir
inkiúafı vԥ tԥrԥqqisi yeni, beynԥlxalq
standartlara cavab verԥn tԥhlükԥsiz texnologiyaların yaradılması, tԥdqiqi vԥ tԥtbiqi ilԥ
ayrılmaz sürԥtdԥ ba÷lıdır. Bununla yanaúı, ulu
öndԥrimiz Heydԥr Ԥliyev cԥnabları yaradıcısı
oldu÷u «Ԥsrin Müqavilԥsi» çԥrçivԥsindԥ yeni
neft strategiyasının vüsԥt alması ilԥ
respublikamızda fԥaliyyԥt göstԥrԥn xarici
úirkԥtlԥrin ԥsas fԥaliyyԥt proqramlarında da÷mԥdԥn iúlԥrinin tԥhlükԥsiz aparılması, iúçi
personalın sԥhhԥtinin vԥ ԥtraf mühitin flora vԥ
faunasının
qorunulması
istiqamԥtlԥrinԥ
xüsusilԥ böyük diqqԥt yetirilԥrԥk podratçı
tԥúkilatlara böyük tԥlԥbatlar aúılanmaqdadır.
Qeyd
olunanlar
ARDNù-nin
sԥviyyԥsindԥ dԥ öz hԥllini tapmalıdır. ølk
növbԥdԥ elmi-tԥdqiqat vԥ layihԥ-konstruktor
iúlԥri ilԥ mԥú÷ul olan tԥúkilatlarda tԥhlükԥsizlik
texnikasının beynԥlxalq standartlara uy÷unlaúdırılması mԥsԥlԥsinԥ diqqԥt artırılmalıdır. Yeni
texnika vԥ texnologiyaların, layihԥ iúlԥrinin
yaradıcısı
olduqlarından
tԥhlükԥsizlik
texnikasının ԥsaslarının tԥkmillԥúdirilmԥsi
mԥhz bu tԥúkilatlardan baúlanmalıdır.
243
Elmi srlr, 2008(24)
Neftqazlayih
Bu baxımdan layihԥ iúlԥrinin hԥyata
keçirilmԥsi zamanı 3 ԥsas istiqamԥtԥ diqqԥt
yetirilmԥlidir:
1. Beynԥlxalq standartlara cavab verԥn müasir
normativ sԥnԥdlԥrin Azԥrbaycan úԥraitinԥ
uy÷un amillԥr nԥzԥrԥ alınmaqla yaradılması.
Qeyd etmԥk lazımdır ki, hal-hazırda keçmiú
Sovetlԥr Birliyinin normativ sԥnԥdlԥrinin
yenidԥn tԥkmillԥúdirilmԥsi öz aktuallı÷ı ilԥ
sԥciyyԥlԥnԥrԥk, onların yenidԥn baxılması vԥ
tԥkmillԥúdirilmԥsi
respublikamızın
neft
sԥnayesindԥ tԥhlükԥsizlik texnikası problemlԥrinin hԥllinԥ yönԥlԥn aparıcı istiqamԥtlԥrdԥn
olmalıdır. Belԥ ki, 1998-ci ildԥ «Dԥnizneftqazlayihԥ» DETLø tԥrԥfindԥn hazırlanması vԥ
dövlԥt qurumları ilԥ razılaúdırılmıú «Dԥniz
stasionar platformalarının layihԥlԥndirilmԥsi»
(SøP 01.36002-57-98) adlı sahԥ inúaat
normalarının mühüm praktiki ԥhԥmiyyԥtini
qeyd etmԥk olar.
2. Hazır ki iqtisadi úԥraitdԥ øSO 9001-2000
tԥlԥblԥrinԥ uy÷un layihԥlԥrin hazırlanması
iúlԥrinin
hԥyata
keçirilmԥsi.
Müvafiq
beynԥlxalq standartın tԥlԥblԥrinԥ görԥ ԥsas
PDJA prinsipinԥ riayԥt olunmalıdır:
- Planlaúdır – layihԥlԥndirԥn obyektin
tԥlԥblԥrinԥ cavab verԥ bilԥcԥk mԥqsԥdin
müԥyyԥnlԥúdirilmԥsi;
- Tԥtbiq et – layihԥnin icrası;
- Yoxla – monitorinqin vԥ müԥllif nԥzarԥtinin
hԥyata keçirilmԥsi;
- Hԥrԥkԥt et – prosesin fasilԥsizliyini tԥmin
etmԥklԥ qüsurların vaxtlı-vaxtında aradan
qaldırılması.
Bu prinsip ԥsasında ari iúlԥrin
perspektiv ardıcıllıqlarına diqqԥt yetirilmԥli,
onların tԥtbiqinԥ, icrasına, monitorinqinԥ vԥ
son nԥticԥdԥ qüsurların aradan qaldırılmasına
diqqԥt yönԥldilmԥklԥ, tԥhlükԥsizlik texnikasının yeni, daha yüksԥk sԥviyyԥyԥ qaldırmaq
olar.
Tԥqdirԥlayiq haldır ki, «Dԥnizneftqazlayihԥ»
DETLø-nin 2006-cı ildԥ øSO 9001-2000
Beynԥlxalq Sertifikatına layiq görülmԥsi digԥr
tԥúkilatlara da nümunԥ ola bilԥr.
3. Layihԥ iúlԥrindԥ tԥhlükԥsizlik texnikası
bölmԥsinin sԥrbԥst úԥkildԥ olması bu istiqamԥtdԥn olan problemlԥrin kompleksli hԥllinԥ
tԥkan vermiú olacaqdır. Belԥ bir bölmԥ
nԥzarԥtin güclԥndirilmԥsinԥ imkan vermԥklԥ
yanaúı, müԥllif nԥzarԥtinin artırılmasına tԥkan
vermiú olar.
Bir mԥsԥlԥni dԥ qeyd etmԥk lazımdır.
Belԥ ki layihԥlԥrdԥ istifadԥ olunan xarici
avadanlıqların yaranma mԥnbԥyinin sertifikatları araúdırılmalı vԥ texniki tԥhlükԥsizlik
baxımından ԥn sԥviyyԥlilԥri seçilmԥlidir.
Bununla ԥlaqԥdar, hal-hazırda Azԥrbaycan
Respublikasının Fövqԥladԥ Hallar Nazirliyi
daxil olan xarici avadanlıqların texniki
tԥhlükԥsizlik baxımından beynԥlxalq norma vԥ
standartlara cavab vermԥsini ekspertiza yolu
ilԥ hԥyata keçirmԥyԥ baúlamıúdır.
XX ԥsrin ortalarından baúlayaraq
neftqaz hasilatının kԥskin artım tendensiyası
yataqların iúlԥnilmԥsindԥ, quyuların istismarında bir sıra problemlԥri meydana çıxarmıú vԥ
bu problemlԥrin hԥlli yollarının axtarılması
zԥruriyyԥtini do÷urmuúdur. Qeyd olunanlara
misal olaraq quyudibi zonanın iúlԥnilmԥsindԥ
yeni kompozisiyaların tԥtbiq olunmasını, qum
tıxacları ilԥ asfalt-parafin-qԥtran çöküntülԥri
ilԥ mübarizԥdԥ yeni reotexnologiyaların
yaradılmasını vԥ istifadԥsini göstԥrmԥk olar.
Daha böyük problemlԥr quyuların qazılması
ilԥ ԥlaqԥdar olmuúdur. Anomal yüksԥk lay vԥ
mԥsamԥ úԥraitindԥ istifadԥ olunan qazıma
mԥhlullarının tԥrkiblԥrinin iúlԥnilmԥsi, xüsusi
ilԥ dԥniz akvatoriyasında bu iúlԥrin aparılması
tԥhlükԥsizlik baxımından bir sıra problemlԥrin
meydana çıxmasına sԥbԥb olmuúdur.
Mürԥkkԥb heterogen sistemlԥr olan
qazıma vԥ sement mԥhlullarının strukturmexaniki vԥ kolloid-kimyԥvi xassԥlԥrinin
tԥnzimlԥnmԥsi müxtԥlif tԥyinatlı vԥ tԥrkibli
kimyԥvi maddԥlԥrin istifadԥsi ilԥ hԥyata
keçirilmiúdir. Bu kimyԥvi reagentlԥrin böyük
ԥksԥriyyԥti öz tԥrkiblԥrindԥ a÷ır sԥnayenin
tullantı mԥhsullarını, çox valentli metalların
duzlarını ԥks etdirdiklԥrindԥn ԥtraf mühit vԥ
insan hԥyatı üçün ciddi tԥhlükԥ mԥnbԥyinԥ
çevrilmiúdirlԥr. Analoji problemlԥr Bakı vԥ
Abúeron arxipelaqın quru ԥrazilԥrinԥ dԥ aid
edilԥ bilԥr.
XX ԥsrin sonu XXI ԥsrin ԥvvԥlindԥn
baúlayaraq dünya neftqazçıxarma sahԥsindԥ
yeni reotexnologiyaların yaradılması vԥ geniú
miqyaslı tԥtbiq olunması texnoloji proseslԥrin
intensivlԥúmԥsinԥ böyük tԥkԥn vermiúdirsԥ
tԥhlükԥsizlik baxımından bir çox yeni problemlԥr yaranmıúdırlar.
244
Elmi srlr, 2008(24)
Neftqazlayih
ԥsasında göstԥrԥ bilmiúdirlԥr ki, yuxarıda qeyd
olunan problemlԥrin sinergetik prinsiplԥr
çԥrçivԥsindԥ idarԥ olunması kimyԥvi reagentlԥrin sԥrf normalarının azalmasına, ekoloji
tԥhlükԥsiz reotexnologiyaların iúlԥnilmԥsinԥ vԥ
tԥtbiqinԥ geniú imkanlar açmıúdır [3].
Tԥhlükԥsizlik iúlԥrinin tԥmin olunması
iúçi personalın hazırlıq sԥviyyԥsindԥn xeyli
dԥrԥcԥdԥ asılıdır. Bu istiqamԥtdԥ xarici
kompaniyaların hԥyata keçirdiklԥri texnoloji
proseslԥrin tԥhlükԥsizlik texnikası ilԥ ba÷lı
olan treninqlԥrsiz tԥsԥvvür etmԥk çԥtindir. Bu
baxımdan Azԥrbaycanda fԥaliyyԥt göstԥrԥn
BP, Schlumberger, Statoil vԥ digԥr nüfuzlu
kompaniyaların
nailiyyԥtlԥri
tԥqdirԥlayiq
hesab oluna bilԥr. Bu istiqamԥtdԥ davam
etdirilԥn kompleks tԥdbirlԥr neft sԥnayesinin
obyektlԥrindԥ çalıúan iúçi personalın tԥhlükԥsizliyini yüksԥk sԥviyyԥdԥ tԥmin etmԥklԥ
yanaúı, tԥhlükԥsizlik texnikası qaydalarının
möhkԥmlԥndirilmԥsi üçün praktiki mahiyyԥt
kԥsb edir.
Azԥrbaycan Respublikası Prezidentinin
19 aprel 2006-cı il tarixli Fԥrmanı ilԥ
Azԥrbaycan Respublikasının Fövqԥladԥ Hallar
Nazirliyi üçün tԥsdiq edilmiú Ԥsasnamԥyԥ
uy÷un olaraq Nazirlik ölkԥnin bütün ԥrazisindԥ
tikilԥn sԥnaye, mülki vԥ mühafizԥ obyektlԥrinin vԥ qur÷uların layihԥ-smeta sԥnԥdlԥrinin
dövlԥt ekspertizasını hԥyata keçirmԥyԥ
baúlamıúdır. Elԥcԥ dԥ Nazirlik tikinti iúlԥrinin
aparılmasında, tikinti materiallarının, konstruksiyalarının vԥ hissԥlԥrinin istifadԥsindԥ
dövlԥt standartlarına, tikinti norma vԥ
qaydalarına, texniki úԥrtlԥrԥ vԥ digԥr hüquqi
aktlara, mühԥndisi axtarıú iúlԥrinԥ vԥ s.
nԥzarԥti güclԥndirmiúdir.
Hal-hazırda Fövqԥladԥ Hallar Nazirliyinin
Da÷ Mԥdԥn øúlԥrinin Tԥhlükԥsiz Aparılması
üzrԥ Dövlԥt Agentliyi tԥrԥfindԥn bütün layihԥ
iúlԥrinin texniki tԥhlükԥsizlik baxımından
ekspertizaya cԥlb olunması vԥ onların
beynԥlxalq standartlara cavab vermԥsi ön
plana çԥkilmiúdir. Hԥmԥn iúlԥr Agentliyin
AzDԤMTT ETø tԥrԥfindԥn yüksԥk sԥviyyԥdԥ
hԥyata keçirilir.
Bu vԥ digԥr iúlԥmԥnin müasir dünya
standartlarına cavab verilmԥsi bir tԥrԥfdԥn
flora vԥ faunanın goruması ilԥ qırılmaz tellԥrlԥ
ba÷lıdırsa, digԥr tԥrԥfdԥn iúçi personal üçün
tԥhlükԥsiz olmalıdır.
Problemlԥrin
hԥlli
istiqamԥtindԥ
fundamental tԥdqiqatların aparılmasına ehtiyac
duyulmuú vԥ qԥnaԥtbԥxú nԥticԥlԥrԥ nail
olunmuúdur. Bu mԥsԥlԥlԥrin hԥllindԥ ԥsasԥn
iki istiqamԥtԥ diqqԥt yetirilmiúdir:
1. Senergetik prinsiplԥr ԥsasında zԥrԥrlilik
dԥrԥcԥsi az olan kimyԥvi reagentlԥrin sԥrf
normalarının
kԥskin
azaldılması,
yeni
iúlԥmԥlԥrin aparılması, tԥdqiqi, ekspert
qiymԥtlԥndirilmԥsi vԥ monitorinqi.
2. Reagentlԥrdԥn istifadԥ olunmadan fiziki
sahԥlԥrin ԥsasında texnoloji proseslԥrin
optimallaúdırılması.
Uzun illԥr ԥrzindԥ neftqazçıxarmada
altı valentli xrom duzlarının istifadԥsinԥ geniú
yer ayrılmıúdır. Bu birlԥúmԥlԥr texnoloji
proseslԥrin yüksԥk termobarik úԥraitdԥ
aparılması üçün olduqca dԥyԥrli olmalarına
baxmayaraq, iúçi personal vԥ dԥniz
akvatoriyasının flora vԥ faunası üçün olduqca
tԥhlükԥli mԥnbԥ kimi sԥciyyԥlԥnmiúdir.
«Dԥnizneftqazlayihԥ» DETLø-dԥ aparılan elmi-tԥdqiqat iúlԥri sayԥsindԥ müԥyyԥn
edilmiúdir ki, ekoloji tԥhlükԥ yaradan vԥ iúçi
personal üçün yararsız olan yüksԥk valentli
xrom duzlarının tԥhlükԥsiz, zԥhԥrlilik dԥrԥcԥsi
IV sinfԥ mԥnsub olan neft-kimya sintezi
sԥnayesinin mԥhsulları ԥsasında ԥvԥz olunması
mümkün hallardandır. Hԥmçinin dԥrin
qazımada geniú tԥtbiq olunan Xԥtti Alfa
Olefinlԥr (XAO) ԥsasında hazır-lanmıú qazıma
mԥhlullarının alternativ, iqtisa-di baxımdan
ԥlveriúli tԥrkiblԥri iúlԥnilmiú vԥ hal-hazırda
potensial dayanıqsız da÷ süxur-larının vԥ
mԥhsuldar
kԥsiliúlԥrin
qԥza
vԥ
mürԥkkԥblԥúmԥlԥrsiz qazılması üçün geniú
miqyasda tԥtbiq olunmaqdadır [1].
Çoxsaylı tԥdqiqatlar ԥsasında institutda
aparılan iúlԥrlԥ müԥyyԥn edilmiúdir ki, sabit
maqnit sahԥsi yarada bilԥn qur÷uların, ultrasԥs
vԥ rԥqs generatorlarının istifadԥsi çoxsaylı
zԥhԥrli maddԥlԥrin sԥrf normalarının kԥskin
azalmasına imkan verԥrԥk onların tԥhlükԥsiz
istifadԥ olunmalarını tԥmin edԥ bilir [2].
Akademik A.X. Mirzԥcanzadԥ vԥ onun
mԥktԥbinin davamçıları öz tԥdqiqatları
dbiyyat
1. Ƚɭɫɟɣɧɨɜ Ɍ.ɂ., Ɇɟɞɠɢɞɨɜ Ƚ.ɇ.,
Ʉɹɡɢɦɨɜ ɗ.Ⱥ. Ȼɭɪɨɜɵɟ ɪɚɫɬɜɨɪɵ ɞɥɹ
245
Elmi srlr, 2008(24)
Neftqazlayih
ɜɫɤɪɵɬɢɹ ɩɪɨɞɭɤɬɢɜɧɵɯ ɩɥɚɫɬɨɜ. Ȼɚɤɭ:
ɗɥɦ, 2000. 236 ɫ.
2. Süleymanov B.Ԥ., Ԥsgԥrov
M.M., Ԥliyev A.M. Quyudan hasil olan
mayenin maqnitlԥ emalı üçün qur÷u.
Azԥrbaycan Respublikasının Patenti ʋ
ø 2005 0062. Bakı, 2005.
3. Ɇɢɪɡɚɞɠɚɧɡɚɞɟ Ⱥ.ɏ., Ⱥɥɢɟɜ ɇ.Ⱥ.,
ɘɫɢɮɡɚɞɟ ɏ.Ȼ. ɢ ɞɪ. Ɏɪɚɝɦɟɧɬɵ ɪɚɡɪɚɛɨɬɤɢ ɦɨɪɫɤɢɯ ɧɟɮɬɟɝɚɡɨɜɵɯ ɦɟɫɬɨɪɨɠɞɟɧɢɣ.
Ȼɚɤɭ: ɗɥɦ, 1997. 408 ɫ.
ɉɨɤɚɡɚɧɚ
ɪɨɥɶ
Ⱥɝɟɧɬɫɬɜɚ
ɩɨ
Ȼɟɡɨɩɚɫɧɨɦɭ
ȼɟɞɟɧɢɸ
Ƚɨɪɧɨɉɪɨɦɵɫɥɨɜɵɯ
Ɋɚɛɨɬ
Ɇɢɧɢɫɬɟɪɫɬɜɚ
ɑɪɟɡɜɵɱɚɣɧɵɯ ɋɢɬɭɚɰɢɣ Ⱥɡɟɪɛɚɣɞɠɚɧɫɤɨɣ
Ɋɟɫɩɭɛɥɢɤɢ ɜ ɩɪɨɰɟɫɫɟ ɩɟɪɟɯɨɞɚ ɧɚ
ɦɟɠɞɭɧɚɪɨɞɧɵɟ ɫɬɚɧɞɚɪɬɵ ɜ ɨɛɥɚɫɬɢ
ɬɟɯɧɢɤɢ ɛɟɡɨɩɚɫɧɨɫɬɢ.
Current state and prospects of development
of safety engineering in oil industry of
Azerbaijan
7*j +"+!"4 <+<! !4 !$ '"<+"+! 1!4"
<"%/"+! '0
N.S. Rafibeyli
Abstract
ɇ.ɋ.Ɋɚɮɢɛɟɣɥɢ
The current state of oil industry development
is inseparably linked with creation,
investigation and application of safe
technologies meeting the requirements of
international standards.
The work shows that at transition to
international standards in the sphere of safety
engineering the main part belongs to design
and scientific organizations that practically
form a technical policy in the sphere.
The works shows the main principles to be
taken into consideration at carrying out design
and research works regarding creation of new
technologies in accordance with safety
engineering requirements.
The part of Agency on Safe Conduct of
Mining Works under the Ministry of
Emergencies of Azerbaijan Republic in the
process of transition to international standards
in the sphere of safety engineering is shown.
1!
ɋɨɜɪɟɦɟɧɧɨɟ
ɫɨɫɬɨɹɧɢɟ
ɪɚɡɜɢɬɢɹ
ɧɟɬɟɞɨɛɵɜɚɸɳɟɣ
ɩɪɨɦɵɲɥɟɧɧɨɫɬɢ
ɧɟɪɚɡɪɵɜɧɨ
ɫɜɹɡɚɧɨ
ɫ
ɫɨɡɞɚɧɢɟɦ,
ɢɫɫɥɟɞɨɜɚɧɢɟɦ ɢ ɜɧɟɞɪɟɧɢɟɦ ɛɟɡɨɩɚɫɧɵɯ
ɬɟɯɧɨɥɨɝɢɣ, ɨɬɜɟɱɚɸɳɢɯ ɬɪɟɛɨɜɚɧɢɹɦ
ɦɟɠɞɭɧɚɪɨɞɧɵɯ ɫɬɚɧɞɚɪɬɨɜ.
ȼ ɪɚɛɨɬɟ ɩɨɤɚɡɚɧɨ, ɱɬɨ ɨɫɧɨɜɧɭɸ ɪɨɥɶ
ɩɪɢ ɩɟɪɟɯɨɞɟ ɧɚ ɦɟɠɞɭɧɚɪɨɞɧɵɟ ɫɬɚɧɞɚɪɬɵ
ɜ ɨɛɥɚɫɬɢ ɬɟɯɧɢɤɢ ɛɟɡɨɩɚɫɧɨɫɬɢ ɢɝɪɚɸɬ
ɩɪɨɟɤɬɧɵɟ ɢ ɧɚɭɱɧɵɟ ɨɪɝɚɧɢɡɚɰɢɢ, ɤɨɬɨɪɵɟ
ɩɪɚɤɬɢɱɟɫɤɢ ɮɨɪɦɢɪɭɸɬ ɬɟɯɧɢɱɟɫɤɭɸ
ɩɨɥɢɬɢɤɭ ɜ ɨɬɪɚɫɥɢ.
ȼ
ɪɚɛɨɬɟ
ɩɨɤɚɡɚɧɵ
ɨɫɧɨɜɧɵɟ
ɩɪɢɧɰɢɩɵ, ɤɨɬɨɪɵɟ ɫɥɟɞɭɟɬ ɭɱɢɬɵɜɚɬɶ ɩɪɢ
ɩɪɨɜɟɞɟɧɢɢ ɩɪɨɟɤɬɧɵɯ ɢ ɧɚɭɱɧɨ-ɢɫɫɥɟɞɨɜɚɬɟɥɶɫɤɢɯ ɪɚɛɨɬ ɩɨ ɫɨɡɞɚɧɢɸ ɧɨɜɵɯ
ɬɟɯɧɨɥɨɝɢɣ, ɜ ɫɨɨɬɜɟɬɫɬɜɢɢ ɫ ɬɪɟɛɨɜɚɧɢɹɦɢ
ɬɟɯɧɢɤɢ ɛɟɡɨɩɚɫɧɨɫɬɢ.
