türkiye ekonomisinde bölgesel gelişmişlik farklılıkları, doğu

Transcription

TÜRKİYE EKONOMİSİNDE BÖLGESEL
GELİŞMİŞLİK FARKLILIKLARI, DOĞU
ANADOLUNUN BÖLGESEL GELİŞMEDEKİ
YERİ VE ÇÖZÜM ÖNERİLERİ
TÜRKİYE KALKINMA BANKASI A.Ş .
Nisan 2012
Hazırlayanlar:
Bayram Ali EŞİYOK – Kıdemli Uzman
Faruk SEKMEN – Uzman
EKONOMİK VE SOSYAL ARAŞTIRMALAR MÜDÜRLÜĞÜ
ii
İÇİNDEKİLER
Sayfa
No:
1.GİRİŞ................................................................................................................................................................... 1
2. TÜRKİYE EKONOMİSİNDE BÖLGESEL GELİŞMİŞLİK FARKLILIKLARI ..................................... 1
2.1.Gelirin (GSYH) Bölgesel Dağılımı .............................................................................................................. 1
2.2.Kişi Başı GSYH’nin Bölgesel Dağılımı ....................................................................................................... 2
2.3. Gayri Safi Katma Değerin (GSKD) Bölgesel Dağılımı ............................................................................... 6
2.4. Kişibaşına Gayri Safi Katma Değer ............................................................................................................. 9
3. DIŞ TİCARET GÖSTERGELERİ AÇISINDAN ÖNE ÇIKAN KENTLER ............................................ 10
3.1. Dış Ticarette Bölgeler Arası Karşılaştırma ve Doğu Anadolu Bölgesinin Yeri ........................................ 10
3.2. Dış Ticarette İller ve Bölgeler İtibariyle Sektörel Yoğunlaşma Analizi .................................................... 13
4. İMALAT SANAYİİNİN BÖLGESEL DAĞILIMI ...................................................................................... 16
4.1. Bölgesel Tesis Sayısı Payları ..................................................................................................................... 17
4.2. Bölgesel İstihdam Payları .......................................................................................................................... 17
4.3. Bölgesel Katma Değer Payları ................................................................................................................... 18
4.4. İmalat Sanayi Sektörlerinde Mekânsal Yoğunlaşma Analizi: Katma Değer ve İstihdama Göre
Bölgesel/Sektörel Karşılaştırma ....................................................................................................................... 21
5. İMALAT DIŞI GÖSTERGELERE GÖRE BÖLGELERİN KARŞILAŞTIRILMASI ............................ 22
5.1.Organize Sanayi Bölgeleri ve Küçük Sanayi Bölgeleri .............................................................................. 22
5.2.Bankacılık Göstergeleri .............................................................................................................................. 24
5.3.Tarımsal Hasıla ........................................................................................................................................... 25
5.4. Sosyal Göstergeler ..................................................................................................................................... 26
5.4.1. Nüfus ve Şehirleşme ........................................................................................................................... 26
5.4.2.Eğitim ve Sağlık Göstergeleri ............................................................................................................. 27
5.4.2.1.Okullaşma Oranları ....................................................................................................................................... 27
5.4.3.Sağlık Göstergeleri ............................................................................................................................. 28
5.5. Ulaştırma ve Enerji Tüketimi .................................................................................................................... 29
5.5.1. Ulaştırma ........................................................................................................................................... 29
5.5.2. Enerji Tüketimi................................................................................................................................... 30
5.6. Sosyo-ekonomik Gelişmişlik Endeksi ve İnsani Gelişmişlik Endeksi ....................................................... 31
5.7.İnsani Gelişme Endeksi (İGE) .................................................................................................................... 33
6. BÖLGESEL GELİŞME FARKLILIKLARINI GİDERMEYE YÖNELİK UYGULAMALAR ............. 35
6.1. Doğu Anaolu Projesi (DAP) ...................................................................................................................... 35
iii
6.2. Teşvik Uygulamaları ................................................................................................................................. 36
6.2.1.Yeni Teşvik Sistemi: Yatırımlarda Devlet Yardımı Genel Çerçevesi (5 Nisan 2012) .......................... 40
6.3. Kamu Sabit Yatırımları.............................................................................................................................. 42
7. BÖLGESEL KALKINMAYA İLİŞKİN TESPİTLER VE ÇÖZÜM ÖNERİLERİ .................................. 43
KAYNAKÇA ....................................................................................................................................................... 47
EKLER ................................................................................................................................................................. 48
EK 1: Nace Rev. 1 Sektör Kodları .................................................................................................................... 48
EK 2: Alt Sektörler İtibariyle Düzey 2 Bölgelerinin Toplam İhracattaki Payları (2010, %) ............................ 49
EK 3: Alt Sektörler İtibariyle Düzey 2 Bölgelerinin Toplam İthalattaki Payları (2010, %) ............................. 50
EK 4: Düzey 2 Bölgelerinde İstihdama Göre İmalat Sanayiinin Bölgeiçi Dağılımı ......................................... 51
EK 5: İstihdama Göre İmalat Sanayiinin Türkiye İçinde Sektörel Ve Bölgesel Yoğunlaşması ....................... 52
TABLOLAR
Sayfa
No:
Tablo 1: Gayri Safi Yurt İçi Hasılanın Bölgesel Dağılımı (1987-2001, %) ............................................................ 2
Tablo 2: Düzey 2 Bölgeleri Kişibaşına GSYH (Cari Fiyatlarla, 2001) ................................................................... 3
Tablo 3: Düzey 1 Bazında Dilimler İtibariyle Gelir Dağılımı ve Gini Katsayısı Değerleri .................................... 4
Tablo 4: Dönemler İtibariyle Düzey 1 Bölgelerinin Gayri Safi Katma Değer Payları (%) ..................................... 7
Tablo 5: Düzey 1 Bazında GSKD’in Sektörel Dağılımı (2008, %) ......................................................................... 8
Tablo 6: Bölgesel GSKD’nin Sektörel Dağılımı (2008) ......................................................................................... 9
Tablo 7: Düzey 2 Bölgeleri İtibariyle Kişi Başına GSKD (2004-2008) ................................................................ 10
Tablo 8: Düzey 1 Bölgeleri İtibariyle Dış Ticaret (USD, 2010)............................................................................ 11
Tablo 9: Doğu Anadolu İllerinin Dış Ticaret Değerleri ve 81 İl İçindeki Sıralamaları (2011) ............................. 12
Tablo 10: Net İhracatçı ve Net İthalatçı Konumundaki İller (2011)...................................................................... 13
Tablo 11: Düzey 2 Bölgelerinin Toplam İhracatı İçinde İlk 5 Sektör Payı (2010, %) .......................................... 14
Tablo 12: Düzey 2 Bölgelerinin Toplam İthalatı İçinde İlk 5 Sektör Payı (2010, %) ........................................... 15
Tablo 13: Bölgeler İtibariyle Tesis Sayısındaki Gelişme: Bölge Payları (%) ....................................................... 17
Tablo 14: Bölgeler İtibariyle İmalat Sanayi İstihdamının Dağılımı (%) ............................................................... 18
Tablo 15: Bölgeler İtibariyle İmalat Sanayi Katma Değer Oranları (%) ............................................................... 18
Tablo 16: İmalat Sanayinin Düzey 2 Bölgelerine Göre Dağılımı (2001) .............................................................. 19
Tablo 17: İmalat Sanayi Gelişmişlik Sıralaması ile Sosyoekonomik Gelişmişlik Endeksi Sıralaması ................. 20
Tablo 18: İmalat Sanayide Doğu Anadolu Bölgesi İstihdamının Türkiye İsthdamı İçerisindeki Yeri .................. 21
Tablo 19: Doğu Anadolu Bölgesinde İmalat Sanayi İstihdamının Sektörel Dağılımı ........................................... 22
iv
Tablo 20: Organize Sanayi Bölgelerinin (OSB) Dağılımı (2010) ......................................................................... 23
Tablo 21: Küçük Sanayi Sitelerinin (KSS) Bölgesel Dağılımı (2010) .................................................................. 24
Tablo 22: Düzey 1 Bölgeleri İtibariyle Bankacılık Göstergeleri (2010) ............................................................ 24
Tablo 23: Tarımsal Üretim Değerlerinin Karşılaştırılması .................................................................................... 25
Tablo 24: Doğu Anadolu Nüfus Göstergeleri ........................................................................................................ 26
Tablo 25: Düzey 1 Bölgeleri İtibariyle Ortaöğretimde Okullaşma Oranları (2010) .............................................. 27
Tablo 26: Sağlık Göstergeleri (2010) .................................................................................................................... 28
Tablo 27: Düzey 1 Bölgeleri İtibariyle Yol Uzunlukları Ve Kişibaşına Otomobil Sayısı ..................................... 30
Tablo 28: Düzey 1 Bölgelerine Göre Elektrik Tüketimi (2009) ............................................................................ 30
Tablo 29: Sosyoekonomik Gelişmişlik Endeksine Göre Bölgeler (2003) ............................................................. 31
Tablo 30: Sosyoekonomik Gelişmişlik Endeksine Göre Kademli İl Grupları ....................................................... 32
Tablo 31: Seçilmiş Ülkeler Bazında İGE Değerleri ve Ülke Sıralamaları ............................................................ 33
Tablo 32: Düzey 2 Bölgeleri Bazında İnsani Gelişme Endeksi ve GSYH Endeksi .............................................. 34
Tablo 33: 1980-2009 Dönemindeki Yatırım Teşviklerinin Sektörel Dağılımı ...................................................... 37
Tablo 34: Yatırım Teşviklerinin Coğrafi Bölgelere Göre Yüzde Dağılımı (1980-2009) ...................................... 38
Tablo 35: Yatırım Teşviklerinin Coğrafi Bölgelere Göre Dağılımı (2006-2011).................................................. 39
Tablo 36: Yeni Teşvik Sistemine Göre 6 Bölge ve Kapsadıkları İller .................................................................. 40
Tablo 37: Yeni Teşvik Sistemine Göre Bölgesel Teşviklerin Farklılaşması ......................................................... 41
Tablo 38: 1990-2011 Dönemi İtibariyle Kamu Yatırımlarının Coğrafi Dağılımı (%) .......................................... 43
ŞEKİLLER
Sayfa
No:
Şekil 1: SGP’ye Göre Düzey 1 Bölgeleri ve Doğu Anadolu ................................................................................... 5
Şekil 2: AB, Türkiye ve TRA2 Bölgesinin SGP’ye Göre Yakınsaması .................................................................. 6
Şekil 3: Doğu Anadolu Bölgesi İhracatının İllere Göre Dağılımı (2011) (%) ....................................................... 12
Şekil 4: Yeni Teşvik Sistemine Göre Teşvik Unsurları ......................................................................................... 41
v
1.GİRİŞ
Türkiye ekonomisinin yaşadığı en temel sorunların başında bölgelerarası gelişmişlik farkları
gelmektedir. Ülkemizde bölgeler arasında kalkınma farklılıklarını doğuran belli başlı faktörler
olarak; bölgelerin içerisinde yer aldığı coğrafi koşullar, yetişmiş insan gücü (beşeri sermaye),
uygulanan kalkınma modelleri, alt yapı kapasitesi, pazara ve girdi piyasalarına yakınlık gibi
birçok parametrenin etkisi sıralanabilir. Bölgelerarası gelişmişlik farklılıkları sonucunda,
görece az gelişmiş bölgeler ülkenin diğer bölgeleri ile entegre olamamakta, bunun sonucunda
iç pazarın derinleşmesi ve entegrasyonu gerçekleşmemektedir.
Ülkemizde geçmiş yıllarda bölgesel kalkınma farklılıklarını gidermeye yönelik uygulamalar
başarılı olamamış, bölgeler arasında var olan kalkınma farklılıkları artarak devam etmiştir.
İthal ikameci dönemde ve 1980 yılı ile birlikte uygulamaya konan ihracata dayalı büyüme
modelinde özel kesim kaynak tahsis tercihini başta Marmara bölgesi olmak üzere, ülkemizin
gelişmiş Batı bölgeleri lehine kullanmıştır. Böylelikle ülkenin az gelişmiş bölgeleri yatırım
tercihlerinin dışında kalmış, bölgeler arasında var olan kalkınma (sanayileşme) farklılıkları
daha da artarak, birçok sosyoekonomik soruna kaynaklık etmiştir.
Bu çalışmada bölgesel gelişmişlik farklılıkları üzerinde durulmakta ve Doğu Anadolu’nun
bölgesel gelişmişlik düzeyinin nicel olarak ortaya konması amaçlanmaktadır. Bu bağlamda
kısa giriş bölümünü izleyen çalışmanın ikinci bölümünde Türkiye ekonomisinde bölgesel
gelişmişlik farklılıklarının seçilmiş göstergeler bağlamında ampirik olarak ortaya konması
amaçlanmaktadır. Dış ticaret göstergeleri (ihracat ve ithalat parametreleri) açısından öne çıkan
kentler üçüncü bölümde çözümlenirken, dördüncü bölümün konusunu ticarete konu olan
sektörlerin başında gelen, ekonominin en dinamik sektörünü oluşturan imalat sanayiinin
bölgesel dağılımında meydana gelen gelişmeler oluşturmaktadır. İmalat dışı sektörlerde
meydana gelen gelişmeler beşinci bölümde çözümlenirken, bölgesel dengesizlikleri
gidermeye yönelik kullanılan araçlar (bir bölgesel kalkınma projesi olarak DAP, kamu sabit
yatırımları ve teşvikler) altıncı bölümde değerlendirilmektedir. Yedinci ve son bölümde ise
bölgesel kalkınmaya ilişkin tespitlere ve çözüm önerilerine yer verilmiştir.
2. TÜRKİYE EKONOMİSİNDE BÖLGESEL GELİŞMİŞLİK FARKLILIKLARI
Türkiye ekonomisinde bölgeler arasındaki gelişmişlik farklarının hangi boyutlarda olduğunun
anlaşılabilmesi için bölgelere ilişkin başta gelir düzeyi olmak üzere seçilmiş temel
göstergelerin ampirik olarak incelenmesi gerekir. Bu çerçevede aşağıdaki satırlarda Doğu
Anadolu bölgesi ekseninde, seçilmiş bazı göstergelerin bölgesel bazda değerlendirilmesi
amaçlanmaktadır.
2.1.Gelirin (GSYH) Bölgesel Dağılımı
Türkiye’de TÜİK tarafından çeyrek dönemler halinde yayınlanan Gayri Safi Yurtiçi Hasıla
(GSYH) verileri bölgeler ve iller bazında en son 2001 yılında yayımlanmıştır. Bu çerçevede
bölgelerin gelir paylarını gösteren Tablo 1 verileri incelendiğinde, Marmara bölgesinin 2001
yılı itibariyle tek başına ulusal gelirin %37.2’sini yarattığı, bu bölgemizin ulusal gelirden
aldıgı payın 1987-2001 döneminde %35.3’den %37.2’ye yükseldigi anlaşılmaktadır. Marmara
bölgesinin 1987-2001 döneminde ulusal gelirden aldığı pay yıllık ortalama %36.7 düzeyinde
gerçekleşmiştir. Marmara bölgesinden sonra ulusal gelirden aldığı pay açısından ikinci sırada
bulunan Ege bölgesinin milli gelirden aldığı pay 1987-2001 döneminde neredeyse aynı
kalırken, yıllık ortalama %16.7 düzeyinde gerçekleşmiştir. Akdeniz bölgesinin payının ele
aldığımız dönem boyunca %12’ler düzeyinde salındığı görülmektedir. 1987 yılında %4.1 olan
Doğu Anadolu bölgesinin gelir payının zamanla azalarak 2001 yılında %3.5 oranına gerilediği
anlaşılmaktadır. 2000 yılı nüfus sayımına göre Türkiye nüfusunun %9.2’sini teşkil eden Doğu
Anadolu’nun gelirden yalnızca %3.7 pay alması bölgeler arası bölüşüm dengesizliğinin açık
bir göstergesidir. 1987-2001 döneminde Doğu Anadolu, İç Anadolu, ve Karadeniz
bölgelerinin bölgesel gelir paylarının aşındığı görülürken, Marmara bölgesinin Türkiye ulusal
hasılasından aldığı pay 1987-2001 arasında %35.3 oranından %37.2 oranına yükselmiştir.
Tablo 1: Gayri Safi Yurt İçi Hasılanın Bölgesel Dağılımı (1987-2001, %)
Yıllar
Akdeniz Doğu A.
1987
12.0
4.1
1988
11.9
4.1
1989
12.4
4.0
1990
12.4
4.0
1991
11.9
3.8
1992
11.9
3.8
1993
12.1
3.6
1994
12.2
3.8
1995
12.2
3.5
1996
11.9
3.3
1997
12.1
3.3
1998
12.0
3.3
1999
12.1
3.4
2000
11.7
3.3
2001
12.0
3.5
Kaynak: Eşiyok (2005).
Ege
16.6
16.8
16.6
16.5
16.2
16.4
16.6
17.2
17.2
17.1
16.8
16.7
16.5
16.8
16.7
G. Doğu
5.2
5.6
5.2
5.4
5.7
5.6
5.5
5.4
5.2
5.2
5.3
5.3
5.2
5.1
5.5
İç A. Karadeniz Marmara
16.9
10.0
35.3
16.8
9.8
35.0
15.7
10.1
36.0
16.2
9.7
35.9
16.5
9.7
36.1
16.2
9.8
36.4
16.0
9.2
36.9
16.3
9.4
35.6
16.0
9.1
36.7
15.7
9.3
37.4
15.3
9.0
38.1
15.7
9.2
37.8
15.7
9.3
37.7
16.1
9.1
38.0
15.8
9.2
37.2
Türkiye
100
100
100
100
100
100
100
100
100
100
100
100
100
100
100
2.2.Kişi Başı GSYH’nin Bölgesel Dağılımı
İBBS düzey 1 bazında kişi başı GSYH değerleri incelendiğinde, 2001 yılında Türkiye’nin kişi
başı ortalama geliri 2,146 USD iken, sanayisiyle ön plana çıkan Doğu Marmara 3,268 USD
ile en yüksek kişi başı GSYH ’ya sahip bölgemiz olarak dikkat çekmektedir. İkinci sırada yer
alan İstanbul bölgesinde kişi başı GSYH ise 3,063 USD olarak tespit edilmiştir. Bu bölgeleri
sırasıyla Ege, Batı Marmara ve Batı Anadolu bölgeleri takip etmektedir. 12 düzey 1 bölgesi
içinde kişi başı gelirin en yüksek olduğu ilk beş bölge Türkiye’nin batısında yer almaktadır.
Bu beş bölge aynı zamanda Türkiye ortalamasının üzerinde olan bölgelerdir. Son sıradaki
bölgelerimiz ise Doğu Anadolu’yu temsil eden TRA Kuzey Doğu Anadolu bölgesi ve TRB
Ortadoğu Anadolu bölgeleridir. Erzurum, Erzincan, Bayburt, Ağrı, Kars, Iğdır ve Ardahan
illerini kapsayan Kuzey Doğu Anadolu’nun 919 USD’lik kişi başı gelir düzeyi, Doğu
Marmara Bölgesinin %28’ine ve Türkiye ortalamasının ise %43’üne tekabül etmektedir.
Malatya, Elazığ, Bingöl, Tunceli, Van, Muş, Bitlis ve Hakkâri illerini kapsayan TRB
Ortadoğu Anadolu bölgesinin kişi başı gelir düzeyi ise 1,071 USD’dir. Bu bulgular da açıkça
göstermektedir ki, Doğu Anadolu Bölgesi ülkemizin en fakir bölgelerinin başında
gelmektedir.
Kişi başı GSYH değerleri Düzey 2 temelinde ele alındığında, bölgeler arası gelir farklılıkları
daha da dramatik düzeylere çıkmaktadır. En yüksek kişi başı hasılaya sahip Düzey 2 bölgesi
olan TR42 Kocaeli alt bölgesi (4,109 USD) yaklaşık olarak Türkiye ortalamasının 2 katı
2
gelire sahip gözükmektedir. Bölgenin bu yüksek gelir düzeyine sahip olmasının en temel
nedeni sanayiinin bu bölgemizde yoğunlaşmasıdır. Kocaeli alt bölgesinin ardından sırasıyla
üçü de tek ilden oluşan İzmir, İstanbul ve Ankara alt bölgeleri gelmektedir. En düşük kişi başı
gelire sahip bölgeler ise Ağrı (730 USD), Van (749 USD) ve Mardin (993 USD) alt
bölgeleridir. Türkiye kişi başı geliri 100 kabul edildiğinde, TR42 Kocaeli bölgesi 192, TR31
İzmir bölgesi 150 değerine sahipken, Doğu Anadolu bölgesinin alt bölgeleri olan TRB1
Malatya 67, TRA1 Erzurum 50, TRB2 Van 35 ve TRA2 Ağrı alt bölgesi ise 34 endeks
değerine sahip bulunmaktadır. Ağrı alt bölgesinin kişi başı hasılası, en yüksek gelire sahip
Kocaeli alt bölgesinin %18’ine, Türkiye ortalamasının ise %34’üne tekabül etmektedir.
Tablo 2: Düzey 2 Bölgeleri Kişibaşına GSYH (Cari Fiyatlarla, 2001)
BÖLGE ADI
TR
TR42
TR31
TR10
TR51
TR21
TR41
TR32
TR62
TR81
TR22
TR61
TR33
TR71
TR52
TR63
TR83
TR82
TRB1
TR90
TR72
TRC1
TRC2
TRA1
TRC3
TRB2
TRA2
Türkiye
Kocaeli, Sakarya, Düzce, Bolu, Yalova
İzmir
İstanbul
Ankara
Tekirdağ, Edirne, Kırklareli
Bursa, Eskişehir, Bilecik
Aydın, Denizli, Muğla
Adana, Mersin
Zonguldak, Karabük, Bartın
Balıkesir, Çanakkale
Antalya, Isparta, Burdur
Manisa, Afyon, Kütahya, Uşak
Kırıkkale, Aksaray, Niğde, Nevşehir, Kırşehir
Konya, Karaman
Hatay, Kahramanmaraş, Osmaniye
Samsun, Tokat, Çorum, Amasya
Kastamonu, Çankırı, Sinop
Malatya, Elazığ, Bingöl, Tunceli
Trabzon, Ordu, Giresun, Rize, Artvin, Gümüşhane
Kayseri, Sivas, Yozgat
Gaziantep, Adıyaman, Kilis
Şanlıurfa, Diyarbakır
Erzurum, Erzincan, Bayburt
Mardin, Batman, Şırnak, Siirt
Van, Muş, Bitlis, Hakkâri
Ağrı, Kars, Iğdır, Ardahan
USD ($)
2,146
4,109
3,215
3,063
2,752
2,733
2,513
2,427
2,393
2,324
2,105
2,030
1,891
1,819
1,599
1,589
1,559
1,497
1,429
1,428
1,422
1,398
1,156
1,081
993
749
730
Türkiye=100
100
192
150
143
128
127
117
113
112
108
98
95
88
84
75
74
73
70
67
67
66
65
54
50
46
35
34
Kaynak: TÜİK veri tabanı ve Eşiyok (2005).
Gelir dağılımı eşitsizliğini değerlendirmede kullanılan en önemli göstergelerden birisi de Gini
katsayısıdır. Gini katsayısı, mutlak eşitlik doğrusu ile Lorenz eğrisi arasında kalan alanın
mutlak eşitlik doğrusu altında kalan üçgenin alanına oranını ifade etmektedir. Yüzde yüz gelir
dağılımı eşitliği halinde Gini katsayısı sıfır değerini almakta, Gini katsayısı bire yaklaştıkça
gelir dağılımı eşitsizliği artmaktadır. Aşağıdaki tabloda görüldüğü üzere TÜİK tarafından
2010 yılına ait eşdeğer hane halkı kullanılabilir gelir istatistiklerine göre Türkiye’de gelir
3
dağılımını gösteren Gini katsayısı 0.402’dir. 2010 yılı verilerine göre; eşdeğer hane halkı
kullanılabilir gelirlere göre oluşturulan yüzde 20’lik gruplarda, en yüksek gelire sahip son
gruptakilerin toplam gelirden aldığı pay %46.4 iken, en düşük gelire sahip ilk gruptakilerin
toplam gelirden aldığı pay %5.8’dir. Buna göre, son yüzde 20’lik grubun toplam gelirden
aldığı pay, ilk yüzde 20’lik gruba göre 8 kattır. İstanbul Bölgesi 13,382 TL ile ortalama yıllık
eşdeğer hane halkı kullanılabilir geliri en yüksek olan bölge durumundadır. Bunu, 11 bin 116
TL ortalama gelir ile Batı Anadolu Bölgesi izlemektedir. En düşük ortalamaya sahip bölge ise
5 bin 144 TL ile Güneydoğu Anadolu Bölgesi’dir. Gelir dağılımının adaletsizliğini gösteren
en yüksek katsayı değeri Ortadoğu Anadolu (0.417), Güneydoğu Anadolu (0.404) ve
Kuzeydoğu Anadolu (0.404) bölgeleridir. Gini katsayısının en düşük olduğu, dolayısıyla gelir
dağılımı adaletsizliğinin görece daha düşük düzeyde olduğu bölge ise 0.327 değeriyle Doğu
Karadeniz bölgesidir. En gelişmiş bölgelerimizden İstanbul’un Gini katsayı değeri 0.373 iken,
Doğu Marmara’nın ise 0.341’dir. Bu sonuçlara göre Türkiye’nin görece az gelişmiş
bölgelerindeki gelir dağılımı, ülkenin görece gelişmiş bölgelerine oranla daha adaletsiz bir
görünüm arz etmektedir. Gelirden en az pay alan ilk %20’lik dilim Türkiye toplam gelirinden
ancak %6 oranında pay almaktadır. Buna karşılık en fazla pay alan son %20’lik dilime dâhil
kesim toplam gelirin %46’sını paylaşmaktadır. Gelir bakımından tabandaki dilim ile
tavandaki dilim arasındaki gelir farkını bariz şekilde ortaya koyan P80/P20 göstergesi; en
yüksek gelir elde eden %20’lik dilimin payının en düşük gelire sahip %20’lik dilimin payına
oranını ifade etmektedir. Buna göre bu oran Türkiye genelinde 8 kat iken Doğu Marmara’da
5.5 Kuzeydoğu Anadolu ve Ortadoğu Anadolu’da ise 7.6 kattır.
Tablo 3: Düzey 1 Bazında Dilimler İtibariyle Gelir Dağılımı ve Gini Katsayısı Değerleri
Bölge Adı
TR
TR
TR
TR1
TR2
TR3
TR4
TR5
TR6
TR7
TR8
TR9
TRA
TRB
TRC
Türkiye
Kent
Kır
İstanbul
Batı Marmara
Ege
Doğu Marmara
Batı Anadolu
Akdeniz
Orta Anadolu
Batı Karadeniz
Doğu Karadeniz
Kuzeydoğu Anadolu
Ortadoğu Anadolu
Güneydoğu Anadolu
2010 Genel* İlk % 20 Son %20
9,735
11,076
6,762
13,382
9,777
11,085
10,147
11,116
9,546
8,338
8,231
8,403
6,429
6,174
5,144
2,841
3,510
2,105
4,712
3,240
3,681
3,874
3,681
3,137
2,955
2,816
3,171
1,982
1,987
1,674
22,573
25,316
14,983
30,075
21,093
25,323
21,438
24,335
22,472
18,305
17,284
16,858
15,118
15,240
12,298
Gini katsayısı
0.402
0.389
0.379
0.373
0.360
0.387
0.341
0.367
0.397
0.362
0.348
0.327
0.404
0.417
0.404
Kaynak: TÜİK veritabanı, *: TL
Yukarıdaki tablo bize gelir dağılımın adaletsizliğini bölgesel bazda göstermenin dışında gelir
dağılımının bizatihi kendisi hakkında da önemli detaylar vermektedir. Görece en az gelişmiş
bölgelerimizden Güneydoğu Anadolu Bölgesindeki ilk %20’lik dilimin gelirden aldığı pay
5,114 TL, son %20’lik dilimin aldığı gelir ise 12,298 TL’dir. En gelişmiş bölgemiz olan
İstanbul’da ise ilk %20’lik dilim 4,712 TL gelire sahipken, son %20’lik dilim 30,075 TL gelir
elde etmektedir. Buradan Güneydoğu’daki en yüksek gelir diliminin, İstanbul’daki en yüksek
4
gelir grubunun %41’i kadar gelir elde ettiği sonucunu çıkarabiliriz. Aynı şekilde kentlerde
yıllık ortalama hane halkı eş değer kullanılabilir geliri 11,076 TL iken, kırda ise 6,762 TL
olduğu dikkat çekmektedir.
