woi - naar nederlandse versie

Transcription

GUIDE DES SOURCES DE LA
PREMIÈRE GUERRE MONDIALE EN BELGIQUE
ARCHIEVENOVERZICHT BETREFFENDE DE
EERSTE WERELDOORLOG IN BELGIË
VOL. 1
ALGEMEEN RIJKSARCHIEF
ARCHIVES GÉNÉRALES DU ROYAUME
STUDIES OVER DE
EERSTE WERELDOORLOG
ÉTUDES SUR LA
PREMIÈRE GUERRE MONDIALE
17
Recherche effectuée grâce à un financement accordé par le SPP Politique scientifique
dans le cadre des Actions de recherche dans les établissements scientifiques fédéraux
(MO/32/015)
Onderzoek gefinancierd door de POD Wetenschapsbeleid in het kader van de Actie
tot stimulering van het onderzoek in de federale wetenschappelijke instellingen
(MO/32/015)
ISBN : 978 90 5746 283 2
Algemeen Rijksarchief – Archives générales du Royaume
D/2010/531/073
Bestelnummer – Numéro de commande: Publ. 4921
Algemeen Rijksarchief – Archives générales du Royaume
Ruisbroekstraat 2 rue de Ruysbroeck
1000 Brussel – Bruxelles
De volledige lijst van onze publicaties kan u gratis bekomen op eenvoudig verzoek
([email protected]) of raadplegen op internet (http://arch.arch.be)
La liste complète de nos publications peut être obtenue gratuitement sur simple
demande ([email protected]) et est également consultable sur notre page électronique
(http://arch.arch.be)
Guide des sources de la
Première Guerre Mondiale en Belgique
Archievenoverzicht betreffende de
Eerste Wereldoorlog in België
Hans Vanden Bosch, Michaël Amara
et/en
Vanessa D’Hooghe
sous la direction de/onder leiding van
Pierre-Alain Tallier
Bruxelles – Brussel
2010
Table des matières -
5
TABLE DES MATIÈRES / INHOUDSOPGAVE
AVANT-PROPOS .............................................................................. 11
VOORWOORD .................................................................................. 15
INTRODUCTION .............................................................................. 19
Le projet de recherche................................................................. 19
But ..................................................................................................... 19
Délimitation du champ de recherche ................................................. 21
Méthodologie..................................................................................... 26
Structure des fiches............................................................................ 29
A la recherche des archives perdues ................................................. 32
Sources complémentaires .................................................................. 36
Bien plus qu’un guide …................................................................... 39
Retour rapide sur la Première Guerre mondiale (cadre de
référence) .................................................................................... 42
L’invasion allemande......................................................................... 42
Derrière l’Yser .................................................................................. 44
Sous la botte allemande ..................................................................... 47
Les canons se taisent.......................................................................... 53
L’immédiat après-guerre ................................................................... 54
INLEIDING ...................................................................................... 59
Het onderzoeksproject ................................................................ 59
Doelstelling........................................................................................ 59
De afbakening van het onderzoeksveld ............................................. 61
Methodologie..................................................................................... 65
De structuur van de fiches ................................................................. 68
De zoektocht naar verloren archieven................................................ 70
Complementaire bronnen................................................................... 74
Meer dan een gids….......................................................................... 77
De oorlogsgeschiedenis in vogelvlucht (referentiekader) ........... 80
De Duitse inval .................................................................................. 80
Achter den IJzer................................................................................. 82
Onder de Duitse laars......................................................................... 86
De kanonnen zwijgen ....................................................................... 92
De nasleep ......................................................................................... 94
REMERCIEMENTS.......................................................................... 97
DANKWOORD .................................................................................. 98
6
- Inhoudstafel
1. BELGIQUE: PRODUCTEURS D’ARCHIVES DE DROIT
PUBLIC / BELGIË: PUBLIEKRECHTERLIJKE ARCHIEFVORMERS................................................................................... 101
1.1. Maison royale / Koningshuis....................................................... 101
1.2. Parlement .................................................................................... 109
1.3. Conseil des Ministres / Ministerraad........................................... 111
1.4. Ministères et Institutions publiques / Ministeries en overheidsinstellingen ................................................................................ 112
1.4.1. Ministère de la Guerre / Ministerie van Oorlog.......... 112
1.4.1.1 Services centraux / Centrale diensten............................... 112
1.4.1.2 État major / Generale Staf ................................................ 119
1.4.1.3 Armée de terre / Landleger............................................... 122
1.4.1.4 Marine .............................................................................. 133
1.4.1.5 Services spécifiques / Specifieke diensten ....................... 134
1.4.2.
Ministère des Affaires étrangères / Ministerie van
Buitenlandse Zaken .................................................... 144
1.4.2.1 Services centraux / Centrale Diensten.............................. 144
1.4.2.2 Ambassades et consulats / Ambassades en Consulaten.... 151
1.4.3.
1.4.4.
Ministère des Colonies / Ministerie van Koloniën ..... 165
Ministère des Sciences et des Arts / Ministerie van
Wetenschappen en Kunst............................................ 173
1.4.4.2 Institutions culturelles / Culturele instellingen................. 177
1.4.5.
1.4.6.
Ministère des Finances / Minsterie van Financiën ..... 188
Ministère de l’Intérieur / Ministerie van Binnenlandse
Zaken .......................................................................... 194
1.4.6.2 Services temporaires / Tijdelijke diensten........................ 197
1.4.7.
Ministère de la Justice / Ministerie van Justitie.......... 201
1.4.7.2 Services temporaires / Tijdelijke diensten........................ 207
1.4.8.
Ministère de l’Agriculture et Travaux publics /
Ministerie van Landbouw en Openbare Werken ........ 212
1.4.9. Ministère de la Marine, des Postes et Télégraphes /
Ministerie van Scheepvaart, Posterijen en Telegrafie 219
1.4.10. Ministère des Affaires Économiques / Ministerie van
Economische Zaken ................................................... 221
7
1.4.11. Ministère de l’Industrie et du Travail / Ministerie van
Nijverheid en Arbeid .................................................. 226
1.5. Autres institutions publiques / Andere overheidsinstellingen..... 229
1.6. Cours et Tribunaux / Rechtbanken en Hoven ............................. 239
1.7. Parquets / Parketten ..................................................................... 255
1.8. Provinces / Provinciebesturen ..................................................... 259
1.9. Villes et communes / Stads- en gemeentebesturen ..................... 269
1.10. Hôpitaux / Ziekenhuizen ........................................................... 296
1.11. Gestion des Cantons de l’Est / Bestuur van de Oostkantons..... 300
2. BELGIQUE : PRODUCTEURS D’ARCHIVES DE DROIT
PRIVÉ / BELGIË : PRIVAATRECHTERLIJKE ARCHIEFVORMERS................................................................................... 303
2.1. Politique / Politiek ...................................................................... 303
2.1.1. Partis politiques / Politieke partijen............................ 303
2.1.2. Hommes politiques / Politici ...................................... 307
2.1.2.1 Ministres / Ministers ........................................................ 307
2.1.2.2 Autres hommes politiques / Andere politici..................... 320
2.2. Fonctionnaires / Ambtenaren ...................................................... 334
2.3. Militaires et membres de la Garde civique ou de la Force publique /
Militairen en leden van de Burgerwacht of van de Weermacht 353
2.4. Écrivains, journalistes et artistes / Schrijvers, journalisten en
kunstenaars ................................................................................ 397
2.5. Architectes / Architecten ............................................................. 411
2.6. Église catholique / Katholieke Kerk............................................ 420
2.6.1. Évêchés et Évêques / Bisdommen en bisschoppen..... 421
2.6.2. Doyennés et paroisses / Dekenijen en parochies ........ 429
2.6.3. Communautés religieuses / Religieuze ordes ............. 432
2.6.4. Membres du clergé / Religieuzen ............................... 441
2.7. Universités / Universiteiten ......................................................... 449
2.8. Acteurs économiques / Economische actoren ............................. 453
2.8.1. Entreprises séquestrées / Gesekwestreerde bedrijven. 453
2.8.1.1 Fonds généraux / Algemene bestanden ............................ 453
2.8.1.2 Fonds spécifiques / Specifieke bestanden ........................ 456
2.8.2.
2.8.3.
2.8.4.
Charbonnages / Steenkoolmijnen ............................... 494
Coopératives / Coöperatieven..................................... 505
Autres entreprises / Andere bedrijven ........................ 511
8
- Inhoudstafel
2.9. Syndicats et mutuelles / Vakbonden en ziekenfondsen............... 527
2.10. Œuvres de secours et de bienfaisance / Liefdadigheidsorganisaties................................................................................ 534
2.10.1. Belgique occupée / In bezet België ............................ 534
2.10.1.1
2.10.1.2
Comité National de Secours et d’Alimentation et filiales
/ Nationaal Hulp- en Voedingscomité en filialen ....... 534
Autres comités de secours / Andere hulporganisaties 544
2.10.2. Étranger / In het buitenland ........................................ 555
2.10.2.1
2.10.2.2
2.10.2.3
2.10.2.4
2.10.2.5
2.10.2.6
2.10.2.7
2.10.2.8
2.10.2.9
2.10.2.10
Afrique du Sud / Zuid- Afrika.................................... 555
Allemagne / Duitsland................................................ 555
Argentine / Argentinië................................................ 572
Canada........................................................................ 573
États-Unis / Verenigde Staten .................................... 574
France / Frankrijk ....................................................... 574
Grande-Bretagne / Groot-Brittannië........................... 577
Pays-Bas / Nederland ................................................. 582
Scandinavie / Scandinavië.......................................... 587
Suisse / Zwitserland .................................................. 588
2.11. Associations
d’anciens
combattants
/
Oud-strijders
verenigingen .............................................................................. 597
2.12. Groupes de pression / Drukkingsgroepen ................................. 600
2.13. Acteurs du Mouvement Flamand / Personen actief in de Vlaamse
Beweging................................................................................... 605
2.14. Activisme et activistes / Activisme en activisten ...................... 610
2.14.1 Activisme ....................................................................... 611
2.14.2 Activistes ........................................................................ 613
2.15. Wallingants / Personen actief in de Waalse Beweging ............. 623
2.16. Résistants et réseaux de résistance / Verzetslui en -netwerken. 626
2.17. Familles et autres particuliers / Families en andere
particulieren............................................................................... 631
3. BELGIQUE: ARCHIVES D’OCCUPATION /
BELGIË: ARCHIEVEN M.B.T. DE BEZETTING .................... 661
4. BELGIQUE : COLLECTIONS /
BELGIË: VERZAMELINGEN .................................................... 663
4.1. Collections générales / Algemene verzamelingen .................... 663
9
4.2 Journaux et manuscrits de guerre / oorlogsdaboeken ............... 694
4.3. (Coupures de ) presse / Pers(knipsels) ...................................... 698
4.4. Photographies, cartes postales et caricatures / Foto’s,
prentbriefkaarten en karikaturen ............................................... 708
4.5. Sources audiovisuelles / Audiovisuele bronnen ....................... 715
Illustrations choisies / Afbeeldingen (partie I / deel I) .................. 721
[VOL. 2]
5. L’ÉTRANGER / BUITENLAND ................................................. 771
5.1. Allemagne / Duitsland................................................................. 771
5.1.1. Ministères et institutions publiques / Ministeries en
overheidsinstellingen .................................................. 771
5.1.2. Armée allemande / Duitse leger ................................. 780
5.1.2.1 État major et Armée de terre / Generale Staf en
Landleger ....................................................................... 780
5.1.2.2 Marine allemande / Duitse Marine................................. 785
5.1.2.3 Unités militaires des états fédérés / Militaire eenheden van
de deelstaten................................................................... 789
5.1.3.
5.1.4.
5.1.5.
5.1.6.
5.1.7.
5.1.8.
5.1.9.
Hommes politiques / Politici ...................................... 794
Militaires / Militairen.................................................. 796
Fonctionnaires / Ambtenaren...................................... 800
Comités de secours / Hulporganisaties ....................... 804
Entreprises / Bedrijven ............................................... 805
Groupes de pression / Drukkingsgroepen................... 806
Collections / Verzamelingen....................................... 807
5.2. France / Frankrijk ........................................................................ 811
5.2.3. Militaires / Militairen.................................................. 831
5.2.4. Fonctionnaires / Ambtenaren...................................... 834
5.2.5. Collections / Verzamelingen....................................... 836
5.2.6. Sources audiovisuelles / Audiovisuele bronnen ......... 841
10 - Inhoudstafel
5.3. États-Unis / Verenigde Staten ..................................................... 846
5.3.4. CRB et collaborateurs / CRB en medewerkers........... 856
5.4. Grande-Bretagne / Groot-Brittannië............................................ 878
5.4.4. Comités de secours / Hulporganisaties ....................... 900
5.5. Pays-Bas / Nederland .................................................................. 907
5.5.1. Reine et Conseil des Ministres / Koningin en
Ministerraad................................................................ 907
5.5.2. Ministères, commissaires et institutions publiques /
Ministeries, commissarissen en overheidsinstellingen...
.................................................................................... 909
5.5.4. Autres particuliers / Andere particulieren................... 928
5.6. Suisse / Zwitserland .................................................................... 935
Illustrations choisies / Afbeeldingen (partie II / deel II) ............... 937
6. LISTE DES ABRÉVIATIONS / AFKORTINGENLIJST........... 971
7. LISTES DES CENTRES D’ARCHIVES CITÉS / LIJST VAN DE
OPGENOMEN ARCHIEFCENTRA ............................................ 975
8. INDEX
.................................................................................... 991
Avant-propos - 11
AVANT-PROPOS
Il est toujours agréable de pouvoir présenter les fruits d’une recherche qui
touche à sa fin, particulièrement lorsqu’elle s’est étirée sur de nombreuses
années. La publication du Guide des sources de la Première Guerre
mondiale en Belgique consacre l’aboutissement d’un long travail dont les
prémisses remontent au début des années 1990. La mise en œuvre de ce
chantier n’aurait toutefois pu s’effectuer sans le soutien répété et efficace de
l’Archiviste général du Royaume, Karel Velle, et du Professeur Hugo Soly. Il
a été mené à bonne fin grâce au financement accordé par le SPP Politique
scientifique dans le cadre des Actions de recherche dans les établissements
scientifiques fédéraux (MO/32/015), à la persévérance des rédacteurs des
notices et à l’aide reçue de toutes celles et ceux – et ils sont extrêmement
nombreux – qui ont participé à notre défi. Merci à vous tous. Un travail d’une
telle ampleur ne pouvait déboucher sur des résultats positifs sans votre
collaboration pleine et entière.
Indépendamment des effets de mode et des anniversaires à célébrer ou à
commémorer, la Première Guerre mondiale constitue probablement l’une des
périodes clés de l’histoire de la Belgique et de l’Europe. Depuis quelques
années, nous observons un regain d’intérêt pour cette histoire1. Dans le monde
scientifique, il se caractérise par un renouvellement de l’approche historique
de la Grande Guerre et, auprès du grand public, par une curiosité grandissante,
suscitée notamment par de nombreuses productions cinématographiques ou
encore par la multiplication des ouvrages de vulgarisation concernant la
période et la modernisation des infrastructures muséales2.
Face aux attentes et aux questions précises et pressantes des uns et des autres,
les archivistes se trouvaient quelque peu démunis. En effet, si les sources
relatives à l’histoire des Belges et de la Belgique durant la Première Guerre
mondiale sont innombrables, elles sont malheureusement mal connues et
éparpillées entre un grand nombre d’institutions. Il devenait dès lors urgent de
1
A cet égard, soulignons le rôle précurseur et moteur de l’ouvrage de Sophie de Schaepdrijver
(DE SCHAEPDRIJVER S., De Groote Oorlog. Het koninkrijk België tijdens de Eerste Wereldoorlog Amsterdam-Anvers, 1997), dont la version française a été publiée en 2004
(DE SCHAEPDRIJVER S., La Belgique et la Première Guerre mondiale, Bruxelles, 2004).
2
Toutes disciplines confondues, les scientifiques ne peuvent continuer à ignorer plus longtemps
l’impact sur le grand public de films cinématographiques tels que, pour les plus récents, La vie et
rien d’autre (Bertrand Tavernier, 1989), Capitaine Conan (Bertrand Tavernier, 1996), Le
pantalon (Yves Boisset, 1997), Un long dimanche de fiançailles (Jean-Pierre Jeunet, 2004),
Joyeux Noël (Christian Carion, 2005).
12 - Avant-propos
répertorier ce patrimoine. La piste choisie fut celle de la réalisation d’un guide
rassemblant et structurant les informations éparses en les présentant par
producteur d’archives de manière à pouvoir offrir un instrument répondant aux
vœux des chercheurs patentés ou occasionnels et des archivistes. Il permettra
aux premiers d’obtenir une information de première main sans devoir effectuer
de trop fastidieuses recherches et, aux seconds, de répondre plus facilement aux
demandes de plus en plus nombreuses émanant des particuliers et des familles
en quête d’informations sur leurs proches (militaires – décorés, blessés, fusillés,
gazés, prisonniers ; civils – fusillés, déportés, blessés, réfugiés …) ou sur les
biens de ceux-ci durant cette période (biens volés, biens réquisitionnés, biens
immobiliers dégradés ou totalement détruits …).
Au-delà de la réalisation d’un outil pour les archivistes, pour les chercheurs et
pour les historiens amateurs et les familles, nous souhaitions aussi mettre en
valeur les riches fonds d’archives et collections relatifs à ce conflit majeur du
XXe siècle et à ses répercussions politiques, économiques et sociales, tablant
en outre sur le fait que la mise au jour des fonds d’archives complètement
ignorés ou inconnus augmenterait encore les possibilités de procéder à des
recherches réellement originales.
Le guide rassemble toutes les informations disponibles au sujet des fonds
d’archives et autres sources conservés par les principales institutions tant
publiques que privées en Belgique comme à l’étranger. Il fait le tour des
archives produites par l’ensemble des acteurs : administrations centrales,
provinciales et locales, universités, églises, entreprises, associations
caritatives, particuliers,… Les notices identifient les fonds et présentent leur
contenu, leur intérêt pour la recherche, les liens éventuels avec d’autres fonds
ainsi qu’une bibliographie succincte. Le guide mentionne aussi pour chacun
des producteurs d’archives l’existence, le cas échéant, de collections
photographiques, cinématographiques, de pièces et objets divers (affiches,
tracts, journaux clandestins, etc.). Enfin, afin de faire de ce guide un outil de
travail complet, il comprend un index détaillé qui permet les recherches
thématiques. Il a été également conçu de manière à pouvoir être placé
facilement sur Internet.
La masse des sources disponibles a quelque peu influencé leur présentation
finale. Nous souhaitions offrir des notices relativement élaborées tout en
gardant à l’ensemble une dimension raisonnable. Il n’a dès lors pas été possible
de proposer une illustration pour chaque producteur d’archives sous peine de
devoir réduire la taille des notices à la portion congrue et de les rendre encore
plus austères.
Depuis la fin des années 1990, les historiens français, allemands et anglosaxons alimentent l’historiographie de la Grande Guerre par des travaux
Avant-propos - 13
novateurs autour de la notion de « culture de guerre »3. La Première Guerre
mondiale est une guerre totale qui a mobilisé des sociétés entières. Si
l’histoire culturelle et des mentalités amène une nouvelle lecture de
l’expérience de guerre au front, l’on se penche aussi enfin sur l’expérience de
guerre, tant matérielle qu’émotionnelle, de la société de l’arrière4. A cet égard,
les spécificités du cas belge, par rapport aux autres pays européens, sont
nombreuses : violation de la neutralité du pays, absence de buts de guerre en
août 1914, exil de la population, invasion brutale et occupation du territoire,
déportation pour travail obligatoire à partir de 1916, politiques spécifiques des
autorités allemandes (Flamenpolitik, etc.), collaboration d’une partie de la
population (activisme, collaboration économique), foisonnement des réseaux
de renseignements, etc.
Les sources présentes dans le guide reflètent cette variété des expériences de
guerre belges et permettent d’aborder sous de nombreux axes l’histoire de la
Première Guerre mondiale : politique, économique, social, militaire, culturel,
des mentalités. C’est pourquoi le Guide pourra accompagner le processus, en
marche, de renouvellement de l’historiographie belge de la Grande Guerre5
mais présente également un intérêt incontestable dans le contexte
historiographique international. L’approche du 100e anniversaire du
déclenchement de la Première Guerre mondiale, avec son long cortège de
commémorations, d’expositions et de publications de circonstance, rendait cet
outil réellement indispensable. De nombreux groupes de recherches et services
se sont d’ailleurs essayés au même exercice6. Toutefois, le rôle et l’intérêt des
Archives de l’État de s’arrêtent pas là. Des efforts importants ont été réalisés en
matière d’ouvertures à la recherche des fonds en lien avec la Première Guerre
3
BECKER A., Oubliés de la Grande Guerre. Humanitaire et culture de guerre, 1914-1918.
Populations occupées, déportés civils, prisonniers de guerre, Paris, 1998 ou encore PROST A.
et WINTER J., Penser la Grande Guerre. Un essai d’historiographie, Paris, 2004.
4
JAUMAIN S., AMARA M. et MAJERUS B., Une guerre totale ? La Belgique dans la
Première Guerre mondiale : Nouvelles tendances de la recherche historique, Bruxelles,
Archives générales du Royaume, 2005.
5
A cet égard, soulignons le rôle moteur de l’ouvrage de Sophie De Schaepdrijver, De Groote
Oorlog. Het Koninkrijk België tijdens de Eerste Wereldoorlog, Amsterdam-Anvers, 1997.
6
Qu’il sagisse de guides de sources (Het Gekwetste Gewest. Archievengids van de
wederopbouwarchitektuur in de Westhoek, Bruges, 2009 ; Guide des sources de la guerre
1914-1918 dans le Nord, Villeneuve d’Ascq, 2009 ; Guide des sources de la Grande Guerre
dans le Département des Vosges, Epinal, 2008 ; CHABLAT-BEYLOT A. et SABLON DU
CORAIL A., Guide des sources conservées par le service historique de la défense relatives à la
première guerre mondiale, Vincennes, 2008 ; BATTAGLIA A., Archives de la Grande Guerre.
Inventaire des sources de la Première Guerre mondiale conservées à la BDIC, Nanterre, 2010)
ou d’encyclopédies (HIRSCHFELD G., KRUMEICH G. et RENZ I., Enzyklopädie Erster
Weltkrieg, Paderborn, 2003 et BECKER J.-J. et AUDOIN-ROUZEAU S., Encyclopédie de la
Grande Guerre 1914-1918, Paris, 2004).
14 - Avant-propos
mondiale et nous continuons à enrichir quotidiennement notre « Bibliothèque de
la Guerre » via une politique d’acquisition systématique des ouvrages et
publications concernant cette matière7.
Signalons aussi la série de publication intitulée « Études sur la Première Guerre
mondiale», dans laquelle 17 ouvrages – dont celui que vous êtes en train de
découvrir – ont déjà trouvé place.
Pierre-Alain Tallier
Chef de la section « Archives contemporaines »
Promoteur du projet
7
Cette dernière contient désormais près de 30.000 ouvrages relatifs à la Première Guerre
mondiale. Le catalogue informatisé est accessible en ligne (http://arch.arch.be/).
