Deel 13

Transcription

Deel 13

H ET K O N IN K R IJK D ER N E D E R L A N D E N
IN D E T W E E D E W E R E L D O O R L O G
1939-1945
D EEL 13
R IJK S IN S T IT U U T V O O R O O R L O G S D O C U M E N T A T IE
D R. L. D E JO N G
HET K O N IN K R IJK
D ER N E D E R L A N D E N
IN DE
TW EEDE
W ER E LD O O R LO G
D E E L 13
B IJL A G E N
L E ID E N / M A R T I N U S N IJH O F F / 1 9 8 8
C O P Y R IG H T ©
1 988
R IJK S I N S T IT U U T V O O R O O R L O G S D O C U M E N T A T IE
A M STER D A M
D R U K : S D U D R U K K E R IJ -
’ S -G R A V E N H A G E
P R IN T E D IN T H E N E T H E R L A N D S
Inhoud
Verantwoording
i
Voorgeschiedenis
M ijn kwartaalverslagen
M ijn werkwijze / De ‘fiches’
Voortgang van het project
De televisieserie ‘De Bezetting’
H oe ik mijn taak onderschatte
Bronnen
D e kritische lezing der concept-manuscripten
De discussies met de begeleidingsgroep
Het aspect der verantwoordelijkheid
Het aparte deel ‘Reacties’
Slot
Overzicht van wijzigingen
Deel
Deel
D eel
Deel
D eel
Deel
Deel
D eel
Deel
D eel
D eel
D eel
D eel
Deel
Deel
i
13
15
20
22
26
32
52
66
70
76
78
79
1: ‘Voorspel’
2: ‘Neutraal’
3: ‘M ei '40’
4: ‘M ei '40 —maart '4 1 ’
5: ‘Maart '4 1 —ju li '42’
6: ‘Ju li '42 —mei '43’
7: ‘M ei '43 - ju n i '44’
8: ‘Gevangenen en gedeporteerden’
9: ‘Londen’
10 a: ‘Het laatste jaar I’
10 b: ‘Het laatste jaar II’
1 1 a: ‘Nederlands-Indië I’
1 1 b: ‘Nederlands-Indië II’
1 1 c: ‘ Nederlands-Indië III’
12 : ‘ Epiloog’
Registers
81
85
87
96
10 1
109
118
128
134
144
150
156
166
174
175
181
v
I SBN 90 689 0 272 5
Verantwoording
Het geschiedwerk tot welks samenstelling ik in 1955 opdracht kreeg en
waarvan de voltooiing meer dan dertig jaar in beslag heeft genomen,
heeft niet alleen een eigen geschiedenis maar ook een eigen voorgeschie
denis gekend. In deze Verantwoording w il ik weergeven hoe ik tot mijn
opzet kwam, welke werkwijze ik heb gevolgd, welke bronnen ik bestu
deerde, hoe mijn concept-teksten tot stand kwamen, welke personen o f
instanties met die concept-teksten bemoeienis hadden en wat mijn ver
antwoordelijkheid inhield. Dat ik eerst op de voorgeschiedenis inga, heeft
niet alleen te maken met het feit dat zij er bij hoort maar vooral ook met
de omstandigheid dat vele van de denkbeelden die ik bij het opzetten
van Het Koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog ging verw e
zenlijken, mij al voor ogen stonden voordat ik de opdracht tot de
samenstelling kreeg.
Voorgeschiedenis
Een klein deel van de voorgeschiedenis ligt in Londen, een veel groter
deel eerst in bezet en vervolgens in bevrijd Nederland.
Wat Londen betreft, het volgende.
Ik was in september '32, achttien jaar oud, geschiedenis (en sociale
aardrijkskunde) gaan studeren aan de Universiteit van Amsterdam, waar
van alle hoogleraren N. W. Posthumus (economische geschiedenis) mij
het meest had aangesproken, vooral met zijn doctoraal-colleges over de
Leidse lakenindustrie van de zestiende tot de achttiende eeuw —uit een
veelheid van bronnen had hij een boeiend beeld opgebouwd. Ik had in
novem ber '37 het doctoraal examen afgelegd, had vergeefs getracht een
functie te krijgen bij het door Posthumus opgerichte Internationale In
stituut voor Sociale Geschiedenis (er was geen geld), was in februari '38
redacteur geworden van het weekblad De Groene Amsterdammer en was
èn op grond van mijn werkzaamheid bij dit blad èn op grond van mijn
Joodse afkomst op 14 mei '40 naar Engeland uitgeweken.
Daar werd ik per 1 ju li '40 redacteur van Radio O ranje — een functie
1
VERANTWOORDING
waar ik mij met hart en ziel aan gaf. Maar ik bleef ook mijn studievak
trouw. Begin '4 1 schreef ik op verzoek van het hoofd van de Regerings
voorlichtingsdienst, A. Pelt, voor de Britse uitgever Lindsay Drummond
een boekje over de gebeurtenissen in Nederland tijdens de Duitse invasie
en in de eerste maanden van de Duitse bezetting dat onder de titel Holland
fights the N a z i’s uitkwam. Vervolgens vroeg de Netherlands Publishing
Company te Londen, uitgever van het ‘Londense’ Vrij Nederland, mij een
samenvatting te schrijven van wat in Londen bekend was over Nederland
in het eerste bezettingsjaar. Er is hieruit geresulteerd dat ik successievelijk
vier boeken schreef (Je Maintiendrai I t.e.m. IV ), handelend over het
eerste, tweede, derde en vierde jaar van de Duitse bezetting. De N eder
landse dagen weekbladen (alle via Lissabon o f Stockholm binnenge
komen), de in Londen opgenomen uitzendingen van Radio Hilversum,
de illegale bladen (in april '42 arriveerden de eerste in de Britse hoofd
stad), m ededelingen van Engelandvaarders en (voor de delen III en IV)
een snel wassende stroom van door de inlichtingengroepen naar Londen
gezonden stukken en rapporten vormden mijn belangrijkste bronnen.
D eel I steekt vol pathos, deel II is inform atiever en dat geldt, meen ik,
vooral voor de delen III en IV. Dat alle delen nogal aan de oppervlakte
moesten blijven, spreekt vanzelf. O ok ontbraken alle gegevens over de
illegaliteit —die werden door het Bureau Inlichtingen terecht geheim ge
houden. M et dat al heeft deze Londense serie in twee opzichten betekenis
gehad voor mijn latere werk: zij noopte mij, een eerste structuur aan te
brengen in mijn kennis van de ontwikkelingen in bezet gebied en ik
leerde met grote snelheid een boek te componeren. Alle gegevens die ik
per deel nodig meende te hebben, had ik door de typistes van Radio
O ranje op aparte papiertjes, ‘fiches’, laten overtypen (een systeem dat ik
als student al voor mijn doctoraal-scripties had gebruikt) en aan de hand
van die ‘fiches’ typte ik elk deel van een paar honderd bladzijden in twee
o f drie weken —meer tijd had ik er niet voor.
Begin '44 w on ik de Londense minister van Onderwijs, Kunsten en
Wetenschappen, dr. G. Bolkestein, voor het denkbeeld dat de regering
na de bevrijding een rijksinstelling zou oprichten die zich zou belasten
met het verzamelen van historisch materiaal over Nederlands oorlogs
geschiedenis. Het tweede kabinet-Gerbrandy keurde dit denkbeeld goed
en Bolkestein deed er vervolgens in maart '44 m ededeling van aan de
luisteraars in bezet gebied, zulks in een door mij geschreven toespraak.’
1 Tekst in: Rijksinstituut voor Oorlogsdocumentatie:Jaarverslag ig 4 5—ig4Ó, p. 36-38.
2
HET PLAN VAN P O S T H U M U S
N iet aan dit initiatief is het Rijksinstituut voor Oorlogsdocumentatie
ontsproten maar aan een initiatief dat in bezet gebied was genomen.
Posthumus, in januari '42 door de bezetter ontslagen, had nadien
allerlei clandestien circulerend materiaal laten verzamelen en medio '43
een memorie geschreven1 waarin hij bepleit had, ten eerste, dat na de
bevrijding de functie van ‘directeur-generaal voor ’s rijks oorlogsarchie
ven ’ (die had hij zichzelf toegedacht) zou worden ingesteld, welke
functionaris met zijn dienst alle Duitse archieven en archieven van ‘foute’
instellingen en organisaties zou moeten verzamelen, en, ten tweede, dat
een particuliere organisatie zou worden opgericht om in opdracht van de
overheid tot publikaties over te gaan. ‘Daarvoor zullen’ , schreef hij, ‘in
alle lagen der bevolking en in alle delen des lands vele maanden lang de
gegevens verzameld moeten worden, in het bijzonder die welke als
m ondelinge wetenschap bestaan’ — evenwel zou voor ‘enige onderwer
pen’ ‘een officiële enquêtecommissie’ moeten worden ingesteld: een
commissie dus met wettelijke bevoegdheden. De particuliere organisatie
zou van haar bevindingen ‘in een geregeld verschijnende wekelijkse,
soms tweewekelijkse, periodiek’ verslag doen en in driejaar klaar moeten
zijn. Dat alles zag Posthumus ‘als voorbereidend werk voor de weten
schappelijke publikatie over de geschiedenis van de bezettingstijd in al
haar aspecten’, w elk werk hij w ilde doen schrijven door ‘een aantal
vooraanstaande historici o f historisch aangelegde personen (juristen,
kerkhistorici enz.).’ Het moest in drie delen, elk van ca. 600 pagina’s,
verschijnen in een oplaag van 3 000 exemplaren maar daarnaast diende
in een oplaag van 10000 exemplaren een uit één deel bestaand populair
werk uit te komen.
V oor zijn memorie vond Posthumus de instemming van een hoofd
ambtenaar die op een sleutelpositie zat: mr. J. K. van der Haagen, chef
van de afdeling Oudheidkunde en Natuurbescherming van het departe
ment van Opvoeding, Wetenschap en Cultuurbescherming (onder die
afdeling ressorteerde o.m. het rijksarchiefwezen). De secretaris-generaal
van dat departement, prof. dr. J. van Dam, was ‘fout’, van der Haagen
was ‘goed’ —hij stimuleerde Posthumus om door te gaan en bracht hem
in contact met van Dams voorganger, prof. dr. G. A. van Poelje, in de
zomer van '40 door de bezetter ontslagen, van w ie aangenomen mocht
worden dat hij na de bevrijding weer secretaris-generaal zou worden.
Posthumus had vele contacten in socialistische kringen —van Poelje ried
1 Tekst: a.v., p. 32 e.v.
3
VERANTWOORDING
hem aan, de basis van het te ondernemen werk te verbreden en Posthu
mus betrok daar toen een katholieke en een gereformeerde hoogleraar
bij, resp. prof. mr. B. H. D. H erm esdorf (Katholieke Universiteit N ijm e
gen) en prof. dr. Z. W. Sneller (in die tijd verbonden aan de Nederlandse
Economische Hogeschool te Rotterdam, spoedig na de bevrijding aan de
Vrije Universiteit te Amsterdam). Met hen beiden voerde Posthumus
enkele clandestiene besprekingen. Zonder hun medeweten vroeg hij
bovendien aan zijn Amsterdamse, eveneens door de bezetter ontslagen
collega dr. J. M. Rom ein, een opzet te ontwerpen voor de eerder bedoelde
‘wetenschappelijke publikatie’. O ok Romein dacht aan een werk van drie
delen. D eel i, Kroniek, zou ‘bestaan uit een beredeneerd verslag der
feitelijkheden, gevolgd door een chronologische lijst der gebeurtenissen’,
deel 2, Aspecten, ‘een aantal onderwerpen systematisch moeten behande
len’, deel 3, Geschiedenis, de ‘ synthese’ bevatten, ‘die geschreven kan
worden op grond van de delen i en 2 en van and«re, inmiddels eventueel
verschenen publikaties, documentenverzamelingen, verhoren, enz.’
In de hongerwinter bestendigde Posthumus zijn contact met van Poelje
en van der Haagen en het gevolg was dat enkele dagen na de bevrijding
van W est-Nederland, nl. op 8 mei '45, door van Poelje, weer secretaris
generaal van het departement van Onderwijs, Kunsten en Wetenschap
pen, een besluit werd ondertekend waarbij een ‘ Rijksbureau voor docu
mentatie van de geschiedenis van Nederland in oorlogstijd’ werd inge
steld hetwelk tot taak had, die documentatie bijeen te brengen en te
ordenen en aan de hand daarvan ‘publikaties te doen verschijnen.’ Het
besluit werd gepubliceerd op gezag van het C ollege van Vertrouwens
mannen en, mèt alle andere door het college genomen o f goedgekeurde
besluiten, om formele redenen vrijw el onm iddellijk door het M ilitair
Gezag geannuleerd. Dat verhinderde het Rijksbureau (het ging zich
spoedig ‘ Rijksinstituut’ noemen, omdat de term ‘ Rijksbureau’ te veel
deed denken aan de Rijksbureaus voor handel en nijverheid) niet om zijn
w erk aan te vatten — dat gebeurde van 15 september '45 a f onder mijn
dagelijkse leiding. Posthumus, voorzitter van het zich toen ‘Directorium’
noem end bestuur, had mij dat gevraagd en ik w ilde niets liever dan juist
deze functie uitoefenen.
In samenwerking met van der Haagen ontwierp Posthumus een wet
die het Rijksinstituut een nieuwe form ele basis zou geven en bovendien
een commissie in het leven zou roepen met enquêtebevoegdheden, gelijk
aan die welke de Tweede Kamer bezat. Dat wetsontwerp, goedgekeurd
door het kabinet-Beel, werd door koningin W ilhelmina veel te omslach
tig geacht —het kabinet besloot toen een eenvoudiger regeling te treffen
4
H E T P U B L I K A T I E P L A N V A N 1 948
en het Rijksinstituut werd in september 47 bij koninklijk besluit' her
opgericht; dat besluit bepaalde kortaf: ‘ Er is een Rijksinstituut voor
Oorlogsdocumentatie, dat tot taak heeft een wetenschappelijk onderzoek
in te stellen naar de geschiedenis van Nederland gedurende de Tweede
W ereldoorlog’ ; naast het Directorium kwam er (dat was een denkbeeld
van mij geweest) een Com m issie van Bijstand, waarin o.m. de georgani
seerde oud-illegaliteit en de belangrijkste Kamerfracties vertegenwoor
digd waren.
Enkele maanden later nu, in januari '48, verzocht de minister, dr. Jo s
J. Gielen, het Directorium, hem een publikatieplan voor te leggen. Het
stuk, door mij in overleg met de wetenschappelijke staf van het instituut
in concept opgesteld, werd in mei aan de minister toegezonden2 en
bevatte omtrent wat binnenskamers ‘het H oofdw erk’ was gaan heten, het
volgende:
‘Van de aanvang a f heeft het in de bedoeling gelegen van het Directorium, de
arbeid van het Rijksinstituut te bekronen met een wetenschappelijk werk, dat op
grond van de totale verzamelde kennis een gedetailleerd beeld zou geven van de
geschiedenis van Nederland in de Tw eed e W ereldoorlog. Het Directorium
hoopt, dat in deze geschiedenis te zijner tijd ook de lotgevallen van de overzeese
gebiedsdelen beschreven zullen kunnen worden. Het accent zal echter stellig
vallen op de geschiedenis van bezet Nederland in engere zin. Kennisneming van
hetgeen tot dusver als samenvattende historie van Nederland in de Tw eede
W ereldoorlog verschenen is o f verschijnt, heeft bij het Directorium slechts de
overtuiging versterkt, dat een samenvattend werk, als hier bedoeld, wenselijk
is.
In dat samenvattende werk zullen alle aspecten van het onderzoek van het
Rijksinstituut, welke niet in andere publikaties tot uiting gebracht worden, hun
plaats kunnen vinden. M et de voorbereiding dier uitgave zal veel tijd gemoeid
zijn. M en hoede zich voor overhaasting. Zou men te vroeg overgaan tot het op
schrift stellen van een relaas, dan zou men de kans lopen, het geschrevene telkens
op grond van nieuw materiaal te moeten herschrijven.
O ver de vraag, o f de leiding bij het voorbereiden en schrijven van dit
hoofdwerk aan één dan w el meerdere historici toevertrouwd moet worden, hoopt
het Directorium U w e Excellentie binnen afzienbare tijd een nader advies te doen
toekomen. Het vertrouwt echter, dat met inachtneming van alle genoemde
factoren deze wetenschappelijke geschiedenis van Nederland in de Tw eede
W ereldoorlog in de periode 19 5 5 -1 9 6 0 zal kunnen verschijnen. Aan de voorbe
1 Tekst in a.v.: Jaarverslag 1947, p. 44.
2 Tekst in a.v.: Jaarverslag 1948, p. 62 e.v.
5
VERANTWOORDING
reiding zullen uiteraard de medewerkers van het Rijksinstituut op tal van gebie
den onontbeerlijke assistentie kunnen verlenen.’
Voorgesteld werd óók om naast dat H oofdw erk een samenvattende
uitgave te doen verschijnen ten behoeve van het voortgezet onderwijs
— die ‘schooluitgave’ diende in een omvang van minder dan 10 vel (160
pagina’ s) in '50 gereed te zijn, voor het H oofdw erk werd gedacht aan v ijf
in de jaren '56 t.e.m. ’6o te publiceren delen, elk van meer dan 20 vel
(320 pagina’s).
D rie maanden na het indienen van het publikatieplan bereikte het
instituut de m ededeling dat de ministers Gielen en Lieftinck (Financiën)
samen besloten hadden, het instituut per 1 januari '50 op te heffen. Dat
w erd voorkomen. Met steun van Drees (nu minister-president) werd
bereikt dat het instituut na 1 januari '50 buiten de rijksbegroting om zou
worden gefinancierd uit overheidsgelden die door de Stichting Nationaal
Steunfonds werden beheerd, en dat het voorlopig tot 1 januari '59 mocht
doorwerken — een termijn die enkele malen werd verlengd, de eerste
keer tot 1 januari ’6 i, waarna de voor het instituut nodige gelden tenslotte
van het begrotingsjaar '65 a f w eer normaal op de rijksbegroting werden
aangevraagd.
Het denkbeeld van de ‘schooluitgave’ verdween uit het zicht maar
voor de plannen voor het H oofdw erk (nu als ‘het Geschiedwerk’ aange
duid) gold dat niet.
Toen eenmaal de financiering van het instituut via de Stichting N a
tionaal Steunfonds was geregeld, vond ik dat het op mijn w eg lag, het
Directorium mijn visie te geven op de problemen die bij de voorberei
ding van dat Geschiedwerk zouden rijzen: ik dicteerde daartoe begin ju li
'49 een lange nota' waarin ik allereerst de wenselijkheid van dat werk
onderstreepte. ‘ M en kan de vraag opperen’, stelde ik in dat verband,
‘o f het niet de voorkeur verdient, het schrijven van het Geschiedwerk over te
laten aan een later geslacht: dat zou, zo is w el betoogd, de uitgebreidheid der
documentatie en de objectiviteit van oordeel ten goede komen. Ik acht die
voordelen gering. Historici plegen, uitgaande van hun eigen levens- o f wereld
beschouwing, elkaar over kwesties van eeuwen her even fel te bestrijden als over
‘actuele’ historische vraagstukken: dat de ‘objectiviteit’ met het tijdsverloop zou
toenemen, is een onbewezen stelling. Voorts ge lo o f ik, dat latere generaties aan
de documentatie, die wij in het Geschiedwerk kunnen verwerken, relatief weinig
1 Tekst in dr. L. de Jong: Tussentijds. Historische studies (1977), p. 11 e.v.
6
MI J N N O T A U I T J U L I 1 9 4 9
zullen hebben toe te voegen. Daarentegen kunnen wij onze objectiviteit van
oordeel verhogen door persoonlijk contact met de voornaamste figuren uit de
periode i 9 4 0 -19 4 5 ; dezen kunnen nu nog antwoord geven op gestelde vragen
en daardoor in vele gevallen een bijzonder licht werpen op bewaard gebleven
documenten. D ie verificatie van schriftelijke gegevens zal later niet mogelijk zijn;
bovendien zal men zich dan de ‘atmosfeer’ van de oorlogs- en bezettingsjaren
alleen nog kunnen indenken — men zal haar niet beleefd en ervaren hebben. En
juist die ‘atmosfeer’ moet in het Geschiedwerk bewaard blijven. Dan alleen
ontstaat een werk, dat door de tijdgenoot als waarachtig erkend wordt - aan welke
erkenning het een deel van zijn objectieve betekenis voor de toekomst ontlenen
zal.’
‘N een ’, zo betoogde ik verder,
‘het Geschiedwerk is niet een min o f meer toevallige afsluiting van de arbeid
van ons Instituut; het is er het meest wezenlijke deel van: het hoge doel, waar
van meet a f aan op toe is gewerkt. N iet alleen de auteur, onze gehele instelling
zal zich eerst in dat Geschiedwerk ten volle kunnen ontplooien, zoals zij ook
eerst met dat Geschiedwerk een werk kunnen vervaardigen dat ver buiten de
wetenschappelijke kringen zijn invloed kan doen gelden.’
Ik gaf vervolgens een overzicht van de voor dat Geschiedwerk reeds
beschikbare documentatie, eindigend met deze conclusie:
‘Het materiaal, dat de auteur in het Geschiedwerk zal kunnen verwerken, is
dus even uitgebreid als veelzijdig. Zal niet hij, en zullen niet met hem zijn
assistenten, erin verdrinken? Slechts de praktijk zal het bewijs van het tegendeel
kunnen leveren doch ik koester het vertrouwen, dat een verstandige organisatie
van het werk de auteur voor de verdrinkingsdood zal behoeden.’
M en ziet: ik sprak van ‘de auteur’. ‘Eén o f meer auteurs?’ was de vraag
die ik vervolgens behandelde. ‘ O ok hier’, aldus mijn antwoord,
‘zal de praktijk een voornaam w oord meespreken. W anneer er niemand te vinden
zou zijn, die bereid is en in staat geacht wordt om als ‘de’ auteur van het
Geschiedwerk te fungeren, zou u w college noodgedwongen naar een andere
oplossing moeten zoeken. Persoonlijk zou ik er het meest voo r voelen, wanneer
althans in eerste instantie gezocht werd naar één auteur. Deze zou auteur zijn in
zoverre, dat hij het gehele manuscript schrijft. Natuurlijk behoeft hij niet per
soonlijk alle onderzoekingen te verrichten. Hij is leider van een équipe.
Z ou één auteur het Geschiedwerk schrijven, dan zou dat twee nadelen hebben.
Het eerste nadeel is dat hij over sommige onderwerpen met minder persoon
lijke deskundigheid zou schrijven dan over andere: de historicus, die een voor
7
VERANTWOORDING
treffelijk beeld weet te schetsen van de snelle bloei van de Nederlandse Unie,
behoeft niet persé in staat te zijn, even duidelijk w eer te geven, waarom de
Nederlandse landbouwers zich tegen de invoering van de koolzaadteelt verzet
hebben. D it eerste nadeel acht ik naar verhouding gering: er is geen onderwerp
uit de oorlogs- en bezettingsjaren, waaromtrent de auteur niet spoedig van
betrouwbare en deskundige zijde de voorlichting en de gegevens zal kunnen
krijgen, die hij dan zelf op zijn eigen w ijze in zijn manuscript zal kunnen
verwerken.
Van wezenlijker belang acht ik het tweede nadeel: dat een werk, door één
auteur geschreven, altijd in diens persoon geworteld zal blijven en zijn geest met
zijn ruimten (naar ik hoop), doch ook met zijn beperktheden (naar ik vrees) zal
weerspiegelen. En toch: w il het Geschiedwerk adequaat zijn aan de geschiedenis
van Nederland in de Tw eed e W ereldoorlog zelve, dan moeten N S B ’ers en
communisten, K P ’ers en aangebleven hoge ambtenaren, strijdbare humanisten
en van de wereld afgewende christelijke gereformeerden ‘zich zelf erin herken
nen’ en, de betrokken passages lezend, moeten toegeven: ‘Ja — zo hebben w ij
toen gedacht.’
D ie ‘zelf-herkenning’ zou men door benoeming van meerdere auteurs wellicht
vergemakkelijken. D och ik acht het nadeel, dat dan een verbrokkeld werk
ontstaat, van overwegend belang. Zou men trouwens aannemen, dat één histo
ricus niet in staat zou zijn, van v ijf jaar geschiedenis van een volk van negen
m iljoen zielen een adequaat beeld te geven, dan zou men impliciet het overgrote
deel van alle historiografie van onwaarde moeten verklaren. Daar komt bij, dat
de auteur in staat zal zijn — in staat moet zijn — om door persoonlijk contact met
andersgezinden zoveel mogelijk de nadelen op te heffen, samenhangend met het
feit, dat hij, als ieder mens, in een bepaald milieu opgegroeid is en daar zijn
psychische en geestelijke vorm ing ontvangen heeft. Is de auteur zich van zijn
eigen onvermijdelijke beperktheden bewust, dan zal hij, naar ik aanneem, gaarne
beschrijvingen van personen, groepen, gebeurtenissen o f ontwikkelingen, waar
hij van zichzelf uit vreemd tegenover stond, ter toetsing voorleggen aan personen
o f instanties, die door u w college o f door hem voor het uitbrengen van een advies
competent geacht worden.’
D ie ene auteur moest zich, meende ik, ‘geheel o f nagenoeg geheel aan
de voorbereiding van het Geschiedwerk wijden.’ Hij zou zich moeten
beperken ‘tot de op het eerste gezicht belangrijkste delen van onze
collecties.’ ‘Van de Duitse en Nederlandse documenten kan hij beginnen
met de regesten’ (inhoudssamenvattingen die door de afdeling Beschrij
vin g van het instituut werden vervaardigd en waarvan de gestencilde
lijsten toen al duizenden pagina’s telden),
‘waar nodig teruggrijpend op de oorspronkelijke stukken; alle delen van de
Parlementaire Enquêtecommissie zal hij van a tot z moeten doorwerken, van de
overige in Nederland verschenen werken zal hij slechts sommige geheel, vele
andere alleen maar gedeeltelijk begeren te lezen; de volledige jaargangen van de
voornaamste illegale bladen (tien tot twintig) zal hij zelf moeten bestuderen; de
honderden illegale uitgaven, die alleen nieuws bevatten, behoeft hij niet per
soonlijk te excerperen. Ik stel mij voor, dat hij ook een aantal dagen weekbladen
uit de jaren 1940—1945 in hun geheel zal wensen te lezen; in verreweg de meeste
zal hij zich echter slechts bij uitzondering behoeven te verdiepen. Z o zal de auteur
overal zijn eigen werkzaamheden beperken
(m o e te n
beperken: anders komt hij
nooit klaar) tot die gedeelten van onze verzamelingen, die hem relatief veel
bouwstenen zullen geven voor het monument, door hem op te trekken.
W at die bouwstenen betreft, nog dit: het lijkt mij wenselijk, dat aan de auteur
verzocht wordt, elke aantekening, elk citaat, elke verwijzing, ja elke gedachte,
die hem invalt, te noteren o f te laten noteren op een apart standaard-fiche.
H oeveel typewerk dat met zich zal brengen, is niet te voorzien. Het voordeel
lijkt mij dat zodoende de gehele schriftelijke voorbereiding van het Geschiedwerk
zo los mogelijk gemaakt wordt van de persoon van de auteur, die ook maar een
kwetsbaar en sterfelijk mens is.
Van essentieel belang acht ik het, dat de auteur in persoonlijk contact treedt
met de voornaamste figuren uit de jaren van oorlog en bezetting. W at t h e m a n
in t h e Street dacht en voelde, zullen hem de door het instituut verzamelde
dagboeken verhalen, doch met vele, zeer vele anderen zullen langdurige en
vertrouwelijke gesprekken gevoerd moeten worden. T o t hen zullen bij voorbeeld
behoren: vooraanstaande Duitsers, voor zover nog te achterhalen en voor zover
zij nog niet benaderd zijn; de ministers uit de Londense kabinetten; Londense
hoofdambtenaren; de Nederlandse secretarissen-generaal; Nederlandse hoofd
ambtenaren; provinciale en gemeentelijke gezagdragers; personen, die tijdens de
bezetting op politiek terrein actief waren; voormannen van het verzet in al zijn
vorm en en schakeringen; vooraanstaande figuren uit de N S B en aanverwante
organisaties — enzovoort.’
Ik meende dat de auteur twee full-tim e assistenten moest krijgen
— daarvoor kwamen A. J. van der Leeuw en B. A. Sijes, beiden lid van
de wetenschappelijke staf van het instituut, in aanmerking. ‘Verder’, zo
stelde ik,
‘zou het naar mijn mening aanbeveling verdienen, wanneer uw college aan de
auteur in overw eging w ild e geven zijn manuscript in geheel o f bij gedeelten,
alvorens tot zetten overgegaan wordt, aan al diegenen ter vertrouwelijke lezing
toe te zenden, die door u o f door hem in staat geacht worden, waardevolle op
en aanmerkingen te maken. In hoeverre hij van die open aanmerkingen gebruik
wenst te maken in het manuscript, dat hij uiteindelijk aan u voorlegt, staat
natuurlijk ter beoordeling van de auteur. Ik zie zulk een w erkwijze niet als een
hinderlijke beperking van zijn vrijheid, doch als een mogelijkheid tot verbetering
9
VERANTWOORDING
en verrijking van het Geschiedwerk - en tevens als een waarborg, die de regering
redelijkerwijs m ag stellen.’
Het volgende punt dat ik behandelde, was ‘de begrenzing van de sto f.
Daarbij bepleitte ik dat ook ‘Londen’, de West, het Nederlands-Indische
bewind ‘tot aan de capitulatie op Ja va ’ en ‘zijn uitlopers in Engeland, de
Verenigde Staten en Australië’ beschreven zouden worden, en eveneens
‘de lotgevallen van de Nederlandse burgers in de Japanse concentratie
kampen’ (ik vergat de krijgsgevangenen) maar ik vreesde dat de inmiddels
opgerichte Indische Afdeling van het instituut niet voldoende gegevens
bijeen zou kunnen krijgen om ook ‘de Japanse bezetting van Indonesië’
te doen behandelen.
Ik kwam tenslotte tot ‘de indeling van het Geschiedwerk’.
Ik kritiseerde Romeins opzet: deel I Kroniek, deel 2 Aspecten, deel 3
Geschiedenis. D e nadelen daarvan vond ik ‘evident’ :
‘ Ik zie het voornaamste nadeel in de willekeurige scheiding, door hem gemaakt
tussen ‘feit’ en synthese. Ik acht die scheiding ken-theoretisch niet houdbaar.
Immers, een feit ontleent zijn belang eerst aan de plaatsing binnen een bepaald
systeem. O o k een zogenaamde eenvoudige synchronische feitenlijst veronder
stelt impliciet de synthese - die er nog niet zou zijn. Eerder is het mijns inziens
zo, dat feiten, ‘aspecten’ en synthese met betrekking tot de geschiedenis van
Nederland in de Tw eed e W ereldoorlog, in de afgelopen jaren tegelijk en samen
gegroeid zijn. W aar nog bij komt, dat vele belangrijke ‘ feiten’ pas veel later aan
het daglicht gekomen zijn dan tijdens de bezetting door velen vermoed werd.
Z o zal men van het Englandspiel, dat in de periode herfst 1941-h erfst 1943 voor
de ontwikkeling van het Nederlandse verzet, en dus voor de gehele bezettingsgeschiedenis van Nederland, van fundamentele betekenis geweest is, de voor
naamste ‘feiten’ eerst kunnen opmaken uit het betrokken rapport van de Parle
mentaire Enquêtecommissie.
W at prof. Romein met deel 2 Aspecten wilde, is en wordt verwezenlijkt in de
uitgave Onderdrukking en Verzet: een zeer los samenhangende behandeling van
de in systematische onderdelen gesplitste oorlogs- en bezettingsgeschiedenis
door deskundigen.' Deel I K roniek zou in zoverre aangehouden kunnen worden,
dat aan het Geschiedwerk een chronologische lijst van de voornaamste feiten en
1 Onderdrukking en Verzet. Nederland in oorlogstijd is een uitgave geweest van van
Loghum Slaterus en J. M. Meulenhoff die in de jaren 19 4 8 -19 55 in tot vier delen
gecombineerde afleveringen is verschenen onder redactie van mr. J. J. van Bolhuis,
prof. dr. C. D. J. Brandt, H. M. van Randwijk en prof. mr. B. C. Slotemaker. Deze
delen bevatten bijdragen van 106 auteurs.
10
gebeurtenissen zou kunnen w orden toegevoegd — eventueel een serie chronolo
gische tabellen. V o or het overige meen ik, dat het Geschiedwerk, nu wij zoveel
jaren verder zijn, een synthese behoort te wezen van de drie door prof. Romein
voorgestelde delen: gewone, normale geschiedschrijving dus — zuiver en onge
splitst.’
Geheel in het midden latend hoeveel boeken daarvoor nodig zouden
zijn, zag ik de indeling van het werk als volgt:
Inleiding: ‘ Het Koninkrijk der Nederlanden aan de vooravond van de
Tw eede W ereldoorlog’
Deel 1: D e neutraliteitsperiode
Deel 2: D e Duitse invasie
Deel 3: Bezet Nederland t.e.m. de Februaristaking van 1941
Deel 4: Bezet Nederland t.e.m. de uitroeping van de N S B tot enig
toegelaten partij, december 1941
Deel 5: Londen t.e.m. de val van Indië, maart 1942
Deel 6: Bezet Nederland t.e.m. de April—Meistakingen van 1943
Deel 7: Bezet Nederland t.e.m. ‘D olle D insdag’ (5 september 1944)
Deel 8: Londen tot begin september 1944
Deel 9: D e periode september 1944-m ei 1945
Deel 10: De Nederlanders in Japanse gevangenschap, Japans ineenstor
ting en ‘de voorbereiding van de terugkeer van het Nederlandse gezag’
Deel 1 1 : Suriname en de Nederlandse Antillen
Epiloog: ‘Terugblik en Overzicht van het Koninkrijk der Nederlanden
na afloop van de Tweede W ereld oorlog. . . Het Overzicht sluit het gehele
werk a f door in korte lijnen te verhalen van de terugkeer naar normale
verhoudingen in Nederland en van de beginnende politieke m oeilijk
heden in Indië.’
‘Dat’, zo eindigde ik, ‘het probleem van het voordragen van één o f
meer auteurs in toenemende mate urgent wordt, spreekt vanzelf.’
★
Het leek mij van belang, hier zo uitgebreid stil te staan bij deze in ju li
'49 gedicteerde nota: men vindt er een groot deel van de grondgedachten
in terug die ik bij het opzetten van Het Koninkrijk der Nederlanden in de
Tweede Wereldoorlog in het oog hield. W el te verstaan: het stuk dicterend
11
VERANTWOORDING
(en spoedig volledig vergetend1), hield ik het voor uitgesloten dat ik zelf
die ene auteur zou worden. Ik gaf leiding aan een staf van een kleine
honderd medewerkers, kon mij onm ogelijk op zulk een werk concen
treren en kwam er, meende ik, ook niet voor in aanmerking: ik was nog
niet eens gepromoveerd. Ik had w èl het gevoel dat ik, als de omstandig
heden zich ooit zouden wijzigen, het werk zou aankunnen.
N iet zo heel veel later, namelijk in april '5 1, werd het Geschiedwerk
op voorstel van het Directorium (daarin was de plaats van Posthumus
ingenomen door prof. dr. jhr. P. J. van Winter, en die van Sneller door
prof. dr. T. P. van der Kooy) met instemming van de Com m issie van
Bijstand door de minister aan vier ervaren historici toevertrouwd: de drie
hoogleraren dr. I. J. Brugmans (liberaal), dr. C. D. J. Brandt (socialist), dr.
L. J. Rogier (katholiek) en de gepensioneerde leraar dr. J. C. H. de Pater
(protestant) — een ‘verzuilde’ opzet. En een ietwat hachelijke omdat,
terwijl dr. de Pater voldoende tijd kon vrijmaken, de drie anderen door
hun hoogleraarsfunctie al zwaar belast waren.
De wetenschappelijke staf en ik boden hun alle m ogelijke hulp — te
hunnen behoeve werden ca. 60 ‘ Notities voor het Geschiedwerk’ ge
schreven2 en onderwerp-schema’s opgesteld (al die stukken werden uit
gebreid met hen besproken) maar er kwam geen schot in het werk. In
novem ber '53 promoveerde ik op het proefschrift De Duitse Vijfde Colonne
in de Tweede Wereldoorlog en in de loop van '54 kwamen de vier auteurs
tot het inzicht dat zij beter om ontheffing van hun opdracht konden
vragen —zij waren het die aan het Directorium het denkbeeld voorlegden
dat hun taak door mij zou worden overgenomen en dat zij zelf verder
als adviseurs bij het project betrokken zouden blijven, in welk kader zij,
als zij er tijd voor hadden, ook eigen deelstudies konden gaan schrijven.3
Het Directorium nam de denkbeelden van de vier oorspronkelijke
auteurs over, zag ze goedgekeurd door de Com m issie van Bijstand en
legde ze op 15 februari '55 aan de minister van Onderwijs, Kunsten en
Wetenschappen voor; deze, mr. J. M. L. Th. Cals, ging er met een schrij-
1 Toen mijn secretaresse, mevr. A. E. Heuwekemeijer-de Lange, het mij in '72 op
nieuw toonde, had ik er geen enkele herinnering aan bewaard. 2 Te mijnen behoeve
later ca. 100, uit welke serie de studies van A. J. van der Leeuw vaak van veel betekenis
waren. 3 De enige die dat gedaan heeft, was dr. de Pater —zijn belangrijkste werkstuk
werd de in '69 verschenen monografie Het Schoolverzet. Daarnaast heeft Brugmans zich
speciaal verdienstelijk gemaakt bij het onder zijn leiding door dr. H. J. de Graaf, mevr.
A. H. Joustra en kapitein-ter-zee b. d. A. G. Vromans samenstellen van het in ’6o
verschenen werk Nederlands-Indië onder Japanse bezetting.
12
DE O P D R A C H T V A N 2 0 A P R I L 1 9 5 5
ven d.d. 20 april '55 akkoord mee. ‘M et name keur ik goed’, schreef hij
o.a.,
‘dat de heer dr. L. de Jo n g zal worden belast met de samenstellling van [het]
Geschiedwerk, onder toezicht en redactionele verantwoordelijkheid van uw
college. Ik stel het zeer op prijs dat de heer de Jo n g zich bereid heeft verklaard,
deze zeer omvangrijke en moeilijke taak op zich te nemen. Aan mijn goedkeuring
is uiteraard de voorwaarde verbonden dat dit Geschiedwerk uiterlijk op 1 januari
19 61 zal zijn voltooid.’
Wat betekende die bij,het Directorium gelegde ‘ redactionele verant
w oordelijkheid’ ? Ik maakte er mij geen zorgen over. Evenmin maakte ik
mij zorgen over de datum 1 januari 19 6 1; wij hadden de opheffmgsdatum
van het instituut, 1 januari '50, al opgeschoven weten te krijgen, eerst
naar 1 januari '59 en vervolgens naar 1 januari ’6i —waarom zou dat de
laatste opschuiving zijn? Ik was er van overtuigd dat uit de spoedig te
verschijnen nieuwe publikaties van het instituut (de voorafgaande waren
uitstekend ontvangen) en uit de diensten die wij aan overheid en samen
leving bewezen, zou voortvloeien dat van opheffing per 1 januari ’6i
geen sprake zou zijn. Wanneer zou ik klaar zijn? Misschien, zo hoopte
ik, omstreeks '65 —viel alles tegen, dan zou het wellicht '70 worden.
Mijn kwartaalverslagen
Het feit dat de minister voor mijn werk een eindtermijn had bepaald,
was voor mij een extra stimulans om over de voortgang met regelmaat
en uitgebreidheid te rapporteren in de vorm van kwartaalverslagen die
voorgelegd zouden worden aan het Directorium (van 1 januari ’6o af
heette dit ‘Bestuur’ 1 en ruilde ik mijn titel van C h e f voor die van
Directeur), aan de Com m issie van Bijstand, aan de wetenschappelijke staf
van het instituut, aan de minister en aan enkele buitenstaanders van wie
ik wist dat zij er belangstelling voor zouden hebben. Ware die eindter
mijn niet gesteld, dan zou ik, neem ik aan, toch tot het dicteren van
kwartaalverslagen zijn overgegaan, maar ik was mij ervan bewust dat ik,
zo ik voor mijn eigen werk meer tijd nodig zou hebben, de kansen op
1 Over de samenstelling van het Bestuur in latere jaren vindt men de nodige gegevens
in de paragraaf ‘De kritische lezing der concept-manuscripten’.
13
VERANTWOORDING
de verlening daarvan belangrijk zou vergroten als ik met mijn kwartaal
verslagen zou aantonen dat ik mij inderdaad in een maximaal tempo aan
mijn opdracht gaf en dat ik vorderingen maakte; ook nam ik aan dat uit
die verslagen zou blijken hoe uitgebreid de materie was waarin ik mij
moest verdiepen. Ik vertrouwde erop dat zij zouden bevorderen dat de
verantwoordelijke bewindsman en zijn hoofdambtenaren begrip zouden
krijgen voor de problematiek waarmee ik werd geconfronteerd, en dat
zich uit dat begrip een reëel medeleven zou ontwikkelen - ‘m edeleven’
niet in de zin van ‘m edelijden’ maar van ‘gelijk-op denken’.
D e verslagen hadden niet betrekking op wat ik in mijn functie van
C h e f (later Directeur) deed — het waren verslagen van de ‘auteur G e
schiedwerk’. Zij gaven nauwkeurig weer wat ik per kwartaal had gedaan:
w elke stukken en publikaties ik had gelezen en met w ie ik had gesproken
(en waarover). D ie stukken en publikaties werden niet alleen alle vermeld
maar ook becommentarieerd: ik g a f aan in w elk opzicht ze voor mij van
betekenis waren, veelal ook wat ik op de inhoud tegen had. Het werden,
met name in de eerste jaren waarin ik mij vooral in de Verslagen van de
Parlementaire Enquêtecommissie ‘ Regeringsbeleid 19 4 0 -19 4 5 ’ verdiepte
(maar heel vaak ook later), stukken van tientallen pagina’s. Ik begon
derhalve mijn verslag van het derde kwartaal '56 (het telde 39 pagina’s)
met de volgende passage:
‘ D e uitgebreidheid van dit verslag doet het mij wenselijk voorkomen, er,
w ellicht ten overvloede, opnieuw op te wijzen dat de verslagen die ik elk kwartaal
pleeg uit te brengen, verschillende functies vervullen. Zij dienen ertoe, de
instanties die daarop recht hebben, inzicht te geven in de ontwikkeling van een
project dat zich nog over vele jaren zal uitstrekken. Daarnaast zijn zij voor mij
persoonlijk van betekenis omdat ik hier in een gemakkelijk te raadplegen vorm
allerlei details vastleg die, wellicht eerst na geruime tijd, w ederom voor mij van
belang kunnen zijn. W at dit verslag aangaat, leek het mij in het bijzonder
wenselijk dat, zoals ook in vorige verslagen geschied is, alle punten vastgelegd
zouden worden, hoe gering ook, waar mijn voorlopig oordeel van dat van een
zo gezaghebbend lichaam als de Enquêtecommissie van de Tw eed e Kamer
verschilt o f waar ik op de w erkw ijze van de commissie aanmerkingen heb. Het
zal verm oedelijk niet m ogelijk zijn dat dat alles t.z.t. in het Geschiedwerk in den
brede opgenomen w ordt; het lijkt mij goed dat mijn kritische visie dan toch in
detail vastligt.
Het is voorts een functie dezer verslagen, op concrete punten lezers tot het
verstrekken van aanvullende gegevens o f het uiten van tegenspraak te stimuleren;
ook dat doel is slechts te bereiken wanneer men zich niet tot vage algemeenheden
beperkt doch in bijzonderheden afdaalt.
Tenslotte koester ik de hoop dat mijn verslagen juist door hun gedetailleerd
14
KWARTAALVERSLAGEN
heid opmerkingen kunnen bevatten die voor de arbeid van andere medewerkers
van het instituut o f van instellingen als de Krijgsgeschiedkundige Afdeling van
de Generale Staf en het Bureau Maritieme Historie van de M arinestaf van belang
zijn.’ 1
De kwartaalverslagen werden door mij steeds èn met het bestuur èn
met de wetenschappelijke staf van het instituut besproken —bestuurs- en
stafleden konden dus op de inhoud reageren, bijvoorbeeld voorstellen
dat ik mijn onderzoek in bepaalde richtingen zou uitbreiden o f beperken;
ook kon kritiek worden geleverd op voorlopige beoordelingen die ik in
de verslagen had opgenomen en (in een later stadium) op in de verslagen
weergegeven denkbeelden inzake de structuur van het gehele te schrijven
werk o f van bepaalde delen daarvan.
Het spreekt vanzelf dat alle kwartaalverslagen bewaard zijn gebleven2;
zij tellen vanaf het eerste (het verslag over het tweede kwartaal '55) tot
en met het verslag over het eerste kwartaal ’883, 1 789 pagina’s en bieden,
meen ik, als geheel een gedetailleerd overzicht van de voortgang van het
mij toevertrouwde project.
Mijn werkwijze / De ‘fiches’
Bij elke historische studie doet zich het probleem voor hoe men de
gegevens vastlegt die men voor het schrijven van de tekst (in mijn geval:
de concept-tekst) nodig heeft. Ik vermeldde al dat ik het in mijn in juli
'49 gedicteerde nota wenselijk noemde dat voor dat vastleggen gebruik
zou worden gemaakt van ‘standaard-fiches’ —de ‘ fiches’ die ik zelf ging
gebruiken, waren papieren velletjes van ca. 10 bij ca. 15 cm die aan twee
kanten beschreven o f betypt konden worden en waarvan bij langere
citaten twee o f meer aan elkaar geniet konden worden. Beschreven
werden zij slechts wanneer ik zelf iets aantekende —bijna alle zijn betypt,
soms door mij maar in veruit de meeste gevallen door typistes van het
instituut, van welke er steeds één maar vaak ook w el twee louter voor
1 Kwartaalverslag 1956 III, p. 1- 2 . 2 Het eerste dat ik uitbracht, is opgenomen in de
bundel Tussentijds. 3 Dat was het kwartaal waarin ik de uiteindelijke tekst van deel
12, Epiloog, vaststelde.
15
VERANTWOORDING
mij aan het werk waren. Ik legde zelf alle gegevens vast die ik in vele
honderden gesprekken verw ierf, maar ook wel voorlopige conclusies o f
bepaalde invallen. De typistes van het instituut typten de passages over
van welke ik op de documenten o f in de publikaties die ik las, met haakjes
had aangegeven dat zij overgetypt moesten worden. Onderaan elk ‘fiche’
kwam de bron te staan en elk ‘fiche’ kreeg voorts bovenaan een korte
aanduiding van de inhoud, een ‘titel’ — dat zou het indelen vergem ak
kelijken. Voorzover uit documenten o f publikaties overgetypt moest
worden, werd gecontroleerd o f inderdaad alle passages welke ik had
aangegeven, op de ‘fiches’ stonden en o f de bronaanduidingen klopten.
A lle ‘fiches’ werden in de laden van een brandkast opgeborgen en toen
na enkele jaren de eerste brandkast vol was, kwam er een tweede.
Ik schat dat in totaal aan de verschillende delen van mijn werk ca.
120000 ‘fiches’ ten grondslag hebben gelegen.
Zij werden aanvankelijk per bron bijeengehouden.
Toen ik deel i, Voorspel, moest gaan schrijven, haalde ik uit die grote
(en zich steeds uitbreidende) verzameling de ‘fiches’ die ik voor dat deel
nodig had: vele duizenden. D ie werden aan de hand van de ‘titels’ in
hoofdstukken ingedeeld en de hoofdstukken in deelonderwerpen —dat
konden er per deel enkele honderden worden. Was ik van oordeel dat
een zinvolle volgorde tot stand was gekomen, dan begon ik te schrijven.
Z o ging het bij elk deel.
Ik was mij ervan bewust dat dit systeem een evident nadeel had: ik
maakte elk gegeven (elk ‘fiche’) los van de samenhang waarin ik het had
aangetroffen. Zeker, ik kon, als ik dat wenste, bij het schrijven het
betrokken document o f de betrokken publikatie opnieuw aan mij laten
voorleggen teneinde mij van die samenhang te vergewissen maar de
bedoeling was juist dat ik dat niet zou doen.
M en kan bij het voorbereiden van een historische studie drie metho
den volgen: alles onthouden wat men nodig heeft (hetgeen in mijn geval
evident onm ogelijk was), ‘fiches’ maken o f laten maken (zoals ik deed)
waarop al die gegevens zijn vastgelegd, o f per onderwerp verwijzingsaantekeningen maken. Als student had ik voor mijn kandidaats-scripties
die derde methode gevolgd maar daarbij had ik bemerkt dat veel hinder
ontstond en tijd verloren ging doordat ik talrijke bronnen waarnaar
veelvuldig werd verwezen, telkens opnieuw ter hand moest nemen
— door toen voor mijn doctoraal-scripties alle gegevens die ik wellicht
nodig zou hebben, op aparte ‘fiches’ vast te leggen, maakte ik mij bij het
schrijven als het ware los van mijn bronnenmateriaal. D ie methode was
mij ook bij het typen van de vier delen van J e Maintiendrai goed bevallen.
16
MI J N ‘ F I C H E ’ - S Y S T E E M
D e nadelen van de derde methode bleken ten institute overduidelijk in
de jaren waarin Presser zijn werk Ondergang. De vervolging en verdelging
van het Nederlandse Jodendom schreef — hij had per onderwerp een blocnootpagina gevuld met verwijzingen naar de passages in documenten en
publikaties waar hij iets over dat onderwerp had gevonden. Was hij aan
dat onderwerp toe, dan moesten uit de collecties van het instituut alle
desbetreffende documenten en publikaties naar hem toe gebracht worden.
Was hij met dat onderwerp klaar, dan werden die documenten en
publikaties weer opgeborgen (andere onderzoekers hadden ze ook nodig).
V oor het volgende onderwerp had hij dan weer andere maar vaak ook
dezelfde documenten en publikaties nodig —er zijn er geweest die in de
jaren waarin hij schreef, tientallen malen naar hem toe gebracht en even
vaak weer opgeborgen moesten worden. Dit gebeuren versterkte mijn
overtuiging dat ik voor mijn eigen opdracht het beste het ‘fiche’-systeem
kon volgen.
‘Het voordeel van dit systeem is’, schreef ik in mijn verslag over het
tweede kwartaal van '57 (ik was toen ruim twee jaar met mijn onderzoek
bezig),
‘dat men bij het schrijven van het manuscript de oorspronkelijke collecties niet
meer nodig heeft. W erkt men niet met deze fiches, dan moet men voor iedere
alinea uit dozijnen collecties een vracht stukken aanslepen; voor de volgende
alinea heeft men dan weer andere stukken nodig. D oor dit alles zou de compo
sitorische arbeid voortdurend geremd worden.
Een belangrijk psychologisch gevolg van de door mij gekozen werkwijze is,
dat ik mijn geheugen thans niet met details behoef te bezwaren. Ik weet dat
datgene wat ik misschien over v ijf o f zes jaar, o f nog later, opnieuw onder ogen
moet krijgen, nu al vastgelegd is. W at ik w èl poog vast te houden, zijn algemene
indrukken, uit het contact met de materie voortvloeiend. D e moeite, ook bij
zonderheden bewust in het geheugen te fixeren, neem ik mij niet; zou ik dat wel
doen, dan zou mijn geest na korte tijd bezwijken. D e verantwoordelijkheid voor
het te schrijven werk drukt op zichzelf al zwaar genoeg. In technische zin brengt
het fiche-systeem een belangrijke, ja onmisbare verlichting van zorg.’ 1
Er rijst een vraag: hoe weet men wat men wèl c.q. niet op ‘fiches’ moet
laten vastleggen (of waarnaar men wèl o f niet moet verwijzen)? M en laat
datgene vastleggen waarvan men denkt: dat kan ik nodig hebben. Die
1 Kwartaalverslag 1957 II, p. 5-6.
17
VERANTWOORDING
beslissing vloeit voort uit het geheel van de vragen waarmee men aan
het onderzoek begint, uit het primaire ‘beeld’. Dat ‘beeld’ was bij mij in
'55 als gevolg van het schrijven van de vier delen J e Maintiendrai, van
alles wat ik tussen '45 en '55 had gelezen en van wat ten institute aan
discussies was gevoerd, o.m. met de vier ‘eerste’ auteurs, al rijkelijk
gedifferentieerd maar mocht natuurlijk niet als een vaststaande grootheid
w orden beschouwd. Integendeel: het groeide, een boom gelijk, naar alle
kanten uit en werd steeds gedifferentieerder. Anders gezegd: het aantal
vragen die bij het onderzoek een rol speelden, nam toe. Maar had ik dan
niet in een vroege fase van het onderzoek allerlei gegevens over het hoofd
gezien omdat ik toen nog slechts van het primaire ‘beeld’ uitging? Zonder
twijfel. Het is dan ook wenselijk dat men al zijn bronnenmateriaal
minstens twee keer leest — bij de tweede en eventueel volgende lezing
treft men, zij het in afnemende mate, gegevens aan waar men in eerste
instantie overheen heeft gelezen.
Doordat ik mij in een overstelpende hoeveelheid bronnen moest
verdiepen (ik zal daar nog opgave van doen) en mijn tijd beperkt was,
heb ik veruit de meeste van mijn bronnen maar één keer kunnen lezen
—ik heb dat met geconcentreerde aandacht gedaan, zodat veel dat ik niet
op ‘fiches’ vastlegde o f liet vastleggen, toch in mijn geheugen bleef
hangen, maar ik twijfel er niet aan o f er zijn in de documenten en
publikaties welke ik doorwerkte, gegevens blijven zitten waar ik over
heen gelezen heb. Dat zag ik als onvermijdelijk.
Een voorbeeld.
O p normaal boekformaat omgerekend tellen de negentien delen Ver
slagen van de Parlementaire Enquêtecommissie ‘Regeringsbeleid 1940—
1945’ ca. 30000 pagina’s. Het aandachtig en kritisch doorlezen van die
Verslagen heeft mij meer dan anderhalf jaar gekost —had ik daar voor een
tweede lezing nog eens meer dan anderhalf jaar aan moeten toevoegen?
Had ik, algemeen gesteld, alle duizenden publikaties en honderdduizen
den documenten die ik onder geen beding mocht overslaan, tweemaal,
misschien driemaal moeten lezen? U it wetenschappelijk oogpunt was dat
zonder enige twijfel wenselijk maar het zou de totale voorbereidingstijd
voordat ik de verschillende delen ging schrijven, met ca. vijftien jaar
hebben verlengd. Dat vond ik onaanvaardbaar. 'L e mieux est l ’ennemi du
bien’ — Posthumus hield ons als studenten dat gezegde van Voltaire
menigmaal voor. Ik heb er vaak aan gedacht.
★
18
HET SCHRIJVEN
Ik kom nu tot het schrijven.
G elijk gezegd, vormden mijn ‘fiches’ daarbij het uitgangspunt. Ik had
in mijn uit ju li '49 daterende nota al aangegeven hoe de totale materie
kon worden ingedeeld — daar kwamen enkele wijzigingen in. In de
geschiedenis van bezet Nederland tussen de Februaristaking van 41 en
de April—Meistakingen van '43 kwam de caesuur niet te liggen in de
cember '41 maar in ju li '42, bij het begin van de Jodendeportaties; verder
schreef ik in plaats van twee ‘delen’ over Londen in de periode mei
’40-begin september '44 er één dat iets eerder, nl. in juni '44, eindigde;
het ‘deel’ over Suriname en de Nederlandse Antillen werd voorts niet
meer dan een paragraaf in het deel over Londen; en tenslotte bleek een
apart deel onontbeerlijk om de lotgevallen van de door de Duitsers
gevangengenomen en gedeporteerde Nederlandse ingezetenen weer te
geven.
Had ik de op een bepaald deel betrekking hebbende ‘fiches’ bijeen,
dan begon het proces van hun indeling dat tot enkele weken kon uitlopen.
Dat indelen trof mij telkens als misschien wel het meest wezenlijke
onderdeel van mijn taak: het kwam er telkens weer op aan, binnen het
geheel van elk deel een volgorde der hoofdstukken en binnen elk
hoofdstuk een volgorde der onderdelen te vinden welke niet alleen
logisch was maar ook een zekere immanente spanning kende. Ik moest
daar vaak geruime tijd over nadenken —soms, als ik ging slapen zonder
een oplossing gevonden te hebben, was die oplossing er opeens als ik
wakker werd.
Elk deel beschouwde ik, daargelaten o f het in één o f twee boeken zou
verschijnen', als één geheel: ik schreef de eerste bladzij pas als ik wist
wat er op de laatste behandeld zou worden.
Alle manuscripten schreef ik op ongelinieerde blocnootpagina’s: dan
was er ruimte voor het aanbrengen van correcties. M erkwaardig was het,
telkens w eer te ervaren dat pas als alle ‘fiches’ over een bepaald onderwerp
bij elkaar kwamen (‘fiches’ die voortvloeiden uit verschillende bronnen
die veelal met tussenpozen van jaren, los van elkaar, gelezen waren),
opeens bleek hoe bepaalde zaken in elkaar hadden gezeten — het was o f
een landschap dat weggezonken was, boven water kwam. Vaak deden
1 Dit was ten dele een technische kwestie: de boeken van de z.g. populaire editie
konden met het oog op het binden niet langer worden dan ca. 700 pagina’s tekst. Ik
vond dat bovendien een maximum, wilde bereikt worden dat men het boek bij het
lezen gemakkelijk in de hand kon houden.
19
VERANTWOORDING
zich nieuwe problemen voor die voortgezette studie vergden; vaak ook
b le ef ik met vragen zitten die niet meer beantwoord konden worden. Ik
had bijvoorbeeld over de Londense periode langdurige en diepgaande
gesprekken gevoerd met koningin W ilhelm ina en minister-president
Gerbrandy en hun toen alle vragen gesteld die ik van mijn toenmalige
kennis uit kón stellen, maar toen ik in '78—1'79 deel 9 (Londen) schreef,
kwamen er talrijke nieuwe vragen in mij op die ik helaas aan geen van
hen beiden meer kon voorleggen: Gerbrandy was in ’6 i, W ilhelmina in
'62 overleden.
Ik wist dat wat ik schreef, ook in andere opzichten onvolmaakt zou
blijven: van het totale beschikbare documenten-materiaal had ik maar
een betrekkelijk klein, zij het zorgvuldig geselecteerd gedeelte gelezen,
van het totale aantal beschikbare ‘getuigen’ had ik slechts met een kleine
minderheid gesproken en de duizenden studies van anderen, die ik als
bron gebruikte, had ik meestal niet kunnen verifiëren.
A l die onvolkom enheden nam ik voor lief, mij troostend met de
gedachte dat mijn concept-manuscripten in elk geval nog door enkele
tientallen deskundigen zouden worden gelezen voor zij in druk zouden
verschijnen.
Een historicus dient te streven naar zorgvuldigheid maar alle perfec
tionisme is uit den boze: w ie zichzelf de eis stelt dat hij geen boek schrijft
voor en aleer hij alle bronnenmateriaal gelezen en herlezen, met alle nog
levende getuigen gesproken en alle door hem gebruikte studies van
derden volledig geverifieerd heeft, zal nooit de pen op papier zetten.
Voortgang van het project
Het lijkt mij nuttig dat ik nu de voortgang van het project beknopt
weergeef.
D e periode van het tweede kwartaal '55 tot en met het eerste kwartaal
’ S7 wijdde ik aan de al verm elde bestudering van de Verslagen van de
Parlementaire Enquêtecommissie ‘Regeringsbeleid 1940—1945’ en van
een groot aantal daarmee samenhangende andere publikaties alsmede aan
het voeren van talrijke gesprekken met vooraanstaanden w ier beleid door
de Enquêtecommissie was onderzocht.
In het tweede, derde en vierde kwartaal van '57 bestudeerde ik het z.g.
Londense archief van het Kabinet der Koningin en maakte ik een begin
met het doorwerken van alle in de bibliotheek van het instituut aanwe
20
V A N D E E L I T O T D E E L 12
zige werken over de geschiedenis van Nederland in engere zin in de
oorlogs- en bezettingsjaren.
Dat doorwerken werd in de jaren '58 en '59 voortgezet, gecombineerd
met de bestudering van de kabinetsnotulen uit de jaren '40—'45, van
diverse archiefstukken van het M ilitair Gezag, van de notulen en circu
latiestukken van het C ollege van Secretarissen-Generaal en van een aantal
van Gerbrandy verworven dossiers.
In ’6o, het jaar waarin ik van de tot '65 doorlopende televisieserie De
Bezetting drie programma’s samenstelde en presenteerde (op die serie
kom ik nog terug), begon ik aan de bestudering van de collecties van het
instituut —die zette ik in de jaren ’6i t.e.m. ’66 voort, gecombineerd met
het lezen van talrijke boeken; van het tweede kwartaal van '66 a f con
centreerde ik mij op die collecties en boeken welke ik voor het schrijven
van de eerste drie delen van Het Koninkrijk der Nederlanden in de Tweede
'Wereldoorlog nodig had.
Ik begon deel I, Voorspel, te schrijven in februari '67 —het concept was
in maart ’68 af.
D eel 2, Neutraal, begon ik te schrijven in mei ’68 —het kwam in oktober
van dat jaar gereed.
Het schrijven van deel 3, M ei '40, sloot hier onm iddellijk bij aan —het
concept was a f in september '69.
Er volgde een periode waarin ik ter aanvulling van mijn kennis
collecties en boeken bestudeerde welke ik voor de eerste vier over bezet
Nederland handelende delen nodig had. Vervolgens werd deel 4 (M ei
’40-maart ’41 ) in concept geschreven in de periode augustus '7 1 —maart
'72, deel 5 (Maart ’4 t-ju li ’42) in de periode december ’72-novem ber '73,
deel 6 (Juli '42—mei '43) in de periode december ’73-augustus '74. deel 7
(M ei '43—
ju n i '44) in de periode novem ber '74—februari ’y6.
V oor de delen 8 (Gevangenen en gedeporteerden) en 9 (Londen) moest ik
mij weer eerst in allerlei collecties en litteratuur verdiepen. Deel 8 schreef
ik in concept in de periode ju li '76—augustus '77, deel 9 in de periode
februari ’78-februari ’79Opnieuw volgde een onderbreking voor aanvullende studie over de
materie die in de delen 10 a en 10 b (Het laatste jaar I en II) beschreven
moest worden. M et het concept van deel 10 a begon ik in ju n i '79 —het
was a f in mei ’8o, met het concept van deel 10 b in ju li ’ 8o en dat was af
in januari '82.
Vervolgens was een periode van onderbreking nodig om de drie over
Nederlands-Indië handelende delen in nadere voorbereiding te nemen.
Het concept voor deel 1 1 a (Nederlands-Indië I) werd nadien geschreven
21
VERANTWOORDING
in de periode novem ber '82—februari '84, dat voor deel 11 b (NederlandsIndië II) in de periode augustus '84—