GSYH gibi gelir ve yaşam standardını gösteren bir başka gösterge de Satın alma Gücü
Paritesidir. Satın alma Gücü Paritesi (SGP)’nin temel amacı, Gayri Safi Yurtiçi Hâsıla
(GSYH) ve bileşenlerinin uluslararası reel karşılaştırmasına yönelik imkân vermesidir. Satın
alma Gücü Paritesi, farklı ulusal para birimiyle ifade edilen ekonomik göstergelerin ortak para
birimine dönüştürülmesinde kullanılan, ulusal para birimlerinin satın alma gücünü eşitleyen
bir değişim oranıdır.
2006 yılı satın alma gücü paritesine göre hesaplanan GSYH rakamları incelendiğinde;
Türkiye GSYH’nin 10,500 USD olduğu görülürken, en yüksek kişi başı gelirin 17,200 USD
ile İstanbul ve 15,200 USD ile Doğu Marmara bölgesinde olduğu ve en düşük kişi başı gelire
sahip bölgenin de 4,600 USD ile Ortadoğu Anadolu olduğu görülmektedir. Kişi başına hacim
endeksinde Türkiye 100 kabul edildiğinde ise, İstanbul bölgesi 164 endeks değeri ile en
yüksek GSYH endeks değerini almaktadır. Doğu Marmara bölgesi (145), Batı Anadolu (113),
Batı Marmara (110) ve Ege bölgeleri (107) Türkiye ortalamasının üzerinde endeks değerine
sahiptir. En düşük endeks ise Ortadoğu Anadolu bölgesi 44 endeks değerine sahipken, Doğu
Anadolu bölgesinin diğer düzey 1 bölgesi olan Kuzeydoğu Anadolu Bölgesi de 47 değerine
sahiptir. Sonuç olarak Doğu Anadolu bölgesi illeri Türkiye ortalamasının yarısının da altında
kişi başı gelire sahip gözükmektedirler.
Şekil 1: SGP’ye Göre Düzey 1 Bölgeleri ve Doğu Anadolu
Satın alma gücüne göre Milli gelirin AB, Türkiye, TR10 (İstanbul) ve TRA2 (Ağrı, Kars,
Iğdır, Ardahan) bazında, 1997-2006 dönemine ilişkin yapılan yakınsama çalışmasına ait
grafik incelendiğinde, bölgeler arasındaki gelir farklılıkları ve yıllar itibariyle seyrinde bir
5
yakınsama olmadığı dikkat çekmektedir. İstanbul ve Ağrı alt bölgeleri arasındaki gelir
uçurumu son derece çarpıcıdır. AB/Türkiye oranı, 1997’de 3.2 iken, 2006 itibariyle 2.3’e
gerilemiştir. Yani Türkiye (özellikle de TRA2 alt bölgesi) ile AB arasındaki gelir farkında bir
düşüş görülmektedir.
Yukarıda ele alınan veriler ve yapılan ampirik çalışmalar göz önüne alındığında, bölgeler
itibariyle gelir düzeylerinin bir birine yakınlaşmadığı söylenebilir. Başka bir anlatımla,
Neoklasik büyüme modelinin temel varsayımı olan yakınsama hipotezinin Türkiye için
geçerli olmadığı, kişi başına düşen geliri nispeten düşük olan bölgelerin (Doğu Anadolu,
Güneydoğu Anadolu, Karadeniz ve İç Anadolu bölgesi) kişi başına düşen geliri nispeten
yüksek olan bölgeler (Marmara, Akdeniz ve Ege bölgesi) ile aralarındaki farkın
kapatılabilmesi için aktif bölgesel gelişme politikalarının uygulanması gerektiğini ortaya
koymaktadır.
Şekil 2: AB, Türkiye ve TRA2 Bölgesinin SGP’ye Göre Yakınsaması
2.3. Gayri Safi Katma Değerin (GSKD) Bölgesel Dağılımı
Bir üretim sürecinde ortaya çıkan çıktı ile kullanılan girdi arasındaki fark kısaca ‘‘Katma
Değer’’ olarak ifade edilmektedir. Başka bir ifadeyle katma değer, üretilen çıktı değerinden, o
değerin üretilmesi için kullanılan girdilerin düşülmesiyle elde edilen değer olarak
tanımlanmaktadır. Gayrisafi Katma Değer (GSKD) ise bir bölgede yerleşik ekonomik
birimlerin belli bir dönemde, bu bölgedeki ekonomik faaliyetleri sonucunda ürettikleri mal ve
hizmetlerin (çıktı) üretim değerinden, bu üretimde bulunabilmek için kullandıkları mal ve
hizmetler (ara tüketim) değerinin çıkarılması sonucu elde edilen değerdir.
GSKD (temel fiyatlarla) = Çıktı (temel fiyatlarla) - Ara Tüketim (alıcı fiyatlarıyla)
Gayrisafi katma değere ürünler üzerindeki vergiler eklenmesi ve sübvansiyonların çıkarılması
sonucunda GSYH’ya ulaşılmaktadır.
6
GSYH = GSKD + (ürünler üzerindeki vergiler-sübvansiyonlar)
Bölgelerimize ilişkin 1980, 2000 ve 2008 yıllarına ait bölgesel katma değerleri
incelendiğinde, katma değerin ülkemizde dengeli dağılmadığı görülmektedir. 2008 yılı
itibariyle, Düzey 1 sınıflaması bazında en yüksek katma değer üreten bölgemiz %27.7 pay
oranına sahip İstanbul’dur. İstanbul’u sırasıyla %13.7 ve %10.5 oranlarıyla Ege ve Akdeniz
bölgeleri takip etmektedir. GSKD olarak en düşük pay alan bölgelerimiz ise Doğu Anadolu
bölgesini teşkil eden Kuzeydoğu Anadolu (%1.5) ve Ortadoğu Anadolu (%2.3) bölgeleridir.
1980, 2000 ve 2008 yıllarına ait katma değer payları incelenirken dikkat çeken en önemli
nokta ise, bölgelerarası dengesizliğin ele alınan tüm yıllarda görülmekle beraber, aradaki
uçurumun giderek arttığı şeklindedir. Nitekim İstanbul bölgesinin Türkiye toplam GSKD
içindeki payı 1980 yılında %19.4 iken, 2008 yılında 8.3 puan artarak %27.7’ye yükseldiği
dikkati çekmektedir. Katma değer payını artıran diğer bölgelerimiz ise Doğu Marmara (2.3
puan) ve Batı Anadolu’dur (0.7 puan). Diğer bölgelerimiz Türkiye toplam GSKD içindeki
paylarını artıramamışlar, GSKD payları aşınmıştır. Örneğin, Batı Karadeniz Bölgesi 3.5 puan
gerileyerek en yüksek düşüşü göstermiştir. Yine Ortadoğu Anadolu ve Kuzeydoğu Anadolu
Bölgelerinin zaten düşük düzeyde olan katma değer payları bu dönem zarfında toplam bir
puan düşüş kaydetmiştir. Doğu Anadolu bölgesinin GSKD payı 1980’de %4.9 iken, 2008
yılına gelindiğinde %3.8’e düşmüştür. Sonuç olarak, katma değer oranlarından bölgesel
dengesizliğin giderek arttığı, aradaki makasın açıldığı görülmektedir. En yüksek katma değere
sahip İstanbul bölgesi ile en düşük katma değer üreten Kuzeydoğu Anadolu Bölgesi arasında
18 kat fark olması, üretimin ülke bazında dengesiz dağıldığının en temel kanıtlarından
birisidir.
Tablo 4: Dönemler İtibariyle Düzey 1 Bölgelerinin Gayri Safi Katma Değer Payları (%)
Düzey 1 Bölgeleri
Türkiye
İstanbul
Ege
Akdeniz
Doğu Marmara
Batı Anadolu
Batı Karadeniz
Batı Marmara
Orta Anadolu
Güneydoğu Anadolu
Doğu Karadeniz
Ortadoğu Anadolu
Kuzeydoğu Anadolu
1980
100.0
19.4
16.4
11.8
10.5
10.2
8.3
5.8
4.5
4.3
3.9
2.9
2.0
2000
100.0
23.3
15.3
12.0
12.6
10.6
5.7
4.9
4.3
4.9
2.8
2.4
1.4
2008
100.0
27.7
13.7
10.5
12.8
10.9
4.8
4.9
3.8
4.4
2.6
2.3
1.5
Kaynak: TÜSİAD (2008).
Bölgesel GSKD’in sektörel içeriğini İBBS düzey 1 sınıflamasına göre incelediğimizde ise, 12
bölge içinde İstanbul Bölgesinin sanayi ve hizmetler sektöründe aldığı payın diğer
bölgelerden önemli ölçüde ayrıştığı göze çarpmaktadır. Sanayi sektöründe İstanbul, Doğu
Marmara ve Ege sırasıyla %27, %19 ve %13.6’lık payları ile Türkiye sanayi katma değerinin
%60’nı oluşturmaktadırlar. Sanayi sektörü en düşük katma değere sahip olan Doğu Anadolu
bölgesinde (Ortadoğu Anadolu ve Kuzeydoğu Anadolu toplamı) ise sadece %2.4’dür. Burada
tarım sektörüne yönelik dikkat çeken iki noktaya vurgulamak gerekir. Birincisi, tarım
sektöründe yaratılan katma değerin sanayi ve hizmetler sektörüne göre daha normal dağılım
7
göstermesi, diğeri ise Ege ve Akdeniz bölgelerinin tarım sektöründe yüksek oranda katma
değer yaratmalarıdır. Batı Karadeniz ve Batı Marmara Bölgeleri de yaklaşık %9 pay ile
tarımda önemli bir yere sahiptir. Güneydoğu Anadolu’nun da tarımda aşama kaydettiği ve
Türkiye ortalamasına yakın bir değer (%8) aldığı görülmektedir. Tarımsal katma değer
açısından Doğu Anadolu’nun, (Ortadoğu Anadolu %4.8 ve Kuzeydoğu Anadolu %3.6) katma
değer payı ise %8.4 oranında tespit edilmiştir.
Hizmetler sektöründe de yine İstanbul ve Ege başta olmak üzere, yurdumuzun batı bölgeleri
toplam katma değerin büyük bölümünü almaktadır. İstanbul tek başına %31’lik paya
sahipken, Ege %13, Batı Anadolu %12, Doğu Marmara %11 ve Akdeniz %10’luk oranlarıyla
hizmetler sektöründeki ön plana çıkan bölgelerimizdir. Doğu Anadolu bölgesinin hizmetler
sektörü payı sadece %3.9 iken toplam GSKD payı ise %3.8 olarak dikkat çekmektedir.
Tablo 5: Düzey 1 Bazında GSKD’in Sektörel Dağılımı (2008, %)
Bölge Adı
TR
Türkiye
TR1
İstanbul
TR3
Ege
TR4
Doğu Marmara
TR5
Batı Anadolu
TR6
Akdeniz
TR2
Batı Marmara
TR8
Batı Karadeniz
TRC
Güneydoğu Anadolu
TR7
Orta Anadolu
TR9
Doğu Karadeniz
TRB
Ortadoğu Anadolu
TRA
Kuzeydoğu Anadolu
GSKD
100.0
27.7
13.7
12.8
10.9
10.5
4.9
4.8
4.4
3.8
2.6
2.3
1.5
Tarım
100.0
0.7
18.3
8.7
8.2
18.6
8.8
9.0
7.9
7.0
4.5
4.8
3.6
Sanayi
100.0
27.1
13.6
19.0
9.7
8.2
5.4
4.6
4.1
4.0
2.0
1.6
0.8
Hizmetler
100.0
31.4
13.3
10.7
11.7
10.3
4.1
4.5
4.0
3.4
2.7
2.4
1.5
Kaynak: TÜİK veri tabanından hareketle kendi hesaplamamız.
Bölgelerin ürettiği katma değerlerin sektörel dağılımları incelendiğinde ise dikkat çeken ilk
husus hizmetler sektörünün çok büyük bir paya sahip olduğudur. Hizmetler sektörünün
toplam katma değer içindeki payı Türkiye ortalaması için %64 oranında tespit edilirken,
İstanbul için %73 oranında tespit edilmiştir. Türkiye’de her 100 birim katma değerin %64’ü
hizmetler sektöründe, %27’si sanayi ve %8.5’i de tarım sektöründe üretilmektedir. En
gelişmiş bölge olarak İstanbul’un hizmetler sektöründeki payı %73 iken, sanayinin payı
%26.7 ve tarımın payı ise neredeyse yok sayılacak düzeydedir. Doğu Anadolu bölgesinde
hizmetler sektörünün payı ortalama %64 civarındayken, sanayinin payı %16, tarımın payı ise
%19 oranında bulunmaktadır.
Bölgesel GSKD üretiminde sanayi sektörünün ön plana çıktığı bölgeler ise TR41 Bursa,
Kocaeli, Zonguldak ve Tekirdağ alt bölgeleri ile “Anadolu Kaplanları” olarak ifade edilen
Kayseri, Gaziantap ve Manisa alt bölgeleridir. Tarım sektörünün katma değeri yüksek olan
bölgelerimiz Ağrı, Van, Şanlıurfa gibi yurdumuzun doğusunda kalan alt bölgeler ile Ege’de
yer alan Balıkesir ve Manisa alt bölgeleridir.
8
Tablo 6: Bölgesel GSKD’nin Sektörel Dağılımı (2008)
Bölgeler
TR
TR10
TR21
TR22
TR31
TR32
TR33
TR41
TR42
TR51
TR52
TR61
TR62
TR63
TR71
TR72
TR81
TR82
TR83
TR90
TRA1
TRA2
TRB1
TRB2
TRC1
TRC2
TRC3
Türkiye
İstanbul
İzmir
Ankara
Konya, Karaman
Adana, Mersin
Tarım
Sanayi
Hizmetler
8.5
0.2
11.5
20.1
4.8
14.4
19.8
5.5
6.1
2.6
20.0
14.4
15.4
15.5
19.6
12.5
5.5
21.8
18.6
14.4
16.8
24.6
13.7
21.3
10.4
21.5
13.0
27.2
26.7
35.6
22.6
26.7
21.8
32.3
42.1
38.3
24.9
22.3
14.7
23.6
27.3
25.1
30.0
38.2
19.3
21.6
20.9
16.9
12.6
19.5
15.8
30.5
16.6
31.2
64.3
73.1
52.9
57.4
68.4
63.8
47.9
52.4
55.6
72.5
57.7
70.9
61.0
57.2
55.4
57.5
56.3
58.9
59.8
64.7
66.4
62.8
66.8
62.9
59.1
61.9
55.8
Kaynak: TÜİK veri tabanından hareketle tarafımızdan oluşturuldu.
2.4. Kişibaşına Gayri Safi Katma Değer
Kişibaşına GSKD, bölgesel katma değerin nüfusa bölünmesiyle elde edilen bir göstergedir.
TÜİK tarafından yayınlanan veriler incelendiğinde, 2004-2008 döneminde Türkiye kişibaşı
GSKD ortalamasının %84 oranında arttığı görülmektedir. 2004’te 5,103 USD olan Türkiye
kişibaşı katma değeri, 2008 itibariyle 9,384 USD düzeyine yükselmiştir. 2008 yılı itibariyle
26 Düzey 2 bölgesi içinde TR10 İstanbul Bölgesi 14,591 USD’lik kişibaşı katma değeri ile ilk
sırada yer almaktadır. İkinci sırada ise 13,265 USD ile TR42 Kocaeli alt bölgesi, üçüncü ve
dördüncü olarak da Bursa (13,USD) ve Ankara (12,600 USD) alt bölgeleri gelmektedir. Doğu
Anadolu bölgesindeki alt bölgelerden TRA1 Erzurum bölgesi 26 düzey iki bölgesi içinde
20’nci, TRB1 Malatya 21’nci, TRA2 Ağrı 25’nci ve TRB2 Van alt bölgesi 26’ıncı sırada yer
almaktadır. Doğu Anadolu bölgesi kişibaşı katma değerde de Güneydoğu Anadolu bölgesi ile
birlikte son sırada yer almaktadır. 3,419 USD ile en az kişibaşı GSKD yaratan Van alt
bölgesinin kişi başı katma değeri birinci sıradaki İstanbul alt bölgesinin %23’üne, Türkiye
ortalamasının ise %36’sına eşdeğerdir.
9
Tablo 7: Düzey 2 Bölgeleri İtibariyle Kişi Başına GSKD (2004-2008)
Bölge Adı
TR
TR10
TR42
TR41
TR51
TR21
TR31
TR61
TR32
TR22
TR81
TR33
TR62
TR52
TR90
TR83
TR72
TR71
TR82
TR63
TRA1
TRB1
TRC1
TRC3
TRC2
TRA2
TRB2
Türkiye
İstanbul
Ankara
İzmir
Adana, Mersin
Konya, Karaman
Kişi başına GSKD (USD)
2004
Sıra
2008
Sıra
5,103
9,384
7,943
1
14,591
1
7,183
2
13,265
2
6,930
4
12,983
3
6,978
3
12,598
4
6,300
6
12,243
5
6,598
5
11,568
6
6,048
7
10,334
7
5,320
8
9,076
8
4,515
10
9,000
9
5,209
9
8,734
10
4,042
13
8,256
11
4,065
12
7,363
12
3,887
14
7,213
13
3,545
18
7,059
14
3,549
17
6,914
15
3,635
16
6,813
16
3,674
15
6,789
17
4,178
11
6,676
18
3,155
19
5,937
19
2,975
21
5,520
20
3,017
20
5,517
21
2,678
22
4,597
22
1,853
26
3,812
23
2,377
23
3,724
24
2,048
24
3,601
25
1,877
25
3,419
26
Kaynak: TÜİK veri tabanından hareketle tarafımızdan düzenlendi.
3. DIŞ TİCARET GÖSTERGELERİ AÇISINDAN ÖNE ÇIKAN KENTLER
Bu bölümün konusunu seçilmiş dış ticaret göstergeleri (ihracat, ithalat ve dış ticaret dengesi
gibi parametreler göz önüne alınarak) açısından kentlerin göreli konumlarının çözümlenmesi
amaçlanmaktadır. Başka bir anlatımla, D. Anadolu’da yer alan kentler başta olmak üzere, net
ithalatçı ve net ihracatçı kentlerin ortaya konması hedeflenmektedir.
3.1. Dış Ticarette Bölgeler Arası Karşılaştırma ve Doğu Anadolu Bölgesinin Yeri
Bölgesel gelişme ve gelir düzeyi hakkında fikir veren bir diğer gösterge de bölgesel dış ticaret
göstergesidir. Ülkemiz dış ticaret hacmi; ihracatı ve ithalatı sürekli artış kaydetmektedir.
İhracattaki artışlar oldukça olumlu karşılanırken, ithalattaki dolayısıyla dış ticaret açığındaki
artışlar ise cari açık nedeniyle endişe ile izlenmektedir. Bölgesel bazda gerçekleştirilen dış
ticaret rakamları incelendiğinde, İstanbul’un tek başına Türkiye ihracatının %47’sini,
ithalatının ise %53’ünü yaptığı anlaşılmaktadır. Sahip olduğu jeopolitik konum, tarihi, nüfusu
ve limanları ile İstanbul ekonominin ve dış ticaretin çekim merkezi konumundadır. Sanayinin
en çok geliştiği bölgemiz olan Doğu Marmara da üretimden kaynaklanan mal ihracatı ve
aramalı ithalatının yoğunluğu nedeniyle toplam ihracatın %20’sini ve toplam ithalatın ise
10
%12’sini gerçekleştirmektedir. Hem ihracatta hem de ithalatta sırasıyla %12 ve %7’lik
payıyla 12 Düzey 1 bölgesi içinde üçüncü olan bölge ise Ege Bölgesi’dir. Türkiye ihracatında
ve ithalatında %1 ve altında katkı sağlayan bölgelerimiz ise Orta Anadolu, Batı Karadeniz,
Ortadoğu Anadolu ve Kuzeydoğu Anadolu bölgelerimiz gelmektedir.
Tablo 8: Düzey 1 Bölgeleri İtibariyle Dış Ticaret (USD, 2010)
Bölge Adı
TR
TR1
TR4
TR3
TR5
TR6
TRC
TR9
TR7
TR2
TR8
TRB
TRA
Türkiye
İstanbul
Doğu Marmara
Ege
Batı Anadolu
Akdeniz
G. Doğu Anadolu
Doğu Karadeniz
Orta Anadolu
Batı Marmara
Batı Karadeniz
Ortadoğu Anadolu
K. Doğu Anadolu
İhracat (Milyon
USD)
113,883 (%100)
53,134 (%47)
22,686 (%20)
13,467 (%12)
6,776 (%6)
6,024 (%5)
5,178 (%5)
1,915 (%2)
1,573 (%1)
1,234 (%1)
969 (%1)
668 (%0.6)
225 (%0.2)
Kişi başı
ihracat
1,545
4,008
3,316
1,389
965
639
682
761
409
390
214
183
102
İthalat (Milyon USD)
185,544 (%100)
98,437 (%53)
22,265 (%12)
13,768 (%7)
9,945 (%5)
8,481 (%5)
4,018 (%2)
249 (%0.1)
1,832 (%1)
1,305 (%0.7)
2,662 (%1)
208 (%0.1)
105 (%0.1)
Kişi başı
ithalat
2,517
7,426
3,254
1,420
1,417
900
529
99
476
412
589
57
48
Kaynak: TÜİK veritabanı
Kişi başı ihracat ve kişi başı ithalat da bölgesel ihracat tutarıyla doğru orantılı olarak
gerçekleşmektedir. Türkiye kişi başı ihracat tutarı 1,545 USD iken, İstanbul 4,008 USD ve
Doğu Marmara 3,316 USD ile Türkiye ortalamasının üzerinde seyretmektedir. Diğer 10 bölge
ise Türkiye ortalamasının altında değere sahiptir. Kişi başı ithalat değerlerinde de bu iki
bölgemiz Türkiye ortalamasının üzerinde, diğer on bölge ise altında bir değer sahiptir. Doğu
Anadolu Bölgesi hem toplam dış ticaret göstergelerinde hem de kişi başı dış ticaret
göstergelerinde Türkiye’nin en geri bölgesi konumundadır.
Klasik coğrafi bölgeler ayrımına göre de baktığımızda ihracatın çok büyük oranda (%67 pay
ile) Marmara bölgesinde yoğunlaştığını görmekteyiz. Marmara Bölgesini Ege (%12) ve İç
Anadolu Bölgesi (%8) takip etmektedir. Akdeniz Bölgesi %5 pay alırken Karadeniz ise ülke
ihracatının %3’ünü gerçekleştirmektedir. Güneydoğu Anadolu’nun ihracattaki payı %4 iken
Doğu Anadolu Bölgesinin payı ise sadece %1’dir. Doğu Anadolu’nun ihracat payının son
derece düşük olması, bu bölgemizin sanayi üretim tabanının zayıf olduğunun diğer kanıtıdır.
Türkiye toplam ihracatında bölgeler arası dağılımı dengeli olmadığı gibi aynı bölge içinde de
homojen bir dağılım göstermediği izlenmektedir. Nitekim Marmara Bölgesinde toplam
ihracatın %70’ini tek başına İstanbul gerçekleştirirken, %14’ünü Bursa ve %12’sini de
Kocaeli gerçekleştirmektedir. Bu üç şehir Marmara Bölgesi toplam ihracatının %96’sını,
başka bir ifadeyle, neredeyse tamamını oluşturmaktır. Ege Bölgesinin toplam ihracatının
%92’sinin üç kent tarafından yapıldığı görülmektedir: İzmir (%50), Manisa (%26) ve Denizli
(%16). İç Anadolu Bölgesinde de Ankara (%62), Kayseri (%13) ve Konya (%11)’nın
bölgenin toplam ihracatının %86’sını oluşturdukları görülmektedir. Günaydoğu Anadolu
Bölgesinde Gaziantep tek başına bölge ihracatının %68’sini gerçekleştirirken, Doğu Anadolu
11
Bölgesinde Hakkari ve Malatya bölge ihracatının %66’sını gerçekleştirmektedir.
Karadeniz’de Trabzon ili ön plana çıkarken, Akdeniz Bölgesinde Hatay, Adana ve Mersin
bölge ihracatının %70’ini karşılamaktadırlar.
Şekil 3: Doğu Anadolu Bölgesi İhracatının İllere Göre Dağılımı (2011) (%)
Aşağıda tablo 9’da, 2011 verileri dikkate alınarak, Doğu Anadolu bölgesinde yer alan kentlere
ilişkin ihracat, ithalat ve net ihracatçı ve net ithalatçı kentlerin konumu belirlenmiştir.
Tablo 9: Doğu Anadolu İllerinin Dış Ticaret Değerleri ve 81 İl İçindeki Sıralamaları (2011)
İl
İhracat
Sırası
İthalat
Sırası
Türkiye
134,971,545
240,838,000
Hakkâri
339,081
28
32,976
57
Malatya
280,381
30
105,930
40
Iğdır
98,089
46
8,329
72
Ağrı
77,609
50
70,995
47
Elazığ
42,540
61
57,677
50
Erzurum
22,895
67
49,828
54
Van
20,126
69
38,543
56
Muş
7,873
71
2,715
76
Bingöl
4,917
74
933
78
Bayburt
3,240
75
3,461
75
Bitlis
2,224
76
8,658
71
Erzincan
2,209
77
25,426
62
Ardahan
1,595
78
248
79
Kars
1,094
79
1,800
77
Tunceli
81
81
Doğu Anadolu
904,130
407,546
Kaynak ve Notlar: Kendi hesaplamamız. İhracat, ithalat değerleri bin dolardır.
12
Dış Ticaret Dengesi
-105,869,000
306,105
174,451
89,760
6,614
-15,137
-26,933
-18,417
5,158
3,984
-221
-6,434
-23,217
1,347
-706
496,584
Tablo incelendiğinde, açıkça görüleceği üzere, Doğu Anadolu bölgesi illeri dış ticaret
göstergeleri açısından genellikle son sırada yer almaktadır. Ancak Hakkari ve Malatya gibi
görece yüksek ihracat performansı gösteren kentlerimiz Türkiye’de 81 kent içerisinde orta
sıralarda bulunmaktadırlar.
Doğu Anadolu bölgesine ilişkin net ihracatçı ve net ithalatçı illerin yapısı incelendiğinde, bu
bölgemizde yer alan kentlerimizden Erzurum 2010 yılı itibariyle yaklaşık 27 milyon dolar net
ithalatçı iken, bu ilimizi Erzincan, Van, Elazığ ve Bitlis izlemektedir. D. Anadolu bölgemizde
net ihracatçı kentler olarak da Hakkari, Malatya, Iğdır, Ağrı, Muş ve Bingöl kentleri öne
çıkmaktadır.
Tablo 10: Net İhracatçı ve Net İthalatçı Konumundaki İller (2011)
Net İthalatçı İller
Net İhracatçı İller
(Bin USD)
Sıralaması
Sıralaması
Hakkâri
Türkiye
- 71,661,113
Erzurum
Malatya
-26,933
Erzincan
Iğdır
-23,217
Van
Ağrı
-18,417
Elazığ
Muş
-15,137
Bitlis
Bingöl
-6,434
Kaynak: TÜİK verilerinden hareketle kendi hesaplamamız.
