pobierz pdf - Instytut Ochrony Przyrody PAN

Transcription

Strategia zarządzania
dla obszaru Natura 2000
„Torfowiska Orawsko-Nowotarskie”
Projekt PL0108 „Optymalizacja wykorzystania zasobów sieci Natura 2000
dla zrównoważonego rozwoju w Karpatach”
Mechanizm Finansowy Europejskiego Obszaru Gospodarczego (Islandia, Liechtenstein,
Norwegia)
Instytut Ochrony Przyrody PAN
Kraków
Opracowanie strategii: Joanna Perzanowska
kontakt: [email protected]
Strategia zarządzania dla obszaru Natura 2000 „Torfowiska Orawsko - Nowotarskie” została opracowana
w ramach projektu PL0108 „Optymalizacja wykorzystania zasobów sieci Natura 2000
dla zrównoważonego rozwoju w Karpatach” realizowanego w latach 2007-20011.
Więcej informacji o projekcie: www.iop.krakow.pl/karpaty
Mechanizm Finansowy Europejskiego Obszaru Gospodarczego (Islandia, Liechtenstein, Norwegia)
2
SPIS TREŚCI
Projekt „Natura 2000 w Karpatach” ................................................................................... 6
Strategie zarządzania – założenia ogólne.......................................................................... 8
Opis obszaru ............................................................................................................................ 9
Podstawy prawne, lokalizacja obszaru i granice ............................................................... 9
Właściciele ziemi i odpowiedzialni (władający i zarządzający) ....................................... 9
Użytkowanie ziemi i działalność ludzka ........................................................................... 10
Istniejące plany ................................................................................................................... 11
Ogólna charakterystyka środowiska abiotycznego ......................................................... 11
Stosunki wodne (w tym opis i wpływ sieci melioracji, rowów odwadniających) .... 11
Geologia i gleby ............................................................................................................... 13
Dane geograficzne i klimatyczne ................................................................................... 13
Ogólne wnioski................................................................................................................ 14
Opis przedmiotów ochrony ............................................................................................... 15
Siedliska przyrodnicze ................................................................................................... 15
Gatunki zwierząt............................................................................................................. 18
Opis gatunków ptaków – charakterystyka, rozmieszczenie, stan zachowania,
zagrożenia, wpływ gospodarki.......................................................................................... 18
Istniejące formy ochrony .................................................................................................... 19
Zagrożenia i możliwości...................................................................................................... 19
Zagrożenia siedlisk przyrodniczych.................................................................................. 19
Zagrożenia gatunków zwierząt ......................................................................................... 21
Zagrożenia gatunków ptaków ....................................................................................... 22
Cele i priorytety planu zarządzania.................................................................................. 23
Zadania i plan pracy............................................................................................................. 24
Miejsca występowania siedlisk przyrodniczych planowane do podejmowania działań
ochronnych - areał zajęty przez siedlisko ........................................................................ 24
Analiza problemów związanych z ochroną torfowisk (na przykładzie torfowiska
Baligówka)........................................................................................................................... 24
Analiza kwestii związanych z utrzymaniem wody w obrębie kopuły torfowisk
wysokich w obszarze Natura 2000 PLH120016 Torfowiska Orawsko Nowotarskie
.......................................................................................................................................... 24
Analiza kwestii związanych z wydobyciem torfu na kopułach torfowisk wysokich w
obszarze Natura 2000 PLH120016 „Torfowiska Orawsko Nowotarskie”................. 26
Analiza kwestii związanych z zabezpieczeniem przeciwpożarowym kopuł torfowisk
wysokich w obszarze Natura 2000 PLH120016 „Torfowiska OrawskoNowotarskie” .................................................................................................................. 28
Analiza problemów związanych z ochroną borów bagiennych...................................... 29
Analiza problemów związanych z ochroną łąk świeżych ............................................... 29
Analiza problemów związanych z ochroną siedlisk nadrzecznych................................ 30
Zadania i plan pracy – zestawienie ................................................................................... 30
Program ochrony gatunków z załącznika II Dyrektywy Siedliskowej, dla których
ochrony obszar Torfowisk Orawsko-Nowotarskich ma znaczenie................................ 35
Program ochrony gatunków z załącznika I Dyrektywy Ptasiej, dla których ochrony
obszar Torfowisk Orawsko-Nowotarskich ma znaczenie........................................... 36
ANALIZA SWOT - możliwości i zagrożenia związane z utworzeniem obszaru Natura
2000 ........................................................................................................................................ 37
Program monitoringu.......................................................................................................... 38
Monitoring krótkoterminowy ........................................................................................... 38
Monitoring długoterminowy ............................................................................................. 38
Komunikacja.......................................................................................................................... 40
3
Postulaty mieszkańców...................................................................................................... 40
Załączniki............................................................................................................................... 40
Załącznik 1. Historia Wspólnoty Leśnej Chyżne .............................................................. 40
Załącznik 2. Historia Wspólnoty Leśnej Jabłonka............................................................ 41
Załącznik 3. Historia Urbaru Piekielnik ............................................................................ 43
Załącznik 4. Działalność nadleśnictwa Nowy Targ.......................................................... 44
Załącznik 5. Urządzenia i melioracje wodne .................................................................... 45
Załącznik 6. Charakterystyka siedlisk przyrodniczych ................................................... 46
Załącznik 7. Zagrożenia siedlisk przyrodniczych ............................................................ 56
Załącznik 8. Charakterystyka i zagrożenia gatunków zwierząt, zalecenia ochronne... 61
Załącznik 9. Charakterystyka i zagrożenia gatunków ptaków, zalecenia ochronne..... 70
Załącznik 10. Warunki utrzymania siedlisk przyrodniczych........................................ 112
Załącznik 11. Lokalizacja i ocena stanu siedlisk przyrodniczych................................. 118
Załącznik 12. Oryginały pism z postulatami mieszkańców .......................................... 137
Załącznik 13. Analiza stanu siedliska 7110 * w rezerwacie „Bór na Czerwonem”
(obszar Natura 2000 PLH120013 Torfowiska Orawsko - Nowotarskie). Raport z
badań hydrologicznych i fitosocjologicznych zrealizowanych w ramach Programu
Aktywnej Ochrony w Nadleśnictwie Nowy Targ PDF ................................................... 154
Literatura ............................................................................................................................. 154
4
W pracach zespołu udział wzięli:
Cichocki Włodzimierz – Muzeum Tatrzańskie, Zakopane
Ciszek Jan- Gmina Czarny Dunajec
Czepiel Tadeusz- sołtys, Załuczne
Federa Janina – Urząd Gminy Jabłonka
Gawron Jan- sołtys, Pieniążkowice
Głowacz Roman- Koło Łowieckie
Jarończyk Michał – Urząd Gminy Czarny Dunajec
Kluska Stanisław- Spółdzielnia Leśna URBAR, Piekielnik
Kotońska Bożena – Małopolski Urząd Wojewódzki, Kraków
Kozieł Zofia– MZMiUM RNU, Nowy Targ
Kramzowicz Wojciech – Starostwo Powiatowe, Nowy Targ
Łaciak Jan – Wspólnota Leśna Chyżne
Łajczak Adam – Uniwersytet Śląski
Łapka Józef – Nadleśnictwo Nowy Targ
Machaj Józef – Wspólnota Leśna Jabłonka
Miętus Stanisław – radny, Czarny Dunajec
Otręba Czesław- sołtys, Wróblówka
Pańszczyk Kazimierz – fotografik przyrody Nowy Targ
Perzanowska Joanna – Instytut Ochrony Przyrody PAN, Kraków
Płaskociński Feliks – Zakład Produkcji Torfowej Czarny Dunajec
Rzeczkowski Ludwik– fotografik przyrody Nowy Targ
Skwara Mariusz– Małopolski Urząd Wojewódzki, Kraków
Socha Anna – RZGW, Kraków
Sroka Bogusław– Zakład Produkcji Torfowej Czarny Dunajec
Sroka Jan- sołtys, Koniówka
Styrczula Andrzej- sołtys, Podczerwone
Topór Jan – sołtys, Cikówka
5
Projekt „Natura 2000 w Karpatach”
Projekt PL0108 "Optymalizacja wykorzystania zasobów sieci Natura 2000
dla zrównoważonego rozwoju w Karpatach" otrzymał dofinansowanie ze środków
Mechanizmu Finansowego Europejskiego Obszaru Gospodarczego. Całkowity koszt
projektu to 950 000 Euro. Projekt jest dofinansowany w 85% przez MF EOG, pozostałe
15% współfinansują Regionalny Konserwator Przyrody w Krakowie i Regionalny
Konserwator Przyrody w Rzeszowie (5%) oraz Instytut Ochrony Przyrody PAN (10%).
Projekt jest wdrażany w latach 2007-2011 przez Instytut Ochrony Przyrody PAN w
Krakowie, w ramach Centrum Natura 2000.
Zasięg projektu obejmuje cały obszar znajdujący się w polskiej części regionu
biogeograficznego alpejskiego sieci Natura 2000, obejmujące południową część trzech
województw: małopolskiego, podkarpackiego i śląskiego. Powierzchnia tego obszaru
wynosi ok. 10 tys. km2. Większość działań jest skoncentrowanych na terenie
projektowanych obszarów Natura 2000.
Cele projektu:
• Zaangażowanie lokalnych społeczności i instytucji oraz środowiska naukowego
do współtworzenia sieci Natura 2000 na rzecz racjonalnej ochrony przyrody
w Karpatach.
• Wypracowanie strategii zarządzania obszarami Natura 2000 oraz pilotażowe
wdrożenie działań na rzecz aktywnej ochrony siedlisk przyrodniczych.
• Stworzenie systemu przepływu i udostępniania informacji o obszarach Natura 2000.
• Upowszechnienie wiedzy o zasobach przyrodniczych i kulturowych Karpat (programy
edukacyjne, konkursy).
• Określenie istniejących i potencjalnych konfliktów między rozwojem gospodarczym
i ochroną przyrody oraz wskazanie sposobów ich rozwiązania.
Formalna struktura działań projektu miała następujący kształt:
1. Strategie zarządzania, zintegrowany system informacji i analizy spójności.
1.1. Strategie zarządzania dla 23 obszarów Natura 2000 w Karpatach.
1.2. Zintegrowany system informacji o sieci Natura 2000 w Karpatach.
1.3. Analizy spójności sieci Natura 2000 w polskich Karpatach.
2. Programy aktywnej ochrony.
2.1. Program ochrony dużych drapieżników.
2.2. Program aktywnej ochrony w Bieszczadzkim Parku Narodowym.
2.3. Program aktywnej ochrony torfowisk w Nadleśnictwie Nowy Targ.
2.4. Program aktywnej ochrony w Babiogórskim Parku Narodowym.
2.5. Program aktywnej ochrony w Gorczańskim Parku Narodowym.
3. Programy edukacyjne, promocja projektu i koordynacja.
3.1. Programy edukacyjne.
3.2. Promocja projektu.
3.3. Koordynacja.
6
Jednym z kluczowych zadań projektu było wypracowanie strategii zarządzania dla 23
obszarów Natura 2000. Listę obszarów, dla których przygotowano takie opracowanie
przedstawiono poniżej. Wszystkie strategie i załączniki zostały przekazane opinii
publicznej poprzez stronę internetową www.iop.krakow.pl/karpaty, poprzez która
można również składać uwagi, postulaty i propozycje uzupełnień.
Kod obszaru
PLC120001
PLH120001
PLH120002
PLH120009
PLH120013
PLH120016
PLH120018
PLH120019
PLH120024
PLH120025
PLH120043
PLH120078
Nazwa obszaru
woj. małopolskie
PLH120094
Tatry
Babia Góra
Czarna Orawa
Kostrza
Pieniny
Torfowiska Orawsko-Nowotarskie
Ostoja Gorczańska
Ostoja Popradzka
Dolina Białki
Małe Pieniny
Luboń Wielki
Uroczysko Łopień
Ostoje Nietoperzy Powiatu Gorlickiego
PLH120052
Ostoje Nietoperzy Beskidu Wyspowego
PLC180001
PLH180011
PLH180013
PLH180014
Bieszczady
Jasionka
Góry Słonne
Ostoja Jaśliska
(tylko dla enklawy Cerkiew w Łosiu i Kunkowej )
(tylko w granicach dawnego obszaru Opactwo Cystersów w Szczyrzycu )
woj. podkarpackie
woj. śląskie
PLH240023
PLH240006
PLH240005
PLH240007
PLH240008
Beskid Mały
Beskid Żywiecki
Beskid Śląski
Kościół w Radziechowach
Kościół w Górkach Wielkich
Rozmieszczenie obszarów Natura 2000 w Karpatach, dla których opracowano strategie
zarządzania.
7
Strategie zarządzania – założenia ogólne
Sieć Natura 2000 składa się z dwóch typów obszarów: obszarów specjalnej ochrony
ptaków (OSOP) oraz specjalnych obszarów ochrony siedlisk (SOOS). Zarówno OSOP, jak
i SOOS wyznaczane są w naszym kraju w drodze rozporządzenia ministra właściwego do
spraw środowiska. Pomimo, że sam proces legislacyjny dla tych dwóch typów obszarów
Natura 2000 przebiega nieco innymi torami, to proces planowania ich ochrony ma
podobne podstawy prawne. Podstawowymi dokumentami regulującymi szczegółowe
zasady ochrony każdego z obszarów Natura 2000 są plany zadań ochronnych i plany
ochrony obszarów Natura 2000. Różnica między tymi aktami prawnymi jest taka, że
plany zadań ochronnych powinny być dokumentami operacyjnymi, ogólniejszymi,
uchwalanymi na okres 10 lat. Natomiast dla niektórych obszarów (lub ich części, która
jest określona w planach zadań ochronnych) powinny zostać przeprowadzone
dokładniejsze analizy i na tej podstawie opracowane plany ochrony – bardziej
szczegółowe dokumenty, obowiązujące przez 20 lat. Treść i sposób tworzenia planów
ochrony i planów zadań ochronnych określają odpowiednie rozporządzenia Ministra
Środowiska:
- rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 30 marca 2010 r. w sprawie sporządzania
projektu planu ochrony dla obszaru Natura 2000 (Dz.U. 2010, nr 64, poz. 401)
- rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 17 lutego 2010 r. w sprawie sporządzania
projektu planu zadań ochronnych dla obszaru Natura 2000 ( Dz.U. 2010, nr 34, poz.
186)
Realizacja projektu PL0108 miała między innymi na celu wspomóc procesy planowania
w danym terenie. W związku z tym opracowano strategie zarządzania dla 23
Specjalnych Obszarów Ochrony Siedlisk utworzonych w Karpatach. Strategie te nie mają
statusu formalnego dokumentu. Jednak dzięki temu, że były przygotowane w ścisłej
współpracy z zarządzającymi terenem i w oparciu o dyskusje toczone w czasie licznych
warsztatów, spotkań i konsultacji mają, w naszej opinii, bardzo istotne znaczenie.
Prezentują bowiem w pełni niezależne zestawienie danych i analiz naukowych, a także
opinie (często rozbieżne) uczestników spotkań. Wydaje się więc, że mogą stanowić
doskonały punkt wyjścia do rozpoczęcia formalnego procesu tworzenia planów zadań
ochronnych i planów ochrony dla tych obszarów. Liczymy również na to, że strategie
pomogą zarządzającym terenu we właściwym ukierunkowaniu tymczasowych działań
ochronnych, które powinny być prowadzone nawet przed uchwaleniem formalnych
dokumentów planistycznych. Mogą być również wykorzystywane do innych analiz, w
których bierze się pod uwagę aspekty związane z siecią Natura 2000, np. w
strategicznych ocenach oddziaływania na środowisko, planach zagospodarowania
przestrzennego, programach ochrony środowiska, planach urządzania lasu, strategiach
rozwoju gmin i powiatów.
Wdrażanie sieci Natura 2000 w Polsce spowodowało również konieczność istotnej
zmiany podejścia do planowania w obszarach chronionych. Dotychczas ochrona
obszarowa polegała przede wszystkim na określeniu listy zakazów i nakazów
odnoszących się np. do całej powierzchni rezerwatu przyrody, czy też parku
narodowego. Natomiast w obszarach Natura 2000 przedmiotami ochrony są przede
wszystkim wybrane siedliska przyrodnicze oraz gatunki roślin i zwierząt (i ich
siedliska). W związku z tym, w ramach projektu „Natura 2000 w Karpatach”
8
sporządzono również Strategie ochrony gatunku/siedliska w obszarze Natura 2000. Dla
każdego przedmiotu ochrony, we wszystkich obszarach Natura 2000 w regionie
alpejskim (nie tylko w tych, dla których opracowano strategie zarządzania) opracowano
kilkustronicową kartę informacyjną, zawierającą podstawowe informacje o danym
przedmiocie ochrony i wskazania do monitoringu, ochrony oraz dalszych badań.
Powstała w ten sposób baza danych zawierająca 472 karty informacyjne, w tym 220 kart
dla siedlisk przyrodniczych, 34 dla gatunków roślin oraz 217 kart dla gatunków
zwierząt. Całość zgromadzonych informacji została również opublikowana poprzez
stronę internetową projektu.
Opis obszaru
Podstawy prawne, lokalizacja obszaru i granice
W maju 2004 obszar Torfowisk Orawsko-Nowotarskich został zgłoszony do Komisji
Europejskiej jako obszar ochrony siedlisk, natomiast we wrześniu 2007 roku, jako
obszar ochrony ptaków. Granice tych dwóch obszarów różnią się nieznacznie, więc ich
opisy można potraktować łącznie.
Obszar Natura 2000 Torfowiska Orawsko-Nowotarskie położony jest w województwie
małopolskim, powiecie nowotarskim, na terenie trzech gmin: Jabłonka (28,5%), Czarny
Dunajec (57,4%) i Nowy Targ (14,2%) (por. mapa). Powierzchnia wyznaczonego
obszaru SOOS wynosi 8287,7 ha, a OSOP: 7944 ha.
Ryc. 1. Położenie Torfowisk Orawsko-Nowotarskich na tle innych obszarów
Natura 2000 w województwie małopolskim, w regionie alpejskim
Sąsiaduje on z kilkoma obszarami Natura 2000, takimi jak: Czarna Orawa, Babia Góra,
Tatry, z którymi powinna zostać zachowana łączność poprzez korytarze ekologiczne.
Właściciele ziemi i odpowiedzialni (władający i zarządzający)
Historie powołania Wspólnot Leśnych i Urbarialnych, na przykładzie Wspólnoty Leśnej
Chyżne, Jabłonka i Wspólnoty Urbarialnej Piekielnik, a także opis ich gospodarowania w
przeszłości i obecnie, zostały umieszczone odpowiednio w załącznikach 1, 2 i 3.
Obecnie na terenie obszaru istnieje niezwykle skomplikowana struktura własności.
Występują tu następujące formy własności:
• gromadzka,
• gminna,
• wspólnot religijnych,
9
• skarbu państwa,
• wspólnot leśnych i wspólnot urbarialnych
• własność prywatna.
Zdecydowanie przeważają różne formy własności prywatnej. Na terenie gminy Czarny
Dunajec znaczący udział na własności gromadzka, gminna i wspólnotowa, a na terenie
gminy Jabłonka własność wspólnotowa.
Użytkowanie ziemi i działalność ludzka
Obszar jest przede wszystkim użytkowany rolniczo, mimo że panują tu trudne warunki
dla produkcji rolnej. Wynikają one z niskiej klasy gruntów, surowych warunków
klimatycznych i znacznego rozdrobnienia gospodarstw. W granicach proponowanego
obszaru Natura 2000 ponad połowę areału stanowią użytki rolne, zajmujące ok. 4450
ha. Większość z nich to łąki (2500 ha). Są to łąki świeże, rzadziej wilgotne, użytkowane
zwykle jednokośnie, nawożone obornikiem i przepasane ekstensywnie (krowy i owce).
Część łąk jest nie użytkowana od kilku, a nawet kilkunastu lat. W uprawach zbożowych
dominuje owies i żyto, niekiedy jęczmień, ponadto sadzone są ziemniaki. Użytkowane
rolniczo działki prywatne, łąki i pola orne, są zazwyczaj bardzo niewielkie, wąskie,
długie; ich szerokość na terenach rolnych bardzo często nie przekracza kilku metrów.
Na terenie obszaru tradycyjnie prowadzona jest hodowla owiec. W konsekwencji
rozwija się wytwórczość regionalnych wyrobów: sery owcze, kuśnierstwo,
kożusznikarstwo itp.
Lasy, głównie iglaste, stanowią blisko 40% obszaru, zajmując ok. 3400 ha, położonych
głównie w gminie Jabłonka. W większości są one własnością prywatną, ew. państwową,
w zarządzie Lasów Państwowych, nadl. Nowy Targ. Część z nich pozostaje w zarządzie
wspólnot poszczególnych wsi. Na podstawie ustawy o lasach nadzór nad gospodarka
leśną w lasach niepaństwowych sprawuje Starosta Powiatu Nowotarskiego, który
powierzył prowadzenie niektórych spraw z tego zakresu Nadleśniczemu Nadleśnictwa
Nowy Targ. W imieniu Nadleśniczego nadzór w terenie sprawuje 2 specjalistów ds.
lasów niepaństwowych oraz 1 leśniczy lasów państwowych. Lasy prywatne nie
posiadają aktualnych uproszczonych planów urządzenia lasu, a zadania z zakresu
gospodarki leśnej ustala Nadleśniczy w oparciu o porozumienie zawarte ze Starostą.
Charakterystykę nadleśnictwa Nowy Targ zawiera załącznik 4, wraz z krótkim opisem
prowadzonej gospodarki leśnej na terenie lasów Wspólnoty.
Obszar nie ma większego znaczenia pod względem rybackim. Istnieje tu kilka stawów
rybnych, potoki i rzeki, które mogą być miejscem pozyskania ryb dla celów sportowych i
rekreacyjnych. Funkcjonuje tu też koło łowieckie “Sabała”.
Na terenie obszaru występują znaczne złoża surowców pospolitych: żwiry, kruszywo
naturalne, iły do produkcji ceramiki budowlanej oraz torf. Z większych zakładów
funkcjonują tu Zakład Produkcji Torfowej „Bór za Lasem” (Czarny Dunajec) i Żwirownia
(Długopole), Zakłady Stolarskiwe „GRUSKA” (Czarny Dunajec – Baligówka). Powstaje też
nowy zakład stolarski na obrzeżach lasu Baligówka.
W granice obszaru nie zostały włączone tereny zabudowane, jednakże w okolicach
Baligówki powstaje infrastruktura rekreacyjno-sportowa (ośrodki wypoczynkowe,
korty, boiska itp.), na terenach przewidzianych w miejscowym planie zagospodarowania
pod usługi rekreacyjne.
Z racji swoich walorów krajobrazowo-przyrodniczych Kotlina Orawsko-Nowotarska
stanowi doskonały teren turystyczno-rekereacyjny. Przede wszystkim istnieją tu
świetne warunki dla rozwoju agroturystyki.
10
Istniejące plany
Dla rezerwatu „Bór na Czerwonem” został opracowany plan ochrony na lata 2006 do
2026. Jego zapisy powinny być wprost wykorzystane w planie ochrony obszaru Natura
2000 odnośnie zarządzania tą enklawą obszaru.
Dla Gminy Czarny Dunajec został uchwalony plan zagospodarowania przestrzennego w
2004 roku, a dla gminy Nowy Targ w 2007 roku. W gminie Jabłonka została
sformułowana strategia rozwoju gminy i w 2006 roku uchwalono plan
zagospodarowania dla fragmentów terenu gminy.
Brak aktualnych, uproszczonych planów urządzania lasów dla Wspólnot Leśnych na tym
terenie.
Na zlecenie Wojewódzkiego Konserwatora Przyrody, w 2005 roku został przygotowany
„Pilotażowy plan zarządzania proponowanym obszarem Natura 2000: Torfowiska
Orawsko-Nowotarskie”, dostępny w formie manuskryptu w Urzędzie Wojewódzkim w
Krakowie.
W 2007 roku w ramach projektu polsko-angielsko-holenderskiego został opracowany –
„Program współpracy na szczeblu lokalnym na rzecz ochrony obszaru Natura 2000”,
wydrukowany nakładem Ministerstwa Środowiska.
Ogólna charakterystyka środowiska abiotycznego
Stosunki wodne (w tym opis i wpływ sieci melioracji, rowów odwadniających)
Urządzenia melioracyjne na obszarze Natura 2000 Torfowiska Orawsko Nowotarskie
Na terenach objętych planem Natura 2000 Torfowiska Orawsko – Nowotarskie znajdują
się urządzenia melioracji wodnych podstawowych i szczegółowych. Należy jednak
odróżnić rowy odwadniające wykonane w celu odwodnienia terenów eksploatacyjnych
torfu, nie zaliczane do urządzeń melioracyjnych, od urządzeń melioracyjnych
wykonanych w celu poprawy stosunków wodnych na terenach użytkowanych rolniczo.
Melioracje wodne na przedmiotowym terenie zostały wykonane w latach
pięćdziesiątych i sześćdziesiątych XX wieku.
11
Fot. 1. Rów opaskowy torfowiska Za
Lasem Kaczmarka
Utrzymanie urządzeń melioracji podstawowych i cieków wodnych leży w gestii
państwa, natomiast melioracji szczegółowych tj. drenowań i rowów melioracyjnych –
właścicieli gruntów, którzy zrzeszeni są w spółkach wodno-melioracyjnch.
Na przedmiotowym terenie istnieją trzy spółki tj. Gminna Spółka WodnoMelioracyjna w: Jabłonce, Czarnym Dunajcu i Nowym Targu.
Rolnicy na zebraniach Spółki uchwalają plan działania tj. które urządzenia i w jaki
sposób będą konserwowane.
Z uwagi na fakt, że wiele terenów jest nieużytkowanych, zaniechano na tych
terenach w znacznej części konserwacji urządzeń melioracyjnych. Jeżeli natomiast mają
być utrzymane użytki zielone (poza terenami siedlisk torfowiskowych), to należy
również na tym terenie utrzymać i konserwować ciągi drenarskie oraz rowy
melioracyjne, gdyż w przeciwnym razie dojdzie do zabagnienia terenu i w efekcie
uniemożliwienia użytkowania łąk.
Na terenie gminy Czarny Dunajec został wykonany obiekt mający służyć
nawodnieniu 360 ha, w skład którego wchodzi doprowadzalnik długości 4600 mb i
rowy rozprowadzające.
Z uwagi, że w znacznej części tereny przestano użytkować rolniczo, zaprzestano
też nawodnień, konserwacji i utrzymania urządzeń służących nawodnieniom. Po
upewnieniu się o przydatności tych urządzeń do poprawy stanu siedlisk przyrodniczych
z zał. I Dyrektywy Siedliskowej, należałoby odbudować, wyremontować te urządzenia,
aby w razie potrzeby prowadzić nawodnienia, ewentualnie doprowadzać wodę jak
najbliżej torfowiska. Wykaz cieków i urządzeń melioracyjnych będących w ewidencji
Małopolskiego Zarządu Melioracji i Urządzeń wodnych – rejon nadzoru Nowy Targ
objętych planem Natura 2000 „Torfowiska Orawsko-Nowotarskie” znajduje się w
załączniku 5.
Na wniosek zainteresowanych rolników i po spełnieniu wymagań określonych
odrębnymi przepisami, dokonuje się zdjęć z ewidencji urządzeń melioracji
szczegółowych rowów czy drenowań. Te, których funkcjonowanie pogarszałoby stan
siedlisk przyrodniczych o charakterze wilgotnym (torfowiskowych), mogą wówczas
zostać zasypane lub pozostawione do samoczynnego zarośnięcia.
12
Geologia i gleby
podłoże torfowisk
Wszystkie torfowiska w Kotlinie Orawsko-Nowotarskiej rozwinęły się na podłożu
bardzo słabo przepuszczalnej gliny o grubości około 2 m. Z kolei warstwa tej gliny
zalega na przepuszczalnych żwirach tatrzańskich, które budują terasy wieku
plejstoceńskiego i holoceńskiego oraz stożki glacifluwialne. Na rolę praktycznie
nieprzepuszczalnej warstwy gliny w tworzeniu się torfowisk na tym obszarze zwracano
już uwagę w XIX w. Geneza tej gliny nie została dotąd ostatecznie wyjaśniona, ale
najprawdopodobniej została ona utworzona jeszcze podczas ostatniego glacjału (ok. 2211 tys. lat temu) w warunkach zimnego klimatu peryglacjalnego, jaki panował w
Kotlinie. Źródłem tej gliny były odsłonięte zwietrzeliny utworzone na podłożu fliszu
karpackiego (Beskidy, Podhale), które wtedy nie były pokryte roślinnością i które
podlegały erozji wietrznej, czyli deflacji. Akumulacja przewiewanego materiału
pylastego zachodziła na wilgotnych pokrywach żwirów. W efekcie obszar zbudowany ze
żwirów został pokryty warstwą gliny.
ukształtowanie terenu zajętego przez torfowiska
Torfowiska w Kotlinie Orawsko-Nowotarskiej rozwinęły się w lokalnych zagłębieniach
terenu wyścielonych warstwą gliny, gdzie zwierciadło wody gruntowej zalega bardzo
płytko, nawet na powierzchni terenu. Są to miejsca o minimalnym nachyleniu, więc
woda ma utrudniony odpływ – zarówno w pionie (w dół) (praktycznie
nieprzepuszczalne podłoże) jak i w kierunku poziomym. Do miejsc, gdzie rozpoczął się
proces torfotwórczy zaliczyć należy: opuszczone koryta rzek (koryto Czarnego Dunajca
po zmianie jego biegu w kierunku wschodnim w okolicach miejscowości Czarny
Dunajec), koryta płytkich cieków, leje źródłowe, obrzeża stożków napływowych,
podnóża krawędzi teras, miejsca wypływu wód gruntowych. W takich miejscach, jako
bardzo wilgotnych, rozpoczął się proces narastania torfowisk niskich zasilanych przez
wysączające się wody gruntowe. Z upływem czasu w sprzyjających warunkach
terenowych, na niektórych obszarach zajętych przez torfowiska niskie zaczęły się
rozwijać torfowiska wysokie. Narastające kopuły torfowisk zamaskowały starszą
morfologię terenu (kształt), niektóre sąsiadujące kopuły łączyły się z sobą tworząc
większe obiekty o rozmiarach nawet do ponad 4 km (np. Puścizna Wielka). Wysokie
torfowiska prowadzą własną gospodarkę wodną niezależną od uwilgocenia otoczenia,
tzn. wykorzystują wyłącznie wody atmosferyczne. Jedynie ich okrajki są w dużym
stopniu zaopatrywane przez wysączające się w otoczeniu wody gruntowe. Dużą rolę w
uwilgacaniu okrajków mają cieki opływające kopuły torfowisk wysokich. O zasilaniu
wyłącznie przez wody opadowe kopuł torfowisk świadczyć może położenie wielu takich
obiektów na lokalnych działach wodnych. Opisany system zasilania torfowisk przez
wodę został całkowicie zmieniony w wyniku eksploatacji torfu ze złoża oraz
towarzyszących prac odwodnieniowych.
Dane geograficzne i klimatyczne
Warunki klimatyczne panujące w Kotlinie Orawsko-Nowotarskiej są wyjątkowo
sprzyjające rozwojowi torfowisk. Cechami klimatu na tym obszarze są: chłodne sezony
wegetacyjne (np. średnia temperatura lipca wynosi około 16oC), wysokie sumy opadów
rocznych (w granicach około 800-1000 mm), niewielkie parowanie. W efekcie zaznacza
13
się wyraźna nadwyżka opadów nad parowaniem. Znaczna ilość wody powodującej duże
uwilgocenie powierzchni terenu, pochodzi z topnienia grubej pokrywy śniegu. Nawet
podczas długotrwałych okresów bezdeszczowych, głównie późnym latem i wczesną
jesienią (częsty wiatr halny), powierzchnia terenu w okolicach torfowisk jest co
najmniej dostatecznie wilgotna. Dominuje jednak duże i bardzo duże uwilgocenie
gruntu.
Ogólne wnioski
O rozwoju torfowisk w Kotlinie Orawsko-Nowotarskiej zadecydował splot wielu
czynników środowiska abiotycznego. Są to: nieprzepuszczalne podłoże, minimalne
nachylenia terenu, lokalne wklęsłe formy terenu, bardzo płytko występujące zwierciadło
wód gruntowych, liczne wypływy tych wód uwilgotniające teren, wyraźna przewaga
opadów nad parowaniem w sezonie wegetacyjnym, zasilanie przez topnienie śniegu.
Fot. 2. Kotlina Orawska – miejsce lokalizacji torfowisk.
Spotykana opinia o dominacji czynników klimatycznych w rozwoju torfowisk na tym
obszarze nie jest prawdziwa, gdyż co najmniej taką samą rolę odgrywają inne czynniki
środowiskowe.
Podobnie nieprawdziwa jest opinia o dominującym występowaniu torfowisk na tym
obszarze na działach wodnych. Zdecydowana większość torfowisk ma inne położenie
topograficzne.
14
Opis przedmiotów ochrony
Siedliska przyrodnicze
Na terenie obszaru stwierdzono występowanie 12 typów siedlisk przyrodniczych z zał. I
Dyrektywy Siedliskowej.
Informacja o siedliskach przyrodniczych z załącznika I Dyrektywy Siedliskowej w obowiązującym
Standardowym Formularzu Danych (w nawiasie proponowana zmiana oceny)
Siedlisko
3220 Pionierska roślinność
na kamieńcach i
żwirowiskach górskich
potoków
3230 Zarośla wrześniowe na
kamieńcach i żwirowiskach
górskich potoków
3240 Zarośla wierzby siwej
na kamieńcach i
żwirowiskach górskich
potoków
*6230 Górskie i niżowe
murawy bliźniczkowe
6430 Ziołorośla górskie i
nadrzeczne
6510 niżowe łąki świeże
(Arrhenatherion)
6520 - Górskie łąki kośne
*7110 Torfowiska wysokie z
roślinnością torfotwórczą
7120 Torfowiska wysokie
zdegenerowane, lecz zdolne
do regeneracji
7140
Torfowiska
przejściowe i trzęsawiska
(przeważnie z roślinnością z
Scheuchzerio-Caricetea
nigrae)
7230 Górskie i nizinne
torfowiska
zasadowe
o
charakterze
młak,
turzycowisk i mechowisk
91E0
Łęgi
wierzbowe,
topolowe,
olszowe
i
jesionowe (Salicetum albae,
Populetum albae, Alnenion
glutinoso-incanae,)
*91D0 Bory bagienne
Reprezentatywn
ość
Względna
powierzchnia
C
Stan
zachowani
a
A
Ocena
ogóln
a
A
A
A
A
A
A
A
C
A
A
A
C
B (C)
A (B)
A
B (C)
B (C)
A (B)
A
B (C)
B (C)
A
B
B (C)
B
B
A
C
B
A
B
C
B
B (C)
A
C
B
C
A
C
B
A
D
D
Siedliska najistotniejsze w obszarze Natura 2000, stanowiące podstawę jego
wytypowania, to:
15
siedliska torfowiskowe (kopuły torfowisk wysokich oraz inne – torfowiska
przejściowe, młaki)
bory bagienne
łąki świeże
siedliska nadrzeczne
Fot.5. Łąki ekstensywnie
użytkowane
Fot. 3. Kopuła torfowiska wysokiego
Fot. 4. Bór bagienny
Fot. 6. Zbiorowiska nadrzeczne
16
Cechy, dzięki którym w/w siedliska są uważane za cenne:
Są to siedliska rzadkie w Polsce (zwłaszcza w południowej jej części), a także w
Europie,
Siedliska torfowiskowe, ze względu na sposób powstawania, raz zniszczone, są
nie do odzyskania,
Siedliska nadrzeczne wykazują wysoki stopień naturalności,
Występuje tu szereg ciekawych gatunków roślin, związanych ze specyficznym
siedliskiem torfowiskowym, w tym gatunki chronione prawnie,
Jest to miejsce życia wielu gatunków zwierząt, zwłaszcza bezkręgowców, które ze
względu na ścisły związek z określonym typem siedliska, mają ograniczony
zasięg występowania.
17
Gatunki zwierząt
Z terenu obszaru Natura 2000 „Torfowiska Orawsko-Nowotarskie” zostały podane
następujące gatunki zwierząt z zał. II Dyrektywy Siedliskowej:
Informacja o gatunkach zwierząt z załącznika II Dyrektywy Siedliskowej w obowiązującym
Standardowym Formularzu Danych (w nawiasie proponowana zmiana oceny)
Gatunek
skójka
gruboskorupowa
Unio crassus
łątka ozdobna
Coenagrion ornatum
kumak górski
Bombina variegata
traszka karpacka
Triturus montandoni
koza złotawa
Sabanejewia aurata
wilk Canis lupus*
wydra Lutra lutra
Populacja
Stan
zachowania
siedliska
Izolacja
C
B
C (B)
Ocena ogólna
znaczenia obszaru dla
zachowania gatunku
w kraju
C
A
A
B
A
C
B
C
C
C
B
C
C
D
D
D
* gatunki priorytetowe (czyli takie, za których zachowanie kraj ponosi szczególną
odpowiedzialność)
Rozmieszczenie znanych stanowisk gatunków (wraz z tymi, które kiedykolwiek były
podawane z tego terenu) na obszarze Torfowiska Orawsko-Nowotarskie przedstawiono
na mapie „Występowanie gatunków z załącznika I Dyrektywy Ptasiej i załącznika II
Dyrektywy Siedliskowej”.
Obszar Torfowisk Orawsko-Nowotarskich tylko w ograniczonym zakresie spełnia rolę w
ochronie gatunków z załącznika II Dyrektywy Siedliskowej. Został on wytypowany
głównie w celu ochrony siedlisk wymienionych powyżej, natomiast wspomniane
gatunki mimo, że mają tu swoje stanowiska, to na ogół nie tworzą tu istotnych w skali
kraju populacji (z wyjątkiem łątki turzycowej, i do pewnego stopnia, gatunków płazów i
skójki gruboskorupowej).
Najczęściej gatunki te są znane z pojedynczych stwierdzeń, choć stan taki może wynikać
z braku regularnych badań. W przypadku gatunków znanych z pojedynczych stanowisk
w Polsce, fakt ich stwierdzenia na tym terenie, przy dobrze zachowanych ich siedliskach,
był przesłanką do uznania obszaru za istotny dla ich ochrony.
Opis gatunków ptaków – charakterystyka, rozmieszczenie, stan zachowania, zagrożenia,
wpływ gospodarki
18
Na obszarze Torfowisk Orawsko-Nowotarskich stwierdzono występowanie co najmniej
13 gatunków ptaków wymienionych w Załączniku I Dyrektywy Ptasiej (cietrzew,
derkacz, bocian czarny, głuszec, jarząbek, żuraw, zimorodek, puchacz, włochatka,
dzięcioł czarny, świergotek polny, muchołówka mała, gąsiorek), w tym 4 gatunków
wymienionych w Polskiej czerwonej księdze zwierząt (cietrzew, głuszec, puchacz,
włochatka).
Torfowiska są najważniejszą w południowej Polsce ostoją cietrzewia (150-170
samców). Znaczna jest również, jak na siedliska górskie, liczebność derkacza (100-150
samców). Występuje tu też co najmniej 1% populacji krajowej (C6) następujących
gatunków ptaków: bocian czarny i puchacz (PCK); w stosunkowo wysokim zagęszczeniu
(C7) występuje bocian biały (gniazdujący jednak poza obszarem Natura 2000), oraz w
niewielkiej liczebności - głuszec (PCK).
Rozmieszczenie znanych stanowisk gatunków (wraz z tymi, które kiedykolwiek były
podawane z tego terenu) na obszarze Torfowiska Orawsko-Nowotarskie przedstawiono
na mapie „Występowanie gatunków z załącznika I Dyrektywy Ptasiej i załącznika II
Dyrektywy Siedliskowej”.
Istniejące formy ochrony
Całość obszaru Natura 2000 znalazła się w obrębie utworzonego w 1997 roku Obszaru
Chronionego
Krajobrazu
Województwa
Nowosądeckiego
obecnie
Południowomałopolski Obszar Chronionego Krajobrazu (Dziennik Urzędowy Woj.
Małopolskiego nr 806 poz. 4862 Rozp. z 24 listopada 2006).
Enklawę wyznaczonego obszaru Natura 2000 stanowi rezerwat przyrody „Bór na
Czerwonem”, chroniony prawnie (od 1925 r, 2 ha, poszerzony w 1956 r do 46 ha). W
roku 2003, rozporządzeniem wojewody małopolskiego, ponownie powiększono
rezerwat, tym razem do 114,66 ha, obejmując ochroną także zbiorowiska leśne
otaczające torfowisko. Od północnej, wschodniej i zachodniej strony utworzono też
otulinę o powierzchni 68,4 ha. W rezerwacie obowiązuje ochrona ścisła. Zarządzającym
rezerwatem jest Nadleśnictwo Nowy Targ, a nadzór merytoryczny nad nim pełni RDOŚ
Kraków.
Zagrożenia i możliwości
Zagrożenia siedlisk przyrodniczych
Siedliska torfowiskowe:
Głównym zagrożeniem dla siedlisk torfowiskowych są:
deficyt wodny - osuszanie torfowisk, które w znacznym stopniu jest wynikiem
przygotowywania złóż torfowych do eksploatacji;
wydobycie torfu
19
zarastanie kopuł torfowisk roślinnością krzewiastą i/lub drzewiastą (ew. łanowo
rosnącymi gatunkami, jak trzcina, mozga czy trzcinnik), pośrednio związane z
osuszaniem tych siedlisk;
pożary;
zanieczyszczenia wód (spływ ścieków do wód otaczających torfowiska)
zaśmiecanie okrajków lub składowanie odpadków organicznych.
nie uregulowane kwestie własności
rolnicze użytkowanie okrajków/ torfowisk przejściowych jako łąk oraz ich
zalesianie brzozą, sosną, świerkiem – obecnie na niewielką skalę; problem może
wystąpić w przypadku nasilenia się zjawiska.
Największym zagrożeniem dla siedlisk torfowiskowych jest odwodnienie i osuszenie
kopuł torfowisk oraz okrajków, pojawiające się głównie jako efekt przygotowania kopuł
do wydobycia torfu. Problem ten – w postaci pozyskiwania torfu przez mieszkańców na
własne potrzeby (przede wszystkim na opał) – był obserwowany na Torfowisku
Baligówka (strona północna) oraz Torfowisku w Ludźmierzu Rogoźniku (Przymiarki),
gdzie niedługo dojdzie do przekopania kopuły torfowiska w poprzek (czynność ta jest
wykonywana przy użyciu koparek) oraz w północnej części Puścizny Wielkiej. Na
Puściźnie Rękowiańskiej, torf wydobywany jest z wyrobisk o kształcie prostokątnych
dołów, a cegiełki torfu suszą się w ich sąsiedztwie w stertach. W przypadku pozostałych
torfowisk, wydobycie nie ma aż tak istotnego znaczenia (odbywa się na niedługich
odcinkach, wzdłuż brzegów kopuły, a torf zwykle kopany jest ręcznie).
Natomiast miejsce przemysłowego wydobycia torfu (obecnie 13 ha) na torfowisku
Puścizna Wielka, poddano ocenie oddziaływania na środowisko i została wydana
decyzja o warunkach dalszego prowadzenia działalności kopalni – przedłużenie koncesji
do 2020 roku.
Siedliska leśne:
Zagrożeniami potencjalnymi są:
osuszanie
wyrąb, niezgodny z racjonalną gospodarka leśną
mechaniczne niszczenie runa w trakcie prac leśnych
Specyficzne warunki środowiskowe wpływają na sposób prowadzenia gospodarki
leśnej. Dotychczasowa praktyka pokazuje, że ekstensywny sposób gospodarowania w
lasach na terenie obszaru, a zwłaszcza w partiach podmokłych lasów, jest zgodny z
wymogami programu Natura 2000 i powinien być utrzymany. Gospodarowanie to
winno być prowadzone w oparciu o uproszczone plany urządzenia lasu, a do czasu ich
sporządzenia, o decyzje ustalające zadania z zakresu wyrębu drzew, ponownego
założenia upraw leśnych, pielęgnowania i ochrony lasu.
Szczegóły dotyczące sposobu i czasu wykonywania zabiegów gospodarczych muszą być
dostosowane do możliwości, wynikających z uwarunkowań lokalnych.
Pozostałe formy działalności ludzkiej, jak myślistwo, zbieranie jagód, brusznicy,
żurawiny czy grzybów, obserwowane w obszarze, nie mają negatywnego wpływu na
siedliska, o ile zostaną na obecnym poziomie i nie przybiorą charakteru masowego,
powodującego mechaniczne niszczenie środowiska i nie przyczynią się do powstawania
pożarów.
20
Siedliska łąkowe:
Zagrożenia siedlisk łąkowych wynikają przede wszystkim z:
zaniechania ich użytkowania (prowadzi do zmiany charakteru łąk, które tracą
walor jako siedliska przyrodnicze z załącznika I Dyrektywy Siedliskowej, a
następnie zarastania przez krzewy i drzewa),
intensyfikacja użytkowania (podsiewanie wysokoproduktywnymi mieszankami
traw, intensywne nawożenie – prowadzi do ubożenia składu gatunkowego i
bezwzględnej dominacji kilku gatunków traw),
próby zalesiania (całkowita zmiana charakteru siedliska).
Obecnie zaniechanie użytkowania rolniczego łąk sięga ok. 50 % areału, a w niektórych
rejonach nawet więcej i wynika z nieopłacalności prowadzenia gospodarstw rolnych.
Zmiana sytuacji może nastąpić w przypadku wprowadzenia odpowiednich płatności za
działania rolno-środowiskowe (programy rolno-środowiskowe) przez Program Rozwoju
Obszarów Wiejskich na lata 2007-2013.
Intensyfikacja użytkowania dotyczy niewielkiej części gruntów, na ogół położonych w
bezpośrednim sąsiedztwie wsi.
Zalesiane bywają na ogół grunty, na których zaprzestano użytkowania już od dłuższego
czasu i zbiorowiska łąkowe uległy już znacznym przekształceniom w kierunku łąk
ziołoroślowych.
Siedliska nadrzeczne:
Zagrożenia siedlisk nadrzecznych mogą wynikać z:
regulacja koryta (wszelkie prace prowadzone w celu uregulowania koryta rzeki,
w tym budowa progów, prowadzą do zaburzenia naturalnej dynamiki cieku i
wpływają na zdolność do odnawiania się siedlisk nadbrzeżnych, które z natury są
przystosowane do cyklicznych wezbrań wody).
pobór żwiru (pobór z koryta rzeki górskiej jest czynnością nielegalną wg.
aktualnie obowiązującego prawa)
zaśmiecanie, zanieczyszczenie wód
(brak kanalizacji w części wsi).
Kamieńce nadrzeczne są miejscem wysypywania odpadów z pól, zgniłych bel siana i
innych śmieci, a następnie ich palenia.
Obserwowano także próby zalesienia ustalonych kamieńców, np. w sąsiedztwie mostu
we Wróblówce modrzewiem, sosną, świerkiem i innymi gatunkami drzew.
Zagrożenia gatunków zwierząt
Nie stwierdzono występujących aktualnie zagrożeń dla gatunków, które mogłyby w
istotny sposób wpłynąć na stan ich populacji, niemniej jednak, potencjalnie mogą na nie
negatywnie wpływać następujące czynniki:
Bezpośrednie zagrożenia gatunków
Naturalne:
21
zanik siedlisk w wyniku postępujących procesów sukcesji
drapieżnictwo (kumak górski, traszka karpacka)
Antropogeniczne:
niszczenie siedlisk, rozjeżdżanie przez pojazdy (kumak górski, traszka karpacka;
potencjalnie - wydra), niepokojenie w okresie rozrodu (zagrożenie potencjalne - wilk),
kłusownictwo, zagryzienie przez psy (wydra), odstrzały (wilk, niedźwiedź). Odstrzały
prowadzone są po stronie słowackiej na terenie Orawy; po polskiej stronie granicy
należy ocenić pojemność siedliska dla wilków i utrzymywać populację na właściwym
poziomie.
Zagrożenia gatunków ptaków
Dla dwóch, najważniejszych w obszarze gatunków: cietrzewia i derkacza,
zidentyfikowane zagrożenia to:
Wśród potencjalnych zagrożeń cietrzewia występujących w obszarze Torfowisk
Orawsko-Nowotarskich wymienić można następujące czynniki, pod warunkiem ich
intensyfikacji w przyszłości:
• osuszanie torfowisk (kopanie rowów melioracyjnych, kopanie żwiru w
żwirowniach, regulowanie rzek)
• pozyskiwanie torfu, maszynowe i ręczne (przesuszenie, penetracja terenu,
zubażanie bazy pokarmowej)
• pozyskiwanie mchu torfowca (mimo objęcia rodzaju Sphagnum sp. Ochroną, na
tych terenach następuje coraz większe pozyskanie mchu, na coraz większym
obszarze)
• antropopresja i penetracja ostoi (zbiór jagód, borówek, grzybów, żurawiny, jazda
na rowerach górskich, pozyskiwanie torfu i mchu torfowca, pasterstwo, masowa
turystyka, jazda na motocyklach)
• zbiór runa leśnego (w niektórych okolicach bardzo intensywny, pozbawia
gatunek bazy pokarmowej)
• żwirownie powstające na terenie gminy Czarny Dunajec, powodujące dalsze
przesuszenie terenu
• wywóz fekalii, odpadków, śmieci oraz innych nieczystości oraz odpadków na
tereny tokowisk
• kłusownictwo (za pomocą pętlic czy broni palnej)
• wypuszczanie bażantów (przenoszenie chorób, konkurencja)
• wałęsające się psy penetrujące okolicę;
• prawdopodobnie drapieżnictwo ze strony lisa, kruka – niszczące jaja i pisklęta
• zalesianie łąk wokół torfowisk.
W przypadku derkacza, wśród zagrożeń potencjalnie wystepujących w obszarze
Torfowisk Orawsko-Nowotarskich wymienić można następujące czynniki, pod
warunkiem ich intensyfikacji w przyszłości:
• Utrata siedlisk gniazdowych w wyniku zmniejszania się powierzchni
ekstensywnie użytkowanych łąk i pastwisk. Część przesuszonych, otwartych łąk
została porzucona przez użytkowników z powodów ekonomicznych i podlega
zarastaniu w wyniku naturalnej sukcesji;
• Zalesianie nieużytkowanych łąk.
22
•
•
•
Mechanizacja rolnictwa, połączona z pewnymi formami wykonywania zabiegów
agrotechnicznych (wprowadzenie szybkotnących kosiarek rotacyjnych,
przyspieszenie terminów koszenia, metoda koszenia od peryferii do środka łąki)
Postępujące osuszanie terenu spowodowane wykopywaniem rowów
melioracyjnych, wydobywaniem żwiru, regulowaniem rzek itp.
Presja drapieżników, w tym narastająca presja drapieżników czworonożnych
(wałęsających się psów i kotów, lisa) oraz skrzydlatych (kruka, wrony siwej).
.
Cele i priorytety planu zarządzania
Celem niniejszego planu zarządzania jest zidentyfikowanie i opis głównych
przedmiotów ochrony w obszarze Natura 2000 “Torfowiska Orawsko-Nowotarskie”,
czynników im zagrażających oraz zaplanowanie działań ochronnych, przy pomocy
których można im przeciwdziałać, jak również sposobów monitorowania stanu siedlisk i
gatunków będących podstawą wyznaczenia obszaru.
Osiągnięciu celów ochrony służyć będzie utrzymanie dotychczasowej, tradycyjnej
gospodarki rolnej i leśnej na terenie obszaru Natura 2000. Będzie ona sprzyjać
utrzymaniu siedlisk przyrodniczych oraz gatunków i ich siedlisk we właściwym stanie
ochrony1.
Podstawowym celem ochrony w obszarze Natura 2000 “Torfowiska OrawskoNowotarskie” jest zachowanie siedlisk torfowiskowych jako siedlisk bezleśnych we
właściwym stanie uwodnienia oraz utrzymanie ich różnorodności gatunkowej. Obszar
ten służyć ma także utrzymaniu kompleksu borów bagiennych we właściwym stanie
ochrony, a więc silnie podmokłych, z utrzymaniem odpowiednich klas wiekowych
drzewostanu i charakterystycznym runem.
Celem ochrony siedlisk łąkowych powinno być zachowanie zróżnicowania
gatunkowego tych siedlisk i charakterystycznej dla nich fizjonomii.
Siedliska nadrzeczne, wymagające ochrony biernej, powinny być utrzymane w
wyniku zachowania naturalności koryta i przepływów wody.
W przypadku wszystkich tych typów sedlisk powinien zostać utrzymany także
ich aktualny areał.
1
Zgodnie z Artykułem 1e Dyrektywy Siedliskowej, „właściwy stan ochrony” siedlisk
przyrodniczych oznacza, Ŝe:
naturalny zasięg siedliska jest stały lub powiększa się;
zachowuje ono specyficzną strukturę i funkcje, konieczne dla jego trwania w dłuŜszej
perspektywie czasowej i są podstawy do przypuszczenia, Ŝe zachowa je w dającej się
przewidzieć przyszłości;
stan ochrony typowych dla niego gatunków równieŜ jest właściwy.
W przypadku gatunków, analogicznie, właściwy stan ochrony oznacza, Ŝe:
dynamika populacji gatunku wskazuje na jego Ŝywotność i szansę utrzymania się w
biocenozie przez dłuŜszy czas;
naturalny zasięg gatunku nie ulegnie zmniejszeniu w przewidywalnej przyszłości;
istnieje i prawdopodobnie będzie istnieć wystarczająco duŜe siedlisko, by utrzymać
populację gatunku w dłuŜszej perspektywie czasowej.
23
Utrzymanie populacji gatunków zwierząt, w tym także ptaków oraz ich siedlisk jest
zależne od stanu zachowania siedlisk przyrodniczych w obszarze – ich właściwy stan
zachowania gwarantuje utrzymanie właściwego stanu ochrony siedlisk gatunków.
Zadania i plan pracy
Miejsca występowania siedlisk przyrodniczych planowane do podejmowania
działań ochronnych - areał zajęty przez siedlisko
Miejsca występowania oraz zasięg poszczególnych typów siedlisk przyrodniczych
przedstawiono na Mapie rozmieszczenia siedlisk (por. załączniki).
a. siedliska torfowiskowe
Siedliska o kodach 7110 i 7120 - torfowiska wysokie żywe i zdegenerowane,
zidentyfikowano w 13 miejscach na terenie obszaru, są to mniej lub bardziej wypukłe
kopuły torfowisk. Łącznie zajmują one ponad 600 ha.
b. siedliska borów bagiennych
Siedlisko 91D0 to przede wszystkim kompleks borów w okolicach Chyżnego – Jabłonki i
na południu, wzdłuż granicy państwa oraz fragmenty kopuł torfowisk wysokich,
zarośnięte sosną drzewokosą Pinus rhaetica i kosodrzewiną Pinus mugo. Ich
powierzchnia łączna była pierwotnie szacowana na ok. 1300 ha, ale w roku 2008
przeprowadzono kartowanie siedlisk borowych i wyniki tej pracy wskazują na znacznie
mniejszy areał tego siedliska w obszarze.
c. siedliska łąkowe
Kompleksy łąkowe rozmieszczone są pomiędzy kopułami torfowisk oraz na terenach w
pobliżu zabudowy poszczególnych miejscowości. Łącznie zajmują one areał ponad 1500
ha, choć są w różny sposób użytkowane, a co za tym idzie, prezentują różne stadia
sukcesyjne.
d. siedliska nadrzeczne
Siedliska przyrodnicze związane z rzekami, w obszarze Torfowiska OrawskoNowotarskie reprezentowane są przede wszystkim przez płaty występujące nad
Czarnym Dunajcem, na odcinku Wróblówka – Długopole. Mają one postać wąskich,
wydłużonych pasów, biegnących wzdłuż rzeki. Ich powierzchnia to ponad 8 ha.
Analiza problemów związanych z ochroną torfowisk (na przykładzie torfowiska
Baligówka)
Analiza kwestii związanych z utrzymaniem wody w obrębie kopuły torfowisk wysokich w
obszarze Natura 2000 PLH120016 Torfowiska Orawsko Nowotarskie
Najważniejsze w przypadku torfowisk są kwestie dotyczące uwodnienia i odpowiednio
wysokiego poziomu wód. Konieczne jest więc podjęcie działań, które doprowadzą do
zatrzymania, bądź zmniejszenia odpływu wody z torfowisk.
Do zachowania wysokiego uwodnienia terenu powinny doprowadzić następujące
działania:
1. Wykonanie zastawek na rowach odwadniających
24
2. Zasypywanie zbędnych rowów odwadniających, ale utrzymanie w stanie
drożności rowu tzw. doprowadzalnika do torfowiska (polepszenie stanu
nawodnienia torfowiska).
3. Usunięcie drzew (różnych gatunków) rosnących na kopule torfowisk.
Należy założyć, że eksploatacja torfu docelowo zostanie zaprzestana na obszarze Natura
2000 i działania przygotowawcze do tej działalności, prowadzące do odwodnienia złoża,
nie będą podejmowane.
Z uwagi na brak możliwości wykonania równocześnie wszystkich niezbędnych działań
na całym obszarze PLH120016 Torfowisk Orawsko Nowotarskich (zbyt duży areał
implikujący bardzo wysokie koszty, skomplikowane kwestie własności, problemy
formalno-prawne), skoncentrowano się na torfowisku Baligówka, na którym najłatwiej
będzie uzyskać stosowne uzgodnienia.
Sukcesywnie, działania takie trzeba będzie rozszerzyć na pozostałe torfowiska.
Wykonanie zastawek
Wykonanie zastawek zaplanowano na torfowisku Baligówka w ilości ok. 3 szt./ha.
Zaplanowano wykonanie zastawek stałych drewnianych, wykorzystując materiał
drzewny powstały w skutek usunięcia drzew z kopuły torfowiska. Zaplanowano również
wykonanie jednej zastawki ruchomej betonowej na jedynym rowie znajdującym się poza
kopułą torfowiska, który pełni funkcję doprowadzalnika wody do torfowiska.
Zabieg byłby wykonywany przez właścicieli. Jedynie w przypadku braku znalezienia
wykonawcy wśród właścicieli zostanie wybrana firma zewnętrzna.
Należy uwzględnić także konieczność uzyskania odpowiedniej dokumentacji (w tym
projektowej) oraz spełnienia procedur wymaganych w przepisach Prawa budowlanego
oraz Prawa wodnego. Wymogi zależą m.in. od charakteru cieku – czy jest to rów
melioracyjny, czy ciek wodny, czy rów zdjęty z ewidencji.
Prace zaplanowano wykonywać sukcesywnie przez 10 lat, polegałyby one na wykonaniu
zastawek i ich utrzymaniu i konserwacji. Należy również zastanowić się nad
pozyskaniem środków nad dalszą konserwacją i utrzymaniem zastawek. Zaplanowano
na wykonywanie tych prac koszt jednostkowy w ilości 150 zł/ dzień.
Zasypywanie rowów odwadniających
Zabieg ma na celu zatrzymanie i ograniczenie odpływu wody z torfowiska Baligówka.
Zasypanie rowów odwadniających zaplanowano przeprowadzić na kopule torfowiska w
odległości ok. 30 m od strony okrajka. Rowy odwadniające zlokalizowane na okrajkach
torfowiska będą przeznaczone do zasypania jedynie po przeprowadzeniu analizy
wykorzystania rolniczego terenów przylegających do kopuły torfowisk, z uwagi na fakt,
iż część łąk pozostaje w gospodarczym wykorzystaniu. Ewentualnie należy zastanowić
się nad zapłatą odszkodowań właścicielom łąk w przypadku zasypania rowów
odwadniających.
Prace zaplanowano wykonać sukcesywnie w przeciągu 10 lat. Planowany zabieg byłby
wykonywany przez właścicieli. Jedynie w przypadku braku znalezienia wykonawcy
wśród właścicieli zostanie wybrana firma zewnętrzna.
Na zabieg zaplanowano przeznaczyć ok. 4500 zł (30 dni x 150 zł dniówka). Rowy byłyby
zasypywane masą torfową powstałą z zabiegu w punkcie 2 i materiałem drzewnym
powstałym z zabiegu z pkt 1. Ewentualnie w przypadku braku wystarczającej ilości
materiału należy wykorzystać inny materiał pochodzenia naturalnego.