ju li '85, dat voor deel 11 c (NederlandsIndië III) in de periode september ’85-april ’86.
Een laatste periode van onderbreking diende er toe om mij nader te
verdiepen in de materie die ik in deel 12 (Epiloog) aan de orde w ilde
stellen. Ik begon het concept voor dat deel in novem ber ’86 te schrijven
en kwam daarmee klaar in september '87.
Op de vele werkzaamheden die ik nog voor elk deel verrichten moest
tussen het gereedkomen van de concept-tekst en de verschijning van het
betreffende deel, w il ik hier niet in bijzonderheden ingaan (die volgen
nog wat betreft de kritische lezing der concepten en de bewerking der
ontvangen kritische opmerkingen), behoudens dat ik w il vermelden dat
ik alle drukproeven driemaal las, voor de serie als geheel 208 kaarten
ontwierp en, na een voorselectie door medewerkers van het instituut,
1 740 illustraties uitkoos.
Van wezenlijk belang bij dit alles was dat ik mij in de jaren waarin ik
de arbeid aan Het Koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog
moest combineren met de dagelijkse leiding van het instituut (ik ging
per 1 mei '79 als directeur met pensioen), toch in de vereiste mate op
mijn werk als auteur kon concentreren — de stafleden van het instituut
waren er aan gewend, in grote zelfstandigheid te werken. Zeer kwam mij
te stade dat drs. A. H. Paape (hij werd mijn opvolger als directeur),
adjunct-directeur van 1 ju li '7 1 af, mij in die functie tal van werkzaam
heden uit handen nam.
Ik laat hier verder mijn activiteiten als directeur en de andere taken
die ik ter hand nam, terzijde1 : zij zijn in deze Verantwoording niet
relevant. Relevant is wèl de al genoemde televisieserie De Bezetting.
De televisieserie ‘De Bezetting’
Eind '59 w erd mij namens de Nederlandse Televisie Stichting, de N T S,
1 Terzake wil ik alleen het rechtstreeks uit de voorbereiding van het Geschiedwerk
voortvloeiend onderzoek vermelden dat ik in mei en juni '72 instelde naar de vraag
o f Himmlers therapeut Felix Kersten inderdaad, zoals hij had beweerd, begin '41 het
Nederlandse volk had bewaard voor deportatie naar Oost-Europa. Mijn conclusie was
dat hij dat verhaal goeddeels had gefantaseerd en dat zijn z.g. uit de oorlogsjaren
daterende bewijsstukken alle na de oorlog door hem waren gefabriceerd.
22
DE F U N C T I E V A N *DE B E Z E T T I N G ’
gevraagd o f ik bereid was, een televisieserie samen te stellen en te
presenteren over de geschiedenis van het koninkrijk in de Tweede
W ereldoorlog. Ik was toen vier-en-een-half jaar met mijn onderzoek
bezig en zag niet in hoe ik de voortzetting daarvan met een groot
televisieproject kon combineren; daarbij was van belang dat op dat
moment het bestaan van het instituut slechts tot i januari '65 gewaarborgd
was. Er werd op mijn voorstel een andere samensteller/presentator aan
getrokken maar twee maanden voordat in mei ’6o het eerste (al aangekondigde!) programma moest worden uitgezonden, bleek dat deze de
taak niet aan kon. Ik verklaarde mij toen bereid, voor dat eerste program
ma zorg te dragen. Dat bleek mij w einig tijd te kosten en de wijze waarop
dit programma werd ontvangen, maakte het mij vrijw el onm ogelijk mij
aan de samenstelling en presentatie van de overige te onttrekken. Het
bestuur van het instituut deelde die opinie; daarbij werd overwogen dat
het bij uitstek op de w eg van de instelling lag om er toe bij te dragen dat
via het relatief jon ge medium van de televisie een verantwoord beeld
van Nederlands oorlogsgeschiedenis zou worden gegeven. D e teksten
die ik voor alle programma’s schreef (het werden er in totaal 21), waren
concepten —zij werden met het bestuur en de wetenschappelijke staf van
het instituut grondig besproken.
Wat ik niet had voorzien was hoeveel baat de voorbereiding van Het
Koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog aan de televisieserie
De Bezetting zou ontlenen. Er bestond in ’6o het reële gevaar dat ik zou
verdrinken in de alleen al door het instituut opgebouwde collecties —de
serie De Bezetting bracht structuur in mijn onderzoek. Ik werd gedwongen
mij te beperken teneinde de vier programma’s die jaarlijks van mij
verwacht werden (zij werden geproduceerd door M ilo Anstadt en Ben
Klokman en door Anstadt geregisseerd), op tijd gereed te hebben, en toen
de serie voltooid was, had ik mijn algemene kennis van alle aspecten van
Nederlands oorlogsgeschiedenis dusdanig uitgebreid dat nadien voor de
verschillende delen van Het Koninkrijk der Nederlanden in de Tweede
Wereldoorlog slechts aanvullend onderzoek nodig was, zij het dat dat
onderzoek, over de verschillende delen o f groepen van delen verdeeld,
toch nog, zoals bleek, in totaal omstreeks zes jaar in beslag nam.
D e directe voorbereiding van elk programma (d.w.z. het schrijven,
bespreken en herschrijven van het scenario, de correspondentie, het
voeren van voorafgaande besprekingen met enkele belangrijke ‘getui
gen’, het doornemen van het door Anstadt en Klokman bijeengebrachte
historische filmmateriaal en het repeteren van de uitzending) kostte mij
telkens ca. twee weken. Dit was een nadeel. Maar, zo schreef ik in mijn
23
VERANTWOORDING
verslag over het tweede kwartaal ’6o,
‘ hier staan factoren tegenover die, lijkt mij, niet van belang ontbloot zijn.
O m te beginnen acht ik het van hoge waarde dat het instituut door middel
van deze serie bevordert dat men in vele honderdduizenden huisgezinnen een
verantwoord beeld krijgt van de geschiedenis van het koninkrijk in de Tw eede
W ereldoorlog. D it zal, naar men mag hopen, in het algemeen tot sterker belang
stelling voor het oorlogsgebeuren leiden; ook moet men niet onderschatten dat
niets de nabestaanden van de vele tienduizenden die in de strijd omgekomen
zijn, dieper grieft dan dat ons volk soms de indruk wekt, achteloos aan de
gebrachte offers voorbij te leven. Ik heb de wetenschap der geschiedenis nooit
als een maatschappelijke luxe gezien; een volk kan kracht ontlenen aan bezinning
op het verleden; daar steken lessen in die men niet straffeloos veronachtzaamt.
Bovendien draagt wetenschappelijk historisch onderzoek er toe bij dat een gezu i
verd beeld van het verleden tot het volksbewustzijn doordringt. O p wetenschap
pelijk onderzoek gebaseerd begrip zal vaak bevorderen dat de relativiteit van oude
tegenstellingen helderder beseft wordt. Prof. van der K ooy heeft in dit verband
van het sociatrisch effect van de geschiedschrijving gesproken. W elnu: het is in
het algemeen zo dat de historicus die sociatrische functie via zijn publikaties,
wanneer zij eenmaal in de les- en leerboeken overgenomen zijn, ten aanzien van
een volgende generatie uitoefent; met de serie D e Bezetting evenwel oefent het
instituut deze functie ten aanzien van het nu levende geslacht uit - en veel
effectiever en dieper dan met uitsluitend wetenschappelijke geschriften mogelijk
is. D e televisie is zich ook in ons land meer en meer tot een volwaardig medium
voo r massacommunicatie aan het ontwikkelen. Het instituut zal door middel van
de serie televisieprogramma’s, zij het in niet-wetenschappelijke vorm , toch een
op wetenschappelijke bezinning gebaseerd historisch beeld aan de massa van het
Nederlandse volk overdragen. Het instituut heeft deze functie niet gezocht; nu
de zaken zo gelopen zijn dat zij aan de instelling toegevallen is, mag zij, naar het
mij voorkom t, de nieuwe taak zien als een van de belangrijkste die zij in de jaren
tot 1965 te verrichten krijgt.
M aar hiermede is niet alles gezegd. Ik zie ook belangrijke directe voordelen
ten aanzien van mijn eigen hoofdtaak: de voorbereiding van het samenvattend
Geschiedwerk. Van aanzienlijke betekenis is het proces van bezinning dat aan de
samenstelling van ieder programma voorafgaat. Elk programma dwingt mij, mij
tezamen met de daarvoor in aanmerking komende leden van de wetenschappe
lijke staf rekenschap te geven van de vraag, wat nu eigenlijk de belangrijke
aspecten zijn in het thema dat voor de televisie behandeld moet worden. Er
w orden m.a.w. nu reeds in en door deze programma’s hoofdlijnen getrokken die
tezamen een deel van de structuur van het latere Geschiedwerk zullen vormen.
Bovendien ontwikkelt zich de voorbereiding van de programma’s tot een belang
rijk samenbindend element tussen de staf en mij persoonlijk.
Voorts mag opgemerkt worden dat uit de voorbereiding dier programma’s
contacten voortvloeien die tot het verwerven van belangrijke nieuwe gegevens,
24
DE F U N C T I E V A N ‘ D E B E Z E T T I N G ’
soms ook van nieuw documentair materiaal leiden. M en mag tenslotte aannemen
dat de reeks uitzendingen de plaats van het instituut in den lande zal versterken,
de belangstelling voor al onze publikaties ten goede zal komen en met name nu
reeds interesse zal gaan wekken voor een samenvattend werk waarin alles wat in
de televisieprogramma’s toch maar beknopt en schetsmatig aangeduid kan w o r
den, veel breder uitgewerkt zal worden met alle rijkdom van historische schake
ringen.’ 1
M en ziet: hier noemde ik nog niet wat voor mij het belangrijkste effect
van de serie De Bezetting was: dat er structuur kwam in mijn onderzoek.
Op de serie terugziend schreef ik evenwel in het tweede kwartaalverslag
over 1965 dat ik dat effect ‘spoedig’ ging beseffen:
‘D e historische stof die te onderzoeken valt, is in zichzelf praktisch onbegrensd:
w ie zich tot taak zou stellen, alles te lezen en te verwerken wat door onze
instelling aan stukken verzameld is, is daar enkele honderden jaren mee bezig.
Het bieden van een historisch beeld vergt het vermogen tot het scheppen van
een historische structuur; die structuur moet in het onderzoek aangebracht
worden en vindt daarna in het geschreven werk zijn neerslag. Misschien was ik
er ook zonder de televisieserie w el toe gekomen, in mijn onderzoek die nood
zakelijke structuur aan te brengen - feit is dat de noodzaak tot grondige oriëntatie
op hoofdpunten die uit het periodiek uitzenden der programma’s voortvloeide,
met zich bracht dat die structuur in het onderzoek als het ware vanzelf, d.w.z. als
functie van de televisieserie, tot stand kwam. Z o werd het grootste gevaar
bezworen dat mij sinds 1955 bedreigd heeft: dat ik zo lang bij bepaalde onder
delen van het totale werk zou blijven verwijlen dat, als gevolg daarvan, te veel
jaren verloren zouden gaan en bovendien het totale beeld in de onderzoekfase
scheefgetrokken zou worden. N a het voorbereidend onderzoek dat ik (op grond
slag van eigen oorlogservaringen, mijn werk in Londen en mijn arbeid bij het
instituut in de eerste tien jaren van zijn bestaan) in de periode 19 5 5 —1960
verrichtte, is de arbeid aan de televisieserie een solide terreinverkenning geweest
waardoor ik in alle aspecten van het gebeuren zow el hier te lande als overzee de
hoofdlijnen heb leren ontwaren en voor m ijzelf met enige nauwkeurigheid heb
kunnen vaststellen op welke onderdelen ik in aanvullend en afrondend onder
zoek dieper moet ingaan en w elke bronnen daartoe het meest dienstig zijn.
Daarvan afgezien meen ik het vertrouwen te mogen koesteren dat de televi
sieserie niet alleen aan de belangstelling en ontvankelijkheid voor het werk van
het instituut in het algemeen ten goede gekomen is, maar speciaal ook aan die
voor het Geschiedwerk dat mij opgedragen is en dat mijn leven blijft vullen.’2
' Kwartaalverslag 1960 II, p. 4 -5 .
2 A.v., 1965 II, p. 2 2 -23.
25
Hoe ik mijn taak onderschatte
Eerder schreef ik dat ik, toen ik in '55 mijn opdracht kreeg, vertrouwde
dat ik deze wellicht in tien jaar en, als alles tegenviel, in elk geval in
hoogstens vijftien jaar zou kunnen uitvoeren.
Ik heb mijn taak onderschat.
‘ Stond mij dan’, aldus de vraag die ik in het Voorw oord van Epiloog
stelde, ‘de structuur van het gehele werk niet duidelijk voor ogen? Wel
degelijk’ (ik verwijs naar mijn uit ju li '49 daterende nota). ‘Het enige dat
ik niet kon voorzien, was zijn lengte. D ie zou worden bepaald door de
mate van detaillering die mij bij het schrijven noodzakelijk zou voorko
men.’
Op die onderschatting w il ik wat dieper ingaan.
Zij is vooral duidelijk gebleken in de jaren '55—’66, toen ik nog niet
aan het schrijven toe was. Nadien kreeg ik een reëlere kijk op de
verm oedelijke duur van het gehele project, zij het dat ik ook toen
menigmaal te optimistisch bleef denken over de verm oedelijke lengte
van verscheidene delen die ik nog moest schrijven.
In de jaren '55—’66 was van belang dat ik voor m ijzelf nog in het geheel
niet had bepaald o f mijn gepubliceerd werk het karakter diende te krijgen
van een beknopte samenvatting (die op zichzelf evenveel voorstudie zou
vergen als een uitgebreider werk) dan w el van een meer gedetailleerde
beschrijving. Geenszins stond voor mij vast dat, zoals in mijn nota uit
ju li '49 als mogelijkheid geopperd was, de ‘Inleiding’, de ‘delen’ 1 t.e.m.
1 1 en de ‘Epiloog’ aparte boeken moesten worden — ik zag die indeling
toen als betrekking hebbend op een werk waarvan de lengte nog in het
geheel niet vaststond.
D e evolutie van mijn denkbeelden komt in de kwartaalverslagen
duidelijk tot uiting.
In '56 dacht ik dat deel 1 (toen w èl gedacht als een apart boek) de
inleiding en de beschrijving van de neutraliteitsperiode en de Duitse
invasie moest bevatten.
In '57 schreef ik in mijn derde kwartaalverslag dat ik, terwijl ik sinds
'55 aan ‘een werk van aanzienlijke uitgebreidheid’ had gedacht (‘vier tot
v ijf delen’), er nu meer voor voelde, ‘een manuscript te schrijven waarin
vóór alles de spanning der tijden weerspiegeld w ordt’ : ‘één flink deel
van de omvang van 600—800 pagina’s’.1 Daarbij was van belang dat ik in
' A.v., 1957 III, p. 2.
26
VERANDERENDE DENKBEELDEN
overleg met de wetenschappelijke staf van het instituut tot de conclusie
was gekomen dat ik, als ik ‘de door het instituut verzamelde collecties
en de ons bekende collecties elders’ alle zou gaan doorwerken (zij het
aan de hand van de beschrijvingshulpmiddelen), pas ‘in de periode
1970—19 75’ mijn werk zou hebben voltooid — dat noemde ik ‘onaan
vaardbaar’.1
In '59 was ik er nog steeds van overtuigd dat mijn werk ‘omstreeks
het midden van de jaren ’6o’ moest zijn voltooid ‘in plaats van tien jaar
later - men mag aannemen’, schreef ik o.m., ‘dat een in 1965 gepubliceerd
Geschiedwerk veel meer respons zal vinden onder het Nederlandse volk
dan een in 1975 gepubliceerd boek, hetgeen voor het ‘doorgeven’ van
het historische beeld aan de jeugd niet zonder betekenis is.’ Ik stelde mij
toen voor, m edio ’6i ‘een eerste gedetailleerde opzet te maken voor het
gehele werk (ik kan niet genoeg onderstrepen dat het bij uitstek een
organisch geheel moet worden)’, welke opzet ik met de staf, de adviseurs
en het bestuur w ilde bespreken.2
In ’6i was het mijn voornemen, mijn onderzoek tot omstreeks 1
januari '65 voort te zetten en vervolgens in drie jaren tijd het gehele
Geschiedwerk te schrijven.
In '64 was ik ervan overtuigd dat in elk geval ‘een uitvoerig w erk’
moest ontstaan ‘dat in meerdere delen gepubliceerd wordt’ - ik noemde
het toen ‘wenselijk, aan de tekst uitgebreide voetnoten toe te voegen
waardoor het aan de beoordelaars, maar met name ook aan historici van
latere generaties duidelijk zal zijn, op welke gegevens de auteur zijn
beschrijving en zijn conclusies gebaseerd heeft’ ; ik schreef toen voorts:
‘ D e volgorde van het Geschiedwerk zal in hoofdzaak een chronologische
w orden, waarbij het algemene oorlogsverloop als achtergrond telkens kort ge
schetst w ordt; binnen die opzet zullen bepaalde onderwerpen apart behandeld
worden, zoals de sociaal-economische geschiedenis van bezet Nederland, de
lotgevallen van Nederlanders in gevangenissen en concentratiekampen, het re
geringsbeleid in Londen, de geschiedenis van Nederlands-Indië en van Suriname
en de Nederlandse Antillen’3 —
hier ligt de oorsprong van hoofdstuk 1 (‘Verarmend Nederland’) uit deel
7, van deel 8 (Gevangenen en gedeporteerden), van deel 9 (Londen) en van
de Indische delen.
1 A.v.
2 A.v., 1959 II, p. 5, 7, 14.
3 A.v., III en IV, p. 2.
27
VERANTWOORDING
In de zomer van '65 (de serie De Bezetting was achter de rug) diende
ik nieuwe voorstellen in ‘met betrekking tot de hoofdindeling van het
werk en van de nog te verrichten werkzaamheden’ 1. In de geschiedenis
van bezet Nederland zag ik de April—Meistakingen van '43 en ‘de zomer
van '44, wellicht ju n i’, toen als duidelijke caesuren — Suriname en de
Nederlandse Antillen w ilde ik behandelen in het aan ‘het beleid van de
Nederlandse regering te wijden deel’ en over Indië w ilde ik ‘een apart
deel’ schrijven. Zo kwam ik tot zes ‘delen’, nu inderdaad gedacht als zes
boeken:
Deel 1. Het koninkrijk tussen de twee wereldoorlogen (‘200 bladzij
den’); de neutraliteitsperiode (‘ 150 bladzijden’); de Duitse invasie (‘200
bladzijden’).
Delen 2 en j . Bezet Nederland van mei '40 tot de April-M eistakingen
van '43.
Deel 4. Bezet Nederland van de April-M eistakingen van '43 tot in de
zom er van '44; de sociaal-economische geschiedenis van bezet N eder
land; gevangenen en gedeporteerden; de regering in Londen met inbe
grip van Suriname en de Nederlandse Antillen.
Deel 3. ‘Het laatste bezettingsjaar’.
Deel 6. Nederlands-Indië ‘tot aan de capitulatie van Japan’, ‘Slotbe
schouwing’.
Ik schatte toen de om vang van die zes delen op tezamen 3 000 a 4 000
pagina’s en het leek mij ‘van groot belang dat [het] eerste deel zo spoedig
m ogelijk verschijnt.’
In februari '67 legde ik aan het bestuur, de adviseurs en de weten
schappelijke staf van het instituut een uitgewerkte indeling van het
bedoelde deel 1 voor (‘met name wat de neutraliteitsperiode en de
M eidagen van 1940 betrof, was het alsof het uitgebreide aantekenmateriaal zich haast vanzelf in een logische volgorde schikte’). Ik dacht dat ik
de bedoelde zes delen in ongeveer zes jaar zou kunnen schrijven, schatte
de periode van voortgezette bronnenstudie voor de delen 2 t.e.m. 5 op
drie tot vier en voor deel 6 op één tot twee jaar en dacht dus dat, ‘als
zich geen ernstige tegenslag van welke aard ook voordoet, het gehele
w erk omstreeks 1980 voltooid zal zijn.’2
In diezelfde maand februari '67 begon ik, zoals al vermeld, ‘deel 1 ’ te
schrijven.3 Het eerste onderdeel, ‘het koninkrijk tussen de twee wereld
1 Bijlage bij kwartaalverslag 1965, III. 2 Kwartaalverslag 1967 I, p. 15, 17. 3 In de
loop van dat jaar kwam ik tot de overtuiging dat het Geschiedwerk niet geïllustreerd
28
oorlogen’, dijde uit tot meer dan 600 pagina’s druks. Er zouden dus méér
dan zes ‘delen’ komen (‘acht o f negen’ schatte ik in het Voorw oord van
Voorspel) en er zou voor het schrijven dus meer dan omstreeks zes jaar
nodig zijn; bovendien achtte ik het begin ’68 wenselijk, ‘aan het geheel
een epiloog toe te voegen die misschien wel iets meer voorbereiding
vergt dan ik thans voorzie’ — nu schreef ik dat ‘ik, als mij leven en
gezondheid gelaten worden, tussen 1980 en 1985 het gehele project [zal]
kunnen voltooien. Een belangrijk kortere termijn lijkt mij uitgesloten;
anderzijds neem ik aan dat ik die termijn ook niet in vérgaande mate zal
overschrijden.’ 1
In april '69, midden in het schrijven van deel 3 (M ei ’40), werd ik door
een hersenvliesbloeding getroffen die, gelukkig, spoorloos aan mij voor
bijging.2 Het herstel in het ziekenhuis gaf mij, schreef ik in mijn verslag
over het tweede kwartaal '69, ‘de gelegenheid, over de indeling van de
resterende delen nog eens rustig na te denken’ —ik dacht toen dat ik voor
bezet Nederland 1940—44 ‘een stuk o f v ijf delen’ nodig zou hebben,
waarvan één gewijd zou worden ‘aan het lot van de vervolgde groepen’.
Dan zou ‘Londen’ komen, dan ‘het laatste jaar’ en ‘het aparte deel over
Nederlands-Indië’ en tenslotte Epiloog waarin ‘het accent zal moeten
vallen op die aspecten in de naoorlogse ontwikkelingen die rechtstreeks
met de Tw eede W ereldoorlog in verband staan.’3
Begin '7 1 stond voor mij vast dat ik, gezien de hoeveelheid gereed
staande ‘fiches’, voor ‘het laatste jaar’ twee delen nodig zou hebben; ik
koos toen voorts ‘het begin van de Jodendeportaties’ (juli '42) als caesuur
in de periode maart '4 1-m ei '43. Overigens bleef ‘mijn streven gericht
op de voltooiing van het gehele project in het begin van de jaren ’8o.’4
D e nieuwe opzet, waarbij ik tot 12 delen kwam 5, werd in ju li '71
diepgaand besproken met het bestuur, de adviseurs en de wetenschappe
lijke staf van het instituut.
moest worden. ‘Over de oorlogsjaren’, schreef ik, ‘zijn al tal van goede geïllustreerde
werken verschenen die ook later in ruime mate in bibliotheken te vinden zullen zijn;
wezenlijk nieuwe illustraties kunnen wij aan de reeds gepubliceerde niet toevoegen.
Bovendien ben ik van mening dat historische werken juist door illustraties sneller
een verouderde indruk maken.’ (a.v., III, p. 8). Mijn vriend Presser maakte mij toen
duidelijk dat illustraties juist bij het historische beeld passen.
1 A.v., 1968 I, p. 9-10 . 2 Was ik toen overleden, dan had mijn opvolger (of hadden
mijn opvolgers) in elk geval gebruik kunnen maken van al mijn ‘fiches’. 3 A.v., 1969,
II, p. 14 -15 . 4 A.v., 19 71, II, p. 2 1, 24. 5 In feite tot 13 omdat ik wat later deel 10
a en deel 10 b ging heten (Het laatste jaar I en II), aanduidde als ‘deel 10’ en ‘deel
1 1 ’.
29
VERANTWOORDING
In '72 wist ik dat deel 4 (M ei '40—maart '4 1 ) in twee boeken zou moeten
uitkom en; daarop wijzend schreef ik ‘dat het voor mij vaststaat dat de
tekst van de delen 5 t.e.m. 10 aanzienlijk korter zal worden.’ 1 Daarin
vergiste ik mij.
Toen ik m edio '74 deel 6 (Maart '4 1—
ju li ’42) afh ad , constateerde ik
dat ik, ‘wat het aantal delen betreft’ (ik had tot dan toe aan tw aalf gedacht)
‘halverwege gekom en’ was. ‘Dat is een prettig gevoel’ , schreef ik, eraan
toevoegend dat ik het ‘nog steeds een redelijke veronderstelling acht dat
ik het gehele project. . .in o f omstreeks 1985 voltooid zal hebben’2 —maar
de delen I t.e.m. 6 hadden negen boeken gevergd en dat zouden er voor
de delen 7 t.e.m. 12 zeventien worden. Dat voorzag ik niet. Integendeel:
ik dacht twee jaar later, in '76 dus, dat de delen 8, 9, 1 1 en 12 elk slechts
één boek zouden vullen en alleen deel 10 twee. In feite waren er voor
de delen 8, 9 en 10 a en b al acht nodig.
In afwachting van een open hart-operatie schreef ik in mei ’8o het slot
van deel 10 a (Het laatste jaar I) in prof. dr. D. Durrer’s hartkliniek.3 Na
mijn herstel gaf ik mij opnieuw rekenschap van de problemen der
resterende delen. Deel 10 b (Het laatstejaar II) bood geen moeilijkheden.
V oor deel 1 1 (Nederlands-Indië) achtte ik een bezoek aan Indonesië
wenselijk (dat werd begin '83 gebracht). Ik onderstreepte dat ik in dat
deel 1 1 ook op de Indische voorgeschiedenis w ild e ingaan. ‘Ik beschouw’,
schreef ik in februari ’ 8i in de definitieve versie van een (met bestuur,
adviseurs en staf besproken) nota ‘D e voltooiing van het Geschiedwerk’,
‘ de kolonisatie van Indië als een ambivalent proces: die kolonisatie heeft in
verscheidene opzichten grote baten opgeleverd voor de bevolkingsgroepen in de
archipel - zij heeft anderzijds de vestiging betekend van een als vreemd aange
voeld gezag dat op allerlei terreinen het ontstaan van een ‘eigen’ ontwikkeling
heeft afgeremd. D e Europese kolonisatie had in 1940 haar tijd gehad, en ik zie
het als een van de belangrijkste gevolgen van de Tw eed e W ereldoorlog dat het
dekolonisatieproces is versneld. D e problemen van kolonisatie en dekolonisatie
zullen dus in deel 11 alle aandacht dienen te krijgen.’
Ik gaf voorts aan, welke thema’s ik in deel 12 (Epiloog) ‘in bijzonder
heden’ w ilde behandelen (‘en wat te doen met het militaire ingrijpen in
Nederlands-Indië, uitlopend op de erkenning van de Indonesische soeve-
' Kwartaalverslag 1972 I, p. 2. 2 A.v., 1974 III, p. 12. 3 Voor die operatie schreef
ik aan de directeur van het instituut, Paape, een brief met mijn denkbeelden hoe het
project in geval van mijn overlijden zou kunnen worden voltooid.
30
reiniteit? Ik ben geen moment van plan, hier gedetailleerd op in te gaan
maar kan er ook niet over zwijgen; daarvoor is het Indonesische conflict
in de jaren '45—49 van te veel betekenis geweest’). De kritieken die ik
graag als onderdeel van mijn werk gepubliceerd zag (daarop kom ik nog
terug) en die ik aanvankelijk in deel 12 w ilde laten opnemen, zag ik nu
als een, door ‘een apart college’ samen te stellen, onderdeel van deel 13,
Bijlagen, waarin ook een overzicht van wijzigingen, een algemeen register
en ‘een overzicht van het tot stand komen van het gehele w erk’ (deze
Verantwoording) een plaats zouden krijgen.'
M en ziet: ik zag deel 1 1 (Nederlands-Indië) als één deel —begin '82 nam
ik aan dat het er twee zouden worden; het werden er in werkelijkheid
drie.
Ik had dus veel méér te schrijven.
In ju li '83 verzocht ik het bestuur, bij de minister van Onderwijs en
Wetenschappen het verzoek in te dienen dat de eindtermijn voor mijn
w erk (wel te verstaan: tot en met deel 13, Bijlagen) van 3 1 december '85
zou worden verlengd tot 3 1 december '87. Dat verzoek werd ingewilligd.
Het concept voor deel 12, Epiloog, voltooide ik, zoals al vermeld, in
september '87 maar de twee onderdelen die ik voor deel 13 moest
schrijven: de Verantwoording en het Overzicht van wijzigingen, had ik
pas in maart ’88 in concept gereed. Toen was ook de onafhankelijke
commissie gevorm d die een deel 14, Reacties, zou samenstellen.
★
M en kan uit dit overzicht afleiden hoezeer mijn denkbeelden over de
aard van het Geschiedwerk (samenvatting o f juist een gedetailleerd
relaas?), over de aantallen delen en over de lengte van de delen gefluc
tueerd hebben. Het denkbeeld van een in één deel neer te leggen
samenvatting heb ik maar korte tijd gehuldigd — wat mij eigenlijk van
meet a f aan aantrok en b leef aantrekken was juist dat gedetailleerde relaas.
Ik heb, daaraan vasthoudend, mij moeten onderwerpen (en heb dat,
eerlijk gezegd, met w einig hartzeer gedaan) aan de eisen die de materie
bleek te stellen. Al mijn schattingen hoeveel tijd het project zou vergen,
waren er aanvankelijk ver naast maar nog voordat ik in februari '67 deel
1 Nota: ‘De voltooiing van het Geschiedwerk’, p. 4, 8, 11.
31
VERANTWOORDING
i ging schrijven, voorzag ik, zoals bleek, dat ik het project pas ‘omstreeks
1980’ zou kunnen voltooien. Toen het eerste van de drie onderdelen van
deel 1 een apart deel (tevens een apart boek) werd, wist ik voorts dat ik
dat ‘omstreeks 1980’ moest wijzigen tot ‘tussen 1980 en 1985’. Ik dacht
toen aan in totaal tw aalf delen (zijnde tw aalf boeken) — die tw aalf zijn
er, de delen 10 b, 1 1 b en 1 1 c als aparte delen meegeteld, vijftien
geworden en het totaal aantal boeken werd in plaats van tw aalf zes-entwintig. Het ‘tussen 1980 en 1985’ is in feite (ik laat mijn bijdragen voor
deel 13 , waaraan in '67 en ’68 nog niet werd gedacht, even terzijde)
september 1987 geworden.
Terugziende op het gehele project, constateer ik dat ik van de in totaal
32 V2 jaar die het in beslag nam (van april '55 tot september '87), bijna 15
jaar (177 maanden) nodig waren voor het schrijven. D e directe voorbe
reiding van de 2 1 programma’ s van de serie De Bezetting vergde ca. tien
maanden en ik schat dat de werkzaamheden die ik voor de vijftien delen
verrichten moest tussen het gereedkomen van de concept-manuscripten
en hun verschijning in druk ca. twintig maanden hebben gevergd. Het
voorbereidende onderzoek van het gehele project nam ca. 15 jaar in
beslag, anders gezegd: het schrijven heeft ongeveer evenveel tijd gevergd
als het voorbereidende onderzoek.
D it zijn allemaal termijnen en omstandigheden geweest die ik in '55
niet heb voorzien.
Ik troost mij met de gedachte dat de gecompliceerdheid en de duur
van de meeste wetenschappelijke projecten bij hun aanvang ernstig on
derschat worden.1 Gelukkig maar!
Bronnen
Ik heb drie soorten bronnen gebruikt: archiefstukken, publikaties (boe-
1 In het Voorwoord van deel 12, Epiloog, wees ik er op dat de Parlementaire Enquê
tecommissie ‘Regeringsbeleid 19 4 0 -19 4 5’, toen zij eind '47 werd ingesteld, dacht in
één jaar met haar werk klaar te zijn - dat werden er negen. N o g twee voorbeelden:
in '69 werd erop vertrouwd dat de officiële documenten over het NederlandsIndonesisch conflict 1945—1949 vier delen zouden vullen en dat zullen er negentien
worden en toen in '46 aan de befaamde jurist Meijers de opdracht werd gegeven om
een nieuw Burgerlijk Wetboek te ontwerpen werd daarvoor gedacht aan een termijn
van vier jaar — dat nieuwe B W is nu, meer dan veertig jaar later, nog verre van
voltooid.
32
H E T P R O B L E E M V A N DE V O E T N O T E N
ken, artikelen in periodieken, soms ook artikelen in dagbladen) en
mondelinge o f schriftelijke mededelingen.
Uit wetenschappelijk oogpunt zou het natuurlijk de voorkeur hebben
verdiend wanneer ik bij elke passage zou hebben aangegeven, welke
bronnen daaraan ten grondslag lagen. Dat heb ik nagelaten. Veruit de
meeste lezers van mijn werk hadden daar naar mijn overtuiging geen
belangstelling voor: zij waren geïnteresseerd in mijn teksten, in mijn
‘verhaal’, niet in de bronnen waarop ik dat ‘verhaal’ baseerde.' In de
populaire editie werden derhalve in het geheel geen bronnen aangegeven.
Ik had dat in de wetenschappelijke kunnen en misschien wel moeten
doen maar daar heb ik mij er toe beperkt, alleen de vindplaatsen van
gebruikte citaten in de voetnoten te vermelden. Dat laatste sprak voor
mij vanzelf: ik mocht niet een passage uit een document o f uit een
publikatie aanhalen zonder aan te geven, w elk document en welke
publikatie het betrof (en in het geval van een document bovendien tot
welke collectie het behoorde) — evenmin mocht ik een mondelinge
mededeling weergeven zonder te vermelden door w ie en op welke
datum die aan mij was gedaan. Verder ben ik niet gegaan. Leden van de
begeleidingsgroep (op die groep kom ik straks terug) hebben er herhaal
delijk op aangedrongen dat ik w èl al mijn bronnen zou vermelden,
hetgeen ook, zoals bleek, mijn oorspronkelijke bedoeling was — ik heb
hun steeds geantwoord dat ik alle begrip had voor hun aandrang maar
dat feitelijke omstandigheden het mij onm ogelijk maakten om er gevolg
aan te geven. Ik heb vrijw el geen alinea geschreven die niet op verschei
dene ‘fiches’, d.w.z. op verscheidene bronnen is gebaseerd. M et een
opgave van die bronnen zou niet alles gezegd zijn, immers: bronnen
spreken elkaar vaak tegen en de ene bron is betrouwbaarder dan de andere
—er gaat dus aan de formulering van al die alinea’s een proces van afwegen
vo oraf dat, w il men werkelijk doen uitkomen hoe die alinea’s tot stand
kwamen, weergegeven zou moeten worden. Had ik besloten dat te doen,
dan had ik bij elke pagina het descriptieve werk moeten onderbreken om
een aantal meer analytische, in vele gevallen uitgebreide o f zelfs zeer
uitgebreide voetnoten te formuleren. D ie onderbrekingen kwamen mij
hoogst onaantrekkelijk voor. Bovendien moest ik aannemen dat het
' ‘De Amerikaanse toneel- en filmspeler John Barrymore schreef eens’, aldus Rob
Nieuwenhuys in zijn Oost-Indische Spiegel, ‘dat hij zo ’n hekel had aan voetnoten. Het
is, zei hij, alsof je tijdens je huwelijksnacht telkens de trap af moet omdat er gebeld
wordt.’ (p. 623).
33
VERANTWOORDING
geheel van de voetnoten waarin alle bronnen aangegeven en tegen elkaar
afgewogen zouden worden, de totale arbeidstaak die op mij rustte,
misschien w el met de helft zou verzwaren: voor een deel dat ik anders
in een jaar tijd zou kunnen schrijven, zou ik dan wellicht anderhalf jaar
nodig hebben en de totale duur van het project zou met zeven tot acht
jaar worden verlengd. Dat beschouwde ik als onaanvaardbaar, zulks niet
alleen om persoonlijke maar ook om algemeen-maatschappelijke rede
nen: ik vond de periode van bijna twintig jaar waarin de eerste drukken
van de verschillende historiografische delen zouden uitkomen (deel i
werd gepubliceerd in '69, deel 12 in ’ 88), toch al aan de lange kant.
O verigens: de ‘fiches’ zijn bewaard gebleven, gegroepeerd per deel,
binnen elk deel per hoofdstuk, binnen elk hoofdstuk per paragraaf,
binnen elke paragraaf per onderdeel daarvan. Het is dus niet alleen mij,
het is ook elke geïnteresseerde mogelijk, precies na te gaan op grond van
w elke bronnen ik een bepaalde passage heb geschreven. Het enige dat
men niet aangetekend vindt, is het proces van afwegen van het ene
gegeven tegen het andere.
★
Ik kom nu tot de drie soorten bronnen die ik eerder noemde: archief
stukken, publikaties, mondelinge o f schriftelijke mededelingen. Van de
personen met w ie ik, sinds ik in '55 mijn opdracht kreeg, gesprekken,
meestal langdurige, voerde teneinde mijn kennis uit te breiden, zal ik
een volledige opgave laten volgen 1 maar dat w il ik voor de archiefstukken
en de publikaties achterwege laten. Ik schat dat zulk een volledige opgave
van de archiefstukken meer dan 50 pagina’s in beslag zou nemen en van
de publikaties meer dan 100. Ik vind dat om twee redenen overbodig.
D e eerste is dat al die gegevens vastgelegd en voor serieuze onderzoe
kers toegankelijk zijn.
Wat de archiefstukken betreft vormden de collecties van het instituut
mijn belangrijkste bron. Ik kon beschikken over de beschrijvingshulpmiddelen (inventarissen en regestenlijsten) die daar in de loop der jaren
tot stand waren gekomen o f kwamen. D ie beschrijvingshulpmiddelen
1 Doordat ik de namen der talloze betrokkenen niet noteerde, is dit wat de verstrek
kers der schriftelijke inlichtingen betreft niet wel mogelijk
34
B E S T U D E E R D E A R C H I E V E N EN C O L L E C T I E S
(overzichten die tezamen meer dan 30000 pagina’s tellen) heb ik twee
maal doorgewerkt, erop aantekenend welke stukken ik w ilde zien —men
kan dus ook constateren wat ik ongelezen heb gelaten. W ie de contem
poraine geschiedenis beoefent en alles w il lezen dat bewaard gebleven
is, verdrinkt in de kortste keren in immense hoeveelheden stukken: men
moet durven overslaan, men moet durven kiezen. Van elke collectie die
ik doorwerkte, vaak ook van elke bundel stukken die ik las, hield ik
aantekeningen bij op aparte kaarten —al die aantekeningen zijn opgeno
men in mijn kwartaalverslagen en de kaarten zelf, alle systematisch
gegroepeerd, zijn bewaard gebleven.
Hetzelfde geldt voor de publikaties. Van elke publikatie legde ik een
kaart aan waarop ik niet alleen de gebruikelijke bibliografische gegevens
vermeldde maar ook het jaar en de maand waarop ik die publikatie las
en (aan de achterzijde) in w elk opzicht zij voor mij van betekenis was.
O ok deze gegevens werden in mijn kwartaalverslagen opgenomen en
ook deze kaarten (alfabetisch gerangschikt) zijn bewaard gebleven.
D e tweede reden waarom ik een volledige opgave van doorgewerkte
archiefstukken en publikaties overbodig vind, is dat zulk een opgave een
suggestie van volledigheid zou wekken waarvoor geen enkele reden is.
Ik heb mij in honderdduizenden stukken verdiept maar in m iljoenen niet
—ik heb over de geschiedenis van het Koninkrijk der Nederlanden in de
Tw eede W ereldoorlog duizenden publikaties gelezen, maar ook duizen
den (speciaal die welke in de laatste vijftien jaar zijn uitgekomen) onge
lezen moeten laten. Anders gezegd: mijn volledige opgave zou voor
verder onderzoek door derden onvoldoende zijn. W ie tot dat onderzoek
w il overgaan, dient zich te oriënteren aan de hand van de beschrijvingshulpmiddelen en het Centraal Trefwoorden-register alsmede van de
systematische bibliotheek-catalogus van het instituut.
★
Wat de archiefstukken betreft welke ik doorwerkte, w il ik mij tot de
volgende beknopte mededelingen beperken.
D ie archiefstukken waren, zoals al vermeld, in de eerste plaats stukken
die in collecties van het instituut zijn opgenomen. Van die collecties resp.
archieven, voorzover doorgewerkt (dit betrof vrijw el steeds een selectie,
gemaakt aan de hand van de beschrijvingshulpmiddelen), laat ik hier een
opgave volgen. De volgorde sluit aan bij de nummers (ze zijn tussen
haakjes vermeld) die de betrokken collecties resp. archieven binnen de
35
VERANTWOORDING
verzamelingen van het instituut hebben gekregen. Men dient bij de
opgave in het oog te houden dat van de archieven van ‘foute’ instellingen
en organisaties slechts een gedeelte, veelal een klein gedeelte, is bewaard
gebleven en dat, als niet-‘foute’ instellingen vermeld worden, de naams
verm elding niet anders zeggen w il dan dat het stukken, soms maar
weinige, uit het betrokken archief betreft.
Wehrmachtbefehlshaber in den Niederlanden ( i—12)
Gericht des Marinebefehlshaber in den Niederlanden (13)
Reichskommissariat in den besetzten niederlandischen Gebieten
Stab (14)
Fernschreibstelle (15)
Notstandsbeihilfe (16)
Deutsches Theater in den Niederlanden (16 a)
Prasidialabteilung (17)
Generalkommissar fü r Verwaltung undJustiz
Stab (20)
Hauptabteilung fü r allgemeine Angelegenheiten
Abteilung Niederlandische Personalangelegenheiten
(21)
Abteilung Rechtsetzung (21)
Abteilung Planung (22)
Abteilung Archivwesen (24)
Hauptabteilung Inneres (25)
Abteilung Volksgesundheit (27)
Abteilung Veterinarwesen (28)
Abteilung Angelegenheiten deutscher Staatsangehörigen (29)
Hauptabteilung Erziehung und Kirchen (32)
Hauptabteilung Justiz (33)
Abteilung Gnadensachen (34)
Obergericht (35)
Generalkommissar fü r Finanz und Wirtschaft
Stab (39)
Referat Handels- und Devisenpolitik (40)
Abteilung Feindvermögen (43)
Wirtschaftsprüfstelle (44)
Kartellreferat (45)
Devisenreferat (47)
Abteilungfür besondere wirtschafiliche Angelegenheiten (48)
36
Hauptabteilung Erndhrung und Landwirtschajt (49)
Hauptabteilung Gewerbliche Wirtschafi (50)
Hilfsausschuss fü r die Deutschen in den Niederlanden (52)
Abteilung Preisbildung (54)
Abteilung Forst- und Holzwirtschaft (55)
Abteilung Siedlung und Bauten (56)
Generalkommissar zur besonderen Verwendung (61—76)
Stab und Geschaftsführung
Hauptabteilung Politischer Aufbau
Hauptabteilung Volksaufkldrung und Propaganda
Referat Sonderf'ragen, ‘Stimmungsberichte’
Höherer S S - und Polizeiführer (77)
Germanische Leitstelle
SS-Schule A vegoor
Befehlshaber der Sicherheitspolizei und des S D (78)
Referat I V B 4
‘Meldungen aus den Niederlanden ’
‘Berichte über die Dienstbesprechungen bei Generalkommis
sar Schmidt’
Befehlshaber der Wajfen-SS
Landwacht / Landstorm
Germaanse SS in Nederland (83)
Beauftragten des Reichskommissars (86)
Arbeitsbereich der N S D A P in den Niederlanden (88)
Deutsche Handelskammer fü r die Niederlande (90)
Beauftragte fü r die Niederlande des Reichsministers fü r Rüstung
und Kriegsproduktion (92)
Rüstungs-Inspektion Niederlande (92 b)
Zentralauftragsstelle (93)
A. Flesche (97)
Ufa-Tobis (98 d)
Nederlandse Arbeidsdienst (99)
Vredegerechtshof en vrederechters (101)
Collectie-mr. K. J. Frederiks (10 1 a)
Departement van Volksvoorlichting en Kunsten (102)
Secretaris-generaal
Kabinet
A fdeling Radio-om roep
A fdeling Perswezen
Afdeling Toneel en Dans
37
VERANTWOORDING
A fdeling M uziek
Propagandaraad
Com m issie voor pers-reorganisatie
‘Noten voor de redacties’
‘Verslagen der persconferenties’
Nederlandse Kultuurkamer (104)
Hoofdbureau
Gilden algemeen
Persgilde (105)
Nederlandse Kultuurraad (113 )
Departement van Opvoeding, Wetenschap en Cultuurbescherming
Bureau Volkscultuur en Volksontw ikkeling (114)
Gemachtigde van de Reichskommissar voor het toezicht op de
orde en de rust in de scholen (114 a)
Inspecteur voor het onderwijs in algemene dienst (114 b)
Departement van Financiën
Vertaalbureau (115 )
Departement van Handel, Nijverheid en Scheepvaart (116 )
Afdeling Economisch Onderzoek
Bureau Nijverheidsonderzoek
Centraal Distributie Kantoor (117)
Com m issie tot uitzending van landarbeiders naar Oost-Europa
(120 a)
Nederlandse Tandartsenkamer (12 1)
Nederlandse Apothekerskamer (12 1 a)
Nederlands Arbeidsfront (122)
N S B (12 3 -16 8 )
Leider
Algemene Raad
Raad van beleid
Hoofdkwartier
Plaatsvervangend leider
Secretaris-generaal
Secretarie van Staat
Nationale Jeugdstorm
Nationaal-Socialistische Vrouwen-Organisatie
Opvoedersgilde
Studentenfront
Economisch Front
Rechtsfront
38
Front van N ering en Ambacht
Afweerdienst
Evacuatiebureau
Hoge Raad van Discipline
Bureau van de Kamerfracties
Landelijk leider van de organisatie van NSB-Statenleden
Het Nationale Dagblad
Nationale Omroep
Raad van katholieken
Raad voor de volkshuishouding
Gewestelijke, kringen groepsraden
Volk en Vaderland
Diverse gewesten en districten
Algemeen Toezicht Leden
Verdinaso (168 a)
N SN A P -van Rappard (168 b)
N SN A P-K xuyt (168 c)
Zwart Front / Nationaal Front (168 d)
Collectie-m r. H. C. van Maasdijk (171)
‘D e D riehoek’ — ‘ Het B olw erk’ (173)
De Waag (174)
De Schouw (174 c)
Uitgeverij ‘Hamer’ (174 e)
Uitgeverij ‘W estland’ (174 f)
Nederlands-Duitse Kultuurgemeenschap (175)
Collectie-P. J. M eulenberg (177)
Nederlandse Spoorwegen, Railwacht (178)
Nederlandse Volksdienst / Winterhulp Nederland (179)
Nederlandse U nie (181)
Com ité voor Joodse vluchtelingen (18 1 b)
Voorzitter Protestants Hulpcomité voor uitgewekenen om ras o f
g elo o f (18 1 c)
Joodse Coördinatie-Com m issie (18 1 d)
Collectie-Jacques Aa (18 1 g)
Joodse Raad (182)
Collectie-m r. M. Bosboom (182 a)
Commissaris voor niet-commerciële verenigingen en stichtingen
(182 b)
Collectie-prof. dr. ir. J. Goudriaan (182 d)
Collectie-m r. B. de Gaay Fortman (182 e)
39
VERANTWOORDING
Interkerkelijk Bureau Noodvoedselvoorziening Den Haag (182 f)
Collectie-prof. mr. M. G. Levenbach (182 g)
C ollege van Vertrouwensmannen (183)
Grote Adviescommissie der Illegaliteit (184)
L O / L K P (184 a)
Raad van Verzet en Radiodienst R W (185)
Vrij Nederland (185 a)
Nationaal Com ité van Verzet (186)
Verzetsgroep-CS 6 (186 a)
C ollectie-J. J. (‘K oos’) Vorrink (186 c)
Collectie-H . M. van Randw ijk (186 d)
C ollectie-J. C. Bührmann (186 e)
Collectie-L. Neher (186 f)
Collectie-m r. M. A. Tellegen (186 j)
Zwitserse W eg A (187)
V rije Groepen Amsterdam (189)
Keurtroep [van de Binnenlandse Strijdkrachten] Heemstede (189 a)
Binnenlandse Strijdkrachten, Rotterdam (192 a)
Aanvullingscomm issie Voorlopige Staten-Generaal (193 a)
Zuiveringscom m issie Staten-Generaal (193 b)
Com m issie voor de Perszuivering (194)
Ik beperkte mij tot het doorwerken van de volgende dos
siers: AN P, Arbeiderspers, Neerlandia-pers, Nieuwe Rotter
damse Courant, De Standaard, De Telegraaf/Het Nieuws van de
Dag, De Tijd, Verenigde Persbureaus.
Com m issie inzake het Driemanschap van de Nederlandse Unie
( 195)
Landelijke Ereraad van de Illegaliteit (197 d)
Gemeenschap O ud-Illegale Werkers Nederland (197 dd)
Foreign Office/State Department (207)
D it is de z.g. FO /SD -collectie, bestaande uit fotokopieën van
archiefstukken van het Auswartige Amt en de Reichskanzlei
die ten tijde van het onderzoek beheerd werden namens het
Britse Foreign Office en het Amerikaanse State Department
Office o f Military Government fo r Germany (United States), Finance
Division (rapporten over financiën bezet Nederland) (208)
Presse-Anweisungen (209)
Berlin Document Center (210),
fotokopieën van stukken uit archiefcollecties, hoofdzakelijk
van de N S D A P , H im m ler en het SS-com plex
40
Collectie-dr. H. M. Hirschfeld (212 a)
Collectie-m r. J. Verdam (212 h)
Geheime Staatspolizei, Staatspolizeileitstelle Düsseldorf (213)
Collectie fotokopieën Duitse Staatsinstellingen
( Volksgerichtshof, Oberreichsanwalt beim Volksgerichtshof, Reichsministerium fü r Volksaufklarung und Propaganda, Grenzpolizeikommissariat Kleve, Reichskriegsgericht, onderdelen Deutsche
Wehrmacht, Wehrmachtbefehlshaber in den Niederlanden, Befehls
haber der Sicherheitspolizei und des SD, Reichsministerfü r Volks
aufklarung und Propaganda, Deutsches Rote Kreuz) (215)
Collectie Nederlandse Overheidsinstellingen
C ollege van Secretarissen-Generaal (notulen en circulatie
stukken), departementen van Justitie (en diverse politieinstanties), Financiën, Waterstaat, Sociale zaken, Binnen
landse zaken, Opvoeding, wetenschap en cultuurbescher
ming, Handel, nijverheid en scheepvaart, Landbouw en vis
serij (216)
American Joint Distribution Committee
(fotokopieën uit het N ew Yorks archief) (217 a)
Londense archieven en collecties (218—235)
Particuliere dagboeken (244)
Van de meer dan 1 200 die het Rijksinstituut in origineel o f
in fotokopie bezit, las ik er 38 die op grond van de inhouds
analyses voor mij van speciaal belang leken.
Doc I (248) en Doc II (249)
Dit zijn twee van de belangrijkste collecties van het instituut.
D oc I bevat stukken over ca. 2 000 personen, Doc II stukken
over ca. 1 000 zaken. Een deel van die stukken bestaat uit
kopieën uit het Centraal A rchief Bijzondere Rechtspleging.
Diegenen die dit en andere archieven doorwerkten, hebben
een keuze moeten doen: alleen al in het Centraal Archief
Bijzondere Rechtspleging bevinden zich meer dan 400000
persoonsdossiers. D ie keuze bleef beperkt tot personen resp.
zaken die van enig algemeen historisch belang leken te zijn.
Van alle Doc-dossiers bestaan beschrijvingslijsten —ik maak
te mijn keuze op grond van die lijsten. De nadere opsom
ming van de vele honderden dossiers die ik doorwerkte (alle
gegevens staan onder de groepen 248 en 249 op mijn archief
kaarten aangetekend en zijn ook vermeld in mijn kwartaal
4i
VERANTWOORDING
verslagen), laat ik hier achterwege — zij zou ca. 10 pagina’s
in beslag nemen.
Afdeling Onderzoek Gevangenissen en Concentratiekampen. A l
gemene verslagen (251).
D it zijn in hoofdzaak verslagen van de interviews die door
medewerkers van het instituut in de eerste naoorlogse jaren
zijn afgenomen aan bevrijde politieke gevangenen en gede
porteerden, soms ook verslagen die door de betrokkenen
z elf zijn geschreven. Ik heb ze alle doorgewerkt en uit 176
verslagen gedeelten laten overtypen o f er eigen notities over
gemaakt.
Collectie LO / LKP (251 a)
Deze collectie is in de eerste naoorlogse jaren opgebouwd
in opdracht van de Stichting LO / LK P ter voorbereiding van
het in '5 1 verschenen werk Het Grote Gebod: Gedenkboek van
het verzet in L O en L K P .
Illegale bladen (263)
Ik beperkte mij tot De Baanbreker, Het Bulletin, Bulletin van
het A</[arx]L(enin]L[uxemburg] Front, Christofoor, Geïllu
streerd Vrij Nederland, De Geus, Geuzenberichten, Katholiek
Kompas, De Maasbode, J e Maintiendrai, Nieuwsbrief van Pieter
’t Hoen, Ongetekende brieven aan oude strijdmakkers, Ons Volk,
Ons Vrije Nederland, De Oranjekrant, Paraat, Het Parool, De
Ploeg, Politieke brieven (CPN), Slaet op den Trommele, Spartacus,
De Toekomst, Trouw, De Vakbeweging, Verzet, De Vonk, Vrij
Nederland, De Vrije Katheder, De Vrije Kunstenaar en De Waar
heid.
Office o f C hief o f Counsel fo r War-Crimes, Neurenberg (264-266)
kopieën van documenten, gebruikt bij de Neurenberger
processen, voorzover speciaal van belang voor Nederland
Documenten van de Nederlandse delegatie te Neurenberg, verza
meld ten behoeve van het proces tegen Seyss-Inquart (269)
Collectie Bijzondere Rechtspleging (270 a)
stukken over het beleid der bijzondere rechtspleging
Stukken, verzameld door dr. H. W. van der Vaart Smit over de
misstanden in de kampen van politieke delinquenten (270 b)
Collectie-prof. dr. J. H. W. Verzijl (271 b)
Collectie Zuivering (deze collectie en de hier volgende hebben
geen nummer gekregen)
Een in de jaren ’8o—'85 door dr. N. K C. A. in ’t Veld
42
opgebouwde collectie kopieën van zich elders bevindende
stukken betrekking hebbend op de naoorlogse zuivering in
al haar aspecten.
Collecties afkomstig van bepaalde personen
Vrijwel steeds zijn dit personen geweest met w ie ik in de
loop van mijn onderzoek contact opnam. Ik verw ierf stukken
van: mr. J. R. M. van Angeren, mr. R L. baron d’Aulnis de
Bourouill, jhr. J. J. G. Beelaerts van Blokland, dr. G. Bolke
stein, J. M. de Booy, mr. J. A. W. Burger, ds. J. J. Buskes,
prof. mr. R. R Cleveringa, dr. W. Drees, A. Q. H. Dijxhoorn,
prof. mr. R S. Gerbrandy, mr. G. J. van Heuven Goedhart,
mr. Ch. H. J. F. van Houten, R A. Kerstens, mr. E. N. van
Kleffens, jhr. ir. O. C. A. van Lidth de Jeude, dr. H. J. van
M ook, J. G. van Niftrik, mr. J. J. Oyevaar, prof. dr. J. Presser,
jhr. P. J. Six, M. Sluijser, dr. J. van den Tempel, mr. H. A.
Wassenbergh, Ch.J. I. M. Welter.
★
Ik kom nu tot de niet tot de verzamelingen van het instituut behorende
archieven en collecties welke ik doorwerkte. O ok hier was veelal grote
o f zeer grote beperking noodzakelijk.
Algemeen Rijksarchief
Collectie-mr. J. R. H. van Schaik
M ilitair Gezag
Raad voor het Rechtsherstel
Secretariaat
Afdeling Rechtspraak, Centrale Griffie
Nederlands Beheersinstituut
Rijksarchief Noord-Brabant
A rchief Arnold M eyer
Internationaal Instituut voor Sociale Geschiedenis
Collectie-mr. J. M. Barents
C ollectie-J. Engels
Kabinet der koningin
Geheim archief 1939, 1940-1946
‘Londens archief
Kabinet van de minister-president
43
VERANTWOORDING
Ministerraad, 1933-m ei 1940
Ministerraad, 18 mei 1940-juni 1945
Com m issie Terugkeer Nederland
Com m issie O orlogvoering
Koninklijk Instituut van Ingenieurs
Collectie-jhr. ir. O. C. A. van Lidth de Jeude
M inisterie van buitenlandse zaken
M inisterie van defensie, Centraal archievendepot
O D -archief
M inisterie van defensie, Sectie M ilitaire Geschiedenis Landmacht
staf
o.a. stukken van J. J. G. baron van Voorst tot Voorst, com
mandant Veldleger
M inisterie van justitie
Procureur-generaal Amsterdam
Rapporten over verzetshandelingen 1940—1941
Bijzondere Raad van Cassatie
Dossiers van J. A. Dekker, A. J. Fey, A. Fiebig, C. van
Geelkerken, jhr. mr. D. J. de Geer, W. Goedhuys, mr.
P. M. C. J. Hamer, ir. A. A. Mussert, prof. mr. J. J.
Schrieke, A. F. en C. F. de Vilder
Bijzonder Gerechtshof Amsterdam
Dossiers van J.Ph. van Kampen, prof. dr. G. A. S. Snij
der, mr. A. J. Zondervan
Bijzonder Gerechtshof Den Haag
Dossiers van mr. L. J. Broersen, J. J. Weissman
Procureur-fiscaal Arnhem
Dossier van ir. C. Staf
Tribunaal Den Haag
Dossier van prof. dr. J. van Loon
Tribunaal Zutphen
D ossier van C. L. ten Cate
M inisterie van landbouw en visserij
Rijksbureau voor de voedselvoorziening in oorlogstijd, C o l
lege van overleg
M inisterie van marine, bureau maritieme historie
‘D e Koninklijke M arine in de Tw eede W ereldoorlog’ , ge
publiceerd in Mededelingen van de Marinestaf
M inisterie van onderwijs, kunsten en wetenschappen
Ereraden voor de kunst, Centrale Ereraad voor de kunst
44
M inisterie van oorlog
Generale Staf, Centrale Inlichtingendienst
M ilitair Gezag, zeer geheim en geheim archief chef-staf
Com m issie van onderzoek inzake de redding van de Waal
brug te Nijm egen in september 1944
M inisterie van sociale zaken
stukken betreffende Joodse vluchtelingen uit Duitsland
Nederlandse Spoorwegen
Raad van commissarissen, notulen
Rijksuniversiteit Groningen, Documentatiecentrum Nederlandse
politieke partijen
A rchief J. Schilthuis
Staten-Generaal, Tw eede Kamer, Enquêtecommissie ‘ Regerings
beleid 1940—1945’
A lle niet gepubliceerde bijlagen' en alle met betrek
king tot punt n (‘het beleid betreffende de overzeese
gebiedsdelen, daaronder begrepen het beleid der N ederlands-Indische regering’) afgenomen, niet-gepubliceerde verhoren
Yad Vashem instituut, Jeruzalem
Joodse Coördinatie-Com m issie Zwitserland
★
Ik heb in het voorafgaande nog geen melding gemaakt van de archieven
en collecties welke ik speciaal doorwerkte voor de drie Indische delen:
1 1 a, 1 1 b en 1 1 c. M ijn uitgangspunt vorm de daarbij de z.g. Indische
Collectie van het Rijksinstituut. Ik werkte de inventaris door en liet mij
voorlichten door het hoofd van de Indische afdeling, F. de Rochemont.
Ik las:
Stukken van gouverneur-generaal jhr. mr. A. W. L. Tjarda van
Starkenborgh Stachouwer en verslagen van met hem gevoer
de gesprekken
190 stukken met z.g. IC-nummers
1 De commissie heeft in totaal 3 446 bijlagen verzameld maar daarvan slechts 780 in
de Verslagen opgenomen.
45
VERANTWOORDING
soms betrof dit stukken van slechts enkele maar soms ook
van vele honderden pagina’s.
Documenten van het proces voor het International Military Tribunal
fo r the Far East te Tokio
D iverse uitgebreide studies en chronologisch geordende gegevens
van kapitein-ter-zee b. d. A. G. Vromans
Nigis (Netherlands Indies Government Information Service): Monitoring
reports, Press-messages
Regeringspubliciteitsdienst: Persoverzicht en Overzicht van de Inland
se (later: Indonesische) en Chinees-Maleise pers
Uittreksels (met citaten) uit 49 particuliere dagboeken
Voorts verdiepte ik mij ten behoeve van de Indische delen in de
volgende archieven c.q. collecties die niet tot de verzamelingen van het
instituut behoren:
Algemeen Rijksarchief
M inisterie van koloniën, Londen
Gezantschap Canberra
Algem ene Secretarie Batavia, Eerste zending
Parket procureur-generaal
Collectie-m r. P. J. A. Idenburg
Collectie-P. A. Kerstens
Collectie-dr. H. J. van M ook
Collectie-Ch. O. van der Plas
Collectie-ir. C. J. Warners
M inisterie van defensie, Centraal archievendepot
Nefis, M elbourne
★
G elijk gezegd w il ik de publikaties welke ik las, in deze Verantwoording
niet vermelden. Terzake w il ik toch w el iets schrijven.
1.
M ijn uitgangspunt was dat ik de geschiedenis van het Koninkrijk
der Nederlanden in de Tw eede W ereldoorlog schetsen moest als onder
deel van de algemene geschiedenis van die oorlog. Er zijn over die oorlog
tienduizenden publikaties verschenen waarvan zich een groot deel in de
bibliotheek van het instituut bevindt. Ik heb mij beperkt tot het bestu
deren van algemene werken over de geschiedenis van Duitsland en van
Japan alsmede van de beste werken over de politieke en militaire strategie
van de grote oorlogvoerende mogendheden.
46
‘system atisch e
g e s p r e k k e n
’
2. Een tweede uitgangspunt was dat ik, voordat ik een bepaald deel
begon te schrijven, zoveel m ogelijk alles had gelezen wat op dat moment
over de te beschrijven materie in ons land was gepubliceerd —ik had dus
bijvoorbeeld, toen ik aan deel 3 (M ei ’40) begon, nagenoeg alles gelezen
wat door anderen over de Duitse invasie was geschreven. Toen ik deel
3 a f had, kwamen er weer nieuwe publikaties, soms uitgesproken waar
devolle - het zijn die nieuwe publikaties die ik, bezig met het schrijven
van deel 4 en volgende delen, niet heb kunnen bestuderen.
3. Elke publikatie was voor mij een met voorzichtigheid te hanteren
bron —ik heb daarbij geen verschil gemaakt tussen werken van historici
en van amateur-historici c.q. journalisten. O ok aan de onderzoekingen
van leden van die laatste twee groepen heb ik vaak veel te danken
gehad.
★
M ijn derde bron vorm den gegevens, verworven in gesprekken.
Ik noem deze bron als derde omdat hij, als geheel genomen, de minst
belangrijke was. Zeker, mondelinge mededelingen zijn soms van grote,
een heel enkele keer zelfs van vitale betekenis geweest maar ik heb er
niet naar gestreefd, daarop mijn relaas te baseren. M en doet een beroep
op het geheugen van tijdgenoten als aanvullende gegevens nodig zijn
- meestal weet men al heel veel van de zaken die ter sprake komen.
Eerder schreef ik over ‘gesprekken, meestal langdurige, teneinde mijn
kennis uit te breiden’ — die gesprekken (‘interviews’) had ik in de regel
degelijk voorbereid. Er zijn daarnaast nog talloze andere gesprekken
geweest. Ik kwam van '45 a f in contact met honderden personen die elk
hun eigen ervaringen in de Tw eede W ereldoorlog hadden gehad, hetzij
in Europa, hetzij overzee. Deze meer losse gesprekken droegen bij tot de
vorm ing van een algemeen beeld maar leidden er in de regel niet toe dat
ik bepaalde aantekeningen maakte. Bij de langdurige, meer systematische
gesprekken was dat w èl het geval. Ik begon er al mee in '55, zodra mij
bij de bestudering van het eerste en het tweede Verslag van de Enquête
commissie bleek dat veel niet voldoende opgehelderd was. Ik voerde
toen gesprekken met Gerbrandy en van Kleffens alsmede (over de con
flicten die zich in de neutraliteitsperiode hadden voorgedaan tussen de
regering en de toenmalige opperbevelhebber van land- en zeemacht,