246
Elmi srlr, 2008(24)
Neftqazlayih
NEFT V QAZ SNAYESNN QTSADYYATI
#
,7; 62;
>8^57
ECONOMY OF OIL AND GAS INDUSTRY
247
Elmi srlr, 2008(24)
Neftqazlayih
UOT 622.276.004
AZDEBTL NEFT QUYULARININ STSMARININ RENTABELLK HDDNN
MÜYYN EDLMS METODKASINA DAR
A.S.Abdullayev, N.A.Abbasov, M.O.brahimova
Hal-hazırda Azԥrbaycan Respublikası
iqtisadiyyatının müasir inkiúafı bütün növ
istehsal vԥ tԥbii ehtiyatlardan sԥmԥrԥli istifadԥ
olunması, istehsalın hԥrtԥrԥfli intensivlԥúdirilmԥsi, elmi-texniki tԥrԥqqi nԥticԥlԥrinin
ԥsasında
istehsal
sԥmԥrԥliliyinin
yüksԥldilmԥsi, qԥnaԥt rejiminin güclԥndirilmԥsi kimi xüsusiyyԥtlԥrlԥ ba÷lıdır. Sԥnayenin
hasilat sahԥlԥri daha çox kapitaltutumlu
oldu÷una görԥ istehsalın sԥmԥrԥliliyi belԥ
sahԥlԥrdԥ daha mühüm ԥhԥmiyyԥt kԥsb edir.
Respublikanın
neftqazçıxarma
sahԥsindԥ
hԥmin problem daimi aktualdır.
Ötԥn dövrlԥr ԥrzindԥ Azԥrbaycanda 67
neft-qaz yataqları aúkarlanmıú vԥ hal-hazırda
onlardan 54 yataq iúlԥnmԥdԥdir, o cümlԥdԥn,
quru sahԥlԥrindԥ 42 neft-qaz yata÷ı kԥúf
edilmiú, onlardan 37 yataq iúlԥnmԥdԥdir. Bu
yataqlardan sԥkkizi [1] – (Balaxanı-SabunçuRamanı, Bibiheybԥt, Binԥqԥdi, Suraxanı,
Kürovda÷, Miúovda÷, Kürsԥngԥ vԥ Qaraba÷lı)
quru yataqlarından illik neft hasilatının 70 %-ԥ
qԥdԥrini tԥmin edir.
«Azneft» øB-yi üzrԥ hazırda iúlԥnmԥdԥ
olan yataqlardan 48 yataq iúlԥnmԥnin son
mԥrhԥlԥsindԥdir. Hԥmin yataqlar üçün neft
hasilatı tempinin aúa÷ı düúmԥsi, quyuların
qeyri-bԥrabԥr paylanması, quyuların yüksԥk
sulaúması vԥ arasıkԥsilmԥz istismardan
çıxması, ԥsas fondların ԥksԥriyyԥtinin aúınması
xarakterikdir. Buna görԥ dԥ neft yataqlarının
iúlԥnmԥsinin iqtisadi qiymԥtlԥndirilmԥsi vԥ
onlara mԥxsus quyularda iúlԥnmԥnin iqtisadi
hԥddinin müԥyyԥn edilmԥsi çox vacibdir.
Praktikada bu mԥsԥlԥlԥrin hԥllinԥ
müxtԥlif yanaúmalar mövcuddur. Dünya
tԥcrübԥsindԥ daha çox «xԥrclԥr – hԥcm –
mԥnfԥԥt» modelindԥn istifadԥ olunur. Bu
model istehsal xԥrclԥrinin daimi vԥ dԥyiúԥn
xԥrclԥrԥ bölünmԥsinԥ, elԥcԥ dԥ gԥlir, xԥrclԥr vԥ
mԥnfԥԥtin istehsal vԥ satıú hԥcmindԥn
asılılı÷ına ԥsaslanır [2].
Son illԥr respublikanın qurudakı neft
yataqlarının
çoxunun
iúlԥnmԥnin
son
mԥrhԥlԥsindԥ olması, hasil olunan mԥhsulun
yüksԥk
dԥrԥcԥdԥ
sulaúması,
quyuların
debitinin kԥskin aúa÷ı düúmԥsi vԥ digԥr
obyektiv sԥbԥblԥrdԥn neft istehsalında
sԥmԥrԥliliyin artırılması vԥ ilk növbԥdԥ maya
dԥyԥri, qiymԥt vԥ rentabellik kimi iqtisadi
göstԥricilԥrin yaxúılaúdırılması yollarının
axtarıúı problemi daha kԥskin olaraq qarúıda
durur. Bununla ԥlaqԥdar, neft quyularının
istismarının rentabellik hԥddinin iqtisadi
ԥsaslandırılması
probleminin
aktuallı÷ı
müԥyyԥn olunur. Bu problemin hԥlli köhnԥ
quyuların istismarının iqtisadi qiymԥtlԥndirilmԥsi meyarlarının ԥsaslandırıl-masını,
hԥmin quyulardan neft hasilatının iqtisadi
göstԥricilԥrinin hesablanması metodikasının
iúlԥnmԥsini vԥ quyuların iúinin ԥsas texnoloji
parametrlԥri ilԥ istismar mԥqsԥdԥuy÷unlu÷unun iqtisadi meyarlarının ԥlaqԥlԥndirilmԥsini nԥzԥrdԥ tutur.
Aparılan tԥhlil göstԥrir ki, «Azneft»
østehsalat
Birliyinin
neftqazçıxarma
idarԥlԥrindԥ azdebitli quyu fondu ilbԥil artır vԥ
üstünlük tԥúkil edir. Azdebitli quyuların
istismarının texniki-iqtisadi göstԥricilԥrinin
tԥhlilindԥn ԥvvԥl belԥ bir prinsipial mԥsԥlԥni
hԥll etmԥk lazımdır: - hansı quyuları azdebitli
quyu fonduna aid etmԥk olar
Quyuların bu fonda aid edilmԥsinin
qԥbul olunmuú ümumi ԥsasnamԥsi yoxdur.
V.P. Kaufman, azdebitli quyulara 0,5 ton/gün
debitli quyuları, Y.A. Balakirev vԥ V.S.Krol
isԥ 1-2 ton/gün debitli quyuları aid etmiúdir.
Bundan ԥlavԥ, onlar hesab edirlԥr ki, texnikiiqtisadi göstԥricilԥr nöqteyi-nԥzԥrdԥn debiti
çox az olan, yԥni, gün ԥrzindԥ 1 ton neft hasil
olunan quyuları xüsusi ayırmaq lazımdır. B.Z.
Fatahov azdebitli quyulara qündԥlik neft
hasilatı 1-2 ton vԥ az olanları, Q.A. Sԥfԥrov vԥ
ø. Kԥrimov isԥ gündԥlik neft hasilatı 0,3
248
Elmi srlr, 2008(24)
Neftqazlayih
tondan az vԥ 95%-dԥn çox sulaúmıú quyuları
aid etmiúlԥr.
Bütün bu fikirlԥri ümumilԥúdirԥrԥk vԥ
quru yataqlarında quyuların son istismar
mԥrhԥlԥsinԥ qԥdԥm qoymasını nԥzԥrԥ alaraq,
azdebitli quyu fonduna gündԥlik neft hasilatı 1
tona qԥdԥr vԥ 90%-dԥn yuxarı sulaúmıú
quyuları aid etmԥk olar.
Yuxarıda
göstԥrilԥn
meyarlara
ԥsaslanaraq 2006-cı ildԥ «Dԥnizneftqazlayihԥ»
DETLø-dԥ bizim tԥrԥfimizdԥn «Azneft» øB-nin
ԥsasԥn qurudakı neft yataqlarının istismarını
hԥyata keçirԥn 5 neftqazçıxarma idarԥsi üzrԥ
tԥhlil aparılmıú, neft quyularının istismarının
rentabellik hԥddinin müԥyyԥn edilmԥsi
metodikası iúlԥnmiúdir.
Üsullar üzrԥ neft hasilatının tԥhlili
göstԥrdi ki, hasil olunan neftin ԥksԥr hissԥsi
dԥrin nasos üsuluna düúür. Neft hasilatının
artımı ԥsasԥn istismarın mexaniklԥúdirilmiú
üsulları hesabına baú vermiúdir. Son üç il
ԥrzindԥ quyuların orta günlük debiti isԥ 0,62
ton/gün tԥúkil etmiúdir. Bu bir daha onu
göstԥrir ki, yataqlar çox köhnԥdirlԥr vԥ
istismarın
son mԥrhԥlԥlԥrinԥ qԥdԥm
qoymuúlar.
Aparılan tԥhlil nԥticԥsindԥ müԥyyԥn
edilmiúdir ki, fԥaliyyԥtdԥ olan quyu fondunun
90,9%-i dԥrin nasos üsulu ilԥ hasil olan neftin
83,4%-ni verir.
Tԥhlil göstԥrir ki, dԥrin nasos quyularının
ümumi sayından (2648 quyu) 248 quyunun
gündԥlik neft debiti 0,1 ton/gün tԥúkil edir ki,
bu da 9,3% tԥúkil edir. Ԥgԥr debiti 1,0 ton/gün
olan quyular da bu qrupa aid etsԥk, onda bu
qrupda olan quyuların sayı 1851 vԥ ya 69,9%,
illik neft hasilatı isԥ 215863,4 ton vԥ ya 38,9%
tԥúkil edԥcԥkdir.
Belԥliklԥ, azdebitli quyuların böyük
ԥksԥriyyԥti dԥrin nasos üsulu ilԥ istismar
olunur vԥ ilbԥil fasilԥsiz olaraq artır.
Dünya neft hasilatı praktikasında da
gündԥlik 1 ton neft verԥn quyular azdebitli
sayılırlar.
Baxdı÷ımız 5 neftqazçıxarma idarԥsi
üzrԥ neft quyularının orta yaúı – 45,4 ildir, o
cümlԥdԥn «Balaxanıneft» NQÇø üzrԥ – 50,3
il, «Apúeronneft» NQÇø üzrԥ – 45 il, «Ԥli
Ԥmriov» NQÇø üzrԥ – 31,3 il tԥúkil edir.
Quyuların bԥrpasına amortizasiya ayırması
norması 6,7% (15 il xidmԥtԥ uy÷un) oldu÷u
halda yalnız 322 quyu öz dԥyԥrini mԥhsul
üzԥrinԥ köçürür, qalan 2326 quyu isԥ öz
dԥyԥrlԥrini bütünlüklԥ hazır mԥhsula köçürmüú
vԥ hal-hazırda bu quyulardan amortizasiya
ayırmaları silinmir. Amortizasiya ayırmaları
hesablanmayan quyuların xüsusi çԥkisi 87,7%
tԥúkil edir (quyu fondu güclü surԥtdԥ
köhnԥlmiúdir).
Bir ton neftin hasilatına çԥkilԥn xԥrclԥrin
tԥhlili
göstԥrdi
ki,
baxdı÷ımız
5
neftqazçıxarma idarԥsi üzrԥ son üç ildԥ (20032005-ci illԥr) xԥrclԥrin artımı orta hesabla
23,6%, bu müddԥt ԥrzindԥ neft hasilatının
artımı isԥ cԥmi 4% tԥúkil etmiúdir, yԥni, neft
hasilatına çԥkilԥn xԥrclԥrin artım tempi neft
hasilatı artımı tempini qabaqlayır.
Neft hasilatına çԥkilԥn xԥrclԥrin artımı
baxılan NQÇø-dԥ neftin mexaniklԥúdirilmiú
hasilatının sԥviyyԥsinin yüksԥk, azdebitli
quyuların sayının hԥdsiz çox vԥ quyuların çox
baha baúa gԥlԥn yeraltı tԥmirlԥrinin sayının
ԥhԥmiyyԥtli dԥrԥcԥdԥ çox olması ilԥ izah
olunur.
Azdebitli
quyuların
istismarının
rentabellik
hԥddinin
hesablanması
metodikasının ԥsasını neft hasilatının maya
dԥyԥrinin ayrı-ayrı quyular vԥ ya quyu qrupu
üzrԥ hesablanması prinsipi tԥúkil edir.
Ayrı-ayrı quyular üzrԥ maya dԥyԥrinin
hesablanması ԥsasında quyuların istismarının
rentabellik hԥddinin müԥyyԥn olunmasını
«Bibiheybԥt» NQÇø üzrԥ götürülmüú 6 quyu
timsalında nԥzԥrdԥn keçirԥk.
Rentabellik hԥddini tԥyin etmԥk üçün
NQÇø-nin faktiki göstԥricilԥri ԥsasında
hesablama cԥdvԥli tԥrtib edilir. Quyuların ԥsas
göstԥricilԥri texnoloji rejimdԥn götürülür.
Cԥdvԥlin 1-ci hissԥsi (qrafa 1-2) faktiki,
2-ci hissԥsi isԥ (qrafa 9-14) hesablanmıú
göstԥricilԥrdԥn ibarԥtdir. 9, 10 vԥ 11-ci
qrafalar
üzrԥ
göstԥricilԥr
ԥvvԥlcԥdԥn
hesablanmıú irilԥúdirilmiú normativlԥr ԥsasında
hesablanmıúdır vԥ üç növԥ bölünür:
Neft hasilatından asılı olan xԥrclԥr:,
orta
gündԥlik
neft
burada n hasilatı;
*istismar ԥmsalı;
nn maya dԥyԥri kalkulyasiyası üzrԥ
hesablanmıú vԥ neft hasilatından asılı olan
xԥrclԥr normativi.
249
Elmi srlr, 2008(24)
Neftqazlayih
250
Elmi srlr, 2008(24)
Neftqazlayih
4)
quyuların
hesablanması.
14671,80 ˜ 6,7
A
100 ˜ 15
Maye miqdarından asılı olan xԥrclԥr:
Nm
m ˜ ˜ 365 ˜ n m ,
burada m - orta gündԥlik maye hasilatı;
*istismar ԥmsalı;
nm - maye hasilatından asılı olan xԥrclԥr
normativi (maya dԥyԥri kalkulyasiyası üzrԥ
hesablanır).
NQÇø «Bibiheybԥt» üçün – nm=0,74 manat.
Quyu fondundan asılı olan xԥrclԥr:
7) «Bibiheybԥt» NQÇø üzrԥ 1 ton neftin faktiki
maya dԥyԥri – 92,65 manatdır. Ona görԥ dԥ
1259 ʋ-li quyunu rentabelli olmayan quyu
hesab etmԥk olar: S1259 92,65.
Nԥticԥ olaraq, ԥgԥr hesablanmıú maya dԥyԥri
faktiki maya dԥyԥrindԥn böyük vԥ ya
bԥrabԥrdirsԥ, onda belԥ quyuları rentabelli
olmayan quyu kimi saymaq olar. Tԥklif olunan
metodikanın
kömԥkliyi
ilԥ,
quyuların
istismarının rentabellik hԥddinin müԥyyԥn
edilmԥsi
ԥsasında
azdebitli
quyuların
istismardan çıxarılması, konservasiya edilmԥsi
vԥ ya bu quyular üzrԥ neft hasilatının
artırılması
tԥdbirlԥrinin
iúlԥnmԥsi
mԥsԥlԥlԥrinin hԥllinԥ baxmaq olar.
N=Nn Nm Nf A
Sonuncu qrafada quyu üzrԥ 1ton neft
hasilatının maya dԥyԥri tԥyin edilir:
Nn Nm N f A
n
65,53 man.
5)
quyu
üzrԥ
bütün
xԥrclԥrin
hesablanması.
N=Nn Nm Nf
A=2449,5+1442,33+1466,20+65,53
N=18618,57 man.
6) quyu üzrԥ 1 ton neftin maya dԥyԥrinin
hesablanması.
N
18618,57
105,17
S1259
0,5 ˜ 0,97 ˜ 365
n ˜ ˜ 365
Nf=nf – fԥaliyyԥtdԥ olan 1 quyuya düúԥn xԥrc
normativi kimi götürülür vԥ maya dԥyԥri
kalkulyasiyası
üzrԥ
hesablanır.
NQÇø
«Bibiheybԥt» -dԥ nf=14,66 manat.
12-ci qrafa üzrԥ quyuların amortizasiyası
quyuların balans dԥyԥrinin 6,7%-i kimi tԥyin
edilir:
B ˜ 6,7
A
, manat ,
100 ˜ 15
burada B - quyunun balans dԥyԥridir.
13 –cü qrafada ümumi xԥrclԥr aúa÷ıdakıların
cԥmi kimi tԥyin edilir:
S
amortizasiyasının
˜ ˜ 365
Bütün quyular üzrԥ maya dԥyԥri
hesablandıqdan sonra seçmԥ yolu ilԥ rentabelli
olmayan quyular tapılır.
NQÇø üzrԥ hԥr bir quyu üzrԥ hesablanan
1 ton neftin maya dԥyԥri ԥgԥr faktiki maya
dԥyԥrindԥn artıqdırsa, onda belԥ quyular
rentabelli olmayan quyular sayılırlar.
1259 ʋ-li quyu üzrԥ hesablamaların
ardıcıllı÷ına baxaq:
1) neft hasilatından asılı olan xԥrclԥrin
hesablanması.
Nn=0,5·0,97·365·13,83=2449,50 man.
dbiyyat
1. ɋɚɮɚɪɨɜ
Ƚ.Ⱥ.
ɗɤɨɧɨɦɢɱɟɫɤɢɟ
ɩɪɨɛɥɟɦɵ
ɷɮɮɟɤɬɢɜɧɨɫɬɢ
ɜ
ɧɟɮɬɟɝɚɡɨɞɨɛɵɱɟ ɢ ɦɟɬɨɞɵ ɢɯ ɪɟɲɟɧɢɹ.
Ȼɚɤɭ: ɗɥɦ, 1997. 296 ɫ.
2. Sԥmԥdov R.S. Neft yataqlarının iúlԥnmԥsinin iqtisadi hԥddinin tԥyini metodikasına
dair // Azԥrbaycan Neft Tԥsԥrrüfatı. 2003,
ʋ 5. S.48 – 52.
3. Sԥmԥdov R.S. Az mԥhsuldarlıqlı quyuların istismarının iqtisadi sԥmԥrԥliliyinin
tԥyini metodikasına dair // Azԥrbaycan
Neft Tԥsԥrrüfatı. 2005, ʋ 2. S.45-51.
4. Ʉɟɪɢɦɨɜ ɂ.Ɇ. ȼɨɩɪɨɫɵ ɷɮɮɟɤɬɢɜɧɨɫɬɢ
ɷɤɫɩɥɭɚɬɚɰɢɢ ɦɚɥɨɞɟɛɢɬɧɵɯ ɜɵɫɨɤɨɨɛɜɨɞɧɟɧɧɵɯ ɫɤɜɚɠɢɧ Ⱥɩɲɟɪɨɧɫɤɨɝɨ
ɩɨɥɭɨɫɬɪɨɜɚ. Ȼɚɤɭ: Ⱥɡɇɂɉɂɧɟɮɬɶ,
1987. 28 ɫ.
2) maye hasilatından asılı olan xԥrclԥrin
hesablanması.
Nm=5,5·0,97·365·0,74=1442,33 man.
3) quyu fondundan asılı olan xԥrclԥrin
hesablanması.
Nf = nf =14661,20 man.
251
Elmi srlr, 2008(24)
Neftqazlayih
5. Ɋɨɯɥɢɧ ɋ.Ɇ., Ɋɵɠɟɧɤɨɜ ɂ.ɂ., Ɏɟɬɢɫɨɜ
Ⱥ.Ⱥ.
ɗɤɨɧɨɦɢɤɚ
ɪɚɰɢɨɧɚɥɶɧɨɝɨ
ɢɫɩɨɥɶɡɨɜɚɧɢɹ ɧɟɮɬɹɧɵɯ ɪɟɫɭɪɫɨɜ
ɧɟɞɪ. Ɇ.: ɇɟɞɪɚ, 1991. 236 ɫ.
ɨɬɞɟɥɶɧɵɦ ɫɤɜɚɠɢɧɚɦ, ɬɚɤ ɢ ɩɨ ɝɪɭɩɩɚɦ
ɫɤɜɚɠɢɧ,
ɚ
ɬɚɤɠɟ
ɷɤɨɧɨɦɢɱɟɫɤɭɸ
ɰɟɥɟɫɨɨɛɪɚɡɧɨɫɬɶ
ɷɤɫɩɥɭɚɬɚɰɢɢ
ɦɚɥɨɞɟɛɢɬɧɵɯ ɫɤɜɚɠɢɧ.
%!" "<4 <
!'?"+! g+<*!p
%"'!$ 1!4$ +0
About profit level estimation method of low
production rate wells
A.S.Abdullaev, N.A.Abbasov,
M.O.øbragimova
A.ɋ. Ⱥɛɞɭɥɥɚɟɜ, ɇ.Ⱥ. Ⱥɛɛɚɫɨɜ,
Ɇ.Ɉ. ɂɛɪɚɝɢɦɨɜɚ
Abstract
1!
Lately many Azerbaijan onshore oil
fields made the last step of development.
Technical
–
economical
indications
deterioration of operation wells of these fields
is observed.
Analyses show that low production rate
wells are more than others. Their number
increases year by year. So profit level
definition of those wells is actual.
On the base of these, profit level
definition method was developed. The basis of
this method is to calculate the prime cost of
different wells and well groups.
The method will ensure to define
economical expediency of low production rate
wells operation
Ȼɨɥɶɲɢɧɫɬɜɨ
ɧɟɮɬɹɧɵɯ
ɦɟɫɬɨɪɨɠɞɟɧɢɣ
ɫɭɲɢ
Ⱥɡɟɪɛɚɣɞɠɚɧɚ
ɧɚɯɨɞɢɬɫɹ ɜ ɩɨɡɞɧɟɣ ɫɬɚɞɢɢ ɪɚɡɪɚɛɨɬɤɢ. ȼ
ɫɜɹɡɢ ɫ ɷɬɢɦ ɧɚɛɥɸɞɚɟɬɫɹ ɭɯɭɞɲɟɧɢɟ
ɬɟɯɧɢɤɨ-ɷɤɨɧɨɦɢɱɟɫɤɢɯ ɩɨɤɚɡɚɬɟɥɟɣ.
ɉɪɨɜɟɞɟɧɧɵɣ ɚɧɚɥɢɡ ɩɨɤɚɡɵɜɚɟɬ,
ɱɬɨ
ɱɢɫɥɨ
ɦɚɥɨɞɟɛɢɬɧɵɯ
ɫɤɜɚɠɢɧ
ɡɧɚɱɢɬɟɥɶɧɨ ɢ ɜɨɡɪɚɫɬɚɟɬ ɢɡ ɝɨɞɚ ɜ ɝɨɞ.