25
Usunięcie drzew (różnych gatunków) rosnących na kopule torfowisk
Usunięcie drzew zaplanowano z kopuły torfowiska Baligówka, z uwagi na fakt, iż drzewa
w procesie transpiracji odprowadzają pewne ilości wody, doprowadzając w pewnym
stopniu do jego osuszenia. Do zabiegu zaplanowano usunięcie następujących gatunków:
sosna zwyczajna, brzoza, wierzby, osika. Nie przewiduje się generalnie usuwania
kosówki, która jako gatunek chroniony prawnie, powinna pozostać na torfowisku. Ew.
decyzja o usunięciu zakrzewień tego gatunku może zostać podjęta w kresie późniejszym,
po uzgodnieniu z wojewódzkim konserwatorem przyrody (należy zaznaczyć, że
działania mające na celu rozrzedzenie zarośli kosówki zostały zaplanowane w
rezerwacie Bór na Czerwonem, w ramach planu ochrony na lata 1999-2018).
Jednocześnie zasygnalizowano, aby przypadku innych torfowisk podchodzić do tego
zabiegu indywidualnie z uwagi na różny skład gatunkowy roślin drzewiastych
występujących w obrębie kopuły torfowisk. Zabieg zaplanowano przeprowadzić na
powierzchni ok. 200 ha torfowiska Baligówka, przez właścicieli terenu. Jedynie w
przypadku braku znalezienia wykonawcy wśród właścicieli zostanie wybrana firma
zewnętrzna. Prace zaplanowano wykonywać sukcesywnie w przeciągu 10 lat w okresie
późna jesień, zima. W oparciu o taryfikatory występujące w ALP powyższe prace
wyceniono na ok. 1000 zł / ha. Całość wynosić będzie 200000 zł (1000 zł x 200ha). W
ramach prac drzewa należy wyciąć i uprzątnąć, częściowo do własnego użytku,
częściowo wykorzystując do budowy zastawek i zasypania rowów odwadniających w
kopule torfowiska..
Zaprzestanie eksploatacji torfu.
Zgodnie z obowiązującym prawem – ustawa Prawo Górnicze i Geologiczne –
indywidualna eksploatacji torfu przez mieszkańców na potrzeby własne jest nielegalna.
W przypadku Torfowiska Baligówka odbywa się głównie od strony północnej i ma
postać wykopywania torfu w różnych miejscach (doły na kopule, wybieranie skarp)
Ew. legalna możliwość wydobycia torfu w miejscach już zdewastowanych, na
określonych zasadach i w wyznaczonych granicach (w sposób nie zagrażający „żywym”
kopułom) możliwa byłaby wyłącznie !! po zmianie przepisów prawa górniczego.
Analiza kwestii związanych z wydobyciem torfu na kopułach torfowisk wysokich w obszarze
Natura 2000 PLH120016 „Torfowiska Orawsko Nowotarskie”
W przypadku torfowisk wysokich, istotnym potencjalnym zagrożeniem ich istnienia jest
wydobycie torfu.
Efektem wydobycia jest zniszczenie złoża i siedlisk torfowiskowych. Składają się na to:
zmniejszenie powierzchni siedliska
odwodnienie złoża – oznacza osuszenie siedliska, co powoduje zmianę
warunków i w rezultacie przemianę roślinności
Należy rozróżnić pozyskanie przemysłowe (półprzemysłowe) od indywidualnego,
ręcznego. Skutki dla siedliska są podobne, choć różnią się skalą oddziaływania.
Od 1994 roku torf został uznany za kopalinę i jako taka jest własnością państwa. Na
jego wydobycie potrzebna jest koncesja, a wydobycie indywidualne, na „własną
26
rękę” jest nielegalne. Największe natężenie wydobycia „indywidualnego” występuje
na Torfowisku Baligówka głównie od strony północnej i ma postać wykopywania
torfu w różnych miejscach (doły na kopule, wybieranie skarp), Puściźnie
Rekowiańskiej oraz na torfowiskach w Ludźmierzu i Rogoźniku (Przymiarki) oraz w
północnej części Puścizny Wielkiej.
Fot. 7. Puścizna Rękowiańska
Pojawiła się propozycja, aby doprowadzić do zmian prawnych, umożliwiających
ludności miejscowej (właścicielom gruntów) tradycyjne wydobycie torfu na
potrzeby własne (patrz p. Postulaty). Ew. legalna możliwość wydobycia torfu w
miejscach już zdewastowanych, na określonych zasadach i w wyznaczonych
granicach (w sposób nie zagrażający „żywym” kopułom) możliwa byłaby wyłącznie
!! po ewentualnej zmianie przepisów. Możliwość wydobycia torfu na innych
zasadach w świetle obowiązujących przepisów prawa (w tym Wspólnotowego)
wydaje się nierealna. Również Miejscowy Plan Zagospodarowania Przestrzennego
Gminy Czarny Dunajec nie przewiduje możliwości wydobycia torfu poza
wydobyciem przemysłowym (13 ha torfowiska Puścizna Wielka).
Wydobycie na skalę przemysłową odbywa się na Puściźnie Wielkiej i zgodnie z
aktualną koncesją będzie trwało do 2020 roku.
Fot. 8. Pole wydobywcze na Puściźnie
Wielkiej.
27
Istnieje groźba, że po zaprzestaniu wydobycia, wobec dużego popytu na torf,
wzrośnie nielegalne wydobycie indywidualne, zwłaszcza na takich torfowiskach, jak:
Baligówka, Przymiarki, Puścizna Franków.
Rozwiązanie problemu:
zaniechanie wydobycia
rozwiązaniem jest zapewnienie deputatów węglowych dla rodzin ubogich,
których nie stać na zakup opału i które wykorzystują w tym celu nielegalnie
pozyskiwany torf;
tylko po ew. zmianach prawnych można by proponować uzyskanie rekompensaty
opałowej za brak wydobycia torfu;.
wykup poszczególnych działek przez organizację pozarządową (NGO) od
właścicieli nie zainteresowanych gospodarowaniem i użytkowaniem torfowisk
kampania informacyjna, przedstawiająca alternatywne korzyści z zaniechania
wydobycia torfu.
Analiza kwestii związanych z zabezpieczeniem przeciwpożarowym kopuł torfowisk wysokich w
obszarze Natura 2000 PLH120016 „Torfowiska Orawsko- Nowotarskie”
W przypadku torfowisk wysokich istotnym zagrożeniem dla ich istnienia jest pożar,
gdyż prowadzi on do całkowitej destrukcji siedliska torfowego.
Fot. 9. Wypalony fragment
kopuły torfowiska Baligówka.
Przyczyny powstawania pożarów są różne:
podpalenia nieumyślne lub celowe
przesuszenie torfowisk – głównie w wyniku odwodnień spowodowanych
działalnością ludzką.
sporadycznie:
od porzuconego szkła
pioruny
samozapłon (torf w stertach)
28
Działania zapobiegawcze, które doprowadzą do zmniejszenia zagrożenia pożarowego
torfowisk oraz pomogą w gaszeniu pożaru, jeśli już taki wybuchnie.
akcja uświadamiająca o zagrożeniu pożarowym (tablice ostrzegawcze, akcja
propagandowa)
zablokowanie rowów odpływowych w celu poprawienia nawodnienia torfowisk
utworzenie zbiorników wodnych mogących spełniać rolę zbiorników
przeciwpożarowych
usuwanie śmieci powodujących samozapłon
oraz działania usprawniające gaszenie:
drogi przeciwpożarowe, dojazdowe (utrzymanie istniejących i wytyczenie
nowych)
uzupełnienie zaopatrzenia jednostek OSP w sprzęt.
Analiza problemów związanych z ochroną borów bagiennych
Głównym, potencjalnym zagrożeniem dla borów bagiennych jest ich odwodnienie,
zmieniające całkowicie warunki siedliskowe oraz intensyfikacja gospodarki leśnej.
Przyczyny
Osuszanie terenów borów jest warunkiem intensyfikacji gospodarki leśnej. Może być
wywołane udrożnieniem istniejących lub budową nowych rowów odwadniających.
Powodem podjęcia takich działań może być chęć usprawnienia działalności
gospodarczej, w tym zwiększenie wyrębu, oraz zwiększeniem produktywności tych
zbiorowisk leśnych.
W trakcie prac może być mechanicznie niszczone runo, zwłaszcza szczególnie
wrażliwa warstwa mchów torfowców.
Działania zapobiegawcze
Obecnie nie obserwuje się takich zagrożeń, nie planuje się więc wobec tego
konkretnych działań ochrony aktywnej. Przydatne natomiast byłyby pewne,
profilaktyczne działania wspierające. Dawne rowy odwadniające brzeżne partie
borów i leżących w tym rejonie torfowisk wysokich w znacznym stopniu uległy
samoczynnemu zarośnięciu. W miejscach, gdzie zaobserwuje się nadmierny spływ
wody, można zaprojektować zastawki na rowach. Zalecane byłoby utrzymanie
dotychczasowej gospodarki leśnej na tym terenie, co wiąże się z koniecznością
opracowania uproszczonych planów urządzania lasów. Istnieje potrzeba utrzymania
istniejących szlaków zrywkowych drewna (ich remont) w celu skanalizowania prac
leśnych i minimalizacji ich ew. szkodliwego oddziaływania.
Należy też prowadzić akcję propagującą zachowanie kompleksu borów bagiennych
jako cennego siedliska przyrodniczego, typowo wykształconego, a coraz rzadziej
spotykanego w kraju.
Analiza problemów związanych z ochroną łąk świeżych
Głównym zagrożeniem dla łąk świeżych na terenie obszaru jest zarzucenie
gospodarowania na dotychczasowych łąkach, co powoduje przekształcanie się tych
zbiorowisk w łąki ziołoroślowe, a następnie w zarośla i las.
29
Powodem braku użytkowania jest spadek opłacalności produkcji (w czym duży
udział ma niekorzystna struktura rolna).
Działania zapobiegawcze:
• należy wdrożyć zabiegi ochronny czynnej polegające na usuwaniu drzew i
krzewów pochodzących z samosiewu,
• wykaszaniu wytypowanych fragmentów kompleksów łąk.
Działania te powinny być finansowane z programu rolno-środowiskowego. W celu
uruchomienia takich płatności należy przeszkolić rolników lub też stworzyć punkt
konsultacyjny wspomagający ich w składaniu wniosków o dofinansowanie
podejmowanych działań w ramach dostępnych pakietów.
W wyjątkowych przypadkach możliwe jest, że zaistnieje konieczność ograniczenia
intensyfikacji produkcji, ograniczenie nawożenia czy też wysiewania mieszanek
wysokoproduktywnych traw.
Pożądana jest też akcja uświadamiająca, że siedliska te mają wartość przyrodniczą,
choć na ogół postrzegane są jedynie jako użytki rolne.
Analiza problemów związanych z ochroną siedlisk nadrzecznych
Głównym zagrożeniem dla siedlisk nadrzecznych są zaburzenia w naturalnej
dynamice rzeki, w tym ograniczenia w okresowych zalewach.
Powody:
Potencjalnym zagrożeniem może być realizacja celów ochrony przeciwpowodziowej
w sposób nie zgodny z tzw. Dobrą praktyką regulacji koryt rzek i potoków górskich.
Negatywny wpływ na siedliska nadrzeczne, choć obecnie obserwowany w
niewielkim stopniu, ma także nielegalny pobór materiału skalnego z koryta rzeki.
Działania zapobiegawcze:
Ponieważ specyfika siedlisk nadrzecznych jest związana z naturalną dynamiką rzeki,
nie planuje się działań ochrony aktywnej. Należy wdrożyć jedynie działania
wspierające ochronę tych siedlisk, poprzez zapewnienie swobodnego przepływu
wód i okresowe ich zalewy. Ew. działania przeciwpowodziowe powinny być
realizowane na zasadzie budowy umocnień w pewnym oddaleniu od koryta rzeki.
Nie należy zalesiać kamieńców, w razie pojawienia się gatunków inwazyjnych należy
podjąć działania w celu ograniczenia ich rozprzestrzeniania się. Może zaistnieć
konieczność eliminacji części zakrzewień wierzby purpurowej, w celu utrzymania
otwartych przestrzeni dla rozwijających się zarośli wrześni pobrzeżnej. Do działań
ochronnych należeć też będą inicjatywy służące poprawie klasy czystości wód, a w
szczególności skanalizowanie miejscowości leżących w zlewni Czarnego Dunajca i
budowa oczyszczalni ścieków. Należy też zadbać o sukcesywne usuwanie dzikich
wysypisk śmieci.
Przydatna byłaby też akcja propagująca wartość przyrodniczą tych siedlisk, na ogół
postrzeganych jako nieużytki.
Zadania i plan pracy – zestawienie
Co
Kto
Kiedy
Gdzie
Za ile
5.2 Ochrona siedlisk torfowiskowych (7110, 7120, 7140)
30
Zasypywanie
rowów
odwadniających
Wykonanie
zastawek
Usunięcie
drzew
(różnych gatunków)
rosnących na kopule
torfowisk
Niwelacja,
profilowanie
pionowych obrzeży
torfowiska
powstałych
na
skutek eksploatacji
torfu.
Propagowanie
korzyści
alternatywnych
przy
zaniechaniu
wydobycia
Wykup działek na
torfowiskach
podzielonych
z
pozostawieniem
prawa zbioru runa
(?)
5.2.1 Osuszanie torfowisk
Właściciele
Okres
10 Odcinki ok. 30 m ok. 4500
terenu
letni
od brzegu kopuły
zł (30 dni
x 150 zł
dniówka
Właściciele
Okres
10 Wyznaczenie
150
zł
terenu
letni
możliwe po wizji dniówka
terenowej
lub + dokuekspertyzie
mentacja
+
materiał
Właściciele
Okres
10 200 ha torfowiska 1000 zł /
terenu
letni
Baligówka
ha. Całość
wynosić
będzie
200000 zł
(1000 zł x
200ha).
Właściciele
Okres
10 2000
mb.
na ok.
terenu
letni
torfowisku
300000 zł
Baligówka
(2000
ilość
dniówek
x 150 zł)
5.2.2 Wydobycie torfu
Nauczyciele,
Proces ciągły
organizacje
pozarządowe
np. „Bocian”
Urzędy
gminy
Ksiądz,
Osoby
zaproszone
Organizacje
W
miarę
pozarządowe pojawiania się
(NGO)
chętnych
do
sprzedaży
i
NGO chętnych
do kupna oraz
uzyskania
przez
nie
funduszy
Szkoły, kościół,
gmina
Puścizna Mała,
Przybojec,
Chochołów,
Puścizna Wlk. po
stronie
północnej
Uzgodnie
nia
indywidu
alne
z
właściciel
ami
31
Ustalenie
rekompensat
zaniechanie
wydobycia
Dla indywidualnych osób niemożliwe! wg. obowiązującego
za prawa górniczego.
W przypadku wydobycia przemysłowego możliwe (i
pożądane) są rekompensaty za ew. zaniechanie dalszego
wydobycia – dla Zakładu Torfowego (13 ha eksploatowanych)
jak i dla Spółki Urbarialnej, która na dzień dzisiejszy może
wydzierżawić i osiągać dochody z dalszych jeszcze 44 ha.
Płatności rolnoPłatności za działania i rekompensaty za zaniechania w
środowiskowe za
przypadku, gdy ktoś posiada w obrębie swojego gospodarstwa
odpowiednie
rolnego działki leżące na torfowiskach, okrajkach. Płatności
zabiegi, utrzymanie bez względu na wielkość działki i gospodarstwa. Dotyczy w
i głównie
Gminie Czarny Dunajec następujących torfowisk: Przybojec,
zaniechanie
Kosarzyska, Bacuch, Puścizna Mała, zgodnie z projektem
gospodarowania itd. PROW na lata 2007-2013.
na działkach
rolnych położonych
na torfowiskach
5.2.3 Pożary
Edukacja,
Nauczyciele,
Proces ciągły
propaganda,
organizacje
informacja
pozarządowe
np. „Bocian”
Urzędy gmin
Księża
Osoby
zaproszone,
organy
ochrony
przyrody
Drogi
Rady sołeckie okres 5 letni
przeciwpożarowe – Zarząd
wyżwirowanie
i Wspólnoty
naprawa
(zależnie od
istniejących dróg
własności)
Zablokowanie
rowów:
Zastawki
Zbiorniki ppoż
(proponuje
się
powiązać z poborem
żwiru
na
drogi
ppoż)
Rady sołeckie okres 5 letni
Zarząd
Wspólnoty
(zależnie od
własności)
Szkoły,
Teren
wokół
torfowisk (tablice
informacyjne)
250
zł/szt.
tablicy x
50
Puścizna
Wlk,
Baligówka,
Przymiarki,
Puścizna Franków,
Puścizna
Rękowiańska,
Koniówka
Puścizna
Wlk,
Baligówka,
Przymiarki,
Puścizna Franków,
Puścizna
Rękowiańska,
Koniówka
Konieczn
a wycena
techniczn
a
Zastawki
regulowa
ne
do
10tys/szt
;
pozostałe
konstrukc
je
znacznie
tańsze
5.3 Ochrona borów bagiennych (91D0)
32
Zastawki na rowach Właściciele
10 lat
odwadniających
lub
władający
gruntami we
współpracy z
Radą Gminy
Utrzymanie
leśnych
szlaków
zrywkowych
dróg Właściciele
Proces ciągły
oraz lub
władający
gruntami we
współpracy z
Radą Gminy
Utrzymanie
dotychczasowego
sposobu
gospodarowania,
zgodnego
z
uproszczonym
planem urządzania
lasu
Sporządzenie
uproszczonych
planów urządzenia
lasu
uwzględniających
ochronę
borów
bagiennych
Szkolenie
w
zakresie programów
leśnośrodowiskowy
ch i innych działań
służących
pozyskiwaniu
środków
W
miejscach,
gdzie
zaobserwuje się
osuszanie terenu
Zastawki
regulowa
ne
do
10tys/szt
;
pozostałe
konstrukc
je
znacznie
tańsze
Na
całym Koszty
obszarze,
wg. jednostko
Mapy siedlisk
we: 100
tys/1
km(szlak
zrywkow
y, do 200
tys/1 km
drogi
Na
całym
obszarze,
wg.
Mapy siedlisk
Właściciele
lub
władający
gruntami
Proces ciągły
Starostwo
powiatowe,
Wspólnoty,
Urząd Gminy
Rozpoczęcie w Lasy
2007 r.
niepaństwowe
Nadleśnictwo
,
Konserwator
Wojewódzki
Po
We Wspólnotach ?
zatwierdzeniu leśnych
PROW
w
zakresie
programów
leśnośrodowis
kowych,
rok
2007
Ok. 70 zł
/ha
5.4 Ochrona siedlisk łąkowych i murawowych (6510, 6520, 6230, 7230)
Wykaszanie
Właściciele
Proces ciągły
W miejscach Wg. stawek
lub
ich
przewidzia
władający
występowania nych
w
gruntami
wg.
mapy programie
33
Usuwanie krzewów
Właściciele
lub
władający
gruntami
Okres 10 letni
Rezygnacja
z Właściciele
intensyfikacji
lub
produkcji łąkowej
władający
gruntami
Proces ciągły
Szkolenie
i
doradztwo
dla
rolników w zakresie
programów rolnośrodowiskowych i
innych
działań
służących
pozyskiwaniu
środków
Po
zatwierdzeniu
Programu
Rozwoju
Obszarów
Wiejskich na
lata 2007-2013
Ośrodek
Doradztwa
Rolniczego,
Konserwator
Wojewódzki
Głównie –
jednostki
Agencji
Restrukturyzacji i
Modernizacji
Rolnictwa
rozmieszczenia rolnośrodo
siedlisk
wiskowym
(ok. 1000
zł/ha)
W miejscach Wg. stawek
ich
przewidzia
występowania nych
w
wg.
mapy programie
rozmieszczenia rolnośrodo
siedlisk
wiskowym
W miejscach Rekompens
ich
aty
wg.
występowania stawek
wg.
mapy przewidzia
rozmieszczenia nych
w
siedlisk
programie
rolnośrodo
wiskowym
W
każdej ?
gminie
5.5 Ochrona siedlisk nadrzecznych (siedliska 3220, 3230, 91E0)
Budowa
odcinka Marszałek
Wg. Planów
k. Wróblówki
Konieczn
wału
województw
a wycena
przeciwpowodziow a
techniczn
ego,
lub małopolskieg
a
zastosowanie
o
innego rozwiązania Zarząd
(jeśli
jest
taka Melioracji i
potrzeba)
Urządzeń
Wodnych.
Gospodarka
w Właściciele
Wg.
Odcinek
Ok. 70 zł
łęgach prowadzona lub
uproszczonego Wróblówka
– /ha
–
na dotychczasowych władający
planu
Długopole
sporządz
zasadach
gruntami,
urządzania
enie
pod
lasu
planu
nadzorem
nadl. Nowy
34
Targ
Likwidacja dzikich Gmina
+ Na bieżąco wg W
pobliżu Ok 50 zł/
wysypisk śmieci
firma
zapotrzebowa terenów
m³
śmieciarska
nia
zabudowanych
odpadów
Program ochrony gatunków z załącznika II Dyrektywy Siedliskowej, dla których
ochrony obszar Torfowisk Orawsko-Nowotarskich ma znaczenie
Dla większości wymienionych gatunków, obszar ma ograniczone znaczenie lub też w
istocie nie ma znaczenia dla ich ochrony w skali kraju. Niemniej jednak, lokalnie
utrzymanie tych gatunków sprzyja zachowaniu bioróżnorodności tego terenu. Obszar
ma znaczenie jedynie dla zachowania płazów oraz skójki gruboskorupowej, a
gatunkiem, dla którego obszar mógłby mieć naprawdę kluczowe znaczenie jest łątka
turzycowa, znana z zaledwie kilku stanowisk w Polsce.
Ważka: łątka turzycowa
Utrzymanie siedliska
– wykaszanie zbyt wysokiej roślinności
zielnej i usuwaniu krzewów i drzew na
obrzeżach (skarpach) cieków,
rotacyjne usuwanie części
roślinności wodnej na kolejnych
fragmentach cieku, tzn. w różnych latach
na różnych fragmentach zasiedlonego
odcinka,
- Potencjalnie: rezygnacja z intensywnego
nawożenia w odległości przynajmniej 50
m od cieku,
Właściciel
e
gruntów
lub
władający
Proces
ciągłycorocz
nie,
fragme
nt
areału
Obszar
łąk
wilgotn
ych
–
cel
zbieżny
z
ochroną
siedlisk
a
Wg. Stawek
programów
rolnośrodowi
skowych
Pozostałe gatunki z załącznika II Dyrektywy Siedliskowej. stwierdzone w obszarze, wg
obecnego stanu wiedzy nie wymagają podejmowania odrębnych działań ochronnych
skierowanych bezpośrednio na ochronę tych gatunków lub ich siedlisk (na ogół ochrona
siedlisk przyrodniczych realizowana w obszarze zapewni zarazem ochronę siedlisk tych
gatunków). Należą do nich: skójka gruboskorupowa, minóg strumieniowy, koza złotawa,
kumak górski, traszka karpacka, traszka grzebieniasta, niedźwiedź. Występują one na
terenie obszaru sporadycznie (traszka grzebieniasta – pojedyncze stwierdzenie, przy
granicy obszaru), niekiedy tylko jako gatunki przechodzące (niedźwiedź), lub też
przeciwnie: w dużym rozproszeniu, i dość licznie (np. kumak), co utrudnia wytypowanie
terenu, gdzie powinny być prowadzone ew. działania ochronne. Nie stwierdza się też w
tych przypadkach zagrożeń, które należałoby eliminować.
W przypadku wydry i wilka, mimo, że obszar nie jest uznany za istotny dla zachowania
tych gatunków w skali kraju, można założyć działania, które przyczynią się do
utrzymania tych gatunków w tym rejonie, jako gatunków chronionych prawnie w Polsce.
Należą do nich:
Wilk
35
Walka
z
zagrożeniami:
zapobieganie
kłusownictwu
Związek
Proces ciągły
łowiecki –
Koło
„Sabała”,
„Szarak”,
„Głuszec”,
Właściciele Proces ciągły
– gruntów
lub
z władający
Obszar borów ?
bagiennych
Utrzymanie
siedliska
kompleksu
leśnego
fragmentami
nie
penetrowanymi
przez ludzi
Wypłata
Wojewoda
odszkodowań
Obszar borów
bagiennych –
cel zbieżny z
ochroną
siedliska
Wydra
Utrzymanie
siedliska:
zadrzewione
odcinki cieków
Właściciele
gruntów
lub
władający
Cały
okres
obowiązywania
planu,
wg.
bieżących
potrzeb
Miejsca gdzie
hodowane są
owce,
kozy,
bydło
Proces ciągły
Potoki
całym
obszarze
Wg wartości zabitych
sztuk wycenionej
przez Związek
Hodowców Kóz i
Owiec i umowy –
ugody z
właścicielem.
na
Program ochrony gatunków z załącznika I Dyrektywy Ptasiej, dla których ochrony obszar
Torfowisk Orawsko-Nowotarskich ma znaczenie
Dla dwóch najważniejszych w obszarze Torfowiska Orawsko-Nowotarskie gatunków
ptaków, poniżej zostały zamieszczone wskazania ochronne.
Propozycje odnośnie zarządzania populacją cietrzewia
Działania ochronne powinny uwzględniać ochronę konserwatorską (strefy ochronne) i
czynną (kształtowanie siedlisk, ograniczanie presji człowieka i drapieżników, hodowlę
zamkniętą, monitoring oraz działania edukacyjne).
• zachowanie powierzchni otwartych lub półotwartych w lasach (rezygnacja z
zalesień nieużytków, usuwanie spontanicznej sukcesji drzew i krzewów na
tokowiskach);
• wzbogacenie bazy żerowej (wprowadzenie podsadzeń brzozy, jarzębiny, ochrona
borówczysk) np. wzdłuż rowów melioracyjnych, dróg itp.
• przeciwdziałanie upraszczaniu struktury siedlisk
• ograniczenie wypasu w miejscach największej koncentracji cietrzewi w okresie
lęgowym
• egzekwowanie zakazu pozyskiwania torfu i mchu torfowca
36
•
zwiększanie uwodnienia torfowisk (budowa zastawek na rowach
odwadniających, zasypywanie rowów odwadniających).
Ograniczeniu presji człowieka służyć może:
• współpraca z kołami łowieckimi, ochrona ptaków i tokowisk przed
kłusownikami;
• na łąkach i pastwiskach będących miejscami lęgów korzystne jest opóźnianie
terminu rozpoczęcia ich użytkowania (rekompensaty dla rolników);
• w rejonach występowania cietrzewi należy zaprzestać wypuszczeń bażantów z
hodowli wolierowej.
• wprowadzenie okresowej redukcji liczebności drapieżników (lis, kuny, jenot,
kruk)
• edukacja lokalnych społeczności.
Propozycje odnośnie zarządzania populacją derkacza:
• zaprzestać melioracji odwadniających wprowadzając jednocześnie działania
kompensujące (zasypywanie rowów odwadniających, budowa zastawek)
• zaniechać deniwelacji obszaru (zasypywania zagłębień terenu okresowo
wypełnionych wodą);
• utrzymać późny termin pierwszego pokosu traw (po 1. lipca);
• wprowadzić zmianę techniki koszenia, polegają na wprowadzeniu
wolniejszych maszyn, rozłożeniu wykaszania dużych obszarów łąkowych na
kilka dni, rozpoczynaniu pokosu od środka łąki i prowadzeniu go do peryferii,
pozostawianiu pasa nie wykoszonych ziołorośli na skraju łąki, stanowiącego
około 5% powierzchni łąkowej;
• utrzymywać pod kontrolą drapieżniki niszczące lęgi, w pierwszym rzędzie
lisa, kruka i wronę siwa.
ANALIZA SWOT - możliwości i zagrożenia związane z
utworzeniem obszaru Natura 2000
Strength
Mocne strony
∗ Dobry stan zachowania części areału
siedlisk (3230, 7110, 6510, 91D0);
∗ Ekstensywna, tradycyjna gospodarka
leśna, zgodna z założeniami
ekologicznej gospodarki
∗ Rolniczy charakter terenu
∗ Duża atrakcyjność turystyczna
terenu – położenie i walory własne
Oportunities
Szanse
Weakness
Słabe strony
∗ Osuszenie części areału siedlisk
torfowiskowych
∗ Zarzucenie gospodarowania na części
gruntów – utrata siedlisk łąkowych
∗ Brak gotowości współpracy ze strony
części zarządzających terenem
∗ Postrzeganie utworzenia obszaru
Natura 2000 jako ingerencji w prawa
własności
Threats
Zagrożenia
37
∗ Rozwój turystyczny regionu, a
zwłaszcza turystyki kwalifikowanej dodatkowe źródła utrzymania
∗ Poprawa stanu środowiska –
kanalizacja, oczyszczalnie itp.
∗ Możliwości pozyskania środków
zewnętrznych na konieczne
inwestycje, w tym infrastrukturę
turystyczną
∗ Dostępność najwyżej płatnych
pakietów w programie
rolnośrodowiskowym
∗ Zmiany w dotychczas prowadzonej
gospodarce leśnej (na terenie borów
bagiennych) w kierunku
intensyfikacji pozyskania;
∗ Kontynuacja indywidualnego
pozyskania torfu – zmniejszenie
areału siedliska
∗ Presja turystyczna i rekreacyjna w
zakresie niepożądanych aktywności,
jak quady, rajdy motorowe itp.
Program monitoringu
Odpowiedzialni za monitoring na terenie obszaru:
Stworzenie planu monitoringu i nadzór nad wykonaniem – GIOŚ, we współpracy z
RDOŚ - Kraków, jako odoowiedzialnym za zarządzanie obszarem Natura 2000.
Rada Programowa działająca w oparciu o Stowarzyszenie, złożone z przedstawicieli
poszczególnych miejscowości, Urbarów i Wspólnot, nadleśnictwa itd. – założenie
Stowarzyszenia
Zbieranie danych: wytypowani przedstawiciele spośród mieszkańców, zatrudnieni
specjaliści, organizacje pozarządowe, PZŁ.
We wszystkich przypadkach:
Analiza danych: Nadzorujący przy udziale Rady Programowej
Wnioski: Nadzorujący przy udziale Rady Programowej
Decyzje: Nadzorujący przy udziale Rady Programowej
Monitoring krótkoterminowy
Zakres:
• efekty prowadzonych działań ochronnych, wg. umów zawieranych z
właścicielami gruntów i władającymi obszarem
• areał i zakres wykonywania działań ochronnych:
ilość rolników korzystających z dopłat w ramach pakietów rolnośrodowiskowych,
rodzaj zadeklarowanych działań i areału objętego programami. (dane do pozyskania z
Agencji Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa).
Zbieranie danych: Zarządzający obszarem;
zbiorcze dane przekazywane do RDOŚ Kraków (lub instytucji odpowiedzialnej za
monitoring w kraju).
Czasokres: corocznie
Monitoring długoterminowy
Zakres wstępnego monitoringu:
Siedliska
Typy
Ocena zmian Cechy
Gatunki
Gatunki
38
siedlisk
powierzchni
(areał)
siedliska
abiotycznego
wskaźnikowe
(wskaźnik
pozytywny)
Siedliska
Trwałe
torfowiskowe punkty
pomiaru
Poziom wody
Mchy
torfowce,
bagno zwyczajne,
borówka bagienna
Bory
bagienne
Poziom wody
Mchy
torfowce,
bagno zwyczajne,
borówka bagienna
Siedliska
Zdjęcia
łąkowe
i lotnicze
murawowe
Ocienienie,
zarastanie łąk
przez drzewa
i krzewy
Kamieńce
nadrzeczne
Zdjęcia
lotnicze
Zalewy
Łęgi
Zdjęcia
lotnicze
Zalewy
Mieczyk
dachówkowy,
mietlica pospolita,
ew. inne gatunki
charakterystyczne,
m. in.: bliźniczka
psia
trawka,
storczykowate,
Września
pobrzeżna
–
Myricaria
germanica,
wierzby:
purpurowa, siwa,
krucha, biała
Olcha
szara,
wierzby, lepiężnikiPetasites spp.
Trwałe
punkty
pomiaru
ekspansywne i
inwazyjne
(wskaźnik
negatywny)
Wrzos,
sosna
zwyczajna,
brzoza
brodawkowa
Wrzos,
sosna
zwyczajna,
brzoza
brodawkowa
SityJuncus
effusus,
J.
conglomeratus,
ostrożeń błotnyCirsium palustre,
drzewa i krzewy
Trzcinnik
–
Calamagrostis sp.,
świerk, modrzew
Świerk, sosna
W przypadku wszystkich siedlisk konieczne jest ponadto określenie aktualnego sposobu
użytkowania terenu i w miarę dokładne rozeznanie stanu wyjściowego siedlisk i
gatunków.
Docelowo do monitoringu siedlisk należy wykorzystać podwaliny ogółnopolskiego
systemu monitoringu siedlisk i gatunków przygotowane przez GIOŚ w latach 2006-2008
oraz 2009-2012 i włączyć dane pozyskiwane z obszaru Torfowiska... do ogólnopolskiej
bazy danych monitoringowych. Monitoring siedlisk powinien być prowadzony z
uwzględnieniem przyjętych standardów.
Zbieranie danych: Wytypowani przedstawiciele mieszkańców po przeszkoleniu,
organizacje pozarządowe, instytucje naukowe. Dane te powinny zostać przekazane do
Zarządzającego obszarem, a następnie w celu analizy do instytucji odpowiedzialnej za
nadzór nad obszarami Natura 2000 w kraju (lub regionie), a także do GIOŚ – ustawowo
odpowiadającego za monitoring przyrody w Polsce.
Czasokres : co 6 lat
39
Gatunki
Wielkość
populacji
Ocena
liczebności
Wilk
Wydra
Potwierdzenie
występowania
i oszacowanie
liczebności
Modraszek
nausithous
Czerwończyk
nieparek
Łątka
ozdobna
Potwierdzenie
występowania
i oszacowanie
liczebności
Powierzchnia i
jakość siedliska
Jakość
siedlisk
borowych – do
wykorzystania z
monitoringu
siedlisk
Ocena
stopnia
zarośnięcia
brzegów
potoków,
naturalność cieku
Jakość
siedlisk
łąkowych
I
torfowiskowych –
do wykorzystania
z
monitoringu
siedlisk
Wykonawca
Inne plany
PZŁ
-
Organizacja
pozarządowa
-
Specjalista
-
Zebrane dane powinny zostać przekazane do Zarządzającego obszarem, a następnie w
celu analizy do instytucji odpowiedzialnej za nadzór nad obszarami Natura 2000 w kraju
(lub regionie).
Czasokres : co 6 lat
Komunikacja
Postulaty mieszkańców
Postulaty mieszkańców wsi, na których terenach położony jest obszar „Torfowiska
Orawsko-Nowotarskie”, sformułowane zostały na zebraniach wiejskich, zwołanych w
celu poinformowania właścicieli gruntów o programie Natura 2000 oraz założeniach
powstającego planu zarządzania. Oryginalny, pełny tekst postulatów zawiera załącznik.
Postulaty obejmują wytyczne w zakresie zasad prowadzenia tradycyjnej gospodarki na
tych terenach, przeprowadzenia działań poprzedzających wdrożenie aktywnej ochrony,
gwarancji dla mieszkańców odnośnie własności prywatnej i in. uprawnień z niej
wynikających, a nawet sugestie zmian prawnych. W postulatach tych znalazła się też
lista inwestycji koniecznych do zrealizowania na tym obszarze, poprawiających stan
środowiska oraz żądania wsparcia finansowego przez rząd dla wymienionych
inwestycji.
Załączniki
Załącznik 1. Historia Wspólnoty Leśnej Chyżne
Krótka adnotacja nt. dziejów Spółki Urbaru Chyżne
40
Statut prawny Urbaru Chyżne nadano i zatwierdzono w dn. 20 czerwca 1774
roku z późniejszymi poprawkami, które były uwzględnione w dn. 29 stycznia 1775 r w
Dolnym Kubinie. Wtedy to w ramach reformy społeczno-agrarnej, zarządzanej przez
Marię Teresę i Józefa II jako Cesarzy państwa Austro-Węgierskiego ustanowiono
Wspólnotę Urbarialną dla wsi Chyżne. Od tego czasu Spółka Urbarialna trwa
nieprzerwanie. Powyższy fakt potwierdza Sąd Rejonowy w nowym Targu na podstawie
przedstawionych dokumentów w postanowieniu z dn. 25 lutego 1992 roku (sygn. akt NS
1603/91).
W 1937 roku rozparcelowano – rozdzielono ok. 400 ha wśród udziałowców
według wielkości udziałów; w latach wojennych Spółka wykupiła od Członków
Komposesoratu Orawskiego (ich pełnomocnika), teren o nazwie lokalnej Hamrzyska o
pow. 89 ha. Teren ten w 1945 roku zabrano bezprawnie, gdyż nie podlegał pod Dekret
PKWN z dn. 12.12. 1944 r. Pomimo starań, w latach 1956-59 i od 1989 do dzisiaj, tj. 6.06.
2006 roku, terenu tego nie odzyskano.
Niemałym ciosem dla Spółki była ustawa z dn. 29 czerwca 1963 roku, która
zabrania wpisywania terenów spółkowych do Ksiąg Wieczystych-Hipotecznych. Księgi,
które były już założone dla poszczególnych Spółek, straciły moc prawną z dniem wejścia
w życie tej ustawy.
Na dzień dzisiejszy, tj. 6.06. 2006 powierzchnia gruntów należących do Spółki
wynosi 446,092 ha. Liczba udziałów wynosi 2098, należące do 262 udziałowców.
Jan Łaciak, Prezes Spółki dla Zagospodarowania Wspólnoty Leśnej w Chyżnem.
Załącznik 2. Historia Wspólnoty Leśnej Jabłonka
Wspólnota Leśna Urbarialna w Jabłonce
Wspólnota Leśna Urbarialna w Jabłonce powstała w wyniku likwidacji dawnych
służebności pańszczyźnianych a nazwa „Urbarialna” jest pozostałością po używanym
węgierskim słowie Urbar czyli praca. Tworzenia takich wspólnot miało miejsce w całej
Galicji po ukazaniu się patentu cesarskiego monarchii austro-węgierskiej z dn. 5.07.
1853. Obecnie Wspólnota leśna urbarialna wsi Jabłonka powstała na mocy decyzji
Wydziału Rolnictwa i Leśnictwa Prezydium Powiatowej Rady Narodowej w Nowym
Targu w roku 1965.
Z księgi protokołów zebrań rady Urbaru i zebrań gromady Urbaru założonej w 1905
roku można się dowiedzieć, że ówczesny Urbar był bardzo dobrze zorganizowaną
jednostką, z wieloma uprawnieniami. Między innymi:
posiadał koncesję z 1870 r na prowadzenie w co druga środę jarmarków
był właścicielem gruntów, jak: las z którego za pozwoleniem starosty
powiatowego pozyskiwano etat zwany „szlay” ok. 800 do 1000 m3 drewna
rocznie
pastwiska dla owiec
pastwiska dla wołów i jałówek
grunty orne, które były dzierżawione biedniejszym chłopom
Za odpłatnością wydawano zezwolenia na koszenie w lesie..., jak również na
prowadzenie wypasu bydła w lesie i na puściznach.
41
Każdy z udziałowców za odpłatnością mógł pozyskiwać (darnie) torf i mech na użytek
własny. Torfu i mchu nie wolno było odsprzedawać na inne dziedziny. Groziła za to kara
pieniężna.
W posiadaniu Urbaru była:
szkoła 5-klasowa
poczta
remiza,
gospoda,
mieszkania dla urzędników i nauczycieli.
Urbar miał prawo wydzierżawiać tereny łowieckie dla myśliwych i wody dla
rybołóstwa. Prawa te w 1928 roku chciał odebrać Starosta nowotarski, lecz sprawa
oparła się o najwyższy trybunał, który przyznał, że do czasu uchwalenia nowej ustawy
polskiej, obowiązuje ustawa węgierska. Urbar prowadził też posługi wiejskie:
zatrudniał kościelnego, organistę, grabarza, dzwoniarzy na chmury i bożeników.
Organizował zbór słomy dla kościelnego i zsyp owsa dla organisty. Zatrudniał i
mundurował 2 policjantów, którzy pilnowali porządku na jarmarkach. W latach
międzywojennych Urbar był inicjatorem wielu awangardowych przedsięwzięć, jak:
założenie kółka rolniczego
organizowanie komasacji i melioracji gruntów rolnych
budowy drogi zwanej „celną” z Chyżnego do Czarnego Dunajca” i Podczerwonego
budowa szkoły 7-klasowej,
remizy.
Również i w dniach dzisiejszych Urbar, mimo pozbawienia go wielu praw, jest
inicjatorem i współsponsorem wielu przedsięwzięć jak: rozbudowa remizy, zakup
samochodu strażackiego, rozbudowy szkoły podstawowej, auli, hali sportowej, budowy
kościoła w Borach, remont kościoła parafialnego, wspomaga finansowo orkiestrę OSP,
ośrodek Barka dla dzieci niepełnosprawnych, pomaga pogorzelcom w odbudowie
gospodarstw i wielu innych podobnych sprawach.
Wspólnota leśna w chwili obecnej jest posiadaczem 980 ha lasu, w tym jest 378 ha
torfowisk młak i bagien, zapisanych jako użytki ekologiczne.
Znajdują się one w VIII Krainie Karpackiej w Dzielnicy Beskidu Wysokiego. Położone na
wysokości 650-730 m n.p.m. Występują tu gleby typu bagiennego, wytworzone z
namułów jeziornych, bardzo kwaśne pH 4,5-5,0 o bardzo wysokim poziomie wód
gruntowych i powierzchniowych. Miąższość pokładów torfowych dochodzi tu nawet do
20 m grubości. Klimat górski, surowy, okres wegetacyjny krótki, ok. 140 dni.
Na terenie lasów Wspólnoty występują głównie 2 gatunki drzew, tj. sosna i świerk.
Sporadycznie sztucznie wprowadza się brzozę na rabatach.
Wyróżnia się tu 2 typy siedliskowe lasu: (Bw) bór wilgotny i (Bb) Bór bagienny. Tereny
te są ubogie w gatunki podszytowe, najczęściej są to karłowate formy świerka, sosny,
rzadziej kruszyny, sporadycznie jałowiec i iwa.
Bardzo bogate jest runo, charakterystyczne dla siedlisk wilgotnych i bagiennych, z
takimi gatunkami, jak: turzyce, żurawina błotna, wełnianka pochwowata, rosiczka
okrągłolistna, tłustosz bagienny, wrzos, modrzewnica bagienna, narecznica błotna,
bagno zwyczajne, borówka bagienna, mchy torfowce, płonnik, sity, borówka brusznica,
borówka czernica i inne. Lasy te obfitują również w wiele gatunków grzybów chętnie
zbieranych przez przebywających tu turystów. Bogaty jest również świat zwierząt.
Występują tu: niedźwiedź przez lato, gdy pojawiają się jagody i grzyby, jelenie, sarny,
dziki, wilki, lisy, borsuki, kuny, zające, a z ptactwa głuszec, cietrzew, bocian czarny,
jarząbki.
42
Gospodarkę leśną Wspólnota prowadzi w oparciu o 10 letnie plany urządzeniowe.
Ostatni plan obowiązywał na lata 1994 do 2003.
Załącznik 3. Historia Urbaru Piekielnik
Historia użytkowania torfowisk na terenie miejscowości Piekielnik
Kopanie torfu miało miejsce na terenie „Puścizny Małej”, na obydwu jej
obrzeżach, „Puścizny Rękowiańskiej Dużej”, na północnych jej obrzeżach oraz na
nieistniejącej już „Puściznecki”, która została zniszczona w wyniku pożaru
spowodowanego przez pasterzy wypasających bydło na okalających ją nieużytkach (i
łąkach) Wspólnoty. Obszar tego torfowiska, które spłonęło doszczętnie, wynosił ok. 20
ha. Było to w połowie lat 40. XX wieku.
Kopanie torfu przez 280 istniejących wówczas udziałowców, odbywało się
systemem ręcznym, na placach przekazywanych kolejnym pokoleniom od dziada i
pradziada. Torf był kopany na potrzeby opałowe oraz rolnicze. Już wtedy następowało
częściowe odwadnianie torfowisk, ponieważ kopanie odbywało się późną wiosną po ich
rozmrożeniu (wówczas jest na nich najwięcej wody pośniegowej). Z upływem lat,
miejscowa ludność zaczęła szukać lepszego gatunku torfu, wyłącznie na opał. Taki teren
torfowy odnaleziono na południe od Puścizny Małej, na obszarze około 80 ha. Był to torf
bardzo dobry na opał, lecz grubość pokładów tego torfowiska wynosiła od 40 do 120
cm. I na tych terenach, z początkiem lat 50. XX wieku zaczęła następować dzika, nie
kontrolowana jego eksploatacja. Teren ten został podziurawiony przez kopiących,
którzy kopali gdzie chcieli, tak, że teren torfowiska szybko niknął i wyglądał jak
„krajobraz księżycowy”. Wówczas, zaniepokojeni tą sytuacją - tamtejszy Zarządca
Wspólnoty oraz urzędnicy ochrony środowiska Powiatu Nowotarskiego, żeby ukrócić i
zlikwidować dewastację terenu, postanowili podzielić własność Puścizny Małej oraz
obrzeża północne „Puścizny Wielkiej Rękowiańskiej” na 200 m jej szerokości od strony
północnej. Torfowiska te podzielono na rzecz udziałowców według wielkości ich
gospodarstw rolnych: 5 m na 1 ha gospodarstwa. Tak powstały działki w operacie
podziału „Puścizny Małej” od nr 6898/304 do nr 6898/624. W operacie podziałowym
„Puścizny Wielkiej” powstały działki od nr 5090/336 do nr 5090/466. Podziału tego
dokonał technik geodeta Antoni Kolasa z Nowego Targu, a zatwierdził go Urząd
Wojewódzki w Nowym Sączu oraz Urząd Gminy w Czarnym Dunajcu. Dla każdej działki
został sporządzony „Akt notarialny” oraz księga wieczysta. Koszty podziału ponosili
udziałowcy otrzymujący działki. Zdewastowany teren po dzikim kopaniu torfu został
zaorany i zalesiony. W tym czasie, na każdego udziałowca nałożony był obowiązek
zapłaty za kopanie torfu oraz użytkowanie gruntów Wspólnoty, której Zarząd musiał
płacić podatek gruntowy, co czyni do dzisiaj.
Wówczas zaczęto myśleć o pozyskaniu dochodów z zewnątrz. W latach 40. i 50.
XX wieku, torf na skale przemysłową wydobywano na terenie Czarnego Dunajca na
torfowisku „Baligówka” oraz częściowo na torfowisku Podczerwonego.
Przedsiębiorstwo „Las” z Nowego Sącza w zakładzie torfowym w Czarnym Dunajcu „Za
lasem”, który został wybudowany w celu przerobu torfu jeszcze przez okupanta
niemieckiego z początkiem lat 40. XX wieku, a po wojnie rozbudowanego. W chwili
obecnej jest on sprywatyzowany.
Szukając dochodów, ówczesny Zarząd Wspólnoty zaproponował wydzierżawienie 100
ha torfowiska Puścizna Wielka z możliwością wybudowania kolejki z torfowiska do
43
Zakładu w Czarnym Dunajcu. Przedsiębiorstwo „Las” wykorzystało tą sytuacje
podpisując najpierw 15-letnią umowę dzierżawy z możliwością jej przedłużenia i
otrzymało koncesję 20-letnią na wydobycie (eksploatację) torfu i tak zaczął się proces
przemysłowej eksploatacji na Puściźnie Wielkiej. Zarząd Wspólnoty otrzymał pieniądze
przede wszystkim na podatki. Zwolnił więc udziałowców od dokonywania wpłat oraz
prac leśnych na rzecz Wspólnoty.
Następny problem pojawił się w połowie lat 70. XX wieku, gdy wzrósł popyt na
torf do szklarni. Wówczas przedsiębiorstwo „Las” nie nadążyło pokryć popytu na torf
dla siebie, na potrzeby leśne oraz prywatnych odbiorców. Nastąpiło wtedy masowe
wykopywanie torfu przez właścicieli „Puścizny Małej”, którzy wywozili torf na pryzmy
przy drodze głównej sprzedając go po niższej cenie niż Zakład Torfowy. Zarząd
Wspólnoty wystawiał asygnaty prywatnym odbiorcom, pobierając za to opłaty –
stanowiące zysk. Wówczas Zarząd Górniczy przejął opiekę nad torfowiskami i
doprowadził do wydania zakazu wydobywania torfu bez koncesji. Wydobywanie to
odbywa się jednak nielegalnie do chwili obecnej, lecz na małą skalę.
Po sprywatyzowaniu Zakładu Torfowego, Zarząd Wspólnoty zawarł korzystną
dla niego umowę dzierżawy na wyrobiska, na których nie dokończono eksploatacji.
Biorąc pod uwagę korzyści dla udziałowców Wspólnoty, których w chwili obecnej jest
430, z pieniędzy, które otrzymujemy z Zakładu Torfowego finansowane są różne
przedsięwzięcia na terenie gminy, jak: oświetlenie cmentarza, wyłożenie kostki wokół
kościoła, budowa standardowych ubikacji przy kościele, a w chwili obecnej - aktywne
uczestnictwo w budowie nowoczesnego Domu Pogrzebowego, dotacje finansowe na
szkołę, OSP i inne instytucje. Biorąc pod uwagę powyżej opisane sytuacje oraz powrót
niekontrolowanego wydobycia przez prywatnych właścicieli torfowisk wymagające w
celu jego ograniczenia wystawienia posterunku policji do ich ochrony, a z drugiej strony
brak cenionej borowiny na cele lecznicze sanatoriów na terenie kraju, popieramy
starania o przedłużenie koncesji dla Zakładu Torfowego, choć tylko i wyłącznie na
obecnym wyrobisku. Jeszcze raz podkreślam, że ochrona środowiska w ramach
programu Natura 2000, nie może kolidować z interesami prywatnych właścicieli.
Przewodniczący Spółki: Stanisław Kluska
Załącznik 4. Działalność nadleśnictwa Nowy Targ
Nadleśnictwo Nowy Targ - charakterystyka
Nadleśnictwo Nowy Targ położone w VIII Krainie Karpackiej, na terenie obszaru
15 gmin i 77 wsi.
Lesistość terenu 32%. Dominują tu 4 gatunki drzew lasotwórczych. Są to świerk 79%,
sosna 9%, buk 6,5% jodła 4%. Pozostałe to Jw, Js d. md - łącznie 1,5%. Lasy świerkowe
tylko na stokach babiogórskich rosną na odpowiadających im siedliskach. Są one
zdrowsze od świerczyn na pozostałych terenach, gdzie są pochodzenia sztucznego –
występują tam na zbyt żyznych glebach. Drzewostany te powoli zamierają, atakowane
przez opieńkę i kornika.
Położone są na wysokości od 500 do 1350 m npm.
44
Cechy klimatu: lokalnego: średnia temperatura 5,7 C, okres wegetacji 215 dni, i
zmniejsza się o 6 dni na każde 100 m wysokości. Pokrywa śnieżna zalega zwykle od XI
do IV. Średni roczny opad 800-1000 mm.
Obszar nadleśnictwa leży w zlewni 2 mórz. Średnia zasobność drzewostanów to 300 m3
(201) w lasach państwowych i 190 m3 (118) w lasach indywidualnych właścicieli.
Średni roczny przyrost 4,6 m3/ha.
Do ciekawych gatunków zwierząt występujących na terenie nadleśnictwa należą:
głuszec, cietrzew, bocian czarny, orzeł przedni, niedźwiedź, wilk, ryś, wydra, a także
borsuk, łoś, jeleń, sarna, dzik.
Nadleśnictwo zarządza 5285 ha Lasów Państwowych LP i nadzoruje 27463 ha LN.
Leśnictwo Jabłonka – obsługa 1-osobowa
LP: 140 ha w 2 kompleksach oraz 32 000 ha LN
W LN wykonuje się prace, (rocznie):
pozyskanie drewna 3-5 tys m3
odnowienia –głównie naturalne – sztucznie dolesiane luki.
zalesianie nieużytków ok. 10 ha rocznie
pielęgnacja upraw 30 ha, pielęgnacja młodników 40 ha,
zabezpieczenie upraw 40 ha
zalesienia gruntów porolnych:
Częściowo prace te wykonane są we własnym zakresie, częściowo wykonane z dotacji z
funduszu leśnego, Woj. Fun. Ochr. Środ. i Gosp. Wodnej, z dotacji (renta leśna) Agencji
Modernizacji i Restrukturyzacji Rolnictwa.
Inne prace przy zalesieniach:
badanie zapędraczenia gleby
transport i magazynowanie sadzonek
technika sadzenia, dobór sprzętu, (liczba sadzonek/ha)
terminowość wykonania.
Józef Łapka
Załącznik 5. Urządzenia i melioracje wodne
Wykaz cieków i urządzeń melioracyjnych będących w ewidencji Małopolskiego
Zarządu Melioracji i Urządzeń Wodnych – rejon nadzoru urządzeń Nowy Targ
objętych planem Natura 2000 „Torfowiska Orawsko-Nowotarskie”.
Gmina Czarny Dunajec
Potoki: 31,152 mb
W tym uregulowane: 16,560 mb
Rowy melioracyjne: 48,523 mb
Drenowanie: 65 ha
Gmina Jabłonka
Potoki: 10,800 mb
W tym uregulowane ~
Rowy melioracyjne: 350 mb
Drenowanie: 38,5 ha
45
Gmina Nowy Targ
Potoki: 2,810 mb
W tym uregulowane: 2,810 mb
Rowy melioracyjne: 21,212 mb
Drenowanie: 30 ha
Ogółem:
Potoki: 44,762 mb
W tym uregulowane: 19.370 mb
Rowy melioracyjne: 70.085 mb
Drenowanie: 133,5 ha
Załącznik 6. Charakterystyka siedlisk przyrodniczych
Charakterystyka siedlisk przyrodniczych występujących w granicach obszaru
Natura 2000 Torfowiska Orawsko-Nowotarskie
Na terenie obszaru stwierdzono występowanie 12, następujących siedlisk
przyrodniczych z zał. I DS:
3220: Pionierska roślinność na kamieńcach górskich potoków,
3230: Zarośla wrześniowo-wierzbowe na kamieńcach i żwirowiskach górskich potoków,
*6230:Górskie i niżowe murawy bliźniczkowe,
6430: Niżowe, górskie i alpejskie ziołorośla,
6510 i 6520: Niżowe i górskie łąki użytkowane ekstensywnie, łąki konietlicowe
*7110: Torfowiska wysokie żywe,
7120: Torfowiska wysokie zdegradowane, ale zdolne do regeneracji,
7140: Torfowiska przejściowe,
7230: Torfowiska zasadowe,
*91D0: Bory i lasy bagienne,
*91E0: Lasy łęgowe i nadrzeczne zarośla wierzbowe
3220: Pionierska roślinność na kamieńcach górskich potoków
Otwarte zbiorowiska pionierskich, zielnych gatunków roślin, ze znacznym udziałem
gatunków górskich, kolonizujące żwirowiska nad potokami górskimi. Charakterystyczne
dla nich są wysokie, letnie stany wody.
Żwirowiska i kamieńce nad karpackimi potokami i rzekami, o nieuregulowanych
korytach, podlegających okresowym zalewom, zmianom poziomu wody i
przemieszczającym się materiale skalnym. Tworząca się tu gleba charakteryzowana jest
jako inicjalna mada górska. W miejscach tych rozwijają się pionierskie zbiorowiska,
stanowiące wczesne stadia sukcesyjne prowadzące w kierunku zarośli (3230, 3240).
Podstawowe cechy warunków siedliskowych to: niestabilny materiał skalny o różnej
średnicy ziarna, zmienne uwilgotnienie, duże nasłonecznienie. Skład gatunkowy jest
silnie zróżnicowany, często przypadkowy; oprócz gatunków żwirowiskowych pojawiają
się tu gatunki górskie: naskalne, łąkowe a nawet zaroślowe, często przynoszone wraz z
falą powodziową z górnego biegu rzeki. Zwarcie roślinności jest niewielkie, zwykle 5%30%, choć niekiedy może osiągać wyższe wartości, nawet do 70-80%.
46
3230: Zarośla wrześniowo-wierzbowe
Charakterystyka ogólna
Siedlisko zajmuje niewielkie powierzchnie, występując w postaci płatów wzdłuż koryt,
na wysepkach i łachach żwirowych potoków i rzek karpackich, w miejscach o w miarę
wyrównanych stosunkach wodnych (z corocznymi, wiosennymi/letnimi zalewami) i
ustalonym składzie mechanicznym podłoża. Gleba charakteryzowana jest jako inicjalna
mada górska, lub mada słabo wykształcona, już wzbogacona w próchnicę, o odczynie
obojętnym lub słabo alkalicznym.
Zbiorowisko ma postać zarośli z dominacją wrześni Myricaria germanica, z
domieszką wierzb, zwłaszcza wierzby siwej Salix eleagnos oraz gatunków zielnych. Są to
stosunkowo niskie zarośla (średnio 1–2 m) z dobrze wykształconą warstwą krzewów
(jej skład jest ustabilizowany), o zmiennym zwarciu (20-40%).Warstwa zielna zawiera
wilgociolubne, czasem ruderalne gatunki przechodzące z okolicznych zbiorowisk i
spływające z wodą z wyższych położeń. Zarówno jej skład florystyczny jak i zwarcie są
zmienne w czasie (od kilku do 80 %).
Luźne zarośla wrześni poprzedzają stadium zarośli wierzbowych z wrześnią, a
następnie przekształcają się w zarośla wierzbowe, a następnie w olszyny. Florystycznie i
siedliskowo zbiorowiska te są do siebie bardzo zbliżone, a przejście między nimi płynne.
Naturalna dynamika cieku – wezbrania wody i nanoszenie materiału skalnego powodują odnawianie się zbiorowiska.
Charakterystyka w obszarze
Czarny Dunajec
Występowanie wymienionych typów siedlisk związane jest głównie z Czarnym
Dunajcem – największym w tym rejonie ciekiem wodnym. Opisywane siedliska
występują głównie na odcinku rzeki poniżej miejscowości Czarny Dunajec, w okolicach
Wróblówki, aż po Długopole. Rzeka ma tu charakter naturalny, koryto wypełniają
otoczaki, nurt tworzy szereg ramion, rozdzielonych wyspami. Roślinność układa się
pasmowo wzdłuż koryta, choć układ ten w zależności od warunków mikrosiedliskowych
jest niekiedy zaburzony, co prowadzi do wykształcenia przeplatających się wzajemnie
zbiorowisk tworzących drobnopowierzchniową mozaikę. Brzegi utworzone są przez
kamieńce o zmiennej szerokości, nawet do kilkudziesięciu metrów. W części od strony
nurtu porośnięte są one krzewami wierzbowymi (wierzby kruchej Salix fragilis, wierzby
białej Salix alba, z absolutną dominacją wierzby purpurowej Salix purpurea) lub
pionierskimi zbiorowiskami na niedawno ustalonych kamieńcach nabrzeżnych i na
wyspach. Mają one zmienny skład florystyczny. Częste są tu: gorczycznik pospolity
Barbarea vulgaris, podbiał pospolity Tussilago farfara, nostrzyk biały Melilotus alba,
wiechlina błotna Poa palustris, wiechlina zwyczajna Poa trivialis, przetacznik
bobowniczek
Veronica
beccabunga,
trzcinnik
szuwarowy
Calamagrostis
pseudophragmites, trzcinnik pstry Calamagrostis varia.
Na wyspach, warstwa roślinności sięga niekiedy nawet 80 cm wysokości, przy
zmiennym zwarciu, osiągającym niekiedy 90%. Obficie obsiewają się tu wierzby,
zwłaszcza wierzba purpurowa Salix purpurea. W zależności od wieku kamieńca, ich
wysokość sięga od 20 cm do 3 - 4 m. Pojawiają się tu też olchy szare, również porastając
kamieńce. W niektórych miejscach – na wyspach, brzegach ustalonych, wzdłuż drogi
gruntowej, w mozaice z krzewami wierzb lub poza nimi, rozwijają się też zbiorowiska
wrześni pobrzeżnej Myricaria germanica. Można tu obserwować różne stadia rozwoju
47
tych zbiorowisk, od inicjalnych (niewielkie kilkuprocentowe zwarcie) przez
jednogatunkowe agregacje wrześni (ok. 1 m wysokich) po mozaikę rozrośniętych,
wysokich do 3-4 m krzewów wierzbowych i wrześniowych (o podobnym wzroście,
maksymalny obserwowany to ok. 3,0 m). Poszczególne płaty należy zaliczyć do typów
siedliska 3220, 3230, ponieważ stanowią one kolejne stadia sukcesyjne (o dość krótkim
okresie trwania, limitowanym przez wiek krzewów wrześni) a występują w postaci
mozaiki, kartowano je jako jeden typ siedliska, aby nie tworzyć sztucznych podziałów.