generaal I. H. Reynders) met het toenmalige hoofd van de sectie krijgs
geschiedenis van de Generale Staf, kolonel O. J. Siersema. Deze gesprek
47
VERANTWOORDING
ken vermeldend merkte ik in mijn eerste kwartaalverslag (d.w.z. mijn
verslag over het tweede kwartaal '55) op,
‘dat ik, voorziende dat ik in de loop der komende jaren met een groot aantal
mensen over tal van onderwerpen zou moeten spreken, mij afgevraagd heb op
w elke w ijze aldus te verkrijgen gegevens het beste vastgelegd kunnen worden.
Het is denkbaar dat in som m ige gevallen van stenografen o f van draadgrammofoon s' gebruik gemaakt zal moeten w orden; over het algemeen lijkt het mij echter
het beste dat zulks nagelaten w ordt en dat genoegen genomen w ordt met een
situatie waarin ik, eventueel aan de hand van korte aantekeningen, zelf na het
gesprek datgene opschrijf wat mij de moeite van het vastleggen waard lijkt. M en
kan opmerken dat de op deze w ijze te verkrijgen teksten geen authenticiteit zullen
verwerven die boven alle twijfel verheven is. Ik kan dat slechts beamen doch
moet daarbij naar voren brengen dat ik, waar het hier veelal om het verkrijgen
van vertrouwelijke o f zelfs zeer vertrouwelijke gegevens zal gaan, vrees geen
succes te zullen boeken wanneer degene met w ie ik spreek, w eet dat ieder woord
nauwkeurig vastgelegd wordt.’
Terugziende op alle meer systematische gesprekken die ik heb gevoerd,
meen ik dat ik in '55 een juiste beslissing nam. Ik week overigens
enigszins van mijn voornem en af: tijdens vrijw el elk gesprek maakte ik
korte aantekeningen; degene met w ie ik sprak, zag mij dat ook doen en
hij o f zij kende mijn opdracht. Aan de hand van die aantekeningen legde
ik, per onderwerp op een apart ‘fiche’ , de mij gedane mededelingen vast
met verm elding van de zegsman o f zegsvrouwe en van de datum van het
gesprek. Ik heb in mijn werk als geheel enkele honderden van dergelijke
mededelingen als citaten opgenomen —geen van diegenen die ik spre
kend invoerde, heeft mij ooit verweten dat ik hem o f haar woorden in
de mond had gelegd die hij o f zij niet had geuit.
N oem ik de namen van diegenen met w ie ik van '55 a f (voordien had
ik al gesprekken gevoerd met Rauter en andere vooraanstaande Duitsers
alsook met een aantal vooraanstaande N S B ’ers) dat meer systematische
contact had, dan teken ik daarbij aan dat vaak van veel meer dan één
gesprek sprake was (met Gerbrandy voerde ik er bijvoorbeeld zes, met
Hirschfeld tien) — ik geef dat niet nader aan. Ik had van de namen één
alfabetische lijst kunnen opnemen maar het lijkt mij zinvoller dat ik ze
groepeer.
H ier volgt dan mijn opgave.
' Zo noemden wij ten institute de zogenaamde u/ire-recorders (pas later werden het
band-recorders) welke in die tijd nog zeer schaars waren.
48
GE SP REK KE N MET W I E ?
★
l e d e n v a n h e t k o n i n k l i j k h u i s - koningin W ilhelmina, ko
ningin Juliana, prins Bemhard.
o u d - m i n i s t e r s - ir. J. M. Albarda, mr. J. R. M. van Angeren, dr.
G. Bolkestein, J. M. de Booy, mr. J. A. W. Burger, J. Th. Furstner, jhr.
mr. D. J. de Geer, prof. mr. P. S. Gerbrandy, mr. dr. G. J. van Heuven
Goedhart, P. A. Kerstens, mr. E. N. van Kleffens, mr. dr. A. A. van Rhijn,
mr. M. P. L. Steenberghe, Ch. J. I. M. W elter.1
m i l i t a i r e s e c t o r — kolonel C. M. Olifiers (sectie III B Generale
Staf), generaal-m ajoor b.d. H. J. Phaff (adjudant van koningin W ilhel
mina), generaal-m ajoor b.d. J. G. M. van der Plassche (hoofd sectie III B),
generaal b.d. I. H. Reynders, J. C. Roelofsen (medewerker sectie III B),
luitenant-generaal b.d. H. F. M. baron van Voorst tot Voorst (chef van de
landmachtstaf), luitenant-generaal b.d. J. C. C. P. W ilson (chef sectie
operaties Algemeen Hoofdkwartier).2
‘ l o n d e n ’ —mr. J. G. de Beus (secretaris van Gerbrandy), dr. M. van
Blankenstein (hoofdredacteur van het Londense Vrij Nederland), mr. C.
L. W. Fock (Bureau Inlichtingen), K. de G raaf (Bureau Bijzondere O p
drachten), mr. Ch. H. J. F. van Houten (Bureau Inlichtingen), A. M. de
Jo n g (Zweedse Weg), F. J. Klijzing (Bureau Bijzondere Opdrachten),
luitenant-generaal b. d. mr. H. J. Kruis (M ilitair Gezag), mr. H. P. Lint
horst Homan (M ilitair Gezag), kapitein-ter-zee b.d. C. M oolenburgh
(marine-attaché), S. Noach (Engelandvaarder), schout-bij-nacht b.d. J. W.
F. N uboer (adviseur van Gerbrandy), dr. A. Pelt (hoofd Regeringsvoor
lichtingsdienst), W. Chr. Posthumus M eyjes (M ilitair Gezag), ir. J. B. G.
M. ridder de van der Schueren (Militair Gezag), F. van ’t Sant (secretaris
van de koningin), M. Sluijser (Buitengewone Raad van Advies), dr. J. M.
Somer (Bureau Inlichtingen), C. van Stolk (regeringscommissaris voor
de voedselaankopen), P. Tazelaar (geheime operaties), ds. W. A. Visser ’t
Hooft (Zwitserse W eg A).
' Inzake oud-minister A. Q. H. Dijxhoorn, overleden voor ik mijn opdracht kreeg,
nam ik contact op met zijn weduwe. 2 Inzake generaal H. G. Winkelman, overleden
voor ik mijn opdracht kreeg, nam ik contact op met zijn dochter.
49
VERANTWOORDING
o v e r h e i d b e z e t n e d e r l a n d — m ajoor b.d. J. N. Breunese (Op
bouw - en Arbeidsdienst), prof. dr. J. van Dam (secretaris-generaal), mr.
K. J. Frederiks (secretaris-generaal), dr. H. M. Hirschfeld (secretaris-ge
neraal), F. Q. den Hollander (directeur Artillerie-Inrichtingen), dr. W.
Hupkes (Nederlandse Spoorwegen), mr. S. J. R. de M onchy (burgemees
ter), mr. H. J. Reinink (hoofdambtenaar), C. Ringeling (secretaris-gene
raal), mr. C. J. M. Schaepman (secretaris C ollege van Secretarissen-Generaal).
nederlandse unie
— H. Roelfsem a, dr. H. G. van der Wielen.
n s b - mej. C. W. van Bilderbeek (Musserts secretaresse), M. M euldijk
(N S B en Nederlandse Arbeidsdienst), E. J. Roskam (‘Boerenleider’).
j o d e n v e r v o l g i n g — L. Asscher (zoon van Abr. Asscher, voorzitter
Jo o d se Raad), prof. dr. D. Cohen (voorzitter Jo o dse Raad), mr. dr. W.
Diamand (schoonzoon van A. Asscher), Ch. Engel en S. Engel-W ijnberg
(deelnemers aan de Sobibor-opstand), M. H. Gans (voorzitter van de
Joodse Coördinatie-Com m issie in Zwitserland), prof. mr. I. Kisch (lid
van de Joodse Coördinatie-Com m issie in bezet Nederland), E. Spier
(notaris).
v e r z e t e n i l l e g a l i t e i t —vier leden van de familie Allers (geheim
agent van Hamel), mr. P. L. baron d’Aulnis de Bourouill (geheim agent),
Einar Berkovich (groep-Gerrit van der Veen), W. A. H. C. Boellaard
(OD), Joh . Bogaard (Joodse onderduik), A. M. Boissevain-van Lennep
(groep-CS 6), mr. L. H. N. F. H. Bosch ridder van Rosenthal (verzetswerk
van zijn vader), mr. C. Brouw er (groep-Albrecht), prof. W. Bruin (kun
stenaarsverzet), ds. J. J. Buskes (kerkelijk verzet), prof. mr. R. P. C leveringa (College van Vertrouwensmannen), J. Carels (geheime telefoon
verbindingen), mr. J. Cram er (College van Vertrouwensmannen), prof.
dr. Ch. D efresne-Ruys (hooglerarenverzet), ir. H. Deinum (groep-Packard), mgr. J. A. E. van Dodewaard (kerkelijk verzet), G. A. D ogger (OD),
dr. W. Drees (Vaderlands Com ité, C ollege van Vertrouwensmannen,
Contact-Com m issie), C. J. Engel-O ostwal (Raad van Verzet), J. J. van
der Gaag (Raad van Verzet, C ollege van Vertrouwensmannen), mgr. dr.
J. Geerdinck (kerkelijk verzet), A. J. Gelderblom (Nationaal Steunfonds),
ds. K. H. E. Gravemeijer (kerkelijk verzet), dr. J. F. Ph. Hers (geheim agent
van Hamel), jhr. mr. M. L. van Holthe tot Echten (Bosch van Rosenthal),
schout-bij-nacht b.d. H. Jo lles (OD), W. C. de Jon g-W eb er (CS-6), M.
50
G ES P REK KE N MET W I E ?
K iek (geheim agent M l- g ), dr. E. Kits van Waveren (BS), mr. A. B. J.
Koch (spionage), H. Ch. Kohlbrugge (OD, Zwitserse Weg), H. J. de
Koster (groep-‘ Peggy’), W. Ch. J. M. van Lanschot (ID), mr. E. E. Menten
(financiering verzet), S. M inco (de Geuzen), Chr. Navis (OD), dr. L.
N eher (Nationaal Com ité van Verzet, C ollege van Vertrouwensmannen),
Ed. de N ève (pilotenhulp), dr. W. F. Noordhoek Hegt (illegaliteit Den
Haag), mr. J. Ie Poole (College van Vertrouwensmannen), H. M. van
Randwijk ( Vrij Nederland), F. Reuter (CPN), dr. J. H. van Roijen (College
van Vertrouwensmannen), jhr. mr. J. A. G. Sandberg (financiering ver
zet), W. J. H. B. Sandberg (groep-van der Veen), L. Scheepstra (LKP),
J. M. Schuilenga (CID), W. Schwarz-van Santen (CS-6), jhr. P. Six (OD),
K. C. van Spronsen (prof. dr. K. Schilder), K R. van Staal (contacten met
A. van der Waals), mr. M. A. Tellegen (Nationaal Com ité van Verzet),
P. M. C. Toepoel (Raad van Verzet), M. R. Tuininga-Boissevain (BS), P.
Veerman (Dutch-Paris), C. Verbiest (groep-van der Veen), W. B. Vreugdenhil (groep-Frans Duwaer), G. Wagenaar (CPN , Raad van Verzet), dr.
H. M . J. I. Wagenaar (kerkelijk verzet), W. Wagenaar (Stijkelgroep), mr.
J. C. S. W arendorf (Het Parool), mr. H. A. Wassenbergh (verzet rechter
lijke macht), drs. E. P. W ellenstein (illegaliteit Den Haag), G. W olffensperger-Rübsaam (groep-van der Veen), generaal-m ajoor b.d. J. Zwart
(OD).
b e v r i j d e z u i d e n —dr. J. Hoekstra (arrestatiebeleid), mr. E. L. M. H.
baron Speyart van W oerden (procureur-generaal Den Bosch), ir. Th. P.
Trom p (relaties M ilitair Gezag).
n e d e r l a n d s - i n d i ë e n d e w e s t - J. P. K van Eechoud (Nica),
luitenant-admiraal b.d. C. E. L. Helfrich (commandant-zeemacht, B evel
hebber Strijdkrachten Oosten), mr. J. A. Jonkm an (voorzitter Volksraad),
mr. J. E. van Hoogstraten (directeur Economische Zaken), J. W. M eijer
Ranneft (vice-president Raad van Nederlands-indië), mr. K. G. P. M ichielsen (Nejis), dr. H. J. van M ook (luitenant-gouverneur-generaal), mr.
J. J. Quéré (geheime operaties), jhr. mr. A. W. L. Tjarda van Starkenborgh
Stachouwer (gouverneur-generaal), G. J. J. Wouters (gouverneur der A n
tillen).
Ik heb dus van 1955 a f grondig voorbereide gesprekken gevoerd met
in totaal honderdzeven-en-veertig personen. Ik zou dat cijfer niet méér
willen noemen dan een redelijk minimum.
5i
De kritische lezing der concept-manuscripten
In '58 schreef ik het hoofdstuk over Nederland in de Tw eede W ereld
oorlog dat opgenomen zou worden in de Algemene Geschiedenis der
Nederlanden. Het concept legde ik niet alleen aan het bestuur, de adviseurs
en de wetenschappelijke staf van het instituut voor maar ook aan Presser
en aan generaal-m ajoor b. d. V. E. Nierstrasz en enkele andere deskun
digen van de Krijgsgeschiedkundige A fdeling van de Generale Staf. Van
allen ontving ik nuttige opmerkingen en dat leidde er toe dat ik in mijn
eerste kwartaalverslag over 1958 het volgende opmerkte:
‘D eze contacten (voor de dagelijkse contacten met de wetenschappelijke staf
van het instituut geldt hetzelfde) versterkten mijn overtuiging dat het manuscript
dat ik t.z.t. hoop te schrijven, nauwkeurig gelezen moet worden door talrijke
personen die elk op eigen terrein speciale deskundigheid verworven hebben; het
probleem zal zijn, hun kritische opmerkingen tot hun recht te laten komen zonder
aan de eenheid van vorm geving te veel geweld aan te doen. Ik heb alle hoop dat
dit vraagstuk in een praktijk van goede samenwerking een harmonische oplossing
zal vinden.’
Het voorleggen van de concept-teksten aan een brede kring kritische
lezers leek mij niet alleen uit wetenschappelijk oogpunt wenselijk maar
ook op grond van het feit dat ik in opdracht van de regering schreef: ik
was van oordeel dat de minister, werd hij ooit wegens een gepubliceerd
deel van mijn werk ter verantwoording geroepen, er op moest kunnen
wijzen dat bij de voorbereiding daarvan grote zorgvuldigheid was be
tracht.
D e kritische lezers vielen in drie groepen uiteen: historische deskun
digen, al o f niet betrokken bij de arbeid van het instituut, officiële
instanties in Den Haag en eertijds vooraanstaanden w ier daden ik zou
beschrijven o f op w ier kritisch oordeel ik om andere redenen prijs
stelde.
W ie hebben als kritische lezers gefungeerd?
Ik laat een volledige opgave volgen.
*
alle delen
z ijn in c o n c e p t v o o r g e le g d a a n :
1. het bestuur van het instituut. D e concept-delen 1, 2, 3 en 4 zijn gelezen
52
W I E L A Z E N MI J N C O N C E P T E N ?
door de hoogleraren van W inter (voorzitter), van der K ooy en Hermesdorf, het concept-deel 4 bovendien door de hoogleraren dr. J. A. de
Jon ge, dr. P. W. Klein en dr. A. F. Manning, de concept-delen 5 en 6 door
het bestuur in zijn nieuwe samenstelling: M anning (voorzitter), de Jo n ge
en Klein. De Jonge overleed in april '75 —hij werd opgevolgd door mr.
P. J. Verdam. Manning, Klein en Verdam zijn als bestuursleden lezers
geweest van de concept-delen 8, 9, 10 a en 10 b — Verdam heeft toen
plaats gemaakt voor de hoogleraar mr. E. J. H. Schrage. Ten tijde van de
voorbereiding van de delen 1 1 a, 1 1 b, 1 1 c en 12 bestond het bestuur
dus uit M anning (voorzitter), Klein en Schrage.
2.
de adviseurs voor het Geschiedwerk. Van de vier oorspronkelijke advi
seurs (de hoogleraren Brandt, Brugmans en Rogier en dr. de Pater)
overleed Brandt nog voor ik de concept-tekst van deel I begon te
schrijven. Brugmans, Rogier en de Pater zijn als kritische lezers opgetre
den van de concept-delen 1, 2 en 3. Na het overlijden van de Pater hebben
Brugmans en Rogier de concept-tekst van de delen 4 en 5 gelezen, 5
samen met van W inter en Herm esdorf die na hun aftreden als bestuurslid
adviseur waren geworden. Rogier overleed voordat hem de concept-tekst
van deel 6 kon worden voorgelegd. Adviseurs bij de delen 6, 7 en 8 waren
Brugmans, Herm esdorf en van Winter. Voordat deel 9 in concept gereed
was, overleed H erm esdorf — prof. dr. B. A. Sijes werd toen adviseur.
Adviseurs voor de delen 9, 10 a en 10 b waren Brugmans, van W inter en
Sijes, aan welke groep Sijes in ’8i kwam te ontvallen — zijn plaats werd
ingenomen door A. J. van der Leeuw. Toen het concept voor deel 10 b
besproken was, beëindigde van W inter zijn adviseurstaak. V oor de con
cept-delen 1 1 a, 1 1 b en 1 1 c (de drie ‘ Indische’ delen) werden op mijn
voorstel de hoogleraar dr. C. Fasseur en drs. R. C. Kwantes (de bewerker
van de in de periode '75—'83 verschenen vier delen De ontwikkeling van
de nationalistische beweging in Nederlands-indië) als adviseurs aangetrokken,
voor deel n c bovendien luitenant-generaal b.d. F. van der Veen. M et
betrekking tot de concept-tekst van deel 12 ging Verdam opnieuw als
adviseur fungeren en met betrekking tot hoofdstuk 7 (‘D e worsteling
met de Republiek Indonesië’) deden dat bovendien Fasseur, Kwantes en
van der Veen alsmede Brugmans die zijn adviseurstaak met betrekking
tot dat deel tot hoofdstuk 7 heeft beperkt.
Van de bestuursleden van het instituut heeft dus van W inter hetzij als
bestuurslid, hetzij als adviseur zijn aandacht tot tien van de tw aalf delen
kunnen uitstrekken en van de vier oorspronkelijke adviseurs is Brugmans
de enige geweest die het project tot het einde toe heeft begeleid.
53
VERANTWOORDING
3. De wetenschappelijke staf van Oorlogsdocumentatie. Aan e lf staf- resp.
oud-stafleden zijn alle delen in concept voorgelegd: mevr. P. C. Gerritse,
drs. E. G. Groeneveld, mevr. mr. E. Groeneveld-O ttow , mevr. A. E.
Heuwekem eijer-de Lange, mevr. A. H. Joustra, A. J. van der Leeuw
(vanaf deel 10 b tevens adviseur), drs. A. H. Paape, E de Rochemont, drs.
C. J. F. Stuldreher, dr. N. K C. A. in ’t Veld en J. Zwaan.
Aan andere stafleden, die het project van deel x a f volgden, werd door
hun overlijden o f als gevolg van hun pensionering o f door hun vertrek
uit de kring van het instituut slechts een gedeelte van de serie in concept
voorgelegd. D it waren: P. A. Bos (t.e.m. deel 10 a), dr. R. de Bruin (t.e.m.
deel 1 1 a), mevr. drs. E. Fraenkel-Verkade (t.e.m. deel 10 a), P. Rijser (t.e.m.
deel 3), Sijes (t.e.m. deel 10 a), kapitein-ter-zee b.d. A. G. Vromans (t.e.m.
deel 7).
W eer andere stafleden konden pas ingeschakeld worden nadat zij,
terwijl het project al gaande was, bij het instituut in dienst waren getreden.
D it waren: drs. D. Barnouw (vanaf deel 10 a), mevr. E. P. Dütting (deel
12), drs. D. van Galen Last (vanaf deel 9), drs. R. Havenaar (deel 7 t.e.m.
deel 1 1 b), drs. J. Th. M. H ouw ink ten Cate (vanaf deel 1 1 a), mevr. drs.
M . de Keizer (vanaf deel 10 b), mevr. A. Kloosterman (deel 6), P. F. F.
van Leeuwen (deel 6), mevr. drs. P. Micheels (deel 4 t.e.m. deel 8), J. A.
van Rhijn (deel 7), drs. P. Rom ijn (vanaf deel 1 1 a), mevr. A. SchölvinckStork (deel 4) en drs. G. P. van der Stroom (vanaf deel 8).
4. De hoofden van de secties voor militaire geschiedenis van de Koninklijke
Marine, de Koninklijke Landmacht en de Koninklijke Luchtmacht. De bena
mingen van deze secties zijn nogal eens veranderd en elke sectie heeft in
de jaren ’68—’88 verscheidene hoofden geteld —bij de Koninklijke Marine
commandeur b.d. J. F. van D uim (delen 1 t.e.m. 4), kapitein-luitenant ter
zee F. C. van Oosten (delen 5 t.e.m. 1 1 a) en drs. G. J. A. Raven (delen 1 1
b, ix c en 12), bij de Koninklijke Landmacht luitenant-kolonel G. J. van
O jen jr (delen 1 t.e.m. 6), dr. C. M . Schuiten (deel 7 t.e.m. deel 1 1 c) en
drs. P. M. Kamphuis (deel 12), bij de Koninklijke Luchtmacht kolonel F.
J. A. Lutz (deel I t.e.m. deel 3), mr. J. W. Th. Bosch (deel 4), kolonel J.
A. Drijgers (delen 5 en 6), luitenant-kolonel P. H. A. Schmidt Crans (deel
7), luitenant-kolonel H. M. G. Coolen (delen 8 t.e.m. 10 b) en luitenantkolonel J. A. Boon (deel 1 1 a t.e.m. deel 12). D e genoemden hebben
menigmaal bij het maken van kritische opmerkingen deskundige stafle
den ingeschakeld, van w ie ik in verband met haar kritische opmerkingen
bij het concept-deel 12 speciaal mevr. drs. P. M. H. Groen w il noemen.
54
5. Een hoofdambtenaar van het ministerie van Algemene Zaken. D e concept
teksten van de delen 1 t.e.m. 4 zijn voorgelegd aan de secretaris-generaal,
jhr. mr. A. M. van Nispen tot Pannerden; zijn taak is na zijn overlijden
overgenomen door H. de Ru, aanvankelijk directeur van de Regerings
voorlichtingsdienst, later raadadviseur (oud-raadadviseur) in het Kabinet
van de minister-president.'
6. Een hoofdambtenaar van het ministerie van Onderwijs en Wetenschappen.
D e concept-teksten van alle delen zijn voorgelegd aan dr. E. Haas, chef
van de directie bevordering wetenschapsbeoefening; hij is ook na zijn
pensionering het project blijven begeleiden.2
★
Hebben de onder 1 tot 6 genoemde instanties resp. personen bemoeienis
gehad met alle concept-delen, er zijn daarnaast instanties resp. personen
geweest, aan w ie slechts één o f meerdere concept-delen voorgelegd
werden.
d e d e l e n i t . e . m . io a aan mr. E. N. van Kleffens, oud-minister van
buitenlandse zaken.
d e d e l e n i t .e .m
de delen
. 10 b aan dr. W. Drees, oud-minister-president.
i (Voorspel), 2 (Neutraal) en 3 (Mei '40) aan prof. dr. J.
Presser.
d e e l 2 bovendien aan oud-minister mr. M. P. L. Steenberghe, luite
nant-generaal b.d. H. F. M. baron van Voorst tot Voorst (onder generaal
W inkelm an chef-staf van de landmacht), K. W. L. Bezemer (deskundige
t.a.v. de geschiedenis van de Koninklijke Marine en de Nederlandse
koopvaardij) en kolonel b.d. F. J. Molenaar (deskundige t.a.v. de geschie
denis van de luchtverdediging).
1 Ter voorkoming van misverstand: van Nispen tot Pannerden en de Ru hebben hun
kritische opmerkingen steeds a titre privé gemaakt. 2 Ook dr. Haas heeft zijn opmer
kingen steeds a titre privé gemaakt.
55
1
VERANTWOORDING
d e e l 3 aan de vier zojuist genoemde personen en bovendien aan
oud-m inister mr. dr. A. A. van Rhijn.
d e e l 4 (M ei ’jo-maart ’4 1 ) aan de leden van het Driemanschap van
de Nederlandse U nie: mr. L. Einthoven, mr. J. Linthorst Homan en prof.
dr. J. E. de Quay.
d e e l 8 (Gevangenen en gedeporteerden) aan de oud-gevangenen resp.
-gedeporteerden mr. F. B. Bakels, W. A. H. C. Boellaard, dr. E. A. Cohen,
H. P. J. van Ketwich Verschuur, drs. A. Treurniet en N. W ijnen en
bovendien aan prof. dr. J. Bastiaans, A. Hiemstra-Timmenga (eerder
hoofd van de afdeling Onderzoek gevangenissen en concentratiekampen
van Oorlogsdocumentatie), W. van der Noordaa-van der Veer (hoofd
van het Informatiebureau van het Nederlandse Rode Kruis) en mr. C. R.
C. Wijckerheld Bisdom (tijdens de bezetting verdediger van talrijke
politieke gevangenen).
d e e l 9 (Londen) aan de oud-ministers mr. J. A. W. Burger en van
Rhijn, aan dr. A. Pelt (hoofd van de Regeringsvoorlichtingsdienst), dr. P.
A. Kasteel (tot mei '42 secretaris van Gerbrandy, nadien gouverneur van
de Nederlandse Antillen), dr. J. G. de Beus (Kasteels opvolger als secre
taris van Gerbrandy), jhr. mr. H. F. L. K. van Vredenburch (ambtenaar van
de buitenlandse dienst) en drs. (later prof. dr.) A. E. Kersten (bewerker
van de serie Documenten over de Nederlandse buitenlandse politiek, 194 0—1 Q45).
d e d e l e n 10 a (Het laatste jaar I), 10 b (Het laatste jaar II) en 12 (Epi
loog) aan het hoofd van de Binnenlandse Veiligheidsdienst.
d e e l 10 a voorts aan prins Bernhard, de Beus, van Vredenburch,
Kersten, mr. C. L. W. Fock (tijdens de hongerwinter hoofd van het
Bureau Inlichtingen te Londen) en verder nog aan acht leidende figuren
uit de illegaliteit: jhr. P. J. Six (chef-staf van de ‘derde’ Ordedienst), prof.
dr. ir. H. van Riessen en P. W. Hordijk (de Landelijke Organisatie voor
Hulp aan Onderduikers en de Landelijke Knokploegen), G. Wagenaar
(Raad van Verzet), mr. J. Cramer, J. van der Gaag en mr. J. Ie Poole (allen
C ollege van Vertrouwensmannen) en drs. J. M eijer (Contact-Comm issie
der Illegaliteit); jhr. Six betrok bij zijn adviezen zes van zijn vroegere
medewerkers: Boellaard, mr. C. J. F. Caljé, ir. J. A. van Heerde, mevr.
Kohlbrugge, Chr. Navis en C. Ch. Westerveld.
56
1
d e e l i o b, e e r s t e h e l f t aan prins Bernhard en de achttien overige
zojuist onder deel 10 a genoemde personen.
deel
1 0 b,
tweede
h e l f t aan dezelfden (behalve van Vreden
burch).
d e e l i i a (Nederlands-indië I) aan een grote groep Indische deskun
digen: Raden Abdoelkadir W idjojoatm odjo (in Indië voorzitter van de
Vereniging van Ambtenaren van het Inlands Bestuur en nadien mede
werker van de uitgeweken luitenant-gouverneur-generaal dr. van Mook),
prof. dr. H. W. Bachtiar (hoogleraar aan de Universiteit van Indonesië te
Djakarta), Bezemer, kapitein-luitenant-ter-zee dr. Ph. M. Bosscher (ge
schiedschrijver van de Koninklijke Marine in de Tweede W ereldoorlog),
mr. dr. P. Creutzberg (bewerker van de documenten over het in Nederlands-Indië gevoerde economische beleid 1 900-1942), dr. P. D rooglever
(bewerker van het seriewerk Officiële bescheiden over de Nederlands-Indonesische betrekkingen 1945—1949), dr. Go Gien Tjw an (wetenschappelijk
medewerker van het Instituut voor moderne Aziatische geschiedenis van
de Universiteit van Amsterdam), dr. J. van Goor (wetenschappelijk me
dewerker voor Oost-Aziatische geschiedenis aan de Rijksuniversiteit te
Utrecht), kolonel b.d. C. A. Heshusius (deskundige t.a.v. het Koninklijk
Nederlands-Indisch Leger), mr. van Hoogstraten (directeur van het de
partement van Economische Zaken te Batavia), prof. Kersten, W. Kielich
(in Indië geboren publicist), mr. J. G. Kist (voor de oorlog ambtenaar van
de gemeente Batavia, nadien medewerker van van Mook), dr. P. J. Koets
(tot '41 leraar te Batavia), prof. dr. J. M. Pluvier (hoogleraar in de moderne
Aziatische geschiedenis aan de Universiteit van Amsterdam), prof. dr.
Sartono Kartodirdjo (hoogleraar aan de Gadjah Mada-universiteit te
Djokjakarta), mr. B. van Tijn (voorzitter van de Indische Sociaal-D em ocratische Partij), dr. D. van Velden (deskundige op het gebied van de
Japanse interneringskampen voor burgers), ir. C. J. Warners (hoofd van
de Technische Dienst en de Telefoonexploitatie der Indische PTT), prof.
dr. W. F. Wertheim (oud-hoogleraar in de geschiedenis en sociologie van
Indonesië aan de Universiteit van Amsterdam) en E. van Witsen (des
kundige op het gebied van de Japanse kampen voor krijgsgevangenen).
d e e l 11 b aan de onder 11 a vermelde personen behalve Creutzberg,
Kielich en van Witsen (Creutzberg en van Witsen waren overleden,
Kielich woonde tijdens de oorlog in Nederland) en voorts aan dr. Ide
Anak Agoeng Gde Agoeng (oud-minister-president van de deelstaat
57
VERANTWOORDING
Oost-Indonesië) en S. S. Diredja (deskundige op het gebied van de
romoesja- inzet).
d e e l I I c aan de onder 1 1 a vermelde personen (behalve Creutzberg,
Kielich, van Witsen, prof. Bachtiar en van Tijn) en bovendien aan mr.
J. J. Quéré (in '42—'43 belast met het uitzenden van geheime agenten naar
Nederlands-indië) en H. V. Quispel (in Australië hoofd van de Netherlands-Indies Government Information Service).
d e e l 1 2 als geheel is slechts voorgelegd aan de leden van de eerder
onder 1- 6 opgesomde groepen (de ‘vaste lezers’).
★
Ik kom nu tot de opgave van de namen van diegenen aan w ie niet gehele
delen maar alleen bepaalde hoofdstukken o f gedeelten van hoofdstukken
in concept werden voorgelegd.
Bij d e e l 1 ( Voorspel) waren dit koningin Juliana, prins Bernhard, prins
Claus en dr. E. Diem er: aan de koningin en prins Bernhard werd uit het
concept-hoofdstuk 14 (‘Nederland en Duitsland’) de paragraaf ‘Prins
Bernhard’ voorgelegd waarin o.m. hun verloving en huwelijk beschreven
w erden; koningin Juliana ontving bovendien alle tekstgedeelten welke
op stukken uit het archief van het Kabinet der Koningin gebaseerd waren,
en prins Bernhard bovendien het concept-hoofdstuk 15 : ‘De defensie’.
Aan prins Claus legde ik het concept-hoofdstuk 13 (‘ Das Dritte Reich')
voor. Dr. E. D iem er gaf mij advies inzake het tekstgedeelte over de
persoon van Gerbrandy.
Van d e e l 2 (Neutraal) werd hoofdstuk 1 (‘Koningin W ilhelm ina’) in
concept voorgelegd aan koningin Juliana, aan de minister-president
(P. J. S. de Jong), aan de minister van Onderwijs en Wetenschappen (dr.
G. H. Veringa) en bovendien aan drie personen die veelvuldige contacten
hadden gehad met koningin W ilhelm ina: mevr. mr. M. Tellegen (na de
bevrijding directeur van het Kabinet der Koningin), drs. M. Kohnstamm
en mevr. J. C. M. Geldens (na de bevrijding haar particuliere secretarissen)
en Th. B ooy (o.m. haar m edewerker bij de voorbereiding van haar
autobiografie Eenzaam maar niet alleen), en aan Henriëtte L. T. de Beaufort
58
(schrijfster van het in '65 verschenen werk Wilhelmina 18 80-19 6 2. Een
levensverhaal). Ik deed voorts een beroep op het inzicht van twee mij goed
bekende psychologische deskundigen: dr. A. Lampl-de Groot en E. IsaacEdersheim.
Van d e e l 4 (M ei '40—maart ‘4 1 ) werd hoofdstuk 16 (‘ Het begin van
de Jodenvervolgin g’) in concept voorgelegd aan mr. dr. J. Donner (be
trokken bij het eerste kerkelijke protest tegen die vervolging) en voorts
aan kardinaal B. Alfrink en mr. Joan Th. Stakenburg - de eerste in verband
met het gebruik van stukken uit het aartsbisschoppelijk archief, de tweede
in verband met het gebruik van stukken uit het archief van Arnold Meyers
Nationaal Front.
Van d e e l 5 (Maart '4 1—
ju li '42) werden de concept-hoofdstukken 1,
2 en 3 waarin de Nederlandse U nie ter sprake kwam, voorgelegd aan de
eerder genoemde leden van dat Driemanschap en op hun verzoek bo
vendien aan drie personen met w ie zij in de jaren '40—'42 veel contact
hadden gehad: G. Boekhoven, mgr. A. C. Ramselaar en dr. J. H. van
Roijen. Hoofdstuk 6 (‘Naar het ghetto’) werd in concept voorgelegd aan
prof. mr. I. Kisch (lid van de Joodse Coördinatie-Com m issie en een van
de zeer weinigen die het lidmaatschap van de Joodse Raad neerlegden)
en de historicus dr. J. Melkman (Michman), hoofdstuk 8 (‘Van kerken
en kunstenaars’) aan D onner en dr. H. M. J. Wagenaar (naaste medewer
ker van dr. Gravemeyer, de voorman van het verzet der Nederlandse
Hervorm de kerk), de hoofdstukken 9 (‘D e illegaliteit’) en 10 (‘Contact
met Londen’) aan twee van diegenen die in '4 1—42 betrokken waren bij
het opbouwen van een geheime verbinding uit Engeland ‘via het strand’ :
mr. S. E. Hazelhoff Roelfzema en R Tazelaar, en hoofdstuk 12 (‘Naar de
Endlösung’) aan Kisch. Bovendien werden alle passages in deel 5 waarin
gebruik was gemaakt van archiefstukken van het Nationaal Front, voor
gelegd aan mr. Stakenburg.
Van d e e l 6 (Juli '42—mei '43) werden de hoofdstukken 1 (‘Joden de
portaties, eerste fase’) en 4 (‘Jodendeportaties, tweede fase’) in concept
voorgelegd aan Kisch, hoofdstuk 3 (‘D e illegaliteit’) aan R Wijbenga
(geschiedschrijver van het verzet in Friesland), L. Pot (oprichter van een
spionagegroep) en aan Six en drie van zijn naaste medewerkers: B oel
laard, Navis en mevr. Kohlbrugge; het gedeelte uit hoofdstuk 3 waarin
de overval te Joure beschreven werd, werd bovendien voorgelegd aan
D. D. B. van Veen, die daar een belangrijke rol bij had gespeeld, en aan
59
VERANTWOORDING
Sjoerd Leiker die van deze overval een speciale studie had gemaakt.
Hoofdstuk 8 (“ In naam van het recht” ) werd in concept voorgelegd aan
Donner, mr. H. A. Wassenbergh (tijdens de bezetting officer van justitie
te Amsterdam) en mr. D. Giltay Veth. U it hoofdstuk 9 (‘Toenemend
verzet’) werd de paragraaf ‘D e aanslag op het Amsterdamse bevolkings
register’ in concept voorgelegd aan een van de deelnemers aan die aanslag,
prof. dr. F. Dekking. O ver de concept-hoofdstukken 9 en 10 (‘D e AprilM eistakingen’) w on ik nog het oordeel in van prof. dr. P. J. Bouman,
auteur van de in opdracht van het Rijksinstituut geschreven, aan die
stakingen gewijde monografie.
Van d e e l 7 (M ei ’4 j-ju n i ’44) werd hoofdstuk 1 (‘Verarmend N eder
land’), handelend over de economie van bezet Nederland in de periode
zomer ’40-zom er '44, in concept voorgelegd aan het Centraal Bureau
voor de Statistiek, aan drie economische deskundigen: de hoogleraren
dr. E. W. Hofstee, dr. J. Pen en dr. J. H. van Stuyvenberg, en bovendien
aan dr. M. W. Holtrop (de eerste naoorlogse president van de Nederland
se Bank) en dr. B. Pruijt (tijdens de oorlog verbonden aan de Dienst van
de Gemachtigde voor de Prijzen), de hoofdstukken 2 (‘Jodendeportaties,
derde fase’) en 3 (‘ Slot der Jodenvervolging’) aan Kisch en M elkman (en
uit hoofdstuk 3 de Weinreb-paragraaf bovendien in verband met enkele
form uleringen op psychologisch gebied aan de Amsterdamse hoogleraar
in de psychiatrie dr. P. C. Kuiper), en de hoofdstukken 6, 7, 8 en 9,
handelend over de illegaliteit in de periode mei '43—ju n i '44, aan een
brede groep leidende figuren uit de illegaliteit: prof. dr. H. van Riessen
(Landelijke Organisatie voor Hulp aan Onderduikers), L. Scheepstra
(Landelijke Knokploegen), mr. G. van Hall (Nationaal Steunfonds),
G. Wagenaar en F. Reuter (de illegale C P N en de Raad van Verzet), mr.
G. H. Slotemaker, mr. J. Cramer, dr. W. A. Visser ’t Hooft en drs. E. Eisma
(allen: de ‘Zwitserse W eg’), mr. P. L. baron d ’Aulnis de Bourouill (geheim
agent van het Bureau Inlichtingen), H. J. de Koster (spionagegroep‘Kees’), mevr. Tellegen (Nationaal Com ité van Verzet), mr. A. H. van
Nam en (VrijNederland), C. J. Rübsaam (de Persoonsbewijzencentrale) en
aan jhr. S ix (Ordedienst), nu met zeven van zijn vroegere medewerkers:
behalve de drie die wij zojuist onder deel 6 noemden, ook G. A. van
Borssum Buisman, Caljé, van Heerde en C. Ch. Westerveld.
Van d e e l 8 (Gevangenen en gedeporteerden) werd hoofdstuk 2 (‘Krijgs
gevangenen’) in concept voorgelegd aan luitenant-generaal b.d. A. V. van
de W all Bake, hoofdstuk 3 (‘ Gijzelaars’) aan drie oud-gijzelaars: H. van
60
Wermeskerken, prof. mr. P. Sanders en prof. mr. J. H. W. Verzijl, hoofd
stuk 9 (‘Hulp van buiten’) aan twee vrouwen die ten nauwste bij die hulp
betrokken waren: L. A. H. M. van O vereem -Ziegenhardt en G. W ijsm uller-M eijer; bovendien werd dit hoofdstuk via het bestuur van het N e
derlandse Rode Kruis voorgelegd aan het bestuur van het Internationale
Rode Kruis.
Van d e e l 9 (Londen) werden de hoofdstukken 4 (‘ Indië bedreigd’) en
5 (‘D e val van Indië’) in concept voorgelegd aan prof. dr. S. L. van der
Wal (de eerste bewerker van het seriewerk Officiële bescheiden over de
Nederlands-Indonesische betrekkingen 1945—1949), hoofdstuk 10 (‘Koopvaar
dij’) aan Bezemer, L. Ruys (hoofdmedewerker van de Nederlandse
Scheepvaart- en Handelscommissie te Londen), mr. D. A. Delprat (lid
van het Nederlands Scheepvaart Com ité te N ew York), mr. H. L. Hoek
stra (een van Delprats medewerkers) en mr. J. J. Oyevaar (na de bevrijding
directeur-generaal van de koopvaardij). De hoofdstukken 1 1 (‘Geheime
diensten’) en 12 (‘Het Englandspiel') werden voorgelegd aan Fock, prof.
dr. G. Duisterwinkel (griffier van de subcommissie van de Enquêtecom
missie ‘ Regeringsbeleid 1940—1945’, die de geheime diensten en het
Englandspiel had onderzocht), H. M. G. Lauwers (geheim agent van de
Special Operations Executive) en Jelte Rep, auteur van het in '77 verschenen
werk Englandspiel. Spionagetragedie in bezet Nederland 1942—1944. H oofd
stuk 14 (“ Vernieuw d’ N ederland?’) ontvingen in concept de hoogleraren
dr. C. W. M önnich en J. Kamphuis, zulks in verband met de tekstgedeel
ten over resp. de Nederlandse Hervormde Kerk en het dogmatische
geschil binnen de Gereformeerde Kerken. Hoofdstuk 16 (‘Economische
en sociale wederopbouw’) werd voorgelegd aan mr. H. van Blankenstein
(hoofdambtenaar van het Londense departement van Economische Za
ken). Tenslotte werden van hoofdstuk 6 (‘Doorvechten!’) de paragraaf
over de regeringsfinanciën in concept voorgelegd aan de Algemene
Rekenkamer en de directie van de Nederlandse Bank, de paragraaf ‘De
W est’ aan dr. J. Hartog (historicus van de Nederlandse Antillen), de
paragraaf‘Prinses Juliana / prins Bernhard’ aan koningin Juliana en prins
Bernhard. O ok ontvingen de koningin en de minister-president, mr.
A. A. M. van Agt, de concept-paragraaf‘Van ’t Sant’ uit hoofdstuk 11.
Van d e e l 1 0 a (Het laatstejaar I) werden de hoofdstukken 8 t.e.m. 12,
alle handelend over de ontwikkelingen in het bevrijde Zuiden, in concept
voorgelegd aan drs. L. J. G. van Oudheusden en drs. J. A. M. Verboom,
61
VERANTWOORDING
auteurs van de in '77 verschenen studie Herstel- en Vernieuwingsbeweging
in het bevrijde Zuiden. Eindhoven, ’s Hertogenbosch en Waalwijk 1944—194$.
Van d e e l 10 b (Het laatste jaar II) werd hoofdstuk 1 (‘Naar de
katastrofe’) in concept voorgelegd aan drs. P. R. A. van Iddekinge (des
kundige t.a.v. het leegroven van Arnhem), hoofdstuk 3 (‘Hongerwinter’)
aan van Stuyvenberg, het gedeelte uit hoofdstuk 5 (‘Terreur’), handelend
over de besprekingen van Haagse illegale werkers met de Haagse SD,
aan drs. E. P. W ellenstein en dr. W. F. N oordhoek Hegt (beiden bij die
zaak betrokken), hoofdstuk 6 (‘Illegaal w erk’) aan van Namen, de hoofd
stukken 7 (‘Koot, Thijssen en van Bijnen’) en 8 (‘De Binnenlandse
Strijdkrachten’) aan A. G. Kloots (vertegenwoordiger van de Landelijke
Knokploegen in het Delta-Centrum), Th. A. W. Ruys (commandant van
de brigade-Rotterdam van de Raad van Verzet) en C. J. D udok van
H eel-Lee (een van Thijssens koeriersters), hoofdstuk 1 1 (‘D e illegaliteit
en het naoorlogs bestel’) aan mr. H. Drion en mr. A. J. Andrée Wiltens
(beiden goede kenners van deze materie), hoofdstuk 16 (‘ Redding uit de
nood’) tenslotte aan oud-minister Tromp, kapitein-ter-zee N uboer (een
van Gerbrandy’s adviseurs) en A. J. van der Vlis (de historicus van de
opstand der Georgiërs op Texel).
Van d e e l 1 1 a (Nederlands-indië I) werd hoofdstuk 1 (‘Capitulatie’)
in concept voorgelegd aan drs. H. Hagenaar en prof. dr. A. F. P. Hulsewé
(de twee Nederlandse tolken bij de capitulatiebespreking te Kalidjati op
8 maart '42), hoofdstuk 2 (‘D e Kom penie’) aan prof. dr. J. G. de Casparis
(hoogleraar in de geschiedenis van het oude Java aan de Rijksuniversiteit
te Leiden), hoofdstuk 3 (‘ Negentiende eeuw’) aan prof. dr. G. Stuiveling
(deskundige t.a.v. Multatuli), de hoofdstukken 6 (‘ Indië ontwaakt’) en 7
(‘T w ee bewogen decennia’) aan de Franse historicus J. Leclerc (een goed
kenner van de geschiedenis van de Indonesische nationalistische bewe
ging) en hoofdstuk 8 (‘ Nippon’) aan dr. W. R. van Gulik en K. Vos (resp.
directeur en wetenschappelijk m edewerker van het Rijksmuseum voor
Volkenkunde) alsmede aan dr. L. G. M . Jaquet (na '40 ambtenaar van de
Dienst der Oost-Aziatische Zaken te Batavia) en A. H. J. Lovink (tot '42
hoofd van laatstgenoemde dienst).
Van d e e l 1 1 b (Nederlands-indiëII) ging hoofdstuk 1 (‘Hoe Japan de
oorlog verloor’) in concept naar prof. dr. H. B. G. Casim ir (in verband
met datgene wat ik schreef over de eerste atoombommen), hoofdstuk 6
(‘Verzet en illegaliteit’) naar G o Gien Tjw an (arts te Soerabaja die daar
62
in '42—'43 samenwerkte met een illegale groep) en M. Hamelink (die bij
een poging om naar Australië te ontsnappen in Japanse handen viel) en
hoofdstuk 8 (‘ Krijgsgevangenen’) naar v ijf oud-krijgsgevangenen: prof.
dr. N. Beets, generaal-m ajoor b.d. B. van Dijken, dr. W. M ooy, J. H. W.
Veenstra en Erik K. de Vries — bovendien werd het aan de ondergang
van de ‘Joenio Maroe' gewijde gedeelte van hoofdstuk 8 aan een van de
overlevenden van deze scheepsramp voorgelegd, B. Kruys.
Van d e e l 1 1 c (Nederlands-indië III) werd hoofdstuk 4 (‘ De geheime
diensten’) in concept voorgelegd aan mr. J. Th. A. de Man (deskundige
t.a.v. het van C eylon uit ondernomen geheime werk), en hoofdstuk 6
(‘Van M ooks gouvernement’) aan prof. dr. G. W. Locher (in '43—'45 leraar
aan de Bestuursschool in Australië) en ontving mr. S. J. baron van Tuyll
van Serooskerken (lid van het eerste Rapwi-team dat op 8 september '45
Batavia bereikte) de concept-hoofdstukken 8 (‘Na Japans capitulatie’) en
9 (‘ Slot’).
Van het laatste historiografische deel tenslotte, d e e l 1 2 (Epiloog),
werden de hoofdstukken 1 (‘Anno 1985’) en 3 (‘W ederopbouw’) in
concept voorgelegd aan het Centraal Bureau voor de Statistiek, hoofdstuk
1 voorts aan prof. Bastiaans (speciaal voor de paragraaf ‘Geschonden
groepen’), hoofdstuk 2 aan prins Bernhard, Th. B ooy en mevr. Geldens
(die laatste twee voor het aan koningin W ilhelmina gewijde tekstgedeel
te), hoofdstuk 4 (‘Zuivering’) aan le Poole en drs. W. van Norden (de
eerste had als Tw eede Kam er-lid veel met de zuivering te maken, de
tweede als directeur van Het Parool met de perszuivering), hoofdstuk 5
(‘ Bijzondere Rechtspleging’) aan le Poole (eertijds directeur van de Stich
ting Toezicht Politieke Delinquenten) en voorts aan prof. mr. A. D.
Belinfante (auteur van het in '78 verschenen werk In plaats van Bijltjesdag.
De geschiedenis van de Bijzondere Rechtspleging na de Tweede Wereldoorlog),
mr. J. Zaaijer (procureur-fiscaal bij het Haags Bijzonder Gerechtshof) en
prof. mr. G. E. Langemeijer (advocaat-fiscaal bij de Bijzondere Raad van
Cassatie) — uit dit hoofdstuk werd verder de concept-paragraaf ‘Gratie
beleid’ voorgelegd aan prinses Juliana en aan de minister-president, drs.
R. F. M. Lubbers. O ok werden uit hoofdstuk 5 (alsmede uit hoofdstuk 1)
de tekstgedeelten, handelend over de naoorlogse ervaringen van kinde
ren van ‘foute’ ouders, voorgelegd aan het bestuur van de voor deze
‘geschonden groep’ optredende W erkgroep Herkenning. Hoofdstuk 6
(‘Rechtsherstel’) ging in conceptvorm naar mr. S. Boas (eerst adjunctgriffier van de A fdeling Rechtspraak van de Raad voor het Rechtsherstel,
63
VERANTWOORDING
vervolgens lid van de com m issie-M eijers die voor de belangen der
Joodse beroofden opkwam), naar een medewerker van het Algemeen
Rijksarchief die veel van deze materie afwist: H. A. J. van Schie, en naar
een oud-functionaris van het Nederlands Beheersinstituut, mr. J. W.
Kersten. V oor het lezen van de concept-tekst van hoofdstuk 7 tenslotte
(‘D e worsteling met de Republiek Indonesië’) deed ik een beroep op een
brede groep deskundigen —dertien lezers noemden wij al in verband met
de delen 1 1 a, 1 1 b o f 1 1 c: Abdoelkadir, Anak Agoeng, Bezemer,
Bosscher, Drooglever, Heshusius, Kist, Koets, Pluvier, van Tuyll van
Serooskerken, Veenstra, Warners en Wertheim, maar aan hen werden
nog acht toegevoegd: dr. R. A. Gase (auteur van het in ’86 verschenen
w erk Beel in Batavia. Van contact tot conflict. Verwikkelingen rond de Indone
sische kwestie in 1948), mr. L. F. de Groot (lid, later president van de
Temporaire Krijgsraad te Batavia), ir. J. A. Manusama (voor alle passages
over de Ambonnezen), kolonel b.d. J. J. N ortier (deskundige t.a.v. de
landmacht-operaties), kapitein-luitenant-ter-zee b.d. F. C. van Oosten
(idem t.a.v. de marine-operaties), mr. I. Samkalden en prof. dr. P. Sanders
(in '46—'47 beiden secretaris van de Commissie-Generaal) en mr.
E. M. J. A. Sassen (tot februari '49 minister van overzeese gebiedsdelen
in het kabinet-Drees/van Schaik).1
*
M en ziet: ik heb in het bovenstaande een zekere groepering aangebracht
— had ik voor elk deel apart de namen vermeld van diegenen die alle
hoofdstukken o f één o f meer hoofdstukken o f gedeelten van hoofdstuk
ken in concept ontvingen, dan had ik lijsten moeten opstellen waarin
1 Als gevolg van het uitlekken van de concept-tekst van.de paragraaf ‘Oorlogsmis
drijven’ uit hoofdstuk 7 ontving ik (naast brieven van instemming waarin mij niet
eerder bekende ‘excessen’ werden beschreven) rechtstreeks, via de minister van
Onderwijs en Wetenschappen en via prof. Bastiaans kritische beschouwingen van een
groot aantal personen, veelal namens organisaties verzonden; die beschouwingen
waren naar de inhoud over het algemeen van gelijke strekking. Ik heb ze alle gelezen
en bovendien de beschouwingen, ontvangen van het Oud-Strijders Legioen, van
generaal-majoor drs. B. Bouman en van mr. J. H. Verstegen (eertijds een van de
verdedigers bij de Bondowoso-zaak) aan de begeleidingsgroep voor hoofdstuk 7
voorgelegd.
64
SCHATTING
CA.
1 00 000
OPMERKINGEN
men veelal (men denke bijvoorbeeld aan de onder i t.e.m. 6 genoemde
‘vaste lezers’ alsmede aan Drees en van Kleffens) dezelfde namen zou
zijn tegengekomen. Zinvol lijkt het mij w èl hier te vermelden dat het
concept-deel i als geheel o f gedeeltelijk voorgelegd is aan 35 personen
c.q. instanties; deel 2 aan 42; deel 3 aan 35; deel 4 aan 40; deel 5 aan 43;
deel 6 aan 45; deel 7 aan 62; deel 8 aan 47; deel 9 aan 56; deel 10 a aan
53; deel 10 b aan 63; deel 1 1 a aan 60; deel 1 1 b aan 58; deel 1 1 c aan 52;
deel 12 tenslotte aan 67.
Tel ik de personen en instanties op die in deze opsomming eens o f
meermalen voorkomen, dan kom ik tot een totaal van 227.
Ik heb het mij dus niet gemakkelijk gemaakt maar het spreekt vanzelf
dat ik het aantal van diegenen aan w ie ik de verschillende delen o f
gedeelten daarvan had kunnen voorleggen, zonder moeite had kunnen
vertienvoudigen. Dit zou zeker de uiteindelijk gepubliceerde teksten ten
goede zijn gekom en; anderzijds zou het mij w eer met veel extra arbeid
hebben belast — één ding moest ik steeds in het oog houden: het werk
als geheel diende binnen afzienbare tijd voltooid te worden. Het totale
aantal van diegenen w ier oordeel ik inwon, was geenszins een maximum
maar eerder, meen ik, een redelijk minim um —die term gebruikte ik al
eerder.
De betrokkenen hebben niet steeds op mijn concept-teksten gerea
geerd: van sommige, met eigen werkzaamheden al zwaar belaste mede
werkers van het instituut was het bij tijd en w ijle te veel gevraagd om
ook die teksten kritisch te lezen en er waren soms leidende figuren van
illegale groepen uit de bezettingstijd die het niet opbrachten om, zich
verdiepend in wat ik aan hen voorlegde, geconfronteerd te worden met
smartelijke herinneringen. Ik heb er in moeten berusten dat sommigen
(zij zijn een kleine minderheid geweest) om geldige redenen mij niet de
hulp konden verlenen waarop ik prijs stelde.
★
A lle manuscripten zijn bewaard gebleven, zo ook de rondgezonden
concept-teksten.
In mijn exemplaar van de rondgezonden concept-teksten bracht ik de
correcties aan waartoe de ontvangen kritische opmerkingen mij aanlei
ding gaven. H oeveel opmerkingen, hoeveel correcties? Ik tro f in mijn
kwartaalverslagen slechts een schatting aan met betrekking tot het aantal
65
VERANTWOORDING
opmerkingen naar aanleiding van de concept-tekst van deel i (Voorspel):
4- tot 5 000. Op grond van dit gegeven schat ik dat het totaal aantal
opmerkingen van de orde van grootte van 100000 is geweest. Heel vaak
betroffen zij kleine zakelijke onjuistheden o f onvolledigheden — vaak
ook werd eenzelfde opmerking door verschillende lezers gemaakt. A lle
tezamen hebben de opmerkingen tot tienduizenden verbeteringen van
m ijn concept-teksten geleid.
Dat is allemaal vastgelegd.
M ijn werkwijze was namelijk deze dat ik op de desbetreffende brief
o f m em orie bij elke kritische opmerking in rood aantekende wat ik er
mee had gedaan (had de opmerking tot de bepleite wijziging geleid, dan
kwam er ‘acc’ naast te staan) —de kritische lezers kregen steeds te horen
tot welke wijzigingen hun kritiek had geleid. D e leden van de staf van
het Rijksinstituut ontvingen hun memorie met kritische opmerkingen
terug met mijn aantekeningen erbij en werden aldus in de gelegenheid
gesteld om bij het weer inleveren van het stuk op de aangestipte zaken
terug te komen — diezelfde gelegenheid kregen alle andere kritische
lezers: zij konden in antwoord op mijn brieven desgewenst kritiek die
ik had afgewezen, al o f niet met nieuwe argumenten herhalen.
A lle brieven en memories met kritische opmerkingen (en mijn reacties
daarop) zijn bewaard gebleven, gegroepeerd per deel en binnen elk deel
per hoofdstuk, soms per samenhangende groep hoofdstukken.
De discussies met de begeleidingsgroep
U it wetenschappelijk oogpunt èn uit het oogpunt der ministeriële ver
antwoordelijkheid leek het mij niet voldoende om mijn concept-manuscripten aan een brede kring kritische lezers voor te leggen — ik moest,
meende ik, nog een stap verder gaan.
Toen ik in '67 enigermate gevorderd was met het schrijven van de
concept-tekst voor deel 1, stelde ik in mijn derde kwartaalverslag voor,
‘dat alle ontvangers en beoordelaars van het manuscript mij hun opmerkingen
die op punten van gering belang betrekking hebben, schriftelijk doen toekomen.
Het lijkt mij niet nodig dat daar nader beraad over plaats vindt. Ik kan een gegeven
vergeten hebben o f men kan een bepaalde formulering minder juist achten: dat
kan vlug afgehandeld worden. Ik stel mij evenwel voor dat er ook talrijke
algemenere kritische opmerkingen zullen komen. . . . Dat soort opmerkingen
leent zich voor gedachtenwisseling. Ik zou w illen voorstellen dat die meer
66
S A M E N S T E L L I N G V A N DE B E G E L E I D I N G S G R O E P
algemene punten mij ook als punten (onder verwijzing naar de betrokken
pagina’s) kenbaar gemaakt w orden door de lezers van het manuscript. Het is mijn
bedoeling die punten (het is alleszins denkbaar dat meerdere lezers dezelfde
passages aan de orde willen stellen) op te nemen in een systematisch ingedeeld
overzicht dat grondslag kan vorm en voor de eigenlijke discussie. D ie discussie
zou ik in tweeën willen splitsen: één met de staf van het instituut, één met bestuur
en adviseurs tezamen - eerst die eerste discussie, daarna de tweede.
. . . Ik vertrouw dat vooral deze geschetste gang van zaken (aangenomen dat
zij de instemming van het bestuur vindt) de minister van Onderwijs en W eten
schappen die jegens de volksvertegenwoordiging staatkundige verantwoordelijk
heid draagt voor de verschijning van het Geschiedwerk, de waarborg biedt dat
hij die verantwoordelijkheid ook dragen kan. Immers, het te publiceren manu
script is dan tevoren onderworpen aan een gedegen beoordeling door een ruime
groep erkende deskundigen. Dat alles zal w el tijd en energie kosten maar dat mag
niet als beletsel gelden.’
M ijn voorstel werd door het bestuur goedgekeurd.
Een discussie met de wetenschappelijke staf heeft slechts plaatsgevon
den met betrekking tot de opzet van deel i, de opzet van de delen na
deel 3 en de opzet van de delen 12 en 13 —die staf kreeg echter wel van
meet a f aan eigen vertegenwoordigers in de op mijn voorstel gevormde
z.g. begeleidingsgroep en het is die groep geweest waarmee het nadere
overleg heeft plaatsgevonden.
Zij bestond uit het bestuur, de adviseurs en, zoals al gezegd, enkele
leden van de staf van het instituut: eerst alleen van der Leeuw en Sijes,
van deel 4 a f bovendien Paape, van deel 1 1 a a f (Sijes was toen overleden)
ook nog in ’t Veld. Gezien de betekenis van het overleg dat ik met de
begeleidingsgroep pleegde, lijkt het mij wenselijk weer te geven hoe de
groep bij de verschillende delen was samengesteld.
Deel 1, 2 en 3: van Winter, Hermesdorf, van der K ooy (bestuur),
Brugmans, de Pater, Rogier (adviseurs), van der Leeuw en Sijes.
Deel 4: de vorigen benevens de Jonge, Klein en M anning (bestuur)
mèt Paape maar zonder de Pater.
Deel 3: Manning, de Jo n ge en Klein (bestuur), Brugmans, Hermesdorf,
Rogier, van W inter (adviseurs), van der Leeuw, Paape en Sijes.
Delen 6 en 7: de vorigen, behalve Rogier.
Deel 8: de vorigen, met vervanging van de Jo n ge door Verdam.
Delen 9 en 10 a: Manning, Klein en Verdam (bestuur), Brugmans, Sijes
en van W inter (adviseurs), van der Leeuw en Paape.
Deel 10 b\ de vorigen, behalve Sijes wiens plaats als adviseur door van
der Leeuw was ingenomen.
67
VERANTWOORDING
Delen 1 1 a en 1 1 b: Manning, Klein en Schrage (bestuur), Brugmans,
Fasseur, Kwantes, van der Leeuw (adviseurs), Paape, in ’t Veld.
Deel 1 1 c\ de vorigen en van der Veen (adviseur).
Deel 12 : Manning, Klein, Schrage (bestuur), van der Leeuw en Verdam
(adviseurs), Paape, in ’t Veld, met toevoeging van Brugmans, Fasseur,
Kwantes en van der Veen als adviseurs voor hoofdstuk 7 (‘D e worsteling
met de Republiek Indonesië’).
D e discussies met de begeleidingsgroep werden steeds door mij voor
bereid. Ik stelde daartoe zo vaak als nodig was (in de regel was dat het
geval wanneer de kritiek op een groep concept-hoofdstukken door mij
was behandeld) een z.g. discussienota op. In elk van die nota’s werden
de punten opgesomd ten aanzien van w elke ik behoefte had aan nader
beraad (en had een van de kritische lezers wiens kritiek ik had afgewezen,
de wens geuit dat het betrokken punt ter discussie zou worden gesteld,
dan werd dat ook telkens in de discussienota opgenomen). O nder de titel
van het betrokken punt verscheen dan meestal eerst de concept-passage
o f concept-formulering waartegen zich de kritiek had gericht - vervol
gens werd de kritiek w elke die passage o f formulering had uitgelokt
(veelal niet bij één maar bij verschillende lezers), weergegeven in de
oorspronkelijke bewoordingen en daarop volgde dan mijn verweer.
M et betrekking tot de concept-tekst van deel 1 stelde ik 10 1 punten
ter discussie; van deel 2: 4 1; van deel 3: 18; van deel 4: 97; van deel 5:
eveneens 97; van deel 6: 35; van deel 7: 110 ; van deel 8: 4 1; van deel 9:
57; van deel 10 a: 28; van deel 10 b: 5 1; van deel 1 1 a: 9 1; van deel 1 1
b: 48; van deel 1 1 c: 57; van deel 12 tenslotte: 60. Ik heb dus in totaal
932 punten ter discussie gesteld, zulks in discussienota’s die tezamen 1 279
pagina’s tellen.
Van de discussies werden verslagen gemaakt, aanvankelijk door m ij
zelf, van deel 10 a a f door Paape. D ie verslagen tellen tezamen 240
pagina’s.
★
D e bedoeling van de discussies was niet dat daar bepaald werd wat ik
uiteindelijk zou publiceren —dat werd geheel aan mij overgelaten. Ik was
bevoegd, eventueel een unaniem tot uitdrukking gebrachte opinie naast
mij neer te leggen, maar zo ging het in de praktijk niet. Hier vond overleg
plaats met door mij hooggeachte personen, in de regel tevens ervaren
68
DE A F F A I R E - V A N ’ t S A N T
wetenschappers, op w ier oordeel ik prijs stelde (personen bovendien die
jegens de minister van Onderwijs en Wetenschappen verantwoordelijk
waren voor het algemene gehalte van mijn werk) — ik heb hun oordeel
in talloze gevallen zwaar laten wegen bij de formulering van mijn
uiteindelijke tekst, zuiver en alleen omdat ik bij nader inzien erkende
dat voor de ingebrachte bezwaren meer te zeggen was dan ik aanvankelijk
meende. In verscheidene gevallen leidden de discussies er toe dat ik
gehele hoofdstukken o f gedeelten van hoofdstukken herschreef — dan
werden de nieuwe teksten opnieuw aan het oordeel van de begeleidings
groep onderworpen. Rechtstreeks overleg met critici pleegde de groep (in
mijn aanwezigheid) slechts in één geval: het Driemanschap van de
Nederlandse U nie werd op 28 mei 1973 in de vergadering ontvangen
teneinde de tegen de concept-tekst van mijn deel 5 door het college
ingebrachte bezwaren (uitgebreid op schrift gesteld, door mij even uit
gebreid beantwoord) persoonlijk toe te lichten.
A lle bijeenkomsten van de begeleidingsgroep (zij vonden tot en met
deel 4 onder leiding van van Winter, nadien onder die van M anning
plaats) verliepen in de gewenste rust, hoe scherp ook de meningsverschil
len soms waren. Er is slechts één keer gestemd, zulks op mijn verzoek.
Het ging toen om de vraag o f het uit wetenschappelijk oogpunt nood
zakelijk was dat ik in deel 9 (Londen) de in veel opzichten delicate van ’t
Sant-affaire uit de doeken zou doen —verscheidenen van mijn kritische
lezers, onder w ie Drees en van Kleffens, hadden dat met klem van
argumenten ontraden. Ik was van mening dat die argumenten niet rele
vant waren maar achtte het met het oog op het beraad dat ik nog met de
minister-president en wellicht ook met de minister van Onderwijs en
Wetenschappen moest plegen, van belang dat ik precies zou kunnen
weergeven, in welke mate de begeleidingsgroep het met mij eens was;
zij schaarde zich bij die gelegenheid met op één na algemene stemmen
aan mijn zijde.
De kritische lezers en de leden van de begeleidingsgroep hebben mij
grote diensten bewezen. Hoezeer ik ook in eerste instantie mijn concep
ten naar beste weten schreef, het bleek met betrekking tot nagenoeg elke
bladzij wenselijk dat ik wijzigingen aanbracht en vervolgens leidden de
discussies met de begeleidingsgroep tot weer nieuwe wijzigingen. A l die
w ijzigingen hebben mij niet in het minst het gevoel gegeven dat het
w erk als geheel niet bleef wat het in oorsprong was: mijn werk. Ik heb
niet anders gedaan dan streven naar een zo goed mogelijke verbetering
van mijn concept-teksten —dat meende ik aan de wetenschap en aan mijn
opdrachtgever verplicht te zijn.
69
Het aspect der verantwoordelijkheid
Eerder gaf ik w eer dat in de b rief d.d. 20 april '55, gericht aan het
Directorium van het instituut, waarin mijn opdracht was vervat, door de
minister werd geschreven dat ik nu belast was ‘met de samenstelling van
het Geschiedwerk, onder toezicht en redactionele verantwoordelijkheid
van uw college.’ Ik zou de form ulering ‘het voorbereiden en het schrijven’
juister en in ieder geval duidelijker hebben gevonden dan de formulering
‘de samenstelling’. Dat het Directorium op mijn werk ‘ toezicht’ zou
houden, sprak voor mij vanzelf, maar wat hield die bij het college gelegde
‘redactionele verantwoordelijkheid’ in? Geen onzer stond daar bij stil en,
gelijk al gezegd, ik maakte mij er geen zorgen over.
Het instituut was een rijksinstelling. V oor elk van zijn publikaties was
van meet a f aan een machtiging van de minister nodig, zijnde een
machtiging om de voor die publikatie aangevraagde en toegestane begrotingsgelden inderdaad uit te geven. Uiteraard lag er bij de minister
geen enkele verantwoordelijkheid voor de inhoud — voor die inhoud
droeg het Directorium (later: het bestuur) een zekere algemene verant
woordelijkheid jegens de bewindsman in die zin dat het college hem
waarborgde dat als publikatie van het rijk een werk zou verschijnen dat
op het vereiste wetenschappelijke niveau stond. Wat precies de inhoud
van het werk was, was de minister niet bekend. Het was wèl bekend aan
het bestuur maar dit college respecteerde de wetenschappelijke vrijheid
van de onderzoeker/auteur: hij had het onderzoek verricht, hij had het
manuscript geschreven en bij meningsverschil had hij tenslotte bepaald