(Bin USD)
306,105
174,451
89,760
6,614
5,158
3,984
Sonuç olarak, D. Anadolu bölgesinin gerek ihracat ve gerekse de ithalat değerlerine göre
Türkiye dış ticareti içerisindeki payı son derece düşük olup, marjinal düzeyde kalmaktadır.
Başka bir anlatımla, D. Anadolu’da yer alan kentlerimizin sanayi tabanı son derece cılız
olduğundan ihracat kapasitesi zayıf kalmıştır. İhracata dayalı büyüme modelinin uygulanması
ile birlikte birçok Anadolu kenti (Denizli, Kayseri, Çorum, Edirne, G. Antep, Konya) sanayi
üretiminde ve ihracatta önemli gelişmeler gösterirken D. Anadolu bölgesinde yer alan
kentlerimiz bu sürecin dışında kalmıştır. Bu bağlamda bu bölgemizde yer alan kentlerin
sanayi üretim yapılarını güçlendirecek, deyim yerindeyse bu kentlerimize yönelik bir
sanayileşme seferberliğinin başlatılması (hazırlanacak bölgesel kalkınma planları ve
sanayileşme politikaları çerçevesinde) gelinen bu aşamada kaçınılmaz gözükmektedir.
3.2. Dış Ticarette İller ve Bölgeler İtibariyle Sektörel Yoğunlaşma Analizi
Dış ticarette hem bölgesel hem sektörel yoğunlaşma birlikte değerlendirildiğinde, oldukça
dikkat çekici sonuçlar ortaya çıkmaktadır. Her bir düzey 2 bölgesinin ihracatında ve
ithalatında öne çıkan ilk beş sektör bulunup, bölgenin dış ticaretindeki payları ve bu beş
sektörün toplamının bölge içindeki yoğunlaşması hesaplanmıştır. Buna göre düzey 2
bölgelerinin ihracatında ve ithalatında en önemli katkıyı yapan sektörler NACE REV. 1’e
göre Tablo 11’de gösterilmiştir *.
*
Nace Rev. 1 kodları için bkz EK 1.
13
Türkiye toplam ihracatında öne çıkan sektörler sırasıyla, 34 kodlu motorlu kara taşıtları ve
römorklar (%13), 27 kodlu ana metal sanayi (%12.7), 17 kodlu tekstil ürünleri (%9.6), 18
kodlu giyim eşyası (%9.3) ve 29 kodlu bys makine ve teçhizat (%7.9) sektörüdür. İhracatta en
yüksek değere sahip TR10 (İstanbul bölgesi) ihracatında ise, tekstil, giyim eşyası, bys makine
ve teçhizat, ana metal ve kimyasal madde ve ürünler sektörü en yüksek paya sahiptir. İstanbul
bölgesinin Türkiye ihracatı ile oldukça paralel bir sektörel dağılım izlediğini görmekteyiz.
Doğu Anadolu bölgesinin ihracat profiline baktığımızda ise; TRA1 Erzurum alt bölgesinde 25
kodlu plastik ve kauçuk ürünleri imalatı ile 26 kodlu metalik olmayan mineral ürünlerin
imalatı sektörlerinin ön plana çıktığı görülmektedir. TRA2 Ağrı alt bölgesi ihracatında,
metalik olmayan mineral ürünler, gıda ve tekstil ürünleri imalatı sektörleri önde görülürken,
TRB1 Malatya bölgesinde gıda sektörü çok büyük oranda öne çıkmakta, tarım sektörü de
ikinci sırada gelmektedir. TRB2 Van bölgesi ihracatında ise ana metal sanayii ve tekstil
ürünleri imalatı ile makine ve teçhizat imalatı önemli yer tutmaktadır.
Tablo 11: Düzey 2 Bölgelerinin Toplam İhracatı İçinde İlk 5 Sektör Payı (2010, %)
Bölgeler
İhracatta İlk 5 sektör
TR
Türkiye
17 (%9.6)
18 (%9.3) 27 (%12.7)
TR10 İstanbul
17 (%10.4) 18 (%15.9)
24 (%5.8)
TR21 Tekirdağ
15 (%12.1) 17 (%16.6)
18 (12.1)
TR22 Balıkesir
14 (%8.4) 15 (%23.7)
17 (%13)
TR31 İzmir
1 (%10.9) 15 (%11.3)
18 (13.5)
TR32 Aydın
17 (%29.1) 18 (%12.7) 27 (%14.4)
TR33 Manisa
15 (%9.5)
28 (%6.7) 29 (%17.4)
TR41 Bursa
17 (%9.7)
29 (%5)
34 (%60)
TR42 Kocaeli
23 (%25.5)
25 (%5.3)
29 (%4.5)
TR51 Ankara
24 (%12.4)
27 (%8.2) 28 (%11.7)
TR52 Konya
15 (%27)
27 (%10.6
28 (%4.6)
TR61 Antalya
1 (%37.6)
14 (%6.7)
17 (%3.7)
TR62 Adana
1 (%27.6) 15 (%12.1) 17 (%10.1)
TR63 Hatay
1 (%25.7)
15 (%4.4)
17 (%18)
TR71 Kırıkkale
15 (%8.8)
17 (%9.3) 25 (%34.4)
TR72 Kayseri
17 (%21.4)
28 (%8.3) 29 (%10.9)
TR81 Zonguldak
26 (%9.5) 27 (%70.1)
28 (%3.8)
TR82 Kastamonu
1 (%35.1)
13 (%3.5)
14 (%3.7)
TR83 Samsun
1 (%9.9) 15 (%24.9)
18 (%8.5)
TR90 Trabzon
1 (%48.3) 13 (%13.5) 15 (%25.1)
TRA1 Erzurum
18 (%6)
20 (%5.8)
24 (%7.1)
TRA2 Ağrı
15 (%15.5) 17 (%15.5)
18 (%8.8)
TRB1 Malatya
1 (%9.4)
14 (%5.2) 15 (%65.4)
TRB2 Van
17 (%9)
24 (%7.4)
26 (%6.5)
TRC1 Gaziantep
15 (%20.2) 17 (%43.3)
24 (%5.1)
TRC2 Şanlıurfa
14 (%12.5) 15 (%19.3) 26 (%25.4)
TRC3 Mardin
15 (%21.4)
18 (%6.3) 26 (%21.6)
29 (%7.9)
27 (%18.6)
25 (%9.4)
26 (%15.6)
24 (%9.9)
28 (%5.6)
31 (%10.9)
31 (%5.8)
29 (%17.5)
29 (%20.4)
20 (%6.2)
24 (%11.1)
27 (%35)
28 (%7.9)
31 (%8.7)
29 (%5.2)
15 (%42.1)
27 (%12.8)
25 (%45.7)
26 (%11.8)
17 (%3.8)
27 (%37)
25 (%8.3)
27 (%9)
27 (%30.8)
İlk 5 sektör payı
34 (%13)
52.6%
29 (%8.6)
59.2%
29 (%14.9)
65.1%
31 (%9.8)
70.6%
29 (%8.1)
53.7%
31 (%7.8)
69.6%
32 (%35.1)
79.6%
74.7%
34 (%40.9)
82.0%
34 (%6.8)
56.6%
34 (%16.3)
78.9%
26 (%21.5)
75.7%
26 (%5.5)
66.4%
29 (%3.4)
86.5%
29 (%11.2)
71.6%
36 (%21.6)
70.9%
88.6%
33 (%3.8)
88.2%
29 (%16.7)
72.8%
87.4%
26 (%10.9)
75.6%
29 (%10)
61.5%
26 (%5.7)
89.5%
29 (%8.1)
67.9%
27 (%5.7)
82.6%
31 (%10.3)
76.5%
80.2%
Tablodan çıkarılan bir başka önemli sonuç ise, sanayileşmede daha önde olan Kocaeli, Bursa,
Zonguldak ve İstanbul gibi alt bölgelerde ana metal sanayi, makine ve teçhizat ve motorlu
kara taşıtları temel sektörler olarak öne çıkmaktadır. Malatya, Gaziantep, Mardin, Ağrı ve
Şanlıurfa gibi Güneydoğu ve Doğu Anadolu bölgelerimizde yer alan kentlerde ise gıda,
tekstil, giyim eşyası, metalik olmayan diğer mineral ürünler sektörlerinin öne çıktıkları
görülmektedir. Dikkat çeken diğer bir nokta ise, sanayileşmiş veya daha gelişmiş olan
bölgeler ihracatta sektörel olarak daha fazla çeşitlilik arz ederken, görece geri olan bölgeler
14
sektörel çeşitlilikten ziyade, birkaç sektörde yoğunlaşmışlardır. Ekonomi Bakanlığı’nın da
üzerinde önemle durduğu bir gösterge olan çeşitlilik; bir ilde ihracata konu olan ürünleri değil
ilde üretilip ihraç edilen ürünleri esas almaktadır (Ekonomi Bakanlığı, 2012). Çeşitliliği
yüksek olan bir ilde var olan beceriler çok sayıda ürünün rekabetçi avantajla üretilmesi ve
ihraç edilmesi için uygundur. Aynı şekilde, çeşitliliği düşük olan bir ilde ise az sayıda ihracata
konu ürün üretilmektedir. Buna göre çeşitlilik performansı hesaplanan illerimizden, ihracata
konu malların üretiminde en çok çeşitliliğe sahip ilk on il sırasıyla İstanbul, İzmir, Ankara,
Konya, Adana, Mersin, Kocaeli, Tekirdağ, Antalya ve Kayseri’dir. Doğu Anadolu bölgesi
illeri ise genellikle en az çeşitlilik gösteren iller konumundadırlar.
Düzey 2 bölgeleri ithalatındaki sektörel yoğunlaşmada ise şu bulgulara ulaşmaktayız: Türkiye
ithalatında en yüksek paya sahip olan sektörler sırasıyla, 24 kodlu kimyasal madde ve ürünler,
11 kodlu ham petrol ve doğalgaz, 27 kodlu ana metal sanayi, 34 kodlu motorlu kara taşıtı ve
römorklar ve 29 kodlu bys makine ve teçhizat sektörüdür. Doğu Anadolu Bölgesi ithalatında
tarım ve hayvancılık sektörü, kimyasal madde ve ürünler sektörü ile bys makine ve teçhizatı
imalatı, elektrikli makine ve cihazların imalatı ile kara taşıtları sektörü ithalatı toplam bölge
ithalatı içinde öne çıkmaktadır.
Tablo 12: Düzey 2 Bölgelerinin Toplam İthalatı İçinde İlk 5 Sektör Payı (2010, %)
Bölgeler
İthalatta İlk 5 sektör
TR
Türkiye
11 (%11.6) 24 (%14.6) 27 (%10.1)
TR10
İstanbul
23 (%9.3)
24 (%18) 27 (%10.6)
TR21
Tekirdağ
1 (%16.9) 15 (%11.2) 24 (%15.1)
TR22
Balıkesir
1 (%16.8) 15 (%18.5) 24 (%16.5)
TR31
İzmir
23 (%12.2) 24 (%15.2)
29 (%7.3)
TR32
Aydın
1 (%4.7) 17 (%15.7)
24 (%5.8)
TR33
Manisa
24 (%11.1)
27 (%9.3) 29 (%10.8)
TR41
Bursa
17 (%7.1) 24 (%13.0) 27 (%14.5)
TR42
Kocaeli
11 (%40.4)
23 (%11)
24 (%7.2)
TR51
Ankara
11 (%52.8)
24 (%4.3)
27 (%4.4)
TR52
Konya
1 (%15.3) 15 (%10.2) 24 (%21.9)
TR61
Antalya
1 (%9.2) 24 (%16.4)
25 (%6)
TR62
Adana
1 (%20.6) 23 (%10.1) 24 (%20.9)
TR63
Hatay
1 (%12.6) 10 (%19.4) 27 (%10.6)
TR71
Kırıkkale
1 (%25.2)
17 (%9.1) 24 (%29.5)
TR72
Kayseri
1 (%7.8)
17 (%3.8) 24 (%15.3)
TR81
Zonguldak
10 (%32.1) 13 (%34.2) 27 (%18.4)
TR82
Kastamonu
1 (%8.1)
2 (%10.4)
15 (%8.8)
TR83
Samsun
1 (%21.7)
10 (%19)
29 (%6.6)
TR90
Trabzon
2 (%4.6) 10 (%39.2)
21 (%5.3)
TRA1 Erzurum
10 (%32.2)
17 (%7.1)
26 (%6.3)
TRA2 Ağrı
1 (%32.5)
15 (%8.8)
20 (%8.4)
TRB1 Malatya
1 (%16) 23 (%15.7) 24 (%13.6)
TRB2 Van
20 (%5.2) 23 (%31.8) 29 (%14.3)
TRC1 Gaziantep
1 (%15.4)
15 (%4.7)
17 (%7.6)
TRC2 Şanlıurfa
1 (%44.6)
24 (%11)
26 (%5.7)
TRC3 Mardin
1 (%22.5)
23 (%23)
24 (%4.8)
29 (%8.4)
29 (%8.4)
27 (%10.5)
27 (%7.3)
34 (%12.2)
27 (%54.2)
31 (%43.9)
29 (%11.3)
27 (%8.4)
29 (%9.6)
27 (%11.2)
29 (%8.7)
29 (%9.5)
29 (%8.4)
27 (%8.6)
27 (%43.8)
29 (%4.3)
23 (%7.4)
35 (%6.4)
24 (%8.6)
29 (%16.4)
26 (%10.6)
29 (%22.6)
32 (%5.4)
24 (%46.4)
29 (%5.3)
29 (%28.4)
İlk 5 sektör payı
34 (%8.5)
53.1%
34(%8.1)
54.5%
29 (%13.5)
67.2%
29 (%12.5)
71.6%
51 (%9.2)
56.1%
29 (%6.4)
86.9%
32 (%8.1)
83.2%
34 (%28.6)
74.5%
34 (%12.1)
79.2%
35 (%5.3)
76.4%
29 (%13.9)
72.4%
35 (%31.5)
71.9%
36 (%7)
68.0%
51 (%28)
79.0%
29 (%10.3)
82.7%
29 (%7.7)
78.5%
51 (%5.9)
94.9%
29 (%32.2)
66.9%
51 (%22.7)
76.4%
29 (%10.4)
68.2%
31 (%19.4)
81.3%
36 (%10.3)
70.7%
31 (%15)
82.8%
36 (%31.8)
88.6%
29 (%14)
88.0%
36 (%10.7)
77.3%
31 (%4.2)
20.9%
Tabloda dikkat çeken önemli bir nokta da, tarım ve hayvancılık sektörü ithalatının 16 alt
bölgede ilk beş sektör içinde olmasıdır. Geniş tarım arazileri ve tarımsal nüfus
düşünüldüğünde, Türkiye’nin tarım ve hayvancılık sektöründe ithalatın daha düşük
15
seviyelerde olması beklenebilirdi. Petrol ve petrol türevleri de (ithalatta dışa bağımlı olmamız
nedeniyle) hemen hemen tüm bölgelerimizin ithalatında önemli bir yer tutmaktadır.
Yukarıdaki satırlarda düzey 2 bölgelerinin toplam ihracatında ve toplam ithalatında öne çıkan
sektörleri inceledik. Aşağıdaki satırlarda ise tarım ve hayvancılık sektörü ile imalat sanayi
sektörlerinin ihracat ve ithalat parametrelerine göre düzey 2 bölgelerinin payının incelenmesi
amaçlanmaktadır. Bu defa sektörler bazında bölgesel yoğunlaşmaya odaklanacağız †. Alt
sektörler itibariyle düzey 2 bölgelerinin toplam ihracat payları incelendiğinde, ilk dikkat
çeken husus İstanbul’un tek başına tarım ve hayvancılık sektörü, rafine edilmiş petrol ürünleri
ile kara taşıtları sektörleri hariç tüm sektörlerde Türkiye ihracatının çok büyük kısmını
gerçekleştirmesinde izlenmektedir. Başka bir anlatımla, İstanbul, imalat sanayi ihracatında da
monopolleşmiş bir yapı göstermektedir.
7 düzey 2 bölgesini barındıran (24 il) Güneydoğu ve Doğu Anadolu Bölgeleri toplam
ihracatının Türkiye toplam ihracatı içindeki payı %5.4’tür. Bu iki bölgenin Türkiye toplam
ihracatından göreli olarak önemli pay aldığı sektörler; gıda ürünleri ve içecek imalatı (%19),
tekstil ürünleri imalatı (%15), kâğıt ve kâğıt ürünleri (%16), plastik ve kauçuk ürünleri (%8),
tabaklanmış deri, bavul, el çantası, saraciye ve ayakkabı sektörü (%9) ile metalik olmayan
diğer mineral ürünlerin imalatıdır (%12). Diğer sektörlerin ise %5’in altında paya sahip
oldukları görülmektedir.
Alt sektörler itibariyle düzey 2 bölgelerinin toplam ithalat payları incelendiğinde ‡, İstanbul
bölgesinin, Türkiye toplam ithalatının %53’ünü gerçekleştirmekle birlikte, hemen hemen
bütün sektörlerde ithalatta ilk sırada yer aldığı izlenmektedir. Kocaeli ve Ankara alt bölgeleri
de ithalatta ikinci ve üçüncü sırayı paylaşmaktadırlar.
Güneydoğu ve Doğu Anadolu Bölgelerinin toplam ithalatının Türkiye toplam ithalatı içindeki
payı %2.3’tür. Bu iki bölgenin Türkiye toplam ithalatından göreli olarak önemli pay aldığı
sektörler; tarım ve hayvancılık (%12.2), gıda ürünleri ve içecek imalatı (%5.4) ile kimyasal
madde ve ürünler (%6.4) sektörleridir. Başka bir ifadeyle, kimyasal madde ve ürünler sektörü
istisna kabul edilirse, bu bölgelerimizin ağırlıklı olarak emek yoğun sektörlerde uzmanlaştığı
görülmektedir. Kuşkusuz bu yapı orta ve uzun dönemde sürdürülebilir bir bölgesel kalkınma
için son derece olumsuz öğeler taşımaktadır. Zira düşük katma değer üreten sektörlere dayalı
bir bölgesel uzmanlaşma zamanla bölgenin diğer bölgeler karşısında fakirleşmesine yol
açacaktır.
4. İMALAT SANAYİİNİN BÖLGESEL DAĞILIMI
Bu bölümde tarihsel açıdan bölgesel sanayileşmenin genel bir çözümlenmesi
amaçlanmaktadır. Bu çerçevede imalat sanayine ilişkin kullanacağımız göstergeler; tesis
sayısı, istihdam ve katma değerdir. Çalışmada kullandığımız veriler TÜİK’in sanayi
sayımlarına ve imalat sanayi istatistiklerine dayanmaktadır.
†
‡
Düzey 2 bölgeleri bazında ihracatın sektörel dağılımı tablosu için bkz EK 2.
Düzey 2 bölgeleri bazında ithalatın sektörel dağılımı tablosu için bkz EK 3.
16
4.1. Bölgesel Tesis Sayısı Payları
Bölgeler itibariyle tesis sayısı paylarını gösteren Tablo verileri incelendiğinde, 1927 yıllarında
imalat sanayi tesislerinin 2000’li yıllara göre daha dengeli dağıldığı söylenebilir. 1927 yılında
Marmara bölgesinin imalat sanayi tesis payı %29.4 iken, izleyen yıllarda hızla artmaya
başlamış, 2000 yılında %50.4’e, 2001 yılında ise %52.4’e yükselmiştir. Günümüzde bölgesel
sanayileşme düzeyi açısından en geri konumda bulunan Doğu ve Güneydoğu Anadolu
bölgelerinin imalat sanayi tesis payı sırasıyla %5.1 ve %7.4 olarak tespit edilmiştir. 2000’li
yıllara gelindiğinde sanayileşme açısından en geri konumda bulunan Doğu Anadolu ve
Güneydoğu Anadolu bölgelerinin tesis payı 1927 yılına göre sırasıyla 3.9 ve 4.6 puan aşınmış
gözükmektedir. Cumhuriyet’in ilk yıllarında Doğu Anadolu bölgesinin, görece daha iyi bir
konumda olduğu görülmektedir. Bu iki bölgemiz ile birlikte, tesis sayısı payı azalan diğer
bölgelerimiz Ege, Karadeniz ve İç Anadolu bölgesidir.
Tabloda dikkat çeken bulgulardan birisi de, Marmara bölgesinin tek başına Türkiye imalat
sanayi tesislerinin yarıdan fazlasına sahip olmasıdır. Kuşkusuz bu bulgu bile tek başına
ülkemizde sanayinin Marmara bölgesinde kutuplaştığını, Doğu Anadolu ve Güneydoğu
Anadolu bölgelerimiz başta olmak üzere Karadeniz ve Akdeniz bölgelerimizde imalat sanayi
tesislerinin sınırlı kaldığını göstermektedir.
Tablo 13: Bölgeler İtibariyle Tesis Sayısındaki Gelişme: Bölge Payları (%)
Bölgeler
1927
1964
1973
1981
1996
2000
2001
Marmara
Ege
İç Anadolu
Karadeniz
Akdeniz
Güneydoğu Anadolu
Doğu Anadolu
29.4
19.1
13.6
17.5
7.9
7.4
5.1
56.1
14.0
11.6
8.2
6.4
1.7
1.6
54.7
15.0
12.6
7.8
6.6
2.1
1.2
57.9
14.9
11.6
6.8
5.5
2.0
1.4
49.7
19.9
12.6
7.1
5.7
3.6
1.3
50.4
17.7
14.6
6.8
5.9
3.2
1.3
52.4
17.4
14.1
6.3
5.8
2.8
1.2
Kaynak: 1927-1996 verileri Eşiyok’tan (2003) alınmıştır. 2000 ve 2001 verileri ise TÜİK imalat sanayi verilerinden hareketle
tarafımızdan hesaplandı.
4.2. Bölgesel İstihdam Payları
Bölgeler itibariyle istihdam paylarını gösteren Tablo 14 verileri incelendiğinde, istihdam payı
göstergesine göre de Marmara bölgesinin belirleyici karakteri öne çıkmaktadır. 1927 yılında
%30 olan Marmara bölgesinin istihdam payı, 1964’lı yıllar ile birlikte artmaya başlamış, 2001
yılında %53.3 oranına yükselmiştir. 1927-2001 döneminde Marmara ve İç Anadolu
bölgelerinin dışında diğer tüm bölgelerin istihdam payında düşüş gerçekleşirken, istihdam
payı dramatik düzeyde düşen bölgelerimizin başında Karadeniz, Güneydoğu Anadolu ve
Doğu Anadolu bölgelerimiz gelmektedir. Buna göre Karadeniz bölgesinin 1927 yılında %15.7
olan istihdam payı, 2001 yılında %6.5’e, Güneydoğu’nun payı %7.1’den %2.5’e gerilerken,
aynı yıllar arasında Doğu Anadolu bölgesinin zaten oldukça düşük olan istihdam payı %3.2
oranından %1.5’e düşmüştür.
17
Tablo 14: Bölgeler İtibariyle İmalat Sanayi İstihdamının Dağılımı (%)
Bölgeler
1927
1964
1973
1981
1996
2000
2001
Marmara
Ege
İç Anadolu
Karadeniz
Akdeniz
Güneydoğu Anadolu
Doğu Anadolu
30.0
22.7
10.6
15.7
9.5
7.1
3.2
46.7
16.3
15.0
8.2
8.8
1.2
3.8
49.3
14.4
13.0
11.1
8.1
1.5
2.4
48.1
13.9
12.4
10.8
10.4
2.1
2.3
50.9
17.4
12.1
7.3
7.7
2.7
1.9
51.8
16.6
13.1
7.1
6.9
2.8
1.7
53.3
16.7
12.9
6.5
6.5
2.5
1.5
Kaynak ve Notlar: 1927-1996 verileri Eşiyok’tan (2003) alınmıştır. 2000 ve 2001 verileri ise kendi hesaplamamız.
4.3. Bölgesel Katma Değer Payları
Bölgeler itibariyle katma değer verilerini gösteren Tablo 15 incelendiğinde, Marmara
bölgesinin imalat sanayinden yaratılan katma değerin %50’den fazlasını tek başına yarattığı
izlenmektedir. Bölgesel katma değer payı sıralamasına göre öne çıkan diğer bir bölgemiz
Ege’dir. Ege bölgesi 1973 verilerine göre Türkiye imalat sanayi katma değerinin %13.3’ünü
karşılarken, 2001 itibariyle ise %20.2’sini üretmektedir. Karadeniz ve Akdeniz bölgeleri ise
katma değer bakımından önemli gerileme kaydetmişlerdir. Nitekim Karadeniz bölgesi
1973’de %9.6 paya sahipken 2001 itibariyle %4.3’e, Akdeniz bölgesi ise %11’den %7.1’e
gerilemiştir. Görece geri bölgelerimizin başında gelen Güneydoğu ve Doğu Anadolu
bölgelerimizin imalat sanayi katma değer paylarının son derece yetersiz olduğu
görülmektedir. Doğu Anadolu bölgesinin 1973 yılında %1.7 olan imalat sanayi katma değer
payı, zamanla azalarak 2001 yılında %0.9 oranına gerilemiştir.
Tablo 15: Bölgeler İtibariyle İmalat Sanayi Katma Değer Oranları (%)
Bölgeler
Marmara
Ege
İç Anadolu
Karadeniz
Akdeniz
Güneydoğu Anadolu
Doğu Anadolu
1973
1981
55.8
13.3
6.7
9.6
11.0
1.8
1.7
52.2
14.7
8.8
9.8
9.5
3.0
2.1
1996
54.5
18.2
11.1
5.1
9.0
1.3
0.8
2000
55.1
17.1
12.3
4.6
8.0
2.0
0.9
2001
54.0
20.2
11.1
4.3
7.1
2.3
0.9
Kaynak ve Notlar: 1973-1996 verileri Eşiyok’tan (2003) alınmıştır. 2000 ve 2001 verileri ise kendi hesaplamamız
İmalat sanayinin coğrafi bölge ayrıma göre ayrıntılı incelemesini yaptıktan sonra son olarak
da İBBS sınıflamasına göre karşılaştırma yapmak, yeni bölge anlayışı açısından faydalı
olacaktır. TÜİK tarafından 2001 yılında kapsamlı şekilde yayınlanan imalat sanayi verileri bu
tarihten sonra katma değer olmaksızın açıklanmaktadır. Bu nedenle katma değer verilerinin
güncel dağılımı yerine 2001 yılı verilerini kullanmak durumundayız. İstanbul, 2001 yılında
imalat sanayi toplam işyeri sayısının %25’ini, istihdamın %33’ünü ve katma değerin %23’ünü
oluştururken, 2008 yılında ise istihdam oranı aynı kalırken, işyeri sayısı oranının %33
düzeyine yükseldiği görülmektedir. İstanbul alt bölgesinden sonra işyeri sayısı açısından
Ankara ve İzmir bölgeleri %6’şar pay ile ikinci ve üçüncü sırada bulunurken, Bursa alt
18
bölgesi dördüncü, Aydın alt bölgesi de beşinci sırada yer almaktadır. Bu beş bölge, imalat
sanayii genelindeki işyeri sayısının %55’ini oluştururken, ilk on bölge bazında bu oran %73’e
çıkmaktadır. İstihdam açısından da İzmir ve Ankara gibi geleneksel bölge merkezleri ön plana
çıkarken, geleneksel bölge merkezlerinden özellikle İstanbul’a komşu olan art bölge illerinin
oluşturduğu bölgelerin de istihdamda önemli yer tuttuğu görülmektedir. Bu bölgelerden Bursa
alt bölgesi toplam istihdam içinde %10’luk bir paya sahipken, Kocaeli alt bölgesi %7.5’lik bir
oranı temsil etmektedir. İlk beş bölge, imalat sanayi genelindeki istihdamın %63’ünü
karşılarken, bu oran ilk on bölgede %79’a yükselmektedir.