Najdalej od rzeki zlokalizowane są olszyny Alnetum incanae, zaliczane do typu
siedliska Natura 2000: 91E0. W części są to zarośla olchowe na kamieńcach, w części
stare drzewostany, o dobrze wykształconym runie. Jest ono zbudowane przez takie
gatunki, jak: świerząbek owłosiony Chaerophyllum aromaticum, przytulia czepna Galium
aparine, podagrycznik pospolity Aegopodium podagraria, pokrzywa zwyczajna Urtica
dioica, barszcz zwyczajny Heracleum sphondylium, kuklik pospolity Geum urbanum.
Spotyka się też kępy tojadu dzióbatego Aconitum variegatum oraz choć rzadziej, tojadu
mocnego Aconitum firmum. Występują tu również duże płaty lepiężnika wyłysiałego
Petasites kablikianus. Są one spotykane pod okapem olchy, ale także na terenie
odkrytym, w mozaice z zaroślami wierzbowymi, lub porastają kamieńce w sąsiedztwie
nurtu rzeki. Zbiorowisko to zaliczyć należy do siedliska przyrodniczego 6430. Występuje
w rozproszeniu, niemniej dość często wzdłuż całego nurtu.
W prześwietleniach olszyn występują niekiedy płaty młak z miętą długolistną
Mentha longifolia i wiązówką błotną Filipendula ulmaria. Na lewym orograficznie brzegu
rzeki znajduje się starorzecze Dunajca, pozostające jednak w łączności z głównym
nurtem rzeki. Jego głębokość wynosi do ok. 70 cm, a długość ponad 100 m. Pojawiają się
tu gatunki charakterystyczne dla wód stojących, jak pałka szerokolistna Typha latifolia,
włosienicznik Batrachium sp., a brzegi porastają różne gatunki sitów Juncus, itd. Jest to
zbiornik wykorzystywany przez różne gatunki płazów.
Jeleśnia
Graniczny odcinek tej drugiej, co do wielkości rzeki na opisywanym terenie, to dobrze
zachowany, naturalny ciek wodny. Jego szerokość sięga kilku metrów (od 3-4 do 6-7 m).
W nurcie rzeki tworzą się miejscami niewielkie wyspy, porośnięte krzewami
wierzbowymi. Rzeka bardzo silnie meandruje, a jej brzegi przyjmują charakter
kamieńców, stromych skarp, podmywanych przez wodę lub żwirowisk i namułów
nanoszonych w zakolach. Brzegi porośnięte są pasem zarośli olchowych Alnus incana
(siedlisko 91E0), o zmiennej szerokości, od kilku do kilkunastu m. Drzewa są okazałe,
kilka do kilkunastu m wysokości i o średnicy do 35-40 cm w pierśnicy. W domieszce
występują różne gatunki wierzb: krucha Salix fragilis, biała S. alba, wiciowa S. viminalis,
purpurowa S. purpurea, siwa S eleagnos, a sporadycznie świerk lub jesion. Ograniczone
są łąkami dochodzącymi do rzeki od północy, lub też, w miejscach gdzie nie są one
użytkowane, przechodzą w luźniejsze zarośla wierzbowe lub olchowe. Runo jest bardzo
bujne, zdominowane przez takie gatunki, jak: malina właściwa Rubus idaeus, starzec
gajowy Senecio nemorensis, kupkówka pospolita Dactylis glomerata, wiązówka błotna
Filipendula ulmaria, świerząbek korzenny Chaerophyllum aromaticum, pokrzywa
zwyczajna Urtica dioica, a miejscami, pod okapem olch tworzą się niewielkie płaty
lepiężnika wyłysiałego Petasites kablikianus (siedlisko 6430). Laski olchowe wytworzyły
się także w otoczeniu niewielkiego starorzecza potoku Jeleśnia, na nieużytkowanych od
dawna, bujnych łąkach ziołoroślowych (z ostrożeniem warzywnym Cirsium oleraceum,
kupkówką pospolitą Dactylis glomerata, dzięgielem leśnym Angelica sylvestris).
48
Pozostałe cieki wodne w tym rejonie, mają charakter niewielkich potoków, z których
największe to Piekielnik, Grunik, Borowy, Borcok. Nie wykształciły się nad nimi typowe
postacie lasu łęgowego, lecz jedynie zarośla wierzbowe, o zmiennym zwarciu. Ponieważ
potoki przepływają przez kompleksy łąk i pół uprawnych, rozrost zarośli jest
ograniczany do wąskiego pasa lub pojedynczych kęp krzewów, a wykształcone tu
siedliska nie kwalifikują się do ochrony w ramach programu Natura 2000.
6230 Murawy bliźniczkowe
Murawy bliźniczkowe (6230), to niskie, zbite murawy lub łąki, z dominującą
bliźniczką psią trawką Nardus stricta. Na obszarze Torfowiska Orawsko-Nowotarskie
można spotkać dwa zespoły zaliczane do tego typu siedliska: Calluno-Nardetum strictae,
tzw. tłoki – zbiorowisko z dużym udziałem wrzosu, silnie wpływającym na jego fizjonomię,
mogące występować w piętrze pogórza i regla dolnego, po ok. 800 m npm., w miejscach
silnie przekształconych przez nadmierny wypas; stanowi ostatnie stadium degeneracyjne
roślinności. Roślinność jest tu luźna, gleba bez butwiny, częściowo nawet już może być
zerodowana. W zdjęciach fitosocjologicznych notuje się udział gatunków z kl. MolinioArrhenatheretea. Ponadto, w rejonie występuje, choć w ograniczonym zakresie, zespół
Nardo-Juncetum squarrosi, tzw. mokra psiara, spotykana w Beskidach i na Pogórzu, na
brzegach podsuszonych torfowisk wysokich.
Najbogatsze florystycznie, a więc jako jedyne pozostające w strefie zainteresowania
programu Natura 2000, występują tu tzw. mokre psiary, rozwijające się na obrzeżu
okrajków torfowisk wysokich, na podłożu zawierającym jeszcze cienką warstwę torfu i
mocno uwilgoconym, na zatorfiałych, zarośniętych drogach polnych lub leśnych i wzdłuż
rowów melioracyjnych oraz na obrzeżu okrajków torfowisk. Dość dobrze wyodrębnione
płaty tego siedliska spotyka się np. w okolicach Baligówki, w kilku miejscach koło Boru
za Lasem Kaczmarka oraz obok torfowisk Bacuch, Przymiarki, Puścizna Przybojec,
Jasiowska Puścizna i po północnej stronie Puścizny Wielkiej.
W
„mokrych
psiarach”
obserwowano
występowanie
gatunków
charakterystycznych tego zbiorowiska, jak: sit sztywny Juncus squarrosus, gnidosz
rozesłany Pedicularis sylvatica, a także innych m. in. turzyca blada Carex pallescens, turzyca
pigułkowata Carex pilulifera, kostrzewa czerwona Festuca rubra, dziurawiec czteroboczny
Hypericum maculatum, pięciornik kurze ziele Potentilla erecta, krzyżownica zwyczajna
Polygala vulgaris, a także gatunki storczykowatych (Gymnadenia conopsea i Platanthera
bifolia). Nigdzie siedlisko to nie tworzy dużych, jednorodnych płatów, najczęściej jest to
małopowierzchniowa mozaika z roślinnością torfowiskową i łąkową. Płaty muraw z
Nardus wytworzyły się także na obrzeżu łąk użytkowanych jako pastwiska, np. w
sąsiedztwie Baligówki. Są one jednak uboższe florystycznie, mniej wilgotne, zaznacza się w
nich wzrastający udział wrzosu (tłoki). Płaty te, ze względu na ubóstwo florystyczne nie
kwalifikują się w stanie aktualnym do objęcia ochroną jako siedlisko „naturowe”. Należy
obserwować dynamikę tych płatów (patrz tabela wydzieleń) i ich skład gatunkowy. W
razie wzbogacenia i urozmaicenia składu gatunkowego, należy je objąć ochroną. Niektóre
fragmenty zajęte przez zb. Nardus stricta są fazą degeneracyjną łąk – niegdyś zapewne
Gladiolo-Agrostietum, nienawożonych i przejściowo zamienionych na dość intensywnie
użytkowane pastwiska. Sama psia trawka Nardus stricta pojawia się nawet na kopułach
torfowisk wysokich i w innych zatorfionych miejscach, wzdłuż wydeptanych ścieżek i dróg
leśnych.
6430 Górskie, nadpotokowe ziołorośla lepiężnikowe
49
Kamieńce i żwirowiska górskich potoków i innych drobnych cieków wodnych, wysięki na
stromych zboczach dolin, rozlewiska, w piętrach dolnego i górnego regla. Nachylenie
zmienne – mogą to być zarówno dosyć płaskie miejsca jak i strome brzegi potoków.
Podstawowym czynnikiem ekologicznym jest obecność przepływającej wody, a także
łatwo przepuszczalne, żwirowe podłoże, na którym wytwarza się cienka warstwa
przesiąkniętej wodą butwiny. Występujące tu gleby to na ogół mady piaszczysto-żwirowokamieniste. Zbiorowiska lepiężników zasiedlają na ogół najniższe, wilgotne terasy.
Rozwijają się szczególnie dobrze w dolinach węższych, chłodniejszych i silnie zacienionych.
Dominującą rolę odgrywają lepiężniki – lepiężnik biały Petasites albus oraz
lepiężnik wyłysiały Petasites kabliklianus. W niższych położeniach płaty lepiężnika
wyłysiałego mogą występować wspólnie z innym, niżowo-podgórskim gatunkiem –
lepiężnikiem różowym Petasites hybridus. Obserwuje się również krzyżowanie się tych
gatunków.
Struktura fitocenoz jest wyraźnie dwuwarstwowa. Lepiężniki tworzą na
wysokości 0,5-1 m zwartą warstwę rozłożystych liści, dobrze zacieniających kamieniste
podłoże. W wyższej warstwie występują również świerząbek orzęsiony Chaerophyllum
hirsutum oraz bniec czerwony Melandrium rubrum. W niższej warstwie roślin zielnych
mogą rozwijać się tylko gatunki cienioznośne – gajowiec żółty Galeobdolon luteum,
gwiazdnica gajowa Stellaria nemorum, zaraza żółta Orobanche flava, miodunka ćma
Pulmonaria obscura, jaskier kosmaty Ranunculus lanuginosus. Warstwa mszaków może
być miejscami dobrze rozwinięta, ale ogólnie jej pokrycie nie przekracza 10-20 %.
Liczba gatunków w zdjęciu fitosocjologicznym wynosi średnio 20-25, a poszczególne
płaty są dosyć jednorodne florystycznie.
6510 Łąki ekstensywnie użytkowane i 6520 łąki konietlicowe
Siedliska łąkowe są bardzo rozpowszechnione na opisywanym terenie. Są to łąki
świeże, wielogatunkowe, dość bujne. Średnia wysokość runi to ok. 50-60 cm (dość
zmienna w zależności od łąki). Większość użytkowanych łąk została zidentyfikowana
jako łąka mieczykowo-mietlicowa Gladiolo-Agrostietum. Występuje ona w kompleksach
z innymi typami łąk oraz polami uprawnymi, zajmując niekiedy wąskie paski terenu –
pojedyncze działki (patrz mapa podziału katastralnego).
Łąki te są użytkowane kośnie, a następnie przepasane (z utrzymaniem
niewielkiej obsady krów – w stadkach po kilka sztuk, lub niewielkie kierdle owiec –
średnio do 10 szt.). Jesienią łąki są nawożone obornikiem. Na części areału tych łąk, w
ostatnich latach zarzucono użytkowanie. Efektem jest początkowo wzrost bujności, przy
równoczesnym spadku różnorodności gatunkowej – wycofuje się np. mieczyk
dachówkowaty Gladiolus imbricatus, przywrotniki Alchemilla spp. Dominuje na ogół,
tworząca łany, mietlica. Przy dalszym braku użytkowania nagromadza się wojłok,
obniża zwarcie runi, zwiększa się udział kostrzewy czerwonej Festuca rubra czy
dziurawca czterobocznego Hypericum maculatum, a w następnym etapie bliźniczki psiej
trawki. Udział łąk pozostających w tym stadium przekształceń jest dość duży na
omawianym terenie. Są łatwo odróżnialne po masowym występowaniu mietlicy i
kostrzewy czerwonej, oraz widocznych z daleka, wysokich kwiatostanach ostrożenia
błotnego Cirsium palustre. Duże stosunkowo połacie tych łąk znajdują się np. między
Baligówką a Piekielnikiem, w okolicach północnych krańców Puścizny Wielkiej czy
torfowiska Przymiarki.
Nie są natomiast przedmiotem zainteresowania programu Natura 2000 pozostałe
łąki spotykane w obszarze. Są to np. łąki porastające wilgotniejsze fragmenty terenu, w
razie braku użytkowania podlegające procesowi sukcesji w kierunku łąk ziołoroślowych.
50
Masowo występuje na nich dzięgiel leśny Angelica sylvestris, tojeść pospolita Lysimachia
vulgaris, pojawia się krwawnica pospolita Lythrum salicaria, koniopłoch łąkowy Silaum
silaus. Tego typu łąki spotyka się często wokół okrajków torfowisk wysokich, np.
torfowiska Za Lasem Kaczmarka, w okolicach torfowiska Bacuch, Puścizna Długopolska,
Przymiarki, Puścizna Rękowiańska.
Część areału łąk na omawianym terenie została zamieniona na pastwiska dla
owiec. Przy dość dużej obsadzie – stada liczące nawet po kilkaset sztuk, łąki te
zamieniają się dość szybko w typowe pastwiska z dużym udziałem grzebienicy
pospolitej Cynosurus cristatus. Na miejsca w ich obrębie mocno wydeptywane przez
owce, lub spasane intensywnie a nienawożone, wkracza bliźniczka psia trawka Nardus
stricta, tworząc ubogie gatunkowo płaty, miejscami zarastające wrzosem.
Na terenie projektowanego obszaru Natura 2000 Torfowiska OrawskoNowotarskie nie stwierdzono typowo wykształconych płatów drugiego podtypu
siedliska, reprezentowanego przez dość pospolity w Polsce typ łąki: Arrhenatheretum
elatioris. Rajgras wyniosły jest wprawdzie obecny, ale albo porasta nasypy, pobocza
dróg i rowów, albo stanowi domieszkę na łąkach podsiewanych wysokoplennymi
gatunkami traw, jak: wyczyniec łąkowy Alopecurus pratensis, tymotka łąkowa Phleum
pratense, kupkówka pospolita Dactylis glomerata. Łąki te są znacznie uboższe
gatunkowo niż łąki mieczykowo-mietlicowe, z mniejszym udziałem gatunków
dwuliściennych, wyższe i znacznie bujniejsze.
7110 Torfowiska wysokie - żywe
Na obszarze Natura 2000 Torfowiska Orawsko-Nowotarskie, siedlisko 7110 występuje
wyspowo, będąc związane z pozostałościami kopuł torfowisk wysokich. Odnotowano je
w 12 miejscach (na 12 kopułach). Zajmuje ono zwykle centralne części kopuł, gdzie
zachowały się najlepsze warunki wilgotnościowe. Generalnie, siedlisko to tylko na
pojedynczych stanowiskach jest wykształcone bardzo dobrze (ocena A wg. zasad
przyjętych w programie Natura 2000), zwykle jest nieco przekształcone, co przejawia
się zwiększonym udziałem lub dominacją krzewinek, głównie wrzosu, niekiedy także
bagna zwyczajnego lub borówki bagiennej. W najlepiej zachowanych partiach torfowisk,
mchy torfowce (spotyka się tu najczęściej Sph. cuspidatum, Sph. papillosum, Sph.
recurvum, Sph. rubellum, Sph. magellanicum, Sph. russowii, Sph. fuscum) tworzą grubą
warstwę, pokrywającą 50-100 % powierzchni. Dość częste jest występowanie żurawin,
modrzewnicy, borówki brusznicy oraz pojedynczych turzyc, przebijających się przez
kożuch torfowców.
Obszar torfowiska porastają pojedyncze drzewa. W najlepiej zachowanych
torfowiskach są to sosny zwyczajne, kosodrzewina lub sosna drzewokosa. W gorzej
zachowanych, wkracza brzoza (np. torfowisko Przymiarki, część wschodnia). Przy
dużym uwodnieniu złoża, drzewa (sosny) przyjmują postać skarlałą, jak np. na Puściźnie
Wielkiej. W miarę osuszania podłoża rozrastają się coraz intensywniej, niekiedy tworząc
duże płaty. W skrajnych wypadkach zajmują one prawie całą powierzchnię kopuły,
spychając roślinność wysokotorfowiskową na niewielkie polanki lub obrzeża kopuł (trzy
kopuły: Puścizna Długopole, Wysoka Puścizna, Przymiarki).
Powierzchnia torfowiska ma zwykle budowę kępkowo-dolinkową. Kępy zajęte są
często przez rozrastające się krzewinki. W dolinkach może stagnować woda i rozrasta
się pło mszarne. Na nowotarskich torfowiskach można się natknąć na doły po
wydobyciu torfu na powierzchni kopuły, w których stagnuje woda i rozrastają się
torfowce. Brak natomiast naturalnych, większych zbiorników wodnych. Rzadka jest
51
także stała obecność wody w dolinkach. W większości przypadków dopiero pod
wpływem nacisku, w zagłębieniach pojawia się woda.
Na zerodowanych, połogich skarpach napotyka się niekiedy na prawie
jednogatunkowe płaty przygiełki białej Rhynchospora alba, które wg. „Podręcznika
Ochrony Siedlisk” można zakwalifikować jako siedlisko 7150. Jest to zwykle
równocześnie miejsce występowania rosiczki okrągłolistnej Drosera rotundifolia. Ze
względu na to, że zajmują tu one znikome powierzchnie, nie wydzielano ich jako
osobnego typu siedliska.
W rejonie torfowisk Orawsko-Nowotarskich spotyka się większość podanych w
charakterystyce ogólnej zespołów roślinnych. Należą do nich, na kępach: Sphagnetum
magellanici, Eriophoro vaginati-Sphagnetum recurvi, Ledo-Sphagnetum magellanici, oraz
w dolinkach i na okrajku: Caricetum limosae, Rhynchospoterum albae, Eriophoro
angustifolii-Sphagnetum recurvi, Caricetum nigrae, Caricetum rostratae.
7120 torfowiska wysokie zdegenerowane, lecz zdolne do regeneracji
Siedlisko 7120 obecne jest na wszystkich kopułach w rejonie Torfowisk
Orawsko-Nowotarskich. Zajmuje ono zwykle brzeżne partie kopuł, ograniczone
skarpami powydobywczymi, lub powierzchnie kopuł pocięte rowami melioracyjnymi
(np. na Baligówce). W zależności od czasu, który minął od zakończenia eksploatacji
torfu, wysokości skarpy i rozmieszczenia rowów melioracyjnych, różny jest stan
przesuszenia złoża, jak również szerokość strefy przesuszonej (średnio do 10-20 m).
Przesuszenie przejawia się zdecydowaną dominacją krzewinek, czasem przyjmujących
skrajnie duże rozmiary (do 60-70 cm), w tym głównie wrzosu, który osiąga zwarcie
lokalnie nawet do 80%, niekiedy także bagna zwyczajnego lub borówki bagiennej. Te
dwa ostatnie gatunki, mimo że optimum ich występowania jest związane z siedliskami
wyraźnie wilgotnymi, wytrzymują dość duże przesuszenie podłoża. Jako pierwsze
pojawiają się też na fragmentach kopuł wypalonych, towarzysząc osiedlającej się tu
wełniance pochwowatej.
Zmiany składu gatunkowego znajdują też wyraz w zmniejszaniu całkowitego
pokrycia podłoża przez mchy torfowce z równoczesną eliminacją torfowców, zwłaszcza
gatunków szczególnie wrażliwych. Zanikają też inne gatunki, jak: rosiczka, żurawina, czy
też z roślin związanych z dolinkami: turzyca bagienna, bagnica torfowa. W partiach
zdecydowanie przesuszonych pojawiają się też takie gatunki, jak borówka czarna
Vaccinium myrtillus, co zwykle związane jest ze zwiększaniem się zwarcia sosny. Zanika
też równocześnie struktura kępkowo-dolinkowa: powierzchnia kopuły jest wyrównana.
W następnym stadium osuszania złoża widoczne jest suche podłoże torfowe, na którym
brak torfowców, natomiast pojawiają się porosty, np. Cladonia sp., w skrajnych
warunkach obumierają też pędy krzewinek.
Siedlisko 7120 wykształca się także poniżej istniejących kopuł torfowisk, na
terenach, z których został niegdyś wybrany torf (eksploatacja została zarzucona
kilkadziesiąt lat temu), lecz pozostała jego warstwa w podłożu. Są to fragmenty, które ze
względu na położenie względem kopuł powinny być zajęte przez okrajki torfowisk, ale
zwykle są zbyt mało uwodnione, żeby utrzymywały się tam zbiorowiska torfowisk
przejściowych. W zależności od wilgotności podłoża fragmenty te pozostają odkryte
(niezalesione), lub zarastają sosną zwyczajną, drzewokosą, kosówką, lub brzozą.
Najczęściej spotyka się tu zb. Eriophorum vaginatum, lub też inicjalne lub degeneracyjne
stadia Vaccinio uliginosi-Pinetum.
W pojedynczych przypadkach (Bacuch, Do Grela) kopuły zostały całkowicie
wyeksploatowane (nie wypiętrzają się ponad otaczające je zbiorowiska), a miejsca, w
52
których się znajdowały, pokrywa szczątkowa roślinność charakterystyczna dla
torfowisk wysokich, bez pełnego zestawu gatunków i nie wykształconej strukturze.
7140 Torfowiska przejściowe
Na terenie Torfowisk Orawsko-Nowotarskich torfowiska przejściowe tworzą kompleksy
wokół kopuł torfowisk wysokich, stanowiąc ich strefę okrajkową. Wszędzie są to wtórne
okrajki, wykształcające się na miejscu dawnych wyrobisk. Naturalne okrajki zostały
zmeliorowane jako pierwsze w momencie podjęcia prac przygotowawczych do
wydobycia torfu i zamiany terenu na użytki rolne. W podłożu zachowana jest cienka
warstwa torfu, pokryta początkowo wodą, a później charakterystyczną roślinnością.
Jedynie w rejonie borów k. Chyżnego i w Borach Piekielnickich, utrzymują się rozległe
obszary podmokłe z typową roślinnością, pozostające w ścisłym związku z borami
bagiennymi. Są to prawdopodobnie przynajmniej w części układy naturalne, a dominują
tu zbiorowiska turzyc. Warstwę dolną tych zbiorowisk tworzą grube kożuchy
torfowców, poprzerastane żurawiną, z kępami wełnianki pochwowatej i miejscami
rozrastających się łanowo turzyc i wełnianki wąskolistnej, fizjonomicznie
przypominając niskie łąki. Miejscami pojawiają się też kępowo rosnące bagno zwyczajne
Ledum palustre i borówka bagienna Vaccinium uliginosum. Na obszarze Natura 2000
można tą roślinność zakwalifikować do takich zespołów, jak: Eriophoro angustifoliiSphagnetum recurvi, Sphagno-Caricetum rostratae, Junco filiformis-Sphagnetum recurvi,
Caricetum nigrae. Spotyka się też zb. z Menyanthes trifoliata, i z Comarum palustre.
Roślinność tego typu wykształca się także na dużych polach wydobywczych,
gdzie została zarzucona eksploatacja torfu (np. Bór za Lasem Kaczmarka). Jako pierwsza
wkracza tu wełnianka pochwowata, a w dołach ze stagnującą wodą rozwija się kożuch
mchów torfowców, na którym pojawiają się turzyce, a następnie żurawiny i in. gatunki.
Wilgotniejsze miejsca pokrywają płaty turzyc, głównie łanowo rosnące: turzyca
pospolita Carex nigra, rzadziej turzyca dziubkowata Carex rostrata lub wełnianka
wąskolistna Eriophorum angustifolium. W późniejszym etapie pojawiają się brzozy.
Najczęściej zasięg strefy okrajka jest wyznaczony przez rowy melioracyjne,
odgradzające torfowisko od otaczających je łąk i pól uprawnych. Niektóre torfowiska np.
Przymiarki, mają zostawioną tak wąską strefę wokół kopuły, ograniczoną rowami
melioracyjnymi, do których od zewnątrz przylegają użytki rolne, że strefa okrajkowa się
nie wykształca. Między kopułą a polami jest jedynie wąski pas roślinności z takimi
gatunkami, jak: bagno, borówka bagienna, borówka brusznica, borówka czarna, wrzos,
pokrywającymi torf zachowany w podłożu.
W kilku przypadkach (przy Baligówce, Łysej Puściźnie (Jasiowskiej), Bór za
Lasem Kaczmarka w stronę Puścizny Wielkiej) na wtórnym okrajku zachowały się
niewielkie jeziorka, zarastające powoli płem mszarnym, z obficie występującą żurawiną
i pojedynczymi turzycami. W miejscach takich obserwowano obfite występowanie
różnych gatunków owadów, zwłaszcza ważek. Na okrajkach stwierdzono też
występowanie gatunków budujących zbiorowiska przypominające kwaśne młaki
turzycowe, reprezentowane przez zbiorowisko Carici canescentis-Agrostietum caninae.
W miejscach, gdzie na okrajku, poniżej kopuły, pojawiają się brzozy, częste jest
występowanie nerecznicy krótkoostnej Dryopteris carthusiana. W sąsiedztwie, w
niektórych nieco suchszych miejscach, pojawiają się kępy mchu płonnika, między
którymi rosną krzewinki: borówka bagienna Vaccinium uliginosum, borówka brusznica
V. vitis-idaea, bagno zwyczajne Ledum palustre.
7230 Torfowiska zasadowe
53
Siedlisko 7230 na omawianym obszarze występuje rzadko, na niewielkich
powierzchniach, wykształcając się w postaci pasów, głównie wzdłuż zatorfionych
brzegów potoków, np. Piekielnika, Czarnej Wody, jako zespół Valeriano-Caricetum
flavae. Jest ściśle uzależnione od podsiąkającej wody, a ograniczone jest po bokach
siedliskami łąkowymi. Rozległe stosunkowo płaty obserwowano natomiast przy
wysiękach wody na zboczach doliny potoku Jeleśnia. W tym przypadku występuje w
kompleksie z podmokłymi, ziołoroślowymi łąkami.
Zwykle młaki otoczone są podmokłym pasem łąki ostrożeniowej Cirsietum rivularis,
dookoła których występują inne łąki podmokłe, stopniowo przechodzące w świeże.
Siedlisko jest dobrze nawodnione. Brak danych o lokalnym pH podłoża. Teoretycznie,
powinno ono być zasadowe, obojętne lub powierzchniowo słabo zakwaszone (!).
Są to zbiorowiska bardzo bogate florystycznie. W płatach tego siedliska stwierdzono
występowanie licznych populacji gatunków charakterystycznych tego zbiorowiska, jak:
turzyca Davalla Carex davalliana, turzyca dwupienna Carex dioica, kozłek całolistny
Valeriana simplicifolia oraz wielu innych gatunków turzyc np: żółta Carex flava,
pospolita Carex nigra, Oedera Carex viridula, blada Carex pallescens, pchla Carex
pulicaris, dzióbkowata Carex rostrata. Występują tu też przynajmniej dwa gatunki
ponikła: skąpokwiatowe Eleocharis quinqueflora, i jednoprzysadkowe E. uniglumis,
świbka błotna Triglochin palustre, tłustosz pospolity Pinguicula vulgaris, a nawet
pływacz drobny Utricularia minor. Liczne są kruszczyk błotny Epipactis palustris i
kukułka plamista Dactylorhiza maculata.
Siedlisko wykazuje tendencję do zarastania przez trzcinę lub krzewiaste gatunki
wierzb (głównie wierzba uszata Salix aurita i szara S. cinerea), co przyczynia się do
lokalnego przesuszania podłoża oraz zmiany warunków świetlnych.
91D0 – lasy i bory bagienne
Największy, zwarty kompleks leśny na terenie obszaru Natura 2000 Torfowiska
Orawsko-Nowotarskie rozciąga się od Chyżnego na zachodzie po okolice Koniówki na
wschodzie i Puściznę Wielką na północy. W dużej części jest on silnie podmokły i są to
miejsca, w których zachowały się bory bagienne. Znaczna część powierzchni
dotychczasowych borów została osuszona na przestrzeni ostatniego stulecia. Obecnie są
to wilgotne bory sosnowe, lub sosnowo-świerkowe, sadzone przed kilkudziesięciu laty i
użytkowane gospodarczo (forma ta nie jest obiektem zainteresowania programu Natura
2000). W runie dominuje borówka czarna Vaccinium myrtillus, częsta jest borówka
brusznica Vaccinium vitis-idaea. Wzdłuż zarośniętych dróg leśnych pojawiają się płaty
zb. z bliźniczką psią trawką Nardus stricta. W miejscach nieco zatorfionych, wilgotnych,
przyjmują one charakter mokrej psiary.
Część drzewostanów na tym obszarze jest sadzona kilkadziesiąt lat temu, w tym
niektóre z nich na osuszonych torfowiskach przejściowych (dawne okrajki?), czy też na
wyeksploatowanych torfowiskach wysokich. Do dziś zachowały się zagłębienia terenu –
ślady rowów melioracyjnych, o równoległym przebiegu, niektóre z nich wypełnione są
w części wodą. Na wypukłych formach terenu pomiędzy nimi sadzone były sosny
(metoda sadzenia na bruzdach). Wzdłuż dróg leśnych prowadzone są rowy
melioracyjne, najczęściej o znacznej głębokości 1,0-2,0 m. Zbierają one wodę z
poprzecznie położonych rowów i potoków. Część rowów jest aktualnie pogłębiana i
udrażniania, w tym rowy odwadniające śródleśne torfowiska przejściowe.
Wewnętrzna, środkowa część kompleksu leśnego jest niedostępna, ze względu na
znaczny stopień uwilgocenia podłoża. W głębi lasu drogi leśne stają się coraz bardziej
mokre, zamieniają się w szereg trwałych kałuż, grząskich bagien, a w końcu nikną
54
zupełnie. Bory bagienne są dość widne, drzewostan budują rosnące pojedynczo sosny.
Podszyt jest skąpy, o małym zwarciu. Dno lasu jest zatorfione, w znacznej części pokryte
torfowcami, wśród nich rosną kępy bagna zwyczajnego Ledum palustre, borówki
bagiennej Vaccinium uliginosum, borówki brusznicy Vaccinium vitis-idaea, w wielu
miejscach pojawiają się turzyce, zwłaszcza pospolita Carex nigra i kępy wełnianki
pochwowatej Eriophorum vaginatum. W rejonie tym spotyka się niewielkie, śródleśne
polany, najczęściej klasyfikowane w operacie leśnym jako bagna, będące torfowiskami
przejściowymi. Niektóre powoli zarastają sosną. Część z nich została już zmeliorowana i
zalesiona (głównie sosną), inne pozostawiono do ochrony, w formie planowanych
użytków ekologicznych.
Część południową opisywanego kompleksu leśnego, stanowią bory świerkowe
(Bory Piekielnickie). Teren jest tu dobrze uwodniony, w drzewostanie panuje świerk
przy niewielkiej (lokalnie) domieszce sosny. Podszyt jest słabo rozwinięty, w runie
dominują mchy torfowce. W pasie przygranicznym są to w dużej części stare, ponad
stuletnie drzewostany. Wykazują one cechy naturalnych, pierwotnych borów.
Na pozostałym terenie projektowanego obszaru Natura 2000 kompleksy leśne
mają zwykle charakter borów świeżych lub wilgotnych, sadzonych lub silnie
przekształconych w wyniku prowadzonej gospodarki. Zajmują one z reguły niewielkie
powierzchnie, w postaci rozczłonkowanych fragmentów lasu, np. Las Cikówka, Las
Wolnik, Las Gajka. Wyraźnie zaznacza się tutaj podział własnościowy terenu. Między
nimi znajdują się różnej wielkości kompleksy łąk, w części już nieużytkowanych.
Wyjątek stanowią fragmenty borów związane z kopułami torfowisk wysokich.
Mają one charakter boru bagiennego. Na kilku kopułach są to zarośla kosówki i sosny
drzewokosej (odrębny podtyp). Na większości zaś wykształcają się płatami w obrębie
kopuły i na jej obrzeżu, płaty boru z sosną zwyczajną budującą drzewostan. W
miejscach, gdzie bór zarasta siedlisko 7120 (zdegenerowane torfowisko wysokie), dość
szybko przyjmuje podobny charakter, tj. podłoże jest suche, widoczny jest zmurszały
torf, wycofują się mchy torfowce, i gatunki wysokotorfowiskowe, pojawiają się porosty,
m.in. z rodzaju Cladonia, krzewinki mają obeschnięte pędy. Rozprzestrzeniają się także
gatunki liściaste, jak osika, jarzębina, brzoza (np. torfowisko Przymiarki).
91E0 lasy łęgowe
*Nadrzeczna olszyna górska Alnetum incanae
Nadrzeczne olszyny górskie wykształcają się na terasach zalewowych rzek górskich i
podgórskich. Podlegają okresowym zalewom wodami rzecznymi, które są
podstawowym czynnikiem warunkującym stan podłoża i strukturę roślinności.
Rozwijają się na madach górskich: słabo wykształconych, czarnoziemnych i
brunatniejących. Cechami tych gleb są: duży udział części szkieletowych (kamieni i
żwiru), dobre uwilgotnienie, bardzo duża zasobność i odczyn zbliżony do obojętnego lub
lekko zasadowy. Miąższość poziomu próchnicznego jest różna i zależy od stopnia
zaawansowania procesu glebotwórczego (wieku gleby). Największą obserwuje się w
olszynach położonych z dala od współczesnego koryta rzeki.
W typowych postaciach drzewostan nadrzecznej olszyny górskiej jest
jednowarstwowy i całkowicie zdominowany przez olszę szarą Alnus incana. Najstarsze
okazy osiągają około 20 m wysokości i wiek zaledwie ok. 60 lat, co wiąże się z biologią
gatunku. W większości płatów olsze mają wysokość do 15 m. W warstwie drzew
występują niekiedy w domieszce: wierzba purpurowa Salix purpurea i krucha Salix
fragilis (w wariancie „przykorytowym”, na glebach młodych), a także jesion wyniosły
Fraxinus excelsior, świerk Picea abies i klon jawor Acer pseudoplatanus (na glebach o
55
głębszym profilu, na skrzydłach dolin). Zwarcie drzewostanów waha się zwykle od 70%
do 90%. Z reguły są one widne ze względu na boczne oświetlenie.
Warstwa krzewów na ogół jest słabo zaznaczona, rzadko osiąga powyżej 30%
pokrycia. Rosną w niej, poza młodymi okazami olszy szarej: jesion, jawor, leszczyna
pospolita Corylus avellana, malina właściwa Rubus idaeus, czeremcha zwyczajna Padus
avium, wiciokrzew suchodrzew Lonicera xylosteum, dziki bez czarny Sambucus nigra i
inne.
Runo jest bardzo bogate florystycznie (średnio 65 gatunków), silnie zwarte i
wielowarstwowe. Obficie współwystępują rośliny leśne i ziołoroślowe, spośród których
na uwagę zasługują: Geranium phaeum, Symphytum cordatum, Euphorbia amygdaloides,
Carduus personata, Petasites hybridus, P. kablikianus i Tussilago farfara, odróżniające
olszynę nadrzeczną od innych zbiorowisk łęgowych. Warstwa zielna cechuje się ponadto
specyficznym aspektem wiosennym, który tworzą m.in. bardzo wcześnie zakwitające
lepiężniki (biały Petasites albus, różowy P. hybridus i wyłysiały P. kablikianus) oraz
podbiał Tussilago farfara. Pełnia rozwoju większości roślin przypada na lato.
Warstwa mszysta zwykle jest słabo rozwinięta. Najczęściej notowanym mchem
jest Plagiomnium undulatum.
Załącznik 7. Zagrożenia siedlisk przyrodniczych
Zagrożenia siedlisk przyrodniczych z załącznika I Dyrektywy Siedliskowej
występujących na obszarze Natura 2000 Torfowiska Orawsko-Nowotarskie
Siedliska torfowiskowe
- deficyt wodny
Głównym zagrożeniem dla siedlisk torfowiskowych jest deficyt wodny. Wszystkie
kopuły torfowisk są otoczone rowami melioracyjnymi. Znaczna część z nich jest drożna,
aktywnie utrzymywana w tym stanie (rowy są pogłębiane, mają wyrównywane brzegi,
niekiedy ujmowane w opaski betonowe, roślinność wzdłuż nich jest wykaszana) i
odprowadza duże ilości wody. Woda ucieka z kopuł także w miejscach, gdzie jest
pozyskiwany torf poprzez obkopywanie brzegów kopuł. Woda sączy się w tych
miejscach ze ścianek torfowych i spływa z kopuły.
-eksploatacja torfu
Osuszanie torfowisk jest wynikiem przygotowania złóż torfowych do
eksploatacji. Największe zniszczenia dotyczą południowego rejonu Puścizny Wielkiej,
gdzie prowadzona jest eksploatacja na skalę przemysłową. Proces odwadniania złoża
jest tu również szczególnie zaawansowany, gdyż wprowadzenie maszyn musi być
poprzedzone osuszeniem warstw torfu. Zagraża to poważnie drugiej, północnej części
torfowiska, która jest, jak dotąd, najlepiej zachowaną kopułą w rejonie Torfowisk
Orawsko-Nowotarskich.
W pozostałych przypadkach, przygotowania do pozyskiwania torfu polegają na
odwodnieniu brzeżnych partii kopuły i strefy okrajkowej, usunięciu warstwy roślinności
pokrywającej kopułę, a następnie „odkrawaniu” i usuwaniu kolejnych warstw torfu, co
prowadzi do wytworzenia pionowej skarpy. Wywożenie pozyskanego materiału odbywa
się przy użyciu ciągników, co powoduje dodatkowe rozjeżdżenie terenu i jego
mechaniczne zniszczenie. Powstają w ten sposób drogi, prowadzące wprost na kopułę.
Szczególnie duże zniszczenia tego typu stwierdzono w rejonie Ludźmierza, na
torfowisku Przymiarki. Część dróg jest prowadzona po pozostawionym fragmencie złoża
56
– powstają wtedy rampy, suchsze, wyniesione powyżej sąsiedniego terenu (np.
Baligówka), lub drogi znajdują się na dnie wyrobiska, co prowadzi do ich zalewania
podsiąkającą wodą (np. Przymiarki). W skrajnych przypadkach tworzą się jeziorka,
uniemożliwiające dalsze, lokalne pozyskanie torfu.
-pożary
Na dwóch torfowiskach (Przymiarki i Puścizna Franków Brzeżek, w rejonie
Ludźmierza oraz na Baligówce; por. mapa) wystepują ślady pożarów, które zniszczyły
fragmenty powierzchni kopuł. Są to zarówno ślady pochodzące sprzed kilku lat
(świadczy o tym wiek siewek pojawiających się na kopule), jak i całkiem świeże. Jest to
zagrożenie bardzo niebezpieczne dla tego typu siedlisk, gdyż prowadzi do całkowitego
zniszczenia roślinności, w znacznym stopniu utrudnia też ewentualne procesy
regeneracyjne. Wybuchające pożary są bardzo trudne do ugaszenia, ze względu na
charakter torfu, który z natury spala się w procesie długotrwałego żarzenia, mogącego
trwać całymi miesiącami.
- zarastanie kopuł
Kopuły torfowisk są na ogół w znacznym stopniu zarośnięte roślinnością
krzewiastą i/lub drzewiastą. Dominują wśród niej sosny: zwyczajna Pinus sylvestris,
górska Pinus mugho, drzewokosa Pinus x rhaetica. Brzozy spotykane są sporadycznie.
Drzewa rosnące na kopułach przyspieszają proces ich osuszania poprzez zwiększanie
transpiracji. Wpływają także na zmianę (ograniczenie) warunków świetlnych, co
prowadzi do wycofywania się gatunków torfowiskowych o dużych wymaganiach
świetlnych.
W wielu miejscach drzewa zwarły się, tworząc leśne postacie torfowisk wysokich
lub płaty boru bagiennego (por. mapa siedlisk). Zagrożenie to dotyczy wszystkich typów
siedlisk torfowiskowych. W przypadku torfowisk przejściowych, zarastane są one przez
wierzby i brzozy (Salix cinerea, Salix aurita, Salix caprea) na okrajkach oraz sosnę na
śródleśnych polanach w borach. Obserwuje się także wkraczanie do zbiorowisk
torfowisk przejściowych oraz na młaki mocnych konkurencyjnie gatunków, jak trzcina,
mozga trzcinowata czy śmiałek darniowy lub trzcinnik. Płaty takie obserwowano np. w
okolicy torfowiska Baligówka, Długopole - część wschodnia, Łysa Puścizna (por. mapa).
Proces ten prowadzi do wycofywania się gatunków typowych dla zarastanych siedlisk i
tworzenia się praktycznie jednogatunkowych agregacji.
- wydeptywanie, mechaniczne zniszczenia na powierzchni
Torfowiska są penetrowane przez ludność miejscową. Są miejscem pozyskiwania
żurawiny i brusznic. Prowadzi to do wydeptywania ścieżek biegnących w różnych
kierunkach. Zagrożenie to nie ma jednak, jak dotąd, większego znaczenia.
-zaśmiecanie
W miejscach po wydobyciu torfu – głównie w dołach potorfowych - napotkać
można niekiedy wyrzucone śmieci - worki nylonowe, butelki, puszki itp (patrz
dokumentacja fotograficzna) W pojedynczych przypadkach zauważono większe
przedmioty z gospodarstw domowych, wyrzucane w strefie okrajkowej torfowiska (np.
stara pralka koło torfowiska Przymiarki). Zjawisko zaśmiecania terenu nie przyjmuje
zwykle jednak większych rozmiarów i jest łatwe do zahamowania. Niekiedy (rzadko) w
strefę okrajkową torfowisk składowane są odpadki z pól lub niewykorzystane siano,
które gnije w stertach.
Młaki (7230) to zbiorowiska o niewielkiej wartości gospodarczej, sporadycznie,
ekstensywnie koszone lub wypasane. Nieprzydatne do użytkowania leśnego ani
rolniczego. Występują w kompleksie z innymi zbiorowiskami mechowiskowymi i
57
łąkowymi np. Cirsietum rivularis, Caricetum davallianae, zbiorowiskami źródliskowymi i
ziołoroślami.
- zarastanie, osuszanie, zalesienia, mechaniczne zniszczenia
Zagrożenia dla nich wynikają ze zmian sukcesyjnych po zaniechaniu użytkowania
– młaki mogą zarastać np. trzciną (np. koło Baligówki), lub wierzbami, a także wysychać
w wyniku odwodnienia i ujmowania wód podziemnych, prowadzących do nadmiernego
ich poboru, lokalnie może to być rozrost zabudowy np. k. Baligówki – budowa, która
prawdopodobnie doprowadzi do obniżenia poziomu wód gruntowych, czy ew. regulacja
koryta potoku (górny jego bieg – po drugiej stronie szosy - jest już uregulowany). Młaki
znoszą wahania poziomu wody do kilkunastu cm, natomiast przejawiają brak
odporności na trwałe jego obniżenie. Po lekkim odwodnieniu, ulegają sukcesji w
kierunku łąk wilgotnych Cirsietum rivularis lub następuje bujny rozwój sitowia leśnego
Scirpus sylvaticus (proces obserwowany w rejonie doliny Jeleśni).
W wyniku traktowania ich jak nieużytków, przeznaczane są niekiedy do zalesień
(dol. Jeleśni).
Młakom zagraża także intensywne deptanie, lub rozjeżdżanie maszynami
rolniczymi, np. traktorami. W obszarze stwierdzono też wysypywanie odpadów
drzewnych (kora) na młakę, co niszczy ją mechanicznie i będzie powodowało wzrost
trofii, w miarę rozkładania się drewna.
Siedliska łąkowe i murawowe
-zaniechanie użytkowania – zarastanie, a także zalesianie
Zagrożenia siedlisk łąkowych wynikają przede wszystkim z zaniechania ich użytkowania
Zwiększa się bujność, podłoże przykryte jest wojłokiem zmieniającym przede wszystkim
warunki wilgotnościowe. Po kilku latach, przy braku użytkowania, zbiorowiska takie
zmieniają swój charakter ulegając szybkiej sukcesji w kierunku łąk ziołoroślowych, a
następnie zarośli i lasu; przy nieuregulowanym sposobie gospodarowania możliwe są
także przemiany w inne zbiorowiska łąkowe. Zmniejsza się różnorodność gatunkowa,
rozwijają się jednogatunkowe agregacje kilku komponentów zbiorowiska, np. dziurawca
czterobocznego, śmiałka darniowego. W niektórych miejscach rozwijają się płaty
trzcinnika, a na wilgotne siedliska wkracza trzcina. Problem ten dotyczy tylko niektórych
kompleksów łąk na terenie obszaru (por. mapa).
-intensyfikacja gospodarowanie (nawożenie, podsiewanie)
Niekiedy gospodarka łąkarska bywa intensyfikowana w odniesieniu do fragmentów
łąk i są one podsiewane wysokoproduktywnymi mieszankami traw i intensywnie
nawożone (rejon Luźmierza). Prowadzi to również do ubożenia składu gatunkowego
zbiorowisk. Łąki te fizjonomicznie są bujne, o wyrównanej wysokości, ze zdecydowaną
przewagą traw, a znacznie mniejszym udziale roślin dwuliściennych, są uboższe pod
względem liczby gatunków, znacznie mniej barwne i urozmaicone.
-wypas zbyt słaby lub zbyt intensywny
Osobnym zagadnieniem jest wypas. Łąki poddane tego typu użytkowaniu są
również narażone na zmiany charakteru. Intensywny wypas prowadzi do wahań
zarówno składu gatunkowego – wkraczają gatunki pastwiskowe, przede wszystkim
grzebienica pospolita Cynosurus cristatus, odporne na wydeptywanie i zgryzanie, jak i
częstości występowania poszczególnych gatunków. Przy zbyt niskim nawożeniu i
58
intensywnym wypasie rozprzestrzenia się kostrzewa czerwona Festuca rubra i
bliźniczka psia trawka Nardus stricta, wypadają zaś inne gatunki.
Zbiorowiska muraw z bliźniczką psią trawką są narażone głównie na zarastanie
przez krzewy. Utrzymują się natomiast przy zachowaniu właściwych warunków
wilgotnościowych i troficznych, co przy obserwowanym zarzucaniu gospodarowania na
fragmentach terenu, nie przedstawia większych trudności. Prawdopodobnie siedlisko
reprezentuje obecnie tylko pewne stadium przejściowe, ale układ ten jest stosunkowo
trwały i odporny na czynniki zewnętrzne. Przy zbyt intensywnym wypasie tych
zbiorowisk murawowych, dochodzi do skrajnego ubożenia gatunkowego tych
zbiorowisk - pozostaje prawie wyłącznie Nardus stricta, wydeptywany przez owce
utrzymuje się w postaci pasów, poprzedzielanych pasmami zerodowanej, nagiej gleby.
Siedliska leśne
Stan sanitarny lasów jest dobry, stan zdrowotny określa się jako zadowalający. Leżą one
poza strefami zagrożeń przemysłowych (wg. Operatu leśnego). Wiek drzewostanów jest
zróżnicowany, najstarsze z nich znajdują się w szeroko rozumianym pasie
przygranicznym, osiągając wiek 150-160 lat (sosna i świerk). Tutaj też zlokalizowanych
jest kilka oddziałów leśnych zaprojektowanych jako użytki ekologiczne. Średnia
miąższość drewna wynosi ok. 165 m3 /ha, a w drzewostanach sosnowych VII klasy
wiekowej nawet 190m3/ha.
Obszar borów bagiennych w rejonie Chyżnego i Jabłonki jest przez znaczną część
roku niedostępny ze względu na silne uwodnienie podłoża. W przeszłości, na krańcach
od strony wsi był on sukcesywnie osuszany, pozyskiwano drewno, a na otwartych
przestrzeniach (pozrębowych lub osuszonych torfowiskach przejściowych) sadzono też
masowo świerk i sosnę.
Obecnie drewno jest pozyskiwane z podmokłych partii borów w bardzo
ograniczonym zakresie. Przykładowo, w operacie leśnym dla lasów wspólnoty leśnej
Jabłonka, zakłada się w niektórych wydzieleniach na drodze czyszczenia, cięć
sanitarnych lub trzebieży, pozyskanie rzędu 1-20 m3/ha w okresie 10 lat oraz w ramach
użytkowania rębnego właściwego, przewiduje się stosowanie rębni najczęściej II b,
rzadziej II a, w zakresie 30-50%, tylko sporadycznie 100%. Nieco intensywniej
eksploatowane są fragmenty borów wilgotnych oraz dawne nasadzenia świerka czy
sosny. Średnie pozyskanie roczne w lasach Wspólnoty Jabłonka kształtuje się na
poziomie 4,4 m3/ha.
Prowadzone są także: użytkowanie przedrębne, dolesienia, odnowienia,
uzupełnienia i pielęgnowanie upraw. Do działań tych używa się gatunków odpowiednich
dla siedliska, czyli świerka i sosny. Nie stwierdzono zrębów wielkopowierzchniowych,
które mogłyby się przyczynić do zachwiania równowagi ekologicznej siedliska.
żurawiny czy grzybów, obserwowane w obszarze, nie mają negatywnego wpływu na
siedlisko, o ile zostaną na obecnym poziomie i nie przybiorą charakteru masowego,
powodującego mechaniczne niszczenie środowiska.
-osuszanie borów bagiennych
Osuszenie pozostaje największym potencjalnym zagrożeniem tego obszaru, gdyż
może prowadzić do zniszczenia struktury siedliska, utraty gatunków oraz jest wstępem
do jego mechanicznego zniszczenia (wyrębu). Brzeżne partie borów (na ogół bory
wilgotne) są odwadniane przez sieć rowów melioracyjnych. W części prowadzą one
wody, w części są pozarastane, niedrożne, ze stagnującą wodą. W głąb borów nie
59
prowadzą stałe drogi, a siatka rowów jest coraz rzadsza, a wreszcie zanika. Planowane
są jednak dalsze melioracje agrotechniczne, jako przygotowanie do nasadzeń drzew na
śródleśnych polanach, w wilgotnych partiach kompleksu leśnego.
- ewentualny wyrąb
Część borów formujących się na kopułach torfowisk zajmuje siedlisko już
znacznie przesuszone wskutek odwadniania złoża torfowego rowami melioracyjnymi.
Obecność drzew przyspiesza osuszanie złoża poprzez utratę wody na drodze
transpiracji. Formujące się zbiorowiska leśne tracą więc powoli charakter boru
bagiennego, przekształcając się w bory wilgotne; wycofują się mchy torfowce oraz inne
gatunki o tym charakterze, a wkraczają inne, jak: borówka czarna Vaccinium myrtillus,
śmiałek darniowy Deschampsia caespitosa, czy zwiększa się pokrycie przez wrzos
pospolity Calluna vulgaris. Na zaburzone siedliska, zwłaszcza w partiach brzeżnych,
powoli wkraczają też inne, obce tym zbiorowiskom, gatunki drzewiaste, jak jarzębina
czy osika i brzoza.
Nadpotokowe olszyny górskie, występujące w granicach obszaru, zlokalizowane
są nad Czarnym Dunajcem i fragmentarycznie nad Jeleśnią. Nad Jeleśnią, ze względu na
to, że rzeka stanowi granicę państwa, prowadzone są prace nad prześwietlaniem
zbiorowiska – wycinane są pojedyncze okazy drzew, rosnących nad samym nurtem
rzeki. Pozostałe fragmenty pozostają nienaruszone, wyłączone z działalności ludzkiej.
-wydobycie torfu
Realnym zagrożeniem zbiorowisk borowych związanych z torfowiskami
wysokimi jest eksploatacja złóż torfowych na kopułach porośniętych przez bory
bagienne, w tym zarośla kosówki lub sosny drzewokosej (np. torfowisko Przymiarki).
Prowadzi ona poprzez początkowe osuszenie ich fragmentów do mechanicznego ich
zniszczenia (wyrębu), jako etap przygotowania złoża do eksploatacji.
-wysypywanie śmieci
Olszyny nad Czarnym Dunajcem, mimo, że w bezpośrednim sąsiedztwie
miejscowości, również nie są znacząco eksploatowane. Podlegają jedynie naturalnym
procesom. Jedynymi zagrożeniami obserwowanymi w tym rejonie było wysypywanie
odpadów z pól (później wypalanych) i niewielkie, dzikie wysypiska śmieci. Drogi
prowadzące przez płaty tych siedlisk są praktycznie nieprzejezdne. Nie widać też śladów
gospodarczego użytkowania.
Siedliska nadrzeczne
- regulacja koryt, progi
Wszelkie prace prowadzone w celu uregulowania koryta prowadzą do zaburzenia
naturalnej dynamiki cieku i wpływają na zdolność do odnawiania się siedlisk
nadbrzeżnych.
Na odcinku rzeki Czarny Dunajec, poniżej miejscowości Czarny Dunajec, tylko w
pobliżu mostu we Wróblówce zostały podjęte prace przy umacnianiu brzegów blokami
skalnymi. W okolicy Długopola są ślady pozyskiwania kamieni z rzeki. W górnym biegu
rzeki na odcinku Czarny Dunajec-Wróblówka podobne prace są bardziej zaawansowane,
pobierany jest też materiał skalny w kilku miejscach, aż do zlokalizowanej tu żwirowni.
W górnym biegu, na odcinku powyżej miejscowości Czarny Dunajec, rzeka jest
poprzedzielana progami betonowymi, co znajduje odzwierciedlenie w jej charakterze.
Płynie jednym, ustalonym korytem, brzegi są zarośnięte krzewami - z przyrodniczego
punktu widzenia ma ona zdecydowanie niższą wartość.
60
- pobór żwiru i kamieni z koryta
Wg. obowiązującego prawa jest to czynność nielegalna, nie przyjmująca znaczących
rozmiarów w obszarze.
- zaśmiecanie, wysypywanie odpadków
Kamieńce nadrzeczne są miejscem wysypywania odpadów z pól, zgniłych bel
siana i innych śmieci, a następnie ich palenia.
-próby zalesiania
Obserwowano także próby zalesienia ustalonych kamieńców w sąsiedztwie
mostu we Wróblówce modrzewiem, sosną, świerkiem i innymi gatunkami.
- gatunki inwazyjne
Na niektórych wysepkach stwierdzono, nieliczne na razie okazy, inwazyjnego
gatunku niecierpka gruczołowatego Impatiens glandulifera.
Załącznik 8. Charakterystyka i zagrożenia gatunków zwierząt, zalecenia ochronne
Charakterystyka gatunków z zał. II Dyrektywy Siedliskowej występujących lub
mogących występować na obszarze Natura 2000 Torfowiska OrawskoNowotarskie
Gatunki roślin
Obuwik pospolity Cypripedium calcaeolus - występowanie niepotwierdzone, być może błędnie podany
- obszar nie ma znaczenia jako ostoja tego gatunku,
Gatunki zwierząt
KRĘGOWCE
SSAKI
Bóbr Castor fiber - obszar nie ma istotnego znaczenia jako ostoja tego gatunku
Występowanie na obszarze: W rejonie Torfowisk Orawsko-Nowotarskich w latach 2002-2003
stwierdzono 1 stanowisko bobra. Żeremie zlokalizowane było na potoku Piekielnik, na północ od
miejscowości Długopole (por. mapa). Aktualnie bóbr tam nie występuje, obszar nie ma więc znaczenia dla
zachowania tego gatunku w kraju.
Niedźwiedź Ursus arctos* - obszar nie ma istotnego znaczenia jako ostoja tego gatunku
Występowanie na obszarze: Z uwagi na wielkość powierzchni i charakter siedlisk Torfowiska OrawskoNowotarskie nie stanowią ostoi niedźwiedzia (jest to teren zbyt mały jak na wymagania gatunku co do
przestrzeni życiowej i w niewielkim stopniu zalesiony). Torfowiska nie wchodzą też w skład żadnej ze
stałych ostoi niedźwiedzia (najbliższa ostoja to Tatry). Natomiast osobniki tego gatunku z ostoi
tatrzańskiej regularnie zachodzą na teren torfowisk. Dotyczy to zachodniej części obszaru. Jedna ze
stałych tras wędrówek prowadzi przez Bory Piekielnickie, wschodnim krańcem Puścizny Wielkiej w rejon
Puścizny Małej (miejsce dość często odwiedzane), inna wzdłuż potoku Jeleśnia w strefie przygranicznej
(Cichocki, inf. niepubl.). Torfowiska stanowią również fragment korytarza ekologicznego dla niedźwiedzia
pomiędzy dwiema z jego 5 głównych ostoi: Tatrami i Beskidem Żywieckim z Babią Górą.
Wilk Canis lupus*
61
Z uwagi na wielkość powierzchni i charakter siedlisk (jest to teren zbyt mały jak na wymagania gatunku
co do przestrzeni życiowej i tylko w niewielkim stopniu zalesiony) Torfowiska Orawsko-Nowotarskie nie
stanowią samodzielnej ostoi wilka. Natomiast zachodnia ich część (rejon Borów Orawsko-Nowotarskich)
stanowi prawdopodobnie fragment terytorium wilczej watahy, rozciągającego się zarówno po polskiej jak
i słowackiej stronie granicy. Obserwacje wilków (tropy, odchody) dotyczą przede wszystkim tej
zachodniej części Torfowisk Orawsko-Nowotarskich. Na terenie torfowisk stwierdzono stałe miejsce
rozrodu wilka (jego obecność potwierdzana była w okresie 1994-2003). Gniazdo zlokalizowane zostało w
stosunkowo słabo penetrowanej przez ludzi części obszaru, w Borach Orawsko-Nowotarskich (Cichocki,
inf. niepubl.; por. mapa). Położone na suchym wyniesieniu, z trzech stron otoczone borem bagiennym.
Obecność gniazda świadczy o tym, że w tej części Torfowisk wilk znajduje odpowiednie warunki
siedliskowe dla rozrodu.
Należy podkreślić, że na terenie stosunkowo gęsto zaludnionego i silnie wylesionego Podhala Torfowiska
Orawsko-Nowotarskie stanowią ważną enklawę siedlisk gatunków związanych z lasami. Podobnie jak dla
niedźwiedzia, również dla wilka Torfowiska stanowią część korytarza ekologicznego, którym zwierzęta
przemieszczają się na Babią Górę. Inny kierunek przemieszczeń to Gorce.
Zagrożenia:
Najistotniejszym zagrożeniem dla wilka na terenie Torfowisk Orawsko-Nowotarskich może być ich
niepokojenie w okresie rozrodu. Wadery wychowujące szczeniaki w norach są często bardzo płochliwe.
Nawet przypadkowe pojawienie się człowieka w pobliżu nory może spowodować przenoszenie szczeniąt
w nowe miejsce. Jeżeli taka sytuacja zdarzy się w czasie pierwszych 2 tygodni życia szczeniąt, kiedy są one
jeszcze wrażliwe na przechłodzenie, mogą zginąć. Termin narodzin szczeniąt przypada na przełom
kwietnia i maja. Również intensywne prace leśne mogą być przyczyną porzucenia nor lęgowych i
szczeniąt przez wilki w pierwszych tygodniach ich życia. Wilki są konserwatywne w stosunku do miejsc
rozrodu i zwykle ich nory lub gniazda zajmowane w kolejnych latach są lokalizowane w tych samych
miejscach lub bliskim sąsiedztwie jedne od drugich.
Innym zagrożeniem są odstrzały na Słowacji (stwierdzono taki przypadek w 2003 r.).
Zalecenia dla ochrony:
- Ochronić znane miejsce rozrodu wilka poprzez utworzenie strefy ochronnej o promieniu ok. 500 m. W
strefie konieczne jest ograniczenie wstępu ludzi i zakaz prowadzenia prac leśnych od 1 kwietnia do 15
lipca. Wilki są konserwatywne w stosunku do miejsc rozrodu i zwykle ich nory lub gniazda zajmowane w
kolejnych latach są lokalizowane w tych samych miejscach lub bliskim sąsiedztwie jedne od drugich.