ȼɨɩɪɨɫɵ
ɨɩɪɟɞɟɥɟɧɢɹ
ɩɪɟɞɟɥɚ
ɪɟɧɬɚɛɟɥɶɧɨɫɬɢ ɷɬɢɯ ɫɤɜɚɠɢɧ ɩɪɢɨɛɪɟɬɚɟɬ
ɜɫɟ ɛɨɥɶɲɭɸ ɚɤɬɭɚɥɶɧɨɫɬɶ.
ɇɚ ɨɫɧɨɜɟ ɚɧɚɥɢɡɚ ɪɚɡɪɚɛɨɬɚɧɚ
ɦɟɬɨɞɢɤɚ
ɨɩɪɟɞɟɥɟɧɢɹ
ɩɪɟɞɟɥɚ
ɪɟɧɬɚɛɟɥɶɧɨɫɬɢ ɦɚɥɨɞɟɛɢɬɧɵɯ ɫɤɜɚɠɢɧ.
ɍɤɚɡɚɧɧɚɹ ɦɟɬɨɞɢɤɚ ɩɨɡɜɨɥɹɟɬ ɨɩɪɟɞɟɥɢɬɶ
ɫɟɛɟɫɬɨɢɦɨɫɬɶ ɞɨɛɵɱɢ ɧɟɮɬɢ ɤɚɤ ɩɨ
UOT 333.242:622.276
NEFT-QAZ HASLATI LAYHLRND
NVESTSYALARIN QYMTLNDRLMS XÜSUSYYTLR
A.M. Nzrov, .. Mmmdov, X.. Aslanov
ønvestisiya qaba÷ı tԥdqiqatlar investisiya layihԥlԥrinin iqtisadi ԥsaslandırılmasının
mԥsuliyyԥtli vԥ ԥhԥmiyyԥtli mԥrhԥlԥlԥrindԥn
biridir. ønvestisiya layihԥsinin qiymԥtlԥndirilmԥsi üçün istifadԥ edilԥn kriteriyalar
onların tԥtbiqinin ԥsas aspektlԥrini vԥ úԥrtlԥrini
ԥks etdirmԥlidir. Mԥsԥlԥn, maliyyԥ-iqtisadi,
normativ, resurs vԥ s. kriteriyalar.
Maliyyԥ-iqtisadi kriteriyalara aiddir:
layihԥnin dԥyԥri, xalis cari dԥyԥr, rentabellik
vԥ s. Normativ kriteriyalara aiddir: standart,
patent vԥ bu kimi intellektual mülkiyyԥt
hüquqlarının qorunması úԥrtlԥri. Resurs
kriteriyaları layihԥnin hԥyata keçirilmԥsinin
potensial imkanlarını müԥyyԥn edir. Onlar
aúa÷ıdakı qruplara bölünür: elmi-texniki,
istehsal,
texnoloji
variantlar,
maliyyԥ
resurslarının hԥcmi vԥ mԥnbԥlԥri vԥ s.
Bunlardan birinin çatıúmamazlı÷ı sԥmԥrԥli
olacaq layihԥnin icrasını qeyri-mümkün edԥ
bilԥr.
252
Elmi srlr, 2008(24)
Neftqazlayih
Ԥlveriúli
úԥraitin
olmasına
baxmayaraq, yatırılmıú vԥsaitlԥrin ԥmtԥԥ vԥ
xidmԥtlԥrin realizԥsindԥn gԥlԥn vԥsait hesabına
ödԥnilmԥsi vԥ úirkԥt üçün arzu olunan
sԥviyyԥdԥ investisiyaların rentabelliyini tԥmin
edԥn gԥlirlԥrin ԥldԥ edilmԥsi tԥmin olunmazsa,
layihԥnin hԥyata keçirilmԥsi heç vaxt qԥbul
edilԥ bilmԥz.
ønvestisiya ԥmԥliyyatlarında mԥhz bu cür
nԥticԥlԥrԥ nail olmaq, istԥnilԥn layihԥnin
maliyyԥ-iqtisadi parametrlԥrini qiymԥtlԥndirmԥk hԥlledici vԥzifԥdir. Bu vԥzifԥnin kifayԥt
qԥdԥr çԥtin olmasını bir sıra faktorlar da tԥsdiq
edir:
x
investisiya xԥrclԥri ya birdԥfԥlik, ya da
kifayԥt qԥdԥr uzun vaxt ԥrzindԥ bir neçԥ
dԥfԥ tԥkrarlana bilԥr;
x
investisiya layihԥsinin realizԥsindԥn
sonra nԥticԥlԥrin alınması prosesi uzun
müddԥtlidir;
x
uzunmüddԥtli ԥmԥliyyatların hԥyata
keçirilmԥsi, investisiyaların bütün aspektlԥrinin qiymԥtlԥndirilmԥsi qeyri-müԥyyԥnliyin
artmasına gԥtirib çıxarır.
Layihԥnin
sԥmԥrԥliliyi
onun
iútirakçılarının maraqlarına uy÷un olan xԥrclԥr
vԥ nԥticԥlԥrin münasibԥtini ԥks etdirԥn
göstԥricilԥr sistemi ilԥ xarakterizԥ olunur (1).
Bir qayda olaraq, layihԥnin hazırlı÷ı
prosesindԥ onun sosial-iqtisadi nԥticԥlԥrinin,
hԥmçinin sosial tԥdbirlԥrlԥ vԥ ԥtraf mühitin
mühafizԥsi ilԥ ԥlaqԥdar xԥrclԥrin qiymԥtlԥndirilmԥsindԥ hԥyata keçirilir.
ønvestisiya layihԥsinin sԥmԥrԥliliyinin
müԥyyԥn edilmԥsi zamanı gԥlԥcԥk xԥrclԥrin vԥ
nԥticԥlԥrin qiymԥtlԥndirilmԥsi müԥyyԥn vaxt
hüdudunda hԥyata keçirilir.
øútirakçılar tԥrԥfindԥn hԥyata keçirilԥn
xԥrclԥr ilkin, cari vԥ lԥ÷v etmԥ mԥrhԥlԥlԥri-nԥ
bölünür. Nԥticԥlԥrin vԥ xԥrclԥrin qiymԥt
dԥyԥrlԥndirilmԥsi üçün sabit valyuta ilԥ ifadԥ
olunan bazis, dünya, proqnoz vԥ hesablama
qiymԥtlԥrindԥn istifadԥ olunur.
Müxtԥlif
investisiya
layihԥlԥrinin
müqayisԥsi, onlardan ԥn yaxúısının seçilmԥsi
vԥ reallaúdırılmasında aúa÷ıdakı göstԥricilԥrdԥn istifadԥ etmԥk mԥqsԥdԥ uy÷undur. Hԥmin göstԥricilԥrԥ aiddir (2):
x
xalis cari dԥyԥr - XCD;
x
gԥlirlik indeksi - Gø;
x
mԥnfԥԥtin daxili norması - MDN;
x
iútirakçıların maraqlarını vԥ layihԥnin
xüsusiyyԥtlԥrini ԥks etdirԥn digԥr
göstԥricilԥr.
Layihԥnin kommersiya sԥmԥrԥliliyi
gԥlirliyin maksimum normasını tԥmin edԥn
maliyyԥ xԥrclԥrinin onun nԥticԥlԥrinԥ nisbԥti
ilԥ müԥyyԥn edilir.
Kommersiya
sԥmԥrԥliliyi
nöqteyi
nԥzԥrdԥn layihԥnin hԥyata keçirilmԥsi zamanı
aúa÷ıdakı göstԥricilԥrԥ diqqԥt yetirmԥk
lazımdır.
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.
21.
22.
Texnoloji xԥtlԥrin dԥyԥri
Dövriyyԥ kapitalının artımı
Reallaúdırma hԥcmi
Bir vahidin qiymԥti
Reallaúdırmadan gԥlir
øúçilԥrin ԥmԥk haqqı
ølkin xammalın dԥyԥri
Daimi xԥrclԥr
Amortizasiya
Kreditlԥr üzrԥ faiz
Vergi çıxılana qԥdԥr gԥlir
Gԥlir vergisi
Layihԥlԥndirilԥn xalis gԥlir
Ԥmԥliyyat fԥaliyyԥtindԥn xalis gԥlir
ùԥxsi kapital
Uzunmüddԥtli kredit
Borcların ödԥnilmԥsi
Maliyyԥ fԥaliyyԥti saldosu
Real vԥsaitlԥrin axını
Real vԥsaitlԥrin saldosu.
Toplanmıú real vԥsaitlԥrin saldosu.
ønvestisiyaların cԥmi
Kommersiya sԥmԥrԥliliyinin
qiymԥtlԥndirilmԥsi üçün hԥmçinin,
aúa÷ıdakılar müԥyyԥn edilԥ bilԥr:
x borcun tamamilԥ ödԥnilmԥsi müddԥti;
x investisiyaların
ümumi
hԥcmindԥ
iútirakçıların payı.
Layihԥnin sԥmԥrԥliliyi göstԥricilԥri hԥyata
keçirilmԥsi nԥticԥlԥrinin müvafiq büdcԥnin
gԥlir vԥ xԥrclԥrinԥ tԥsirini ԥks etdirir. Bütöv
dövr
üçün
layihԥnin
sԥmԥrԥliliyini
hesablayanda aúa÷ıdakı düsturdan istifadԥ
olunur:
Bt Dt Pt
(1)
burada: Dt – büdcԥ gԥlirlԥri; Pt – büdcԥ
xԥrclԥri.
253
Elmi srlr, 2008(24)
Neftqazlayih
ønvestisiya layihԥlԥrinin qiymԥtlԥndirilmԥsi
üçün aúa÷ıdakılar mövcuddur:
- xalis cari dԥyԥrin müԥyyԥn edilmԥsi
metodu;
investisiyaların
gԥlirlik
indeksinin
hesablanması metodu;
- mԥnfԥԥtin daxili normasının hesablanması
metodu.
- investisiyaların ödԥnilmԥsi müddԥtinin
hesablanması metodu.
Xalis cari dԥyԥrin müԥyyԥn edilmԥsi metodu
pul daxilolmaları mԥblԥ÷i ilԥ bütün
mԥsrԥflԥrin diskontlaúdırılmıú cari dԥyԥrinin
mԥblԥ÷i arasındakı fԥrq nԥticԥsindԥ yaranır.
Bu YUNøDO-nun tԥklif etdiyi investisiya
layihԥlԥrinin qiymԥtlԥndirilmԥsinԥ tövsiyyԥ
olunan metodlarından biridir. Onun mahiyyԥti
ondan ibarԥtdir ki, hԥr bir dövr üçün illik na÷d
vԥsaitlԥrin xalis axın kԥmiyyԥti layihԥnin
baúlanması ilinԥ sԥbԥb olur, bu da mԥblԥ÷
ifadԥsindԥ xalis cari dԥyԥr vԥ ya xalis
diskontlaúdırılmıú gԥlirdir.
Belԥliklԥ, xalis cari dԥyԥr gԥlir vԥ
xԥrclԥrin zamanlar üzrԥ müԥyyԥn edilmԥsi ilԥ
xarakterizԥ olundu÷u üçün investisiyaların
alternativ variantlarının düzgün qiymԥtlԥndirilmԥsindԥ vԥsaitlԥrin dԥyԥri zamanlar
üzrԥ nԥzԥrԥ alınır. Real úԥraitdԥ risk faktoru da
nԥzԥrԥ alınır.
Layihԥnin sԥmԥrԥliliyinin qiymԥtlԥndirilmԥsi üçün xalis cari dԥyԥr metodu
layihԥnin bütün fԥaliyyԥt müddԥtini vԥ na÷d
vԥsaitlԥrin axınının tam qrafikini nԥzԥrԥ alır.
Digԥr metodlar isԥ xԥrclԥrin ödԥnilmԥsinin
tԥmin
olunması
müddԥtindԥn
vԥ
daxilolmaların illik normasından istifadԥ
ԥsasında qurulur. Mԥhz buna görԥ dԥ xalis cari
dԥyԥr metodundan daha geniú istifadԥ olunur.
Xalis
cari
dԥyԥr
bilavasitԥ
diskontlaúdırılmıú
dԥyԥr
konsepsiyasının
tԥcԥssümüdür. Onun hesablanması tԥxminԥn
aúa÷ıdakı ardıcıllıqla hԥyata keçirilir: ԥvvԥlcԥ
lazımı diskontlaúdırma dԥrԥcԥsi seçilir, sonra
layihԥdԥn gözlԥnilԥn pul gԥlirlԥrinin cari
dԥyԥri vԥ mövcud investisiya layihԥsi üçün
tԥlԥb olunan cari xԥrclԥr hesablanır, sonra isԥ
bütün gԥlirlԥrin diskont vur÷usu ilԥ hesablanan
cari
dԥyԥrindԥn
bütün
investisiyaların
diskontlaúdırılmıú cari xԥrclԥri çıxılır. Alınmıú
fԥrq xalis cari dԥyԥr adlanır.
Ölkԥdԥ neft-qaz çıxarma layihԥlԥrinin
hԥyata keçirilmԥsi üçün büdcԥ daxilolmaları –
tԥbii resurslardan (torpaq, su vԥ s.) istifadԥ
üçün ödԥniúlԥr; lisenziyalaúdırmadan gԥlirlԥr;
büdcԥyԥ vergi daxilolmaları vԥ renta
ödԥniúlԥri; gömrük rüsumları vԥ aksizlԥr;
qeyri-büdcԥ fondlarına köçürmԥlԥr vԥ s. aid
edilir.
Mövcud maliyyԥ-kredit sistemindԥ
layihԥnin birbaúa maliyyԥlԥúdirilmԥsi üçün
büdcԥ vԥsaitlԥri, kreditlԥr, büdcԥ hesabına
nԥzԥrdԥ tutulan kompensasiyalar, müxtԥlif
ödԥniúlԥr vԥ s. aid edilir.
øqtisadi
sԥmԥrԥlilik
göstԥricilԥri
müԥssisԥlԥr sԥviyyԥsindԥ istehsal nԥticԥlԥrini
daxili bazar qiymԥtlԥri ilԥ nԥzԥrԥ alma÷a
imkan verir. Xarici investorların iútirakı ilԥ
müútԥrԥk müԥssisԥlԥrin tԥúkili zamanı bütün
növ ԥmtԥԥ vԥ xidmԥtlԥr üçün xԥrclԥri dünya
qiymԥtlԥri ilԥ müԥyyԥn etmԥk mԥqsԥdԥ
uy÷undur (3).
øqtisadi nԥticԥlԥrin tԥrkibindԥ son
istehsal nԥticԥlԥri, layihԥnin reallaúması
dövründԥ xԥrclԥrin vԥ gԥlirlԥrin dԥyiúikliyi ilԥ
úԥrtlԥnԥn ԥlavԥ maliyyԥ nԥticԥlԥri vԥ s. aid
edilir.
øqtisadi xԥrclԥrԥ müԥssisԥlԥrin bԥzi
mԥhsullara olan tԥlԥbatını ödԥmԥk üçün
xԥrclԥr, ԥsas vԥsaitlԥrԥ görԥ amortizasiya
ayırmaları, müԥssisԥlԥrin dövlԥt büdcԥsinԥ
bütün növ ödԥniúlԥri, bank kreditlԥri üzrԥ
faizlԥr vԥ s. aiddir. Ekoloji, sanitar vԥ s. norma
vԥ qaydaların yerinԥ yetirilmԥdikdԥ tԥbiԥti
mühafizԥ vԥ digԥr xԥrclԥrin vԥ ya nԥticԥlԥrin
tԥrkibinԥ daxil edilmԥdikdԥ, cԥrimԥ vԥ
sanksiyalar nԥzԥrԥ alınır.
ønvestisiya layihԥlԥrinin sԥmԥrԥliliyinin
hesablanmasında qeyri-müԥyyԥnlik vԥ risk
faktorlarını
nԥzԥrԥ
almaq
vacibdir.
Deyilԥnlԥrin nԥzԥrԥ alınması üçün layihԥnin
re-allaúdırılması úԥrtlԥri haqqında mövcud olan
bütün mԥlumatlardan istifadԥ olunur.
ԥsas
ønvestisiya
layihԥlԥrinin
xüsusiyyԥtlԥrindԥn biri pul vԥsaitlԥrinin
müxtԥlif
zamanlarda
eyni
qiymԥtli
olmamasıdır. Bu o demԥkdir ki, pul vԥsaitinin
dԥyԥri müԥyyԥn zamandan sonra baúqa dԥyԥrԥ
malik ola bilԥr. Buna görԥ layihԥlԥrin
sԥmԥrԥlil-yinin qiymԥtlԥndirilmԥsindԥ bu
mԥsԥlԥ nԥzԥrԥ alınır.
254
Elmi srlr, 2008(24)
Neftqazlayih
nԥzԥrdԥ tutulursa, bu zaman GI göstԥricisinin
hesablanması düsturu aúa÷ıdakı kimi olacaq:
It º
ª n CFt º ª n
GI «¦
/
(5)
t » «¦
t »
¬ t 1 (1 k) ¼ ¬ t 1 (1 k) ¼
burada: It - t müddԥtindԥ investisiyalar.
Aydındır ki, ԥgԥr XCD 0 olarsa, onda
GI 0 olar. Demԥli GI 0 olarsa, onda bu cür
investisiya ԥlveriúli sayılır.
Mԥnfԥԥtin daxili normasının-MDN vԥ ya
investisiyaların
qaytarılmasının
daxili
ԥmsalının hesablanması metodu özlüyündԥ
investisiya mԥqsԥdlԥrinԥ yönԥlmiú vԥsa-itlԥrin
qaytarılması sԥviyyԥsinin hesablanmasını ifadԥ
edir.
Mԥnfԥԥtin daxili norması metodu xalis
cari
dԥyԥr
metodu
kimi
dԥyԥrin
diskontlaúdırılması konsepsiyasına ԥsaslanır.
O, elԥ diskontlaúdırma dԥrԥcԥsini nԥzԥrdԥ tutur
ki, layihԥdԥn gözlԥnilԥn gԥlirlԥrin cari dԥyԥri
tԥlԥb olunan investisiyaların cari dԥyԥrinԥ
bԥrabԥr olsun. Onun hesablanması kompüterdԥ
xüsusi proqram vasitԥsi ilԥ hԥyata keçirilir.
Adi úԥraitdԥ onu interativ adlanan üsulla
müԥyyԥn edirlԥr. Mԥsԥlԥn, ԥgԥr hԥr bir gԥlԥcԥk
dövrdԥ pul gԥlirlԥri vԥ xԥrclԥri mԥlumdursa,
istԥnilԥn
diskontlaúdırma
dԥrԥcԥsindԥn
baúlamaq vԥ onun üçün gԥlԥcԥk gԥlir vԥ
investisiyaların cari dԥyԥrini müԥyyԥn etmԥk
olar. Ԥgԥr pul axınlarının xalis cari dԥyԥri
müsbԥtdirsԥ, daha yüksԥk diskontlaúdırma
dԥrԥcԥsindԥn istifadԥ edirlԥr vԥ belԥliklԥ gԥlir
vԥ qoyulmuú vԥsaitlԥrin cari dԥyԥrini
tarazlaúdırırlar.
Belԥliklԥ, ԥgԥr tԥhlil olunan investisiya
layihԥsi üzrԥ diskontlaúdırma ԥmsalı kapital
faizindԥn yüksԥkdirsԥ, onda onun xalis cari
dԥyԥri sıfırdan yüksԥkdir vԥ layihԥ sԥmԥrԥli
sayılır. Yox ԥgԥr dԥrԥcԥ kapital faizindԥn
aúa÷ıdırsa, onda sԥmԥrԥli hesab edilmir vԥ
onun xalis cari dԥyԥri mԥnfidir vԥ investisiya
layihԥsinin sԥmԥrԥliliyi yoxdur.
Ԥgԥr xalis cari dԥyԥrin müsbԥt vԥ
mԥnfi mԥnaları sıfıra yaxındırsa xԥtti
interpolyasiya düsturundan istifadԥ tövsiyԥ
olunur:
Md.n E1 (P 3 (E 2 - E1) / P 3 O3 )
(6)
burada: Md.n - mԥnfԥԥtin daxili norması; P3 –
E1 faizinin aúa÷ı qiymԥtindԥ xalis cari
Xalis cari dԥyԥr üzrԥ investisiya
layihԥlԥrinin sԥmԥrԥliliyinin qiymԥtlԥndirilmԥsi metodu gԥlԥcԥk gԥlirlԥrin cari dԥyԥrinin
müԥyyԥn edilmԥsi üçün diskontlaúdırmanın
ԥlveriúli dԥrԥcԥsinin müԥyyԥn edilmԥsinin
mümkün ehtimalı üzԥrindԥ qurulmuú-dur.
Ԥgԥr xalis cari dԥyԥr sıfır vԥ ya sıfırdan
yuxarıdırsa (müsbԥt) layihԥ hԥyata keçirilԥ
bilԥr. Ԥgԥr sıfırdan aúa÷ıdırsa layihԥ sԥmԥrԥsiz
hesab edilir.
Xalis cari dԥyԥrin (XCD) hesablanması
düsturu aúa÷ıdakı kimidir:
XCD
n
CFn
CF1
CF2
˜˜˜
I0
1
2
(1 k)n
(1 k) (1 k)
CFt
¦ (1 k)
t 1
t
I0
(2)
burada: I0 - ilkin yatırılan vԥsait; CFt - t
müddԥtinin sonunda daxil olan pul vԥsaitlԥri;
k-arzu olunan gԥlir norması.
Ԥgԥr layihԥdԥ uzunmüddԥtli xԥrclԥr vԥ uzun
müddԥt ԥrzindԥ pul vԥsaitlԥrinin ԥldԥ edilmԥsi
nԥzԥrdԥ tutulursa, bu zaman xalis cari dԥyԥrin
hesablanması düsturu aúa÷ıdakı kimi olacaq:
n
n
CF t
It
XCD ¦
(3)
¦
t
t
t 1 (1 k)
t 1 (1 k)
burada: It - t müddԥtindԥ investisiya xԥrclԥri.
ùübhԥsiz ki, investisiya layihԥlԥrinin
qiymԥtlԥndirilmԥsi zamanı pul vԥsaitlԥrinin
tԥhlili vacibdir. Lakin, layihԥ üzrԥ son
qԥrardan
söhbԥt
gedԥrkԥn
investorları
(müԥssisԥlԥri) pul resurslarının axınından çox,
vergilԥr
ödԥnildikdԥn
sonra
büdcԥ
öhdԥliklԥrindԥn tam azad olan vԥsaitlԥr
maraqlandırır.