Doğu Anadolu bölgesini teşkil eden TRA1 Erzurum, TRA2 Ağrı, TRB1 Malatya ve TRB2
Van alt bölgelerinin toplamı, 2001’de Türkiye işyeri sayısının %3’ünü teşkil ederken 2008’de
%3.2’sini oluşturmaktadır. Yine istihdam bakımından 2001’de %1.6 olan payı 2008 itibariyle
%1.9 olarak gerçekleşmiştir. Doğu Anadolu bölgesinin 2008 yılında imalat sanayi verilerinde
az da olsa daha iyi konumda olduğu görülmektedir. En son 2001 yılında yayınlanan imalat
sanayi katma değer rakamlarına göre ise Türkiye toplam katma değerinin ancak %1.1’i Doğu
Anadolu’da üretilmektedir.
Tablo 16: İmalat Sanayinin Düzey 2 Bölgelerine Göre Dağılımı (2001)
Düzey 2
Bölgeleri
TR10 İstanbul
TR21 Tekirdağ
TR22 Balıkesir
TR31 İzmir
TR32 Aydın
TR33 Manisa
TR41 Bursa
TR42 Kocaeli
TR51 Ankara
TR52 Konya
TR61 Antalya
TR62 Adana
TR63 Hatay
TR71 Kırıkkale
TR72 Kayseri
TR81 Zonguldak
TR82 Kastamonu
TR83 Samsun
TR90 Trabzon
TRA1 Erzurum
TRA2 Ağrı
TRB1 Malatya
TRB2 Van
TRC1 Gaziantep
TRC2 Şanlıurfa
TRC3 Mardin
Toplam
İşyeri Sayısı (%)
2001
2008
24.9
32.5
2.0
1.7
2.6
2.0
6.9
6.2
5.5
4.2
4.6
3.8
6.6
5.9
3.8
3.9
6.9
6.1
3.7
3.6
3.5
3.1
4.6
4.4
3.1
3.0
1.7
1.3
2.5
2.5
1.3
0.9
1.2
0.9
3.5
3.1
3.0
2.6
0.7
0.5
0.4
0.6
1.3
1.4
0.6
0.8
3.0
3.2
1.7
1.3
0.5
0.5
100 0
100 0
İstihdam (%)
2001
2008
33.0
32.8
4.3
4.1
1.6
1.6
7.1
6.8
4.5
3.5
3.4
3.5
9.7
10.2
5.8
7.5
5.3
5.8
2.4
2.6
1.7
1.8
3.4
2.6
2.1
2.3
1.1
1.1
2.4
2.6
1.4
1.3
0.6
0.6
2.0
2.0
2.3
1.6
0.3
0.3
0.2
0.2
0.8
1.0
0.3
0.4
2.8
2.5
0.9
0.8
0.2
0.3
100 0
100 0
Katma Değer (%)
2001
22.9
5.1
1.8
14.7
2.1
3.1
9.1
17.1
3.9
1.2
0.7
5.5
0.8
2.8
1.7
1.7
0.2
1.3
0.8
0.1
0.1
0.8
0.1
2.1
0.1
0.2
100.0
Kaynak: TÜİK veri tabanından hareketle hesaplamamız.
Sonuç olarak, 1920’li yıllarda bölgesel sanayileşmede Marmara bölgesinin baskın karakteri
öne çıkmakla birlikte, 2000’li yıllarla kıyaslandığında görece daha az belirgindir. Kuşkusuz
bunun temel nedenlerinden birisi, 1920’li yıllarda modern anlamda bir sanayileşmeden söz
19
edilemeyeceği gerçeğidir. Osmanlı’dan Cumhuriyet’e bakiye kalan sanayi birikimi son derece
cılız ve temel olarak el zanaatlarına dayalı atölye biçiminde küçük ölçekli işletmelerdir.
Türkiye’nin modern anlamda sanayi tesislerine kavuşması ve sanayileşme süreci 1930’lu
yıllarda hazırlanan sanayi planları sayesinde gerçekleşmiş, hayata geçirilen Birinci Beş Yıllık
Sanayi Planı sayesinde Cumhuriyet’in ilk modern tesisleri kurulmuştur. 1930’lu yıllarda
sanayi tesislerinin kuruluş yeri belirlenirken bölgesel gelişme farklılıkları göz önüne alınarak
da bazı sanayi tesislerinin görece az gelişmiş bölgelerimize kurulması yoluna gidilmiştir.
Ülkemizde özel sermaye birikimine dayalı sanayileşme süreci ile birlikte bölgesel
sanayileşme farklıkları daha da belirginleşmeye başlamıştır. Pazara ve girdi piyasalarına
yakınlık, işgücü temininde karşılaşılan güçlükler ve taşıma maliyetlerinin sağladığı
avantajlardan dolayı sanayi tesisleri giderek Marmara ve Ege bölgelerimizde yoğunlaşmaya
başlamış, bu gelişme var olan sanayileşme farklılıklarının daha da artması ile sonuçlanmıştır.
1980’li yıllarla birlikte Denizli, Kayseri, Edirne, Konya ve Çorum gibi bazı kentlerde (yeni
gelişen sanayi odaklarında) hızlı bir sanayileşme görülmekle birlikte, bu gelişme görece az
gelişmiş bölgelerimizde yer alan kentlerde gerçekleşmemiş, bu çerçevede bu gelişmenin
bölgeler arasında var olan sanayileşme farklılıklarının azaltılmasına katkısı sınırlı olmuştur.
İmalat sanayiine fazla vurgu yapmamız tesadüfi değildir. Çünkü bir ülke ya da yörenin
sürdürülebilir kalkınması için imalat sanayi hayati önem taşımaktadır. İmalat sanayiye sahip
şehirlerin kalkınması diğerlerine göre daha hızlı olmaktadır. Benzer şekilde DPT’nin yaptığı
Sosyoekonomik Gelişmişlik Endeksi bölge sıralaması, imalat sanayi bölge sıralaması ile
birebir örtüşmektedir. Bu da bize bölgesel kalkınma için sanayinin ne kadar önemli olduğu
hakkında çarpıcı bir bulgu sunmaktadır. Her iki endekste de birinci sırada Marmara, ikinci
sırada Ege bölgesi gelirken, son sırayı ise Doğu Anadolu bölgesi almaktadır.
Tablo 17: İmalat Sanayi Gelişmişlik Sıralaması ile Sosyoekonomik Gelişmişlik Endeksi Sıralaması
Bölgeler
Marmara
Ege
İç Anadolu
Akdeniz
Karadeniz
Güneydoğu Anadolu
Doğu Anadolu
Kaynak: Eşiyok (2005).
İmalat Sanayi
Gelişmişlik Endeksi
1.93
0.47
0.09
-0.19
-0.38
-0.86
-1.07
İmalat Sanayi
Gelişmişlik Sırası
1
2
3
4
5
6
7
Genel Gelişmişlik
Sırası
1
2
3
4
5
6
7
Aynı şekilde imalat sanayi gelişmişlik endeksi sırası ve sosyoekonomik gelişmişlik sıraları
Düzey 2 bazında karşılaştırıldığında da benzer bir sonuç çıkmaktadır. Eşiyok’un çalışmasına
göre, imalat sanayi gelişmişlik sıralaması ile genel gelişmişlik sıralaması arasında oldukça
yüksek bir korelasyon gözlenmektedir. Çıplak gözle görülen bu ilişki sıra korelasyon katsayısı
yöntemi ile test edildiğinde, bu iki değişken arasındaki korelasyon katsayısının %77 gibi
yüksek bir oranda gerçekleştiği saptanmaktadır (Eşiyok, 2005). Başka bir ifadeyle, genel
gelişmişlik düzeyi ile imalat sanayi gelişmişlik düzeyi arasında yüksek sayılabilecek bir
korelasyon mevcuttur.
20
4.4. İmalat Sanayi Sektörlerinde Mekânsal Yoğunlaşma Analizi: Katma Değer ve
İstihdama Göre Bölgesel/Sektörel Karşılaştırma
Bu alt bölümde illerin ve bölgelerin imalat sanayiinde uzmanlaştıkları sektörlerin tespiti için
iller düzeyinde sektörel yoğunlaşmanın incelenmesi amaçlanmaktadır. Bu konuda ilk olarak
Eşiyok’un (2005) çalışmasından yararlanacağız. Bu sıralamanın yapılması için, 2000 yılı
imalat sanayi verileri kullanılarak, her ilin ilgili sektörde imalat sanayi katma değeri
içerisindeki payları hesaplanmış ve %1’in üzerinde bulunan değerler sıralamaya alınmıştır
(Eşiyok, 2005). Doğu Anadolu bölgesi illerinden sadece Malatya, gıda sektöründe %1’in
üzerinde katma değer sahip bulunmaktadır. Yani Doğu Anadolu bölgesinde Malatya hariç
hiçbir il Türkiye’de %1’in üzerinde bir katma değer payına sahip değildir. İmalat sanayi
sektörlerinin düzey 2 bölgelerinde ve Türkiye’de ne oranda yoğunlaştığını incelemenin bir
başka yöntemi de istihdam verileri odaklı yoğunlaşma analizidir.
2008 yılı hane halkı iş gücü istatistikleri kullanılarak, istihdam verilerine göre imalat sanayi
sektörlerinin hem ülke geneli hem de 26 düzey 2 bölgesi içinde ne oranda yoğunlaştığı
hesaplandığında§ şu bulgulara ulaşılmaktadır: İstanbul, İzmir, Kocaeli ve Ankara olmak üzere
dört büyük sanayi merkezinin Türkiye imalat sanayi içindeki istihdam oranlarına
bakıldığında, bu illerde önemli ölçüde kümelenme olduğu görülmektedir. Örneğin, bu dört
merkezin toplam istihdam içindeki payı; gıda sektöründe %34, giyim eşyası sektöründe %69,
deri imalatında %70, basım yayın sektöründe %74, plastik ürünlerde %57, metal eşya %60,
büro malzemeleri %83, bys elektrikli makina ve teçhizatlarda %70, tıbbi cihazlarda %75 ve
tadyo-tv sektöründe %64 olarak hesaplanmıştır.
Doğu Anadolu bölgesinin imalat sanayi istihdamı bakımından Türkiye istihdamı içinde %2 ve
üstü pay alabildiği sektörler ve oranları aşağıdaki tabloda gösterilmiştir. Buna göre gıda ve
içecek sektöründe %5, kâğıt ve kâğıt ürünlerinde %5.2, metalik olmayan diğer mineral
ürünlerin imalatı sektöründe %3.1 ve tıbbi aletlerin imalatında %3.1 paya sahiptir. Motorlu
kara taşıtlarında %4 ve tekstil ürünleri imalatında %1.9 paya sahip olan bölge, diğer
sektörlerde %1 ve altında pay alabilmektedir.
Tablo 18: İmalat Sanayide Doğu Anadolu Bölgesi İstihdamının Türkiye İsthdamı İçerisindeki Yeri
Bölgeler/Sektörler
15
17
20
21
TRA1-Erzurum
1.2
0.0
0.5
0.0
TRA2-Ağrı
0.9
0.0
0.9
0.0
TRB1-Malatya
1.6
1.8
2.6
5.2
TRB2-Van
1.3
0.1
1.0
0.0
Doğu Anadolu
5,0
1,9
5,0
5,2
26
0.5
0.7
1.3
0.6
3.1
33
0.3
0.0
2.8
0.0
3.1
34
0.0
0.0
0.1
2.3
2.4
Doğu Anadolu bölgesine ilişkin imalat sanayi istihdamı alt bölgeler bazında incelendiğinde,
Erzurum, Ağrı ve Van alt bölgesinde istihdamın büyük bölümü gıda ve içecek sektöründe
§
İmalat sanayi sektörlerinin Türkiye içinde mekânsal yoğunlaşma tablosu için bkz EK 4
21
yoğunlaştığı görülmektedir**. Malatya da ise birinci sıradaki sektör tekstil ürünleri imalatı
iken gıda ve içecek imalatı ikinci sırada bulunmaktadır. Doğu Anadolu bölgesinde, istihdamın
yoğun olduğu diğer sektörler 26 kodlu metalik olmayan diğer mineral ürünlerin imalatı
sektörü, metal eşya sanayi, 18 kodlu giyim eşyası imalatı ve 20 kodlu ağaç ve mantar ürünleri
imalatıdır. Van alt bölgesinde 34 kodlu motorlu kara taşıtları ve römork imalatı ile mobilya
imalatı da öne çıkmaktadır.
Tablo 19: Doğu Anadolu Bölgesinde İmalat Sanayi İstihdamının Sektörel Dağılımı
Bölge/Sektörler 15
17
18
20
21 22 25
TRA1-Erzurum 50.8 0.8
4.9
4.4
0.0 2.2 5.6
TRA2-Ağrı
41.7 0.4
2.9
9.5
0.0 4.3 2.9
TRB1-Malatya
17.9 23.5 10.3 6.3
7.7 1.2 3.3
TRB2-Van
35.2 1.8
4.8
6.0
0.2 2.0 2.9
26
11.4
18.5
8.2
8.9
28
7.1
6.3
8.6
3.7
29
1.1
7.9
2.6
3.8
31
3.9
0.1
1.4
0.1
34
0.8
0.0
0.4
26.4
36
4.1
4.0
3.6
3.4
Toplam
100
100
100
100
Ülkemizin görece daha az gelişmiş olan bölgelerinde, bölge içi yoğunlaşmanın
geleneksel/emek yoğun sektörler ağırlıklı olduğu, bununla birlikte hemen hemen hiçbir
sektörde ülke çapında yüksek bir orana ulaşamadığı görülmektedir. Buna göre, düşük ve ortadüşük teknolojiye sahip olmalarından dolayı, gıda, giyim, tekstil ve metal eşya sektörleri
görece az gelişmiş bölgelerimizde yoğunlaşmıştır. Ancak bu bölgelerin ülke toplamı içindeki
oranları %1’ler seviyesinde kalmaktadır. Örneğin, gıda ve içecek sektörü istihdamının
Trabzon, Samsun, Erzurum ve Van alt bölgeleri toplam istihdamı içindeki oranları sırasıyla
%48, %27, %51 ve %35 gibi oldukça yüksek düzeylerdedir. Ancak bu alt bölgelerin Türkiye
gıda sektörü istihdamı ise sırasıyla %7, %5, %1.2 ve %1.3 gibi düşük seviyelerde
kalmaktadır. Bununla birlikte İstanbul’un toplam istihdamı içinde gıda ve içecek sektörünün
payı sadece %5 iken, Türkiye toplam gıda sektörü istihdamı içindeki payı ise %15’tir.
5. İMALAT DIŞI GÖSTERGELERE GÖRE BÖLGELERİN KARŞILAŞTIRILMASI
Bu bölümde daha önce yaptığımız analizlere ek olarak, OSB, küçük sanayi siteleri, bankacılık
göstergeleri, enerji ve tarımsal hâsıla gibi göstergelerden hareketle bölgesel analizi daha da
geliştirmeyi amaçlıyoruz.
5.1.Organize Sanayi Bölgeleri ve Küçük Sanayi Bölgeleri
Organize sanayi bölgeleri, ‘ulaşım, enerji ve diğer kamu hizmetleri gibi altyapı imkânlarının,
sanayilerin büyümesini kolaylaştırmak ve çevre üzerindeki etkilerini en az seviyeye indirmek
amacıyla sunulduğu, endüstriyel faaliyetler için tasarlanmış özel alanlar’ olarak
tanımlanmaktadır. Sanayi bölgeleri, fabrika atığı sıvıların işlem görmesi; katı ve zehirli
atıkların toplanması, işleme tabi tutulması ve elden çıkarılması; hava kirliliği ve bunun
izlenmesi; kirliliği önlemeye yönelik teknik hizmetler kalite yönetimi (kalite teminatı ve
kontrolü); ve laboratuvar hizmetlerini de içerebilir.
**
İmalat sanayi sektörlerinin düzey 2 bazında bölge içi yoğunlaşma tablosu için bkz EK 5
22
Tablo 20: Organize Sanayi Bölgelerinin (OSB) Dağılımı (2010)
2010 SONU İTİBARİYLE
TAMAMLANANLAR
2011 YILI YATIRIM
PROGRAMINDA OLANLAR
%
BÖLGE ADI
%
Hektar
ADET
(**)
ALAN
(Ha)
Hektar
5,438
19.92
7
816
8.94
21
3,998
14.65
13
2,021
22.14
AKDENİZ (8 İL)
16
3,453
12.65
4
250
2.74
İÇ ANADOLU (13 İL)
28
5,116
18.74
8
1,784
19.54
KARADENİZ (18 İL)
29
3,066
11.23
16
1,108
12.14
DOĞU ANADOLU (14 İL)
13
2,132
7.81
13
1,946
21.31
G.DOĞU ANADOLU (9 İL)
14
4,095
15.00
11
1,205
13.20
TÜRKİYE TOPLAMI (81 İL)
143
27,298
100.00
72
9,130
100
ADET
ALAN (Ha)
MARMARA (11 İL)
22
EGE (8 İL)
Kaynak: Bilim Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı
Yukarıdaki tabloda görüldüğü üzere Türkiye’de mevcut 143 OSB’ye ilave olarak yatırım
programında 72 OSB bulunmaktadır. OSB’lerin en üst verimlilikte çalıştığı bölge olan
Marmara bölgemiz, alan olarak birinci sırada yer alırken OSB sayısı olarak ikinci sırada
gelmektedir. Doğu Anadolu Bölgesi ise OSB sayısı ve alanı bakımından en son sıradaki
bölgemizdir. Halen 13 OSB çalışırken, 13 OSB’nin daha yapılması planlanan bölgede yeni
OSB’lerin devreye girmesiyle, istihdamın ve üretimin önemli ölçüde artış kaydedeceği açıktır.
Küçük Sanayi Siteleri (KSS); “Kent içinde dağınık şekilde yerleşmiş ve elverişsiz çalışma
koşulları altında çalışan yapımcı ve onarımcı küçük sanayicileri çağdaş ve düzenli birer
işyerine kavuşturmak, onların çalışma koşullarını iyileştirip aralarında dayanışma ve
organizasyonu geliştirerek, ihtiyaçlarının daha kolay ve ekonomik olarak karşılanabilmesini
ve işyerlerine yeni teknolojilerin sokulmasını sağlayarak ana sanayi/yan sanayi ilişkilerinin
geliştirilmesini teminen benzer iş kollarında çalışan küçük işletmeleri aynı yerde toplayan
siteler” olarak tanımlanmaktadır. Türkiye’de Küçük Sanayi Sitelerinin nispeten daha homojen
bir dağılım gösterdiğini söylemek mümkündür. İç Anadolu ve Karadeniz bölgeleri hem KSS
sayısında hem de işyeri bazında ilk sıralarda yer almaktadırlar. Hem KSS sayısı hem de işyeri
sayısı açısından son iki sırada ise Doğu Anadolu ve Güneydoğu Anadolu bölgeleri yer
almaktadırlar. Doğu Anadolu bölgesinde 47 KSS bulunurken, yaklaşık 8,000 işyeri
mevcuttur. 2011 yatırım programında bölgeye 16 KSS daha yapılması hedeflenmiştir.
23
Tablo 21: Küçük Sanayi Sitelerinin (KSS) Bölgesel Dağılımı (2010)
Bölge Adı
Tamamlanan Projeler
2010 Sonu
İşyeri
Oranı
Adet
Sayısı
%
2011 Yılı Yatırım
Programında Olan
İşyeri
Oranı
Adet
Sayısı
%
Marmara ( 11 il )
Ege ( 8 il )
Akdeniz ( 8 il )
İç Anadolu ( 13 il )
Karadeniz ( 18 il )
65
67
49
91
89
13,848
14,774
12,713
18,375
15,717
14.95
15.95
13.73
19.84
16.97
0
2
9
5
6
0
131
863
328
611
0.00
3.52
23.19
8.81
16.42
Doğu Anadolu (14 il)
Güney Doğu Anadolu ( 9 il )
Türkiye Toplamı (81 il)
47
33
7,949
9,247
8.58
9.98
16
6
1,145
644
30.76
17.30
441
92,623
100.00
44
3,722
100.00
Kaynak: Bilim, Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı.
5.2.Bankacılık Göstergeleri
Bölgelerimiz “mevduat” ve “kredi” oranları açısından karşılaştırıldığında, bölgeler arasında
dengesizlik olduğu açıktır. Türkiye toplamı 100 olarak endekslendiğinde, toplam mevduatın
%46’sı, kredilerin ise %43’ü İstanbul’da toplanmıştır. Resmi kuruluşların büyük bölümü
Ankara’da olmasına karşın İstanbul finans piyasasının merkezi konumundadır. Ankara’nın
içinde olduğu TR5 Batı Anadolu ise mevduatın %19’una, kredilerin ise %13’üne sahiptir.
Toplam mevduatta Doğu Anadolu bölgesini teşkil eden bölgelerimizden TRB Ortadoğu
Anadolu %1 ve TRA Kuzeydoğu Anadolu %0.7 paya sahiplerdir. Toplam Krediler içindeki
pay sıralamasında da son iki sırada olan bu bölgelerimizin krediler içindeki payı sırasıyla
%1.2 ve %0.8’dir. Tabloya bakıldığında Doğu, Kuzeydoğu ve Güneydoğu Anadolu
bölgelerinde finans piyasalarının yeteri kadar gelişmediği görülmektedir.
Tablo 22: Düzey 1 Bölgeleri İtibariyle Bankacılık Göstergeleri (2010)
Bölge Adı
TR
TR1
TR5
TR3
TR6
TR4
TR2
TR8
TR7
TRC
TR9
TRB
TRA
Türkiye
İstanbul
Batı Anadolu
Ege
Akdeniz
Doğu Marmara
Batı Marmara
Batı Karadeniz
Orta Anadolu
Güneydoğu Anadolu
Doğu Karadeniz
Ortadoğu Anadolu
Kuzeydoğu Anadolu
Mevduat (%)
Kredi (%)
100.00
45.6
18.5
10.5
7.1
5.8
2.7
2.7
2.3
1.7
1.4
1.0
0.7
100.00
43.3
12.6
11.1
9.6
7.4
2.9
3.3
2.7
3.4
1.8
1.2
0.8
Kaynak: TÜİK veritabanından hareketle tarafımızdan oluşturuldu.
24
5.3.Tarımsal Hasıla
Tarım sektöründe üretilen toplam ürün değerini bitkisel ve hayvansal üretim olarak incelemek
mümkündür. Bitkisel üretim değerinde Türkiye’nin 80 milyar TL’lik toplam üretim değerinin
%26’sını, büyük ve verimli araziye sahip Çukurova yöresini barındıran Akdeniz Bölgesi (21
milyar TL) karşılamaktadır. En yüksek bitkisel üretim sıralamasında %17 pay ve 14 milyar
TL ile Ege Bölgesi ikinci sırada ve %11 pay ve 9 milyar TL ile Güneydoğu Bölgesi üçüncü
sırada gelmektedir. Bitkisel üretimde en fakir bölgemiz ise şehirleşmenin en yüksek seviyede
olduğu İstanbul bölgesidir. İstanbul gerek bitkisel üretimde, gerek hayvansal üretimde gerekse
canlı hayvan değerinde 12 bölge içinde en geride bulunmaktadır. Bunda İstanbul’un daha
ziyade sanayi ve hizmetler sektöründe yoğunlaşması ve uygun tarımsal alan sıkıntısı etkin
olmaktadır. İstanbul tarımsal ve hayvansal ürünlerin üretim yeri olmamakla beraber, yüksek
düzeydeki talebi ile en önemli pazar konumundadır. Doğu Anadolu bölgesi ise bitkisel
üretimden %3.8 oranında pay ile sondan ikinci sırada gelmektedir.
Ülkemizdeki 39 milyar TL’lik toplam hayvansal ürünler değerinin bölgeler itibariyle
dağılımına baktığımızda en önemli paya sahip bölgelerin başında Ege (%18.5), Doğu
Marmara (%13) ve Batı Marmara (%11) bölgeleri gelmektedir. Bu bölgelerimizde büyük
ölçekli entegre tesislerde büyük baş hayvancılığa dayalı hayvansal üretim büyük revaç
görmektedir. Batı Karadeniz ve Kuzeydoğu Anadolu da engebeli tarımsal arazisi nedeniyle
tarımsal üretimde kısıtlarla karşı karşıya olduklarından, hayvansal üretime yönelmişlerdir.
Doğu Anadolu bölgesi hayvansal ürünler değerinin %15 gibi önemli bir paya sahiptir.
Yurdumuzda toplam 46 milyar TL olan canlı hayvan değeri, genelde daha dengeli bir dağılım
göstermektedir. Doğu Anadolu Bölgesi canlı hayvan değerinin %20.7’sini karşılarken,
Türkiye hayvan yetiştiriciliği için büyük önem taşımaktadır.
Tablo 23: Tarımsal Üretim Değerlerinin Karşılaştırılması
TR
Türkiye
Bitkisel üretim
değeri (Mil. TL ,%)
80,083 (%100)
TR6
Akdeniz
20,904 (%26.1)
4,301 (%9.2)
3,338 (%8.8)
TR3
Ege
13,592 (%17.0)
7,645 (%16.3)
7,042 (%18.5)
TRC
Güneydoğu Anadolu
8,655 (%10.8)
3,966 (%8.5)
2,246 (%5.9)
TR8
Batı Karadeniz
6,471 (%8.1)
4,307 (%9.2)
3,466 (%9.1)
TR2
Batı Marmara
6,346 (%7.9)
4,534 (%9.7)
4,041 (%10.6)
TR5
Batı Anadolu
6,022 (%7.5)
3,373 (%7.2)
2,427 (%6.4)
TR4
Doğu Marmara
5,818 (%7.3)
3,276 (%7.0)
5,041 (%13.2)
TR7
Orta Anadolu
5,631 (%7.0)
4,199 (%9.0)
3,141 (%8.2)
TR9
Doğu Karadeniz
3,226 (%4.0)
1,237 (%2.6)
1,412 (%3.7)
TRB
Ortadoğu Anadolu
1,958 (%2.4)
4,617 (%9.8)
2,435 (%6.4)
TRA
TR1
Kuzeydoğu Anadolu
İstanbul
1,153 (%1.4)
262 (%0.3)
5,098 (%10.9)
321 (%0.7)
3,270 (%8.6)
267 (%0.7)
Bölge Adı
Canlı hayvanlar
değeri (Mil. TL, %)
46,873 (%100)
Hayvansal ürünler
değeri (Mil. TL, %)
38,873 (%100)
Kaynak: TÜİK veritabanından hareketle kendi hesaplamamız.
25
5.4. Sosyal Göstergeler
5.4.1. Nüfus ve Şehirleşme
Türkiye geniş bir coğrafyaya ve birbirinden farklı özellikler taşıyan bölgelere sahiptir.
Nüfusumuz da ülkemizin her yanına orantılı dağılmamıştır. Kimi bölgelerde büyük
metropollere büyük bir yığılma görülürken, kimi geniş alanlarımızda da düşük bir nüfus
yoğunluğu bulunmaktadır. 2011 yılı adrese dayalı nüfus kayıt sistemine (ADNKS) göre
Türkiye’nin nüfusu yaklaşık 74.7 milyondur. Nüfus yoğunluğu (kişi/km2) 97, şehir nüfusunun
toplam nüfusa oranı ise %77’dir. Nüfusumuzun yapısı ve yaş dağılımı göz önüne alındığında,
Avrupa ve birçok gelişmiş/gelişmekte olan ülkeye nispeten avantajlı bir durum sözkonusudur.
Çünkü Avrupa ve gelişmiş ülkelerdeki orta yaşlı nüfusa karşılık genç nüfus yapımız, özellikle
önümüzdeki 10 yıllar boyunca ekonomimiz açısından oldukça olumlu sonuçlar doğuracaktır.
Ancak sahip olduğumuz genç nüfusun önümüzdeki 10 yıllar boyunca korunması da çok
önemlidir. Nitekim dünya nüfusunun giderek yaşlandığı bir durumda, üretim gücü açısından
emek piyasasının dinamizmi hayati öneme sahiptir.