wat er gepubliceerd zou worden — de volle wetenschappelijke verant
woordelijkheid lag dus bij hem.
Het leek mij wenselijk om, wat mijn eigen werk betrof, die volle
wetenschappelijke verantwoordelijkheid duidelijk op mij te nemen. D er
halve bevatte het Voorwoord van deel 1, Voorspel, de volgende passage:
‘D e staatkundige verantwoordelijkheid voor de verschijning van dit deel zo
goed als van de overige delen van H et K oninkrijk der Nederlanden in de Tweede
Wereldoorlog ligt (dat vloeit uit de positie van het Rijksinstituut voort) bij de
minister die tot dat verschijnen machtiging gaf. Ik w il aan die verantwoordelijk
heid niet tornen en evenmin aan de waarde van de bemoeienissen die anderen
(bestuur en medewerkers van het instituut in de eerste plaats) met de door mij
geschreven tekst hadden, wanneer ik er van getuig dat ik mij als auteur z e lf
verantwoordelijk beschouw voo r hetgeen hier wereldkundig gemaakt wordt.’
In '72 nu deden zich drie gebeurtenissen voor die op dat aspect van de
70
EEN P RO CES
verantwoordelijkheid betrekking hadden: de e x -N S B ’er dr. H. W. van
der Vaart Smit deed mij een proces aan om iets wat ik in Voorspel over
hem had gepubliceerd, een der bestuursleden, prof. van der Kooy, nam
ontslag omdat hij geen verantwoordelijkheid, ook geen algemene, w en
ste te dragen voor een bepaald aspect van de inhoud van deel 4, M ei
'40—maart ’4 1, en het Driemanschap van de Nederlandse U nie gaf zich
moeite om er de regering toe te bewegen de verschijning van deel 4 te
verhinderen.
O ver die drie gebeurtenissen iets meer.
Van der Vaart Smit was door ds. J. J. Buskes in diens in '59 verschenen
memoires Hoera voor het leven gekwalificeerd als ‘een deugniet die liegen
kon dat het zwart zag’ - ik had die uitspraak in Voorspel geciteerd. Pas
toen drong tot van der Vaart Smit door wat Buskes over hem had
geschreven. Hij deed Buskes een proces aan, daarbij o.m. eisend dat aan
Buskes verboden zou worden, zijn uitspraak in een nieuwe druk van
Hoera voor het leven o f op andere wijze te herhalen. D e Amsterdamse
rechtbank, van oordeel dat Buskes iets verder was gegaan dan in het
normale maatschappelijke verkeer gepast was, wees die eis toe en Buskes
die geen behoefte had aan een voortgezet geding (en die wist dat Hoera
voor het leven niet zou worden herdrukt), legde zich bij de uitspraak van
de rechtbank neer. Prompt eiste van der Vaart Smit nu o.m. dat mij
verboden zou worden, het citaat uit Buskes in een nieuwe druk van
Voorspel op te nemen. D ie eis werd in juni '72 door de Amsterdamse
rechtbank afgewezen. Van der Vaart Smit ging bij het Amsterdamse H o f
in beroep. Dat H o f wees in april '73 arrest. O pnieuw werden alle vorde
ringen van van der Vaart Sm it (hij had ook schadevergoeding geëist)
afgewezen, waarbij het H of, aldus zijn arrest,
‘het volgende voorop stelt:
dat de passages waardoor appellant zich gegriefd gevoelt, voorkomen in het
eerste deel, Voorspel, van het werk H et K oninkrijk der Nederlanden in de Tweede
Wereldoorlog, dat geïntimeerde als geschiedkundige schrijft in opdracht van de
Nederlandse regering;
dat door het met die opdracht beoogde doel (het tot stand brengen van een
gezaghebbend geschiedwerk over het in de titel van het werk tot uitdrukking
gebrachte onderwerp) het algemeen belang onbetwistbaar in hoge mate wordt
gediend;
dat geïntimeerde de hem opgedragen taak, waardoor dat doel en mitsdien het
algemeen belang w ordt gediend, niet naar behoren zou kunnen vervullen indien
hem niet in ruime mate de vrijheid zou zijn gelaten om naar eigen inzicht het
in aanmerking komend materiaal te verzamelen, het gehalte daarvan te waarde
71
VERANTWOORDING
ren, en te bepalen wat daarvan zal worden gebruikt onderscheidenlijk ter zijde
gelaten; dat hem een zelfde mate van vrijheid moet worden gelaten in het
weergeven van zijn bevindingen en van de gevolgtrekkingen waartoe deze naar
zijn oordeel leiden, alsook in het, in dat verband, geven van onverbloemde
oordelen omtrent de aan zijn onderzoek onderworpen gebeurtenissen en de
personen die daarbij een rol hebben gespeeld, behorende ook dit laatste tot het
doel van de onderhavige contemporaine geschiedschrijving.’ 1
Van der Vaart Smit vroeg cassatie aan bij de H oge Raad maar het arrest
van het H o f werd door dit college bekrachtigd.
N odeloos te zeggen dat ik in de afloop van dit in drie stadia gevoerde
geding (de Landsadvocaat was telkens voor mij opgetreden) een belang
rijke rechtsbescherming zag voor mijn verdere arbeid.2 In elk geval was
mijn wetenschappelijke verantwoordelijkheid als auteur (met de daaruit
voortvloeiende juridische aansprakelijkheid) duidelijk onderstreept.
N u het heengaan van van der Kooy.
Van der K ooy was tijdens de bezetting een der naaste medewerkers
van secretaris-generaal Hirschfeld geweest maar was in rapporten van de
S D die zich in de collecties van het instituut bevonden, ‘ die Seele des
Widerstandes’ op het departement genoemd. In '5 1 had zijn benoeming
tot lid van het Directorium er toe geleid dat de vertegenwoordigers van
de georganiseerde oud-illegaliteit in de Com m issie van Bijstand hun
functie hadden neergelegd —zij meenden dat van der K ooy zou kunnen
bewerkstelligen dat de economische collaboratie in publikaties van het
instituut zou worden goedgepraat. Dat was naar het oordeel van de
voorzitter van de Com m issie (oud-minister Bolkestein), van alle overige
leden, van de overige bestuursleden (van W inter en Hermesdorf), van
de stafleden van het instituut en van mij een ongegronde vrees. Nadien
hadden wij van der K ooy leren kennen als een goed beoordelaar en als
een karaktervolle man. Hij nu had bezwaren gehad tegen wat ik in het
concept van deel 4 over de persoon en het beleid van Hirschfeld had
geschreven —ik had die bezwaren afgewezen en was dat na een grondige
discussie in de begeleidingsgroep blijven doen. Daarop meende van der
K o oy dat hij het jegens zichzelf niet kon verantwoorden indien hij enige
algemene verantwoordelijkheid voor deel 4 zou aanvaarden. Hij w ilde
1 Aangehaald in Kwartaalverslag 1973 II, p. 3. 2 Van der Vaart Smit diende ook nog
een klacht in bij de Europese Commissie voor de Rechten van de Mens te Straatsburg
— daarvan heb ik verder niets vernomen.
72
CENSUUR ?
het instituut niet in opspraak brengen en vroeg ontslag ‘om gezondheids
redenen’ ; dat werd hem verleend.
Tenslotte de activiteit van het Driemanschap van de Nederlandse
Unie.
In het concept voor deel 4 van mijn werk waren de oprichting en de
eerste activiteiten van de Nederlandse Unie uitgebreid beschreven en
daarbij had ik onderstreept dat in het beleid van het Driemanschap, met
name in het begin, elementen van aanpassing aan het Derde Rijk onmis
kenbaar aanwezig waren. A lle hoofdstukken van dat deel had ik, zoals al
verm eld, aan Einthoven, Linthorst Homan en de Q uay voorgelegd —ik
w ilde dat zij datgene wat ik over de Nederlandse U nie geschreven had,
in het geheel van deel 4 zouden kunnen beoordelen. O ver wat vervolgens
hunnerzijds ondernomen is, heeft Martin van Amerongen in het nummer
van Vrij Nederland van 22 oktober 1983 het nodige gepubliceerd (zulks
op grond van hem in handen gespeelde kopieën van stukken uit het
persoonlijke archief van de Quay). Het volgende bleek. In april '72 had
het Driemanschap de laatste concept-hoofdstukken ontvangen — begin
mei pleegde het spoedoverleg in Utrecht. Vervolgens nam de Quay
ex-prem ier Beel in de arm; Beel stelde zich in verbinding met de
directeur-generaal voor de wetenschappen, dr. A. J. Piekaar, en kreeg van
deze te horen dat bij publikaties van het instituut de auteur steeds het
laatste woord had. Dus wendde Einthoven zich tot jhr. mr. M. L. de
Brauw, minister zonder portefeuille, belast met de aangelegenheden van
het wetenschapsbeleid en het wetenschappelijk onderwijs, en drong er
bij deze op aan, mij onm iddellijk van mijn opdracht te ontheffen (dat
deed Einthoven mij ook weten). In augustus sprak de Quay met de pas
opgetreden nieuwe minister-president, mr. B. W. Biesheuvel, en met de
minister van Onderwijs en Wetenschappen, mr. C. van Veen —opnieuw
werd door het op censuur beluste Driemanschap de vraag aan de orde
gesteld o f de regering geen mogelijkheid had om de verschijning van
deel 4 tegen te houden.' Van Veen betoogde dat hij geen enkele verant
woordelijkheid droeg voor de inhoud. Dat deelde hij ook in een gesprek
ten departemente, waarbij ik niet aanwezig was, aan het bestuur van het
instituut mee. Vervolgens stelde hij de zaak in de ministerraad aan de
orde en na de daar gevoerde discussie deed hij de Quay weten:
' Op eenzelfde censuur werd eind '87 en begin ’88 aangedrongen door een deel van
diegenen die kennis hadden genomen van de uitgelekte concept-tekst van de paragraaf
‘Oorlogsmisdrijven’ van hoofdstuk 7 van deel 12.
73
VERANTWOORDING
‘Van een geschiedschrijving door de Staat is in dit geval geen sprake en kan
mijns inziens in het Nederlandse staatsbestel ook geen sprake zijn. D e minister
raad heeft zich met deze visie kunnen verenigen en heeft besloten dat de
gevraagde machtiging tot het doen verschijnen van deel 4 van het onderhavige
geschiedeniswerk kan worden verleend.’
N a deze voor mijn werk en voor het instituut in het algemeen
belangrijke beslissing werd de zaak van de verantwoordelijkheid (zij was
niet alleen voor mijn project maar ook voor enkele andere onder O n
derwijs en Wetenschappen ressorterende projecten van betekenis) nader
bekeken, o.m. op grond van een rapport dat op verzoek van het bestuur
van het instituut was opgesteld door mr. Y . Scholten. Daarin werd
onderscheid gemaakt tussen de staatkundige, de wetenschappelijke, de
civielrechtelijke, de strafrechtelijke en de auteursrechtelijke verantwoor
delijkheid c.q. aansprakelijkheid. Bevestigd werd dat de wetenschappelij
ke verantwoordelijkheid bij een werk als het mijne bij de auteur berustte
en daarmee werd ten volle rekening gehouden, toen in de zomer van '79
(van mijn Geschiedwerk zouden nadien nog de delen 10 a, 10 b, 1 1 a,
n b, 1 1 c en 1 2 verschijnen) bij koninklijk besluit, gecontrasigneerd door
de minister van Onderwijs en Wetenschappen, dr. A. Pais, een ‘nieuwe
regeling’ en bij ministerieel besluit een ‘reglement’ voor het instituut
werden vastgesteld.1 Artikel 4 (‘verantwoordelijkheid wetenschappelijk
onderzoek’), lid I van het koninklijk besluit bepaalde:
‘O nze minister heeft geen bemoeienis met de inhoud van het ten laste van de
begroting van het instituut verrichte wetenschappelijke onderzoek. D e verant
woordelijkheid voor de onderzoeksresultaten en de openbaar gemaakte weergave
van die onderzoeksresultaten berust bij de onderzoeker.’
Artikel 8 (‘adviseurs’) hield o.m. in dat het bestuur adviseurs kon
1 In september '47 had het koninklijk besluit waarbij het instituut werd (her)opgericht
o.m. de bepaling bevat: ‘De werkwijze van het instituut en de taak en de bevoegdheden
van de Commissie van Bijstand zullen worden omschreven in een door onze minister
van Onderwijs, Kunsten en Wetenschappen vast te stellen reglement.’ Ik had nadien
voor dat reglement een concept opgesteld dat aansloot bij de praktijk van ons werk
en het eerste functioneren van de Commissie van Bijstand, maar van der Haagens
opvolger als chef van de afdeling Oudheidkunde en Natuurbescherming, E. A. Kui
pers, had zich op het standpunt gesteld dat er aan een reglement geen behoefte was
omdat het instituut toch maar een tijdelijke instelling was. De ‘nieuwe regeling’ is
gepubliceerd in het Staatsblad van het Koninkrijk der Nederlanden, 1979, no. 426.
74
HET ‘R E G L E M E N T ’
aanwijzen ten behoeve van Het Koninkrijk der Nederlanden in de Tweede
Wereldoorlog.
Artikel 14 van het door minister Pais vastgestelde reglement bepaalde
o.m.:
‘V o o r alle publikaties w elke geheel o f ten dele ten laste komen van de
begroting van het instituut, vraagt het bestuur bij de voltooiing van het desbe
treffende manuscript machtiging aan de minister tot het financieel mogelijk
maken van de uitgave. Deze aanvrage bevat een verklaring van het bestuur dat
het manuscript van zodanig wetenschappelijk niveau is, dat het verdient te worden
gepubliceerd’,
en artikel 15 bepaalde:
‘ Bij de machtigingsaanvrage voo r de publikatie van elk van de delen van het
geschiedwerk H et K oninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog wordt
tevens een verklaring omtrent het advies van de in artikel 8 van het koninklijk
besluit genoem de adviseurs overgelegd.’
Ten aanzien van mijn werk was het enige nieuwe element in deze
regelingen dat de verklaringen van het bestuur en van de adviseurs
omtrent het niveau van de alsnog te verschijnen delen van elkaar werden
gescheiden. Overigens waren deze regelingen een codificatie van de
praktijk die van de aanvang a f bij alle wetenschappelijke publikaties van
het instituut was gevolgd, de delen van mijn werk (het enige project
waarbij ook adviseurs waren betrokken) inbegrepen.
Ik voeg hier nog aan toe dat ik met het oog op de algemene verant
woordelijkheid der adviseurs in het W oord vooraf van deel 11 a (Nederlands-Indië I) m elding maakte van de van de mijne afwijkende inzichten
van Brugmans en Kwantes, dat ik van een der adviseurs voor hoofdstuk
7 (‘ De worsteling met de Republiek Indonesië’) van deel 12 (Epiloog),
van der Veen, een eigen beschouwing opnam als een der bijlagen en dat
de verschijning van deel 1 1 a leidde tot de oprichting van een Com ité
Geschiedkundig Eerherstel Nederlands-indië, w elk comité o.m. langs
gerechtelijke w eg de regering trachtte te dwingen, aan één o f meer andere
historici opdracht te geven, een deel van de in deel 1 1 a beschreven
materie opnieuw te beschrijven.
75
Het aparte deel ‘Reacties’
W anneer men uit het voorafgaande concludeert dat ik bij belangrijke
beslissingen ten aanzien van de organisatie van mijn werk rekening hield
met de staatkundige verantwoordelijkheid van de minister, dan is die
conclusie juist. Ik was, zo voelde ik het, een in wetenschappelijke onaf
hankelijkheid werkende auteur maar ik was ook een ambtenaar en ik zag
het als mijn taak om als ambtenaar te bevorderen dat de minister mij de
wetenschappelijke onafhankelijkheid zou laten waaraan mijn werk be
hoefte had. Ik overw oog hierbij dat ik op talrijke terreinen omstreden
kwesties zou moeten behandelen, waarop ik (na al het intern te voeren
beraad) mijn visie zou moeten geven —die visie zou met machtiging en
met gelden van de overheid gepubliceerd worden.
Zou het dan niet verstandig beleid van die overheid zijn om, als
onderdeel als het ware van de aan mij verstrekte opdracht, ook visies te
publiceren die van de mijne afweken, en was dat niet ook uit weten
schappelijk oogpunt wenselijk? Ik meende van wel.
Begin april ’68, toen het manuscript voor Voorspel in concept gereed
was, schreef ik aan het slot van het eerste kwartaalverslag van dat jaar:
‘ N o g één denkbeeld w il ik . . . opperen. Het w erk dat ik schrijf, zie ik vooral
voo r volgende generaties van ons volk als het eerste werk waar men naar grijpt
wanneer men, door serieuze belangstelling gedreven, de geschiedenis van het
koninkrijk in de Tw eede W ereldoorlog w il nagaan. Ik ge lo o f dat bij diegenen
die later voor dit werk op zichzelf al belangstelling zullen hebben, ook de vraag
zal rijzen: hoe heeft de tijdgenoot dit historische beeld beoordeeld dat tenslotte
door één historicus neergelegd is, al heeft hij zijn oordeel ook aan dat van anderen
getoetst? Ik neem aan dat aan de verschillende delen vrij uitvoerige besprekingen
gewijd zullen worden die vaak ook een kritisch karakter zullen dragen en ik zou
het, vooral in het perspectief van later, van belang vinden indien, hetzij als
toevoeging bij de Epiloog, hetzij als een apart deel alle beoordelingen afgedrukt
zouden worden die zakelijk van belang zijn. Misschien zal dat de waarde van het
beeld dat ik zelf vastleg, enigszins relativeren: dat acht ik niet alleen geen bezwaar,
ik acht het een voordeel. Geschiedschrijving is, aldus G eyl, een discussie zonder
eind en het zou w el eens kunnen zijn dat de discussie waartoe de verschijning
van de verschillende delen aanleiding geeft, het waard is, in het seriewerk
opgenomen te worden. D oet men dat niet, dan zal het vooral later nauwelijks
doenlijk zijn, de misschien vele en waardevolle kritische beschouwingen die aan
het w erk gewijd worden, in de dag-, w eek-, maandbladen en andere periodieken
uit de periode 19 6 8 -19 8 5 terug te vinden.’ 1
1 Kwartaalverslag 1968 I, p. 1 0 -1 1 .
76
DEEL I 4 - ‘R E A C T I E S ’
M en ziet: ik schreef hier niets over de beleidsfactor die ik eerder
noemde, maar ik meen mij met stelligheid te herinneren dat ik daar ook
toen w èl aan heb gedacht. Hoe dit zij, mijn denkbeeld werd nadien intern
herhaaldelijk besproken. Ik vergat daarbij dat ik in ’68 de mogelijkheid
had geopperd dat de kritieken op mijn werk eventueel ‘als een apart deel’
zouden verschijnen —fk zag ze in de jaren '70 eerder als een onderdeel
van het slotdeel, Epiloog. In mijn in februari ’8i opgestelde nota ‘De
voltooiing van het Geschiedwerk’ stelde ik evenwel voor dat zij in deel
13 , Bijlagen, opgenomen zouden worden en toen opperde ik ook het
denkbeeld dat dat onderdeel door ‘een apart college’ (d.w.z. niet door
mij) zou worden samengesteld.
Het denkbeeld van de onafhankelijke commissie werd overgenomen
maar het opnemen van de kritieken in deel 13 leek niet aanbevelens
waardig. D eel 13 zou immers in verband met het daarin opgenomen
algemeen register snel op deel 12 (Epiloog) moeten volgen, maar viel niet
te verwachten dat pas enige tijd na de verschijning van deel 12, d.w.z. na
de voltooiing van de mij opgedragen geschiedschrijving, kritische be
schouwingen over het gehele werk gepubliceerd zouden worden die voor
opname in aanmerking zouden komen? Daar kwam nog bij dat het het
bestuur van het instituut en de door het college geraadpleegde historici
wenselijk leek om niet alleen gepubliceerde kritieken op te nemen maar
ook intern opgestelde, niet-gepubliceerde, die menigmaal op kernele
menten van mijn werk betrekking hadden gehad. U it die uitgebreidere
opzet (ik had tegen die uitbreiding geen enkel bezwaar) vloeide voort
dat, met machtiging van de minister, besloten werd, als deel 14 een apart
deel, Reacties, te laten verschijnen en dat deel te doen samenstellen door
een onafhankelijke commissie.
D ie commissie is, terecht, buiten mij om samengesteld. Zij bestaat uit
de emeritus hoogleraren dr. E. H. Kossmann (voorzitter) en dr. I. Schöffer,
de hoogleraren dr. J. Th. M. Bank, dr. C. Fasseur en dr. A. F. M anning
alsmede uit drs. A. H. Paape, directeur van het Rijksinstituut voor O or
logsdocumentatie; drs. P. Rom ijn, lid van de wetenschappelijke staf van
het instituut, treedt als secretaris op.
Het spreekt vanzelf dat de commissie, voorzover zij dat wenst, van mij
alle m edewerking zal krijgen.
77
Slot
Het is misschien goed, duidelijk aan te geven wat deze Verantwoording
w èl en wat zij niet is.
Zij is een verantwoording van de totstandkoming van Het Koninkrijk
der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog. Ik heb ^ n de voorgeschiedenis
van de opdracht verhaald, mijn werkwijze geschetst (met de voor- en
nadelen daarvan), doen uitkomen welke specifieke betekenis de televi
sieserie De Bezetting voor de uitvoering van mijn opdracht had, onder
streept hoezeer ik vele jaren lang die opdracht onderschatte, weergegeven
van w elke bronnen ik gebruik maakte, vermeld door w ie mijn conceptmanuscripten gelezen en met w ie de belangrijkste door mij afgewezen
kritische opmerkingen besproken zijn, aandacht besteed aan het aspect
van de verantwoordelijkheid en tenslotte uiteengezet waarom tot het deel
Reacties besloten werd, het enige deel uit de serie waarvoor ik geen
verantwoordelijkheid draag.
Niet verantwoord heb ik de resultaten van het project, d.w.z. de inhoud
van de zes-en-twintig boeken welke ik schreef. Had ik dat w èl willen
doen, dan zou ik, zoals ik eerder al aanstipte, aan die zes-en-twintig
boeken nog eens tien o f meer moeten toevoegen.
Ik voel mij daar niet toe geroepen.
Tenslotte w il ik opmerken dat ik mij ervan bewust ben, een werk te
hebben geschreven waaraan, hoezeer ik er ook naar heb gestreefd, fair te
blijven, persoonlijke opvattingen ten grondslag liggen, dat de door mij
beschreven materie op talloze punten verder kan worden uitgediept en
w ellicht dient te worden gecorrigeerd en dat de mogelijkheid blijft
bestaan om het in mijn werk geschetste totaalbeeld in andere belichtingen
te plaatsen.
V oor mij is dit werk een eindpunt —niet voor de geschiedschrijving.
78
Overzicht van wijzigingen
Ik hoop dat uit het voorafgaande gedeelte (‘Verantw oording’) blijkt dat
ik mijn opdracht zo zorgvuldig m ogelijk heb uitgevoerd —desniettemin
heb ik van meet a f aan geweten dat mijn werk onvolkom enheden zou
bevatten: ten eerste was het mensenwerk en dus feilbaar, ten tweede is
er altijd heel veel meer gebeurd dan uit de bewaardgebleven documen
tatie blijkt, en ten derde heb ik van die documentatie slechts een deel
kunnen bestuderen. Er is door medewerkers van Oorlogsdocumentatie
en door m ijzelf met in totaal enkele duizenden tijdgenoten gesproken
maar er zijn er uiteraard heel veel meer met w ie niet gesproken is. Uit
de bewaardgebleven archieven heb ik, zoals uiteengezet, een keuze
moeten doen. D e beschikbare litteratuur, betrekking hebbend op een
bepaald deel, heb ik kunnen bestuderen voordat ik dat deel ging schrijven,
maar was het af, dan had ik, aan volgende delen bezig, over het algemeen
geen tijd om mij te verdiepen in de litteratuur die nadien uitkwam. Ik
wees daar al op maar het heeft zin, een enkel cijfer te geven. Welnu, van
1970 a f zijn in ons land per jaar gemiddeld ca. 200 oorspronkelijke studies
verschenen, vele kort, andere uitgebreid, die op de door mij beschreven
materie betrekking hebben — een klein deel (en dan vooral die werken
w elke over Nederlands-indië en over de naoorlogse periode handelen)
heb ik gelezen, een groot deel niet. Ik twijfel er niet aan o f er bevinden
zich in de duizenden na 1970 verschenen maar door mij niet gelezen
studies gegevens die mij, las ik die studies alsnog, aanleiding zouden
geven mijn teksten op bepaalde punten te herzien — dat laat ik nu na.
G ing ik w èl tot die herziening over, dan zou dat enkele jaren werk
betekenen —werk bovendien dat onverm ijdelijk een onvolledig karakter
zou dragen, want er zouden na die enkele jaren weer nieuwe studies
gepubliceerd worden. Geschiedschrijving is nooit ‘a f.
H oe zijn dan de wijzigingen die nu volgen, tot stand gekomen?
Zij zijn voor een klein deel gevolg geweest van het feit dat ik zelf
bepaalde onjuistheden constateerde, voor een veel groter deel van de
79
O V E R Z I C H T VAN W IJZ IG IN GE N
omstandigheid dat anderen (willekeurige lezers van mijn w erk' dan wel
auteurs van gepubliceerde kritische beschouwingen) opmerkingen maak
ten die mij ju ist leken. Het gevolg was dat de tweede (en latere) drukken
van de verschillende delen in de regel al enkele tientallen wijzigingen
bevatten. Maar hoe konden die wijzigingen onder de aandacht worden
gebracht van de grootste groep lezers: de lezers van de eerste drukken?
Noodzakelijk leek het mij om in dit deel een volledig overzicht op te
nemen van alle wijzigingen die ik reeds aanbracht maar ook van die welke
ik nu alsnog w il aanbrengen.
D it overzicht volgt thans.
Ik maak er de volgende opmerkingen b ij:
1. Correctie-fouten hebben alleen dan tot aangegeven wijzigingen
geleid, wanneer zij zinstorend waren.
2. Onjuistheden in de (in oorlogstijd frequent verhoogde) rangen van
militairen hebben alleen bij militairen van de Koninklijke Marine, de
Koninklijke Landmacht en het Koninklijk Nederlands-Indische Leger tot
wijzigingen geleid.
3. Ik heb de wijzigingen aldus aangegeven dat eerst het onderwerp
wordt vermeld waarop zij betrekking hebben.
4. D e wijzigingen zijn gegroepeerd per deel en binnen elk deel naar
de pagina-volgorde.
5. Soms heb ik wijzigingen aangebracht in mijn beoordeling van
personen o f in de verm elding van gegevens die tot die beoordeling
konden bijdragen — het leek mij wenselijk om de lezer speciaal op die
wijzigingen attent te maken; zij zijn vóór het onderwerp aangegeven met
het teken *.
6. Een beperkt aantal wijzigingen draagt het karakter van een aanvul
ling van de tekst. Belangrijke aanvullingen zijn eveneens met het teken
* aangegeven.
7. D e mogelijkheid bestaat dat deel 14 een opgave zal bevatten van
aanvullende wijzigingen (met name in deel 12 : Epiloog) waartoe ik na
het afsluiten van de kopij voor dit deel zou w illen overgaan.
' Aan twee hunner: mr. J. M. G. A. Dronkers (Den Haag) en drs. P. H. Werner (Velp),
ben ik in het bijzonder dank verschuldigd, omdat zij mij van de verschijning van deel
6 af lijsten deden toekomen van onnauwkeurigheden die huns inziens in de verschil
lende delen voorkwamen.
80
Deel 1 : ‘Voorspel’
(p. 20, r. 1 7 e.v.). D e PTT opende in 1 904 in Scheveningen
een voor het publiek bestemd radiostation; dat werd meer en meer van
belang voor de koopvaardijvloot. D e marine kreeg eigen radioverbin
dingen.
b e g i n r a d io
h e r v o r m d e k e r k ( p . 2 5 , r. 4 v.o.). De aanduiding
‘ Nederduitse Hervormde Kerk’ is onjuist (idem p. 78, r. 3 v.o. en p. 360,
r.6).
n e d e rla n d se
tw eede arbeiders internationale
(p.34, r. 17). Is opgericht in
1891.
‘ m a r x i s t e n ’ i n d e s d a p (p.36, r.20 e.v.). Onder leiding van D. J.
W ijnkoop, W. van Ravesteyn en J. C. Ceton (die uit de SD A P geroyeerd
waren) hadden de ‘M arxisten’ met hun weekblad De Tribune een groep
van ca. vijfhonderd volgelingen in de Sociaal-Democratische Partij bij
eengebracht.
K O N I N G I N - M O E D E R E M M A I N N O V E M B E R 1 9 1 8 (p. 5 I, r.25). Zij was
toen zestig jaar.
e e r s t e r a d i o - u i t z e n d i n g e n (p. 82, r.6 e.v.). In 19 10 was ir. H. H.
Schotanus a Steringa Idzerda met de eerste uitzendingen begonnen. De
eerste regelmatige vonden van december '20 a f in Amsterdam plaats: de
beurskoersen. D e Vereniging voor de Effectenhandel droeg er ten be
hoeve van abonnees zorg voor met een zender waar het persbureau Vaz
Dias ruim een jaar later gebruik van ging maken voor het uitzenden van
nieuwsberichten, ook al alleen voor abonnees.
r a d i o b e s t e l (p. 82, r. 27 e.v.). De vrijheid waar de omroepverenigingen
over beschikten, droeg een beperkt karakter. V oor beide zenders, H il
versum en Huizen, gold dat alle programma’s onder de preventieve en
repressieve censuur stonden van de Radio-O m roep-C ontrole-C om m issie. De programma’s moesten tevoren aan die commissie voorgelegd
worden, elke te spreken tekst moest tevoren ingezonden worden. Daarbij
hield de commissie de regel aan dat politieke uitzendingen die een
duidelijk polemisch karakter hadden, uit de aether geweerd dienden te
worden.
81
OV E R Z I C H T VAN WI JZ IG IN GE N
S T A K I N G E N I N DE T W E N T S E T E X T I E L I N D U S T R I E (p. 98, r. 15). Vielen
in de jaren '3 1 en '32.
h et
nas
(p .99,
noot
2).
Was syndicalistisch, niet anarchistisch
(p. 1 0 7 ,
r. 2 7 ) .
b e l a s t i n g d r u k 1 9 2 0 —2 1 (p. 103, eerste alinea). Tot '3 1 moest behal
ve rijksinkomstenbelasting ook gemeente-inkomstenbelasting worden
betaald.
o p r i c h t i n g c o m m u n i s t i s c h e p a r t i j (p. 108, laatste alinea). Juiste
datum: 17 november ’ i8.
h i t l e r s v e r o o r d e l i n g i n 19 2 4 (p. 157, tweede alinea). Van de v ijf
jaar tuchthuisstraf was vier-en -een-h alf jaar voorwaardelijk opgelegd
— Hitler kwam in oktober '24 weer vrij.
‘ d e z e v e n p r o v i n c i ë n ’ (p. 175—76). D e passage over de betrokken
heid van de Komintern vervalt. Er staat een betere tekst in deel 1 1 a,
P-373-
d e o v e r v a l o p c u r a i j a o (p. 192, laatste alinea). Deze vond plaats op
het gouvemementscentrum, het Fort Amsterdam.
de
plan- economie
in
de
so w jet- unie
(p.224, laatste alinea).
Begon in '28.
DE L A T E R A A N S E V E R D R A G E N ( 1 9 2 9 ) EN H E T H U W E L I J K S R E C H T
(p. 243, r. 20 e.v.). Dat ‘alle Italiaanse huwelijken voortaan kerkelijk ge
sloten (moesten) w orden’, is niet juist: w ie dat wilde, kon het bij een
burgerlijk huwelijk laten. Een kerkelijk huwelijk had evenwel dezelfde
rechtskracht en de paus verbood de katholieken een burgerlijk huwelijk
te sluiten. N iet alleen de kerk kende de echtscheiding niet maar deze
kwam ook in het uit 1865 daterende Italiaanse Burgerlijk W etboek niet
voor.
b e r t u s z u u r b i e r (p.248, r.2). Zuurbier nam aan de raadsvergaderin
gen deel en voerde een aantal malen het woord —de pers nam er volgens
onderlinge afspraak niets van over. Hij werd niet herkozen.
82
DEEL I
e r i c h w i c h m a n n (p.269, eerste alinea). ‘W ichm ann’, aldus een oog
getuige, ‘voerde de hele nacht geen klap uit en deed niets dan warhoofdig
kletsen en drinken.’ (J. H. van den Hoek Ostende: ‘Zuurbier in de raad’ ,
Amstelodamum, 1963, p. 1—6).
m a j o o r c . j . a . k r u y t (p.274, r. 5). Was majoor b. d. van de K onink
lijke Landmacht.
h e t b e l g i s c h v e r d r a g (p.281, r. 17 v.o.). Werd in novem ber '26 door
de Tw eede Kamer goedgekeurd en in maart '27 door de Eerste verworpen.
mr. a.
j.
van vessem
( p . 282, r. 12). Was in Rotterdam geboren en geen
vluchteling uit België.
DE NS B BIJ DE V E R K I E Z I N G E N V A N 1 9 3 5 I N Z E E L A N D (p. 3 0 2 , r. 19
e.v.). In Zeeland deed de N S B verscheidene partijen kiezers verliezen,
daaronder ook Kerstens Staatkundig Gereformeerde Partij.
* m r . a . d . v a n b u u r e n (p. 337, r. 8 v.o. e.v.). Bij Musserts bezoek aan
Italië hielp hem, op verzoek van de Italiaanse gezant in Den Haag, mr.
A. D. van Buuren, goed kenner van Italië en het Italiaans. Er is ten
onrechte van hem vermeld dat hij lid was van de N SB.
k a r l b a r t h (p. 360, r. 12). Was een Zwitserse theoloog die enkele jaren
in Duitsland had gedoceerd maar zich in '35 in Bazel had gevestigd.
* d r . h . w . v a n d e r v a a r t s m i t (p. 361, r. 18 e.v.). Werd in septem
ber '36 geheim lid van de N SB . Hij kreeg in dat jaar op eigen verzoek
eervol ontslag als predikant bij de gemeente die hij zeven jaar had
gediend; ‘gestoorde onderlinge verhoudingen’ waren daar debet aan.
O verigens werden juist in '36 Nazileer en N S B door de gereformeerden
veroordeeld, principieel en algemeen, d.w.z. door de kerkelijke gemeen
schap.
* d s . c . v a n d e r v o o r t v a n z i j p (p. 361, r.2 v.o.). Zijn naam moet
geschrapt worden — hij was geen medestander van Mussert.
* c o m i t é v a n w a a k z a a m h e i d (p. 368, r. 10 v.o. e.v.). Op de oprich
ting daarvan had de schrijver E. du Perron al in '34 aangedrongen. Hij en
M enno ter Braak behoorden tot de initiatiefnemers. Onjuist is dat ik het
83
O V E R Z I C H T VAN WI JZ IGI NGE N
Franse Comité de Vigilance des Anti-fascistes intellectuels een ‘communistische
mantelorganisatie’ noemde.
* h . w . d e t e r d i n g (p. 394, eerste alinea). Het citaat uit M eyer
Schwencke’s artikel waarin antisemietische uitspraken werden weerge
geven w elke Deterding zou hebben gedaan, dient te vervallen. Overigens
blijkt uit niets dat de situatie waarin de Joodse bevolkingsgroep in
Duitsland kwam te verkeren, enige afbreuk deed aan de positieve gevoe
lens welke Deterding ten aanzien van Duitsland was gaan koesteren.
d e k r i e g s m a r i n e i n s e p t e m b e r ’ 39 (p.463, laatste alinea). Telde
o.m. 22 torpedobootjagers en 56 U-Boote.
oppakken
joodse
vluchtelingen
in
december
'38
(p.542,
(p.
Was
40
laatste alinea). De juiste datum is 19 december.
Z A KG ELD VOOR JO O DSE VLUCH TELIN GEN
p e r w e e k , n i e t p e r dag.
543,
r.
13).
C ent
v o r m i n g v i e r d e k a b i n e t - c o l ij N (p. 659, r. 9). Noch de liberalen,
noch de vrijzinnig-democraten waren bereid, de passage over het ‘positief-christelijke’ karakter van het te voeren beleid te aanvaarden. Het
gevolg was dat in Colijns vierde kabinet drie in plaats van v ijf partijen
vertegenwoordigd waren.
h e t v i j f d e k a b i n e t - c o l i j n (p.667, r.7). Het telde zes, niet zeven
nieuwelingen.
G. w . s a n n e s (p.690, r. 15 v.o.). Is ten onrechte als H. W. J. Sannes
aangeduid.
g e r b r a n d y ’ s t o e t r e d e n t o t h e t k a b i n e t - d e g e e r (p.697, slot
eerste alinea). Hierbij speelde ook een rol dat zijn verhouding met het
bestuur van de Vrije Universiteit, dat kort tevoren o.m. had geëist dat hij
al zijn nevenfuncties zou neerleggen, grondig was verstoord.
w.
naudin
t e n c a t e (p.727). Was lid van de C H U , met liberale
sympathieën.
84
Deel 2: ‘Neutraal*
K O N I N G I N W I L H E L M I N A EN DE K A B I N E T S F O R M A T I E I N I 9 O I
(p. 32, r. 3 v.o.). De bedoelde generaal was niet W. Cool maar A. Kool,
chef van de generale staf.
v e r b e t e r d f o t o - o n d e r s c h r i f t (na p. 56, foto 17). M oet luiden:
‘Duitse soldaten op weg naar Polen ‘om Joden een pak slaag te geven’.’
Een w el heel domme vertaalfout! Maar ik had dan ook bij mijn gymna
siaal eindexamen een onvoldoende voor Duits.
* e m i l e l a l i e u (p.76, r. 1 1 —io v.o.). De zin ‘Tijdens de bezetting bleef
hij allerlei werkzaamheden voor de Abwehr verrichten’ vervalt.
* j a c k i e h o o p e r e n d e a b w e h r (p. 84, r. 1-5). De mededeling
omtrent Hoopers contact met de Abwehr vervalt.
. j . h . v a n r o i j e n (p. 98, r. 8 v.o.). Zijn naam is in de delen 2, 3, 4,
5, 7 en 9 abusievelijk aangegeven als: van Royen.
dr
K O S T E N VE R B L I J F S C H E P E N I N H A V E N S (p. 169, r. 10). f I
per dag waren de totale kosten, niet alleen het liggeld.
G. j . H.
000 o f f 2 000
s e e l e n (p.233, r. 17). Was in die tijd inspecteur van politie te
Maastricht.
(p .2 3 Ó , r. 15 v.o.). Was sous-chef van de generale
staf, niet chef van de landmachtstaf.
generaal carstens
D I S P U U T O V E R DE P E E L - R A A M - ST E LLI N G (p.255, kaart VIII). Verzuimd is, het door Belgisch Limburg lopende deel van de Zuid-W illem svaart aan te geven. Generaal W inkelm an wenste dat de Belgen achter de
westelijke oever troepen zouden opstellen.
* G E H E I M C O N T A C T M E T DE B R I T S E M A R I N E (p. 267-68). Toegevoegd moet worden dat op Brits verzoek tussen 4 en 9 mei '40 ook de
nodige gegevens over de ligging van de Nederlandse mijnenvelden aan
de Admiralty zijn verstrekt.
85
O V E R Z I C H T VAN W I J Z I G I N G E N
J H R . M R . H. F . L. K. V A N V R E D E N B U R C H (p .2 7 3 , nO O t 3). Z ijn VO Orle tte r s z ijn o n j u is t a a n g e g e v e n e n h ij w a s in d ie tijd n i e t k a b in e t s c h e f v a n
B u i te n l a n d s e Z a k e n m a a r s o u s - c h e f v a n d e a f d e l in g d i p lo m a ti e k e z a k e n .
* BEWERING
VAN
DE A B W E H R - O F F I C I E R
RICHARD
GERKEN
(p. 320, r.2—I v.o.). Deze bewering over ‘een hoogst interessante N eder
landse bron’ moet beschouwd worden als een produkt van ’s mans
fantasie.
DE D U I T S E A A N V A L O P DE G R E B B E L I N I E (p.338, r. 8 V.O.). De twee
Duitse divisies en de twee regimenten waren numeriek niet zwakker dan
de vier Nederlandse divisies.
DE D U I T S E V E R K E N N I N G V A N DE G R E B B E L I N I E (p. 3 4 I , tweede ali
nea). Deze werd niet door Generalmajor F. Z ick w o lf uitgevoerd maar door
Oberst H. von Zitsewitz, chef-staf van het Armee-Oberkommando 18. De
stafbespreking bij von Bock vond niet op 3 0 maar op 2 0 maart plaats.
DE W A F F E N - S S - E E N H E D E N BIJ DE A A N V A L O P N E D E R L A N D (p.358,
r. 5—9). Deze zin vervalt.
D E D U I T S E S C H A T T I N G V A N DE S T E R K T E V A N H E T N E D E R L A N D S E
v e l d l e g e r (p.358, noot 1). Ten onrechte is vermeld dat de schatting
betrekking had op de Nederlandse Landmacht.
V E R B E T E R D E F O T O - O N D ER S C H R I F T E N (na p. 360). Foto 78 is een
opleidingsvliegtuig van de Marineluchtvaartdienst, foto 79 een gevechts
vliegtuig. Het onderschrift van foto 85 moet luiden: Een patrouillevaar
tuig bij Den Helder, en dat van foto 9 1: Een mitrailleurkoepel die nog
met beton en aarde om geven moet worden.
h e t 1 0 c m - v e l d g e s c h u t (p. 3 6 8 , r. 18 e.v.). D it geschut is ten onrechte
als ‘niet werkelijk up-to-date’ aangeduid; wat ontbrak waren moderne
houwitsers.
DE T E G E N N E D E R L A N D I N G E Z E T T E B O M M E N W E R P E R S V A N DE
LU FT w a f f e (p. 378, r . n ) . Het juiste aantal is 260.
de ‘w i l l e m v a n
k o m e n , n i e t in '38.
der z a a n
’ (p. 380, r . 4 v .o .). Was in '39 g e r e e d g e
86
DE E L
VERDEDIGING
VAN
GRO NINGEN,
3
DRENTE
EN
FRIESLAND
(p.
390,
derde alinea). De beschikbare troepen waren wel in linies opgesteld maar
er waren nog geen verdedigingswerken aangelegd.
g r e b b e b e r g (p. 3 9 6 , r. 1 1 - 1 2 ) . Niet het Grebbefront
had een breedte van 4 km maar de voorpostenlijn voor de Grebbeberg.
v e rd e d ig in g
o o S T - n E D E R l a n d (p. 420, r. 14 - 13 v.o.). De provincie
Groningen moet worden toegevoegd.
o n tru im in g
d r . m i c h a e l g r a f s o l t i k o w (p.465, r. 1 5 - 1 1 v .o .). Zijn betrokken
heid bij het uitwissen van de sporen van wat Oster had gedaan, staat niet
vast.
de
d u itse
o v e r v a l
op
de
m a re c h a u sse e -k a z e rn e
TE V L O
7 o p 8 m e i '4 0 (p. 480—84). D e twee personen
die de brug bij Roosteren wilden verkennen, gingen op maandag 6, niet
op dinsdag 7 mei op pad. D it waren de Nederlander J. F. Orta (niet Ortha)
en de Sudetenduitser O. Heller. Beiden werden aangehouden en naar de
marechaussee-kazerne te Vlodrop overgebracht. Orta beweerde onder
w eg te zijn naar zijn moeder in Susteren en werd vrijgelaten, H eller in
arrest gehouden. Het was Orta die de Abwehr-oSicicrcn in het kamp
Arsbeck waarschuwde en de in de nacht van 7 op 8 mei ondernomen
overval op de kazerne te .Vlodrop diende er toe om Heller, niet Orta, te
bevrijden. Deze laatste werd vervolgens in Susteren gearresteerd en naar
Roerm ond overgebracht; daar werd hij op 10 mei door de Duitsers
bevrijd.
DROP in d e n a c h t v a n
h e t s o n d e r v e r b a n d h o c k e (p.487, r. 5 e.v.). O ok de fietsers van dit
Sotiderverband kwamen niet verder dan Borgharen.
Deel 3 : ‘Mei ’40 ’
d u i t s e g e v e c h t s r a p p o r t e n (p. 5, r. 9). Wij schreven dat er geen
bewaard zijn gebleven — dat moet zijn: enkele.
DE V E R D E D I G I N G V A N H E T V L I E G V E L D V A L K E N B U R G (p. 10, r. 4
«7
v.o.). D e versterkingen bij de mitrailleurs waren niet afgedekt doordat er
nog geen gelden voor ter beschikking waren gesteld.
DE V E R D E D I G I N G V A N H E T V L I E G V E L D Y P E N B U R G (p. 13 , r. 13 V.O.)
Het betrokken bataljon telde niet ca. duizend maar ca. zevenhonderd man
en er waren niet acht maar zes lichte pantserwagens, (p. ió, r. 20) Na de
eerste Duitse aanvallen vluchtte niet een groot deel maar een deel van
de Nederlandse troepen en (p. 16, r. 30 e.v.) toen de eerste Duitse transporttoestellen landden, waren van de negen zware mitrailleurs nog zeven
bemand en van de e lf lichte zes en waren de pantserwagens nog aanwezig.
v e r b e t e r d e k a a r t (p. 15, kaart III). D e zwarte pijl richting zuid-oost
vervalt.
D E V E R D E D I G I N G V A N H E T V L I E G V E L D O C K E N B U R G (p. 18, r. 5 e.V.).
D e verdedigers (nauwelijks geoefende troepen die hier en daar toch stevig
van zich afgebeten hadden) werden geleidelijk van het vliegveld w eg
gedrukt; vooral bij hun terugtocht leden zij zware verliezen: op elke vier
man sneuvelde er één.
DE V E R D E D I G I N G V A N H E T V L I E G V E L D W A A L H A V E N (p. 24, r. 19).
Er waren niet omstreeks duizend maar omstreeks zeshonderd verdedi
gers.
V E R B E T E R D f o t o - o n d e r s c h r i f t (na p. 32). Foto 9 beeldt op de
achtergrond niet de ‘Statendam’ a f maar de ‘Veendam ’.
DE K O M S T V A N G E N E R A A L W I N K E L M A N O P H E T A L G E M E E N
H O O F D K W A R T I E R I N D E V R O E G E O C H T E N D V A N 10 M E I (p. 59, r. 12).
Wij schreven dat de generaal ‘verm oedelijk omstreeks kwart voor v i jf
op zijn post was —hij was er in werkelijkheid omstreeks vier uur.
v e r b e t e r d f o t o - o n d e r s c h r i f t (na p .72). Foto 22 is niet in Heer
len gemaakt maar in Vaals.
d e v e r d e d i g i n g v a n d e m a a s l i n i e ( p . 75, r. 13). D e zeven N eder
landse bataljons waren samen minder dan één divisie.
v e r b e t e r d f o t o - o n d e r s c h r i f t (na p .80). Wat op foto 29 wordt
afgebeeld, speelt zich niet op de Maas a f maar op het Julianakanaal.
88
DEEL
3
h e t g e v e c h t b i j m i l l (p. 84, r. 14 v.o.). Er waren niet negen maar twaalf
oude kanonnen opgesteld, zulks in formaties van vier.
v e r b e t e r d e k a a r t (p. 90, kaart XII). De twee bruggen over het Maas-
Waal-kanaal die in Neerbosch lagen, ontbreken. Beide werden vernield.
Er is daar geen strijd geleverd.
de
r e g i m e n t e n h u z a r e n o p d e v e l u w e (p.94, r. 15 v.o.). Zij
beschikten tezamen ook nog over achttien sterk verouderde pantserwa
gens.
v e r b e t e r d e f o t o - o n d e r s c h r i f t e n (na p.96). Foto 43 toont de bij
Zutphen (niet Westervoort) opgeblazen bruggen en foto 47 een tot
ontsporing gebrachte locom otief op de spoorbrug over de Willemsvaart
in de lijn Zwolle-Kam pen.
(p. 97). ‘ 17 u u r ’ bij W ageningen moet zijn: ‘ 19 u u r ’
en aan de 227ste Infanterie-Division was slechts één SS-Standarte toege
voegd.
verbeterde kaart
H E T S S - B A T A L J O N O P W E G N A A R DE G R E B B E B E R G (p. 98, r.6 V .O .).
Van Arnhem oprukkend ondervond het bataljon (het is ten onrechte als
‘regiment’ aangeduid) plaatselijk tegenstand.
d e d u i t s e r s b i j d o e s b u r g (p.99, r. 12). D e eerste Duitsers kwamen
om zeven uur des ochtends over de IJssel maar de doorbraak werd pas
in de middag geforceerd. Vervolgens werd de schipbrug hersteld. D er
halve moet vóór ‘Zutphen’ (r. 14) het woord ‘ook’ worden ingevoegd.
D E V E R D E D I G I N G V A N DE N O O R D E L I J K E P R O V I N C I E S ( p . I O I , r. 10
e.v.). D e iste Kavallerie-Division was met haar zes versterkte bataljons
numeriek in de meerderheid.
K O M S T V A N DE D U I T S E V O O R H O E D E I N L E E U W A R D E N (p. 1 02, r. 9
v.o. e.v.). De voorhoede werd er begroet door twee politiefunctionarissen
die zich spoedig als handlangers van de bezetter zouden ontpoppen.
DE I N L E E U W A R D E N O P S T R A A T G E Z E T T E D U I T S E V L U C H T E L I N
G E N u i t w e s t e r b o r k (p. 106, r. io e.v.). Zij zijn nadien gehuisvest en
verzorgd door de Joodse gemeente.
89
O V E R Z I C H T VAN WI JZ IG IN GE N
p l u n d e r i n g e n i n r h e n e n (p. 108, r. 8). De woorden ‘ en de zakken
vo l gouden ringen’ vervallen.
N E E R S C H I E T E N VAN EEN DU ITS T R AN S P O R T T O E S T E L B OV EN DEN
H A A G O P 1 0 M E I E V E N N A H A L F Z E S DE S O C H T E N D S (p. 1 1 5, r. IÓ).
Het vliegtuig werd door enkele van een dak afgevuurde karabijnsalvo’s
getroffen.
DE
z . g . v i j f d e c o l o n n e i n d e n h a a g (p. 117 , r.2 v.o.). Er was niet
slechts één onopgehelderd geval maar er waren er enkele.
STERKTE VAN
DE D U I T S E
LUCHTLANDINGSTROEPEN
TUSSEN
h a a r l e m e n h o e k v a n h o l l a n d (p. 130, r. 8 v.o.). Juiste cijfer: bijna
negen-en-dertighonderd man.
i o m e i (p. 132, r. 14). De betrokken
compagnie trok in goede orde naar Katwijk aan de Rijn terug, van waaruit
het schieten op de Duitsers werd voortgezet.
d e s t r i j d bij v a l k e n b u r g o p
d e d u i t s e g r o e p i n v a l k e n b u r g (p. 180, r. 10). D e groep had geen
radioverbinding met G ra f von Sponeck.
* d e ‘ f a h n d u n g s l i s t e h o l l a n d ’ (p. 19 1, r. 1). D e Rotterdamse
publicist Loek Elfferich heeft het met diverse publikaties aannemelijk
gemaakt dat deze lijst niet alleen betrekking had op personen die gear
resteerd moesten worden maar ook op enkelen op w ier medewerking de
Einsatzgruppe Feldmatin een beroep zou doen.
D E S T RI J D I N DE V O O R P O S T E N LI NI E V A N DE G R E B B E B E R G O P I I
m e i (p.207, r. 8 v.o.). Som m ige groepen Nederlandse militairen boden
m oedig verzet, enkele gaven zich spoedig over.
k a a r t c o r r e c t i e (p.214). Op kaart X X III moeten de namen Boxtel
en Vught worden verwisseld.
DE F R A N S E A A N V A L O P H E T D U I T S E B R U G G E H O O F D BIJ M O E R D I J K
O P 1 2 m e i (p.2 17 , r. 15 v.o.). De tweede Franse poging werd op de 12de
niet ondernomen maar slechts voorbereid.
90
DEEL
3
W A P E N DE R K O N I N K L I J K E M A R E C H A U S S E E (p. 220, r. 5). Is ten onrechte aangeduid als Korps.
* d e e v a c u a t i e v a n b r e d a (p.222, r. io en 4 v.o.). Deze evacuatie
begon niet op maandag 13 , maar op zondag 12 mei. Op p. 223, r. 7 moet
12 mei gewijzigd worden tot: 13 mei.
h e t g e v e c h t b i j d e w a s s e n a a r s e s l a g (p.236, r. 5 v.o. e.v.). Hierbij
was aan Nederlandse kant slechts een verzwakt bataljon betrokken. Het
werd door ca. driehonderd vijftig Duitsers aangevallen.
k a a r t c o r r e c t i e (p.239). Op kaart X X V I staat ten onrechte aangege
ven dat op de aanvallen op 12 mei van Delft uit in de richting van
Overschie terugtochten volgden.
D E N E D E R L A N D S E A R T I L L E R I E BIJ D E S T RI J D O M DE G R E B B E B E R G
o p 1 2 m e i (p.253, r. 13 v.o.). Het betrokken gebied is w el degelijk door
de divisie- en legerkorpsartillerie bestookt maar de uitwerking daarvan
was veel geringer dan de avond tevoren.
E E N S E R G E A N T G E F U S I L L E E R D W E G E N S D E S E R T I E (p. 256, r. 4). Deze
fusillering werd aan de troepen die de Grebbelinie verdedigden, wèl
bekend gemaakt.
D E R E G E R I N G S P E R S D I E N S T I N DE M E I D A G E N (p. 286, r. 1 1 e.V.). Dat
de ministers niets van deze dienst (die slechts v ijf man telde) vernamen,
was gevolg van het feit dat de dienst geheel door de binnen- en buiten
landse journalisten in beslag werd genomen.
HET
K A B I N E T S B E R A A D O P 13 ME I (p. 3O5, r. I 3 - I 4 ) . Jhr. mr.
H. F. L. K. van Vredenburch, sous-chef van de afdeling diplomatieke
zaken van Buitenlandse Zaken, was hier niet bij aanwezig. Hij reed (p. 3 0 9 ,
r. 13) ook niet in een der ministeriële auto’s naar Hoek van Holland maar
bereikte die plaats met een eigen auto. Van Kleffens had hem verzocht,
zich naar Londen te begeven.
* H E T M I N I S T E R I Ë L E B E R A A D I N H O E K V A N H O L L A N D O P DE
middag van
13 m e i (p. 309). Aan onze beschrijving voegen wij toe
dat enkele ministers er enige tijd op hebben aangedrongen dat de regering
zou capituleren. Tenslotte werd besloten dat de ministers zich via Enge
9i
land naar Zeeland zouden begeven. Daarop doelde het woord ‘elders’ in
het in H oek van Holland opgestelde en op p. 3 13 verm elde regeringscommuniqué.
v e r b e t e r d f o t o - o n d e r s c h r i f t (na p. 320). Foto 85 toont de brand
in de «S/ie/Z-installatie te Vlaardingen na het Britse bombardement van 20
m ei 1940.
d e o p m a r s n a a r o v e r s c h i e o p 14 m e i (p. 329, r.2 e.v.). Deze werd
door meer troepen ingezet dan de tekst in de eerste druk doet vermoeden.
d e S T R I J D BIJ r h e n e n o p 14 m e i (p.335, r. 13 v.o.). N iet ‘heel wat’
maar slechts sommige militairen deserteerden.
D E T E R U G T O C H T n a a r e l s t o p 14 m e i (p. 336, r. 11- 14 ) . D e regi
mentscommandant voerde deze terugtocht in goede orde en nog vol
strijdlust uit.
k a p i t e i n t e r m a t e n (p. 339, r. 13 v.o.). Is abusievelijk aangeduid als:
Termoten.
d e w a t e r t o r e n b i j d e g r e b b e l i n i e (p. 343, r. 12 v.o.). Deze lag niet
ten westen maar ten oosten van de commandopost van kolonel van Loon.
Bij die commandopost (p. 343, r. 10 en r. 8) lag een villa die door de
Nederlandse artillerie onder vuur werd genomen.
d e a f d e l i n g a r t i l l e r i e d i e in g o e d e o r d e Va n h e t f r o n t
a a n d e g r e b b e w e s t w a a r t s t r o k ( p .3 4 4 , r. 15 v.o.). Deze afdeling
stond onder commando van reserve-m ajoor J. H. Kramer.
o n j u i s t e f o t o - o n d e r s c h r i f t e n (na p .344). Foto 8 6 is niet bij de
Grebbeberg genomen. In het onderschrift bij foto 92 moet Achterberg
vervangen worden door: Achterveld. Foto 95 toont de resten van een
aangevallen Duitse transportcolonne.
d e d u i t s e a a n v a l b i j o c h t e n o p 1 3 m e i (p.346, r. 1 v.o.). Deze
aanval werd door ca. duizend Duitse militairen ondernomen.
1 3 M E I . DE B R I T S E M I L I T A I R E M I S S I E I N D E N H A A G (p. 356, r. 8).
Deze missie stond onder leiding van Major-General Heywood.
92
DEEL 3
* d e r o d e l i c h t k o g e l s b i j R o t t e r d a m (p. 378-79). De Rotter
damse publicist Loek Elfferich heeft in '87 betoogd dat de rode lichtkogels
w elke de Duitse generaal Schmidt op 14 mei '40 om 13 uur 22 en om 13
uur 25 liet afvuren, niet de bedoeling hadden het bombardement van
Rotterdam door de Luftwaffe a f te gelasten maar alleen maar de plaats van
Schmidts troepen duidelijk wilden maken. Elfferich heeft evenwel het
Duitse document waarop hij zich heeft beroepen, verkeerd geïnterpre
teerd en aangezien wij in eerste instantie (ietwat onvoorzichtig) aan zijn
conclusie steun hebben verleend, stellen wij er prijs op, nu als ons oordeel
te geven dat wij die conclusie niet aanvaarden.
H E T G E B R U I K V A N B R A N D B O M M E N BIJ H E T B O M B A R D E M E N T V A N
r o t t e r d a m (p.385, r.7—8). In de tekst staat: ‘brandbommen gebruikte
de Luftwaffe nog niet’. Deze mededeling is verm oedelijk onjuist: er zijn
aanwijzingen dat op Rotterdam w el degelijk ook brandbommen afge
worpen zijn.
HET U U R VAN U I T Z E N D I N G VAN GE NE RAAL W I N K E L M A N S P R O
C L A M A T I E O V E R DE C A P I T U L A T I E EN V A N Z IJN R A D I O T O E S P R A A K
terzake
(p.405, tweede alinea). Anders dan wij schreven, is er een
tijdsverschil geweest tussen de uitzending van de proclamatie en die van
de toespraak. D e radio-uitzending van de proclamatie begon om kwart
over zeven ’s avonds en W inkelm an begon pas om kwart over tien te
spreken (ook op p. 446, derde alinea, staan deze tijdstippen verkeerd
vermeld).
* O N T S N A P P I N G V A N V L I E G T U I G E N O P DE A V O N D V A N 1 4 ME I
(p. 4 11). Er zijn na de capitulatie twee kleine toestellen van Schiphol naar
Engeland overgevlogen: een z.g. luchttaxi van de K LM , een Koolhoventoestel, en een in oktober '39 van een Nederlandse burger gevorderde
D e Havilland-M oth. W ie dit tweede toestel overgevlogen heeft, is niet.
bekend — met het eerste ontsnapte een onderofficier van de M ilitaire
Luchtvaart, Justus Heymans, die van Joodse afkomst was.
D E B E Z E T T I N G V A N S C H I E R M O N N I K O O G O P I Ó M E I (p.412, r. 7 e.V.).
Het geciteerde Duitse rapport berust niet op fantasie; de bezetting vond
overigens op 16 en niet op 18 mei plaats.
1 5 M E I . DE C A P I T U L A T I E - O V E R E E N K O M S T M E T B E T R E K K I N G T O T
d e m a r i n e (p.4 15 , r. 8—9). Anders dan wij schreven was deze overeen
93
O V E R Z I C H T VAN WIJ ZIG ING EN
komst aan generaal W inkelman bekend: schout-bij-nacht Heeris ontving
het stuk van generaal W inkelm an die hem opdracht gaf, het verder a f te
handelen.
* DE O R D E R D I E S C H O U T - B I J - N A C H T H E E R I S I N DE M I D D A G V A N
14 m e i l i e t u i t g a a n (p.423, r. i e.v.). In de eerste druk schreven wij
dat in deze order, waarin opdracht werd gegeven om alle vernielingen
uit te voeren en zoveel m ogelijk personeel en materieel van de marine
naar Engeland te zenden, het codewoord ‘gramschap’ was ‘vergeten’. Dat
was niet juist. Heeris nam aan dat dat codewoord dat al anderhalve dag
in gebruik was, aan de Duitsers bekend was geworden en meende
bovendien dat zijn order door zijn inhoud ontwijfelbaar echt was.
‘ m e d u s a ’ (p.424, laatste alinea en p.425, eerste
alinea). Verzuimd is te vermelden dat ook dit schip naar Engeland
ontkwam.
de mijnenlegger
D E C O D E - A M B T E N A A R V A N B U I T E N L A N D S E Z A K E N (p.432, r . 2 1 22). Deze is ten onrechte aangeduid als ‘een ambtenaar van de codeafdeling’ : die afdeling bestond niet en er was maar één ambtenaar die
dit werk deed.
DE B R I T S E O F F I C I E R D I E O P 1 4 M E I M E T E E N G E H E I M E O P D R A C H T
I N i j m u i d e n a a n k w a m ( p .4 4 1, derde alinea). Het staat vast dat deze
na een bezoek aan Amsterdam (wat hij daar verricht heeft, is niet bekend),
’s avonds Ijm uiden weer heeft verlaten.
z e l f m o o r d e n n a d e c a p i t u l a t i e (p.451, derde alinea). Aan de drie
verm elde gevallen waarin niet-Joden zelfm oord pleegden, moeten nog
w orden toegevoegd die van de Zaanse leraar en publicist Sipke Lootsma
en van de Haagse officier van gezondheid, luitenant-kolonel W'. S. Göbel
en zijn echtgenote.
m i j n e i g e n o n t s n a p p i n g u i t i j m u i d e n (p.452, r. i v.o.). Ik hoorde
’s avonds om kwart over zeven in een hotelletje te Velsen niet W inkelmans radiotoespraak maar zijn proclamatie, voorgelezen door het ANP.
D E V L U C H T P O G I N G V A N A B R A H A M A S S C H E R (p.455, r.2-3). D e tekst
moet luiden: nu constateerde hij wanhopig dat de kustvaarder waarop hij
94
DEEL 3
zich bevond, niet uitvoer; zijn vrouw maakte die dag een einde aan haar
leven.
* H E T V E R L A T E N V A N DE B A T H - S T E L L I N G O P DE A V O N D V A N 1 4
m e i (p.4 71, laatste alinea). Anders dan wij schreven, is het oude raadhuis
van de gemeente Rilland, waarin de commandopost was gevestigd, door
de adjudant van de bataljonscommandant opzettelijk in brand gestoken
teneinde de zekerheid te hebben dat geen enkel geheim stuk de Duitsers
in handen zou vallen. De gemeentekas en het bevolkingsregister waren
tevoren uit het gebouw verwijderd. Het bevel tot ontruiming van de
stelling is door de bataljonscommandant gegeven in opdracht van de
commandant van het regiment infanterie waartoe het betrokken bataljon
behoorde.
d e S S - S T A N D A R T E ‘ d e u t s c h l a n d ’ (p.472, r .4). Is ten onrechte in de
tekst, op kaart X LI en op p.480, r. 12 ‘ SS-Standarte 'Gross-Deutschland”
genoemd.
v e r b e t e r d f o t o - o n d e r s c h r i f t (na p.480). De opname van foto
140 is in Kapelle (Zuid-Beveland) gemaakt.
v e r b e t e r d f o t o - o n d e r s c h r i f t (na p.480). De opname van foto
146 is gemaakt in 1941.
p r i n s b e r n h a r d s t o c h t n a a r z e e l a n d (p.486—87). De eerste die
in Londen het denkbeeld opperde dat de prins zich naar Zeeland zou
begeven, was jhr. van Vredenburch; hij vergezelde de prins ook op deze
tocht.
* D E D U I T S E W E H R M A C H T EN H E T N E D E R L A N D S E I E G E R (p. 509,
r. 12 v.o.). Anders dan wij in de eerste druk schreven, was de Duitse
Wehrmacht voorzover tegen Nederland ingezet, kwantitatief enigszins
superieur aan het Nederlandse leger.
* h e t a a n t a l d e s e r t e u r s (p. 510, r. 18). Wij schreven in de eerste
druk over ‘duizenden’ — beter is: ‘velen’.
verbeterd
foto- onderschrift
Bosch genomen.
95
(na p. 520). Foto 164 is in Den
Deel 4: ‘Mei '40—maart ’4 1 ’
D E P R E S I D E N T - D I R E C T E U R V A N H E T A N P , H. H. J . V A N DE P O L ,
I N d e m e i d a g e n v a n '4 0 (p. 9, r. 7-8). Zijn poging om naar Engeland
te ontkomen vond in opdracht van de regering plaats.
de p r o v in c ia l e en nijmeegse c o u r a n t
(p. 13 , r. 12—13). Ten on
rechte aangeduid als: Nijmeegs Dagblad.
* d e k r o o p 1 5 m e i '4 0 (p. 15, r.7—8). Er was van ontslag van het
KRO -personeel geen sprake — w el kreeg dat personeel op die dag een
maand salaris uitbetaald.
* D E D O O R W . V O G T O P 2 1 M E I ' 4 0 G E G E V E N O N T S L A G E N (p. IÓ,
r. 6). N iet alle Joodse medewerkers werden ontslagen maar alleen diege