- Planując w przyszłości udostępnianie turystyczne obszaru, należy zadbać, aby ścieżek edukacyjnych nie
prowadzić w pobliżu miejsca rozrodu i częstych obserwacji tropów i odchodów wilków na terenie
Torfowisk.
- Ponieważ największe znaczenie dla skutecznej ochrony wilka ma zachowanie łączności między jego subpopulacjami poprzez zapewnienie możliwości migracyjnych, ważne jest utrzymanie aktualnego stanu
zachowania siedlisk Torfowisk Orawsko-Nowotarskich, które są fragmentem ważnych korytarzy
ekologicznych między Tatrami a Babią Górą oraz między Tatrami a Gorcami, zapewniającego wymianę
zwierząt i utrzymanie różnorodności genetycznej.
Wydra Lutra lutra
Występowanie na obszarze: Wydra jest stałym, aczkolwiek nielicznym elementem fauny Torfowisk
Orawsko-Nowotarskich. W całym rejonie torfowisk zidentyfikowano 5 terytoriów (na podstawie
znajdowanych odchodów) (Cichocki, inf. niepubl.). Wszystkie znajdują się we wschodniej części
Torfowisk, w sąsiedztwie osiedli ludzkich. Tylko 2 terytoria położone są, i to tylko częściowo, w granicach
proponowanego obszaru Natura 2000: jedno obejmuje ok. 5 km odcinek Czarnego Dunajca od wsi Czarny
Dunajec do wsi Długopole, a drugie – na SE od Ludźmierza - obejmuje fragmenty Wielkiego Rogoźnika,
Rogoźnika i Czarnego Dunajca, w sumie ok. 2 km (por. mapa). Pozostałe terytoria, już poza obszarem
ostoi, obejmują kolejno: fragment Piekielnika w rejonie Długopola i fragment Czarnego Dunajca (w sumie
ok. 3,5 km), fragment Czarnego Dunajca i fragment Lepietnicy w NW części Ludźmierza (w sumie ok. 2,5
km) oraz fragment Białego Dunajca od Boru na Czerwonem po połączenie z Czarnym Dunajcem (w sumie
ok. 3,5 km odcinek). Liczebność wydry na terenie całych Torfowisk Orawsko-Nowotarskich można
oceniać na 4-5 osobników osiadłych oraz kilkanaście przechodnich. Zidentyfikowano następujące trasy
stałych wędrówek wydry w obrębie obszaru: wzdłuż Ogrójcowego Potoku, wzdłuż Grunika, wzdłuż
62
Czarnej Wody (dolny odcinek), wzdłuż Piekielnika Orawskiego, oraz wzdłuż Piekielnika
Pieniążkowickiego.
Odcinki cieków wchodzące w skład terytoriów wydr w rejonie Torfowisk Orawsko-Nowotarskich mają
tylko cześciowo charakter naturalny, nieuregulowane, swobodnie meandrujące koryto o stosunkowo
wysokich, stromych brzegach, w znacznym stopniu zarośniętych roślinnością zielną i krzewiastą,
stwarzającą zwierzętom możliwość ukrycia się. Natomiast na znacznej części są to cieki regulowane.
Szerokość cieków na terenie Torfowisk waha się od 0,8-1,4 m (Grunik) do 16-20 m (Czarny Dunajec), a
głębokość od 10 do 60 cm. Warunki siedliskowe dla ryb - głównego pokarmu wydr - najkorzystniejsze są
w Czarnym Dunajcu. Na omawianym terenie istotny udział w pokarmnie wydr, zwłaszcza w okresie
zimowym i na przedwiośniu mają płazy. Z punktu widzenia wymagań wydry stan siedlisk można określić
jako przeciętny (C).
Zagrożenia naturalne i antropogeniczne:
Długotrwałe i ostre zimy mogą przyczyniać się do znacznej redukcji liczebności populacji tego gatunku.
Przyczyną śmiertelności wydr może być również przejechanie przez pojazdy (33,3% znanych
przypadków śmierci wydr w Polsce), kłusownictwo (14,5%) oraz zagryzienie przez psy (7,5%). Na
badanym obszarze stwierdzono przynajmniej jeden taki przypadek (w rejonie pd skraju torfowiska
Baligówka znaleziono wydrę zagryzioną przez psy). Stwierdzono również przypadki kłusownictwa (kilka
lat temu znaleziono paści na wydry w Dunajcu) i przejechania przez pojazdy (droga Czarny DunajecPiekielnik w rejonie Baligówki). Na badanym terenie głównym zagrożeniem dla wydry jest regulacja rzek i
ich betonowanie. Praktycznie jedynie odcinek Czarnego Dunajca od Wróblówki do Długopola jest w miarę
naturalny, z zaroślami wrześni, gdzie rzeka rozlewa się szeroko wieloma nurtami. Do mostu we
Wróblówce odcinek ten został już uregulowany (była tam kiedyś zlokalizowana nora wydry).
Zalecenia ochronne:
Należy zapobiegać wycinaniu zarośli wzdłuż cieków (z punktu widzenia wymagań siedliskowych wydry
brzegi powinny być zarośnięte na przynajmniej 30% długości zajętego
cieku).
PŁAZY
Kumak górski Bombina variegata
Występowanie na obszarze: Występuje na całym terenie Torfowisk Orawsko-Nowotarskich; stwierdzono
go na przynajmniej 24 stanowiskach, z czego 20 znajduje się w granicach projektowanego obszaru Natura
2000. Większość stanowisk zlokalizowana jest w zachodniej części obszaru (na zachód od Puścizny
Rękowiańskiej); 3 stanowiska znaleziono w rezerwacie Bór na Czerwonem. Przeważnie nieliczny, lokalnie
dosyć liczny (Cichocki, inf. niepubl.). Miejsca stwierdzeń (obserwowano dorosłe osobniki, skrzek, kijanki)
to przede wszystkim płytkie, wysychające starorzecza, płytkie koleiny i kałuże; są to w znacznej części
siedliska nietrwałe. W zależności od powierzchni kałuż i starorzeczy liczebność osobników wahała się od
1-3 do kilkudziesięciu osobników. Miejsca stwierdzeń kumaka górskiego nie pokrywają się z miejscami
stwierdzeń traszki karpackiej. Na terenie Torfowisk Orawsko-Nowotarskich kumak znajduje stosunkowo
korzystne warunki siedliskowe: teren obfituje w liczne drobne zbiorniki wodne będące aktualnymi i
potencjalnymi miejscami rozrodu, choć część z nich to siedliska nietrwałe, pochodzenia
antropogenicznego, jak kałuże i koleiny; paradoksalnie poruszanie się na obszarze torfowisk ciężkich
pojazdów (np. ciągników), żłobiących koleiny w gruncie, sprzyja ochronie tego gatunku (choć z drugiej
strony jest jednym z czynników śmiertelności). Obszar obejmuje również siedliska ważne dla fazy życia na
lądzie (urozmaicona struktura siedlisk lądowych daje liczne możliwości ukrycia się). Teren jest
stosunkowo zwarty (niewiele przecięć asfaltowymi drogami). Z punktu widzenia ochrony kumaka
górskiego stan siedlisk można określić jako dobry – ocena B.
Zagrożenia:
Dorosłe kumaki mają stosunkowo niewielu wrogów, co wynika z obecności dużej liczby gruczołów
jadowych w skórze. Kumaki zamieszkujące koleiny powstałe na drogach śródpolnych i leśnych mogą ginąć
pod kołami pojazdów, wozów, traktorów czy ciągników do zwózki drewna. Największa śmiertelność
występuje w pierwszych miesiącach życia, spowodowana głównie wysychaniem miejsc rozrodu.
Katastrofy te eliminują równocześnie potencjalnych wrogów, tj. pijawki, larwy drapieżnych chrząszczy i
ważek, których liczba proporcjonalna jest do trwałości zbiornika. Jaja, zarodki i kijanki zjadane są przez
63
obecne w tych samych zbiornikach traszki, pijawki, larwy drapieżnych chrząszczy i ważek. Z kałuż kijanki
wyłapywane mogę być przez zaskrońce i wrony, a w dolinach rzek, na żwirowiskach również przez mewy.
Liczebność kumaka górskiego zmniejsza się wskutek niszczenia jego nietrwałych siedlisk, poprzez
utwardzanie dróg, zasypywanie przyzagrodowych stawków, odprowadzanie ścieków z detergentami.
Wszystkie te zagrożenia dla gatunku dotyczą również badanego terenu.
Uwaga: Eksploatacja żwiru w dolinach rzek, podobnie jak eksploatacja drewna z użyciem ciężkiego
sprzętu wygniatającego koleiny w miękkim gruncie może stwarzać nowe siedliska i miejsca rozrodu dla
kumaka; taka działalność może więc mieć pozytywny wpływ na jego populację. Natomiast nasilona
regulacja rzek i potoków ma wpływ negatywny, gdyż usuwa naturalne płycizny i uniemożliwia zmianę
koryta cieków wodnych.
Zalecenia ochronne:
Podobnie jak w przypadku innych płazów zalecenia ochronne dla kumaka górskiego muszą się
koncentrować na zachowaniu stanowisk rozrodu: niewielkich zbiorników wodnych, tworzonych
najczęściej w wyniku działalności człowieka i ulegających zniszczeniu również wskutek działalności
człowieka lub w wyniku sukcesji roślinnej. Część z nich jak kałuże czy koleiny wypełnione wodą to
siedliska z natury nietrwałe, dlatego też wszystkie większe zbiorniki wodne, jak glinianki, starorzecza,
żwirownie, będące miejscem rozrodu tego gatunku zasługują na szczególną uwagę i ochronę przed
celowym osuszaniem i zaśmiecaniem przez okoliczną ludność. Nie wydaje się konieczne tworzenie
dodatkowych miejsc rozrodu poprzez wykopywanie niewielkich stawków w miejsce zanikających
zbiorników, wobec dużej liczby drobnych zbiorników wodnych występujących na tym terenie, chyba, żeby
wyniki monitoringu wskazały na taką potrzebę.
Uwaga: Podniesienie poziomu wody gruntowej w rejonie kilku torfowisk, poprzez wykonanie
zaprojektowanych zastawek, służyć będzie również płazom.
Traszka karpacka Triturus montandoni
Występowanie na obszarze: Obecność traszki karpackiej została stwierdzona na 21 stanowiskach na
terenie Torfowisk Orawsko-Nowotarskich (Cichocki, inf. niepubl.), z czego na 18 zlokalizowanych w
obrębie projektowanego obszaru Natura 2000. Miejsca stwierdzeń gatunku to przede wszystkim głębsze
koleiny i kałuże, doły i rowy potorfowe, doły po wydobyciu gliny, niewielkie zbiorniki na młakach.
Stanowiska rozrzucone są na całym obszarze, przy czy większą ich część zanotowano w zachodniej części
obszaru (na W od Puścizny Rękowiańskiej); 3 stanowiska znajdują się w izolowanym od reszty obszaru
Borze na Czerwonem. Miejsca stwierdzeń traszki karpackiej nie pokrywają się ze stanowiskami kumaka
górskiego. Traszka preferuje z reguły głębsze zbiorniki niż kumak. Obserwowano ją w zbiornikach, gdzie
głębokość wahała się od 1 do 45cm (glinianka przy drodze na wschód od Chyżnego). Na terenie Torfowisk
Orawsko-Nowotarskich traszka karpacka znajduje stosunkowo korzystne warunki siedliskowe, choć nie
optymalne (jak wyżej wspomniano, traszka wydaje się być związana przede wszystkim ze stosunkowo
wilgotnymi lasami bukowymi i mieszanymi): teren obfituje w liczne drobne zbiorniki wodne będące
aktualnymi i potencjalnymi miejscami rozrodu; część z nich to siedliska nietrwałe, pochodzenia
antropogenicznego, jak kałuże i koleiny; paradoksalnie poruszanie się na obszarze torfowisk ciężkich
pojazdów (np. ciągników), żłobiących koleiny w gruncie, sprzyja ochronie tego gatunku (choć z drugiej
strony jest jednym z czynników śmiertelności). Obszar obejmuje również siedliska ważne dla fazy życia na
lądzie (miejsca kryjówek). Teren jest stosunkowo zwarty (niewiele przecięć asfaltowymi drogami). Ocena
stanu siedlisk – B.
Zagrożenia: Traszka karpacka może być narażona na ataki drobnych ssaków owadożernych (ryjówki,
rzęsorek rzeczek), drapieżnych (lis, tchórz, kuny, łasica), ptaków drapieżnych (myszołów, orlik krzykliwy)
i krukowatych (wrona siwa, gawron). Jednak wpływ drapieżników na populację tego gatunku nie jest
dobrze znany. Jak u wszystkich traszek, jej skóra pokryta jest dużą liczbą gruczołów jadowych,
wydzielających przy podrażnieniu jad o charakterystycznym zapachu, silnie drażniący błony śluzowe.
Odstraszające ubarwienie brzucha również wskazuje na duże znaczenie jadów skórnych w obronie przed
drapieżnikami. W zbiornikach wodnych zagrożeniem dla larw są pijawki, atakujące również osobniki
dorosłe, larwy ważek i chrząszczy (Dytiscidae).
Zagrożenia antropogeniczne związane są przede wszystkim z zanikiem odpowiednich miejsc rozrodu. T.
karpacka jest gatunkiem, który potrafi wykorzystać w tym celu nawet najmniejsze zbiorniki wody stojącej,
jak kałuże w koleinach, przydrożne rowy, młaki, niewielkie stawki przydomowe. Ogromna większość tego
typu zbiorników na terenach górskich i podgórskich ma pochodzenie antropogeniczne, związane z
tradycyjną, ekstensywną gospodarką rolną i leśną. Dlatego też intensyfikacja gospodarki, a szczególnie
64
związane z nią asfaltowanie leśnych i polnych dróg jest potencjalnym zagrożeniem dla t. karpackiej.
Paradoksalnie, również całkowite wyłączenie terenów górskich z użytkowania rolnego i leśnego miałoby
niekorzystny wpływ na populację, gdyż powodowałoby zanik potencjalnych miejsc rozrodu – są one
bardzo nietrwałe, najczęściej po kilku latach ulegają całkowitemu zarośnięciu lub zniszczeniu z innych
powodów, a w wyniku działalności człowieka tworzą się nowe, szybko kolonizowane przez traszki, nawet
z odległości ok. 1 km. Duże obszary wykorzystywane rolniczo, bez zadrzewień oraz zbiorników wodnych
stanowią dla gatunku bariery nie do przebycia. Zagrożeniem dla traszki karpackiej na badanym terenie
jest przede wszystkim zasypywanie śmieciami dołów potorfowych i po wydobyciu gliny. Zwierzęta giną
również pod kołami ciężkiego sprzętu (ciągniki). Istotnym zagrożeniem jest też odwadnianie terenu.
Pozostałe zagrożenia dotyczą badanego terenu w mniejszym zakresie.
Zalecenia ochronne: Podobnie jak w przypadku innych płazów zalecenia ochronne dla traszki karpackiej
koncentrować się muszą na zachowania stanowisk rozrodu: niewielkich zbiorników wodnych,
tworzonych najczęściej w wyniku działalności człowieka i ulegających zniszczeniu również wskutek
działalności człowieka lub w wyniku sukcesji roślinnej. Część z nich jak kałuże czy koleiny wypełnione
wodą to siedliska z natury nietrwałe, dlatego też wszystkie większe zbiorniki wodne, jak glinianki,
starorzecza, żwirownie, będące miejscem rozrodu tej traszki zasługują na szczególną uwagę i ochronę
przed celowym osuszaniem i zaśmiecaniem przez okoliczną ludność. Nie wydaje się konieczne tworzenia
dodatkowych miejsc rozrodu poprzez wykopywanie niewielkich stawków w miejsce zanikających
zbiorników, wobec dużej liczby drobnych zbiorników wodnych występujących na tym terenie (chyba,
żeby wyniki monitoringu wskazały na taką potrzebę).
Podniesienie poziomu wody gruntowej w rejonie kilku torfowisk, poprzez wykonanie zaprojektowanych
zastawek, służyć będzie również płazom.
Traszka grzebieniasta Triturus cristatus - obszar nie ma istotnego znaczenia jako ostoja tego gatunku
Prawdopodobnie w granicach proponowanego obszaru Natura 2000 nie występuje. W rejonie Torfowisk
Orawsko-Nowotarskich podawana z dwu stanowisk: teren lądowiska Aeroklubu przy Borze na
Czerwonem na oraz zarybiony staw w Ludźmierzu (Cichocki, inf. niepubl.).
RYBY
Siedliska zwierząt (ryb) z załącznika II Dyrektywy Siedliskowej stwierdzone dotychczas na terenie
Torfowisk Orawsko-Nowotarskich
Czarny Dunajec / Podczerwone–Koniówka (długość 200 m)
Szerokość koryta 16–20 m, głębokość maksymalna 40–50 cm, dno drobno-średnio-grubokamienistea,
przepływ zróżnicowany, w strefie nurtowej umiarkowany/szybkib. Koryto uregulowane: wyrównane
brzegi i progi piętrzące (ok. 2 m wysokości) z przepławkami (sprawność części z nich budzi wątpliwości).
Potencjalne siedliska głowacza białopłetwego, Cottus gobio L.
Czarny Dunajec powyżej Wróblówki (długość 2 km)
Szerokość koryta około 20 m, dno drobno-średnio-grubokamieniste, przepływ zróżnicowany, w strefie
nurtowej szybki. Na około 2/3 szerokości koryta średnia głębokość wynosi 15–20 cm, pozostała część
koryta zwykle nie głębsza niż 50 cm, ale miejscami głębokość maksymalna osiąga 105 cm. Kamieńce
szerokie (ok. 50 m), koryto dzieli się na ramiona, wskutek czego na obszarze terasy zalewowej występuje
duże zróżnicowanie siedlisk. W bocznych odnogach (ale również miejscami w głównym korycie) dno
piaszczysto-muliste, przepływ wolny, rozwijają się niewielkie kępy makrofitów (włosiennicznik). Koryto
rzeki uregulowane tylko na krótkich odcinkach: brzegi umocnione głazami. Brak widocznych objawów
zanieczyszczenia wody, ilość śmieci w korycie niewielka. Ogólnie warunki siedliskowe są dla ryb
korzystne. Liczne stada strzebli potokowej, występuje również pstrąg potokowy. Potencjalne siedliska
głowacza białopłetwego, Cottus gobio L.
65
Piekielnik / powyżej mostu na drodze Pieniążkowice–Wróblówka (długość 500 m)
Szerokość koryta 2–3,5 m, głębokość maksymalna 50–60 cm, dno piaszczysto-żwirowodrobnokamieniste, przepływ wolny/umiarkowany. Bogata mozaika różnych mikrosiedlisk. Brzegi
zarośnięte (szuwary, wierzby), w korycie liczne makrofity (włosiennicznik, rdestnice), mchy wodne i
glony nitkowate. Woda o wyraźnej barwie. Nie widać przekształceń spowodowanych przez zabiegi
regulacyjne. Brak objawów zanieczyszczenia wody. Warunki dla ryb bardzo korzystne, występują stada
drobnicy. Potencjalne siedliska minoga strumieniowego, Lampetra planeri (Bloch), różanki, Rhodeus
sericeus amarus (Bloch), kozy, Cobitis taenia L., kozy złotawej, Sabanejewia aurata (Filippi).
W sąsiedztwie potoku na prawym brzegu znajdują się wypełnione wodą wyrobiska po eksploatacji żwiru
o nieznanej, ale prawdopodobnie miejscami stosunkowo dużej głębokości. Są one w różnym stopniu
zarośnięte przez roślinność wodną (szuwary i rośliny zanurzone). Z korytem potoku są połączone przez
sieć rowów odwadniających o średniej szerokości ok. 0,5 m, głębokości do 20 cm i umiarkowanym
przepływie.
Czarny Potok / Wróblówka (długość 1,5 km)
Szerokość koryta 3–3,5 m, dno drobno-średniokamieniste. Koryto uregulowane: liczne progi, brzegi
wyrównane i umocnione betonowymi płytami. W sierpniu 2004 r. w korycie potoku stwierdzono brak
wody, w niektórych nieckach wypadowych pozostały kałuże. Prawdopodobnie na tym odcinku przepływ
w potoku zależy nie od dopływu ze zlewni, ale od poziomu wody w aluwiach terasy zalewowej Czarnego
Dunajca. Poniżej Wróblówki woda pojawiła się, ale głębokość zwykle nie przekraczała 10 cm, przepływ
był wolny. Taka sytuacja hydrologiczna przesądza o tym, że warunki dla ryb są w potoku bardzo
niekorzystne, ale mimo to stwierdzono tegoroczny narybek (długość ok. 20 mm) i pojedyncze większe
okazy (ok. 5–10 cm), również kijanki płazów bezogonowych.
Potok Grunik (na odcinku od Zakładu Eksploatacji Torfu do ujścia; długość 6,5 km)
Początkowo szerokość koryta wynosi 0,8–1,4 m, maksymalna głębokość 10–20 cm, dno drobno-średniogrubokamieniste, przepływ umiarkowany. Wyraźna barwa wody. Ryb nie widać, są liczne kijanki,
makrofauna denna (w tym duże pijawki), miejscami obficie występują mchy wodne. Następnie (poniżej
mostku wąskotorówki) koryto meandruje podcinając ilaste brzegi, rozszerza się (miejscami do 2,5 m),
głębokość sięga 30–40 cm, a w niektórych basenach do 65 cm, na dnie pojawia się również żwir, są kępy
rzęśli. Występują nieliczne ryby: głównie narybek (ok. 20 mm), pojedyncze większe okazy (ok. 10 cm,
strzebla potokowa).
Wraz z biegiem potoku przepływ maleje i w końcu zanika zupełnie. Woda ucieka w kamieńce i koryto
potoku staje się całkiem suche. Ponownie woda pojawia się w korycie dopiero na odcinku, gdzie Grunik
przyjmuje lewobrzeżny dopływ z Puścizny Wielkiej. Barwa wody jest ciemniejsza niż poprzednio, a jej
ilość w korycie stopniowo rośnie.
Na odcinku po opuszczeniu lasu Gajka szerokość koryta wynosi 2–2,5 m, maksymalna głębokość do 20 cm,
dno żwirowo-drobno-średniokamieniste, przepływ wolny. Miejscami piasek i osad organiczny. Następnie
w korycie pojawiają się kępy włosiennicznika, miejscami głębokość przekracza 50 cm, ale zwykle osiąga
tylko 20–40 cm. Występują drobne ryby (dł. 3–5 cm). Na brzegu pas zarośli wierzbowych, miejscami
przykrywa koryto. Przed ujściem do Piekielnika koryto rozszerza się do około 3 m, głębokość osiąga 20–
30 cm, granulacja dna bez zmian, przepływ wolny. Widoczne liczne ryby. Potencjalne siedliska minoga
strumieniowego, Lampetra planeri (Bloch), różanki, Rhodeus sericeus amarus (Bloch), kozy, Cobitis taenia
L., kozy złotawej, Sabanejewia aurata (Filippi).
Objaśnienia:
a
przyjęto następujące kategorie granulacji dna: piasek (<5 mm), żwir (5–20 mm), kamienie (>20
mm; w tym drobne 20–50 mm, średnie 50–200 mm, grube >200 mm).
b
przyjęto następujące kategorie prędkości przepływu: wolny (<0,5 m s–1), umiarkowany (0,5–1,0
m s–1), szybki (>1,0 m s–1).
RYBY
AKTUALNE WYSTĘPOWANIE POTWIERDZONE
Minóg strumieniowy Lampetra planeri (Bloch, 1784)
Występowanie na obszarze:
66
Zasiedla dorzecze Dunajca na obszarze Podhala. Dokładne rozmieszczenie nie jest znane z powodu braku
aktualnych badań. Potwierdzono jego obecność w dopływie Piekielnika odwadniającym torfowisko
Baligówka. Nie można wykluczyć jego występowania w innych dopływach Piekielnika i Czarnego Dunajca.
Potencjalne zagrożenia (naturalne i antropogeniczne):
Bardzo poważnym zagrożeniem jest regulacja potoków, wskutek czego eliminowane są marginalne
fragmenty koryt zapewniające siedliska odpowiednie dla larw. Obniżenie jakości wody na skutek
zanieczyszczeń ma wpływ na skład sestonu, a tym samym zmienia bazę pokarmową larw.
Znaczenie obszaru dla ochrony gatunku w skali kraju:
Niemożliwe do oceny na podstawie istniejących danych.
Zalecenia ochronne:
Ograniczenie do minimum ingerencji w stan siedlisk (dotyczy to przede wszystkim zabiegów
melioracyjnych i regulacji koryt). Ochrona jakości wody przed zanieczyszczeniem.
Koza złotawa Sabanejewia aurata (Filippi, 1865)
Gatunek wykazywany na Podhalu w dorzeczu Dunajca i Czarnej Orawy. Dokładne rozmieszczenie nie jest
znane z powodu braku aktualnych badań. Potwierdzono jego obecność w Piekielniku Pieniążkowickim.
Nie można wykluczyć jego występowania w innych dopływach Czarnego Dunajca oraz w dorzeczu Czarnej
Orawy.
Potencjalne zagrożenia (naturalne i antropogeniczne):
Istotnym zagrożeniem dla utrzymania gatunku jest regulacja potoków, przy której są likwidowane miejsca
o zwolnionym przepływie, a naturalna mozaika różnych siedlisk ulega skrajnemu zubożeniu.
Dodatkowym zagrożeniem są zanieczyszczenia (ścieki bytowe) powodujące pogorszenie warunków
tlenowych przy dnie oraz zmianę składu biocenozy potoku, w tym zespołów bezkręgowców dennych,
stanowiących bazę pokarmową kozy złotawej.
Niemożliwe do oceny na podstawie istniejących danych.
Zalecenia ochronne:
Ograniczenie do minimum ingerencji w stan siedlisk (dotyczy to przede wszystkim zabiegów
melioracyjnych i regulacji koryt). Ochrona jakości wody przed zanieczyszczeniem.
WYSTĘPOWANIE PRAWDOPODOBNE
Minóg ukraiński Eudontomyzon mariae (Berg, 1931)
Stwierdzony w Czarnej Orawie (Balon i Holčík 1964).
Kiełb Kesslera Gobio kessleri Dybowski, 1862
Stwierdzony w Czarnej Orawie (Balon i Holčík 1964).
Różanka Rhodeus sericeus amarus (Bloch, 1782)
Podawana z Dunajca (Nowicki 1866).
Koza Cobitis taenia L., 1758
Podawana z Dunajca (Nowicki 1880a, 1880b) i Czarnej Orawy (Balon 1964).
Piskorz Misgurnus fossilis (L., 1758)
Podawany z Dunajca (Nowicki 1880a, 1880b).
Głowacz białopłetwy Cottus gobio L., 1758
Stwierdzony w Dunajcu (Starmach 1998) i Czarnej Orawie (Balon i Holčík 1964).
Brzanka Barbus meridionalis Risso, 1827
Zalecenia dla ochrony siedlisk tych gatunków mogą zostać sformułowane dopiero po potwierdzeniu ich
obecności na terenie Torfowisk Orawsko-Nowotarskich, co wymaga przeprowadzenia specjalistycznych
badań obecnego składu ichtiofauny. Podobnie jak w przypadku gatunków aktualnie występujących,
67
bardzo ważne jest ograniczenie ingerencji w stan siedlisk (zabiegi melioracyjne i regulacja koryt) oraz
ochrona jakości wody przed zanieczyszczeniem.
BEZKRĘGOWCE
OWADY
MOTYLE
Czerwończyk nieparek Lycaena dispar - obszar nie ma znaczenia dla jego zachowania w skali kraju
Występowanie na obszarze: Dotychczas na obszarze Torfowisk Orawsko-Nowotarskich nie był
stwierdzany. Jego występowanie wydaje się jednak prawdopodobne, jako że obserwowano go na
pobliskich terenach położonych na północ od omawianego obszaru. W trakcie badań terenowych w
sierpniu 2004 nie stwierdzono jego obecności (transekty założone były w następujących miejscach: 1.
Północno-wschodnia granica kopuły torfowiska za Lasem Kaczmarka; 2. Torfowisko Puścizna Mała; 3.
Torfowisko Baligówka; 4. Torfowisko Przymiarki; 5. Łąki Pieniążkowice; 6. Łąki Chraca; 7. Łąki
Wróblówka; 8. Puścizna Długopole; 9. Łąki Czarny Dunajec; 10. Łąki Jabłonka; 11. Sołtysowo Wyżne –
Puścizna Wysoka; 12. Chyże - Jabłonka; por. mapa). Wskazane są dalsze badania dla potwierdzenia lub
ostatecznego wykluczenia jego obecności w granicach projektowanego obszaru Natura 2000.
Zagrożenia:
Generalnie w Polsce gatunek nie jest zagrożony. Potencjalnie zagraża mu intensyfikacja użytkowania łąk,
sukcesja roślinności krzewiastej oraz osuszanie terenów podmokłych, gdzie gatunek występuje
najliczniej.
Zalecenia ochronne: nie przewiduje się
Modraszek nausitous Maculinea nausithous -- obszar nie ma znaczenia dla jego zachowania w skali
kraju
Występowanie na obszarze: Gatunek ten podawany był przed rokiem 1975 z terenu Torfowisk OrawskoNowotarskich. W trakcie badań terenowych w sierpniu 2004 nie stwierdzono jego obecności (transekty
założone były w nastepujących miejscach 1. Północno-wschodnia granica kopuły torfowiska za Lasem
Kaczmarka; 2. Torfowisko Puścizna Mała; 3. Torfowisko Baligówka; 4. Torfowisko Przymiarki; 5. Łąki
Pieniążkowice; 6. Łąki Chraca; 7. Łąki Wróblówka; 8. Puścizna Długopole; 9. Łąki Czarny Dunajec; 10. Łąki
Jabłonka; 11. Sołtysowo Wyżne – Puścizna Wysoka; 12. Chyżne - Jabłonka; por. mapa). Wskazane są dalsze
badania dla potwierdzenia lub ostatecznego wykluczenia jego obecności w granicach projektowanego
obszaru Natura 2000.
Zagrożenia
Zagrożeniem dla gatunku jest zarówno intensywne zagospodarowanie wilgotnych łąk poprzez ich
wcześniejsze i częstsze koszenie oraz w mniejszym stopniu naturalna sukcesja roślinna, która prowadzi
do zarastania łąk krzewami wierzby, wyeliminowania rośliny pokarmowej, mrówek i samego motyla.
Zalecenia ochronne: nie przewiduje się (w przypadku odnalezienia jego stanowisk można przewidywać
ewentualne zabiegi ochronne polegajace na późnym koszenie łąk tylko raz w roku oraz zapobieganie
nadmiernej ekspansji krzewów).
WAŻKI
Łątka ozdobna Coenagrion ornatum
W roku 2004 penetrowano 2 obszary prawdopodobnego występowania gatunku w zachodniej części
Torfowisk. Pierwszy z nich obejmował rejon Puścizny Wielkiej i Borów, sięgający na południu po granice
państwową i miejscowosć Podczerwone, na północy po potok Piekielnik miedzy miejscowościami
Piekielnik i Jabłonka, a na zachodzie po drogę Jabłonka – Chyżne. Obszar ten znajdował się w części poza
68
granicami projektowanego obszaru Natura 2000. Drugi obszar obejmował rejon torfowisk Baligówka i
Puścizna Rękowiańska od miejscowości Czarny Dunajec na południu po potok Piekielnik na północy.
Występowanie gatunku stwierdzono tylko w obrębie pierwszego z tych obszarów na 2 stanowiskach.
Jedno z nich znajdowało się nad brzegiem potoku Piekielnik, ok. 1,5 km na wschód od Jabłonki (2 samce i
1 samica), już poza granicami projektowanego obszaru Natura 2000 (por. mapa). Drugie zlokalizowane
było nad potokiem Borowy, na zachód od Puścizny Wielkiej, gdzie złowiono 1 samicę w locie (por. mapa).
W obu przypadkach w najbliższej okolicy nie stwierdzono występowania w wodach potoków roślin, z
którymi związana jest łątka ozdobna.
Trudno określić stan siedlisk na badanym obszarze. Pomimo, że nie stwierdzono występowania gatunków
roślin, z którymi związana jest łątka ozdobna, osobniki dorosłe latały. Nie można wykluczyć, że do
swojego rozwoju wykorzystują również inne gatunki roślin zielnych, ale potwierdzenie tego faktu
wymaga dokładnych obserwacji terenowych.
Zagrożenia:
Łątka ozdobna będąc na północno-zachodnim skraju swojego zasięgu jest niezwykle wrażliwa na
jakiekolwiek zmiany w środowisku rozwoju i aktywności rozrodczej (np. zmiany mikroklimatyczne czy
oddziaływanie czynników pochodzenia antropogenicznego). Występuje często na krótkich odcinkach
cieków o najkorzystniejszych warunkach siedliskowych i np. usunięcie gatunków drzewiastych czy
zmiany w nadbrzeżnej szacie roślinnej cieków prowadzą do stopniowego ich zarośnięcia roślinnością
wodną i zniknięcia tego gatunku ważki.
Do potencjalnych zagrożeń dla tego gatunku należą:
szybkie i silne zarastanie lustra wody przez gęstą i zbyt wysoką roślinność; zasadniczy czynnik
sprawiający, że populacje C. ornatum są często krótkotrwałe; w ostatnich dziesięcioleciach, przy
zarzuceniu regularnego wykaszania rowów, niebezpieczeństwo to uległo jeszcze zwiększeniu;
zarastanie obrzeży cieków (skłonów) zbyt wysoką roślinnością zielną, krzewami i drzewami, powodujące
zacienienie i niekorzystną zmianę warunków termicznych;
zanik i okresowe wysychanie cieków, ostatnimi laty coraz częściej obserwowane w przypadku wielu
rowów;
duże obciążenie środowisk rozwoju ładunkiem biogenów i zanieczyszczeń spływających ze zlewni, w
wyniku tego nadmierny wzrost żyzności i pogorszenie jakości wody (co za tym idzie, zmiana składu i
struktury roślinności);
regulacja cieków, w tym również całkowite czyszczenie koryt na dłuższych odcinkach przy użyciu
koparki;
długotrwałe przemarzanie płytkich rowów w surowe zimy; czynnik raczej o nikłym znaczeniu w ostatnich
latach.
Na podstawie obserwacji terenowych można sądzić, że zagrożenia pochodzenia antropogenicznego nie są
w chwili obecnej na badanym obszarze istotne dla istnienia tego gatunku.
Znaczenie obszaru dla ochrony gatunku w skali kraju: Obszar ma bardzo istotne znaczenie dla ochrony C.
ornatum w skali kraju jako jedno z 3 potwierdzonych w ostatnich latach stanowisk gatunku (globalna
ocena A).
Zalecenia ochronne:
Dla ochrony łątki ozdobnej należy bezwzględnie zaprzestać wycinania nadbrzeżnych drzew i krzewów,
które zapewniają jej ochronę przed podmuchami wiatru, a jednocześnie ocieniają częściowo brzegi
potoków. Ponadto należy rozważyć możliwość introdukcji gatunków roślin, z którymi jest ona związana
(potocznika wąskolistnego (Berula erecta), przetacznika bobownika (Veronica beccabunga), a także
niektórych gatunków turzyc (Carex sp.).
Populacja C. ornatum występuje na terenie Torfowisk Orawsko-Nowotarskich od lat (opierając się na
informacjach o występowaniu tego gatunku w Polsce) i jest niemal całkowicie izolowana. Wydaje się, że
dla wzmocnienia jej konieczne byłoby introdukowanie larw lub osobników dorosłych (ze znacznie
mniejszą gwarancją powodzenia) z sąsiednich obszarów występowania (Słowacja, Węgry). Jest to jednak
problem wymagający szeroko zakrojonych rozmów i uzgodnień (należy przy tym uwzględnić
doświadczenia związane z hodowlą Parnassius apollo i jego reintrodukcją w Pienińskim Parku
Narodowym). Ze względu na znaczną prędkość przepływu wody w potokach i niewielkie zarośnięcie
brzegów tylko wybrane ich fragmenty mogą spełniać rolę miejsc rozrodu C. ornatum. Po wytypowaniu
takich miejsc należałoby podjąć działania dla pozyskania roślin niezbędnych dla rozrodu tej ważki.
MIĘCZAKI
69
MAŁŻE
Skójka gruboskorupowa Unio crassus - obszar nie ma większego znaczenia dla jego zachowania w skali
kraju
Występowanie gatunku na obszarze:
Rozmieszczenie stanowisk skójki gruboskorupowej Unio crassus na badanym terenie przedstawiono na
mapie. W poszukiwaniu stanowisk skójki gruboskorupowej zbadano cieki wchodzące w skład dorzecza
Czarnej Orawy: Czarną Wodę, Grunik, Piekielnik, Borowy, Borcok, Jaslonowski Potok, Jamów Chyżny,
Chyżny, Tokarkę i Jeleśnię. Skontrolowano także wybrane odcinki Czarnego Dunajca oraz wpadający do
niego Piekielnik Pieniążkowicki.
Żywe osobniki stwierdzono w Gruniku, w Piekielniku poniżej ujścia Grunika oraz w Jeleśni. W Czarnej
Wodzie znaleziono tylko puste muszle, bardzo mocno zerodowane oraz pokłady muszli subfosylnych w
oberwanym brzegu. Jedno z odkrytych stanowisk, Piekielnik poniżej ujścia Grunika, znajduje się
całkowicie poza obecnymi granicami SOO. Natomiast populacje z Grunika i Jeleśni występują zarówno w
granicach obszaru jak i poza jego granicami.
W Gruniku, na odcinku 30 m znaleziono 30 osobników, w Jeleśni na odcinku 10 m 8 os., a w Piekielniku na
odcinku 70 m 57 osobników.
Cieki będące stanowiskami małża U. crassus charakteryzują się naturalnym, nieregulowanym korytem
wyścielonym żwirem. Prowadzą czyste wody, niekiedy charakterystycznie podbarwione na brązowawo
niewielkimi dopływami wód spływających z torfowisk. Występuje tu dość bogata fauna i flora. Na dnie
oprócz małży występują liczne owady oraz inne bezkręgowce. Pojawiają się pływające ryby i płazy.
Widoczne są również porastające dno mchy, glony i kępy włosieniczników.
Potencjalne zagrożenia:
Zanieczyszczenia wód (okolice miejscowości Piekielnik i Jabłonka) i zaśmiecanie potoków i ich dolin
(dotyczy to Czarnej Wody i Piekielnika).
Zmiany stosunków wodnych, w tym doprowadzenie zbyt dużych ilości „torfowych, czarnych wód”
(prawdopodobna przyczyna wyginięcia populacji w Czarnej Wodzie).
Na terenie Polski można znaleźć wiele populacji skójki gruboskorupowej
charakteryzujących się znacznie większymi zagęszczeniami osobników. Znajdują się one
głównie w północnej części kraju. W porównaniu z nimi badane populacje są raczej
niewielkie. Podkreślić należy, że siedliska z dopływem zakwaszonej wody z torfowiska
nie są typowe dla tej skójki. Można przypuszczać, że zasiedlając biotopy ze stałym
dopływem wody torfowej populacje te wykształciły mechanizmy umożliwiające im
funkcjonowanie w tym specyficznym siedlisku. Biorąc jednak pod uwagę zdecydowanie
niekorzystne warunki siedliskowe dla skójki gruboskorupowej ma terenie Torfowisk
Orawsko-Nowotarskich uznano, że nie mają one większego znaczenia dla ochrony
gatunku w skali kraju (ocena D)
Załącznik 9. Charakterystyka i zagrożenia gatunków ptaków, zalecenia ochronne
Charakterystyka poszczególnych gatunków ptaków wraz z ich wymaganiami
ekologicznymi, oraz zagrożeniami
Bocian czarny Ciconia nigra (L., 1758)
Status występowania w Polsce
Bardzo nieliczny ptak lęgowy.
Biologia
Tryb życia
70
Gatunek o dziennej aktywności. W trakcie lęgów występuje w monogamicznych terytorialnych parach,
podczas wędrówek i zimowania prowadzi samotniczy tryb życia.
Lęgi
Po powrocie z zimowisk, co w kraju następuje na przełomie marca i kwietnia, ptaki zajmują terytoria i
przystępują do tokowania. Tokowanie jest mało widowiskowe i ogranicza się do lotów ponad rewirem
gniazdowym. Pary bronią terytorium gniazdowego, stąd w dużych kompleksach leśnych obserwuje się
równomierność rozmieszczenia terytoriów i znaczne oddalenie gniazd. Na terenach obfitujących w
pokarm odległości pomiędzy gniazdami sąsiednich par wynoszą od 1 100 do 5 900 metrów. Minimalną
odległość 300 metrów pomiędzy zajętymi gniazdami odnotowano w Lasach Czułczyckich k. Chełma. Na
badanych w kraju stanowiskach gniazda były lokalizowane w odległości od 50 do 3 700 m od skraju lasu.
Całkowite terytorium pary oceniane jest na 50-150 km2.
Do budowy gniazd bociany czarne wybierają zwykle stare, ponad 100-letnie, dorodne drzewa.
Gniazda lokalizują w dolnej części korony w rozwidleniu konarów lub przy pniu na bocznych gałęziach,
jak też na silnych konarach w odległości do kilku metrów od pnia. W zależności od pokroju i gatunku
drzewa gniazda lokalizowane są na dużych wysokościach (ok. 25 m) lub całkiem nisko (ok. 5-6 m). Na
Niżu Polskim preferują stare dęby (52%) oraz sosny (28%). W Beskidzie Niskim w 67% bociany czarne
gniazdowały na bukach. Rzadziej drzewem gniazdowym była: olsza, brzoza, osika, a w górach jodła.
Odnotowano również lęgi bocianów w gniazdach po ptakach drapieżnych m.in. bieliku, orliku krzykliwym,
myszołowie oraz jastrzębiu. Gniazdowanie na półce skalnej odnotowano jedynie w Tatrach. Bociany
czarne wykazują duże przywiązanie do rewirów lęgowych. Większości par gniazdo służy nawet
kilkanaście lat, choć są pary, które co roku lub co kilka lat budują nowe gniazda.
Termin przystępowania do rozrodu (zniesienie pierwszego jaja) zależy przede wszystkim od
warunków atmosferycznych w marcu i w kwietniu. W centralnej Polsce większość samic niesie się w
połowie kwietnia, choć znane są przypadki pojawiania się pierwszych zniesień w ostatnich dniach marca.
W Beskidach większość lęgów rozpoczyna się w pierwszych dniach maja, a w wyjątkowych przypadkach
nawet w trzeciej dekadzie maja.
Zniesienia bociana czarnego składają się z 2-6 jaj, lecz najczęstsze są zniesienia z 3 lub 4 jajami. W
latach o wyjątkowo korzystnych warunkach pokarmowych zniesienia są większe. W wysiadywaniu biorą
udział oboje rodzice. Długość wysiadywania wynosi 35-36 dni i rozpoczyna się od zniesienia pierwszego
lub drugiego jaja. W konsekwencji klucie młodych następuje niejednocześnie (asynchronicznie). Zjawisko
to sprzyja dostosowaniu wielkości lęgu do panujących w danym roku warunków pokarmowych, kiedy to
przy niedostatku pokarmu giną najmłodsze i najsłabsze pisklęta. U bociana czarnego, podobnie jak u jego
krewniaka bociana białego, występuje niezwykle rzadkie u ptaków zjawisko zabijania potomstwa przez
wyrzucanie z gniazd jaj lub młodych. W karmieniu młodych udział biorą oba dorosłe ptaki. Pokarm
przynoszony przez nie w wolu jest zwracany bezpośrednio na gniazdo. Po 63-71 dniach przebywania w
gnieździe pisklęta uzyskują zdolność do lotu. Bociany czarne wyprowadzają 1-5 młodych, najczęściej
jednak 2-4 młode. Sukces lęgowy (procent par, którym udało się wyprowadzić co najmniej jedno młode)
wynosi średnio ok. 80%. Straty w lęgach są w porównaniu z gniazdującymi w podobnych warunkach
ptakami drapieżnymi stosunkowo niskie. Można to przypisać dużej wytrwałości bocianów czarnych
podczas wysiadywania i małej płochliwości przy gnieździe. Straty mają miejsce głównie w okresie
wysiadywania, a ich przyczyną są drapieżniki, np. kuna leśna i kruk. Wyjątkowo przyczyną strat bywa
porzucanie lęgów na skutek płoszenia dorosłych ptaków, a nawet niszczenie lęgów przez ludzi.
Przeciętne zagęszczenie par bociana czarnego podawane dla dużych obszarów wynosi 3,2
p./1000 km2 na Śląsku, 2,7 p./1000 km2 w Małopolsce oraz 6,7 p./1000 km2 na Nizinie
Północnopodlaskiej. Prowadzone w ostatnim 20-leciu XX w. badania liczebności bociana czarnego w
optymalnych lub suboptymalnych warunkach siedliskowych wykazały gniazdowanie gatunku w
zagęszczeniu 1,3 8,3 p./100 km2 powierzchni całkowitej i 2,8 9,0 p./100 km2 powierzchni leśnej.
Najwyższe wartości zagęszczenia stwierdzono w Lasach Sobiborskich na początku lat 1980. - 8,3 p./100
km2 powierzchni ogólnej i 9,0 p./ km2 powierzchni leśnej, w Puszczy Białowieskiej w latach 1985-1987 5,5 p./100 km2 powierzchni ogólnej i 6,1 pary/100 km2 powierzchni leśnej oraz w Górach Stołowych min.
6 p./100 km2powierzchni ogólnej.
Na terenach o znacznej fragmentacji lasów i dużej urbanizacji m.in. w byłym woj. piotrkowskim,
na Ziemi Radomskiej, Ziemi Leszczyńskiej czy w woj. krakowskim bociany gniazdują w znacznie niższym
zagęszczeniu 0,8 1,7 p./100 km2 powierzchni leśnej.
Wędrówki
Przelot jesienny jest słabo zauważalny, bez wyraźnie zaznaczonych tras wędrówek. Na zimowiska bociany
czarne odlatują od sierpnia do października. Najpóźniej były notowane 3.11.1998 na stawach w
Spytkowicach. Podczas wędrówki obserwowane są zazwyczaj pojedynczo, ale zdarza się, że łączą się w
71
stada przekraczające 100 os. Wędrówka odbywa się w ciągu dnia. Bociany czarne obrączkowane w Polsce
jako pisklęta jesienią spotykane są na południe od Polski, najczęściej w Izraelu.
Powracające z zimowisk bociany czarne pojawiają się w kraju w 3.dekadzie marca i 1. dekadzie
kwietnia. Najwcześniejsza obserwacja pochodzi z 17.03.1990 z okolic Czarnego Brodu w Puszczy
Augustowskiej.
Zimowanie
Na podstawie obrączkowania wiadomo, że polskie bociany czarne (obrączkowane jako pisklęta) zimę
spędzają przede wszystkim w Libanie, Izraelu, Egipcie, Sudanie i Etiopii. Na zimowiskach pojawiają się od
września, a opuszczają je w marcu.
Pokarm
Bociany czarne żerują zarówno w bezpośrednim sąsiedztwie gniazda, jak też korzystają z żerowisk
oddalonych od gniazda nawet o kilkanaście kilometrów. Dietę gatunku ustala się zwykle na podstawie
ofiar znajdowanych na gnieździe lub na podstawie badania zawartości wola piskląt.
W pokarmie bocianów gniazdujących w Puszczy Kampinoskiej dominowały płazy (46%), głównie
żaby brunatne oraz ryby (43%), w tym: szczupaki, piskorze i płocie. Jednak biorąc pod uwagę biomasę
zasadniczym składnikiem pokarmu były ryby (74%). Dietę uzupełniały owady, pierścienice, ślimaki oraz
pisklęta ptaków. W Puszczy Białowieskiej bociany czarne odżywiały się głównie rybami, które pośród
ofiar dominowały zarówno ilościowo (44%), jak i wagowo (58%). Ryby przeważały również w pokarmie
bocianów w Beskidzie Niskim oraz w Lasach Sobiborskich na Polesiu Lubelskim. Na tym ostatnim
stanowisku zauważono, iż w różnych sezonach udział ryb w pokarmie bocianów podlegał wahaniom od 6
do 36%. Wyjątkowo w pokarmie trafiają się większe zwierzęta jak krety czy jeże.
Występowanie
Siedlisko
Bocian czarny gniazduje z dala od osiedli ludzkich. Na terenach niżowych preferuje kompleksy leśne o
znacznej powierzchni. Optymalne warunki znajduje w siedliskach ze znacznym udziałem trudno
dostępnych terenów podmokłych i zabagnionych, obfitujących w śródleśne rzeki i rowy melioracyjne,
stwarzające dogodne warunki żerowania. Zadowala się też uboższymi lasami, w sąsiedztwie których
posiada atrakcyjne żerowiska – stawy rybne, łąki czy doliny rzek. W górach najczęściej gniazduje w
dolinach potoków i rzek lub w ich sąsiedztwie. W ostatnich latach zauważono oznaki przełamywania
bariery strachu przed człowiekiem i gniazdowanie w niewielkich zadrzewieniach (nawet o powierzchni
0,6 ha) w pobliżu osiedli ludzkich czy ruchliwych arterii komunikacyjnych.
Siedliska z załącznika I Dyrektywy Siedliskowej, z którymi gatunek może być związany na
badanym obszarze
6510 Niżowe i górskie świeże łąki użytkowane ekstensywnie (Arrhenatherion elatioris)
91D0 Bory i lasy bagienne
91E0 Łęgi wierzbowe, topolowe, olszowe i jesionowe (Salicetum albofragilis, Populetum albae, Alnenion
glutinoso-incanae), olsy źródliskowe
Rozmieszczenie w Polsce
Zasięg bociana czarnego obejmuje całą Polskę. W górach lęgi gatunku obserwowano do wysokości 1 100
m n.p.m. Ponad 90% krajowej populacji gatunku gniazduje na nizinach i wyżynach.
Występowanie na obszarze
Na terenie Torfowisk Orawsko-Nowotarskich stwierdzony na 3 stanowiskach (Cichocki,
inf. niepubl.). Dwa rewiry znajdują się w Borach Orawsko-Nowotarskich: w lesie Wielkie
Pole ok. 3,1 km na południowy-wschód od Chyżnego i w Lesie Gajka nad potokiem
Grunik, ok. 0,5 km na wschód od kopuły torfowiska Puścizna Wielka. Jeden rewir
znajduje się w lesie Czerwony Bór, ok. 0,5 km na południe od kopuły torfowiska Bór na
Czerwonem.
Zagrożenia
Pod warunkiem utrzymania i konsekwentnego egzekwowania ochrony strefowej oraz należytego
uwodnienia siedlisk lęgowych gatunek nie jest w Polsce zagrożony.
Zagrożenia na obszarze:
Największym zagrożeniem jest dalsze osuszanie siedlisk lęgowych i żerowisk gatunku.
Propozycje odnośnie zarządzania
utrzymać i konsekwentnie egzekwować ochronę strefową, wprowadzając
jednocześnie jasne zasady gospodarowania w strefach;
72
utrzymać wysoką wilgotność w otoczeniu miejsc gniazdowania gatunku – zaniechać
osuszania, a w razie potrzeby przywrócić właściwe stosunki wodne poprzez
budowę zastawek na istniejących rowach odwadniających.
W pobliżu gniazd, w okresie polęgowym, w razie potrzeby mogą być przeprowadzane
prace pielęgnacyjne polegające na wycince drzew utrudniających ptakom właściwy
dolot do gniazda. Zabiegi takie wykonywano na Lubelszczyźnie i nie powodowały one
porzucania gniazd. W niektórych przypadkach przed przylotem ptaków z zimowisk
gniazda mogą być poprawiane, włącznie z budową sztucznych platform tam, gdzie
gniazda uległy zniszczeniu. Bociany czarne chętnie zasiedlają sztuczne gniazda.
Monitoring
Coroczne liczenie gniazd i ocena sukcesu lęgowego.
Bocian biały Ciconia ciconia (L., 1758)
Gatunek lęgowy. Na wschodzie i północnym-wschodzie średnio liczny, na południowym-zachodzie
nieliczny. Sporadycznie spotyka się zimujące osobniki.
Biologia
Tryb życia
Bocian prowadzi dzienny tryb życia. Terytorializm ograniczony jest do gniazda, o które toczone bywają
walki, kończące się niekiedy śmiercią ptaka.
Co najmniej od XVI w. bocian w Polsce gnieździ się w obrębie lub sąsiedztwie osad ludzkich,
zwykle pojedynczo, chociaż w rejonach obfitujących w pokarm dochodzi do skupiskowego gniazdowania i
tworzenia tzw. kolonii bocianich.
Lęgi
Bociany najczęściej przystępują do lęgów po raz pierwszy w 4. lub 5. roku życia, choć znane są przypadki
nawet dwuletnich ptaków, które przystępowały do lęgów. Gniazda dawniej budowane były zasadniczo na
drzewach i budynkach, w ostatnich latach masowo budowane są na słupach linii energetycznych. W 1995
r. najliczniejsze były gniazda na słupach – 37%, na budynkach było ich 32%, a na drzewach tylko 26%.
Gniazda są wykorzystywane przez wiele lat i każdego roku dobudowywane, a masa starych gniazd
przekracza tonę. Znane są w Polsce gniazda o udokumentowanej ponad 100-letniej historii. Przylot na
lęgowiska trwa od połowy marca do połowy maja z tym, że zdecydowana większość ptaków zajmuje
gniazda przed 10 kwietnia. Bociany kopulują tylko na gnieździe, co w przypadku innych gatunków ptaków
jest raczej rzadkością. Wyprowadzany jest jeden lęg w sezonie. Pełne zniesienie zawiera najczęściej 3-4
jaja, a wyjątkowo nawet 6 jaj. Wysiadywanie trwa 33-34 dni, a klucie się pierwszych młodych następuje w
2. połowie maja. Młode karmione są przez oboje rodziców i opuszczają gniazdo po 60–65 dniach.
Następuje to, w zależności od momentu przystąpienie do lęgu, od końca pierwszej dekady lipca, aż do
pierwszych dni września. Po opuszczeniu gniazda, młode przez krótki czas nocują na gnieździe i w tym
okresie karmione są jeszcze przez rodziców.
Średnie zagęszczenie bocianów w Polsce w 1995 r. wynosiło 13,1 pary/100 km2. Dla niektórych
gmin w północno-wschodniej i wschodniej części kraju wartość ta przekraczała 50 par/100 km2, na
Polanie Białowieskiej aż 17 par/10 km2.
Wędrówki
Bociany podczas wędrówki stosują bierny lot, wykorzystują prądy wstępujące. Po zaniku korzystnych
warunków do lotu ptaki lądują i niekiedy nocują w przypadkowych miejscach.
Większość ptaków opuszcza tereny lęgowe w ostatniej dekadzie sierpnia, ale niektóre ptaki, nie
obarczone już obowiązkami rodzicielskimi, odlatują przed 15. sierpnia. Ostatnie wędrujące grupy można
obserwować jeszcze we wrześniu. Młode ptaki odlatują przed dorosłymi i znikają z lęgowisk stopniowo i
bez gromadzenia się w większe grupy. Ptaki dorosłe przez pewien czas zbierają się na łąkach lub w
dolinach rzek i przebywają wspólnie, żerując, odpoczywając i krążąc w powietrzu. Są to tzw. sejmiki
bocianie, których szczególnie wiele obserwuje się w południowo-wschodniej części kraju.
Ptaki z Polski lecą do Afryki wzdłuż łuku Karpat, przez Bosfor, Turcję, Syrię, Izrael w dolinę Nilu i
docierają do środkowej i południowej Afryki. Tak więc maksymalna długość trasy może przekroczyć 10
000 km. Przelot przez Płw. Bałkański trwa od połowy sierpnia do końca pierwszej dekady września, a na
zimowiska afrykańskie ptaki docierają już pod koniec września. Wędrówkę powrotną bociany
rozpoczynają w ostatnich dniach lutego.
73
Przelot nad pustynnymi obszarami Bliskiego Wschodu jest wyczerpujący i każdego roku ginie tam
znaczny odsetek ptaków, zwłaszcza młodych. Warunki wędrówki ulegają stałemu pogorszeniu. W
związku z poszerzaniem się obszarów pustynnych zanika wiele tradycyjnych miejsc odpoczynku.
Zimowanie
Część ptaków zimuje w rejonie wielkich jezior afrykańskich, na południe od granicy Sahelu, w górnej
części dorzecza Konga, a część kontynuuje wędrówkę na południe i dociera w dorzecza Zambezi i
Limpopo lub nawet do Republiki Południowej Afryki. Ptaki młodociane pozostają w Afryce przez następny
rok i na obszary lęgowisk przylatują ponownie w trzecim roku życia.
Zimujące w Afryce bociany obserwowane są w bardzo różnych środowiskach, od bogatych
wegetacyjnie rejonów południowej Afryki, aż po piaskowe wydmy w południowej części Sahary.
Przeważająca część ptaków przebywa w bagiennych rejonach tropikalnej Afryki i na sawannach porosłych
niską trawą. Zgrupowania ptaków tworzą się w zależności od obfitości zasobów pokarmowych. W
rejonach ich występowania obserwowano zgrupowania bocianów oceniane na 100 000 ptaków/25 km2.
Pokarm
Bocian jest mało wyspecjalizowanym drapieżnikiem. Jego pokarm stanowią wyłącznie zwierzęta, należące
do różnych grup systematycznych, od pijawek i dżdżownic po drobne ssaki. Wielkość ofiar jest różna, od 5
mm owadów, przez długie węże, aż do młodych szczurów, czy kretów. Skład pokarmu bociana zmienia się
w zależności od rejonu, pory i panujących warunków, w tym pogody. W okresie lęgowym podstawowe
znaczenie mają bezkręgowce, drobne ssaki, płazy i niekiedy ryby, zaś zasadniczym pokarmem podczas
zimowania była do niedawna szarańcza wędrowna, obecnie inne owady (patrz wyżej).
Ptaki żerują najczęściej przeszukując teren, ale potrafią korzystać z łatwo dostępnego pokarmu
podczas prac rolnych lub pożarów sawanny.
Występowanie
Siedlisko
Bocian biały gniazduje w obrębie zabudowań lub w ich sąsiedztwie, natomiast żerowiska stanowią tereny
położone poza osadami ludzkimi. Żerowiska można podzielić na pięć podstawowych kategorii: łąki,
pastwiska, wody płynące lub stojące oraz pola orne. Łąki i pastwiska są podstawowymi żerowiskami
bociana, od wczesnej wiosny, aż do odlotu. Zbiorniki wodne mają mniejsze znaczenie, a wody płynące są
wykorzystywane zwłaszcza w rejonach wyżynnych. Pola, w czasie prac polowych, stanowią krótkotrwałe,
atrakcyjne żerowiska. Podstawowym siedliskiem na zimowiskach są afrykańskie sawanny.
badanym obszarze
7140 Torfowiska przejściowe i trzęsawiska (przeważnie z roślinnością z Scheuchzerio-Caricetea)
Bocian biały zasiedla praktycznie całą Polskę, z wyjątkiem pasm górskich i większych, zwartych
kompleksów leśnych, jak Puszcze Notecka, Białowieska i Augustowska oraz Bory Tucholskie i Bory
Dolnośląskie, choć i w obrębie tych dużych lasów zakłada gniazda nawet w pojedynczych gospodarstwach,
jeżeli tylko w pobliżu są większe łąki. Rozmieszczenie gniazd bocianich jest jednak nierównomierne.
Widoczny jest gradient zagęszczenia, wzrastający od południowego-zachodu ku północnemu-wschodowi,
a wyraźną granicę stanowi dolina Wisły. Oprócz tego koncentracje gniazd uwidaczniają się w dolinach
niektórych rzek, np. Biebrzy, Bugu, Bzury, Narwi, Noteci, Pasłęki, Sanu, Warty, górnej i środkowej Wisły, a
w mniejszym stopniu Odry. Od około 100 lat trwa ekspansja bociana na tereny górskie, w Karpatach i
Sudetach. Jeszcze w 1876 r. gatunek ten zasiedlał tereny wyłącznie poniżej 300 m n.p.m., a obecnie
gniazduje nawet powyżej 800 m n.p.m.