ønvestisiyaların
gԥlirlik
indeksinin
hesablanması metodu - GI göstԥricisinin
hesablanması metodu investorun bir manat
investisiya hesabı ilԥ sԥrvԥtinin hansı sԥviyyԥdԥ artmasının müԥyyԥn edilmԥsinԥ imkan
verir. Bu göstԥricinin hesablanması düs-turu
aúa÷ıdakı kimidir:
ª n CFt º
GI «¦
/I
(4)
t » 0
¬ t 1 (1 k) ¼
burada: CFt - t müddԥtindԥ daxil olan pul
vԥsaitlԥri; I0 - ilkin investisiyalar.
Ԥgԥr uzunmüddԥtli xԥrclԥr vԥ uzun
müddԥt ԥrzindԥ pul vԥsaitlԥrinin ԥldԥ edilmԥsi
255
Elmi srlr, 2008(24)
Neftqazlayih
x
dԥyԥrin müsbԥt mԥnası; O3 – E2
yüksԥk faiz normasında xalis cari dԥyԥrin
mԥnfi mԥnası; E1 vԥ E2 bir-birindԥn
bir vԥ ya iki bԥnddԥn (faizdԥn) çox olmamaqla
fԥrqlԥnԥ bilԥr.
Mԥnfԥԥtin
daxili
norması
investisiyaları ԥlveriúli vԥ ԥlveriúsizԥ bölԥn
faiz dԥrԥcԥsinin hԥdd mԥnalarını tapma÷a
imkan verir. Bunun üçün mԥnfԥԥtin daxili
norması investisiyaya görԥ alınmıú kapitalın
qiymԥtini vԥ ondan istifadԥ nԥticԥsindԥ arzu
edilԥn mԥnfԥԥti nԥzԥrԥ almaqla investorun özü
üçün standart kimi qԥbul etdiyi yatırımların
qaytarılma sԥviyyԥsi ilԥ müqayisԥ edilir.
ønvestisiyaların arzu edilԥn mԥnfԥԥtinin bu
standart sԥviyyԥsini sԥdd ԥmsalı – Es
adlandırırlar. Ԥgԥr Md.n Es olarsa layi-hԥ
qԥbul edilԥr, Md.n Es olarsa isԥ qԥbul edilԥ
bilmԥz. Md.n=Es olarsa istԥnilԥn qԥrarı qԥbul
etmԥk olar.
ønvestisiyaların
ödԥnilmԥsi
müddԥtinin
hesablanması metodu
ÖM dedikdԥ ilkin
investisiyaların
qaytarılması
müddԥtinin
müԥyyԥn edilmԥsi baúa düúülür. ÖM-nin
hesablanması aúa÷ıdakı düsturla hԥyata
keçirilir:
0
(7)
ÖM
(s)
CF t
burada: ÖM - ödԥmԥ müddԥti (illԥr); I0 - ilkin
(s )
investisiyalar; CF t - investisiya layihԥsinin
reallaúmasından daxil olan vԥsaitlԥrin illik
mԥblԥ÷i.
CFt - mԥxrԥcindԥ (s) indeksi CFt-nin
böyüklüyünün müԥyyԥn olunmasında ikili
yanaúmanın mövcud oldu÷unu göstԥrir. Birinci
yanaúma pul axınlarının hԥcmi illԥr üzrԥ
tԥxminԥn bԥrabԥr oldu÷u halda mümkündür.
Onda ilkin investisiyaların mԥblԥ÷i illik
(ortaillik) daxilolmaların hԥcminԥ bölünür.
økinci yanaúma layihԥnin reallaúdırılmasından
daxil olan pul vԥsaitlԥri hԥcminin artan
yekunlar üzrԥ hesablanmasını nԥzԥrdԥ tutur.
Ödԥmԥ
müddԥti
göstԥricisi
özünün
sadԥliyinԥ görԥ iqtisadi hesablamalarında geniú
yer verilir. Lakin bu göstԥricidԥn istifadԥ
edilԥndԥ onu bilmԥk lazımdır ki, o yalnız
aúa÷ıdakı hallarda yaxúı nԥticԥ verir:
x
onun kömԥkliyi ilԥ müqayisԥ edilԥn
bütün investisiya layihԥlԥri eyni müddԥtԥ
malik olduqda;
bütün layihԥlԥr ilkin investisiyaların
birdԥfԥlik yatırılmasını nԥzԥrdԥ tutduqda;
x
vԥsaitlԥrin yatırılması bitdikdԥn sonra
investor investisiya layihԥlԥrinin sona
bitmԥsinԥ qԥdԥr hԥr il tԥxminԥn eyni
miqdarda vԥsaitlԥr ԥldԥ etdikdԥ.
Bu metod geniú yayılmasına baxmayaraq
ciddi çatıúmamazlıqlara malikdir. Belԥ ki, o iki
vacib halı inkar edir:
x
zamanlar
üzrԥ
pulun
dԥyԥrinin
fԥrqlԥnmԥsini;
x
investisiyaların ödԥnilmԥsi müddԥti
bitdikdԥn sonra da pul daxilolmalarının
mövcudlu÷unu.
Mԥhz bununla ԥlaqԥdar olaraq
investisiyaların sԥmԥrԥliliyinin qiymԥtlԥndirilmԥsindԥ bundan ԥsas metod kimi istifadԥ
mԥslԥhԥt görülmür. Bu metoda yalnız
qiymԥtlԥndirilԥn
investisiya
layihԥsinin
müxtԥlif aspektlԥri barԥsindԥ geniú tԥsԥvvür
ԥl-dԥ etmԥk mԥqsԥdi ilԥ müraciԥt etmԥk
mԥslԥhԥtdir.
Ümumiyyԥtlԥ, neft-qaz hasilatında
layihԥ-lԥrin hԥr tԥrԥfli iqtisadi ԥsaslandırılması
mövcud ola bilԥcԥk risklԥrdԥn maksimum
dԥrԥcԥdԥ kԥnarlaúmanı vԥ investorun, sonda
isԥ ölkԥnin maraqları tԥmin edir.
dbiyyat
1. ɋɚɜɱɭɤ ȼ.ɉ., ɉɪɢɥɢɩɤɨ ɋ.ɂ., ȼɟɥɢɱɤɨ
ȿ.Ɍ. Ⱥɧɚɥɢɡ ɢ ɪɚɡɪɚɛɨɬɤɚ ɢɧɜɟɫɬɢɰɢɨɧɧɵɯ ɩɪɨɟɤɬɨɜ. Ʉɢɟɜ: ɉɢɬɟɪ-Ɍ, 1999.
350 ɫ.
2. Ⱦɨɧɰɨɜɚ Ʌ.ȼ. ɂɧɜɟɫɬɢɰɢɨɧɧɨ-ɫɬɪɨɢɬɟɥɶɧɚɹ ɞɟɹɬɟɥɶɧɨɫɬɶ (ɷɤɨɧɨɦɢɱɟɫɤɢɣ
ɚɫɩɟɤɬ). Ɇ.: Ɏɢɧɚɧɫɵ, 1998. 385 ɫ.
3. Ɇɚɣɤɥ ɗ.ɉɨɪɬɟɪ: Ʉɨɧɤɭɪɟɧɰɢɹ Ɇ.:
Ȼɚɧɤɢ ɢ Ȼɢɪɠɢ, 2001. 490 ɫ.
+"'"+! "p +!p <"!$ <" 1!3""'W
Ⱥ.Ɇ. ɇɚɡɚɪɨɜ, Ⱥ.Ⱥ Ɇɚɦɟɞɨɜ, ɏ.ɒ.Ⱥɫɥɚɧɨɜ
1!
ȼ ɪɚɛɨɬɟ ɪɚɫɫɦɚɬɪɢɜɚɸɬɫɹ ɮɚɤɬɨɪɵ,
ɡɚɬɪɭɞɧɹɸɳɢɟ ɨɰɟɧɤɭ ɮɢɧɚɧɫɨɜɨ-ɷɤɨɧɨɦɢɱɟɫɤɢɯ ɩɚɪɚɦɟɬɪɨɜ ɩɪɨɟɤɬɨɜ. ɉɪɢɜɨ-
256
Elmi srlr, 2008(24)
Neftqazlayih
ɞɢɬɫɹ ɢɧɮɨɪɦɚɰɢɹ ɨ ɤɨɦɦɟɪɱɟɫɤɨɣ, ɛɸɞɠɟɬɧɨɣ ɢ ɷɤɨɧɨɦɢɱɟɫɤɨɣ ɷɮɮɟɤɬɢɜɧɨɫɬɢ.
Ɋɚɫɫɦɚɬɪɢɜɚɸɬɫɹ ɩɨɤɚɡɚɬɟɥɢ ɤɨɦɦɟɪɱɟɫɤɨɣ ɷɮɮɟɤɬɢɜɧɨɫɬɢ, ɨɫɨɛɟɧɧɨɫɬɢ ɛɸɞɠɟɬɧɨɣ ɷɮɮɟɤɬɢɜɧɨɫɬɢ ɢ ɢɯ ɫɬɪɭɤɬɭɪɚ.
ɉɪɢɜɟɞɟɧɵ ɧɟɤɨɬɨɪɵɟ ɦɟɬɨɞɵ ɷɤɨɦɢɱɟɫɤɨɣ
ɨɰɟɧɤɢ ɩɪɨɟɤɬɨɜ.
The questions of rating of the investment in
the projects oil-gas production are considered
in article. The criteria and their structure,
including factors complicating a rating of
financial and economic parameters of the
project are researched. Discused problems of
commercial, budget, and economic efficiency.
The parameters of a commercial effectiveness
are shown; the features of budget efficiency
and their structure are explanation. Some
methods of a rating of the projects are
considered and are investigated here, too.
Features of rating of the investment in the
projects oil-gas production
A.M. Nazarov, Mamedov A.A, X.S Aslanov
Abstract
X 622.276.620.22.658.511
6
&7
7[5 >9
X[ – &52
5[7
59
_[ – 5
6[89 7
2 >
577]572 52
: ,7] 6
2.. *+", .^. ", &.
. >++, ._. 5?+!", #.. ɞɢɡɟɥɟɣ ɍ1Ⱦ6-ɋ4, 1Ⱦ12ȼ – 300 Ʉ, Ʉ 259 Ɇ
1 ɢ ɝɟɧɟɪɚɬɨɪɨɜ ɩɟɪɟɦɟɧɧɨɝɨ ɬɨɤɚ.
Ɉɫɨɛɨɟ
ɦɟɫɬɨ
ɡɚɧɢɦɚɸɬ
ɫɚɦɨɩɨɞɴɟɦɧɵɟ ɛɭɪɨɜɵɟ ɭɫɬɚɧɨɜɤɢ (ɋɉȻɍ)
ɬɢɩɚ
ɏɚɡɚɪ
ɫ ɛɭɪɨɜɨɣ ɭɫɬɚɧɨɜɤɨɣ
ɍɪɚɥɦɚɲ 6000 ɉɗ . ɇɚ ɞɜɭɯ ɝɥɭɛɨɤɨɜɨɞɧɵɯ ɦɨɪɫɤɢɯ ɫɬɚɰɢɨɧɚɪɧɵɯ ɩɥɚɬɮɨɪɦɚɯ (ȽɆɋɉ) ʋ 8 ɢ ʋ 13 ɧɚ ɩɥɨɳɚɞɢ
Ƚɸɧɟɲɥɢ ɢɫɩɨɥɶɡɭɸɬɫɹ ɛɭɪɨɜɵɟ ɭɫɬɚɧɨɜɤɢ ɍɪɚɥɦɚɲ 6000 ɉɗɆ , ɦɨɞɟɪɧɢɡɢɪɨɜɚɧɧɵɟ ɞɥɹ ɨɞɧɨɜɪɟɦɟɧɧɨɝɨ ɛɭɪɟɧɢɹ
ɞɜɭɯ ɫɤɜɚɠɢɧ. Ɉɫɧɨɜɧɚɹ ɷɧɟɪɝɟɬɢɱɟɫɤɚɹ
ɭɫɬɚɧɨɜɤɚ ɧɚ ɋɉȻɍ ɢ ȽɆɋɉ ʋ 8 ɢ ʋ 13
ɞɢɡɟɥɶ – ɝɟɧɟɪɚɬɨɪ ɩɟɪɟɦɟɧɧɨɝɨ ɬɨɤɚ ȾȽɊ
1000 / 750 ɫ ɞɢɡɟɥɟɦ 5 – 2Ⱦ42.
ȼ ɛɭɪɨɜɵɯ ɭɫɬɚɧɨɜɤɚɯ ɍɪɚɥɦɚɲ 3Ⱦ67 (76)
ɢɫɩɨɥɶɡɭɸɬɫɹ ɛɵɫɬɪɨɯɨɞɧɵɟ,
ɱɟɬɵɪɟɯɬɚɤɬɧɵɟ,
12–ɬɢ
ɰɢɥɢɧɞɪɨɜɵɟ
ɞɢɡɟɥɢ ȼ2-450 Ⱥȼ-ɋ2 (ɋ3) ɫ ɩɚɫɩɨɪɬɧɨɣ
ɦɨɳɧɨɫɬɶɸ (Ne max.) 450 ɥ.ɫ. ɩɪɢ 1600 ɨɛ./
ɦɢɧ. (m). Ɉɞɧɚɤɨ, ɜ ɫɨɨɬɜɟɬɫɬɜɢɢ ɫ
ɢɧɫɬɪɭɤɰɢɟɣ ɡɚɜɨɞɚ ɜ ɞɢɚɩɚɡɨɧɟ ɱɚɫɬɨɬɵ
ɜɪɚɳɟɧɢɹ 1260 – 1560 ɨɛ./ɦɢɧ. ɜɨɡɦɨɠɧɨ
ɩɨɹɜɥɟɧɢɟ ɪɟɡɨɧɚɧɫɚ, ɜɫɥɟɞɫɬɜɢɟ ɱɟɝɨ
ɪɚɛɨɬɚ ɜ ɷɬɨɦ ɞɢɚɩɚɡɨɧɟ ɡɚɩɪɟɳɟɧɚ.
Ɂɚɞɚɱɟɣ ɧɚɫɬɨɹɳɟɣ ɫɬɚɬɶɢ ɹɜɥɹɟɬɫɹ
ɭɫɬɚɧɨɜɥɟɧɢɟ ɟɞɢɧɨɝɨ ɩɨɞɯɨɞɚ ɩɪɢ ɪɚɡɪɚɛɨɬɤɟ ɧɚɭɱɧɨ – ɨɛɨɫɧɨɜɚɧɧɵɯ, ɩɪɨɝɪɟɫɫɢɜɧɵɯ ɧɨɪɦ ɪɚɫɯɨɞɚ ɝɨɪɸɱɟ – ɫɦɚɡɨɱɧɵɯ
ɦɚɬɟɪɢɚɥɨɜ (ȽɋɆ) ɩɪɢ ɫɬɪɨɢɬɟɥɶɫɬɜɟ
ɫɤɜɚɠɢɧ
ɛɭɪɨɜɵɦɢ
ɭɫɬɚɧɨɜɤɚɦɢ
ɧɚ
ɞɢɡɟɥɶɧɨɦ ɩɪɢɜɨɞɟ.
ɇɨɪɦɢɪɨɜɚɧɢɟ ɪɚɫɯɨɞɚ ȽɋɆ – ɷɬɨ
ɭɫɬɚɧɨɜɥɟɧɢɟ
ɩɥɚɧɨɜɨɣ
ɦɟɪɵ
ɢɯ
ɪɚɰɢɨɧɚɥɶɧɨɝɨ ɩɨɬɪɟɛɥɟɧɢɹ. ɉɨ ɦɟɪɟ
ɬɟɯɧɢɱɟɫɤɨɝɨ ɩɪɨɝɪɟɫɫɚ ɢ ɢɡɦɟɧɟɧɢɹ
ɭɫɥɨɜɢɣ ɩɪɨɢɡɜɨɞɫɬɜɚ ɧɨɪɦɵ ɪɚɫɯɨɞɚ ȽɋɆ
ɞɨɥɠɧɵ ɫɢɫɬɟɦɚɬɢɱɟɫɤɢ ɩɟɪɟɫɦɚɬɪɢɜɚɬɶɫɹ.
Ȼɭɪɨɜɵɟ ɩɪɟɞɩɪɢɹɬɢɹ ɉɈ Ⱥɡɧɟɮɬɶ ɜ
ɨɫɧɨɜɧɨɦ
ɨɫɧɚɳɟɧɵ
ɭɫɬɚɧɨɜɤɚɦɢ
ɢɡɝɨɬɨɜɥɟɧɧɵɦɢ ȼɨɥɝɨɝɪɚɞɫɤɢɦ ɡɚɜɨɞɨɦ
ɛɭɪɨɜɨɣ ɬɟɯɧɢɤɢ ɢ ɩɪɨɢɡɜɨɞɫɬɜɟɧɧɵɦ
ɨɛɴɟɞɢɧɟɧɢɟɦ ɍɪɚɥɦɚɲ .
ȼ ɛɭɪɨɜɵɯ ɭɫɬɚɧɨɜɤɚɯ ɫ ɞɢɡɟɥɶɧɵɦ
ɩɪɢɜɨɞɨɦ
ɜ
ɛɨɥɶɲɢɧɫɬɜɟ
ɫɥɭɱɚɟɜ
ɢɫɩɨɥɶɡɭɸɬɫɹ ɞɢɡɟɥɢ ɬɢɩɚ ȼ 2 ɞɥɹ ɩɪɢɜɨɞɚ
ɛɭɪɨɜɵɯ ɧɚɫɨɫɨɜ ɢ ɥɟɛɟɞɨɤ. ȼ ɤɚɱɟɫɬɜɟ
ɢɫɬɨɱɧɢɤɚ ɷɥɟɤɬɪɨɷɧɟɪɝɢɢ ɜ ɤɨɦɩɥɟɤɬ
ɛɭɪɨɜɵɯ ɭɫɬɚɧɨɜɨɤ ɜɯɨɞɹɬ ɞɢɡɟɥɶ –
ɷɥɟɤɬɪɢɱɟɫɤɢɟ ɚɝɪɟɝɚɬɵ, ɫɨɫɬɨɹɳɢɟ ɢɡ
257
Elmi srlr, 2008(24)
Neftqazlayih
ɞɢɚɩɚɡɨɧɟ ɦɨɳɧɨɫɬɢ ɧɢɠɟ ɩɚɫɩɨɪɬɧɨɣ 1500
ɥ.ɫ. (1102,9 ɤȼɬ) ɢ ɧɨɪɦɨɣ ɪɚɫɯɨɞɚ ɬɨɩɥɢɜɚ
ɧɚ ɜɵɪɚɛɨɬɤɭ 1000 ɤȼɬ. ɱɚɫ ɷɥɟɤɬɪɨɷɧɟɪɝɢɢ
ɨɩɢɫɵɜɚɟɬɫɹ ɷɦɩɢɪɢɱɟɫɤɨɣ ɮɨɪɦɭɥɨɣ (3):
(3)
TI = TN ˜ ri + (1+ ri ) · ɏ ,
ɝɞɟ
- ɱɚɫɨɜɨɣ ɪɚɫɯɨɞ ɭɫɥɨɜɧɨɝɨ
T
ɬɨɩɥɢɜɚ ɞɢɡɟɥɹ 5-2Ⱦ42 ɩɪɢ ɧɚɝɪɭɡɤɚɯ
ɦɟɧɶɲɟ ɩɚɫɩɨɪɬɧɨɣ, ɤɝ/ɱɚɫ.
- ɱɚɫɨɜɨɣ ɪɚɫɯɨɞ ɧɚɬɭɪɚɥɶɧɨɝɨ
TN
ɬɨɩɥɢɜɚ ɞɢɡɟɥɹ 5-2Ⱦ42 ɩɪɢ ɧɚɝɪɭɡɤɟ
1500 ɥ.ɫ. (1102,9 ɤȼɬ), ɤɝ/ɱɚɫ.
- ɱɚɫɨɜɨɣ ɪɚɫɯɨɞ ɧɚɬɭɪɚɥɶɧɨɝɨ
X
ɬɨɩɥɢɜɚ ɞɢɡɟɥɹ 5-2Ⱦ42 ɩɪɢ ɯɨɥɨɫɬɨɦ
ɪɟɠɢɦɟ ɛɟɡ ɧɚɝɪɭɡɤɢ (ɧɚ ɯɨɥɨɫɬɨɦ
ɯɨɞɭ), ɤɝ/ɱɚɫ.
ri
- ɢɧɬɟɝɪɚɥɶɧɵɣ ɤɨɷɮɮɢɰɢɟɧɬ ɢɫɩɨɥɶɡɨɜɚɧɢɹ ɦɨɳɧɨɫɬɢ ɞɢɡɟɥɹ 5-2Ⱦ42
ɢ ɩɟɪɟɜɨɞɚ ɬɨɩɥɢɜɚ ɢɡ ɧɚɬɭɪɚɥɶɧɨɝɨ ɜ
ɭɫɥɨɜɧɨɟ. ȼ ɬɚɛɥɢɰɟ 1 ɞɚɧɵ ɡɧɚɱɟɧɢɹ
ɢɧɬɟɝɪɚɥɶɧɨɝɨ ɤɨɷɮɮɢɰɢɟɧɬɚ ri ɜ
ɡɚɜɢɫɢɦɨɫɬɢ ɨɬ ɧɚɝɪɭɡɤɢ .
ɇɚ
ɪɢɫɭɧɤɟ
1
ɞɚɧɵ
ɤɪɢɜɵɟ
ɡɚɜɢɫɢɦɨɫɬɢ ɦɨɳɧɨɫɬɢ (N), ɤɪɭɬɹɳɟɝɨ
ɦɨɦɟɧɬɚ (Mɤɪ.) ɢ ɪɚɫɯɨɞɚ ɬɨɩɥɢɜɚ (ge) ɜ
ɡɚɜɢɫɢɦɨɫɬɢ ɨɬ ɱɚɫɬɨɬɵ ɜɪɚɳɟɧɢɹ (m),
ɤɨɬɨɪɵɟ ɧɚɡɵɜɚɸɬɫɹ ɫɤɨɪɨɫɬɧɵɦɢ ɯɚɪɚɤɬɟɪɢɫɬɢɤɚɦɢ ɞɜɢɝɚɬɟɥɹ . Ʉɚɤ ɜɢɞɧɨ ɧɚ
ɪɢɫɭɧɤɟ ɪɚɡɥɢɱɚɸɬ ɦɨɳɧɨɫɬɶ ɷɮɮɟɤɬɢɜɧɭɸ
(Ne ɷɮ.) ɢ ɷɤɨɧɨɦɢɱɟɫɤɭɸ (Ne ɷɤ.). ɇɚɢɛɨɥɟɟ ɷɤɨɧɨɦɢɱɧɵɦ ɞɢɚɩɚɡɨɧɨɦ ɨɛɨɪɨɬɨɜ
ɹɜɥɹɟɬɫɹ 800 – 1250 ɨɛ./ɦɢɧ.ɫɨ ɫɪɟɞɧɢɦ
ɭɞɟɥɶɧɵɦ ɪɚɫɯɨɞɨɦ ɬɨɩɥɢɜɚ 166 Ƚ/ ɥ.ɫ.ɱɚɫ.