İstatistiki Bölge Birimleri Sınıflamasına (İBBS) göre Doğu Anadolu bölgesinin toplam nüfusu
5.9 milyon olup, Türkiye nüfusunun yaklaşık %8’ini oluşturmaktadır. Doğu Anadolu
Bölgesini teşkil eden Ortadoğu Anadolu (48 kişi/km2) ve Kuzeydoğu Anadolu (32 kişi/km2)
nüfus yoğunluğunun en düşük olduğu bölgeleridir. Türkiye’de şehir nüfusunun oranı %77
civarındayken, dağınık bir yerleşim yapısına sahip olan Doğu Karadeniz ve Doğu Anadolu
bölgesi illeri şehirleşme bakımından en geri yöreler olarak öne çıkmaktadır.
Tablo 24: Doğu Anadolu Nüfus Göstergeleri
Bölge Adı
TR
TRA
TRA11
TRA12
TRA13
TRA21
TRA22
TRA23
TRA24
TRB
TRB11
TRB12
TRB13
TRB14
TRB21
TRB22
TRB23
TRB24
Türkiye
Kuzeydoğu A.
Erzurum
Erzincan
Bayburt
Ağrı
Kars
Iğdır
Ardahan
Ortadoğu A.
Malatya
Elazığ
Bingöl
Tunceli
Van
Muş
Bitlis
Hakkâri
Nüfus
Yoğunluğu
97
32
31
19
21
48
30
53
22
48
64
66
32
11
53
51
48
38
Toplam
Nüfus
74,724,269
2,230,394
780,847
215,277
76,724
555,479
305,755
188,857
107,455
3,709,838
757,930
558,556
262,263
85,062
1,022,532
414,706
336,624
272,165
Kaynak: TÜİK veri tabanı
26
Şehir Nüfusu
Oranı
76.80
55.05
64.71
58.22
52.60
52.37
42.21
52.71
34.83
57.25
65.78
73.52
56.08
65.97
51.51
36.67
53.11
56.53
Net Göç
-5,880
-2,695
-573
-9,674
-5,722
-1,664
-1,765
3,410
-3,192
-1,490
-232
-48,858
-5,768
-5,191
-358
Net Göç
Hızı (‰)
-7.50
-12.44
-7.44
-17.27
-18.54
-8.77
-16.29
4.51
-5.70
-5.67
-2.72
-46.67
-13.81
-15.30
-1.31
Nüfus artış
Hızı (‰)
13.49
12.76
15.18
-43.95
30.6
24.52
13.13
23.79
18.8
16.94
23.07
10.64
27.42
103.49
-12.52
19.04
23.62
79.75
5.4.2.Eğitim ve Sağlık Göstergeleri
5.4.2.1.Okullaşma Oranları
Eğitim, ekonomik ve sosyal ihtiyaçların karşılanması için gereken nitelikli işgücünün
yetişmesinde, kalkınma hedeflerine göre değişen talep yapısına uygun beceri ve bilgilerin
aktarılmasında, kaynakların genel olarak daha rasyonel bir biçimde ve verimli olarak
kullanılmasında, sağlıklı ve nitelikli istihdama hazır bir nüfusun oluşmasında en temel
öğelerin başında gelmektedir. Eğitim, bir insan hakkı olmasının yanında, sürdürülebilir
kalkınma için bir önkoşul ve iyi yönetim ile bilgiye dayalı kararlar alma ve demokrasinin
geliştirilmesi için de etkili bir araçtır. Dolayısıyla rekabete dayalı yeni dünya düzeninde
eğitime en fazla yatırım yapan ve eğitilmiş insan gücüne sahip ülkelerin avantaj sağlayacağı
gerçeği göz önüne alındığında, eğitimin önemi daha da belirgin hale gelmektedir.
Türkiye okullaşma oranlarında ilkokul için gelişmiş ülke standartlarını yakalamış olmakla
beraber, ortaöğretim için henüz istenilen düzeye gelindiği söylenemez. Sosyo-kültürel
gelişmişliğin bir göstergesi olarak cinsiyete göre okullaşmada ise kız çocuklarının erkeklere
kıyasla geri kaldığı açıkça görülmektedir. Ortaöğretimde Türkiye ortalaması %69 iken, bu
oran erkek öğrencilerde %72, kız öğrencilerde ise %66 düzeyindedir. Bu konuda Marmara,
Karadeniz ve Ege bölgeleri nispeten yüksek seviyeleri yakalamış olmakla beraber, Doğu,
Kuzeydoğu ve Güneydoğu Anadolu bölgelerinde kız çocuklarının ortaöğretime katılımı
%40’lar seviyesinden henüz kurtulamamıştır. Ortaöğretimde okullaşma oranlarına göre
bölgelerimiz sıralandığında Doğu Marmara ve Batı Marmara Bölgesinin yaklaşık %82 ve
%81 oranlarıyla yurdumuzun ortaöğretimde en gelişmiş bölgeleridir. Ortaöğretime katılım
bakımından en geride bulunan bölgeler ise Doğu Anadolu ve Güneydoğu Anadolu
bölgeleridir. Yükseköğretim kurumlarında görev yapan öğretim üyeleri sayısında da doğal
olarak üniversitelerin yoğun olduğu Ankara, İstanbul ve Eskişehir illeri öne çıkmaktadır.
Doğu Anadolu, Kuzeydoğu ve Güneydoğu Anadolu Bölgeleri üniversite sayısının görece az
olması nedeniyle öğretim elemanı sayısında da geride kalmışlardır.
Tablo 25: Düzey 1 Bölgeleri İtibariyle Ortaöğretimde Okullaşma Oranları (2010)
Bölge Adı
TR
TR4
TR2
TR5
TR9
TR3
TR1
TR8
TR7
TR6
TRB
TRA
TRC
Türkiye
Doğu Marmara
Batı Marmara
Batı Anadolu
Doğu Karadeniz
Ege
İstanbul
Batı Karadeniz
Orta Anadolu
Akdeniz
Ortadoğu Anadolu
Kuzeydoğu Anadolu
Güneydoğu Anadolu
Ortaöğretimde okullaşma
Toplam
Erkek
Kız
69.33
72.35
66.14
81.65
85.05
78.06
81.26
82.75
79.66
78.99
79.97
77.96
78.54
82.11
74.87
76.55
77.74
75.29
74.51
75.37
73.60
73.23
76.94
69.42
71.05
73.92
68.08
70.80
73.03
68.45
51.25
57.95
44.16
48.99
54.59
43.02
48.02
54.68
41.02
Kaynak: TÜİK veritabanından hareketle tarafımızca oluşturuldu.
27
Yükseköğretimde Öğretim
Elemanı Sayısı
111,495
10,897
4,446
22,608
3,304
15,059
21,707
5,353
5,633
9,444
4,936
3,586
4,522
5.4.3.Sağlık Göstergeleri
Bireylerin ve toplumun beden ve ruh sağlığının korunması, hasta bireylerin tedavilerinin
yapılması, tüm tıbbî müdahalelere rağmen sağlığına tam anlamıyla kavuşması mümkün
olamayanların veya engelli vatandaşları başkalarına bağımlı olmadan yaşayabilmelerini temin
amacıyla rehabilitasyonlarının yapılması faaliyetlerini de kapsayacak şekilde, toplumların
sağlık düzeyini yükseltebilmek için yürütülen planlı çalışmaların tümüne birden "sağlık
hizmetleri sunumu” denilmektedir. Kişi başına düşen milli gelirin adil bir şekilde dağılımı,
sanayileşme düzeyi, işsizlik oranının hafifletilmesi, altyapı imkânlarının iyileştirilmesi,
beslenme ve eğitim düzeyinin yükseltilmesi gibi bazı temel sosyo-ekonomik göstergelerin bir
arada değerlendirilmesiyle açıklanmaya çalışılan klasik anlamda kalkınma kavramı, yeni
benimsenen yaklaşımda, beşeri kalkınma nosyonu ön plana alınarak, eğitim ve sağlık
göstergeleriyle özdeşleştirilmeye başlamıştır. Dolayısıyla diğer göstergelerle birlikte, toplam
sağlık harcamalarının topluma yansıması olan kişi başına hekim sayısı, yatak sayısı, ilaç
tüketimi, sağlık hizmetlerinin kalitesi ile bu hizmetlere ulaşılabilirlik ve bunların doğal
uzantısı olan bebek ölüm oranı, genel ölüm oranı ve ortalama ömür gibi temel sağlık
göstergeleri, toplumun kalkınmışlık düzeyini belirleyen faktörler olarak değerlendirilmektedir
Ülkemiz sağlık sektöründe özellikle son dönemlerde teknolojik yenilikler ve teknikler
bakımından önemli ilerleme kat etmiştir. Ancak sağlıktaki gelişmenin tüm bölgelere eşit
dağıldığını söylemek pek olanaklı görünmemektedir. Nitekim Türkiye’de hastanelerin, doğal
olarak nüfusun yoğunlaştığı şehirlerde kümelendiği söylenebilir. Türkiye’de 2010 yılı
itibariyle 63,563 olan toplam uzman hekim sayısının %23’ü İstanbul’da, % 13’ü Ankara’da
ve %7’si de İzmir’de görev yapmaktadır. Bu üç metropol ilimizin toplamı Türkiye’nin
%43’üne karşılık gelirken, Doğu Anadolu bölgesi ise 3,693 uzman hekim ile %6 pay
almaktadır. Sağlık sektöründeki hizmet kalitesini ölçmek adına diğer önemli gösterge ise
yüzbin kişi başına yatak sayısıdır. Bu göstergede Batı Anadolu ve Doğu Karadeniz bölgeleri
ilk sırada gelirken, en yetersiz olan bölgeler Akdeniz ve Güneydoğu Anadolu’dur. Doğu
Anadolu bölgesi ise hemen hemen Türkiye ortalamasıyla aynı değere sahiptir.
Tablo 26: Sağlık Göstergeleri (2010)
Bölge Adı
TR
TR1
TR5
TR3
TR6
TR4
TRC
TR8
TR7
TRB
TR2
TR9
TRA
Türkiye
İstanbul
Batı Anadolu
Ege
Akdeniz
Doğu Marmara
Güneydoğu Anadolu
Batı Karadeniz
Orta Anadolu
Ortadoğu Anadolu
Batı Anadolu
Doğu Karadeniz
Kuzeydoğu Anadolu
Uzman
Hekim
63,563
14,437
10,209
8,748
7,163
5,206
4,141
3,124
2,768
2,359
2,246
1,828
1,334
Yatak
Sayısı
184,050
30,881
23,841
24,366
21,444
16,491
13,173
12,751
9,986
9,355
8,171
7,963
5,628
Kaynak: TÜİK veri tabanı
28
Toplam
Hekim
123,447
25,661
19,948
16,793
13,488
10,085
8,650
6,525
5,837
5,241
4,338
3,890
2,991
Yüzbin Kişi Başına
Yatak Sayısı
250
233
340
251
228
241
173
282
259
256
258
316
256
5.5. Ulaştırma ve Enerji Tüketimi
5.5.1. Ulaştırma
Ülkemizde yolcu ve yük taşıma yaygın olarak karayolu olmak üzere, demiryolu, havayolu ve
deniz yolu ile yapılmaktadır. Son yıllarda hava yolu ulaşımında önemli gelişmeler ve büyüme
söz konusudur. Ülkemizin üç tarafı denizlerle çevrili olmasına karşın deniz yolu
taşımacılığının geliştiği söylenemez. Karayolu taşımacılığı, kendi bünyesi içinde başlı başına
ekonomik bir faaliyet olması yanında, diğer bütün sektörlerle de çok yakın ilişkisi olan ve bu
sektörleri direkt etkileyen bir hizmet türü konumundadır. Otomotiv, petrol, lojistik,
taşımacılık, inşaat sektörleri başta olmak üzere tüm sektörler karayolları altyapısı hizmet
seviyesi durumuna bağlı olarak faaliyetlerini yürütmektedir. Bugün dünyadaki ülkelerin
büyük bir çoğunluğunda karayolları, yolcu ve yük taşımacılığında en fazla tercih edilen
ulaşım türüdür. Bu nedenle bugün taşımacılık sektörünün etkinliği ve verimliliği
karayollarının etkinliği ve verimliliği ile ölçülmektedir.
Türkiye’de karayolu trafiğinin yük ve yolcu taşıma payı bir hayli yüksektir. Avrupa Birliği
ülkelerinde karayollarının yük taşıma payı %45, yolcu taşıma payı %79 olmasına karşılık,
ülkemizde yük taşıma payı %92, yolcu taşıma payı ise %95 civarındadır [Kafalı, Sekmen,
2010]. 1950’li yıllardan sonra Türkiye genelinde yaşanan gelişmeye paralel olarak
Anadolu’nun uzak şehirlerine kadar karayolu ulaşım altyapısına öncelik verilmesi, yük ve
yolcu taşımacılığında karayollarının kullanım oranını arttırmıştır. TÜİK tarafından
yayımlanan ulaşım istatistiklerine göre il ve devlet yolu uzunluklarına bakıldığında
bölgelerimiz açısından birbirine yakın değerler bulunduğunu söylemek mümkündür.
Türkiye’de 1973’te toplam 24 km otoyol bulunurken, 1992-1994 yıllarında 800 km otoyol
uzunluğu yatırımı yapılmış, daha sonraki yıllarda küçük oranlarda ilavelerle toplam uzunluk
artırılmıştır. Son dönemlerde özellikle kaza oranlarında önemli düşüş kaydedilmesinde büyük
rol oynayan otoyollara verilen önem artmış, toplam otoyol uzunluğumuz 2,112 km’ye
ulaşmıştır. Ancak otoyollar bölgelere orantılı dağılmamıştır. Batı Karadeniz, Doğu Karadeniz
ve Doğu Anadolu bölgelerinde henüz otoyol bulunmamaktadır.
Hava yolu taşımacılığında da önemli ilerlemeler gelişmeler olmakla beraber, havaalanların en
yoğun olduğu bölgeler nüfus yoğunluğu ve merkez olması dolayısıyla İstanbul ve turizm
merkezi olan Akdeniz bölgeleridir. 103 milyon yolcunun taşındığı hava yolu ulaşımında 43
milyon yolcu İstanbul ve 26 milyon yolcu ise Akdeniz bölgesine seyahat ederken, Doğu
Anadolu’ya ise 3.3 milyon kişi hava yolu ile seyahat etmiştir. Son olarak refahın bir başka
göstergesi olarak kabul edilen araç sayısına bakıldığında ise Türkiye ortalamasının 102
olduğu bin kişi başına otomobil sayısı, Batı Anadolu’da 166 araç ve İstanbul’da 137 araç ile
12 bölge içinde ilk sırada bulunmaktadır. Doğu Anadolu bölgesinde bin kişi başına otomobil
sayısı 38 araç olarak, en düşük değerleri almaktadır. Doğu Anadolu bölgesinin otoyol, hava
yolu, demir yolu ve bin kişi başına araç sayılarında Türkiye ortalamasının çok altında olduğu
görülmektedir.
29
Tablo 27: Düzey 1 Bölgeleri İtibariyle Yol Uzunlukları Ve Kişibaşına Otomobil Sayısı
Bölge Adı
TR
TR5
TR1
TR3
TR2
TR6
TR4
TR7
TR8
TR9
TRC
TRA
TRB
Türkiye
Batı Anadolu
İstanbul
Ege
Batı Marmara
Akdeniz
Doğu Marmara
Orta Anadolu
Batı Karadeniz
Doğu Karadeniz
Güneydoğu A.
Kuzeydoğu A.
Ortadoğu A.
Otoyol
(km)
İl ve devlet
yolu (km)
Hava yolu
yolcu sayısı
Demir
yolu (km)
Bin kişi başına
otomobil sayısı
2,112
198
186
264
165
513
405
98
283
-
62,785
5,405
511
7,278
4,176
6,988
4,322
6,598
6,661
4,112
5,981
4,615
6,138
102,800,392
8,309,411
43,333,497
14,506,958
135,818
25,520,603
161,144
1,189,611
1,122,715
1,963,169
3,266,842
1,228,260
2,062,364
9,594
1,349
199
1,695
601
662
827
1,159
715
895
609
883
102
166
137
118
102
101
99
95
90
60
42
38
37
5.5.2. Enerji Tüketimi
Enerji tüketimi teknolojinin ve gelişmişliğin bir göstergesi sayılmakta, kişi başı elektrik
tüketiminin toplam yaşam kalitesinin düzeyi için fikir verdiği düşünülmektedir. Buna göre
Türkiye’de 2000 yılında toplam elektrik tüketimi 98 milyon MWh iken 2009 itibariyle %38
artış kaydederek 157 MWh yükselmiştir. 2009 yılsonu verileri doğrultusunda bölgeler
itibariyle elektrik tüketimin en yüksek olduğu bölgemiz İstanbul’dur. Ege Bölgesi ve
sanayinin kümelendiği Doğu Marmara da en fazla elektrik tüketimine sahip bölgelerimiz
olarak dikkat çekmektedir. Toplam elektrik tüketiminde en düşük tüketime sahip bölgemiz
Doğu Anadolu (Ortadoğu Anadolu ve Kuzeydoğu Anadolu) ile Doğu Karadeniz bölgeleridir.
Doğu Anadolu bölgesi toplam elektrik tüketiminin ancak %3’ünü oluşturmaktadır.
Tablo 28: Düzey 1 Bölgelerine Göre Elektrik Tüketimi (2009)
Bölge Adı
TR
TR1
TR3
TR4
TR6
TR5
TR2
TRC
TR8
TR7
TRB
TR9
TRA
Türkiye
İstanbul
Ege
Doğu Marmara
Akdeniz
Batı Anadolu
Batı Marmara
Güneydoğu Anadolu
Batı Karadeniz
Orta Anadolu
Ortadoğu Anadolu
Doğu Karadeniz
Kuzeydoğu Anadolu
Toplam tüketim (MWh)
156,894,070
29,147,130
24,267,268
24,128,123
21,936,537
12,994,754
12,354,712
8,998,069
8,213,319
6,368,596
3,375,535
3,241,115
1,868,912
Kaynak: TÜİK veritabanı.
30
% 100
% 19
% 15
% 15
% 14
%8
%8
%6
%5
%4
%2
%2
%1
Kişi başı tüketim (KWh)
Toplam
2,162
2,257
2,550
3,600
2,371
1,890
3,947
1,206
1,820
1,662
928
1,283
850
Sanayi
971
561
1,172
2,437
1,129
545
2,673
533
966
736
253
321
138
Burada elektrik tüketimleri bölgelerin gelişmişlik düzeyleriyle olduğu kadar nüfuslarıyla da
doğru orantılı olarak arttığını belirtmek gerekir. Bu nedenle nüfus göz önüne alınmadan bir
karşılaştırma yapmak doğru sonuçlar vermeyecektir. Bu bağlamda kişi başına elektrik
tüketimi bize daha sağlıklı bir karşılaştırma olanağı verecektir. Kişi başı elektrik tüketimine
baktığımızda sanayi tesislerinin yoğun şekilde kümelendiği Batı Marmara Bölgesi yaklaşık 4
bin KWh elektrik tüketimi ile birlikte, kişi başı sanayi elektriği kullanımında da 2.7 bin KWh
ile ilk sırada bulunmaktadır. Bölgenin 12 milyon KWh elektrik tüketiminin 8 milyonluk kısmı
sanayiye aittir. Doğu Marmara Bölgesi kişi başı yaklaşık 3.6 bin KWh (sanayide kişi başı 2.4
bin kwH) ile 12 bölge içinde ikinci sırada gelmektedir. Kişi başı elektrik kullanımında Doğu
Marmara, Ege, Akdeniz ve İstanbul da yüksek elektrik tüketimine sahiptir. Hem kişi başı
elektrik tüketiminde hem de kişi başı sanayi elektriği tüketiminde en düşük tüketime sahip
bölge ise, Türkiye ortalamasının yarısının da altında değer alan Doğu Anadolu (Ortadoğu
Anadolu ve Kuzeydoğu Anadolu) bölgesidir.
5.6. Sosyo-ekonomik Gelişmişlik Endeksi ve İnsani Gelişmişlik Endeksi
1970’li yıllara kadar gelişmenin temel göstergesi olarak görülen kişi başına gelir, toplumsal
gelişmişliği yeterince açıklayamayan, yalnızca talep genişlemesini açıklayabilen ancak
istatistiki analizlerde yaygın olarak kullanılan bir göstergedir. Gelişme kavramı; fiziki
kapasite büyüklüğü ve gelir artışı gibi iktisadi gelişmeler yanında, bunların gelir grupları ve
bölgeler arası dağılımı ile sosyal ve kültürel birikimlerin yansıtılabildiği toplumsal gelişme
düzeyini de ifade etmektedir. Bu çerçevede gelişme kavramı; ülkenin ekonomik, sosyal,
siyasal ve kültürel yapılarındaki ilerlemeyi kapsamakta ve bir bütün oluşturmaktadır. Bu
bakımdan, illerin ve bölgelerin gelişmişlik sıralamasında; kişi başına düşen milli gelirin
artırılması şeklinde özetlenebilecek iktisadi büyüme kavramıyla beraber, yapısal ve insani
gelişmeyi içine alan ve ölçülebilen bütün sosyal değişkenleri de içeren bir “sosyoekonomik
gelişme - SEGE” ölçütü daha anlamlı olabilmektedir (Kafalı & Sekmen, 2010: 97.) SEGE
serilerinde Temel Bileşenler Analizi tekniğiyle ekonomik, sosyal ve kültürel alanlardan
seçilen ve çok sayıda değişkenin içerildiği bir veri seti kullanmaktadır. Sosyoekonomik
gelişmişlik endeksleri hesaplanırken; kişi başına gelir düzeyinin yanı sıra, ekonomik, sosyal,
kültürel göstergeler de ele alınıp değerlendirilmiştir. Bölgelerin sosyoekonomik gelişmişlik
düzeyleri incelenirken; Devlet Planlama Teşkilatı (DPT), Bölgesel Gelişme ve Yapısal Uyum
Genel Müdürlüğü’nce 1996 ve 2003 yıllarında yapılmış olan “İllerin ve Bölgelerin
Sosyoekonomik Gelişmişlik Sıralaması Araştırması”ndan yararlanılmıştır.
Tablo 29: Sosyoekonomik Gelişmişlik Endeksine Göre Bölgeler (2003)
Coğrafi Bölgeler
Gelişmişlik Endeksi
Türkiye Ortalaması
Marmara Bölgesi
Ege Bölgesi
İç Anadolu Bölgesi
Akdeniz Bölgesi
Karadeniz Bölgesi
Güneydoğu Anadolu Bölgesi
Doğu Anadolu Bölgesi
0.00
1.70
0.48
0.48
0.02
-0.51
-1.01
-1.16
Kaynak: DPT, (2008).
31
Sosyo-ekonomik gelişmişlik düzeyini gösteren endeks değerleriyle ülke ortalamasının altında
kalan bölgeler; Karadeniz, Güneydoğu Anadolu ve Doğu Anadolu’dur. Bunlardan, -0.51355
endeks değeriyle, toplam 18 ilden oluşan Karadeniz Bölgesi, beşinci sırada yer almaktadır.
Bölgeler içerisinde en çok ile sahip olan Karadeniz Bölgesi, sosyo-ekonomik gelişmişlik
düzeyi açısından ülke ortalamasına yakın, ancak altında yer almaktadır. Toplam 9 ilden
oluşan Güneydoğu Anadolu Bölgesi -1.01123’lük endeks değeri ile altıncı sırada
bulunmaktadır. En son sırada bulunan bölge ise, -1.16236 endeks değeriyle, 14 ilden oluşan
Doğu Anadolu Bölgesi’dir. Bölgesel sıralamada ülke ortalamalarının altında değerler alan bu
üç bölgemizde; coğrafi yapı, iklim özellikleri ve gelişmiş batı pazarlarına uzaklıklar gibi
faktörler, durgunluğun başlıca unsurlarıdır. Bu nedenlerden dolayı, her üç bölgemizden de
diğer bölgelere yoğun bir göç yaşanmaktadır. Bununla birlikte yoğun göç olgusu, nüfus
yanında, gelişmenin mekansal dağılımını da olumsuz yönde etkilemektedir. Bu bölgelerimizin
durgunluğundan kaynaklanan göçler, iş gücü ve sermaye kaybı anlamına da gelmekte ve
mevcut durgunluğu pekiştirmektedir.
Sosyoekonomik gelişmişlik sıralaması araştırmasının amaçlarından biri de, eşdeğer
gelişmişlik seviyesine sahip illerin belirlenmesi ve ülke genelinde homojen alanların
saptanmasıdır. Yapılan çözümlemeler ve değerlendirmeler sonucunda ülke farklı gelişmişlik
düzeylerinde 5 ayrı gruba ayrılmıştır.
Tablo 30: Sosyoekonomik Gelişmişlik Endeksine Göre Kademli İl Grupları
1. Derecede
Gelişmiş İller
1. İstanbul
2. Ankara
3. İzmir
4. Kocaeli
5. Bursa
2. Derecede
Gelişmiş İller
1. Eskişehir
2. Tekirdağ,
3. Adana
4. Yalova
5. Antalya
6. Kırklareli
7. Denizli
8. Muğla
9. Bolu
10. Balıkesir
11. Edirne
12. Mersin
13. Bilecik
14. Kayseri
15. Gaziantep
16. Zonguldak
17. Aydın
18. Sakarya
19. Çanakkale
20. Manisa
3. Derecede
Gelişmiş İller
1. Konya
2. Karabük
3. Isparta
4. Hatay
5. Uşak
6. Burdur
7. Samsun
8. Kırıkkale
9. Nevşehir
10. Karaman
11. Elazığ
12. Rize
13. Trabzon
14. Amasya
15. Kütahya
16. Malatya
17. Kırşehir
18. Artvin
19. Afyon
20. Düzce
21. Çorum
4. Derecede
Gelişmiş İller
1. Osmaniye
2. K. Maraş
3. Niğde
4. Giresun
5. Kastamonu
6. Tunceli
7. Sivas
8. Kilis
9. Bartın
10. Aksaray
11. Sinop
12. Erzincan
13. Çankırı
14. Erzurum
15. Tokat
16. Ordu
17. Diyarbakır
18. Yozgat
19. Adıyaman
5. Derecede
Gelişmiş İller
1. Bayburt
2. Kars
3. Şanlıurfa
4. Iğdır
5. Batman
6. Gümüşhane
7. Mardin
8. Siirt
9. Ardahan
10. Van
11. Bingöl
12. Hakkâri
13. Şırnak
14. Bitlis
15. Ağrı
16. Muş
Kaynak: DPT, İllerin ve Bölgelerin Sosyoekonomik Gelişmişlik Sıralaması Araştırması,2003
Bu ayrıma göre birinci grupta 5, ikinci grupta 20, üçüncü grupta 21, dördüncü grupta 19 ve
beşinci grupta ise 16 il yer almaktadır. Birinci guruptaki 6 ilin tamamı, ikinci guruptaki 20
ilden de Gaziantep hariç tüm iller yurdumuzun batısında yer almaktadır. En az gelişmiş illeri
32
temsil eden beşinci guruptaki illerin ise genellikle yurdumuzun kuzeydoğu, doğu ve
güneydoğu bölgelerindeki iller olduğu dikkat çekmektedir. Doğu Anadolu bölgesi illerinden
hiçbiri, birinci ve ikinci derecede gelişmiş iller kategorisinde yer almaz iken, 10 il (Bayburt,
Kars, Iğdır, Ardahan, Van, Bingöl, Hakkari, Bitlis, Ağrı ve Muş) en az gelişmiş iller
kategorisini gösteren 5. derecede bulunmaktadır. Sadece Elazığ ve Malatya orta gelişmişlik
düzeyini gösteren üçüncü derecede gelişmiş iller kategorisinde yer alırken, dördüncü derecede
gelişmiş (az gelişmiş) iller kategorisinde de üç il (Tunceli, Erzincan ve Erzurum) yer
almaktadır. Bu bulgular da açıkça göstermektedir ki, Doğu Anadolu bölgesinde yer alan
illerin gelişmişlik düzeyi Türkiye ortalamasının oldukça altında bulunmakta, Güneydoğu
Anadolu bölgesi ile birlikte, gelişmişlik düzeyi açısından en az gelişmiş bölge konumundadır.