nen hunner die aan de uitzendingen plachten deel te nemen.
daniël
wolf
(p. 119 , r. 5—4 v.o.) V oor ‘grootindustrieel’ leze men:
groothandelaar.
M R . H. P.
marchant
(p. 148, r. i i —13). Hij werd in '3 1, niet in '23, in
D en Haag wethouder.
H E T H O O G L E R A A R S C H A P V A N D R . G. A. V A N P O E L J E (p. I4 8 , r. IÓ).
Z ijn leeropdracht was bestuurswetenschap.
. D. g . w . s p i t z e n (p. 15 3, r.2). Hij was w el een uitnemend pianist
maar had geen conservatorium doorlopen.
m r
* d e a f k o m s t v a n d r . h . m . h i r s c h f e l d (p. 163, laatste alinea).
Hij had een Joodse vader maar zijn moeder was niet-Joods. Hij was dus
(p. 166, r.7 en r.2 v.o., en p. 167, r.2) niet een Jo o d maar (volgens de
Nazi-begrippen) een h alf-Jood — hij had twee, niet (p. 166, r. 10) drie
Jood se grootouders. O ok p. 168, r. 5 moet gecorrigeerd worden. Tenslotte
m oet p. 168, r. 1 2 - 1 0 v.o. gecorrigeerd worden tot: Hirschfelds beide
ouders waren nog in leven, hij woonde met zijn enige zuster samen.
DE C O M M I S S A R I S V A N D E K O N I N G I N I N N O O R D - H O L L A N D , MR.
d r . A. b a r o n r ö e l l (p. 16 1, tweede alinea). Deze is niet begin '41 door
Seyss-Inquart ontslagen maar in november '40 overleden.
96
DE E L
4
DE A M S T E R D A M S E I N S P E C T E U R V A N P U B L I E K E W E R K E N W . P A T h u i s (p. 19 1, r .9). Is abusievelijk H. Pathuis genoemd.
t e k s t c o r r e c t i e (p.245, noot 2). Voor ‘Voor pleit er voor’ leze men:
‘V eel pleit er voor’.
D E B R O C H U R E - V E R S I E V A N DE T O E S P R A A K V A N M R . D R . J. I N ’ t
v e l d o p 2 1 m e i 19 4 0 (p.256, r. 8-6 v.o.). Ds. F. J. Krop had als
voorzitter van de M arnix-Stichting na de capitulatie een aantal patriotti
sche brochures doen verschijnen. De nog aanwezige exemplaren waren
na het verbod van de Rijkscommissaris om over nog levende leden van
het Koninklijk Huis publikaties uit te geven vernietigd. In ’t Velds
toespraak is dus niet door de S D in beslag genomen.
L E D E N T A L V A N H E T N A T I O N A A L J O N G E R E N V E R B O N D (p.285, noot
5). Het verbond had in '40 ca. vijf-en-zeventighonderd leden.
t h . N. b a u t z ( p . 287, r. 7 v.o.). Abusievelijk gaven wij de voorletters aan
als: Th. M.
DE ‘ L O Y A L I T E I T S V E R K L A R I N G ’ D E R B E R O E P S M I L I T A I R E N
(p. 3 2 6 ,
r. 14). D e groep van de adelborsten die ook geweigerd had, werd, merk
waardig genoeg, over het hoofd gezien.
m a j o o r c . g i e b e l (p. 326, r. 19). Is abusievelijk aangeduid als: G.
Giebel.
d e p h o h i - z e n d e r (p. 340, r. 3). Was een korte-golf-, niet een ultrakorte-golfzender.
h e l d r i n g & p i e r s o n (p.419, r. 14 v.o.). Abusievelijk aangeduid als:
Pierson, Heldring & Pierson.
a r b e i d e r s g e m e e n s c h a p v a n w o o d b r o o k e r s (p.455, r.7—8).
Ten onrechte wordt hier het Religieus-Socialistisch Verbond genoemd.
* J. B. B R O E K S Z I N '4 1 E N V O L G E N D E J A R E N (p. 479 , n O O t i). Toegevoegd moet worden dat Broeksz na twee maanden ontslag nam als
chef van de administratie van ‘de Nederlandse O m roep’.
97
B O N D V A N A R B E I D E R S - M U Z I E K V E R E N I G I N G E N (p. 490, r. 14—1 5). Is
ten onrechte aangeduid als: Bond van Arbeiders Zang- en M uziekvere
nigingen.
*
jhr
. j.
a
.
h
.
van der does
( p . 494, r.2—3). Deze had in '38 als lid
van de N S B bedankt.
‘ h e t G E M E N E B E S T ’ EN D E W O U D S C H O T E N - C O N FE R E N T I E S (p. 5O7,
tweede alinea). Het eerste nummer van Het Gemenebest kwam in oktober
'38 uit en de belangrijkste W oudschoten-conferenties vonden plaats in
januari en april '39.
d e n c s v (p. 507, r. 18). D e juiste volledige naam is: Nederlandse Christen-Studenten Vereniging (zelfde correctie: p. 755, r. 12 v.o.).
* DR. J O H A N B R O U W E R S B R O C H U R E ‘ GEESTELIJKE V E R W A R
R I N G ’ (p. 509, tweede alinea). Deze passage dient te vervallen, aangezien
zij geen fair beeld geeft van Brouwers opvattingen.
M R . G . E. V A N W A L S U M E N ‘ D E N E D E R L A N D E R ’ (p. 5 2 8 , r. 1 4 —1 3 V.O.).
Van Walsum was niet hoofdredacteur (dat was Q. A. de Ridder) maar lid
van de commissie die namens de C H U toezicht op De Nederlander
uitoefende.
‘ i n o n s i s o l e m e n t l i g t o n z e k r a c h t ’ (p. 561, r.2 v.o.). Dit is een
w oord niet van Kuyper maar van Groen van Prinsterer.
p r o f . d r . h u g o v i s s c h e r ( p . 570, r.7). Hij was een voorman van de
tot de Nederlandse Hervormde Kerk behorende Gereformeerde Bond.
f . e . f a r w e r c k e n d e v r i j m e t s e l a r i j (p. 582, r .3 e.v.) Farwerck was
lid van een internationaal genootschap dat door een Franse Jo o d werd
geleid maar niet tot de officiële Vrijmetselarij behoorde.
c.
m
.
dosker
,
directeur
van
‘d e
nieuw e
koerier
’
(p.613,
r. 18). Deze werd in oktober '40 een van de ‘Indische’ gijzelaars.
* p r o f . d r . k . s c h i l d e r (p. 621, r. 2—1 v.o., en p. 622, eerste en tweede
alinea). Deze alinea is als volgt gewijzigd: ‘ Aan dat verbod hield hij zich,
ja hij nam aanvankelijk aan dat het hem zelfs niet m ogelijk zou zijn, als
98
DEEL
4
predikant op te treden. Was hem de gevangenschap toch zwaarder geval
len dan hij gedacht had? Een feit is in elk geval dat, hoewel hij een groot
deel van zijn energie ging concentreren op een dogmatisch geschil binnen
de Gereformeerde Kerken, na enige tijd weer verzetsimpulsen van hem
uitgingen. Aan de Hogeschool te Kampen hield hij bij enkele gelegen
heden weerbare toespraken en ook trad hij weer meermalen als voorgan
ger op in Gereformeerde diensten waar hij zich impliciet tegen SeyssInquarts gelijkschakelingsbeleid uitsprak. Het onverhulde getuigen even
w el, dat zijn optreden in de zomer van '40 gekarakteriseerd had, liet hij
achterwege.’ Op p. 622, r. 1 0 - 1 1 vervallen de w oorden: ‘ Eigenlijk was hij
een groot kind’. Voetnoot 1 op deze pagina begint met de woorden
‘Buiten het luchtledige van de beginselen enz.’
. j . h u i j t s (p.626). Is op de pagina’s 626, 627, 628 (noten
p .635 ten onrechte aangeduid als: mr. J. Huyts.
m r
1
en 2) en
h u i j t s ’ a r t i k e l e n i n d e z o m e r v a n '4 0 (p.626, r. 5-4 v.o.). Voor
‘enkele artikelen in de geest van het ‘nieuwe Europa” leze men: ‘een o f
meer artikelen over Europese ruimtepolitiek’.
*
*
D E B R I E F D I E H U I J T S E I N D J U L I ' 4 0 A A N M R . M. R O O Y S C H R E E F
(p.627, r. 16). Aan het citaat moet worden toegevoegd: ‘Hij meende
overigens dat het Nederlandse volk ‘in staat [zou] zijn om onder nieuwe
omstandigheden zijn volkskarakter nog eens te bevestigen.”
*
DE
OPINIE
VAN
DE
BUITENWERELD
OVER
HUIJTS
(p. 628, r. 3).
V oor ‘rancune’ leze men: zelfoverschatting.
. m . c . h o l d e r t (p.628, r.4 -3 v.o.). Deze leerde het drukkersvak in
Duitsland, niet in Nederland, en (p.630, r. 19) vestigde zich in ’ i j , niet
in de jaren ’zo, in Frankrijk. Hij overleed (p. 632, r. 10) in Bussum, niet
in Frankrijk.
h
‘ d e v r i j e w e s t f r i e s ’ ( p . 640,
r.6). D it
blad
verscheen in Enkhuizen,
niet in Hoorn.
* D E K R O E N D E R U N D F U N K B E T R E U U N G S S T E L L E (p.653, r . 6 V.O.
e.v.). D e geciteerde b rief is niet van de hand geweest van pater Dito en
directeur Speet maar was een door mr. G. P. J. M. Bosman eind ju n i '40
opgesteld concept dat naar het oordeel van Dito en Speet te ver ging.
99
*
DE
BETALINGEN
o n t s l a g e n
VAN
j o o d s e
IR.
DUBOIS
p e r s o n e e l
AAN
HET
DOOR
DE
AVRO
r. 8-9). Het geld daartoe werd
(p. 6 6 6 ,
door de Avro ter beschikking gesteld.
h e t k a d e r v a n d e o p b o u w d i e n s t (p. 670, r. i v.o.). Er is ten aanzien
van de bedoelden geen sprake geweest van vrijw illigheid — zij werden
als beroepsmilitairen bij de O pbouwdienst ingedeeld.
H E T O P R O L L E N V A N DE O R A N J E G A R D E ,
HERFST
'41
(p. 6 9 6 , r. io).
D it heeft aan ca. tien personen het leven gekost.
a c t i v i t e i t
v a n
de
l e e u w e n g a r d e
(p.697, r.2-3). Enkele van de
bedoelde plannen zijn uitgevoerd.
j . a . a . m e k e l (p.703, r. 13). Zijn voorletters zijn abusievelijk aangege
ven als: J. J. A.
Z E E M A N J . V A N D R I E L (p. 706, r. 15).
Inderdaad is zijn missie door de Special Operations Executivegeorganiseerd;
hij werd (noot 1, r. 7) in de nacht van 17 op 18 augustus '40 aan land gezet.
Hij had een zender bij zich waarvan hij geen gebruik heeft gemaakt o f
heeft kunnen maken.
DE D OOR SOE U I T G E Z O N D E N
( p . 708, r. i o ) . Hij was oud-adjudant-onderofficier van
G S III (zelfde correctie: p .7 1 1 , r.7).
j. h . k . a l l e r s
d e a r r e s t a t i e v a n l o d o v a n h a m e l c .s . (p.710, r.6). Geschiedde
door een gemeenteveldwachter en een wachtmeester van de rijksveldwacht (niet van de marechaussee).
. r . p. s ’ j a c o b
verm eld als: ’s Jacob.
(p.717, r. 5 v.o.). De achternaam is abusievelijk
*
a r i ë r v e r k l a r i n g
m r
p e r s o n e n
d ie
de
w e i g e r d e n
te t e k e n e n
(p. 764, r. 1). O ok moeten nog vermeld worden mr. F. Ligtenberg, kan
tonrechter te Leiden, en prof. mr. J. G. Koopmans, hoogleraar te Rotter
dam; op p. 763, r. 10 v.o. leze men voor ‘W ijkerslooth’ : de Wijkerslooth.
m r
. j . le p o o l e
(p.
763, r. 8 v.o.). Ten onrechte zijn zijn voorletters als
J. L. aangegeven.
10 0
DEEL 5
c . w e s s e l s s .j. (p. 778, r. 8 v.o.). Was niet de hoofdredacteur
maar een medewerker van het maandblad Studiën.
p a t e r
c l e v e r i n g a
’s
pr o t e s t
t e g e n
h et
a a n
m eijers
v e r l e e n d e
(p.795, tweede alinea). Het gesprek tussen Cleveringa en
Telders heeft plaatsgevonden tijdens een op vrijdag 22 novem ber ten
huize van Cleveringa gehouden vergadering van de juridische faculteit,
waar goedgevonden werd dat Cleveringa namens die faculteit zou spre
ken. Cleveringa had zich daartoe na overleg met zijn vrouw bereid
verklaard.
‘o n tsla g ’
strijd
in
o o s t - a f r i k a
( p . 807, r.6 -5 v.o.). Hierbij waren van
Britse zijde Afrikaanse, Zuidafrikaanse en Brits-lndische strijdkrachten
betrokken —de Australiërs en N ieuw-Zeelanders vochten in de Western
Desert.
de
* M R . G. E. V A N W A L S U M E N D E N E D E R L A N D S E U N I E (p. 832, r. 2l).
Van Walsum en zijn groep zochten in september '40 niet aansluiting bij
maar contact met de Nederlandse Unie.
r a b b ijn
L. h . s a r l o u i s
(p. 884, r. 13). Is ten onrechte als ‘opperrabbijn’
aangeduid.
j a n
j a n s e n s
c o n c e p t
- oproep
t o t
de
f e b r u a r i s t a k i n g
(p. 914, r. 1 1 v.o.). Werd op de zondag, niet de zaterdag vóór de staking
geschreven.
s c h i j v e s c h u u r d e r
(p.929, r. 12). Dit is de juiste naam, niet
Schijvenschuurder (zelfde correctie: p. 934, r. 1 1 v.o.).
l een
t e k s t v e r b e t e r i n g
(p.938, noot
i).
In plaats van ‘gearresteerd’ leze
men: gefusilleerd.
Deel 3 : ‘Maart '4 1-ju li '42’
h et
f r a n s e
m a n d a a t g e b i e d
s y r i ë
een ‘Franse kolonie’ genoemd.
101
(p. 8, r.4 v.o.). Is ten onrechte
de
b r it s e
s l a g k r u i s e r
‘h o o d ’
(p.
i i
,
r .9-8 v.o.). Is ten onrechte
een ‘slagschip’ genoemd.
f o t o - o n d e r s c h r i f t
(na p. 16). Onder foto 2 moet
‘Hollandse Schouw’ zijn: Haagse Schouw.
v e r b e t e r d
* D E P E R S C H E F V A N D E N E D E R L A N D S E U N I E , R. K R A U S (p. 40, r. I
v.o. en p .41, r. 1—2). Hij werd na zijn arrestatie enkele weken in de
Cellenbarakken te Scheveningen vastgehouden.
* M R . G. E. V A N W A L S U M E N D E N E D E R L A N D S E U N I E (p. 49, noot
3). Voor: ‘hij stond er in de herfst van '40 met grote sympathie tegenover’
leze men: hij g a f zich in de herfst van '40 veel moeite om de tegenstelling
tussen de Unie en de politieke partijen te overbruggen.
. g . h a r m s e n (p.99, noot 1). Abusievelijk aangeduid als: G. W.
Harmsen (zelfde correctie: p. 819, noot 1, r. 4).
d r
v o o r n a m e n v a n m r . i . p. h o o y k a a s (p. 118 , noot 1). Deze had
zijn eerste voornaam, Isaac, niet bij het begin van de bezetting maar in
februari '39 gewijzigd tot: Johannes.
d e
. j . a . d e w i l d e (p. 138, r. 8 v.o. e.v.). Behoorde tot de grote groep
der gearresteerde vooraanstaande anti-revolutionairen maar kreeg niet,
zoals C olijn, een gedwongen verblijfplaats in een hotel aangewezen. De
W ilde kreeg w èl (p. 139, r. 10 v.o.) na zijn vrijlating zulk een gedwongen
verblijfplaats, nl. in een hotel in Vught.
m r
f o t o - o n d e r s c h r i f t e n (na p. 152). Op foto 19 wordt
een brug in Amsterdam, niet in Den Haag afgebeeld en de op foto 22
afgebeelde afdruk van een linoleumsnede is niet in de zomer van '41
maar in die van '44 in circulatie gebracht.
v e r b e t e r d e
HET
PROTEST
VAN
EEN A A N T A L
SECRETARISSEN-GENERAAL
TE
GEN DE C O N FI SC A T IE VAN HET V E R M O G E N VAN DE K O N IN K LI JK E
f a m il ie
*
(p.
1 60,
noot
1).
D it protest is verzonden.
B U R G E M E E S T E R S D I E W E I G E R D E N DE I N S T R U C T I E S OP TE V O L
GEN TEN A A N Z IEN
l e v e n d e
l e d e n
VAN
v a n
HET V E R W I J D E R E N
HET o r a n j e h u i s
102
VAN
DE N A M E N
VAN
(p. 166, tweede alinea). Dit
DEEL
5
is ook nog door een tweede burgemeester geweigerd: mr. M. M. Kwint
(Velsen); ook hij werd ontslagen.
DE G E D E P U T E E R D E
VAN
GRONINGEN
E. H.
EBELS
( p . 2 5 5 , r. 4 V.O.).
De eerste voorletter is abusievelijk aangegeven als: L.
* a a r t s b i s s c h o p d e j o n g e n ‘ d e t i j d ’ (p. 306, r. 13 -14 ). M en leze:
de aartsbisschop was van opinie dat met een voor de bezetter aanvaardbare
figuur althans een proef genomen kon worden.
*
j o h
. r a a t g ev er , h o o fd red acteur
d a g b l a d
’
v a n
‘het
n a t io n a l e
(p .313, r.7). Abusievelijk ‘J. G. Raatgever’ genoemd.
e e r s t e k a b i n e t - c o l i j n (p. 383, r. 8 v.o.). Ten onrechte is hier het
tweede kabinet-Ruys de Beerenbrouck vermeld.
h et
C H R . W. J. V A N DE B I LT, V O O R Z I T T E R V A N DE A L G E M E N E N E D E R
L A N D S E m i j n w e r k e r s b o n d (p.371, r.9-8 v.o.). Zijn voorletters zijn
abusievelijk aangegeven als: C. L.
* w o u t e r l u t k i e (p. 391, noot 3, r. 3-4). D e zin ‘In Den Bosch was
het W outer Lutkie die Seyss-Inquarts eis telefonisch do o rgaf, dient te
vervallen.
*
DE C N V ’ ERS DI E NA DE P O G I N G
to t
GELIJKSCHAKELING
VAN
(p. 400, derde alinea). D e passage,
beginnend met de woorden: ‘maar dat bedanken deed zich bij het C N V
niet zo algemeen voor als bij het R K W V ’ , corrigeren wij aldus: ‘Volgens
de door het N V V na de bevrijding gepubliceerde gegevens deed zich dat
bedanken bij het C N V niet zo algemeen voor als bij het R K W V , waar,
gelijk meegedeeld, meer dan 96% van de leden zich uit de organisatie
terugtrok. Bij het C N V lag, aldus de gegevens van het N V V , dat percen
tage in de buurt van 75 en zouden ongeveer dertigduizend leden hun
vakbondslidmaatschap niet hebben opgezegd. Van hen zou bijna een
derde bestaan hebben uit leden van de Christelijke Landarbeidersbond;
van de twee-en-twintigduizend leden van die bond zouden er namelijk
meer dan negenduizend naar de corresponderende N W - b o n d zijn over
gegaan. Laat men deze Landarbeidersbond buiten beschouwing, dan zou
volgens de gegevens van het N V V het percentage van bedankjes bij de
C N V -b onden ongeveer 80 hebben bedragen. O ok dat vinden wij een
h e t
c n v
lid
w e r d e n
v a n
h et n v v
103
imposant cijfer, zij het dat het iets minder imposant is dan bij de
katholieke vakcentrale.’ Bij deze passage dient de volgende voetnoot
geplaatst te worden: ‘Dr. M. Ruppert, die in december '40 tot voorzitter
van de Christelijke Landarbeidersbond was benoemd, heeft na de bevrij
ding geschat dat aanvankelijk 70% van de C N V -led en bedankte maar dit
percentage zou volgens hem spoedig opgelopen zijn tot 90 a 95. Is zijn
schatting juist, dan zouden met name de N V V -gegevens met betrekking
tot de Christelijke Landarbeidersbond als gefantaseerd beschouwd m oe
ten worden. Onzerzijds achten wij het in elk geval begrijpelijk dat,
gegeven de sociale noden op het platteland, naar verhouding minder
leden van de Christelijke Landarbeidersbond dan van de andere C N V bonden hun vakbondslidmaatschap hebben neergelegd. Waarschijnlijk
lijkt ons óók dat C N V ’ers die aanvankelijk de uittocht niet meemaakten,
w èl deelgenomen hebben aan de grote uittocht die zich voordeed toen
het N W (waarover straks meer) op I mei '42 werd omgezet in het
Nederlands Arbeidsfront.’
. d . u . s t i k k e r ( p . 4 0 3 , r . 7 —8). N iet hij maar H. P. Gelderman C.
M zn was voorzitter van het Verbond van Nederlandse Werkgevers.
m r
DR.
H. W A M S T E K E R ,
LID VA N
HET EERSTE
‘ CENTRUM ’ VAN
ME
(p.431, r. 12 v.o.). Zijn naam is abusievelijk met twee
e’s gespeld (dezelfde onjuistheid in deel 6, p. 70 1, r. 16 en deel 7, p. 560,
r. 15).
DISCH c o n t a c t
e r a s m u s e n d e j o d e n h a a t (p.483, r. 3—i v.o.). De juiste vertaling
van het gegeven citaat is: ‘Indien het christelijk is, Joden te haten, dan
zijn wij hier allen bij uitstek christelijk.’
b u r g e m e e s t e r s (p. 504, r.4 v.o.). Een o f twee Joden zijn vóór
de Duitse bezetting burgemeester geweest van kleine gemeenten.
j o o d s e
m r
. H. e d e r s h e i m
(p.
525, r. 12). Deze was jurist maar geen advocaat.
(p.557, r.6 v.o.). V oor ‘psychopaten’ leze men: gees
telijk onvolwaardigen.
t e k s t c o r r e c t i e
d e
h a l i f a x
- bo m m en w erpers
(p.620, r. 13 v.o.). Hadden vier, niet
twee motoren.
104
DEEL
DE P U B L I K A T I E , 4 D E C E M B E R
5
I94I,
VAN ROOSEVELTS ‘ VICTORY
(p. 633, noot i). D e Chicago Tribunekieeg de geheime stukken
van een isolationistische senator, aan w ie zij door een legerkapitein in
handen waren gespeeld.
p r o g r a m
de
’
g i l b e r t
- eilanden
(p. 644, r. 10 v.o.). Waren niet Amerikaans maar
Brits bezit.
D E A M E R I K A A N S E H I S T O R I C U S S A M U E L E. M O R I S O N (p.652, r.21
v.o.). Als zijn voornaam is abusievelijk ‘ Stanley’ aangegeven.
H I T L E R S T O E S P R A A K V A N I I D E C E M B E R I 9 4 I (p.6j5, r. I I V.O.). Als
datum is abusievelijk 10 december vermeld (derhalve moet p. 656, r. 18
‘Eén dag later’ luiden: Dezelfde dag).
DE
AFZETTING
VAN
DE
H O O FD R ED A C T E U R
VAN
‘STORM-SS’
(p. 684, r. 3). Geschiedde in de lente van '44, niet van '43 (r.6 : ‘in
september van dat jaar’ wordt dan: in september '43).
*
DE
J E H O V A ’ S GETUIGEN
NA
DE
MASSALE
ARRESTATIES
VAN
'4 1 (p.687, derde alinea). Wij schreven: ‘Het is onze indruk
dat de Nederlandse groep deze haar in de herfst van '41 toegebrachte slag
tijdens de bezetting niet te boven is gekomen.’ Daarvoor leze men: ‘Het
was een zware slag voor de Nederlandse groep maar zij zette onder
leiding van W. C. Reijntjes haar actie voort en wist deze na enige tijd
zelfs nog uit te breiden.’
o k t o b e r
H E T A A N T A L P R E D I K A N T E N D E R G E R E F O R M E E R D E K E R K E N (p. 6 8 9 ,
r. 6 v.o.). Dit waren er ca. achthonderd, niet ca. vijfhonderd (op p. 696, r. 3
leze men voor ‘ca. vijfhonderd’ : een kleine achthonderd).
D S . G. H. K E R S T E N E N ‘ H E T V A R E N V A N D E P R I N S E S OP Z O N D A G ’
(p. 7 12 , r. 10—1 1 en noot 2). Kersten doelde niet op het uitwijken van de
prinses naar Engeland maar op een boottocht die het prinselijk paar eens
op een zondag met de ‘Piet H ein’ op het IJsselmeer had gemaakt.
DE A R R E S T A T I E V A N J O H A N
BUZIAU
ALS G I J Z E L A A R
(p. 767,
nOOt
777,
r. 1 3
1). Vond plaats in ju li, niet in mei '42.
HET
VERZET
VAN
DE
CHRISTELIJKE
105
AUTEURSKRING
(p.
e.v.). Wij noemden H. M. van Randwijk en dr. K. H. Heeroma als de
initiatiefnemers maar toen de vraag van de aanmelding bij de Kultuur
kamer aan de orde kwam, stond voor vrijw el alle leden al vast dat die
aanmelding zou worden geweigerd.
HET TEGEN DE NSB G E RI CH T E GE DI C H T DAT IN APRIL ' 4 2
I N *DE
noot 2) . D it is niet geschreven
door Werumeus Buning maar door A. Roland Holst.
g i d s
’ w erd
g e p u b l i c e e r d
(p.778,
* A N T O O N C O O L E N E N D E K U L T U U R K A M E R (p. 780). Coolen heeft
zich na de eerste brief van Bergfeld niet aangemeld, wèl na de tweede
waarin met de S D werd gedreigd. Hij deed Bergfeld toen echter weten
dat zijn aanmelding bepaald geen aanvraag inhield om als lid te worden
erkend.
788, noot I , r. 5). Was niet
de dochter maar een nicht van de Haagse uitgever W outer Nijhoff.
D E E C H T G E N O T E V A N M R . G . V A N H A L L (p.
d e l i g g i n g v a n w e s t m a a s (p.796, r.
I I —12). Dit dorp ligt midden
in de Hoekse Waard.
* h a n s l u t e r a a n (p. 819, noot i, r. 8 -7 v.o.). Deze naam leze men
voor: ‘zekere ‘V elo” (r. 3—2 v.o.: Luteraan bleef inderdaad in leven). Op
p. 833, r. 8 leze men in plaats van ‘V elo’ : Luteraan.
jan
willem
schouten
(p.823, r .5 v.o.). Zijn tweede voornaam is
abusievelijk niet vermeld.
p i e r r e v e r s t e e g h , ‘ c h e f - s t a f ’ v a n d e o d i n '4 1 (p.835, r. 1 2 - 1 1
v.o.). Deze was als luitenant-kolonel van de marechaussee niet ontslagen
maar op non-actief gesteld.
JHR. JOAN
S C H I M M E L P E N N I N C K EN ZI J N ‘ R A A D V A N D I R E C T E U
(p. 839, noot 2). Het zinsgedeelte over mr. F. R M ijn lieff moet
geschrapt worden.
REN’
H E L D R I N G & P I E R S O N (p. 8 5 4 , r.
ten onrechte genoemd: Pierson, Heldring & Pierson.
HET B A N K I E R S H U IS
*
DE O N T SN A P PI N G ,
6 MEI
19 4 1,
106
VAN
GOVERT
I4-I3
STEEN
V.O.). Is
MET EEN
DEEL 5
f o k k e r - w a t e r v l i e g t u i g
(p. 863-64). Bij de twee passagiers: jhr.
J. J. G. Beelaerts van Blokland en W. J. Lindeman die wij noemden, was
er nog een derde: een mecanicien, E. W. Boomsma. Van deze is het plan
uitgegaan om met een Junkers-52 te ontsnappen en het denkbeeld om in
plaats daarvan gebruik te maken van een Fokker T VIII W, is niet van
Beelaerts uitgegaan maar van Steen. Op de Fokker-toestellen was hij
gewezen door een van de invliegers van Fokker, Gerben Sonderman.
n i f t r i k (p. 867, r.6). Was geen steenfabrikant maar fabrikant
van kunststoffen. D e Hagenaar die hem hielp (p. 867, r. 10), was een
accountant. Verm eld dient ook te worden dat van Niftrik in zijn illegale
werk krachtig door zijn vrouw geholpen was.
j . G. v a n
c o l o n e l
r a b a g l i a t t i
(p.
869, r. 9). Zijn juiste voorletters zijn: C. E. C.
. a . p . v a n d e r m e e r e n d e v e r r a d e r v a n d e r W A A L S (p.879,
r. 12 e.v.). Het contact met mr. Otto Verdoorn en Jan van den Ende werd
niet door ir. van der M eer gelegd maar door diens illegale relaties die
met van der Waals in verbinding waren gekomen.
i r
R E S E R V E - L U I T E N A N T J . DE G E U S (*L
6 3 ’ ) (p. 880, r. 20—2 1 ). W a S ge en
b ero ep so fficier en had de kap iteinsrang n o g n iet bereikt (ze lfd e correcties:
d eel
6, p. 142, r. 8-9 en p. 224, r. 20—21).
v a n j o h a n n e s k l i n g e n (p.881, r. 19). Was verborgen
in de bibliotheek niet van het seminarium maar van het broederhuis te
Heemstede.
DE z e n d e r
i r
. j . a . a . m e k e l (p.
881, r. 5 v.o.). Als tweede voorletter is abusievelijk
een J vermeld.
V A N D E N E N D E E N D E V E R R A D E R V A N D E R W A A L S (p. 882,
tweede alinea). D e drie verm elde arrestatie-acties van de SD zijn ver
m oedelijk aan van den Ende niet bekend geweest maar voor hem stond
w èl vast dat van der Waals een verrader was. Na van den Ende’s arrestatie,
begin augustus 19 4 1, vielen aan van der M eer en mr. Verdoorn de schellen
van de ogen. Zij besloten toen met van der Waals a f te rekenen maar
enkele pogingen om hem uit de w eg te ruimen mislukten.
JAN
*
DE
SPIONAGEGROEP
VAN
DR.
107
M.
BROUWER
(p. 8 8 5 ,
r. 1 6) .
De
OV ERZ ICHT VAN WIJZIGINGEN
verraadster kreeg niet de opdracht, ‘het vriendinnetje’ van Brouwer te
worden maar om bij hem onder te duiken.
DE O V E R V A L O P DE Z E N D E R V A N A A R T A L B L A S , E I N D A U G U S T U S
I 94 I (p. 894, noot 3). Op de dag van de overval werd de gehele familie
H oogervorst (behalve de dochter die de zender van Alblas uit het huis
gesmokkeld had) gearresteerd. D e fam ilie hield vol dat Alblas een kennis
was van wiens illegale werk ze geen denkbeeld had gehad. D e Duitsers
konden het tegendeel niet bewijzen en de fam ilie werd toen vrijgelaten.
D e bedoelde dochter werd ca. een jaar later gearresteerd en toen om
streeks anderhalf jaar gevangen gehouden.
DE G E H E I M E A G E N T J O H A N N E S T E R L A A K (p. 898, r. 18). Abusievelijk
als ‘Terlaak’ aangeduid (zelfde correctie op de pagina’s 901, 903, 904, 905,
9 17, 918, 954 en 1118 ).
d e o n t s n a p p i n g v a n j . e m m e r (p.929, r. 19 en r.22). Deze ontsnap
ping vond niet plaats samen met jhr. mr. E. de Jonge. Aangezien de arts
B olle Em m er had geholpen, was het (p. 929, r. 24—25) niet nodig dat M I-6
diens adres aan Emmer als aanloopadres gaf - w èl keurde M I-6 goed dat
Em m er allereerst naar B olle zou gaan.
. m r . e . d e j o n g e (p.930, r. 8). Deze was in '41 naar Londen
gekom en uit Curagao waar hij werkzaam was geweest bij de BPM.
jhr
h e t o p r o e p e n v a n d e b e r o e p s o f f i c i e r e n , a d e l b o r s t e n en
c a d e t t e n (p.980, r. 17 -18 ). Zij zijn ten onrechte aangeduid als ‘het
militaire beroepskader’ — de beroepsonderofficieren die ook tot het
beroepskader behoorden, werden namelijk niet opgeroepen (zelfde on
juistheid: p. 1 1 1 4 onder 15 mei 1942).
v e r b e t e r d f o t o - o n d e r s c h r i f t (na p. 1052). In r.2 van het onder
schrift onder foto 96 leze men ‘kleindochters’ in plaats van ‘dochters’.
d e b u r g e r s v a n c a l a i s ( 1 3 4 7 ) (p. 10 6 1, noot 2). Zij werden niet
opgehangen maar kregen gratie.
‘ n e l i s ’ e n ‘ ‘m a l h e r u n t e r ! " i n h e t c o n c e n t r a t i e k a m p
A m e r s f o o r t (p. 1072, noot 2). ‘N elis’ was de bijnaam van Schutzhajtla-
108
DEEL 6
gerfiihrer Stöver, “ mal herunter!” die van een Duitse kampbewaker.
*
c a f é h o u d e r s
in
f r ie s l a n d
d ie
in
'4 1
,
w e i g e r d e n
het
(p. 1076, r.23—24).
Er zijn er twee geweest: R Walda te Hindeloopen en J. L. Kabel te
Lekkum.
b o r d j e
DE TI EN
‘v e r b o d e n v o o r j o d e n ’ op te h a n g e n
EIND
MEI
'42
IN M A A S T R I C H T
GEARRESTEERDE JODEN
(p. 1078, zesde alinea). Een van hen die gem engd-gehuwd was, werd
vrijgelaten, de negen anderen werden via Amersfoort en Westerbork naar
Auschwitz gedeporteerd waar zij allen omkwamen.
*
DE
SPOEDVERGADERING
VAN
DE J O O D S E
RAAD
OP
30
APRIL
'4 2 (p. 1087, r. 5-6). N iet Gertrud van Tijn liep verontwaardigd de ver
gaderzaal binnen maar een medewerkster van de Joodse Raad, m evrouw
Gerzon-Hurwitz.
Deel 6: ‘J u li '42—mei '43’
D E Z E N T R A L S T E L L E F Ü R J Ü D I S C H E A U S W A N D E R U N G (p. 2, r. 5-4
v.o.). Was te Amsterdam gevestigd in de christelijke hbs (hogere burger
school), niet in de gemeentelijke hbs voor meisjes.
*
DE A M S T E R D A M S E
INSPECTEUR
VAN
POLITIE MR. J.
VAN
DEN
(p. 3 1, r.2 v.o.). Als zijn achternaam is abusievelijk ‘van der
H oeven’ vermeld (zelfde onjuistheid: p. 32, r. 16 v.o.).
o e v e r
*
POLITIEFUNCTIONARISSEN
DIE
MEDEWERKING
AAN
HET
OP
(p. 38). Toegevoegd moet worden dat
in D e Bilt brigadier van politie A. D. van der Haar ook weigerde en
deswege werd ontslagen (dezelfde toevoeging: p. 242, tweede alinea).
HALEN v a n j o d e n w e i g e r d e n
HET
FUSILLEREN
VAN
DE
‘ VIJF
GIJZELAARS
VAN
ROTTERDAM’
(p. 75, r. 5). Geschiedde in de bossen bij Goirle (bezuiden Tilburg), niet
bij St. Michielsgestel.
J . C. F R A E N K E L S H O O F D A R T I K E L I N ‘ D E T E L E G R A A F ’ V A N I J
109
AU
g u s t u s 19 4 2 (p. 76, laatste alinea). D e door Fraenkel aangehaalde pas
sage uit de Londense bekendmaking is ook in andere dagbladen gepu
bliceerd; de perschef van het Reichskommissariat had haar doorgegeven in
de verwachting dat zij louter opgevat zou worden als een waarschuwing
om zich van verzet-nü te onthouden.
DE V ^ F T I E N
IN OKTOBER
'42
GEFUSILLEERDE GIJZELAARS
(p.
79,
eerste alinea en noot). J. H. Roebers en A. J. Ym kers waren revolutionairsocialisten. Er zijn dus tien communisten terechtgesteld, niet twaalf.
HET G EZ IN W A A R I N G E R R I T - J A N VAN DER VEEN W E R D G E BOR EN
(p. 102, r. 2—i v.o.). Het was een ontwikkeld gezin. Zijn vader was her
vorm d, zijn moeder luthers maar de sfeer thuis was niet kerkelijk.
* DE I L L E G A L E W E R K E R H A R R Y R E E S K A M P (p. 112 , r.6). Hij werd in
Friesland niet door velen maar slechts door sommigen ongunstig beoor
deeld. Dat (p. 118 , r. 9 v.o.) Theo Dobbe het vertrouwen in hem had
verloren, staat niet vast. Dat Reeskamp en Leendert van der Groep een
deel van de buit van de overval te W om m els verkochten (p. 119 , r. 5—6),
gebeurde om geld te krijgen voor de voortzetting van het illegale werk.
Reeskamp (p. 1 19, r. 1 1 v.o.) dook na zijn ontsnapping uit het Amsterdamse
Binnengasthuis opnieuw in Friesland onder.
oranjew oud
(p. 1 12, r. 13). Is een plaats, even ten zuidoosten van
Heerenveen.
* D E O P R I C H T I N G V A N DE L A N D E L I J K E O R G A N I S A T I E V O O R H U L P
a a n o n d e r d u i k e r s (p. 126 e.v.). In aansluiting op het het na de oorlog
door de LO en de LK P samengestelde boekwerk Het Grote Gebod hebben
wij in onze beschrijving slechts de namen genoemd van ds. Frits Slomp
en Helena Theodora Kuipers-Rietberg (‘tante R iek’) maar verm elding
verdient dat bij deze oprichting ook een illegale werker uit Driebergen,
J. van Manen, een rol heeft gespeeld. Hij was tot in '38 onderwijzer in
Aalten geweest maar was toen wegens m oeilijkheden ter plaatse naar
Driebergen verhuisd waar hij een onderwijs-instituut annex accountants
bureau had opgericht. In de zomer van '42 hielp hij talrijke Joden , velen
uit Rotterdam, onderduiken. Hij kwam vervolgens met ds. Slom p in
contact en er zijn aanwijzingen dat hij ongeveer te zelfder tijd als ‘tante
R iek’ en misschien nog eerder dan zij op het denkbeeld kwam dat ten
behoeve van de hulp aan de onderduikers een landelijke organisatie
110
DEEL 6
moest worden opgericht. Hij organiseerde de hulp aan die onderduikers
in de streek van Driebergen en vertegenwoordigde dit gebied geruime
tijd op de vergaderingen van de landelijke ‘beurs’. In '43 organiseerde hij
een knokploeg (KP) die eind september '43 haar eerste overval pleegde
op het distributiebureau te Amerongen. In dat jaar kwam hij in conflict
met de landelijke leiding van de LO omdat hij het opstellen van lijsten
met namen van onderduikers en van adressen waar zij ondergebracht
zouden worden (lijsten die op de ‘beurs’ uitgewisseld werden) gevaarlijk
achtte. In novem ber '43 moest het gehele gezin-van Manen onderduiken
— het werd nadien in Amerongen bij allerlei plaatselijk verzetswerk
betrokken. Na de bevrijding werd van Manen ervan beschuldigd dat hij
een deel van de buit van de overval te Amerongen ten eigen bate zou
hebben verkocht — een ongefundeerde beschuldiging die hem evenwel
zo diep griefde dat hij weigerde aan het onderzoek terzake m edewerking
te verlenen. Zijn rol bij de oprichting van de LO wordt in Het Grote Gebod
niet gememoreerd.
d e s d - g e v a n g e n i s t e h a a r e n (p. 136, r. 14 v.o.). Was in het Groot-,
niet het Kleinseminarie gevestigd (zelfde correctie: p. 2 2 1, r. 17 v.o.).
* HET ONTSTAAN
VAN
DE I N L I C H T I N G E N G R O E P
‘PA CKARD’
(p. 146). D e initiatiefnemers, H. Deinum en M. Vader, waren toentertijd
Delftse studenten. Hun vriend die in ju ni '42 naar Zw eden uitweek, was
Hans van der Stok. In oktober '42 sloot A. A. de Roode, die tot mei '40
verkeersleider bij de Rijksluchtvaartdienst op Schiphol en daarvóór radiotelegrafist was geweest, zich bij Deinum en Vader aan. D e Roode was
het die de door Deinum gebouwde zender zou gaan bedienen. Zijn
verdiensten voor de goede zaak zijn niet minder geweest dan die van
Deinum en Vader (dezelfde correctie moet worden aangebracht in deel
9, p. 928, noot 1).
d e z e n d s c h e m a ’s
‘ e t o n i i i ’ e n ‘ e t o n i v ’ (p. 15 1, r. 15). Zijn ten
onrechte ‘zenders’ genoemd (zelfde correctie: p. 194, r. 14 v.o., r. 10 v.o.,
r. 8 v.o., r. 5 v.o., r. 3 v.o. en p. 833, r. 12—13).
H. K O N I N G , M A R C O N I S T V A N DE G R O E P O O S T E R H U IS - B O E R E M A
(p. 156, r. 22). Was leraar aan de Zeevaartschool te Delfzijl, niet te Gro
ningen.
in
v . E. w
luitenant-kolonel.
k o l o n e l
i l m a r
(p. 1 8 2 , r . 9
DE GE H E IM E V E R B I N D I N G E N
v.o.). Is ten onrechte aangeduid als:
VAN JHR.
P. S I X
IN DE LENTE VAN
'4 3 (p. 194, r. 16 v.o.). M et gebruikmaking van de zendschema’s ‘Eton III’
en ‘Eton IV ’ liet S ix zenden met de ‘W olseley’ , nadat deze was gerepa
reerd.
D E G E H E I M E V E R B I N D I N G V A N J A N T H I J S S E N I N A P R I L '4 3 (p. 195,
r. 15). Regel 15 moet luiden: met een zender en twee prima zendschema’ s.
*
DE V E R R A D E R
ANTON
VAN
DER W AA LS
EN DE D O C H T E R
VAN
(p.209, r- 1 3 —! 4 )- Van Loois dochter was w èl even
enthousiast als haar vader over van der Waals’ z.g. prestaties maar het is
niet tot een verloving, laat staan een huwelijk, gekomen. Op p. 219, r. 8-7
v.o. vervallen de woorden: ‘de W ilde’s vrouw ’.
le v in u s
v an
lo o i
HET T E L E G R A M DAT ‘ DE W I L D E ’ (DE V E R R A D E R V A N DER W A A L S )
b e g i n m a a r t '4 3 a a n v o r r i n k t o o n d e (p .213, derde alinea). Dit
telegram was niet door Schreieder gefantaseerd o f uitgelokt.
*
DE
VERZETSGROEPEN
DIE
KOOS
VORRINK
IN
MAART
'43
NA
ZI J N C O N T A C T MET ‘ DE W I L D E ’ (DE V E R R A D E R V A N DER W A A L S )
v o r m e n
(p.217). Wat Groningen betreft beschikken wij over
nadere bijzonderheden. H ier voerde Adri Vorrink, de broer van Koos,
begin maart een gesprek met enkele vertrouwde sociaal-democraten,
onder w ie H. van Kuilenburg. Adri Vorrink deelde toen mee dat het in
mei tot een Brits-Amerikaanse invasie van Nederland zou komen en dat
in Groningen twintig parachutisten en twee ton springstof zouden w or
den gedropt — voor die parachutisten moesten schuilplaatsen, voor de
springstof bergplaatsen gevonden worden. Adri Vorrink zei ook dat die
hulp bij de invasie de positie van de SD A P in een naoorlogse regering
ten goede zou komen. Toen nu van Kuilenburg korte tijd later hoorde
dat ‘de W ilde’ persoonlijk bij een antirevolutionaire directeur van een
machinefabriek verschenen was ook al met het verzoek, twintig parachu
tisten en twee ton springstof te laten verstoppen, hetgeen, had hij gezegd,
de positie van de A R P in een naoorlogse regering ten goede zou komen,
gingen van Kuilenburg en de anderen de zaak zozeer wantrouwen dat
zij weigerden, de door hen inmiddels verzamelde adressen aan Koos
Vorrink door te geven. Deze deed toen weten dat hij door de m ededeling
liet
112
DE E L 6
dat ‘de W ilde’ zich ook tot een A R P ’er had gewend, geschokt was maar
dit gebeuren heeft toch kennelijk het vertrouwen dat hij in ‘de W ilde’
was gaan stellen, niet doen verdwijnen.
j a n s c h o u t e n n a z i j n a r r e s t a t i e (p.221, r. io—9 v.o.). Jan Schou
ten is in eerste instantie naar Sachsenhausen gezonden en niet naar
Mauthausen.
H E T O P H A L E N V A N DE J O O D S E A R B E I D E R S U I T DE W E R K K A M P E N
(p.237, r.21). Zaterdag 3 oktober 1942 is ten onrechte als Grote Verzoen
dag aangeduid.
* P R O F . D R . D. C O H E N EN DE O N D E R D U I K A D R E S S E N V A N J O O D S E
k i n d e r e n (p.264, noot i). De passage waarin vermeld wordt dat van
prof. Cohen vast zou staan dat hij in een aantal gevallen de Duitsers de
onderduikadressen gaf van Joo d se kinderen, is geschrapt. M en leze het
begin van de noot aldus: ‘D e vertegenwoordiging van de Joodse Raad
in Den Haag heeft in een aantal gevallen Joodse kinderen die als
onderduikers gepakt waren, ten behoeve van I V B 4 op bepaalde adressen
ondergebracht, zulks ter inleiding van hun deportatie.’
DE U I T W I S S E L I N G S T R A N S P O R T E N V A N J O D E N U I T D U I T S L A N D
(p.277, r.7—9). Er waren er drie: het eerste in december '4 1, het tweede
in novem ber '42, het derde in februari '43.
DE H U I S V E S T I N G V A N DE J O D E N V A N DE ‘ B L A U E R E I TE R ’ - G R O EP
(p. 285, r. 9 v.o.). Geschiedde in Doetinchem in de gereformeerde, niet de
hervormde pastorie.
* DE V E R Z E T S G R O E P ‘ N O M E D O S ’ EN DE J O D E N (p. 343, r. 1 1 V.O.).
Som m ige leden van deze groep hebben w èl hulp aan Joden geboden.
H E T A A N T A L J O O D S E O N D E R D U I K E R S I N B R O E K H U I Z E N (p. 353, r.6
e.v.). Er waren in dit Noordlim burgse dorp in totaal acht-en-dertig Joden
ondergedoken (kinderen en volwassenen), zulks op een bevolking van
ca. 180 gezinnen.
ZÖPFS SCHATTING VAN HET AANTAL JO O D S E ON D E R D U I K E R S
(P-359> r- 18 e.v.). In Zöpfs overzicht uit eind april '43 was het aantal op
dat moment gedeporteerde Joden met tweeduizend te hoog aangegeven.
113
Zijn schatting van tien- tot vijftienduizend Joodse onderduikers was dus
niet ruim tweeduizend maar ruim vierduizend te laag.
C O R R I E T E N B O O M S L E E F T I J D I N '4 4 (p. 364, r.22-23). Zij was toen
tw ee-en-vijftig, niet twee-en-zestig.
* r o s a r o o z e n d a a l (p. 367, r. 8). Rosa Roozendaal mag niet op één
lijn worden gesteld met iemand als Ans van Dijk. Zij viel als meisje van
negentien in handen van de S D en werd gechanteerd met de mededeling
dat zij, als zij geen m edewerking verleende, met haar moeder die even
eens was opgepakt, gedeporteerd zou worden. Zij heeft, steeds onder
dwang, in een beperkt aantal gevallen over een periode van ruim vier
maanden de S D geholpen maar slaagde er toen in, via Baarn, waarnaar
zij was overgeplaatst, met haar moeder in N ijm egen en vervolgens in
Heumen onder te duiken. Daar g af zij in de laatste oorlogswinter belang
rijke hulp aan de illegaliteit. De bijzondere rechtspleging hield met dit
alles rekening: zij werd tot slechts tw ee-en-een-half jaar gevangenisstraf
veroordeeld en de burgerrechten werden haar niet ontnomen.
D E W E H R M A C H T I N T U N E S I Ë , A P R I L '4 3 (p. 422, r.7). Stond niet
langer onder bevel van Rommel.
AF VOER VAN HET B E R OE PS K AD ER IN K RI J GS G EV A N G E N S C H A P ,
m e i '4 2 (p.423, noot 2). D e beroepsonderofficieren werden niet afge
voerd.
a d m i r a l e r n e s t j . k i n g (p. 522, r. 14 -15 ). Ten onrechte ‘Harold E.
K ing’ genoemd.
d e z e e r o u t e n a a r m o e r m a n s k e n a r c h a n g e l (p.528, noot i,
r. 6). Deze route kon meestal in de zomermaanden niet gebruikt worden.
* HET PROTEST VAN VEERTIG AMSTERDAMSE STUDENTEN TEGEN
H E T B E L E I D V A N DE R E C T O R - M AG NI F I C U S , H. A. B R O U W E R
(p. 587, r. 9). Anders dan wij schreven werd het protest niet door ‘een
groot deel’ van de veertig ‘ingetrokken’ — zij deden Brouw er slechts
weten dat zij zijn betrouwbaarheid als persoon niet in tw ijfel trokken.
* l e v e n s l o o p v a n d r . j o h a n b r o u w e r (p.592). Deze passage
dient aldus te luiden: ‘Brouwer, geboren in 1898, had een bewogen leven
114
DEEL 6
achter de rug. In zijn jeugd (hij behoorde toen tot de meest orthodoxe
richting der hervormden) w ilde hij zendeling worden, maar hij verliet
die opleiding, werd een tijdlang verpleegd in een psychiatrische inrich
ting, legde vervolgens het staatsexamen a f en ging nadien Oosterse talen
studeren. In de jaren '20 werd hij als medeplichtige aan moord op iemand
die zijn broer gechanteerd had, tot gevangenisstraf veroordeeld —hij werd
in de eenzaamheid van de cel een overtuigd katholiek. D e rol die de
katholieke kerk in de Spaanse burgeroorlog speelde (Brouwer had zich,
wat bij katholieken nogal zeldzaam was, aan de Republikeinse kant
geschaard), vervreemdde hem van zijn geloof. In de zomer van '40
publiceerde hij een brochure die zich fel tegen het vooroorlogse Neder
land en de Nederlandse U nie keerde, maar waarin overigens, gegeven
Duitslands suprematie, op ‘berusting’ aangedrongen werd. Nu, er was
spoedig in Brouw er geen spoor van berusting meer aanwezig —van '41
af, enz.’
DE i l l e g a l e w e r k e r
c
. l. b a r en t sen , hoofd
v a n
de
d i s t r i
-
r. 2 —i v.o.). Hij is ten onrechte als
hoofd van deze dienst te Voorburg vermeld (zelfde correctie: p. 7 1 7 ,
r. 1 1 —1 2 ) .
b u t i e d i e n s t
te
p i jn a c k e r
(p.6n,
d u itse str afm aatreg elen na de a anslag op de z o o n van
DE N S B ’ ER M R . J. F E I T S M A , P R O C U R E U R - G E N E R A A L BIJ H E T A M
S T E R D A M S g e r e c h t s h o f (p.6i2, eerste alinea). D e bezetter heeft
nadien vijftig Amsterdammers in het concentratiekamp Vught opgeslo
ten, van w ie de meesten pas na bijna v ijf maanden w eer vrijkwamen.
DE G E R E F O R M E E R D E K E R K E N EN DE K A N S E L A F K O N D I G I N G V A N
z o n d a g 2 1 f e b r u a r i '4 3 (p.6 3 1 , noot 2). Deze noot dient aldus te
luiden: ‘Het tekort aan voorbereidingstijd is niet de enige factor geweest
die bij de gereformeerden een rol gespeeld heeft. Zij konden zich met
het aan Seyss-Inquart te richten adres geheel verenigen maar zij meenden
dat het slechts in zeer bijzondere gevallen tot een publiek getuigenis
moest kom en; bovendien hadden zij bezwaar tegen de door Gravemeyer
voorgestelde procedure: zij waren van oordeel dat, zoals ook bij vorige
gelegenheden geschied was, de kerken eerst tot de Reichskommissar en pas
nadien tot de gelovigen moesten spreken. O ok tro f het hen pijnlijk dat
de hervormden samen met de kleinere protestantse kerken, maar zonder
overleg met hen, reeds alle nodige stukken hadden opgesteld.’
115
*
ARRESTATIES
TE
ASSEN
VAN
POLITIEAGENTEN
DIE
WEIGER
D E N , A A N D E J O D E N D E P O R T A T I E S M E E T E W E R K E N ( p . 6 3 5 , r. I - 4 ) .
Aan de twee genoemde functionarissen (G. van Schaik was rechercheur)
m oet nog één worden toegevoegd: de rechercheur H. Woppenkamp. O ok
hij werd naar Dachau gezonden.
HET
WEER
IN
GEBRUIK
NEMEN
VAN
DE
CELLENBARAKKEN
TE
(p.676, r.2—I v.o.). Geschiedde niet in de zomer van
'40 maar in maart '41. Voordien waren de door Duitsers gedetineerden
louter opgesloten in de Deutsche Abteilungen van Nederlandse gevange
nissen.
SCHEVENINGEN
h e t
fo r t
s p i jk e r b o o r
(p. 678,
r.
1).
Ligt in N oord-H olland, niet in
Utrecht.
HET PROTEST TEGEN DE B E H A N D E L IN G VAN DE G E V A N G E N E N VAN
(p. 6 8 6 , r. 3—2 v.o.). Het aanschrijven van de ziekenhuizen in het
oosten des lands was al geschied door mr. W. de Vries.
o m m e n
*
DE B I J E E N K O M S T V A N DE P R E S I D E N T E N EN V I C E - P R E S I D E N T E N
E N D E O F F I C I E R E N V A N J U S T I T I E T E A M S T E R D A M OP
20
FEBRUARI
'4 3 (p. 689, r.4—5). N iet ‘de Arnhemse rechtbank’ b leef hier w eg maar de
president van die rechtbank — ook had deze de uitnodiging niet aan
anderen doorgegeven.
*
DE
AANSLAG
OP
HET
AMSTERDAMSE
BEVOLKINGSREGISTER
(p. 7 16 e.v.). Van der Veen (p. 716 , r. 1 —2) kreeg de bedoelde gegevens van
een betrouwbare politieagent: Cornelis (niet Cornelius, zoals op p. 723,
r. 13 v.o. en op p. 727, r. 8 staat) Roos, werkzaam op de seinkamer van het
hoofdbureau. D e m ededeling (p. 7 17 , r. 14—15) dat C. L. Barentsen ver
loofd was met Antje Roos, is onjuist (ook te corrigeren op p. 723, r. 14
v.o.). A ntje Roos was bevriend met Grögers vriendin, de verpleegster
Geertruida (niet Geertruida A., zoals op p. 723, r. 15 v.o. vermeld staat)
van Essen. D e uniformpet (p.719, r.2) die als model diende voor de
nagemaakte petten, kreeg Einar Berkovich van Cornelis Roos. Dat
Bloemgarten Cornelis Roos over de aanslag had ingelicht (p. 7 2 1, r. 10—9
v.o.), is onjuist. D e aanslag van Roos op een Rijksduitser (p. 727, noot 2)
is mislukt.
*
DE
BERECHTING
VAN
DE
PLEGERS
IIÓ
VAN
DE
AANSLAG
OP
HET
DEEL 6
a m s t e r d a m s e b e v o l k i n g s r e g i s t e r (p. 73o e.v.). Het ‘vreemd man
netje’, door Dekking bedoeld (p .731, r. 18 e.v.), was niet Kemp maar de
tandtechnicus G otjé die in het Huis van Bewaring was vergeten en nu
in allerijl naar het Koloniaal Instituut was overgebracht waar het proces
plaatsvond. Van Musschenbroeks stiefvader van Doorn werd (p. 732, r. 5
v.o. en p. 733, r. 8) niet geëxecuteerd maar kreeg gratie: v ijfja a r tuchthuis,
en er zijn dus in totaal twaalf, niet dertien (p. 733, r. 9) illegale werkers
gefusilleerd. Gotjé (p. 733, r. 12 v.o.) kreeg twee jaar tuchthuisstraf.
tekstcorrectie
(p.756, r.6 v.o.). Na ‘maart’ is het woord ‘maar’
weggevallen.
DE N I E T - ' T E K E N A A R S ’ O N D E R DE K A T H O L I E K E S T U D E N T E N A A N
d e u n i v e r s i t e i t v a n a m s t e r d a m ( p . 757, noot i). D e bedoelde ca.
driehonderdzestig studenten waren diegenen die lid waren van de
Room s-Katholieke Studentenvereniging ‘Thomas van A quino’.
D E S T U D E N T E N G R O E P I N E E N K A M P V A N DE J U N K E R S - V LI E G t u i g f a b r i e k e n b i j s t r a a t s b u r g (p.760, r. 14). Deze groep was na
een jaar verspreid geraakt.
H E T B O M B A R D E M E N T O P R O T T E R D A M V A N DE A M E R I K A A N S E
e i g h t h a i r f o r c e O P 3 I m a a r t '4 3 (p.762, r. 3 v.o.). D it was niet
het eerste Amerikaanse bombardement op een doel in Nederland maar
het eerste grote.
d e m e l k r a n t s o e n e r i n g i n d e z o m e r v a n '4 2 (p.764, r .5). G e
rantsoeneerd werd toen de taptemelk.
DE A C T I V I T E I T V A N D E G E H E I M E A G E N T J H R . DE J O N G E I N DE
l e n t e v a n '4 3 (p. 817, r. 5—6). Van hem kwamen niet geen maar slechts
w einig berichten in Londen binnen.
g e r b r a n d y ’s b e s l i s s i n g t e n a a n z i e n v a n d e r a d i o o r a n j e u i t z e n d i n g o p 30 a p r i l '4 3 (p.817, r. 17). Gerbrandy heeft de
overige ministers w èl geraadpleegd.
r u t g e r j a n s c h i m m e l p e n n i n c k (p.853, r. 10 -9 v.o.). Hij heeft in
1806 zijn functie verloren en daarop is in 18 10 de inlijving van Nederland
gevolgd.
117
b e r e n d t r i p (p. 859, r.20). Was hervormd, niet gereformeerd.
Deel 7 : ‘Mei '43-juni ’44 ’
D E F A M I L I E R E L A T I E T U S S E N M R . H. L. W O L T E R S O M E N MR . DR.
L. G. k o r t e n h o r s t ( p . 2 2 , r. 5 —4 v.o.). Kortenhorst was gehuwd met
een zuster van W oltersom, niet omgekeerd.
B. J. M. V A N S P A E N D O N C K , D I R E C T E U R V A N H E T R I J K S B U R E A U
V O O R w o l EN l o m p e n (p.25, r. 5—6). Is ten onrechte als ‘industrieel’
aangeduid —hij was een bedrijfsorganisator.
d e k a m e r s v a n k o o p h a n d e l (p.29, r.4-5). Deze werden inderdaad
van 36 tot 1 1 teruggebracht maar de 25 die op papier werden opgeheven,
bleven in feite als bijkantoren van de 1 1 nieuwe bestaan.
I R . C. T. C. H E Y N I N G , W A A R N E M E N D D I R E CT E U R - G EN E R A A L V A N
d e w a t e r s t a a t (p. 50, r. 1 2 - 1 0 v.o.). Hij werd via het concentratiekamp
Vught naar een van de concentratiekampen in Duitsland gezonden.
- o n d e r s c h r i f t (na p .70). D e opname van foto 4
is in Driebergen gemaakt, niet in Bilthoven.
verbeterd foto
n e d e r l a n d s e d o k - m a a t s c h a p p i j (p.9 4 , r. 1 4 ) . Is ten onrechte aan
geduid als: Nederlandse D ok- en Scheepsbouwmaatschappij.
*
DE N E D E R L A N D S E W E R V E N
E N D E K R I E G S M A R I N E ( p . 9 5 , r. 3 —4).
Op stapel gezet zijn 60, niet 100 mijnenvegers die ook afgebouwd zijn.
D e genoemde 12 torpedobootjagers waren in werkelijkheid torpedoboten — daarvan zijn er 4 te water gelaten; geen van die 4 is afgebouwd.
Toegevoegd moet worden dat ook onder meer 16 torpedo-oppik-boten
en 2 bergingsvaartuigen en een onbekend aantal patrouillevaartuigen zijn
afgeleverd.
d e d u i t s e J U N K E R S - 5 2 (p.95, r. 8—7 v.o.). Was een transportvliegtuig,
niet een lichte bommenwerper.
118
DEEL 7
DE D I S T R I B U T I E V A N T A B A K S P R O D U K T E N EN V E R S N A P E R I N G E N
(p. 1 14, r. 9 v.o.). Begon in mei, niet in april '42.
o o g s t g a r e n (p. 140, r. i —2). Erzijn wel plannen geweest om oogstgaren
uit papier te vervaardigen maar dat bleek niet nodig omdat steeds vo l
doende gebruikt touw werd ingeleverd. Papiertouw is wèl gebruikt in
oogstmachines.
h e t a c h t e r h o u d e n v a n e e n d e e l v a n d e o o g s t (p. 140, laatste
alinea). Schattingen wat elk perceel moest opleveren, werden voor het
eerst in '44 door de Plaatselijke Bureauhouders gemaakt. Voordien was
het voor de landbouwer niet al te m oeilijk om een deel van de oogst
achter te houden.
O M V A N G V A N H E T G E L D V O L U M E BIJ DE B E V R I J D I N G V A N H E T
w e s t e n (p.258, r.4). Was in plaats van f 9 miljard f 1 1 miljard —dus was
er (r. 5) f9 miljard ‘zwevende koopkracht’.
v e r b e t e r d f o t o - o n d e r s c h r i f t (na p. 302). Foto 18 is een opname
van 20, niet van 25 mei 1943.
HET VERTREK VAN d e ‘B A R N E V E L D ’- G R O E P NAAR W ES T E R B O R K
o p 29 s e p t e m b e r '4 3 (p. 309, r. 1 8-19). De m ededeling dat drie leden
van de groep op de ochtend van het vertrek overleden, is niet juist. O ok
zijn van de Barnevelders tijdens het transport naar Westerbork niet
twee-en-tw intig maar negen-en-twintig ontsnapt.
* H E T B E R I C H T I N ‘ H E T P A R O O L ’ O V E R DE M A S S A L E V E R G A S S I N
G E N I N c o n c e n t r a t i e k a m p e n (p.347, tweede alinea). Wij schreven
dat Frans Goedharts mederedacteuren van Het Parool ‘het onmiddellijk
met hem eens’ waren dat de mededelingen die Goedhart uit het concen
tratiekamp Vught meebracht, waaruit hij begin augustus was ontsnapt,
gepubliceerd moesten worden. Een van die mederedacteuren, drs. W. van
N orden, schreef ons evenwel in novem ber '76 dat volgens zijn herinne
ring Goedharts mededelingen aanvankelijk als ‘een Indianenverhaal’
waren beschouwd.
DE W E R K K A M P E N V O O R G E M E N G D - G E H U W D E J O D E N (p.414, r. 10 n ) . Er is in ’t Zandt bij D elfzijl geen zodanig werkkamp geweest.
119
* D E N E D E R L A N D S E M U S E A EN DE K U N S T S C H A T T E N U I T J O O D S
bezit
(p.424, r. 8—6 v.o.). Onze mededeling dat aankopen door de
Nederlandse musea zijn geweigerd, is niet juist. Het departement van
O pvoeding, Wetenschap en Cultuurbescherming heeft w illen voorko
men dat kunstschatten naar Duitsland verdwenen. Een deel van die
schatten was bij diverse musea in bruikleen. Het genoemde departement
werd in december '42 door Financiën gemachtigd om voor de aankopen
f 500 000 uit te geven en die aankopen hebben inderdaad plaatsgevonden.
G E V O L G E N V A N W E I N R E B S ‘ D O O R S L A A N ’ NA ZIJN A R RE S T A T I E OP
19 j a n u a r i '4 3 (p.456, r. 1). Vast staat dat hierdoor één persoon om
het leven kwam (niet twee).
G E V O L G E N V A N W E I N R E B S C E L S P I O N A G E (p.456, r. I V.O.). Hierdoor
werden minstens zeventien personen gevangengenomen en kwamen er
(p.457, r. 1) minstens drie-en-tw intig om het leven.
G E V O L G E N V A N W E I N R E B S H U L P A A N D E SD I N DE P E R I O D E
o k t o b e r *43 - j a n u a r i '4 4 (p.459, r. 9). De hulp heeft aan dertien
personen het leven gekost.
G E V O L G E N V A N W E I N R E B S V E R R A A D OF ‘ D O O R S L A A N ’ (p.459, nO O t
1). N iet ‘ca. veertig’ maar acht-en-veertig personen zijn in Duitse gevan
genschap geraakt.
* K A M P E N V O O R J O O D S E O N D E R D U I K E R S I N DE N A T U U R (p.481,
tweede alinea). Na de verschijning van deel 7 is ons bericht dat veertien
Joodse onderduikers zich van eind '42 tot april '45 (met een onderbreking
omstreeks de jaarw isseling '43—'44) hebben kunnen schuilhouden in een
hut in de Staatsbossen benoorden Emmen (Drente). Zij werden verzorgd
door een inw oner van Valthe, Bertus Zefat. Toen de Duitsers er achter
waren gekomen dat hij Jo d en hielp, werd van hem geëist dat hij zou
zeggen waar zij verborgen waren. Dat weigerde hij, waarna hij op staande
voet achter zijn huis werd doodgeschoten. Zijn weduw e zette de hulp
aan de onderduikers voort.
HET A M E R I K A A N S E B O M B A R D E M E N T OP A M S T E R D A M - N O O R D IN
j u l i '4 3 (p.497, r .3 v.o.). Vond plaats op zaterdag 17, niet op maandag
19 juli.
120
DEEL 7
k o n i n g p e t e r ii v a n J o e g o s l a v i ë (p. 516, r. i). Abusievelijk aan
geduid als: Peter III.
H E T V E R T R E K V A N DE S T U D E N T E N U I T O M M E N , M E I ' 4 3 (p. 5 68,
tweede alinea). D e eerste groepen vertrokken al op 8 mei.
DE O O R S P R O N G V A N DE ( I L L E G A L E ) T D - G R O E P (p. 669, r. 22-29). Wat
in deze regels staat slaat op de in Groningen gevorm de verzorgingsgroep‘de G root’ (G. J. Boekhoven) die niet tot de TD -groep behoorde; deze
laatste was breder van samenstelling.
* H E T P L A N V O O R DE G E F I N G E E R D E C I R C U L A I R E V A N H E T C E N
T R A A L D I S T R I B U T I E K A N T O O R ( H E T C D K ) A A N DE B U R G E M E E S
T E R S (p. 676, r. 13). Dit was een plan niet van de LO -leider Izak van der
Horst maar van de voorman van de LO binnen het C D K , Louis van Zeist
(zelfde correctie: p. 676, r. 9—8 v.o., r. 5 v.o., p. 677, r. 3, r. 8, r. 12, r. 15 - 16 ,
r .9 v.o. en p.678, r.2).
* F I N A N C I Ë L E S T E U N A A N DE G R O E P - V A N DE R V E E N (p.717, noot
1). D e passage over de aannemer F. J. van der M eyden wordt geschrapt.
M en leze: ‘D e groep-van der Veen heeft daarnaast belangrijke financiële
steun ontvangen van enkele vermogenden.’
v e r b e t e r d f o t o - o n d e r s c h r i f t (na p.720). Foto 63 is een opname
van het ‘kantoor’ van de Falsificatie-Centrale van de LO te Utrecht.
D R . J A N T I N E V A N K L O O S T E R , D I R E C T E U R V A N DE U I T G E V E R I J ‘ DE
S P I E G H E L ’ ( p . 726, noot i). Zij w a s de enige directeur.
H E T E I N D E V A N DE V E R Z E T S G R O E P - B A D R I A N (p. 728, r. 9 -7 V.O.). De
zin: ‘Zijn lijk werd, schijnt het, in een vuilnisschuit geworpen, van Gogh
en Boverhuis werden korte tijd later gefusilleerd’ komt te vervallen.
DE
d e c e n t r a l i s a t i e v a n d e p b c (p.728, laatste alinea en p .729,
eerste alinea). Aan onze beschrijving w illen wij toevoegen dat de ver
schillende posten na de doorvoering van de decentralisatie louter door
middel van koeriersters met elkaar in contact stonden.
DE V E N L O S E V E R Z E T S M A N J O H A N N E S J. H E N D R I K X ( ‘ A M B R O S I u s ’ ) (p.735, r. 13 v.o.). Zijn achternaam is onjuist weergegeven als:
121
H endrix (zelfde correctie: p. 760, r. 5 v.o., p. 762, r.4, p. 763, r. 18, p. 779,
r. 1 v.o., p.780, r.2 en r.6, p.796, r.4, p. 1075, r. 12).
* J O H A N N E S P O S T OV ER ZIJN MOGELI J K B U R G E M E E S T E R S C H A P
N A D E o o r l o g (p.747—48, noot 3). Toegevoegd moet worden: ‘ Het is
m ogelijk dat Johannes Post, die veel van grapjes hield, zijn uitlatingen
niet serieus bedoeld heeft.’
DE K P - O V E R V A L O P H E T D I S T R I B U T I E K A N T O O R V A N ’T Z A N D T
( g r o n i n g e n ) (p-753, noot 3). Deze is inderdaad door één K P’er uitge
voerd maar deze wist dan ook dat hij slechts m edewerking te verwachten
had.
* d e g e m e e n t e s e c r e t a r i s v a n b e d u m (p.760-61, noot i, laatste
alinea). Wij vermeldden dat deze, leider van de LO ter plaatse, een N S B ’er
was, ‘die van de dwalingen zijns weegs was teruggekeerd.’ Dat is niet
juist: hij was op aandrang van vrienden uit de illegaliteit puur voor de
schijn sympathiserend lid van de N S B geworden.
d e
l o
- leider
g e r r it
p r u y s
(p.762,
r . 5). ‘Kees’ was zijn voornaam
als illegaal werker.
D E S D - O V E R V A L O P H E T A M S T E R D A M S E ‘ K A N T O O R ’ V A N DE P E R S O O N S B E W I J Z E N S E C T I E (p.767, derde alinea). De koerierster uit Rot
terdam werd niet geboeid; zij slaagde er toen in haar agenda’tje op te
eten.
A L B E R T O M T A , L E I D E R V A N DE P E R S O O N S B E W I J Z E N S E C T I E V A N
d e LO ( p . 768, r.4). Zijn voornaam is abusievelijk aangegeven als ‘Arnold’.