ɗɮɮɟɤɬɢɜɧɚɹ
ɦɨɳɧɨɫɬɶ
ɪɚɫɫɱɢɬɵɜɚɟɬɫɹ ɩɨ ɮɨɪɦɭɥɟ (1):
Mkp ˜ m
(1)
N ./2.
716,2
ɗɤɨɧɨɦɢɱɟɫɤɚɹ ɦɨɳɧɨɫɬɶ ɞɥɹ ɪɚɡɥɢɱɧɵɯ
ɨɛɨɪɨɬɨɜ ɜɚɥɚ ɞɜɢɝɚɬɟɥɹ (mɢ=600–1260
ɨɛ./ɦɢɧ.) ɪɚɫɫɱɢɬɵɜɚɟɬɫɹ ɩɨ ɮɨɪɦɭɥɟ (2):
mi
N ./
.
N max
(2)
1600
Ⱦɢɡɟɥɢ 5 – 2Ⱦ42 ɨɬɥɢɱɚɸɬɫɹ ɨɬ ɞɢɡɟɥɟɣ
ɬɢɩɚ ȼ2 ɬɟɦ, ɱɬɨ ɪɚɛɨɬɚɸɬ ɩɪɢ ɩɨɫɬɨɹɧɧɨɦ
ɱɢɫɥɟ ɨɛɨɪɨɬɨɜ 750 ɨɛ./ɦɢɧ. ɇɚ ɪɢɫɭɧɤɟ 2
ɞɚɧɚ ɡɚɜɢɫɢɦɨɫɬɶ ɱɚɫɨɜɨɝɨ ɪɚɫɯɨɞɚ ɬɨɩɥɢɜɚ
ɢ ɦɨɳɧɨɫɬɢ ɩɪɢ ɱɢɫɥɟ ɨɛɨɪɨɬɨɜ 750
ɨɛ./ɦɢɧ. ɋɜɹɡɶ ɱɚɫɨɜɨɝɨ ɪɚɫɯɨɞɚ ɬɨɩɥɢɜɚ ɜ
ʋ
ɩ/ɩ
1
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
ɤȼɬ
Ɍɚɛɥɢɰɚ 1
ɇɚɝɪɭɡɤɚ
2
200
250
300
350
400
450
500
550
600
650
700
750
800
850
900
950
1000
1050
1100
1102,9
258
ɥ.ɫ.
ɂɧɬɟɝɪɚɥɶɧɵɣ
ɤɨɷɮɮɢɰɢɟɧɬ ri
3
272
340
408
476
544
612
680
748
816
884
952
1020
1080
1150
1224
1292
1360
1428
1496
1500
4
0,203
0,250
0,305
0,360
0,413
0,465
0,520
0,575
0,635
0,685
0,740
0,795
0,845
0,905
0,950
1,000
1,050
1,105
1,140
1,143
Elmi srlr, 2008(24)
Neftqazlayih
Ⱦɥɹ
ɞɢɡɟɥɟɣ
ɩɪɢɜɨɞɚ
ɧɚɫɨɫɨɜ
ɩɪɢɜɟɞɟɧɧɚɹ ɦɨɳɧɨɫɬɶ ɪɚɫɫɱɢɬɵɜɚɟɬɫɹ ɩɨ
ɮɨɪɦɭɥɟ (4):
10 P
,
(4)
N 6#. 4
75K
ɝɞɟ N 6#.4 - ɩɪɢɜɟɞɟɧɧɚɹ ɦɨɳɧɨɫɬɶ
ɞɢɡɟɥɟɣ ɩɪɢɜɨɞɚ ɧɚɫɨɫɨɜ , ɥ.ɫ.
#
ɞɚɜɥɟɧɢɟ ɩɪɢ ɛɭɪɟɧɢɢ ɢɥɢ
ɩɪɨɦɵɜɤɟ, ɤɝ/ɫɦ2
ɩɪɨɢɡɜɨɞɢɬɟɥɶɧɨɫɬɶ
ɧɚɫɨɫɨɜ, ɥ/ɫɟɤ.
K
ɤ.ɩ.ɞ. ɧɚɫɨɫɨɜ.
ɉɪɢɜɟɞɟɧɧɚɹ ɦɨɳɧɨɫɬɶ ɜ ɫɪɟɞɧɟɦ ɧɚ ɨɞɢɧ
ɞɢɡɟɥɶ ɫɢɥɨɜɨɝɨ ɩɪɢɜɨɞɚ ɛɭɪɨɜɨɣ
ɭɫɬɚɧɨɜɤɢ ɧɚ ɤɚɠɞɵɣ ɜɢɞ ɪɚɛɨɬ
ɪɚɫɫɱɢɬɵɜɚɟɬɫɹ ɩɨ ɮɨɪɦɭɥɟ (5) :
N
N 6#.4
N 6#. . D 6#. 7 .
,
(5)
n
ɝɞɟ, N 6#. . - ɫɪɟɞɧɹɹ ɩɪɢɜɟɞɟɧɧɚɹ
ȼ ɨɫɧɨɜɟ ɧɚɭɱɧɨ – ɨɛɨɫɧɨɜɚɧɧɨɝɨ
ɪɚɫɱɟɬɚ ɧɨɪɦ ɪɚɫɯɨɞɚ ȽɋɆ ɥɟɠɢɬ ɨɩɪɟɞɟɥɟɧɢɟ ɩɪɢɜɟɞɟɧɧɨɣ ɦɨɳɧɨɫɬɢ ɞɢɡɟɥɟɣ
ɫɢɥɨɜɨɝɨ ɩɪɢɜɨɞɚ ɛɭɪɨɜɨɣ ɭɫɬɚɧɨɜɤɢ. ɉɪɢɜɟɞɟɧɧɨɣ ɦɨɳɧɨɫɬɶɸ ɫɱɢɬɚɟɬɫɹ ɦɨɳɧɨɫɬɶ
ɫɧɢɦɚɟɦɚɹ ɫ ɜɚɥɚ ɞɜɢɝɚɬɟɥɹ ɩɪɢ ɜɵɩɨɥɧɟɧɢɢ ɪɚɡɥɢɱɧɵɯ ɜɢɞɨɜ ɪɚɛɨɬ ɜɨ ɜɪɟɦɹ
ɛɭɪɟɧɢɹ ɫɤɜɚɠɢɧɵ.
ɇɚɢɦɟɧɨɜɚɧɢɹ ɪɚɛɨɬ ɩɪɢɧɹɬɵ ɜ
ɫɨɨɬɜɟɬɫɬɜɢɢ ɫ ɛɚɥɚɧɫɨɦ ɜɪɟɦɟɧɢ ɢ
ɩɟɪɟɱɢɫɥɟɧɵ ɧɢɠɟ:
Ɇɟɯɚɧɢɱɟɫɤɨɟ ɛɭɪɟɧɢɟ (ɞɨɥɛɥɟɧɢɟ);
ɋɩɭɫɤɨ–ɩɨɞɴɟɦɧɵɟ
ɨɩɟɪɚɰɢɢ,
ɧɚɪɚɳɢɜɚɧɢɟ;
Ʉɪɟɩɥɟɧɢɟ;
ȼɫɩɨɦɨɝɚɬɟɥɶɧɵɟ ɪɚɛɨɬɵ;
Ɉɫɥɨɠɧɟɧɢɹ;
Ⱥɜɚɪɢɢ;
ɉɪɨɫɬɨɢ.
Ⱦɥɹ ɤɚɠɞɨɝɨ ɜɢɞɚ ɪɚɛɨɬ ɜ ɡɚɜɢɫɢɦɨɫɬɢ
ɨɬ ɝɥɭɛɢɧɵ ɛɭɪɟɧɢɹ (ɞɨ 2500 ɦ, ɜ ɢɧɬɟɪɜɚɥɟ
2500-3000 ɦ, ɫɜɵɲɟ 3500 ɦ) ɩɨɞɛɢɪɚɟɬɫɹ
ɤɨɥɢɱɟɫɬɜɨ ɨɞɧɨɜɪɟɦɟɧɧɨ ɪɚɛɨɬɚɸɳɢɯ
ɞɢɡɟɥɟɣ ɢ ɪɚɫɫɱɢɬɵɜɚɟɬɫɹ ɩɪɢɜɟɞɟɧɧɚɹ
ɦɨɳɧɨɫɬɶ.
Ʉɨɥɢɱɟɫɬɜɨ ɨɞɧɨɜɪɟɦɟɧɧɨ ɪɚɛɨɬɚɸɳɢɯ ɞɢɡɟɥɟɣ ɨɩɪɟɞɟɥɹɟɬɫɹ ɧɚ ɨɫɧɨɜɟ
ɫɥɨɠɢɜɲɟɣɫɹ ɬɟɯɧɨɥɨɝɢɢ ɛɭɪɟɧɢɹ ɫɤɜɚɠɢɧ.
Ⱦɥɹ
ɞɢɡɟɥɟɣ
ɩɪɢɜɨɞɚ
ɥɟɛɟɞɤɢ
ɩɪɢɜɟɞɟɧɧɚɹ ɦɨɳɧɨɫɬɶ ɜɵɛɢɪɚɟɬɫɹ ɩɨ
ɤɪɢɜɨɣ 3 ɪɢɫɭɧɤɚ 1.
ɉɪɢ ɩɪɨɢɡɜɨɞɫɬɜɟ ɫɩɭɫɤɨ –ɩɨɞɴɟɦɧɵɯ
ɨɩɟɪɚɰɢɣ (ɋɉɈ)
ɞɨɥɠɧɨ ɫɨɛɥɸɞɚɬɶɫɹ
ɫɥɟɞɭɸɳɟɟ
ɭɫɥɨɜɢɟ:
ɪɟɠɢɦ
ɨɬɛɨɪɚ
ɦɨɳɧɨɫɬɢ ɩɨɞɛɢɪɚɟɬɫɹ ɬɚɤɢɦ ɨɛɪɚɡɨɦ ,
ɱɬɨɛɵ ɜ ɫɥɭɱɚɟ ɜɧɟɡɚɩɧɨɣ ɨɫɬɚɧɨɜɤɢ ɨɞɧɨɝɨ
ɢɡ ɬɪɟɯ ɞɢɡɟɥɟɣ ɞɜɚ ɨɫɬɚɜɲɢɟɫɹ ɞɜɢɝɚɬɟɥɹ
ɩɪɢ ɦɚɤɫɢɦɚɥɶɧɨɦ ɨɬɛɨɪɟ ɦɨɳɧɨɫɬɢ
ɩɪɨɞɨɥɠɚɥɢ ɪɚɛɨɬɭ. ɇɚ ɪɢɫɭɧɤɟ 1 ɜɢɞɧɨ,
ɱɬɨ ɦɚɤɫɢɦɚɥɶɧɚɹ ɦɨɳɧɨɫɬɶ ɩɪɢ 1260
ɨɛ./ɦɢɧ. ɜ ɷɤɨɧɨɦɢɱɟɫɤɨɦ ɪɟɠɢɦɟ ɪɚɜɧɚ
355 ɥ.ɫ. ɋɥɟɞɨɜɚɬɟɥɶɧɨ ɫɢɥɨɜɨɣ ɩɪɢɜɨɞ
ɥɟɛɟɞɤɢ ɩɪɢ ɋɉɈ ɞɨɥɠɟɧ ɪɚɛɨɬɚɬɶ ɫ
ɨɬɛɨɪɨɦ ɦɨɳɧɨɫɬɢ 710 ɥ.ɫ.
ɦɨɳɧɨɫɬɶ ɨɞɧɨɝɨ ɞɢɡɟɥɹ ɜ ɡɚɜɢɫɢɦɨɫɬɢ ɨɬ
ɜɢɞɚ
ɪɚɛɨɬ, ɥ.ɫ.
N 6#.7 . - ɩɪɢɜɟɞɟɧɧɚɹ ɦɨɳɧɨɫɬɶ
ɞɢɡɟɥɟɣ ɩɪɢɜɨɞɚ ɥɟɛɟɞɤɢ ɜ ɡɚɜɢɫɢɦɨɫɬɢ ɨɬ
ɜɢɞɚ ɪɚɛɨɬ, ɥ.ɫ.
N 6#.4 - ɩɪɢɜɟɞɟɧɧɚɹ ɦɨɳɧɨɫɬɶ
ɞɢɡɟɥɟɣ ɩɪɢɜɨɞɚ ɧɚɫɨɫɨɜ ɜ ɡɚɜɢɫɢɦɨɫɬɢ ɨɬ
ɜɢɞɚ ɪɚɛɨɬ, ɥ.ɫ.
n - ɤɨɥɢɱɟɫɬɜɨ ɞɢɡɟɥɟɣ ɩɪɢɜɨɞɚ
ɥɟɛɟɞɤɢ ɢ ɧɚɫɨɫɚ ɜ ɡɚɜɢɫɢɦɨɫɬɢ ɨɬ ɜɢɞɚ
ɪɚɛɨɬ;
D
ɤɨɷɮɮɢɰɢɟɧɬ,
ɭɱɢɬɵɜɚɸɳɢɣ
ɭɜɟɥɢɱɟɧɢɟ
ɩɨɞɚɱɢ
ɬɨɩɥɢɜɚ
ɞɥɹ
ɩɨɥɭɱɟɧɢɹɦɚɤɫɢɦɚɥɶɧɨɝɨ
ɤɪɭɬɹɳɟɝɨ
ɦɨɦɟɧɬɚ (D = 1,20 – 1,25)
Ⱦɚɧɧɵɟ
ɪɚɫɱɟɬɚ
ɩɪɢɜɟɞɟɧɧɨɣ
ɦɨɳɧɨɫɬɢ ɫɜɨɞɹɬɫɹ ɜ ɬɚɛɥɢɰɭ. ȼ ɬɚɛɥɢɰɟ 2
ɞɚɧɵ ɬɢɩɨɜɵɟ ɞɚɧɧɵɟ ɩɪɢɜɟɞɟɧɧɨɣ
ɦɨɳɧɨɫɬɢ, ɤɨɥɢɱɟɫɬɜɨ ɞɢɡɟɥɟɣ ɢ ɛɚɥɚɧɫ
ɜɪɟɦɟɧɢ
ɞɥɹ
ɪɚɫɱɟɬɚ
ɫɭɦɦɚɪɧɨɣ
ɫɪɟɞɧɟɜɡɜɟɲɟɧɧɨɣ ɦɨɳɧɨɫɬɢ ɩɨ ɤɚɠɞɨɦɭ
ɢɡ ɜɢɞɨɜ ɪɚɛɨɬ ɞɥɹ ɢɧɬɟɪɜɚɥɚ ɛɭɪɟɧɢɹ 0 –
2500 ɦ. ȼ ɬɚɛɥɢɰɟ 2 ɝɪɚɮɚ 6 ɹɜɥɹɟɬɫɹ
ɩɪɨɢɡɜɟɞɟɧɢɟɦ ɝɪɚɮ 3,4.5.
259
Elmi srlr, 2008(24)
Neftqazlayih
Ɍɚɛɥɢɰɚ 2
ʋ
ɉ/ɉ
1
1
2
3
4
5
6
7
8
ȼɢɞɵ ɪɚɛɨɬ
Ȼɚɥɚɧɫ
ɜɪɟɦɟɧɢ ɜ
ɞɨɥɹɯ
ɉɪɢɜɟɞɟɧɧɚɹ
ɦɨɳɧɨɫɬɶ
ɭɫɬɚɧɨɜɤɢ,
ɥ.ɫ.
3
4
2
ɉɪɢɜɟɞɟɧɧɚ
ɹ ɦɨɳɧɨɫɬɶ
ɨɞɧɨɝɨ
ɞɢɡɟɥɹ
N6# ,
ɥ.ɫ
4
280
300
5
0,2935
0,1047
6
328,750
62,88
2
3
2
4
2
3
250
310
270
240
140
270
0,0272
0,1713
0,0310
0,0000
0,2135
0,1588
1,000
13,611
159,300
16,727
0,000
59,769
128,664
N6# #8=
769,629
Ʉɨɥɢɱɟɫɬɜɨ
ɞɢɡɟɥɟɣ ɜ
ɡɚɜɢɫɢɦɨɫɬɢ
ɨɬ ɜɢɞɚ ɪɚɛɨɬ
()
2
Ɇɟɯɚɧɢɱɟɫɤɨɟ ɛɭɪɟɧɢɟ (ɞɨɥɛɥɟɧɢɟ)
ɋɩɭɫɤɨ – ɩɨɞɴɟɦɧɵɟ ɨɩɟɪɚɰɢɢ,
ɧɚɪɚɳɢɜɚɧɢɟ
Ʉɪɟɩɥɟɧɢɟ
ȼɫɩɨɦɨɝɚɬɟɥɶɧɵɟ ɪɚɛɨɬɵ
Ɋɟɦɨɧɬɧɵɟ ɪɚɛɨɬɵ
Ⱥɜɚɪɢɢ
ɉɪɨɫɬɨɢ
Ɉɫɥɨɠɧɟɧɢɹ
ȼɫɟɝɨ
ɪɚɡɥɢɱɚɸɬ ɦɨɳɧɨɫɬɶ ɷɮɮɟɤɬɢɜɧɭɸ (Ne ɷɮ.)
ɢ ɷɤɨɧɨɦɢɱɟɫɤɭɸ (Ne ɷɤ.). ɇɚɢɛɨɥɟɟ
ɷɤɨɧɨɦɢɱɧɵɦ
ɞɢɚɩɚɡɨɧɨɦ
ɨɛɨɪɨɬɨɜ
ɹɜɥɹɟɬɫɹ 800 – 1250 ɨɛ./ɦɢɧ.ɫɨ ɫɪɟɞɧɢɦ
ɭɞɟɥɶɧɵɦ ɪɚɫɯɨɞɨɦ ɬɨɩɥɢɜɚ
166 Ƚ/
ɥ.ɫ.ɱɚɫ.
ɇɚ ɪɢɫɭɧɤɟ 1 ɞɚɧɵ ɤɪɢɜɵɟ ɡɚɜɢɫɢɦɨɫɬɢ ɦɨɳɧɨɫɬɢ (N), ɤɪɭɬɹɳɟɝɨ ɦɨɦɟɧɬɚ
(Mɤɪ.) ɢ ɪɚɫɯɨɞɚ ɬɨɩɥɢɜɚ (ge) ɜ ɡɚɜɢɫɢɦɨɫɬɢ
ɨɬ ɱɚɫɬɨɬɵ ɜɪɚɳɟɧɢɹ (m), ɤɨɬɨɪɵɟ
ɧɚɡɵɜɚɸɬɫɹ
ɫɤɨɪɨɫɬɧɵɦɢ ɯɚɪɚɤɬɟɪɢɫɬɢɤɚɦɢ ɞɜɢɝɚɬɟɥɹ . Ʉɚɤ ɜɢɞɧɨ ɧɚ ɪɢɫɭɧɤɟ
Ɋɢɫ.1 ɋɤɨɪɨɫɬɧɚɹ ɯɚɪɚɤɬɟɪɢɫɬɢɤɚ ɞɢɡɟɥɹ ȼ2 – 450 Ⱥȼ – ɋ2 (ɋ3)
260
Elmi srlr, 2008(24)
1.
2.
3.
4.
Neftqazlayih
ɗɮɮɟɤɬɢɜɧɵɣ ɤɪɭɬɹɳɢɣɫɹ ɦɨɦɟɧɬ, ɤɝɫ.ɦ
ɗɮɮɟɤɬɢɜɧɚɹ ɦɨɳɧɨɫɬɶ, ɥ.ɫ.
ɗɤɨɧɨɦɢɱɧɚɹ ɦɨɳɧɨɫɬɶ, ɥ.ɫ
ɍɞɟɥɶɧɵɣ ɪɚɫɯɨɞ ɬɨɩɥɢɜɚ, ɝ/ɥ.ɫ.ɱɚɫ
Ⱦɢɡɟɥɢ 5 – 2Ⱦ42 ɪɚɛɨɬɚɸɬ ɩɪɢ ɩɨɫɬɨɹɧɧɨɦ ɱɢɫɥɟ ɨɛɨɪɨɬɨɜ 750 ɨɛ./ɦɢɧ. ɇɚ ɪɢɫɭɧɤɟ 2
ɞɚɧɚ ɡɚɜɢɫɢɦɨɫɬɶ ɱɚɫɨɜɨɝɨ ɪɚɫɯɨɞɚ ɬɨɩɥɢɜɚ ɢ ɦɨɳɧɨɫɬɢ ɩɪɢ ɱɢɫɥɟ ɨɛɨɪɨɬɨɜ 750 ɨɛ./ɦɢɧ.
Ɋɢɫ. 2. Ɂɚɜɢɫɢɦɨɫɬɶ ɱɚɫɨɜɨɝɨ ɪɚɫɯɨɞɚ ɬɨɩɥɢɜɚ ɞɢɡɟɥɹ 5 – 2Ⱦ42 ɩɪɢ 750 ɨɛ./ɦɢɧ.
261
Elmi srlr, 2008(24)
Neftqazlayih
Ⱦɥɹ ɪɚɫɱɟɬɚ ɫɭɬɨɱɧɨɝɨ ɪɚɫɯɨɞɚ
ɝɨɪɸɱɟɝɨ ɧɟɨɛɯɨɞɢɦɨ ɨɩɪɟɞɟɥɢɬɶ ɨɛɳɢɣ
ɤɨɷɮɮɢɰɢɟɧɬ
ɢɫɩɨɥɶɡɨɜɚɧɢɹ
ɞɢɡɟɥɟɣ
($9:< ɩɨ ɦɨɳɧɨɫɬɢ ($) ɢ ɜɪɟɦɟɧɢ ($8.)
ɩɨ ɮɨɪɦɭɥɟ (6)
(6)
$9:< = $ · $8
Ʉɨɷɮɮɢɰɢɟɧɬ ɢɫɩɨɥɶɡɨɜɚɧɢɹ ɞɢɡɟɥɟɣ
ɩɨ ɦɨɳɧɨɫɬɢ ɨɩɪɟɞɟɥɹɟɬɫɹ ɩɨ ɮɨɪɦɭɥɟ (7):
$ =
N 6#.#8.