Voorwoord - 15
VOORWOORD
Het is steeds een plezier om de eindresultaten van een onderzoeksproject in te
leiden, zeker wanneer het onderzoek meerdere jaren in beslag nam. De
publicatie van dit Archievenoverzicht betreffende de Eerste Wereldoorlog in
België kon rekenen op de herhaaldelijke en efficiënte steun van de Algemeen
Rijksarchivaris, dr. Karel Velle, en van professor Hugo Soly. Het
onderzoeksproject kon slechts uitgevoerd worden dankzij financiering door de
POD Wetenschapsbeleid in het kader van de Actie tot stimulering van het
onderzoek in de federale wetenschappelijke instellingen (MO/32/015), dankzij
de volharding van de projectmedewerkers en met de hulp van de vele
collega’s en historici. Een dergelijk, volumineus onderzoeksproject kon enkel
via samenwerking tot resultaten leiden. Met vereende krachten werd deze
uitdaging tot een goed einde gebracht.
De Eerste Wereldoorlog is waarschijnlijk één van de belangrijkste scharniermomenten in de geschiedenis van België én van Europa. Sinds een aantal
jaren stellen we een heropleving van de interesse voor de geschiedenis van dit
wereldconflict vast8. Zo ontstond in de wetenschappelijke wereld een
hernieuwde vraagstelling voor de Grote Oorlog. De interesse van het brede
publiek werd mede opgewekt door verschillende filmproducties, door de
uitgave van vulgariserende werken en door de opening of modernisering van
verscheidene musea9.
Archivarissen moeten het antwoord op de gedetailleerde vragen van de
geïnteresseerde onderzoekers (die vaak hoge verwachtingen koesteren) al te
vaak schuldig blijven. Hoewel er talloze bronnen bestaan over de
geschiedenis van de Belgen tijdens de Eerste Wereldoorlog, zijn deze weinig
bekend en vooral versnipperd over een zeer groot aantal bewaarinstellingen en
musea. Het was hoog tijd om dit erfgoed te registreren. We opteerden voor de
realisatie van een archievenoverzicht waarin alle disparate informatie over de
oorlogsarchieven gestructureerd werd opgenomen. We ordenden alle notities
per type archiefvormer omdat dit de beste manier was om de occassionele of
8
In dit opzicht kunnen we wijzen op de baanbrekende rol van het werk van Sophie
de Schaepdrijver (DE SCHAEPDRIJVER S., De Groote Oorlog. Het koninkrijk België tijdens
de Eerste Wereldoorlog, Amsterdam-Antwerpen, 1997). Een Franse vertaling werd
gepubliceerd in 2004 (DE SCHAEPDRIJVER S., La Belgique et la Première Guerre mondiale,
Brussel, 2004).
9
Zo kunnen we wijzen op de impact van fims zoals La vie et rien d’autre (Bertrand Tavernier,
1989), Capitaine Conan (Bertrand Tavernier, 1996), Le pantalon (Yves Boisset, 1997), Un long
dimanche de fiançailles (Jean-Pierre Jeunet, 2004), Joyeux Noël (Christian Carion, 2005).
16 - Voorwoord
meer ervaren onderzoeker een objectief antwoord te verschaffen op zijn/haar
vragen. Ook de collega-archivarissen kunnen dit instrument gebruiken, om
zonder veel opzoekingswerk, vragen te beantwoorden van mensen die
geïnteresseerd zijn in het wedervaren van hun familieleden (burgers of
militairen) die gewond, gesneuveld, gevangen, gevlucht, gedeporteerd of
terechtgesteld waren of wier goederen gestolen, opgeëist of vernield werden
tijdens de Grote Oorlog.
Naast de evidente gebruikswaarde van dit archievenoverzicht voor de
archivarissen, genealogen en historici wensen we ook te benadrukken dat tal
van archiefbestanden en verzamelingen over de Eerste Wereldoorlog en zijn
politieke, sociale en economische gevolgen nog onvoldoende bestudeerd zijn.
De wetenschappelijke wereld kan op basis van dit materiaal tal van
innovatieve onderzoekpistes uitwerken en op die manier onze kennis van de
oorlogsperiode te verbeteren.
Deze archiefgids verzamelt alle informatie over de archiefbestanden en
verzamelingen die bewaard worden door de voornaamste openbare en private
archiefcentra in België en in het buitenland. De archieven van de federale,
provinciale en gemeentelijke overheden, de universiteiten, de bedrijven, de
hulporganisaties, de particulieren enzovoort komen aan bod. Per
archiefvormer wordt een korte notitie opgesteld waarin de naam wordt
geïdentificeerd, de inhoud van het archief wordt beschreven, onderzoeksmogelijkheden worden aangekaart, links met andere archiefbestanden vermeld
worden. Tot slot wordt een beknopte bibliografie opgenomen. Speciale
aandacht wordt besteed aan bijzondere stukken zoals foto’s, films, affiches,
pamfletten, kranten, objecten enz. Door de gedetailleerde index, die
thematisch onderzoek mogelijk maakt, is deze gids een handig
werkinstrument. De terbeschikkingstelling op internet maakt bovendien ‘full
text’-opzoekingen mogelijk en heeft op die manier een belangrijke toegevoegde waarde.
De massale beschikbaarheid van oorlogsarchieven heeft de definitieve
vormgeving van deze archiefgids enigszins beïnvloed. Aanvankelijk zou elke
notitie opgesmukt worden met een sprekende illustratie. Daar we echter voor
elk bestand een notitie opstelden met een maximum aan informatie en een te
voluminieuse gids niet mogelijk was, moesten we dit idee laten varen. Inhoud
moest primeren op vormgeving.
Voorwoord - 17
Sinds het einde van de jaren 1990 hebben Franse, Engelse en Duitse historici
de historiografie over de Eerste Wereldoorlog verrijkt met innoverende
publicaties vertrekkende vanuit het concept van de ‘oorlogscultuur’10. De
Grote Oorlog was een ‘totale‘ oorlog waarbij de volledige samenleving
gemobiliseerd werd. De opgang van de culturele - en mentaliteitsgeschiedenis
leidde tot verrassende conclusies over de oorlogservaringen aan het front,
maar momenteel wordt ook onderzoek verricht naar de materiële en
emotionele levensomstandigheden van de bevolking achter het front11. In dit
opzicht is België een specifiek geval in vergelijking met de ons omringende
landen: de schending van de neutraliteit van ons land in augustus 1914, de
afwezigheid van oorlogsmotieven, de vlucht van de burgerbevolking, de
brutale inval, de bezetting van het grootste gedeelte van ons grondgebied, de
deportaties van Belgische arbeiders vanaf 1916, de Flamenpolitik van de
Duitse overheid, de collobaratie van een deel van de bevolking (o.a. activisten
en oorlogsprofiteurs), de substantiële rol van de Belgische
inlichtingendiensten enzovoort zijn factoren die de Belgische casus kleurden.
De in dit overzicht opgelijste bronnen weerspiegelen deze verscheidenheid
aan Belgische oorlogservaringen. Tal van nieuwe onderzoeksmogelijkheden
met betrekking tot de politieke, economische, sociale, militaire en culturele
geschiedenis kunnen verkend worden. We hopen dat deze publicatie een
positieve stimulans zal zijn voor de verdere vernieuwing van de Belgische én
internationale historiografie over de Grote Oorlog. De met rasse schreden
naderende honderdjarige herdenking van de oorlog in 2014-2018, die
ongetwijfeld gepaard gaat met tal van herdenkingsplechtigheden, gelegenheidspublicaties en tentoonstellingen, zal dit werkinstrument op korte termijn
onmisbaar maken. Diverse (inter)nationale onderzoeksgroepen en archiefcentra hebben trouwens vergelijkbare initiatieven genomen12.
10
BECKER A., Oubliés de la Grande Guerre. Humanitaire et culture de guerre, 1914-1918.
Populations occupées, déportés civils, prisonniers de guerre, Parijs, 1998. PROST A.,
WINTER J., Penser la Grande Guerre. Un essai d’historiographie, Parijs, 2004.
11
JAUMAIN S., AMARA M. en MAJERUS B., Une guerre totale ? La Belgique dans la
Première Guerre mondiale : Nouvelles tendances de la recherche historique, Brussel, 2005.
12
Het Gekwetste Gewest. Archievengids van de wederopbouwarchitektuur in de Westhoek,
Brugge, 2009. Guide des sources de la guerre 1914-1918 dans le Nord, Villeneuve d’Ascq,
2009. Guide des sources de la Grande Guerre dans le Département des Vosges, Epinal, 2008.
CHABLAT-BEYLOT A. en SABLON DU CORAIL A., Guide des sources conservées par le
Service historique de la défense relatives à la Première Guerre mondiale, Vincennes, 2008.
BATTAGLIA A., Archives de la Grande Guerre. Inventaire des sources de la Première
Guerre mondiale conservées à la BDIC, Nanterre, 2010. Daarnaast wijzen we op de volgende
encyclopedieën: HIRSCHFELD G., KRUMEICH G. en RENZ I., Enzyklopädie Erster
Weltkrieg, Paderborn, 2003 of BECKER J.-J. en AUDOIN-ROUZEAU S., Encyclopédie de la
Grande Guerre 1914-1918, Parijs, 2004.
18 - Voorwoord
De stimulerende rol van het Algemeen Rijksarchief beperkt zich evenwel niet
tot de uitgave van dit archievenoverzicht. Zo worden eveneens grote
inspanningen geleverd om de achterstanden in de ontsluiting van archieven in
verband met de Eerste Wereldoorlog weg te werken. Via een doordacht
acquisitiebeleid wordt de vermaarde Oorlogsbibliotheek dagelijks uitgebreid
met nieuwe publicaties over deze materie13. Tenslotte wijzen we op de door
het Rijksarchief uitgegeven reeks Studies over de Eerste Wereldoorlog
waarvan u momenteel het 17e deel aan het ontdekken bent.
Dr. Pierre-Alain Tallier
Hoofd van de afdeling ‘Hedendaagse archieven’
Promotor van het onderzoeksproject
13
Deze bibliotheek bevat meer dan 30.000 werken over de Eerste Wereldoorlog. De catalogus is
raadpleegbaar op http://arch.arch.be/.
Introduction - 19
INTRODUCTION
LE PROJET DE RECHERCHE
BUT
L’intérêt pour la Première Guerre mondiale a le vent en poupe.
Quotidiennement, les touristes de guerre envahissent le Westhoek pour visiter
les musées, les cimetières militaires, les monuments et les champs de bataille.
Dans le même temps, les publications et travaux historiques à caractère
général ou plus spécifique (les combats, les combattants, les destructions, les
civils, les réfugiés, les hommes, les femmes, les enfants dans la guerre, …)
font florès et les sites internet et autres espaces de discussion spécialement
dédiés au sujet prospèrent comme jamais auparavant. Bien plus, les
descendants (petits-enfants et arrière-petits-enfants) des glorieux jass,
tommies et autres poilus, des réfugiés ou des déportés se lancent à la récolte
d’informations sur les aventures et mésaventures de leur(s) ancêtre(s) durant
la Grande Guerre.
La commémoration du long centenaire de la Première Guerre mondiale (août
2014-novembre 2018) avec son flot presque ininterrompu d’expositions, de
cérémonies commémoratives, de colloques, de publications de circonstance,
de documentaires et de films risque de submerger les moins résistants. Ainsi,
l’accord du gouvernement flamand de juillet 2009 stipule que le
gouvernement flamand ‘prendra et soutiendra des initiatives qui répondent à
la commémoration du centenaire, en particulier dans la région du front. Avec
le tourisme comme animateur, ce projet mobilisateur fonctionnera comme
levier dans la politique du tourisme, de la culture et du patrimoine
immobilier, de la recherche scientifique, de la politique internationale et de
l’éducation, notamment de l’éducation à la paix’. Par ailleurs, la VRT
envisage de produire de nombreux documentaires et une série dramatique en
dix épisodes consacrée à une famille flamande déchirée par la guerre. Très
prochainement, Urbanus et le réalisateur Frank Van Passel lanceront une
nouvelle comédie ‘La toujours contente’ dont la trame se déroule pendant
l’occupation tandis que dans le cadre de la demande d’agrément au patrimoine
mondiale de l’UNESCO, le Vlaams Instituut voor Onroerend Erfgoed a
dressé un inventaire de toutes les traces de la guerre encore présentes dans le
Westhoek (monuments, cimetières, tranchées, abris et casemates, musées,
bornes, mémoriaux, etc.). Cette base de données, qui constitue une vraie mine
20 - Introduction
d’or pour les touristes de guerre, est consultable à l’adresse
http://inventaris.vioe.be/woi/relict/zoeken14. De son côté, le gouvernement
fédéral ne manquera pas de participer aux commémorations et de lancer lui
aussi de nombreuses initiatives via, entre autres, les Archives générales du
Royaume et Archives de l’État dans les provinces et le Musée royal de
l’Armée et d’Histoire militaire.
Cela dit, qu’en est-il des archives relatives à la Première Guerre mondiale ? Il
est certain que l’éparpillement des archives concernant la Grande Guerre au
sein de divers centres d’archives situés tant en Belgique qu’à l’étranger
constitue un handicap pour beaucoup de chercheurs et de personnes
intéressées par le sujet. Trop souvent, le chercheur se voit obligé
d’entreprendre des recherches préliminaires longues et onéreuses avant de
pouvoir réellement procéder au dépouillement des documents pistés. C’est
pourquoi, en vue de combler ce manque et préparer les réponses aux multiples
questions qui ne manqueront pas de nous être posées dans le cadre des futures
commémorations et des nombreuses publications envisagées, les Archives de
l’État – avec l’aide de la politique scientifique fédérale – ont pris l’initiative
de publier un guide ou répertoire structuré des très nombreuses archives,
dispersées et (trop) souvent méconnues relatives à la Belgique dans la
Première Guerre mondiale. Désormais, les archivistes, les étudiants, les
chercheurs et les historiens professionnels et amateurs disposent d’un
instrument de travail pratique qui recense et identifie les fonds d’archives les
plus pertinents pour le sujet. Nous espérons que ce guide contribuera à
orienter leur parcours dans le labyrinthe des fonds archives, de manière à
faciliter la combinaison de différentes sources.
Ce projet de recherche et le guide qui en résulte ont été financés par le Service
public fédéral de programmation Politique Scientifique (MO/32/015) et
conduits sous la direction de Pierre-Alain Tallier, chef de la Section
« Archives contemporaines » aux Archives générales du Royaume. Les
travaux ont été supervisés par un comité d’accompagnement scientifique
composé des professeurs Laurence van Ypersele (UCL), Sophie
de Schaepdrijver (Pennsylvania State University), Serge Jaumain (ULB) et
Luc De Vos (KUL et Ecole Royale Militaire). La prospection des archives et
la rédaction du guide ont été menées à bien par Hans Vanden Bosch et
Michaël Amara (remplacé par Vanessa D’Hooghe puis par Cédric Devos).
14
La base de données est accessible sur le site internet http://www.wo1.be/. Voir aussi
BRANTS C. & BRANTS K., Velden van weleer: reisgids naar de Eerste Wereldoorlog,
Amsterdam/Anvers, 1997 ; VAN CLEMEN S., Reisgids naar de Eerste Wereldoorlog, Anvers,
2008.
Introduction - 21
La mise au jour de nombreux fonds d’archives peu connus voire totalement
méconnus devrait permettre d’explorer ou de réexplorer de nombreux thèmes
de recherche. En effet, autant certaines thématiques et aspects de la guerre ont
été surexploités, autant d’autres ont été négligés par l’historiographie belge.
Songeons, par exemple, à la politique sociale pendant l’occupation, aux
déportations, à l’exode des réfugiés ou à la vie quotidienne des soldats. De
nombreuses questions concernant les prisonniers de guerre, les internés, les
déserteurs et le rôle des associations d’anciens combattants restent également
ouvertes. Lors de la panique entourant la récente annonce du possible retour
d’une épidémie grippale d’envergure, nous avons constaté avec étonnement
qu’il n’existait aucune étude sérieuse concernant les ravages de la grippe
espagnole en Belgique. La chose est d’autant plus étonnante qu’elle a causé
plus de victimes que la guerre elle-même. Comparée aux pays voisins,
l’historiographie belge de la Première Guerre mondiale montre donc encore
de sérieuses lacunes15.
DÉLIMITATION DU CHAMP DE RECHERCHE
Rédiger un guide d’archives aussi complet que possible dans les délais fixés
nécessitait une délimitation préalable claire du champ de recherche. Lister
toutes les sources mais aussi les documents épars datant de la période 1914-18
n’était guère envisageable, ni possible. C’est pourquoi, seules les sources
archivistiques concernant la Belgique, sa colonie et ses citoyens ont été
retenues. La « documentation » et les pièces isolées n’ont pas été prises en
compte. Par sources archivistiques nous entendons la définition classique du
fonds d’archives, à savoir : ‘un ensemble de documents reçus ou créés par un
producteur d’archives’, par opposition à la documentation et aux collections
qui répondent à une autre logique, s’agissant de ‘tout document rassemblé
artificiellement par une institution, une personne ou un groupe dans un but
spécifique’. Les pièces muséales comme les peintures, les armes ou les objets
et souvenirs divers ont également été écartées. Dès lors, seules les archives
conservées par des centres de conservation d’archives ou des musées,
accessibles au public et inventoriées ou en cours d’inventoriage, ont été
incorporées dans notre relevé. Ce dernier n’est pas exhaustif car il est fort
probable que des administrations et des organismes d’intérêt public disposent
encore d’archives « dormantes » couvrant la période 1914-18. Faute de place,
des mini-fonds ou des archives ne contenant qu’une seule cote (non
signifiante) relative à la période de guerre n’ont pas été repris car le mot
15
Une comparaison est possible grâce aux ouvrages suivants: HIGHAM R., Researching World
War I: a handbook, Westport, 2003 ; PROST A. et WINTER J., Penser la grande guerre. Un
essai d’historiographie, Paris, 2004.
22 - Introduction
d’ordre général fut d’essayer d’appliquer une sélection raisonnée des fonds
retenus. A ce titre, les séries redondantes et répétitives ont fait l’objet d’une
sélection car il nous semblait plus opportun d’attirer l’attention sur les fonds
d’archives moins connus.
Sur le plan du cadre chronologique, les fonds d’archives sélectionnés
concernent la période de guerre au sens stricte du terme, c’est-à-dire les pièces
produites entre le 28 juin 1914 et le 11 novembre 1918. Seuls les fonds, séries
et dossiers d’après-guerre ayant un lien direct et indéniable avec la guerre ont
été repris, tels que les dossiers relatifs aux négociations de paix, aux
réparations ou à la reconstruction16. Les archives provenant des services du
Séquestre, qui ne contiennent pas de documents relatifs au conflit, n’ont pas
été retenues.
Sur le plan géographique, le projet a pris en compte les fonds d’archives
conservés en Belgique, aux Pays-Bas, en France17, en Allemagne, en GrandeBretagne et aux États-Unis. Les sources disponibles en Australie, en
Nouvelle-Zélande, au Canada, en Russie, au Grand-Duché de Luxembourg en
Autriche, en Espagne18, en Suisse19 et au Vatican20 n’ont pas été intégrées
16
Sur la reconstruction du Westhoek voir: www.wederopbouw.be et Het Gekwetste Gewest.
Archievengids van de wederopbouwarchitektuur in de Westhoek, Bruges, 2009.
17
En France, quatre guides d’archives concernant les sources se rapportant à la Première
Guerre mondiale ont été publiés récemment par les Archives Départementales du Nord, par les
Archives Départementales des Vosges, par le Service Historique de la Défense et par la BDIC :
Guide des sources de la guerre 1914-1918 dans le Nord, Villeneuve d’Ascq, 2009 ; Guide des
sources de la Grande Guerre dans le Département des Vosges, Epinal, 2008 ; CHABLATBEYLOT A. et SABLON DU CORAIL A., Guide des sources conservées par le service
historique de la défense relatives à la première guerre mondiale, Vincennes, 2008 ;
BATTAGLIA A., Archives de la Grande Guerre. Inventaire des sources de la Première
Guerre mondiale conservées à la BDIC, Nanterre, 2010.
18
Les archives du ministre plénipotentiaire espagnol de Villalobar – qui s’investit fortement
dans l’aide à la population belge via, entre autres, le Comité hispano-néerlandais – sont encore
conservées par sa famille dans les environs de Madrid. De même, le roi Alphonse XIII
s’engagea pour améliorer le sort des prisonniers de guerre.
19
L’Agence d’informations des Prisonniers de Guerre de la Croix-Rouge à Genève fait
exception car elle dispose de nombreuses informations sur les prisonniers belges.
20
Le site internet www.vaticana.be offre une première approche de la richesse des archives du
Vatican. Les regestes de la Section Affaires ecclésiastiques extraordinaires (la section
diplomatique) sont également disponibles en ligne. On y retrouve des rapports politiques du
nonce et des notes concernant les atrocités allemandes, les multiples affrontements entre
l’occupant, le cardinal Mercier et les évêques, la violation de la neutralité belge, les
propositions de paix, les protestations contre les déportations, la question flamande, la
flamandisation de l’université de Gand et la Flamenpolitik, le conseil de soldats allemand à
Bruxelles et les spoliations des troupes allemandes en retraite. En outre, il existe une liste de
regestes des archives du nonce à Bruxelles qui sont conservées aux archives du Vatican. Une
Introduction - 23
dans ce volume car il n’a pas été possible de les couvrir pour des raisons liées
au temps et aux financements disponibles.
La sélection des producteurs d’archives a elle aussi posé de nombreux
problèmes. Fallait-il rédiger une notice pour tous les services ou individus qui
ont produit des archives durant la guerre dans le cadre d’activités
commencées avant celle-ci et sans lien direct avec le conflit, au risque de faire
littéralement exploser le nombre de notices? Après mûre réflexion et tenant
compte des logiques de recherche, nous avons tranché par la négative et
décidé d’exclure de notre relevé les fonds d’archives répondant à ces
caractéristiques : registres des hypothèques ; offices d’enregistrement du
domaine, commissariats d’arrondissement, polders et wateringues,
commissions d’assistance publique, hospices civils, monts de piété, fabriques
d’églises et notaires.
En ce qui concerne les villes et communes – au nombre de 2633 en 1914 – il
ne paraissait ni utile, ni nécessaire, ni possible de dresser une liste exhaustive
des archives conservées. Seules les villes et communes les plus importantes
ou aux fonds les plus remarquables ont été retenues sachant que la structure
générale des archives conservées est relativement semblable pour la plupart
des communes du pays ; seules les conditions de conservation et de
consultation des documents diffèrent fortement. Une notice générale a été
rédigée et distingue les séries classiques : les registres de l’état civil, les
procès-verbaux et la correspondance du collège des échevins et du conseil
communal, la comptabilité (budgets, comptes, grands livres et livres de
caisse) et les registres de milice. Il subsiste souvent une série
« correspondance
avec
l’occupant »
(le
commandant
militaire,
Zivilverwaltung et Zivilkommissar) qui constitue une source très intéressante
et des séries d’affiches contenant des arrêtés et des annonces qui procurent
également une bonne idée de la vie quotidienne durant l’occupation. On y
trouve également des dossiers sur les réquisitions, les logements, la
mobilisation, l’invasion allemande et les atrocités, les secours offerts aux
réfugiés et aux chômeurs, les dévastations, la mise en place de monnaies de
nécessité, etc. Signalons aussi à l’attention des historiens locaux, la présence
de listes des soldats morts à la guerre, de prisonniers de guerre, de réfugiés, de
partie de ces lettres est consultable sur microfilm au KADOC. Les sujets couverts sont variés :
le déménagement du gouvernement belge et du corps diplomatique à Anvers, à Ostende et au
Havre ; les diverses interventions visant la libération de certains civils ou militaires ; les
relations avec le cardinal et les évêques ; les lettres pastorales de Mercier ; la destruction de la
bibliothèque de Louvain et l’aide internationale (VAN ROMPAEY L., België in het Vaticaans
archief. Nuntiatuur te Brussel 1903-1916. Regestenlijst, Louvain, 1996). Bart De Keyser a
aussi élaboré la liste des regestes des années suivantes.