Hij was ook niet gemeentesecretaris van O ldehove maar ambtenaar ter
secretarie en de weigering (r. 5) om Bombenweiber in O ldehove onder te
brengen (r. 6—7) was niet van hèm uitgegaan.
* h e t v e r r a a d v a n B O B j e s s e (p. 7 7 9 —80, noot i ). Verm elding
verdient dat Jesse, toen hij door de S D werd gearresteerd, de afspraken
die hij met de leider van de LO in het district M idden-Lim burg had
gemaakt, in zijn agenda had staan. Hij werd door die districtsleider, niet
door een koerierster, naar het klooster in Weert gebracht waar de leiding
van de LO in Limburg in vergadering bijeen was.
122
DEEL 7
DE K P - O V E R V A L OP HET H U I S VAN B E W A R I N G IN A R N H E M , I I
j u n i 19 4 4 (p.782, r.2). Is ten onrechte aangeduid als een overval op de
Strafgevangenis (‘de Koepel’).
DE O V E R V A L V A N J O H A N N E S P O S T C. S. O P H E T H U I S V A N B E W A
R I N G A A N DE W E T E R I N G S C H A N S TE A M S T E R D A M , 1 5 J U L I ' 4 4
(p. 788, r. 6). Van de Knokploeg die deze overval uitvoerde, hadden slechts
v ijf man eerder aan overvallen onder leiding van Post deelgenomen. Bij
de bijeenkomst in de consistoriekamer van de gereformeerde kerk aan
de Keizersgracht (r. 13 —12 v.o.) zijn niet alle deelnemers aan de overval
aanwezig geweest. Van de zeven deelnemers die op de binnenplaats van
het Huis van Bewaring door het vuur van de Duitsers werden verrast
maar konden wegkom en, hebben de meesten het complex via de con
ciërgewoning verlaten. D e mededeling dat twee hunner zich onder een
brug schuilhielden, waarna zij onder het vuilnis van een passerende
vuilnisschuit konden meevaren (p. 79 1, tweede alinea), is niet juist. Ten
slotte was de zaterdag waarop de verrader Boogaard naar Utrecht werd
overgeplaatst (p. 794, r. 5—4 v.o.), de 15de, niet de 16de juli.
T O B I A S B I A L L O S T E R S K I , G E H E I M A G E N T V A N H E T B B O (p. 8 0 0 , r .6
v.o.). ‘Tobias’ was zijn voornaam, niet ‘T om ’ o f (p. 860, r. 3 v.o.) ‘ Hans’
(ook te corrigeren in het onderschrift van foto 95, naast p. 856).
v e r b e t e r d f o t o - o n d e r s c h r i f t (foto 9 1, na p. 816). De tweede zin
moet luiden: ‘D e cijfers slaan in dat geval op de werkelijk geleende
bedragen. In de hongerwinter werden namelijk vele kleine bedragen
geaccepteerd. Als kwitantie zijn in de regel muntbiljetten van f i ver
strekt.’
H E T N A G E M A A K T E N U M M E R V A N D E ‘ F R I E S E C O U R A N T ’ (p. 843, r.4
v.o.). Werd vervaardigd op een drukkerij in Leeuwarden, niet in Appingedam.
h e t n i e u w g e u z e n l i e d b o e k (p. 8 6 8 , noot i, r. 3—4). Is typografisch
verzorgd door Dick Dooijes.
HET AANTAL D O O R HET L O N D E N S E B UR EAU I N L I C H T I N G E N IN
HET EERSTE K WA R T A A L VAN ' 4 3 B E H A N D E L D E N I E T - T E C H N I S C H E
t e l e g r a m m e n (p. 882, r.4 v.o.). V oor ‘4’ leze men: 12.
123
OV E R Z I C H T VAN WI JZ IG IN GE N
H E T H U W E L I J K V A N D E G E H E I M E B I - A G E N T L O U I S D ’ A U L N I S DE
b o u r o u i l l (p.905, r. 1 4 - 1 1 v.o.). Werd in Voorhout voltrokken, niet
in Voorburg, door de medewerking louter van de eerste ambtenaar ter
secretarie. O ok is d ’ Aulnis (p. 904, r. 5 v.o.) niet kort na zijn aankomst
maar pas in oktober '44 in contact gekomen met de Geheime Dienst
Nederland.
* H E T W E R K V A N DE I N LI C H T I N G E N G R O EP ‘ P A C K A R D ’ (p. 906-7).
O veral waar wij op deze pagina’s van Deinum en Vader spreken, moet
de Roode met hen in één adem worden genoemd. Hun dagelijks bericht
in de ‘Kopenhagen-code’ (p. 906, r. 20) telde niet ca. dertig letters, maar
ca. dertig cijfers.
* d e g e h e i m e d i e n s t n e d e r l a n d (p.907-9). In onze beschrijving
moeten verscheidene correcties worden aangebracht. De oprichter van
deze militaire inlichtingengroep, J. M. W. C. (‘Jo e p ’) lansen, was niet in
'15 maar in '14 geboren en zoon van de directeur van het bijkantoor van
de Amsterdamse Bank te Alm elo. Hij had al vóór de Tw eede W ereld
oorlog tegen Duitsland gespioneerd. In '42 had hij hulp aan Joden
geboden die wilden onderduiken. Hij werd begin december '42 door een
provocateur aan de S D verraden. N a zijn ontsnapping uit gevangenschap
bouwde hij eerst een ondergroep van de ‘D ienst-W im ’, vervolgens (na
de uitschakeling van de leiding van de ‘D ienst-W im ’) een eigen organi
satie op: de Geheim e Dienst Nederland (de G D N ). Nederland werd in
vier z.g. werkgebieden verdeeld (noord, midden, west, zuid), elk met een
aantal bureaus voor het verzamelen van gegevens —met de ‘bureauhouders’ (de term ‘lijn-chefs’ is niet juist) stond hij (hij noemde zich nu
‘M ax ’) via koeriersters in contact. Iansens eerste poging om Spanje binnen
te komen vond in januari '44 plaats. Samen met een n eef kon hij toen
de Pyreneeën, waar veel sneeuw lag, niet over komen. Hij keerde alleen
naar Nederland terug, kreeg daar nieuwe valse papieren van de Falsificatie-Centrale van de LO en vertrok op 5 april '44 opnieuw naar Spanje.
Vier dagen later waren zijn n eef en hij dat land binnengekomen, waar
lansen die per parachute naar Nederland had w illen terugkeren, door de
nogal passieve houding van Somer, hoofd van het Bureau Inlichtingen
te Londen, veel langer gevangen zat dan hem lie f was —hij bereikte pas
begin december '44 Londen, kreeg daar nog een opleiding als geheime
agent maar w erd tot zijn grote teleurstelling niet boven bezet gebied
gedropt.
lansen had vóór zijn eerste tocht naar Spanje de leiding van de G D N
124
DEEL 7
aan een van zijn naaste medewerkers overgedragen, Jo Pennings. Deze
werd evenwel samen met een van Iansens belangrijkste koeriersters en
met de illegale werkster bij w ie alle post binnenkwam, midden maart '44
gearresteerd. In overleg met enkele vooraanstaande G D N ’ers wees lansen
toen W im Schoemaker (‘M ik i’) als Pennings’ opvolger aan. Schoemaker
was in Amsterdam van september '43 a f bureauhouder van de G D N
geweest. Hij heeft, anders dan wij schreven, niet een nieuwe organisatie
opgericht maar in eerste instantie in hoofdzaak gebruik gemaakt van
Iansens contacten. D e latere klachten dat de G D N te veel geld zou hebben
uitgegeven, hebben betrekking gehad op de periode-Schoemaker, niet
op de periode-Iansen.
D e G D N heeft in totaal ca. twaalfhonderd medewerkers en mede
werksters (o. a. koeriersters) gehad. Van hen zijn zeven-en-zestig gear
resteerd (en zes-en-twintig omgekomen), hoofdzakelijk als gevolg van
hun contacten met andere organisaties.
I. Brandjes werd door het Bureau Inlichtingen niet aan de G D N
toegevoegd maar aan de groep van ir. Th. P. Trom p (‘Harry’).
D e betekenis van de G D N m oge blijken uit het feit dat van alle door
het Bureau Inlichtingen uit bezet gebied ontvangen telegrammen 36%
van de G D N afkomstig is geweest.
i r . T H . p . t r o m p (p.908, r. 1 v.o.). Zijn voorletters zijn niet ju ist w eer
gegeven, namelijk als: Th. Ph. (zelfde correctie: p.916, noot 1).
d e v e r r a d e r a l b e r t b r i n k m a n (p.910, r. 8—7 v.o.). Voordat hij de
Koe uithoorde, was hij al ten dienste van de S D opgetreden als celspion
bij gevangenen van het Englandspiel.
t r o m p s m e d e w e r k e r v e r h a g e (p.916, slot eerste alinea). Deze heeft
geen microfilms ‘gestript’ —dat gebeurde steeds in Zwitserland.
E D M O N D SA LO MON CHA IT, ME DE W ERK ER VAN JEAN W EI DN ER
(p. 929, r. 19). Zijn eerste voornaam is abusievelijk aangegeven als: Eduard.
DE A R R E S T A T I E V A N J E A N W E I D N E R I N M E I '4 4 (p.931, r. 16 -17 ).
Tegelijk met hem werd Nahas gearresteerd maar deze wist te ontkomen.
J E A N W E I D N E R S H U L P A A N D E Z W I T S E R S E W E G (p. 932, r.2-3). Paul
Veerman en Jacques Rens, die uit Brussel naar Zwitserland waren ont
125
O V ERZICHT VAN WIJZIGINGEN
komen, keerden ten behoeve van die hulpverlening naar bezet gebied
terug.
o p b o u w v a n w e g B ( p . 939, tweede alinea). D e Nederlander
‘Jacques’, die voor van N iftrik de nodige verbindingen ging leggen, was
Jacques Rens.
de
d e p i l o t e n h e l p s t e r j o k e f o l m e r (p. 9 51, r. 5-4 v.o.). Zij bracht haar
‘piloten’ niet naar adressen die N el Lind in Amsterdam had ingericht,
maar naar eigen adressen. Amsterdam vermeed zij. Wist zij door haar
contact met het politiebureau te Zeist dat ergens Geallieerde toestellen
waren neergekomen, dan (p.953, r. 16 - 15 v.o.) belde zij niet illegale
werkers van ‘Fiat Libertas’ op maar contactpersonen van de LO en de
LKP.
H E N K R O M E Y N EN DE A A N S L A G O P DE N S B - C O M M I S S AR IS V A N
p o l i t i e T E e i n d h o v e n (p.958, r. 18 -19 ). Rom eyn was niet een koerier
van de G D N maar een medewerker van de groep die Christofoor uitgaf.
. j . ( ‘ b o b ’ ) c e l o s s e (p.959, r. 16). De eerste
initiaal is abusievelijk als ‘J ’ aangegeven.
de illegale w erker n
* W . E. S A N D E R S EN DE O P B O U W V A N DE C E N T R A L E I N L I C H T I N
G E N D I E N S T (p. 10 2 1, tweede alinea). Sanders was in Enschede al vóór
de oorlog chef van de recherche- en vreemdelingendienst. Hij moest van
september '39 tot maart '41 verpleegd worden wegens een rugblessure
en hervatte nadien de uitoefening van zijn functie. Eind '42 werden hij
en zijn chef, de hoofdcommissaris van politie, gearresteerd omdat zij
geweigerd hadden, arbeiders te laten oppakken die zich aan de arbeids
inzet hadden onttrokken. N a drie weken werden zij vrijgelaten. Sanders
dook toen onder. In de loop van '42 was hij betrokken geraakt bij de hulp
aan Joden —ook was hij toen tot de conclusie gekomen dat de illegaliteit
telefoonkabels niet moest saboteren maar bij het illegale werk gebruiken.
Het was toen het adjunct-hoofd van het telefoondistrict-Hengelo die
hem met Schuilenga en Posthuma in contact bracht die een clandestien
net van PTT-verbindingen hadden aangelegd. Sanders’ eerste gesprek met
hen vond inderdaad in maart '43 plaats — nadien werd het clandestiene
net (dat verder werd uitgebreid) een net ten dienste van de illegaliteit.
126
DEEL 7
* H E T A A N T A L Z . G . O R G A N I S A T O R E N V A N DE J O O D S E O N D E R
D U I K (p. 1045, r.4). In plaats van ‘duizend’ leze men: ‘ enkele duizenden’.
* H E T A A N T A L I L L E G A L E W E R K E R S V Ó Ó R S E P T E M B E R ' 4 4 (p. IO 47,
tweede en derde alinea). Wij kwamen tot het cijfer ‘vijf-en-tw intigduizend’. Dat cijfer is nadien in d(e publiciteit als een vaststaand gegeven
overgenom en maar wij w illen er nadrukkelijk op wijzen dat het, zo
schreven w ij, ‘niet meer dan een verm oedelijke orde van grootte aan
geeft’. Bovendien dient men in het oog te houden dat wij alleen diegenen
‘illegale werkers’ hebben genoemd die actief opgenomen waren in een
vast organisatorisch verband. Daarnaast waren er individuele saboteurs
(onze schatting: enkele duizenden), meer dan driehonderdvijf-en-zeventigduizend onderduikers, onder w ie ca. vijf-en-twintigduizend Joden,
en misschien w el honderd- o f tweehonderdduizend gezinnen waarin die
onderduikers korte o f lange tijd opgenomen waren. O ok moet men in
het oog houden dat vrijw el elk lid van een illegale organisatie in zijn
om geving personen had die hem hulp verleenden. Al die individuele
saboteurs, onderduikers, gastheren en -vrouw en van onderduikers en
helpers van illegale werkers hebben wij, van onze definitie uitgaand, niet
tot ‘de illegale werkers’ gerekend —dat zij plaats hadden genomen in de
slagorde van ‘het verzet’, die heel veel breder was dan die van de
georganiseerde illegaliteit, is duidelijk.
* m r . d r . j . d o n n e r (p. 1 1 0 6 , r. 1 3 - 1 2 v.o.). Toegevoegd moet worden
dat deze driemaal gearresteerd was geweest.
* D O N N E R EN H E T N I E T - T O E T S I N G S A R R E S T V A N D E H O G E R A A D
v a n j a n u a r i '4 2 (p. 1 1 6 1 , r.4 v.o.). Toen dit arrest werd gewezen, zat
Donner gevangen.
* d o n n e r e n h e t v a d e r l a n d s c o m i t é (p. 116 7 , r.8 -5 v.o.). D on
ner heeft de eerder op die pagina weergegeven b rief van van Heuven
Goedhart en van Randwijk niet ontvangen, w èl heeft Slotemaker hem
de inhoud meegedeeld. D onner stond vervolgens zijn plaats in het
Vaderlands Com ité aan prof. mr. V. H. Rutgers a f maar toen deze eind
april '44 naar Engeland vertrok, trad Donner weer tot het Vaderlands
C om ité toe, waarvan Drees inmiddels voorzitter was geworden.
DE I L L E G A L E W E R K E R I R. C. J. A. G A L E S T I N (p. I I 6 9 , noot I , r. 9 , 10,
11). Ten onrechte als ‘ter Galestin’ aangeduid.
127
OV ERZICHT VAN WIJZIGINGEN
DE
s i l b e r t a n n e - a c t i e s (p. 1275, r. 15 en noot 2). Zijn uitgevoerd in
tw aalf plaatsen. In noot 2 moet ook Purmerend worden vermeld.
d e r a z z i a v a n 1 6 a p r i l '4 4 i n b e v e r w i j k (p. 1275, laatste alinea).
Aan deze razzia ging w el degelijk een Silbertanne-actie vooraf; daarbij
w erd een ter plaatse geliefde huisarts doodgeschoten.
* H E T B O M B A R D E M E N T V A N N I J M E G E N O P 22 F E B R U A R I ' 4 4
(p. 1304, r. 16—17). Dit was een dinsdag, niet een woensdag. D e ‘fout’
(p. 1305, r.2—1 v.o.) is niet door de (Nederlandse) luchtbescherming
gemaakt maar door de Duitse alarmcentrale die verzuimd had, tijdig
opnieuw het signaal ‘luchtalarm’ te laten geven.
tekstverbetering
(p. 1348, r.4 v.o.). V oor Staatscourant leze men:
Staatsblad.
v e r b e t e r d f o t o - o n d e r s c h r i f t (na p. 1360). D e tank op de foto’s
13 1 en 13 2 is een Sherman-tznk'. toentertijd het zwaarste Amerikaanse
type.
Deel 8: ‘Gevangenen en gedeporteerden’
D E G R O E P W E I G E R A A R S V A N DE ‘ L O Y A L I T E I T S V E R K L A R I N G ’ O N
D E R d e b e r o e p s o f f i c i e r e n (p. 123, r.2 1 en 23). De groep werd in
september '40 met acht, niet zeven officieren uitgebreid, onder hen drie,
niet twee, officieren van het Algem een Hoofdkwartier.
D E W E G V O E R I N G V A N G E N E R A A L W I N K E L M A N (p. 129, r. 12—14). Zijn
drie adjudanten en zijn chauffeur hadden gevraagd, hem te mogen
vergezellen. Dat werd, wat twee adjudanten en de chauffeur betrof,
goedgevonden.
majoor
C.
g i e b e l (p. 13 3, r. 5 v.o.). Zijn voorletter is abusievelijk als
‘ G ’ aangegeven.
DE O F F I C I E R V A N H E T K O R P S M A R I N I E R S BIJ DE C O L D I T Z - G R O E P
(p. 136, r. 1). Hij was niet adjudant van de koningin geweest.
128
DEEL 8
* D E S I M U L A N T E N O N D E R DE K R I J G S G E V A N G E N O F F I C I E R E N I N
l a n g w a s s e r (p. 137, r.9—7 v.o.). Ten onrechte is hier m elding gemaakt
van kapitein M. de Boer. Hij kwam vrij op verzoek van de directie van
de Nederlandse Spoorwegen.
DE N E D E R L A N D S E K A M P O U D S T E I N S T A N I S L A U (p. 1 38, r. 11 - 1 2 ) .
Luitenant-generaal S. G. Nauta Pieter was opvolger van vice-admiraal B.
Schreuder.
k o l o n e l s. v e l d m e i j e r (p. 1 39, r. 11). Was kolonel van de Generale
Staf, niet van de infanterie.
* k a p i t e i n 1. l . u i j t e r s c h o u t (p. 139). Aan hetgeen op p. 138 en 139
over de door velen afgekeurde actie van deze verm eld is wordt het
volgende toegevoegd: Uijterschout werd in december ’4 2 in staat gesteld,
naar bezet Nederland terug te keren waar hij een functie kreeg bij het
Rijkstextielbureau. In '4 4 kwam hij in contact met de illegaliteit in
westelijk Noord-Brabant. Daar is hij actief geweest bij het verzamelen
en doorgeven van belangrijke spionagegegevens, met name toen de
Geallieerden in Noord-Brabant doordrongen.
DE U I T S T A N I S L A U O N T S N A P T E O F F I C I E R E N D I E I N V R I J H E I D B L E
V E N (p. 1 43, r. 10). Dit waren er zes, niet vijf. Van die zes wist schoutbij-nacht L. A. C. M. Doorman samen met luitenant-ter-zee D. W. baron
van Lynden Engeland te bereiken. Luitenant G. H. M. van der Waals
(p. 1 43, r. 15—18) is in '4 8 in een gevangenis te M oskou overleden.
DE O N T S N A P P I N G V A N O F F I C I E R E N U I T H E T K A M P S T A N I S L A U
(p. 1 46, derde alinea). D e v ijf die tijdens de verhuisdrukte ontsnapten,
deden dit via een gat onder de buitenmuur, waardoor reeds eerder drie
officieren waren gevlucht. Luitenant van der Waals was in augustus '4 3 ,
verkleed als Servisch soldaat-corveeër, door de hoofdpoort ontsnapt.
O N T V L U C H T I N G E N V A N R E S E R V E - O F F I C I E R E N (p. I 5 7 , r. l8 ). Uit het
kamp bij Lissa zijn er acht ontvlucht, zeven tijdens de drukte van de
verhuizing naar Neu-Brandenburg.
de rang van
s S - S C h a r f ü h r e r (p. 16 9 , r. 18). Deze is een onderof
ficier (zelfde correctie: noot 2, r. 3).
129
* d e v i j f ‘ g i j z e l a a r s v a n r o t t e r d a m ’ (p. 186, r. io—15). Deze
passage heeft betrekking op Bennekers, niet op Ruys. D rie van de v ijf
weigerden geblinddoekt te worden voor het vuurpeloton en de enige
naam die wij kennen (p. 187, r. 1 v.o.), is die van Ruys.
f o r t s p i j k e r b o o r (p.225, noot 1, r.6). Ligt in Noord-H olland.
t e k s t c o r r e c t i e s (p.226, onder D). V oor ‘Lost’ leze men: Tost, voor
‘Tiebenau’ : Liebenau.
t e k s t c o r r e c t i e (p.234, r. 16). Voor ‘adjudant-inspecteur’ leze men:
adj unct-inspecteur.
dr
. w.
k a t (p.237, r.21). Was niet van Joodse afkomst.
j . M. k a u b - m e e s t e r s (p.2 4 1, r. 11). Was medewerkster van d e ‘eerste’
O D , niet van de Stijkelgroep.
E E N G E D I C H T V A N ‘ ME L I S S T O K E ’ ( H E R M A N S A L O M O N S O N ) (p. 302,
r. 9 v.o. en noot 2). Het geciteerde gedicht is van zijn hand.
* DE V O N N I S S E N , G E W E Z E N T E G E N DE L E D E N V A N DE D I E N S T w i m e n d e g r o e p - o o s t e r h u i s (p.358, r.4 -2 v.o.). Gaston Vander-
meerssche en zijn naaste m edewerker Jo h n Cohen zijn w èl geëxecuteerd.
h a r m e n v a n d e r l e e k (p. 367, r.4 v.o.). Zijn voornaam is abusievelijk
als ‘Herman’ aangegeven.
d e k a p e l m e e s t e r i n a u s c h w i t z - b i r k e n a u (p.4óo,r. 13 v.o.).Zijn
juiste familienaam is: Kopycinski.
NEDERLANDERS
IN
HET
A U S S E N K O M M A N D O - L A N G EN S T E I N
(p. 489, r. 18). V oor "4 3 ’ leze men: '44.
p a s t o o r a . j . s c h e e r u i t v e l p (p. 542, noot i, r. 3). Zijn naam is
abusievelijk als ‘Scheers’ vermeld.
O N T S N A P P I N G ME T V L I E G T U I G E N N A A R E N G E L A N D (p.582, r. 13).
V oor ‘twee Fokker’s G - i ’ leze men: een Fokker G - i en een T VIII W.
130
DEEL 8
DE G E V A N G E N E N I N H E T C O N C E N T R A T I E K A M P S C H O O R L (p. 582,
r. 5—2 v.o.). De vier-en-tw intig waren inwoners van Zandvoort en om
geving die deel hadden genomen aan een eindexamenfeest waarvoor
uitnodigingen verzonden waren die honende anti-Duitse termen hadden
bevat (vier werden tot gevangenisstraf veroordeeld, de overigen vrij
spoedig vrijgelaten).
* w i l l y e n g b r o c k s (p. 587, noot 3). Het woord ‘beweerde’ drukt
twijfel uit — wij vervangen het door: schreef. Engbrocks was, zoals al
eerder bleek (p. 406, noot 3), de gevangenen welgezind.
DE M O O R D O P DE R U S S I S C H E K R I J G S G E V A N G E N E N U I T H E T K A M P
A m e r s f o o r t (p. 594, r. 9 v.o.). Zij zijn niet op de Leusder hei maar dicht
bij het kamp doodgeschoten.
. m . l . k a n (p .6 1 0 , r. 9 —n ) . Deze is niet in het concentratiekamp
Am ersfoort omgekomen maar in Bergen-Belsen.
mr
DE ‘ A S O C I A L E N ’ I N H E T C O N C E N T R A T I E K A M P O M M E N (p .6 3 6 ,
r. 7—I v.o.). Zij die door de kampleiding als ‘asocialen’ werden aangeduid,
waren dat lang niet allen.
D E B E H A N D E L I N G V A N DE G E V A N G E N E N I N O M M E N NA M E I '4 3
(p.637, r.6—9). D e leden van de extra-afgebeulde Strafkompanie werden
w èl kaalgeknipt. Een priester werd slechts eens in de maand, een predikant
een enkele keer toegelaten. D e familiebezoeken op zondag vonden met
grote tussenpozen plaats en duurden kort.
* HET S M OK K EL E N VAN B RI EVEN UI T HET C O N C E N T R A T I E K A M P
v u g h t (p. 7 17 —18). Deze passage dient te luiden: Incidenteel werden ook
w el clandestiene brieven het kamp uitgesmokkeld door politiemannen
die ‘goed’ waren. M eer systematisch werd dat in de zomer van '43 gedaan
door een opperwachtmeester van de gemeentepolitie uit Den Bosch,
L. M. A. Hermse, die verscheidene malen in gezelschap van een politie
man uit Vught het kamp wist binnen te kom en; hij stopte dan telkens
een hoeveelheid clandestiene brieven in de borstzak van zijn tuniek. Nu
was Hermse al eens eerder aan een S S ’er opgevallen doordat hij hulp had
trachten te bieden aan Joden in een van de Aussenkommandos van Vught
—toen die S S ’er Hermse op 3 augustus '43 Vught zag verlaten, greep hij
onm iddellijk in; Hermse, in wiens borstzak meer dan twintig brieven
131
werden gevonden (er bleek ook dat hij hoeveelheden vitaminen het kamp
had binnengesmokkeld), werd een jaar lang in Vught gevangen gehou
den.
Bij een andere gelegenheid (wij weten niet w ie daarbij betrokken was)
werden brieven die het kamp binnengesmokkeld waren, hetgeen ontdekt
was, door op de Kommandantur werkzame gevangenen zo snel w egge
werkt dat Lagerkommandant Chm ielew ski ervan overtuigd was dat S S ’ers
dat hadden gedaan — een hele groep S S ’ers moest een middag lang
strafexerceren.
H E T V E R T R E K V A N D A V I D K O K E R E N DE P H I LI P S - G R O E P U I T H E T
J U D E N D U R C H G A N G S L A G E R TE V U G H T (p. 720 , r. 10 V.O.). V iel o p 2,
niet op 3 ju n i '44 (zelfde correctie: p. 786, r. 15 v.o. en daar vervalt noot
2) en het vertrek vond, anders dan de geciteerde getuige (niet: Koker)
vernam, kort voor middernacht plaats.
* DE B E L E V I N G V A N D E J O O D S E G O D S D I E N S T I N DE K A M P E N
w e s t e r b o r k e n b e r g e n - b e l s e n (p.725 e.v.). Op 12 december '78
zond de emeritus-opperrabbijn A. Schuster ons vanuit Jeruzalem een
b rief waarin hij opmerkte dat mr. A. J. Herzberg in Kroniek der Jodenver
volging en prof. dr. J. Presser in Ondergang te w einig aandacht hadden
besteed aan de beleving van de Joodse godsdienst in kampen als W es
terbork en Bergen-Belsen. ‘Zij beiden’, aldus Schuster, ‘stonden ver van
het religieuze Joden dom ’ — hij meende evenwel dat het niet juist zou
zijn wanneer daarover in ons werk niet werd geschreven. Wij later
derhalve hier het grootste deel uit Schusters b rief volgen —hij schreef:
‘ Het gedrag der z.g. orthodoxe Joden in Westerbork zowel als in BergenBelsen was van dien aard (de w einige uitzonderingen daargelaten), dat zij een
voorbeeld waren voor de anderen met betrekking tot de rustige aanvaarding van
hun lot. Zij maakten geen ruzie, drongen niet naar voren bij de etensverdeling,
maar zaten rustig in hun hoekje te lezen o f te bidden. Zij beantwoordden geheel
aan het beeld, dat de niet-vrom e Joden van hen hadden.
W at het religieuze leven betreft, werden in Westerbork dagelijks godsdienst
oefeningen gehouden. M ij staan nog voor de geest een indrukwekkende predi
katie van de heer I. Maarsen, opperrabbijn van D en Haag, en eén wetenschappe
lijke voordracht van de heer S. Dasberg, waarnemend opperrabbijn van Amster
dam. Ik zelf heb in een der synagogen op de H oge Feestdagen het gebed geleid
en heb enige malen jongens, die bar mitswa (kerkelijk meerderjarig) werden,
toegesproken. Ik heb daar zelfs een huwelijk ingezegend en (mede) een kerkelijke
13-2
DEEL 8
echtscheiding voltrokken. M ijn mederabbijnen deden hetzelfde in hun kring en
hun barak In Westerbork ging dat alles vrij gemakkelijk.
Veel moeilijker was het in Bergen-Belsen. Hiervan kan ik u het volgende
mededelen.
Aan de spits van de stoet gevangenen, die op II januari 1944 van het station
naar het kamp te voet ging, liep iemand, het was mijn zwager de heer J.
Goldschmidt, met een wetsrol op de arm.
M ijn ambtgenoten de heren S. Dasberg en A. B. N . Davids, opperrabbijn van
Rotterdam, werd (zij hadden als beroep rabbijn opgegeven) het zwaarste werk
opgelegd, waardoor zij te uitgeput waren om actief aan het geestelijke werk deel
te nemen. M et de heer Dasberg gebeurde het volgende. Hij kreeg de order de
beerput alleen te ledigen. Toen hij na vele uren daarmee klaar was en naar boven
klom, zei de Scharführer tot hem: ‘Na, Herr Oberrabbiner, haben Sie sich schmutzig
gemacht?’, waarop de heer Dasberg het sindsdien in het kamp en daarna onver
getelijke antwoord gaf: ‘Nein, nicht mich. Nur meine Kleider. ’
W at m ijzelf betreft, door een ingeving geleid gaf ik als beroep op: leraar in
de klassieke talen, wat ook trouwens waar was. O p mij werd dus niet speciaal
gelet. Ik organiseerde synagogediensten, leerde en zong met de jeugd en stond
stervenden bij. Een van mijn huidige buurtgenoten in Jeruzalem sprak met mij
er over, dat ik zijn bar mitswa-viering in Bergen-Belsen had geleid, wat ik mij
nog goed herinnerde. M ij staat nog voo r ogen de geheel in het geheim gehouden
eredienst op N ieuw jaar (1944) waar ik in het gebed ben voorgegaan en waar zelfs
op de sjofar (ramshoorn) geblazen werd. D e dienst op de Grote Verzoendag heb
ik in het z.g. Altersheim georganiseerd, waarbij de Duitsers om ons te storen het
licht doofden, waarop wij bij kaarslicht het gebed hebben voortgezet.
Ik w eet uit wat men mij naderhand vertelde, dat de gezamenlijke Jodendom sbeleving in Bergen-Belsen bij een aantal mensen het besef om onder alle
omstandigheden vol te houden heeft versterkt.’
D E H U I S V E S T I N G V A N DE O P 3 O K T O B E R ' 4 2 I N W E S T E R B O R K
b i n n e n g e v o e r d e , o p g e h a a l d e j o d e n (p.733, r. 12). Het door
C oen Rood uit zijn herinnering vermelde getal van ‘minstens vierdui
zend’ is stellig te hoog.
d e v a d e r v a n e s t h e r ( e t t y ) h i l l e s u m ( p . 7 3 5 , r. 1 0 - 1 1 ) . Was leraar
aan het gymnasium te Hilversum, niet rector (zelfde correctie: p. 7 5 8 ,
r. 9 —8 v.o.).
v e r b e t e r d f o t o - o n d e r s c h r i f t (na p .764). Foto 62 toont de O r
dedienst in Westerbork, niet de Fliegende Kolonne. Op foto 63 geeft Pisk
instructie aan ordonnansen.
133
J O S P I E R EN D E I N T H ER ES I EN S T A D T O P G E N O M E N F I L M (p. 774,
r. 1—2). Spier maakte schetsjes van de opnamen.
POST
u i t b e r g e n - b e l s e n (p.7 7 9 , noot 2). Deze post is een heel enkele
keer in Nederland ontvangen. De rest werd door de kam p-SS’ers ver
nietigd.
H E T T R A N S P O R T V A N DE P H I LI P S - G R O E P U I T V U G H T N A A R
a u s c h w i t z (p.786, noot 3). N oot 3 vervalt. Het transport verliep via
het
traject
Auschwitz.
Vught-N ijm egen-Bentheim -H annover-Goslar-Breslau-
DE T R E I N T R A N S P O R T E N T OT M I D D E N IN HET KAMP B IR KE N AU
(p. 802, laatste alinea). Anders dan wij schreven, zijn transporten uit
Nederland al van eind maart '44 a f midden in het kamp Birkenau
(Auschwitz II) aangekomen.
DE T R A N S P O R T E N NAAR A U S C H W I T Z VAN 2 4 A U G U S T U S ' 4 3
. 3 s e p t e m b e r '4 4 (p. 806, r. 6—2 v.o.). Als gevangenen werden
t .e .m
6 732 (niet 6632) gedeporteerden ingeschreven, onm iddellijk vergast
6 899 (niet 6 999).
* W E I G E R I N G E N IN HET E X P E R I M E N T E N - B L O C K VAN HET C O N
C E N T R A T I E K A M P a u s c h w i t z i (p. 853, laatste alinea, en p. 854, eerste
en tweede alinea). Er zijn ook omstreeks tien weigeraarsters geweest
onder diegenen die in het Experimenten-Block bleven; op één na die om
onnaspeurlijke redenen in het Block mocht blijven, werden zij naar
Birkenau doorgestuurd.
H E T A U S S E N K O M M A N D O W A A R LEX V A N W E R E N G E V A N G E N Z A T
(p. 860, tweede alinea). Was niet Jawischowitz maar Janina.
Deel g : ‘Londen ’
DE B E W A K I N G S D E T A C H E M E N T E N V A N DE N A A R E N G E L A N D O V E R
G E B R A C H T E D U I T S E P A R A C H U T I S T E N EN L U C H T L A N D I N G S T R O E
P E N (p. 5, laatste alinea, en p. 6, eerste alinea). Hier was ook een marinedetachement bij.
134
DEEL 9
j . F. w . n u b o e r (p. 8, noot 2, r.2 v.o.). Zijn voorletters zijn abusievelijk
aangegeven als: J. W. F. (zelfde correctie: p. 357, r.6). Zijn rang was die
van kapitein-luitenant-ter-zee.
generaal g
.
b. noothoven van goor
( p . 24, r. 5). Zijn rang was
generaal-maj oor.
DE ‘ v a n
kinsbergen
’ (p. 33, r. 10). Was een artillerie-instructieschip,
niet een lichte kruiser.
kolonel
H. j .
phaff
(p. 39, r. 8). Als zijn rang is abusievelijk ‘m ajoor’
vermeld.
H E T N E D E R L A N D S E L E G I O E N I N C O N G L E T O N (p. 39, r.7). Het was daar
in enkele leegstaande fabrieken (niet in één fabriek) gehuisvest (zelfde
correctie: p. 705, tweede alinea —ds. van Dorp schrijft daar over de grootste
fabriek).
L U I T E N A N T - K O L O N E L ( O V E R S T E ) V A N DE P L A S S C H E (p. 52, r. 14
v.o.). Als zijn rang is abusievelijk ‘m ajoor’ vermeld.
H E T VE R B L I J F V A N K O N I N G I N W I L H E L M I N A BIJ L O N D E N I9 4 4 —45
(p. 109, tweede alinea). Benoorden Londen betrok de koningin eerst een
villa in South Mimm s. D ie villa was het die op 20 februari '44 bijna door
een Duitse vliegtuigbom werd getroffen. Nadien ging de koningin
Lanesu/ood bewonen, niet Stubbings House. Begin mei '45 (niet in april)
verhuisde zij naar een landhuis bij Breda.
de geheime agent
j. c.
kist
(p. 129, r.20). Was niet een marine
officier.
O N D E R S C H E I D I N G V O O R E N G E L A N D V A A R D E R S (p. 129, r. 20 ). W aS
het Kruis van Verdienste, niet het Bronzen Kruis (zelfde correctie: p. 183,
r. 17).
G E R B R A N D Y EN DE E N G E L S E T A A L (p. 135, r. 2 0 -12 V.O.). Gerbrandy
nam les en volgde een Linguaphone-curSlis en daartoe had hij een koffergramm ofoon aangeschaft, niet om naar klassieke muziek te luisteren - hij
had geen enkel gevoel voor muziek.
135
L U I T E N A N T - G E N E R A A L J. F. V A N D E R V I J VE R (p. l8 6 , r. IÓ V.O.). Als
zijn naam is abusievelijk ‘van de V ijver’ aangegeven.
M R . W . G. P E E K E M A EN DE P E T I T I E - S O ET A R D J O (p.243, noot 3). Hij
had deze aan gouverneur-generaal van Starkenborgh, niet aan minister
W el ter ontraden.
d r i e m o t i e s i n d e v o l k s r a a d (p.246, r .6—7). Deze moties zijn niet
aangenomen maar vóór de stemming door de indieners uit protest tegen
de starre houding van het gouvernement ingetrokken.
I n d o n e s i s c h e ‘ r a d e n ’ - t i t e l (p.247, noot 2). D it was een adel
lijke titel die niet door het gouvernement verleend werd.
de
t e k s t c o r r e c t i e (p.266, r.2). Voor ‘opdragen’ leze men: verzoeken.
p e a r l h a r b o r (p.277, r.6). D e getroffen Amerikaanse slagschepen
werden niet ‘vernietigd’ — men leze: uitgeschakeld (zelfde correctie:
p. 294, r. 8-9).
d e c a p i t u l a t i e t e S i n g a p o r e (p.290, r. 17). Hierdoor raakten tach
tig-, niet honderddertigduizend Britse militairen in krijgsgevangenschap.
luitenant- kolonel n
. l.
w
.
v a n s t r a t e n (p.299, r.4). Zijn rang
is abusievelijk als ‘kolonel’ aangegeven.
V E R T R E K V A N H E T I S T E B A T A L J O N V A N DE I R EN E - B R I G A D E N A A R
n e d e r l a n d s - i n d i ë (p. 304, r.6). Tot de eersten die vertrokken, be
hoorde niet de stafcompagnie maar een groep lagere militairen.
K A P I T E I N A. C. DE R U Y T E R V A N S T E V E N I N C K (p. 3O4, r. 15). Werd tot
m ajoor, niet tot luitenant-kolonel bevorderd.
L U I T E N A N T - G E N E R A A L G E O R G E H. B R E T T ALS P L A A T S V E R V A N G E R
v a n w a v e l l (p. 3 io, r. 5—4 v.o.). Zijn benoem ing had te maken met het
feit dat hij een Amerikaan, niet met het feit dat hij een luchtmachtgeneraal was.
k a p i t e i n - t e r - z e e j . w . t e r m i j t e l e n (p.319, r. 14). Zijn rang is
abusievelijk als ‘schout-bij-nacht’ aangegeven.
136
DEEL
9
W A V E L L S T E L E G R A M V A N I 6 F E B R U A R I '4 2 (p. 325, r. I V.O., e n p. 326,
r. 1). Is w el degelijk voorgelezen in de Pacific War Council te Londen.
DE R A N G V A N LU I T E N A N T - A D M I R A A L I N DE I 9 D E E E U W (p. 32 7 ,
noot 1). Deze rang is in 1 8 1 4 verleend aan van Kinsbergen, in 1 8 5 2 aan
prins Hendrik, in 1863 aan kroonprins W illem.
HET AM ERIKAANSE
schip
‘ l a n g l e y ’ (p. 328, r.9). Was een vliegtuig-
transportschip, geen licht vliegdekschip.
d a t u m c o r r e c t i e s (p. 341). In r. 8 leze men: 5 o f 6 maart, in r. 12 : 8
maart, in r. 14: 4 maart.
d e d i g o e l i s t e n n a a r a u s t r a l i ë (p. 341, r. 8-6 v.o.). Hun overbren
ging vond in '43, niet in '42 plaats.
A.
h
. j.
dr
. p. h o n i g (p.343, r. 18). Was geen ingenieur.
l o v i n k (p. 343,
r. 3). Was g e e n d r.
*
v a n m o o k s p e r s o o n l i j k h e i d (p. 367, r. 1 3—1 1 v.o.). D e woorden:
‘hij had voor de persoonlijke problemen van zijn medewerkers geen grein
belangstelling, ze moesten maar doen wat hij opdroeg’, zijn geschrapt.
DE D A T U M V A N V A N M O O K S B E N O E M I N G T O T M I N I S T E R V A N
k o l o n i ë n (p. 369, r. 14). Is 25, niet 2 1 mei '42 (zelfde correctie: p. 15 19 ,
r.2).
I R. O. C. A. V A N L I D T H D E J E U D E EN C O L I J N S VI J F DE K A B I N E T
(P-373 . r- !7 —18). Hij was daar w èl lid van.
k a p i t e i n d r . j . m . S O M E R (p. 377, r. 14 v.o.). Hier ten onrechte aange
duid als ‘m ajoor’.
T E K S T C O R R E C T I E (p. 380, r. 17). V oor ‘tot’ leze men: als.
t e k s t c o r r e c t i e (p. 399, r. 5). Voor ‘geheel’ leze men: een deel van.
H E T B O M B A R D E M E N T V A N R O T T E R D A M O P 3 1 M A A R T '4 3 (p.407,
1 37
r. 15). D it werd door de Amerikaanse luchtmacht uitgevoerd, niet door
de RAF.
d e w e r e l d r a a d v a n k e r k e n (p.421, r. 16). Deze was nog slechts in
oprichting.
d e f i n a n c i ë n v a n h e t s C H e e p v A A r t f o n d s (p. 454, tweede alinea).
W ij schreven dat de tekorten van 1 juni '4.2 tot 1 ju n i '45 ca. 12 min pond
beliepen —dat gegeven is niet juist. De Algem ene Rekenkamer heeft ons
bericht dat het fonds, dat uiteindelijk (zoals door ons vermeld) een tekort
bleek te hebben van ruim f 4 1 min, per 31 december '45 een liquiditeits—
overschot toonde van 23 min pond. Wij hebben dan ook ten onrechte
verondersteld (p. 462, r. 5 -3 v.o.), dat de betalingsmoeilijkheden waarin
de regering in de lente van '44 kwam, onder meer uit het nadelige saldo
op de exploitatie van de koopvaardijvloot zijn voortgevloeid —bepalend
was de wens van de regering om voor de rehabilitatie van Nederland en
van Nederlands-indië en voor de heropbouw van de koopvaardijvloot
de nodige activa te reserveren.
h e t s u r i n a a m s e b a u x i e t (p. 504, r. 1 1 v.o.). D e juiste formulering
is: werd in de Verenigde Staten tot aluminium verwerkt.
DE B E W A K I N G V A N H E T K A M P O P D E J O D E N S A V A N N E I N S U R I N A
ME (p. 507, r. 13). Deze werd in '43 door Surinaamse schutters overgeno
men.
d e t o c h t o v e r DE P y r e n e e ë n (p. 518, r. 17). Was in de winter niet
‘praktisch onm ogelijk’ maar w èl buitengewoon moeilijk. Beren en w o l
ven (p. 519, r. 17—16 v.o.) kwamen er niet meer voor.
* DE C E R T I F I C A T E N V A N H E T E C H T P A A R DE L E E U W - G E R Z O N
(p. 537, r. 12 —13). D it echtpaar verw ierf in Jeruzalem geen echte certijicates
voor toelating tot Palestina maar het vervaardigde nagemaakte certijicates
die naar bezet gebied werden gestuurd.
t e k s t c o r r e c t i e (p. 581, r. 3 v.o.). M en leze: de vroegere V ichy-con-
centratiekampen.
d r . h e n r i v l e e s c h d r a a g e r (p. 587, r. i4V.o.).Ten onrechte vermeld
als: Henri Vleesdrager (zelfde correctie: p. 588, r. 15 en r. 8 v.o.).
138
DEEL
9
A R R E S T A T I E S I N B R U S S E L V A N L E D E N V A N DE G R O E P ‘ D U T C H p a r i s ’ (p. 588, r. 14 -15 ). Van C leeff was al eind '43 gearresteerd,
p. e . t e p p e m a (p.635, r. 12 v.o.). Was geen mr.
f . c . b a r o n v a n a e r s s e n b e y e r e n v a n v o s h o l (p.635, r. 1 1 v.o.).
Was geen mr.
. w . f . v a n l e n n e p (p .6 3 5 , r. 9 v.o.). Was geen mr. Zijn fam iliebuiten (p. 7 0 3 , r. 19) lag in Gelderland, niet in Overijssel.
jhr
tekstcorrectie
(p. 6 4 6 , r. 17). V oor ‘w i s s e l i n g ’ le z e m e n : u itw is s e lin g .
mei
' 4 2 (p. 6 5 2 , r. 8). D it stuk is niet
h et k a m p te w o l v e r h a m p t o n
( p . 706, r. 8). Kende w èl een, zij het
van
kleffens’ nota
uit
verloren gegaan.
klein, exercitieterrein.
d . v a n v o o r s t e v e k i n k (p.706, r .9 v.o.). Zijn rang is
abusievelijk aangegeven als: luitenant-kolonel.
majoor
h a n d e l e n i n s t r i j d m e t d e m i l i t a i r e t u c h t (p.706, noot2). Dit
werd in de regel door de commandanten bestraft.
majoor m r
.
h
.j.
k r u l s (p.710, r. 13 v.o.). Zijn rang is abusievelijk
aangegeven als: kapitein.
v e r b e t e r d f o t o - o n d e r s c h r i f t (na p.716). Op foto 45 zijn M it-
("/!e//-bommenwerpers afgebeeld, waarvan één voor het wapen van de
M ilitaire Luchtvaart van het Knil in Australië bestemd is.
322 (d u t c h )
s q u a d r o n van de raf
(p. 7 2 0 , r. 16 v.o.).Telde negen-
en-vijftig Nederlandse jachtvliegers.
o ffic ie r - vlieger iste klasse h
.
s c h a p e r (p.722, r.2). Is abusie
velijk aangeduid als: kapitein-vlieger.
de
‘ t i r p i t z ’ (p .7 2 3 , r. 1 v.o.). Lag in een Noorse fjord, niet in een
haven.
139
mr
. j . w . T . b o s c h (p .7 2 5 , r .2 ). Zijn voorletters zijn abusievelijk aan
gegeven als: G. W. T.
A D M I R A L SI R A N D R E W C U N N I N G H A M (p. 7 4 4 , r. 11 V.O.). Zijn VO O rnaam is abusievelijk aangegeven als: John.
K A P I T E I N - L U I T E N A N T - T E R - Z E E J H R . E. J. V A N H O L T H E (p. 750,
r. 13 —14). Zijn rang is abusievelijk aangegeven als: kapitein-ter-zee.
h a r r y h o p k i n s (p.759, noot, r.4 v.o.). Was een medewerker van
president Roosevelt, niet de Lend-Lease-Administrator.
D E A C T I V I T E I T V A N DE N E D E R L A N D S E O F F I C I E R V A N J U S T I T I E TE
londen
(p.764, noot 2). Het in r. 16 gegeven cijfer slaat op eind '44.
Geseponeerd (r. 18) werden ca. I 250 zaken en aan de rechtbank werden
bijna 500 doorgegeven, aan het kantongerecht bijna 700.
tekstcorrectie
(p .7 6 8 , r . 3). V oor ‘o f leze men: en.
O O R L O G S M I S D R I J V E N D O O R U - B O O T - C O M M A N D A N T E N (p. 774, r. 4
v.o.). D e betrokken gevallen waren zeer zeldzaam.
* d e n e d e r l a n d s e z e e s l e e p b o t e n (p. 780, r. 1—2). Er zijn er twee
verloren gegaan: behalve de ‘Rode Z ee’ ook de ‘Lauwerszee’ ; dat laatste
schip is in oktober '40 in het Kanaal op een mijn gelopen —er was maar
één overlevende en er waren dertien mannen die omkwamen.
D E R E C H T S P O S I T I E D E R N E D E R L A N D S E Z E E V A R E N D E N (p.795, der
de alinea). Van de scheepsofficieren waren zeer velen en van de lagere
zeevarenden grote groepen w el degelijk georganiseerd. Voorts kende de
scheepvaart sinds 19 19 een collectieve arbeidsovereenkomst, die evenwel
niet gold voor de meeste tankvaartmaatschappijen, voor de kustvaart en
voor de in Indië gevestigde scheepvaartmaatschappijen. Er was geen
verzekeringsregeling tegen ziekte maar w el een ziekengeldregeling.
Schepelingen hadden voorts w el degelijk een wettelijk vakantierecht en
de rederijen die niet bij de Stichting Zeerisico waren aangesloten, moes
ten zich w èl aan de bepalingen van de Zeeongevallenw et houden. Het
door ons gegeven algemene beeld was dus te ongunstig.
1 40
DEEL
9
d e w a r - b o n u s s e n d e r z e e l i e d e n (p.795, r.4 en r. i v.o.). Waren
£ S per maand, niet per week. (p. 796, r. 1: f 160 wordt: f38).
tekstcorrectie
(p.815, r. 11). Incompatibilité d ’humeur is de juiste
schrijfwijze.
* i r . w a r n e r s e n v a n ’ t s a n t (p. 866, r. 3-5). Voor: ‘wetend dat
van ’t Sant een van zijn concurrenten was als m ogelijk hoofd van de
nieuwe inlichtingendienst’, leze men: ‘wetend dat van ’t Sant kandidaat
was voor de positie van hoofd van een nieuwe inlichtingendienst’. De
passage tussen haakjes (r. 3—2 v.o.) vervalt.
V A N ’ t S A N T S B E H U I Z I N G V A N M I D D E N '4 3 AF (p. 869, r. 9 V.O.). Hij
hield zich wat meer op de achtergrond maar verliet Stubbings House
niet.
h e t p e r s o o n s b e w i j s (p. 875, r. 3 v.o.). Was verplicht voor personen
van vijftien (niet zestien) jaar en ouder.
HET B E D A N K T EL EG R AM DAT MI N IS T ER FURSTNER UI T BEZET G E
B I E D o n t v i n g (p. 8 8 5 , noot, r.9—11). D it was een bedanktelegram van
de geheime agent Aart Alblas die tot luitenant-ter-zee derde klasse
benoemd was.
* I R. W A R N E R S ALS H O O F D V A N D E I N L I C H T I N G E N D I E N S T A F G E
W E Z E N (p.933, r.9—10). V oor ‘Warners, diep gegriefd, ging met verdub
belde ijver zijn rapport tegen van ’t Sant voorbereiden’, leze men: ‘Er
restte Warners niets anders dan verder te werken aan zijn rapport tegen
van ’t Sant.’ Op p. 1474, r.4—3 v.o. vervallen de w oorden: ‘die in die tijd
zijn uiterste best deed, in de sector van het geheime werk alle touwtjes
in handen te krijgen.’
*
D.
BOEREMA,
MEDEWERKER
VAN
DE G R O E P - O O STE R H U I S
(p. 937, r. 1 v.o.). Is in oktober '43 in Perpignan gearresteerd en in ju n i '44,
na ter dood te zijn veroordeeld, gefusilleerd.
* E E N B R I T S E G E H E I M E O P E R A T I E V Ó Ó R DE O P R I C H T I N G V A N
H E T B U R E A U B I J Z O N D E R E O P D R A C H T E N (p. 964-65). Het B B O is Op
15 maart '44 opgericht en heeft zijn eerste geheime agenten in de nacht
van 31 maart op 1 april boven bezet gebied gedropt. Voordien nu is,
141
OV E R Z I C H T VAN WI JZ IGI NGE N
merkwaardig genoeg niet door M I-6, dat met het Bureau Inlichtingen
samenwerkte, maar door M I-5 onderzocht o f het m ogelijk was, militairen
van de Commando's via de Noordzeekust Nederland binnen te werken.
Eind oktober '43 mislukte een eerste poging, waarbij zeven Britse Com
mando’s betrokken waren, in de nacht van 24 op 25 februari '44 een tweede
poging met zeven Franse Commando’ s. In de nacht van 26 op 27 februari
evenw el gingen zes Franse Commando’s ter hoogte van Wassenaar aan
land. A lle zes zijn omgekomen. V ier zijn verm oedelijk aan de voet van
de duinen tegen de ontspandraad van een zelfschietend machinegeweer
gelopen, twee hielden zich in de duinen schuil en kwamen door uitput
ting om het leven.
D E V O O R K O L O N E L DE B R U Y N E B E S T E M D E W A A R S C H U W I N G V A N
‘ z e k e r e h u y g e n s ’ (p. 1049, noot 1). Dit was I. D. D. Huygens; hij had
contact gehad met van Bilsen en gaf zijn waarschuwing aan twee jon ge
Nederlanders mee die naar Zwitserland onderweg gingen.
tekstcorrectie
(p. 1 1 1 4 , r. i). V oor ‘l a n d e n ’ le z e m e n : e ila n d e n .
K O L O N E L S P O O R , H O O F D V A N DE N E F I S I N A U S T R A L I Ë (p. 1 121, r. 5).
D it w erd hij in februari '45, niet '44.
macarthurs hoofdkw artier
(p. 112 7 , r. 18). Was van eind ju li '42
a f in Brisbane gevestigd.
d r . R. E. s m i t s (p. 1133, r. 9—io). Was directie-secretaris, niet president,
van de Javase Bank geweest.
G E Z A G S B A T A L J O N S N A A R A U S T R A L I Ë (p. I I 5 5 , r. 11 e.V.). Er zijn Ca.
vierhonderd man in Australië aangekomen.
D E N E D E R L A N D S E H E R V O R M D E K E R K (p. I I 9 7 , r. 14). Toegevoegd
m oet worden dat ook in '3 3 en '3 9 reorganisatievoorstellen verworpen
waren.
dr
.
k
. H.
m i s k o t t e (p. 119 7 , r.2—i v.o.). Stond als predikant niet in
Rotterdam.
k a r l b a r t h (p. 1198, r. n ) . Doceerde tot '35, niet '33, in Duitsland.
142
DE E L
9
H E T H E R D E R L I J K S C H R I J V E N II V A N DE H E R V O R M D E A L G E M E N E
s y n o d e (p. 119 9 , r. 5—4 v.o.). Miskotte had ds. R. Bijlsma, predikant te
Hellendoorn, een concept laten opstellen.
DE N I E U W E K E R K O R D E V A N DE N E D E R L A N D S E H E R V O R M D E K E R K
(p. 1202, r.4). Een overgangsregeling werd in de lente van '44 door de
Algem ene Synode unaniem aanvaard.
DE ‘ P E R S O O N L I J K E B O O D S C H A P V A N H A R E M A J E S T E I T DE K O N I N
G I N v o o r h e t n a t i o n a a l c o m i t é ’ (p. 1333, laatste alinea, enp. 1334,
eerste alinea). Er is geen conflict met Gerbrandy geweest: hij stelde op
10 april '43 een concept op dat koningin W ilhelmina als grondslag nam
voor de tekst die zij samen met Beelaerts schreef.
p r i n s b e r n h a r d s d i s t i n c t i e v e n (p. 1352, r. i o - i i ). Als generaalm ajoor had hij recht op twee gouden en twee zilveren, als luitenantgeneraal op vier zilveren sterren.
het britse w ar office
(p. 1 3 8 1 , r . 6—7). Ten onrechte aangeduid als:
War Department.
j a c q u e s g a n s (p. 1449, r.4 en r.2—1 v.o.). Verliet bezet Nederland in
oktober '42 en kwam na een m oeilijke tocht een jaar later in Engeland
aan. Hij stond in '43 dus niet met de verzetsgroep C S-6 in contact.
D E W A A R S C H U W I N G I N H E T N U M M E R V A N ‘ DE W E R V E L W I N D ’
v a n m e i '4 2 (p. 1472,laatste alinea, en p. 1473, eerste alinea). In de eerste
druk van dit deel hebben wij vermeld dat in het nummer van mei '42
van De Wervelwind (vrij algemeen werd verwacht dat het in de zomer van
'42 tot grote Geallieerde landingen in W est-Europa zou komen) als
mededeling ‘van bevoegde zijde’ o.m. het volgende zou zijn opgenomen:
‘Indien invasie-operaties op til zijn, zal het Nederlandse volk tijdig
worden ingelicht en w el door middel van alle Engelse radiostations. . . .
Er zullen in Nederland mensen aanwezig zijn die namens onze koningin
hier voorlopig het gezag zullen uitoefenen. D e daartoe aan te wijzen
personen en instanties zullen via alle radiozenders door onze regering
tijdig worden bekendgemaakt.’ U it deze tekst komt in werkelijkheid slechts
de eerste zin in De Wervelwind voor, de rest was er in het illegale Vrij
Nederland aan toegevoegd; die rest is door van Randwijk opgenomen
143
OVERZIC HT VAN WIJZIGINGEN
conform de wensen van Six, met w ie hij in die tijd nog nauw samen
werkte.
J H R . D R . M. L. V A N H O L T H E T O T E C H T E N (p. I4 8 4 , r. 2 0 ). WaS VÓÓr
de bezetting burgemeester van Zeist geweest en was dus niet ontslagen.
Deel 10 a: ‘Het laatste jaar I ’
c o r r e c t i e k a a r t o n d e r s c h r i f t (p.49). Op 15 augustus '44 begon
nen aan de Rivièra de landingen van het Franse Eerste en het Amerikaanse
Zevende (niet Negende) Leger.
* H E T V E R Z E T V A N D E D I R E C T I E V A N D E M E K O G TE V E L S E N ,
a u g u s t u s '4 4 (p.6 1, noot 1). Het verzet tegen de levering van chemi
caliën die de Duitsers voor springstoffen nodig hadden, is niet alleen
door de directie van de Staatsmijnen volgehouden maar ook door die
van de M ekog: beide directeuren, ir. A. H. Ingen Housz en dr. M. W.
Holtrop, zijn ondergedoken.
H E T L E V E N S E I N D E V A N K A P E L A A N J. J . N A U S , J . H E N D R I K X ( ‘A M b r o s i u s ’ ) e n h e n k d i e n s k e (p.78, r. 15 v.o.). Zij zijn niet op 4
september '44 in Vught gefusilleerd maar naar Sachsenhausen getranspor
teerd. Naus is in april '45 in Bergen-Belsen bezweken, waar Hendrikx
begin mei overleden is, is niet bekend, D ienske stierf in februari '45 in
een Aussenkommando van Neuengamme.
M. W . R O M B O U T EN DE L A N D E L I J K E K P - L E I D I N G (p. 86, r. 13 —14).
Z ijn illegale naam was ‘R ob ’ — wij hebben hem abusievelijk als ‘R
Rom bouts’ aangeduid. Toegevoegd moet worden dat hij in de begintijd
deel had uitgemaakt van de Knokploeg van Johannes Post.
A. M E I J E R , C O M M A N D A N T V A N DE BS I N F R I E S L A N D (p. 98, r. 3—6).
Was niet tevoren Gewestelijk Commandant van de O D geweest.
j o h a n n e s a r n o l d u s v a n b i j n e n (p. 1 1 3 , r. io). Zijn tweede voor
naam is abusievelijk aangegeven als: Adrianus.
144
DEEL I O A
D E R A N G V A N D R . J. M. S O M E R EN V A N MR . C H . H. J. F. V A N
(p. 137, r .6-7). Beiden waren majoor.
houten
g e r b r a n d y ’s e e r s t e
gesprek
met
van
heuven
goedhart
(p. 138, r. 14). ‘7 ju n i’ moet zijn: 17 ju n i (’44).
het levenseinde van de geheim e agent g
. f.
h o o y e r (p. 145,
noot 2). Deze is niet op 8 maar op 12 maart '45 doodgeschoten.
K R U L S ’ B E N O E M I N G T O T C H E F - S TA F M I L I T A I R G E Z A G (p. 164, r. 1 5 16). Vond plaats bij koninklijk besluit d.d. 22 augustus '44 —van Lidth’s
reactie (laatste alinea) had betrekking op het feit dat koningin W ilhelmina
ermee akkoord was gegaan dat Kruis tijdelijk de rang van generaalm ajoor zou krijgen.
DE D O O R VA N S O N S B E E C K O P GE S T E L DE C O N C EP T - P R O C LAM ATI E
v a n v e r t r o u w e n s m a n n e n (p.218, r. 3—2 v.o.). Inderdaad, van Sons-
beeck ontbrak bij de bespreking op 30 augustus '44, maar zijn concept lag
ter tafel (zelfde correctie: deel 10 b, p. 1002, r. 1 1 - 1 2 ) .
d e o p ‘d o l l e d i n s d a g ’ o p g e s t e l d e p r o c l a m a t i e v a n d e
v e r t r o u w e n s m a n n e n (p.224, r.2 v.o.). Het concept was door C le
veringa en Bosch van Rosenthal samen opgesteld (zelfde correctie: deel
10 b, p. 1002, r.4 v.o.). Een tweede concept werd in april '45 vervaardigd.
Wat op p. 225 wordt geciteerd, is die tweede tekst.
‘d o l l e
d i n s d a g ’ i n w a a l w i j k (p.229, vierde alinea en noot i). Niet
Duitsers werden hier gevangen genomen en ontvoerd maar N S B ’ers. Een
groep Nederlandse S S ’ers arresteerde toen vier personen: de burgemees
ter, een huisarts en twee jongens, en maakte vervolgens bekend dat ze
zouden worden doodgeschoten als de ontvoerden niet vóór een bepaald
uur waren teruggebracht. Dat laatste geschiedde niet. Nadien werd de
huisarts vrijgelaten —de burgemeester en de twee jongens werden neer
geschoten maar een van die laatste twee werd daarbij slechts zwaar
gewond.
t e k s t c o r r e c t i e (p.250, r. 8). V oor ‘bijna’ leze men: ruim.
* DE T R E I N M E T DE U I T DE P H I LI P S - F A B R IE K E N G E R O O F D E G O E
D E R E N (p. 297, tweede alinea). D e pogingen om het vertrek van de trein
145
te voorkom en zijn uitgegaan van jhr. ir. M. Reuchlin en een adjunctcommies van de Nederlandse Spoorwegen, W. J. Jonker. D e trein is,
anders dan wij schreven, op 16 o f 17 september uit Eindhoven w egge
reden — nadien zijn Reuchlin en Jonker er naar op zoek gegaan. Daarbij
zijn ze in de Peel gearresteerd door de Duitsers. Ir. Reuchlin wist in Venlo
uit de gevangenis te ontsnappen maar werd na enkele dagen opnieuw
gegrepen. Hij en Jon ker zijn op 15 novem ber in Venlo doodgeschoten.
Ir. Reuchlin heeft zijn leven dus niet als gevolg van een Duitse represaille
verloren.
t e k s t c o r r e c t i e (p. 3 i i , r.4). V oor ‘overeenkomst’ leze men: over
komst.
M a a s t r i c h t (p. 3 1 8, tweede alinea). M ajoor
mr. C. W. A. Schürmann, hier genoemd, was oorspronkelijk eerste toe
gevoegde officier van de eerste M ilitaire Commissaris van Limburg,
m ajoor H. J. J. Vullinghs. Deze werd na vier weken door m ajoor Schür
mann vervangen. Bij zijn vertrek uit Londen had Vullinghs vergeten, de
wetsbesluiten mee te nemen waarmee het M ilitair Gezag rekening moest
houden. In feite werd in de eerste weken veel van het gezag uitgeoefend
door de samenwerkende leiders van diverse illegale groeperingen.
h et militair gezag in
de
‘ e u r e k a ’ - t o e s t e l l e n (p. 329, noot2). D it waren geen radio-m aar
radarbakens.
D E F U N C T I E V A N L U I T E N A N T - T E R - Z E E A. W O L T E R S BIJ DE L U C H T
L A N D I N G E N t e a r n h e m (p. 3 3 1 , r. 1 9-20). D e bedoeling was d atW o lters in het door de British Airborne Diuisioti te bevrijden gebied het militair
gezag zou uitoefenen, voorzover dat zou worden toegestaan. Officieren
met een dergelijke opdracht bevonden zich ook bij de Geallieerde lucht
landingstroepen elders.
* d e m i s s i e v a n s . k i r s c h e n ( ‘ k i n g ’ ) (p .331, laatste alinea, en
p. 332, eerste alinea). Alle vier leden van dit team waren Belgen — de
sergeant en de marconisten hadden te hunner bescherming op papier een
andere nationaliteit gekregen. Kirschen sprak, anders dan wij schreven,
redelijk Nederlands en was, eveneens anders dan wij schreven, niet
ingelicht over ‘Market-Garden’ (zelfde correctie: p.428, r. 10 -9 v.o.). Jan
Thijssens instructie op 17 september '44 waarin sprake was van ‘doorsto
ten Geallieerde legers naar Zuiderzee’ (p. 332, noot 2) kan dus niet tot
146
DEEL
10
A
enige m ededeling van Kirschen worden herleid — Thijssen was door
Londen omtrent ‘Market-Garden’ ingelicht.
d e k a a r t e n v a n d e a i r b o r n e - d i v i s i e b i j a r n h e m (p. 341, twee
de alinea). Inderdaad, de kaarten van Arnhem en om geving waren ver
ouderd maar daarnaast waren er stadskaarten van Arnhem waar de verkeersbrug w èl op stond.
h e t k e i z e r k a r e l - p l e i n t e n i j m e g e n (p.346, r .8-9). Ligt ten
zuidwesten, niet ten zuidoosten, van de grote verkeersbrug.
A R N H E M , Z O N D A G M I D D A G 1 7 S E P T E M B E R '4 4 (p. 348, r. 1 3
V .O .).
Enkele Britse militairen verschenen die middag reeds in Arnhem.
verbeterd
foto
-
onderschrift
(na p. 372). Foto 49 toont een
Britse, niet een Amerikaanse tank.
H E T B O M B A R D E M E N T V A N E I N D H O V E N D O O R DE L U F T W A F F E O P
d e a v o n d v a n 19 s e p t e m b e r '4 4 (p. 375, eerste alinea). D e tekst is
onjuist voorzover daarin gesuggereerd wordt dat het bombardement
plaatsvond op de 18de.
D E V E R N I E L I N G V A N DE T E L E F O O N C E N T R A L E TE O O S T E R B E E K
(P-397> tweede alinea). Geschiedde al op dinsdag 19 september, niet op
donderdag 2 1 september.
2 3 S EPTEMBER 1 9 4 4 - HET BEVEL T OT E V A C U AT I E VAN A R N H E M
(p. 410, r. 13 —12 v.o.). Dit bevel was van M odel afkomstig.
* P R I N S B E R N H A R D S H O O F D K W A R T I E R EN DE D O O R C A P T A I N
BAKER AAN LINDEMANS GEGEVEN O P DR AC H TE N VO OR BEZET
g e b i e d (p.436, r. 15 en 18). Het advies van de G raaf is verm oedelijk
minder positief geweest dan wij schreven, althans: op 14 september 44
(in de daarop volgende nacht ging Lindemans in opdracht van Captain
Baker door de linies) berichtte het hoofdkwartier van de prins aan het
Bureau Inlichtingen in Londen o.m. dat het er niet zeker van was dat
Lindemans betrouwbaar was. D e G raaf heeft Baker evenwel niet gead
viseerd, Lindemans onder geen beding uit te zenden.
* H E T L E V E N S E I N D E V A N D E V E R R A D E R L I N D E M A N S (p. 442, e in d e
147
eerste alinea). Deze passage is ingrijpend gecorrigeerd —men zie deel 12,
p. 588 e.v.
d e b e v r i j d i n g v a n m o n t f o r t ( l i m b u r g ) (p.458, noot i). G e
schiedde door de Britten, niet door de Amerikanen.
H E T K A M P M E T D U I T S E K R I J G S G E V A N G E N E N I N L I M B U R G (p .4 6 1 —
4 6 3 ). D it was niet het onderduikerskamp te Helden (dit was in de zomer
van '4 3 ontruimd en b leef ontruimd) maar een ander kamp dat bij Baarlo
lag.
V E R B E T E R D E F O T O - O N D E R S C H R I F T E N (na p. 4 7 6 ). D e op foto 66
afgebeelde tankgracht was er een die bij K lee f lag. Foto 6 7 is in spiegel
beeld afgedrukt.
K A P I T E I N - T E R - Z E E L. G. L. V A N D E R K U N (p.498, r. l8). De derde
voorletter moet worden toegevoegd en zijn rang is abusievelijk aange
geven als: schout-bij-nacht.
D E L A N D I N G V A N E E N B R I G A D E V A N DE L O W L A N D D I V I S I O N O P
Z U I D - B E V E L A N D I N DE N A C H T V A N 2 5 O P 20 O K T O B E R ' 4 4 (p. 5O9,
r.7—10). Toegevoegd moet worden dat als ‘ admnce-party’ een detache
ment m eeging van een uit illegale werkers bestaand bataljon dat in de
tweede helft van september was opgericht en door Britse Commando’s
was getraind. D it bataljon heeft ook deelgenomen aan de bezetting van
Duitsland.
* HET VOORSTEL AAN GENERAAL HA KE WIL L SMITH OM VAN VLISS I N G E N U I T M E T ‘B U F F A L O E S ’ N A A R M I D D E L B U R G O P TE R U K K E N
(p. 516, laatste alinea, en p. 517). In onze tekst maakten wij m elding van
de kanotocht in de nacht van 4 op 5 novem ber van de M iddelburgse
chirurg E. L. Nauta (deze peddelde niet naar Vlissingen maar naar Zoutelande, vanwaar hij naar Vlissingen w erd overgebracht), maar naast