,
n . ˜ N ? .>
(7)
ɝɞɟ nɭɫɬ. - ɤɨɥɢɱɟɫɬɜɨ ɞɢɡɟɥɟɣ ɜ ɛɭɪɨɜɨɣ
ɭɫɬɚɧɨɜɤɟ.
Ⱦɥɹ ɪɚɫɱɟɬɚ ɤɨɷɮɮɢɰɢɟɧɬɚ ɢɫɩɨɥɶɡɨɜɚɧɢɹ ɞɢɡɟɥɟɣ ɩɨ ɜɪɟɦɟɧɢ ɡɚɩɨɥɧɹɟɬɫɹ
ɬɚɛɥɢɰɚ 3. ȼ ɝɪɚɮɟ 5 ɬɚɛɥɢɰɵ 3 ɞɚɧɨ ɩɪɨɢɡɜɟɞɟɧɢɟ ɝɪɚɮɵ 3 ɧɚ ɝɪɚɮɭ 4.
Ɍɚɛɥɢɰɚ 3
ʋ
ɉ/ɉ
1
1
2
3
4
5
6
7
8
ȼɢɞɵ ɪɚɛɨɬ
2
Ɇɟɯɚɧɢɱɟɫɤɨɟ ɛɭɪɟɧɢɟ (ɞɨɥɛɥɟɧɢɟ)
ɋɩɭɫɤɨ – ɩɨɞɴɟɦɧɵɟ ɨɩɟɪɚɰɢɢ,
ɧɚɪɚɳɢɜɚɧɢɟ
Ʉɪɟɩɥɟɧɢɟ
ȼɫɩɨɦɨɝɚɬɟɥɶɧɵɟ ɪɚɛɨɬɵ
Ɋɟɦɨɧɬɧɵɟ ɪɚɛɨɬɵ
Ⱥɜɚɪɢɢ
ɉɪɨɫɬɨɢ
Ɉɫɥɨɠɧɟɧɢɹ
ȼɫɟɝɨ
Ʉɨɥɢɱɟɫɬɜɨ
ɞɢɡɟɥɟɣ ɜ
ɡɚɜɢɫɢɦɨɫɬɢ ɨɬ
ɜɢɞɚ ɪɚɛɨɬ ()
3
4
2
Ȼɚɥɚɧɫ
ɜɪɟɦɟɧɢ ɜ
ɞɨɥɹɯ
4
0,2935
0,1047
Ⱦɨɥɹ ɞɢɡɟɥɟɣ,
ɩɪɢɯɨɞɹɳɚɹɫɹ
ɧɚ ɤɚɠɞɵɣ
ɜɢɞ ɪɚɛɨɬ
5
1,1741
0,2094
2
3
2
4
2
3
0,0272
0,1713
0,0310
0,0000
0,2135
0,1588
1,000
0,0544
0,5139
0,0620
0,0000
0,4269
0,4764
N #8 = , 1 1
ɛɭɪɨɜɨɣ ɭɫɬɚɧɨɜɤɢ
ɮɨɪɦɭɥɟ (10):
Ʉɨɷɮɮɢɰɢɟɧɬ ɢɫɩɨɥɶɡɨɜɚɧɢɹ ɞɢɡɟɥɟɣ ɩɨ
ɜɪɟɦɟɧɢ ɨɩɪɟɞɟɥɹɟɬɫɹ ɩɨ ɮɨɪɦɭɥɟ (8):
n
$8 = #8.
(8)
n@ .
ɋɭɬɨɱɧɵɣ ɪɚɫɯɨɞ ɬɨɩɥɢɜɚ ɫɢɥɨɜɵɦ
ɩɪɢɜɨɞɨɦ ɛɭɪɨɜɨɣ ɭɫɬɚɧɨɜɤɢ ɨɩɪɟɞɟɥɹɟɬɫɹ
ɩɨ ɮɨɪɦɭɥɟ (9):
T
gT ˜ n@ . ˜ N E .MAX ˜ 24
x K 9:< . ,
1000 1000
ɨɩɪɟɞɟɥɹɟɬɫɹ
g ˜ n@ . ˜ N E .MAX ˜ 24
x K 8# ,
1000 x 1000
ɩɨ
(10)
ɝɞɟ - ɫɭɬɨɱɧɵɣ ɪɚɫɯɨɞ ɫɦɚɡɨɱɧɵɯ
ɦɚɬɟɪɢɚɥɨɜ, ɬɧ.;
g
ɭɞɟɥɶɧɵɣ ɪɚɫɯɨɞ ɫɦɚɡɨɱɧɵɯ
ɦɚɬɟɪɢɚɥɨɜ, ɝ/ɥ.ɫ. ɱɚɫ.
Ɍɟɯɧɨɥɨɝɢɱɟɫɤɚɹ ɧɨɪɦɚ ɪɚɫɯɨɞɚ ȽɋɆ
ɧɚ 1,0 ɦɟɬɪ ɩɪɨɯɨɞɤɢ ɞɨɥɠɧɚ ɭɱɢɬɵɜɚɬɶ
ɡɚɬɪɚɬɵ ɬɨɩɥɢɜɚ ɢ ɫɦɚɡɨɱɧɵɯ ɦɚɬɟɪɢɚɥɨɜ
ɧɚ ɫɬɪɨɢɬɟɥɶɧɨ – ɦɨɧɬɚɠɧɵɟ ɪɚɛɨɬɵ,
ɩɨɞɝɨɬɨɜɢɬɟɥɶɧɵɟ ɪɚɛɨɬɵ ɤ ɛɭɪɟɧɢɸ,
ɛɭɪɟɧɢɟ ɢ ɤɪɟɩɥɟɧɢɟ ɫɤɜɚɠɢɧɵ, ɢɫɩɵɬɚɧɢɟ
ɫɤɜɚɠɢɧɵ ɩɨɫɥɟ ɛɭɪɟɧɢɹ.
ɉɪɟɞɜɚɪɢɬɟɥɶɧɨ ɨɩɪɟɞɟɥɹɸɬɫɹ ɨɛɳɢɟ
ɡɚɬɪɚɬɵ
ȽɋɆ
ɧɚ
ɰɢɤɥ
ɪɚɛɨɬ,
ɩɟɪɟɱɢɫɥɟɧɧɵɯ ɜɵɲɟ ɩɨ ɮɨɪɦɭɥɚɦ (11) ɢ
(12):
30h
t)
(11)
Ɍ= Ɍ
E Ɍ (t1 t
V
(9)
ɝɞɟ T - ɫɭɬɨɱɧɵɣ ɪɚɫɯɨɞ ɬɨɩɥɢɜɚ, ɬɧ.;
gT
ɭɞɟɥɶɧɵɣ ɪɚɫɯɨɞ ɬɨɩɥɢɜɚ, ɝ/ɥ.ɫ. ɱɚɫ;
ɍɋɌ - ɤɨɥɢɱɟɫɬɜɨ ɞɢɡɟɥɟɣ ɜ ɛɭɪɨɜɨɣ
ɭɫɬɚɧɨɜɤɟ
Nȿ. ɆȺɏ. - ɩɚɫɩɨɪɬɧɚɹ ɦɨɳɧɨɫɬɶ ɞɢɡɟɥɹ, ɥ.ɫ.
24 - ɤɨɥɢɱɟɫɬɜɨ ɱɚɫɨɜ ɜ ɫɭɬɤɚɯ;
$9:<
ɨɛɳɢɣ ɤɨɷɮɮɢɰɢɟɧɬ
ɢɫɩɨɥɶɡɨɜɚɧɢɹ ɞɢɡɟɥɟɣ ɩɨ ɜɪɟɦɟɧɢ ɢ
ɦɨɳɧɨɫɬɢ.
ɋɭɬɨɱɧɵɣ
ɪɚɫɯɨɞ
ɫɦɚɡɨɱɧɵɯ
ɦɚɬɟɪɢɚɥɨɜ (ɦɚɫɥɚ) ɫɢɥɨɜɵɦ ɩɪɢɜɨɞɨɦ
262
Elmi srlr, 2008(24)
M=
ɝɞɟ:
M
30h
E
V
M (t1
Neftqazlayih
t
t)
Neft v qaz quyuları tikintisind yanacaq –
sürtkü materialları srfinin elmi saslarla
hesablanması üçün metodiki yanamanın
ilnmsi
(12)
ɨɛɳɢɣ ɪɚɫɯɨɞ ɬɨɩɥɢɜɚ ɧɚ ɰɢɤɥ
ɪɚɛɨɬ, ɬɧ;
M - ɨɛɳɢɣ ɪɚɫɯɨɞ ɫɦɚɡɨɱɧɵɯ ɦɚɬɟɪɢɚɥɨɜ
ɧɚ ɰɢɤɥ ɪɚɛɨɬ, ɬɧ;
h
ɦɟɬɪɚɠ ɛɭɪɟɧɢɹ ɩɨ ɝɪɚɮɢɤɭ
ɫɬɪɨɢɬɟɥɶɫɬɜɚ ɫɤɜɚɠɢɧ, ɦ;
V - ɤɨɦɦɟɪɱɟɫɤɚɹ ɫɤɨɪɨɫɬɶ ɛɭɪɟɧɢɹ ɩɨ
ɝɪɚɮɢɤɭ ɫɬɪɨɢɬɟɥɶɫɬɜɚ ɫɤɜɚɠɢɧ, ɦ /ɫɬ. ɦɟɫ.;
E
ɤɨɷɮɮɢɰɢɟɧɬ ɨɩɪɟɞɟɥɹɸɳɢɣ
ɧɟɨɛɯɨɞɢɦɭɸ ɦɨɳɧɨɫɬɶ ɞɥɹ ɨɛɟɫɩɟɱɟɧɢɹ
ɪɚɛɨɬ,
E = 0,45 – 0,5;
t1 - ɜɪɟɦɹ ɫɬɪɨɢɬɟɥɶɧɨ–ɦɨɧɬɚɠɧɵɯ
ɪɚɛɨɬ, ɫɭɬɤɢ;
t
ɜɪɟɦɹ ɩɨɞɝɨɬɨɜɢɬɟɥɶɧɵɯ ɪɚɛɨɬ ɤ
ɛɭɪɟɧɢɸ, ɫɭɬɤɢ;
t
ɜɪɟɦɹ ɢɫɩɵɬɚɧɢɹ ɫɤɜɚɠɢɧɵ ɩɨɫɥɟ
ɛɭɪɟɧɢɹ, ɫɭɬɤɢ.
Ɍɟɯɧɨɥɨɝɢɱɟɫɤɚɹ ɧɨɪɦɚ ɪɚɫɯɨɞɚ ȽɋɆ
ɜ ɤɝ ɧɚ 1,0 ɦɟɬɪ ɩɪɨɯɨɞɤɢ ɨɩɪɟɞɟɥɹɟɬɫɹ ɩɨ
ɮɨɪɦɭɥɚɦ (13) ɢ (14):
1000 ˜ T
qT
(13)
h
1000 ˜ M
qM
(14)
h
Ɉɩɢɫɚɧɧɵɣ ɦɟɬɨɞɢɱɟɫɤɢɣ ɩɨɞɯɨɞ ɞɥɹ
ɪɚɫɱɟɬɚ ɧɨɪɦ ɪɚɫɯɨɞɚ ȽɋɆ ɢɫɩɨɥɶɡɭɟɬɫɹ
ɩɪɢ ɫɨɫɬɚɜɥɟɧɢɢ ɝɨɞɨɜɵɯ ɡɚɹɜɨɤ ɛɭɪɨɜɵɯ
ɭɩɪɚɜɥɟɧɢɣ, ɚ ɬɚɤɠɟ ɩɪɢ ɪɚɡɪɚɛɨɬɤɟ
ɫɦɟɬɧɵɯ ɧɨɪɦɚɬɢɜɨɜ.
Ɍ
-
V.Q. Hüseynov, Ԥ.ù. Qaralov, B.A. Press, ø.Y.
Silvestrova, E.Y. Ԥliyeva
Xülas
Mԥqalԥdԥ dizel intiqallı qazıma qur÷uları
ilԥ quyu tikintisindԥ yanacaq – sürtkü
materialları
(YSM)
sԥrfi normalarının
hesablanmasında
elmi
cԥhԥtdԥn
ԥsaslandırılmıú metodiki yanaúmanın úԥrhi
verilir.
V2 tipli daxili yanma mühԥrriklԥrin vԥ 52D42 dizeli ilԥ DQR 1000/750 dizel-generator
stansiyasının sürԥt xüsusiyyԥtlԥri verilib.
YSM-ın sԥrfi normalarının hesablanılmasının ԥsasında gԥtirilmiú gücün tԥyini vԥ ya
quyunun qazılması zamanı müxtԥlif iúlԥr
yerinԥ yetirilԥrkԥn mühԥrrikin valından
çıxarılan güc dayanır.
Hesablanmıú güc vԥ vaxt balansına görԥ
dizelin vaxtdan, gücdԥn istifadԥ ԥmsalları tԥyin
olunurlar.
Yanacaq-sürtkü materiallarının gündԥlik
sԥrfini hesablamaq üçün düsturlar verilir.
Quyu tikintisi qrafikinԥ uy÷un yanacaqsürtkü materiallarının ümumi sԥrfi vԥ 1 metr
gediúԥ texnoloji sԥrf norması tԥyin olunur.
YSM sԥrf normasının hesablanması
metodu qazıma idarԥlԥrinin illik sifariúlԥrin
tԥrtibindԥ, hԥmçinin smeta normativlԥrinin
iúlԥnilmԥsindԥ istifadԥ olunur.
!!*
Development of methodic approach for
scientifically proved calculation of fuels
and lubricants consumption rate during oil
and gas wells drilling and completion
1.
Ɋɢɦɚɪɟɜ Ⱦ.ɋ., Ⱥɫɬɚɮɶɟɜ Ɇ.Ȼ.
Ⱦɜɢɝɚɬɟɥɢ ɛɭɪɨɜɵɯ ɭɫɬɚɧɨɜɨɤ. Ɇ.: ɇɟɞɪɚ,
1976. 460 ɫ.
2.
Ʌɨɛɤɢɧ Ⱥ.ɇ. Ɉɛɫɥɭɠɢɜɚɧɢɟ ɢ
ɪɟɦɨɧɬ ɛɭɪɨɜɵɯ ɭɫɬɚɧɨɜɨɤ. Ɇ.: ɇɟɞɪɚ,
1985. 320 ɫ.
3.
ɉɚɥɚɲɤɢɧ
ȿ.Ⱥ.
ɋɩɪɚɜɨɱɧɢɤ
ɦɟɯɚɧɢɤɚ ɩɨ ɝɥɭɛɨɤɨɦɭ ɛɭɪɟɧɢɸ. Ɇ.:
ɇɟɞɪɚ, 1981. 510 ɫ.
V.G.Huseynov, A.Sh.Garalov, B.A. Press,
I.Y.Silvestrova, E.Y.Aliyeva
Abstract
A methodic approach for scientifically
proved calculation of fuels and lubricants
consumption rate during well drilling and
completion by means of diesel – driven
drilling rigs has been proposed in this article
263
Elmi srlr, 2008(24)
Neftqazlayih
The formulae for calculation of daily
combustible lubricants consumption have been
given .
According to well drilling schedule the
total c.L.M consumption and technologic norm
per sinking meter are determined.
This method is used while yearly
c.L.M applications execution by drilling plants
and while estimate norm calculation.
Here are given velocity characteristics
of V2-type internal combustion engine and
diesel –generator station D.G.S 1000/ 750 with
5-2 D 42 diesel .
In the basis of c.L.M consumption rate
calculation there is a definition of reduced
power i.e the power removed from the engine
shaft while various operation conduct during
well drilling.
On the basis of reduced power and the
calendar time balance there are defined
engines power and time factors .
264
Elmi srlr, 2008(24)
Neftqazlayih
MÜNDRCAT
NEFT V QAZ YATAQLARININ GEOLOGYASI,
GEOFZKASI V GEOLOJ-KFYYAT LR
Abúeron – Balaxanyanı antiklinal zona yataqlarında karbohidrogenlԥrin faza
tԥrkiblԥrinԥ görԥ paylanması
R.R Cfrov, R.A. Cavadova, S.M. Hüseynova
..
8
Qԥrbi Abúeron yata÷ının tektonik quruluúu, neftliyi vԥ karbohidrogen ehtiyatlarının
paylanması..................................................................................................................
F.M. Hüseynov, Y.A. Süleymanov
16
Layların neftveriminin quyu úԥbԥkԥsi sıxlı÷ının vԥ qeyri-bircinsliyini nԥzԥrԥ
almaqla qiymԥtlԥndirilmԥsi.........................................................................................
N.. kbrov, H.A. Hmidov, S.F. Musayev
20
Neft vԥ qaz ehtiyatlarının dԥqiqlԥúdirilmԥsi ilԥ ԥlaqԥdar Günԥúli yata÷ının
iúlԥnmԥsinin baúa çatdırılması......................................................................................
E.B.Vliyeva, R.R.Cfrov, H.A. Hmidov
28
ùimali Abúeron qalxımları zonasında tԥlԥlԥrin vԥ neft qaz yataqlarının
formalaúması úԥraiti......................................................................................................
M.. Mircfrov, Y.M. Birov, .. Cfrov
35
Cԥnubi Xԥzԥr çökԥkliyindԥ karbohidrogen yı÷ımlarının yerlԥúmԥsi vԥ
formallaúması...............................................................................................................
.Y. limuradov
43
QUYULARIN QAZILMASI
Dayanıqsız süxurların qazılmasını vԥ mԥhsuldar layların açılmasını tԥmin edԥn
kalsiumqlikollu qazma mԥhlullarının iúlԥnilmԥsinin vԥ tԥtbiqinin nԥticԥlԥri
barԥdԥ...........................................................................................................................
E.A. Kazımov, M.H. liyeva, Ç.T. Iskndrov
Quyuların ԥyilmԥsinԥ süxurların anizotroplu÷unun tԥsirinin tԥdqiqi.........................
.Z. Hsnov, N.N. Belyayeva
50
55
Babԥk vԥ ümid perspektivli strukturlarında mԥhsuldar qatdakı karbohidrogen
yı÷ımlarının sԥmԥrԥli açılıb mԥnimsԥnilmԥsi xüsusiyyԥtlԥri.....................................
.K. Ömrov, M.A. Mmmdova
60
Qazıma mԥhlullarının udulması ilԥ ԥlaqԥdar quyularının qazılmasında olan
mürԥkkԥblԥúmԥlԥr, onların sԥbԥblԥri vԥ lԥ÷v etmԥ üsulları.........................................
R.. Quliyev, A.P. smayilov, . R. Quliyev
67
265
Elmi srlr, 2008(24)
Neftqazlayih
Mԥrkԥzlԥúdirici yı÷ımın ԥyrixԥtli quyu lülԥsindԥn sԥrbԥst keçidini tԥmin edԥn
ԥyilmԥ intensivliyinin tԥyini........................................................................................
R.. Quliyev, .Z. Hsnov, F.B. Ftliyev
71
NEFT V QAZ YATAQLARININ LNMS V STSMARI
Azԥrbaycan neft yataqlarında intellektual quyuların tikintisi mümkünlüyü
haqqında.......................................................................................................................
.M. li-zad, E.M. Babazad
78
Quyudibi zonasına kompleks tԥsirin tԥdqiqi..............................................................
.M.li-zad, M.. Mürslova, N.H. Mmmdov
83
Quyudibi zonanın tԥmizlԥnmԥsi üçün yeni tԥrkib........................................................
V.Q. Hüseynov, M.Q. Abdullayev, R.. Yusifov
89
Yüksԥk özlülüklü neftlԥrin reoloji xüsusiyyԥtlԥrini yaxúılaúdırılmaq üçün tԥbii
SAM-ların istifadԥ perspektivlԥri.................................................................................
M.. Mürslova, N.B. Nuriyev, F.N. A\abalayev
92
Bahar» yata÷ında iúlԥnmԥsi prosesindԥ bloklararası ԥlaqԥnin vԥ quyuların
qarúılıqlı tԥsirinin tԥdqiqi............................................................................................
M..Hüseynov, V.C. Abdullayev, K.M. Nbiyev
96
Kompressor quyularının iú rejiminin hazırki vԥziyyԥtinin analizinԥ entropik
yanaúma
....
.V. Mmmdov
101
Dԥniz yataqlarında tԥbii vԥ sԥmt qazlarının nԥqlԥ hazırlanması
texnologiyasının müasir vԥziyyԥti................................................................................
A..liyeva, F.N. Krimov, F.A. bdülhsnov
113
«Neft Daúları» yata÷ının mԥnimsԥnilmԥsinin tarixi vԥ inkiúaf perspektivlԥri...........
B.B. Bayramov, A.Q. Qurbanov, S.H.Qlndrova
122
Quyudaxili maye enerjisi hesabına yaradılan elastiki dal÷aların layın süzmԥ
qabiliyyԥtinԥ tԥsiri.......................................................................................................
E.M. Abbasov
129
Dԥyiúԥn ԥmsallı qeyri-stasionar süzülmԥ mԥsԥlԥsinin diffuzion tipli stoxastik
differensial tԥnliklԥr vasitԥsi ilԥ hԥlli...........................................................................
O.A. Dıin
134
Qum tԥzahürünԥ qarúı quyudibi zonanın bԥrkidilmԥsi üçün yeni tԥrkibli
tamponaj materiallarının vԥ diafraqmalı útanqlı quyu nasoslarının iúlԥnmԥsi.............
K.Q. Mmmdov, R.C. Babayev, R.. Zeynalova
143
Quyudibi zonanın da÷ılmasının qarúısını almaq üçün yeni mütԥrԥqqi üsulların
iúlԥnmԥsi vԥ tԥtbiqi......................................................................................................
K.Q. Mmmdov, R.C. Babayev, H.. Abdullayev
154
266
Elmi srlr, 2008(24)
Neftqazlayih
Quyudibi zonanın iúlԥnmԥ effektivliyinin artırılması A-LG kompozisiyali tԥrkibin
istifadԥsi.......................................................................................................................
M. F. sdov, F.N. Krimov, N.T. sdova
163
DNZ NEFTQAZMDN QUR@ULARI
Svay özüllԥrinin yükgötürmԥ qabiliyyԥtinin qiymԥtlԥndirilmԥsinin nԥzԥri vԥ
praktiki problemlԥri......................................................................................................