24 - Introduction
blessés, de déportés, de fusillés, de chômeurs, etc. Dans de nombreux cas, on
trouvera aussi bon nombre de dossiers concernant le ravitaillement et
l’agriculture (les archives du comité de secours et d’alimentation local sont
très souvent mêlées aux archives communales). Parfois, des documents
provenant de la police communale ont été conservés. Quant aux dossiers
d’après-guerre, ils contiennent des indications sur l’aide aux anciens
combattants et aux victimes de guerre, les commémorations, l’érection de
monuments aux morts, la délivrance de distinctions honorifiques et la
réparation lente des dommages de guerre. Signalons aussi que les services
d’archives communaux disposent parfois d’une collection de photographies
ou même d’une banque d’images consultable via internet. Des journaux
locaux datant de la période de guerre peuvent aussi avoir été conservés.
Le cas des cours et tribunaux, dont les archives contiennent toujours les
mêmes séries (jugements et dossiers) a été tranché de la même manière. Nous
avons choisi de les regrouper au sein d’une seule notice par type de tribunal
(Justice de Paix, Conseil de Prud’hommes, Tribunal de Première Instance,
etc.). Une combinaison de ces archives avec celles provenant de la police, des
parquets et des prisons offre de belles pistes de recherche.
En ce qui concerne les archives ecclésiastiques et plus particulièrement celles
des ordres religieux, il n’a été possible de rendre visite qu’aux seuls
monastères disposant d’un archiviste ou d’un bibliothécaire (Averbode,
Tongerlo, Affligem, Grimbergen, les Sœurs de la Charité à Gand et les
Jésuites de Louvain21). Heureusement, depuis de nombreuses années, le
KADOC et le FOKAV effectuent des efforts considérables pour sauvegarder
les archives monastiques22 et encodent les informations disponibles dans
l’Archiefbank (Scheutisten, Redemptoristen,…). Cet outil remarquable nous a
permis de compléter notre relevé. Lors de nos visites aux monastères et aux
abbayes, nous avons effectué des découvertes surprenantes. Il appert que de
nombreux religieux servaient comme brancardier ou aumônier (dans la région
du front ou dans les colonies de réfugiés). D’autres ont ouvert leur monastère
aux réfugiés, ont soigné des militaires blessés ou connurent l’exode. Lettrés
pour la plupart, beaucoup d’entre eux relatèrent les événements au sein de
carnets, de chroniques ou de mémoires. Il s’agit d’une piste à ne pas négliger
pour les chercheurs et particulièrement pour ceux qui travaillent à l’échelle
locale.
21
Les archives de l’Achelse Kluis, des capucins anversois et de l’Abaye du Parc à Louvain
contiendraient aussi des documents datant de 1914-18.
22
SUENENS K., Ad Fontes, Klooster- en abdijarchieven in Vlaanderen en Brussel, Heverlee,
2008.
Introduction - 25
La plupart des cercles d’histoire conservent de la documentation et des pièces
d’archives relatives à la Première Guerre mondiale (affiches, journaux,
photographies, correspondance, …). Les historiens locaux n’ignorent pas la
chose et y recourent souvent pour leurs diverses contributions et micro-études.
Toutefois, l’énumération de ces sources n’était guère envisageable. C’est
pourquoi nous avons décidé de ne pas faire mention de ces collections dans
notre relevé, d’autant que plusieurs de ces cercles et associations offrent déjà
un aperçu de leur documentation sur leur site internet23.
Les collections appartenant à des collectionneurs privés, aussi riches soientelles, n’ont pas été prises en considération car elles sont généralement
inaccessibles aux tiers. Celles cédées à des centres d’archives ou à des musées
ont par contre été mentionnées. Actuellement, beaucoup de familles
redécouvrent et marquent un grand intérêt pour les photographies, les lettres
ou les journaux de leurs ancêtres durant la guerre. Ne s’avère-t-il pas
nécessaire de mener une campagne de récolte coordonnée en vue de
sauvegarder définitivement ce petit patrimoine archivistique?
23
Du côté flamand l’Archiefbank Vlaanderen constitue un outil pratique qui couvre bon
nombre de ces collections (www.archiefbank.be). C’est notamment le cas pour les cercles
d’histoire Adriaen Ghys (Vosselaar), De Goede Stede (Hamont-Achel), l’Heemkundige Kring
Malle, Erf en heem (Sint-Katelijne-Waver) et le Geschied- en Heemkundige Kring van Landen.
Nous avons lancé une petite enquête par e-mail auprès des cercles d’histoire non encore repris
dans l’Archiefbank. Il ressort de cette dernière que les cercles suivants conservent des archives
significatives relatives à la Première Guerre mondiale: le Koninklijke Oudheidkundige Kring
Land van Waas détient 658 affiches et documents ; le cercle d’histoire Erf en Toren (Deerlijk)
gère les archives communales ainsi que les archives de Léon Defraeye (correspondance,
affiches, photographies, diplômes et des images mortuaires) ; le Koninklijke Kring voor
Heemkunde uit Kontich gère les riches archives de l’aumônier Jozef Van Herck (435 lettres, un
journal – publié en partie, des albums de photographies et des objets), le journal de Jozef Van
Passen (inédit) et de la documentation ainsi que des photographies ; l’heemkundige kring
d’EUZIE (Stekene) conserve des affiches, des photographies, des monnaies de nécessité, le
journal du dr. Léon Van Haelst (publié dans le périodique) et un album de photographies
provenant du capitaine Henri Vanderstichel ; Amalia van Solms (Baarle-Hertog-Nassau)
conserve le journal du brancardier Stanislas Segers et du soldat Fons Versmissen, ainsi que de
nombreuses lettres et photographies provenant de soldats de la région ; l’heemkring Die Swane
(Heist-op-den-Berg) conserve des affiches ; le cercle d’histoire Meerhouts Patrimonium gère
les archives d’Alfons Van Clé et de Juul et Louis Grietens ; enfin, le Koninklijke Heemkundige
Kring Essen conserve une belle collection de plaques de verre provenant de Frans Bernaards
(entre autre sur le Boyau de la mort). Les cercles locaux de Tervuren, OLV-Waver et Turnhout
gèrent également du matériel de guerre. Nous tenons à remercier cordialement tous les
volontaires qui ont répondu à nos questions.
26 - Introduction
MÉTHODOLOGIE
Nos travaux ont débuté par le dépouillement systématique des quelques
guides existants. La première édition de l’ouvrage de référence ‘Bronnen voor
de studie van het hedendaagse België’ ne consacre toutefois que quatre pages
à la Première Guerre mondiale. Ces pages ont été rédigés par Dirk Martin et
José Gotovitch, deux spécialistes éminents… de la Deuxième Guerre
mondiale24. La dernière édition récemment publiée de cet ouvrage contient
une contribution plus étoffée rédigée par Pierre-Alain Tallier avec l’aide des
collaborateurs du projet. Signalons aussi la contribution sur les sources
relatives aux deux guerres mondiales rédigée par Rudi Van Doorslaer et
Antoon Vrints dans la dernière édition de l’‘Inleiding tot de lokale
geschiedenis van de 19e en de 20ste eeuw’. Les auteurs y esquissent
brièvement l’état actuel de la recherche et évoquent de nombreuses pistes de
recherche encore inexplorées. La typologie des sources n’est guère
développée, elle donne un aperçu succinct des archives communales et
provinciales, des archives épiscopales et des fonds d’archives provenant de la
Commission des Archives de la Guerre25.
En novembre 2001, les Archives de l’État ont organisé le colloque
international ‘La Belgique et la Première Guerre mondiale: État des sources
– état de la recherche’ en collaboration avec le Musée royal de l’Armée et
d’Histoire militaire. Le but était de dresser un relevé provisoire des sources
disponibles et de faire une évaluation de l’état de la recherche. Réunissant les
contributions de nombreux chercheurs et archivistes, l’ouvrage n’offre qu’une
vision partielle des sources disponibles car les contributions sont de valeurs
inégales et l’absence d’index rend les recherches difficiles26.
24
VAN DEN EECKHOUT P. en VANTHEMSCHE G., Bronnen voor de studie van het
hedendaagse België 19e-20e eeuw, Bruxelles, 1999 et 2009 (une version en français devrait
paraître prochainement).
25
VAN DOORSLAER R. et VRINTS A., “De twee wereldoorlogen”, dans ART J. et
VANHAUTE E. (éd.), Inleiding tot de lokale geschiedenis van de 19e en de 20ste eeuw, Gand,
2003, 381-405.
26
TALLIER P.-A. et BOIJEN R. (éd.), La Belgique et la Première Guerre mondiale. État des
sources - État de la recherche. Actes du colloque des 8 et 9 novembre 2001. België en de Eerste
Wereldoorlog. Bronnen - Stand van het onderzoek. Acta van het colloquium van 8 en 9
november 2001, Bruxelles, 2002.
Introduction - 27
Les quelques guides généraux dépouillés, il convenait de poursuivre le travail
en nous rendant personnellement dans toutes les institutions qui conservent
des archives. La formule – très en vogue actuellement – de l’envoi de
questionnaire dans les services concernés n’a pas été retenue car les
informations récoltées de la sorte sont généralement moins uniformes et guère
exhaustives. Les premiers dépôts visités furent ceux des Archives de l’État
suivis des centres d’archives thématiques (Soma-Ceges, Musée royal de
l’Armée et d’Histoire militaire, …), des centres d’archives « politiques et
idéologiques », des archives des villes, des musées, etc. Les chercheurs ont
parcouru le pays de Furnes jusqu’à Arlon. Cette exploration captivante du
paysage archivistique belge les à conduits dans des salles de lecture flambant
neuves, mais aussi dans des caves et des greniers poussiéreux au charme
désuet. Les services d’archives étrangers ont été traités en 2009 et 2010. De
nombreuses institutions d’archives étrangères offrant des moteurs de
recherche très performants sur leurs sites internet, il n’a pas toujours été
nécessaire d’effectuer des vérifications in situ. En Allemagne, en France, en
Grande-Bretagne, aux Pays-Bas et aux États-Unis, faute de moyens financiers
et de temps, nous n’avons prospecté que les institutions d’archives les plus
importantes et les plus connues. Par conséquent, nous ne visons pas
l’exhaustivité en cette matière. Les très nombreuses archives des comités
d’aide locaux pour les réfugiés belges et d’autres victimes de guerre
éparpillées dans toutes les communes de France, du Royaume-Uni et des
Pays-Bas n’ont pas été répertoriées, d’autant que de volumineux outils
existent parfois. De même, nous ne souhaitions pas énumérer la longue liste
des souvenirs (lettres, photographies, …) laissés par les centaines de milliers
de soldats étrangers qui se sont battus sur le territoire belge. L’accent e été
mis sur l’histoire belge, qui d’ailleurs occupe une place singulière dans les
expériences de guerre des pays d’Europe occidentale.
Une notice a été rédigée pour tous les producteurs d’archives pour lesquels
nous avons retrouvé des archives relatives à la Belgique durant la Première
Guerre mondiale. Les résultats ont été classés par producteur d’archives et
NON en fonction du lieu de conservation d’archives, respectant de la sorte
l’ABC des règles de la pratique archivistique moderne et de la recherche
historique. Les fonds d’archives apparentés sont dès lors regroupés sous une
seule et même rubrique. Le guide est toutefois divisé en deux grands
ensembles : les archives conservées en Belgique, d’une part, et les archives
conservées à l’étranger, de l’autre. Au sein des archives conservées en
Belgique, une distinction a été opérée entre les archives publiques (la Maison
royale, le Parlement, les ministères, les institutions publiques, les cours et
tribunaux, les parquets, les administrations provinciales, les villes et les
28 - Introduction
hôpitaux) et les archives privées (partis politiques, hommes politiques,
fonctionnaires, militaires et membres de la Garde civique, les intellectuels, les
architectes, les évêchés, les communautés religieuses, les membres du clergé,
les universités, les entreprises, les syndicats et mutuelles, les œuvres
d’entraide et de secours, les associations d’ancien-combattants, les groupes de
pression, les acteurs du mouvement flamand, les activistes, les wallingants,
les résistants, les familles et autres particuliers ). Les sources allemandes,
françaises, britanniques, hollandaises et américaines sont présentées sur le
même schéma.
L’idée première qui consistait à rédiger un guide entièrement bilingue n’ayant
pu être suivie, car beaucoup trop coûteuse au sens littéral mais aussi en temps
et en énergie, les notices ont été établies dans la langue du chercheur qui les a
rédigées. Pour éviter les – trop – grands écarts linguistiques, les notices
concernant les archives conservées en Flandre ont été systématiquement
rédigées en néerlandais par Hans Vanden Bosch, tandis que les notices
concernant les archives conservées à Bruxelles et en Wallonie ont été
élaborées en français par Michaël Amara, Vanessa D’Hooghe et Cédric
Devos. La table des matières et l’introduction ont été rédigées tant en
néerlandais qu’en français. La rédaction des notices a été clôturée à la date du
1er juillet 2009.
Afin d’augmenter encore l’intérêt de ce guide et de faciliter les recherches
thématiques, plusieurs index (mots-clefs, noms de lieux et noms propres)
complètent cet ouvrage. Le guide sera également consultable en ligne sur le
site internet des Archives générales du Royaume (http://arch.arch.be/). Cette
version numérique en ligne facilitera grandement les recherches par mots clefs
qui pourront s’effectuer « full text ».
Malgré nos efforts d’exhaustivité, ce relevé de sources ne constitue qu’un
jalon destiné à aiguiller le chercheur sur la bonne voie. Ce dernier devra
néanmoins définir ses stratégies de recherche et continuer à explorer en détail
les fonds d’archives. Pour ce faire, une bonne connaissance de l’histoire de la
période de guerre et des institutions reste indispensable. En approchant les
sources de manière créative, les découvertes ne manqueront pas. C’est
pourquoi, ce guide étant conçu comme un outil évolutif, vos découvertes et
remarques peuvent être communiquées à l’adresse suivante : [email protected]
Introduction - 29
STRUCTURE DES FICHES
Chaque notice a été rédigée sur base d’une structure uniforme. Le modèle
utilisé est conforme au standard international pour la description de fonds
d’archives ISAD(G). Compte-tenu de l’ampleur de la recherche, nous avons
opté pour des notices pratiques et sommaires. Un nombre restreint de fonds
d’archives font cependant exception à cette règle car nous souhaitions attirer
l’attention sur leur ampleur et leur importance. Développé récemment, le
standard ISAD(G) n’a pas encore été intégré par toutes les institutions
conservant des archives. Dès lors, de nombreuses notices contiennent des
champs vides faute d’informations disponibles dans l’institution de
conservation actuelle.
Les 13 champs retenus sont les suivants :
1. Dénomination complète du producteur d’archives
Nous avons choisi de classer les notices sur la base de la dénomination du
producteur d’archives, c’est-à-dire la personne, le groupe ou l’organisme qui,
dans l’exercice de ses fonctions ou activités, a produit, constitué ou reçu et
conservé les documents d’archives.
2. Institution de conservation
Le service d’archives qui conserve actuellement le fonds d’archives ou la
collection. Les adresses et les sites internet sont repris à la fin de cet ouvrage.
3. Dénomination complète du fonds d’archives ou de la collection
Cette dénomination ne correspond pas toujours à celle mentionnée dans le
point 1. Séquelle du passé, il n’est pas rare que les archives provenant de
plusieurs producteurs différents aient été réunies au sein d’un même fonds.
Ces erreurs archivistiques deviennent moins courantes aujourd’hui.
4. Dates extrêmes du fonds
Il s’agit de la période couverte par le fonds d’archives. Cette période dépasse
souvent les années de guerre.
5. Importance matérielle du fonds d’archives (nombre de mètres
linéaires)
Cette rubrique mentionne l’ampleur matérielle du fonds d’archives en mètres
linéaires. Ce renseignement permet d’évaluer l’ampleur du fonds et le temps à
investir pour son dépouillement.
30 - Introduction
6. Statut
Indique la provenance des archives (origine privée ou publique). Le statut
n’est pas sans conséquences en matière d’accessibilité.
7. Support matériel
Dans leur grande majorité, les archives qui font l’objet de ce guide sont des
archives papiers. Toutefois, pour des raisons liées à la protection contre le vol
ou à la préservation des documents les plus fragiles, les recherches en salle de
lecture s’effectuent parfois sur des copies (microformes ou numériques). Les
supports audio-visuels sont relativement rares.
8. Mots-clefs
Afin de faciliter les recherches thématiques, un nombre restreint de mots-clefs
a été défini. Ces mots-clefs sont répertoriés dans un index placé en fin de
volume. Toutefois, il n’a pas été possible de les attribuer de manière
exhaustive car certains fonds d’archives nécessiteraient l’utilisation de la liste
entière des mots-clefs (archives du roi Albert, du cardinal Mercier ou du chef
du cabinet de Broqueville).
9. Conditions de consultation
Cette rubrique permet d’indiquer si le fonds d’archives est librement
consultable, s’il est nécessaire d’obtenir une autorisation préalable ou fixer un
rendez-vous avant la visite.
10. Contexte
L’identification de la fonction / des activités du producteur d’archives livre
des indications non négligeables pour l’utilisateur (bibliographie sommaire
et/ou énumération des compétences de l’organisme ou de la personne). Notre
but n’était pas de rédiger une encyclopédie de guerre déguisée. Nous nous
sommes basés sur les informations qui figurent dans les instruments de
recherche disponibles et dans l’historiographie. Dans certains cas, nous
n’avons retrouvé que très peu d’informations relatives au contexte.
11. Énumération des séries et des documents les plus importants (pour la
période de la Première Guerre mondiale)
Il s’agit de l’une des rubriques principales pour les chercheurs car elle permet
d’obtenir plus de détails sur le contenu du fonds d’archives et des fonds
apparentés. L’information dépend bien entendu de la qualité des descriptions
présentes dans l’instrument de recherche (de nombreux inventaires n’ont que
peu de profondeur et s’apparentent à des bordereaux de versement
sommaires ; la qualité des descriptions laisse souvent à désirer dans les
Introduction - 31
inventaires les plus anciens ; il n’est pas rare que de petits fonds d’archives
aient été décrits plus méticuleusement que de grands fonds). Cette situation
n’est pas sans conséquence pour notre relevé d’autant que les descriptions
sont parfois incomplètes ou imprécises (c’est notamment le cas pour les
archives du cardinal Mercier qui sont pourtant d’une importance considérable
pour la période de guerre). La terminologie utilisée dans les inventaires peut
également varier. Ainsi, le terme « journal » est une notion qui couvre de
réalités multiples. Il peut s’agir d’un agenda amélioré ou d’un rapport succinct
d’une vingtaine de pages sur le début de la guerre. Dans d’autres cas, il
concerne un document littéraire complet qui mérite d’être publié. En outre, de
nombreux « synonymes » sont utilisés tels ‘souvenirs’, ‘carnets’,
‘herinneringen’ et ‘mémoires’. Insistons sur le fait que cette rubrique n’a pas
pour vocation d’évoquer les pistes de recherches possibles. Elle s’inscrit dans
le cadre d’un relevé général des sources disponibles. Qui plus est, des
questions
de
recherche
très
‘tendances’
actuellement
seront
vraisemblablement dépassées d’ici 15 ans.
12. Instruments de recherche disponibles
Indique l’existence d’un instrument de recherche (inventaire, bordereau de
versement, fichier). Si certains fonds ne sont pas encore ouverts à la recherche
(et donc non consultables), bon nombre d’instruments de recherche sont déjà
disponibles sur internet. Nos collègues étrangers ont pris une certaine avance
en la matière.
13. Bibliographie sélective
Renseigne les principaux livres, catalogues, articles, guides et publications de
sources qui peuvent aider le chercheur. Cette rubrique n’a pas été reprise
lorsqu’il n’a pas été possible de la remplir (absence de références
bibliographiques).
32 - Introduction
A LA RECHERCHE DES
ARCHIVES PERDUES
Il nous a semblé utile de mentionner dans cette introduction les quelques
fonds d’archives dont la disparition (destruction) semble désormais
entièrement confirmée. Nous espérons de la sorte couper court à de
nombreuses demandes de renseignements et permettre un gain de temps non
négligeables aux chercheurs qui ne devront plus s’investir dans le pistage de
fonds disparus.
L’histoire d’une grande partie de ces archives perdues est étroitement liée à
celle de la Commission des Archives de la Guerre. Cette dernière, créée en
1919 par le Ministre des Arts et des Sciences Harmignie sur base d’initiatives
de même types prises à l’étranger – Bibliothèque et Musée de la guerre,
(Imperial) War Museum, Kriegssammlung der deutschen Bücherei et Hoover
Institute –, fut chargée de la collection, de l’inventoriage et de la conservation
de documents en rapport avec la guerre et l’occupation27. L’Europe venait de
vivre une page particulière de son existence et il convenait de tout mettre en
œuvre pour sauvegarder les archives liées à ces événements douloureux. Le
grand historien Henri Pirenne fut nommé président de la Commission tandis
qu’Hubert Nélis, archiviste de l’État, en devint le secrétaire. Parmi les autres
membres figuraient, entre autres, Joseph Cuvelier (Archiviste général du
Royaume), Dom Berlière, Guillaume Des Marez, Fernand Passelecq (ancien
directeur du Bureau Documentaire belge), Alfred De Ridder (directeurgénéral au Ministère des Affaires étrangères), E. Gräffe (diplomate) et Paul
Lambotte (directeur du Ministère des Arts et des Sciences). Jules Vannérus fut
désigné conservateur et Madeleine d’Erp devint responsable de la
bibliothèque.
Le 14 février 1920, la Commission s’installa dans une maison située Place de
la Vaillance à Anderlecht. Cette dernière se révéla rapidement trop exiguë
pour la conservation des collections. Dans chaque province, la Commission
créa un comité local chargé d’accélérer la recherche et la récolte des
documents. Des campagnes de presse furent organisées pour sensibiliser la
population. La Commission et les comités locaux utilisèrent tous les canaux
possibles pour inviter au don de tous les livres, documents et archives
disponibles, dans le but de brosser le tableau le plus complet de la vie sociale,
économique, intellectuelle, politique et administrative, tant dans la région
occupée que dans la petite portion restée libre du pays. Des centaines de dons
et versements furent enregistrés. Les archives abandonnées par
l’administration et les troupes allemandes, les archives d’administrations
27
Arrêté royal du 15 novembre 1919.
Introduction - 33
belges et étrangères, des archives privées furent méticuleusement collectées.