Na terenie Torfowisk Orawsko-Nowotarskich zlokalizowano 28 gniazd (Cichocki, inf.
niepubl.), z których 1 znajduje się w granicach proponowanego obszaru Natura 2000, na
terenie początkowej stacji kolejki leśnej. Pozostałe gniazda zlokalizowane są w
miejscowościach sąsiadujących z obszarem: po 1 gnieździe znajduje się w Jabłonce,
Pieniążkowicach, Zagrodzie, Dziale, Chracy, Długopolu, Morawczynie, Trutem,
Ludźmierzu, Zaskalu i Starym Bystrym, po 2 w Piekielniku, Załucznym i Szaflarach, po 3
gniazda w Czarnym Dunajcu i Rogoźniku oraz 4 na terenie miasta Nowy Targ. Obszar w
proponowanych granicach jest wykorzystywany przez bociany przede wszystkim jako
miejsce zdobywania pokarmu. Osobniki żerujące były obserwowane najczęściej na
podmokłych łąkach, okrajkach torfowisk wysokich oraz w dolinach potoków.
Zagrożenia
74
Do najważniejszych zagrożeń gatunku w Polsce należą:
kurczenie się areału żerowisk i spadek liczebności potencjalnych ofiar na skutek regulacji rzek,
zagospodarowania dolin rzecznych innego niż w formie użytków zielonych, melioracji oraz
intensyfikacji rolnictwa;
utrata miejsc gniazdowych w wyniku przebudowy dachów, likwidowania platform gniazdowych na
słupach itp.
kolizje z napowietrznymi liniami energetycznymi; dochodzi do nich najczęściej w sąsiedztwie gniazda
lub w miejscach, gdzie ptaki odpoczywają na słupach;
śmiertelność piskląt zaplątanych w przynoszone do gniazd sznurki z tworzywa sztucznego, używane
w rolnictwie. Liczba takich przypadków stale wzrasta i dotyczy również innych gatunków
ptaków.
Najważniejszym zagrożeniem bociana białego na obszarze jest potencjalna utrata
siedlisk żerowania. Główną jej przyczyną jest obniżanie poziomu wód gruntowych,
melioracje odwadniające, przekształcanie użytków zielonych w pola uprawne, regulacja
rzek i zabudowa terenu. Czynniki te powodują spadek zagęszczenia lub zanik zwierząt
stanowiących bazę pokarmową gatunku. Reakcja bocianów na degradację środowisk, w
których zdobywają pokarm jest zawsze taka sama: najpierw wychowują mniej piskląt, a
gdy działanie czynników degradujących nie ustaje, dorosłe ptaki nie są w stanie
wyżywić ani młodych ani siebie. Wówczas gniazdo i cały rewir zostają opuszczone. Inne
zagrożenia to:
nieodpowiednio skonstruowane stacje transformatorowe i słupy elektryczne
średniego napięcia (ze stojącymi pionowo izolatorami). Bociany często siadają na
trawersach tych urządzeń, a dotknięcie nie zaizolowanego przewodu
znajdującego się pod napięciem powoduje zamknięcie obwodu elektrycznego i
porażenie ptaka;
chemizacja rolnictwa;
stosowanie w rolnictwie plastikowych i innych sznurków, które nie ulegają
biodegradacji – dorosłe ptaki wyścielają nimi gniazdo. a młode wplątują się w nie
i nie są w stanie się wydostać.
W celu ochrony żerowisk należy:
unikać osuszania i likwidacji trwałych użytków zielonych;
w przypadku terenów nadmiernie przesuszonych podnieść poziom wód gruntowych
poprzez budowę zastawek lub zasypywanie rowów melioracyjnych
zaniechać zalesiania podmokłych i wilgotnych terenów otwartych.
Ponadto należy budować dopuszczać jedynie do budowy linii elektrycznych z
izolatorami zwisającymi, które są mniej niebezpieczne dla bocianów i innych dużych
ptaków.
Monitoring
Coroczne liczenie ptaków lęgowych i ocena sukcesu lęgowego na terenach otaczających
wyznaczony SOO i proponowany OSO.
Błotniak stawowy Circus aeruginosus (L., 1758)
Nieliczny, lokalnie średnio liczny gatunek lęgowy obszarów niżowych kraju. Wyjątkowo spotykany zimą.
Biologia
Tryb życia
Błotniaki stawowe przybywają do kraju jedynie na okres lęgów, po czym odlatują na zimowiska.
Najczęściej tworzą monogamiczne związki, rzadziej występuje u nich poligynia. Pary gniazdują
pojedynczo lub tworzą zgrupowania, co najczęściej zależy od dostępności odpowiednich siedlisk, jak
75
również zasobów pokarmowych w danym roku. W okresie wędrówek ptaki obserwowane są zwykle
pojedynczo lub w grupkach rodzinnych.
Lęgi
W miejscach rozrodu błotniak stawowy jest gatunkiem terytorialnym. Często występuje w większych
koncentracjach par, co wynika z dostępności odpowiednich do odbywania lęgów siedlisk i po części
towarzyskości gatunku. Okres poprzedzający dojrzałość płciową, którą osiąga w 2-3 roku życia, ptaki
spędzają na koczowaniu, głównie na obszarach zimowania. Młode błotniaki wykazują znaczne
przywiązanie do miejsca urodzenia, wybierając do gniazdowania stanowiska, gdzie przyszły na świat lub
tereny w ich sąsiedztwie.
Powrót z zimowisk rozpoczyna się około połowy marca. Najwięcej ptaków powraca w pierwszej
połowie kwietnia. Jako pierwsze powracają samce, zajmują terytoria i rozpoczynają toki. W czasie lotu
tokowego ptaki pikują w dół, wykonują beczki i korkociągi. Po przylocie samic, przeciętnie ok. dwa
tygodnie później niż samce, i skojarzeniu par (błotniaki stawowe w wyjątkowych przypadkach są
bigamiczne), ptaki przystępują do budowy gniazd. W tym celu wybierają szuwary wysokich turzyc,
trzciny, pałki, rzadziej ziołorośla oraz łany zbóż. Na niektórych zbiornikach gniazda budują na zalanych
wodą krzaczastych wierzbach. Początkowo znoszą grubszy materiał (cienkie gałązki, źdźbła trzciny),
który zrzucają w jedno miejsce by utworzyć platformę, często zawieszoną ponad lustrem wody. Na niej
dopiero układają wyściółkę z drobniejszego materiału, np. liści traw czy turzyc. Od czasu kojarzenia się
par, aż do mniej więcej połowy okresu rozwoju piskląt, zaopatrzeniem w pokarm zajmuje się samiec.
Samiec w charakterystyczny sposób przekazuje pokarm samicy. Samica zrywa się do nadlatującego samca
i lecąc na niższym pułapie odbiera pokarm bezpośrednio z jego szponów lub chwyta zdobycz w powietrzu.
Zawsze wykonuje przy tym zwrot nogami do góry.
Mniej więcej po ok. 20 dniach od powrotu z zimowisk samice składają pierwsze jajo. W zachodniej
Polsce rozpoczynają składanie jaj pomiędzy 24 a 30 kwietnia, a we wschodniej części kraju pomiędzy 26
kwietnia a 7 maja. Najwcześniejsze lęgi w zachodniej części kraju rozpoczynały się 8 kwietnia, a na
wschodzie 14 kwietnia. Wielkość zniesienia błotniaka stawowego wynosi 2-8 jaj (średnio 5 jaj). Samice
składają jaja co 2. dni. Wysiadywanie trwa przeciętnie 33 dni. Samice przystępują do wysiadywania po
złożeniu pierwszego jaja, stąd w lęgu występują znaczne różnice w rozwoju piskląt. Rzutuje to na ich
aktywność i wzajemną konkurencyjność. Najmłodsze i zwykle najsłabsze pisklęta nie wytrzymują
konkurencji o pokarm i giną. Jest to zależne przede wszystkim od wielkości lęgu, a także od warunków
troficznych w danym sezonie. Przez cały okres wysiadywania oraz w pierwszych tygodniach życia piskląt
aprowizacją zajmuje się wyłącznie samiec. W miarę wzrostu zapotrzebowania pokarmowego piskląt do
polowania włącza się samica. Młode samce osiągają zdolność do lotu w 37-39 dniu życia, samice zaś w 4144 dniu. Po wylocie z gniazda młode przebywają w jego sąsiedztwie 1-1,5 miesiąca, kiedy to dokarmiane
są przez rodziców i doskonalą własne umiejętności łowieckie. Błotniaki stawowe wyprowadzają jeden lęg
w roku, wyjątkowo powtarzając lęgi po wczesnych stratach. Przeciętnie 77-80% par przystępujących do
lęgów kończy lęgi sukcesem, wyprowadzając w wyjątkowych przypadkach nawet 6 młodych, średnio 2,53,5 młodych.
Przyczynami strat w lęgach mogą być okresy złej pogody (ochłodzenie, ciągłe opady deszczu) czy
działalność człowieka (np. wypalanie szuwarów). Starty w lęgach powodują również drapieżniki. W
okresie wysiadywania, pod nieobecność samicy, lęgi niszczone są głównie przez wrony i sroki. Podczas
wychowu piskląt sprawcami strat są najczęściej lis, kuna oraz dzik. W wyjątkowych przypadkach straty w
lęgach powodują bąk czy orlik krzykliwy. Znane są również, nie należące do rzadkości, przypadki
niszczenia lęgów przez ludzi. Na początku lat 1970. a nawet 1980. straty przede wszystkim w postaci
rozgniatania jaj przez samice oraz zamierania zarodków miały swe źródło w skażeniu środowiska
pestycydami z grupy DDT. Współcześnie czynnik ten można uznać za nieistotny.
W miejscach gniazdowania błotniak stawowy wykazuje znaczną towarzyskość tworząc półkolonie.
Występuje wówczas w znacznym zagęszczeniu. W wyjątkowo wysokim zagęszczeniu, maksymalnie 2,67,3 p./100 ha, błotniaki stawowe gniazdowały w latach 1986-1992 na torfowiskach węglanowych w
okolicach Chełma. Zbiorniki retencyjne Zahajki i Mosty k. Włodawy zasiedlało odpowiednio: 3,4 i 5,0
p./100 ha. Średnie zagęszczenie w przeliczeniu na całkowitą powierzchnię Stawów Milickich wynosiło w
latach 1972-1975 1,8 p./100 ha, a w latach 1982-1984 2,5 p./100 ha. Na jez. Świdwie w latach 1990-1996
gniazdowało 2-6 p./100 ha powierzchni całkowitej. W dolinach rzecznych gatunek występuje w większym
rozproszeniu, np. w dolinie Noteci odnotowano zagęszczenie 17,3 p./100 km2.
Wędrówki
Odlot na zimowiska rozpoczyna się w połowie sierpnia i odbywa się z Polski przede wszystkim w
kierunku południowym. Można wówczas obserwować błotniaki wędrujące samotnie lub w grupach
rodzinnych. Jesienna wędrówka dobiega końca na przełomie października i listopada. Najpóźniejsze
obserwacje pochodzą z 1. dekady grudnia. Ptaki powracają z zimowisk od 2. dekady marca, aż do początku
76
maja, przy czym największa intensywność powrotów przypada na ostatnią dekadę marca i dwie pierwsze
dekady kwietnia. Wiosną ptaki wędrują samotnie stąd przelot jest słabo zaznaczony. Wiosenne
stwierdzenia ptaków obrączkowanych w Polsce pochodzą głównie z terenów leżących na południe od
Polski (Maroko, Tunezja, Włochy, Grecja, Bośnia, Węgry i Republika Czeska).
Zimowanie
Ptaki obrączkowane w Polsce zostały zimą stwierdzone we Włoszech i w Afryce, w Nigerii i Ghanie.
Ostatnie dziesięciolecie przyniosło też kilka informacji o zimowaniu błotniaków stawowych w Polsce.
Zdecydowana większość zimujących ptaków była obserwowana w zachodniej części kraju. Przypadków
pozostawania na zimę jest dotychczas zbyt mało, by mówić o stałej tendencji.
Pokarm
Skład pokarmu błotniaka stawowego jest bardzo zróżnicowany i w znacznej mierze zależy od siedliska
gniazdowania. Na Stawach Milickich 60% pokarmu stanowiły ptaki, głównie wróblowe. W dalszej
kolejności były to ssaki (28%), śnięte ryby (10%) i żaby (2%). Na torfowiskach węglanowych w okolicach
Chełma w pokarmie dominowały norniki. Taki skład pokarmu był tam przyczyną znacznych różnic w
terminach lęgów, jak i produkcji młodych pomiędzy latami „mysimi”, a „nie mysimi”. Błotniaki chwytają
ofiary różnej wielkości: od ważek po zające. Odnotowano też różnice w składzie i wielkości ofiar
chwytanych przez samice i samce błotniaka, co można tłumaczyć różnicą wielkości pomiędzy nimi.
Występowanie
Siedlisko
Błotniaki stawowe gniazdują głównie w szuwarach trzcinowych i pałkowych, rzadziej szuwarach
oczeretowych porastających stawy rybne, jeziora, zbiorniki retencyjne, starorzecza. Na torfowiskach do
lęgów wybierają ponadto szuwary wielkoturzycowe m.in. szuwary kłociowe, a w dolinach rzecznych i
obszarach zmeliorowanych porastające torfianki trzcinowiska z domieszką wierzb, rowy melioracyjne, a
nawet ziołorośla. W ostatnich latach na terenie Wielkopolski obserwuje się zajmowanie terytoriów na
niewielkich śródpolnych oczkach wodnych, a nawet w uprawach zbóż. W krajobrazie rolniczym Równiny
Szamotulskiej 37% par gniazdowało na torfiankach, 27% par na śródpolnych oczkach, 22% na
obniżeniach terenu w dolinach rzecznych, 10% par na jeziorach i 2% na stawach rybnych. W wyborze
miejsc gniazdowania nie mniej ważne są położone w sąsiedztwie żerowiska, wśród których preferują
rozległe łąki. Terytoria lęgowe jedynie w niewielkim stopniu pokrywają się z żerowiskami. Błotniaki
stawowe żerują nawet w odległości 15 km, najczęściej jednak w promieniu 4-5 km od gniazda.
badanym obszarze
7230 Górskie i nizinne torfowiska zasadowe o charakterze młak, turzycowisk i mechowisk
Błotniaki stawowe gniazdują niemal równomiernie na obszarze całego kraju. Na Pobrzeżu Południowobałtyckim, pomimo obfitości terenów dogodnych do odbywania lęgów, błotniaki gniazdują stosunkowo
nielicznie. Mniej stanowisk występuje również na wyżynach Śląsko-Krakowskiej, KieleckoSandomierskiej, Lubelskiej oraz na nizinach w centrum kraju. Zdecydowanie liczniej zasiedlane są obszary
pojezierzy pomorskich oraz Pojezierza Mazurskiego na północy, Pojezierza Wielkopolskiego, Niziny
Południowo-Wielkopolskiej i Obniżenia Milicko-Głogowskiego na zachodzie oraz nizin PółnocnoPodlaskiej i Południowo-Podlaskiej oraz Polesia Lubelskiego, we wschodniej części kraju.
Zarówno w nizinnej, jak i wyżynnej części kraju wyjątkowo duże koncentracje stanowisk
lęgowych błotniaka stawowego występują w dolinach rzecznych m.in. Odry, Baryczy, Warty, Bzury,
Biebrzy, Narwi, Wieprza czy Nidy. Na obszarach podgórskich i górskich błotniaki stawowe gniazdują
niemal wyłącznie w dolinach rzek: Odry (stawy Łężczok i Wielikąt), Wisły (Zb. Goczałkowicki, stawy w
Zatorze), Dunajca czy Sanu.
Na terenie obszaru gatunek występuje na dwóch stanowiskach. Pierwsze z nich
zlokalizowane jest w rejonie torfowiska Puściza Rękowiańska, drugie w sąsiedztwie
torfowiska Bór za Lasem Kaczmarka.
Zagrożenia
Gatunkowi zagraża w Polsce:
utrata siedlisk lęgowych w wyniku likwidacji lub zmniejszenia powierzchni zajętej przez szuwary
(wykaszanie, wypalanie), zwłaszcza trzcinowe, na stawach i innych zbiornikach wodnych;
utrata siedlisk gniazdowych w wyniku osuszania śródpolnych zbiorników wodnych i likwidacji
starorzeczy;
utrata siedlisk lęgowych w wyniku osuszania torfowisk;
77
zwiększanie się antropopresji w strefie przybrzeżnej jezior, która może powodować spadek
liczebności na lęgowiskach w pobliżu atrakcyjnych turystycznie okolic;
aktywne prześladowanie (nielegalny odstrzał) ze strony użytkowników stawów rybnych i jezior;
zwiększona presja drapieżników niszczących lęgi (przede wszystkim lisa), wynikająca z łatwiejszego
dostępu do gniazd, spowodowanego obniżeniem poziomu wody w miejscach lęgu.
Osuszanie torfowisk prowadzące do spadku poziomu wód gruntowych i stopniowego
zaniku siedlisk lęgowych.
Należy:
zaprzestać osuszania obszaru;
podnieść poziom wód gruntowych poprzez budowę zastawek i/lub zasypywanie
rowów odwadniających
zaprzestać przebudowy dolin rzecznych, połączonej z likwidacją starorzeczy;
zbadać wpływ drapieżników na populację gatunku i w razie potrzeby podjąć
redukcję drapieżników (odstrzał), zwłaszcza lisa.
Monitoring
Coroczne liczenie par lęgowych na obszarze.
Błotniak zbożowy Circus cyaneus (L., 1766)
Nieliczny, lokalnie średnio liczny gatunek lęgowy obszarów niżowych kraju. Sporadycznie spotykany
zimą.
Biologia
Tryb życia
Zwykle spotykane pojedynczo, jedynie w okresie rozrodczym tworzą związki, które po skończonych
lęgach rozpadają się. W okresie wędrówek i zimowania mogą tworzyć zbiorowe noclegowiska. Typowy
gatunek terenów otwartych. Jego rewiry łowieckie są stosunkowo rozległe i obejmują zarówno tereny
podmokłe jak i pola uprawne. Najczęstszym sposobem polowania tego gatunku jest wolny lot patrolowy
na niskiej wysokości i spadanie znienacka na ofiarę.
Lęgi
Błotniak zbożowy zazwyczaj gnieździ się pojedynczo, wyjątkowo w luźnych skupieniach. Dojrzałość
płciową osiąga w 2. lub 3. roku życia. Na lęgowiska w Polsce przybywa w kwietniu. Błotniaki zbożowe są
monogamiczne, natomiast w korzystnych warunkach pokarmowych może wystąpić poligynia. Samce po
przylocie odbywają widowiskowe loty tokowe, które obok karmienia godowego są jednym z kryteriów
wyboru danego partnera. Kopulacja odbywa się najczęściej po karmieniu godowym. Gniazdo na ziemi w
gęstej roślinności, zazwyczaj buduje samica. Budowa trwa 10-15 dni. Samica w maju znosi 4-6 jaj, które są
wysiadywane przez 29-31 dni. W tym czasie zadaniem samca jest karmić wysiadującą samicę, a
przekazywanie ofiar odbywa się zazwyczaj w powietrzu. Podobnie jak u innych błotniaków pisklęta
wykluwają się asynchronicznie, w odstępach 1-3 dniowych i opuszczają okolicę miejsca gniazdowego po
ok. 40 dniach. Błotniaki zbożowe mają tylko jeden lęg w ciągu roku.
Wędrówki
W Polsce wędrówka wiosenna rozpoczyna się w marcu i trwa do pierwszej dekady maja z największym
nasileniem w pierwszej połowie kwietnia. Większość ptaków przelatuje pojedynczo, wyjątkowo w
niewielkich grupkach. Ptaki lecą szerokim frontem. Poza lęgowiskami pierwsze ptaki pojawiają się pod
koniec lipca, okres dyspersji polęgowej trwa do września i płynnie przechodzi w wędrówkę jesienną,
osiągającą szczyt w połowie października. Przelot jesienny kończy się pod koniec listopada.
Zimowanie
Błotniak zbożowy jako jedyny z błotniaków regularnie zimuje w niewielkiej liczbie we wszystkich
regionach kraju, zwłaszcza w zachodniej części Polski, wykorzystując doliny rzeczne i torfowiska oraz
pola uprawne. Zauważono, że we wschodniej i północnej części kraju częściej zimują samce niż samice.
Błotniaki zbożowe w okresie wędrówek i zimowania spędzają noc na zbiorowych noclegowiskach,
skupiających do kilkunastu ptaków, wykorzystując platformy noclegowe, którymi są kopce zbudowane ze
szczątków roślinnych. Większość noclegowisk w Polsce zlokalizowana była w roślinności szuwarowej na
torfowiskach, stawach rybnych i zarośniętych łąkach. Populacja zachodnioeuropejska jest osiadła, jedynie
78
ptaki z północnego areału przenoszą się na południe, docierając nielicznie aż do okolic basenu Morza
Śródziemnego i Bliskiego Wschodu.
Pokarm
Błotniak zbożowy poluje głównie na gryzonie i małe ptaki. W okresie lęgowym duży udział w jego
pokarmie stanowią ptaki wróblowe, takie jak świergotek łąkowy, skowronek, szpak, piecuszek, potrzos.
Jednak zasadniczym jego pożywieniem, zwłaszcza w okresie zimowym, są małe ssaki, a w szczególności
nornik zwyczajny, od którego cykli liczebności gatunek ten jest uzależniony.
Występowanie
Siedlisko
Gatunek preferuje tereny otwarte, a w szczególności torfowiska i użytki zielone w dolinach rzecznych z
niską roślinnością, unika terenów wyżynnych i górskich. W okresach wędrówek i zimowym spotykany
również na gruntach ornych. Wyjątkowo zakłada gniazda w uprawach zboża.
badanym obszarze
W Polsce efemeryczne stanowiska lęgowe zlokalizowane są na całym niżu w dużym rozproszeniu.
Większe skupienia tworzy na dolnej Odrze, nad Biebrzą, Narwią oraz w południowej części Wielkopolski.
Regularnie gniazduje w dolinie Warty (głownie na odcinku Uniejów-Santok) oraz w Szczecińskiem.
Nie stwierdzono występowania gatunku na terenie obszaru w ostatnich latach, jednak
obserwacje na terenach sąsiadujących sugerują, że gatunek może występować także w
granicach proponowanego obszaru. Obserwowany na łąkach pomiędzy Piekielnikiem a
torfowiskiem Puścizna Wielka.
Zagrożenia
Główne przyczyny spadku liczebności błotniaka zbożowego w Polsce nie są poznane. Obecnie krajowa
populacja jest szczątkowa (w Polsce znajduje się wschodni skraj zasięgu gatunku) i szereg lokalnych
czynników takich jak np. nielegalny odstrzał czy zwiększona presja ze strony lisa mogą niekorzystnie
wpływać na jej przetrwanie. Jednakże można wskazać, że gatunkowi temu zagraża w kraju:
utrata siedlisk gniazdowych i siedlisk żerowania w wyniku likwidacji regularnych, sezonowych
zalewów dolin rzecznych, spowodowanej ich hydrotechniczną przebudową;
utrata siedlisk gniazdowych w wyniku zmniejszania się powierzchni ekstensywnie użytkowanych łąk
i pastwisk w dolinach rzecznych na rzecz pól uprawnych. Część przesuszonych, otwartych łąk
została porzucona przez użytkowników z powodów ekonomicznych i podlega zarastaniu w
wyniku naturalnej sukcesji;
utrata siedlisk gniazdowych w wyniku osuszania śródpolnych zbiorników wodnych i torfowisk;
dostępu do gniazd, spowodowanego obniżeniem poziomu wody na torfowiskach.
Osuszanie torfowisk prowadzące do spadku poziomu wód gruntowych i stopniowego
zaniku siedlisk lęgowych.
Należy:
rowów odwadniających;
ograniczyć antropopresję w siedliskach występowania gatunku ;
promować ekstensywne rolnictwo, zwłaszcza użytkowanie łąk i pastwisk.
Monitoring
stała rejestracja wszystkich spotkań osobników tego gatunku w ciągu całego roku.
Błotniak łąkowy Circus pygargus (L., 1758)
Nieliczny ptak lęgowy i przelotny, ostatnio zwiększający nieco swą liczebność.
79
Biologia
Tryb życia
Po przylocie na lęgowisko, po rytuale tokowym (tańce powietrzne samców), formują się pary pozostające
ze sobą przez jeden sezon lęgowy. Niekiedy gniazdują skupiskowo - na niektórych stanowiskach
stwierdzano skupiania do 22 gniazd. Na lęgowiskach we wczesnym okresie lęgowym stada po kilka –
kilkanaście ptaków spotykane są na wspólnych noclegowiskach.
Lęgi
Błotniak łąkowy gniazduje zazwyczaj pojedynczo, lecz w korzystnych warunkach siedliskowych i
żerowiskowych także w skupiskach liczących kilka, a nawet kilkanaście par. Dojrzałość płciową samice
osiągają w 3., a samce w 4. roku kalendarzowym. W stałych miejscach lęgowych dwuletnie samice i dwu-,
trzyletnie samce czasami próbują przystępować do lęgów, zwykle jednak bez sukcesu. Na lęgowiska
błotniaki łąkowe powracają w drugim i trzecim tygodniu kwietnia i po trzech, czterech tygodniach
formowania par zakładają gniazdo. Umieszczone jest ono na ziemi, w zależności od siedliska bądź na kępie
wśród szuwarów roślinności torfowiskowej lub bezpośrednio na ziemi w uprawach zbożowych. Wielkość
zniesienia wynosi (1-2) 3-5 (6) jaj. Wyprowadzają jeden lęg w ciągu roku. Ptaki bronią aktywnie jedynie
najbliższej okolicy gniazda (kilka - kilkanaście metrów) nie utrzymując dużego rewiru lęgowego. Polują
zwykle poza miejscem gniazdowania na żerowiskach (polach, łąkach i pastwiskach) oddalonych od
gniazda nawet do 10 km. W Polsce większość par rozpoczyna lęgi pomiędzy 6. a 30. maja, przy czym
ponad jedna trzecia samic składała pierwsze jajo między 15. a 20. maja. Pewna, nieduża ilość lęgów,
rozpoczynanych w końcu maja i na początku czerwca jest lęgami powtarzanymi. Wysiadywanie trwa 2830 dni, młode klują się asynchronicznie, przebywają w gnieździe 26-32 dni i jeszcze przez dwa, trzy
tygodnie pozostają z rodzicami w rewirze gniazdowym. Przez pierwsze dwa tygodnie rozwoju pisklęcego
młode karmione są przez samicę ofiarami upolowanymi przez samca, przekazywanymi jej w locie w
pobliżu gniazda. W trzecim tygodniu samica stopniowo włącza się do polowań i ofiary są coraz częściej w
całości pozostawiane młodym na gnieździe lub na platformach (utworzonych z roślin) i w jego pobliżu.
Pod koniec okresu usamodzielniania się i nabierania umiejętności łowieckich młode próbują przejmować
ofiary przekazywane w powietrzu przez rodziców.
Przypuszcza się, że adaptacje morfologiczne (najdłuższe skrzydła oraz ogon w stosunku do masy
ciała, bardzo dobry słuch) pozwoliły temu gatunkowi lepiej konkurować i wykorzystywać niszę
pokarmową w porównaniu z innymi gatunkami błotniaków. Błotniak łąkowy jest gatunkiem plastycznym,
czego jednym z dowodów jest przystosowanie się do gnieżdżenia się w uprawach polnych, na skutek
zanikania terenów bagiennych.
Wędrówki
Wędrówka wiosenna i przylot na lęgowiska rozpoczyna się w drugiej dekadzie kwietnia i trwa do połowy
maja. Samce pojawiają się na lęgowisku zazwyczaj jako pierwsze. Maksymalne liczebności na terenach
lęgowych/ w rewirach osiągają po ok. 2. tygodniach od przylotu pierwszego samca., Samice natomiast,
przylatują później i swą maksymalną liczebność osiągają 2 tygodnie po samcach. Spośród niewielu
obrączkowanych w Polsce błotniaków łąkowych jeden był stwierdziny jesienią na Malcie. Jesienna
wędrówka jest bardzo rozciągnięta i trwa już od początku sierpnia aż do połowy października. W tym
okresie, błotniaki często spędzają noce na wspólnych, liczących kilka-kilkanaście osobników
noclegowiskach. Wykorzystują do tego najczęściej rozległe szuwary wysokich turzyc, kłociowiska lub łąki
z dużymi kępami wysokich traw.
Zimowanie
Błotniaki łąkowe z północnej i wschodniej części Europy (w tym z Polski) zimują we wschodniej Afryce.
Pojedyncze ptaki wyjątkowo zostają zimą w Europie, z obszaru Polski istnieje tylko jedna obserwacja
zimowa.
Pokarm
Głównym pokarmem błotniaka łąkowego w środkowej Europie są drobne ssaki, mogące w Polsce
stanowić 48% chwytanych ofiar, w tym przede wszystkim norniki (34%). Dopełnienie diety stanowią
ptaki wróblowe (26%). Duży odsetek ofiar (25%) stanowią owady - chrząszcze, ważki i pasikoniki, są one
jednak pokarmem uzupełniający, chwytanym przez ptaki dorosłe w okresie przedlęgowym oraz przez
podloty w czasie usamodzielniania się. Znaczny jest udział norników w diecie (w Polsce ponad 30%, a do
80% we Francji). Istnieje zależność między wynikiem rozrodu, a wieloletnimi wahaniami liczebności
gryzoni. W latach „mysich” obfitujących w norniki, średnia liczba młodych na gniazdo z sukcesem
przewyższa liczbę 2., a w latach ubogich w pokarm liczba młodych jest bardzo niska.
Błotniaki łąkowe łowią swe ofiary lecąc nisko nad ziemią, wzdłuż liniowych tras, gwałtownie spadając na
spostrzeżoną ofiarę. Pokarm zdobywają poza miejscami gniazdowania, na łąkach i polach uprawnych. W
okresie rozrodu pokarmu jest dostarczany głównie przez samca. Zaopatruje on wysiadującą samicę i
pisklęta w ciągu pierwszych 2. tygodni ich życia. W późniejszym okresie do karmień włącza się samica.
80
Występowanie
Siedlisko
Gatunek preferuje tereny otwarte, a zwłaszcza torfowiska z płatami brzozy niskiej i wierzby rokity oraz
łąki i ugory w dolinach rzecznych. Zasiedla ponadto kompleksy roślinności szuwarowej, w tym przede
wszystkim szuwary z wysokimi turzycami. Na torfowiskach węglanowych pod Chełmem gnieździ się
wyłącznie w szuwarach kłoci wiechowatej z niewielkim udziałem trzciny. Od 1981 roku w Polsce
obserwuje się rozwój „polnej” populacji błotniaka łąkowego, zwłaszcza na Lubelszczyźnie, Podlasiu,
Śląsku i Wielkopolsce. Wykorzystuje ona łany zbóż oraz uprawy koniczyny i rzepaku jako miejsce
zakładania gniazda. Należy zaznaczyć, że tego typu siedliska są w ostatnim dwudziestoleciu intensywnie
zasiedlane również w Europie Zachodniej i w niektórych krajach stanowią obecnie zasadnicze miejsce
gniazdowania np. w Hiszpanii gniazduje w tym siedlisku 95 % populacji lęgowej. Stosunkowo krótkie nogi
u błotniaka łąkowego, w porównaniu do innych gatunków błotniaków, umożliwiają skuteczne polowanie
na ofiary występujące jedynie w niskiej roślinności. Stąd, podstawową składową areału osobniczego w
pobliżu lęgowiska jest obecność pastwisk, skoszonych łąk, ściernisk i innych łowisk z niską roślinnością.
Zarastanie nie użytkowanych łąk może być przyczyną wycofywania się błotniaków z danego terenu,
pomimo występowania tam odpowiednich miejsc do założenia gniazda. Sporadycznie gniazduje w
szuwarach na stawach rybnych oraz w nadrzecznych wiklinach.
badanym obszarze
7110 Torfowiska wysokie z roślinnością tofotwórczą (żywe)
Występuje nierównomiernie na całym niżu. Najliczniejszy na wschodzie i w centrum kraju, ponadto
większe skupienia par notowano w Wielkopolsce i na Pomorzu Zachodnim.
Na terenie obszaru stwierdzono 5 rejonów występowania tego gatunku. Obserwowany
regularnie na kompleksie łąk w Borach Orawsko-Nowotarskich na południe od
Chyżnego, na kompleksach łąk Ogrójec i Podczerwone na zachód od miejscowości
Podczerwone, na łąkach pomiędzy torfowiskami Puścizna Mała i Baligówka, na
kompleksie łąk Szczotkówki na północny-zachód od Wróblówki oraz na łąkach na
południe od torfowiska Puścizna Franków Brzeżek.
Zagrożenia
utrata siedlisk gniazdowych i siedlisk żerowania w wyniku likwidacji regularnych, sezonowych
zalewów dolin rzecznych, spowodowanej ich hydrotechniczną przebudową;
utrata siedlisk gniazdowych w wyniku zmniejszania się powierzchni ekstensywnie użytkowanych łąk
i pastwisk w dolinach rzecznych na rzecz pól uprawnych. Część przesuszonych, otwartych łąk
utrata siedlisk gniazdowych w wyniku osuszania śródpolnych zbiorników wodnych i torfowisk;
dostępu do gniazd, spowodowanego obniżeniem poziomu wody na torfowiskach;
ułatwienie ludziom dostępu do gniazd, w wyniku obniżenia poziomu wody w miejscach lęgu;
utrata bazy pokarmowej w wyniku zaniku dużych gatunków owadów w łowiskach;
niszczenie gniazd i śmierć piskląt w czasie zbioru zbóż. Zagrożenie, które pojawiło się wraz z
zasiedleniem nowego typu siedliska, jakim są pola uprawne.
osuszanie torfowisk prowadzące do spadku poziomu wód gruntowych i stopniowego
zaniku siedlisk lęgowych;
zanik łąk użytkowanych ekstensywnie stanowiących siedlisko lęgowe;
Na terenach lęgowych błotniaka łąkowego należy:
rowów odwadniających;
81
ograniczyć antropopresję w siedliskach występowania gatunku ;
promować ekstensywne rolnictwo, zwłaszcza użytkowanie łąk i pastwisk;
podjąć ochronę czynną gniazd zakładanych w zbożach, jeśli takowe będą. W tym
przypadku istotna jest współpraca z rolnikiem, właścicielem gruntu, na którym
założone jest gniazdo i uświadomienie mu potrzeby ochrony tego gatunku. Jeśli
koszenie zboża odbywa się w czasie, kiedy młode przebywają jeszcze w
gniazdach, należy oznakować gniazda tyczkami, tak aby koszący mógł pozostawić
wokół gniazda możliwie jak największy nie skoszony obszar (przynajmniej o
promieniu 15 m).
Monitoring
coroczne liczenie ptaków lęgowych na obszarze połączone z oceną udatności lęgów.
Orlik krzykliwy Aquila pomarina C.L. Brehm, 1831
Bardzo nielicznie lęgowy, głównie na wschodzie i północy kraju. Podczas przelotów występuje w całym
kraju, częściej spotykany w części południowej i wschodniej; wyjątkowo spotykany zimą.
Biologia
Tryb życia
Gatunek dzienny, samotniczy.
Lęgi
Gatunek terytorialny, monogamiczny. Wykazuje silne przywiązanie do miejsca lęgowego. Dojrzałość
płciową prawdopodobnie osiąga w 3-4 roku życia. Na tereny lęgowe w Polsce najczęściej powraca około
połowy kwietnia, rzadko już w marcu. Gniazda zakłada na drzewach, zwykle na obrzeżu lasu. Jako drzewa
gniazdowe wybiera różne gatunki (świerk, dąb, buk, olsza, brzoza, sosna i inne), z różną częstością w
różnych rejonach, co może odzwierciedlać dostępność danego gatunku w drzewostanie, choć obserwuje
się pewne preferencje w stosunku do świerka czy jodły. Znane są przypadki gniazdowania w śródpolnych
kępach drzew. Niejednokrotnie zajmowane gniazda mają niewielkie wymiary (gniazdo zbudowane na
świerku – wysokość 10 cm, średnica 70x100 cm). Często zajmuje gniazda budowane przez myszołowy lub
inne ptaki drapieżne. Jaja, najczęściej dwa (75% lęgów), rzadziej 1, sporadycznie 3, orlik krzykliwy znosi
wkrótce po przylocie w odstępach 3-4 dniowych. Wysiaduje niemal wyłącznie samica, począwszy od
zniesienia pierwszego jaja, przez ok. 39 (36-41) dni. W tym okresie samica jest karmiona przez samca.
Pisklęta wykluwają się w odstępach kilkudniowych. Są one agresywne w stosunku do siebie; starsze pisklę
zwykle dominuje nad młodszym, atakuje je i uniemożliwia pobieranie pokarmu, wskutek czego młodsze
ginie (kainizm) w ciągu kilku dni po wykluciu. Dorastający orlik przebywa w gnieździe 55-60 dni, czasem
dłużej. Po opuszczeniu gniazda (najczęściej w pierwszej połowie sierpnia) młody ptak jest nadal karmiony
przez rodziców, głównie przez samca. Samica przynosi pokarm sporadycznie. Okres zależności młodych
ptaków od rodziców, po wylocie z gniazda trwa 39-49 dni, po czym około połowy września orliki
opuszczają tereny lęgowe. Jak wszystkie orły wyprowadza 1 lęg w roku; w razie zniszczenia powtarza go
tylko sporadycznie.
Stwierdzone średnie wielkości rewirów lęgowych wynosiły w Niemczech 2700 ha (510-3400), a
na Łotwie 1140 ha (790-2340).
Średnie zagęszczenie par lęgowych na 7 powierzchniach badawczych o łącznej pow. 3 015 km2 w
Polsce pólnocno-wschodniej wynosi 4,0 p./100 km2 (1,6-8,2 p./100 km2), na Nizinie Północnopodlaskiej
na 6 powierzchniach badawczych o łącznej pow. 3 080 km2, orlik krzykliwy osiąga średnio zagęszczenia
4,8-4,9 p./100 km2 (1,7-7,9 p./100 km2, przy czym nie uwzględniono tu Puszczy Białowieskiej, gdzie
stwierdzono najwyższe w tym regionie zagęszczenie 11 p./100 km2 (620 km2). Na terenie Lubelszczyzny
stwierdzono zagęszczenie 6,7 p./100 km2). Najwyższe zagęszczenia zanotowano w Beskidzie Niskim, 14,3
p./100 km2.
Wędrówki
Wędrówkę jesienną orliki podejmują w połowie września. Z Europy Środkowej lecą w kierunku
południowo-wschodnim przez Turcję, Bosfor, Syrię, Liban, Izrael do Afryki. Wśród ptaków
obrączkowanych w Polsce, kilka stwierdzono jesienią w Grecji, Turcji, Syrii, a jednego w Zambii. Z
dotychczasowych badań wynika, że w Afryce lecą stosunkowo wąskim pasem na południe (między 31° a
36° E) przez Sudan do południowo-zachodniej Tanzanii, po czym w tym rejonie zaczynają się
rozprzestrzeniać na obszary zimowania. Powrotna wędrówka rozpoczyna się na przełomie lutego i marca;
82
ptaki lecą tą samą trasą co na wędrówce jesiennej. Na obszary lęgowe przybywają w połowie kwietnia.
Zarówno wędrówka jesienna, jak i wędrówka wiosenna może zajmować orlikom po 7,5 tygodni. W czasie
wędrówki na zimowiska orliki pokonują dystans ok. 9 000 km. Najszybciej lecą na odcinku między
Bosforem a Sudanem i wtedy dziennie pokonują średnio 250-280 km. Ważnym miejscem
odpoczynkowym w trakcie wędrówki jesiennej jest wschodni Sudan, między granicą z Etiopią a Białym
Nilem. Jest to obszar pierwotnie pokryty przez sawannę akacjową, natomiast obecnie znajdują się tam
uprawy prosa. W okresie, gdy ptaki przybywają na te tereny jest już po żniwach i różne gatunki szczurów,
które występują tam w dużej obfitości, są łatwą zdobyczą dla orlików.
Ważne miejsca koncentracji w czasie wędrówki to Burgas w Bułgarii, Bosfor i Belen Pass w Turcji oraz
Liban, Izrael i okolice Kanału Sueskiego.
Zimowanie
Orliki krzykliwe zimę spędzają na sawannach centralnej i południowej Afryki. Na zimowisku w Afryce
południowej orliki spędzają czas od początku listopada do początku marca.
Pokarm
Pokarmem orlika na terenach lęgowych są zwierzęta niewielkich rozmiarów: od ryjówek do młodych
zajęcy i od piskląt drobnych ptaków do młodych kur domowych, a także gady, płazy, owady i mięczaki.
Jednak najczęściej orliki polują na gryzonie. Spośród 707 ofiar orlika zebranych w latach 1977-1983 na
Pojezierzu Iławskim – 60% stanowiły norniki (w tym prawie 90% norniki polne, resztę norniki północne),
19% owady (w tym 33% chrząszcze biegaczowate), 9% ptaki, 3% płazy bezogonowe, resztę (7%) –
gatunki z innych grup systematycznych. Badania zebranych resztek pokarmu i wypluwek na terenie
Puszczy Piskiej i Pojezierza Olsztyńskiego prowadzone w latach 1988-1994 wykazały, że spośród 2507
ofiar 73% stanowiły kręgowce, pozostałe 27% to bezkręgowce. Wśród kręgowców największy udział
miały małe gryzonie - 48%, kret - 13%, zając, jeż, łasica, szczur wędrowny - razem 3%, ptaki - 28%, gady 5%, płazy - 1%. Wśród bezkręgowców - owady 96% (w tym chrząszcze 90%), 4% ślimaki. Bezpośrednie
obserwacje przynoszonego pokarmu dla młodych w okresie po wylocie młodych z gniazda wykazały, że
na 185 karmień małe ssaki stanowiły 86%, płazy 10%, gady i ptaki po 1% i padlina 2%.
Na zimowiskach głównym pokarmem są termity w czasie wyroju oraz pisklęta w
wielotysięcznych koloniach wikłacza czerwonodziobego. Orliki wykorzystujące taki pokarm gromadzą się
nieraz w duże skupienia, np. w Południowej Afryce zaobserwowano ok. 1 000 osobników w potężnej
kolonii wikłacza na powierzchni 16 km2.
Występowanie
Siedlisko
Orlik krzykliwy zakłada gniazda na drzewach w lasach liściastych i mieszanych, położonych w pobliżu
mokradeł, wilgotnych łąk lub zróżnicowanych terenów rolniczych urozmaiconych śródpolnymi
zabagnieniami. Gnieździ się zarówno w dużych kompleksach leśnych, np. w Puszczy Białowieskiej,
Puszczy Piskiej, jak i na terenach półotwartych, gdzie fragmenty drzewostanów otoczone są mozaiką
zróżnicowanego krajobrazu rolniczego. W górach, gdzie stwierdzono najwyższe zagęszczenia, gniazda
zakłada zazwyczaj w starych lasach jodłowych i mieszanych w pobliżu dolin rzecznych i potoków, w
sąsiedztwie dużych polan, podmokłych łąk i pastwisk. Aktualnie najwyżej położone gniazdo znane jest w
Bieszczadach Zachodnich na wysokości 830 m n.p.m. Znane są przypadki gniazdowania w śródpolnych
kępach drzew. Łowiskami orlika są tereny otwarte – łąki, zabagnienia w lasach lub zróżnicowane obszary
rolnicze – mozaika wilgotnych łąk, pastwisk, zabagnień oraz upraw rolnych z niską roślinnością. Ważnym
elementem łowiska są zadrzewienia, pojedyncze drzewa, słupki, stogi siana itp. ułatwiające orlikom
polowanie w czasie przedłużających się niekorzystnych warunków pogodowych. Istotnym czynnikiem jest
wysoki poziom wód gruntowych, zarówno w miejscu gniazdowym, jak i na łowisku.
badanym obszarze
Zwarty areał lęgowy obejmuje północno-zachodnią część kraju oraz obszar na wschód od Wisły. Tereny
lęgowe w Polsce północno-wschodniej obejmują Pojezierze Mazurskie, Pojezierze Iławskie, Nizinę
Staropruską i Garb Lubawski. Na wschodzie kraju - Nizinę Północnopodlaską, głównie jej wschodnią i
północną część, następnie Polesie Lubelskie, polską część Wyżyny Wołyńskiej, Roztocze i północnowschodnią część Kotliny Sandomierskiej. W Polsce południowo-wschodniej zwarty obszar lęgowy ciągnie
się od Beskidu Sądeckiego przez Beskid Niski do Bieszczadów, Gór Sanocko-Turczańskich i Pogórza
Przemyskiego. Na Pomorzu orlik krzykliwy gniazduje głównie na Nizinie Szczecińskiej i Pobrzeżu
83
Słowińskim oraz pojezierzach – Myśliborskim, Drawskim i Wałeckim. Ponadto rozproszone stanowiska
znajdują się na Pojezierzu Lubuskim i w zachodniej części Pojezierza Wielkopolskiego, na nizinach
Mazowieckiej i Południowopodlaskiej, na Wyżynie Małopolskiej i Opolszczyźnie.
Na terenie Torfowisk Orawsko-Nowotarskich stwierdzono 2 rewiry gniazdowe tego
gatunku (Cichocki, inf. niepubl.): w Borach Orawsko-Nowotarskich w lesie Usypki ok. 2,6
km na południowy-wschód od Chyżnego, w Lesie Baligówka ok. 2,7 km na północ od od
początkowej stacji kolejki leśnej. Regularnie obserwowany na dwóch kolejnych
stanowiskach: w sąsiedztwie torfowiska Przymiarki (część wschodnia), ok. 0,4 km na
północny-zachód od Ludźmierza oraz w południowo wschodniej części rezerwatu Bór
na Czerwonem.
Zagrożenia
utrata siedlisk żerowania w wyniku intensyfikacji rolnictwa i związanej z nią likwidacji różnorodności
otwartego krajobrazu (likwidacja zabagnień, usuwanie zadrzewień, tworzenie rozległych
monokultur);
utrata siedlisk żerowania w wyniku zmiany ekstensywnie użytkowanych łąk i pastwisk na
intensywnie użytkowane uprawy;
utrata siedlisk żerowania, wynikająca z zaniechania rolniczego użytkowania gruntów, czego
bezpośrednim skutkiem jest bądź celowe ich zalesianie, bądź też zarastanie roślinnością
krzewiastą i drzewiastą, drogą naturalnej sukcesji;
utrata siedlisk żerowania w wyniku zalesiania śródleśnych obszarów otwartych;
utrata siedlisk gniazdowych, w wyniku wycinania starych drzewostanów;
działania związane z prowadzeniem gospodarki leśnej w pobliżu zajętych gniazd w okresie lęgowym
bezpośrednio przyczyniają się do zwiększenia strat w lęgach.
Bezpośrednie prześladowanie ptaków przez strzelanie do orlików na terenach lęgowych obecnie ma już
marginalne znaczenie dla populacji tego gatunku w Polsce, natomiast wciąż istnieje problem strzelania do
ptaków na wędrówkach w regionie śródziemnomorskim, szczególnie w Libanie i Syrii, gdzie rocznie mogą
w ten sposób ginąć nawet tysiące orlików krzykliwych.
Potencjalnym zagrożeniem gatunku jest utrata siedlisk żerowania w wyniku zmiany
ekstensywnie użytkowanych łąk i pastwisk na intensywnie użytkowane uprawy, a także
zaniechanie rolniczego użytkowania gruntów oraz celowe ich zalesianie bądź stopniowe
zarastanie drzewami i krzewami.
Na obszarach gniazdowania gatunku należy:
• zachować dotychczasową proporcję użytków zielonych do gruntów ornych;
• stosować ekstensywne formy rolnictwa, związane z utrzymaniem
zróżnicowanego krajobrazu rolniczego;
• odtwarzać śródleśne łąki i pastwiska, które w ciągu ostatnich 20 lat zarosły
krzewami;
• zabezpieczyć śródleśne tereny otwarte przed zalesianiem i naturalną sukcesją
roślinności;
• zaniechać wszelkich melioracji odwadniających, a w razie potrzeby przywrócić
wysokie uwilgotnienie gruntów leśnych poprzez budowę zastawek na
istniejących rowach melioracyjnych;
Monitoring
• coroczne liczenie ptaków lęgowych na obszarze połączone z oceną udatności
lęgów.
84
Jarząbek Bonasa bonasia (L., 1758)
Nielicznie lęgowy, lokalnie średnio liczny na wschodzie kraju oraz w górach.
Biologia
Tryb życia
Gatunek o dziennym trybie aktywności (początek aktywności przed wschodem słońca, koniec wraz z
zachodem). Przez większą część roku jarząbki przebywają w parach, w okresie wodzenia młodych w
stadkach rodzinnych – młode znajdują się pod opieką obojga rodziców.
Lęgi
Jarząbek jest ptakiem terytorialnym. Terytoria samców wielkości kilku do kilkunastu hektarów, są
zamieszkiwane również przez samice, termin wyznaczania terytoriów i dobierania się w pary przypada na
jesień (wrzesień, październik), po okresie rozpadu stadek rodzinnych. Młodociane samce podejmują
wędrówki w poszukiwaniu wolnych terytoriów. Terytoria znakowane są charakterystycznymi
manifestacjami: głos – wysokie w tonie gwizdy, pieśń dwu- trzyzwrotkowa, trwająca ok. 4 sek. oraz
przeloty z charakterystycznym „burkaniem”, wydawanym przez lotki w trakcie bardzo szybkiego
machania skrzydłami. Gniazdo zakładane jest na ziemi, najczęściej pod wykrotem lub nawisem gałęzi.
Zniesienie to 7-14 jaj jasnożółtych, z rdzawym odcieniem i brunatnymi plamami. Jeden lęg w sezonie (majczerwiec), w przypadku utraty jaj lęg powtarzany. Wysiadywanie trwa 24-25 dni. Okres wodzenia
młodych trwa przez około 3,5 miesiąca. Terytoria stadek rodzinnych są większe niż par. Wzrost młodych
jest bardzo szybki, a dojrzałość somatyczną osiągają w wieku około 9 tygodni. Dojrzałość płciowa przed
ukończeniem 1. roku życia. Szacowane zagęszczenie populacji wiosennej, w okresach szczytu liczebności,
w Karpatach wynosi 7-9 os./100 ha, a jesiennej 6-18 os./100 ha.
Wędrówki
Gatunek osiadły, niewielkie przemieszczenia o charakterze osiedleńczym obserwowane są u młodych
samców jesienią. Sporadyczne stwierdzenia dotyczą jarząbków obserwowanych poza kompleksami
leśnymi.
Zimowanie
Jarząbek zimuje na terytoriach lęgowych lub w ich najbliższym sąsiedztwie. Terytoria zimowiskowe są
małe, wielkości ok. 2 ha. Ze względu na minimalizowanie strat energetycznych, w trakcie mroźnych i
śnieżnych zim znaczną część doby jarząbki spędzają w jamkach wygrzebanych pod śniegiem.
Pokarm
Podstawą pokarmu są rośliny. Ptak ten zjada liście, pędy, owoce, nasiona, pączki kwiatowe i liściowe wielu
gatunków roślin, a skład pokarmu dostosowany jest do lokalnych warunków pokarmowych. Gatunkami
szczególnie preferowanymi są leszczyna, brzoza, buk, jeżyna, malina, borówka czernica.
W okresie zimowym prawie wyłącznym pokarmem jarząbka są pąki liściowe i kwiatowe drzew i
krzewów liściastych. W okresie przedlęgowym i pisklęcym ważnym składnikiem pokarmu są
bezkręgowce (mszyce, prostoskrzydłe, pajęczaki). Aktywność żerowa wykazuje dwa szczyty: poranny i
popołudniowy, ptaki zdobywają pokarm żerując zarówno na ziemi jak i na gałęziach drzew i krzewów.
Stale uzupełniają poziom gastrolitów, którymi są najczęściej ziarna kwarcu.
Występowanie
Siedlisko
Ptak leśny. Preferuje lasy iglaste i mieszane o zróżnicowanym charakterze roślinności, z bogatym runem i
podszytem. W górach sięga górnej granicy lasów. Większość populacji jarząbka żyje w tajdze. Jako gatunek
lasów borealnych, w Europie Środkowej i Zachodniej zamieszkuje lasy górskie oraz lasy nizinne o
charakterze puszczańskim. Zasiedla też niewielkie, izolowane kompleksy leśne. Preferuje lasy o wysokim
stopniu zróżnicowania, zarówno pod względem składu gatunkowego roślin, jak i zróżnicowania
wiekowego drzewostanów. Na niewielkich terytoriach, miejscach stałego występowania, znaleźć musi
zarówno warunki do ukrycia, jak i możliwość zdobycia pokarmu. Funkcję osłonową w siedlisku pełnią
najczęściej młodsze klasy wiekowe drzewostanów iglastych, a pokarmową – zróżnicowane gatunkowo
drzewostany liściaste, z silnie rozwiniętą piętrowością.
badanym obszarze
Obecny areał jarząbka w Polsce obejmuje trzy oddzielone od siebie regiony – region północno-wschodni,
w skład którego wchodzą: Puszcza Augustowska, Puszcza Białowieska, Puszcza Piska, Puszcza Borecka,
Puszcza Knyszyńska i lasy województwa warmińsko-mazurskiego, region centralny – obejmujący Góry
Świętokrzyskie i ich okolice, oraz region południowy z dwoma podregionami: sudeckim i karpackim.
85
Rozsiedlenie pionowe jarząbka w Polsce sięga od niżu, aż po górną granicę lasu (w Tatrach do
1555 m n.p.m.). Izolowane stanowiska jarząbka spotykane są i w innych częściach kraju, np. na Pomorzu
Zachodnim, Pomorzu Środkowym, w Wielkopolsce i na Zamojszczyźnie.
Głównym miejscem występowania są Bory Orawsko-Nowotarskie, gdzie potwierdzono
występowanie tego gatunku na kilku stanowiskach.
Zagrożenia
Zagrożenie dla gatunku stanowią:
• zubożenie (ujednolicenie) struktury gatunkowej i wiekowej drzewostanów;
• usuwanie z lasów martwego drewna, szczególnie leżącego, którego obecność zapewnia
jarząbkowi niezbędne dla niego, przestrzenne zróżnicowanie siedliska;
• silna penetracja lasów (szczególnie w lasach górskich) w pobliżu miejsc występowania jarząbka
przez ludzi (lokalnie żywiołowy, niekontrolowany rozwój turystyki, w tym rozwój narciarstwa
zjazdowego);
• presja drapieżników wyspecjalizowanych, polujących na osobniki dorosłe – gołębiarza, puszczyka
uralskiego, lisa, kuny leśnej, a także niszczących lęgi - dzika i kruka.
Dość jednolita struktura gatunkowa i wiekowa drzewostanów stanowi istotne
zagrożenie dla występowania gatunku; ponadto z lasów usuwane jest martwe drewno,
szczególnie leżące, a jego obecność zapewnia jarząbkowi niezbędne, przestrzenne
zróżnicowanie siedliska;
Na terenach występowania jarząbka należy:
• utrzymać zasadę odtwarzania lasu metodami wzorowanymi na sukcesji
naturalnej;
• w trakcie prac leśnych pozostawiać znaczące obszary wyłączone z
gospodarowania w postaci tzw. kulisów, z których jarząbki będą mogły
rekolonizować odrastający las;
• w ramach programu podniesienia poziomu lesistości Polski uwzględnić w
nasadzeniach gatunki atrakcyjne dla jarząbka;
• utrzymywać pod kontrolą populację dzików.
Monitoring
• ocena liczebności metodą transektową, prowadzona co 3 lata, w okresie toków
rzeczywistych (wiosną) i toków pozornych (jesienią).
Cietrzew Tetrao tetrix (L., 1758)
Status gatunku w Polsce
Gatunek lęgowy, zimujący, w skali kraju bardzo nieliczny, lokalnie nieliczny lub średnio liczny.
Biologia
Tryb życia
Ptaki o aktywności dziennej. Tylko w okresie toków zdarza się nocna aktywność samców. Zarówno latem,
jak i zimą, cietrzewie najbardziej aktywne są przez ok. 2-3 godziny po wschodzie oraz przed zachodem
słońca. Większą część życia spędzają na ziemi. Okresowo, szczególnie zimą, często przesiadują także na
drzewach. Najchętniej przemieszczają się po ziemi. Zrywając się do lotu uderzają z łopotem skrzydłami,
przelatują na rozpostartych skrzydłach, od czasu do czasu kilkakrotnie uderzając skrzydłami, co zapewnia
podtrzymanie lotu. Potrafią utrzymać się na wodzie, ale nie pływają dobrowolnie. Chętnie korzystają z
kąpieli słonecznych i pyłowych. Noc spędzają najczęściej na ziemi - w trawach, na wrzosowiskach, pod
krzewami, wykrotami lub nawisami gałęzi. Nocują także na drzewach, a zimą w jamkach wygrzebanych w
śniegu.
86
Jarząbki aą ptakami towarzyskimi. Tylko na tokowisku dochodzi do walk samców o terytorium.
Latem, choć żyją w odosobnieniu lub w grupach rodzinnych (kura i młode), areały bytowania mogą się
nakładać. Późną jesienią i zimą często bytują w stadach.
Lęgi
Okres godowy (toki) trwa od połowy marca do początków czerwca (pozorne toki odbywają się także
jesienią). Miejscem toków są śródleśne halizny lub uprawy, a także torfowiska lub zagospodarowane łąki,
a nawet oziminy. Spotyka się tam od jednego do kilkunastu (kilkudziesięciu) samców, które walczą o
rewiry położone w centralnej części tokowiska, tam bowiem samice wybierają swoich partnerów.
Elementem godów są charakterystyczne odgłosy: czuszykanie i bełkotanie. Pierwszy z nich
wydają zarówno koguty stare, jak i jednoroczne. Jest on słyszalny w sprzyjających warunkach z odległości
do 1 km. Pojedyncza faza tej pieśni godowej brzmi jak czhu-szy lub czuh- szyy szy sz sz i trwa ok. sekundy.
Bełkotanie w cichy poranek słychać z odległości do 3-4 km. Przypomina ono odgłos bulgotania wody w
garnku, a z daleka gruchanie gołębia grzywacza. Bełkoczą tylko koguty aktywnie uczestniczące w tokach.
Poszczególne zwrotki bełkotania trwają 3-4 sekundy, przy czym roztokowany kogut może powtarzać
zwrotkę za zwrotką przez kilkadziesiąt minut.
Gniazdo stanowi płytki dołek wygrzebany w ziemi i wyłożony suchymi źdźbłami traw, mchem,
liśćmi i pojedynczymi piórami, który jest dobrze ukryty wśród traw lub wrzosów, nierzadko pod nawisem
gałęzi. Może ono być usytuowane w młodniku, na uprawie leśnej, na łące, skraju torfowiska lub śródleśnej
haliźnie. Jaja są ochrowożółte, gęsto nakrapiane brązowymi, nieregularnymi plamkami lub drobnymi
kropkami. Składanie jaj rozpoczyna się na przełomie kwietnia i maja. Pełne zniesienie zawiera najczęściej
7-10 jaj. Kura wysiaduje lęg samotnie przez 24-26 dni. Zniesienia powtórne, mniej liczne, zdarzają się w
przypadku, gdy pierwszy lęg został zniszczony na etapie składania jaj lub na początku ich wysiadywania.
Samice w okresie lęgów nie są terytorialne, a ich areały mogą nakładać się.
Pisklęta wykluwają się w czerwcu lub na początku lipca i są typowymi zagniazdownikami. Po 1014 dniach zaczynają latać, a w wieku 4-5 miesięcy osiągają masę ptaków dorosłych. Stadko rodzinne
(samica i młode) trzyma się razem do jesiennej wymiany upierzenia.
Zagęszczenie w okresie lęgowym w Polsce zwykle nie przekracza 1 os./ km2, natomiast jesienią, w
sprzyjających warunkach może być dwukrotnie wyższe.
Wędrówki
Gatunek osiadły, przywiązany do miejsca występowania, zwłaszcza do miejsc toków i lęgów. Koczują
przede wszystkim ptaki młode, zwłaszcza samice, które na stałe osiedlają się w okolicy sąsiednich
tokowisk, lub dalej. Przemieszczenia te mają miejsce zarówno późną jesienią, jak i wczesną wiosną. Kury
przemieszczają się na dystansie do 25 km, ale nie można wykluczyć przelotów na odległość 50-100 km.
Późną jesienią stadka cietrzewi przemieszczają się często z ostoi letnich do zimowych. Zalatują
wówczas także na tereny, gdzie wiosną i latem ich nie obserwowano. W przypadku znalezienia spokoju i
obfitego żeru pozostają tam na dłużej. Przeloty takie ograniczają się zwykle do dystansu kilku kilometrów.