F.. Mmmdov, Y.E. hmdov, M.Z. Mustafayeva
170
Xԥzԥr dԥnizi úԥraitindԥ hidrotexniki qur÷uların metalkonstruksiyalarının vԥ
neftmԥdԥn avadanlıqlarının korroziyadan yeyilmԥ mexanizmi...................................
V.
. Salmanlı
182
Daúgil» rayonu ԥrazisi üçün yeraltı neft vԥ qaz kԥmԥrlԥrinin keçdiyi xԥtti
üzrԥ süxurların vԥ süxur sularının korrozion aqressivlisinin tԥdqiqi
Y.M. Na\ıyeva, A.Q. liyev, A.E.Abdullayev
191
Dԥrin dԥniz özüllԥrinin sualtı hissԥlԥrini korroziyadan elektrokimyԥvi üsulla
mühafizԥ etmԥk üçün protektorların iúlԥnmԥsi............................................................
B.M.hmdov, F..Smdova, R.Q.Qazıyeva
195
«Günԥúli» yata÷ında 11 saylı dԥrin dԥniz özülündԥ korroziya üzrԥ kompleks
natura tԥdqiqatlarının aparılması................................................................................
Y.M.Na\ıyeva, A.Q.liyev, F. Smdova
200
østismar zamani hidrotexniki qur÷ularda yaranan rԥqsi hԥrԥkԥtlԥrin tԥdqiqi...............
.F.Qurbanov, .C.Mmmdyarov, N..Clilov
204
Dԥniz neft-mԥdԥn hidrotexniki qur÷ularının mԥlumat bazasının yaradılması.............
Y.M. Sevdimaliyev, Z.F. Sadıqov, B.S. Adıgözlov
212
Daxili yüksԥk tԥzyiq altında olan nazik divarlı silindrik qabların vԥ boruların
möhkԥmlik xarakteristikalarının yenidԥn qiymԥtlԥndirilmԥsi....................................
Y.M. Sevdimaliyev, Y.E. hmdov, .R. Nsibov
219
TRAF MÜHTN MÜHAFZS V THLÜKSZLK
TEXNKASI
«28 may» NQÇø-nın istehsalat prosesindԥ ԥtraf mühitin mühafizԥsi
mԥsԥlԥlԥri.....................................................................................................................
A.. Abdullayev, S.B. Rcbli
226
Dԥniz úԥraitindԥ neftçıxarmanın bԥzi ekoloji problemlԥrinin sԥthi-fԥal maddԥlԥr
vasitԥsilԥ hԥll edilmԥsi................................................................................................
R.A. Dadiyev
234
Azԥrbaycan neft sԥnayesindԥ tԥhlükԥsizlik texnikasının cari vԥziyyԥti vԥ inkiúafı
perspektivlԥri
N.S. Rfibyli
243
267
Elmi srlr, 2008(24)
Neftqazlayih
NEFT V QAZ SNAYESNN QTSADYYATI
Azdebitli neft quyularının istismarının rentabellik hԥddinin müԥyyԥn edilmԥsi
metodikasına dair.........................................................................................................
.S. Abdullayev, N.A. Abbasov, M.O. brahimova
248
Neft-qaz hasilatı layihԥlԥrindԥ investisiyaların qiymԥtlԥndirilmԥsi
xüsusiyyԥtlԥri...............................................................................................................
A.M. Nzrov, .. Mmmdov, X.. Aslanov
252
Neft vԥ qaz quyuları tikintisindԥ yanacaq – sürtkü materialları sԥrfinin elmi
ԥsaslarla hesablanması üçün metodiki yanaúmanın iúlԥnilmԥsi...................................
V.Q. Hüseynov, .. Qaralov, B.A. Press, .Y. Silvestrova, E.Y. liyeva
257
268
Elmi srlr, 2008(24)
Neftqazlayih
5:
, ,6
, 62
,789 6289 57:;
Ɋɚɫɩɪɟɞɟɥɟɧɢɟ ɭɝɥɟɜɨɞɨɪɨɞɨɜ ɩɨ ɢɯ ɮɚɡɨɜɨɦɭ ɫɨɫɬɨɹɧɢɸ ɜ ɦɟɫɬɨɪɨɠɞɟɧɢɹɯ
Ⱥɛɲɟɪɨɧ – ɉɪɢɛɚɥɚɯɚɧɫɤɨɣ ɚɧɬɢɤɥɢɧɚɥɶɧɨɣ ɡɨɧɵ
.. 01", .
. 0", 5.. *+"
8
Ɍɟɤɬɨɧɢɱɟɫɤɨɟ ɫɬɪɨɟɧɢɟ, ɧɟɮɬɟɧɨɫɧɨɫɬɶ ɢ ɪɚɫɩɪɟɞɟɥɟɧɢɟ ɡɚɩɚɫɨɜ ɍȼ ɦɟɫɬɨɪɨɠɞɟɧɢɹ Ƚɚɪɛɢ Ⱥɛɲɟɪɨɧ
..................................................
,.. *+", _.
. 5*%"
16
Ɉɰɟɧɤɚ ɧɟɮɬɟɨɬɞɚɱɢ ɩɥɚɫɬɨɜ ɫ ɭɱɟɬɨɦ ɢɯ ɧɟɨɞɧɨɪɨɞɧɨɫɬɢ ɢ ɩɥɨɬɧɨɫɬɢ
ɫɟɬɤɢ ɫɤɜɚɠɢɧ
.
. <", .
. %", 5.,.*+
20
ȼɨɩɪɨɫɵ ɞɨɪɚɡɪɚɛɨɬɤɢ ɦɟɫɬɨɪɨɠɞɟɧɢɹ Ƚɸɧɟɲɥɢ ɜ ɫɜɹɡɢ ɫ ɭɬɨɱɧɟɧɢɟɦ ɡɚɩɚɫɨɜ ɧɟɮɬɢ ɢ ɝɚɡɚ
.
#.&. 2, ..01", .
.%"
28
ɍɫɥɨɜɢɹ ɮɨɪɦɢɪɨɜɚɧɢɹ ɥɨɜɭɲɟɤ ɢ ɧɟɮɬɟɝɚɡɨɜɵɯ ɡɚɥɟɠɟɣ ɧɚ ɋɟɜɟɪɨȺɩɲɟɪɨɧɫɤɨɣ ɡɨɧɟ ɩɨɞɧɹɬɢɣ
.
. 01", .. &/", .
. 01"
35
Ɂɚɥɟɠɢ ɭɝɥɟɜɨɞɨɪɨɞɨɜ ɧɚ ɛɨɥɶɲɢɯ ɝɥɭɛɢɧɚɯ
ɨɫɨɛɟɧɧɨɫɬɢ ɮɨɪɦɢɪɨɜɚɧɢɹ ɢ ɪɚɡɦɟɳɟɧɢɹ
^.. %*"
ɜ ɘɠɧɨ-Ʉɚɫɩɢɣɫɤɨɣ ɜɩɚɞɢɧɟ:
....
43
&X 52
:
Ɉ ɪɟɡɭɥɶɬɚɬɚɯ ɪɚɡɪɚɛɨɬɤɢ ɢ ɜɧɟɞɪɟɧɢɢ ɢɧɝɢɛɢɪɨɜɚɧɧɨɝɨ ɤɚɥɶɰɢɣɝɥɢɤɨɥɟɜɨɝɨ
ɛɭɪɨɜɨɝɨ ɪɚɫɬɜɨɪɚ ɞɥɹ ɛɭɪɟɧɢɹ ɧɟɭɫɬɨɣɱɢɜɵɯ ɩɨɪɨɞ ɢ ɜɫɤɪɵɬɢɹ ɩɪɨɞɭɤɬɢɜɧɵɯ ɩɥɚɫɬɨɜ
..........................................................................
#.
. 4%", .. , [.7. +"
ɂɫɫɥɟɞɨɜɚɧɢɟ ɜɥɢɹɧɢɹ ɚɧɢɡɨɬɪɨɩɧɨɫɬɢ ɩɨɪɨɞ ɧɚ ɢɫɤɪɢɜɥɟɧɢɟ ɫɤɜɚɠɢɧ
.6. +", .. &4
50
.
55
Ɉɫɨɛɟɧɧɨɫɬɢ ɷɮɮɟɤɬɢɜɧɨɝɨ ɜɫɤɪɵɬɢɹ ɢ ɨɫɜɨɟɧɢɹ ɫɤɨɩɥɟɧɢɣ ɭɝɥɟɜɨɞɨɪɨɞɨɜ ɜ
ɩɪɨɞɭɤɬɢɜɧɨɣ ɬɨɥɳɢ ɧɚ ɩɟɪɫɩɟɤɬɢɜɧɵɯ ɫɬɪɭɤɬɭɪɚɯ Ȼɚɛɟɤ ɢ ɍɦɢɞ
.
.. %", .
. %"
60
Ɉɫɥɨɠɧɟɧɢɹ ɩɪɢ ɛɭɪɟɧɢɢ ɫɤɜɚɠɢɧ, ɫɜɹɡɚɧɧɵɟ ɫ ɩɨɝɥɨɳɟɧɢɟɦ ɛɭɪɨɜɨɝɨ ɪɚɫɬɜɨɪɚ, ɢ ɩɭɬɢ ɢɯ ɭɫɬɪɚɧɟɧɢɹ...............................................................................
.. *, .>. +%", .. *
67
269
Elmi srlr, 2008(24)
Neftqazlayih
Ɉɩɪɟɞɟɥɟɧɢɟ ɢɧɬɟɧɫɢɜɧɨɫɬɢ ɢɫɤɪɢɜɥɟɧɢɹ, ɨɛɟɫɩɟɱɢɜɚɸɳɟɝɨ ɫɜɨɛɨɞɧɵɣ ɩɪɨɯɨɞ ɤɨɦɩɨɧɨɜɤɭ ɫ ɰɟɧɬɪɚɬɨɪɨɦ ɱɟɪɟɡ ɢɫɤɪɢɜɥɟɧɧɵɣ ɫɬɜɨɥ ɫɤɜɚɠɢɧɵ ...
.. *, .6. +", ,.&. ,!
71
6
&7
#5>X
7
,789 6289 57:;
Ɉ ɜɨɡɦɨɠɧɨɫɬɢ ɫɬɪɨɢɬɟɥɶɫɬɜɚ ɢɧɬɟɥɥɟɤɬɭɚɥɶɧɵɯ ɫɤɜɚɠɢɧ ɧɚ ɦɟɫɬɨɪɨɠɞɟɧɢɹɯ
Ⱥɡɟɪɛɚɣɞɠɚɧɚ
.. -, #.. &'
ɂɫɫɥɟɞɨɜɚɧɢɟ ɤɨɦɩɥɟɤɫɧɨɝɨ ɜɨɡɞɟɣɫɬɜɢɹ ɧɚ ɩɪɢɡɚɛɨɣɧɭɸ ɡɨɧɭ ɫɤɜɚɠɢɧ
.. -, .
. *+", .. %"
78
..
83
.............................
89
ɉɟɪɫɩɟɤɬɢɜɵ ɩɪɢɦɟɧɟɧɢɹ ɩɪɢɪɨɞɧɵɯ ɉȺȼ ɞɥɹ ɭɥɭɱɲɟɧɢɹ ɪɟɨɥɨɝɢɱɟɫɤɢɯ ɯɚɪɚɤɬɟɪɢɫɬɢɤ ɜɵɫɨɤɨɜɹɡɤɢɯ ɧɟɮɬɟɣ
..
.
.*+", .&.*, ,..
3'
92
ɂɫɫɥɟɞɨɜɚɧɢɟ ɫɬɟɩɟɧɢ ɩɪɨɜɨɞɢɦɨɫɬɢ ɬɟɤɬɨɧɢɱɟɫɤɢɯ ɪɚɡɥɨɦɨɜ ɢ ɜɡɚɢɦɨɞɟɣɫɬɜɢɹ ɫɤɜɚɠɢɧ ɜ ɩɪɨɰɟɫɫɟ ɪɚɡɪɚɛɨɬɤɢ ɦɟɫɬɨɪɨɠɞɟɧɢɹ «Ȼɚɯɚɪ»
.
. *+", 2.. '*, .. '
96
ɗɧɬɪɨɩɢɣɧɵɣ ɩɨɞɯɨɞ ɤ ɚɧɚɥɢɡɭ ɬɟɤɭɳɟɝɨ ɫɨɫɬɨɹɧɢɹ ɪɟɠɢɦɨɜ ɪɚɛɨɬɵ ɤɨɦɩɪɟɫɫɨɪɧɵɯ ɫɤɜɚɠɢɧ.........................................................................................
.2. %"
101
ɋɨɜɪɟɦɟɧɧɨɟ ɫɨɫɬɨɹɧɢɟ ɬɟɯɧɨɥɨɝɢɢ ɩɨɞɝɨɬɨɜɤɢ ɩɪɢɪɨɞɧɨɝɨ ɢ ɩɨɩɭɬɧɨɝɨ ɝɚɡɚ ɧɚ ɦɨɪɫɤɢɯ ɦɟɫɬɨɪɨɠɞɟɧɢɹɯ
.
.. , ,.. %", ,.
. '*3+"
113
ɇɨɜɵɣ ɫɨɫɬɚɜ ɞɥɹ ɨɛɪɚɛɨɬɤɢ ɩɪɢɡɚɛɨɣɧɨɣ ɡɨɧɵ ɫɤɜɚɠɢɧ
2..*+", ..
'*, .
._+1"
ɂɫɬɨɪɢɹ ɨɫɜɨɟɧɢɹ ɢ ɩɟɪɫɩɟɤɬɢɜɵ ɪɚɡɜɢɬɢɹ ɦɟɫɬɨɪɨɠɞɟɧɢɹ «ɇɟɮɬ Ⱦɚɲɥɚɪɵ».
&.2. &%", .. *'", 5.. "
ȼɥɢɹɧɢɹ ɭɩɪɭɝɢɯ ɜɨɥɧ, ɫɨɡɞɚɜɚɟɦɵɯ ɷɧɟɪɝɢɟɣ ɫɬɚɬɢɱɟɫɤɨɝɨ ɭɪɨɜɧɹ ɫɬɨɥɛɚ
ɠɢɞɤɨɫɬɢ, ɧɚɯɨɞɹɳɟɣɫɹ ɜ ɫɤɜɚɠɢɧɟ, ɧɚ ɮɢɥɶɬɪɚɰɢɨɧɧɭɸ ɫɩɨɫɨɛɧɨɫɬɶ ɩɥɚɫɬɚ..
#.. ''+"
Ɋɟɲɟɧɢɟ ɡɚɞɚɱɢ ɧɟɫɬɚɰɢɨɧɚɪɧɨɣ ɮɢɥɶɬɪɚɰɢɢ ɫ ɩɟɪɟɦɟɧɧɵɦɢ ɤɨɷɮɮɢɰɢɟɧɬɚɦɢ ɧɚ ɨɫɧɨɜɟ ɢɫɩɨɥɶɡɨɜɚɧɢɹ ɫɬɨɯɚɫɬɢɱɟɫɤɢɯ ɞɢɮɮɟɪɟɧɰɢɚɥɶɧɵɯ ɭɪɚɜɧɟɧɢɣ
ɞɢɮɮɭɡɢɨɧɧɨɝɨ ɬɢɩɚ
..
.
. /
Ɋɚɡɪɚɛɨɬɤɚ ɧɨɜɵɯ ɬɚɦɩɨɧɚɠɧɵɯ ɦɚɬɟɪɢɚɥɨɜ ɞɥɹ ɤɪɟɩɥɟɧɢɹ ɩɪɢɡɚɛɨɣɧɨɣ ɡɨɧɵ ɫɤɜɚɠɢɧɧɵɯ ɲɬɚɧɝɨɜɵɯ ɞɢɚɮɪɚɝɦɟɧɧɵɯ ɧɚɫɨɫɨɜ ɞɥɹ ɛɨɪɶɛɵ ɫ ɩɟɫɤɨɩɪɨɹɜɥɟɧɢɟɦ ɜ ɫɤɜɚɠɢɧɚɯ..............................................................................
.. %", .. &', .
. 6"
270
122
129
134
143
Elmi srlr, 2008(24)
Neftqazlayih
Ɋɚɡɪɚɛɨɬɤɚ ɢ ɜɧɟɞɪɟɧɢɟ ɧɨɜɵɯ ɫɩɨɫɨɛɨɜ ɩɪɟɞɨɬɜɪɚɲɟɧɢɹ ɪɚɡɪɭɲɟɧɢɹ ɩɪɢɡɚɛɨɣɧɨɣ ɡɨɧɵ ɫɤɜɚɠɢɧ
..........................................
.. %", .. &', .
.
'*
154
ɉɪɢɦɟɧɟɧɢɟ ɤɨɦɩɨɡɢɰɢɨɧɧɨɝɨ ɫɨɫɬɚɜɚ A-ɅȽ ɞɥɹ ɩɨɜɵɲɟɧɢɹ ɷɮɮɟɤɬɢɜɧɨɫɬɢ
ɨɛɪɚɛɨɬɤɢ ɩɪɢɡɚɛɨɣɧɨɣ ɡɨɧɵ ɫɤɜɚɠɢɧɵ..................................................................
. ,. +", ,.. %", .7. +"
163
5 ,7>8528 5X:
Ɍɟɨɪɟɬɢɱɟɫɤɢɟ ɢ ɩɪɚɤɬɢɱɟɫɤɢɟ ɩɪɨɛɥɟɦɵ ɨɰɟɧɤɢ ɧɟɫɭɳɟɣ ɫɩɨɫɨɛɧɨɫɬɢ
ɫɜɚɣɧɵɯ ɮɭɧɞɚɦɟɧɬɨɜ................................................................................................
,.
. %", .#. $%", .6. *+!1
170
Ɇɟɯɚɧɢɡɦ ɤɨɪɪɨɡɢɨɧɧɨɝɨ ɪɚɡɪɭɲɟɧɢɹ ɦɟɬɚɥɥɨɤɨɧɫɬɪɭɤɰɢɣ ɝɢɞɪɨɬɟɯɧɢɱɟɫɤɢɯ ɫɨɨɪɭɠɟɧɢɣ ɢ ɧɟɮɬɟɩɪɨɦɵɫɥɨɜɨɝɨ ɨɛɨɪɭɞɨɜɚɧɢɹ ɜ ɭɫɥɨɜɢɹɯ Ʉɚɫɩɢɹ
2.
. 5%
182
ɂɫɫɥɟɞɨɜɚɧɢɟ ɤɨɪɪɨɡɢɨɧɧɨɣ ɚɝɪɟɫɫɢɜɧɨɫɬɢ ɝɪɭɧɬɨɜ ɢ ɝɪɭɧɬɨɜɵɯ ɜɨɞ ɩɨ
ɬɪɚɫɫɟ ɩɨɞɡɟɦɧɵɯ ɧɟɮɬɟɝɚɡɨɩɪɨɜɨɞɨɜ ɧɚ ɬɟɪɪɢɬɨɪɢɢ ɪɚɣɨɧɚ «Ⱦɚɲɝɢɥ».....
. . 3, .. , .. '*
191
Ɋɚɡɪɚɛɨɬɤɚ ɩɪɨɬɟɤɬɨɪɨɜ ɞɥɹ ɷɥɟɤɬɪɨɯɢɦɢɱɟɫɤɨɣ ɡɚɳɢɬɵ ɨɬ ɤɨɪɪɨɡɢɢ ɩɨɞɜɨɞɧɵɯ ɱɚɫɬɟɣ ɝɥɭɛɨɤɨɜɨɞɧɵɯ ɦɨɪɫɤɢɯ ɫɬɚɰɢɨɧɚɪɧɵɯ ɩɥɚɬɮɨɪɦ.................
&.. $%", ,..5%", ..
195
ɉɪɨɜɟɞɟɧɢɟ ɤɨɦɩɥɟɤɫɧɵɯ ɧɚɬɭɪɧɨ- ɤɨɪɪɨɡɢɨɧɧɵɯ ɢɫɫɥɟɞɨɜɚɧɢɣ ɧɚ ȽɆɋɉ11 ɦɟɫɬɨɪɨɠɞɟɧɢɹ «Ƚɸɧɟɲɥɢ»................................................................................
.M. 3, ..
, ,..5%"
200
ɂɫɫɥɟɞɨɜɚɧɢɟ ɜɢɛɪɚɰɢɣ, ɜɨɡɧɢɤɚɸɳɢɯ ɜ ɩɪɨɰɟɫɫɟ ɷɤɫɩɥɭɚɬɚɰɢɢ ɝɢɞɪɨɬɟɯɧɢɱɟɫɤɢɯ ɫɨɨɪɭɠɟɧɢɣ................................................................................
.,.*'", ^..%?4", .
.0"
204
ɋɨɡɞɚɧɢɟ ɛɚɡɵ ɞɚɧɧɵɯ ɦɨɪɫɤɢɯ ɝɢɞɪɨɬɟɯɧɢɱɟɫɤɢɯ ɫɨɨɪɭɠɟɧɢɣ.........................
_..5%, 6.,.5$", &.5.
3"
ȼɵɹɜɥɟɧɢɟ ɡɚɩɚɫɨɜ ɩɪɨɱɧɨɫɬɧɵɯ ɯɚɪɚɤɬɟɪɢɫɬɢɤ ɬɨɧɤɨɫɬɟɧɧɵɯ ɰɢɥɢɧɞɪɢɱɟɫɤɢɯ ɟɦɤɨɫɬɟɣ ɢ ɬɪɭɛɨɩɪɨɜɨɞɨɜ, ɧɚɯɨɞɹɳɢɯɫɹ ɩɨɞ ɞɟɣɫɬɜɢɟɦ ɜɵɫɨɤɢɯ ɜɧɭɬɪɟɧɧɢɯ ɞɚɜɥɟɧɢɣ.................................................................................
_.. 5%, .#. $%", .. +'"
212
219
9
X:
_`; 58 79
&6>
5757
ȼɨɩɪɨɫɵ ɨɯɪɚɧɵ ɨɤɪɭɠɚɸɳɟɣ ɫɪɟɞɵ ɜ ɩɪɨɢɡɜɨɞɫɬɜɟɧɧɵɯ ɩɪɨɰɟɫɫɚɯ ɇȽȾɍ
«28 Ɇɚɣ».....................................................................................................................
.. '*, 5.&. 0'
271
226
Elmi srlr, 2008(24)
Neftqazlayih
Ɋɟɲɟɧɢɟ ɧɟɤɨɬɨɪɵɯ ɷɤɨɥɨɝɢɱɟɫɤɢɯ ɩɪɨɛɥɟɦ ɦɨɪɫɤɨɣ ɧɟɮɬɟɞɨɛɵɱɢ ɫ ɩɨɦɨɳɶɸ ɩɨɜɟɪɯɧɨɫɬɧɨɚɤɬɢɜɧɵɯ ɜɟɳɟɫɬɜ
.....................................