Seules les archives purement militaires furent laissées aux soins du Musée
Royal de l’Armée. La croissance graduelle des acquisitions d’archives et des
collections peut être suivie grâce aux listes d’acquisitions publiées dans le
Bulletin de la Commission des archives de la guerre et au livre des
acquisitions de la Commission. La Commission des Archives de la Guerre fut
supprimée par l’arrêté royal du 15 mai 1928 et ses collections transférées aux
Archives générales du Royaume, où elles connurent nombres d’heurs et
malheurs avant de faire à nouveau l’objet d’une attention soutenue ces
dernières années.
Lors du déclenchement de la Seconde Guerre mondiale, plusieurs fonds
d’archives – réunis par la Commission des Archives de la Guerre – qui ne
pouvaient absolument pas tomber dans les mains de l’ennemi furent évacués
en Grande-Bretagne. Après être passés par Ostende et Londres, ces archives
aboutirent début 1940 dans la propriété perdue d’‘Huntroyde Hall’ à Padiham
(Lancashire). Il s’agit des archives provenant de la Commission des Annales
des Services Patriotiques, de la Commission d’enquête sur la violation des
règles du droit des gens, des lois et des coutumes de la guerre, du Conseil de
Flandre, de quelques dossiers de Jacques Pirenne relatifs à l’indemnisation
des déportés belges et de dossiers provenant de l’Office central belge pour les
prisonniers de guerre et les internés. Elles furent conservées en lieu sûr par
E. Legendré Starkie, un ami personnel de l’ambassadeur belge Cartier de
Marchienne. Six ans plus tard, les archives revinrent à Bruxelles. Entre-temps,
l’Archivschutz allemand était descendu aux Archives de l’État et avait saisi
presque toutes les archives d’origine allemande pour les transporter vers
Munich et Potsdam28. Malgré les recherches effectuées sur ordre de l’Office
de Récupération économique par l’archiviste de l’État Etienne Sabbe, nous
ignorons le sort de ces archives. Elles ont vraisemblablement été détruites lors
des bombardements aériens. Une partie pourrait toutefois être tombée aux
mains des troupes russes29, mais s’agissant d’archives allemandes – produites
28
HERREBOUT E., De Duitse Archivschutz in België tijdens de Tweede Wereldoorlog,
Bruxelles, 1997. Pendant la retraite de novembre 1918, les Allemands abandonnèrent en gare
d’Etterbeek un convoi sur le départ rempli d’archives.
29
SABBE E., Verslagen over zendingen naar Duitsland 1947-1952, Bruxelles, 1991.
Heureusement, nos collègues archivistes de l’entre-deux-guerres avaient la mauvaise habitude
d’enlever toutes les publications et affiches des fonds d’archives pour les conserver dans la
bibliothèque de guerre ou dans la collection d’affiches. C’est pourquoi la bibliothèque des
Archives générales du Royaume dispose encore d’une grande quantité de publications
allemandes contemporaines. La collection d’affiches est probablement l’une des plus riches du
pays.
34 - Introduction
par des services allemands – elles se trouveraient encore à Moscou sous le
statut de prises de guerre30.
L’énumération de ces fonds d’archives allemands dont nous possédons parfois
des listes sommaires est malheureusement très longue: Finanzabteilung beim
General-Gouverneur in Belgien (dont des documents sur le budget et le
personnel31), Militär Bauamt à Bruxelles (dont actes sur les installations
militaires allemandes et la destruction d’usines belges), Passezentrale à
Bruxelles (170.000 fiches), Kriegslazarett du Palais des Académies, Militär
General Direktion der Eisenbahn (transport et gares), Pressedelegierte für
das Gouvernements-Gericht von Brussel (correspondance, rapports, coupures
de presse, aperçus et dossiers relatifs à la presse clandestine du baron de
Solemacher), Verwaltungschef Flandern (dossiers d’administration),
Kreischef Mechelen (ordres, contrats, correspondances, dossiers policiers),
Kreischef Nijvel (prisonniers de guerre, déportés, chômeurs), Meldeämter
(dommages de guerre, contrôle des mœurs, évacuations), Kommandanturen
d’Aalst, Klerken, Gent, Geraardsbergen, Herinnes, Middelkerke, Péruwelz,
Puurs, Roeselare, Sint-Niklaas, Zaventem, Zottegem, Torhout, Wetteren,
Oostnieuwkerke (procès-verbaux de condamnations, passeports, ordres
journaliers militaires, arrêtés, listes de morts à la guerre, réquisitions),
Generaal hoofdkwartier van het 4e leger (documents provenant de
l’Oberkommando, du Marinekorps, de la III. 39° Infanterie Division et de la
V.52° Reserve Division). Cet ensemble comprenait aussi des archives
provenant des organismes suivants : ROHMA (Rohstoff- und Maschinen
Verteilungsstelle des Kriegsamtes) (spoliation des usines), MaschinengewehrSchaftschützen-Kommando West (ordres, pièces judiciaires relatives aux
soldats allemands poursuivis pour vol, insubordination, désertion, etc.),
Infanteriebataljon Hagen (ordres et ordres journaliers), KrankentransportAbteilung der 6e. Armee (listes de blessés transportés, dossiers relatifs aux
transports par train, ainsi que les archives des « Sammelstelle » Douai,
Dourges, Froyennes, Henin-Liétard, Libercourt, Lille-la-Madeleine,
Monchecourt, Ronse, Sancourt en Tourcoing), Zivilkommissar van het Kreis
Brussel-Land (dossiers relatifs à la reconstruction, à l’approvisionnement, aux
« Zentrales » et aux réquisitions dans les villages aux alentours de Bruxelles),
Deutsche Vermittlungstelle C.N. Brussel qui contrôla le CNSA et, enfin, le
30
Voir TALLIER P.-A., « Les Archives de la Guerre et les fonds associés conservés aux
Archives générales du Royaume », dans TALLIER P.-A., BOIJEN R. (red.), La Belgique et la
Première Guerre mondiale. Etat des sources - Etat de la recherche. Actes du colloque des 8 et
9 novembre 2001, 27.
31
Seul fonds d’archives de cette série pour lequel il existait un inventaire publié : VANNERUS
J., Inventaire des archives du département de finances du gouvernement-général de Belgique
(1914-1918), Bruxelles, 1924.
Introduction - 35
Starkstromabteilung beim AOK4 à Tielt (avec des dossiers relatifs aux
accidents causés par la clôture électrique séparant la Belgique des Pays-Bas).
La perte la plus importante fut probablement celle des archives du GeneraalGouvernement à Bruxelles (dossiers relatifs aux tribunaux militaires
allemands, aux demandes de grâce, aux statistiques de condamnations, aux
affaires d’espionnage, au contrôle de l’industrie, aux matières premières et
aux séquestres allemands provenant de la section Handel und Gewerbe, à
l’intendance (distribution de vêtements, de nourriture et de matériaux), aux
lieux de réparation de voitures, au médecin en chef et aux camps de formation
à Beverlo et à Brasschaat). L’énumération des autres archives, de quantité
plus modeste, nous conduirait trop loin. Au total, quelques 2.000 portefeuilles
furent confisqués comme butin de guerre.
Hormis les pertes causées par la Seconde Guerre mondiale, nous avons
également constaté lors de notre recherche que bon nombre d’archives des
autorités belges ont disparu. L’Intendance de l’Armée belge disposa de bases
logistiques étendues avec des ateliers, des magasins, des boulangeries, des
arsenaux et des usines de munition à Calais, Graville, Bourbourg, Le Havre,
Oissel, Birmingham, Colnbrook ou Birtley. Seule une petite fraction de ces
archives a été préservée. De même, les archives des Commissions
permanentes des Achats à Paris (sous la direction du général Empain) et à
New-York (Pierre Mali), responsables des achats militaires, ont été perdues.
Les historiens militaires et médicaux ne peuvent que déplorer la perte de
presque toutes les archives provenant du Service médical de l’armée, ainsi que
des archives des hôpitaux mobiles à Cabour (Adinkerke), Hoogstade,
La Panne, Vinkem et Beveren-aan-de-IJzer. Il en est de même des archives
des hôpitaux belges à l’étranger, tels Orival, Rouen (‘bon-secours’), SaintAubin et les divers King Alberts hospitals à Londres. Le sort des archives de
l’Atelier de mécanothérapie à Rouen, de l’Institut des invalides et mutilés de
guerre à Sainte-Adresse et de l’Institut de rééducation militaire à Port-Villez
est identique. Nous n’avons trouvé que peu de traces des archives des centres
d’instruction belges à Parigné-l’Evêque, Honfleur, Granville, Coutances,
Carteret, Barneville, Valognes, La Haye-du-Puits, Fécamp, Dieppe, Eu, Caen,
Bayeux, Auvours, Le Mans, Port Bail, Cézembre, Rouen et Octeville32. Les
archives provenant d’institutions comme le Fonds du Roi Albert et la
Commission de la Reconnaissance nationale doivent être considérées comme
perdues en grande partie. Nous avons pas retrouvé les archives de la
Fédération nationale des anciens combattants, de la Fédération nationale des
Déportés ou de la Fédération nationale des prisonniers politiques de la
32
Une partie des archives se trouve toutefois dans les fonds revenus de Moscou et conservés au
Musée royal de l’Armée et d’Histoire militaire.
36 - Introduction
guerre. En ce qui concerne les archives d’occupation allemandes, c’est surtout
la perte des archives provenant du Gouvernement-Général, des conseils de
guerre allemands et des tribunaux qui est préjudiciable. Enfin, signalons aussi
les destructions opérées par les Archives générales du Royaume en raison du
manque d’espaces de conservation auquel elles furent confrontées à certains
moments de leur histoire. Les archives du Comité national de Secours et
d’Alimentation (CNSA), du Comité national de Secours et d’Alimentation
pour le Brabant et de nombreux comités locaux de Secours et d’Alimentation
de province en firent les frais33.
SOURCES COMPLÉMENTAIRES
Il existe de très nombreuses publications et toute une ‘littérature grise’ au
sujet de la guerre. Heureusement, nous disposons de trois bibliographies de
bonne qualité qui permettent d’obtenir une vue d’ensemble34. En plus des
sources qui sont présentées dans ce guide et dans les ouvrages spécifiques
existants, il paraît indispensable d’utiliser la presse contemporaine, qui est
trop souvent négligée par les chercheurs. En ce qui concerne la presse
quotidienne, nous disposons de l’ouvrage de référence de Marie Leroy: La
presse belge en Belgique libre et à l’étranger. Comme son titre l’indique,
cette publication envisage uniquement la presse belge derrière l’Yser et à
l’étranger. Il n’y a donc que Le XXième Siècle (France), L’Indépendance
belge (Grande-Bretagne), De Belgische Standaard (De Panne), Ons
Vaderland (France), Le Socialiste belge/De Belgische Socialist (Pays-Bas) et
L’Opinion wallonne (France) qui y sont analysés35. Songeons toutefois aussi
aux journaux belges qui ont été édités en France (Le Courrier de l’Armée / De
Legerbode, La Nation belge, Notre Belgique, Ons Vlaanderen et La Patrie
belge), en Grande-Bretagne (La Belgique Nouvelle, Le Cri de Londres, La
Métropole, De Stem uit België et Tribune Congolaise) et aux Pays-Bas (La
Belgique, Belgisch Dagblad, Le Courrier de la Meuse, L’Écho d’Anvers,
L’Écho belge, Les Nouvelles, De Vlaamsche Stem et Vrij België).
33
Voir AMARA M., Inventaire des archives du Comité national de Secours et d’Alimentation,
Bruxelles, 2009; AMARA M., Inventaire des archives du Comité national de Secours et
d’Alimentation pour le Brabant, Bruxelles, 2009.
34
LEFEVRE P. et LORETTE J., La Belgique et la Première guerre mondiale: bibliographie België en de Eerste Wereldoorlog: bibliografie, Bruxelles, 1987 ; TALLIER P.-A. et
SOUPART S., La Belgique et la première guerre mondiale: bibliographie - België en de Eerste
Wereldoorlog: bibliografie, deuxième partie, Bruxelles, 2001 ; DEGRANDE V., Bibliografie
eerste wereldoorlog in West-Vlaanderen, s.l., 2007. Les bibliographies – désormais vieillies –
établies par Théodore Heyse peuvent néanmoins encore s’avérer utiles pour les chercheurs qui
travaillent sur l’activisme, le rôle du roi Albert ou du cardinal Mercier.
35
LEROY M., La presse belge en Belgique libre et à l’étranger en 1918, Bijdragen van het
ICHG, no. 63, Bruxelles, 1971.
Introduction - 37
Bien que censurée, la presse resta florissante en Belgique occupée et constitue
une source de premier choix. Parmi les principaux titres, citons :
l’Antwerpsche Courant, L’Avenir, Le Belge, La Belgique, Belgischer Kurier,
Le Bien Public, Le Bruxellois, Le Courrier belge, L’Écho de Bruxelles,
L’Écho de Liège, De Gazet van Brussel, De Gazet van Gent, De Gentenaar,
Het Handelsblad, Le Journal de Gand, Le Messager de Bruxelles, De Nieuwe
Gazet, La Patrie, Le Quotidien ou Het Volk. Il faut malheureusement déplorer
de nombreuses pertes et l’absence de collection complète pour l’ensemble de
ces journaux. Les collections sont dispersées entre différentes institutions,
telles la Bibliothèque royale, le Musée royal de l’Armée, la bibliothèque du
patrimoine à Anvers, le centre de documentation In Flanders Fields, les
archives des villes d’Ypres et de Gand, le service d’archives de la province
d’Anvers, les archives de l’évêché de Malines, les Archives de l’État à Eupen
et les bibliothèques universitaires de Louvain et de Gand36. La Hoover
Institution à Stanford conserve également une grande collection de journaux
belges.
Les journaux du front publiés derrière les lignes par des aumôniers, des
brancardiers et des dirigeants étudiants sont d’un grand intérêt. Destinés par
nature à être lus par les jeunes d’une ville, d’un village, d’un canton ou d’une
école, ces journaux constituent une source extrêmement riche pour les
historiens locaux. Ces feuilles procurent à leurs lecteurs des informations
concernant leur région natale, les promotions des amis et connaissances, les
mariages et les décès, des listes d’adresses et de contacts. Si l’intervention
croissante des services de la censure belge entraîna la disparition de plusieurs
titres au fil du temps, certains d’entre eux continuèrent néanmoins à paraître et
furent diffusés clandestinement. Les titres les plus connus sont les suivants:
Auvours, Bastogne à L’Yser, De Bilsenaar, Dixmude en omstreken,
L’Djambot Borègne, Duffel, Duynenblad, Bree aan den Yzer, Bulletin de
guerre des anciens du collège Notre Dame de Tournai, Le Cinacien, Enghien
aux Drapeaux, Galmen uit het bisdom Gent, Gazetje van Tielt, Gazetje van
Tongerlo, De Gheluwenaar, L’écho de Mouscron, L’écho des Leux ou
Paturaches, Halle en Omstreken, Hobooksch Frontblaadje, Ik ben Roeland,
Het kanton Haacht onder de wapens, Kerelsblad, Klokke Roeland, Kortrijks
Oorlogsblad, De Leeuwenaar, De Leiekerels, De Leiegalm, Limburgs
soldatenblaadje voor oorlogstijd, Loven Boven, Mechelen aan ’t front, Ons
36
Des recherches peuvent s’effectuer via les différentes catalogues accessibles sur internet et
via http://www.abraham-online.be/ (pour les institutions flamandes). Voir aussi
NAUWELAERTS W., Repertorium van de nieuwsbladen bewaard in het Koninklijk
Legermuseum, Bruxelles, 1982 et le Overzicht van kranten en tijdschriften op microfilm in de
Koninklijke Bibliotheek, Bruxelles, 1998.
38 - Introduction
Leven, Ons Sinjorenblad, Onze Temschenaars, De Payot der taalgrens, Le
Pays de Genappe en exil, De Poperingsche Keikop, Revue de Saint-Louis en
campagne, ’T Ros Beiaard, Saint-Michel, De Scheldegalm, Sint-JansMolenbeek, Sint-Rombouts, Het Soete Waesland, De Stem uit Opwijk,
Turnhout en omstreken, Vervi vola, Vive Namur po tot et Willebroek aan ’t
front37. Les journaux du front sont dispersés dans de nombreuses
bibliothèques et centres de conservation d’archives (Archives de l’État, Musée
royal de l’Armée et d’Histoire militaire, Bibliothèque du patrimoine à Anvers,
ADVN, Bibliothèque provinciale de la Flandre occidentale, Bibliothèque de
l’Université de Louvain et Bibliothèque royale). Quelques exemplaires de
journaux du front sont conservés dans des fonds d’archives. Nous les avons à
chaque fois mentionnés dans les notices du guide38.
Enfin, signalons aussi les divers journaux clandestins qui furent largement
diffusés en Belgique occupée, à savoir : L’âme belge, L’Anti-boche,
L’Antiprussien, L’Autre Cloche, Le Belge, La Cravache, L’écho de ce que les
journaux censurés n’osent ou ne peuvent pas dire, Le Flambeau, Le
Frondeur, La Libre Belgique, Motus, La Paix, Patrie, De Patriot, Presse
Revue, Revue hebdomadaire de la presse française, Revue de la presse, Le
Vengeur, La Vérité, De Vlaamsche Leeuw, De Vlaamsche Wachter et De Vrije
Stem. Un grand nombre de ces journaux clandestins sont conservés à la
Bibliothèque des AGR, dans la collection Gram ou dans la collection de
documentation de la Commission des Archives de la Guerre. La Bibliothèque
royale et le Ceges terminent une campagne de numérisation de la presse
clandestine. Cette dernière sera bientôt accessible en ligne.
37
BERTRAND F., La presse francophone de tranchée au front belge, Bruxelles, 1971.
BULTHE G., De Vlaamse loopgravenpers tijdens de Eerste Wereldoorlog, Bruxelles, 1971.
VERBOUWE A., De Vlaamsche frontblaadjes gedurende den wereldoorlog 1914-1918.
Bibliografie en historische nota’s, Anvers, 1923.
38
Voir par exemple les notices sur Staf Vermeire, Lionel Wiener, Hendrik Heyman et les
séminaristes-brancardiers brugeois à Auvours.
Introduction - 39
BIEN PLUS QU’UN GUIDE …
Hormis ce volumineux guide, le projet de recherche a débouché sur de
nombreux autres produits. Le projet a été présenté au grand public lors de
trois colloques :
- A l’occasion du colloque de Craonne, le 10 novembre 2006, Michaël
Amara et Pierre-Alain Tallier évoquèrent les « Archives de la
guerre »39.
- Lors du huitième Congrès de l’Association des Cercles francophones
d’Histoire et d’Archéologie de Belgique & 55ème Congrès de la
Fédération des Cercles d’Histoire et d’Archéologie de Belgique, tenu
à Namur du 28 au 31 août 2008, Vanessa D’Hooghe et Pierre-Alain
Tallier présentèrent les premiers résultats du projet.
- Lors du colloque international ‘Quand les canons se taisent’, organisé
par les Archives générales du Royaume et le Musée royal de l’Armée
et d’Histoire militaire à l’Ecole militaire royale du 3 au 6 novembre
2008, Pierre-Alain Tallier, Hans Vanden Bosch et Vanessa D’Hooghe
firent le point sur l’état d’avancement du Guide des sources de la
Première Guerre mondiale.
De nombreux fonds d’archives relatifs à la Première Guerre mondiale n’ayant
pas encore été inventoriés lors de la mise en route du guide, les collaborateurs
du projet ont fait de leur mieux pour rattraper les arriérés d’inventoriage.
Plusieurs inventaires de fonds conservés aux Archives générales du Royaume
ont été publiés par leurs soins ou sont sous presse:
- AMARA M., Inventaire des archives du Ministère de l'Intérieur au Havre
relatives aux Colonies scolaires belges en France et en Suisse 1914-1919,
Bruxelles, 2008.
- D’HOOGHE V., Inventaire des Archives du Belgian Relief Committee, de la
délégation de Londres de la Commission d’Enquête sur la violation des
règles du droit des gens, des lois et des coutumes de la guerre et du Bureau
de propagande et de documentation, Bruxelles (sous presse).
- VANDEN BOSCH H., Inventaris van de documentatie verzameld door de
Commissie voor de Oorlogsarchieven (1914-1940), Bruxelles, (sous
presse).
- VANDEN BOSCH H., Inventaris van de verzameling oorlogsdagboeken en
oorlogsverslagen van de Commissie voor de Oorlogsarchieven (19141935), Bruxelles (sous presse).
39
Leur contribution est consultable sur http://www.crid1418.org/espace_scientifique/guidesources/archives_belges.pdf.
40 - Introduction
- VANDEN BOSCH H., Inventaris van de verzameling oorlogsdocumentatie
van het Ministerie van Buitenlandse Zaken (1913-1932), Bruxelles (sous
presse).
- VANDEN BOSCH H., Inventaris van het archief van de Belgische Afdeling
van het Hulpcomité voor Krijgsgevangenen in Bern (1915-1919), het
Hulpbureau voor Krijgsgevangenen in Bern (1918), de Dienst voor
Geïnterneerden van het Belgisch Gezantschap in Bern (1916-1919), het
Centraal Hulpcomité voor de Belgische Geïnterneerden in Zwitserland
(1915-1920), het Hulpcomité voor de Belgische Geïnterneerden in de regio
Montreux (1916-1918), het Hulpcomité voor de Belgische Geïnterneerden in
de regio Leysin (1917-1918), het Belgisch Bureau in Lausanne (1914-1920),
de Tewerkstellingsdienst voor de Belgische Geïnterneerden in Lausanne
(1916-1919), de Vaderlandslievende Unie van Geïnterneerden en
Krijgsgevangenen in Genève (1915-1918) en de documentatie verzameld
door Fernand Peltzer (1911-1915), Bruxelles, 2009.
- VANDEN BOSCH H., Inventaris van het archief van de Belgische
Middendienst voor de Krijgsgevangenen (1914-1925), Bruxelles, 2009.
- VANDEN BOSCH H., Inventaris van het archief van het Belgisch
Inlichtingsbureel voor krijgsgevangenen en geïnterneerden in Brussel 19141919,Bruxelles, 2009.
- VANDEN BOSCH H., Inventaris van het archief van het Internationaal
Liefdewerk voor Gewonden en Krijgsgevangenen in Maastricht 1914-1920,
Bruxelles, 2009.
- VANDEN BOSCH H., Inventaris van het archief van het Bureau voor
Politieke Documentatie (1917-1918), Bruxelles (sous presse).
- VANDEN BOSCH H., Inventaris van het archief van het Hulpkantoor te
Mechelen van het Belgisch Inlichtingsbureel voor krijgsgevangenen en
geïnterneerden 1915-1919, Bruxelles, 2009.
- VANDEN BOSCH H., Inventaris van de archieven van Lucien Crick, Henry
Dejongh, Henri Desagher, Fernand Dubois, Alexandre Gielen, A.
Goebbels-Copette, Corneille Gram, Charles Lefebure, Léon Mallinger,
Henri Obreen, Jan Paquay, Alphonse Romus, Leo Van Puyvelde en Louis
Varlez, Bruxelles (sous presse).