Zimowanie
W okresie zimy cietrzewie są zdecydowanie osiadłe. Żerują głównie rano i wieczorem, a w pozostałych
porach dnia odpoczywają. W czasie surowych zim ich aktywność ogranicza się do 1-2 godzin, większość
czasu spędzają ukryte w jamkach wygrzebanych w śniegu.
Wielkość stad zimowych zależy od zagęszczenia ptaków na danym terenie, przy czym zwiększa
się ona w okresie surowych zim.
Pokarm
W pierwszych dwóch tygodniach życia podstawę pożywienia piskląt stanowi pokarm zwierzęcy, przede
wszystkim małe owady. Później wzrasta udział roślin. Dieta dorosłych w okresie lata wzbogacana jest
stawonogami, jednak dominuje w niej pokarm roślinny - pędy i liście roślin zielnych, krzewinek i
krzewów.
Późnym latem i jesienią pokarmem są jagody i pędy borówek, owoce i listki żurawiny, owoce
jałowca, dzikiej jabłoni, głogu i kaliny, nasiona traw i roślin uprawnych (zwłaszcza lucerny i gryki), a
nawet żołędzie. Zimą głównym pożywieniem są pączki brzozy, olchy i wierzby, a lokalnie także igły i pąki
drzew i krzewów iglastych - sosny, modrzewia, jodły oraz jałowca. W okresach bezśnieżnych chętnie
zjadają pędy borówek i jagody żurawiny. W terenach górskich ważnym uzupełnieniem pokarmu są pąki
jarzębiny i dzikiej róży. Na przedwiośniu do diety włączane są pąki liściowe krzewinek i drzew liściastych,
igły modrzewia oraz młode liście roślin zielnych i traw.
Występowanie
Siedlisko
Cietrzewie zasiedlają w naszym kraju najczęściej kompleksy leśne zlokalizowane na terenach
podmokłych, sąsiadujące z powierzchniami otwartymi lub półotwartymi: łąkami, uprawami leśnymi,
bagnami oraz haliznami poligonowymi i innymi powierzchniami o charakterze nieużytków. Występują
87
także w zaniedbanych lasach sosnowo-brzozowych na gruntach wyłączonych z użytkowania rolniczego.
W najwyższych zagęszczeniach bytują jednak na rozległych obszarach podmokłych łąk z zadrzewieniami
wierzbowymi, brzozowymi i olchowymi, na torfowiskach wysokich oraz na nieużytkach, zwłaszcza w
dolinach rzek. W górach zasiedlają przede wszystkim lasy reglowe przerywane haliznami, torfowiskami
itp., a także strefę górnej granicy lasu.
badanym obszarze
7120 Torfowiska wysokie zdegradowane, zdolne do naturalnej i stymulowanej regeneacji
Występuje przede wszystkim w Polsce Północno-Wschodniej, gdzie zasiedla: Równinę Kurpiowską,
Równinę Mazurską, Krainę Wielkich Jezior, Pojezierze Ełckie, Puszczę Romincką, Pojezierze Suwalskie,
Puszczę Augustowską, Kotlinę Biebrzańską oraz wysoczyzny: Białostocką i Bielską. Na wschodzie kraju
nielicznie spotykany jest jeszcze na Wysoczyźnie Siedleckiej, na Polesiu Lubelskim i w Kotlinie
Sandomierskiej.
Wśród pozostałych regionów kraju zasiedla liczniej Wyżynę Małopolską, Karpaty Zachodnie
(zwłaszcza Tatry i Torfowiska Orawsko-Podhalańskie) oraz Sudety (zwłaszcza Góry Izerskie i
Karkonosze), a nielicznie Wyżynę Śląsko-Krakowską i Bory Dolnośląskie.
W 2002 r. liczebność cietrzewia na terenie Kotliny Orawsko-Nowotarskiej oszacowano
na 306-340 os (Cichocki, dane niepubl.). Obecność cietrzewi stwierdzono na
następujących tokowiskach: na południowy-zachód od wsi Chyżne (do 6 ♂♂ i co
najmniej 3 ♀♀), przy torfowisku Puścizna Jasiowska (4-8 ♂♂), na północ od torfowiska
Puścizna Wielkia (11-17 ♂♂, cn. 12 ♀♀), przy południowym skraju torfowiska Puścizna
Mała (2-3 ♂♂), na potorfiach przy torfowni (do 7 ♂♂), przy torfowisku Bór za Lasem
Kaczmarka (do 5 ♂♂), na zachód od wsi Podczerwone (13-22(31) ♂♂), na łąkach przy
torfowisku Przybojec (7-9 ♂♂), obszerny obszar tokowisk położony jest na północ od
drogi Czarny Dunajec – Piekielnik oraz na wschód od rzeki Czarny Dunajec w okolicach
torfowiska Baligówka i Puścizna Rękowiańska (7-8 stałych miejsc tokowisk, na których
łącznie spotyka się do 38 ♂♂), na polach na zachód od Długopola (do 9 ♂♂), przy
torfowisku Puścizna Długolole (do 21 ♂♂), na polach na północ od torfowiska Puścizna
Franków Brzeżek (do 9 ♂♂), na łąkach między torfowiskiem Puścizna Franków Brzeżek
a torfowiskiem Przymiarki (do 12 ♂♂), między torfowiskiem Przymiarki a wsią
Ludźmierz (do 9 ♂♂), w okolicach rezerwatu “Bór na Czerwonem” (do 3 ♂♂). Latem w
kilku miejscach obserwowano kury cietrzewi wodzące młode. W sezonie jesiennozimowym, na całym terenie w dogodnych środowiskach obserwuje się koncentracje
ptaków obu płci.
Zagrożenia
Główne zagrożenia dla gatunku to zanikanie powierzchni dogodnych siedlisk lęgowych na terenach
lęgowisk gatunku poprzez:
• osuszanie terenów, zwłaszcza torfowisk, co prowadzi do ubożenia szaty roślinnej, a więc bazy
pokarmowej;
• zalesianie śródleśnych powierzchni otwartych i półotwartych;
• wycinanie zarośli na obrzeżach ostoi gatunku;
• zbyt intensywna penetracja ludzka w sąsiedztwie tokowisk (turyści) i terenów wodzenia młodych
(turyści, zbieracze jagód);
• drapieżnictwo ze strony ssaków;
• wprowadzanie bażanta do ostoi cietrzewia.
Wśród zagrożeń cietrzewia zidentyfikowanych w obszarze Torfowisk OrawskoNowotarskich wymienić można:
88
•
osuszanie torfowisk (kopanie rowów melioracyjnych, kopanie żwiru w
żwirowniach, regulowanie rzek)
• pozyskiwanie torfu, maszynowe i ręczne (przesuszenie, penetracja terenu,
zubażanie bazy pokarmowej)
• pozyskiwanie mchu torfowca (mimo objęcia rodzaju Sphagnum sp. ochroną na
tych terenach, postępuje tu coraz większe pozyskanie mchu na coraz większym
obszarze)
• antropopresja i penetracja ostoi (zbiór jagód, borówek, grzybów, żurawiny, jazda
na rowerach górskich, pozyskiwanie torfu i mchu torfowca, pasterstwo, masowa
turystyka, jazda na motocyklach)
• zbiór runa leśnego (w niektórych okolicach bardzo intensywny, pozbawia
gatunek bazy pokarmowej)
• żwirownie powstające na terenie gminy Czarny Dunajec, powodujące dalsze
przesuszenie terenu
• wywóz fekalii, odpadków, śmieci oraz innych nieczystości oraz odpadków na
tereny tokowisk
• kłusownictwo (za pomocą pętlic czy broni palnej)
• wypuszczanie bażantów (przenoszenie chorób, konkurencja)
• pasterstwo (coraz liczniejszy wypas owiec na terenach potorfii)
• wałęsające się psy penetrujące okolicę;
• drapieżnictwo ze strony lisa, kruka – niszczące jaja i pisklęta
• zalesianie łąk wokół torfowisk.
Działania ochronne powinny uwzględniać ochronę konserwatorską (strefy ochronne) i
czynną (kształtowanie siedlisk, ograniczanie presji człowieka i drapieżników, hodowlę
zamkniętą, monitoring oraz działania edukacyjne).
• zachowanie powierzchni otwartych lub półotwartych w lasach (rezygnacja z
zalesień nieużytków, usuwanie spontanicznej sukcesji drzew i krzewów na
tokowiskach);
• wzbogacenie bazy żerowej (wprowadzenie podsadzeń brzozy, jarzębiny, ochrona
borówczysk) np. wzdłuż rowów melioracyjnych, dróg itp.
• przeciwdziałanie upraszczaniu struktury siedlisk
• ograniczenie wypasu, w miejscach największej koncentracji cietrzewi w okresie
lęgowym
• egzekwowanie zakazu pozyskiwania torfu i mchu torfowca
• zwiększanie uwodnienia torfowisk (budowa zastawek na rowach
odwadniających, zasypywanie rowów odwadniających).
Ograniczeniu presji człowieka służyć może:
• współpraca z kołami łowieckimi, ochrona ptaków i tokowisk przed
kłusownikami;
• okresowe zamykanie szlaków turystycznych i dróg w sąsiedztwie tokowisk i
terenów wychowu młodych;
• ograniczanie możliwości zbierania jagód na terenach wychowu młodych;
• na łąkach i pastwiskach będących miejscami lęgów korzystne jest opóźnianie
terminu rozpoczęcia ich użytkowania (rekompensaty dla rolników);
• w rejonach występowania cietrzewi należy zaprzestać wypuszczeń bażantów z
hodowli wolierowej.
89
•
wprowadzenie okresowej redukcji liczebności drapieżników (lis, kuny, jenot,
kruk)
• edukacja lokalnych społeczności.
Monitoring
• coroczne liczenie samców biorących udział w tokach. Liczenia należy prowadzić
w dzień pogodny, w szczycie aktywności tokowej, tego samego dnia na całym
obszarze i najlepiej powtórzyć w tym samym sezonie;
• coroczne liczenie wszystkich osobników w okresie jesiennym metodą taksacji
pasowych, (określanie liczby ptaków, płci, wielkości stadek, liczby odchowanych
młodych, liczby kur bez potomstwa).
Głuszec Tetrao urogallus (L., 1758)
Skrajnie nieliczny gatunek lęgowy, osiadły, ostatnio wyraźnie ginący.
Opis gatunku
Głuszec jest dużym ptakiem grzebiącym, o wyraźnym dymorfizmie płciowym. Samica jest mniejsza o
około 1/3 od samca. Wymiary samca i samicy: długość ciała 90-112 cm i 58-68 cm, rozpiętość skrzydeł
120-140 cm i 95 cm, masa ciała 3,3-6,5 kg i 1,6-2,5 kg. Dorosły samiec jest wielkości gęsi, ciemno
ubarwiony. Czoło i podbródek ma czarne, wydłużone pióra tworzą „brodę”. Pióra pozostałej części głowy,
szyi i wierzchu ciała są ciemnopopielate z jaśniejszym prążkowaniem. Pierś jest ciemnozielonawa z
metalicznym połyskiem. Spód ciała jest czarnobrunatny z brudnobiałymi plamami na brzuchu. Skrzydła są
brunatne, jaśniejsze przy końcach. U nasady skrzydła znajduje się biała plama. Ogon jest dość długi, silnie
zaokrąglony, ciemny z białymi plamami. Nad okiem, czasami dookoła oka, występuje czerwona obrączka.
Dziób jest jasny. Samica ma brunatny wierzch ciała z rdzawopłowym, brudnobiałym i żółtawobrunatnym
prążkowaniem, a brzuch i boki ciała z większą ilością białych piór. Na piersi występuje duża rdzawa
plama. Końce skrzydeł są ciemniejsze niż u samca, nad okiem przebiega brudnoczerwony pasek. Ogon jest
długi, zaokrąglony z białym obrzeżeniem na końcu. U obu płci dziób jest jasny (u samicy przynajmniej
nasada), a nogi są popielate, opierzone do palców. Kury wydają gdaczące głosy. Wieczorem, po przylocie
na tokowisko, koguty wydają głośne, nosowe dźwięki. Pieśń tokowa głuszca składa się z 4 faz: klapania,
trelowania, korkowania i szlifowania. Trwa 7-9 s. i jest stosunkowo cicha, słyszalna z odległości ok. 200 m.
Pisklęta są okryte gęstym, ciemnym puchem. Zaraz po wykluciu zaczynają się im rozwijać pióra. W wieku
ok. 1. miesiąca młode ptaki mają już kompletne upierzenie młodociane. Następne pierzenie przechodzą
jesienią. Pełne pierzenie ptaki przechodzą latem w drugim roku życia.
Biologia
Tryb życia
Ptak o aktywności dziennej. Większą część roku głuszce spędzają w stadkach rodzinnych, które tworzą
samice z młodymi. Samce spędzają samotnie sezon wegetacyjny, dopiero zimą łączą się w niewielkie
grupki. Wszystkie grupy rozpadają się wraz z nadejściem toków.
Lęgi
Gatunek poligamiczny. Dojrzałość płciową samce osiągają w 2., a samice w 3. roku życia. Toki odbywa od
końca marca do początku maja, w górach zwykle później. Prymitywne gniazdo zakłada na ziemi. Samica
składa 4-11 jaj. Wysiaduje wyłącznie samica, siedząc „bardzo twardo”, przez 26-28 dni. Po wykluciu
młode pozostają w gnieździe pod samicą jeszcze przez ponad dobę. Następnie opuszczają gniazdo i są
przez nią wodzone. Po 14-21 dniach zaczynają latać i nocować na drzewach, pełną wielkość osiągają po 23 miesiącach. Jeden lęg w roku. Po stracie lęgu część kur ponawia zniesienie, zwłaszcza jeśli strata
nastąpiła w pierwszej fazie (1-3 dni) wysiadywania. Lęgi zniszczone w bardziej zaawansowanej fazie
powtarzane są rzadziej. Lokalne populacje zasiedlają zwykle obszar od kilkuset do kilku tysięcy hektarów,
którego miejscami centralnymi są tokowiska. W Polsce odległości pomiędzy tokowiskami wynoszą
średnio 4,5-5 km i zajmują powierzchnię od kilku do kilkudziesięciu hektarów. Na poszczególnych
tokowiskach skupiają się osobniki żyjące w odległości do kilku kilometrów. Na tokowisku tokuje od 1 do
kilku (kilkunastu) samców. Osobniki starsze, co najmniej 3 letnie, w danym roku tokują na jednym
tokowisku, osobniki młodsze mogą odwiedzać kilka sąsiadujących tokowisk. Zagęszczenie głuszca jest
zmienne i zależy od lokalnych warunków siedliskowych oraz od pory roku i wynosi od 1-2 tokujących
kogutów/1 km2 (wiosną) 10-15 os./1 km2 (jesienią). W Polsce w Puszczy Augustowskiej w końcu lat 1990.
zagęszczenie wynosiło 0,14-0,19 os./1 km2.
90
Wędrówki
W Polsce gatunek osiadły.
Zimowanie
Zimuje na terenie areału lęgowego, w niewielkich stadkach tworzonych przez osobniki tej samej płci.
Pokarm
Gatunek roślinożerny. Dorosłe ptaki żywią się przede wszystkim liśćmi, owocami i pędami roślin (liście
osiki, liście i pędy borówki czarnej, pędy wełnianki, jagody żurawiny i borówek). Skład pokarmu zmienia
się w cyklu rocznym. Zimą głuszce zjadają niemal wyłącznie igliwie sosny, jodły i świerka oraz pędy i
pączki sosny. Wiosną, latem i jesienią żerują głównie na ziemi, zimą w koronach drzew. Pisklęta żywią się
początkowo wyłącznie pokarmem zwierzęcym, bezkręgowcami i drobnymi kręgowcami. W miarę rozwoju
zaczynają pobierać pokarm roślinny.
Występowanie
Siedlisko
Głuszec zamieszkuje rozległe kompleksy borów i lasów mieszanych. Preferuje bory sosnowe na niżu i
świerkowe z udziałem jodły w górach, chętnie zasiedla lasy o dobrze rozwiniętym, urozmaiconym
podszycie i runie. Tokuje w miejscach niedostępnych, często wilgotnych, porośniętych karłowatą sosną,
brzozą lub świerkiem. Zimuje w miejscach suchszych. Wykazuje bardzo silny konserwatyzm siedliskowy,
jego tokowiska mają dość stałą lokalizację.
Siedliska z załącznika I Dyrektywy Siedliskowej, które mogą być istotne dla gatunku
Rozmieszczenie geograficzne
Zwarty zasięg głuszca obejmuje północną Europę i północno-zachodnią część Azji. W sumie wyróżniono
co najmniej 10 podgatunków w Europie oraz kilka na terenach leżących na wschód od Uralu. W Europie
Środkowej, od Niemiec i Alp na zachodzie, przez Polskę, Litwę, Łotwę, Estonię, zachodnią Białoruś do
wschodnich Karpat gniazduje T. u. major. Podgatunek nominatywny T. u. urogallus żyje w Skandynawii
oraz po reintrodukcji w Szkocji. Inny podgatunek żyje w Finlandii i rosyjskiej Karelii, inny na Półwyspie
Kola, jeszcze inny we wschodniej Białorusi, północnej Ukrainie i na większości terytorium europejskiej
Rosji.
W Polsce zasiedla cztery izolowane rejony kraju. Na północnym-wschodzie występuje w Puszczy
Augustowskiej, Puszczy Białowieskiej i Puszczy Knyszyńskiej, na Lubelszczyźnie - w Lasach Strzeleckich,
Puszczy Solskiej i Lasach Janowskich, w Karpatach - w Bieszczadach, Karpatach Zachodnich oraz na
południowym-zachodzie - w Sudetach i Borach Dolnośląskich.
Występuje bardzo nielicznie w Borach Orawsko-Nowotarskich. Tokowisko z 2-3 ♂♂
znajduje się ok. 2,5 km na południowy-wschód od Chyżnego w Lesie Hamrzyska, nad
potokiem Tokarka. Tokowisko utrzymuje się od kilku lat (Cichocki, inf. niepubl.). Ślady
występowania (knoty) stwierdzono także w rejonie Pustej Polany ok. 2,9 km na
północny-wschód od Chyżnego.
Zagrożenia
Większość zidentyfikowanych zagrożeń głuszca związana jest z działalnością człowieka. Wydaje się, że z
powodu silnego konserwatyzmu siedliskowego główne przyczyny zanikania gatunku związane są z
ingerencją w siedlisko jego występowania. Najważniejsze z nich to:
wyrąb lasów w okolicach występowania głuszca;
postępujące rozdrobnienie zwartych kompleksów leśnych;
osuszanie siedlisk;
wprowadzanie upraw monokulturowych;
niepokojenie przez ludzi;
jeszcze niedawno odbywające się polowania, zwłaszcza w okresie toków, prowadzące do zaburzenia
procesów rozrodu oraz eliminacji najcenniejszych osobników z populacji (dopiero od 1995 r.
głuszec podlega ochronie gatunkowej);
kłusownictwo;
rozwój infrastruktury narciarskiej;
zmiany składu chemicznego roślin na skutek skażenia środowiska;
wrażliwość na choroby i pasożyty przenoszone przez bażanty.
Drugą grupę zagrożeń stanowi wzrastająca presja drapieżników, często związana ze wzrostem ich
liczebności. Wskazuje się między innymi gatunki rodzime: lisa, kunę leśną, tchórza, dzika, kruka, jak i
obcego pochodzenia: jenota, norkę amerykańską oraz wałęsające się psy i koty.
91
Zagrożenia na obszarze
Wśród zagrożeń głuszca zidentyfikowanych w obszarze wymienić można:
• antropopresję, penetrację lasów w celu zbioru jagód, borówek, grzybów;
• zbiór runa leśnego, pozbawiający gatunek bazy pokarmowej;
• kłusownictwo (pętlice, broń palna);
• intensywna gospodarka leśna;
• drapieżnictwo, głównie ze strony lisa, kruka, wałęsających się psów i kotów.
zabezpieczenie miejsc występowania głuszca (tokowisk, miejsc wodzenia piskląt,
pierzowisk i zimowisk) w formie stref o surowym reżimie ochronnym;
redukcja liczebności drapieżników;
zakaz wykonywania zrębów oraz usuwania drzew przestojowych;
zakaz wprowadzania podszytów i podsadzeń w obrębie tokowisk;
ograniczenie trzebieży późnych do niezbędnych cięć sanitarnych;
pozostawianie nisko ugałęzionych drzew (rozpieraczy) w drzewostanach
położonych w pobliżu tokowisk w trzebieżach wczesnych;
wykonywanie wszelkich prac leśnych poza okresem toków (od lipca do lutego);
zakaz wprowadzania uzupełnień w uprawach i młodnikach, na terenie gdzie żerują
głuszce;
pozostawianie śródleśnych bagienek, torfowisk, wrzosowisk, halizn;
nakaz punktowego przygotowywania gleby do odnowień zamiast w formie rabat i
rabatowników;
zakaz sadzenia gatunków obcych oraz gatunków poza naturalnym zasięgiem
występowania;
zakaz grodzenia upraw leśnych siatką na terenie ostoi głuszca;
zakaz grodzenia mrowisk;
zakaz chemicznego zwalczania szkodliwych owadów leśnych;
zakaz wykładania padliny przywabiającej drapieżniki;
zakaz prowadzenia jakichkolwiek polowań i odstrzałów w okresie toków;
zakaz introdukcji bażanta na terenie nadleśnictw, gdzie występują głuszce.
Monitoring
coroczne liczenie samców biorących udział w tokach;
coroczne liczenie wszystkich osobników w okresie jesiennym metodą taksacji
pasowych, prowadzonych we wszystkich krajowych ostojach głuszca (określanie
liczby ptaków, płci, wielkości stadek, liczby odchowanych młodych, liczby kur bez
potomstwa).
Przepiórka Coturnix coturnix (L., 1758)
Nieliczny, lokalnie średnio liczny ptak lęgowy.
Biologia
Tryb życia
Aktywna głównie o zmierzchu i nocą. Dzień spędza ukryta w zbożu lub gęstych trawach. Niechętnie zrywa
się do lotu. Terytorialna, występuje w rozproszeniu, ale sąsiadujące pary mogą występować zaledwie
kilkadziesiąt metrów od siebie.
Lęgi
Przylot na lęgowiska jest bardzo rozciągnięty w czasie i trwa od końca kwietnia do czerwca. Nawet w
kolejnych latach ptaki mogą przylatywać w różnych okresach. Na ogół pojawiają się na lęgowiskach na
przełomie 1. i 2. dekady maja. Ptaki mogą tworzyć lokalne koncentracje, tak że z jednego miejsca słychać
nawet do 4-5 samców. Odbywa jeden lęg w roku. Znoszenie jaj rozpoczyna się od końca maja, a nawet
92
połowy czerwca. Koniec lęgów może przypadać na koniec sierpnia do początku września. W zniesieniu
najczęściej 8-13 jaj (7-18). Wysiadywanie trwa 17-20 dni, pisklęta są zagniazdownikami, więc opuszczają
gniazdo wkrótce po wykluciu. W stadkach rodzinnych mogą przebywać nawet do 50 dni.
W krajobrazie rolniczym środkowo-wschodniej Polski (Nizina Środkowomazowiecka i Nizina
Południowopodlaska) średnie zagęszczenie samców przepiórki wynosiło w latach 1979-1984 i 19952000 0,6-1,3 samca/1 km2 , przy czym zagęszczenie w krajobrazie dolin rzecznych charakteryzowało się
znaczną rozpiętością, wynoszącą 0,3-1,5 samca/1 km2, zaś zagęszczenie w krajobrazie zdominowanym
przez grunty orne było wyrównane i utrzymywało się na poziomie 0,7 samca/1 km2. Najwyższe
zagęszczenie stwierdzone w południowo-wschodniej Polsce wyniosło 4,5 samca/1 km2. W Wielkopolsce
w latach 1991-1995 notowano 0,2-1,0 samca/1 km2.
Wędrówki
Przepiórka jest migrantem dalekodystansowym pokonującym znaczne odległości nad Morzem
Śródziemnym i Saharą. Odlatuje z krajowych lęgowisk od końca sierpnia do połowy października. Przelot
wiosenny jest równie słabo zauważalny jak jesienny, ponieważ ptaki wędrują nocą i na ogół pojedynczo,
jakkolwiek spotykano niewielkie stadka liczące maksymalnie do 40 ptaków. Przelot wiosenny,
rozpoczynający się w Polsce w końcu kwietnia, może trwać przez cały maj, a nawet czerwiec.
Zimowanie
Tylko wyjątkowo pozostaje na zimę w kraju - jedna obserwacja na oparzelisku pod Hajnówką 5 lutego
1979 roku.
Pokarm
Podstawę diety przepiórki stanowią nasiona i drobne owady. Żeruje w obrębie swojego niewielkiego
terytorium o powierzchni 0,7-1,5 ha.
Występowanie
Siedlisko
Przepiórka jest ptakiem otwartych terenów rolnych lub dolin rzek, niekiedy obrzeży miast i lotnisk.
Gniazduje w różnych typach upraw, zwłaszcza w zbożu. Równie chętnie zasiedla wieloletnie odłogi i
(coraz rzadsze) uprawy prosa i lnu. Duże zagęszczenia może osiągać także na porzuconych plantacjach
czarnej porzeczki. Rzadziej spotykana w uprawach lucerny czy roślin okopowych. W dolinach rzek
(liczniej w latach o małej ilości opadów) chętnie zasiedla ich osuszone fragmenty. Spotykana również na
niezmeliorowanych torfowiskach niskich.
Siedliska z załącznika I Dyrektywy Siedliskowej, z którymi gatunek może być związany na badanym
obszarze
Zasiedla prawie cały obszar Polski, a tylko w większym rozproszeniu występuje na Pomorzu. Z pewnością
bardziej rozpowszechniona i liczniejsza jest we wschodniej części kraju – stwierdzono tu najwyższe
zagęszczenia populacji lęgowej. Najwyżej położone w kraju stanowisko (nie wiadomo, czy lęgowe)
stwierdzono w Tatrach na wysokości 1300 m n.p.m.
Gatunek nieodłącznie związany z siedliskami rolniczymi. Na obszarze występuje tam,
gdzie łąki i pastwiska sąsiadują z użytkami rolnymi.
Zagrożenia
• przekształcanie struktury krajobrazu rolniczego (zanik ugorów, ekstensywnie użytkowanych łąk,
mozaiki upraw z gęstą siecią miedz);
• chemizacja rolnictwa, zubażająca bazę pokarmową piskląt (nasiona chwastów i drobne owady);
• mechanizacja rolnictwa, połączona z pewnymi formami wykonywania zabiegów
agrotechnicznych.
Zagrożeniem jest intensyfikacja rolnictwa, a więc wzrost zużycia nawozów sztucznych i
chemicznych środków ochrony roślin, scalanie pól i tworzenie upraw monokulturowych,
likwidacja miedz i chemizacja rolnictwa.
93
•
zaniechać całkowitego wykaszania łąk i pozostawiać płaty (do 50-100 m2) nie
wykoszonych traw przy pierwszym oraz drugim pokosie (jeżeli ma miejsce przed
końcem sierpnia);
• stosować wykaszanie od środka łąki ku jej skrajom, by dać ptakom szansę
ucieczki;
• wprowadzić techniczne sposoby wypłaszania w przypadku stosowania
mechanicznych kosiarek.
• zmniejszać dawki herbicydów i insektycydów oraz nawozów sztucznych w celu
zapewnienia zdrowej bazy pokarmowej pisklętom.
• dotować utrzymanie rotacyjnego odłogowania gruntów ornych, bowiem
kilkuletnie odłogi zapewniają zarówno bezpieczne ukrycie dla ptaków jak i bazę
pokarmową, szczególnie ważną dla piskląt.
Monitoring
• liczenie ptaków lęgowych w siedliskach występowania gatunku przeprowadzane
w odstępach 3 letnich;
Liczenie przepiórki należy prowadzić wieczorem (1 godz. przed zachodem słońca – 30
minut po zachodzie). Należy wykonać co najmniej 2 kontrole terenu: warunkach
obszaru Kotliny Nowotarskiej optymalnymi terminami kontroli wydaje się pierwsza
dekada czerwca i pierwsza dekada lipca. Zalecany dość późny okres pierwszej kontroli
wynika z bardzo zmiennego w kolejnych latach terminu przylotu.
Derkacz Crex crex (L., 1758)
Średnio liczny gatunek lęgowy i przelotny.
Biologia
Tryb życia
Derkacz jest gatunkiem aktywnym przez całą dobę. Wiosną szczyt aktywności godowej przypada na
godziny przedwieczorne oraz nocne. W tym czasie ptaki intensywnie odzywają się. Jest gatunkiem dość
towarzyskim zwłaszcza wiosną i latem. Jedynie samice samotnie wysiadują jaja i wodzą pisklęta. Na
zimowiskach największą aktywność wykazuje w dzień zwłaszcza podczas opadów lub bezpośrednio po
nich.
Lęgi
Gatunek terytorialny. System rozrodczy derkacza jest stosunkowo słabo poznany. Wyprowadza dwa lęgi
w roku, na co wskazują dwa okresy największej aktywności głosowej samców. Pierwszy z nich przypada
na przełom maja i czerwca, a drugi na przełom czerwca i lipca. Na początku maja na lęgowiska przylatują
samce, które wkrótce zaczynają intensywnie odzywać się. Przybywające nieco później samice siadają przy
nawołujących samcach. Gniazdo umieszczone na ziemi najprawdopodobniej buduje tylko samica.
Najczęściej jest ono umieszczone w wysokiej roślinności zielnej przy kępie krzewów, turzyc i jest
zbudowane z roślinności znajdującej się wokół. Samica składa 8-11 jaj w odstępach jednodniowych, które
wysiaduje przez 16-19 dni. Do wyjątków należą zniesienia liczące więcej niż 19 jaj, które są składane w
jednym gnieździe przez dwie samice. Pisklęta opuszczają gniazdo w dniu wyklucia lub pozostają w nim
jeden dzień. Wychowywane są wyłącznie przez samicę, choć sporadycznie obserwuje się dwa ptaki
wodzące pisklęta. Jednak do tej pory nie udało się wyjaśnić czy w wychowaniu piskląt pomaga samiec czy
inna samica. Zdolność do lotu młode uzyskują po około 50 dniach życia, a całkowitą niezależność od
rodziców uzyskują w wieku 34-38 dni od wyklucia lub nieco wcześniej. W poszczególnych sezonach
lęgowych wykorzystywane są do odbycia lęgów te same obszary.
Zagęszczenie derkacza oceniane jest na podstawie liczby odzywających się samców, stwierdzonych na
powierzchni. I tak w okolicach Elbląga osiąga zagęszczenia - 155 samców/100 km2, w okolicach Nidzicy na
poligonie Muszaki - 259 samców/100 km2, na wschodzie Lubelszczyzny k. Parczewa - 105 samców/100
km2, na Biebrzy ok. 2100 samców na 300 km2.
Wędrówki
Derkacz jest migrantem dalekodystansowym. Jesienna wędrówka zaczyna się we wrześniu i kończy w
październiku. Ptaki kierują się ku południowo-wschodniej Europie i wschodniej Afryce. Wiosenna
94
wędrówka rozpoczyna się w Afryce już pod koniec lutego lub w marcu i jest szybsza niż jesienna.
Derkacze powracają na lęgowiska przez centralną i zachodnią Afrykę. Do Polski ptaki docierają na
przełomie kwietnia i maja. W czerwcu i lipcu obserwuje się masowe przemieszczania samców z terenów
lęgowych w nieznanym kierunku. Przypuszczalnie ptaki lecą się na zbiorowe pierzowiska. Derkacz jest
typowo nocnym migrantem wędrującym na niskim pułapie prawdopodobnie w niewielkich stadach. W
tym okresie zatrzymuje się na żerowanie i odpoczynek w różnych siedliskach z wysoką roślinnością
zielną.
Zimowanie
Derkacze na afrykańskich zimowiskach przebywają od listopada nawet do pierwszych dni kwietnia.
Wyjątkowo wczesne, marcowe obserwacje prawdopodobnie dotyczyć mogą osobników próbujących
zimować w Europie.
Jedyna wiadomość powrotna o derkaczu zaobrączkowanym w Polsce dotyczy ptaka zimującego w Zairze.
Pokarm
Derkacz jest ptakiem wszystkożernym. Na lęgowiskach głównym składnikiem pokarmu są owady. Dieta
uzupełniana jest ślimakami, małymi żabami oraz zielonymi fragmentami roślin. Prawdopodobnie może
zjadać również małe ssaki i pisklęta ptaków, co zaobserwowano u derkaczy trzymanych w niewoli. W
okresie wędrówki odżywiają się niemal wyłącznie pokarmem roślinnym. Zimą w skład diety wchodzą
mrówki, termity oraz inne owady. W poszukiwaniu pokarmu derkacz często sonduje dziobem ściółkę.
Występowanie
Siedlisko
Derkacz zasiedla otwarte i półotwarte tereny z żyznymi, podmokłymi, ekstensywnie użytkowanymi
łąkami oraz turzycowiska. Licznie występuje w dolinach rzecznych, okolicach strumieni, bagien, na
obrzeżach wrzosowisk oraz łąk ze stagnującą wodą lub z niewielkimi oczkami wodnymi. Rzadziej zasiedla
użyźniane, nie przesuszone łąki, pastwiska oraz uprawy zbóż lub rzepaku. Niekiedy stwierdzany jest
również w uprawach ziemniaków oraz na małych polanach śródleśnych i zrębach. W górach najczęściej
występuje na łąkach, dochodząc do wysokości 1200 m n.p.m. W okresie pierzenia, gdy ptaki tracą
zdolność do lotu, najchętniej przebywają na ugorach, nieużytkach oraz w innych miejscach z wysoką
roślinnością zielną. Zimuje na sawannie porośniętej niską lub bardzo wysoką, ponad dwumetrową
roślinnością. Występuje również w wilgotniejszych miejscach: w dolinach rzek, na rozlewiskach.
badanym obszarze:
Występuje na terenia całego kraju, jednak miejscami jest znacznie bardziej pospolity, zwłaszcza na
północnym-wschodzie i wschodzie.
Gatunek zasiedla ekstensywnie użytkowane łąki na terenie całego obszaru. Stałą
obecność odzywających się derkaczy potwierdzono: na łąkach na południe od Chyżnego,
łąkach na północ od Puścizny Wielkiej (3-6 ♂♂), kompleksie łąk pomiędzy Puścizną
Wielką a Puścizną Małą (3-5 ♂♂), łąkach na północ od Puścizny Małej i zachód od
torfowiska Baligówka (7-9 ♂♂), łąkach na zachód od torfowiska Bór za Lasem
Kaczmarka, na łąkach na południe i wschód od pozostałości torfowiska Puścizna
Rękowiańska (25-30 ♂♂), na łąkach w sąsiedztwie torfowisk Puścizna Długopole,
Puścizna Franków Brzeżek i Przymiarki.
Zagrożenia
Derkacz jest gatunkiem zagrożonym w skali świata. W Polsce na niektórych obszarach występuje jeszcze
dość licznie, jednakże szybkie przekształcenia użytków zielonych w grunty orne w krótkim czasie może
spowodować znaczne zmniejszenie się krajowych zasobów tego gatunku.
• utrata siedlisk gniazdowych w wyniku uniemożliwienia regularnych, sezonowych zalewów dolin
rzecznych;
• utrata siedlisk gniazdowych w wyniku zmniejszania się powierzchni ekstensywnie użytkowanych
łąk i pastwisk w dolinach rzecznych na rzecz pól uprawnych. Część przesuszonych, otwartych łąk
95
•
•
mechanizacja rolnictwa, połączona z pewnymi formami wykonywania zabiegów
agrotechnicznych (wprowadzenie szybkotnących kosiarek rotacyjnych, przyspieszenie terminów
koszenia, metoda koszenia od peryferii do środka łąki)
narastająca presja drapieżników czworonożnych (norki amerykańskiej, lisa, kota domowego)
oraz skrzydlatych (kruka, wrony siwej).
Postępujące osuszanie terenu spowodowane wykopywaniem rowów melioracyjnych,
wydobywaniem żwiru, regulowaniem rzek itp. Zalesianie nieużytkowanych łąk. Presja
drapieżników, w tym wałęsających się psów i kotów.
Należy:
zaprzestać melioracji odwadniających wprowadzając jednocześnie działania
kompensujące (zasypywanie rowów odwadniających, budowa zastawek)
zaniechać deniwelacji obszaru (zasypywania zagłębień terenu okresowo
wypełnionych wodą);
utrzymać późny termin pierwszego pokosu traw (po 1. lipca);
wprowadzić zmianę techniki koszenia, polegają na wprowadzeniu wolniejszych
maszyn, rozłożeniu wykaszania dużych obszarów łąkowych na kilka dni,
rozpoczynaniu pokosu od środka łąki i prowadzeniu go do peryferii,
pozostawianiu pasa nie wykoszonych ziołorośli na skraju łąki, stanowiącego
około 5% powierzchni łąkowej;
utrzymywać pod kontrolą drapieżniki niszczące lęgi, w pierwszym rzędzie lisa, kruka
i wronę siwa.
Monitoring
• Co 3 lata liczenie odzywających się samców w siedliskach występowania gatunku
na obszarze.
Żuraw Grus grus (L., 1758)
Nieliczny lub bardzo nieliczny ptak lęgowy niżu; lokalnie średnio liczny. Licznie przelotny i wyjątkowo
zimujący.
Biologia
Tryb życia
Żuraw jest gatunkiem dziennym, choć w okresie toków, zwłaszcza podczas pełni potrafi całą noc ogłaszać
głosem zajęty rewir. W okresie lęgów i wodzenia młodych trzyma się w parach. Wiosną i latem osobniki
nielęgowe tworzą stada od kilku do kilkuset osobników. W okresie wędrówek i zimowania jest wybitnie
stadnym gatunkiem, a stada nierzadko sięgają od kilku do kilkudziesięciu tysięcy osobników.
Lęgi
Żuraw jest gatunkiem terytorialnym. Dojrzałość płciową osiąga dopiero w 3-5 (6) roku życia. W Polsce
żurawie powracają na lęgowiska już w lutym, najczęściej od połowy lutego do początku marca. W
ostatnich latach notuje się wcześniejsze terminu przylotu żurawi (nawet w końcu stycznia). Z tego
powodu nastąpiło również przesunięcie w terminach przystępowania do lęgów. Obecnie początek lęgów
np. na Dolnym Śląsku ma miejsce już w pierwszej dekadzie marca, ze szczytem składania jaj między 20 a
30 marca. Średnio w kraju początek lęgów przypada na trzecią dekadę marca, szczyt na pierwszą dekadą
kwietnia. Najpóźniejsze lęgi w Polsce rozpoczynają się w ostatniej dekadzie kwietnia. Żurawie budują
gniazda w otoczeniu wody o średniej głębokości ok. 25 cm. Gniazdo to płaski, lekko owalny (średnio
70x120 cm) lub okrągły (średnio 107 cm) kopczyk, umieszczony bezpośrednio na dnie zbiornika, kępie
roślin (najczęściej turzyc) lub przy pniu drzewa ( najczęściej olszy czarnej). Gniazdo rzadko nie jest
otoczone wodą, np. zbudowane w suchym trzcinowisku. Dominują zniesienia z 2 jajami, rzadziej z 1,
natomiast lęgi z 3 jajami zdarzają się bardzo rzadko. Żurawie zazyczaj odbywają jeden lęg w roku, choć
może się zdarzyć, że po stracie zniesienia we wczesnej fazie mogą lęg powtórzyć. Okres wysiadywania
trwa około 31 dni (28-35 dni). Młode przebywają w gnieździe kilka dni po wykluciu, po czym wodzone są
przez oboje rodziców. Nierzadko zdarza się, jeżeli rodzina nie jest płoszona i czuje się bezpiecznie, że
96
dorosłe z młodymi powracają codziennie na nocleg do gniazda lub w jego najbliższą okolicę. Liczba
udanych lęgów żurawia na etapie klucia jest wyjątkowo wysoka i mieści się między 62-88%.
Obecnie posiadamy w kraju dane z niewielu dużych powierzchni krajobrazowych przebadanych
metodycznie pod kątem liczebności par lęgowych żurawia. Wysokie zagęszczenie ok. 40 p./100 km2
stwierdzono w Puszczy Boreckiej, z kolei również wysokie zagęszczenie 27 p./100 km2 w Ińskim PK wraz
z otuliną (lokalne zagęszczenie par lęgowych wynosiło 51 p./100km2). Natomiast na ziemi wołowskiej
(Dolny Śląsk) występuje znacznie niższe zagęszczenie - 5-6 p./100 km2. Ponadto zbliżone zagęszczenie
tego gatunku wykazano z Doliny Baryczy podczas kompleksowych badań awifauny - ok. 4,5 p./100 km2.
Żuraw może gniazdować lokalnie w jeszcze wyższych zagęszczeniach, np. na jez. Świdwie w Puszczy
Wkrzańskiej (10-12 p. na 9 km2), na Bielawskich Błotach na Pobrzeżu Gdańskim (7-11 p. na 7,5 km2), Jez.
Chobienickich na Ziemi Lubuskiej (5-8 p. na 4 km2), czy w Uroczysku Wrzosy w PK Dolina Jezierzycy (6-7
p. na 5,5 km2). Skupiskowy charakter lęgów (najmniejsza odległość między zajętymi gniazdami 150-300
m), może prowadzić do zaniżania liczby par lęgowych, gdyż blisko siebie gniazdujące pary mogą podczas
liczeń nie być wyróżniane jako odrębne.
W roku 2001 na 28 powierzchniach wybranych losowo w całym kraju (po 100 km2 każda) zagęszczenie
wynosiło 3,7-4,1 p./100 km2.
Wędrówki
Żuraw jest gatunkiem wędrownym. Po zakończeniu lęgów żurawie odlatują z Polski, począwszy od
września aż do pierwszej dekady grudnia. Wcześniej, bo już w od lipca, gromadzą się na stałych
noclegowiskach (jeziora, stawy), gdzie liczba ich rośnie aż do października. Przebywają tam aż do odlotu,
żerując w dzień na polach uprawnych (ścierniska, oziminy), łąkach i ugorach, często występują w dużych
stadach liczących nierzadko po kilkaset, a nawet kilka tysięcy osobników. Lecą głównie w dzień, choć w
dolinie Sanu w Bieszczadach obserwowano jesienne stada ptaków lecące w nocy przy pełni księżyca.
Młode w czasie jesiennych wędrówek trzymają się z rodzicami i razem lecą na zimowiska.
Wiosną rodziny z ubiegłorocznymi młodymi widuje się bardzo rzadko. Wiosenny przylot żurawi do Polski
w ostatnim dwudziestoleciu następuje coraz wcześniej. Pierwsze stada powracających z zimowisk żurawi
pojawiają się w Polsce już po 20 stycznia (Dolny Śląsk). Przelot wiosenny trwa do pierwszej dekady maja.
Przez Polskę przechodzi najprawdopodobniej granica dzieląca europejską populację żurawia na dwie
subpopulacje, z których jedna leci na zachód, głównie przez środkowe i północne Niemcy oraz środkową
Francję. Ptaki te zatrzymują się jesienią w dolinie dolnej Odry, regionie Rugia-Bock (Niemcy) i zimują w
Lac du Der Chantecoq i Landes de Gascogne (Francja) oraz Extremadura i Andalusia (Hiszpania). Druga
subpopulacja leci wędruje na południe i południowy-wschód przez Węgry.
Zimowanie
Subpopulacja zachodnia zimuje w zachodniej Europie i północnej Afryce (Francja, Hiszpania, Portugalia,
Maroko), natomiast subpopulacja wschodnia w Izraelu i północno-wschodniej Afryce.
W ostatnim dziesięcioleciu obserwuje się coraz częściej osobniki zimujące w kraju.
Pokarm
Żuraw jest gatunkiem roślino- i mięsożernym, dostosowującym się do pokarmu dostępnego w danym
okresie i porze roku. Na jego dietę składaja się młode części roślin, zwłaszcza traw i motylkowych, a także
kiełki i dojrzewające ziarna zbóż, rośliny okopowe, kukurydza (zwłaszcza na ścierniskach po jej
skoszeniu). Pokarm zwierzęcy składa się głównie z owadów (chrząszcze, prostoskrzydłe, mrówki), a także
dżdżownic, mięczaków, ryb, płazów i drobnych ssaków. Na początku wodzenia młodych dorosłe podają
pisklętom pokarm lub wskazują go dziobem. Na zimowiskach żerują na polach uprawnych, na stepach i w
luźnych lasach parkowych z dużym udziałem dębu korkowego (Hiszpania).
Występowanie
Siedlisko
W czasie lęgów żurawie korzystają z wszelkich mokradeł, które nadają się do budowy gniazda. Preferują
oczka wodne, zabagnienia i jeziora w otoczeniu lasów podmokłych (olsy, łęgi) oraz wśród suchych borów.
Znaczna część par gniazduje na oczkach śródpolnych, a także w dolinach rzecznych, np. starorzecza,
zabagnienia i okresowe zalewiska. W rejonach z niewielką liczbą zbiorników naturalnych, większe
znaczenie mają zbiorniki sztuczne, np. stawy, glinianki, torfianki, rowy i kanały. Gniazdo zakładane może
być na kępach olszy, w płatach szuwarów budowanych przez trzcinę i/lub pałkę oraz w łanach turzycy,
oczeretu, sitowia, manny, w zaroślach wierzby, a na torfowisku na mszystym kożuchu. Kluczowym
czynnikiem w czasie lęgów jest stałe utrzymywanie poziomu wody (20-40 cm) wokół miejsca
gniazdowego. W trakcie wodzenia młodych żurawie spotyka się głównie na zacisznych śródleśnych
polanach, łąkach, ugorach, a także na polach uprawnych. Nierzadko wodzą młode w rzadkich
nadrzecznych łęgach topolowo-wierzbowych. W czasie wędrówek żerują głównie w krajobrazie
rolniczym, a nocują na płytkich stawach rybnych, w trzcinowiskach, na płyciznach i wyspach jezior, na
97
obszarach zalewowych dużych rzek, oczkach śródpolnych i bagnach śródleśnych. Na zimowiskach
korzystają także z pól uprawnych i łąk, stepów i lasów parkowych z dużym udziałem dębu korkowego.
3150 Starorzecza i naturalne eutroficzne zbiorniki wodne ze zbiorowiskami z Nympheion, Potamion
3160 Naturalne dystroficzne zbiorniki wodne
4010 Wilgotne wrzosowiska z wrzoścem bagiennym Erica tetralix
6410 Zmiennowilgotne łąki trzęślicowe (Molinion)
Lęgowy żuraw występuje najliczniej w północnej i zachodniej Polsce. W centrum Polski występuje
lokalnie. Południowe granice występowania w Polsce wyznaczone są przez stanowiska na Śląsku i na
Lubelszczyźnie. Ostatnio odkryto izolowane stanowiska lęgowe w Sudetach i na Górnym Śląsku. Od
wiosny do jesieni, w dogodnych miejscach w zasadzie na całym niżu Polski, można spotkać osobniki
nielęgowe przebywające w stadach, do których latem przyłączają się ptaki lęgowe. W okresie wędrówek
żurawie spotyka się w całej Polsce, ale w większych stadach głównie w północnej części kraju i wzdłuż
wschodniej granicy. Zimujące żurawie stwierdzano na Pomorzu Gdańskim, pod Olsztynem, pod
Białymstokiem, w okolicy Białowieży i na Dolnym Śląsku.
Wykryto jeden rewir w południowej części Borów Orawsko-Nowotarskich ok. 3 km na
wschód od Chyżnego.
Zagrożenia
Żuraw, mimo że obecnie sam nie jest zagrożony wyginięciem, należy do rodziny ptaków w skali świata
mocno zagrożonych. W związku z tym nie należy bagatelizować istniejących zagrożeń, zwłaszcza tych
pochodzenia antropogenicznego. Do największych zagrożeń należy:
• osuszanie terenów podmokłych, ograniczające atrakcyjność obszarów lęgowych;
• nadmierna chemizacja w rolnictwie;
• drapieżnictwo ze strony dzika (niszczenie gniazd).
Niszczenie gniazd (drapieżnictwo ze strony dzika), niepokojenie osobników
gniazdujących.
• chronić śródleśne i przyleśne zbiorniki oraz cieki wodne przed osuszeniem;
• zaprzestać osuszania śródpolnych zbiorników wodnych;
Monitoring
• coroczne liczenie ptaków lęgowych. Metodyka do ustalenia: Metodyka liczeń
powinna opierać się na nasłuchach wczesnorannych, prowadzonych od początku
marca do końca kwietnia (co najmniej 4 – 5 nasłuchów);
Puchacz Bubo bubo (L., 1758)
Skrajnie nieliczny gatunek lęgowy, wydaje się nieco zwiększać swoją liczebność. Gatunek osiadły.
Biologia
Tryb życia
Prowadzi nocny tryb życia. W okresie krótkich, letnich nocy aktywny bywa również w dzień. Para ptaków
przebywa w ciągu całego roku w pobliżu terytorium lęgowego, przemieszczając się na niewielkie
odległości.
Lęgi
98
Puchacz jest gatunkiem silnie terytorialnym. Sąsiadujące pary dzieli dystans 2-4 km, rzadko mniej niż 1,5
km. Jeżeli ptak zakłada gniazdo na ziemi, np. w wykrocie, wygrzebuje jedynie płytką nieckę gniazdową. Z
czasem wypełnia się ona miękkim materiałem w postaci resztek ofiar i skruszonych wypluwek. Jaja
składane są na ziemi pod wykrotem, skałą, u podstawy pnia drzewa, na kępie w olsie. Gniazduje nierzadko
na półkach skalnych, w opuszczonych gniazdach ptaków drapieżnych czy bociana czarnego, a nawet na
ambonach myśliwskich czy kopach siana. Zdarza się, iż puchacz gniazduje w pobliżu człowieka np. w
czynnym kamieniołomie, w małym zadrzewieniu blisko osady czy na wysypisku śmieci. Przed złożeniem
jaj samica często przesiaduje w miejscu potencjalnego lęgu, oceniając w ten sposób bezpieczeństwo
wyboru miejsca rozrodu. Występuje jeden lęg w roku. Samica składa 2-3 jaja (1-4) w odstępach 2-4
dniowych, od połowy lutego, zwykle jednak w marcu, co zależy w pewnym stopniu od warunków
atmosferycznych. Jeśli straci jaja na wczesnym etapie wysiadywania, może lęg powtórzyć (lęgi
kwietniowe). Samica rozpoczyna wysiadywanie od złożenia pierwszego jaja, w związku z tym pisklęta
wykluwają się nierównocześnie, wykazując znaczne różnice w rozwoju. Odbija się to na wzmożonej
konkurencji o pokarm w okresach jego niedoboru, co może prowadzić do śmierci najmłodszego
rodzeństwa. Samica wysiaduje przez ok. 34 dni. Po wykluciu młode są ogrzewane przez samicę przez
okres ok. 14 dni. Samiec donosi samicy pokarm i przekazuje go w bezpośrednim sąsiedztwie gniazda.
Samica pożywia się w pobliżu gniazda, wyjątkowo na gnieździe. Od momentu wyklucia do 3 tygodnia życia
pisklęta karmione są przez samicę rozdrobnionym pokarmem. Po tym okresie same zaczynają
przejmować pokarm, najczęściej połykając go w całości. Po 4-5 tygodniach życia, pisklęta opuszczają
gniazdo na piechotę, nie potrafiąc jeszcze latać. Zdolność tą uzyskują dopiero w wieku ok. 3 miesięcy.
Niepokojone, potrafią rozproszyć się w bezpośrednim sąsiedztwie jeszcze wcześniej, ewentualnie mogą
być przeniesione przez samicę w nowe miejsce. Młode aż przez pół roku pozostają pod opieką rodziców w
obrębie ich areału lęgowego. Po tym czasie są przez parę rodzicielską przeganiane. Średnia produkcja
młodych rzadko przekracza 1,5 młodego na parę z sukcesem. Po 2-3 latach, kiedy młode puchacze osiągną
dojrzałość, często osiadają w pobliżu miejsca wylęgu i podejmują pierwsze próby lęgu. Średnie
zagęszczenie, jakie puchacz osiąga w dogodnych siedliskach, wynosi ok. 2 p./100 km2. W Polsce
największe koncentracje puchacza odnotowano w Lasach Parczewskich na Lubelszczyźnie oraz w Górach
Stołowych, gdzie stwierdzono odpowiednio 12,5 p./100 km2 oraz 10 p./100 km2.
Wędrówki
Puchacz jest gatunkiem osiadłym. Nie dotyczy to młodych ptaków, które w okresie usamodzielniania się,
czyli mniej więcej od października pierwszego roku życia, podejmują wędrówki na odległości rzadko
przekraczające 100 km, choć znane są przypadki przemieszczeń na odległość ponad 600 km. Po okresie
koczowania często wracają i podejmują próby gniazdowania niedaleko miejsca ich wylęgu.
Zimowanie
Ptaki dorosłe przejawiają tendencję do przemieszczeń sezonowych. Sowy zamieszkujące góry odbywają
wędrówki pionowe, w zimie przemieszczając się na niżej położone tereny, gdzie łatwiej o pokarm. Ptaki z
populacji nizinnych zwykle pozostają w obrębie tego samego areału przez cały rok, jedynie w ostrzejsze
zimy zmieniając lub zwiększając areał łowiecki.
Pokarm
Puchacz jest drapieżnikiem, który poluje na ofiary najłatwiej dostępne w siedlisku. Skład pokarmu zależy
również od dostępności ofiar o odpowiedniej wielkości. Preferowane ofiary mają masę przekraczającą
100 g. Do ulubionych ofiar należą m. in. karczownik, jeż, kret, wiewiórka, królik a także ptaki: grzywacz,
kruk, wrona, kuropatwa, kaczki itp. Nierzadko w menu puchacza zdarzają się inne drapieżniki, zarówno
ptaki jak i ssaki, takie jak myszołów, puszczyk, uszatka, tchórz, łasica czy lis. Pary gniazdujące blisko
osiedli ludzkich, a takich par w ostatnich latach jest coraz więcej, bardzo często polują na zwierzęta ściśle
związane z tym środowiskiem, czyli myszy, szczury i koty. Puchacz nie gardzi też padliną. Jako miejsca
łowów służą mu najczęściej tereny otwarte oraz stare drzewostany, na tyle luźne, by mógł swobodnie
latać między drzewami. Sposób polowania puchacza polega na aktywnym przeszukiwaniu terenu. Ptaki
patrolują łowisko lecąc nisko nad ziemią lub przesiadują na skraju polany, zrębu, czy innej otwartej
przestrzeni, wybierając na czatownie samotne drzewa, słupy, kopy siana, itp. Regułą jest, że pary
zamieszkujące tereny o większym zalesieniu chwytają więcej ssaków. Na południu Polski nornik stanowi
30-60% składu pokarmu puchacza. Na północy Polski, ze względu na duży udział powierzchniowy wód,
70% jego diety stanowią ptaki wodne.
Występowanie
Siedlisko
Puchacz przez cały rok zasiedla ten sam teren. Preferuje siedliska o bogatej i zróżnicowanej strukturze w
pobliżu terenów otwartych. W górach są to prześwietlone starodrzewy iglaste i liściaste, gdzie
preferowanym elementem są grupy skał, czy nawet pojedyncze skały i strome stoki. W takich miejscach
puchacz najchętniej zakłada gniazdo. Na nizinach zamieszkuje najczęściej olsy, łęgi olchowe, bory świeże i
99
mieszane, skraje bagien, śródleśne torfowiska niskie oraz nawet lite, wiekowe lasy sosnowe w pobliżu
otwartych łąk, jezior, bagien, dolin rzecznych, zrębów itp. Nierzadko gniazduje w kamieniołomach, a
nawet w obrębie otwartych łąk i niewielkich zadrzewień śródpolnych. Zasiedlenie danego obszaru
uzależnione jest często od dostępności starych gniazd ptaków drapieżnych, czy bociana czarnego,
wykrotów, złomów, starych i silnie rozgałęzionych drzew odpoczynkowych, czy spokojnych ostępów.
badanym obszarze
Puchacz występuje niemal w całym kraju, prawdopodobnie z wyjątkiem środkowej Polski. Największe,
zwarte populacje gatunku występują na Lubelszczyźnie, w Kotlinie Biebrzańskiej oraz na Ziemi Kłodzkiej.
Silna, ale rozproszona populacja zamieszkuje duży obszar Pomorza. Najsłabiej poznana jest populacja
karpacka.
Na terenie obszaru wykryto jeden rewir w południowo-wschodniej części Borów
Orawsko-Nowotarskich, ok. 0,6 km na południe od skraju kopuły torfowiska Puścizna
Wielka.
Zagrożenia
niski sukces rozrodu, wynikający z dużej wrażliwości na niepokojenie i porzucania znacznej liczby
lęgów (lokalnie do 50%);
utrata siedlisk w wyniku melioracji i zmian użytkowania gruntów, prowadzących do zaniku terenów
otwartych, stanowiących ważne miejsca zdobywania pokarmu;
bezpośrednie prześladowanie ze strony człowieka, ciągle jeszcze postrzegającego puchacza jako
konkurenta, polującego na łowne gatunki zwierząt.
Kłusownictwo, bezpośrednie prześladowanie lub niepokojenie osobników
gniazdujących.
Na terenach gniazdowania gatunku należy:
prowadzić ochronę strefową miejsc gniazdowych (stanowiska czynne i stanowiska
alternatywne – strefy z lat ubiegłych);
utrzymać w stanie niezmienionym tereny, wykorzystywane przez puchacze do
łowów - unikać zmian w krajobrazie, zwłaszcza w przypadku przestrzeni
otwartych (wycinania drzew stanowiących czatownie, zabudowy, zmiany
użytkowania gruntów itp.).
Monitoring
Coroczna ocena liczby zajętych terytoriów, połączona z ewentualną oceną sukcesu
lęgowego, prowadzona w siedliskach występowania gatunku. Konieczne liczenia
nocne.
Ze względu na dużą wrażliwość na niepokojenie, ocena występowania powinna być
prowadzona dwom sposobami: 1. nasłuchów odzywających się samców na przełomie
lutego i marca, których efektem ma być wykazanie stopnia zajęcia potencjalnych
stanowisk; 2. kontroli stanowisk po 15 czerwca, polegającej na poszukiwaniu śladów
bytności ptaków dorosłych i młodych (resztek pokarmu, wypluwek, kału) i nasłuchach o
zachodzie słońca, celem wykrycia młodych (odzywają się intensywnie krótkim,
dwusylabowym „wsziju”) oraz ewentualnie ustalenia ich liczby.
100
Uszatka błotna (sowa błotna) Asio flammeus (Pont., 1763)
Gatunek nieregularnie i bardzo nielicznie lęgowy na niżu. Rzadko obserwowany w kraju w czasie
wędrówek i zimą.
Biologia
Tryb życia
Gatunek terytorialny najbardziej aktywny o zmroku, może być jednak spotykany o każdej porze dnia i
nocy. Podczas wędrówek może występować w grupach, niekiedy tworzy nawet większe skupienia, czasem
mieszane z uszatką. Przy obfitości pokarmu może również gniazdować w większych skupiskach.
Lęgi
Uszatka błotna należy do gatunków monogamicznych; dojrzałość płciową osiąga w 2. roku życia. W pary
łączy się na zimowiskach (koniec stycznia-początek lutego), tylko na okres rozrodu. Samiec wybiera rewir
lęgowy wcześnie, często już w lutym-marcu i od początku go broni. Gniazdo zakłada w płytkim
zagłębieniu w ziemi, wyścielonym drobnym materiałem roślinnym. Usytuowane jest ono zwykle w
suchym miejscu, wśród niskiej roślinności, w pobliżu jakiegoś wzniesienia, z którego samiec obserwuje
okolicę. Jeśli teren jest podtopiony wówczas gniazdo ukryte jest w kępie roślinności wystającej ponad
wodą. Wyprowadza jeden lęg w roku, do którego przystępuje w okresie kwiecień-czerwiec. W szczególnie
obfite w pokarm lata może wyjątkowo wyprowadzać 2 lęgi. W zależności od zagęszczenia gryzoni, samica
składa 4-16 (średnio 7) jaj. W przypadku niedostatku pokarmu nie przystępuje do lęgu. Pisklęta
wykluwają się po 24-29 dniach wysiadywania, często w odstępach dwudniowych, dlatego mogą się
znacznie różnić wielkością. Gniazdo opuszczają po 12-17 dniach od wyklucia, jeszcze nie umiejąc latać.
Zdolność do lotu uzyskują po 24-27 dniach od wyklucia. Zagęszczenie populacji lęgowej w typowych
siedliskach: Uroczysko Biele 8,2 p./10 km2; Bagno Ławki 5,4 p./10 km2; cała Kotlina Biebrzańska 1,8
p./100 km2.