.A. /
234
Ɍɟɤɭɳɟɟ ɩɨɥɨɠɟɧɢɟ ɢ ɩɟɪɫɩɟɤɬɢɜɵ ɪɚɡɜɢɬɢɹ ɬɟɯɧɢɤɢ ɛɟɡɨɩɚɫɧɨɫɬɢ ɜ ɧɟɮɬɹɧɨɣ ɩɪɨɦɵɲɥɟɧɧɨɫɬɢ Ⱥɡɟɪɛɚɣɞɠɚɧɚ
...
.5. 1'
243
#
,7; 62; >8^57
Ɉ ɦɟɬɨɞɢɤɟ ɨɩɪɟɞɟɥɟɧɢɹ ɩɪɟɞɟɥɚ ɪɟɧɬɚɛɟɥɶɧɨɫɬɢ ɷɤɫɩɥɭɚɬɚɰɢɢ ɦɚɥɨɞɟɛɢɬɧɵɯ ɧɟɮɬɹɧɵɯ ɫɤɜɚɠɢɧ
..
A.5. '*, .
. ''+", .. '3%"
Ɉɫɨɛɟɧɧɨɫɬɢ ɨɰɟɧɤɢ ɢɧɜɟɫɬɢɰɢɣ ɜ ɩɪɨɟɤɬɚɯ ɩɨ ɧɟɮɬɟɝɚɡɨɞɨɛɵɱɟ
.. ", .
%", 9.^.
+"
248
..
252
Ɋɚɡɪɚɛɨɬɤɚ ɦɟɬɨɞɢɱɟɫɤɨɝɨ ɩɨɞɯɨɞɚ ɞɥɹ ɧɚɭɱɧɨ – ɨɛɨɫɧɨɜɚɧɧɨɝɨ ɪɚɫɱɟɬɚ ɧɨɪɦ
ɪɚɫɯɨɞɚ ɝɨɪɸɱɟ – ɫɦɚɡɨɱɧɵɯ ɦɚɬɟɪɢɚɥɨɜ ɩɪɢ ɫɬɪɨɢɬɟɥɶɫɬɜɟ ɫɤɜɚɠɢɧ ɧɚ
ɧɟɮɬɶ ɢ ɝɚɡ
...
2.. *+", .^. ", &.
. >++, ._. 5?+!", #.. 257
272
Elmi srlr, 2008(24)
Neftqazlayih
THE CONTENT
OIL AND GAS FIELDS EXPLORATION GEOLOGY AND
GEOPHYSICS
Hydrocarbons phase distribution at Absheron - Pribalakhan fields anticline
belt
R.R. Jafarov, R.A. Javadova, S.M. Huseynova
8
Tectonic structure, oil bearing capacity distribution of carbohydrate reserves at
Garbi Absheron field
F. M. Guseynov, Y.A.Suleymanov
16
Estimation of formations oil recovery capacity considering their heterogeneity D
wells grid density
..
N.A. Akperov, G.A. Hamidov. S.F. Musayev
20
The questions of “Guneshly” field further development in respect of closer definition of oil and gas reserves
..
E.B.Veliyeva, R.R. Jafarov, G.A. Hamidov
28
Conditions of traps and oil and gas deposits formation at North-Apsheron uplift
area
..
M.A. Mirjafarov, Y.M. Bashirov, I.A. Jafarov
35
Southern-Caspian basin hydrocarbon reservoirs on large depths: formation and displacement (distribution) peculiarities
..
Sh. E. Alimuradov
43
ELL DRILLING
Results of development and intrusion of inhibited calcium drilling mud to drill the
unstable rocks and producing formations exposing
.
E.A. Kazimov, M.G. Aliyeva, Ch.T.Iskenderov
Evaluation of rocks anisotropy impact upon wells deviation
I.Z. Hasanov, N.N.Belyayeva
.
50
55
Peculiarities of efficient hydrocarbons accumulation development within productive units at prospective structures Babek and Umid
...............
A.K. Omarov, M.A. Mamedova
60
Complications connected with drilling mud absorption after well drilling, their reasons and elimination methods
..
R.I. Quliyev, A.P. Ismaylov, I.R. Quliyev
67
Definition of deviation intensity providing free run for centring mount assembly
through deviated borehole
R.I. Guliyev, I.Z. Gasanov, F.B. Fataliyev
71
273
Elmi srlr, 2008(24)
Neftqazlayih
RESERVOIR AND PETROLEUM ENGINEERING
Possibilities of drilling intelligent wells in the Azerbaijan oil fields
I.M. Ali-zade, E.M. Babazade
..
78
Investigation of complex prebore stimulation
I.M. Ali-zade, M.A. Mursalova, N.G. Mamedov
..
83
New composition for well bottom-hole treatment
V.Q. Huseynov, M.Q. Abdullaev, R.A.Yusifov
...
89
Prospects of natural surfactants application for improvement of high-viscous oils
rheological characteristics
M.A. Mursalova, N.B.Nuriyev, F.N. Agabalayev
92
Investigation of degree of tectonic faults conductivity and well interaction in the
process of “Bahar” field development
.
M.A. Huseynov, V.D. Abdullayev, K.M. Nabiyev
96
Entropic approach to compressor well s operation mode current condition analysis..
A.V. Mamedov
Up–to-date condition of the technology for natural and associated gas preparation
at offshore fields
..
A. Aliyeva, F. Kerimov, F.A. Abdulgasanov
Exploration history & prospects of “Neft Dashlari ” field development
B.V. Bayramov. A.O. Gurbanov, S. H. Galandarova
101
113
..
122
Definition of elastic waves impact created by liquid column static level energy inside the well upon the formation filterability
..
E.M. Abbasov
129
The solution of non stationary filtration problem with variable coefficients by
means of diffusion type stochastic differential equations
O.A. Dyshin
134
The development of new plugging materials for consolidation of bottom hole of
well sucker-rod diaphragm-type pumps to prevent sand problems in oil wells
.
K.Q. Mamedov, R.D. Babayev, R.A. Zeynalova
143
The development and application of new methods for well pre-bore area failure
Prevention
.
K.G. Mamedov, P.D. Babayev, A.A. Abdullayev
154
Application of A-LG composition for improve efficiency of well bottom hole zone
treatment
.....................................................................................................
M.F. Asadov, F.N. Karimov, N.T. Asadova
274
163
Elmi srlr, 2008(24)
Neftqazlayih
OFFSHORE OIL AND GAS STRUCTURES
Theoretical and practical problems of piles foundation loɚd-bearing capacity estimation
................................................................................................................
F.A.Mamedov, Y.E.Ahmedov, M.Z. Mustafayeva
170
The mechanism of metal structures, hydrotechnic installations and oilfield facility
corrosive failure in the Caspian
V.
. Salmanli
182
Investigation of soils and ground waters Corrosion activity along underground oil
and Gas lines path at “Dashgil” area
Y.M. Nagıeva, A.Q. Aliev, A.E. Abdullayev
191
Development of protectors for electrochemical corrosion protection of offshore
deepwater fixed platforms’ underwater parts
.
B.M. Akhmedov, F.I. Samedova, R.G. Gaziyeva
195
Conduction of complex nature-corrosive investigations at odfp-11 “Guneshli”
field
..
Y.M. Nagieva, A.Q. Aliev, F.I. Samedova
200
Investigation of vibration, occurring while long-term operation of hydrotechnic
installations
M.F. Qurbanov, Sh.D. Mammedyarov, N.A. Jalilov
204
Creation of offshore hydrotechnik structures data base
Y.M. Sevdimaliyev, Z.F. Sadigov, B.S. Adigezalov
..
Reveal of strength characteristics reserves of thin-walled cylindric reservoirs and
pipelines being under the high inner pressure
..
Y.M. Sevdimaliyev Y.E. Ahmedov, I.R. Nasibov
212
219
ENVIRONMENTAL PROTECTION AND SAFETY
TECHNIQUES
Environmental protection problem while operation process at NGDU after “28 of
May”
A.I. Abdullaev, S.B. Rajabli
226
Solution of some environmental problems while offshore Oil recovery using surface-active agents (SAA)
R.A. Dashdiyev
234
Current state and prospects of safety development in Azerbaijan oil industry
N.S. Rafibeyli
275
243
Elmi srlr, 2008(24)
Neftqazlayih
ECONOMICS IN OIL AND GAS INDUSTRY
About profit level definition method of low discharge yield wells exploitation
A.S. Abdullaev, N.A. Abbasov, M.O. bragimova
Features of rating of the investment in the projects oil-gas production
A.M. Nazarov, A.A. Mamedov, X.S.Aslanov
.
248
...
252
Development of methodic approach for scientifically proved calculation of combustible – lubricants consumption rate while oil and gas wells drilling and completion
................................................................................................
V.G. Huseynov, A.Sh. Garalov, B.A. Press, I.Y. Silvestrova, E.Y.Aliyeva
276
257
Elmi srlr, 2008(24)
Neftqazlayih
Neftqazlayih institutunun 1970 – 2008 –ci illr rzind drc olunmu
ELM SRLRNN
SYAHISI
1.
Dövlԥt Elmi-Tԥdqiqat vԥ Layihԥ «Dԥnizneftqazlayihԥ» ønstitutunun Ԥsԥrlԥri. Bakı,
Azԥrbaycan SSR Neftçıxarma Sԥnayesi Nazirliyi, 1970, 338 s.
2.
Ɍɪɭɞɵ «ɉɪɨɟɤɬɢɪɨɜɚɧɢɟ ɢ ɫɬɪɨɢɬɟɥɶɫɬɜɨ ɦɨɪɫɤɢɯ ɧɟɮɬɟɩɪɨɦɵɫɥɨɜ». Ȼɚɤɭ, «Ƚɢɩɪɨɦɨɪɧɟɮɬɶ», ɜɵɩɭɫɤ ((, 1973, 245 ɫ.
3.
Ɍɪɭɞɵ «ɉɪɨɟɤɬɢɪɨɜɚɧɢɟ ɢ ɫɬɪɨɢɬɟɥɶɫɬɜɨ ɦɨɪɫɤɢɯ ɧɟɮɬɟɩɪɨɦɵɫɥɨɜ». Ȼɚɤɭ, «Ƚɢɩɪɨɦɨɪɧɟɮɬɶ», ɜɵɩɭɫɤ (((, 1973, 245 ɫ.
4.
Ɍɪɭɞɵ «ɉɪɨɟɤɬɢɪɨɜɚɧɢɟ ɢ ɫɬɪɨɢɬɟɥɶɫɬɜɨ ɦɨɪɫɤɢɯ ɧɟɮɬɟɩɪɨɦɵɫɥɨɜ». Ȼɚɤɭ, «Ƚɢɩɪɨɦɨɪɧɟɮɬɶ», ɜɵɩɭɫɤ (, 1973, 320 ɫ.
5.
Ɍɪɭɞɵ «Ʉɨɪɪɨɡɢɹ ɢ ɡɚɳɢɬɚ ɨɬ ɤɨɪɪɨɡɢɢ ɦɨɪɫɤɢɯ ɧɟɮɬɟɩɪɨɦɵɫɥɨɜɵɯ ɫɨɨɪɭɠɟɧɢɣ».
Ȼɚɤɭ, «Ƚɢɩɪɨɦɨɪɧɟɮɬɶ», ɜɵɩɭɫɤ , 1974, 168 ɫ.
6.
Ɍɪɭɞɵ «Ɉɛɭɫɬɪɨɣɫɬɜɨ ɧɟɮɬɹɧɵɯ ɢ ɝɚɡɨɜɵɯ ɦɟɫɬɨɪɨɠɞɟɧɢɣ». Ȼɚɤɭ, «Ƚɢɩɪɨɦɨɪɧɟɮɬɶ», ɜɵɩɭɫɤ (, 1974, 140 ɫ.
7.
Ɍɪɭɞɵ «ɉɪɨɟɤɬɢɪɨɜɚɧɢɟ ɢ ɫɬɪɨɢɬɟɥɶɫɬɜɨ ɦɨɪɫɤɢɯ ɧɟɮɬɟɩɪɨɦɵɫɥɨɜɵɯ ɫɨɨɪɭɠɟɧɢɣ». Ȼɚɤɭ, «Ƚɢɩɪɨɦɨɪɧɟɮɬɶ», ɜɵɩɭɫɤ ((, 1974, 123 ɫ.
8.
Ɍɟɦɚɬɢɱɟɫɤɢɣ ɫɛɨɪɧɢɤ ɧɚɭɱɧɵɯ ɬɪɭɞɨɜ «Ɍɪɭɞɵ «Ʉɨɪɪɨɡɢɹ ɢ ɡɚɳɢɬɚ ɨɬ ɤɨɪɪɨɡɢɢ
ɦɨɪɫɤɢɯ ɧɟɮɬɟɩɪɨɦɵɫɥɨɜɵɯ ɫɨɨɪɭɠɟɧɢɣ». Ȼɚɤɭ, «Ƚɢɩɪɨɦɨɪɧɟɮɬɶ», ɜɵɩɭɫɤ (((,
1975, 109 ɫ.
9.
Ɍɟɦɚɬɢɱɟɫɤɢɣ ɫɛɨɪɧɢɤ ɧɚɭɱɧɵɯ ɬɪɭɞɨɜ «Ɉɛɭɫɬɪɨɣɫɬɜɨ ɦɨɪɫɤɢɯ ɧɟɮɬɹɧɵɯ ɢ ɝɚɡɨɜɵɯ ɦɟɫɬɨɪɨɠɞɟɧɢɣ». Ȼɚɤɭ, «Ƚɢɩɪɨɦɨɪɧɟɮɬɶ», ɜɵɩɭɫɤ (, 1975, 104 ɫ.
10. Ɍɟɦɚɬɢɱɟɫɤɢɣ ɫɛɨɪɧɢɤ ɧɚɭɱɧɵɯ ɬɪɭɞɨɜ «Ɉɛɭɫɬɪɨɣɫɬɜɨ ɦɨɪɫɤɢɯ ɧɟɮɬɹɧɵɯ ɩɪɨɦɵɫɥɨɜ Ʉɚɫɩɢɹ». Ȼɚɤɭ, «Ƚɢɩɪɨɦɨɪɧɟɮɬɶ», ɜɵɩɭɫɤ ɏ, 1976, 133 ɫ.
11. Ɍɟɦɚɬɢɱɟɫɤɢɣ ɫɛɨɪɧɢɤ ɧɚɭɱɧɵɯ ɬɪɭɞɨɜ «Ɂɚɳɢɬɚ ɨɬ ɤɨɪɪɨɡɢɢ ɦɨɪɫɤɢɯ ɧɟɮɬɟɩɪɨɦɵɫɥɨɜɵɯ ɫɨɨɪɭɠɟɧɢɣ». Ȼɚɤɭ, ɇɂɉɂ «Ƚɢɩɪɨɦɨɪɧɟɮɬɶ», ɜɵɩɭɫɤ XI, 1976, 70 ɫ.
12. Ɍɟɦɚɬɢɱɟɫɤɢɣ ɫɛɨɪɧɢɤ ɧɚɭɱɧɵɯ ɬɪɭɞɨɜ «ȼɨɩɪɨɫɵ ɫɨɡɞɚɧɢɹ ɬɟɯɧɢɤɢ ɢ ɩɪɟɞɨɬɜɪɚɳɟɧɢɹ ɡɚɝɪɹɡɧɟɧɢɹ ɦɨɪɹ ɩɪɢ ɛɭɪɟɧɢɢ, ɞɨɛɵɱɟ ɢ ɬɪɚɧɫɩɨɪɬɟ ɧɟɮɬɢ ɧɚ ɦɨɪɫɤɢɯ ɦɟɫɬɨɪɨɠɞɟɧɢɹɯ». Ȼɚɤɭ, «Ⱥɡɇɂɉɂɇɟɮɬɶ», ɜɵɩɭɫɤ ((, 1976, 76 ɫ.
13. Ɍɟɦɚɬɢɱɟɫɤɢɣ ɫɛɨɪɧɢɤ ɧɚɭɱɧɵɯ ɬɪɭɞɨɜ «Ɂɚɳɢɬɚ ɨɬ ɤɨɪɪɨɡɢɢ ɦɨɪɫɤɢɯ ɧɟɮɬɟɩɪɨɦɵɫɥɨɜɵɯ ɫɨɨɪɭɠɟɧɢɣ». Ȼɚɤɭ, «Ⱥɡɇɂɉɂɇɟɮɬɶ», ɜɵɩɭɫɤ (((, 1977,
105 ɫ.
14. Ɍɟɦɚɬɢɱɟɫɤɢɣ ɫɛɨɪɧɢɤ ɧɚɭɱɧɵɯ ɬɪɭɞɨɜ «Ɉɛɭɫɬɪɨɣɫɬɜɨ ɦɨɪɫɤɢɯ ɧɟɮɬɹɧɵɯ ɢ ɝɚɡɨɜɵɯ ɦɟɫɬɨɪɨɠɞɟɧɢɣ». Ȼɚɤɭ. «Ⱥɡɇɂɉɂɇɟɮɬɶ», 1977, ɜɵɩɭɫɤ (, 1977, 147 ɫ.
277
Elmi srlr, 2008(24)
Neftqazlayih
15. Ɍɟɦɚɬɢɱɟɫɤɢɣ ɫɛɨɪɧɢɤ ɧɚɭɱɧɵɯ ɬɪɭɞɨɜ «ȼɨɩɪɨɫɵ ɫɨɡɞɚɧɢɹ ɬɟɯɧɢɤɢ ɢ ɩɪɟɞɨɬɜɪɚɳɟɧɢɹ ɡɚɝɪɹɡɧɟɧɢɹ ɦɨɪɹ ɩɪɢ ɛɭɪɟɧɢɢ, ɞɨɛɵɱɟ ɢ ɬɪɚɧɫɩɨɪɬɟ ɧɟɮɬɢ ɧɚ ɦɨɪɫɤɢɯ ɦɟɫɬɨɪɨɠɞɟɧɢɹɯ». Ȼɚɤɭ, «Ⱥɡɇɂɉɂɇɟɮɬɶ», ɜɵɩɭɫɤ , 1977, 73 ɫ.
16. Ɍɟɦɚɬɢɱɟɫɤɢɣ ɫɛɨɪɧɢɤ ɧɚɭɱɧɵɯ ɬɪɭɞɨɜ «ȼɨɩɪɨɫɵ ɫɨɡɞɚɧɢɹ ɬɟɯɧɢɤɢ ɢ ɩɪɟɞɨɬɜɪɚɳɟɧɢɹ ɡɚɝɪɹɡɧɟɧɢɹ ɦɨɪɹ ɩɪɢ ɛɭɪɟɧɢɢ, ɞɨɛɵɱɟ ɢ ɬɪɚɧɫɩɨɪɬɟ ɧɟɮɬɢ ɧɚ ɦɨɪɫɤɢɯ ɦɟɫɬɨɪɨɠɞɟɧɢɹɯ». Ȼɚɤɭ, «Ⱥɡɇɂɉɂɇɟɮɬɶ», ɜɵɩɭɫɤ (, 1978, 114 ɫ.
17. Ɍɪɭɞɵ ɢɧɫɬɢɬɭɬɚ «ȼɨɩɪɨɫɵ ɫɨɨɪɭɠɟɧɢɹ ɢ ɷɤɫɩɥɭɚɬɚɰɢɢ ɛɭɪɨɜɵɯ ɭɫɬɚɧɨɜɨɤ».
Ɇɨɫɤɜɚ, ȼɇɂɂɈɗɇȽ, 1980, 186 ɫ.
18. ɋɛɨɪɧɢɤ ɧɚɭɱɧɵɯ ɬɪɭɞɨɜ «ɉɪɨɛɥɟɦɵ ɛɭɪɟɧɢɹ ɝɥɭɛɨɤɢɯ ɦɨɪɫɤɢɯ ɫɤɜɚɠɢɧ». Ɇɨɫɤɜɚ,
ȼɇɂɂɈɗɇȽ, 1981, 151 ɫ.
19. ɋɛɨɪɧɢɤ ɧɚɭɱɧɵɯ ɬɪɭɞɨɜ «Ɍɟɯɧɨɥɨɝɢɹ ɪɚɡɪɚɛɨɬɤɢ ɦɨɪɫɤɢɯ ɦɟɫɬɨɪɨɠɞɟɧɢɣ ɧɟɮɬɢ ɢ
ɝɚɡɚ». Ɋɢɝɚ, ȼɇɂɂɦɨɪɝɟɨ, 1985, 95 ɫ.
20. ɋɛɨɪɧɢɤ ɧɚɭɱɧɵɯ ɬɪɭɞɨɜ «Ȼɭɪɟɧɢɟ ɦɨɪɫɤɢɯ ɢɧɠɟɧɟɪɧɨ-ɝɟɨɥɨɝɢɱɟɫɤɢɯ ɢ ɝɥɭɛɨɤɢɯ
ɪɚɡɜɟɞɨɱɧɵɯ ɢ ɷɤɫɩɥɭɚɬɚɰɢɨɧɧɵɯ ɫɤɜɚɠɢɧ ɧɚ ɧɟɮɬɶ ɢ ɝɚɡ». Ɋɢɝɚ, ȼɇɂɂɦɨɪɝɟɨ,
1987, 112 ɫ.
21. ɋɛɨɪɧɢɤ ɧɚɭɱɧɵɯ ɬɪɭɞɨɜ «Ɉɫɜɨɟɧɢɟ, ɪɚɡɪɚɛɨɬɤɚ ɦɨɪɫɤɢɯ ɦɟɫɬɨɪɨɠɞɟɧɢɣ ɢ ɬɪɚɧɫɩɨɪɬɢɪɨɜɤɚ ɧɟɮɬɢ ɢ ɝɚɡɚ». Ɋɢɝɚ, ȼɇɂɂɦɨɪɝɟɨ, 1988, 157 ɫ.
22. ɋɛɨɪɧɢɤ ɧɚɭɱɧɵɯ ɬɪɭɞɨɜ «Ɇɨɪɫɤɢɟ ɧɟɮɬɟɝɚɡɨɩɪɨɦɵɫɥɨɜɵɟ ɫɨɨɪɭɠɟɧɢɹ». Ɋɢɝɚ,
ȼɇɂɂɦɨɪɝɟɨ, 1989, 141 ɫ.
23. «Dԥnizneftqazlayihԥ» DETLø-nin Elmi Ԥsԥrlԥr Toplusu. «Xԥzԥrin neftqaz ehtiyatlarının
mԥnimsԥnilmԥsinin inkiúaf mԥrhԥlԥlԥri vԥ perspektivlԥri». Bakı, Elm, 1999, 663 s.
278