- VANDEN BOSCH H., Inventaris van de oorlogsdocumentatie verzameld
door Théodore Heyse, Bruxelles (sous presse)
- VANNDEN BOSCH H., Inventaris van het archief van mevrouw Deliens
over haar aan het front gesneuvelde zoon Léon, Bruxelles (sous presse).
- VANDEN BOSCH H., Inventarissen van de archieven van de Belgische
Hulpcomités in de krijgsgevangenkampen van Altenau im Harz,
Altengrabow, Celle, Dyrotz, Friedrichsfeld, Giessen, Göttingen, Güstrow,
Hamelen, Heilsberg, Holzminden, Kassebruch, Kassel, Langensalza,
Introduction - 41
Limburg an der Lahn, Magdeburg, Merseburg, Munster III, Parchim,
Schneidemühl, Sennelager, Soltau, Stendal, Wittenberg, Zerbst en van het
Hulpcomité in de gevangenis te Diest (1914-1922), Bruxelles, 2009.
door Théodore Heyse 1905-1964, Brussel (sous presse).
- VANDEN BOSCH H., Inventaris van het archief van mevrouw Deliens over
haar aan het front gesneuvelde zoon Léon 1913-1921, Brussel (sous presse).
- VANDEN BOSCH H., Inventaris van het archief van mevrouw Joseph
Ruttiens 1914-1921, Brussel (sous presse).
- VANDEN BOSCH H., Inventaris van het archief van de afdeling te Breda
van het Hulpcomité voor de Belgische soldaten 1914-1918, Brussel (sous
presse).
hulporganisatie ‘The Shilling for soldiers’socks’ in Londen 1915-1918,
Brussel (sous presse).
Dans le cadre du nonantième anniversaire de la fin de la guerre une exposition
a été organisée aux Archives générales du Royaume. Cette exposition était
agrémentée d’un catalogue bilingue :
- AMARA M., D'HOOGHE V., ELAUT G., VANDEN BOSCH H.,
VANDEWEYER L., 1918: de kanonnen zwijgen, opnieuw vrede? Catalogus
van de gelijknamige tentoonstelling in het Algemeen Rijksarchief te Brussel
van 4 november tot 28 februari 2009, Brussel, 2008.
VANDEWEYER L., 1918 : Les canons se taisent : retour à la paix?
Catalogue de l'exposition du même nom aux Archives générales du Royaume
à Bruxelles (4 novembre 2008 - 28 février 2009), Bruxelles, 2008.
Les collaborateurs du projet ont rédigé le catalogue, procédé à la sélection des
pièces et organisé plusieurs visites guidées40.
40
Voir aussi VANDEN BOSCH H. et D’HOOGHE V., “1918. Les canons se taisent : retour à
la paix?”, dans Science Connection, 23, octobre 2008, 36-38 / VANDEN BOSCH H. en
D’HOOGHE V., “1918. De kanonnen zwijgen: opnieuw vrede? in Science Connection, 23,
oktober 2008, 36-38.
42 - Introduction
RETOUR RAPIDE SUR LA PREMIÈRE GUERRE MONDIALE (CADRE
DE RÉFÉRENCE)
Ce chapitre a pour but d’esquisser un bref aperçu général sur l’histoire de la
Première Guerre mondiale en Belgique. Notre attention s’est principalement
portée sur les institutions et les personnes qui ont joué un rôle prépondérant
durant cette période et dont des archives ont été conservées.
L’INVASION ALLEMANDE
La ‘Belle Époque’ fut marquée par d’importants progrès économiques et
sociaux, mais aussi par la montée des nationalismes et un militarisme
croissant. Les grandes puissances européennes s’engagèrent dans une course
aux armements effrénée tout en renforçant un système d’alliances qui
exacerba les antagonismes entre l’Allemagne, l’Autriche, la Russie, la
Grande-Bretagne et la France. Dans ce contexte, l’assassinat de l’archiduc
François-Ferdinand, l’héritier du trône d’Autriche-Hongrie, à Sarajevo le
28 juin 1914 suffit à mettre le feu aux poudres et à précipiter l’Europe dans un
conflit sans précédent. Des ultimatums furent envoyés de part et d’autre. Dans
la foulée, les grandes puissances décrétèrent la mobilisation.
Se croyant protégée par son statut de neutralité, la Belgique nourrit l’espoir
d’échapper au conflit. Or, le 2 août 1914, l’Allemagne adressa un ultimatum
au gouvernement belge exigeant le passage des soldats allemands à travers
son territoire. Unanime, le Conseil des Ministres refusa d’obtempérer. Le
4 août 1914, l’Allemagne viola la neutralité belge, au mépris de ses
engagements. Les premiers Uhlans firent leur apparition sur le territoire belge.
Conformément au ‘Von Schlieffen-plan’, les armées allemandes espéraient
exécuter une manœuvre de contournement rapide, à travers la Belgique, de
manière à atteindre Paris dans les plus brefs délais. Une victoire rapide sur la
France devait ensuite permettre de concentrer l’effort de guerre en Russie,
pays que les généraux allemands pensaient incapable de mobiliser en l’espace
de quelques semaines.
Le jour même de l’invasion allemande, au Parlement, le roi Albert tint un
discours célèbre dans lequel il appela les Belges à résister et à dépasser les
clivages traditionnels qui traversaient le pays (‘union sacrée’). Les
parlementaires répondirent avec enthousiasme et votèrent les crédits de
guerre. Les jours suivants, quelque 22.000 jeunes volontaires rejoignirent
l’armée, qui disposa rapidement d’environ 140.000 hommes.
Introduction - 43
En dépit de la résistance de l’armée belge et du soutien militaire des ‘garants’
français et britanniques, la progression allemande fut rapide. Après la chute
des derniers forts de Liège, le 16 août 1914, l’armée, le roi, qui en assumait le
commandement supérieur ainsi que le gouvernement se replièrent à Anvers, le
« réduit national ». Le 20 août, les Allemands entrèrent dans la capitale avant
que les forts de Namur ne chutent à leur tour.
L’invasion se déroula dans un climat de grande violence. Persuadées qu’elles
avaient à faire à des francs-tireurs, les troupes allemandes se livrèrent à une
série de crimes de guerre. En de nombreux endroits, les populations civiles
furent victimes d’incendies criminels, de vols, de déportations ou
d’exécutions massives. A Dinant, des massacres coûtèrent la vie à
674 personnes, parmi lesquelles beaucoup de femmes et enfants. A Tamines,
384 habitants furent fusillés. Sous prétexte de représailles contre des ‘francstireurs’, des soldats allemands incendièrent Louvain le 25 août et tuèrent des
dizaines d’habitants. La bibliothèque universitaire fut dévorée par les
flammes. De nombreux autres villes ou villages subirent la ‘furie teutone’ :
Visé, Battice, Andenne, Herve, Soumagne, Verviers, Aarschot ou
Termonde41.
A la suite de l’invasion allemande, plus d’un million de Belges quittèrent le
pays. Beaucoup d’entre eux rentrèrent une fois le front stabilisé mais plusieurs
centaines de milliers d’autres se fixèrent aux Pays-Bas, en France ou en
Grande-Bretagne pendant toute la durée de la guerre. Pour leur venir en aide,
un vaste réseau de comités de secours et d’œuvres de charité vit le jour. Dès
1914, les gouvernements belges, neutres et alliées s’impliquèrent dans
l’organisation de comités officiels destinés à superviser l’aide aux réfugiés
installés en France, aux Pays-Bas et en Grande-Bretagne42.
41
Commission d'enquête sur les violations des règles du droit des gens, des lois et des coutumes
de la guerre. Rapports et documents d'enquête. Brussel/Luik, 8 delen, 1922-1923. Verslag der
commissie tot onderzoek van de aan de Duitschers ten laste gelegde gruwelen benoemd door
zijner Britsche Majesteitsregering onder het voorzitterschap van Viscount Bryce, s.l. s.d.
NIEUWLAND N. en SCHMITZ J., Documents pour servir à l’histoire de l’invasion allemande
dans les provinces de Namur et Luxembourg, 8 dln., Brussel, 1919-1925. CUVELIER J.,
L’invasion allemande, La Belgique et la guerre, dl.2, Brussel, 1922. HORNE J. en KRAMER
A., German atrocities. A history of denial, New-Haven/Londen, 2001.
42
AMARA M., Des Belges à l’épreuve de l’Exil. Les réfugiés de la Première Guerre mondiale.
France, Grande-Bretagne, Pays-Bas, Bruxelles, 2008. BOSSENBROEK M., Vluchten voor de
grote oorlog. Belgen in Nederland 1914-1918, Amsterdam, 1988. CALAHAN P., Belgian
refugee relief in England during the great war, New York, 1982. DE ROODT E.,
Oorlogsgasten, Zaltbommel, 2000.
44 - Introduction
Retranchée dans la forteresse d’Anvers, l’armée belge n’en tenta pas moins
diverses sorties. Cependant, en dépit du soutien des marins britanniques la
situation des forts anversoises devint rapidement intenable. Munie de canons
d’un calibre impressionnant, les fameuses ‘dikke bertha’s’, l’artillerie
allemande provoqua des dégâts irrémédiables aux forts belges. Consciente de
la suprématie allemande, l’armée belge décida de se replier au début d’octobre
1914. Démoralisées et affaiblies, les troupes commencèrent leur retraite
misérable vers la côte, un flot continuel de réfugiés dans leur sillage. Plus de
30.000 soldats belges passèrent la frontière des Pays-Bas neutres, où ils furent
aussitôt internés. De nombreux autres furent faits prisonniers. De
gigantesques provisions militaires tombèrent dans les mains de l’ennemi. Les
soldats belges qui avaient réussi à gagner la côte se retranchèrent derrière
l’Yser et l’Yperlée. A l’issue de la Bataille de l’Yser, tentative allemande pour
anéantir l’armée belge, et de la Première Bataille d’Ypres durant laquelle les
militaires britanniques et français arrêtèrent l’attaque, le front se stabilisa. Il
s’étendit de la côte belge jusqu’à la frontière suisse et se couvrit de kilomètres
de tranchés. Cet enchevêtrement de fils barbelés et de bunkers devint le
théâtre de combats qui allaient coûter la vie à des centaines de milliers de
soldats43.
DERRIÈRE L’YSER
Fin octobre 1914, les écluses de Nieuport furent ouvertes. Les ‘piottes’ belges
se retranchèrent derrière la voie ferrée surélevée Nieuport-Dixmude et firent
inonder la plaine jusqu’à la rive de l’Yser. Jusqu’au printemps 1918, les
positions belges situées en Flandre occidentale ne bougèrent guère. Réduite à
65.000 hommes, fin 1914, l’armée belge en profita pour reconstituer ses
effectifs et ses équipements. Face à une pénurie de munitions, de camions, de
bicyclettes, de chevaux, d’uniformes, elle se mit à la recherche du matériel
nécessaire. Afin de renouveler le contingent, tous les hommes disponibles
situés en territoire inoccupé ou réfugiés furent progressivement appelés à
rejoindre les rangs de l’armée. Avec l’arrêté-loi du 21 juillet 1916
promulguant ‘l’appel général au service de la patrie’, tous les hommes belges
disponibles âgés de 18 à 40 ans furent appelés sous les drapeaux. Ainsi, en
1918, l’effectif de l’armée put atteindre les 180.000 hommes44.
43
VERBRUGGEN J. et DEDUYTSCHE W., Van Sarajevo tot Versailles, Bruges, 1993.
Sur les systèmes de réformes, mutations, promotions ou la remise de décorations, voir:
Journal militaire officiel, L’Annuaire militaire (avec un index des noms d’officiers et une
mention de leur date de naissance et de leur numéro de matricule (très utile pour rechercher leur
dossier personnel)) ou Le Courrier de l’Armée / De Legerbode. Les ordres journaliers de
l’Armée belge sont conservés à la bibliothèque du Musée de l’Armée (Ordres journaliers de
44
Introduction - 45
La ‘guerre fraîche et joyeuse’ chantée par les belligérants se mua rapidement
en une atroce boucherie, culminant dans les batailles d’Ypres, de la Somme et
de Verdun. Malgré l’existence de liens familiaux entre la plupart des dynasties
européennes, d’intérêts économiques, des efforts de l’Église ou de la solidarité
ouvrière internationale, les Centraux (l’Allemagne, l’Autriche-Hongrie, la
Turquie et la Bulgarie) firent face aux Alliés et à leurs associés (la France, la
Grande-Bretagne, la Serbie, la Russie, la Belgique, le Japon, l’Italie, la
Roumanie, les États-Unis ou la Grèce). Seuls la Suisse, l’Espagne, les PaysBas et les pays nordiques échappèrent à la violence de guerre. Même les
colonies devinrent le théâtre de violents affrontements.
Dans le secteur belge, le long d’un front d’environ 25 kilomètres allant de
Nieuport à Boezinge, la situation resta relativement calme. Le soldat belge fit
davantage face à la pluie, au froid, à la maladie, à la faim, à l’ennui, au
découragement, à la boue et à la vermine qu’au soldat allemand… La pelle
devint rapidement l’outil principal des soldats. Sans cesse, il fallut
(re)construire des tranchées, des fortifications, des avant-postes, des
passerelles, des routes, des ponts, des voie ferrées et des baraques. A l’arrière
du front, on constitua de grandes bases d’armée, des camps d’instruction, des
hôpitaux, des magasins ou des usines de munition. Les soldats qui eurent la
chance d’être affectés à l’arrière coururent moins de risque que ceux placés en
première ligne45.
Sur le front de l’Yser, de jeunes intellectuels flamands s’offusquèrent du
mépris dont ils faisaient parfois l’objet. D’autres se révoltèrent contre des
traitements injustes imposés par leur hiérarchie militaire. Nombre d’anciens
dirigeants étudiants, d’aumôniers ou de brancardiers fondèrent des cercles
d’étude, des bibliothèques ou des journaux destinés à encourager l’élévation
sociale, morale et religieuse de la jeunesse flamande. Une partie d’entre eux
constituèrent le Frontbeweging. Dans leurs fameuses Lettres ouvertes, ils
dénoncèrent les injustices en vigueur au sein de l’armée et militèrent en faveur
de l’égalité des droits entre Flamands et Francophones. Réprimée par le
Ministre de la Guerre de Ceuninck, le Frontbeweging devint rapidement une
organisation clandestine. Au fil du temps, les exigences devinrent de plus en
plus radicales: unilinguisme de la Flandre, division de l’armée en régiments
l’armée du 26 décembre 1914 au 31 octobre 1919). Ils ont été partiellement publiés dans
RADELET Lt., Le livre d’or du peuple belge, 2 vol., (août 1914- janvier 1916), Rouen, 1916.
45
CHATELLE A., L’effort belge en France pendant la Guerre (1914-1918), Paris, 1934.
CHATELLE A., Calais pendant la guerre, Paris, 1927. DE VOS L., De Eerste Wereldoorlog,
Louvain, 1996. VANDEWEYER L., De Eerste Wereldoorlog, Koning Albert en zijn soldaten,
Anvers, 2005. CHRISTENS R. et DE CLERCQ K., Frontleven 14/18, Tielt, 1987.
46 - Introduction
flamands et wallons, autonomie administrative pour la Flandre. Bien que
prématurées et uniquement appuyées par une minorité, ces idées allaient
connaître le destin que l’on sait…46.
Après la chute des forts de Liège, Namur et Anvers, l’armée allemande fit
plus de 35.000 prisonniers. Ces prisonniers de guerre furent principalement
emprisonnés dans des camps construits à la hâte à Altengrabow, Giessen,
Munster, Sennelager, Soltau, Hamelen, Friedrichsfeld et Göttingen. Les
conditions de vie y furent souvent mauvaises: logements insalubres,
nourriture insuffisante, soins médicaux défaillants, mauvaise hygiène et
travail obligatoire. Ces camps furent régulièrement ravagés par des épidémies
comme le choléra, la tuberculose et surtout le typhus. A la fin de la guerre, la
grippe espagnole y fit des ravages. Au total, ce virus fit entre 10 et 20 millions
de victimes à travers toute l’Europe47.
Durant plus de quatre ans, le roi et la reine vécurent dans la villa Maskens à
La Panne. Quant au gouvernement, il quitta Ostende pour se fixer à SainteAdresse, une station balnéaire située près du Havre48. Vu l’impossibilité de
réunir les Chambres, le gouvernement gouverna par arrêtés-lois49. Au nom de
46
VANACKER D., De Frontbeweging: de Vlaamse strijd aan de Ijzer, Koksijde, 2000.
Œuvre d’assistance aux prisonniers belges en Allemagne. Comité central : Le Havre.
Rapport présenté à l’assemblée générale du 9 décembre 1916, Paris, 1917 ; Œuvre
d’assistance aux prisonniers belges en Allemagne. Comité central : Le Havre. Rapport
présenté à l’assemblée générale du 26 février 1917, Paris, 1917 ; Office central belge pour les
prisonniers de guerre. Troisième rapport annuel, présenté à l’assemblée générale du 10 janvier
1918, Bruxelles, 1918 ; Office central belge pour les prisonniers de guerre. Quatrième et
dernier rapport septembre 1917- mars 1924, Bruxelles, 1924 ; OTTE K., Lager Soltau, des
Kriegsgefangenen- und Internietungslager des ersten Weltkrieges (1914-1921): Geschichte und
Geschichten, Soltau, 1999.
48
La composition complète du gouvernement fut la suivante: Affaires étrangères: J. Davignon
puis E. Beyens (à partir du 18/01/1916), Ch. de Broqueville (à partir du 4/8/1917), P. Hymans
(à partir du 1/1/1918) ; Affaires intérieures: P. Berryer ; Justice: H. Carton de Wiart ; Finances:
A. Van De Vyvere ; Agriculture et Travaux publics: G. Helleputte ; Industrie et Travail:
A. Hubert ; Arts et Sciences: P. Poullet ; Chemins de Fer, Postes et Télégraphes: P. Segers ;
Guerre: Ch. de Broqueville puis de Ceuninck (à partir du 4/8/1917); Colonies: J. Renkin ;
Affaires économiques: P. Hymans puis P. Poullet (à aprtir du 1/1/1918). Après la démission de
Broqueville, Cooreman reprit le portefeuille des Affaires économiques.
49
Le Moniteur belge parut au Havre. En ce qui concerne le pays inoccupé, on peut également
consulter la publication d’après-guerre suivante: Verzameling der besluiten en omzendbrieven
uitgegeven door den burgerlijken gouverneur tijdens den oorlog 1914-18 in het gedeelte van
West-Vlaanderen dat niet door den vijand overweldigd is geweest / Recueil des arrêtés et
circulaires publiés par l’office du gouverneur civil, au cours de la guerre de 1914-18, dans la
partie de la Flandre Occidentale qui ne fut pas envahie par l’ennemi, 2 vol., Sint-Andries, s.d.
(avec annexe). On retrouve la législation relative au Congo dans le Bulletin officiel du Congo
belge / Ambtelijk blad van den Belgische Congo, 1914-1918. Les arrêtés du gouverneur-général
47
Introduction - 47
l’Union Sacrée, les libéraux Goblet d’Alviella et Hymans ainsi que le
socialiste Vandervelde furent nommés Ministre d’État. Dès janvier 1916, tous
trois intégrèrent le Conseil des Ministres. Ainsi, pour la première fois depuis
1857, notre pays eut un gouvernement de coalition. En août 1917,
Vandervelde obtint le portefeuille de l’Intendance et deux mois après,
Hymans obtint celui des Affaires économiques. Peu de temps après,
Charles de Broqueville abandonna la direction du gouvernement à Gérard
Cooreman. De son côté, le roi Albert s’attacha à conserver le commandement
des troupes belges. Les tentatives destinées à intégrer l’armée belge ou à la
placer sous commandement allié furent repoussées. Cela permit aux soldats
belges d’échapper aux grandes offensives meurtrières qui secouèrent le front
de l’ouest. Dans le même temps, le roi s’impliqua dans diverses négociations
de paix secrètes50.
SOUS LA BOTTE ALLEMANDE
Le 26 août 1914, l’empereur Guillaume II nomma le feld-maréchal Colmar
von der Golz Gouverneur-Général. Dans le même temps , Maximilian von
Sandt fut nommé Verwaltungschef (chef de l’administration civile). Le
Gouverneur-Général fut autorisé à promulguer des arrêtés ayant force de loi51.
Au début de décembre 1914, Moritz von Bissing fut nommé GouverneurGénéral. Les Ministères belges des Affaires étrangères, des Colonies et de la
Guerre furent supprimés. Celui des Chemins de Fer, de la Marine, des Postes
et Télégraphes fut directement placé sous la direction de l’occupant. Les
autres ministères continuèrent à fonctionner sous le contrôle de fonctionnaires
et des gouverneurs provinciaux se trouvent dans le Bulletin administratif et commercial du
Congo, 1914-1918.
50
THIELEMANS M.-R., Albert I: carnets et correspondance de guerre 1914-1918, Paris,
1991. THIELEMANS M.-R., “De Belgische regering in Sainte-Adresse”, Tijdschrift van het
Gemeentekrediet, 1989, 31-41. SCHEPENS L., Koning Albert, Charles de Broqueville en de
Vlaamse Beweging tijdens de Eerste Wereldoorlog, Tielt, 1983. THIELEMANS M.-R. et
VANDEWOUDE E., Le roi Albert au travers de ses lettres inédites, 1882-1916, Bruxelles,
1982.
51
Gesetz- und Verordnungsblatt für die okkupierten Gebiete Belgiens. Wet- en
Verordeningsblad voor de bezette streken van België. Bulletin officiel des lois et arrêtés pour le
territoire belge occupé. 5 septembre 1914-28 décembre 1917, Bruxelles, 1914-1917. Gesetzund Verordnungsblatt für Flandern. Enthält die Gesetze, Verordnungen und
Bekanntmachungen. Wet- en verordeningsblad voor Vlaanderen, Bruxelles, 3 janvier 19189 novembre 1918. Gesetz- und Verordungsblatt für Wallonien. Bulletin officiel des lois et
arrêtés pour la Wallonie, Namur, 3 janvier 1918-5 novembre 1918. Les odonnances allemandes
ont aussi été publiées dans HUBERICH C. et NICOL-SPEYER A., Deutsche Gesetzgebung für
die okkupierte Gebiete Belgiens, La Haye, 1915-1918 et Verwaltungsbericht des
Verwaltungschefs bei dem Generalgouverneur in Belgien, Berlin, 1915.
48 - Introduction
allemands (Generalreferenten). Les fonctionnaires belges furent contraints de
prêter un serment dans lequel ils s’engageaient à ne pas entraver les décisions
allemandes. Avant de quitter le territoire national, le gouvernement autorisa la
justice belge à continuer ses activités, à condition que les magistrats restent
indépendants. Toutefois, les compétences des tribunaux belges furent
restreintes par l’instauration de tribunaux de guerre allemands. Toutes les
infractions prévues dans le Code pénal militaire allemand (les faits
d’espionnage ou des atteintes à l’ordre public notamment) et toute infraction
aux arrêtés du Gouverneur-Général ressortirent à ces Okkupationsgerichte.