Wędrówki
Gatunek wędrowny lub częściowo wędrowny. Przelot jesienny trwa od września do listopada, a wiosenny
w marcu i kwietniu. W lata obfite w gryzonie obserwuje się w naszym kraju jesienne inwazje: co
kilkanaście lat obfite, co kilka lat słabsze.
Zimowanie
Zimowiska europejskich populacji znajdują się w południowej Europie i w Afryce. Pojedyncze osobniki
spotykane są zimą również w Polsce. Na zimowiskach ptaki wyznaczają granice terytoriów
żerowiskowych i ich aktywnie bronią.
Pokarm
Pokarm stanowią prawie wyłącznie drobne gryzonie, w tym w większości norniki. Pozostały, zazwyczaj
przypadkowy pokarm, stanowią inne drobne ssaki, ptaki, płazy i gady oraz owady. Poluje najczęściej rano
lub wieczorem, jednak pokarm może zdobywać o każdej porze dnia i nocy w ciągu całego roku.
Występowanie
Siedlisko
Bagna, torfowiska, wrzosowiska, turzycowiska, pastwiska i łąki, luźne zakrzewienia, w tym również
porośnięte trzcinami, porośnięte trawą zręby i uprawy leśne oraz ugory. Generalnie w sezonie lęgowym
gatunek unika terenów uprawnych, chociaż niekiedy może być spotykana w uprawach koniczyny i zbóż, w
uprawach ziemniaków itp. Warunkiem wyboru siedliska jest dostępność gryzoni, stąd brak jej niekiedy w
potencjalnie siedlisku, a występuje w innym, na pozór mniej dogodnym, ale z większą obfitością pokarmu.
Poluje na terenach otwartych, pokrytych niską roślinnością.
badanym obszarze
Może występować lokalnie na całym niżu. Miejsca najczęstszych lęgów to Kotlina Biebrzańska, Polesie,
Dolina Bzury, Torfowiska Chełmskie. Podczas przelotów i inwazji może być spotykana w całym kraju.
Brak dotychczas udokumentowanych stwierdzeń z obszaru, jednak charakter siedlisk
wskazuje, że gatunek ten może tu występować, szczególnie w okresie wędrówek.
Zagrożenia
101
Gatunkowi zagraża w Polsce utrata siedlisk w wyniku:
osuszania naturalnych siedlisk bagiennych i eksploatacja torfu;
przekształcania pastwisk i półnaturalnych łąk w tereny orne; przeorywania i nawożenia łąk celem
uzyskania wysokowydajnych użytków zielonych;
melioracji odwadniających połączonych z planowym zalesianiem lub stymulujących szybką sukcesję
lasu;
zajmowania nieużytków na cele związane z rekreacją, w tym pod zabudowę letniskową.
melioracje odwadniające, udrażnianie i pogłębianie rowów;
eksploatacja torfu i związane z tym płoszenie osobników;
zalesianie łąk i nieużytków wokół torfowisk.
W przypadku występowania tylko w okresie wędrówek wystarczą działania ochronne
zaproponowane dla ochrony siedlisk z zał. I DS, z którymi gatunek może być związany
na obszarze.
Natomiast w przypadku udokumentowanego gniazdowania należy:
odstąpić od rozbudowy sieci melioracyjnej. W przypadku istniejącej sieci
melioracyjnej zahamować zbyt szybki odpływ powierzchniowy poprzez budowę
zastawek na istniejących rowach melioracyjnych oraz zaniechanie udrażniania i
pogłębiania rowów;
odstąpić od planów zalesiania otwartych obszarów w rejonach gnieżdżenia się
uszatki błotnej;
podjąć próbę rekultywacji nadmiernie osuszonych torfowisk.
Monitoring
Ze względu na brak pewnych stwierdzeń tego gatunku z okresu lęgowego należy
najpierw podjąć regularne badania występowania tego gatunku na obszarze Torfowisk
Orawsko-Nowotarskich, a następnie, w zależności od wyników tych intensywnych
poszukiwań, przyjąć odpowiednią metodę badań monitoringowych. W przypadku
udokumentowanych lęgów należy corocznie oceniać liczebność par lęgowych, na całym
obszarze występowania. Badania te należy wykonywać wczesną wiosną (marzeckwiecień) w oparciu o obserwacje tokujących osobników. Nawet jednak w przypadku
braku stwierdzenia gatunku w okresie lęgowym, ze względu na nieregularność lęgów w
całym obszarze występowania, należy co pewien czas (2-3 lata) podejmować badania w
stosownym okresie pod kątem wykrycia gatunku.
Włochatka Aegolius funereus (L., 1758)
Bardzo nieliczny, lokalnie nieliczny gatunek lęgowy, głównie w całym pasie polskich gór i na północy;
częściowo osiadły.
Biologia
Tryb życia
Prowadzi nocny tryb życia ze szczytem aktywności łowieckiej po zachodzie i przed wschodem słońca.
Minimum aktywności nocnej przypada około północy. Aktywność głosowa zbliżona do aktywności
łowieckiej, ale zależna od warunków pogodowych (wiatr, zachmurzenie, temperatura itp.) i fazy księżyca.
Pierwszy szczyt aktywności głosowej przypada na marzec-kwiecień, zaś drugi na październik. W dzień
ukrywa się w koronach drzew, przy pniu, w dziuplach i w gęstych młodnikach. Bywa, iż poluje i nawołuje
w dzień, zwłaszcza w okresie pogody niżowej.
Lęgi
102
Gatunek w zasadzie monogamiczny, jednak związki poligamiczne nie są rzadkie, zwłaszcza w latach
wysokiej liczebności gryzoni, kiedy włochatka może wyprowadzać nawet dwa lęgi w roku. W latach
niedostatku pokarmu w niektórych rejonach nie gniazduje w ogóle. Pary łączą się tylko na jeden sezon.
Dojrzałość płciową osiąga w 1. roku życia. Wielkość terytorium w dużej mierze zależna jest od obfitości
pożywienia oraz statusu pary lęgowej (poligamiczne samce bronią większego terytorium). Samce
rozpoczynają nawoływania godowe pod koniec marca. Włochatka gniazduje zwykle w dziuplach dzięcioła
czarnego, bardzo chętnie w budkach lęgowych. Samica wybiera jedną spośród kilku dziupli, które oferuje
samiec. Od obfitości pokarmu i warunków pogodowych zależny jest termin przystępowania do lęgów. W
polskich górach włochatki składają jaja w kwietniu, a na nizinach w 2. połowie kwietnia i na początku
maja. Po stracie lęgu samica może złożyć powtórne zniesienie. Składa 3-8 jaj (maksymalnie 11) w
odstępach dwudniowych. Wysiaduje wyłącznie samica przez 26-29 dni, zaczynając od pierwszego jaja,
pisklęta wykluwają się asynchronicznie w ciągu 6-7 dni. Po wykluciu samica ogrzewa pisklęta przez
kolejne 20 dni. Po tym okresie, do chwili wylotu młodych w 30. dniu życia, wspomaga samca w
polowaniach. Przez cały ten czas samiec przynosi samicy pokarm, którym pożywia się sama i karmi
pisklęta. Pisklęta pokazują się w wylocie dziupli ok. 4 dni przed wylotem. Po jej opuszczeniu już do dziupli
nie wracają. Przez kolejne 5-6 tygodni, aż do momentu usamodzielnienia się, młode są karmione przez
rodziców. W tym czasie mogą przemieścić się na odległość 1 km. Zagęszczenie populacji jest silnie
skorelowane z zagęszczeniem ofiar, zagęszczeniem drapieżników, jakością terytorium i dostępnością
odpowiednich dziupli. Najwyższe zagęszczenia z terenu Polski, wynoszące po ok. 2-3 p./10 km2,
podawane są z Pomorza Gdańskiego i Sudetów.
Wędrówki
Gatunek osiadły, nomadyczny lub częściowo wędrowny, co związane jest bezpośrednio z dostępnością
ofiar. Regułą jest, że ptaki z populacji północnoeuropejskich wędrują częściej, jednak są to
przemieszczenia krótkodystansowe, dochodzące zazwyczaj do kilkuset km, a wyjątkowo przekraczające 1
000 km. Dyspresja polęgowa młodych ptaków jest nieznaczna, gdyż osiedlają się zwykle nie dalej niż 10
km od miejsca klucia. Samce rzadko stwierdzano w odległości większej niż 5 km od miejsca poprzedniego
gniazdowania. Podczas prac Akcji Bałtyckiej w latach 1960-1993 na Pobrzeżu Bałtyku schwytano 107
osobników włochatki w trakcie wędrówki. Wiosną najwięcej ptaków chwytano w kwietniu, a jesienią w
październiku.
Zimowanie
Zimuje najczęściej w obrębie areału lęgowego, rzadko zapuszczając się poza jego granice. W północnych
częściach zasięgu na zimę pozostają w przewadze dorosłe samce, zaś większość samic i ptaków młodych
wędruje na południe.
Pokarm
Włochatka najczęściej poluje z zasiadki, rzadziej penetruje korony drzew, budki lęgowe i dziuple w
poszukiwaniu piskląt ptaków. Główny jej pokarm stanowią drobne ssaki. Preferuje ofiary o masie 20-35 g,
chwytając głównie nornice rude i norniki. Od liczebności gryzoni w danym roku zależny jest u włochatki
np. sposób kojarzenia par, liczba lęgów, liczba jaj, zagęszczenie i śmiertelność (zwłaszcza u samców,
których przeżywalność w związku z brakiem pokarmu może wahać się od 25 do 75%). Alternatywnym
pokarmem są ptaki, które - zwłaszcza w okresie niedoboru drobnych ssaków – mogą stanowić do 30%
składu pokarmu. Nadmiar pożywienia, zwłaszcza w okresie wysiadywania i opieki nad niedołężnymi
pisklętami, włochatka gromadzi na dnie dziupli. Takie spiżarnie mogą liczyć po kilkadziesiąt ofiar.
Wypluwki włochatki to ciemne, zbite wałeczki o średnich wymiarach 22x12 mm.
Występowanie
Siedlisko
Jest to gatunek borealno-górski związany z lasami iglastymi, szczególnie ze świerkiem i jodłą. Na niżu
zasiedla ponad 100-letnie bory sosnowo-świerkowe i nierzadko również lite bory sosnowe, często z
niewielką domieszką świerka czy ze świerkiem w podroście. W litych świerczynach, zarówno na niżu jak i
w górach Polski istotna dla włochatki jest obecność kęp lub chociażby pojedynczych buków. W
Bieszczadach i lokalnie na Pomorzu preferuje buczyny z dużym udziałem drzew iglastych. Ważnym
elementem w wyborze siedliska jest obecność rozległych terenów otwartych w postaci zrębów,
wiatrołomów, dolin rzecznych, bagien, upraw, gęstych młodników czy drągowin. Te ostatnie wykorzystuje
nierzadko jako schronienie dzienne. Unika terenów zasiedlonych przez większe gatunki sów, jak np.
puszczyka Strix aluco i puchacza Bubo bubo, które są jej naturalnymi wrogami.
9110 Kwaśne buczyny (Luzulo-Fagenion)
9130 Żyzne buczyny (Dentario glandulose-Fagenion, Galio odorati-Fagenion)
91T0 Śródlądowy bór chrobotkowy
103
W Polsce włochatka występuje na dwóch oddzielnych obszarach – na północy i na południu kraju,
pomiędzy którymi w pasie Polski środkowej występuje szereg rozproszonych stanowisk, których liczba
wzrasta w miarę prowadzenia badań nad tym gatunkiem. Pierwszy z wymienionych obszarów leży na
południowym skraju borealnego zasięgu gatunku. Szczególnie dużo stanowisk włochatki wykryto tu w
Puszczach: Białowieskiej, Knyszyńskiej, Augustowskiej i Piskiej oraz na nieco izolowanym od poprzednich
obszarze Pomorza Gdańskiego. Druga strefa zasięgu związana jest z terenem Karpat i Sudetów oraz ich
podgórza, jak również – być może w wyniku inwazji ptaków z tego obszaru – przyległymi obszarami
nizinnymi. Dotyczy to zwłaszcza Borów Dolnośląskich oraz Lasów Lublinieckich. W Sudetach zasiedla
zwykle obszar na wysokości między 600 a 1250 m n.p.m. W Tatrach notowana do wysokości 1300 m
n.p.m. Prawdopodobnie gatunek nie tylko zwiększa obecnie swoją liczebność, ale również następuje jego
ekspansja na nowe obszary, na co wskazują coraz liczniejsze obserwacje między innymi z woj. opolskiego
(Bory Niemodlińskie i Bory Stobrawskie), dolnośląskiego (np. Kotlina Żmigrodzka), świętokrzyskiego, a
nawet spod Piły w Wielkopolsce. Można podejrzewać, iż mogą istnieć jeszcze duże, wciąż nie wykryte
stanowiska. Należy jednocześnie pamiętać, że liczebność włochatki podlega dużym wahaniom, a w
niektóre lata ptaki mogą koczować przemieszczając się na duże odległości.
Gatunek występuje nielicznie na terenie Borów Orawsko-Nowotarskich. W roku 1995
znaleziono zajętą dziuplę w południowo-zachodniej części borów, w latach następnych
wykryto także rewir w Lesie Baligówka we wschodniej części borów.
Zagrożenia
• utrata siedlisk w wyniku nadmiernej eksploatacji starszych drzewostanów i ograniczania
powierzchni starodrzewu;
• utrata siedlisk wynikająca z eliminacji z lasu martwego drewna i obumierających drzew;
• utrata siedlisk w wyniku upraszczania struktury drzewostanów – struktury gatunkowej
(szczególnie usuwanie świerka), piętrowej (szczególnie usuwanie przestojów bukowych w litych
świerczynach lub w otoczeniu podrostu bukowego) i wiekowej (odmładzanie drzewostanów).
Podobnie jak w całym kraju zagrożeniem gatunku jest nadmierna eksploatacja starych
drzewostanów powodująca upraszczanie struktury drzewostanów oraz utratę
dziuplastych drzew, stanowiących miejsce gniazdowania.
Należy:
• chronić dzięcioła czarnego, którego dziuple stanowią podstawowe, naturalne
miejsce gniazdowania włochatki;
• podjąć ochronę zachowawczą jak największej powierzchni starych
drzewostanów oraz utrzymanie odpowiedniej ilości starych drzew w lasach
gospodarczych. Drzewostany w wieku ponad 100 lat powinny stanowić nie mniej
niż 20% ogólnej powierzchni lasów;
• przyjąć w gospodarce leśnej zasadę pozostawiania w trakcie trzebieży późnych
wszelkich drzew dziuplastych, także martwych i zamierających;
• dążyć w hodowli lasu do tworzenia drzewostanów wielopiętrowych, m. in. ze
świerkiem w podroście;
• dążyć w hodowli lasu do tworzenia mozaiki siedlisk leśnych, zarówno pod
względem wieku jak i składu gatunkowego drzewostanu oraz przestrzeni
otwartych;
• tworzyć strefy ochronne o promieniu 50 m wokół zajętych dziupli, gdzie
obowiązywałby całkowity zakaz prac leśnych na podobnych zasadach jak w
przypadku stref ochronnych dla innych gatunków w Polsce.
Monitoring
• coroczna ocena liczebności populacji lęgowej na terenie borów. Liczenia nocne.
104
Kontrole powinny być prowadzone od marca do końca kwietnia, w godzinach nocnych,
rozpoczynając tuż po zachodzie słońca, przy stosowaniu stymulacji magnetofonowej.
Podczas wysokiej, samoistnej aktywności głosowej, należy zaniechać stosowania
stymulacji i prowadzić kontrole przez całą noc. Na mniejszych powierzchniach określać
procent ptaków nielęgowych oraz przypadków poligamii.
Dzięcioł zielonosiwy Picus canus Gmel., 1788
Nieliczny gatunek lęgowy.
Biologia
Tryb życia
Gatunek dzienny. Zazwyczaj widywany pojedynczo, w okresie lęgów obserwowany w parach.
Lęgi
W okresie lęgowym dzięcioł zielonosiwy jest ptakiem terytorialnym i gniazduje pojedynczo, z reguły w
znacznym oddaleniu od innych par. Rewir pary wynosi przeciętnie 1-2 km², choć znane są rewiry bardzo
małe (0,1-0,2 km²). Jest monogamiczny; dojrzałość płciową uzyskuje w 2. roku życia. Intensywnie
odzywające się ptaki tego gatunku notowano od marca do końca maja. Toki zaczynają się już na początku
marca – w ciepłe i bezwietrzne dni ptaki często odzywają się, ale w odróżnieniu od większości
pozostałych krajowych gatunków dzięciołów, rzadko bębnią. Bębnienie jest najintensywniejsze w czasie
formowania par i wyboru miejsca gniazdowego. Ponadto samce mogą wykonywać długie loty, poprzez
które manifestują zajęcie terytorium. Okres lęgowy trwa od kwietnia do przełomu czerwca i lipca.
Gnieździ się w dziupli, którą wykuwają oba ptaki z pary, najchętniej w martwym lub usychającym drzewie
liściastym, np.: topola, buk, dąb, olcha i lipa, rzadziej wierzba i sosna. Wykuwanie dziupli trwa 9-21 dni.
Zdarza się, że przy deficycie miejsc lęgowych dzięcioł ten gniazduje w dziuplach z poprzedniego roku. W
większości przypadków dziupla jest umieszczona na wysokości 4-7 m, bywają jednak dziuple wykuwane
na wysokości 0,2 m, jak i 24 m nad ziemią. Otwór dziupli jest owalny, o wymiarach 60x55 mm. Samica
znosi przeciętnie 7-9 białych jaj; występuje jeden lęg w roku. Wysiadywanie trwa 14-16 dni. Młode
opuszczają dziuplę po 24-28 dniach. Podczas pobytu w dziupli młode są stosunkowo ciche i odzywają się
wyłącznie w trakcie karmienia przez rodziców.
W badaniach na dużych powierzchniach w górach w Europie Środkowej gatunek osiąga zagęszczenie 1025 p./100 km². W Puszczy Białowieskiej zagęszczenie wynosi ok. 5 p./100 km² powierzchni zalesionej, a
na Wysoczyźnie Elbląskiej co najmniej 6 p./100 km² krajobrazu.
Wędrówki
Gatunek osiadły, w górach dokonuje niewielkich przemieszczeń pionowych z regla dolnego do piętra
pogórza, a na niżu - z lasów do zadrzewień parkowych i sadów przy osiedlach ludzkich. Przemieszczenia
te są przede wszystkim związane z poszukiwaniem dostępnych źródeł pokarmu w okresie zimowym, nie
przekraczają dystansu 150 km od terenów lęgowych.
Zimowanie
Zimuje w obrębie areału lęgowego, sporadycznie notowany poza jego granicami. Część osobników spędza
zimę w osiedlach ludzkich. W związku z ograniczeniem dostępności pokarmu w tym okresie, obszar
występowania pojedynczego ptaka może dochodzić do ok. 50 km².
Pokarm
Zjada owady, zwłaszcza różne gatunki mrówek z rodzaju Lasius i Formica (postaci dorosłe, poczwarki i
jaja), korzystając czasami zimą z miejsc żerowania dzięcioła czarnego, gdyż sam nie potrafi dotrzeć do
mrowisk, gdy występuje pokrywa śnieżna. Odżywia się także pokarmem roślinnym, zjadając orzechy
laskowe, owoce jarzębiny i bzu czarnego, a nawet sokiem sączącym się z drzew. Zimą czasami żeruje w
osiedlach, penetrując ściany murowanych budynków oraz chętnie odwiedza karmniki. Najczęściej żeruje
na ziemi, ale także na drzewach. Podczas żerowania na ziemi sonduje podłoże dziobem i rozgrzebuje
miejsca występowania mrówek, wyciąga je przy pomocy długiego, lepkiego języka. Poszukuje pokarmu na
martwych lub zamierających drzewach oraz penetruje załamania kory. Młode przebywające w dziupli
karmione są mrówkami w różnych postaciach, które ptaki dorosłe zwracają z żołądka (regurgitacja).
Występowanie
Siedlisko
Dzięcioł zielonosiwy gniazduje w dojrzałych lasach liściastych i mieszanych o niewielkim zwarciu, w
których spotyka się choćby pojedyncze martwe lub zamierające drzewa. Preferuje skraje lasów,
sąsiadujące z otwartymi przestrzeniami łąk, zrębów, powierzchni wiatrołomowych i nieużytków.
105
Najczęściej występuje w buczynach, grądach i łęgach, a sporadycznie w borach. Poza lasami występuje
także w większych zadrzewieniach śródpolnych, parkach (zwłaszcza na peryferiach miast), w szpalerach
drzew na stawach.
badanym obszarze
Zasadnicze lęgowiska dzięcioła zielonosiwego obejmują południową i północno-wschodnią część kraju.
Niewykluczone, że we wschodniej części Polski luka pomiędzy tymi lęgowiskami jest pozorna, gdyż na
terenach przygranicznych Ukrainy i Białorusi zasięg jest ciągły. Na południu występuje na Śląsku i w
Małopolsce, sięgając w górach do piętra regla dolnego. Na Lubelszczyźnie i Kielecczyźnie i w południowej
części Mazowsza jest nieliczny i rozproszony. Natomiast na północy kraju występuje od Podlasia, przez
Suwalszczyznę i północną część regionu warmińsko-mazurskiego, docierając do Pojezierza Iławskiego i
Wysoczyzny Elbląskiej na Pobrzeżu Gdańskim. W ostatniej dekadzie wykryto szereg nowych stanowisk w
Wielkopolsce, a pojedyncze ptaki w sezonie lęgowym nawet na Pomorzu Zachodnim i Gdańskim.
Gatunek występuje nielicznie w dogodnych siedliskach na terenie całego obszaru.
Zasiedla skraje lasów, zwłaszcza z domieszką drzew liściastych, drzewostany w dolinach
rzek i potoków, większe zadrzewienia śródpolne.
Zagrożenia
utrata siedlisk w wyniku nadmiernej eksploatacji starych drzewostanów, przede wszystkim
liściastych i ograniczania powierzchni starodrzewu;
utrata siedlisk wynikająca z eliminacji z lasu martwych i obumierających drzew;
utrata siedlisk żerowania w wyniku intensyfikacji gospodarki rolnej na obszarach otwartych,
sąsiadujących z lasem.
utrata siedlisk żerowania i gniazdowania w wyniku eliminacji zadrzewień w
dolinach rzecznych i przy zbiornikach wodnych, tworzonych przede wszystkim
przez gatunki drzew o miękkim drewnie, na których dzięcioł zielonosiwy żeruje i
często wykuwa dziuple
Propozycje względem zarządzania
Należy:
w czasie zabiegów pielęgnacyjnych w drzewostanach pozostawiać żywe drzewa z
gatunków krótko żyjących, o miękkim drewnie (brzoza, osika);
zachować stare drzewostany w dolinach rzecznych i zadrzewieniach śródpolnych
oraz pozostawiać w nich martwe i zamierające drzewa;
zachować mozaikę obszarów zalesionych i krajobrazu rolniczego,
promować ekstensywne rolnictwo, z niską chemizacją praktyk rolniczych,
zachowujące zróżnicowany krajobraz rolniczy – z miedzami, starymi sadami,
zakrzaczeniami i łąkami objętymi ekstensywnym wypasem.
Monitoring
Coroczna ocena liczebności populacji lęgowej, prowadzona w siedliskach
występowania gatunku, prowadzona metodą dwukrotnego kartowania ptaków
terytorialnych w okresie przedlęgowym (pomiędzy 20 marca i końcem kwietnia),
z użyciem stymulacji magnetofonowej.
Największa aktywność głosowa tego dzięcioła przypada na godziny poranne i na 2 – 3
godziny przed zachodem słońca. W trakcie poszukiwania gatunku należy dążyć do
wykrywania par ptaków, zaś przy większym zagęszczeniu populacji, ważne są
stwierdzenia równoczesne ptaków z sąsiadujących rewirów.
106
Dzięcioł czarny Dryocopus martius (L.,1758)
Nieliczny, lokalnie średnio liczny gatunek lęgowy. Gatunek osiadły.
Biologia
Tryb życia
Gatunek osiadły, zajmuje terytoria, przeważnie o powierzchni kilkudziesięciu lub kilkuset ha, których
aktywnie broni.
Lęgi
Do lęgów przystępuje w drugiej połowie kwietnia. Gniazdo umieszcza w obszernych, głębokich na co
najmniej 0,5 m, samodzielnie wykutych dziuplach, zlokalizowanych przeważnie na wysokości 6–20 m, w
różnych gatunkach drzew, w drzewach zarówno zdrowych jak i osłabionych, przeważnie o średnicy nie
mniejszej niż 30 cm. Otwór dziupli stosunkowo duży, o średnicy około 10 cm, szerokość komory lęgowej
13-15 cm. W zniesieniu 4-5 białych, zaostrzonych na węższym biegunie, jaj. Wysiadywanie, od złożenia
pierwszego jaja, trwa wyjątkowo krótko, 12-14 dni. W pobliżu gniazda ptaki są ostrożne, wysiadują
wytrwale. W wysiadywaniu i karmieniu biorą udział ptaki obu płci. Młode, w porównaniu do innych
dzięciołów, zachowują się w dziupli dość cicho. Opuszczają dziuplę po około 25 28 dniach.
W lasach gospodarczych występuje zwykle w zagęszczeniu znacznie poniżej 0,3 pary/ km2 powierzchni
leśnej, jednak lokalnie, w większych kompleksach starodrzewi, jego zagęszczenie przekraczać może
wartość 1 pary/ km2.
Wędrówki
Gatunek osiadły, nie podejmuje dalszych wędrówek, choć w okresie pozalęgowym, szczególnie po lęgach,
koczujące osobniki spotkać można w znacznej odległości od najbliższych lęgowisk.
Zimowanie
Zimuje najczęściej w obrębie lub bezpośrednim sąsiedztwie terytorium lęgowego.
Pokarm
Żywi się larwami owadów, głównie chrząszczy kózkowatych, oraz mrówkami z rodzaju gmachówka
Campanotus, wydobywanymi z drewna lub spod kory drzew, wyjątkowo zjada nasiona drzew.
Występowanie
Siedlisko
Zasiedla wszystkie większe kompleksy lasów w starszych klasach wieku, od wszelkiego typu borów,
poprzez buczyny, dąbrowy i grądy, aż po lasy łęgowe. Występuje także w starych, rozległych parkach na
obrzeżach miast. Unika niewielkich zadrzewień i drzewostanów w młodszych klasach wieku. W obrębie
trwale zajmowanego terytorium konieczna jest obecność przynajmniej kilkuhektarowych fragmentów
starodrzewi w wieku co najmniej 100 lat.
badanym obszarze
W Polsce występuje w rozproszeniu na całym obszarze kraju, za wyjątkiem pozbawionych lasów terenów
rolniczych, nieleśnych bagien i najwyższych partii gór powyżej górnej granicy lasu. W Tatrach dochodzi do
wysokości 1300 m, a w Sudetach do 1000 m n.p.m.
Na terenie obszaru występuje w rozległych kompleksach leśnych. Występowanie
gatunku potwierdzono w Borach Orawsko-Nowotarskich oraz w lasach w sąsiedztwie
rezerwatu Bór na Czerwonem.
Zagrożenia
utrata siedlisk w wyniku nadmiernej eksploatacji starszych drzewostanów i ograniczania powierzchni
starodrzewu;
utrata siedlisk wynikająca z eliminacji z lasu martwych i obumierających drzew.
Podobnie jak w całym kraju zagrożeniem gatunku jest nadmierna eksploatacja starych
drzewostanów powodująca utratę drzew, w których możliwe jest wykucie dziupli
lęgowej. Tego rodzaju gospodarka leśna powoduje również utratę żerowisk poprzez
usuwanie martwych drzew.
107
Należy:
drzewostanów oraz utrzymanie odpowiedniej ilości starych drzew w lasach
gospodarczych. Drzewostany w wieku ponad 100 lat powinny stanowić nie mniej
niż 20% ogólnej powierzchni lasów;
• podjąć działania, zmierzające do zatrzymania w lesie odpowiedniej ilości
martwego i obumierającego drewna. Drzewostany zasobne w martwe i
obumierające drewno, chronione zachowawczo, aż do stadium terminalnego,
powinny stanowić co najmniej 5% powierzchni leśnej;
wszelkich drzew dziuplastych;
• przyjąć w gospodarce leśnej zasadę pozostawiania na zrębach kęp starodrzewu.
Dzięcioł czarny, jako jedyny w naszych lasach gatunek wykuwający duże dziuple, jest
gatunkiem kluczowym dla funkcjonowania populacji wielu innych dziuplaków i innych
zwierząt, dlatego jego ochrona ma znacznie szerszy aspekt biocenotyczny.
Monitoring
• ocena liczebności populacji lęgowej dzięcioła czarnego, prowadzona co 3 lata w
siedliskach występowania gatunku.
Muchołówka mała Ficedula parva (Bechst., 1794)
Nieliczny lub bardzo nieliczny, na wschodzie lokalnie średnio liczny gatunek lęgowy.
Biologia
Tryb życia
Gatunek dzienny, którego największa aktywność przypada na godziny poranne. Najłatwiej zlokalizować
śpiewające samce (maj, czerwiec), przesiadujące na eksponowanych gałęziach. W miejscu gniazdowania
widywany pojedynczo, w parach lub grupkach rodzinnych.
Lęgi
Monogamiczny. Dojrzałość płciową osiąga w drugim kalendarzowym roku życia.. Okres lęgowy trwa od
czerwca do lipca. W okresie lęgowym muchołówka mała jest ptakiem terytorialnym – samiec śpiewa na
dość dużej przestrzeni (do 300 m od gniazda). Gnieździ się najczęściej w półdziupli, ale czasem zakłada
gniazdo w szczelinie pękniętego drzewa lub za odstającą korą pnia. Gniazdo o średnicy do 10 cm buduje z
suchych liści, wyściela je zielonym mchem, źdźbłami suchych traw, włosiem, i liśćmi. Wyprowadza jeden
lęg w roku. Samica składa 5-6 białych lub kremowobiałych jaj, gęsto rdzawo nakrapianych. Wysiadywanie
trwa 13-14 dni. Pisklęta przebywają w gnieździe około dwóch tygodni. Karmione są przez oboje rodziców.
W buczynach Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej stwierdzono zagęszczenie 0,5-0,9 pary/10 ha, na
Ziemi Przemyskiej 0,7-1,3 pary/10 ha, na Podlasiu 0,7-1,2 pary/10 ha, na Roztoczu 1,5–2,5 pary/10 ha, w
Puszczy Bukowej 1,0-1,8 pary/10 ha.
Wędrówki
Wędrowny – w kraju przebywa od maja do września, wyjątkowo do początku października. Wiosną samce
przylatują o kilka dni wcześniej niż samice.
Zimowanie
Obszar zimowisk obejmuje tereny południowo–wschodniej Azji.
Pokarm
Muchołówka mała jest owadożerna. Żywi się niewielkimi owadami (głównie dwuskrzydłe i małe gatunki
motyli) i pajęczakami. Najczęściej wypatruje zdobyczy z eksponowanego miejsca (np. z suchej, bezlistnej
gałęzi) i chwyta w locie. Niekiedy zbiera owady ze spodniej strony liści, zawisając w powietrzu. Późnym
latem zjada dojrzałe jagody bzu czarnego i koralowego. Duży udział w pokarmie piskląt mają larwy i
poczwarki owadów.
Występowanie
Siedlisko
108
W Polsce siedliskiem muchołówki małej są starsze drzewostany liściaste i mieszane na obszarach
nizinnych, wyżynnych i górskich. Najchętniej zasiedla drzewostany z dużym udziałem buka bądź grabu.
Niezbędne warunki do jej występowania to dojrzałe (z reguły ponad 80-100-letnie), najczęściej cieniste
drzewostany liściaste i mieszane, obfitujące w próchniejące drzewa oraz bogata entomofauna,
zapewniająca odpowiednią ilość pokarmu. Lokalnie występuje w drzewostanach na peryferiach osiedli
ludzkich (Szczecin, Trójmiasto, Warszawa, Białystok), a nawet w parkach (Kórnik, Poznań). Sporadycznie
notowano śpiewające samce w dojrzałych świerczynach z nielicznymi starymi bukami oraz w większych
zadrzewieniach śródpolnych.
badanym obszarze
Występuje we wszystkich regionach Polski, najliczniej i dość równomiernie na Pomorzu, Mazurach,
Podlasiu i w woj. podkarpackim. Liczne stanowiska występują też lokalnie na północy Wielkopolski, na
Mazowszu (rejon Warszawy, Wyszkowa i Siemiatycz), na Wyżynie Łódzkiej, w Górach Świętokrzyskich i
lokalnie na Lubelszczyźnie (Lasy Parczewskie, Lasy Sobiborskie i Lasy Strzeleckie). Prawdopodobnie jest
rozpowszechniona na Roztoczu i w łuku Karpat, zwłaszcza w Beskidzie Śląskim, Małym, Żywieckim,
Makowskim i Wyspowym. Na zachodzie Polski (Ziemia Lubuska, Śląsk, większa część Wielkopolski i
północno-zachodnia Małopolska) jest ptakiem rzadko spotykanym, gniazdującym z reguły w
pojedynczych parach, tylko w dogodnych siedliskach (głównie stare buczyny i grądy z dużym udziałem
grabu). W górach sięga regla górnego (do 1100 m n.p.m.).
W okresie badań nie potwierdzono występowania gatunku w granicach proponowanego
obszaru. Obszarem potencjalnego występowania są Bory Orawsko-Nowotarskie.
Zagrożenia
• utrata siedlisk w wyniku nadmiernej eksploatacji starszych drzewostanów liściastych i
ograniczania powierzchni starodrzewu;
• utrata siedlisk wynikająca z eliminacji z lasu martwego drewna i obumierających drzew.
Podobnie jak w całym kraju, głównym zagrożeniem jest utrata siedlisk
Należy:
drzewostanów liściastych oraz zmierzać do utrzymania odpowiedniej ilości
starych drzew w lasach gospodarczych;
• podjąć działania, zmierzające do zatrzymania w drzewostanach liściastych
odpowiedniej ilości martwego i obumierającego drewna. Drzewostany zasobne w
martwe i obumierające drewno, chronione zachowawczo, aż do stadium
terminalnego, powinny stanowić co najmniej 5% powierzchni leśnej;
wszelkich drzew dziuplastych, a także pozostawiania kęp drzew o miękkim
drewnie (brzoza, osika).
Monitoring
• Ocena liczebności populacji lęgowej (na podstawie liczby śpiewających samców),
na powierzchniach próbnych wyznaczonych na obszarach gdzie gatunek ten
regularnie gniazduje, z zastosowaniem metody kartograficznej, w odstępach 3letnich.
Gąsiorek Lanius collurio L., 1758
109
Średnio liczny ptak lęgowy w całym kraju. Przelotny, ale trudno zauważalny gdyż wędruje głównie nocą.
Biologia
Tryb życia
Prowadzi dzienny tryb życia. Żyje samotnie, często w izolowanych parach.
Lęgi
Zaraz po powrocie na lęgowiska samiec zajmuje terytorium gniazdowe i wykonuje loty tokowe w celu
przywabienia samicy, z którą wybiera miejsce na gniazdo. Gniazdo budują oboje rodzice.. Najczęściej jest
ono umieszczone wewnątrz gęstego, kolczastego krzewu, na wysokości do 2 m nad ziemią. Gniazdo jest
stosunkowo duże i masywne, zbudowane z luźno ułożonych gałązek, korzonków, kłączy i innych
materiałów. Wyściółka jest skąpa, złożona z delikatnych korzonków, traw, czasem z dodatkiem włosia i
piór. Po ukończeniu budowy samica przystępuje do składania jaj, od 2. połowy maja, z największym
nasileniem w ostatniej dekadzie tego miesiąca. Wielkość zniesienia wynosi 2-7, najczęściej 5-6 jaj. W
sezonie gąsiorki przystępują do 1. lęgu. Częste są lęgi powtarzane po utracie zniesienia. Wysiaduje tylko
samica przez 14-15 dni. Młode przebywają w gnieździe 14-16 dni. W pierwszych dniach po wykluciu są
ogrzewane przez samicę, a pokarm dostarcza samiec. Starsze pisklęta są karmione przez oboje rodziców.
Po opuszczeniu gniazda, gdy młode nie potrafią jeszcze latać, przebywają w jego pobliżu. Nawet po
osiągnięciu zdolności latania, jeszcze prawie miesiąc przebywają razem, niedaleko gniazda i są nadal
karmione przez rodziców. Stopniowo rodzina się dzieli, opiekę nad większą częścią potomstwa przejmuje
samiec, a nad resztą samica.
Na dużych powierzchniach krajobrazowych stwierdzono, że w dolinach rzecznych zagęszczenie nie
przekracza z reguły 0,2-0,9 p./ km2 tylko w niektórych dolinach małych rzek zanotowano zagęszczenie
7,4-9,4 p./ km2 . Natomiast w krajobrazie rolniczym w Polsce średnie zagęszczenie wynosi 2,6 p./ km2.
Szczególnie wysokie zagęszczenie stwierdzono w Wielkopolsce i na Dolnym Śląsku, maksymalnie
odpowiednio 5,9 i 8,3 p./ km2.
Wędrówki
Gąsiorek należy do dalekodystansowych migrantów . Lato spędza na półkuli północnej, a zimę na
południowej. Przeloty są trudne do zauważenia, gdyż ptaki lecą przeważnie nocą i nie tworzą większych
stad. W Polsce przylot na lęgowiska następuje w pierwszej połowie maja. Samce pojawiają się kilka dni
wcześniej od samic. Wędrówka jesienna rozpoczyna się już w drugiej połowie sierpnia. Początkowo ptaki
koczują w okolicy miejsc lęgowych, a odlot następuje we wrześniu. Ostatnie ptaki są u nas widywane w
październiku. Wyjątkowo dorosłego samca widziano jeszcze w listopadzie. Gąsiorek odbywa wędrówkę
pętlową, to znaczy, że ptaki wędrują jesienią inną trasą, aniżeli wiosną. Wędrówka jesienna populacji
środkowo-europejskich odbywa się najpierw w kierunku południowo-wschodnim wzdłuż Karpat i dalej
przez Grecję, wyspy śródziemnomorskie i Izrael do Afryki. Dalej ptaki lecą szerokim frontem na południe
tego kontynentu. W czasie wędrówki jesiennej ptaki zatrzymują się w siedliskach podobnych do miejsc
lęgowych, najczęściej w krajobrazie rolniczym. Powrót na lęgowiska w Europie odbywa się szerokim
frontem. Ptaki lecą bezpośrednio przez Saharę i dalej przez Półwysep Apeniński. Spośród nielicznych
gąsiorków obrączkowanych w Polsce kilka zostało stwierdzonych jesienią w krajach leżących na południe
od naszego kraju, głównie w Grecji i Egipcie.
Zimowanie
Gąsiorki zimują w tropikalnej Afryce, na sawannach pomiędzy 19oS a 270S. Na zimowiskach zajmują
miejsca nasłonecznione z kępami niskich krzewów, skąd mogą wypatrywać zdobyczy. Samce preferują
tereny bardziej otwarte, natomiast samice częściej zajmują tereny silniej zakrzewione. Stwierdzono, że
gąsiorki cechuje duże przywiązanie do stałych miejsc zimowania. Zagęszczenia na zimowiskach są
podobne do zagęszczeń na lęgowiskach. Nie wiadomo dokładnie gdzie zimują gąsiorki gniazdujące w
Polsce, gdyż brakuje zimowych stwierdzeń o ptakach obrączkowanych w naszym kraju.
Pokarm
Skład pokarmu gąsiorka zależy od wielu czynników takich jak siedlisko, lokalizacja geograficzna, pora
roku, a nawet pora dnia. Pokarm składa się głównie z większych owadów, chrząszczy, błonkówek,
pluskwiaków i prostoskrzydłych. Te ostatnie na południu Europy stanowią zasadniczy pokarm gąsiorka.
Dietę gąsiorka uzupełniają pająki, wije, dżdżownice i sporadycznie drobne ślimaki. W czasie chłodnych i
deszczowych dni ptaki polują na drobne kręgowce, rabując np. pisklęta z gniazd różnych gatunków
ptaków. Częściej jednak polują na drobne ssaki, jak ryjówki, norniki, myszy. Listę kręgowców uzupełniają
gady i płazy, jak jaszczurki, ropuchy i żaby. W zdobywaniu pokarmu gąsiorek stosuje trzy
charakterystyczne techniki. Najczęściej czatuje i wypatruje zdobyczy z ulubionej gałęzi. Po wypatrzeniu
ofiary chwyta ją na ziemi lub zbiera wśród niskiej roślinności. Podczas dobrej pogody łowi owady latające,
a w czasie deszczu i zimna zbiera owady wprost z ziemi. Mniejszą zdobycz od razu zjada, a większe ofiary
przenosi na miejsce porcjowania, gdzie część ofiar nakłuwa na kolce lub wciska w rozwidlenie gałązek.
Podczas dzielenia większych ofiar korzysta z pomocy nóg.
110
Występowanie
Siedlisko
Gąsiorek zasiedla szeroki wachlarz siedlisk. Gnieździ się przede wszystkim w otwartym krajobrazie
rolniczym o zróżnicowanej strukturze. Zasiedla pola z rozrzuconymi kępami drzew i krzewów na
miedzach, nad rowami i wzdłuż dróg, zakrzaczone łąki i pastwiska, zadrzewienia śródpolne, ugory i
nieużytki, sady i duże ogrody otoczone żywopłotami. Na terenach leśnych zasiedla przede wszystkim
zarastające zręby i pożarzyska, uprawy i młodniki, głównie na siedliskach grądowych i borowych. Chętnie
gniazduje na obrzeżach lasów, wyjątkowo natomiast wewnątrz zwartych, dużych kompleksów leśnych. W
miastach w zasadzie nie występuje za wyjątkiem strefy peryferyjnej, gdzie zasiedla zdziczałe parki i
ogrody, cmentarze i tereny ruderalne z kępami krzewów, szczególnie kolczastych.
Siedlisko zasiedlane przez gąsiorka zawiera trzy zasadnicze elementy: otwarty teren porośnięty trawami i
inną niską, luźną roślinnością zielną – miejsce zdobywania pokarmu, gęste zarośla krzewów, stosy gałęzi i
chrustu – miejsca gniazdowania oraz drzewa lub wysokie krzewy – miejsca czatowania, z których gąsiorek
poluje i wypatruje zagrożeń.
badanym obszarze
3240 Zarośla wierzbowe
6430 Niżowe, górskie i alpejskie ziołorośla
Występuje w całym kraju, nie omijając wybrzeża i gór. Wykazuje jednak znaczne lokalne zróżnicowanie
liczebności i silne fluktuacje z roku na rok. W Sudetach dochodzi do wysokości 700-1 000 m n.p.m., w
Karpatach dociera do wysokości 800-1 100 m n.p.m.
Na badanym terenie występuje w dużym rozproszeniu w otwartym krajobrazie
rolniczym z kępami krzewów, zadrzewieniemi śródpolnymi, na skrajach lasów oraz
polanach śródleśnych.
Zagrożenia
• utrata siedlisk w wyniku kurczenia się terenów lęgowych wskutek urbanizacji;
• utrata siedlisk w wyniku intensyfikacji rolnictwa - scalania pól połączonego z likwidacją miedz,
zadrzewień śródpolnych i śródpolnych zbiorników wodnych (oczek) intensywnym stosowaniem
chemicznych środków ochrony roślin. Z jednej strony likwiduje to miejsca gniazdowania, a z
drugiej powoduje zanik populacji dużych chrząszczy i prostoskrzydłych, stanowiących główny
składnik diety.
Ostatnio coraz poważniejszym zagrożeniem są porzucane na polach i łąkach plastikowe i sizalowe sznurki,
wykorzystywane przez ptaki do budowy gniazda. Niekiedy stanowią one całą wyściółkę wnętrza gniazda.
Pisklęta w takim gnieździe zaplątują się w sznurki i nie są w stanie go opuścić, w wyniku czego często
dochodzi do samoamputacji kończyn, a w konsekwencji do śmierci piskląt.
Silne rozdrobnienie rolnictwa sprzyja występowaniu gąsiorka. Realnym zagrożeniem
może być intensyfikacja rolnictwa (wzrost zużycia nawozów sztucznych i chemicznych
środków ochrony roślin, scalanie pól i tworzenie upraw monokulturowych) połączona z
likwidacją miedz, zadrzewień śródpolnych, oczek wodnych. Zmiany te wpływają w
pierwszej kolejności na faunę owadów, głównie chodzi tu o duże chrząszcze i owady
prostoskrzydłe – podstawowy pokarm gąsiorka. Nawet gdy pewne niewielkie ilości
owadów zostają, to polowanie na nie, z racji ich niewielkich zagęszczeń, przestaje być
dla dzierzb opłacalne ponieważ jest zbyt kosztowne energetycznie. Gąsiorki najchętniej
zdobywają pokarm na ziemi, w niskiej roślinności, np. na świeżo skoszonej łące. Gdy łąki
są wykaszane za wcześnie lub za późno w stosunku do lęgów gąsiorka następują zmiany
w potencjalnej bazie pokarmowej. Ponieważ gatunek jest migrantem
długodystansowym trudno mu dostosować terminy lęgów do szczytu aktywności
owadów. Przemiany w rolnictwie powodujące scalanie gospodarstw, to także niszczenie
111
rosnących na miedzach kolczastych krzewów. Tymczasem stanowią one najlepsze
miejsca gniazdowania i wypatrywania zdobyczy dla gąsiorków. Ponadto, ze względu na
silne rozdrobnienie pól na obszarze miedze są sprowadzane często do wąskich pasków
niezdolnych do utrzymania jakichkolwiek krzewów.
Należy:
• zachować istniejące zadrzewienia śródpolne, a w miejscach ich pozbawionych
wprowadzać nowe
• w istniejących zadrzewieniach śródpolnych wzdłuż dróg, na miedzach itp.
utrzymywać kolczaste krzewy (głóg, dzika róża, tarnina);
• zastąpić sznurki plastikowe, stosowane w praktykach rolniczych, sznurkami
wykonanymi z innego materiału, podlegającego biodegradacji;
• ograniczyć stosowanie chemicznych środków ochrony roślin;
• stosować ogrodzenia z drutu kolczastego dla wypasanego bydła;
• stosować zróżnicowany termin wykaszania łąk, tak aby utrzymywać optymalny
dla gąsiorka zestaw fauny owadów.
Monitoring
• Ocena liczebności populacji lęgowej (na podstawie liczby śpiewających samców –
bezpośrednio po przylocie), na powierzchniach próbnych w siedliskach
występowania gatunku, w odstępach 3. letnich.
Załącznik 10. Warunki utrzymania siedlisk przyrodniczych
Warunki utrzymania właściwego stanu siedlisk – program maksymalny
Celem ochrony w obszarze NATURA 2000 jest utrzymanie typów siedlisk
przyrodniczych w tzw. właściwym stanie ochrony, dla których zachowania został on
wyznaczony. Zgodnie z art. 1e Dyrektywy Siedliskowej "właściwy stan ochrony"
oznacza, że:
• naturalny zasięg siedliska jest stały lub powiększa się;
• zachowuje ono specyficzną strukturę i funkcje, konieczne dla jego trwania w
dłuższej perspektywie czasowej i są podstawy do przypuszczenia, że zachowa je
w dającej się przewidzieć przyszłości;
• stan ochrony typowych dla niego gatunków również jest właściwy.
Zasady ochrony obszarów Natura 2000 dopuszczają użytkowanie gospodarcze za
wyjątkiem powierzchni objętych już ochroną ścisłą lub takiej ochrony wymagających. W
przypadku projektowanego obszaru Torfowiska Orawsko-Nowotarskie, oprócz
istniejącego rezerwatu Bór na Czerwonem nie planuje się objęcia innych powierzchni
ochroną ścisłą;
Torfowiska wysokie (siedliska o kodach: 7110, 7120)
Najlepszą i najskuteczniejszą ochronę torfowisk żywych, niezagrożonych
bezpośrednio działalnością człowieka, jest objęcie ich ochroną obszarową, jako
rezerwaty przyrody lub ewentualnie użytki ekologiczne. Ponieważ metoda ta nie
wchodzi w rachubę w tym konkretnym przypadku, zasadniczym zaleceniem ochronnym
dla siedlisk torfowiskowych jest:
112
•
•
•
zatrzymanie spływu wód z kopuł poprzez pozostawienie starych, niedrożnych i
zarośniętych rowów w stanie dotychczasowym, a w pozostałych przypadkach ich
zasypanie lub wykonanie zastawek (powinien to być system zastawek - progów,
który będzie stopniowo spiętrzał wodę, a nie pojedyncza budowla, gdyż jest
znacznie mniej efektywna i prowadzi raczej do utworzenia stawku); należy
stopniowo podwyższać poziom wody, o 10-15 cm jednorazowo i uważnie
obserwować efekty tego działania na roślinność oraz analizować zakres
ewentualnych podtopień, gdyż wykonanie dokładnych pomiarów geodezyjnych
w terenie i wykonanie symulacji podniesienia poziomu wody jest zbyt
kosztowne, aby było możliwe do przeprowadzenia na takim dużym areale; mogą
także wystąpić lokalne różnice w rodzaju torfu, stopniu jego osiadania i in.
właściwości, które mogą prowadzić do różnych efektów po zalaniu, w tym
niekorzystnych dla siedliska. Dlatego tylko powolne, stopniowe przywracanie
właściwego uwodnienia może być brane pod uwagę);
miejscowe rozrzedzanie warstwy krzewów i drzew porastających kopuły, tak aby
ich zwarcie nie przekraczało 20-25% (powyżej 30% zwarcia, przyjmuje się, że
torfowisko osiągnęło stan leśnej postaci torfowiska). W niektórych przypadkach
celowa wydaje się ingerencja w naturalny proces zarastania kopuł i tworzenie się
boru bagiennego. Można założyć, że pewne partie kopuł powinny zostać
odsłonięte tak, aby nie dopuścić do pełnego zwarcia warstwy krzewów. Wycinać
należy pojedyncze brzozy, można też usuwać sosny zwyczajne, co zmniejszy
pobór wody z torfowiska, zmniejszy ocienienie i przyczyni się do zachowania
odpowiedniej trofii. Zabieg ten powinien być wykonywany stopniowo, na małych
powierzchniach, najlepiej zimą, a pozyskane drewno należy usuwać z kopuły, w
postaci pociętych fragmentów (unikać typowej zrywki koniem całych drzew czy
pni, gdyż niszczy to delikatną strukturę powierzchni torfowiska).
zaprzestanie wydobycia torfu i obkopywania kopuł torfowisk;
W przypadku kopuł torfowisk wysokich nie należy także:
• nawozić ich samych ani ich najbliższego otoczenia (także wapnować), (Nie
stwierdzono w obszarze).
• zalesiać, (Nie stwierdzono w obszarze).
• umieszczać lizawek dla zwierzyny, (Nie stwierdzono w obszarze).
• dokonywać wyrębu lasu w otoczeniu torfowiska na znacznych powierzchniach
(przy odpowiedniej konfiguracji terenu może to spowodować szybszy odpływ
wody z otoczenia torfowiska, i w konsekwencji – obniżenie poziomu wody w
samym złożu torfowym). (Nie stwierdzono w obszarze).
• wprowadzać zasilania torfowiska wysokiego wodą obcego pochodzenia (np. z
pobliskiego potoku), woda taka zmieni bowiem warunki siedliskowe torfowiska
uzależnionego od ubogich w składniki wód opadowych, a w konsekwencji – jego
roślinność. (Nie stwierdzono w obszarze).
W przypadku prób zastosowania metod regeneracji siedliska, takich jak usuwanie
wierzchniej warstwy torfu dla dotarcia to torfu nie zdegradowanego, mającego ciągle
jeszcze zdolność do magazynowania wody, co ma pozwolić na regenerację roślinności
torfotwórczej, wymagającej stałego wysokiego poziomu wody, należy brać pod uwagę
zagrożenia, jakie to działanie może przynieść. W przypadku, gdy poziom wody opadł do
poziomu zajmowanego przez inny rodzaj lub typ torfu, a więc innego pochodzenia i o
innych właściwościach, w tym właściwościach chemicznych (złoże torfu nie jest tworem
113
jednorodnym, budowanym przez jeden typ lub rodzaj torfu), możliwe jest, że typ
roślinności, który miałby w ten sposób zostać restytuowany (poprzez przeniesienie,
wysadzenie, wysianie) lub utrzymany, nie znajdzie dogodnych warunków dla swojego
rozwoju. Możliwy jest nawet rozwój roślinności synantropijnej. Zdecydowanie
korzystniejsze jest przeprowadzenie najpierw wstępnych doświadczeń na
powierzchniach próbnych, a po uzyskaniu pozytywnych wyników, przeprowadzanie
zabiegu na małych powierzchniach. Zdjęta warstwa zmurszałego torfu powinna być
oczywiście usunięta poza torfowisko.
Torfowiska przejściowe (7140)
Kluczowym elementem ochrony torfowisk przejściowych jest zachowanie
odpowiedniego nawodnienia terenu. Ze względu na ich powiązanie przestrzenne i
funkcjonalne z innymi typami torfowisk, podstawową zasadą jest uwzględnienie w
koncepcji i metodyce ochrony, hydrologicznych i troficznych cech całych kompleksów
siedlisk torfowych, których częścią są torfowiska przejściowe.
• utrzymanie (lub przywróceniu do normalnego stanu) warunków
hydrologicznych i troficznych niezbędnych do funkcjonowania całego
przestrzennego układu składającego się na torfowisko wysokie i przejściowe.
• odstąpienie od prac odwadniających, a tam, gdzie poziom wody został sztucznie
obniżony, należy dążyć do przywrócenia naturalnych warunków hydrologicznych
poprzez budowę odpowiednio gęstej sieci zastawek.
• rezygnacja z nawożenia w bezpośrednim sąsiedztwie, w tym również
wapnowania,
• rezygnacja z prób uproduktywnienia, zwłaszcza zalesiania.
• przy zwarciu powyżej 10-15% usuwać samoczynnie pojawiające się krzewy i
drzewa (wierzba, brzoza lub sosna).
• w otoczeniu śródpolnym zaleca się zachowanie kilkumetrowego pasa
wyłączonego z orki na mineralnym brzegu torfowiska (np. o charakterze użytku
zielonego).
• w położeniach śródleśnych nie przeprowadzać zrębów zupełnych w
bezpośredniej zlewni torfowiska oraz nie składować na jego powierzchni gałęzi i
ściętych drzew. (Nie stwierdzono w obszarze).
• w przypadku gospodarczego użytkowania już istniejących lasów na podłożu
torfowym, najlepiej prowadzić zrywkę po grubej pokrywie śniegu (najlepiej
zlodowaciałego) w celu zminimalizowania uszkodzeń roślinności, gleby i podłoża
torfowego.
• w miejscach udostępnionych np. do celów edukacyjnych, konieczne są kładki
zabezpieczające przed wydeptywaniem.
• w każdym przypadku torfowisko powinno być zabezpieczone przed
składowaniem śmieci i in. odpadów.
Młaki (7230)
Utrzymanie tradycyjnych metod gospodarowania, oraz reżimu wodnego.
• wykaszanie ręczne w celu zapobieżeniu sukcesji, raz na kilka (3-5) lat.
• w miejscach zarastających trzciną należy wykonywać ten zabieg częściej, bo
nawet 2-3 krotnie w ciągu roku, a na pewno w czerwcu, i późnym latem (nigdy
zimą, bo prowadzi to do jej rozrostu), do czasu definitywnego usunięcia trzciny.
• każdorazowo usuwać nagromadzoną masę roślinną.
114
•
•
•
•
miejsca zarastające krzewami, zwłaszcza wierzby szarej powinny zostać
odkrzaczone. Dopuszczalne zwarcie krzewów, to 10-15%.
zabezpieczenie przed obniżeniem poziomu wody, czyli rezygnację z regulacji
koryta potoku i melioracji terenu.
w razie planowania ścieżek dydaktycznych lub szlaku turystycznego,
przebiegających przez młakę należy wykonać pomost drewniany (kładkę)
umożliwiającą przemieszczanie się ludzi bez szkody dla siedliska.
należy też usuwać składowane na młakach, lub w ich bezpośrednim sąsiedztwie
odpady, np. odpady drzewne (kora), w okolicach Lasu Baligówka i powstrzymać
spływ zanieczyszczeń do potoku Czarna Woda.
Bory i lasy bagienne (*91D0)
Optymalnym rozwiązaniem byłoby wyłączenie najlepiej zachowanych fragmentów
borów bagiennych z gospodarki leśnej i objęcie prawną ochroną w formie rezerwatów
(co jednak w tym obszarze jest nierealne) lub użytków ekologicznych. W pierwszym
rzędzie należy wdrożyć ochronę już projektowanych użytków na tym terenie.
Podstawą wszystkich działań ochronnych jest zachowanie lub przywrócenie stosunków
wodnych właściwych dla siedliska. W przypadku sztucznie odwadnianych powierzchni
należy rozważyć – o ile to w ogóle możliwe – przywrócenie stosunków wodnych
(zastawki na rowach odwadniających, itp.). Przy ustabilizowanym, wysokim poziomie
wody (również po zabudowaniu rowów) powierzchnie należy pozostawić spontanicznej
sukcesji.
• Na obszarze borów bagiennych nie należy prowadzić nasadzeń ani dosadzeń
żadnych gatunków drzewiastych. (Nie stwierdzono w obszarze).
• W dobrze zachowanych fitocenozach boru bagiennego sugeruje się stosowanie
ekstensywnej gospodarki leśnej (rębnia przerębowa). Nie należy dopuszczać do
wielkopowierzchniowych zrębów, gdyż przyspieszają one odpływ wody,
podnoszą ryzyko dopływu do złoża wody silniej zmineralizowanej, a więc o
innym charakterze, niż woda złoża (Nie stwierdzono w obszarze).
• Nie stosować nawożenia. Szczególnie negatywny wpływ ma nawożenie (w tym
wapnowanie) lasów z powietrza; na obszarach występowania torfowisk
niemożliwe jest wykonanie tego zabiegu tak, aby nie spowodowało dostarczenia
obcych substancji bezpośrednio na powierzchnię siedliska (działań takich
dotychczas nie stwierdzono w obszarze).
• pozyskiwać drewno można jedynie zimą (i takie działania są obserwowane).
Wskazane jest utrzymanie dotychczasowego sytemu prac w tym zakresie, tj.
wyrąb pojedynczych okazów oraz zrywka w okresie zimowym, po śniegu, co
minimalizuje mechaniczne zniszczenia runa. Gałęzie pozostałe po ścince powinny
pozostać rozproszone, na dnie lasu, nie należy ich zbierać w stosy, a zwłaszcza
spalać.
• pozostawiać pewną ilość (nie mniej niż 10 grubych, rozkładających się kłód lub
martwych drzew stojących na 1 ha lasu) martwego drewna, a najlepiej byłoby nie
usuwać go zupełnie. Przyjmuje się, że w lasach naturalnych, w rezerwatach i
parkach narodowych, świerczynach bagiennych, korytach cieków śródleśnych,
powinno się zostawiać maksymalnie dużo martwego drewna, które warunkuje
odnawiania się tych lasów, przyczynia się do retencji wody, a na stokach (w
górach) zapobiega erozji. W lasach ochronnych powinno to być przynajmniej 1520% miąższości dojrzałego drzewostanu na tym siedlisku (a taką funkcję
spełniają omawiane zbiorowiska leśne). Istotna jest także średnica
115
pozostawianych kłód drewna. Wartością progową jest tu 40 cm średnicy, gdyż z
badań wynika, że wiele rzadkich, związanych z rozkładającym się drewnem
owadów nie zasiedla pni cieńszych.
• Pozostawiane powinny być także stare drzewa spełniające rolę nasienników oraz
jak najwięcej okazów dziuplastych (lub zahubionych – bo są to potencjalne
miejsca tworzenia się dziupli), ze względu na ich znaczenie jako schronienia dla
fauny oraz w utrzymaniu przebiegu naturalnych procesów ekologicznych lasu.
W przypadku równoczesnej ochrony lub renaturyzacji torfowiska wysokiego, ochrona
boru bagiennego może powodować sytuację konfliktową, w której preferencyjne
rozwiązania z reguły powinny dotyczyć otwartego torfowiska wysokiego (zgodnie z
projektem uzupełnienia Interpretation Manual EUR 25). Torfowisko takie, po
regeneracji, w sposób naturalny doprowadzi do powstania strefy dogodnej dla boru
bagiennego, w której przypuszczalnie nie będą konieczne specjalne zabiegi dla
utrzymania tego boru.