Nauta dient ook de Vlissingse politieman Jacob van Holst genoemd te
worden. Deze, een illegaal werker, had nog een nacht eerder dan Nauta
M iddelburg verlaten. M et een bootje bereikte hij Koudekerke. Van daar
kwam hij in de avond van 4 novem ber in Vlissingen aan, waar hij zijn
m ededeling dat de Duitse commandant te M iddelburg geneigd was te
capituleren, onm iddellijk aan Geallieerde officieren en aan de B S-com -
148
DEEL I 0 A
mandant kon doorgeven. Wat Nauta berichtte was dus een bevestiging
van wat van Holst eerder had doen weten.
G. E. S C H I P P E R , H O O F D V E R T E G E N W O O R D I G E R V A N H E T R E G E R I N G S C O M M I S S A R I A A T V O O R DE R E P A T R I Ë R I N G I N B E L G I Ë (p. 5 87,
r.2 v.o.). Was geen mr. (zelfde correctie: p. 589, r. 12 v.o.). Hij was gem i
litariseerd in de rang van kapitein (later: majoor).
E E N S O C I A A L C O L L E G E I N H E T B E V R I J D E Z U I D E N (p. 64O , tweede
alinea). Zulk een college ging wel degelijk fungeren. Het bestond uit mr.
dr. A. A. van Rhijn (voorzitter), jhr. dr. ir. W. J. J. de Muralt (arbeids
voorwaarden), mr. Ph. W erner (de gewestelijke arbeidsbureaus), ir. J. A.
Markwaart (de Duw) en J. A. Raaymakers (Raad van Arbeid).
A. V A N D E R H O L S T , D I STR I C T S L EI D E R V A N DE LO I N E I N D H O V E N
(p. 698, r. 5). Is abusievelijk aangeduid als: van der Hulst.
prof. dr. m
. j.
h
.
c o b b e n h a g e n (p. 714, noot
i , r. i). Deze was geen
pater, w el een priester.
l u i t e n a n t - g e n e r a a l j . f . v a n d e r v i j v e r (p.745, r.6 v.o.). Abu
sievelijk aangeduid als: van de V ijver (zelfde correctie: p. 1033, r. 10
v.o.).
* H E T N E G A T I E V E R A P P O R T V A N M A J O O R J H R . J . J . G. B E E L A E R T S
V A N B L O K L A N D O V E R H E T S T A F K W A R T I E R V A N DE L I M B U R G S E
s t o o t t r o e p e n (p.760, noot 3). M en dient bij het citaat in het oog te
houden dat Beelaerts van Blokland een officier was van het vooroorlogse
leger, waartegen bij van Kooten en zijn Stoottroepen aanzienlijke w eer
standen bestonden. U it de wijze waarop Beelaerts van Blokland ‘het
grootste deel van het ofïicierskorps’ der Stoottroepen beschreven heeft,
spreekt een animositeit w elke wellicht door van Kootens onvriendelijke
houding is gewekt o f versterkt.
D E Z A A K - O S S EN DE V A L V A N H E T V I E R D E K A B I N E T - C O L I J N
(p.787, r.6—8). D ie val is niet uit de zaak-Oss voortgevloeid maar uit
meningsverschillen over de begroting.
* DE P R O C U R E U R - G E N E R A A L I N D E N B O S C H , MR . E . L . M . H . B A
R O N s p e y a r t v a n w o e r d e n (p.787, eerste en tweede alinea). Wij
149
schreven dat Speyart in het gijzelaarskamp te Sint Michielsgestel, waar
hij begin '44 nog met ca. honderdzestig anderen vastzat, ‘velen door zijn
hooghartig optreden en zijn autoritaire opvattingen tegen de haren had
gestreken’ — toegevoegd moet worden dat zijn onvervaardheid een
algemene achting had doen ontstaan. D e geciteerde bewoordingen uit de
b rief van mr. M. M. van der Goes van Naters (‘geen der honderdzestig
kan hem luchten’) moeten als onjuist worden beschouwd.
DE B R I E F V A N H. S P E L E E R S O V E R D E B E H A N D E L I N G V A N P O L I T I E
KE D E L I N Q U E N T E N TE M A A S T R I C H T (p. 830, r. 4 -3 V.O.). SpeleerS (juiste voorletters: H .A.J.J.M .) richtte deze brief, zoals vermeld, tot het C o
m ité van Illegale Werkers —z e lf was hij als districtsvertrouwensman van
M edisch Contact lid van dat Comité.
D R . J . H. V A N R O I J E N S O N T S N A P P I N G N A A R H E T B E V R I J D E Z U I D E N
(p. 9 21, r. 18—19). Hij voer niet door de Biesbos maar stak in de nacht van
1 1 op 12 oktober '44 bij Tiel de Waal over.
Deel 10 b: 'Het laatste jaar I I ’
J O D L (p.32, r. i v.o.). Hij was chef van de
Wehrmachtführungsstab im Oberkommando der Wehrmacht.
functie van generaal
DE DRI E OP S C H O U W E N UI T GE LE V ER DE GEALLI EERDE KRI JGSGE
V A N G E N E N (p.70, noot 2). A lle drie zijn in leven gebleven.
*
d o o d v a n e e n g e t u i g e v a n j e h o v a (p. 104, r. 8 v.o.). Jacob van
Bennekom , die in Zw olle weigerde te spitten en deswege werd dood
geschoten, was een Getuige van Jehova.
* C A L O R I S C H E W A A R D E D E R D A G E L I J K S E R A N T S O E N E N I N DE
P E R I O D E N 1 —2 8 O K T O B E R , 2 9 O K T O B E R - 2 5 N O V E M B E R EN 2 6
N O V E M B E R - 2 3 d e c e m b e r ' 4 4 (p. 1 6 9 , r .2 - 3 ) . D e juiste cijfers zijn:
1 4 0 0 , 1 1 0 0 en 7 00.
v e r b e t e r d f o t o - o n d e r s c h r i f t (na p. 184). Foto 50 is een opname
van de Laan van M eerdervoort in Den Haag, niet van de Javastraat.
150
DEEL
10
B
(p. 1 88, r. 19 v .o .). Na ‘ 18 ’ m o e t h e t w o o r d ‘d e c e m b e r ’
w o r d e n to e g e v o e g d .
tekstcorrectie
* c a lo r isc h e w a a r d e der dagelijkse r a n tso en e n in d e
c e m b e r '4 4 , j a n u a r i '4 5 e n f e b r u a r i '4 5 (p. 190, r. 6-7). D e juiste
cijfers zijn: 700, 600 en 500.
tekstcorrectie
(p .2 4 6 , r . 8 v .o .). ‘d e le g a t i e ’ m o e t z ijn : le g a tie .
R A D I O - U I T Z E N D I N G E N I N DE H O N G E R W I N T E R ( p .2 8 5 ,r . IÓ V .O .e.V .).
V oor de draadomroep werd nog stroom ter beschikking gesteld, de
toestellen in de ‘foute’ gezinnen kon men evenwel niet meer gebruiken.
Radio Hilversum ging door met uitzendingen in het Nederlands.
V A N G E E L K E R K E N S M I L I T A I R E R A N G I N M A A R T ' 4 5 (p. 3 2 8 , r. I V.O.).
Hij was SS-Oberführer.
* W E R K V A N D. L. G. W A K K E R I N H E T H U I S V A N B E W A R I N G I TE
i). Hij was niet een bewaker maar een poli
a m s t e r d a m (p. 3 5 1, noot
tieke gevangene die bij de administratie was ingedeeld (zelfde correctie:
p.385, r.2-4 , en p.386, r. 11).
t e k s t c o r r e c t i e (p. 357, r. 8 v.o.). Voor ‘april’ leze men: mei.
R A N G V A N D R . J . M. S O M E R I N DE H E R F S T V A N ' 4 4 (p. 3 8 8 , r. 12 V.O.).
Hij was toen luitenant-kolonel.
t e k s t c o r r e c t i e (p. 392, noot, r.7 v.o.). V oor ‘Ruys’ leze men: van der
Does.
DE F U S I L L E R I N G A A N H E T W ETE R I N G P L A NT S O EN TE A M S T E R D A M
O P 1 2 m a a r t ' 4 5 (p. 3 9 5 , r. 12 v.o.). Er zijn daar dertig, niet zes-en-dertig
gevangenen doodgeschoten. V ijf anderen werden als onderdeel van deze
represaille op 31 maart '4 5 bij ‘Rozenoord’ aan de Amstel doodgeschoten.
O ok herinneren wij eraan dat de hervormde predikant dr. J. Koopmans,
wiens woning op de Stadhouderskade uitzag op het Weteringplantsoen,
op 12 maart dodelijk werd getroffen door een verdwaalde kogel.
H E T G E D I C H T N A A R A A N L E I D I N G V A N DE F U S I L L E R I N G A A N H E T
151
OV ER Z IC H T VAN W IJZ IG IN GE N
W E T E R I N G P L A N T S O E N TE A M S T E R D A M (p. 395, r. I V.O.). ‘N. Slob’ was
een pseudoniem van de dichter Lou Lichtveld (‘Albert Helm an’).
* D E A C H T E R G R O N D V A N DE D U I T S E R E P R E S A I L L E D I E A A N Z E S E N - V E E R T I G P O LI TI EK E G E V A N G E N E N VAN ‘DE K R U I S B E R G ’ HET
l e v e n k o s t t e (p.400—401). Onze beschrijving van wat op de door de
bedoelde BS-groep betrokken boerderij bij Varsseveld is geschied, bevat
enkele onjuistheden. In die boerderij waren, toen vier Duitse militairen
er toevallig binnenstapten, enkele B S ’ers van een groep die zich ‘de
Barkianen’ noemde, aanwezig — de vier Duitsers werden onmiddellijk
gevangen genomen en ontwapend. Hun werd, hoewel de Geallieerden
in aantocht waren, geen onderduikplaats aangeboden. Zij werden ter
plekke ernstig mishandeld en vervolgens niet doodgeschoten maar op
gehangen — een van de vier had, toen zijn lijk werd gevonden, nog de
strop om zijn hals.
* m r . j . Z A A I J E R EN r . z w o l s m a n ( p- 435 , r. 10 -9 v.o.). Wij schreven
over Zaaijers persbericht van december '45 dat het ‘van grote animositeit
jegens Zwolsm an blijk gaP. D it moet luiden: waaruit een hoogst negatief
oordeel over Zwolsm an bleek.
* d e t d - g r o e p e n d e s p o o r w e g s t a k i n g (p. 503, derde alinea en
noot 2). D e groep w ilde zich niet, zoals wij schreven, ‘van een zo groot
m ogelijk deel van de hulp aan de spoorwegstakers meester maken’
(daarvoor was zij al te klein) maar w èl de directie van de Nederlandse
Spoorwegen en de Personeelraad zoveel m ogelijk helpen. Daarbij raakte
zij met het N SF in conflict. G. J. Boekhoven, die in noot 2 wordt
geciteerd, was niet bij de TD -groep aangesloten.
de v e r b in d in g en van het bureau in l ic h t in g e n , begin sep
t e m b e r 19 4 4 (p. 519, derde alinea). D e Geheim e Dienst Nederland is
hier ten onrechte vermeld —zijn verbinding verliep niet rechtstreeks maar
via de groep van ir. Th. P. Trom p (‘Harry’).
. a . b . s c h r a d e r (p. 525, laatste alinea, en p. 526, eerste alinea). De
eerste initiaal moet worden toegevoegd. Hij was niet samen met mr.
J. A. W. Burger in Londen gearriveerd.
ir
h e t w e r k v a n d e i n l i c h t i n g e n g r o e p ‘p a c k a r d ’ i n d e h o n
g e r w i n t e r (p. 531, laatste alinea, en p. 532, eerste alinea). D e groep
152
DEEL I O B
kreeg een spionagedienst in oost-Nederland, voorzien van een eigen
zender, die door E. van der Noordaa werd geleid.
H E T W E R K V A N DE G E H E I M E D I E N S T N E D E R L A N D I N DE H O N G E R
W I N T E R (p. 532, tweede alinea). D e groep werd van Amsterdam uitgeleid
en de weergegeven m ededeling van Trom p geeft een verkeerde indruk:
deze f 500 zijn in novem ber '45 uitgegeven ten behoeve van het afscheids
diner van de G D N waarbij talrijke hoge autoriteiten aanwezig waren. Wij
w illen tevens vermelden dat het door sommigen zinloos geachte tellen
van Duitse voertuigen plaatsvond in opdracht van het Bureau Inlichtin
gen.
DE M A A G O P E R A T I E V A N B R I G A D I E R - G E N ER A L H A C K E T T (p. 545,
r. 14 v.o.). Vond plaats te Arnhem in het Sint Elisabeths Gasthuis, niet in
het Diaconessenhuis.
de ra n g van leo heaps
(p. 546, r. 14 v.o.). Hij was luitenant, niet
sergeant.
* D E N E D E R L A N D S E G I D S BIJ D E O P E R A T I E P E G A S U S I (p. 549, r. I
v.o., en p. 550, eerste alinea). Dit was niet Jan Peelen maar Maarten van
den Bent. Peelen had de verzamelde wapens van de Airbornes in een
boerenwagen naar hen toe gesmokkeld.
DE
MARCONIST VAN
A. D U
B O I S , G E H E I M A G E N T V A N M I - 9 (p. 5 5 1 ,
noot 1). D it was de Belg Raymond Holvoet. O ok hij is in december '44
gearresteerd; hij werd in april '45 bij Z w olle doodgeschoten.
t e k s t c o r r e c t i e (p.669, r.4). In plaats van ‘een’ leze men: de.
R. C. M I C H E L S , A G E N T V A N H E T B U R E A U B I J Z O N D E R E O P D R A C H
T E N (p. 670, noot 3). Hij was in Engeland tot Commando opgeleid; onjuist
is dat hij in Brits-Indië tot het Korps Insulinde had behoord.
H E T B O M B A R D E M E N T V A N H E T H O O F D K W A RTI ER V A N H E T D U I T
SE v i j f t i e n d e l e g e r t e d o r d r e c h t (p.769, r .7-8). Vond niet van
Engeland uit plaats maar werd uitgevoerd door Typhoons die hun basis
hadden op een vliegveld bij Antwerpen.
153
- 2 ’ s (p.774, derde alinea). Er was er ook
een op het landgoed ‘Te W erve’ bij Rijswijk.
lanceerplaatsen van v
v e r b e t e r d f o t o - o n d e r s c h r i f t (na p. 788). De jeep op foto 102 is
niet met een luchtdoelmitrailleur uitgerust maar met een zwaar machi
negeweer.
l i e u t e n a n t - g e n e r a l s i r r o n a l d s c o b i e (p. 796, r. 14). Zijn voor
naam is abusievelijk aangegeven als: Roland.
t e k s t c o r r e c t i e (p. 815, noot i, r. 3 v.o.). M en leze: bovendien het
recht tot het nemen van besluiten enz.
v e r w i j z i n g s c o r r e c t i e (p. 842, r. 13). In plaats van naar kaart VIII in
deel 10 b dienen wij te verwijzen naar de kaarten VII en VIII in deel 8.
D E V R O U W E N I N H E T A U S S E N K O M M A N D O - R H I C H E N B A C H (p. 8 8 2 ,
slot derde alinea en noot 2). Van de uit Vught overgebrachte gevangenen
is één in Reichenbach overleden en zijn bij de evacuatie twee die ziek
waren, achtergebleven — zij zijn, voorzover bekend, niet teruggekeerd.
U it de groep van vijftig werden er tijdens de evacuatiemars twee dood
geschoten.
* D E V R O U W E N I N H E T A G F A - A U S S E N K O M M A N D O TE M Ü N C H E N
(p. 883, eerste alinea). Anders dan Ella Lingens-Reiner schrijft, is er geen
sprake van geweest dat zij elke zondag met de SS-Aufseherinnen konden
gaan wandelen en de staking waartoe het in januari '45 kwam, is ver
m oedelijk gevolg geweest van het feit dat er te w einig eten werd gegeven,
niet van het feit dat daar geen zout meer in zat.
t e k s t c o r r e c t i e (p. 917, r. 8 v.o.). V oor ‘op’ leze men: of.
S E Y S S - I N Q U A R T W I S T W I E DE V E R T R O U W E N S M A N N E N W A R E N
(p. 10 12 , r. 5—3 v.o.). Hij kon dat niet weten op grond van de aan de S D
in handen gevallen exemplaren van de bevrijdingsproclamatie van het
college, want daar stonden geen namen onder.
tekstcorrectie
(p. 1016, r . 14 v.o.). Voor ‘drie’ leze m e n : tw e e .
154
DEEL I O B
DE
b r i t s e k a n a a l e i l a n d e n (p. 10 81, r.4 v.o.). Toe te voegen: Alder-
ney.
v e r b e t e r d k a a r t o n d e r s c h r i f t (p. 1129). V oor ‘CanadeseTw eede
Leger’, leze men: Canadese Eerste Leger.
- o n d e r s c h r i f t (nap. 1 140). Foto 125 is niet in april
'45 in Leeuwarden gemaakt, maar in september '44 in Eindhoven.
verbeterd foto
DE B E V R I J D I N G V A N D O E S B U R G , Z U T P H E N EN D E V E N T E R EN DE
c a n a d e s e o v e r t o c h t o v e r d e i j s s e l (p. 1 1 4 1 , tweede alinea). Op
1 1 april '45 waren Zutphen en Deventer reeds bevrijd (resp. op 8 en op
10 april) —Doesburg werd pas bevrijd op de 16de. De Canadese overtocht
vond plaats bij Gorssel. Brummen werd bevrijd op 15 april.
H E T O P H E T L A A T S T D O O D S C H I E T E N V A N T O D E S K A N D I D AT E I N
H E T O O S T E N EN N O O R D E N DE S L A N D S (p. 114 3 e.V.). Toegevoegd
moet worden dat op de dag dat Brummen werd bevrijd, aldaar nog negen
inwoners door de S D werden doodgeschoten: ten dele gewone burgers,
ten dele illegale werkers. De beschreven SD-terreur heeft dus (p. 114 5,
r. 15) niet aan 107 maar aan 116 personen het leven gekost.
(p. 114 7 , r. 13). Voor ‘zondagmiddag’ leze men:
tekstcorrectie
woensdagmiddag.
DE A M E R I K A N E N N A A R M A A G D E N B U R G (p. I I Ó8 , r. 19). D it deed hun
Negende, niet hun Derde Leger.
H E T S P E L D J E N W O BIJ DE G R O E P N E D E R L A N D S E K R I J G S G E V A N G E
N E N I N m ü h l b e r g (p. J18 2 , r. 8 v.o. en noot 1). Het was N W O , niet
M W O , en N W O was de afkorting van N iet-W erkende Onderofficieren.
correctie fo to
-
o n d e r s c h r i f t (na p. i22o). Foto 156 is een opna
me uit W öbbelin (evenals foto 149).
de
capitulatie
van
de
duitse
heeresgruppe
IN ITALIË
(p. 1260, r. 15). D e Russische vertegenwoordiger nam slechts deel aan de
besprekingen in Alexanders hoofdkwartier.
155
verbeterd foto- onderschrift
( n a p. 1260). V oor ‘n a a s t hem’ leze
m en: aan zijn linkerhand.
H E T B E R I C H T V A N H I T L E R S Z E L F M O O R D , 3 0 A P R I L ' 4 5 (p. I3 6 4 ,
r. 17 v.o.). N iet Goebbels sprak voor de Reichsrundfunk maar een omroeper.
kapitein m r
. A.
b.
j.
koch
(p. 1393, r.7). Zijn rang is ten onrechte als
‘luitenant’ aangegeven.
O P R U K K E N V A N D E B E V R IJ D I N G STR O E P E N O P M A A N D A G 7 ME I
'4 5 (p. 14 2 1, tweede alinea). N iet alleen de verkenningseenheid van de
Britse 49 th Infantry Division zette zich in beweging maar dat deden ook
de andere onderdelen van deze divisie. Zij reden onder meer Utrecht,
Am ersfoort en Hilversum binnen (deze correctie geldt ook voor p. 1433,
noot 1).
DE S C H I E T P A R T I J O P D E D A M T E A M S T E R D A M , 7 M E I
1945
(P- ! 4 2 3 »
r. 12). Hierbij is één B S ’er gesneuveld.
tekstcorrectie
(p. 1432, n o o t i). ‘G re e f m o e t z ijn : Graaf.
7 m e i '4 5 (p. 143Ó, r. 3-4). Hij werd
gearresteerd door de BS-commandant in Den Haag, een tweede hoge
BS-functionaris, de waarnemend hoofdcommissaris van de Haagse po
litie en vier rechercheurs.
de arrestatie van mussert op
k a a r t c o r r e c t i e (p. 1441). Kaart X V III is in zoverre onjuist dat de
Betuwe nog aangegeven is als een geïnundeerd gebied. De Betuwe stond
alleen onder water als er hoog water was op de grote rivieren. Het gebied
was weer droog na ca. 10 maart '45.
Deel 1 1 a : ‘Nederlands-indië I ’
o n j u i s t h e d e n i n d e k a a r t e n . In de kaarten is door onvoldoende
controle een aantal storende topografische onjuistheden blijven staan
—wij zijn daar op gewezen door prof. dr. A. J. Pannekoek.
De ernstigste fouten komen voor op kaart X V II (Java) op p. 1002-1003.
D e naam M adioen moet vervangen worden door Soerakarta, de naam
156
DEEL I I A
Kediri door M adioen; de plaats Kediri ontbreekt. D e plaatsen Tjepoe,
N gaw i, Toeban en Bodjonegoro zijn circa 40 a 60 km te ver westelijk
aangegeven. D e lengte van de schaalstok is geen 500 doch circa 230 km.
D e kust van Sumatra is fou tief weergegeven.
Een foute schaal komt ook voor op de volgende kaarten:
XIII, Celebes (p. 8 11): 200 km moet zijn ca. 290 km;
X IV , Borneo (p. 816): 500 km moet zijn ca. 250 km;
X V , Sumatra (p. 857): 200 km moet zijn ca. 300 km.
D e terreinhoogten (gebied boven 100 m en 1 000 m) zijn op veel
plaatsen onjuist weergegeven. Op kaart I (p. 2) is het gebied boven 1 000
m ten noorden van Bandoeng te groot aangegeven waardoor enige
toegangswegen naar Bandoeng te hoog zijn komen te liggen; de w eg van
Buitenzorg naar het oosten is te laag aangegeven: hij ligt in werkelijkheid
voor een gedeelte boven 1 000 m. De kuststrook lager dan 100 m langs
de zuidkust is veel te breed; in feite is het op vele plaatsen een steile kust.
Veel te brede stroken land lager dan 100 m langs de kusten komen ook
voor op de kaarten VI, Sumatra (p. 62), VII, N ieuw -G uinea (p. 320), XIII,
Celebes (p. 8 11), X V , Sumatra (p. 857), X V I, Tim or (p. 899) en X X ,
N ieuw -G uinea (p. m i ) .
o n j u i s t e d a t u m (p. 3, r. 15 v.o.). V oor ‘woensdag n maart’ leze men:
woensdag 4 maart.
h e t h i n d o e r i j k m a d j a p a h i t (p.2ó, r. 5 v.o.). Dit is een betere
schrijfwijze dan ‘M odjopahit’. Het rijk lag niet op W est- en een deel van
M idden-Java maar op O ost- en een deel van M idden-Java.
* D E O O S T - I N D I S C H E C O M P A G N I E 1EN DE D O O R J A V A N E N B E D R E
V E N I N T E R I N S U L A I R E S C H E E P V A A R T (p. 36, r. 13 V .O . e.V.). Wat wij
hier schreven, is niet juist. In een bespreking van deel II a heeft de
historicus P. J. D rooglever opgemerkt dat de politiek van de Compagnie
‘niet gericht was op uitbanning maar op regulering van de inheemse
handel en scheepvaart door middel van een passensysteem. In hoeverre
het handelsvolume onder dit regime is uitgedijd o f ingekrompen, valt
bij de huidige stand van het onderzoek niet te zeggen.’ (Bijdragen van het
Koninklijk Instituut voor Taal-, Land- en Volkenkunde, 1986, afl. II-III)
DE W E R K K O L O N I E S W I L L E M S O O R D EN F R E D E R I K S O O R D ( p . 53, r.6).
De eerste lag in Noordwest-O verijssel, alleen de tweede in ZuidoostDrente.
157
- d e w a a l ( i 8 7 0 ) (p. 59, laatste alinea, en p.60,
eerste alinea). Het verbod om grond van inheemsen aan niet-inheemsen
te vervreem den is niet neergelegd in deze wet maar in een op grond
daarvan in 1875 uitgevaardigde ordonnantie. Onder ‘vervreem ding’ werd
niet alleen verkoop verstaan maar elke transactie tot blijvende overdracht,
zoals schenking en (in sommige gevallen) verpanding op grond van het
adat-T&cht. In noot i wezen wij op de schadelijke gevolgen die het
ontbreken van zulk een regeling had in Birma maar hetzelfde kan worden
opgemerkt met betrekking tot som m ige Britse koloniale gebieden in
Afrika, bijvoorbeeld Kenya.
de agrarische w et
i n d i ë ’ s ‘ f i n a n c i ë l e z e l f s t a n d i g h e i d ’ (p.79, r. 19). Wij schreven
dat Indië ‘op I januari 1867 financieel zelfstandig geworden’ was - dat
is niet juist. Op die datum werd de Indische Comptabiliteitswet van
kracht die onder meer bepaalde dat de Nederlandse Staten-Generaal de
Indische begroting moesten goedkeuren. Indië kreeg in 19 12 rechtsper
soonlijkheid, hetgeen onder meer de bevoegdheid tot het aangaan van
leningen inhield, maar ook deze moesten door de Staten-Generaal w o r
den goedgekeurd.
v e r b e t e r d f o t o - o n d e r s c h r i f t (na p. 82, foto 8). V oor ‘D oor het
K n il uitgemoorde kampong in de Bovenlanden van A tjeh’ leze men: ‘Het
K nil heeft in de Bovenlanden van Atjeh een door de Atjehers versterkt
punt veroverd.’
* het achterblijven van de stijging van de p r o d u k t iv it e i t b i j d e r i j s t t e e l t (p.94, eerste alinea). Wij wezen erop dat de
produktiviteit van de suikergronden van 1900 tot 1940 met 75 % steeg en
die van de TÏ]st-sau>ahs van 19 16 tot 1940 met nog geen 9% en vervolgden
toen: ‘Z o richtte de energie van het Europese bedrijfsleven zich in de
eerste plaats op wat voor Europa, niet op wat voor Indië wenselijk was.’
In een bespreking van deel 1 1 a heeft de historicus P. J. D rooglever er op
gewezen dat wij verzuimd hebben te vermelden dat op de aaneengesloten
suikerarealen w èl een wetenschappelijke bedrijfsvoering m ogelijk was
maar ‘niet op het eindeloos versnipperde sawah-land van de Indonesische
rijstverbouwer. . . Opmerking had verdiend dat, mede dank zij de inspan
ningen van de betrokken overheidsdiensten, Java het enige gebied in
Z u id - en Zuidoost-Azië was waar in de eerste decennia van de twintigste
eeuw althans nog enige toename van de rijstopbrengst per hectare kon
158
DEEL I I A
worden gerealiseerd.’ (Bijdragen van het Koninklijk Instituut voor Taal-,
Land- en Volkenkunde, 1986, afl. II-III)
* d e g e r i n g e i n d u s t r i a l i s a t i e i n i n d i ë (p. 95, eerste alinea). Wij
wezen erop dat de opbouw van een moderne industrie in de Indische
archipel m oeilijker was dan elders doordat er geen rijke ijzerertslagen
waren en de steenkool van matige kwaliteit was, maar ook dat die
opbouw door Nederland werd tegengegaan op grond van ‘de beducht
heid dat industrieprodukten welke men aan Indië kon leveren, in Indië
zelf zouden worden vervaardigd.’ Dit tweede m otief heeft w el bij som
m ige investeringsbeslissingen een rol gespeeld maar niet in die mate het
beleid bepaald als wij suggereerden.
DE U I T I N D I Ë A F V L O E I E N D E W I N S T E N V A N H E T W E S T E R S B E
D R I J F S L E V E N (p.97, r.4). Wij schreven van ‘een percentage dat tussen 6
en 7 ligt’ —bedoeld wordt uiteraard: per jaar.
d e i n d i s c h e c o m p t a b i l i t e i t (p. 97, r. 3—2 v.o.). Indië had o o k a lv ó ó r
1867 een eigen comptabiliteit; deze was evenwel niet bij de wet geregeld.
d e v o l k s t e l l i n g v a n 1 9 3 0 (p. 103, r.4 -3 v.o.). Deze was onder het
Nederlandse bewind niet alleen de laatste maar ook de eerste.
k e n n i s v a n h e t m a l e i s b i j e u r o p e a n e n (p. 107, r. 13 v.o.). Behalve
de door ons genoemde bestuursambtenaren, zendelingen en missiona
rissen hadden ook in het algemeen de op de ondernemingen werkzame
Europeanen een redelijke kennis van het Maleis.
* D R . P. J. A. I D E N B U R G S N O T A U I T ' 4 0 O V E R H E T O N D E R W I J S
I n d o n e s i ë r s (p. I s i ) . W ij citeren uit deze nota Idenburgs ‘erken
aan
ning dat ons de middelen ontbreken om krachtig en in een snel tempo
de voor onze doelstelling vereiste activeringspolitiek te voeren.’ Daaraan
voegden wij toe: ‘In breder historisch verband beschouwd, betekende
die erkenning dat het Nederlands koloniaal bewind (Idenburg had dat
scherp gezien), al zijn inspanningen ten spijt, niet bij machte (was) zijn
eigen politieke doelstellingen in een voldoend tempo te realiseren.’ Wij
hadden er evenwel op dienen te wijzen dat Idenburg in de bedoelde nota
het voorstel deed om tot een verdergaande ‘Indianisatie’ van het onder
wijs over te gaan en tot aanpassing daarvan aan het niveau der Indonesiërs.
‘Het was’ , merkte de historicus P. J. D rooglever op, ‘niet de erkenning
159
van een failliet, zoals de Jo n g meent, maar de aankondiging van een
beleidsom buiging.’ Tot die om buiging is het als gevolg van de Tweede
W ereldoorlog niet meer gekomen. (Bijdragen van het Koninklijk Instituut
voor Taal-, Land- en Volkenkunde, 1986, afl. II-III)
* h e t k a n t o o r v o o r d e v o l k s l e c t u u r (p. 1 75, tweede alinea).
Wij zijn over deze vorm van overheidszorg te kort geweest, zoals E. M.
Uhlenbeck, oud-taalambtenaar van het Kantoor (niet, zoals wij hier
schreven: Bureau) in ’86 constateerde. Wij hadden mede dienen te
vermelden dat het Kantoor voor uitlening zorgde aan ruim 3 000 bibli
otheekjes die door onderwijzers van de z.g. vervolgscholen werden
gehouden; dat het Kantoor een belangrijke rol heeft gespeeld bij de
ontwikkeling van het Maleis (Indonesisch) als nationale eenheidstaal en
van een moderne Indonesische letterkunde; dat het veel van de oude
Indonesische letterkunde w eer toegankelijk heeft gemaakt; dat het o.m.
werken van schrijvers als Shakespeare, M olière en Tolstoi heeft uitgege
ven ; dat het voor uitgaven zorgde om de Javanen tot transmigratie te
bewegen en dat het behalve voor periodieke overzichten van de Indo
nesische pers ook zorgde voor een dagelijks overzicht ten behoeve van
de gouverneur-generaal. (Bijdragen van het Koninklijk Instituut voor Taal-,
Land- en Volkenkunde, 1986, afl. II-III)
HET K O NI N K L I J K I N S T I T U U T V O O R T A A L - , L A N D - EN V O L K E N
K U N D E (p. 176, r.7—8). Is sinds het einde van de jaren ’6o in Leiden
gevestigd.
d e b o r o b o e d o e r (p. 176, r. 10—9 v.o.). Kan beter aangeduid worden
als ‘een van ’s werelds indrukwekkendste getuigenissen van Boeddhisti
sche kunst’ , in plaats van ‘Hindoe-kunst’.
DE R E C H T S P R A A K T E N A A N Z I E N V A N I N H E E M S E N (p. 1 83, tweede
alinea). Grondslag van de civiele rechtsbedeling was overal het adat-recht
— het op de Koran gebaseerde Islamietische recht was alleen grondslag
vo o r de meeste aspecten van het huwelijksrecht in geval sprake was van
huwelijken tussen Islamietische echtgenoten. Wij schreven voorts (p. 183,
r. 16) dat er in de Buitengewesten één landraad ‘per gewest’ was —beter
is: één landraad in elke belangrijke plaats van een residentie. Zo kenden
de 10 residenties van Sumatra, Riouw en onderhorigheden en Banka en
onderhorigheden 39 landraden. In totaal waren er zow el op Java als in
de Buitengewesten ruim 70 landraden, bij elkaar dus meer dan 140.
160
DEEL I X A
O P R IC H T I N G VAN HET NEDERLANDS Z EN DEL ING GE N O O TS C H A P
(p. 203, r. 5). Vond plaats in 1797, niet in 1795.
H E T G O U V E R N E M E N T EN DE Z E N D I N G EN M I S S I E (p.203, tweede
alinea). Het Regeringsreglement van 1854 bevatte niet de bepaling dat de
gouverneur-generaal de gebieden kon aanwijzen waar zendelingen en
missionarissen aan het werk konden gaan, w èl al de op p. 204 geciteerde
bepaling die in '25 voorkwam in de Wet op de Indische staatsinrichting.
Deze bepaling is, anders dan wij op p. 204, noot 1, vermeldden, alleen in
de jaren 1886—89 op inheemse ‘ Christenleraars, priesters en zendelingen’
toegepast. ‘ Dubbele zending’, d.w.z. het in één gebied werkzaam zijn èn
van zendelingen èn van missionarissen, werd (p. 205, noot 1) alleen
voorkom en in de jaren 19 0 1—1927. In de praktijk werd de geciteerde
bepaling steeds meer uitgehold doordat het gouvernement allerlei takken
van zendings- en missie-activiteiten aan haar werking onttrok.
D E ‘ R E C H T S P O S I T I E D E R I N L A N D S E C H R I S T E N E N ’ (p.203, tweede
alinea). Deze moest, aldus de Troonrede van 190 1, beter geregeld worden.
Wij merkten vervolgens op dat het in Indië ‘niet kwam tot een wettelijke
gelijkstelling van inheemse Christenen aan Europeanen’ — deze gelijk
stelling lag evenwel niet in de bedoeling, omdat het gouvernement de
inheemse Christenen in beginsel in de adat-sfeer wenste te houden. De
zending was in meerderheid tegenstandster van zulk een gelijkstelling.
DE F I N A N C I Ë L E S T E U N V A N H E T G O U V E R N E M E N T A A N DE C H R I S
T E L I J KE k e r k e n (p.204, r .2 - 1 v.o.). D ie steun werd alleen gegeven aan
de z.g. Protestantse Kerk in Nederlands-indië (‘de Indische kerk’) die de
vrucht was van het werk van predikanten en ‘ziekentroosters’ van de
Oost-Indische Compagnie en die haar status kreeg van koning W illem
I, alsmede aan de uit de zendingsarbeid voortgekomen kerken van
Indonesiërs. De zending als zodanig werd niet door het gouvernement
gesubsidieerd. D e zending had er voorts bezwaar tegen dat de door haar
opgerichte Indonesische kerkgenootschappen deel zouden gaan uitmaken
van de Protestantse Kerk in Nederlands-indië.
d e l i g g i n g v a n n i a s (p.205, r. 12). D e tekst verwijst naar kaart VI
maar op die kaart staat het eiland Nias niet verm eld — het is het op een
na noordelijkste van de ten westen van Sumatra liggende eilanden welke
op die kaart staan aangegeven.
161
D E I N DE N E G E N T I E N D E E E U W O P B AL I V E R M O O R D E Z E N D E L I N G
(p.205, noot 2). Deze is niet door zijn enige bekeerling verm oord maar
op diens instigatie door twee Indonesische bedienden.
H E T E I N D E V A N H E T K A B I N E T - H E E M S K E R K (p. 279, r. 1 -2 ). Dit kabi
net kwam in '13 niet ‘ten val’ maar vroeg om ontslag in verband met de
toen te houden algemene verkiezingen.
b u k i t t i n g g i (p.293, noot 2). Abusievelijk is één g weggevallen.
h a t t a ’ s o p l e i d i n g (p.326, r. 3). Hij doorliep niet de hogere burger
school (hbs) in Padang (daar was geen hbs) maar een hbs in Batavia.
* HET BESEF VAN d e T I J DELI J KHEI D VAN HET N E D E R L A N D S E K O
L O N I A L E r e g i m e (p.409, begin laatste alinea). Dat besef leefde niet
alleen bij de politieke linkerzijde in Nederland maar ook bij talrijke
zendelingen.
E E N C H I N E S E V O L G E L I N G V A N S N E E V L I E T (p.438, r. 3 V.O.). D it was
niet Yap T jw an Bing maar Yap Sw ie Siang.
. h . j . l o v i n k (p. 521, r. 8). Zijn voorletters zijn hier abusievelijk
aangegeven als: A. J. H.
a
g o u d - i n l e v e r i n g i n m e i '4 0 (p. 546, r.7). Gouden sieraden
behoefden niet ingeleverd te worden maar aangezien zij ‘ongemunt
goud’ zijn, moet het woord ‘dus’ geschrapt worden.
de
D E A M E R I K A A N S E EN B R I T S E Z E E S TR IJ D K R A C H T E N I N H E T V E R R E
o o s t e n IN 1 9 4 0 (p. 5 5 2 , einde tweede alinea). Er waren wèl enkele
zware kruisers maar er was geen enkel slagschip en geen enkel groot
vliegkampschip.
DE P E R H I M P U N A N P E G A W A I B ESTUUR B O E M I P O E T R A ( V E R E N I
G I N G V A N A M B T E N A R E N V A N H E T I N H E E M S B E S T U U R ( p. ÓI Ó, eerste
alinea). Van deze vereniging konden wel degelijk ook regenten lid
w orden —in het midden van de jaren '30 had meer dan de helft van die
regenten dat gedaan.
de v e r v a n g in g van de
‘ j a v a ’ (p.626, r. 5-4 v.o.). De ‘Jacob van
162
DEEL I I A
Heemskerck’ was niet als vervanger van de ‘J ava’ gedacht maar als tweede
flottieljeleider (naast de ‘Trom p’). D e bedoeling was dat de ‘Ja v a ’ en de
‘Sumatra’ in '42 door twee nieuwe kruisers zouden worden vervangen.
de
regeringsverklaring
van
het
vijfde
k a b in e t - colijn
(p. 629, r. 13). Werd niet eind ju n i, maar eind ju li '39 afgelegd.
V E R B E T E R D F O T O - O N D E R S C H R I F T (na p. 656). Op foto 90 is Op de
achtergrond niet de vulkaan Tangkoeban Prahoe afgebeeld maar de
vulkaan welke ten westen daarvan ligt, de Boerangrang.
‘ o p t e n n o o r t ’ (p. 662, r. 19). Was niet een schip van de Stoomvaart
Maatschappij Nederland maar van de KPM.
de
gecorrigeerd
In d o n e s is c h
woord
( p .6 9 8 , r. 1). V oor ‘seantero'
leze men: sesandaratt.
DE A M E R I K A A N S E V E R L I E Z E N I N P E A R L H A R B O R (p. 726, tweede
alinea). Wij schreven: ‘D e acht Amerikaanse slagschepen werden alle tot
zinken gebracht o f zeer zwaar beschadigd.’ Dat is niet juist: twee werden
er tot zinken gebracht, drie zwaar, drie licht beschadigd en die laatste drie
waren binnen drie weken w eer in dienst.
D E U I T W I S S E L I N G I N L O U R E N ^ O M A R Q U E Z ( p . 75 I, r. 8
V .O .).
Het
jaartal '41 moet zijn: '42.
D E I N Z E T V A N DE I N D E C E M B E R ' 4 1 N A A R S U M A T R A EN S I N G A
P O R E G E Z O N D E N N E D E R L A N D S E B O M M E N W E R P E R S EN J A G E R S
(p. 769, laatste alinea). Van de drie afdelingen Glenn Martins (te zamen 22
toestellen) werd slechts één naar Java teruggezonden en de resterende
toestellen zijn w el degelijk ook offensief gebruikt.
DE V I A A F R I K A O V E R G E V L O G E N B - I 7 ’ S EN B - 2 4 ’ s (p. 8 0 5 , r. 5). Er
kwamen er op Java 45 aan, niet 50.
GOLF
van bone
(p. 8 I I , kaart XIII). Abusievelijk aangegeven als: ‘G o lf
van B oni’.
k o l o n o d a l e (p. 81 3, r. 6—7). Deze plaats op Celebes is hier abusievelijk
‘Kolonedale’ gespeld.
163
OVERZIC HT VAN WIJZIGINGEN
geografische correctie
(p. 838, r. i o v.o.). V oor ‘ B on i’ leze men:
Bone.
h e t k p m - s c h i p ‘ s l o e t v a n d e b e e l e ’ (p.867, r. 12). Is in 19 14 in
dienst gesteld en dus ten onrechte als ‘m odern’ aangeduid.
de c o m m a n d a n t van de
‘ j a v a ’ (p.936, r. i). P. B. M. van Straelen
had de rang van kapitein-ter-zee.
kapitein-ter- z e e w
.
a . d e j o n g (p. 948, r.20). Als zijn initialen zijn
abusievelijk W. J. vermeld.
d e l i g g i n g v a n b r o o m e (p.949, r. 16 -17 ). Er wordt hier verwezen
naar kaart X I maar op die kaart staat Broom e niet vermeld, wèl Darwin
en Port Hedland. Voor Port Hedland leze men: Broome.
* DE T O C H T V A N DE ‘j A N S S E N S ’ V A N T J I L A T J A P N A A R F R E M A N T l e (p. 957, laatste alinea). Er waren slechts vier vrouwen aan boord en
geen kinderen van marinepersoneel —bij de beschieting op 3 maart door
tw ee Japanse vliegtuigen is een matroos-mitrailleurschutter zwaar ge
wond. Toen de tweehonderdvijftig van de oorspronkelijk ruim vierhon
derd opvarenden het schip verlieten, bleven drie vrouwen aan boord,
onder w ie de echtgenote van een milicien-m atroos, D. H abig-Goulm y,
die zich naar Fremantle onderweg zo voorbeeldig gedroeg dat ze van alle
overige opvarenden een Leica-fototoestel cadeau kreeg. Haar man werd
in Australië naar een marinekamp gestuurd maar zij kreeg te horen: ‘ Er
mochten geen vrouwen uit Indië overkomen, dus u bestaat niet.’ (Brief,
15 jan. 1986, van W. N. van de Poll)
d e m o b i e l e e e n h e i d (p.996, r. 5 v.o.). Verm elding verdient dat deze
eenheid o.m. beschikte over de enige 7 van de in de Verenigde Staten
bestelde 600 tanks (p. 632, r.4) die Indië bereikten; ze waren uit Tjilatjap
opgehaald. D e eenheid was een gevechtsgroep van de infanterie.
d e j a p a n s e l a n d i n g b i j r e m b a n g (p. 10 13 , r.9). D e plaats van die
landing (een kleine, diepe baai waar zich in de jaren '30 Japanners hadden
gevestigd om uit fossiele schelpen parelmoer en vloertegels te maken)
lag op M idden-, niet op O ost-Java.
164
DEEL I I A
DE M O B I E L E E E N H E I D T R E K T U I T B A N D O E N G N O O R D W A A R T S
(p. 10 18 , r. 8—9). Zij verplaatste zich met haar eigen transportmiddelen.
d e s t r i j d o m d e t j i a t e r - p a s (p. 1039, r. 13 -14 ). Wij schreven dat de
stelling aan de Soebangse zijde van de pas op de avond van donderdag
5 maart ’42 was opgegeven. Dat is niet juist: in die stelling bevond zich
toen nog een aantal militairen, o.m. een groep dienstplichtigen die in
opleiding waren voor reserve-officier; deze militairen trokken zich pas
de volgende dag terug.
H E T V E R T R E K V A N G. A. V A N B O V E N E EN Z I J N V R O U W (p. IOÓO, r. 8).
Z e zijn hier ten onrechte vermeld als medepassagiers van van M ook —op
p. 1052, noot 3, staat al dat zij begin novem ber '4 1 naar de Verenigde
Staten waren gezonden.
k a p i t e i n h . j . d e v r i e s (p. 1060, r. 17—18). Van deze die naar Australië
uitweek, hebben wij de personalia onjuist vermeld. Hij was niet een
reserve-kapitein maar een beroepskapitein van de Generale Staf, werk
zaam bij het Departement van O orlog te Bandoeng.
. v . q u i s p e l (p. 1060, eerste alinea). Deze is niet
met een Lockheed naar Australië uitgeweken maar met admiraal Helfrich
meegevlogen naar Brits-Indië.
het vertrek van h
* DE G R O E P V A N L I E U T E N A N T - C O L O N E L L A U R E N S V A N DE R P O S T
EN DE H U L P , V E R L E E N D D O O R D. W . N. K R I E K (p. IO 7 5 -7 6 ). Er ko
men in onze beschrijving enkele onjuistheden en onvolledigheden voor.
Onjuist is dat van der Post Soekaboemi verliet ‘na het bericht van de
capitulatie van het Knil vernomen te hebben’ — toen hij nl. op 8 maart
'42 dat bericht vernam, bevond hij zich met zijn groep al in het gastenhuis
van de door ons bedoelde mijnbouw-onderneming. Hij was daar opge
vangen door de administrateur van de goudmijn, D. W. N. Kriek, die
tevens commandant was van de landwacht in de betrokken streek. Kriek
heeft van meet a f aan belangrijke hulp verleend aan de groep in de bergen
(zij vond daar onderdak in een uitwijkkamp voor de gezinnen van
Nederlandse employés van de m ijnbouw-onderneming). D oor het ver
raad van een m ijnbouw-em ployé kenden de Japanners de streek waar de
groep van van der Post zich ophield. Van der Post had, toen hij zich
overgaf, slechts één gewonde Australiër bij zich. De vier Australische
militairen die naar de Zuidkust trokken, zijn onderweg vermoord. Kriek
165
en de Zwitserse geoloog Paul Vogt, de prospector van de m ijnonderne
ming, hebben hun steunverlening aan de groep ook na de uitschakeling
van van der Post voortgezet, totdat de laatsten (niet begin augustus maar
pas in de loop van september '42) zich aan de Japanners overgaven. Al
dezen zijn verm oedelijk door de Japanners om het leven gebracht. Vogt
is door de Japanners tot gevangenisstraf veroordeeld, Kriek werd in
novem ber '42 geïnterneerd.
D E L I G G I N G V A N K O E A L A L O E M P O E R (p. IO89, r.2 1-2 2 ). Er Wordt
verwezen naar kaart X V maar op die kaart staat Koeala Loempoer niet
aangegeven. Deze stad ligt bij de westkust van Malakka, iets zuidelijker
dan de breedtegraad van Medan.
D E E V A C U A T I E V A N V R O U W E N EN K I N D E R E N V A N I N H E E M S E
k n i l - m i l i t a i r e n u i t a t j e h (p. 1097, r. 8 v.o.). Er werden geen ‘auto’s
en autobussen’ gebruikt maar open vrachtauto’s.
D E M O O R D D O O R DE J A P A N N E R S O P E EN A A N T A L G E E S T E L I J K E N
o p e e n v a n d e t a n i m b a r - e i l a n d e n (p. 1 1 1 0 , r. 7-8). Deze wandaad
is in werkelijkheid op een van de Kei-eilanden gepleegd. Daar was de
zetel van de apostolische vicaris van N ieuw -G uinea, een van de slacht
offers.
DE V E R N I E L I N G VAN HET S C H I P VAN DE G O U V E R N E M E N T S M A R I
N E t e m a n o k w a r i ( n I E u w - G u I N E A ) (p. 1 1 1 5 , noot 2). Deze vernie
ling vond plaats conform de vlootorder dat voorkomen moest worden
dat aan de Japanners schepen in bruikbare staat in handen zouden vallen.
Behalve de matroos eerste klasse die onthoofd werd, werden ook nog
enkele schepelingen opgehangen.
de
k p m (p. 1146). Deze drie letters zijn natuurlijk de afkorting van
Koninklijke Paketvaart Maatschappij, niet van Koninklijke Petroleum
Maatschappij.
Deel 1 1 b: ‘Nederlands-indië I I ’
de
‘p r i n c e
of w a les
’
en de
‘ r e p u l s e ’ (p.8, r.6). Kwamen op 2,
niet op 6 december '41 in Singapore aan.
166
DEEL I I B
k a a r t c o r r e c t i e (p. 17). In het nevenkaartje is de ligging van M anokwari verkeerd aangegeven: deze plaats ligt niet ter hoogte van Babo maar
van Sansapor.
t e k s t c o r r e c t i e (p. 19, r. 5 v.o.). V oor: ‘verleende Todjo gratie’ leze
men: liet Todjo gratie verlenen.
a m e r i k a a n s e e n j a p a n s e v l i e g k a m p s c h e p e n (p.24, tweede ali
nea). V óór de Slag bij M idw ay hadden de Amerikanen er zes (niet zeven)
en na die slag vijf. V oor de Japanners waren die cijfers: e lf en zeven.
t e k s t c o r r e c t i e (p.27, r. 1 v.o.). Voor 'Department o f the Arm y’ leze
men: War Department.
d e o n d e r g a n g v a n d e ‘ j a m a t o ’ (p.39, noot i). Dit slagschip, het
grootste ter wereld, werd door de Amerikaanse luchtmacht tot zinken
gebracht.
j a p a n s n i e u w e v l i e g k a m p s c h e p e n (p.43, r. 14). Er kwamen in de
genoemde periode 10 nieuwe gereed, niet 13.
d e c o n f e r e n t i e v a n t e h e r a n (p.65, r. 14 v.o.). Vond plaats van 28
novem ber tot 2 december 1943.
aantal doden
ju li- augustus
door
de
bombardementen
van
hamburg
,
'4 3 (p. 86, r. 18). De beste schatting is: ca. vijf-en -
dertigduizend.
de zevende d a g - adventisten
(p. 105, noot i , r.2). Zijn hier ten
onrechte gelijkgesteld aan de Heiligen der Laatste Dagen (de Mormonen).
verbeterd foto
-
onderschrift
( n a p. 110). De juiste d a tu m is: 7
a p r il 1945.
t e k s t c o r r e c t i e (p.220, r. 5). Voor ‘vorstendom ’ moet ‘van het’ w or
den ingevoegd.
- o n d e r s c h r i f t (voor p.223). De juiste vertaling
van de eerste zin van afb. 35 is: ‘Volwassenen, kinderen, spreekt de taal
van Japan.’
verbeterd foto
167
d e j a p a n s e g e n e r a a l s o e g i j a m a (p.249, r. 14). Zijn voornaam is:
Hajima.
t w e e t e k s t c o r r e c t i e s (p. 263, r. 5). Voor ‘predikanten’ leze men
‘predikanten en priesters’ en de laatste twee regels van deze alinea dienen
te luiden: ‘mgr. W illekens achtte het prudent, het Japanse verzoek in te
w illigen.’
D E B E S P R E K I N G E N I N H E T O L C O T T P A R K H O T E L TE B A N D O E N G
(p. 298 e.v.). Van de deelnemers aan deze besprekingen onder leiding van
mr. H. J. Spit, vice-president van de Raad van Nederlands-indië, is ir. C.
H illen, hoofd van de PTT, niet onm iddellijk gearresteerd; hij werd begin
'43 geïnterneerd en pas later door de Kenpeitai als ‘samenzweerder’
behandeld: verhoord, gemarteld en begin '45 tot gevangenisstraf veroor
deeld; aan de gevolgen daarvan overleed hij begin novem ber '45.
‘ d j a l a n ’ (p.314, laatste alinea). De juiste vertaling is niet ‘boulevard’,
maar: weg.
generaal- m ajoor l. h
. v a n o y e n ( p .3 3 9 , r. 1 1 -1 2 ). Zijn rang in
maart '4 2 is abusievelijk als ‘luitenant-generaal’ aangegeven.
* d e n i p p o n - w e r k e r s (p. 363, vierde alinea en elders). ‘Wij w illen ’,
schreven w ij, ‘de term ‘ballenjongens’ vervangen door de minder m in
achtende term welke ook door dr. van V elden’ (nl. in haar werk over de
Japanse interneringskampen voor burgers) ‘gebruikt is: de Nipponwerkers.’ Daaraan willen wij nu toevoegen dat wij met het gebruik van
deze term niets negatiefs ten aanzien van de betrokkenen als groep
hebben w illen aangeven. Er hebben zeer velen toe behoord die zich
bewust waren dat zij door de voortzetting van hun werk de steunkassen
ontlastten. Bovendien leek die voortzetting van belang opdat men, als
eenmaal de bevrijding daar was, bepaalde posten nog in handen zou
hebben.
de persoonsbew ijzen
en beloften
der
‘n i p p o n -
werkers
’
(p. 366, laatste alinea en p. 367, eerste alinea). Wat wij hier vermelden,
geldt slechts voor Java.
* o n t s n a p p i n g e n u i t d e g r o t e o o s t ( d .w .z . v a n a m b o n )
n a a r a u s t r a l i ë i n f e b r u a r i - m a a r t '4 2 (p.393, laatste alinea).
168
DEEL I I B
Aan de verm elde geslaagde ontsnappingen moet worden toegevoegd dat
de commandant van het Knil-detachement op het vliegveld Laha, eerste
luitenant G. L. Snell, met acht andere Nederlandse militairen met een
prauw overstak naar Ceram, daar een zeilboot uitrustte en via de K eieilanden, waar hij een kustvaartuig wist te charteren, en via D obo en
Merauke eind maart '42 de Australische kust bereikte. De bedoelde acht
militairen waren officier van gezondheid C. Ouwehand, luitenant J. F.
de Bruyn, onderluitenant W. F. Kniestedt, de sergeanten G. Teljeur en
A. G. Hueting, brigadier N. H. M. Donders en de soldaten Th.J. C. Benningshof en Tj. Luitjes. Hueting die bij een schietongeval was gewond,
moest op Ceram achterblijven (en werd daar door de Japanners terecht
gesteld). Vandaar werden ook twee Australische militairen meegenomen.
In D obo is door Snell met luitenant F. Hieronymus contact gezocht en
ds. H. Visser (Hieronymus en Visser zijn door ons genoemd) is op w eg
naar Merauke opgepikt; ook is tijdens dat traject een zeilboot met
Australische militairen op sleeptouw genomen.
Voorts is uit Babo (Nieuw -Guinea) een gehele Knil-com pagnie in
maart '42 naar Australië uitgeweken.
. j . d e h a a s (p.402, kaart XI). Het eilandje Savoe
dat hij aandeed, is abusievelijk als ‘M aoem ere’ aangegeven.
de to c h t van h
k a a r t c o r r e c t i e (p.402). Op kaart X I leze men voor ‘ Satingar’ : Sa-
tengar.
J A P A N S E A R R E S T A T I E S O N D E R DE C H I N E Z E N O P J A V A (p. 420, r.2).
V oor ‘maart '42’ leze men: maart '43.
* H E T V E R R A D E N V A N H A N N Y H I L G E R S (p.432, n O O t 2). Wij Schreven
dat zij, een kantoormeisje, begin augustus '43 werd verraden door een
vroeger collega’tje. D e naam van dat collega’tje hebben wij niet vermeld
maar wij stellen er in het licht van informatie die wij na de publikatie
van deel 1 1 b ontvingen, prijs op, nu als onze mening te geven dat niet
vaststaat w ie Hanny Hilgers verraden heeft.
H E T I L L E G A L E W E R K V A N MR . J. L. W E L T E R (p.433, r. 8-9). Anders
dan wij schreven, nam W elter zijn vrouw niet mee naar Bandoeng —zij
b leef in Buitenzorg wonen in een ander huis waarheen zij twee revolvers
en enkele handgranaten in de luierwas meenam. Pas later verhuisde ook
zij met haar kinderen naar Bandoeng. Haar man is (r. 21) niet in Buiten
169
zorg gearresteerd maar in Tjioem boeloeit, een plaats in de om geving van
Bandoeng.
‘ s m i t h ’ (p.440, noot, r.2). D it was inderdaad Captain Joh n Douglas;
deze was een officier van de Australische Intelligence.
D E I N M E I '4 3 D O O R D E J A P A N N E R S G E V R A A G D E L O Y A L I T E I T S
V E R K L A R I N G (p. 443, tweede alinea). Ondertekening daarvan is in Soerabaja door twee werknemers van het Koffiefonds geweigerd —zij werden
deswege niet berecht.
D E C L A N D E S T I E N E C O N T A C T E N V A N DE G O U V E R N E U R S W I N K L E R
e n h a r t e v e l t (p.445, laatste alinea, en p.446, eerste alinea). Onze tekst
suggereert dat de twee gouverneurs een gemeenschappelijke opzet na
streefden — dat is niet juist. O ok is er w el degelijk sprake geweest van
Japanse processen. Daarbij werd gouverneur W inkler tot twintig jaar
gevangenisstraf veroordeeld — hij is, zoals verm eld, in de Soekamiskingevangenis bezweken en mèt hem zijn nog zeven o f acht anderen (dat
waren niet alleen bestuursambtenaren) omgekomen.
h e t i l l e g a l e w e r k v a n w . a . m e e l h u y s e n (p.447, derde alinea).
Zijn achternaam is verkeerd gespeld, nl. met een z in plaats van met een
s.
H E T I L L E G A L E W E R K V A N F. S. V A N D A V E L A E R (p.448, noot i). Zijn
naam is abusievelijk weergegeven als: F. S. Davelaar. Zijn groep te Soerabaja werd begin mei '43 door de Kenpeitai opgerold maar hij is later in
een van de kampen te Bandoeng geïnterneerd.
STEYN
v a n h e n s b r o e k (p.450, r. 8 en vierde alinea). D e juiste naam
is: van Steyn van Hensbroek; zijn voorletters zijn: J.K.H .
R E S E R V E - K A P I T E I N K. T E N V E L D E ( V E R Z E T O P S U M A T R A ’ S O O S T ) (p.464, laatste alinea, en p.465, eerste alinea). Hij was niet procu
kust
ratiehouder van een aardoliemaatschappij geweest maar directeur van het
Belgische administratiekantoor van de Société Internationale de Plantation
et de Finance. Zijn voornaam was niet Kees, als weergegeven door de
schrijver W illem Brandt (p. 466, r. 13 v.o.), maar Klaas.
170
DEEL I I B
H. J. S T E L M A , B I N N E N L A N D S B E S T U U R S A M B T E N A A R O P C E L E B E S
(p.474, r.7 v.o.). Zijn naam is abusievelijk verm eld als: Stalma.
DE R I J S T I N V O E R O P B O R N E O EN I N DE G R O T E O O S T (p. 522, laatste
alinea, en p. 523, eerste alinea). D e geplande invoer uit Java was niet te
klein om het tekort aan te vullen.
f o u t i e v e k a a r t v e r w i j z i n g (p. 529, r.2). Er moet verwezen worden
naar kaart X V op p. 635.
D E A N T I - J A P A N S E B E W E G I N G V A N D J E N A L M O E S T A P A (p.556, der
de alinea). Deze ontwikkelde zich bij Tasikmalaja, maar deze plaats staat
op kaart X V I op de pagina’s 640—41 niet vermeld. Tasikmalaja ligt ca. 35
km ten oost-zuidoosten van Garoet.
- EN o p p e r o f f i c i e r e n (p.617, r. 10 -12 ). Bij de marine waren
dat destijds officieren met de rang van schout-bij-nacht en hoger, bij het
leger officieren met de rang van generaal-m ajoor en hoger. Bij de Special
Party zijn evenwel ook de officieren met de rang van kapitein-ter-zee o f
kolonel ingedeeld.
vlag
G E N E R A A L - M A J O O R H. J. D. DE F R E M E R Y (p.665, r. 8 V.O.). Als zijn
derde initiaal is abusievelijk een S aangegeven en zijn familienaam is ten
onrechte met een ij gespeld.
* DE O N D E R G A N G V A N DE ‘j O E N I O M A R O E ’ (p. 679, r. 14 V.O.). M en
schrappe het woord ‘slechts’ — de kanonneerboot pikte immers ook
drenkelingen op. Het verm elde in de laatste alinea: dat enkele honderden
drenkelingen op vlotten de kust van Sumatra bereikten, is onwaarschijn
lijk. Wij vermeldden voorts (p. 679, noot 1) dat de aalmoezenier Xaverius
V loet tot het laatste toe aan boord is gebleven, maar hetzelfde geldt voor
ds. A. F. J. Pieron, een veldprediker van het Knil.
(p. 695, noot i). W eggevallen is de eerste regel: ‘In
w elke mate gesaboteerd is, valt m oeilijk vast te stellen. M ajoor van
Baarsel heeft’.
tekstaanvulling
d e l i g g i n g v a n m a o e m e r e ( p - 714, r.4 v.o.). D e tekst verwijst naar
kaart X I op p. 402 maar op die kaart is M aoemere, dat op de noordkust
van Flores ligt, verkeerd aangegeven.
171
o n j u i s t e k a a r t v e r w i j z i n g (p. 754, r. 3 v.o.). Hier moet verwezen
worden naar kaart XIII op p. 629.
o n j u i s t e k a a r t v e r w i j z i n g (p.765, r.2). H ier moet verwezen w or
den naar kaart X V op p .635.
* d e r e g l e m e n t e n d e r i n t e r n e r i n g s k a m p e n (p.770, laatste ali
nea, en p. 7 7 1, eerste alinea). V eel van de door ons weergegeven regels
golden niet op Sumatra: daar was de aanleg van groentetuinen verboden,
w erd voor verrichte arbeid geen loon betaald, was briefwisseling niet
toegestaan, ontbrak in de kampen buiten de steden alle elektriciteit en
was het niet verplicht, Japans te leren o f het Japanse volkslied te zingen.
* het ov erb ren g en van jo n g en s van veertien jaar of
O U D E R U I T d e V R O U W E N - EN K I N D E R - N A A R DE M A N N E N K A M
P E N (p. 800 e.v.). Verm elding verdient alsnog dat uit de vrouw en- en
kinderkampen te Ambarawa en Banjoebiroe de jongens van e lf tot
dertien jaar ondergebracht werden in een van de Ambarawa-kampen
waar ook ca. tweeduizend bejaarde mannen van W est- en M idden-Java
geconcentreerd werden. Geen een kon daar door zijn vader worden
opgevangen. Velen van die bejaarden stierven —het was voor de jongens
een verschrikking, voortdurend met de dood te worden geconfronteerd.
Bovendien was de kampleider, een Belg, een egoïst die er zorg voor
droeg dat hij z e lf niets te kort kwam maar die w èl onder de jongens met
de strengste middelen de tucht trachtte te handhaven. Deze groep alleen
staande jongeren heeft het bij uitstek zwaar gehad.
* HET C I R C U L E R E N VAN GETYPTE PREKEN IN HET T J I D E N G - K A M P
(p. 808, eerste alinea). Wij schreven dat een geïnterneerde lekenpredikante
haar preken liet circuleren —in werkelijkheid was het ds. H. J. Kater die
zijn preken doorgaf. Zijn vrouw en hun drie kleine kinderen werden
daarvoor gestraft met opsluiting.
* D E H O U D I N G V A N D R . J . J. E I N T H O V E N EN H E T O P P A K K E N V A N
Z E S T I G K A M P B E W O O N S T E R S I N H E T V R O U W E N - EN K I N D E R K A M P
p o e l o e b r a y a n b i j m e d a n (p. 81 5, laatste alinea, p. 816 en p. 817,
eerste alinea). De (op gezag van H. L. Leffelaar gedane) mededeling dat
dr. Einthoven ‘met haar blote vuist’ een ruit uit een deur zou hebben
geslagen, is niet juist: dr. Einthoven had als arts haar handen veel te veel
nodig. Onjuist is ook de mededeling dat van een op smokkel betrapte
172
DEEL I I B
Brits-Indiër de nagels zouden zijn uitgetrokken. Evenm in juist is Leffelaars relaas over de houding van dr. Einthoven en een verpleegster jegens
een Japanner die hen met een geweer bedreigde.
Het oppakken van zestig kampbewoonsters heeft voorts niet te maken
gehad met het beschreven knuppelincident (degene die de knuppel had
gehanteerd, maakte zich zelf bekend) maar met een ander gebeuren. Met
het oog op een kampinspectie had de Japanse kampcommandant eind '43
enige houten badhokken laten neerzetten (puur voor het oog, want een
waterleiding was er niet) maar toen die inspectie uitbleef, hadden vrou
w en die badhokken afgebroken om met de planken hun schaarse bezit
tingen tegen de regen te beschermen. Ca. zestig vrouwen die in het bezit
bleken te zijn van die planken, werden toen naar Medan gevoerd en daar
in de kamertjes van een warenhuis opgesloten. U it deze groep werd een
aantal in de gevangenis ‘verhoord’, van w ie een deel naar het kamp
teruggebracht werd, een deel (achttien vrouwen) in maart '44 tot een jaar
gevangenisstraf werd veroordeeld.
A A N T A L G E Ï N T E R N E E R D E N I N B A N G K I N A N G (p. 838, r. 13 —14). Er zijn
in Bangkinang nooit méér geïnterneerden geweest dan ca. tw ee-endertighonderd; van hen is 7% omgekomen.
N I E U W S V O O R Z I E N I N G IN HET KAMP VAN HET X V DE B AT AL JO N
(p. 863, r. 12 —1 1 v.o.). De clandestien opgevangen berichten drongen maar
tot een deel van de geïnterneerden door. De woorden ‘men w ist’ zijn
dus niet juist.
DE L A N D S A R C H I V A R I S , D R . V E R H O E V E N (p. 873,
nOOt
i). Zijn juiste
initialen zijn: F. R. J.
GENERAAL KO KO EB OE , H O O F D VAN HET MILITAIR BESTUUR VAN
, m e i ' 4 3 - n o v e m b e r ' 4 4 ( p .9 1 3 , noot 2). Zijn familienaam is
java
onjuist aangegeven met: Koboehoe.
‘a n g k a t a n
baroe
’ (p. 1 0 0 7 , r.4—3 v.o.). Een betere vertaling is: ‘de
nieuwe bew eging’.
s o e k a r n o ’ s e e r s t e k a b i n e t (p. 1045, noot i, en p. 1046, noot). ‘Er
waren’, schreven wij, ‘onder de ministers zovelen die een hoge functie
hadden bekleed op de door Japanners geleide departementen, dat men
dit eerste Indonesische kabinet w el aanduidde als ‘het Boesjo-kabinet’,
173
‘het kabinet van de Tw eede mannen” — een betere vertaling is: ‘het
kabinet van de afdelingshoofden’.
Deel 1 1 c: ‘Nederlands-indië I I I ’
*
D E L A N D I N G V A N E E N K N I L - D ETA C H E M E N T O P W A M A R I N
j u l i ’ 4 2 (p. 64, r. 8-10). Het detachement is inderdaad door de Japanners
verrast maar het heeft een tegenaanval uitgevoerd en daarbij is een
M enadonese sergeant gesneuveld. Onze form ulering: dat het detache
ment geen schot heeft gelost, is dus niet juist.
. j . d e h a a s (p.285, r. 8-4 v.o.). Vermeld
dient te worden dat de Bronzen Leeuw de op één na hoogste militaire
onderscheiding was. D e aan de Haas posthuum verleende Bronzen Leeuw
werd niet geannuleerd maar het desbetreffende koninklijke besluit werd
gecorrigeerd doordat uit het oog was verloren dat de Haas als drager van
het Bronzen Kruis met Eervolle Verm elding na de instelling van de
Bronzen Leeuw (1944) deze laatste onderscheiding reeds bezat.
de onderscheiding van h
tekstcorrectie