Les gouverneurs de province furent remplacés par des gouverneurs militaires
allemands, eux-mêmes assistés de Zivilgouverneurs. En lieu et place des
commissaires d’arrondissement furent nommés des Kreischefs, flanqués de
Zivilkommissäre. Les administrations communales et les bourgmestres
restèrent en fonction. La plus grande partie de la Belgique fut placée sous
contrôle du Gouvernement-Général basé à Bruxelles (Okkupationsgebiet). Le
territoire de l’Etappengebiet fut de la compétence directe des commandants
militaires allemands52. Ces territoires aux limites mouvantes s’étendirent sur
les régions suivantes : la Flandre orientale et occidentale sous le contrôle de la
quatrième armée allemande, la région autour de Bruges, sous surveillance de
la marine allemande comme Operationsgebiet, une partie du Hainaut qui
dépendit des première et sixième armées et une partie du Luxembourg placée
sous la compétence de la cinquième armée. Dans les zones d’étape, les
Kommandanture furent pratiquement toutes-puissantes53.
La Politische Abteilung54 du Gouvernement-Général s’occupa entre autres de
l’exécution de la Flamenpolitik, conçue par le chancelier Theobald von
Bethmann-Hollweg. Son objectif était d’arrimer la Belgique à la zone
d’influence allemande. Quelle qu’aurait été l’issue de la guerre, une telle
politique était censée se révéler avantageuse pour l’Allemagne. Pour arriver à
leurs fins, les autorités occupantes décidèrent de miser sur les frustrations
52
Verordnungsblatt für das Etappegebiet der 4e Armee / Verordeningsblad voor het
Etappegebied van het vierde leger / Bulletin officiel des arrêtés pour le rayon des étapes de la
4e armée, Gand, 1915-1918.
53
VON KOHLER L., Die Staatsverwaltung der besetzten Gebiete. Bd. 1. Belgien, Stuttgart,
1927. PIRENNE J. et VAUTHIER M., La législation et l’administration allemandes en
Belgique, Paris, s.d. ZILCH R., Okkupation und Währung im Ersten Weltkrieg. Die deutsche
Besatzungspolitik in Belgien und Russisch-Polen, 1914-1918, Goldbach, 1994.
54
Ce service fut dirigé par le diplomate Oskar von der Lancken-Wackenitz. AMARA M. et
ROLAND H., Gouverner en Belgique occupée. Oscar von der Lancken-Wakenitz. Rapports
d’activité 1915-1918, Bruxelles, 2004. VON DER LANCKEN O., Meine dreissig Dienstjahre
1888-1918: Potsdam, Paris-Brussel, Berlin, 1931.
Introduction - 49
flamandes. Elles insistèrent notamment sur l’application stricte de la
législation linguistique dans l’enseignement. Une autre ancienne exigence du
Mouvement flamand fut également rencontrée. Le 22 octobre 1916 vit
l’ouverture officielle de la Vlaamse Hogeschool de Gand, bientôt surnommée
‘Université von Bissing’. Les Flamands qui ne virent pas d’inconvénients à
une collaboration avec l’occupant pour réaliser leurs aspirations – les
activistes – oeuvrèrent à la création d’une Flandre autonome au sein d’une
Belgique fédérale ou rêvèrent d’une Flandre indépendante55.
Le 11 février 1917, avec l’appui de l’occupant, fut instauré le Conseil de
Flandre. Celui-ci apporta son concours à la séparation administrative, qui
entraîna la division des ministères en entités wallonnes et flamandes. Le
22 décembre 1917, il proclama l’indépendance de la Flandre. Pour de
nombreux Belges, cette dernière mesure fut considérée comme un acte de
trahison. Le 8 février 1918, suite à la plainte d’un groupe d’homme politiques,
la Cour d’Appel de Bruxelles donna l’ordre au Procureur-Général de
poursuivre les membres du Conseil de Flandre pour ‘atteinte à la sûreté de
l’Etat’. Le lendemain, les dirigeants activistes Pieter Tack et August Borms
furent arrêtés. Aux yeux du nouveau Gouverneur-Général, Ludwig von
Falkenhausen, cette prise de position apparut comme une immixtion de la
magistrature sur le terrain politique. Les activistes furent libérés manu militari
et les magistrats Lévy-Morelle, Ernst et Carez envoyés en détention à CelleSchloss. Dans la foulée, 42 autres magistrats du Cour d’Appel de Bruxelles
furent suspendus leur fonction. Constatant cette intervention de l’occupant
dans le fonctionnement de la justice et cette remise en cause de
l’indépendance des juges, la Cour de Cassation décida de suspendre ses
travaux le 11 février 1918. Les autres Cours et Tribunaux, ainsi que l’Ordre
des Avocats lui emboîtèrent le pas en provoquant ce qu’on appela la « grève
de la magistrature belge ». De fait, seuls les Parquets continuèrent à
fonctionner.
Cette grève de la justice belge fut applaudie par une grande majorité de la
population belge. A l’étranger, elle fut érigée en symbole de la résistance
belge à l’occupant. Toutefois, pour maintenir l’ordre et ne pas laisser se
développer un dangereux sentiment d’impunité, l’occupant fut contraint
d’établir des tribunaux allemands. Les arrêtés du 6 et 7 avril 1918 établirent
des tribunaux civils et correctionnels (Kaiserliche Bezirksgerichte de première
instance et Obergericht en appel). Le 1er juin 1918, ces Gerichte entamèrent
55
Les archives du Conseil de Flandre, publiées par la Ligue nationale pour l'unité belge.
Bruxelles, s.d. VANACKER D., Het aktivistisch avontuur, Gand, 1991. FAINGNAERT A.,
Verraad of zelfverdediging?, Kapellen, 1933. RUDIGER A., Flamenpolitik, Bruxelles, s.d.
50 - Introduction
leurs activités dans les palais de justice de Bruxelles, Namur, Anvers et
Louvain. Ils prononcèrent les sentences au nom de l’Empereur selon la
procédure allemande. L’imminence de la fin de la guerre les rendit quasi
inopérants56.
Malgré les efforts déployés par le Bureau de propagande du Conseil de
Flandre, dirigé par Arthur Faingnaert, la population flamande montra peu de
sympathie pour les activistes. Ceux-ci ne purent compter que sur le soutien
d’un petit groupe d’idéalistes, d’intellectuels ou d’étudiants. Après-guerre
beaucoup d’entre eux furent condamnés (par contumace) par des tribunaux
belges. Leur comportement pendant la guerre contribua à jeter le discrédit sur
le Mouvement flamand et à renforcer l’incompréhension entre Flamands et
francophones.
L’occupation allemande causa de lourds dégâts à l’économie belge. La quasi
totalité des matières premières stratégiques et des produits agricoles fut placée
sous le contrôle de Zentrales allemandes (pommes de terre, blé, papier,
essence, etc.). Une grande partie des usines fermèrent leurs portes, à
l’exception de plusieurs mines de charbon qui travaillèrent, en partie, pour
l’exportation allemande. D’énormes quantités de machines furent détruites ou
démantelées et transportées en Allemagne. Ce net ralentissement de l’activité
économique provoqua une explosion du chômage, avec toutes les
conséquences sociales que cela comportait. Dès 1915, les Allemands mirent
sur pied une grande campagne de recrutement pour encourager les chômeurs
belges à aller travailler en Allemagne, dans le but d’y résorber le manque
d’ouvriers. Cette opération se solda par des résultats modestes. Aussi, dès
octobre 1916, l’occupant commença à déporter massivement les ouvriers dans
tout le pays. Plus de 100.000 ouvriers furent déportés en Allemagne ou en
France, dans les zones situées à proximité du front. En mars 1917, suite aux
protestations internationales, l’empereur Guillaume II donna l’ordre de
suspendre les déportations, du moins vers l’Allemagne. Mais, dans les zones
d’étape, les réquisitions continuèrent. A cause de leurs conditions de vie et de
56
BONNEVIE V., La défense des Belges devant les tribunaux de guerre allemands, Bruxelles,
1919. PASSELECQ F., La magistrature belge contre le despotisme allemand, Paris, 1918.
PASSELECQ F., Le conflit de la magistrature belge et l'administration allemande dans la
Belgique occupée, Paris, 1918. TERLINDEN C., Souvenirs de guerre 1914-1918. La
magistrature belge sous l'occupation allemande, Bruxelles, 1919. Mélanie Bost (CEGES)
travaille actuellement à une thèse de doctorat consacrée à la magistrature belge pendant
l’occupation.
Introduction - 51
travail, beaucoup de jeunes hommes revinrent au pays en mauvaise santé et
gardèrent de lourdes séquelles de cette période57.
En Belgique occupée, la population vécut dans des conditions difficiles. Le
Gouverneur-Général von Bissing, son successeur, Ludwig von Falkenhausen
et surtout le commandant supérieur de la quatrième A.O.K. dirigèrent le pays
d’une main de fer. Pendant quatre ans, un flot continu d’affiches annonçant
des interdictions, des amendes et des exécutions furent placardées sur les murs
des villes et villages du pays. La population fut perpétuellement confrontée à
des réquisitions (bâtiments, chevaux, bétail, charrettes, bicyclettes, arbres,
casseroles, poêles, laine de matelas et de coussins,…), des perquisitions, des
contrôles effectués par les Meldeämter, des impôts de guerre, des interdictions
de sortie, etc. L’augmentation continuelle des prix et du chômage jeta un
nombre croissant de Belges dans la misère. Lutter contre le froid et la faim
devint le quotidien d’une large frange de la population. La censure exercée
par les Allemands sur les journaux et la correspondance priva la population de
nouvelles fiables. Le Passierschein (laisser-passer) devint obligatoire pour
tout déplacement. Faute d’argent, de nombreuses administrations communales
furent contraintes d’imprimer leur propre papier-monnaie58.
Dans son immense majorité, la population belge s’opposa à l’occupant. Le
Cardinal Mercier devint une des figures de proue de cette résistance et y
gagna un grand prestige. On s’arracha les exemplaires clandestins de sa
célèbre lettre pastorale ‘Patriotisme et Endurance’, parue à l’occasion de la
Veillée de Noël 1914. Bientôt se constituèrent des réseaux clandestins,
témoins des multiples formes de résistance qui se développèrent çà et là. Des
groupes bien organisés récoltèrent des informations sur les mouvements des
troupes allemandes au profit des états-majors alliés. Ces renseignements
étaient recueillis dans les gares et le long des voies ferrées importantes. Des
lignes d’évacuation furent mises sur pied pour envoyer subrepticement, via les
Pays-Bas neutres, des soldats ou des ouvriers dans les camps de recrutement
et usines de munition belges. Des réseaux se spécialisèrent dans la
transmission de messages de part et d’autre de la frontière néerlandaise. Dans
le but d’empêcher le départ de jeunes hommes vers l’Angleterre ou la France
et de stopper la contrebande florissante qui se développait le long de la
frontière, celle-ci fut fermée hermétiquement par des fils de fer barbelés
57
PASSELECQ F., Les déportations belges à la lumière des documents allemands, Paris, 1917.
PASSELECQ F., Déportation et travail forcé des ouvriers et de la population civile de la
Belgique occupée, Paris, 1928.
58
DE SCHAEPDRIJVER S., De Groote Oorlog. Het koninkrijk België tijdens de Eerste
Wereldoorlog, Amsterdam/Anvers, 1997.
52 - Introduction
électrisés. Ce « fil de la mort » (‘dodendraad’) coûta la vie à un grand nombre
de patriotes. En Belgique occupée naquit une presse clandestine florissante
qui se donna pour objectif de rehausser le moral des populations. Dès 1915,
l’occupant pourchassa ceux qui étaient impliqué dans tous ces mouvements. A
de nombreuses reprises, les tribunaux militaires allemands se révélèrent
particulièrement sévères. Les exécutions de Cavell, Baucq, Petit, Parente,
Smeesters etc. provoquèrent un tollé de protestations tant à l’intérieur qu’à
l’extérieur du pays. D’autres résistants passèrent la plus grande partie de la
guerre dans des prisons en Belgique ou en Allemagne. Certes, la Première
Guerre mondiale ne vit pas émerger de mouvements de résistance armés. Pour
autant, l’occupation généra une multitude d’autres formes de résistance59.
En raison des réquisitions opérées par les troupes allemandes et du blocus
continental imposé par l’Angleterre, la Belgique dut rapidement faire face à
des pénuries de vivres. Afin d’assurer le ravitaillement du pays, Ernest Solvay
et Emile Francqui fondèrent le Comité national de Secours et d’Alimentation
(CNSA). En collaboration avec la Commission for Relief in Belgium (CRB),
fondée par Herbert Hoover, cette organisation de secours parvint à
sauvegarder la population belge de la famine. Hoover, futur président des
États-Unis, réussit à convaincre les Britanniques d’autoriser le passage de
navires chargés de vivres à condition que ceux-ci soient uniquement destinés
à la population belge. Au total, le CRB expédia plus de 4,5 millions de tonnes
de vivres à destination des populations de Belgique et du Nord de la France.
Après l’entrée en guerre des États-Unis, en 1917, une grande partie des
missions de la CRB fut reprise par le Comité Hispano-Néerlandais.
En Belgique, les employés du CNSA se chargeaient de la distribution des
vivres. Il s’agissait de méticuleusement conserver, remplir, estampiller et
délivrer les divers bons et timbres de ravitaillement, les cartes de pommes de
terre, de lait, de soupe, de viande et de charbons, les cartes familiales, les
cartes de récolte, les formulaires d’assistance ou de revenus et surtout les
livrets d’identité. Le CNSA n’offrit pas seulement de l’aide alimentaire, il
assista aussi les chômeurs, les réfugiés, les orphelins de guerre et les enfants.
Même dans les plus petits villages, un service local composé de volontaires se
chargea de la distribution correcte et efficace de toutes les aides. Des comités
59
VAN YPERSELE L. et DEBRUYNE E., De la guerre de l’ombre aux ombres de la guerre:
l’espionnage en Belgique durant la guerre 1914-18, Bruxelles, 2004. MERSEBOLDHAUBOLD I., Der Widerstand Kardinal Merciers gegen die deutsche Besetzung Belgiens,
Frankfurt, 1982. VANNESTE A., Het eerste ‘Ijzeren gordijn’? De electrische draadversperring
aan de Belgisch-Nederlandse grens tijdens de Eerste Wereldoorlog, Tijdschrift van de Dexia
bank, 2000, 39-82.
Introduction - 53
de charité internationaux organisèrent des collectes de fonds dans le monde
entier. De son côté, le gouvernement belge intervint financièrement pour
soutenir toute l’organisation60.
Les centaines de comités de secours actifs en Belgique ou à l’étranger firent
preuve d’une énergie infatigable. La ‘Poor little Belgium’, piétinée par les
Allemands, suscita une vague internationale de sympathie et de pitié. Par
solidarité, des personnalités de tous horizons se lancèrent dans la collecte
d’argent, de nourriture ou de vêtements dans le seul but de soulager les
besoins élémentaires des réfugiés, soldats, prisonniers de guerre, orphelins de
guerre ou invalides belges. Tant en Belgique que dans les pays voisins, la fine
fleur de l’aristocratie et de la bourgeoisie – parmi lesquels se trouvaient de
nombreuses femmes – tenta de se rendre utile grâce à cette forme
d’engagement social. Quatre ans durant, ces œuvres de charité organisèrent
une foule de lectures, d’expositions, de concerts ou des fêtes pour collecter
des fonds. L’image de la petite Belgique meurtrie servit partout à mobiliser
les opinions tout en stigmatisant les crimes des Allemands.
LES CANONS SE TAISENT
Le 28 septembre 1918, le roi prit la tête du ‘Groupe d’armées des Flandres’,
formé de troupes belges, françaises et britanniques en vue de l’offensive
finale. Le 17 octobre, Bruges fut libéré. Le 11 novembre, les Alliés
atteignirent Mons, Ath et Grammont. Le même jour, l’Armistice fut signé
dans un wagon, sur les voies de triage du bois de Compiègne (au Nord de la
France). Le cessez-le-feu débuta à 11 heures. Le Maréchal Foch dicta ses
conditions aux vaincus. La France, la Belgique et le Luxembourg devaient
être évacués au plus tard pour le 26 novembre. Un grand nombre d’armes, de
locomotives, de wagons, de camions ainsi que la flotte de guerre allemande
furent réquisitionnés.
Dès avant l’Armistice, l’Allemagne plongea dans l’anarchie. La république
fut proclamée, l’Empereur abdiqua avant de partir en exil aux Pays-Bas. A
Bruxelles et Anvers, les troupes allemandes se mutinèrent. Dans la capitale, le
pouvoir fut exercé par un Conseil de soldats (un soviet!) créé à la hâte. Des
drapeaux rouges furent hissés sur une série de bâtiments officiels. Craignant
pour sa vie, le Prince Rupprecht de Bavière demanda asile à l’ambassadeur
60
RANIERI L., Emile Francqui ou l’intelligence créatrice (1863-1935), Paris, 1985. RANIERI
L., Dannie Heineman: un destin singulier 1872-1962, Bruxelles, 2005. HENRY A., L’œuvre du
comité national de secours et d’alimentation pendant la guerre, Bruxelles, 1920. NASH G.,
The life of Herbert Hoover: the humanitarian, New York, 1988.
54 - Introduction
d’Espagne, le Marquis de Villalobar. Dans le même temps, des contacts furent
pris avec le gouvernement belge. En accord avec Emile Francqui, une
délégation se rendit chez le roi qui séjournait au château de Lophem. Le
libéral Janson, le bourgmestre socialiste de Gand Anseele et le consul
espagnol Saura informèrent le roi des événements qui se déroulaient dans la
capitale. Craignant que les troubles ne se propagent, le souverain appuya la
constitution d’un gouvernement d’union nationale sous la direction de Léon
Delacroix, composé de 6 catholiques, 3 socialistes et 3 libéraux. Sans
attendre, d’importantes réformes politiques furent annoncées61.
Les “Joyeuses Entrées” du roi à Gand, Anvers et Mons donnèrent lieu à
d’impressionnantes scènes de liesse populaire. Le 22 novembre 1918, lors de
son retour à Bruxelles, le roi prononça un discours célèbre, devant le
Parlement. Après un hommage aux soldats belges, français, britanniques et
américains qui avaient héroïquement défendu et libéré le pays, le roi annonça
une série de réformes politiques: l’octroi du suffrage universel pur et simple
(pour les hommes de 21 ans et les veuves de guerre), la levée de la limitation
du droit de grève, l’introduction de la journée de travail de 8 heures et la
création d’une université flamande, à Gand (promesse qui ne se réalisera pas
avant 1930). L’aile conservatrice du parti catholique – qui n’avait pas été
consultée et qui se voyait dépouillé de sa majorité parlementaire – stigmatisa
ce qu’elle appela le “coup d’État de Lophem”. Dans les faits, ce qui s’était
joué à Lophem n’avait rien d’un coup de force. La majorité des représentants
politiques était favorable à cette réforme du mode de scrutin depuis
longtemps. Reste que l’introduction du suffrage universel pur et simple porta
un coup très rude aux élites bourgeoises et francophones qui avaient
monopolisé le pouvoir durant tout le long dix-neuvième siècle62.
L’IMMÉDIAT APRÈS-GUERRE
Après l’Armistice, les populations nourrirent une profonde rancœur à
l’encontre des collaborateurs, profiteurs de guerre, activistes et autres femmes
soupçonnées de s’être compromises avec l’occupant. Les tribunaux militaires
61
VAN BOSSTRAETEN T., Bezet maar beschermd. België en de markies van Villalobar
tijdens de Eerste Wereldoorlog, Louvain, 2008. L. Delacroix fut Premier Ministre et
responsable des Finances, P. Hymans géra les Affaires étrangères, Ch. de Broqueville fut
nommé à l’Intérieur, E. Anseele aux Travaux publics, J. Wauters à l’Industrie, au Travail et au
Ravitaillement, A. Harmignie aux Sciences et Arts, E. Vandervelde à la Justice, A. Ruzette à
l’Agriculture, J. Renkin aux Chemins de Fer, Postes et Télégraphes, F. Masson à la Guerre, L.
Franck aux Colonies et H. Jaspar aux Affaires économiques.
62
HAAG H., Le comte Charles de Broqueville, Ministre d’état, et les luttes pour le pouvoir,
2 vol., Louvain-la-Neuve, 1991.
Introduction - 55
et les Cours d’Assises menèrent des procès à travers tous le pays63. En outre,
le gouvernement d’après-guerre dut affronter le défi énorme que constituait la
reconstruction du pays. En plus des souffrances physiques et psychologiques,
la guerre avait occasionné d’importants dégâts matériels. Dans la région du
front, quantité de villes et villages étaient en ruines. Les infrastructures
routières, ferroviaires et portuaires avaient été gravement touchées. Par
solidarité avec les sinistrés, le gouvernement reconnut un droit aux réparations
des dommages de guerre. L’État belge en supporta les frais, en espérant se
faire ensuite rembourser par l’Allemagne. Ceux qui avaient été blessés ou qui
avaient contracté une maladie suite à un emprisonnement ou à une déportation
eurent droit à une pension d’invalidité. Les Tribunaux des dommages de
guerre examinèrent chaque cas et se prononcèrent sur le montant des
dédommagements ou des pensions. Ces organismes furent submergés de
demandes si bien qu’en attente d’un jugement définitif, des avances durent
être versées.
Dans la région du front, totalement dévastée entre Nieuport et Ypres, le Fonds
du Roi Albert tenta de répondre au manque de logements en mettant des
baraquements en bois à disposition de ceux qui n’avaient plus de toit. Peu
après le vote de la loi sur les communes adoptées du 8 avril 1919, la
reconstruction commença. 242 communes (dont 100 en Flandre occidentale)
se firent adopter par l’État, vu leur incapacité à faire face aux frais de la
reconstruction. En échange de cette intervention financière, elles furent
placées sous l’autorité d’un Haut Commissaire Royal qui possédait des
compétences spéciales en matière de reconstruction. L’Office des Régions
dévastées était chargé de l’exécution pratique: restauration des bâtiments
publics et privés, reconstruction des routes et équipements, démolition des
bunkers et déblaiement des ruines64. Malheureusement, la restauration des
habitations particulières prit plus de temps à cause d’une législation
compliquée et de nombreuses tracasseries administratives.
Afin d’accélérer le rétablissement économique, la Société Nationale de Crédit
à l’Industrie fut fondée. Cette organisation parastatale fournit des prêts à bonmarché aux industriels afin de les aider à reconstituer leur appareil de
production et/ou à le moderniser. Grâce à leurs bénéfices de guerre, beaucoup
d’agriculteurs purent rapidement reprendre l’exploitation de leurs terres.
63
ROUSSEAUX X. et VAN YPERSELE L., La patrie crie vengeance! La Répression des
« inciviques » belges au sortir de la guerre 1914-1918, Bruxelles, 2008.
64
MAHAIM E., La Belgique restaurée, Bruxelles, 1926. Resurgam. De Belgische
wederopbouw na 1914, Bruxelles, 1985.
56 - Introduction
L’économie belge se reconstruisit relativement vite, surtout grâce aux mines
de charbon et au port d’Anvers, qui sortirent du conflit presque intacts.
La guerre plongea des milliers de famille dans le deuil. L’État souhaita
glorifier et commémorer ses héros et ses martyrs, donner un sens à leur
sacrifice. Les noms de ceux qui étaient tombés pour la patrie furent gravés sur
une multitude de monuments commémoratifs. Les manifestations d’hommage
aux victimes allièrent douleur du deuil et célébration de la victoire. Tant la
souffrance du combattant que celle du non combattant, à travers l’image du
déporté, du fusillé ou de la victime de massacre, bénéficièrent de cette
reconnaissance publique.