5.7.İnsani Gelişme Endeksi (İGE)
Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı (UNDP) tarafından yapılan İnsani Gelişme Endeksi
(İGE); üç göstergeye dayanan birleşik bir endekstir: Doğumda yaşam beklentisi, erişkin okuryazarlık oranı ve birleşik ilk, orta ve yüksekokul kayıt oranları kombinasyonu ile ölçülen
eğitim düzeyi ve kişi başına gelir. 2011 yılında UNDP tarafından yirmincisi yayımlanan
“İnsani Gelişme Raporu (İGR)” her yıl düzenli olarak yayımlanmakta olan, tüm dünya
ülkelerinin insani gelişme açısından performansını değerlendiren, uluslararası arenada
geçerliliği kabul edilmiş prestijli bir rapordur. İGR’de yer alan en önemli gösterge İnsani
gelişme Endeksi (İGE)’dir.
Tablo 31: Seçilmiş Ülkeler Bazında İGE Değerleri ve Ülke Sıralamaları
Ülkeler
İGE
Norveç
Avustralya
Hollanda
ABD
Almanya
İtalya
Arjantin
Rusya
Brezilya
Romanya
Çin
Irak
Türkiye
0.943
0.929
0.910
0.910
0.905
0.874
0.797
0.755
0.718
0.781
0.687
0.573
0.699
Yaşam
Beklentisi
81.1
81.9
80.7
78.5
80.4
81.9
75.9
68.8
73.5
74.0
73.5
69.0
74
Ortalama
Okullaşma Yılı
12.6
12.0
11.6
12.4
12.2
10.1
9.3
9.8
7.2
10.4
7.5
5.6
6.5
Kişi başı
Gelir
47,557
34,431
36,402
43,017
34,854
26,484
14,527
14,561
10,162
11,046
7,476
3,177
12,246
İGE
Sırası
1
2
3
4
9
24
45
66
84
50
101
132
92
Gelir Hariç
İGE sırası
3
1
6
14
9
20
42
74
92
43
107
129
116
Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı tarafından 02.11.2011 tarihinde yayımlanan “Uluslar
arası İnsani Gelişme Raporu Sonuçları”na göre dünya için İGE rakamı 0.682 olarak
hesaplanmıştır. 2011 yılında İGE’nin bileşenleri olan doğuşta yaşam beklentisi dünya
genelinde 69.8 yıl, ortalama okullaşma yılı 7.4 yıl ve kişi başına gayri safi milli gelir rakamı
da 10,082 USD olmuştur. Toplam 187 ülke 47’şer olarak 4 kategoriye ayrılmışlardır: Çok
yüksek, yüksek, orta ve düşük İGE grupları. 2011 yılında çok yüksek İGE kategorisindeki
ülkelerde kişi başına GSMG rakamı, düşük İGE kategorisindeki ülkelerin 21 katı kadar daha
yüksektir. Yüksek İGE kategorisinde yer alan Türkiye 1980 yılında 0.463 İGE değerine
sahipken, 1990’da 0.558; 2000’de 0.634 ve 2011 yılında 0.699 değerine ulaşarak 187 ülke
33
içerisinde 92. sırada bulunmaktadır. Ülkemizde doğuşta yaşam beklentisi 74.0 yıl, ortalama
okullaşma yılı 6.5 yıl, kişi başına GSMG rakamı 12,246 USD’dir. Gelir hariç tutulduğunda
187 ülke içinde İGE sıralamamız 24 sıra birden geriye düşerek 116 olmaktadır.
İllere ait İGE değerinden hareketle, Türkiye Kalkınma Bankası A.Ş., Ekonomik ve Sosyal
Araştırmalar Müdürlüğü’nce hesaplanan bölgesel İGE değerleri incelendiğinde, en yüksek
İGE değerine İstanbul bölgesinin sahip olduğu ve onu, Kocaeli, İzmir; Bursa ve Ankara alt
bölgelerinin izlediği görülmektedir. En düşük İGE değerine sahip son üç alt bölge ise Mardin,
Ağrı ve Van alt bölgeleri olarak görünmektedir. Doğu Anadolu bölgesi alt bölgelerinden
Malatya 26 alt bölge içinde 21., Erzurum 22., Ağrı 25. ve Van bölgesi sonuncu sıradadır.
Tablo 32: Düzey 2 Bölgeleri Bazında İnsani Gelişme Endeksi ve GSYH Endeksi
Düzey 2 Alt Bölgeler
Yaşam Beklentisi
Endeksi
Eğitim
Endeksi
GSYİH
Endeksi
İnsani Gelişme Endeksi
İGE Değeri
TR10- İstanbul
0.791
0.956
0.763
0.837
TR42- Kocaeli
0.798
0.927
0.770
0.832
TR31- İzmir
0.787
0.940
0.759
0.829
TR41- Bursa
0.798
0.930
0.723
0.817
TR32- Aydın
0.787
0.885
0.710
0.794
TR51- Ankara
0.698
0.926
0.752
0.792
TR22- Balıkesir
0.768
0.901
0.698
0.789
TR21- Tekirdağ
0.686
0.934
0.733
0.784
TR61- Antalya
0.743
0.888
0.681
0.770
TR62- Adana
0.674
0.874
0.714
0.754
TR81- Zonguldak
0.689
0.885
0.687
0.754
TR33- Manisa
0.737
0.847
0.663
0.749
TR52- Konya
0.714
0.838
0.654
0.735
TR83- Samsun
0.690
0.837
0.640
0.722
TRC1- Gaziantep
0.715
0.816
0.613
0.715
TR72- Kayseri
0.687
0.838
0.613
0.713
TR63- Hatay
0.659
0.839
0.637
0.712
TR71- Kırıkkale
0.628
0.838
0.656
0.707
TR90- Trabzon
0.684
0.808
0.614
0.702
TR82-Kastamonu
0.651
0.807
0.630
0.696
TRB1- Malatya
0.647
0.799
0.617
0.687
TRA1- Erzurum
0.617
0.788
0.578
0.661
TRC2- Şanlıurfa
0.683
0.665
0.580
0.643
TRC3- Mardin
0.639
0.685
0.546
0.623
TRA2- Ağrı
0.589
0.731
0.511
0.611
TRB2- Van
0.619
0.665
0.509
0.598
Kaynak ve Notlar: Bölgesel bazda İGE değeri, Türkiye Kalkınma Bankası A.Ş., Ekonomik ve Sosyal
Araştırmalar Müdürlüğü’nce hesaplanmıştır. Hesaplamalarda, UNDP, Türkiye 2004, İnsani Gelişme
Raporu verilerinden yararlanılmış ve illerin bölge nüfusu içindeki ağırlıkları dikkate alınmıştır.
Sonuç olarak, görece geri bölgelerimizin başında gelen D. Anadolu Bölgesi sanayi açısından
son derece olumsuz koşullara sahip iken, sanayi dışındaki alt-yapı, eğitim, sağlık gibi
göstergeler açısından da yetersiz imkanlara sahip gözükmektedir. Ekonomik kalkınma
açısından eğitim ve alt yapı başta olmak üzere diğer sosyal yapının belli bir düzeye ulaşması
kaçınılmazdır. Türkiye’de 1980 sonrasında uygulanmaya konan iktisat politikaları kamuyu
üretici bir aktör olarak iktisadi faaliyetlerin dışına itmiş, kamunun esas işlevi alt-yapı yatırım
34
harcamaları ile sınırlandırılmıştır. Bu yaklaşıma göre kamu görece geri bölgerimizde sadece
altyapı eksikliklerini giderecek, üretken sabit yatırımları ise (imalat sektörü başta olmak
üzere) özel kesim üstlenecektir. Bu çalışmada da gösterildiği üzere, kamu görece geri
bölgelerimizdeki altyapı sorunlarını çözmede arzulanan hedeflere ulaşamaz iken, özel kesim
de görece geri bölgelerimize yönelik tesisler kurmada gönülsüz davranmış, bunun sonucunda
D.Anadolu bölgesi başta olmak üzere görece geri bölgeler sanayileşmenin dışına itilirken,
altyapıda da arzulanan hedeflere ulaşılamamıştır. Bu bağlamda gelinen bu noktada D.Anadolu
bölgesinin kalkınması için bölgenin sosyal ve ekonomik koşullarını birlikte gözeten ve orta ve
uzun dönemde bölgenin kalkınmasını hedefleyen bütüncül bir yaklaşıma ihtiyaç
bulunmaktadır. Bu bütüncül yaklaşımın en temel bileşenleri ise hazırlanacak bir bölgesel
kalkınma planına ve bu planın alt bileşenleri olarak ekonomik ve sosyal yapıdaki dönüşüme
bağlı gözükmektedir.
6.
BÖLGESEL
GELİŞME
FARKLILIKLARINI
GİDERMEYE
YÖNELİK
UYGULAMALAR
Bu bölümün konusunu bölgesel gelişme farklılıklarını gidermeye yönelik olarak kullanılan
temel araçlardan bir bölgesel kalkınma projesi olarak Doğu Anadolu Projesi (DAP), teşvikler
ve kamu sabit yatırımlarının incelemesi oluşturmaktadır.
6.1. Doğu Anaolu Projesi (DAP)
DAP Projesi, Doğu Anadolu Bölgesi’nde bulunan 14 il (Ağrı, Ardahan, Bingöl, Bitlis, Elazığ,
Erzincan, Erzurum, Hakkâri, Iğdır, Kars, Malatya, Muş, Tunceli, Van) ile bölgeyle homojen
özellik gösteren Gümüşhane ve Bayburt illerini kapsamaktadır. Proje DPT’nin denetiminde ve
koordinasyonunda bölgede bulunan Atatürk, Fırat, İnönü, Yüzüncü Yıl ve Kafkas
Üniversiteleri’nin oluşturduğu ortak girişimce hazırlanmıştır. Planın amaçlarını şu şekilde
özetlemek mümkündür:
a) Doğu Anadolu Bölgesi’nde mevcut durumun sektörel bazda incelenerek sektörel analizler
yapmak ve sektör önceliklerinin belirlenerek, bölgesel kaynakların değerlendirilmesi
b) Bölgenin Türkiye içindeki konumunun diğer bölgeler ile karşılaştırmalı olarak
belirlenmesi, bölgesel gelişme stratejisi ve senaryoların oluşturulması,
c) Orta ve uzun dönem bölgesel gelişme planının hazırlanması
d) Bölgedeki kırsal ve kentsel gelişmeyi sağlamaya yönelik önemli kamu yatırımlarını
belirlenmesi,
e) Özel kesim yatırımlarını özendirici teşvikler uygulamak,
f) Bölgenin diğer bölgelere kıyasla geride olan sosyoekonomik gelişmesini hızlandırmak,
g) Bölgedeki girişimciliği teşvik etmeye, bölgesel iç dinamikleri harekete geçirmeye
çalışmak,
35
h) Seçilmiş yatırım konularında mevcut potansiyelin değerlendirilmesi ve yatırımlara yön
göstermek amacıyla değişik konularda fizibilite çalışmaları yapmak şeklinde sıralanabilir.
DAP Ana Planına göre bölgenin geri kalmışlığının ve gelişmişlik endeksinde alt sıralarda
olmasının nedenleri olarak; tarım ve diğer sektörler arasında iş gücü verimliliği farklılıkları,
yeterli ölçüde sanayiye, özellikle imalat sanayiine sahip olmaması, sanayide ve diğer
sektörlerde bölgeler arası verimlilik farklılıkları ve iklim ve yükselti olarak sıralanmıştır.
Proje kapsamında 3 adet gelişim senaryosu planlanmıştır. Öngörülen kamu yatırımları,
senaryolar ve dönemlere göre, bölgesel gayrisafi hasılanın yaklaşık %4’ü ile %6’sı arasında
değişmektedir. Yine dönemlere ve senaryolara göre özel sektör yatırımlarının, gayrisafi
bölgesel hasılanın %17.3’ü ile %23.7’si arasında olması öngörülmektedir. Ülke deneyimi göz
önüne alındığında, Bölge’nin kendi tasarruflarıyla, gayrisafi hasılasının %22-30’una varan bir
oranda yatırımı finanse etmesi güç görünmektedir. Bu, senaryolarda öngörülen büyüme ve
istihdam hedeflerinin yakalanabilmesi için Bölge’nin, senaryolarda kabul edilen
sermaye/hasıla oranı varsayımları çerçevesinde, Bölge dışından yüksek miktarlarda sermaye
ithal etmesi gerekeceği anlamına gelmektedir. Bölgenin sosyoekonomik kalkınması için
girişimlerde bulunulmuştur. Ancak proje tam olarak uygulama aşamasına geçmemiştir. Proje
çalışmaları halen devam etmektedir.
DAP veya GAP gibi bölgesel kalkınmayı amaçlayan projelerin ancak bir bölgesel planlama
çerçevesinde ele alınması halinde etkin sonuçlar vereceğini belirtmek gerekir. Başka bir
anlatımla, bir birinden kopuk fiziki ve sosyal projelerin ancak bir bölgesel planlamanın
bileşenleri olarak ele alınması halinde bölgesel kalkınmaya önemli katkı yapacağı
söylenebilir. Ülkemizde gerek GAP ve gerekse de DAP gibi büyük bölgesel projelerin en
büyük eksikliği tam da planlama noktasında ortaya çıkmakta, sektörlerin diğer sektörlerle ileri
ve geri bağıntıları ortaya konmadan alt-yapı yatırımları dışında, özellikle imalat gibi üretken
yatırımlarda süreç bireysel yatırımcıların inisiyatifine bırakılmaktadır. Bu bağlamda
sektörlerin diğer sektörlerle ilişkisini ortaya koyan, bölgenin sosyo-ekonomik yapısını da
bölgesel kalkınmanın bir bileşeni olarak değerlendiren bölge planlarının hazırlanarak
uygulanması halinde DAP’ın D. Anadolu bölgesinin kalkınmasına önemli katkılar sunacağını
belirtmek istiyoruz.
6.2. Teşvik Uygulamaları
Teşvik kavramı, belirli ekonomik ve sosyal faaliyetlerin diğerlerine oranla daha fazla ve hızlı
gelişmesini sağlamak amacıyla, kamu tarafından çeşitli yöntemlerle verilen nakdi ve/veya
gayri nakdi destek, yardım ve özendirmeler olarak tanımlanmaktadır (Özkök, 2009). Bir
başka tanımda ise teşvik; bölgeler arası dengesizlikleri gidermek, sermayeyi tabana yaymak,
istihdamı artırmak, katma değeri yüksek ileri ve uygun teknolojilerin kullanılmasını sağlamak
amacıyla uluslararası yükümlülüklerin de dikkate alınması koşulu ile yatırımların kamu
tarafından desteklenmesi olarak tanımlanmaktadır (Eşiyok, 2005). Teşvikler, bölgelerarası
kalkınma farklarını dengeleme hedefinde kullanılan araçların başında gelmekte ve birçok ülke
teşviklerden etkin bir şekilde yararlanmaktadır. Bilindiği üzere, az gelişmiş bölgeler “yatırım
iklimi” açısından olumsuz koşullar içermekte, bu olumsuz koşullar teşvikler yolu ile “mutlak”
düzeyde olmasa da “göreceli” olarak hafifletilebilmektedir.
36
Teşvik uygulamaları bir ekonomi için son derece önemli bir araçtır. Teşvikler ekonomik
büyüme, istikrar, sanayileşme ve teknoloji politikası gibi ekonomik hedefler yanında bölgesel
dengesizlikler ve göç gibi sosyo-ekonomik problemlerin çözümünde de önemli bir işleve
sahiptir. Osmanlı döneminde gündeme gelen 1913 tarihli Teşvik-i Sanayi Muvakkatı
değiştirilerek 1927’de Teşvik-i Sanayi Kanunu adıyla uygulamaya sokulmuştur. Teşvikler
Cumhuriyet döneminde sıklıkla başvurulan bir araç olmuştur. Ancak yatırım teşviklerinin bir
bölgesel kalkınma aracı olarak kullanılmaya başlanması 1960‘lı yılların sonunda gündeme
gelmiştir (Yavan, 2011).
Ülkemizde uygulanan teşvik tedbirleri yıllar içinde dönemsel olarak değişikliklere uğramıştır.
1980’li yıllarda ithal ikameci sanayi politikasından ihracata dayalı sanayi ve büyüme
politikasına geçilmesiyle birlikte nakdi devlet yardımı uygulamaları hız kazanmıştır. 1990’lı
yılların başından itibaren ise kamuda ortaya çıkan kaynak sıkıntısı, yatırımların teşvik
edilmesi amacıyla bütçeden tahsis edilen kaynakların azalmasına yol açmıştır. Ayrıca DTÖ
kuralları, Serbest Ticaret Antlaşmaları ve AB Mevzuatı gibi uluslararası yükümlülüklerimiz
çerçevesinde destek unsurlarının çeşitliliği giderek azalmıştır. Bu dönemde nakdi destek
unsurlarının yerini vergi muafiyet ve istisnalarından oluşan teşvik tedbirleri almıştır.
Yatırım teşviklerinin uygulama sonuçları, yalnızca düzenlenen belge sayıları, belge
kapsamındaki yatırımlar ve istihdam verileri üzerinde değerlendirilecektir. Türkiye’de yatırım
teşvik belgesi verilmesine 1968 yılında başlanmış olmasına karşın, 1980 yılından öncesi
döneme ilişkin sağlıklı veri bulunmamaktadır. Ayrıca ileriki sayfalarda bahsedileceği üzere,
2009 yılında uygulamaya konulan yeni yatırım teşvik sistemi farklı bir istatistik tutulmasını
da beraberinde getirmiştir. Bu nedenle de 1980-2009 dönemi ve 2007-2011 dönemine ilişkin
uygulama verileri ayrı ayrı değerlendirmeye alınmıştır. Buna göre 1980-2009 döneminde yerli
firmalar için toplam 84,751 adet yatırım teşvik belgesi düzenlendiği, teşvik belgesi
kapsamında toplam 855 milyar dolarlık yatırım ve bu yatırımlar çerçevesinde 4.8 milyon
kişilik istihdam yaratılması öngörülmüştür (Narin, 2012).
Tablo 33: 1980-2009 Dönemindeki Yatırım Teşviklerinin Sektörel Dağılımı
Sektörler
Belge Sayısı
(adet)
Pay
(%)
Yatırım
(milyon TL)
Pay
(%)
Tarım
Madencilik
İmalat Sanayi
Enerji
Hizmetler
Toplam
4,943
3,181
48,540
1,110
26,977
84,751
5.8
3.8
57.3
1.3
31.8
100.0
3,112
5,153
105,091
30,688
75,920
219,964
1.4
2.3
47.8
14.0
34.5
100.0
İstihdam
(bin kişi)
136
193
2.939
48
1.551
4.867
Pay
(%)
2.8
4.0
60.3
1.0
31.9
100.0
Kaynak: Narin, Müslime, Türkiye’de Yatırımlar ve Yatırım Teşvikleri, 3. Ulusal İktisat Kongresi
Aynı dönemde yatırım teşvik sisteminde teşvik belgelerinin %57.3’ü imalat sanayi (48,540
adet belge), %31.8’i hizmetlere (26,977 adet), %5.8’i tarıma (4,943 adet), %3.8 madencilik
(3,181) ve %1.3’ü enerji (1,110 adet) sektörüne verilmiştir. Teşvik belgeleri kapsamında
gerçekleştirilen toplam yatırımın %47.8’i imalat sanayi (105,091 milyon TL), %34.5’i
hizmetler (75,920 milyon TL), %14’ü enerji (30,688 milyon TL), %2.3’ü madencilik (5,153
milyon TL) ve %1.4’ü tarım (3,112 milyon TL) sektöründe yapılmıştır. Toplam istihdamın ise
%60.3’ü imalat sanayi (2,939 bin kişi), %31.9’u hizmetler (1,551 bin kişi) sektöründe yer
almaktadır. Bu sektörleri sırasıyla madencilik, tarım ve enerji izlemektedir (Narin, 2012).
37
Türkiye’de yatırım teşviklerinin bölgelere göre dağılımını incelediğimizde teşviklerin
verilmesinin arkasındaki hedefle tam uyuşmayan bir tablo ile karşı karşıya kalmaktayız.
Çünkü bölgesel ve sektörel dengesizleri azalmak ve dengeli kalkınmayı sağlamak üzere
verilen yatırım teşviklerinin ülkemizin en gelişmiş bölgesi olan Marmara bölgesinde
yoğunlaştığını görmekteyiz.
Aşağıda kolaylık olması ve sayfa düzenine uyum sağlaması açısından örnek olarak seçilmiş
bazı yılara göre tarihsel süreç içerisinde yatırım teşvik belgelerinin bölgelerimize göre
dağılımı verilmektedir. Buna göre görece gelişmiş bölgemiz olan Marmara Bölgesi 1970’li
yıllardan itibaren verilen yatırım teşviklerinden her yıl en çok yararlanan bölge
konumundadır. Ege ve Akdeniz bölgeleri de istikrarlı bir şekilde her dönem %15’lere yakın
oranlarda teşviklerden yararlanmaktadır. Ekonomik açıdan görece az gelişmiş
bölgelerimizden Karadeniz Bölgesi yatırım teşviklerinden genelde %10’un altında bir pay
almaktadır. Görece en geri bölgelerimizden Doğu Anadolu ve Güneydoğu Anadolu Bölgeleri
ise yatırım teşvik belgelerinden en az yararlanan bölgelerdir.
Teşvik Uygulama Genel Müdürlüğünden alınan veriler doğrultusunda 1980-2009 dönemini
kapsayan 20 yıllık periyod için oluşturulan aşağıdaki tablodan da görüleceği üzere yatırım
teşvik belgeli yatırım tutarlarının %42’si Marmara Bölgesi’ne, %15’lik bölümü Akdeniz
Bölgesi’ne ve %13’lük kısmı ise diğer gelişmiş bölgemiz olan Ege Bölgesi’ne yönelmiştir.
Marmara Bölgesi aynı zamanda hem yatırım teşvik belgesi sayısında hem de teşvikli yatırım
kapsamında oluşturulan istihdam açısından da %38’lik paya sahiptir.
Tablo 34: Yatırım Teşviklerinin Coğrafi Bölgelere Göre Yüzde Dağılımı (1980-2009)
Bölgeler
Marmara
İç Anadolu
Ege
Akdeniz
Karadeniz
Doğu Anadolu
G.D. Anadolu
Belge sayısı
37.9
14.6
15.2
11.2
8.7
4.6
7.7
Sabit yatırım tutarı
42.5
13.4
11.7
14.8
8.2
3.4
6.0
İstihdam
37.9
14.2
14.8
14.0
8.5
3.8
6.8
Yatırım teşvikleriyle kalkınma süreci hızlandırılması amaçlanan Güneydoğu Anadolu ve
Doğu Anadolu Bölgelerimiz ise teşvik belgeli sabit yatırım tutarlarının sırasıyla sadece
%6’sını ve %3’ünü almıştır. Teşviklerden yeteri kadar yararlanamayan bir diğer bölgemiz de
teşvikli yatırımların yaklaşık %8’ini alan Karadeniz Bölgesidir.
Çalışmada daha güncel ve anlaşılabilir olması dolayısıyla yatırım teşviklerinin son dönem
bölgesel dağılımına ayrıca bakmayı faydalı buluyoruz. Buna göre Marmara Bölgesi son 6
yıllık dönemde düzenlenen teşvik belgelerinin %29’unu, teşvikli sabit yatırım tutarının
%37’sini ve teşvikli yatırım kapsamındaki istihdamın da %35’ini tek başına almıştır.
Marmara Bölgesinde 1980-2009 arasında teşvikli yatırım tutarının %43, belge sayısı ve
istihdam oranının ise %38 olduğunu göz önüne aldığımızda, son dönemlerde Marmara
Bölgesinin payında göreceli bir düşüş yaşandığını söylemek mümkündür. Son 6 yıla ait teşvik
istatistiklerine göre Doğu Anadolu bölgesinin teşviklerden yararlanma düzeyi (1980-2009
dönemine kıyasla) artış eğilimindedir.
38
Tablo 35: Yatırım Teşviklerinin Coğrafi Bölgelere Göre Dağılımı (2006-2011)
Bölgeler
Belge sayısı (%)
Yatırım tutarı (%)
Marmara
29.3
36.9
İstihdam (%)
34.9
İç Anadolu
17.0
11.2
15.7
Ege
Akdeniz
Karadeniz
Doğu Anadolu
Güneydoğu A.
14.2
13.1
10.5
6.6
9.3
12.2
20.0
10.1
4.3
5.4
13.9
14.6
9.4
4.8
6.7
Kaynak: Ekonomi Bakanlığı, Teşvik Uygulama Genel Müdürlüğü Veri tabanından
hareketle kendi hesaplamamız.
Türkiye’de genel olarak teşviklerde şarta bağlılık (reciprocal) veya performans ilkesi
uygulanmamıştır (Eşiyok, 2002). Başka bir ifadeyle, teşvik belgeleri düzenlenirken belgeye
çeşitli yaptırımlar işlenmekte ancak, performans kriteri getirilmemektedir. Böylece pratikte
teşvik sisteminin bağış niteliğine büründüğü düşünülmektedir. Eşiyok’a göre sektörel teşvik
yerine, proje esasına dayalı bir teşvik sisteminin daha etkin olacağı düşünülmektedir.
Böylelikle sektörel düzeyde aşırı kapasitenin önlenmesi yanında kamuoyunu rahatsız eden
kimi uygulamalar da ortadan kalkmış olacaktır. Ancak proje bazlı teşvik sisteminde de etkin
bir denetim sistemi yanında, teşvikle ilgili mevcut uzman kadrosunun proje esasına göre
eğitilmesi kaçınılmaz gözükmektedir. Sektör ve alt sektör yerine, projelere dayalı bir teşvik
sistemi, teşvik tedbirleri yoluyla sağlanan avantajları bir avanta olmaktan çıkaracaktır.
Böylelikle verilen teşviklerin amacına uygun kullanılıp kullanılmadığı ortaya konup,
suiistimallere olanak verilmeyecektir. Teşvikler, herhangi bir sektörü ne pahasına olursa olsun
koruma mantığı taşımamalı, korumaya muhtaç olan, ancak gelecekte önemli rekabet gücüne
potansiyel olarak sahip sektörler seçilip desteklenmelidir.
Verilen teşviklerin büyüklüğü, söz konusu teşvikten yararlanan işletmelerin yaşamasını
sağlayabilecek nitelikte olmalıdır. Ayrıca teşvik önlemlerinin etkin olması için bölgede
potansiyel girişimcilerin olması veya teşviklerin dışardaki girişimcileri çekici düzeyde olması
gerekmektedir. Teşvik tedbirlerinin etkinliği için bir başka şart ise altyapı yatırımlarının
belirli bir seviyeye kavuşturulmasına bağlıdır. Teşvikler işletmelerin ilk hızı sağlayacakları
kadar olmalı, zamanla azaltılmalı ki işletmeleri atalete ve bağımlılığa sürüklenmemelidir.
Unutulmamalıdır ki teşvik tedbirlerinin etkinliği, ülkedeki siyasi ve ekonomik istikrarla
doğrudan bağlantılıdır. İstikrarsızlığın hâkim olduğu ortamlarda girişimciler yatırıma geçme
konusunda ürkek davranacaklardır (Dinler, 2005).
Avrupa Birliği ile 1995’te yapılan 1/95 sayılı Ortaklık Konseyi Kararı gereği, ihracat
performansına dayalı destek ve sektörel bazlı teşvikler uygulanamaz hale getirilmiştir. 1995
sonlarında, Türkiye, uluslararası taahhütleri dolayısıyla da sanayi politikaları teşviklerini ve
dolayısıyla yatırım politikası teşviklerini alana özgü, selektif olmayan ve şartsız teşvikler ya
da politikalar alanına uygulamaya başlamıştır. Uluslararası teşviklerin izin verdiği ölçüde
uygulanan alana özgü teşvikler; çevre korumayı, bölgesel teşvikleri, küçük ve orta ölçekli
işletmelerin teşviklerini ve Ar-Ge teşviklerini kapsamaktadır. Seçici olan, şarta bağlı ve
belirlenen alana yönelik olmayan türden teşviklerin uygulama alanı kısılmıştır.