(p. 3 2 3 , r. 11). V oor ‘Onderzeebootdienst’ leze men:
Onderzeedienst.
v e r b e t e r d f o t o - o n d e r s c h r i f t (na p.352). De persoon links op
foto 58 is dr. R E. Smits, uiterst rechts mr. J. E. van Hoogstraten. Links
op foto 61 eveneens: dr. Smits.
- o n d e r s c h r i f t (na p.360). Op foto 70 is niet
een Nica-arts aan het werk maar de commandant van de door het
Curagaose Rode Kruis uitgezonden Transportkolonne.
gecorrigeerd foto
a f k o m s t v a n l o r d m o u n t b a t t e n (p.400, r. 5-6). Prins Louis von
Battenberg was getrouwd met een kleindochter van koningin Victoria
— hij is ten onrechte een kleinzoon van koningin Victoria genoemd.
v r i j w i l l i g e r s n a a r a u s t r a l i ë (p.457, laatste alinea). Er zijn ook
omstreeks honderd in Zwitserland aangekomen vluchtelingen vóór Ja
pans capitulatie via Frankrijk en Engeland naar Australië vertrokken. Zij
174
DEEL
12
kwamen er begin ju n i '45 aan. Een deel werd bij het Knil, een deel bij
de Nica ingedeeld.
‘ v a n k i n s b e r g e n ’ (p. 561, r. 12 v.o.). Was geen lichte kruiser maar
een artillerie-instructieschip, van '45 a f aangemerkt als kanonneerboot.
de
r a t o e l a n g i e (p. 586, r. 15). Deze noemde zich niet ‘gouverneur van
Sumatra’ maar ‘gouverneur van Soelaw esi’ (Celebes).
DE E E R S T E D I E N S T W E I G E R I N G D O O R I N D O N E S I S C H E K N I L - M I I . I t a i r e n i n a u s t r a l i ë (p.633, begin tweede alinea). De eerste gevallen
deden zich niet in Casino voor maar in Melbourne. Toen het in Casino
tot m oeilijkheden kwam, was daar al een kamp in aanbouw waarin alle
dienstweigeraars zouden worden opgesloten.
s. l . m a n s h o l t (p. 657, r. 16—17). Is ten onrechte aangeduid als ir. (zelfde
correctie: p .7 1 1 , r.2 v.o. en deel 12, p. 103, r. 1 1 v.o.).
t e k s t c o r r e c t i e (p. 703, r.4). Het kabinetsberaad over de 7 december-
toespraak van koningin W ilhelm ina begon uiteraard niet in oktober '4 1,
maar in oktober '42.
Deel 12 : ‘Epiloog’
DE
titel van
deel
14 (p. X I, r. 5. v.o.). Zal luiden: Reacties, niet:
Kritiek.
u i t b r e i d i n g e u r o p e s e g e m e e n s c h a p (p. 7, r. 16 -17 ). Griekenland
is in ’8i (niet '82) en Spanje en Portugal zijn in ’ 86 (niet '85) lid van de
E G geworden.
* a a n t a l a r b e i d s o n g e s c h i k t e n i n '8 5 (p.20, laatste r., en p.2 1,
r. 1 —2). V oor ‘ca. tweehonderdvijftigduizend’ leze men: ca. zevenhonderdvij ftigduizend.
DE B E P E R K T E W E R K I N G V A N DE W E T O P DE B E D R I J F S O R G A N I S A
T I E (p.26, laatste alinea). Wij hebben die werking te beperkt aangegeven.
Het Landbouwschap, het bedrijfsschap voor de landbouw, is een van de
175
dertig bestaande bedrijfsschappen. Er zijn voorts twee hoofdbedrijfsschappen. N iet alleen op het terrein van de landbouw maar ook op dat
van de groothandel en de middenstand zijn bij de organisatie van het
bedrijfsleven belangrijke resultaten geboekt — evenwel is de genoemde
wet ten aanzien van de industrie, het vervoerswezen, het bankwezen en
het verzekeringswezen dode letter gebleven. Enkele bedrijfsschappen op
het gebied van de industrie zijn na enige tijd opgeheven.
b e g i n t e l e v i s i e (p. 36, r. 9 v.o.). D e eerste uitzendingen uit Hilversum
vonden in '5 1 plaats — in ’ $6 waren er nog geen 100000 geregistreerde
toestellen.
DE c p n (p.40, r. 7-8). Hij is niet, zoals wij schreven,
‘geroyeerd’, maar hem is in '78 het erelidmaatschap ontnomen.
paul de g r o o t en
f u s i e n v v e n n k v (p. 40, r. 10 v.o.). Vond plaats in '76, niet in '75.
d e z a a k - a a n t j e s (p. 49, r. io). Vond plaats in '78, niet in '77.
d e b r u g g e n b i j a r n h e m (p. 99, noot 4). D e vooroorlogse bruggen
waren vernield maar er lag bij Arnhem een noodbrug.
r e p a t r i ë r i n g v a n d e ‘ g e n e r a a l s g r o e p ’ (p. 116 , tweede alinea).
D e groep is door de Amerikanen, niet door de Russen bevrijd.
tekstcorrectie
(p. 11 8 , r .2 v.o.). Voor ‘ Buchenwald’ leze men: Da-
chau.
D E R E P A T R I Ë R I N G V A N DE L A A T S T E G E V A N G E N E N U I T D A C H A U
(p. 119 , r.20). V oor ‘begin ju n i’ leze men: eind mei.
t e k s t c o r r e c t i e (p. 184, noot 1, r.4 v.o.). M en leze: O ok de Schoolraad
voor de scholen met de Bijbel hervatte spoedig enz.
O P R I C H T I N G V A N D E P E R H I M P O E N A N I N D O N E S I A (p. 2 0 1 , r. 2 V.O.).
Vond niet plaats ‘in de jaren '20’ maar in 1908.
* K O N I N G I N W I L H E L M I N A EN H E T B E L E I D V A N H E T K A B I N E T B E E L J E G E N S D E R E P U B L I E K I N D O N E S I Ë (p. 248, laatste, en p.249,
eerste alinea). Wij hebben het accent gelegd op een passage uit de
176
DEEL
12
toespraak die de koningin voor Radio Nederland W ereldom roep uitsprak
en waarin zij ‘het kolonialism e’ ‘dood’ noemde en aandrong op ‘een
nieuw begin’. Op dit tekstgedeelte is door dr. P. J. D rooglever in een
artikel in NRC-Handelsblad d.d. 6 mei 1988 alleszins juiste kritiek uitge
oefend — een kritiek welke gevolg is geweest van het feit dat wij dit
tekstgedeelte, voorkomend aan het slot van hoofdstuk 2, in tegenstelling
tot hoofdstuk 7 niet in concept aan hem hadden voorgelegd. D e betrok
ken toespraak is, anders dan wij schreven, begin februari '48 (niet '47)
gehouden en de koningin sprak ook van de wenselijkheid om ‘terroristen’
en ‘de machten van anarchie en wanorde’ met kracht te bestrijden. ‘Dit
was’, aldus Drooglever, ‘aan de vooravond van de plechtige onderteke
ning van de 'Renville’-overeenkomst, niet bepaald gesproken in de geest
van de peetvaders van dit akkoord’. Zijn conclusie was, ‘dat W ilhelm ina’s
persoonlijke denkbeelden over de Indonesische kwestie zich, om het
voorzichtig uit te drukken, rechts van het centrum bevonden.’
. j . h . f . b l o e m e r s (p. 339, r. 1 1 v.o.). Als eerste voorletter is abu
sievelijk een S vermeld.
mr
m r . j . w . m . d e s t o m b e (p. 537, r. 10 v.o.). De voorletters zijn abusie
velijk aangegeven als: J. M. W.
M R . J. Z A A I J E R S O N T S L A G T I J D E N S DE B E Z E T T I N G (p.538, r.2). Hij
vroeg in mei '42, niet mei '43, ontslag.
h e t h a a g s b i j z o n d e r g e r e c h t s h o f (p. 555, r. 17). D e Rotterdamse
Kamer hield w el eens zitting in Dordrecht maar daar was geen aparte
Kamer gevestigd.
tekstcorrectie
(p. 621, r. 3). Voor ‘vier’ leze men: drie.
k a a r t c o r r e c t i e (p.728, kaart II). Tangerang bewesten Batavia is te
ver westelijk getekend. De plaats werd in de tweede helft van '46 door
Nederlandse troepen bezet.
D E O N A F H A N K E L I J K H E I D V A N I N D I A , P A K I S T A N E N C E Y L O N (p.
7 17 , r. 4 v.o. —p. 718, r. 3). India en Pakistan werden in '47 Britse Dominions
(Ceylon werd dat in '48). India noemde zich onafhankelijk in '50, Pakistan
in '56, C eylon in '78.
177
* DE ‘ P E M O E D A ’ - G R O E P E N I N EN NA DE ‘ B ER S I A P ’ - PER I O D E
(p. 746—48). Er zijn op M idden- en O ost-Java ook groepen geweest die
niet tot gewelddadigheden tegen Nederlanders en Indische Nederlanders
zijn overgegaan. Onze m ededeling: ‘Er kwam geen geëvacueerde in de
Nederlandse enclaves aan die niet te berichten had van diep-schokkende
ervaringen van hem o f haar zelf o f van bekenden’ (p. 748, r.6—8), is dan
ook te algemeen gesteld.
. a . a . v a n r u l e r (p. 783, r. 9 v.o.). Was geen lid van de A R P maar
b le ef actief in de geest van Lingbeeks Hervorm d-Gereform eerde Staats
partij.
ds
* H E T A F T R E D E N V A N K O L O N E L D R . J. M. S O M E R ALS D I R E C T E U R
VAN DE ‘ N E F I S ’ ( CE N TR AL E M IL I TA IR E I N L I C H T I N G E N D I E N S T )
(p. 830, noot 4). Wij schreven dat kolonel Som er geheime rapporten had
toegezonden aan leden van de parlementaire en buitenparlementaire
oppositie in Nederland (en dat hij ‘daarmee tegen de lamp gelopen’ was).
Inderdaad, dat werd vermoed maar dat vermoeden werd bij een ingesteld
onderzoek niet bevestigd. W el was de Hoge Vertegenwoordiger van de
Kroon, Beel, in toenemende mate bezwaar gaan koesteren tegen zijn
beleid;'h em werd kwalijk genomen dat hij, zonder zijn superieuren er
in te kennen, in maart '49 een z.g. signalement van de revolutionaire
leider Tan Malaka die zich van Soekarno had losgemaakt (en, zonder dat
de Nejis dat wist, kort tevoren door troepen die Soekarno trouw waren
gebleven, was doodgeschoten), had toegezonden aan de militaire attachés
van de buitenlandse consulaten. In april had Beel hem voorts moeten
verzoeken, ‘zich van interpretaties die het beleid zouden kunnen door
kruisen, te onthouden’ (telegram, 1 1 april 1949, van Beel aan Den Haag,
A R A , Alg. Secretarie, 3822). Inderdaad, Som er had, zodra was komen vast
te staan dat Nederland een akkoord met Soekarno en de zijnen zou gaan
nastreven, de grootst m ogelijke bezwaren tegen dat beleid. Eind mei '49
noem de hij in een b rief aan de parlementaire redacteur van Het Parool de
Republikeinse voormannen ‘misdadigers die straks in Den Haag met de
Nederlandse politici gezamenlijk aan de ronde tafel zullen zitten.’ (brief,
30 mei 1949, van J. M. Som er aan N. Cramer, RvO ). Tw ee maanden later
vroeg hij ontslag in een b rief aan de Legercommandant waarin hij sprak
van de ‘willekeur van een aantal Republikeinse machthebbers die binnen
afzienbare tijd Indonesië en de bevolking van dat land aan de rand van
de afgrond zullen brengen.’ (brief, 20 ju li 1949, A RA , Alg. Secretarie,
178
DEEL
12
3824). Hij werd met ingang van 1 oktober '49 uit zijn functie ontheven
en keerde enkele weken later naar Nederland terug.
- o n d e r s c h r i f t (na p. 856). Foto 74 beeldt niet
de landing bij Tjilatjap uit maar een landing van mariniers op een
onbekende plaats.
gecorrigeerd foto
H E T A F W I J Z E N V A N DE J A P A N S E G R A T I E V E R Z O E K E N (p. 898, r. 9-5
v.o.). Wij noemden als derde factor ‘de overtuiging van de luitenantgouverneur-generaal en de Hoge Vertegenwoordiger van de Kroon dat
gratiëring eenvoudig onverdragelijk zou zijn voor de volksgroepen die
tijdens de Japanse bezetting zo bitter hadden geleden.’ De enige nog
levende van deze autoriteiten, A. H. J. Lovink, heeft in een na het
gereedkomen van de tekst door ons met hem gevoerde briefwisseling
het gestelde niet ontkend maar evenmin bevestigd. Wat wij schreven
draagt dus het karakter van een, naar ons oordeel alleszins redelijke,
veronderstelling.
B A N T A M EN D E T W E E D E P O L I T I O N E L E A C T I E (p. 97O , r. 10). Deze
actie heeft zich wel degelijk ook tot Bantam uitgestrekt; alle grote plaatsen
werden er bezet. Op p. 968 dient op kaart VI Bantam dus rose gekleurd
te worden.
de h o u t m a n en ke y ze r
(p. 1008, noot 1). Zijn ten onrechte ‘Houtman
en de Keyzer’ genoemd.
t e k s t c o r r e c t i e (p. 1009, r. 12). Voor ‘nog geen vier maanden’ leze
men: nog geen zestien maanden.
g e c o r r i g e e r d f o t o - o n d e r s c h r i f t (na p. 1016). Op foto 99 staat
Soeharto afgebeeld — hij was luitenant-kolonel, niet kolonel.
* H E T I N H E T B O E K V A N S. A. L A P R É ‘ HE T A N D J I N G - N I C A - B A TALJON ( k n i l ) IN N E D E R L A N D S - I N D I Ë I 9 4 5 - I 9 5 0 ’ BE SC HR E
V E N i n c i d e n t (p. 1 0 3 2 , noot 4). Lapré gaf geen ‘voorbeeld’ van een
exces maar citeerde slechts een verslag van een tot de Koninklijke
Landmacht behorende oorlogsvrijwilliger. Blijkens dat verslag zijn door
Knil-m ilitairen geen krijgsgevangenen doodgeschoten maar hebben m i
litairen van een gemengde Knil/KL-eenheid een actie uitgevoerd tegen
de kampong waar zich de beschreven Indonesische wandaden hadden
179
O V E R Z I C H T VAN WIJ Z IG IN GE N
voorgedaan, en waren bij die actie ‘een aantal daders te grazen’ genomen,
‘waaronder hun leider.’
180
Registers
Register op de ‘Verantwoording’
Samengesteld door
drs. Jennifer Smit en drs. Gerrold van der Stroom
Beel, L. J. M., 73
Beelaerts van Blokland, J. J. G., 43
Beets, N., 63
Begeleidingsgroep
Zie: ‘Geschiedwerk’
Belinfante, A. D., 63
Berkovich, E., 50
Bernhard, Prins, 49, 56, 57, 58, 61, 63
Bestuur, Rijksinstituut voor Oorlogsdo
cumentatie, 13, I3n, 15, 23, 27, 28, 29,
30, 31, 52, 67, 70, 73, 75, 77
Beus, J. G. de, 49, 56
Bezemer, K. W. L., 55, 57, 61, 64
Bezetting, De, 2 1, 2 2 -2 5 , 28, 32, 78
BI, 2
Biesheuvel, B. W., 73
Bilderbeek, C. W. van, 50
Binnenlandse Veiligheidsdienst, 56
Blankenstein, H. van, 61
Blankenstein, M. van, 49
Boas, S., 63-64
Boekhoven, G., 59
Boellaard, W . A. H. C., 50, 56, 59
Bogaard, J., 50
Boissevain-Van Lennep, A. M., 50
Bolhuis, J. J. van, ion
Bolkestein, G., 2, 43, 49, 72
Boon, J. A., 54
Booy, Th., 58, 63
Booy, J. M. de, 43, 49
Borssum Buisman, G. A. van, 60
Bos, P. A., 54
Abdoelkadir Widjojoatmodjo, 57, 64
Adviseurs
Z ie : ‘Geschiedwerk’
Agt, A. A. M. van, 61
Albarda, J. M., 49
Alfrink, B., 59
Algemeen Nederlands Persbureau
Zie: A N P
Algemene Geschiedenis der Nederlanden, 52
Algemene Rekenkamer, 61
Allers, familie, 50
Amerongen, M. van, 73
Anak Agoeng Gde Agoeng, Ide, 57, 64
Andrée Wiltens, A. J., 62
Angeren, J. R. M. van, 43, 49
A N P, 40
Anstadt, M., 23
Arbeiderspers, 40
Asscher, L., 50
Aulnis de Bourouill, P. L. d’, 43, 50, 60
Auteur
Z ie: ‘Geschiedwerk’
Baanbreker, De, 42
Bachtiar, H. W., 57, 58
Bakels, F. B„ 56
Bank, J. Th. M., 77
Barnouw, D., 54
Barrymore, J., 33n
Bastiaans, J., 56, 63, Ó4n
Beaufort, H. L. T. de, 58
181
R E G I S T E R O P DE ‘ V E R A N T W O O R D I N G ’
Bosch, J. W . Th., 54
Bosch van Rosenthal, L H. N. F. H., 50
Bosscher, Ph. M., 57, 64
Bouman, B., Ó4n
Bouman, P. J., 60
Brandt, C. D. J., ion, 12, 53
Brauw, M. L. de, 73
Breunese, J. N., 50
Brouwer, C., 50
Brugmans, I. J., 1 2 , I 2 n , 53, 67, 68, 75
Bruin, W., 50
Bruin, R. de, 54
Bulletin, Het, 4 2
Bulletin van het M farx] L[enin]L[uxemburg]
Front, 4 2
Bureau Inlichtingen,
Z ie: BI
Burger, J. A. W., 43, 49, 56
Burgerlijk Wetboek, 32n
Buskes, J. J., 43, 50, 71
‘Bijlagen’
Z ie: Deel 13
Caljé, C. J. F., 56, 60
Cals, J. M. L. Th., 12
Carels, J., 50
Casimir, H. B. G., 62
Casparis, J. G. de, 62
Centraal Archief Bijzondere Rechtsple
ging. 41
Centraal Bureau voor de Statistiek, 60, 63
Christofoor, 42
Claus, Prins, 58
Cleveringa, R. P., 43, 50
Cohen, D., 50
Cohen, E. A., 56
College van Vertrouwensmannen, 4
Comité Geschiedkundig Eerherstel N e derlands-Indië, 75
Commissie van Bijstand, Rijksinstituut
voor Oorlogsdocumentatie, 5, 12, 13,
72, 74 n
Coolen, H. M. G., 54
Cramer, J., 50, 56, 60
Creutzberg, P., 57, 58
Deel 1 (‘Voorspel’), 16, 2 1, 28 -29, 3 1 - 3 2 ,
34,
52. 53. 54. 55. 58. 65, 66, 70, 7 1, 76
Deel 2 (‘Neutraal’), 2 1, 52, 53, 54, 55,
58 -59 , 65
Deel 3 (‘M ei '40'), 2 1, 29, 47, 52, 53, 54,
55. 56, 65
Deel 4 (‘Mei '40 - Maart '4 1 ’), 2 1, 30, 47,
52, 53 , 54 . 55 , 56, 59 , 65, 7 1, 72, 7 3 -7 4
Deel 5 (‘Maart '41 - Juli '4 2 ’), 2 1, 53, 54,
55 , 59 , 65, 69
Deel 6 (‘Juli '42 - Mei '4 3’), 21, 30, 53,
54 , 55 , 59-60, 65
Deel 7 (‘M ei '43 - Juni '44’), 2 1, 27, 53,
54, 5 S, 60, 65
Deel 8 (‘Gevangenen en gedeporteer
den’), 2 1, 27, 29, 53, 54, 55, 56, 6 0 -61,
65
Deel 9 (‘Londen’), 20, 2 1, 27, 29, 53, 54,
55, 56, 61, 65, 69
Deel 10 a (‘Het laatste jaar I’), 2 1, 29, 30,
53 , 54 , 55 , 56, 6 1-6 2 , 65
Deel io b (‘Het laatste jaar II’), 2 1, 29, 30,
53 , 54, 55 , 56, 57 , 62, 65
Deel 11 a (‘Nederlands-indië I’), 2 1-2 2 ,
27, 29, 30 ,
75
31 , 45 , 53, 54, 55, 57, 62, 65,
Deel 11 b (‘Nederlands-indië II’), 22, 27,
29, 30, 31, 45, 53, 54, 55, 57, 62—63, 65
Deel 11 c (‘Nederlands-indië III’), 22, 27,
29,
30, 3 1, 45, 53, 54, 55, 58, 63, 65
Deel 12 (‘Epiloog’), I5n, 22, 26, 29, 3 0 3 m , 32n , 34, 53, 54, 55, 56, 58, 63-64,
65, 73 n> 75 . 76 , 77
Deel 13 (‘Bijlagen’), 31, 32, 77
Deel 14 (‘Reacties’), 31, 76 -77, 78
Defresne-Ruys, Ch., 50
Deinum, H., 50
Dekking, F., 60
Delprat, D. A., 61
Deportatie van het Nederlandse volk,
22n
Diamand, W., 50
Diemer, E., 58
‘Directeur-generaal voor ’s rijks oorlogs
archieven’, 3
Directorium, Rijksinstituut voor Oor
logsdocumentatie, 4, 5, 6, 1 2 - 1 3 , 70,
72
Diredja, S. S., 58
Dam, J. van, 3, 50
182
Dodewaard, J. A. E. van, 50
Dogger, G. A., 50
Donner, J., 59, 60
Drees, W., 6, 43, 50, 55, 69
Driemanschap
Zie: Nederlandse Unie
Drion, H., 62
Drooglever, P. J., 57, 64
Drijgers, J. A „ 54
Dudok van Heel-Lee, C. J., 62
Dütting, E. P., 54
Duisterwinkel, G., 61
Duitse Vijfde Colonne in de Tweede Wereld
oorlog, De, 12
Duim, J. E van, 54
Dijken, B. van, 63
Dijxhoorn, A. Q. H., 43, 49n
Gerbrandy, P. S., 20, 43, 47, 48, 49
Gerritse, P. C., 54
‘Geschiedwerk’, 5, 6 - 1 1 , 13, 2 1, 22, 22n,
23, 25, 27, 28n-29n, 67, 68, 78
‘Geschiedwerk’, Adviseurs, 12 ,2 7 ,2 8 , 29,
30,
52, 53, 54, 67, 7 4 -75
‘Geschiedwerk’, Auteur, 6, 7 - 1 1 , 12, 14,
18
‘Geschiedwerk’, Begeleidingsgroep, 33,
66-69
‘Geschiedwerk’, Opzet L. de Jong, 1, 10 11, 19, 24, 2 6 -3 2
‘Geschiedwerk’, Opzet N. W . Posthu
mus, 3
‘Geschiedwerk’, Opzet J. M. Romein, 4,
10-11
‘Geschiedwerk’, Samenstelling van, 13,
22, 70
‘Geschiedwerk’, ‘Schooluitgave’ van, 6
‘Geschiedwerk’, Uitgangspunt, 46 -47
‘Geschiedwerk’, Verantwoordelijkheid
voor, 66-67, 69, 70 -75
Geus, De, 42
Geuzenberichten, 42
‘Gevangenen en gedeporteerden’
Zie: Deel 8
Geyl, P., 76
Gielen, J. J., 5, 6
Giltay Veth, D., 60
Go Gien Tjwan, 57, 62
Goor, J. van, 57
Graaf, H. J. de, I 2 n
Graaf, K. de, 49
Gravemeijer, K. H. E , 50
Groen, P. M. H., 54
Groene Amsterdammer, De, 1
Groeneveld, E. G., 54
Groeneveld-Ottow, E., 54
Groot, L. F. de, 64
Grote Gebod, Het, 42
Gulik, W . R. van, 62
Eechoud, J. P. K. van, 51
Einthoven, L., 56, 73
Eisma, E., 60
Engel, Ch., 50
Engel-Oostwal, C. J., 50
Engel-Wijnberg, S., 50
‘Epiloog’
Zie-. Deel 12
Europese Commissie voor de Rechten
van de Mens, 72n
Fasseur, C., 53, 68, 77
‘Fiches’, 2, 9, 1 5 -1 8 , 19, 29, 29n, 33, 34,
48
Fock, C. L. W., 49, 56, 61
Fraenkel-Verkade, E., 54
Frederiks, K. J., 50
Furstner, J. Th., 49
Gaag, J. J. van der, 50, 56
Galen Last, D. van, 54
Gans, M. H., 50
Gase, R. A., 64
Gde Agoeng, Ide Anak Agoeng
Zie: Anak Agoeng Gde Agoeng
Geer, D. J. de, 49
Geerdinck, J., 50
Geïllustreerd Vrij Nederland, 42
Geldens, J. C. M., 58, 63
Gelderblom, A. J., 50
Haagen, J. K. van der, 3, 4
Haas, E., 55, 55n
Hagenaar, H., 62
Hall, G. van, 60
Hamelink, M., 63
Hartog, J., 61
183
Havenaar, R., 54
Hazelhoff Roelfzema, S. E., 59
Heerde, J. A. van, 56, 60
Helfrich, C. E. L., 51
Hermesdorf, B. H. D., 4, 53, 67, 72
Hers, J. E Ph., 50
Heshusius, C. A., 57, 64
Heuven Goedhart, G. J. van, 43, 49
Heuwekemeijer-de Lange, A. E., I 2 n , 54
Hiemstra-Timmenga, A., 56
Himmler, H., 22n
Hirschfeld, H. M., 48, so, 72
Hoekstra, H. L., 6i
Hoekstra, J., 51
Hoera voor hel leven, 71
Hofstee, E. W., 60
Hollandfights the N a z i’s, 2
Hollander, F. Q. den, 50
Holthe tot Echten, M. L. van, 50
Holtrop, M. W., 60
‘Hoofdwerk’
Zie: ‘Geschiedwerk’
Hoogstraten, J. E. van, 51, 57
Hordijk, P. W., 56
Houten, Ch. H. J. F. van, 43, 49
Houwink ten Cate, J. Th. M., 54
Hulsewé, A. F. P., 62
Hupkes, W., 50
Iddekinge, P. R. A. van, 62
Illegaliteit, 2
Indische Afdeling, Rijksinstituut voor
Oorlogsdocumentatie, 10, 45
Internationaal Instituut voor Sociale Ge
schiedenis (IISG), 1
Internationale Rode Kruis, 61
Isaac-Edersheim, E., 59
Jaquet, L. G. M., 62
J e Maintiendrai (L. de Jong), 2, 16, 18
J e Maintiendrai (illegaal blad), 42
Jolles, H., 50
Jong, A. M. de, 49
Jong, P. J. S. de, 58
Jonge, J. A. de, 53, 67
Jong-W eber, W . C. de, 50
Jonkman, J. A., 51
Joustra, A. H., I 2 n , 54
‘Juli '4 2 - Mei '4 3 ’
Z ie : Deel 6
Juliana, Koningin, 49, 58, 61
Juliana, Prinses, 63
Kamphuis, J., 61
Kamphuis, P. M., 54
Kartodirdjo, S., 57
Kasteel, P. A., 56
Katholiek Kompas, 42
Keizer, M. de, 54
Kersten, A. E., 56, 57
Kersten, F., 22n
Kersten, J. W., 64
Kerstens, P. A., 43, 49
Ketwich Verschuur, H. P. J. van, 56
Kiek, M., 50 -5 1
Kielich, W., 57, 58
Kisch, I., 50, 59, 60
Kist, J. G., 57, 64
Kits van Waveren, E., 51
KlefFens, E. N . van, 43, 47, 49, 55, 69
Klein, P. W „ 53, 67, 68
Klokman, B., 23
Kloosterman, A., 54
Kloots, A. G., 62
Klijzing, F. J., 49
Koch, A. B. J „ 51
Koets, P. J., 57, 64
Kohlbrugge, H.Ch., 51, 56, 59
Kohnstamm, M., 58
Koninklijk Besluit van 5 september 1947
(Stbl. 98), 5, 74n
Koninklijk Besluit van 28 juli 1979 (Stbl.
426), 7 4 -7 5
Koninklijke Landmacht, 54
Koninklijke Luchtmacht, 54
Koninklijke Marine, 54
Koninkrijk der Nederlanden in de Tweede
Wereldoorlog, Het
Z ie : ‘Geschiedwerk’
‘Koninkrijk der Nederlanden in de
Tweede Wereldoorlog, Het’ (Nota uit
1949), 6 - 1 1 , 19, 26
Kooy, T. P. van der, 12, 24, 53, 67, 7 1,
72-73
Kossmann, E. H., 77
184
Koster, H. J. de, 51, 60
Kruis, H. J „ 49
Kruys, B., 63
Kuiper, P. C., 60
Kuipers, E. A., 7411
Kwantes, R. C., 53, 68, 75
Kwartaalverslagen, auteur
werk’, 1 3 - 1 5 , 26, 35
Melkman, J.
Z ie: Michman, J.
Menten, E. E., 51
Meuldijk, M., 50
Meijer, J., 56
Meijer Ranneft, J. W., 51
Meijers, E. M., 32n
Micheels, P., 54
Michielsen, K. G. P., 51
Michman, J., 59, 60
Militair Gezag, 4
Minco, S., 51
Minister van Onderwijs en Wetenschap
‘Geschied
‘Laatste jaar, Het’
Z ie : Deel 10
Lampl-De Groot, A., 59
Landsadvocaat, 72
Langemeijer, G. E., 63
Lanschot, W. Ch. J. M. van, 51
Lauwers, H. M. G., 61
Leclerc, J., 62
Leeuw, A. J. v a n der, 9, I 2 n , 53, 54, 67,
pen. 31 . 55
Minister-president, 55
Ministeries:
Ministerie-Beel, 4
Tweede ministerie-Gerbrandy, 2
Mönnich, C. W., 61
Molenaar, F. J., 55
Monchy, S. J. R. de, 50
Mook, H. J. van, 43, 51
Moolenburgh, C., 49
M ooy, W., 63
68
Leeuwen, P. F. F. van, 54
Leiker, S., 60
Lidth de Jeude, O. C. A. van, 43
Lieftinck, P., 6
Lindsay Drummond, 2
Linthorst Homan, H. P., 49
Linthorst Homan, J., 56, 73
Locher, G. W., 63
‘Londen’
Z ie: Deel 9
Lovink, A. H. J., 62
Lubbers, R. F. M., 63
Lutz, F. J. A., 54
Namen, A. H. van, 60, 62
Navis, Chr., 51, 56, 59
Nederlandse Bank, De, 61
Nederlandse Televisie Stichting (NTS),
2 2 -2 3
Nederlandse Unie, 56, 59, 69, 7 1, 73
Z ie ook: L. Einthoven; J. Linthorst H o
man; J. E. de Quay
‘Nederlands-indië’
Zie: Deel 11
Nederlands-indië onder Japanse bezetting,
‘Maart '41 —Juli '42’
Zie: Deel 5
Maasbode, De, 42
Machtiging van de minister tot publika
tie, 70, 75
Man, J. Th. A. de, 63
Manning, A. F., 53, 67, 68, 69, 77
Manusama, J. A., 64
‘Mei '40’
Zie: Deel 3
‘Mei '40 - Maart '4 1 ’
Zie: Deel 4
‘Mei '43 - Juni '44’
Zie: Deel 7
I2 n
Neerlandia-pers, 40
Neher, L., 51
Netherlands Publishing Company, 2
‘Neutraal’
Zie: Deel 2
Nève, Ed. de, 51
Nierstrasz, V. E., 52
N ieuwe Rotterdamse Courant, 40
Nieuwenhuys, R., 33n
Nieuws van de Dag, Het, 40
N ieuwsbrief van Pieter 't Hoen, 42
185
Niftrik, J. G. van, 43
Nispen tot Pannerden, A. M. van, 55, 55n
Noach, S., 49
Noordaa-Van der Veer, W., 56
Noordhoek Hegt, W . F., 51, 62
Norden, W . van, 63
Nortier, J. J., 64
‘Notities voor het Geschiedwerk’, 12
Nuboer, J. W . F., 49, 62
Poole, J. le, 51, 56, 63
Posthumus, N. W., 1, 3 - 1 1 , 12, 18
Posthumus Meyjes, W. Chr., 49
Pot, L., 59
Presser, J., 17, 29n, 43, 52, 55
Pruijt, B., 60
Quay, J. E. de, 56, 73
Quéré, J. J., 51, 58
Quispel, H. V., 58
Officiële documenten over Nederlands-Indonesisch conflict 19 4 5—1949, 32n
Ojen jr., G. J. van, 54
Olifiers, C. M., 49
Onderdrukking en Verzet, 10
Ondergang, 17
Ongetekende brieven aan oude strijdmakkers,
42
Ons Volk, 42
Ons Vrije Nederland, 42
Ontwikkeling van de nationalistische bewe
ging in Nederlands-indië, De, 53
Oosten, F. C. van, 54, 64
Oost-Indische Spiegel, 33n
Oranjekrant, De, 42
Oudheusden, L. J. G. van, 61
Oudstrijders Legioen, Ó4n
Overeem-Ziegenhardt, L. A. H. M. van,
61
Oyevaar, J. J., 43, 61
Radio Oranje, 1
Ramselaar, A C., 59
Randwijk, H. M. van, ion, 51
Rauter, H. A., 48
Raven, G. J. A., 54
‘Reacties’
Zie: Deel 14
Regeringsvoorlichtingsdienst, 2
Reglement voor het Rijksinstituut voor
Oorlogsdocumentatie (4 augustus
1979), 74 . 74n, 75
Reinink, H. J., 50
Rep, J., 61
Reuter, F., 51, 60
Reynders, I. H., 47, 49
Rhijn, A. A. van., 49, 56
Rhijn, J. A. van, 54
Riessen, H. van, 56, 60
Ringeling, C., 50
Rochemont, F. de, 45, 54
Roelfsema, H., 50
Roelofsen, J. C., 49
Rogier, L. ]., 12, 53, 67
Romein, J. M., 4
Romijn, P., 54, 77
Roskam, E. J., 50
Roijen, J. H. van, 51, 59
Ru, H. de, 55, 55n
Rübsaam, C. J., 60
Ruys, L., 61
Ruys, Th. A. W., 62
Rijksbureau voor documentatie van de
geschiedenis van Nederland in oor
logstijd, 4
Rijksinstituut voor Oorlogsdocumenta
tie, 3, 4 - 1 1 , 13, 2 0 -2 1, 22, 23, 27, 34,
Paape, A. H., 22, 30n, 54, 67, 68, 77
Pais, A., 74, 75
Paraat, 42
Parlementaire Enquêtecommissie ‘Rege
ringsbeleid 19 4 0 -19 4 5’, 8, 14, 18, 20,
3^n, 47
Parool, Het, 42
Pater, J. C. H. de, 1 2 , I 2 n , 53, 67
Pelt, A., 2, 49, 56
Pen, J., 60
Phaff, H. J „ 49
Piekaar, A. J., 73
Plassche, J. G. M. van der, 49
Ploeg, De, 42
Pluvier, J. M., 57, 64
Poelje, G. A. van, 3, 4
Politieke brieven (CPN), 42
186
35 . 36 ,
Rijser, P„ 54
54
Samkalden, I., 64
Sandberg, J. A. G., 51
Sandberg, W . J. H. B., 51
Sanders, P., 61, 64
Sant, F. van ’t, 49, 69
Sassen, E. M. J. A., 64
Schaepman, C. J. M., 50
Scheepstra, L., 51, 60
Schie, H. A. J. van, 64
Schmidt Crans, P. H. A., 54
Schöffer, I., 77
Schölvinck-Stork, A., 54
Scholten, Y., 74
‘ Schooluitgave’
Zie\ ‘Geschiedwerk’
Schoolverzet, Het, I 2 n
Schrage, E. J. H., 53, 68
Schueren, J. B. G. M. de van der, 49
Schuilenga, J. M., 51
Schuiten, C. M., 54
Schwarz-van Santen, W., 51
Siersema, O. J., 47
Six, P. J., 43, 51, 56, 59, 60
Slaet op den Trommele, 42
Slotemaker, B. C., ion
Slotemaker, G. H., 60
Sluijser, M., 43, 49
Sneller, Z. W., 4, 12
Somer, J. M., 49
Spartacus, 42
Speyart van Woerden, E. L. M. H., 51
Spier, E., 50
Spronsen, K. C. van, 51
Staal, K. R. van, 51
Stakenburg, J. Th., 59
Standaard, De, 40
Steenberghe, M. P. L., 49, 55
Stichting LO/LKP, 42
Stichting Nationaal Steunfonds, 6
Stolk, C. van, 49
Stroom, G. P. van der, 54
Stuiveling, G., 62
Stuldreher, C. J. F., 54
Stuyvenberg, J. H. van, 60, 62
Sijes, B. A., 9, 53, 54, 67
Tazelaar, P., 49, 59
Telegraaf, De, 40
Tellegen, M. A., 51, 58, 60
Tempel, J. van den, 43
Tjarda van Starkenborgh Stachouwer,
A. W . L., 51
Toekomst, De, 42
Toepoel, P. M. C., 51
Treurniet, A., 56
Tromp, Th. P., 51, 62
Trouw, 42
Tuininga-Boissevain, M. R., 51
Tuyll van Serooskerken, S. J. van, 63, 64
Tijd, De, 40
Tijn, B. van, 57, 58
Vaart Smit, H. W . van der, 7 1 —72, 72n
Vakbeweging, De, 42
Veen, C. van, 73—74
Veen, D. D. B. van, 59
Veen, F. van der, 53, 68, 75
Veenstra, J. H. W., 63, 64
Veerman, P., 51
Veld, N. K. C. A. in ’t, 54, 67, 68
Velden, D. van, 57
Verbiest, C., 51
Verboom, J. A. M., 61
Verdam, P. J., 53, 67, 68
Verenigde Persbureaus, 40
Veringa, G. H., 58
Verstegen, J. H., 6411
Verzet, 42
Verzijl, J. H. W., 61
Visser ’t Hooft, W. A., 49, 60
Vlis, A. J. van der, 62
‘Voltooiing van het Geschiedwerk, D e’
(1981), 30, 77
Vonk, De, 42
‘Voorspel’
Zie: Deel 1
Voorst tot Voorst, H. F. M. van, 49, 55
Vos, K., 62
Vredenburch, H. F. L. K. van, 56, 57
Vreugdenhil, W . B., 51
Vries, E. K. de, 63
Vromans, A. G., I 2 n , 54
Vrij Nederland, 42, 73
Vrij Nederland, ‘Londense’, 2
187
Vrije Katheder, De, 42
Vrije Kunstenaar, De, 42
Waarheid, De, 42
Wagenaar, G., 51, 56, 60
Wagenaar, H. M. J. I., 51, 59
Wagenaar, W., 51
Wal, S. L. van der, 61
Wall Bake, A. V. van de, 60
Warendorf, J. C. S., 51
Warners, C. J., 57, 64
Wassenbergh, H. A., 43, 51, 60
Wellenstein, E. P., 51, 62
Welter, Ch. J. I. M., 43, 49
Werkgroep Herkenning, 63
Wermerskerken, H. van, 60-61
Wertheim, W . F., 57, 64
Westerveld, C. Ch., 56, 60
Wetenschappelijke staf, Rijksinstituut
voor Oorlogsdocumentatie, 12, 13, 15,
23,
27, 28, 29, 30, 52, 54, 67
Wielen, H. G. van der, 50
Wilhelmina, Koningin, 4, 20, 49
Wilson, J. C. C. P., 49
Winkelman, H. G., 49n
Winter, P. J. van, 12, 53, 67, 69, 72
Witsen, E. van, 57, 58
Wolffensperger-Rübsaam, G., 51
Wouters, G. J. J., 51
Wijbenga, P., 59
Wijckerheld Bisdom, C. R. C., 56
Wijnen, N., 56
Wijsmuller-Meijer, G., 61
Zaaijer, J., 63
Zwaan, J., 54
Zwart, J., 51
Register op het ‘Overzicht van wijzigingen’
Samengesteld door
drs. Jennifer Smit en drs. Gerrold van der Stroom
In dit register zijn begrippen opgenomen uit Het Koninkrijk der Nederlanden in de Tweede
Wereldoorlog waarop behoefte aan aanvulling o f correctie bestaat. Dit houdt in dat een
elders in dit werk onjuist gespelde naam in dit register in die onjuiste spelling is
opgenomen.
Waar evenwel het gevaar bestaat dat het juiste trefwoord onvindbaar wordt, doordat
het al te zeer afwijkt van het onjuiste, is ook het juiste in dit register opgenomen.
Aantjes, W ., 176
Abwehr, 85
Adat, 161
Adat- recht
Zie: Rechtswezen
Aerssen Beyeren van Voshol, F. C. van,
139
Afrika, 101
/Ëg/a-fabrieken, 154
Alblas, A. H., 108, 141
Aldemey, 155
Alexander, H., 155
Algemeen Nederlands Persbureau
Zie: A N P
R E G I S T E R OP H E T ‘ O V E R Z I C H T V A N W I J Z I G I N G E N ’
Algemene Rekenkamer, 138
Allers, J. H. K., 100
Ambarawa, 172
Ambon, 16 8 -16 9
‘Ambrosius’, 1 2 1 - 1 2 2 , 144
Amersfoort, 156
Amersfoort, kamp, 108-109, 131
Amsterdam, 115 , 122, 1 5 1 - 1 5 2 , 156
Amsterdam, aanslag Bevolkingsregister,
116 -117
Amsterdam-Noord, 120
Andj ing-MVa-Batalj on
Z ie : Knil
‘Angkatan Baroe’, 173
A N P , 96
Appingedam, 123
Arbeiders Internationale, Tweede, 81
Arbeidsongeschiktheid (1985), 175
Archangel, 114
Ariërverklaring, 100
Arnhem, 123, 146, 147, 153, 176
Arnhem, evacuatie van, 147
ARP, 1 1 2 - 1 1 3
‘Asocialen’, 13 1
Asscher, A., 94-95
Assen, 116
Atjeh, 166
Aulnis de Bourouill, P. L. d’, 124
Auschwitz, 134
Auschwitz I, 134
- Auschwitz-Birkenau, 130, 134
Australië, 1 3 7 ,1 4 2 ,1 6 8 - 1 6 9 ,1 7 0 ,1 7 4 ,1 7 5
Auteurskring, Christelijke, 105—106
Avro, 100
B - 17 , 163
B-24, 163
Baarsel, J. van, 17 1
Babo, 169
Baker, P., 147
Bali, 162
Bandoeng, 165, 168, 169, 170
Banjoebiroe, 172
Bankinang, 173
Bantam, 179
Barentsen, C. L., 115 , 116
Barkianen, De, 152
Barth, K., 83, 142
X V d e Bataljon, kamp, 173
Batavia, 162
Bath-stelling, 95
Battenberg, L. von, 174
Bautz, Th. M., 97
BBO , 123, 14 1 -1 4 2 , 153
Bedrijfsschappen, 17 5 -17 6
Bedum, 122
Beel, L. J. M., 178
Beelaerts van Blokland, F., 143
Beelaerts van Blokland, J. J. G., 149
Belastingen, 82
België, 149
Belgisch Verdrag, 83
Bennekers, C., 130
Bennekom, J. van, 150
Benningshof, Th. J. C., 169
Bent, M. van den, 153
Bergen-Belsen, 1 3 2 - 1 3 3 , 134
Berkovich, E., 116
Bernhard, Prins, 95, 143, 147
Beroepskader, 114
‘Bersiap’-periode, 178
Beverwijk, 128
Bevrijde Zuiden, 149
BI, 123, 124, 125, 142, 147, 152, 153
Biallosterski, ‘Hans’ (‘Tom ’), 123
Bilsen, F. K. J. van, 142
Bilt, C. L. van de, 103
Binnenlandse Strijdkrachten
Zie: BS
Birkenau (Auschwitz II), 134
Bloemers, S. H. F., 177
Bloemgarten, R., 116
Boekhoven, G. J., 12 1, 152
Boer, M. de, 129
Boerema, D., 141
‘Boes/o-kabinet’, 1 7 3 -1 7 4
Bois, A. du, 153
Bombardement, Amerikaans, 120
Bond van Arbeiders Zang- en Muziek
verenigingen, 98
Bone, 164
Boni, 164
Boom, C. ten, 114
Boomsma, E. W., 107
Borneo, 171
Boroboedoer, 160
Bosch, G. W . T., 140
189
Bosch van Rosenthal, L. H. N., 145
Bosman, G. P. J. M., 99
Bovene, G. A. van, 165
Boverhuis, F. R., 121
Braak, M. ter, 83
Brandjes, I., 125
Breda, 91, 135
Brett, G. H., 136
Brinkman, A., 125
British Airborne Division, 146, 147
Broekhuizen, 113
Broeksz, J. B., 97
Bronzen Kruis, 135
Broome, 164
Brouwer, H. A., 114
Brouwer, J., 98, 1 1 4 - 1 1 5
Brouwer, M., 10 7-10 8
Brummen, 155
Brussel, 139
Bruyn, J. F. de, 169
BS, 144, 149, 152, 156
Buitenlandse Zaken, 94
Buitenzorg, 169—170
Bukittingi, 162
Bureau Bijzondere Opdrachten
Zie\ BBO
Bureau Inlichtingen
Z ie: BI
Bureau voor de Volkslectuur, 160
Burgemeesters, Joodse, 104
Burger, J. A. W., 152
Buuren, A. D. van, 83
Buziau, J., 105
Bijlsma, R., 143
Bijnen, J. A., 144
Bijzondere Gerechtshoven, 177
Ceram, 169
Ceylon, 177
Chait, E. S., 125
Chicago Tribune, 105
Christelijke Landarbeidersbond, 103
Cleeff, P. van, 139
Cleveringa, R. R, 101, 145
C N V , 10 3-10 4
Cobbenhagen, M. J. H., 149
Cohen, D., 113
Cohen, J., 130
Colditz, 128
‘College van Algemene Commissarissen
voor de sociale sector’, 149
College van Vertrouwensmannen, 145,
154
Comité de Vigilance des anti-fascistes intellectuels, 84
Comité van Waakzaamheid, 83-84
Communistische Partij, 82
Comptabiliteit, Indische, 159
Comptabiliteitswet, Indische, 158
Conferentie van Teheran, 167
Congleton, 135
Cool, W ., 85
Coolen, A., 106
Copinski, A., 130
C P N , 176
Cunningham, J., 140
Cura^ao, 82
Dachau, 176
Dasberg, S., 132, 133
Datum, Verbeterd:
Deel 9, p. 341, r. 8, 137; r. 12, 137; r.
.
14 137
Deel n a , p. 3, r. 15 v.o., 157
Davelaar, F. S., 170
Davids, A. B. N., 133
De Bilt, 109
‘De Kruisberg’, 152
‘De Spieghel’, uitgeverij, 12 1
Deel 14 (‘Kritiek’), 175
Departement van Opvoeding, Weten
schap en Cultuurbescherming, 120
Desertie, 91, 95
Deterding, H. W., 84
Deventer, 155
Calais, 108
Carstens, N. T., 85
Casino, 175
C D K , 121
Celebes, 163, 17 1, 175
Cellenbarakken
Zie: Scheveningen, Polizeigejangnis
Celosse, J. J. (‘Bob’), 126
Centraal Distributie Kantoor
Zie: C D K
Centrale Inlichtingendienst, 126
190
R E G I S T E R OP HET ‘ O V E R Z I C H T V A N W I J Z I G I N G E N ’
Dienske, H., 144
‘ Dienst-W im ’, 124, 130
Digoelisten, 137
Distributie, 119
‘Djalan’, 168
Djenal Moestapa, 171
Dobbe, Th., 110
Dobo, 169
Does, J. A. H. van der, 98
Does de Willebois, P. I. H. M. van den,
‘Eton III’, m
‘Eton IV ’, i i i
‘Eureka’-toestellen, 146
Europese Gemeenschap, 175
Experimenten-Block (Auschwitz I), 134
Fahndungsliste Holland, 90
Falsificatie-Centrale, 124
Farwerck, F. E., 98
Februaristaking, 101
Feitsma, J., 115
Fokker T VIII W , 130
Folmer, J., 126
Fort Spijkerboor, 116, 130
Foto-onderschrift, Verbeterd:
Deel 2, foto 17, 85; foto 78, 86; foto
79, 86; foto 85, 86; foto 91, 86
Deel 3, foto 9, 88; foto 22, 88; foto 29,
88; foto 43, 89; foto 47, 89; foto 85,
92; foto 86, 92; foto 92, 92; foto 95,
92; foto 140, 95; foto 146, 95; foto
151
Doesburg, 89, 155
‘Dolle Dinsdag’, 145
Donders, N. H. M., 169
Donner, J., 127
Doom , C. van, 117
Dooijes, D., 123
Dordrecht, 153
Dosker, C. M., 98
Douglas, J., 170
Drente, 87, 89
Driebergen, 110
Driel, J. van, 100
Dronkers, J. M. G. A., 8on
Drooglever, P. J., 157, 15 8 -15 9 , 159-16 0 ,
177
Dubois, A., 100
Dijk, A. van, 114
164, 95
Deel 5, foto 2, 102; foto 19, 102; foto
22, 102; foto 96, 108
Deel 7, foto 4, 118 ; foto 18, 119 ; foto
63, 1 2 1 ; foto 91, 123; foto 13 1, 128;
foto 132, 128
Deel 8, foto 62, 13 3 ; foto 63, 133
Deel 9, foto 45, 139
Deel 10a, foto 49, 147; foto 66, 148;
foto 67, 148
Deel 10b, foto 50, 150; foto 102, 154;
foto 125, 15 5; foto 156, 15 5; foto
Ebels, L. H., 103
Edersheim, H., 104
Eighth A ir Force
Z ie: U .S. Air/orce
Eindhoven, 126, 147, 149
Einthoven, J. J., 17 2 - 1 7 3
Elfferich, L., 93
Eist, 92
Emma, Koningin-moeder, 81
Emmen, 120
Emmer, J., 108
Ende, J. van den, 107
Endlösung, 119
Engbrocks, W., 13 1
Engelandvaarders, 135
Englandspiel, 125
Erasmus, 104
Essen, G. A., 116
157, 156
Deel n a , foto 8, 158; foto 90, 163
Deel n b , foto 24, 167; foto 35, 167
Deel i i c , foto 58, 174; foto 61, 174;
foto 70, 174
Deel 12, foto 74, 179; foto 99, 179
Fraenkel, J. C., 109—110
Frederiksoord, 157
Fremantle, 164
Fremerij, H. J. S. de, 171
Friese Courant, 123
Friesland, 87, 89, 144
Furstner, J. Th., 141
Fusillering, 91
191
Galestin, C. J. A. ter, 127
Gans, J., 143
G D N , 12 4 -12 5 , 126, 152, 153
Geelkerken, C. van, 151
Geestelijke verwarring, 98
Geheime Dienst Nederland
Zie: G D N
Gelderman C. Mzn., H. P., 104
Geldvolume, 119
Gemenebest, Het, 98
‘Generaalsgroep’, repatriëring van de, 176
Gerbrandy, P. S., 84, 117 , 135, 143, 145
Gereformeerde Kerken, 105, 115
Gerken, R., 86
Gerzon-Hurwitz, D., 109
Geus, J. de, 107
Gevechtsrapporten, Duitse, 87
Gezagsbataljons, 142
Gids, De, 106
Giebel, G., 97, 128
Gilbert-eilanden, 105
G lenn Martin, 163
Goebbels, J., 156
Göbel, W . S„ 94
Goedhart, F. J., 119
Goes van Naters, M. M. van der, 150
Gogh, H. van, 121
Goldschmidt, J., 133
G o lf van Bone, 163
G o lf van Boni, 163
Gorssel, 155
Gotjé, H. C. E., 11 7
Goud-inlevering (Nederlands-indië),
162
Graaf, K. de, 147
’s-Gravenhage, 90, 92
Grebbe, 92
Grebbeberg, 87, 89, 90, 91
Grebbelinie, 86, 91, 92
Griekenland, 175
Gröger, K. B. R. P., 116
Groen van Prinsterer, G., 98
Groep, L. van der, 110
Groep-'Blaue Reiter’, 113
G roep-CS-6, 143
Groep-'Dutch-Paris’, 139
Groep-*Fiat Libertas', 126
Groep-‘Nomedos’, 113
Groep-Óosterhuis, 130, 141
Groep-Oosterhuis-Boerema, 11 1
Groep-'Packard’, m , 124, 1 5 2 -1 5 3
Groep-Stijkel, 130
Groep-TD, 152
Groep-Van der Veen, 121
Groningen, 87, 89, 122
Groot, P. de, 176
Grote Gebod, Het, i i o - m
Grote Oost, 16 8 -16 9, 171
Haar, A. D. van der, 109
Haaren, SD-gevangenis, 1 1 1
Haarlem, 90
Haas, H. J. de, 169, 174
Habig-Goulmy, D., 164
Hackett, J. W., 153
Hakewill Smith, E., 14 8 -14 9
Ha/i/ax-bommenwerpers, 104
Hall, G. van, 106
Hamburg, 167
Hamel, L. A. R. J. van, 100
Harmsen, G. W., 102
Hartevelt, C. C. J., 170
Hatta, M., 162
Heaps, L., 153
Heeris, F. J., 94
Heiligen der laatste dagen, 167
Helden, 148
Helfrich, C. E. L., 165
Heller, O., 87
Hendrikx, J. (‘Ambrosius’), 144
Hendrix, J. J., 1 2 1 - 1 2 2
Hermse, L. M. A., 1 3 1 - 1 3 2
Herzberg, A. J., 132
Heuven Goedhart, G. J. van, 145
Heymans, J., 93
Heyning, C. T. C., 118
Heywood, Major-General, 92
Hieronymus, F., 169
Hilgers, H., 169
Hillen, C., 168
Hillesum, E., 133
Hilversum, 156
Hindeloopen, 109
Hirschfeld, H. M., 96
Hitler, A., 82, 105, 156
Hoek Ostende, J. H. van den, 83
Hoek van Holland, 90, 9 1-9 2
192
Hoeven, J. van der, 109
Hoge Raad, 127
Hoge Vertegenwoordiger van de Kroon,
178, 179
Holdert, H. M. C., 99
Holst, J. van, 14 8 -14 9
Holthe, E. J. van, 140
Holthe tot Echten, M. L. van, 144
Holtrop, M. W., 144
Holvoet, R., 153
Hongerwinter, 15 1, 15 2 - 1 5 3
Honig, P„ 137
‘Hood’, 102
Hooper, J., 85
Hooyer, G. F., 145
Hooykaas, J. P., 102
Hopkins, H., 140
Horst, I. van der, 121
Houten, Ch. H. J. F. van, 145
Houtman, F. C., 179
Hueting, A. G., 169
Huis van Bewaring I (Weteringschans),
123. i Si
Hulst, A. van der, 149
Huwelijksrecht, 82
Huygens, I. D. D., 142
Huyts, J., 99
Huijts, J., 99
Japan, 167
Japanners, gratieverzoeken van, 179
Java, 157, 15 8 -15 9 , 163, 164, 168, 169,
17 1, 172, 178
‘Java’, 16 2 -16 4
Javase Bank, 142
Jawischowitz, 134
Jehova’s Getuigen, 105, 150
Jesse, B., 122
Joden, 113
Joden, ‘Barneveld-groep’, 119
Joden, deportaties, 116
Joden, gearresteerde, 109
Joden, gemengd-gehuwde, 119
Joden, godsdienst, 1 3 2 - 1 3 3
Joden, onderduik, 1 1 3 - 1 1 4 , 120, 127
Joden, uitwisselingstransporte», 113
Jodl, A., 150
‘Joenio Maroe’, 171
Jong, J. de, 103
Jong, W . J. de, 164
Jonge, E. de, 108
Jonge, H. G. de, 11 7
Jonker, W . J., 146
Joodse Raad, 109
Junkers-52, 1 18
Jun kers-vliegtuigfabrieken, 117
Kaart, Verbeterd:
Deel 3, kaart III, 88; kaart XII, 89; kaart
X IV , 89; kaart XXIII, 90; kaart
X X V I, 91
Deel 10b, kaart XVIII, 156
Deel n a , kaart I, kaart VI, kaart VII,
kaart XIII, kaart X IV , kaart X V ,
kaart X V I, kaart XVII, kaart X X ,
15 6 -1 5 7
Deel n b , kaart II, 167; kaart XI, 169,
171
Deel 12, kaart II, 177
Z ie ook: Verwijzing, Verbeterd
Kaartonderschrift, Verbeterd:
Deel 10a, kaart V , 144
Deel 10b, kaart XI, 155
Kabel, J. L., 109
Kamers van Koophandel, 118
Kan, M. L., 131
Kanaaleilanden, 155
lansen, J. M. W . C. (‘Joep’), 12 4 -12 5
Idenburg, P. J. A., 159 -16 0
Illegaliteit, 127, 148
India, 177
Indonesië, Nederlands beleid t.o.v.,
17 6 -17 7
Industrialisatie (Nederlands-indië), 159
Ingen Housz, A. H., 144
Irene-brigade, 136
Islamietisch recht
Z ie : Rechtswezen
Italië, 155
Jacob, R P. ’s, 100
‘Jacob van Heemskerck’, 16 2 -16 3
‘Jamato’, 167
Jansen, J., 101
‘Janssens’, 164
193
Kantoor voor de Volkslectuur, 160
Kat, W „ 130
Kater, H. J., 172
Kaub-Meesters, J. M., 130
Kei-eilanden, 166, 169
Kemp, J., 117
Krijgsgevangenen, Nederlandse, 155
Kuilenburg, H. van, 112
Kun, L. G. van der, 148
Kunstschatten, 120
Kuyper, A., 98
Kwint, M. M., 103
Kenpeilai, 168, 170
Kerkgenootschappen, financiële steun
gouvernement, 161
Kersten, G. H., 105
Keyzer, H. de, 179
King, H. E., 114
Kirschen, S. (‘King’), 14 6 -14 7
Kist, J. C., 135
Kleffens, E. N. van, 139
Klingen, J., 107
Klooster, J. van, 121
Kniestedt, W. F., 169
Knil, 80, 166, 169, 17 1, 174, 175, 17 9 -18 0
Koboehoe, S., 173
Koch, A. B. J., 156
Koeala Loempoer, 166
Koker, D., 132
Kolonedale, 163
Koning, H., 1 1 1
Koninklijk Instituut voor Taal-, Land- en
Volkenkunde, 160
Koninklijk Nederlands-Indisch Leger
Z ie: Knil
Koninklijke Familie, 102—103
Koninklijke Landmacht, 80, 86, 95
Koninklijke Marine, 80, 93-9 4
Koninklijke Petroleum Maatschappij, 166
Koopmans, J., 151
Koopmans, J. G., 100
Kooten, B. J. C. van, 149
‘Kopenhagen-code’, 124
Koran, 160
Kortenhorst, L. G., 118
KPM, 166
Kraus, R., 102
Kriegsmarine, 84, 118
Kriek, D. W . N., 16 5-16 6
KRO , 96, 99
Kroniek der Jodenvervolging, 132
Kruis, H. J., 139, 145
Kruyt, C. J. A „ 83
Krijgsgevangenen, Duitse, 134, 148
Krijgsgevangenen, geallieerde, 150
Laha, 169
Lalieu, E., 85
Landbouwschap, 1 7 5 -17 6
Landelijke Knokploegen
Z ie: LKP
Landelijke Organisatie voor Hulp aan
Onderduikers
Z ie: LO
Landraden
Z ie: Rechtswezen
Laneswood, 135
Langenstein, Aussenkommando, 130
‘Langley’, 137
Langwasser, 129
Lapré, S. A., 179 -18 0
Lateraanse verdragen, 82
‘Lauwerszee’, 140
Leek, H. van der, 130
Leeuw, A. de, 138
Leeuw-Gerzon, M. de, 138
Leeuwarden, 89
Leeuwengarde, 100
Leffelaar, H. L., 172
Lekkum, 109
Lennep, W . F. van, 139
Leusder hei, 131
Lichtveld, L. (‘Albert Helman’), 152
Lidth de Jeude, O. C. A. van, 137, 145
Ligtenberg, F., 100
Limburg, 146, 148, 149
Lindemans, C. A., 14 7 -14 8
Lingens-Reiner, E., 154
Lissa, 129
LKP, 122
LO, i i o - i n , 12 1, 122, 124, 149
Looi, L. van, 112
Lootsma, S., 94
Lourenfo Marquez, 163
Lovink, A. H. J., 137, 179
Lovink, A. J. H., 162
Lowland Division, 148
194
‘Loyaliteitsverklaring’, Beroepsmilitai
ren, 97, 128
‘Loyaliteitsverklaring’ (Japan, mei 1943),
170
Luchtlandingen, Duitse, 90
Luftwaffe, 86, 147
Luitjes, Tj., 169
Luteraan, H., 106
Lutkie, W., 103
‘Lijnchefs’ , 124
Lynden, D. W . van, 129
Maagdenburg, 155
Maarsen, I., 132
Maaslinie, 88
Maastricht, 109, 146, 150
MacArthurs hoofdkwartier, 142
Madjapahit, 157
Malaka, Tan, 178
Maleis, 159, 160
Manen, J. van, i i o - i n
Mannenkampen, 172
Manokwari, 166
Mansholt, S. L., 175
Maoemere, 171
Marchant, H. P., 96
Marechaussee, Koninklijke, 91
Market Garden, 146—147
Markwaart, J. A., 149
Medan, 1 7 2 - 1 7 3
Medisch Contact, 104
‘ Medusa’, 94
Meelhuyzen, W. A., 170
Meer, A. P. van der, 107
Mekel, J. J. A., 100, 107
Mekog, 144
Melbourne, 175
Melkrantsoenering, 11 7
Merauke, 169
Meyden, F. J. van der, 121
Meijer, A., 144
Meijers, E. M., 101
M I-5, 142
M I-6 , 142
M l-g , 153
Michels, R C., 153
Middelburg, 148
Midway, Slag bij, 167
Militair beroepskader, 108
Militair Gezag, 145, 146
Militaire Luchtvaart der Koninklijke
Landmacht, 32 2 (Dutch) Squadron, 139
Militaire missie, Britse, 92
Militaire tucht, 139
Mill, 89
Ministeries
Eerste ministerie-Beel, 176—177
Eerste ministerie-Colijn, 103
Vierde ministerie-Colijn, 84, 149
Vijfde ministerie-Colijn, 84, 137, 163
Tweede ministerie-De Geer, 84
Ministerie-Heemskerk, 162
Tweede ministerie-Ruys de Beerebrouck, 103
Ministeries (Indonesië)
Eerste ministerie-Soekarno, 1 7 3 -1 7 4
Miskotte, K. H., 142
Missie, 161
Mobiele Eenheid
Z ie : Knil
Model, W., 147
Modjopahit, 157
Moerdijk, 90
Moermansk, 114
Montfort (Limburg), 148
Mook, H. J. van, 137, 165
Morison, S. E., 105
Mormonen, 167
Mountbatten, L., 174
Mühlberg, 155
München, 154
Muralt, W . J. J. de, 149
Musea, 120
Mussert, A. A., 156
M W O , 155
MijnliefF, E R , 106
Nahas, G., 125
N A S, 82
Nationaal Jongeren Verbond, 97
Nationaal Steunfonds, 152
Nationale Dagblad, Het, 103
Naudin ten Cate, W., 84
Naus, J. J., 144
Nauta, E. L., 148 -14 9
N C S V , 98
195
Nederduitse Hervormde Kerk, 81
Nederlander, De, 98
Nederlands Arbeidsfront, 104
Nederlands Zendeling Genootschap, 161
Nederlandse D ok- en Scheepsbouw
maatschappij, 118
Nederlandse Hervormde Kerk, 142, 143
Nederlandse Kultuurkamer, 106
Nederlandse Opbouwdienst, 100
Nederlandse Unie, 101, 102
Nederlands-indië, tijdelijkheid kolo
niaal regime, 162
Nejis, 17 8 -17 9
Netherlands Forces Intelligence Service
Z ie : Nejis
Netherlands Indies C iv il Administration
Z ie : Nica
Nias, 161
Nica, 175
N ieuw Geuzenliedboek, Het, 123
N ieuwe Koerier, De, 98
Niftrik, J. G. van, 107
‘Nippon-werkers’, 168
N K V , 176
Noordaa, E. van der, 153
Noord-Holland, 96
Noothoven van Goor, G. B., 135
Norden, W . van, 119
N S B , 83
Nuboer, J. W . F., 135
N W , 10 3-10 4 , 176
N W O , 155
Nijhoff, W., 106
Nijmeegs Dagblad, 96
Nijmegen, 147
Nijmegen, bombardement, 128
Openbaar Ministerie (Londen), 140
Oogst, schattingen van de, 119
Oogstgaren, 119
Oorlogsmisdrijven, 140
Oosterbeek, 147
Oranjegarde, 100
Oranjehuis
Z ie: Koninklijke Familie
Oranjewoud, 110
Ordedienst
Zie: O D
Ortha, J. F., 87
Oss, zaak-, 149
Ouwehand, C., 169
Overschie, 92
Oyen, L. H. van, 168
Pacific War Council, 137
Padang, 162
Pakistan, 177
Valestina-certijicate, 138
Pannekoek, A. J., 156
Parool, Het, 119
Pathuis, H., 97
PBC, 121
Pearl Harbor, 136, 163
Peekema, W . G., 136
Peel-Raam-stelling, 85
Peelen, J., 153
Pegasus I, operatie, 153
Pemoeda’s, 178
Pennings, J., 125
Perhimpoenan Indonesia, 176
Perhimpunan Pegawai Bestuur Boemipoetra
(Vereniging van Ambtenaren van het
Inheems Bestuur), 162
Persoonsbewijs, 141
Persoonsbewijzencentrale
Z ie: PBC
Persoonsbewijzensectie, 122
Peter III van Joegoslavië, 121
Petitie-Soetardjo, 136
Phaff, H. J., 135
Philips-fabrieken, roof, 14 5 -14 6
Philips-groep, 132, 134
Phohi-zender, 97
Pieron, A. F. J., 171
Pierson, Heldring & Pierson, 97, 106
Ochten, 92
Ockenburg, vliegveld, 88
O D , 106, 130, 144
Oever, J. van den, 109
Olcott Park Hotel, 168
Oldehove, 122
Ommen, kamp, 116 , 12 1, 131
Omta, A., 122
Ondergang, 132
Onderwijs (Nederlands-indië), 159—160
‘Op ten Noort', 163
196
Plassche, J. G. M. van de, 135
Poelje, G. A. van, 96
Poeloe Brayan, 17 2 - 1 7 3
Pol, H. H. J. van de, 96
Politionele Actie, Tweede, 179
Poll, W . N. van de, 164
Poole, J. L. le, 100
Portugal, 175
Post, J., 122, 123, 144
Post, L. van der, 165—166
Presser, J., 132
‘Prince o f Wales’, 166
Protestantse Kerk in Nederlands-indië
(‘de Indische kerk’), 161
Provinciale en Nijmeegse Courant, De, 96
Pruys, G., 122
Purmerend, 128
Pijnacker, 115
Pyreneeën, 138
Quispel, H. V., 165
Raatgever, J. G., 103
Raaymakers, J. A., 149
Rabagliatti, W. H. R , 107
Raden, 136
Radio, 81
Radio Hilversum, 151
Radio Nederland Wereldomroep, 177
Radio Oranje, 117
Radio-uitzendingen, 81, 151
Randwijk, H. M. van, 14 3 -14 4
Rangen, 137, 171
Rantsoenen, Calorische waarde der dage
lijkse, 150, 151
Ratoe Langie, G. S. S. J., 175
Razzia’ s, 128
Recht, Islamietisch, 160
Rechterlijke macht, 116
Rechtspositie der inlandse Christenen,
161
Rechtswezen (Nederlands-Indië), 160
Reeskamp, H., 110
Regenten, 162
Regeringscommissariaat voor de Repa
triëring, 149
Regeringspersdienst, 91
Regeringsreglement 1854, 161
Reichenbach, Aussenkommando, 154
Reichsrundfunk, 156
Religieus-Socialistisch Verbond, 97
Rembang, 164
Rens, J., 12 5 -1 2 6
‘Renville’-overeenkomst, 177
Repatriëring, 176
Represaille, Duitse, 152
‘Repulse’, 166
Reuchlin, M., 146
Reijntjes, W . C., 105
Rhenen, 90, 92
Rhijn, A. A. van, 149
R K W V , 10 3-10 4
‘Rode Zee’, 140
Roebers, J. H., 110
Röell, A., 96
Roland Holst, A., 106
Rombouts, R , 144
Romeyn, H., 126
Rommel, E., 114
Rood, C., 133
Roode, A. A. de, 1 1 1 , 124
Roos, A., 116
Roos, C., 116
Roosevelt, F. D., 105
Rooy, M., 99
Roozendaal, R , 114
Rotterdam, bombardementen, 93, 117,
1 3 7 -1 3 8
Rotterdam, gijzelaars van, 109, 130
Royal A ir Force, 13 7 -13 8 , 139
Royal Army, 156
Royal Navy, 85, 162
Royen, J. H. van, 85
Roijen, J. H. van, 150
Ruler, A. A. van, 178
Rundfunkbetreuungsstelle, 99
Ruppert, M., 104
Rutgers, V. H., 127
Ruys, Th. A. W., 151
Ruyter van Steveninck, A. C. de, 136
Rijksbureau voor wol en lompen, 118
Rijksinstituut voor Oorlogsdocumenta
tie, 79
Rijstteelt, 15 8 -15 9
Rijswijk, 154
197
Salomonson, H., 130
Sanders, W. E., 126
Sannes, H. W . J., 84
Sant, F. van ’t, 141
Sarlouis, L. H., 101
Schaik, G. van, 116
Schaper, H., 139
Scheepsbouw, Nederlandse, 118
Scheepvaart, 85
Scheepvaartfonds, 138
Scheers, A. J., 130
Scheveningen, Polizeigefangnis, 116
Schiermonnikoog, 93
Schilder, K., 98-99
Schimmelpenninck, J., 106
Schimmelpenninck, R. J., 117
Schipper, G. E., 149
Schoemaker, W . (‘M iki’), 125
Schoorl, kamp, 131
Schouten, J., 106, 113
Schouwen, 150
Schrader, B., 152
Schreieder, J., 112
Schreuder, B., 129
Schürmann, C. W . A., 146
Schuster, A., 1 3 2 - 1 3 3
Schijvenschuurder, L., 101
Scobie, R., 154
SD , 114 , 120, 122, 124, 125, 154, 155
SDAP, 81, 112
Seelen, G. J. H., 85
Seyss-Inquart, A., 154
Sicherheitspolizei und S D
Z ie : S D
Silbertanne-ztties, 128
Singapore, 136, 163
Six, P., 112
Six, P. J., 144
‘Slob, N .’, 152
‘Sloet van de Beele’, 164
Slotemaker de Bruine, G., 127
‘Smith’, 170
Smits, R. E., 142
Sneevliet, H. J. F. M., 162
Snell, G. L , 169
Société Internationale de Plantation et de F inance, 170
S O E , 100
Soebang, 165
Soegijama, H. 168
Soekaboemi, 165
Soekamiskin-gevangenis, 170
Soekarno, 178
Soelawesi, 175
Soerabaja, 170
Soltikow, M., 87
Somer, J. M., 124, 137, 145, 15 1, 17 8 -17 9
Sonderman, G., 107
Sonderverband Hocke, 87
Sonsbeeck, W . G. A. van, 145
South Mimms, 135
Sowjet-Unie, 82
Spaendonck, B. J. M. van, 118
Spanje, 175
Speleers, H., 150
Speyart van Woerden, E. L. M. H.,
14 9 -15 0
Spier, J., 134
Spit, H. J., 168
Spitzen, D. G. W., 96
Spoor, S. H., 142
Spoorwegstaking, 152
SS, 89
SS-Scharfiihrer, 129
SS-Standarte Gross-Deutschland, 95
St. Michielsgestel, 109, 150
Stakingen Twentse textielindustrie, 82
Stalma, H. J., 171
Stanislau, 129
Staten-Generaal, 158
Steen, G., 10 6 -10 7
Stelma, H. J., 171
Steyn van Hensbroek, J. K. H., 170
Stikker, D. U., 104
Stöver, 109
Stok, H. van der, 1 11
‘Stoke, Melis’ (Herman Salomonson),
130
Stoomvaart Maatschappij Nederland, 163
Stoottroepen
Z ie: BS
Storm -SS, 105
Straatsburg, 117
Straelen, P. B. M. van, 164
Strafgevangenis ‘de Koepel’ (Arnhem),
123
Straten, N. L. W. van, 136
Stubbings House, 135, 141
198
R E G I S T E R OP HET ‘ O V E R Z I C H T V A N W I J Z I G I N G E N ’
Studenten, 117 , 121
Studenten, protest, 114
Sumatra, 163, 170, 175
Sumatra, interneringskampen, 172
Suriname, 138
Syrië, 101
Tanimbar-eilanden, 166
Tasikmalaja, 171
‘Te W erve’, 154
Tekst, Verbeterd:
Deel 4, p. 938, noot 1, 101
Deel 5, p. 557, r. 6 v.o., 104
Deel 6, p. 756, r. 6 v.o., 117
Deel 7, p. 1348, r. 4 v.o., 128
Deel 8, p. 226, onder D, 130; p. 234, r.
16, 130
Deel 9, p. 266, r. 2, 136; p. 380, r. 17,
137 ; P- 399 . r. 5, 13 7 ; p. 581, r. 3. v.o.,
138; p. 646, r. 17, 139; p. 768, r. 3,
140; p. 8 15, r. 1 1, 14 1 ; p. 1114 , r. 1,
142
Deel 10a, p. 250, r. 8, 145; p. 3 1 1 , r. 4,
146
Deel 10b, p. 188, r. 19 v.o., 15 1 ; p. 246,
r. 8 v.o., 1 5 1 ; p. 357, r. 8 v.o., 1 5 1 ; p.
392, noot 2, r. 7 v.o., 1 5 1 ; p. 815,
noot 1, r. 3 v.o., 154; p. 917, r. 8 v.o.,
154; p. 1016, r. 14 v.o., 154; p. 1147,
r. 13, 15 5; p. 1432, noot 2, 156
Deel 11a, p. 698, r. 1, 163
Deel n b , p. 19, r. 5 v.o., 167; p. 27, r.
1 v.o., 167; p. 220, r. 5, 167; p. 263,
r. 5, r. 8 - 1 1 , 168
Deel 11c, p. 323, r. n , 174; p. 703, r. 4,
Thijssen, J., 112 , 14 6 -14 7
‘Tirpitz’, 139
Tjarda van Starkenboreh Stachouwer, A.
W . L., 136
Tjiater-pas, 165
Tjideng-kamp, 172
Tjilatjap, 164
Tjioemboeloeit, 170
Todeskandidate, 155
Tombe, J. M. W. des, 177
Trip, B., 118
Tromp, Th. P. (‘Harry’), 125, 152, 153
Tromp, Th. Ph., 125
‘Tromp’, 163
Tunesië, 114
Twente, 82
Tijd, De, 103
Tijn, G. van, 109
U-Boote, 140
Uhlenbeck, E. M., 160
Universiteit van Amsterdam, 11 7
U .S. Airforce, 117 , 120, 13 7 -13 8 , 167
U .S. Army, 155
U .S. Navy, 162, 167
Utrecht (stad), 156
Uijterschout, I. L., 129
V-2, 154
Vaart Smit, H. W . van der, 83
Vaderlands Comité, 127
Valkenburg, vliegveld, 87-88, 90
‘Van Kinsbergen’, 135, 175
Vandermeerssche, G., 130
Varsseveld, 152
Veen, G. J. van der, 110
Veerman, P., 12 5 -1 2 6
Veld, J. in ’t, 97
Velde, K. ten, 170
Velden, D. van, 168
Veldmeijer, S., 129
‘Velo’, 106
Velp, 130
Velsen, 144
Veluwe, 89
Verbond van Nederlandse Werkgevers,
104
175
Deel 12, p. 118 , r. 2 v.o., 176; p. 184,
noot 1, r. 4 v.o., 176; p. 621, r. 3, 177;
p. 1009, r. 12, 179
Telegraaf, De, 109—110
Televisie, 176
Teljeur, G., 169
Teppema, P. E., 139
Terlaak, J., 108
Termijtelen, J. W ., 136
Termoten, J., 92
Theresienstadt, 134
‘Thomas van Aquino’, 117
199
Verenigde Oost-Indische Compagnie,
157, 161
Verhage, M., 125
Verhoeven, F. E. J., 173
Verkiezingen Tweede Kamer der StatenGeneraal 1935, 83
Versteegh, P., 106
Verwijzing, Verbeterd:
Deel 10b, p. 842, r. 13, 154
Deel 11b , p. 529, r. 2, 1 7 1 ; p .754, r. 3
v.o., 172; p. 765, r. 2, 172
Verzetsgroep-Badrian, 12 1
Verzorgingsgroep-‘de Groot’, 121
Vessem, A. J. van, 83
Victoria, Koningin, 174
‘Victory Program’, 105
Visscher, H., 98
Visser, H., 169
Vleesdrager, H., 138
Vliegtuigen, ontsnapping van, 93
Vlissingen, 148
Vlodrop, 87
Vloet, X., 171
Vluchtelingen, Duitse, 89
Vluchtelingen, Joodse, 84
Vogt, P., 166
Vogt, W ., 96
Volksraad (Nederlands-indië), 136
Volkstelling (1930), 159
Voorburg, 115 , 124
Voorst Evekink, D. van, 139
Voort van Zijp, C. van der, 83
Vorrink, A., 112
Vorrink, J. J., 1 1 2 - 1 1 3
Vredenburch, H. F. L. K. van, 91
Vredenburch, H. L. F. K. van, 86
Vries, H. J. de, 165
Vries, W . de, 116
Vrouwen- en kinderkampen, 172
Vrij Nederland, 14 3—144
Vrije Westfries, De, 99
Vrijmetselarij, 98
Vught, kamp, 1 3 1 - 1 3 2 , 134, 154
Vullinghs, H. J. J., 146
Vijfde Colonne, 90
Vijver, J. F. van de, 136, 149
Waal, wet-de, 158
Waalhaven, vliegveld, 88
Waals, A. van der, 107, 112
Waals, G. H. M. van der, 129
Waalwijk, 145
Waffen-SS, 86
Wakker, D. L. G „ 151
Walda, R., 109
Walsum, G. E. van, 98, 101, 102
Wamar, 174
Wamsteeker, H., 104
War Department, 143
H-W-bonussen, 141
Warners, C. J., 141
Wassenaarse Slag, 91
Wavell, A., 137
Weert, 122
W eg B, 126
Wehrmacht, 89, 95, 114 , 150, 153, 155
Weinreb, F., 120
Welter, Ch. J. I. M „ 136
Welter, J. L., 16 9 -17 0
Wereldraad van Kerken, 138
Weren, L. van, 134
Werkkampen, 113
Werner, Ph., 149
Wemer, P. H., 8on
Werumeus Buning, J. W . F., 106
Wervelwind, De, 14 3 -14 4
Wessels, C., 101
Westerbork, 89, 119, 1 3 2 - 1 3 3
Westervoort, 89
Westmaas, 106
Wet op de Bedrijfsorganisatie, 1 7 5 -17 6
W et op de Indische staatsinrichting, 161
Weteringplantsoen, fusillering aan het,
15 1-15 2
Wichmann, E., 83
‘Wilde, A. de’, 1 1 2 - 1 1 3
Wilde, J. A. de, 102
Wilhelmina, Koningin, 85, 135, 143, 145,
1 7 6 -17 7
W illem I, Koning, 161
‘W illem van der Zaan’, 86
Willemsoord, 157
Wilmar, V. E., 112
Winkelman, H. G., 88, 93, 128
Winkler, M. F., 170
Winsten uit Nederlands-Indië, 159
W olf, D „ 96
200
‘Wolseley’, 112
Wolters, A., 146
Woltersom, H. L., 118
Wolverhampton, 139
Woodbrookers, Arbeidersgemeenschap
van, 97
Woppenkamp, H., 116
Woudschoten, 98
Wijkerslooth, F., 100
Yap Swie Siang, 162
Yap Tjwan Bing, 162
Ymkers, A. J., 110
Ijmuiden, 94
Ypenburg, vliegveld, 88
IJssel, 155
Zaak-Oss, 149
Zaaijer, J., 152, 177
’t Zandt, 119 , 122
Zeeland, 83, 95
Zeelieden, rechtspositie, 140
Zeesleepboten, 140
Zefat, B., 120
Zeist, 144
Zelfmoorden, 94
Zeist, L. van, 121
Zending, 16 1, 162
Zentralstelle fü r jüdische Auswanderung, 109
‘Zeven Provinciën, D e’, 82
Zevende Dag-Adventisten, 167
Zickwolf, F., 86
Zitsewitz, H. von, 86
Zöpf, W., 1 1 3 - 1 1 4
Zuid-Beveland, 148
Zutphen, 155
Zuurbier, B., 82
Zwitserse Weg, 12 5 -1 2 6
Zwolle, 150
Zwolsman, R., 152
201

Deel 13

Transcription

Similar documents

Examen VMBO

Examen VMBO

Examen VMBO

Handleiding Academische Vaardigheden 2.0

Examenopgaven VMBO

Handwijzer voor taaldocenten

voor het zingen nog vlug even de kerk binnengewipt

Hy pe erv ven nt tila atie e

Een publicatie van het Instituut voor Netwerkcultuur en het

PDF - Wie ben ik?

Het programma Ariadna Jules Verne, De revolutionaire kracht van

MuseScore 2.0 handbook

7. Valorisatie van de collecties - Meertens Instituut

Open pdf - Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed

Wetenschappelijk verslag 2005-2007

deel 2 - Textualscholarship.nl

CHARLES DARWINS BRIEVEN

Deel 11a – Nederlands-Indië