Les négociations de paix furent conclues par la signature des traités de
Versailles, Saint-Germain-en-Laye, Neuilly, Trianon et Sèvres. Le traité qui
mit officiellement fin aux hostilités entre les puissances alliées et l’Allemagne
fut signé dans la Galerie des glaces, à Versailles, le 28 juin 1919, exactement
5 ans après l’assassinat de Sarajevo. Tout au long de la Conférence de paix,
trois hommes occupèrent le devant de la scène : le Premier ministre
britannique David Lloyd George, le Premier ministre français Georges
Clemenceau et le Président américain Woodrow Wilson. Dans les faits, il ne
fut pas question de réconciliation ou d’apaisement ; les vainqueurs dictèrent
leurs conditions. La carte du monde s’en trouva profondément modifiée. Les
quatre vieux empires européens disparurent. L’Allemagne fut rendue seule
responsable de la guerre et dut céder une part importante de son territoire. Elle
perdit l’Alsace-Lorraine, rendue à la France ; Eupen, Malmédy, Saint-Vith et
Moresnet, cédés à la Belgique (l’exigence belge d’annexer le Luxembourg, la
Flandre zélandaise et le Limbourg néerlandais fut rejetée), la plus grande
partie de la Posnanie et de la Prusse occidentale alla à la Pologne. En outre, la
Rhénanie fut occupée pendant 15 ans (entre autres, par des troupes belges) et
en partie démilitarisée. De nouveaux pays émergèrent sur les ruines de
l’Empire austro-hongrois : la Hongrie, la Pologne (qui, via le corridor de
Dantzig, obtint un accès à la mer baltique), la Yougoslavie et la
Tchécoslovaquie. La Russie devint l’Union soviétique et dut reconnaître
l’indépendance de la Finlande, de l’Estonie, de la Lettonie et de la Lituanie.
Malgré l’attachement du président américain au principe de
l’autodétermination des peuples, des minorités ethniques subsistèrent dans de
nombreux pays65.
65
MCMILLAN M., Parijs 1919. Zes maanden die de wereld veranderden, Amsterdam, 2005.
Introduction - 57
L’Allemagne fut contrainte de prendre à sa charge l’essentiel des dommages
de guerre. Ceux-ci devaient être remboursés en partie en nature (bateaux,
locomotives, machines, charbon,…), en partie en marks-or. Le problème de la
fixation du montant précis de la dette de guerre revint à la Commission des
Réparations. Les débats sur cette question s’éternisèrent et empoisonnèrent
les relations diplomatiques durant de longues années. En 1923, pour faire
pression sur les Allemands, la France et la Belgique occupèrent la région de la
Ruhr66. Les conditions de paix et les frustrations qu’elles générèrent
constituèrent un terreau idéal au développement d’une idéologie totalitaire qui
n’allait pas tarder à replonger le monde dans une nouvelle guerre…
66
DEPOORTERE R., La question des réparations allemandes dans la politique étrangère de la
Belgique après la Première Guerre Mondiale, Bruxelles, 1997.
58 - Introduction
Inleiding - 59
INLEIDING
HET ONDERZOEKSPROJECT
DOELSTELLING
De belangstelling voor de Eerste Wereldoorlog zit in de lift. Dagelijks
overspoelen ‘oorlogstoeristen’ de Westhoek om de musea, oorlogskerkhoven,
monumenten en slagvelden te bezoeken. Talrijke nieuwe boeken over het
conflict rollen elk jaar van de pers. Websites en discussiefora over het
onderwerp floreren als nooit tevoren. Bovendien zoeken steeds meer en meer
(achter)kleinkinderen informatie over het wedervaren van hun voorouder(s)
die soldaat, vluchteling, krijgsgevangen of gedeporteerd was/waren tijdens de
Grote Oorlog.
De honderdjarige herdenking van de Eerste Wereldoorlog in 2014-2018 zal
gepaard gaan met een toevloed van tentoonstellingen, herdenkingsplechtigheden, colloquia, documentaires, films, gelegenheidspublicaties en de
nodige mediabelangstelling. Zo stipuleert het nieuwe Vlaamse regeerakkoord
van juli 2009 alvast dat de Vlaamse regering ‘initiatieven zal nemen en
ondersteunen die inspelen op de eeuwherdenking, specifiek in de frontstreek.
Dat wervend project wordt met toerisme als trekker als een hefboom gebruikt
in het beleid voor toerisme, cultureel en onroerend erfgoed, wetenschappelijk
onderzoek, internationaal beleid, onderwijs en vredeseducatie’. De VRT plant
een aantal documentaires en een tiendelige dramaserie over een Vlaamse
familie die door de oorlog uiteengerukt wordt. Urbanus en regisseur Frank
Van Passel komen binnenkort op de proppen met een nieuwe komedie ‘Altijd
tevreden’ die zich afspeelt tijdens de bezetting. In het kader van de aanvraag
tot erkenning als UNESCO-werelderfgoed heeft het Vlaams Instituut voor
Onroerend Erfgoed een inventaris opgesteld van alle oorlogsrelicten in de
Westhoek zoals monumenten, begraafplaatsen, loopgraven, dug-outs, musea,
demarcatiepalen, gedenktekens enz. Deze databank, een ware goudmijn voor
oorlogstoeristen
en
-fanaten,
is
raadpleegbaar
op
http://inventaris.vioe.be/woi/relict/zoeken 67. Ook de federale overheid zal
uitpakken met een brede waaier aan initiatieven.
67
Geïnteresseerden kunnen ook gebruik maken van de databank op de website
http://www.wo1.be/ of BRANTS C. en BRANTS K., Velden van weleer: reisgids naar de
Eerste Wereldoorlog, Amsterdam/Antwerpen, 1997. VAN CLEMEN S., Reisgids naar de
Eerste Wereldoorlog, Antwerpen, 2008.
60 - Inleiding
Een struikelblok voor veel onderzoekers en geïnteresseerden is echter het feit
dat het archiefmateriaal over de Grote Oorlog versnipperd is over tal van
archiefinstellingen in binnenen buitenland. De vorser moet vaak een heuse
archiefzoektocht ondernemen alvorens zijn opzoekingen daadwerkelijk te
kunnen aanvatten. Daarom nam het Algemeen Rijksarchief in de aanloop naar
de grootscheepse herdenkingen het initiatief een repertorium uit te geven
waarin de talrijke, disparate en (te) weinig bekende archieven over de Eerste
Wereldoorlog netjes opgelijst staan. Archivarissen, studenten, onderzoekers
en heemkundigen beschikken voortaan over een handig werkinstrument
waarin alle relevante archiefbestanden opgesomd worden. We hopen dat ons
werk ertoe zal bijdragen wat klaarheid in de chaos te scheppen zodat zij
sneller hun weg vinden in het archieflabyrint én dat verschillende bronnen
gemakkelijker gecombineerd zullen worden.
Het onderzoeksproject, onder leiding van promotor dr. Pierre-Alain Tallier,
diensthoofd van Afdeling Hedendaagse Archieven van het Algemeen
Rijksarchief, werd gefinancierd door de Programmatorische Overheidsdienst
Wetenschapsbeleid (MO/32/015). Het wetenschappelijk begeleidingscomité
werd gevormd door de professoren Laurence van Yperseele (UCL), Serge
Jaumain (ULB), Luc De Vos (KUL en Koninklijke Militaire School) en
Sophie De Schaepdrijver (Pennsylvania State University). De archiefprospectie en de redactie van het overzicht gebeurden door Hans Vanden
Bosch en Michaël Amara die op 1 augustus 2007 benoemd werd als attaché
onder mandaat bij het ARA en opgevolgd werd door Vanessa D’Hooghe. Zij
begon eind 2008 een academische carrière en gaf de fakkel op haar beurt door
aan Cédric Devos.
Op basis van de informatie in het bronnenoverzicht kunnen tal van nieuwe
onderzoeksthema’s aangeboord worden. Bepaalde oorlogsaspecten zijn reeds
goed onderzocht maar andere aspecten bleven onderbelicht in de Belgische
historiografie. Nieuwe onderzoeksvragen kunnen over b.v. het sociaal beleid
tijdens de bezetting, de deportaties, de exodus van de vluchtelingen of het
dagelijkse leven van de soldaten handelen. Ook over de krijgsgevangenen, de
geïnterneerden, de deserteurs en de rol van de oud-strijdersverenigingen
blijven nog veel vragen onbeantwoord. Met de huidige ‘Mexicaanse-Griephysterie’ in het achterhoofd moeten we ook constateren dat er nog geen
degelijke studie bestaat over de Spaanse Griep die in België nochtans meer
slachtoffers maakte dan het oorlogsgewoel. De Belgische historiografie over
Inleiding - 61
de Eerste Wereldoorlog vertoont nog enkele leemtes in vergelijking met de
omliggende landen68.
DE AFBAKENING VAN HET ONDERZOEKSVELD
Teneinde binnen de vooropgestelde termijnen een zo volledig mogelijk
archievenoverzicht op te stellen, moest het onderzoeksveld duidelijk
afgebakend worden. We konden onmogelijk alle bronnen uit de periode 19141918 oplijsten. We concentreerden ons op archiefbronnen over de
geschiedenis van België, zijn kolonies en zijn inwoners. Loutere documentatie
werd in principe niet opgenomen. We hanteerden de klassieke definitie van
archief als een ‘geheel van archiefbescheiden ontvangen of opgemaakt door
één archiefvormer’. Als verzameling beschouwden we ‘documenten die door
een instelling, persoon of groep kunstmatig werden bijeengebracht met een
bepaald doel’. Museale objecten zoals schilderijen, wapens of memorabilia
vielen ook uit de boot. Enkel archieven die berusten in archiefinstellingen of
musea en die in principe toegankelijk zijn voor eenieder of die binnenkort
geïnventariseerd worden, werden opgenomen in ons overzicht. Het is zeer
waarschijnlijk dat er nog archieven uit de periode 1914-1918 berusten op de
administraties van een aantal openbare instellingen. Minibestanden en
archieven die slechts één (minder belangrijk) item over de oorlog bevatten
werden uit plaatsgebrek geweerd. In het algemeen hebben we getracht een
‘redelijke’ selectie door te voeren. De onderzoeker heeft weinig aan oneindige
herhalingen van dezelfde archiefreeksen. Het leek ons verstandiger minder
bekende archieven in de kijker te plaatsen.
Bij de selectie van de bestanden hebben we ons chronologisch beperkt tot de
oorlogsperiode stricto sensu d.w.z. van 28 juni 1914 tot 11 november 1918.
Enkel de naoorlogse bestanden en dossiers die rechtstreeks en overduidelijk
verband houden met de oorlog zoals dossiers over de vredesonderhandelingen, de herstelbetalingen of de wederopbouw werden
opgenomen69. Sekwesterarchieven waarin enkel documenten uit de jaren 1920
voorkomen, hebben we weggelaten.
68
Vergelijken kan met de volgende recente overzichten: HIGHAM R., Researching World War
I: a handbook, Westport, 2003. PROST A. en WINTER J., Penser la grande guerre. Un essai
d’historiographie, Parijs, 2004.
69
Over de wederopbouw in de Westhoek zie: www.wederopbouw.be en Het Gekwetste
Gewest. Archievengids van de wederopbouwarchitektuur in de Westhoek, Brugge, 2009.
62 - Inleiding
Geografisch werd het project beperkt tot België, Nederland, Frankrijk70,
Duitsland, Groot-Brittannië en de Verenigde Staten. De bronnen uit Australië,
Nieuw-Zeeland, Canada, Rusland, Oostenrijk, Luxemburg, Spanje71,
Zwitserland72 en het Vaticaan73 worden om financiële redenen niet behandeld.
Ook wat betreft de keuze van de archiefvormers die opgenomen werden in het
overzicht, dienden stevige knopen doorgehakt te worden. Een aantal
instellingen zette hun archiefseries gewoon verder tijdens de oorlog. Omdat
de oorlogsomstandigheden weinig invloed hadden op hun werking besloten
we de archieven van de hypotheekkantoren, de kantoren van registratie en
domeinen, de arrondissementscommissariaten, de polders en wateringen, de
commissies van openbare onderstand, de burgerlijke godshuizen, de bergen
van barmhartigheid, de kerkfabrieken en de notarissen niet op te nemen in ons
overzicht.
70
In Frankrijk verschenen vergelijkbare archievenoverzichten van de Archives
Départementales du Nord, Archives Départementales des Vosges, Service Historique de la
Défense en BDIC. CHABLAT-BEYLOT A. en SABLON DU CORAIL A., Guide des sources
conservées par le service historique de la défense relatives à la Première Guerre mondiale,
Vincennes, 2008. Guide des sources de la guerre 1914-1918 dans le Nord, Villeneuve d’Ascq,
2009. Guide des sources de la Grande Guerre dans le Département des Vosges, Epinal, 2008.
BATTAGLIA A., Archives de la Grande Guerre: inventaire des sources de la Première
Guerre mondiale conservées à la BDIC, Nanterrre, 2010.
71
Zo wordt het archief van de Spaanse gevolmachtigde minister de Villalobar, die voor en
achter de schermen een aantal gunsten voor de Belgische bevolking verkreeg o.a. via het
Spaans-Nederlands Comité, nog door zijn familie bewaard in de omgeving van Madrid. Koning
Alfonso XIII zette zich in om het lot van de krijgsgevangenen te verbeteren.
72
Ter uitzondering wordt het Inlichtingenagentschap voor de Krijgsgevangenen van het Rode
Kruis in Genève wel besproken omdat hier veel informatie te rapen valt over de Belgische
gevangenen.
73
Via www.vaticana.be krijgen we een eerste zicht op de rijkdom van de archieven van het
Vaticaan. Van de Afdeling Buitengewone Kerkelijke Aangelegenheden (de diplomatieke
afdeling) staan de regesten online. Hier vinden we de politieke rapporten van de nuntius en
rijke informatie over de Duitse gruweldaden, de vele botsingen van kardinaal Mercier en de
bisschoppen met de bezetter, de schending van de Belgische neutraliteit, de vredesvoorstellen,
de protesten tegen de deportaties, de Vlaamse kwestie, de vernederlandsing van de Gentse
universiteit, de Flamenpolitik, de Duitse Soldatenraad in Brussel en de plunderingen door de
terugtrekkende Duitse troepen. Daarnaast bestaat er een regestenlijst van de archieven van de
Brusselse nuntius die bewaard worden in het Vaticaans archief. Een aantal van deze brieven is
op microfilm raadpleegbaar in het KADOC. Een greep uit de aspecten die hierin aan bod
komen: de verhuis van de Belgische regering en het diplomatiek korps naar Antwerpen,
Oostende en Le Havre, de vele interventies om de vrijlating van bepaalde burgers of militairen
te bekomen, de relaties met de Belgische kardinaal en de bisschoppen, de herderlijke brieven
van Mercier, de vernieling van de Leuvense bibliotheek en de internationale hulpverlening
(VAN ROMPAEY L., België in het Vaticaans archief. Nuntiatuur te Brussel 1903-1916.
Regestenlijst, Leuven, 1996). Bart De Keyser werkt(e) aan de regestenlijst van de hierop
volgende jaren.
Inleiding - 63
Wat de steden en gemeenten betreft, hebben we ervoor geopteerd om enkel de
belangrijkste steden aan bod te laten komen. De deelgemeenten lieten we
onvermeld. De bewaarde series zijn immers grosso modo in elke gemeente
identiek. Bovendien kent de onderzoeker de gemeente- en stadsarchieven
reeds als zijn broekzak. De toegevoegde waarde om van alle gemeenten
- indertijd waren er 2.633 - een notitie op te maken is nihil. Welke bronnen
kan men doorgaans aantreffen in de gemeentearchieven? Ten eerste wijzen we
op de klassieke series: de registers van de burgerlijke stand, de notulen en de
briefwisseling van het schepencollege en de gemeenteraad, de boekhouding
(begrotingen, rekeningen, groot- en kasboeken) en de militieregisters. Een
zeer interessante bron is de briefwisseling met de bezetter (militaire
bevelhebber, Zivilverwaltung en Zivilkommissar). Ook de aanplakbrieven met
verordeningen en bekendmakingen schetsen een goed beeld van de bezetting.
Vaak zijn er dossiers bewaard over de opeisingen, de inkwartieringen, de
mobilisatie, de Duitse inval en de gruweldaden, de hulp verleend aan
vluchtelingen en werklozen, de verwoestingen, de uitgave van noodgeld enz.
Gefundenes Fressen voor de lokale historici zijn de lijsten van gesneuvelde
soldaten, krijgsgevangenen, vluchtelingen, gewonden, gedeporteerden,
gefusilleerden, werklozen enz. Veel dossiers betreffen doorgaans de
ravitaillering en de landbouw (vaak verzeilde het archief van het lokale hulpen voedingscomité tussen het gemeentearchief). Met wat geluk zijn er ook
documenten van de lokale politie bewaard. Uit de naoorlogse periode dateren
dossiers over de hulp aan oud-strijders en oorlogsslachtoffers, de
herdenkingen, de oprichting van oorlogsmonumenten, de uitreiking van
decoraties en het (aanslepende) herstel van de oorlogsschade. Vaak beschikt
het lokale gemeentearchief over een eigen fotocollectie of zelfs over een
beeldbank die te bekijken valt op internet. Soms bleven ook lokale dag- of
weekbladen uit de oorlogsperiode bewaard.
De heemkundige kringen bezitten eveneens vaak documentatie over de Eerste
Wereldoorlog zoals aanplakbrieven, dagboeken, foto’s of briefwisseling. De
lokale onderzoeker kent de weg naar deze verzamelingen reeds goed, getuige
de vele artikels en microstudies die elk jaar verschijnen. Omdat de
opsomming van deze bronnen ons gigantisch ver zou leiden, hebben we
ervoor geopteerd om deze verzamelingen niet op te nemen in ons overzicht.
Veel van deze verenigingen bieden op hun website een overzicht van hun
documentatie. Via de handige Archiefbank Vlaanderen vinden we er een
aantal terug uit het Vlaamse landsgedeelte74. Ook de collecties van privé74
www.archiefbank.be. Bij wijze van voorbeeld vermelden we de heemkundige kring Adriaen
Ghys (Vosselaar), De Goede Stede (Hamont-Achel), de Heemkundige Kring Malle, Erf en heem
(Sint-Katelijne-Waver) en de Geschied- en Heemkundige Kring van Landen. Onder de
64 - Inleiding
verzamelaars, hoe rijk een aantal onder hen ook zijn, laten we buiten
beschouwing omdat ze doorgaans niet toegankelijk zijn voor derden. Indien
dergelijke verzamelingen geschonken werden aan archiefinstellingen of
musea hebben we ze wel vermeld. Veel families koesteren de foto’s, brieven
of dagboeken van hun voorouders uit de oorlogsperiode als kostbare
souvenirs. Misschien moet er in de aanloop naar 2014-2018 maar eens een
gecoördineerde campagne gevoerd worden om ook dit erfgoed te redden van
de vergetelheid.
Daar de archieven van de verschillende rechtbanken en hoven steeds dezelfde
stereotiepe archiefreeksen bevatten, nl. vonnissen en dossiers, opteerden we
ervoor om deze te groeperen in één notitie per type rechtbank (Vredegerecht,
Werkrechtersraad, Rechtbank van Eerste Aanleg enz.). Combinatie met
politie-, parket- en gevangenisarchieven biedt mooie onderzoeksmogelijkheden.
We opteerden ervoor om ook een aantal kloosterarchieven op te nemen.
Wegens tijdsgebrek konden we slechts die kloosters bezoeken die een eigen
archivaris of bibliothecaris in dienst hebben (Averbode, Tongerlo, Affligem,
Grimbergen, de Zusters van Liefde in Gent en de Leuvense Jezuïeten75). Het
KADOC en het FOKAV doen sinds jaar en dag forse inspanningen om de
kloosterarchieven te redden van de teloorgang76. Veel archieven worden op
heemkringen die (nog) niet opgenomen zijn in de Archiefbank, organiseerden we zelf een
kleine rondvraag via e-mail. De volgende kringen bezitten rijk materiaal over WO I: de
Koninklijke Oudheidkundige Kring Land van Waas (658 aanplakbrieven en documenten), de
heemkundige kring Erf en Toren (Deerlijk) beheert het gemeentearchief en het archief van
Léon Defraeye (briefwisseling, aanplakbrieven, foto’s, diploma’s en doodsprentjes), de
Koninklijke Kring voor Heemkunde uit Kontich beheert het rijke archief van aalmoezenier Jozef
Van Herck (435 brieven, dagboek (deels uitgegeven), fotoalbum en voorwerpen), het dagboek
van Jozef Van Passen (uitgegeven) en allerhande documentatie en fotomateriaal, de
heemkundige kring d’EUZIE (Stekene) bewaart aanplakbrieven, foto’s, oorlogsgeld, het
dagboek van dr. Léon Van Haelst (gepubliceerd in het tijdschrift) en een fotoalbum van
kapitein Henri Vanderstichel, Amalia van Solms (Baarle-Hertog-Nassau) bewaart het dagboek
van brancardier Stanislas Segers en van soldaat Fons Versmissen en de nodige brieven en
foto’s van lokale soldaten), heemkring Die Swane (Heist-op-den-Berg) bewaart aanplakbrieven,
de heemkundige kring Meerhouts Patrimonium beheert de archieven van Alfons Van Clé en
van Juul en Louis Grietens en de Koninklijke Heemkundige Kring Essen bewaart de fraaie
collectie glasplaten van Frans Bernaards (o.a. over de Dodendraad). Ook de kringen van
Tervuren, OLV-Waver en Turnhout beheren oorlogsmateriaal. We bedanken alle vrijwilligers
die onze vragen beantwoordden hartelijk.
75
Naar verluidt zouden ook de archieven van de Achelse Kluis, de Antwerpse Kapucijnen en
de Leuvense Parkabdij materiaal uit 1914-18 bevatten.
76
SUENENS K., Ad Fontes, Klooster- en abdijarchieven in Vlaanderen en Brussel, Heverlee,
2008.
Inleiding - 65
die manier ontsloten en opgenomen in de Archiefbank (Scheutisten,
Redemptoristen,…). Tijdens onze bezoeken aan de kloosters en abdijen deden
we verrassende ontdekkingen. Vele religieuzen deden immers dienst als
brancardier of aalmoezenier aan het front of bij de vluchtelingenkolonies in de
buurlanden. Anderen stelden hun klooster open voor vluchtelingen,
verzorgden gewonde militairen of sloegen zelf op de vlucht naar het
buitenland. Vaak waren deze religieuzen goed opgeleid en hielden ze een
dagboek of notities bij. De onderzoeker die de oorlogsgeschiedenis van zijn
gemeente schrijft, doet er dus goed aan even aan te kloppen bij de lokale
religieuze orde of via de Archiefbank na te kijken of de kloosterarchieven
elders bewaard gebleven zijn.
METHODOLOGIE
Onze concrete werkzaamheden begonnen met het doornemen van enkele
bestaande gidsen. In het bekende naslagwerk Bronnen voor de studie van het
hedendaagse België worden slechts vier bladzijden aan de Eerste
Wereldoorlog gewijd. Deze bladzijden zijn geschreven door Dirk Martin en
José Gotovitch, twee eminente specialisten… van de Tweede Wereldoorlog77.