39
6.2.1.Yeni Teşvik Sistemi: Yatırımlarda Devlet Yardımı Genel Çerçevesi (5 Nisan 2012)
Türkiye’de yatırımlara sağlanan kamu desteklerinin çerçevesi, 2012 Nisan ayı itibariyle
Ekonomi Bakanı tarafından tanıtılan yeni teşvik paketi ile yeniden düzenlenmiştir (Ekonomi
Bakanlığı, 2012). Böylece teşvik sistemi son on yılda dört defa değiştirilmiş ve geliştirilmiş
oldu. 2004 yılında uygulanmaya başlanan ve kamuoyunda 5084 olarak bilinen kanunun
ardından ikinci olarak, 2006 yılında 5084’de değişiklik yapan 5350 sayılı kanun yürürlüğe
girdi. Üçüncü değişiklik ise yukarıdaki satırlarda anlatıldığı üzere, 2009 yılında yeni baştan
tasarlanan teşvik sistemiyle hayata geçirildi. 2009’da yürürlüğe giren teşvik sisteminin
ardından Ekonomi Bakanlığı, 2012 yılında yeni bir teşvik sistemi tasarlayarak bu sistemi
kamuoyuna duyurdu. Kanunun Bakan tarafından resmi duyurusu yapılmakla birlikte henüz
Resmi Gazete’de yayımlanmış bir Bakanlar Kurulu Kararı bulunmadığı için, yeni teşvik
sisteminin Doğu Anadolu bölgesi illerine yönelik uygulamaları, Ekonomi Bakanlığı
tarafından duyurulduğu şekli ile ele alınacaktır.
Yeni teşvik sisteminin amacı; cari açığın azaltılması, üretimin katma değerinin arttırılması, en
az gelişmiş bölgelerde kalkınmanın sağlanması, destek araçlarının etkinliğinin arttırılması,
bölgesel eşitsizliklerin giderilmesi, kümelenmeleri ve ileri teknoloji yatırımlarını
destekleyerek küresel rekabet gücünün arttırılması olarak ifade edilmiştir. Ayrıca 2011 sonu
itibariyle azalan destek oran ve sürelerinin artırılması, desteklenen yatırım konularının gözden
geçirilmesi, stratejik ve teknolojik dönüşümü sağlayacak yatırımların desteklenmesi, en az
gelişmiş bölgelerde, yatırımlara sağlanan destek miktarının artırılması. 2009 yılında
uygulamaya başlanan sistemle Türkiye, DPT’nin 2001 yılı verileri kullanılarak
sosyoekonomik gelişmişlik düzeyine göre dört farklı gruba ayrılmış, destek araçları ve
miktarları, illerin bulundukları bölge grubuna göre farklılaştırılmıştı. 2012 yılında hayata
geçecek yeni sistemde ise, bölge sayısı 4’ten 6’ya çıkarılmakta ve en az gelişmiş bölgelere
sağlanan destek miktarı, gelişmiş bölgelere kıyasla yükseltilmektedir. Türkiye sosyoekonomik
gelişmişlik düzeyine göre altı bölgeye ayrılmaktadır.
Tablo 36: Yeni Teşvik Sistemine Göre 6 Bölge ve Kapsadıkları İller
1. Bölge
2. Bölge
3. Bölge
4. Bölge
5. Bölge
6. Bölge
Ankara
Antalya
Bursa
Eskişehir
İstanbul
İzmir
Kocaeli
Muğla
Adana
Aydın
Bolu
Çanakkale
Denizli
Edirne
Isparta
Kayseri
Kırklareli
Konya
Sakarya
Tekirdağ
Yalova
Balıkesir
Bilecik
Burdur
Gaziantep
Karabük
Karaman
Manisa
Mersin
Samsun
Trabzon
Uşak
Zonguldak
Afyonkarahisar
Amasya
Artvin
Bartın
Çorum
Düzce
Elazığ
Erzincan
Hatay
Kastamonu
Kırıkkale
Kırşehir
Kütahya
Malatya
Nevşehir
Rize
Sivas
Adıyaman
Aksaray
Bayburt
Çankırı
Erzurum
Giresun
Gümüşhane
Kahramanmaraş
Kilis
Niğde
Ordu
Osmaniye
Sinop
Tokat
Tunceli
Yozgat
Ağrı
Ardahan
Batman
Bingöl
Bitlis
Diyarbakır
Hakkâri
Iğdır
Kars
Mardin
Muş
Siirt
Şanlıurfa
Şırnak
Van
40
Aşağıda yeni yatırım teşvik sisteminin genel görünümü ve bölgesel teşviklerin ayrımı tablo
halinde verilmiştir.
Şekil 4: Yeni Teşvik Sistemine Göre Teşvik Unsurları
Tablo 37: Yeni Teşvik Sistemine Göre Bölgesel Teşviklerin Farklılaşması
Kaynak: Ekonomi Bakanlığı, Yeni Teşvik sistemi sunumu. (www.ekonomi.gov.tr)
41
Yeni teşvik sistemi Doğu Anadolu bağlamında değerlendirildiğinde, Doğu Anadolu’da yer
alan illerden Ağrı, Bitlis, Bingöl, Hakkari, Kars, Muş, Van, Ardahan ve Iğdır 6. Bölge
kapsamında değerlendirilirken, Tunceli, Bayburt ve Erzurum 5. Bölge, Elazığ, Erzincan ve
Malatya ise 4. Bölge kapsamında ele alınmıştır. Başka bir anlatımla, Doğu Anadolu
bölgesinde yer alan illerin büyük çoğunluğunun en az gelişmiş bölge olarak nitelendirilen 6.
Bölge kapsamında değerlendirildiği anlaşılmaktadır. Altıncı bölgeye verilmesi öngörülen
teşvikler göz önüne alındığında, yeni teşvik sisteminin Doğu Anadolu bölgesinde yer alan
illerimizi pozitif yönde etkileyeceklerini söylemek mümkündür. Örneğin 4, 5, ve 6. Bölgede
sırasıyla 4, 5 ve 7 puan faiz desteği; yine sırasıyla 6, 7 ve 10 yıla kadar sigorta pirimi desteği
sağlanmaktadır. Ancak bu bölgelerimizde giderek yapısal hale gelmiş ve tarihsel nitelik
kazanmış olan sosyoekonomik sorunların çözümünü sadece teşvik sistemine bağlamak fazla
iyimserlik olacaktır. Kanımızca, yeni teşvik sisteminin uygulanması önemli bir gelişme
olmakla birlikte, bu bölgemizdeki ve diğer görece geri bölgelerimizdeki sorunların çözümü
teşvik sistemini de içeren ayrıntılı bir sanayileşme stratejisinin uygulanmasına bağlı
gözükmektedir. Yine, bölgesel eşitsizliklerin giderilmesinde önem taşıyan hususlardan diğeri
de, temel hizmetler ve altyapı kalitesindeki farklılıkların giderilmesidir. Bu kapsamda,
Türkiye’nin az gelişmiş bölgelerindeki eğitim, sağlık ve altyapı hizmetlerinin kalite düzeyinin
gelişmiş bölgelerdeki seviyeye çıkarılması öncelik taşımaktadır.
6.3. Kamu Sabit Yatırımları
Bölgelerarası dengesizliğin önemli boyutlara ulaştığı ekonomilerde bu dengesizliği
giderebilecek en temel ve belki de en etkin araçlardan başında kamu yatırımları gelmektedir.
Kamu yatırımları yoluyla bir yandan görece geri bölgelerdeki ekonomik yapı canlandırılırken,
diğer yandan da özel yatırımcıların görece geri bölgelerde yatırım yapması için uygun iklimin
yaratılması sağlanarak, görece geri bölgeler ekonomik kalkınma açısından önemli bir
dinamizme sahip olmaları amaçlanmaktadır (Eşiyok, 2005). Bu çerçevede bu bölümün
konusunu Türkiye’de kamu yatırım harcamalarının bölgeler arasındaki eşitsizlikleri
gidermedeki işlevinin çözümlenmesi hedeflenmektedir.
Planlı dönem öncesi olarak kabul edilen 1923–1963 arasında yapılan yatırımlar
incelendiğinde, Doğu Anadolu ve Güneydoğu Anadolu bölgelerinin yeteri düzeyde
yararlanamadığı söylenebilir. 1923–1963 döneminde altyapı yatırımlarında batı bölgelerine
öncelik verildiği belirtilmektedir (Dinler, 2005). 1967-1982 yılları arasında uygulanan I., II.,
III. ve IV. Kalkınma Planlarında yer alan hedeflere göre görece geri bölgelerimizin başında
gelen Doğu Anadolu ve Güneydoğu Anadolu bölgelerine tüm kamu yatırımlarının sırasıyla
%18.7, %19, %14.5 ve %14.7’lik kısımlarının ayrıldığı görülmektedir. Söz konusu
dönemlerde bu iki bölgemizin ülke topraklarının %30’unu ve nüfusun %19’unu oluşturduğu
göz önüne alınırsa, özellikle son iki planda kamu yatırımlarından bu bölgelerimizin yeterli
düzeyde pay alamadığı söylenebilir.
Bölgeler itibariyle kamu yatırım harcamalarının gelişimini 1990-2011 dönemi için
incelendiğinde, kamu yatırım harcamalarının yukarıda belirtilen bölgesel dengesizliği
dengeleyici işlevini yerine getiremediği, kamu yatırım harcamalarının ağırlıklı olarak başta
Marmara bölgesi olmak üzere, İç Anadolu ve Ege bölgelerinde yoğunlaştığı anlaşılmaktadır.
Buna göre 1990–2011 döneminde Marmara bölgesinin toplam kamu yatırım harcamalarında
aldığı pay yıllık ortalama %25.7 düzeyinde iken, İç Anadolu Bölgesi %18 ve Ege Bölgesi de
%12.4 oranlarında pay almıştır. Bölgesel dengesizlikleri gidermede en etkin araçların başında
42
gelen kamu yatırım harcamalarından Doğu Anadolu ve Güneydoğu Anadolu bölgesi kamu
yatırım harcamalarından en az pay alan bölgeler olarak dikkat çekmiştir. Görece az gelişmiş
bölgelerimiz olan Doğu Anadolu bölgesinin toplam kamu yatırım harcamalarından aldığı pay
1990-2011 döneminde yıllık ortalama %8.3 düzeyindedir. Kamu yatırımlarında ele alınan
dönem içerisinde Güneydoğu Anadolu Bölgesi’nin, GAP yatırımları nedeniyle son yıllardaki
payı kayda değer artış göstermiştir. Ancak yine de Doğu ve Güneydoğu Anadolu bölgelerinde
yer alan kentlerin kamu yatırımlarında aldıkları pay oldukça yetersiz bulunmaktadır.
Güneydoğu ve Doğu Anadolu bölgelerinin payı ise zamanla artış göstermekle beraber yeterli
düzeyde değildir.
Tablo 38: 1990-2011 Dönemi İtibariyle Kamu Yatırımlarının Coğrafi Dağılımı (%)
Yıllar
1990
1995
2000
2010
2011
Ortalama
Akdeniz
9.0
7.4
15.2
8.0
7.2
10.4
Doğu
Anadolu
7.7
13.6
8.1
8.6
10.3
8.3
G. D.
Anadolu
12.3
9.1
8.4
13.4
16.0
8.8
Ege
20.4
10.8
12.4
8.4
9.7
12.4
İç Anadolu
Karadeniz
Marmara
20.0
22.2
11.9
16.8
18.0
18.0
9.5
7.1
17.2
14.2
14.7
12.2
21.2
29.8
27.0
30.5
24.0
25.7
Kaynak ve Notlar: Eşiyok (2009) ve Kalkınma Bakanlığı veri tabanından hareketle kendi hesaplamamız.
Muhtelif iller hariç.
Kamu yatırımlarının dengesiz dağılımında, kamu otoritesinin alt yapı ve nüfus kriterlerine göre bir
paylaştırma yapmasının etkili olduğu düşünülmektedir. Kamu yatırımları bölgelerarası dengesizliği
azaltıcı, etkin bir politika aracı olarak uygulanmamış, ihtiyaçlar ve nüfus doğrultusunda tahsis
edilmiştir. Bu ise zaten görece geri olan, çok göç veren bölgelerimiz için büyük handikaptır. Sonuç
olarak, GAP’a yönelik önemli düzeydeki kamu yatırımları dışında, bu aracın Türkiye’de bölgesel
dengesizlikleri gidermede etkin olarak kullanılamadığı görülmektedir.
7. BÖLGESEL KALKINMAYA İLİŞKİN TESPİTLER VE ÇÖZÜM ÖNERİLERİ
Ülkemizde bölgelerarası gelişmişlik farklarını azaltmaya yönelik uygulanan politikalar
başarılı olamamış, bölgeler arasındaki gelişmişlik farkları artarak devam etmiştir. Geçmiş
yıllarda azgelişmiş bölgelerimize yönelik gündeme gelen teşviklere rağmen, özel kesim bu
bölgelerimize yönelik yatırım yapmada isteksiz davranmış, bu politikalar önemli ölçüde
kaynak israfı ile sonuçlanmıştır. Bu bağlamda sadece özel kesimin teşvikine ve kamu altyapı
yatırımlarına dayalı bir bölgesel kalkınma politikasının başarılı olamadığı, tüm teşviklere
rağmen özel kesimin yatırım tercihini başta Marmara bölgesi olmak üzere gelişmiş bölgeler
lehinde kullandığı görülmektedir. Başka bir anlatımla, bölgelerarası gelişmişlik farkları söz
konusu olduğunda, sadece özel kesim teşviklerine dayalı bir politikanın bölgesel
dengesizlikleri gidermede etkin bir araç olarak görülemeyeceği, özellikle az gelişmiş
bölgelerimiz söz konusu olduğunda, kamunun alt yapı yatırımları ile birlikte, imalat sanayi
gibi üretken sektörlerde de yatırımcı bir aktör olarak devreye girmesi gerektiği, gelinen bu
noktada kaçınılmaz gözükmektedir. Ancak, bu söz konusu bu yatırımlar geçmiş yıllarda
olduğu gibi, politik kaygılar ve rasyonalitesi tartışılır projeler olmamalı, yapılabilirliği tüm
yönleri ile ortaya konduktan sonra hayata geçirilmelidir.
43
Burada görece geri bölgelerimizin başında gelen Doğu Anadolu’nun kalkınmasına ilişkin bazı
çözüm önerilerinin üzerinde durmak istiyoruz. Başka bir anlatımla, D. Anadolu bölgesinin
kalkınması için muhtemel hangi tedbirler alınmalı ki, özel yatırımlar başta Marmara bölgemiz
gibi gelişmiş bölgelere değil de, Doğu Anadolu gibi görece geri bölgelerimize kanalize olsun.
Bu bağlamda Doğu Anadolu ve diğer görece geri bölgelerimize yönelik olarak yapılacak
yatırımlarda aşağıda belirtilen özendirici teşvik tedbirlerinin ve desteklerin alınmasının uygun
olacağını düşünüyoruz:
1) Yapılacak sabit yatırımlarda kullandırılacak krediler en az 5 yıl sıfır faizle verilmeli, 5 yıl
sonrasında uygulanacak faiz oranlarının yarısını kamu üstlenmelidir.
2) Yapılacak yeni yatırımlarda 5 yıl boyunca sosyal güvenlik prim ödemelerinden (işçi ve
işveren paylarından) muaf tutulmalıdır.
3) Yatırıma geçilmesinden itibaren, 5 yıl boyunca üretim sürecinin en temel girdilerinin
başında gelen elektrik maliyetlerinin %50’si kamu tarafından üstlenilmesinin yararlı olacağı
düşünülmektedir.
4) Yapılacak yatırımların karlılığına katkı yapması bakımından, üretilen ürünlerin, pazar
büyüklüğü yüksek olan metropol kentlerine taşınmasında ulaştırma maliyetlerinin ilk beş yıl
boyunca %50’sinin kamu tarafından karşılanmalıdır.
5) Yapılacak yatırımlarda yörede bulunan girdilere dayalı sanayi tesislerinin kurulması esas
olmakla birlikte, üretim sürecinde Batı bölgelerimizdeki yatırım ve ara mallarına da ihtiyaç
duyulabilir. Bu durumda 5 yıl boyunca girdi taşıma maliyetlerinin %50’si kamu tarafından
karşılanmalıdır.
6) Bu bölgelerde kurulacak tesislere kuruluş yeri ve bedelsiz arsa temin edilmelidir.
7) Yüksek “AR-GE” barındıran yüksek ve orta-ileri teknoloji ürünler ile enerji teknolojisi
barındıran ürünlerin üretilmesi özellikle teşvik edilmeli, bu yapıdaki yatırımlar ile
teknoparklar, üniversite sanayi işbirliği özendirilmelidir.
8) Bu bölgelerimizde kurulacak sanayilerde arz fazlası olmayan sektörler belirlenip, özellikle
çevre ülkelere ihracat imkânı bulunan sektörler tespit edilerek teşvik edilmelidir
9) Son yıllarda bir yandan bölgede yaşanmakta olan sosyal sorunlar, diğer taraftan ithalata
dayalı tarım politikaları başta Doğu Anadolu bölgesi olmak üzere tarımsal gelişmeyi ve
hayvancılığı son derece olumsuz etkilemiştir. Bu bağlamda başta D. Anadolu bölgesinde
olmak üzere hayvancılığı ve tarımı destekleyecek bir master plan hazırlanarak hayata
geçirilmelidir. Bölgede hayvancılık sektöründe meydana gelecek hızlı gelişmeye paralel
entegre tesislerinin kurulması yoluna gidilerek, bölgesel hayvancılık potansiyeli
değerlendirilmelidir.
10) Doğu Anadolu gibi görece geri bölgelerimizin kalkınmasını sadece emek ve kaynak
yoğun sektörlerin gelişmesine bağlamak orta ve uzun dönemde sürdürülebilir bir bölgesel
kalkınma açısından son derece olumsuz öğeler taşıyabilecektir. Başka bir anlatımla, görece
geri bölgelerimizin kalkınmasında tarım ve hayvancılık gibi bölgesel girdilere dayalı sanayiler
yanında, yüksek katma değer yaratan sektörlere dayalı bir sanayileşme politikasının
44
uygulanması da gerekir. Bu bağlamda bu bölgelerimizde kurulacak sanayi tesislerinin tespiti
için öncellikle bir sanayi envanteri çıkarılmalı, bu envantere dayalı olarak kurulacak sanayi
tesisleri teşvik edilmelidir. Sanayi envanterine dayanmayan sadece girişimcinin izlenimsel
kanılarına göre yapılan yatırımlar zamanla rasyonel işletme olmaktan çıkmakta, bu tür
yatırımların bölgesel kalkınmaya katkısı son derece sınırlı kalmaktadır. Önerilen bu
tedbirlerin işletmelerin karlılığına katkı yaparak bölgesel sermaye birikimini artıracağı ve
görece geri bölgelerimizde yaşanmakta olan sosyal gerilimleri azaltacağı düşünülmektedir.
Yeni teşvik sistemi Doğu Anadolu bağlamında değerlendirildiğinde, Doğu Anadolu’da yer
alan illerden Ağrı, Bitlis, Bingöl, Hakkari, Kars, Muş, Van, Ardahan ve Iğdır 6. Bölge
kapsamında değerlendirilirken, Tunceli, Bayburt ve Erzurum 5. Bölge, Elazığ, Erzincan ve
Malatya ise 4. Bölge kapsamında ele alınmıştır. Başka bir anlatımla, Doğu Anadolu
bölgesinde yer alan illerin büyük çoğunluğunun en az gelişmiş bölge olarak nitelendirilen 6.
bölge kapsamında değerlendirildiği anlaşılmaktadır. Altıncı bölgeye verilmesi öngörülen
teşvikler göz önüne alındığında, yeni teşvik sisteminin D. Anadolu bölgesinde yer alan
illerimizi pozitif yönde etkileyeceklerini söylemek mümkündür. Ancak bu bölgelerimizde
giderek yapısal hale gelmiş ve tarihsel nitelik kazanmış olan sosyo-ekonomik sorunların
çözümünü sadece teşvik sistemine bağlamak fazla iyimserlik olacaktır. Kanımızca, yeni
teşvik sisteminin uygulanması önemli bir gelişme olmakla birlikte, bu bölgemizdeki ve diğer
görece geri bölgelerimizdeki sorunların çözümü teşvik sistemini de içeren ayrıntılı bir
sanayileşme stratejisinin ve bölgesel kalkınma planlarının hazırlanıp uygulanmasına bağlı
gözükmektedir. Yine, bölgesel eşitsizliklerin giderilmesinde önem taşıyan hususlardan biri de,
temel hizmetler ve altyapı kalitesindeki farklılıkların giderilmesidir. Bu kapsamda,
Türkiye’nin az gelişmiş bölgelerindeki eğitim, sağlık ve altyapı hizmetlerinin kalite düzeyinin
gelişmiş bölgelerdeki seviyeye çıkarılması öncelik taşımaktadır.
Doğu Anadolu bölgesinin gerek ihracat ve gerekse de ithalat değerlerine göre Türkiye dış
ticareti içerisindeki payı son derece düşük olup, marjinal düzeyde kalmaktadır. Başka bir
anlatımla, Doğu Anadolu’da yer alan kentlerimizin sanayi tabanı son derece cılız olduğundan
ihracat kapasitesi zayıf kalmıştır. İhracata dayalı büyüme modelinin uygulanması ile birlikte
birçok Anadolu kenti (Denizli, Kayseri, Çorum, Edirne, G. Antep, Konya) sanayi üretiminde
ve ihracatta önemli gelişmeler gösterirken Doğu Anadolu bölgesinde yer alan kentlerimiz bu
sürecin dışında kalmıştır. Bu bağlamda bu bölgemizde yer alan kentlerin sanayi üretim
yapılarını güçlendirecek, deyim yerindeyse bu kentlerimize yönelik bir sanayileşme
seferberliğinin başlatılması (hazırlanacak bölgesel kalkınma planları ve sanayileşme
politikaları çerçevesinde) gelinen bu aşamada kaçınılmaz gözükmektedir
Ülkemizde bölgelerarası gelişmişlik farklılıklarını gidermeye yönelik olarak uygulanan
politikalar fazla başarılı olmamış, bunun sonucunda sorun tüm varlığı ile günümüze
taşınmıştır. Bölgesel kalkınma farklılıklarının şiddetli yaşandığı koşullarda (tüm teşviklere ve
diğer özendirici tedbirlere rağmen ve yukarıda kısaca önerdiğimiz özendirici tedbirlere
rağmen sorunun varlığını sürdürmesi halinde), soruna farklı bir çerçeveden bakmanın gereği
açıktır. Başka bir anlatımla, tüm özendirici tedbirlere rağmen özel kesim görece geri
bölgelerimize yatırım yapmada isteksiz davranıyorsa, bu koşullarda devletin üretici bir aktör
olarak devreye girmesini öneriyoruz. Kamu eliyle yapılan imalat sanayi tesislerinin başarılı
olabilmesi için, görece geri bölgelerimize yapılacak yatırımlar, yapılabilirliği tüm yönleriyle
ortaya konduktan sonra realize edilmelidir. Ancak bu bölgelerimizin yaşadığı sosyal sorunlar
göz önüne alındığında, başlangıçta bazı projelerde “sosyal” kriterler göz önüne alınarak,
45
işsizlik sorununun çözülmesi temel hedef olarak ortaya konurken, bazı projelerde de “kârlılık”
kriteri göz önüne alınarak kurulacak işletmenin bölgenin sermaye birikimine katkı yapması
hedeflenebilir. İster “sosyal kriter” isterse de “kârlılık” kriteri benimsensin, uygulanacak
projelerde göz önüne alınması gereken vazgeçilmez unsur projelerin daha başlangıçta
“rasyonel” işletmeler olarak kurgulanmasıdır. Başka bir anlatımla, bu bölgelerimizdeki
işsizlik sorununu çözmeyi hedefleyen ve sosyal kriterlere göre çalışmayı hedefleyen bir
tesisin karlı bir işletme olarak da faaliyetini sürdürmemesi için bir neden yoktur. Kamu eliyle
kurulacak bu tesislerin karlı işletmeler olarak faaliyetlerini sürdürmeleri halinde, tüm
özendirici tedbirlere rağmen özel kesimin gitmekte isteksiz davrandığı bu bölgelerimize özel
kesimin gitmesini sağlamak daha da kolay olacaktır. Kamu eliyle çalışan verimli işletmelerin
zaman içerisinde özel kesime devirleri sağlanabilir ve/veya özel ve kamu ortaklıkları şeklinde
faaliyetlerini sürdürebilirler.
46
KAYNAKÇA
Devlet Planlama Teşkilatı (2000), Sekizinci Beş Yıllık Kalkınma Planı, Başbakanlık Basımevi, Ankara, s. 60
Dinler, Zeynel (2005), Bölgesel İktisat, Ekin Kitabevi Yayınları, Bursa, Yedinci Basım
Ekonomi Bakanlığı, (2012), Yeni Teşvik Sistemi; Yatırımlarda Devlet Yardımı Sunumu, www.ekonomi.gov.tr
Erişim tarihi: 12.04.2012
Eşiyok, B. Ali (2002), Türkiye Ekonomisinde Bölgesel Dengesizlikler Doğu ve G.Doğu Anadolu Bölgelerinin
Kalkınmasına Yönelik Bir Model Önerisi, Türkiye Kalkınma Bankası A.Ş. Ekonomik ve Sosyal Araştırmalar
Müdürlüğü Yayını, Ankara
Eşiyok, B. Ali (2005), AB Sürecinde Türkiye’de Bölgesel Kalkınma Farklılıkları, Büyüme Kutupları, Sanayinin
Mekansal Dağılımı ve Bölgesel Gelir, Türkiye Kalkınma Bankası A.Ş. Ekonomik ve Sosyal Araştırmalar
Müdürlüğü Yayını, GA-05-07-20, Ankara.
Eşiyok, B. Ali (2009), “Bölgesel Kalkınma ve GAP”, Türk İdare Dergisi, Sayı 464, syf 103-130.
Kafalı, M. Ali, Faruk Sekmen (2010), TRC3 Mardin Alt Bölgesi Stratejik Gelişme Raporu, Türkiye Kalkınma
Bankası Ekonomik ve Sosyal Araştırmalar Müdürlüğü, Ankara.
Küçükkiremitçi, Oktay (2012), “İmalat Sanayi ve Ana Sektörlerinin Performans, Yapısal ve Mekansal
Özellikleri Açısından Değerlendirilmesi”, Türkiye İmalat Sanayiinin Analizi (2005-2010 Dönemi, 22 Ana Sektör
İtibariyle), (Editör: Mustafa Şimşek), içinde, Türkiye Kalkınma Bankası A.Ş. Ekonomik ve Sosyal Araştırmalar
Müdürlüğü, s. 37-45, Ankara
Narin, Müslüme (2012), “Türkiye’de Yatırımlar ve Yatırım Teşvikleri”, 3. Ulusal İktisat Kongresi, İzmir.
Özkök, Yıldız (2009), Türkiye’de Yatırım Teşviklerinin Bölgesel Gelişmişlik Bazında Değerlendirilmesi,
Gaziantep Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü İktisat Anabilim Dalı, Yüksek lisans tezi, Gaziantep.
TÜSİAD (2008), Türkiye’de Bölgesel Farklar ve Politikalar, İstanbul.
Yavan, Nuri (2011), “Yeni Yatırım Teşvik Sisteminin Bölgesel Kalkınma Politikaları Çerçevesinde
Değerlendirilmesi”, Tepav 5. Bölgesel Kalkınma ve Yönetişim Sempozyumu, Ankara.