• W przypadku, gdy jest eksploatowany torf na obszarze pokrytym borem
bagiennym, należy tego zaprzestać (stwierdzono w granicach obszaru na
kopułach niektórych torfowisk, np. Przymiarki).
• W razie planowania przebiegu tras turystycznych, ścieżek edukacyjnych lub też
tras konnych, konieczne jest w miejscach o znacznym uwilgoceniu i dobrze
rozwiniętej warstwie mszystej, zabezpieczenie runa poprzez budowę pomostów,
kładek itp. umożliwiających bezpieczne poruszanie się oraz zapobiegających
wydeptywaniu tych siedlisk.
żurawiny czy grzybów, obserwowane w obszarze, nie mają istotnego, negatywnego
wpływu na siedlisko, o ile zostaną na obecnym poziomie i nie przybiorą charakteru
masowego, powodującego mechaniczne niszczenie środowiska, nie ma więc powodu do
formułowania zaleceń ochronnych w tym zakresie.
Zbiorowiska łąkowe i murawowe (6510, 6320)
Zbiorowiska łąkowe, jako siedliska półnaturalne, wymagają utrzymania
gospodarowania. Powinno ono pozostawać na dotychczasowym poziomie, tj.:
• koszeniu łąk najczęściej raz w roku, (w niektórych przypadkach, a także w razie
zaawansowania procesu sukcesji - 2 razy/rok w pierwszym etapie
obowiązywania planu zarządzania).
• termin koszenia powinien być przesunięty na lipiec, tak aby umożliwić
rozsiewanie się różnych gatunków roślin dwuliściennych (termin taki ma
również znaczenie dla ochrony fauny).
• łąki powinny być nawożone, jak dotychczas, obornikiem rozsypywanym jesienią
(alternatywne możliwości to gnojowica, gnojówka lub kompost, stosowane w
odpowiednich proporcjach). Najlepszym terminem stosowania obornika na
użytki zielone jest późna jesień, najkorzystniej I dekada listopada.
Problem do rozwiązania
Kwestią dyskusyjną jest poziom tego nawożenia. Przy zwykłym, rolniczym użytkowaniu
zaleca się 15-20 t obornika/ha; przy czym na pastwiskach najchętniej używany jest
pochodzenia końskiego, gdyż szybciej niż bydlęcy przenika do gleby.
W pakietach rolnośrodowiskowych, gdzie wysokość plonowania nie jest jedynym i
głównym celem prowadzonej gospodarki, zaleca się stosowanie dobrze
przefermentowanego obornika w dawce do 12 t/ha, co wynika z dopuszczalnych dawek
116
azotu tj. ok. 60 kg/ha Trudno natomiast jest określić, jaki jest poziom nawożenia,
tradycyjnie, lokalnie stosowany.
•
•
•
•
•
•
Łąki można także po pokosie przepasać bydłem lub owcami, przy obsadzie ok.
0,25-0,3 DJP/ha (na takie obciążenie wskazują doświadczenia z rejonu
karpackich parków narodowych, np. Magurskiego). W latach, kiedy nie
przewiduje się koszenia, można zastosować obsadę taką, jak przewidziana w
pakietach rolnośrodowiskowych (0,5 na DJP/ha na łąkach 1–kośnych, do 1
DJP/ha na łąkach 2-kośnych).
wysokość koszenia; nie może ono być zbyt niskie; przy użyciu sprzętu
mechanicznego, należy symulować koszenie ręczne, a więc kosić na wysokości
ok.15 cm nad ziemią. W przypadku koszenia mechanicznego należy zachować
właściwą technikę koszenia, tj, od wewnątrz ku stronie zewnętrznej, stosować
wypłaszacze. Pozostałe zalecenia w stosunku do gospodarowania na łąkach są
zgodne z pakietami rolnośrodowiskowymi, tj.
przestrzeganie Zwykłej, Dobrej Praktyki Rolniczej;
zakaz stosowania następujących praktyk: przyorywanie, wałowanie, budowa
nowych systemów melioracyjnych, (Nie stwierdzono w obszarze).
zakaz dosiewania nasion, zwłaszcza wysokoplennych traw;
zabronione jest stosowanie pestycydów i herbicydów. Dopuszczalne jest tylko
selektywne i miejscowe niszczenie uciążliwych chwastów (np. z zastosowaniem
mazaczy herbicydowych); (Nie stwierdzono w obszarze).
Podjęcia dodatkowych działań ochronnych wymagają natomiast te fragmenty
kompleksów łąkowych, które od kilku lat nie są użytkowane, np. koło Koniówki, między
Torfowiskiem za Lasem Kaczmarka i Lasem Gajka, koło torfowiska Długopole. W
niektórych miejscach, gdzie pojawiły się zakrzaczenia, powinny być one usunięte, aby
ich zwarcie nie przekraczało 15-20%, tak, aby utrzymać otwarty charakter siedliska,
względnie jego mozaikę (por. wskazania do ochrony gatunków).
Wysoka ruń powinna być wykaszana regularnie (corocznie) tak, aby usunąć
nadmiar materii organicznej. Można by także wprowadzić nawożenie, choć w
ograniczonym zakresie. Przepasanie tych fragmentów po pokosie jest dopuszczalne
tylko ekstensywnie, w obsadzie do 0,5 DJP/ha (tak, aby nie doprowadzić do
kształtowania się stosunkowo ubogich zbiorowisk pastwiskowych, nie będących
przedmiotem zainteresowania programu Natura 2000).
Na łąkach zdecydowanie wilgotnych i podmokłych, ziołoroślowych, np. na łące
ostrożeniowej, mimo że nie stanowią formalnie przedmiotu ochrony w ramach
programu Natura 2000, należy również zaplanować zabiegi ochronne, ze względu na ich
rolę, jako strefy buforowej torfowisk i młak. Powinny być one wykaszane, co kilka (3-5)
lat, późnym latem, z usuwaniem siana. W miejscach najwilgotniejszych (podmokłych),
konieczne będzie koszenie ręczne.
Dla psiar, które występują w obszarze w postaci drobnopowierzchniowych
płatów trudno jest zaplanować zabiegi ochronne. Proponuje się zatem wybranie kilku,
najbogatszych w gatunki miejsc ich występowania, które zarazem stanowią kompleks
funkcjonalny z torfowiskami i tam zaplanować wykaszanie ich co 3-4 lata tak, aby
zapobiec zarastaniu ich przez krzewy. Usuwanie siana zapobiegnie eutrofizacji siedliska
i odkładaniu się wojłoku.
117
Płaty zb. z Nardus wytworzone w wyniku intensywnego wypasu, skrajnie ubogie,
nie są przedmiotem ochrony w ramach programu, nie wymagają więc podejmowania
działań ochronnych.
Siedliska nadrzeczne (3220, 3230, 3240, 6430, 91E0)
Występowanie tych zbiorowisk jest ściśle związane z korytem rzeki i jej naturalną
dynamiką. Zalecenia ochronne dotyczyć więc będą przede wszystkim zachowania
dotychczasowego, naturalnego koryta Czarnego Dunajca.
• Pozyskanie żwiru i kamieni z rzeki powinno zostać zupełnie zaprzestane na tym
odcinku lub w ograniczone do kilku tylko miejsc poboru.
• Rzeka nie powinna też być przedzielana progami betonowymi, jak to zostało
zrobione w górnym jej biegu, a brzegi nie powinny być umacniane. Naturalna
dynamika rzeki pozwoli na samoczynne odnawianie się siedlisk będących
przedmiotrem ochrony, które tworzą mozaikę, zmienną w czasie, na
nadbrzeżnych kamieńcach (siedliska 3220, 3230, 3240).
• Zalecenia ochronne dotyczące zarośli lepiężnika sprowadzają się także do
ochrony biernej, wobec specyficznego charakteru tego zbiorowiska.
• Zalesianie kamieńców nie powinno mieć miejsca, pozostawienie ich naturalnej
sukcesji doprowadzi do wytworzenia tam lasów olchowych.
• Olszyny porastające brzegi Czarnego Dunajca nie są użytkowane gospodarczo w
sposób intensywny, zalecenia ochronne będą się sprowadzać do utrzymania
obecnego stanu, obejmujące ekstensywne użytkowanie tego drzewostanu (rębnia
przerębowa).
• Należy także dbać o czystość wody (kanalizacja), likwidować pojawiające się
dzikie wysypiska śmieci, oraz składowane na kamieńcach odpady z pól.
• W razie stwierdzenia rozrastających się płatów gatunków inwazyjnych, należy
przedsięwziąć działania w celu ich usunięcia. Może to być wykonywane ręcznie
lub mechaniczne lub, w przypadku szczególnie silnych konkurencyjnie gatunków,
przy użyciu środków chemicznych, aplikowanych bezpośrednio na rośliny.
Załącznik 11. Lokalizacja i ocena stanu siedlisk przyrodniczych
TABELA 1. Kopuły torfowisk
Nazwa
Łysa
Puścizna
(Jasiowska
Puścizna) k.
Jabłonki
Typ
siedliska
7110
Stan zachowania
Ocena Opis
Zagrożenia
Zalecenia
ochronne
Prowadzona
działalność
B
Zarastanie przez
drzewa,
odwadnianie
centralnie
położonym rowem
Wykonanie
zastawki na rowie;
kontrola zwarcia
sosny: powyżej 30
% pokrycia –
przerzedzanie
Brak
Torfowisko lekko tylko
przesuszone; zachowana
struktura kępkowo-dolinkowa;
wzrastające zwarcie Pinus
sylvestris; na brzegach skarpy,
na odkrytym podłożu torfowym
pojedyncze płaty Rhynchospora
alba (7150?)
118
7120
B
7140
A
91D0
B
Obsuszone brzegi skarpy po
stronie południowej, pokryte
krzewinkami
charakterystycznymi dla tego
typu siedliska zbiorowisk,
między nimi miejscami
widoczne nagie podłoże
torfowe.
Dobrze nawodnione; występują
tu zespoły roślinności torfowisk
przejściowych; bogactwo
florystyczne (m.in.
storczykowate). Miejscami w
mozaice z mokrą psiarą (6230)
Dobrze wykształcony bór
bagienny na kopule torfowiska
wysokiego i jego okrajku (leśna
forma torfowiska wysokiego)
Dalsze osuszenie
skarpy
Złagodzenie
nachylenia skarpy
do 30%.
Wykonanie
zastawki na rowie .
Brak
Spływ wody
rowem; zarastanie
przez drzewa i
krzewy; partie
przesuszone
zarastają śmiałkiem
darniowym
Deschampsia
caespitosa
Osuszenie
Zastawka na rowie
, przerzedzanie
krzewów wierzby i
brzozy przy
zwarciu powyżej
20%.
Brak
Zastawka na rowie
Brak
119
Nazwa
Puścizna
Wysoka
k.
Chyżneg
o
Typ
siedlis
ka
7110
Stan zachowania
Ocena
Opis
Zagrożenia
Zalecenia ochronne
Prowadzona
działalność
B
Spływ wody rowami
odprowadzającymi
wodę z okrajka;
zarastanie przez
drzewa od centrum
kopuły
Zastawka na rowie ;
kontrola zwarcia sosny:
powyżej 30 % pokrycia przerzedzanie
Brak
7140
A
Spływ wody rowem;
powolne zarastanie
przez drzewa
Zastawka na rowie ,
przerzedzanie sosny
zarastającej torfowisko
do zwarcia nie
większego niż 30%
Brak
91D0
B
Dalsze osuszenie
Zastawka na rowie
Brak
Dobrze uwodnione
torfowisko;
charakterystyczna
roślinność i struktura
kępkowo-dolinkowa,
zachowana na
południowowschodnim krańcu
kopuły.
Rozległy kompleks
dobrze nawodnionych
zespołów roślinności
torfowisk
przejściowych;
bogactwo
florystyczne
Dobrze wykształcony
bór bagienny z Pinus
rhaetica na kopule
torfowiska wysokiego
i jego okrajku; jedynie
brzeżne partie kopuły
(po stronie W, N, E)
przesuszone
120
Nazwa
Puścizna
Wielka (część
nie
eksploatowana
)
Typ
siedliska
7110
Stan zachowania
Ocena Opis
A
Doskonale zachowana
struktura kępkowodolinkowa;
charakterystyczna
roślinność; torfowisko
dobrze uwodnione; na
kopule, w jej części
centralnej, rosną jedynie
pojedyncze, skarlałe sosny
7120
A/B
7140
A, D
91D0
B
Powierzchniowo
obsuszone brzegi skarpy
po stronie północnej;
sącząca się woda ze skarpy;
powierzchnia pokryta
krzewinkami
charakterystycznymi dla
tego typu siedliska
zbiorowisk, zwłaszcza
Ledum palustre. Zupełnie
suche powierzchnie
wzdłuż rowu po stronie S.
Dobrze nawodnione;
zespoły roślinności
torfowisk przejściowych,
rozwijające się głównie w
dołach potorfowych oraz
na obrzeżu torfowiska,
poniżej kopuły
bagienny na okrajku i
brzegach kopuły, zwłaszcza
od strony SE i SW
Zagrożenia
Zalecenia
ochronne
System
zastawek na
rowach;
kontrola
zwarcia
sosny
zwyczajnej w
partiach
brzeżnych:
powyżej 30
% pokrycia –
przerzedzani
e.
Prowadzona
działalność
Indywidualne
pozyskanie torfu
Złagodzenie
nachylenia
skarpy
wyższej niż 1
m do 30%;
zaprzestanie
wydobycia
torfu.
Zastawki na
rowach.
Indywidualne
pozyskanie torfu
Spływ wody
rowami, zarastanie
przez drzewa
Zastawka na
rowie 1
Brak
Osuszenie
Zastawka na
rowie 1
Brak
Zarastanie przez
drzewa brzeżnych
partii kopuły;
odwadnianie
rowami, zwłaszcza
rozdzielającym
kopułę na dwie
części; pośrednio:
ręczne
obkopywanie
kopuły po stronie
NW – spływ wody
bezpośrednio ze
skarp torfowych
Dalsze osuszenie
skarpy i
eksploatacja torfu
121
TABELA 1. Kopuły torfowisk.
Nazwa
Puścizna
Mała
Typ
siedliska
7110
Stan zachowania
Ocena
Opis
B
Zachowana struktura
kępkowo-dolinkowa;
charakterystyczna roślinność;
torfowisko nieco przesuszone;
kopułę pokrywają pojedyncze
sosny, zwierające się
miejscami w płaty boru
bagiennego (leśna postać
torfowiska wysokiego)
7120
B
7140
B
91D0
B
6230
C
Powierzchniowo obsuszone
brzegi skarpy po stronie
północnej oraz wschodniej i
zachodniej; sącząca się woda
ze skarpy; powierzchnia
pokryta krzewinkami
typu siedliska zbiorowisk,
zwłaszcza Ledum palustre
Dobrze nawodnione; zespoły
roślinności torfowisk
przejściowych, rozwijające się
głównie w dołach potorfowych
oraz w części południowej na
zachowanym okrajku,
miejscami zarastające borem
bagiennym
Nieco przesuszony bór
bagienny na okrajku i brzegach
kopuły od strony S i W
Psiary rozwijają się pasmowo
wzdłuż rowów
odwadniających i drogi
gruntowej - nie są zbyt bogate
florystycznie i nie zajmują
dużych powierzchni; po
stronie północnej występuje
niewielki fragment mokrej
psiary, nieco bogatszej w
gatunki
Zagrożenia
Zalecenia
ochronne
System
zastawek na
rowach;
kontrola
zwarcia
sosny na
kopule:
powyżej 30
% pokrycia przerzedzani
e
Prowadzona
działalność
Indywidualne
wydobycie
Złagodzenie
nachylenia
skarpy
wyższej niż 1
m do 30%;
zaprzestanie
wydobycia
torfu
Indywidualne
wydobycie
Spływ wody
rowami; zarastanie
przez drzewa
Zastawka na
rowach
brak
Dalsze osuszenie
Zastawka na
rowie
brak
Nie stwierdzono
Brak (w razie
potrzeby
przepasać
lub wykaszać
raz na kilka
(3) lat)
Brak, ew.
ekstensywny
wypas??
Zarastanie przez
Pinus sylvestris
silniej
odwodnionych
partii; odwadnianie
rowem opaskowym;
pośrednio: ręczne
obkopywanie
kopuły po stronie
NE – spływ wody
bezpośrednio ze
skarp torfowych
Dalsze osuszenie
skarpy i
eksploatacja torfu
122
Nazwa
Baligów
ka
Typ siedliska
Nazwa
Stan zachowania
711
0
Oce
na
A
Zagrożenia
Zalecenia
ochronne
Prowadzona
działalność
Na większości kopuły
zachowana struktura kępkowodolinkowa i charakterystyczna
roślinność; kopułę porastają
pojedyncze sosny, zwierające
się miejscami w płaty boru
torfowiska wysokiego);
torfowisko dobrze uwodnione;
południowa część nieco
przesuszona (w sąsiedztwie
zniszczonych przez
odwodnienie fragmentów
siedliska 7120)
południowej oraz wschodniej i
zachodniej, sącząca się woda ze
skarpy. Zwarcie mchów
torfowców zmienne, na ogół
niewielkie, powierzchnia
pokryta krzewinkami
typu siedliska zbiorowisk
zwłaszcza Ledum palustre,
Calluna vulgaris; między nimi,
miejscami widoczne nagie,
suche podłoże torfowe;
pojawiają się pojedyncze brzozy
Zarastanie przez Pinus
sylvestris i miejscami
Pinus mugho silniej
odwodnionych partii,
odwadnianie rowami
opaskowymi,
pośrednio: ręczne
obkopywanie kopuły
po stronie E – spływ
wody bezpośrednio ze
skarp torfowych,
kopanie dołów
bezpośrednio na
kopule po stronie N
Dalsze osuszenie
skarpy i eksploatacja
torfu
System
zastawek na
rowach;
kontrola
zwarcia
sosny na
kopule:
powyżej 30
% pokrycia –
przerzedzani
e,
zaprzestanie
wydobycia
torfu
Złagodzenie
nachylenie
skarpy
wyższej niż 1
m do 30%;
zaprzestanie
wydobycia
torfu; w
części
południowej
(najsuchszej)
zablokowani
e rowów
przecinający
ch kopułę,
usunięcie
brzóz z
kopuły;
eksperyment
alne
wykonanie
odsłonięcia
złoża
torfowego
Zastawka na
rowach,
przerzedzani
e sosny i
krzewów
wierzby do
maksymalnie
20% zwarcia
Zastawka na
rowie
Indywidualne
wydobycie
Usuniecie
łanu
Wypas owiec
Opis
712
0
C
714
0
A
przejściowych rozwijają się
oraz na zachowanym okrajku, a
miejscami zarastają borem
bagiennym
Spływ wody rowami;
zarastanie przez
drzewa (sosna
zwyczajna) i krzewy
(wierzba, brzoza,
osika)
91D
0
B
Dalsze osuszenie
623
0
A
kopuły, zwłaszcza od strony S i
W, miejscami nieco przesuszony
(w miejscach przebiegania
dawnych rowów
melioracyjnych i przy brzegu
kopuły)
Umiarkowanie bogate
florystycznie psiary (tłoki)
Wkraczanie
inwazyjnych
Indywidualne
wydobycie
Brak
Brak
123
zajmują dość duże
powierzchnie w południowej
części kompleksu
torfowiskowego; płat na brzegu
okrajka o charakterze mokrej
psiary, bogatszy w gatunki,
tworzy mozaikę z roślinnością
torfowiskową
gatunków traw –
trzcinnika; dzikie
wysypisko śmieci
trzcinnika;
wywiezienie
nagromadzo
nych
śmieci??
wypas lub
wykaszanie
raz na 3 lata
124
Nazwa
Długopo
le (część
zachodn
ia) –
proj.
użytek
ekologic
zny ??
Długopo
le (część
wschod
nia)
Typ
sied
lisk
a
711
0
Stan zachowania
Oce Opis
na
Zagrożenia
Zalecenia
ochronne
B
Na fragmencie kopuły zachowana
struktura kępkowo-dolinkowa i
torfowisko nieco przesuszone;
większość kopuły zarośnięta borem
bagiennym – roślinność
wysokotorfowiskowa zachowała się
na północnym krańcu kopuły oraz
na polankach w części południowej
Zarastanie przez
Pinus sylvestris i
miejscami Pinus
mugho oraz Pinus
rhaetica;
odwadnianie
rowami
opaskowymi
712
0
A
Przesuszenie
714
0
C
Powierzchnia terenu
poeksploatacyjnego (torf
wydobywano tu przed
kilkudziesięciu laty) pokryta jest
torfowcami i krzewinkami
charakterystycznymi dla tego typu
siedliska zbiorowisk, zwłaszcza
Ledum palustre, Calluna vulgaris,
Vaccinium uliginosum, formującymi
się w kompleks kępkowo-dolinkowy.
Nawodnienie zmienne; zespoły
roślinności torfowisk przejściowych
rozwijają się głównie w dołach
potorfowych oraz na zachowanym
okrajku poza rowem opaskowym,
miejscami zarastają brzozą i
krzewami wierzby (od strony
północnej) lub borem bagiennym
(od strony południowej)
System
zastawek na
rowach;
kontrola
zwarcia
sosny na
kopule:
powyżej 30
e
Zastawki na
rowach
opaskowych
91D
0
A
Osuszenie
623
0
C, D
723
0
B
712
0
D
Dobrze wykształcony, stary bór
kopuły od strony południowej i w
jego części centralnej, z doskonale
rozwiniętą warstwą mszystą
Kompleks podmokłej łąki z dużym
udziałem Nardus stricta, Juncus spp,
Deschampsia caespitosa oraz
elementami różnorodnych
zbiorowisk łąkowych. Niewielkie
płaty psiar formują się także po
wschodniej stronie torfowiska, w
mozaice z roślinnością łąkową i
torfowiskową, zwłaszcza pasmowo,
wzdłuż rowu odwadniającego oraz
na podmakających okresowo łąkach
przeznaczonych pod zalesienia
Niewielki fragment bardzo dobrze
zachowanej młaki ziołoroślowej z
dominacją Cirsium rivularis
Pozostałość małego fragmentu
kopuły, wyeksploatowana, silnie
przesuszona, a nawet fragmentami
wypalona; utrzymują się tu gatunki
torfowiskowe, z wyraźną dominacją
krzewinek; torfowce osiedlają się
punktowo i powoli rozrastają
Spływ wody
rowami;
zarastanie przez
drzewa i krzewy;
rozrastające się
łanowo inwazyjne
gatunki traw trzcinnik
Prowadzo
na
działalnoś
ć
brak
brak
Zastawka na
rowach;
usuwanie
krzewów
wierzby i in.
przy zwarciu
powyżej 4050%,
usunięcie
łanów
trzcinnika
Zastawka na
rowie
brak
Zarastanie przez
trzcinę, oraz
podrost osiki i
brzozy
Koszenie
trzciny,
usuwanie
podrostu,
wykaszanie
raz na 3 lata
brak
Nie stwierdzono
Brak
brak
Osuszenie
Zastawka na
rowie
brak
Brak
125
623
0
C
Psiary wykształcają się po
zachodniej stronie torfowiska, w
mozaice z roślinnością łąkową i
torfowiskową
Nie stwierdzono
Brak
brak
126
Nazwa
Typ
siedliska
Stan zachowania
Ocena
Opis
Zagrożenia
Zalecenia
ochronne
Puścizna
Frankó
w
7110
D
Mała kopuła zachowana w
północnej części torfowiska, z
charakterystyczną roślinnością,
słabo uwodniona, ze śladami
skarpy wydobywczej sprzed
wielu lat (o wys. 0,5 m);
pojedyncze sosny i krzewy
kosówki zwierają się miejscami
w większe płaty
Brak
7120
D
Powierzchnia kopuły znacznie
osuszona (woda sączy się ze
skarpy), pokryta krzewinkami
wrzosu i innymi gatunkami,
typu zbiorowisk, zwłaszcza
Ledum palustre, Vaccinium
uliginosum, występującymi w
mniejszym zwarciu; zdrewniałe
pędy krzewinek zamierają;
zwarcie mchów torfowców jest
znikome
Teren
odwadniany
przez duży rów
opaskowy,
osuszający
kompleks łąk po
północnej stronie
torfowiska;
zarastanie przez
Pinus sylvestris i
miejscami przez
Pinus mugho
Dalsze osuszenie
skarpy i
eksploatacja
torfu, ślady kilku
pożarów sugerują
realne zagrożenie
7140
C
przejściowych rozwijają się w
dołach potorfowych, głównie u
podstawy skarpy; na dawnym
terenie wydobywczym, nieco
suchszym, dominują zbiorowiska
krzewinek, tworzących mozaikę z
płatami turzyc, głównie Carex
nigra i wełnianki Eriophorum
angustifolium; w części
peryferyjnej zarastające osiką,
wierzbą i brzozą
Spływ wody
rowami;
zarastanie przez
drzewa i krzewy
Eksperymental
ne wykonanie
odsłonięcia
złoża
torfowego. W
razie podjęcia
decyzji o
wdrożeniu
ochrony,
konieczne
złagodzenie
nachylenia
skarpy o
wysokości
powyżej 1 m do
30%;
zaprzestanie
wydobycia
torfu;
W razie
podjęcia
decyzji o
wdrożeniu
ochrony
zastawka na
rowach,
przerzedzanie
krzewów do 10
% zwarcia.
Prowadzo
na
działalnoś
ć
Brak
pozyskani
e torfu
brak
127
Nazwa
Przymia
rki
(część
wschod
nia)
Typ
siedliska
7110
91D0
Przymia
rki
(część
zachodn
ia)
7110
7120
Stan zachowania
Ocena
Opis
C
Na większości niewielkiej
kopuły zachowana struktura
kępkowo-dolinkowa i
torfowisko jest lekko
przesuszone; pojedyncze sosny
P. sylvestris, P. rhaetica, P.
mugho zwierają się miejscami w
płaty, zwłaszcza w części
zachodniej; w centralnej części
kopuły rosną pojedynczo
brzozy (kilka m wysokie) i
sosny
C
Wykształcony bór bagienny
(leśna postać torfowiska
wysokiego) na kopule od strony
zachodniej i na pozostałościach
wtórnego okrajka (mocno
przesuszony)
C
Kopuła miejscami mocno
przesuszona, z wyraźnymi
skarpami wydobywczymi torfu;
zachowała się roślinność
typowa dla zbiorowisk
torfowiskowych, ale ze
zwiększonym udziałem wrzosu,
miejscami formująca niewielkie
kępy.
C
Fragmenty mocno przesuszone
poprzez spływ wody z wysokich
skarp wydobywczych,
miejscami wypalona
powierzchnia (pożar w 2002);
zwiększające się zwarcie
krzewów kosówki
91D0
B
7140
C
Jedynie fragmenty, nieco
przesuszone, zwłaszcza w
centralnej części kopuły,
formowane przez zwierające się
płaty kosodrzewiny
Niewielkie, nieco przesuszone
fragmenty u podstawy dawnych
skarp wydobywczych (przy
czynnych nie rozpoczął się
jeszcze proces zasiedlania przez
Sphagnum i inne gatunki
torfowiskowe). Po zachodniej
stronie kopuły, na terenach po
wydobyciu torfu, fragmenty
wtórnego okrajka, ale z
roślinnością nieco zmienioną,
występującą w mozaice z
krzewinkami i płatami
roślinności łąkowej
Zagrożenia
Zarastanie przez
Pinus sylvestris i
miejscami Pinus
mugho silniej
odwodnionych
partii;
odwadnianie
rowami
opaskowymi;
wyrzucanie
śmieci w strefie
zarośniętego
okrajka
Osuszenie
Osuszenie
Osuszenie;
zarastanie przez
kosówkę, pożary
wywoływane w
wyniku
działalności
związanej z
eksploatacją torfu
Osuszenie
Osuszanie w
wyniku działania
rowów
opaskowych
Zalecenia
ochronne
System
zastawek na
rowie; kontrola
zwarcia sosny
na kopule:
powyżej 30 %
pokrycia –
przerzedzanie,
usunięcie brzóz
z kopuły
Prowadzona
działalność
brak
Zastawka na
rowie
brak
System
zastawek,
kontrola
zwarcia sosny
zwyczajnej na
kopule:
powyżej 30 %
pokrycia –
przerzedzanie
System
zastawek;
zaprzestanie
wydobycia
torfu, ,
niwelacja
nachylenia
skarp wyższych
niż 1 m, do 30
%.
System
zastawek
Indywidualn
e wydobycie,
oraz przy
użyciu
maszyn
System
zastawek
brak
Indywidualn
e wydobycie,
oraz przy
użyciu
maszyn
brak
128
Nazwa
Przybojec
Typ
siedliska
7110
7120
7140
6230
Stan zachowania
Ocena Opis
C
Na części kopuły zachowane
pozostałości struktury
kępkowo-dolinkowej i
torfowisko słabo uwodnione;
pojedyncze sosny, zwierające
się miejscami w płaty; północna
część kopuły bardziej
przesuszona (w sąsiedztwie
wysokich skarp po
wydobywczych); w części
południowej, bardziej połogiej,
lepsze stosunki wilgotnościowe,
tutaj na odsłoniętym podłożu
torfowym na skarpach i w
dołkach oraz rowkach na
kopule pojawiają się płaty
przygiełki białej (7150?); część
torfowiska po stronie
słowackiej w większości
wyeksploatowana
(przemysłowo)
C
wschodniej; sącząca się woda ze
skarpy; powierzchnia pokryta
krzewinkami
typu siedlisk zbiorowisk,
zwłaszcza Ledum palustre,
Calluna vulgaris; obniżony
udział mchów torfowców
B
Jedynie niektóre fragmenty
dobrze nawodnione; zespoły
oraz na wtórnym okrajku,
miejscami zarastającym
wierzbą, osiką i brzozą
A
Mokre psiary rozwijają się
płatami, tworząc mozaikę z
roślinnością torfowiska
przejściowego na wtórnym
okrajku oraz pasmowo wzdłuż
drogi prowadzącej do
torfowiska
Zagrożenia
Zalecenia
ochronne
System
zastawek na
rowie 1;
kontrola
zwarcia
sosny na
kopule:
powyżej 30
e
Prowadzona
działalność
brak
Dalsze osuszenie
skarpy
Złagodzenie
nachylenia
skarpy
wyższej niż 1
m, do 30%;
system
zastawek na
rowie
brak
Spływ wody
rowami,
zarastanie przez
drzewa i krzewy
Zastawka na
rowie,
przerzedzani
e zarośli
wierzby, tak
aby utrzymać
maksymalnie
10% zwarcia
Brak (w razie
potrzeby
wykaszać raz
na 3 lata)
brak
Słabe zarastanie
przez Pinus
sylvestris i
miejscami, rzadko
- Pinus mugho;
odwadnianie
rowami
opaskowymi oraz
w wyniku
eksploatacji po
stronie słowackiej
Nie stwierdzono
brak
129
Nazwa
Typ
siedliska
Stan zachowania
Ocena Opis
Zagrożenia
Zalecenia
ochronne
Bór za Lasem
Karczmarka
(Bór Stare
Pole)
(część
południowa)
7110
B
Słabe zarastanie
przez Pinus
sylvestris i
miejscami, rzadko Pinus mugho;
odwadnianie
rowami
opaskowymi,
System
zastawek na
rowie; kontrola
zwarcia sosny
na kopule:
powyżej 30 %
pokrycia przerzedzanie
7120
B
Dalsze osuszenie
skarpy
Złagodzenie
nachylenia
skarpy wyższej
niż 1 m, do
30%; system
zastawek na
rowie 1
Brak
7140
A/C
Spływ wody
rowami; zarastanie
przez drzewa i
krzewy
Zastawka na
rowie 1;
utrzymywać
zwarcie
krzewów do
10%
brak
6230
A
Nie stwierdzono
Brak (w razie
potrzeby
wykaszać raz
na 3 lata)
Brak, ew.
poj. próby
zalesienia
Na części kopuły zachowana
torfowisko słabo uwodnione;
pojedyncze sosny (Pinus sylvestris,
P. mugho, P. rhaetica) zwierają się
miejscami w płaty boru
torfowiska wysokiego);
południowa i pd-zach. część
bardziej przesuszona (w
sąsiedztwie wysokich skarp po
wydobywczych); na odsłoniętym
podłożu torfowym na skarpach
pojawiają się płaty przygiełki
białej (7150?); część torfowiska
po stronie północnej w większości
wyeksploatowana
wschodniej i południowej; sącząca
się woda ze skarpy; powierzchnia
pokryta krzewinkami
charakterystycznymi dla tego typu
siedliska zbiorowisk, zwłaszcza
Ledum palustre, Calluna vulgaris;
obniżony udział machów
torfowców
oraz na wtórnym okrajku,
miejscami zarastającym wierzbą
(A);
blisko połowa części północnej
torfowiska jest obszarem
poeksploatacyjnym, na którym
rozwija się głównie wełnianka
Eriophorum vaginatum, ale
osiedlają się też inne gatunki
torfowiskowe (C); proces ten
szybko postępuje zwłaszcza w
dołach potorfowych; starą część
wyrobiska porasta młodnik
brzozowy
Mokre psiary rozwijają się
płatami, tworząc mozaikę z
roślinnością torfowiska
przejściowego na wtórnym
okrajku po stronie wschodniej
oraz pasmowo wzdłuż drogi
prowadzącej równolegle do
torfowiska po wsch. stronie;
bogactwo florystyczne (m.in.
storczykowate)
Prowadzo
na
działalnoś
ć
brak
130
Bór za Lasem
Karczmarka
(Bór Stare
Pole)
(część
północna)
7110
B
torfowisko dość dobrze
uwodnione; pojedyncze sosny
(Pinus sylvestris, P. mugho, P.
rhaetica) zwierają się miejscami w
płaty boru bagiennego
7120
A
91D0
B
6230
A
Po pn-wsch. stronie kopuły
zachował się fragment
stosunkowo dobrze uwodniony,
na którym przed laty
wyeksploatowano część torfu, ale
proces regeneracyjny postępuje
szybko, przy pełnym zestawie
gatunków torfowiskowych
Na kopule, w kilku miejscach,
zwarcie porastających ją
gatunków sosen osiągnęło stan,
który pozwala określić go jako bór
bagienny (leśna postać torfowiska
wysokiego)
Mokre psiary z bogatym
zestawem gatunków (w tym
storczykowatych) rozwijają się
przy regenerującym się
torfowisku wysokim i wzdłuż
rowu odwadniającego oraz drogi
gruntowej, w mozaice z
roślinnością torfowiskową
Słabe zarastanie
przez Pinus
sylvestris i
miejscami, rzadko
(w części wsch.) Pinus mugho;
odwadnianie
rowami
opaskowymi
Postępujące
osuszanie
System
zastawek na
rowie 1;
kontrola
zwarcia sosny
na kopule:
powyżej 30 %
pokryciaprzerzedzanie
System
zastawek na
rowie 1
brak
Postępujące
osuszanie
System
zastawek na
rowie 1
brak
Nie stwierdzono
Brak (w razie
potrzeby
wykaszać raz
na 3 lata)
brak
brak
131
Nazwa
Typ
siedliska
Bór na
Czerwonem
7110
7140
91D0
Stan zachowania
Oce Opis
na
A
struktura kępkowodolinkowa i
torfowisko dobrze
uwodnione, porośnięte
kosówką i sosną drzewokosą,
zwierającą się w płaty; na
odsłoniętym podłożu
torfowym na skarpach
pojawiają się płaty przygiełki
białej (7150?).
A
na wtórnym okrajku,
miejscami zarastającym
sosną; pojawia się też
pojedynczo brzoza
A
Dobrze nawodnione,
zwierające się na kopule
płaty kosodrzewiny i sosny
drzewokosej.
Zagrożenia
Zalecenia
ochronne
Prowadzona
działalność
Zarastanie przez
Pinus sylvestris,
Pinus mugho, Pinus
rhaetica;
odwadnianie
rowami
opaskowymi
System
zastawek na
rowie;
kontrola
zwarcia
sosny na
kopule:
powyżej 30
e
Brak,
działania
ochrony
aktywnej
Spływ wody
rowami; zarastanie
przez drzewa i
krzewy
Zastawka na
rowie
Brak,
działania
ochrony
aktywnej
Miejscami
nadmiernie wzrasta
zwarcie sosny
zwyczajnej
Przerzedzani
e sosny
zwyczajnej
Brak,
działania
ochrony
aktywnej
132
Nazwa
Puścizna
Rękowiańska
Typ
siedliska
7120
7140
Stan zachowania
Ocena Opis
C/D
Mały fragment niegdyś
częściowo
wyeksploatowanej części
torfowiska, z udziałem
charakterystycznej
roślinności
wysokotorfowiskowej;
dominują krzewinki:
wrzos, bagno zwyczajne,
borówka bagienna (o wys.
50-70 cm); warstwa
mszysta (torfowce)
pokrywa najwyżej do 10 %
powierzchni; fragment jest
bardzo słabo uwodniony;
porastają go pojedyncze
sosny i krzewy wierzby,
brzozy, kruszyny, jarzębiny
i osiki, zwierające się
miejscami w większe płaty
B/C
Dobrze nawodnione;
zespoły roślinności
torfowisk przejściowych
rozwijają się w rozległych,
przynajmniej
dwustopniowych, dołach
potorfowych; rośnie tu np.
Menyanthes trifoliata;
miejscami zbiorowiska
krzewinek tworzą mozaikę
z płatami turzyc, głównie
Carex nigra i wełnianki
Eriophorum angustifolium i
Eriophorum vaginatum;
większość terenu zarasta
osiką, wierzbą i brzozą
Zagrożenia
Zalecenia ochronne
Teren
odwadniany
przez duży rów
opaskowy,
osuszający
kompleks łąk
po stronie N
torfowiska;
zarastanie
przez drzewa
Brak
Spływ wody
rowami;
zarastanie
przez drzewa i
krzewy; dzikie
wysypiska
śmieci w
dołach
Zastawka na rowie;
utrzymanie
niezalesionych
fragmentów terenu;
usunięcie śmieci,
zaprzestanie
wydobycia torfu
Prowadzona
działalność
Brak
Indywidualn
e wydobycie
133
Nazwa
Bacuch
Typ
siedliska
7120
Stan zachowania
Ocena Opis
D
Na części obszaru dawnej
kopuły (obecnie jej wyniesienie
jest jedynie w znikomym
stopniu zaznaczone) zachowana
charakterystyczna roślinność,
choć przy małym udziale
torfowców, a także braku
pewnych charakterystycznych
gatunków; torfowisko słabo
uwodnione mimo
powierzchniowego spływu
wody na jego powierzchnię
C
Fragment dawnego torfowiska,
położony na zboczu, w jego
górnej części porośnięty
kosówką i sosną drzewokosą, z
domieszką innych gatunków
drzewiastych: świerka, osiki,
brzozy; w dolnej części wilgotny
płat Eriophorum angustifolium i
Carex nigra
C
W otoczeniu płatu
kosodrzewiny, na niewielkiej
powierzchni, rozwijają się na
wilgotnym podłożu mokre
psiary, dość bogate
florystycznie
7140
6230
Zagrożenia
Zalecenia
ochronne
Brak
Prowadzona
działalność
brak
Osuszenie przez
spływ wody,
niewielkim
rowkiem, w dół
zbocza
Zasypanie
rowku
brak
Nie stwierdzono
Brak
brak
Odwadnianie przez
spływ wody w
kierunku
Ogrójcowego
Potoku
Bory bagienne (91D0)
Nazwa
Pusta
PolanaNiżne
Bory
Panówki
– Bory
Piekielnic
kie
Typ
siedlis
ka
91D0
Stan zachowania
ocena opis
Zagrożenia
Zalecenia
ochronne
Prowadzona
działalność
A, B
Zachować
dotychczasowy
sposób
gospodarowania
Wg. planu
urządzenia lasu
91D0
B
Nie
stwierdzono.
Potencjalnie w
przyszłości ew.
próby
odwodnienia i
intensyfikacji
gospodarki
leśnej.
Stopniowe
odwadnianie
terenu przez
rowy;
intensyfikacja
pozyskania
drewna
nie meliorować;
nie
intensyfikować
pozyskiwania
drewna
Wg. planu
urządzenia lasu
Dobrze zachowane,
typowo wykształcone
rozległe powierzchnie
borów bagiennych,
prawie wyłącznie
sosnowych. Teren
dobrze uwodniony, w
niewielkim tylko stopniu
odwadniany rowami.
Dobrze zachowane i
wykształcone bory
bagienne. W
drzewostanie na ogół
dominuje świerk. Teren
dobrze uwodniony, tylko
fragmenty
zmeliorowane,
rozdzielające zwarty
kompleks terenów
podmokłych; pozyskuje
się tu drewno na
niewielką skalę.
Siedliska nadrzeczne (3220, 3230, 3240, 91E0)
134
Nazwa
Typ
siedliska
Stan zachowania
oce
opis
na
Zagrożenia
Zalecenia ochronne
Prowadzo
n
a
d
z
i
a
ł
a
l
n
o
ś
ć
Rzeka
Czarny
Dunajec
(odcinek
Wróblów
ka –
Długopol
e)
Jeleśnia
3220 i
3230
A
Siedlisko zajmuje
rozległe powierzchnie
na kamieńcach
ciągnących się
zarówno wzdłuż
koryta, jak i na
wyspach w nurcie
rzeki. Oba tworzą
mozaikę płatów
różnych stadiów
wiekowych, płynnie
przechodzących w
siebie.
3240
B
Siedlisko dobrze
wykształcone, mimo,
że wśród wierzb
dominuje Salix
purpurea, a nie S.
eleagnos; zajmuje duże
powierzchnie na
obrzeżach kamieńców,
pozostając w
dynamicznej
równowadze z
siedliskami 3220 i
3230
91E0
B
Siedlisko dobrze
wykształcone, z
zestawem gatunków
charakterystycznych
mimo, że ogółem
zajmuje niewielką
stosunkowo
powierzchnię i ciągnie
się wąskim pasem
wzdłuż koryta rzeki.
91E0
C
Fragmentarycznie
wykształcone
siedlisko
rozmieszczone wzdłuż
Potencjalne
zagrożenie to
kontynuacja prac
rozpoczętych w górze
rzeki nad stabilizacją
koryta rzeki przez
budowę progów i
umacnianie brzegów,
co spowoduje
przyspieszony proces
sukcesji i eliminację
wrześni. Lokalnie
zagrożeniem może być
pobór kamieni i
żwiru.z koryta
Potencjalne
zagrożenie to
kontynuacja prac
rozpoczętych w górze
rzeki nad stabilizacją
koryta rzeki przez
budowę progów i
umacnianie brzegów,
co spowoduje
przyspieszony proces
sukcesji i eliminację
wrześni. Lokalnie
pobór kamieni i żwiru.
Bardzo szybki rozwój
S. purpurea może
doprowadzić do
wyparcia wrześni z
utrwalonych
kamieńców.
Przy zachowanej
dynamice cieku
wodnego i braku
wyrębu, siedlisko nie
jest zagrożone; jest
miejscem
wysypywania
odpadów z pól, np.
zgniłego siana, ew.
śmieci, które są
następnie palone.
Nie stwierdzono;
ew. potencjalnym
podejmowanie prac
Pozostawić odcinek
rzeki
nieuregulowany.
Należy zaprzestać
poboru materiału
skalnego z koryta,
Można rozważyć
gniazdowe,
sukcesywne
usuwanie krzewów
S. purpurea w
płatach wrześni.
Lokalnie
indywidua
lny pobór
kamienia
Pozostawić odcinek
rzeki
nieuregulowany.
Należy zaprzestać
poboru materiału
skalnego z koryta,
Zachować
dotychczasowy
sposób
użytkowania, nie
wyrzucać śmieci i
odpadków z pól
(usunąć już
nagromadzone, ale
ich nie wypalać – ze
względu na groźbę
pożaru)
Brak zaleceń
brak
brak
135
meandrującego
swobodnie potoku i
jego starorzecza,
powiększające
sukcesywnie swoją
powierzchnię, ze
względu na zarzucenie
gospodarki rolnej na
łąkach i polach
przyległych do potoku
oraz jego położenie w
pasie granicznym.
czyszczących brzegi ze
względów
strategicznych.
136
Załącznik 12. Oryginały pism z postulatami mieszkańców
137
138
139
140
141
142
143
144
145
146
147
148
149
150
151
152
153
Załącznik 13. Analiza stanu siedliska 7110 * w rezerwacie „Bór na Czerwonem” (obszar
Natura 2000 PLH120013 Torfowiska Orawsko - Nowotarskie). Raport z badań
hydrologicznych i fitosocjologicznych zrealizowanych w ramach Programu Aktywnej
Ochrony w Nadleśnictwie Nowy Targ PDF
Literatura
Literatura dotycząca Torfowisk Orawsko-Nowotarskich:
Balon E. i Holčík J. 1964. Kilka nowych dla Polski form krągłoustych i ryb z
dorzecza Dunaju (Czarna Orawa). Fragm. Faun., 11: 189–206.
Bauer H.-G., Berthold P. 1997. Die Brutvögel Mitteleuropas. Bestand und
Gefährdung. AULA-Verlag, Wiesbaden.
Bereszyński A., Kepel A. (red.). 2004. Poradnik ochrony gatunków – Ssaki.
Ministerstwo Ochrony Środowiska RP, Departament Ochrony Przyrody (Msc; w
przygotowaniu do druku).
Bibby, C. J., Burgess, N. D. & Hill, D. A. 1992: Bird census techniques – Academic
Press, London.
Cichocki W. 2002. Bory Orawsko-Nowotarskie. Przewodnik edukacyjny. Stow.
Krajobrazy, Kraków.
Cichocki W., Kot. M. 1999. Rozmieszczenie i pokarm wydry Lutra lutra w Tatrach
Polskich i na Podhalu. Chrońmy Przyr. Ojcz. 55, 3: 60-72.
Cisło G., Cichocki W. 1994. Torfowiska wysokie Borów Nowotarskich. Muz. Tatrz.
im. Dra T. Chałubińskiego, Zakopane.
Council Directive 79/409/EEC of 2 April 1979 on the conservation of wild
birds. Official Journal of the European Communities. Brussels.
Council Directive 92/43/EEC of 21 May 1992 on the conservation of natural
habitats and of wild fauna and flora. Official Journal of the European Communities.
Brussels. Dokument ten i inne akty prawne z nim związane zostały udostępnione w
Internecie pod adresem: http://europa.eu.int/comm/environment/nature
Dąbrowski J. S. 1964. Dewastacja torfowisk wysokich w okolicy Czarnego
Dunajca. Chrońmy Przyr. Ojcz. 20 (3).
Denisiuk Z., Dziewolski J. 1975. Sosnowy bór bagienny Vaccinio uliginosi-Pinetum
w Kotlinie Nowotarskiej, Chrońmy Przyr. Ojcz. 31(3).
Denisiuk Z., Pioterek G. 1990. Potrzeby ochrony torfowisk wysokich na Orawie.
W: Środowisko przyrodnicze i kultura Podhala. Stan obecny i możliwości rozwoju.
Oprac. Zbior. AGH, 216-224, Kraków.
Denisiuk Z., Tobolski K. 1995. Stanowisko w sprawie ochrony torfowisk wysokich
i krajobrazu Kotliny Orawsko-Nowotarskiej, przyjęte przez Komisję Parków
Narodowych i Rezerwatów oraz Komisję Ochrony Obszarów Torfowiskowo-Wodnych
154
PROP na wyjazdowym posiedzeniu w Zakopanem w dniu 14 czerwca 1994 r. Chrońmy
Przyr. Ojcz. 51(3).
Głowaciński Z., Witkowski Z. 1970. Ocena liczebności i biomasy płazów metodą
wyłowu. Wiad. Ekol. 16,4: 328-340.
Gromadzki M., Błaszkowska B., Chylarecki P., Gromadzka J., Sikora A., Wieloch M.,
Wójcik B. 2002. Sieć ostoi ptaków w Polsce. Wdrażanie Dyrektywy Unii Europejskiej o
ochronie dzikich ptaków. OTOP, Gdańsk.
Gromadzki M., Gromadzka J., Sikora A., Wieloch M. 2003. Zakres ochrony ptaków i
zasady gospodarowania na obszarach proponowanych do objęcia ochroną jako obszary
specjalnej ochrony, powoływane w ramach systemu Natura 2000 w Polsce. Zakład
Ornitologii PAN. 1997-2003. Min. Środowiska; http://www.mos.gov.pl/1stronytematyczne/natura2000/index.shtml.
Guziak R., Lubaczewska S. (red.) 2001. Ochrona przyrody w praktyce. Podmokłe
łąki i pastwiska. PTPP “pro Natura” , Wrocław.
Holuk J. 1996. Próba aktywnej ochrony torfowisk węglanowych w Chełmskim
Parku Krajobrazowym. s. 127-131.W: S. Radwan (red.) Funkcjonowanie sysytemów
wodno-błotnych w obszarach chronionych Polesia. Wyd. UMCS, Lublin.
Hołowkiewicz E. 1881. Dolina Nowotarska i jej torfowiska. Przewodnik Naukowy
i Literacki, 70-78: 169-183.
Horawski M., Curzydło J., Wócikiewicz M. 1979. Wahania powierzchni torfowiska
wysokiego Bór na Czerwonem w latach 1974 i 1975. Zesz. Nauk. AR. Im. H. Kołłątaja w
Krakowie, 153, Melioracje, 10: 19-32.
Jakubiec Z. 2001. Niedźwiedź brunatny Ursus arctos L. w polskiej części Karpat
(The brown bear Ursus arctos L. in the Polish part of the Carpathians). Studia Naturae
47.
Jasnowski M. 1977. Aktualny stan i program ochrony torfowisk w Polsce.
Chrońmy Przyr. Ojcz. 33 (3).
Jędrzejewski W., Nowak S., Schmidt K. 2001. Inwentaryzacja wilków i rysi w
nadleśnictwach i parkach narodowych Polski, 2001 r. Zakład Badania Ssaków,
Białowieża. Msc.
Jostowa W. 1963. Materiały do zagadnienia gospodarki chłopskiej w „Borach
Orawskich”. Lud. 49, 2.
Kepel A. (red.). 2004. Poradnik ochrony gatunków – Płazy i gady. Ministerstwo
Ochrony Środowiska RP, Departament Ochrony Przyrody ,Msc;
Kiryk F. 1997.(red.) . Czarny Dunajec i okolic. Zarys dziejów do roku 1945. Wyd. i
druk Secesja, Kraków.
Koczur A. 1996. Zmiany powierzchni i stanu zachowania torfowisk wysokich koło
Ludźmierza w ostatnim stuleciu. Chrońmy Przyr. Ojcz. 52(5): 25-38.
Koczur A. 2004. Newly discovered relic population of Rubus chamaemorus L. in
the Western Carpathians. Acta Soc. Bot. Pol. 73,2: 129-133.
Koczur A. 2004. Rośliny torfowisk wysokich w Kotlinie Orawsko-Nowotarskiej
(Karpaty Zachodnie) I. Gatunki charakterystyczne dla związku Rhynchosporion albae.
(msc.).
Kodeks Dobrej Praktyki Rolniczej. 2002. Min. Roln. i Rozw. Wsi. Min. Środowiska,
Warszawa.
Kondracki J. (pod kierunkiem) 1988. Dokumentacja podstawowa
projektowanego parku krajobrazowego Torfowiska Orawsko-Nowotarskie. Msc. Wydz.
Geogr. I Studiów Region. Uniw. Warszawskiego.
Kotlina Orawsko-Nowotarska. 1991. Poznaj Swój Kraj. XXXIV nr 347.
155
Kraina torfowisk orawsko-podhalańskich, ocalić czy zniszczyć. 1994. LOP, Klub
Ekologiczny Karpaty.
Lipka K. 1999. Ocena aktualnego stanu wartości pryzrodniczych torfowisk oraz
terenów przyległych z określeniem możliwości ograniczonego, kontrolowanego
pozyskania mchów torfowców na obszarze gmin: Lipnica Wlk., Jabłonka, Czarny
Dunajec, Nowy Targ – miasto gmina. Msc. Firma Specjalistyczna PEAT-POL, Kraków.
Liro A. 2002. Program rolnośrodowiskowy jako instrument zachowania i
stymulacji rozwoju wsi. Integracja ochrony przyrody z polityką rolną. IUCN, WWF.
Liro A. 2002. Programy rolnośrodowiskowe – instrument ekologizacji gospodarki
rolnej. IUCN Poland, Warszawa.
Łajczak A. 2000. Inwentaryzacja hydrologiczna torfowisk OrawskoNowotarskich. Msc. Wojew. Konserwator. Przyr. w Krakowie.
Łajczak A. 2001. Waloryzacja geomorfologiczno-hydrologiczna torfowisk
Orawsko-Podhalańskich
i
propozycja
poprawy
ich
uwodnienia.
Probl.
Zagospodarowania Ziem Górskich, 47: 75-91.
Łajczak A. 2002. Antropogeniczna degradacja torfowisk orawsko-podhalańskich.
Czasopismo Geograficzne 73 (1-2).
Łajczak A. 2006. Raised peatbog Bór na Czerwonem (Podhale, South Poland) –
development, degradation, renaturalisation. Nature Conserv., 62: 89-103.
Łajczak A. 2006. Torfowiska Kotliny Orawsko-Nowotarskiej. Rozwój,
antropogeniczna degradacja, renaturyzacja i wybrane problemy ochrony. IB im. W.
Szafera, PAN, Kraków. S. 147.
Makomaska-Juchiewicz M., Perzanowska J., Tworek S. 2003. Zasady ochrony
obszarów Natura 2000. W: Makomaska-Juchiewicz M., Tworek S. (red.) - Ekologiczna
Sieć Natura 2000: problem czy szansa? IOP PAN. Kraków, s. 59-65.
Makomaska-Juchiewicz M., Tworek S. 2003. Ekologiczna sieć Natura 2000.
Problem czy szansa. IOP PAN, Kraków.
Matuszkiewicz W., Matuszkiewicz A. 1973. Przegląd fitosocjologiczny zbiorowisk
leśnych Polski. Cz. 2. Bory sosnowe. Phytocoenosis 2 (4): 273-356.
Matuszkiewicz W., Matuszkiewicz J. 1996. Przegląd fitosocjologiczny zbiorowisk
leśnych Polski – synteza. Pytocoenosis 8 NS, Seminarium Geobotanicum 3: 79 ss.
Mirska A. 1956. O możliwościach gospodarczego wykorzystania nieużytków
potorfowych Kotliny Nowotarskiej. Chrońmy Przyr. Ojcz. 12, 2.
Nowicki M. 1866. Przegląd prac dotychczasowych o kręgowcach galicyjskich.
Roczn. Tow. Nauk. Krak., III, 10 (33): 234–338.
Obidowicz A. 1977. Ochrona torfowisk Tatr i Podhala. Chrońmy Przyr. Ojcz.
33(3).
Pawlaczyk P., Wołejko L., Jermaczek A., Stańko R. 2002. Poradnik ochrony
mokradeł. Wyd. Lubuskiego Klubu Przyr., Świebodzin. Ss. 265.
Perzanowska J., Mróz W. 2003. Ekstensywne użytkowanie jako podstawa
utrzymania siedlisk półnaturalnych. W: Makomaska-Juchiewicz M., Tworek S. (red.) Ekologiczna Sieć Natura 2000: problem czy szansa? IOP PAN. Kraków, s. 103-110.
Projekt krajowego programu rolnośrodowiskowego. Działanie 4 w ramach: Plan
Rozwoju Obszarów Wiejskich dla Polski na lata 2004-2006. 2002. Min. Roln i Rozwoju
Wsi, Warszawa.
Projekt planu na lata 1986-1990 w zakresie gospodarki torfowej w rejonie Nowy
Targ. Msc.
Ptasie Ostoje –Poradnik. 2001. Biuletyn programu ochrony ostoi ptaków.
Wydanie specjalne. Ogólnopolskie Towarzystwo Ochrony Ptaków, Gdańsk.
156
Rolik H. 1960. Cobitis aurata (Filippi, 1865) – koza złotawa, nowy gatunek w
zlewisku Morza Bałtyckiego. Fragm. Faun., 8: 411–420.
Rudnik-Wójcikowska B., Werblan-Jakubiec H. (red.) 2004. Poradnik ochrony
gatunków – Rośliny. Ministerstwo Ochrony Środowiska RP, Departament Ochrony
Przyrody (Msc; w przygotowaniu do druku).
Starmach J. 1998. Ichthyofauna of the River Dunajec in the region of the
Czorsztyn–Niedzica and Sromowce Wyżne dam reservoirs (southern Poland). Acta
Hydrobiol., 40 (3): 199–205.
Staszic S. 1815. O ziemiorodztwie Karpatow i innych gor i rownin Polskich.
Warszawa, 1-390.
Staszkiewicz J. 1958. Zespoły sosnowe Borów Nowotarskich. Fragm. Flor Geobot.
3.
Staszkiewicz J. 1965. Rezerwat torfowiskowy „Na Czerwonem“ koło Nowego
Targu. Chrońmy Przyr. Ojcz. 21(4).
Staszkiewicz J., Szeląg Z. 1989. Dokumantacja projektowanego rezerwatu
„Puścizna Wielka”. Msc. Wydz. Ochr. Środ., Zasobów Naturalnych i Leśn. Urz. Woj. W
Nowym Sączu.
Staszkiewicz J., Szeląg Z. 1989. Dokumantacja projektowanego rezerwatu
„Puścizna Mała”. Msc. Wydz. Ochr. Środ., Zasobów Naturalnych i Leśn. Urz. Woj. W
Nowym Sączu.
Staszkiewicz J., Tyszkiewicz M. 1972. Zmienność naturalnych mieszańców Pinus
silvestris L x Pinus mugo Turra (=Pinus rotundata Link) w południowo-zachodniej
Polsce oraz na wybranych stanowiskach Czech i Moraw. Fragm. Flor. Geobot. 18: 173191.
Świerad J. 2003. Płazy i gady Tatr, Podhala, Doliny Dunajca oraz ich ochrona.
Wyd. Nauk. Akademii Pedagogicznej w Krakowie, Kraków.
Tworek S. 2002. Opracowanie kryteriów przyrodniczych do zasad delimitacji
sądeckiego obszaru chronionego krajobrazu w granicach byłego województwa
nowosądeckiego (ostoje ptaków, obszary węzłowe, korytarze ekologiczne, Natura 2000,
podstawowe zagrożenia). Msc.
Tyburski J., Bartoszuk H., Górski A., Szymkiewicz M., Załuski T. 2000. Walory
przyrodnicze użytków rolnych i sposoby ich ochrony. IUCN, Warszawa, s. 47.
Walasz K. (red.) 2000. Atlas ptaków zimujących Małopolski. Monografia ptaków
Małopolski. MTO, Kraków.
Walasz K., Mielczarek P. (red.) 1992. Atlas ptaków lęgowych Małopolski 19851991. Biologica Silesiae, Wrocław. 522 s.
Witkowski Z., Adamski P. (red.). 2004. Poradnik ochrony gatunków –
Bezkręgowce. Ministerstwo Ochrony Środowiska RP, Departament Ochrony Przyrody.
Zalewski M. 1983. The influence of fish community structure on the efficiency of
electrofishing. Fish. Mgmt 14, 4:177-186.
Zarząd Gminy Czarny Dunajec. 2000. Studium uwarunkowań i kierunków
zagospodarowania przestrzennego Gminy Czarny Dunajec. Msc.
Zawadzka D., Zawadzki J. 1999. Krajowa strategia ochrony i gospodarowania
populacją głuszca. Opracowanie dla departamentu Leśnictwa, Ochrony Przyrody i
Krajobrazu MOŚZNiL. Radom. Msc.
Zembrzuski J. 1994. Ochrona torfowisk Orawy i Podhala jest konieczna i możliwa.
W: Kraina torfowisk orawsko-podhalańskich, ocalić czy zniszczyć. Wyd. LOP, Klub
Ekologiczny Karpaty, 7-14.
157
Żurek S. 1983. Stan inwentaryzacji torfowisk w Polsce. Wiad. Melior. i Łąkarskie,
7: 210-215.
Żurek S. 1987. Złoża torfowe w Polsce na tle stref torfowych Europy. Dokument. Geogr.
4: 1-84.
158

pobierz pdf - Instytut Ochrony Przyrody PAN

Transcription

Similar documents

Waloryzacja przyrodnicza miasta Jaworzna

Definicje zależności. Kopuły w matematyce finansowej.