47
EKLER
EK 1: Nace Rev. 1 Sektör Kodları
1
Tarım ve hayvancılık
10
Taşkömürü madenciliği
15
Gıda ürünleri ve içecek imalatı
16
Tütün ürünleri imalatı
17
Tekstil ürünleri imalatı
18
Giyim eşyası imalatı; kürkün işlenmesi ve boyanması
19
20
Derinin tabaklanması, işlenmesi; bavul, el çantası, saraçlık, koşum takımı ve ayakkabı imalatı
Ağaç ve mantar ürünleri imalatı (mobilya hariç); hasır ve buna benzer, örülerek yapılan maddelerin
imalatı
21
Kâğıt ve kâğıt ürünleri imalatı
22
Basım ve yayım; plak, kaset v.b. kayıtlı medyanın çoğaltılması
23
Kok kömürü, rafine edilmiş petrol ürünleri ve nükleer yakıt imalatı
24
Kimyasal madde ve ürünlerin imalatı
25
Plastik ve kauçuk ürünleri imalatı
26
Metalik olmayan diğer mineral ürünlerin imalatı
27
Ana metal sanayii
28
Makine ve teçhizatı hariç; metal eşya sanayii
29
B.y.s. makine ve teçhizat imalatı
30
Büro, muhasebe ve bilgi işlem makineleri imalatı
31
B.y.s. elektrikli makine ve cihazların imalatı
32
Radyo, televizyon, haberleşme teçhizatı ve cihazları imalatı
33
Tıbbi aletler; hassas ve optik aletler ile saat imalatı
34
Motorlu kara taşıtı, römork ve yarı-römork imalatı
35
Diğer ulaşım araçlarının imalatı
36
Mobilya imalatı; b.y.s. diğer imalat
48
EK 258: Alt Sektörler İtibariyle Düzey 2 Bölgelerinin Toplam İhracattaki Payları (2010, %)
Bölgeler/Sektörler Genel
1 15 16
17 18 19
TR10 İstanbul
46.7 11.7 27.9 34.1 50.4 79.5 73.7
TR21 Tekirdağ
0.6 0.7 1.3 0.0 1.1 0.8 2.0
TR22 Balıkesir
0.5 0.3 1.8 0.0 0.6 0.0 0.0
TR31 İzmir
5.9 14.8 11.3 50.9 2.1 8.5 6.5
TR32 Aydın
2.5 2.0 2.3 0.0 7.7 3.5 0.6
TR33 Manisa
3.4 2.1 5.5 0.0 0.7 0.0 1.1
TR41 Bursa
10.0 1.4 3.6 0.0 10.1 3.1 1.0
TR42 Kocaeli
10.0 0.6 2.6 0.0 1.8 0.3 0.5
TR51 Ankara
4.9 6.1 2.6 0.1 0.7 0.4 3.5
TR52 Konya
1.0 1.0 4.6 0.0 0.1 0.1 0.2
TR61 Antalya
1.0 9.1 0.6 0.0 0.4 0.3 0.2
TR62 Adana
2.2 14.2 4.6 14.9 2.3 0.6 0.3
TR63 Hatay
2.0 12.1 1.5 0.0 3.8 0.6 0.3
TR71 Kırıkkale
0.3 0.1 0.5 0.0 0.3 0.1 0.0
TR72 Kayseri
1.1 0.3 0.6 0.0 2.4 0.0 0.0
TR81 Zonguldak
0.4 0.2 0.0 0.0 0.0 0.1 0.0
TR82 Kastamonu
0.1 0.4 0.4 0.0 0.0 0.0 0.0
TR83 Samsun
0.4 0.9 1.7 0.0 0.1 0.4 0.6
TR90 Trabzon
1.7 18.8 7.2 0.0 0.0 0.0 0.2
TRA1 Erzurum
0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0
TRA2 Ağrı
0.2 0.1 0.4 0.0 0.3 0.1 0.1
TRB1 Malatya
0.3 0.6 3.1 0.0 0.1 0.0 0.0
TRB2 Van
0.3 0.2 0.0 0.0 0.3 0.2 0.4
TRC1 Gaziantep
3.2 1.6 10.9 0.0 14.3 0.3 7.3
TRC2 Şanlıurfa
0.3 0.2 1.0 0.0 0.1 0.1 0.1
TRC3 Mardin
1.1 0.5 3.9 0.0 0.3 0.7 1.3
Genel Toplam
100 100 100 100 100 100 100
20
34.0
0.1
1.8
2.1
0.1
0.1
6.3
16.6
5.5
0.1
12.8
4.0
2.0
0.4
3.1
0.0
0.0
2.3
2.2
0.4
0.5
0.2
1.7
2.4
0.3
0.8
100
21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34
61.4 75.2 25.5 54.1 54.0 43.6 68.3 49.3 50.2 75.4 51.4 27.2 48.5 12.3
0.5 0.1 0.0 0.4 1.4 0.3 0.3 0.3 1.2 0.3 0.4 0.5 0.2 0.2
0.0 0.0 0.0 0.0 0.2 2.0 0.0 0.5 0.3 0.0 1.0 0.0 0.0 0.1
11.9 5.9 4.4 11.6 5.6 6.5 3.5 3.7 6.0 2.1 3.4 0.2 14.8 3.2
0.6 0.2 0.1 0.6 0.2 3.5 2.9 3.2 1.8 0.0 4.6 0.0 0.1 0.3
0.4 0.1 0.0 0.3 1.7 6.3 0.1 5.3 7.5 0.3 8.7 70.1 0.2 1.0
0.8 1.5 0.0 1.8 5.1 3.5 2.8 6.6 6.3 1.4 4.6 0.2 5.3 45.9
1.3 0.5 69.2 6.5 12.3 2.7 3.3 7.7 5.7 0.4 13.6 0.4 1.6 31.3
1.6 13.8 0.2 12.2 3.6 5.3 3.2 13.2 10.8 16.0 6.6 1.0 23.6 2.6
0.7 0.2 0.0 0.9 0.7 0.8 0.8 1.1 2.6 0.3 0.1 0.1 0.6 1.3
0.3 0.2 0.0 0.6 0.8 6.4 0.3 0.3 0.4 0.5 0.1 0.1 0.2 0.0
3.9 0.6 0.1 4.9 2.2 3.5 0.3 2.1 1.2 0.7 0.4 0.1 1.1 0.9
0.2 0.0 0.1 0.4 0.3 0.8 5.6 1.0 0.9 0.0 0.1 0.0 0.2 0.2
0.0 0.0 0.0 0.3 2.4 0.1 0.0 0.6 0.4 0.0 0.5 0.0 0.0 0.1
0.3 0.3 0.0 0.2 0.6 0.6 0.7 2.0 1.5 0.0 2.2 0.0 0.9 0.0
0.0 0.0 0.0 0.0 0.2 1.1 2.1 0.3 0.3 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0
0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.6 0.0
0.3 0.0 0.0 0.1 0.2 0.4 0.4 0.2 0.9 0.0 0.4 0.0 0.6 0.1
0.3 0.1 0.0 0.5 0.5 0.6 0.2 0.2 0.3 0.0 0.2 0.0 0.2 0.2
0.1 0.0 0.0 0.1 0.4 0.1 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.1 0.0
1.1 0.2 0.0 0.1 0.1 0.5 0.0 0.2 0.2 0.1 0.1 0.0 0.1 0.0
0.1 0.0 0.0 0.0 0.1 0.5 0.0 0.1 0.1 0.0 0.1 0.0 0.0 0.0
1.4 0.0 0.0 0.5 0.3 0.6 0.9 0.2 0.3 0.0 0.0 0.0 0.2 0.0
11.4 0.8 0.3 3.3 6.1 1.5 1.4 1.5 0.9 0.3 0.3 0.0 0.6 0.0
0.1 0.1 0.0 0.0 0.2 2.2 0.2 0.1 0.1 0.0 0.7 0.0 0.2 0.0
1.2 0.2 0.0 0.6 0.6 6.7 2.6 0.4 0.3 2.2 0.3 0.0 0.3 0.1
100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100
49
35 36
59.8 63.2
0.4 0.7
0.0 0.6
1.4 3.4
2.0 0.6
1.5 0.2
14.6 10.1
3.1 1.7
13.8 4.2
0.0 0.5
0.1 0.5
0.1 1.7
0.0 0.9
0.2 0.0
0.0 8.1
0.1 0.2
0.0 0.0
0.1 0.5
2.2 0.2
0.0 0.0
0.1 0.2
0.0 0.1
0.0 0.5
0.5 1.4
0.0 0.1
0.0 0.4
100 100
EK 3: Alt Sektörler İtibariyle Düzey 2 Bölgelerinin Toplam İthalattaki Payları (2010, %)
Bölgeler/Sektörler Genel
1 15 16
17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36
TR10 İstanbul
53.1 33.6 54.5 17.5 64.4 90.7 83.9 52.8 68.6 78.4 66.4 65.7 63.4 57.3 56.1 53.4 53.1 95.3 50.6 80.5 55.8 50.8 60.6 65.3
TR21 Tekirdağ
0.5 2.4 2.9 0.0 1.1 0.2 0.7 0.5 1.0 0.0 0.0 0.5 0.8 1.2 0.5 0.4 0.8 0.0 0.3 0.1 0.5 0.0 0.0 1.4
TR22 Balıkesir
0.2 1.1 2.2 0.0 0.0 0.0 0.1 2.3 0.0 0.0 0.0 0.2 0.1 0.7 0.2 0.2 0.3 0.0 0.2 0.0 0.1 0.0 0.0 0.1
TR31 İzmir
4.5 7.7 14.5 81.4 2.9 2.4 7.3 2.2 12.7 3.3 7.5 4.7 5.6 4.9 2.7 5.9 4.0 0.4 4.3 0.5 4.1 6.5 3.9 2.4
TR32 Aydın
1.1 1.5 2.0 0.0 5.3 0.3 0.3 0.7 1.8 0.1 0.1 0.4 0.5 0.5 5.9 0.4 0.8 0.0 0.1 0.0 0.2 0.0 0.6 0.3
TR33 Manisa
1.8 2.3 1.6 0.0 0.4 0.1 0.4 0.1 0.5 0.4 0.4 1.4 1.3 1.6 1.7 1.9 2.3 0.2 17.7 5.0 1.2 0.0 0.4 0.3
TR41 Bursa
5.7 1.7 2.5 0.4 12.4 1.2 0.9 2.8 2.4 1.8 0.5 5.1 7.1 6.0 8.2 13.2 7.7 0.2 6.4 3.4 9.6 19.2 3.6 3.8
TR42 Kocaeli
12.9 3.7 1.9 0.0 1.9 1.2 1.4 21.3 3.2 1.3 19.0 6.4 10.0 9.2 10.8 12.0 7.6 0.1 8.2 1.8 4.9 18.4 0.5 2.6
TR51 Ankara
10.3 4.9 2.9 0.0 1.1 0.6 2.1 4.4 2.9 13.2 1.4 3.0 5.8 6.0 4.5 8.2 11.7 2.6 7.9 7.8 20.5 3.1 18.8 9.8
TR52 Konya
0.5 2.2 2.7 0.0 0.2 0.0 0.2 0.4 1.0 0.0 0.1 0.7 0.8 0.7 0.5 0.3 0.8 0.1 0.3 0.0 0.3 0.2 0.1 0.2
TR61 Antalya
0.5 1.3 0.7 0.0 0.2 0.2 0.4 4.6 1.3 0.1 0.1 0.6 1.6 0.7 0.0 0.4 0.5 0.1 0.1 0.1 0.5 0.0 5.3 0.5
TR62 Adana
1.8 10.9 4.0 0.7 2.3 0.9 0.1 1.9 1.5 0.1 2.4 2.6 0.8 2.4 0.4 0.7 2.0 0.1 0.3 0.3 0.6 1.3 4.2 9.2
TR63 Hatay
2.3 8.6 0.2 0.0 1.1 0.1 0.0 0.5 0.4 0.1 0.6 0.9 0.2 2.3 2.4 0.4 2.3 0.0 1.3 0.0 0.3 0.1 0.0 0.1
TR71 Kırıkkale
0.2 1.1 0.0 0.0 0.4 0.0 0.1 0.0 0.0 0.0 0.2 0.3 0.1 0.0 0.1 0.2 0.2 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.1 0.0
TR72 Kayseri
0.8 1.9 0.9 0.0 1.0 0.1 0.0 1.1 0.7 0.1 0.2 0.9 0.5 0.3 3.6 0.8 0.8 0.0 0.3 0.1 0.5 0.0 0.9 1.4
TR81 Zonguldak
1.0 0.0 0.0 0.0 0.1 0.0 0.1 0.1 0.0 0.0 0.1 0.0 0.0 1.1 1.8 0.1 0.5 0.2 0.2 0.0 0.2 0.0 0.1 0.0
TR82 Kastamonu
0.0 0.1 0.1 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.1 0.0 0.0 0.0 0.1 0.0 0.0 0.0
TR83 Samsun
0.4 2.6 0.7 0.0 0.1 0.0 0.2 1.2 0.2 0.0 0.0 0.1 0.1 0.7 0.2 0.1 0.3 0.0 0.1 0.0 0.1 0.0 0.9 0.1
TR90 Trabzon
0.1 0.1 0.3 0.0 0.1 0.1 0.4 0.3 0.4 0.0 0.0 0.1 0.1 0.6 0.0 0.1 0.2 0.0 0.1 0.0 0.1 0.0 0.0 0.1
TRA1 Erzurum
0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.2 0.0 0.0 0.0 0.0 0.1 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0
TRA2 Ağrı
0.0 0.4 0.2 0.0 0.0 0.0 0.2 0.6 0.0 0.1 0.0 0.0 0.1 0.5 0.0 0.2 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.3
TRB1 Malatya
0.1 0.4 0.1 0.0 0.1 0.0 0.0 0.2 0.0 0.0 0.2 0.1 0.0 0.1 0.0 0.0 0.2 0.0 0.3 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0
TRB2 Van
0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.2 0.0 0.0 0.1 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.5
TRC1 Gaziantep
1.9 8.8 4.9 0.0 4.5 1.6 1.1 1.4 1.3 0.6 0.5 6.1 0.9 1.3 0.1 0.7 3.2 0.7 0.7 0.3 0.2 0.1 0.2 0.2
TRC2 Şanlıurfa
0.2 2.0 0.1 0.0 0.2 0.2 0.0 0.1 0.0 0.1 0.1 0.1 0.1 1.1 0.0 0.1 0.1 0.0 0.1 0.0 0.0 0.0 0.0 1.2
TRC3 Mardin
0.1 0.6 0.1 0.0 0.0 0.0 0.0 0.1 0.0 0.3 0.3 0.0 0.0 0.4 0.0 0.2 0.3 0.0 0.1 0.0 0.1 0.0 0.0 0.0
Genel Toplam
100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100
50
EK 4: Düzey 2 Bölgelerinde İstihdama Göre İmalat Sanayiinin Bölgeiçi Dağılımı
TR10-İstanbul
TR21-Tekirdağ
TR22-Balıkesir
TR31-İzmir
TR32-Aydın
TR33-Manisa
TR41-Bursa
TR42-Kocaeli
TR51-Ankara
TR52-Konya
TR61-Antalya
TR62-Adana
TR63-Hatay
TR71-Kırıkkale
TR72-Kayseri
TR81-Zonguldak
TR82-Kastamonu
TR83-Samsun
TR90-Trabzon
TRA1-Erzurum
TRA2-Ağrı
TRB1-Malatya
TRB2-Van
TRC1-Gaziantep
TRC2-Şanlıurfa
TRC3-Mardin
15
5.3
8.7
35.1
11.6
11.7
17.8
8.2
12.1
9.3
28.8
14.6
18.2
10.2
15.6
9.9
7.1
19.1
27.3
48.1
50.8
41.7
17.9
35.2
15.2
13.8
20.4
16
0.0
0.0
0.0
2.1
0.0
0.0
0.0
0.0
0.0
0.0
0.0
0.0
0.0
0.0
0.0
0.0
0.0
0.0
0.0
0.0
0.0
0.0
0.0
0.0
0.0
0.0
17
11.4
38.5
2.8
3.5
27.0
10.6
21.2
3.6
3.7
1.9
8.2
12.9
32.9
11.5
14.6
2.5
5.0
2.1
1.8
0.8
0.4
23.5
1.8
50.6
18.6
1.6
18
24.3
18.1
2.9
16.5
19.6
3.6
8.5
5.6
4.8
5.3
5.5
6.4
5.0
8.6
4.7
15.8
21.3
12.7
9.6
4.9
2.9
10.3
4.8
6.5
6.4
10.9
19
2.8
2.8
1.1
3.1
0.4
2.7
0.4
0.1
2.1
1.9
0.4
0.5
0.6
0.3
0.5
0.7
0.0
1.5
0.8
0.0
1.0
0.4
0.2
3.1
1.2
0.0
20
1.2
1.4
12.9
2.0
3.5
2.1
1.4
4.5
1.1
1.9
5.6
3.9
3.4
2.5
2.0
4.5
17.7
4.7
8.6
4.4
9.5
6.3
6.0
1.7
3.0
2.6
21
2.0
2.0
0.2
3.2
1.2
0.5
0.8
1.6
0.7
1.3
0.4
1.6
0.8
0.1
0.7
0.0
0.0
1.2
0.0
0.0
0.0
7.7
0.2
1.5
0.1
0.4
22
4.0
0.6
1.3
2.2
0.9
1.3
0.8
1.0
5.3
2.2
2.7
2.2
2.2
3.2
0.9
0.6
0.8
1.4
1.8
2.2
4.3
1.2
2.0
0.9
2.1
9.1
23
0.1
0.0
0.0
0.8
0.1
0.0
0.0
1.1
0.1
0.0
0.0
0.1
0.0
0.0
0.0
0.0
0.0
0.1
0.0
0.0
0.0
0.0
0.1
0.1
0.0
0.0
24
3.8
3.0
1.7
4.6
1.0
2.0
0.8
5.3
2.5
1.8
7.0
6.3
0.5
0.9
1.0
0.1
2.6
2.1
1.0
2.1
0.5
1.0
0.5
1.2
1.9
2.8
51
25
5.5
3.6
6.5
6.3
3.0
6.8
5.0
8.1
3.3
7.3
7.2
5.7
2.3
8.0
3.3
2.2
3.4
4.2
4.7
5.6
2.9
3.3
2.9
5.4
2.4
4.3
26 27
28
3.0 2.2 7.4
4.9 2.9 3.1
15.8 0.0 6.2
5.6 4.1 10.1
12.0 2.3 7.1
19.5 1.4 7.9
7.0 2.5 7.1
4.4 6.4 12.0
5.5 2.9 16.0
3.6 4.5 11.4
20.8 0.0 9.6
8.5 1.8 10.6
3.7 18.7 8.9
8.4 1.6 6.8
7.2 3.1 8.1
7.3 36.0 5.7
8.2 0.5 5.3
13.0 3.5 4.0
6.9 1.5 4.0
11.4 0.0 7.1
18.5 0.0 6.3
8.2 1.0 8.6
8.9 0.0 3.7
3.3 0.4 4.1
16.8 1.1 7.0
22.8 0.0 17.7
29
8.5
3.5
4.3
7.4
4.2
10.8
9.4
8.1
15.7
13.2
4.4
8.4
4.6
16.0
9.1
2.4
7.2
5.0
3.9
1.1
7.9
2.6
3.8
3.8
23.0
3.1
30
0.1
0.0
0.0
0.0
0.0
0.0
0.0
0.0
0.1
0.0
0.0
0.0
0.0
0.0
0.0
0.0
0.0
0.0
0.0
0.0
0.0
0.0
0.0
0.0
0.0
0.0
31
3.7
1.6
2.2
3.1
2.1
1.3
3.5
5.5
2.8
1.4
1.9
1.0
0.1
0.4
2.8
0.3
1.2
1.4
0.8
3.9
0.1
1.4
0.1
0.2
2.1
0.8
32
0.8
0.0
0.0
0.3
0.0
6.4
0.0
0.1
2.3
0.0
0.0
0.0
0.0
0.0
0.0
0.0
0.0
0.0
0.0
0.0
0.0
0.0
0.0
0.0
0.0
0.0
33 34
35
0.7 2.3 4.2
0.1 3.2 0.0
0.1 0.6 1.2
1.3 5.6 0.5
0.2 1.2 0.7
0.0 1.9 0.0
0.3 14.7 1.1
0.2 14.0 2.9
5.8 2.4 0.0
0.0 9.4 0.0
2.1 0.7 1.9
0.5 5.0 0.0
0.0 0.5 0.0
0.1 8.9 0.2
1.8 0.7 0.0
0.0 0.6 11.8
0.0 0.0 1.1
1.6 1.8 0.2
0.0 0.2 1.5
1.0 0.8 0.0
0.1 0.0 0.0
2.4 0.4 0.0
0.0 26.4 0.0
0.1 0.6 0.1
0.0 0.1 0.0
0.1 0.0 0.0
36 Toplam
6.9
100
2.0
100
5.1
100
6.0
100
1.8
100
3.5
100
7.3
100
3.4
100
13.5
100
4.1
100
6.8
100
6.4
100
5.6
100
6.6
100
29.6
100
2.5
100
6.5
100
12.2
100
4.8
100
4.1
100
4.0
100
3.6
100
3.4
100
1.4
100
0.6
100
3.3
100
EK 5: İstihdama Göre İmalat Sanayiinin Türkiye İçinde Sektörel Ve Bölgesel Yoğunlaşması
TR10-İstanbul
TR21-Tekirdağ
TR22-Balıkesir
TR31-İzmir
TR32-Aydın
TR33-Manisa
TR41-Bursa
TR42-Kocaeli
TR51-Ankara
TR52-Konya
TR61-Antalya
TR62-Adana
TR63-Hatay
TR71-Kırıkkale
TR72-Kayseri
TR81-Zonguldak
TR82-Kastamonu
TR83-Samsun
TR90-Trabzon
TRA1-Erzurum
TRA2-Ağrı
TRB1-Malatya
TRB2-Van
TRC1-Gaziantep
TRC2-Şanlıurfa
TRC3-Mardin
Sektörler Toplamı
15
16
14.9 0.0
3.1 0.0
4.5 0.0
6.9 22.5
3.6 0.0
5.4 0.0
7.3 0.0
7.9 0.0
4.6 0.0
6.5 0.0
2.3 0.0
4.2 0.0
2.1 0.0
1.4 0.0
2.2 0.0
0.8 0.0
1.0 0.0
4.7 0.0
6.8 0.0
1.2 0.0
0.9 0.0
1.6 0.0
1.3 0.0
3.4 0.0
0.9 0.0
0.4 0.0
100 22.5
17
28.2
12.0
0.3
1.8
7.2
2.8
16.5
2.0
1.6
0.4
1.1
2.6
5.9
0.9
2.9
0.2
0.2
0.3
0.2
0.0
0.0
1.8
0.1
9.8
1.1
0.0
100
18
56.1
5.3
0.3
8.1
4.9
0.9
6.2
3.0
2.0
1.0
0.7
1.2
0.8
0.7
0.9
1.4
0.9
1.8
1.1
0.1
0.1
0.7
0.1
1.2
0.3
0.2
100
19
51.4
6.5
0.9
11.8
0.8
5.2
2.3
0.6
6.6
2.8
0.4
0.8
0.8
0.2
0.7
0.5
0.0
1.7
0.7
0.0
0.1
0.2
0.0
4.4
0.5
0.0
99.9
20 21
22 23
15.3 41.8 52.7 8.4
2.2 5.3 1.0 0.0
7.7 0.2 0.8 0.0
5.4 14.6 6.1 25.1
5.0 2.8 1.3 1.2
3.0 1.1 1.8 0.0
5.8 5.2 3.3 0.1
13.4 7.7 3.1 37.0
2.5 2.7 12.2 2.2
1.9 2.3 2.3 0.0
4.0 0.5 2.0 0.0
4.1 2.8 2.3 0.7
3.1 1.2 2.0 0.4
1.1 0.1 1.4 0.0
2.1 1.3 0.9 0.3
2.3 0.0 0.3 0.0
4.1 0.0 0.2 0.0
3.7 1.5 1.1 0.5
5.6 0.0 1.2 0.0
0.5 0.0 0.2 0.0
0.9 0.0 0.4 0.0
2.6 5.2 0.5 0.0
1.0 0.0 0.3 0.2
1.8 2.5 0.9 1.0
0.9 0.0 0.6 0.0
0.2 0.1 0.9 0.0
100 98.8 100 77.2
24 25 26
41.5 33.8 15.5
4.1 2.9 3.2
0.9 1.9 3.7
10.8 8.3 6.1
1.2 2.0 6.8
2.3 4.5 10.8
2.8 9.7 11.4
13.5 11.6 5.3
4.8 3.6 4.9
1.6 3.6 1.5
4.3 2.5 5.9
5.6 2.9 3.6
0.4 1.0 1.4
0.3 1.6 1.4
0.9 1.6 3.0
0.0 0.5 1.5
0.5 0.4 0.8
1.4 1.6 4.1
0.6 1.5 1.8
0.2 0.3 0.5
0.0 0.1 0.7
0.3 0.6 1.3
0.1 0.2 0.6
1.0 2.6 1.3
0.5 0.3 2.0
0.2 0.2 0.9
100 100 100
52
27
19.9
3.3
0.0
7.9
2.3
1.4
7.1
13.4
4.7
3.3
0.0
1.3
12.3
0.5
2.2
12.9
0.1
2.0
0.7
0.0
0.0
0.3
0.0
0.3
0.2
0.0
95.9
28
29.2
1.6
1.1
8.4
3.1
3.3
8.9
11.0
11.1
3.6
2.1
3.4
2.5
0.9
2.6
0.9
0.4
1.0
0.8
0.2
0.2
1.1
0.2
1.3
0.6
0.5
100
29
33.6
1.7
0.8
6.2
1.8
4.6
11.8
7.5
10.9
4.2
1.0
2.7
1.3
2.1
2.9
0.4
0.5
1.2
0.8
0.0
0.2
0.3
0.2
1.2
2.1
0.1
100
30
78.6
0.0
0.0
4.7
9.2
0.0
0.0
0.0
0.0
0.0
0.0
0.0
0.0
0.0
0.0
0.0
0.0
0.0
0.0
0.0
0.0
0.0
0.0
0.0
0.0
0.0
92.5
31
42.5
2.4
1.1
7.4
2.6
1.5
12.5
14.5
5.7
1.3
1.2
0.9
0.1
0.2
2.5
0.1
0.3
1.0
0.4
0.4
0.0
0.5
0.0
0.2
0.6
0.1
100
32
39.9
0.0
0.0
3.1
0.0
33.6
0.4
1.0
19.9
0.0
0.0
0.0
0.0
0.0
0.0
0.0
0.0
0.0
0.0
0.0
0.0
0.0
0.0
0.0
0.0
0.0
97.9
33
25.2
0.4
0.2
10.0
0.7
0.2
4.1
1.6
37.8
0.0
4.4
1.5
0.0
0.1
5.2
0.1
0.0
3.7
0.0
0.3
0.0
2.8
0.0
0.3
0.0
0.0
98.7
34
15.9
2.8
0.2
8.0
0.9
1.4
31.6
21.9
2.8
5.1
0.3
2.8
0.3
2.0
0.4
0.2
0.0
0.8
0.1
0.0
0.0
0.1
2.3
0.3
0.0
0.0
100
35
62.6
0.0
0.8
1.6
1.1
0.0
5.0
10.2
0.0
0.0
1.6
0.0
0.0
0.1
0.0
7.0
0.3
0.2
1.1
0.0
0.0
0.0
0.0
0.1
0.0
0.0
91.8
36
33.6
1.2
1.1
6.2
0.9
1.8
11.3
3.9
11.6
1.6
1.8
2.6
2.0
1.1
11.6
0.5
0.6
3.6
1.2
0.2
0.2
0.5
0.2
0.5
0.1
0.1
100
53

türkiye ekonomisinde bölgesel gelişmişlik farklılıkları, doğu

Transcription

Similar documents

Web Of Science Tarama Rehberi

türkiye`de eşitsizlikler: kalıcı eşitsizliklere genel bir bakış