Dit euvel werd verholpen in de nieuwe editie waarin een aparte bijdrage over
de Eerste Wereldoorlog geschreven werd door Pierre-Alain Tallier met de
hulp van de projectmedewerkers. In de laatste editie van de bekende Inleiding
tot de lokale geschiedenis van de 19e en de 20ste eeuw schreven Rudi Van
Doorslaer en Antoon Vrints een bijdrage over de bronnen met betrekking tot
de beide wereldoorlogen. Hier wordt de stand van het onderzoek kort
geschetst en vooral tal van (innovatieve) onderzoeksvragen opgeworpen. De
bronnenbespreking wordt echter afgehaspeld op drie bladzijden. In feite
worden hier slechts de gemeente- en provinciearchieven, het archieffonds van
de Commissie voor de Oorlogsarchieven en de bisdomarchieven bondig
aangehaald78. In november 2001 organiseerde het Rijksarchief samen met het
Koninklijk Legermuseum een internationaal colloquium ‘België en de Eerste
Wereldoorlog: Bronnen - stand van het onderzoek’. Bedoeling was een eerste
overzicht te schetsen van de beschikbare bronnen en de stand van het
onderzoek op te maken. Hoewel dit colloquium een belangrijke stimulans was
voor vele onderzoekers en archivarissen zijn de bijdragen in de gepubliceerde
77
VAN DEN EECKHOUT P. en VANTHEMSCHE G., Bronnen voor de studie van het
hedendaagse België 19e-20e eeuw, Brussel, 1999 en 2009. (bestaat ook in Franse versie)
78
VAN DOORSLAER R. en VRINTS A., De twee wereldoorlogen, in: ART J. en
VANHAUTE E. (red.) Inleiding tot de lokale geschiedenis van de 19e en de 20ste eeuw, Gent,
2003, 381-405.
66 - Inleiding
akten van wisselende kwaliteit. Bovendien is de uniformiteit wat zoek en
ontbreken indexen wat het opzoekwerk bemoeilijkt79.
We opteerden ervoor om niet met -trendy- enquêteformulieren te werken,
maar elke instelling persoonlijk te bezoeken teneinde een zo groot mogelijke
uniformiteit en volledigheid na te streven. Het lijdt echter geen twijfel dat we
bestanden over het hoofd gezien hebben. In de eerste fase werden de
Rijksarchieven, de zuilarchieven en de stadsarchieven bezocht. Later volgden
de andere archiefinstellingen en musea. De onderzoekers doorkruisten het
land van Veurne tot Aarlen. Deze boeiende tocht door het Belgische
archieflandschap leidde ons naar splinternieuwe leeszalen, maar ook naar
stoffige kelders en zolders. Elk bezaten ze onmiskenbaar hun eigen charme. In
2009 werden de buitenlandse archieven behandeld. In Duitsland, Frankrijk,
Groot-Brittannië, Nederland en de Verenigde Staten konden we wegens tijdsen financiële beperkingen enkel de grootste en meeste bekende archiefinstellingen prospecteren. We pretenderen hier dan ook geen volledigheid. Zo
werden de talloze archieven van lokale hulpcomités voor Belgische
vluchtelingen en andere oorlogsslachtoffers die berusten in de gemeentearchieven achterwege gelaten. Het lag ook niet in onze bedoeling de archieven
van elke buitenlandse soldaat die op Belgisch bodem vocht te citeren. De
nadruk van dit archievenoverzicht ligt immers op het Belgische verhaal, dat
trouwens een aparte plaats inneemt binnen de oorlogservaringen van de WestEuropese landen. Daar de grote buitenlandse archiefinstellingen zeer
performante zoekrobots op hun website ter beschikking stellen, was het soms
onnodig ter plaatse te gaan.
Per archiefvormer werd een korte notitie opgesteld over de documenten i.v.m.
de Eerste Wereldoorlog die we aantreffen in dit specifieke archiefbestand. De
resultaten worden in het overzicht ingedeeld per archiefvormer en NIET per
archiefbewaarplaats daar dit de grootste toegevoegde waarde heeft voor de
onderzoeker. Op die manier staan alle verwante archieven gegroepeerd in één
hoofdstuk. De inhoudstafel werd onderverdeeld in Belgische publieke
archieven (Koningshuis, ministeries, openbare instellingen, rechtbanken,
parketten, provincie-, stadsbesturen en ziekenhuizen) en Belgische privéarchieven (politieke partijen, politici, ambtenaren, militairen, intellectuelen,
bisdommen, religieuze ordes, religieuzen, universiteiten, bedrijven, vak79
TALLIER P.-A. en BOIJEN R. (red.). La Belgique et la Première Guerre mondiale. État des
sources - État de la recherche. Actes du colloque des 8 et 9 novembre 2001. België en de Eerste
Wereldoorlog. Bronnen - Stand van het onderzoek. Acta van het colloquium van 8 en 9
november 2001, Brussel, 2002.
Inleiding - 67
bonden en ziekenfondsen, liefdadigheidsorganisaties, oud-strijdersverenigingen, drukkingsgroepen, personen actief in de Vlaamse Beweging,
activisten, wallinganten, verzetslui, families en andere particulieren). De
(schaarse) bezettingsarchieven en de verzamelingen komen aan bod in een
apart hoofdstuk. Vervolgens komen de Duitse, Franse, Amerikaanse, Britse,
Nederlandse bronnen aan de beurt. Deze werden min of meer via hetzelfde
schema geordend.
Omdat een volledig tweetalige publicatie financieel niet haalbaar bleek,
worden de beide landstalen door mekaar gebruikt in dit overzicht. De notities
over de Vlaamse archiefinstellingen werden systematisch in het Nederlands
geredigeerd door Hans Vanden Bosch. De notities over de Waalse en
Brusselse instellingen werden -in perfecte onderlinge samenwerking- door
Amara, D’Hooghe en Devos geschreven in het Frans. De inhoudstafel en de
inleiding zijn wel in beide landstalen opgesteld. De notities werden afgesloten
op 1 juli 2009.
Om de gebruikswaarde te verhogen en thematisch onderzoek te vergemakkelijken, vervolledigen indexen op trefwoord, zaak-, eigen- en plaatsnaam
het naslagwerk. Dit archievenoverzicht is eveneens online raadpleegbaar op
de website van het Algemeen Rijksarchief (http://arch.arch.be/). Daar full
text-opzoekingen over de gehele gids veel sneller en gerichter digitaal
gebeuren, hebben we gepoogd deze ‘papieren’ index tot ‘redelijke’ proporties
te herleiden.
Ondanks ons streven naar volledigheid is dit bronnenoverzicht slechts een
wegwijzer die de onderzoeker verder op weg helpt. Hij/zij zal zelf
zoekstrategieën moeten bedenken en het initiatief moeten nemen om de
archieven ter plaatse van naderbij te ontdekken. Een goede kennis van de
geschiedenis van de oorlogsperiode en de instellingen is daarbij onontbeerlijk.
Men zal nog steeds creatief moeten omgaan met de bronnen om zijn
onderzoeksvragen te kunnen beantwoorden. Teneinde latere edities te
vervolledigen, kunnen aanvullingen of opmerkingen steeds gemeld worden
aan [email protected]
68 - Inleiding
DE STRUCTUUR VAN DE FICHES
Elke notitie werd opgesteld aan de hand van het onderstaand stramien.
Hiervoor baseerden we ons op ISAD(G), een internationale standaard voor de
beschrijving van archiefbestanden. Gezien de grote omvang van het
onderzoek opteerden we ervoor om de notities zakelijk en bondig te houden.
Uitzondering werd gemaakt voor een aantal bestanden waarvan we vonden
dat ze wegens hun belang en omvang meer aandacht verdienden. Veel notities
zijn onvolledig daar de ISAD(G)-standaard van recente datum is en nog niet
overal even goed ingeburgerd is. Veel velden blijven bijgevolg noodgedwongen leeg omdat er geen informatie kon teruggevonden worden in de
bewaarinstelling zelf.
1. De naam van de archiefvormer
We opteerden ervoor om de notities te ordenen op de naam van de
archiefvormer d.w.z. de persoon, groep of instelling die de archiefbescheiden
ontving, opmaakte en bewaarde uit hoofde van zijn/haar activiteiten of in
uitvoering van de hem/haar opgedragen taken.
2. De bewaarinstelling
De archiefdienst die het archiefbestand of de verzameling momenteel bewaart.
De adressen en websites vindt men achteraan in dit boek.
3. De volledige naam van het archiefbestand of van de verzameling
Dit is niet noodzakelijk dezelfde naam als onder punt 1. De vorige generatie
archivarissen durfde nogal eens meerdere archiefvormers te vermengen in één
bestand.
4. De datering van het bestand
Hier vermelden we de periode die het gehele bestand bestrijkt.
5. Het aantal strekkende meter
Onder dit nummer vermelden we de grootte van het volledige bestand zodat
de onderzoeker zich een beeld kan vormen van de omvang.
6. Het statuut
Gaat het om privé-archieven of om overheidsarchieven? Dit onderscheid heeft
repercussies op de raadpleegbaarheid.
Inleiding - 69
7. De drager
De meeste archieven worden op de originele drager bewaard nl. op papier.
Een aantal bestanden zijn uit veiligheidsmotieven enkel in digitale vorm of op
microfilm te raadplegen.
8. De trefwoorden
Om thematische opzoekingen enigszins te vergemakkelijken, wordt een
beperkt aantal trefwoorden toegekend. De trefwoorden worden opgenomen in
de index achteraan. Bij een aantal grote bestanden die zowat alle mogelijke
thema’s betreffen, worden geen trefwoorden vermeld, b.v. de archieven van
koning Albert I, kardinaal Mercier of kabinetsleider de Broqueville.
9. De voorwaarden voor raadpleging
Hier wordt vermeld of het bestand vrij raadpleegbaar is, of men toestemming
moet vragen dan wel een afspraak moet maken.
10. De context
De context van de archiefvormer wordt bondig verduidelijkt door een korte
biografie of een opsomming van de bevoegdheden van de instelling, teneinde
een beter zicht te krijgen op de archiefvorming. Het is niet onze bedoeling
hier een verkapte oorlogsencyclopedie te redigeren. We baseerden ons op de
informatie die voorkomt in de inventarissen en de bestaande historiografie. In
sommige gevallen werd echter weinig of geen informatie over de context
teruggevonden.
11. De opsomming van de belangrijkste series en stukken i.v.m. de oorlog
Dit is het belangrijkste onderdeel: de onderzoeker komt meer te weten over de
inhoud van het archiefbestand. De informatie in dit deel is rechtstreeks
afhankelijk van de kwaliteit van de beschrijvingen in de archieftoegang. Soms
bezitten de inventarissen weinig diepgang en zijn het veeleer verkapte
overdrachtslijsten. In oudere inventarissen lopen de beschrijvingen nogal eens
mank. Het is opvallend dat kleine bestanden veel gedetailleerder beschreven
zijn dan grote. Dit lijdt tot een zekere scheeftrekking in ons overzicht. Soms
zijn de beschrijvingen onvolledig of onjuist (dit is helaas het geval bij het
archief van kardinaal Mercier dat van kapitaal belang is voor de
oorlogsperiode). Ook de gebruikte terminologie in de inventarissen kan erg
variëren. De term ‘dagboek’ dekt bijvoorbeeld vele ladingen. Soms gaat het
om een veredelde agenda of om een verslagje van 20 pagina’s over het begin
van de oorlog. In andere gevallen betreft het een volwaardig literair document
dat als het ware schreeuwt om uitgave. Variante termen zijn trouwens
‘souvenirs’, ‘carnets’, ‘herinneringen’ en ‘memoires’. We wijzen de lezer
70 - Inleiding
erop dat het hier gaat om een bronnenoverzicht en niet om een archiefgids.
We stippen bijgevolg geen onderzoeksmogelijkheden aan. Dit zou trouwens
de nodige subjectiviteit met zich meebrengen. Onderzoeksvragen die de dag
van vandaag erg ‘trendy’ ogen, zijn binnen 15 jaar waarschijnlijk hopeloos
verouderd. Handig is ook dat de verwante archieven aangeduid worden.
12. De instrumenten ter ontsluiting
Het bestaan van een inventaris, een plaatsingslijst of steekkaarten die dienen
als toegang wordt hier vermeld. Een aantal bestanden zijn nog niet ontsloten
(ze zijn dan ook meestal niet raadpleegbaar). Sommige toegangen zijn terug te
vinden op internet. Vooral in het buitenland hebben ze een serieuze voorsprong op dit vlak.
13. Selectieve bibliografie
De voornaamste boeken, catalogi, artikels, gidsen en bronnenuitgaven die de
onderzoeker verder op weg kunnen helpen, vindt men hier terug. Indien geen
bibliografie werd teruggevonden, viel dit nummer weg.
DE ZOEKTOCHT NAAR VERLOREN ARCHIEVEN
Het leek ons nuttig om in deze inleiding ook even stil te staan bij een aantal
archiefbestanden waarvan we na onze opzoekingen kunnen besluiten dat ze
verloren zijn gegaan, in de eerste plaats om te vermijden dat andere
geïnteresseerden hun tijd zouden verdoen met het zoeken naar deze archieven.
Hiervoor moeten we even terug in de geschiedenis. Ons verhaal begint met de
oprichting van de Commissie voor de Oorlogsarchieven.
In navolging van buitenlandse initiatieven zoals de Bibliothèque et Musée de
la guerre, het (Imperial) War Museum, de Kriegssammlung der deutschen
Bücherei en het Hoover Institution, richtte de minister van Kunsten en
Wetenschappen Harmignie bij Koninklijk Besluit van 15 november 1919 de
Commissie voor de Oorlogsarchieven op. Deze Commissie moest instaan
voor het verzamelen, inventariseren en bewaren van documenten in verband
met de oorlog en de bezetting. Het was echter niet de bedoeling een soort
‘officiële’ geschiedenis van de Eerste Wereldoorlog te schrijven. De bekende
historicus Henri Pirenne werd benoemd tot voorzitter en Hubert Nélis van het
Rijksarchief was de secretaris. Onder de andere leden treffen we onder andere
Joseph Cuvelier (de Algemeen Rijksarchivaris), Dom Berlière, Guillaume Des
Marez, Fernand Passelecq (oud-directeur van het Bureau documentaire
belge), Alfred De Ridder (directeur-generaal van het Ministerie van
Buitenlandse Zaken), E. Gräffe (een diplomaat van Duitse afkomst) en Paul
Lambotte (directeur van het Ministerie van Kunsten en Wetenschappen) aan.
Inleiding - 71
De Commissie installeerde zich op 14 februari 1920 in een woning aan het
Dapperheidsplein in Anderlecht, die spoedig uit haar voegen zou barsten.
Jules Vannérus werd aangesteld als conservator en Madeleine d’Erp was
verantwoordelijk voor de bibliotheek. In elke provincie werd bovendien een
lokaal comité opgericht om te assisteren bij de speurtocht naar documenten.
Via de pers werd de bevolking op de hoogte gebracht van het initiatief. Er
werd een warme oproep gedaan om alle mogelijke boeken, documenten en
archieven te schenken. Men wenste een zo volledig mogelijk beeld te krijgen
van het sociale, economische, intellectuele, politieke en administratieve leven
in zowel het bezette als het onbezette landsgedeelte. Honderden schenkingen
en overdrachten werden nauwkeurig geregistreerd. Dit leidde tot een enorm
archieffonds bestaande uit de achtergelaten archieven van de Duitse
bezettingsadministratie en Duitse troepen, archieven van Belgische of
buitenlandse overheidsdiensten en privé-archieven. Zuiver militaire archieven
werden echter overgelaten aan de Historische Dienst van het Leger. Via de
aan-winstenlijsten die gepubliceerd werden in het Bulletin de la Commission
des archives de la guerre kan men de gestage groei van de archieven en
collecties volgen. Bij Koninklijk Besluit van 15 mei 1928 werd de Commissie
voor de Oorlogsarchieven met één pennentrek afgeschaft. De volledige
verzameling werd overgedragen aan het Algemeen Rijksarchief, waar ze in de
loop der jaren van hot naar her verhuisde, met alle nefaste gevolgen vandien80.
Pas de laatste jaren werd een campagne gelanceerd om dit erfgoed te
(her)valoriseren.
In de aanloop naar de Tweede Wereldoorlog werden een aantal oorlogsarchieven die absoluut niet in de handen van de vijand mochten vallen naar
Groot-Brittannië overgebracht. Begin 1940 werden de archieven van de
Commission des Annales des Services Patriotiques, de Commissie tot
onderzoek van de schendingen van het volkenrecht, de Raad van Vlaanderen,
enkele dossiers van Jacques Pirenne i.v.m. de vergoeding van de Belgische
gedeporteerden en een aantal dossiers van de Belgische Middendienst voor de
Krijgsgevangenen naar het afgelegen landhuis ‘Huntroyde Hall’ in Padiham
(Lancashire) overgebracht. Ze werden veilig bewaard door E. Legendré
Starkie, een persoonlijke vriend van de Belgische ambassadeur Cartier de
Marchienne. Zes jaar later keerden ze naar Brussel terug. Intussen had de
Duitse Archivschutz wel quasi alle archieven van Duitse oorsprong in beslag
80
Voor een overzicht van alle archieven van de Commissie zie: État de l’ouverture à la
recherche. Archives de la Première Guerre mondiale et fonds associés, Brussel, 2002.
72 - Inleiding
genomen en op transport naar München en Potsdam gezet81. Ondanks
verwoede zoektochten door rijksarchivaris Etienne Sabbe, uitgevoerd in
opdracht van de Dienst voor Economische Recuperatie, weten we tot op de
dag van vandaag niets over het lot van deze archieven. Vermoedelijk gingen
ze verloren door de geallieerde luchtbombardementen of vielen ze in
Russische handen82.
De opsomming van deze Duitse archiefbestanden is helaas erg lang:
Finanzabteilung beim General-Gouverneur in Belgien (met documenten over
het budget en het personeel83), Militär Bauamt in Brussel (met o.a. akten over
de Duitse militaire installaties en de vernieling van Belgische fabrieken), de
Passezentrale in Brussel (met 170.000 steekkaarten), het Kriegslazarett in het
Paleis der Academiën, Militär General Direktion der Eisenbahn (transport en
stations), Pressedelegierte für das Gouvernements-Gericht von Brussel
(briefwisseling, rapporten, krantenknipsels, -overzichten en dossiers over de
sluikpers van baron de Solemacher), Verwaltungschef Flandern
(bestuursdossiers), Kreischef Mechelen (bevelen, contracten, briefwisseling,
politiedossiers), Kreischef Nijvel (krijgsgevangenen, gedeporteerden,
werklozen, Meldeämter, oorlogsschade, zedencontrole, evacuaties),
Kommandanturen van Aalst, Klerken, Gent, Geraardsbergen, Herinnes,
Middelkerke, Péruwelz, Puurs, Roeselare, Sint-Niklaas, Zaventem, Zottegem,
Torhout, Wetteren, Oostnieuwkerke (pv’s van veroordelingen, paspoorten,
legerdagordes, verordeningen, lijsten van gesneuvelden, opeisingen), generaal
hoofdkwartier van het 4e leger (stukken van het Oberkommando, het
Marinekorps, de III. 39° Infanterie Division en de V.52° Reserve Division).
Verder waren er nog archieven van ROHMA (Rohstoff- und Maschinen
Verteilungsstelle des Kriegsamtes) (over de plundering van de fabrieken),
Maschinengewehr-Scharfschützen-Kommando West (bevelen, gerechtelijke
stukken over Duitse soldaten die vervolgd werden wegens diefstal,
insubordinatie, desertie enz), Infanteriebataljon Hagen (bevelen en
81
HERREBOUT E., De Duitse Archivschutz in België tijdens de Tweede Wereldoorlog,
Brussel, 1997. Tijdens de paniekerige aftocht in november 1918 lieten de Duitsers een
klaarstaand treinstel met bezettingsarchieven staan in het station van Etterbeek (zie verder).
82
SABBE E., Verslagen over zendingen naar Duitsland 1947-1952, Brussel, 1991. Gelukkig
hadden onze collega-archivarissen in het interbellum de slechte gewoonte om alle publicaties
en affiches uit de archiefbestanden te lichten en te bewaren in de oorlogsbibliotheek of de
affichecollectie. Hierdoor beschikt de bibliotheek van het Algemeen Rijksarchief over veel
eigentijdse Duitse publicaties. De affichecollectie is vermoedelijk één van de rijkste van het
land.
83
Dit was het enige bestand waarvan reeds een inventaris was gepubliceerd: VANNERUS J.,
Inventaire des archives du département de finances du gouvernement-général de Belgique
(1914-1918), Brussel, 1924.
Inleiding - 73
dagorders), Krankentransport-Abteilung der 6e. Armee (lijsten van
getransporteerde gewonden, dossiers i.v.m. treintransporten en archieven van
de Sammelstelle Douai, Dourges, Froyennes, Henin-Liétard, Libercourt, Lillela-Madeleine, Monchecourt, Ronse, Sancourt en Tourcoing), Zivilkommissar
van het Kreis Brussel-Land (dossiers over de wederopbouw, bevoorrading,
Zentrales en opeisingen in de dorpen rond Brussel), Deutsche
Vermittlungstelle C.N. Brussel die het NHVC controleerde en de
Starkstromabteilung beim AOK4 in Tielt (met dossiers over de ongevallen aan
de elektrische grensversperring). De grootste geroofde archieven waren
afkomstig van het Generaal-Gouvernement in Brussel (dossiers over de
Duitse militaire rechtbanken, genadeverzoeken, statistieken van
veroordelingen, spionagedossiers afkomstig van de afdeling Justitie, dossiers
i.v.m. de controle over de industrie, de grondstoffen en de Duitse sekwesters
van de afdeling Handel und Gewerbe, stukken m.b.t. de intendantie (verdeling
van kleding, voeding en materiaal), de autoherstelplaatsen, de
hoofdgeneesheer, de opleidingskampen in Beverlo en Brasschaat). De andere,
kleinere bestanden opsommen zou ons te ver leiden. In totaal werden naar
schatting 2.000 portefeuilles geconfisceerd.
Naast de verliezen veroorzaakt door de Tweede Wereldoorlog stelden we
tijdens onze zoektocht helaas ook vast dat een aantal belangrijke Belgische
archieven verloren gegaan zijn. De Intendantie van het Belgisch leger bezat
uitgebreide logistieke basissen met ateliers, magazijnen, bakkerijen, arsenalen
en munitiefabrieken in Calais-Gravelinnes-Bourbourg, Le Havre, Oissel,
Birmingham, Colnbrook en Birtley. Slechts een miniem deel van de
archieven hiervan bleef bewaard. Ook van de Permanente Aankoopcommissies in Parijs (o.l.v. generaal Empain) en New York (Pierre Mali), die
instonden voor de legeraankopen, zijn de archieven zoek. Militaire en
medische historici kunnen enkel betreuren dat de archieven van de Medische
Dienst van het leger bijna volledig verloren gingen evenals de archieven van
de veldhospitalen in Cabour (Adinkerke), Hoogstade, De Panne, Vinkem en
Beveren-aan-de-IJzer en van de Belgische ziekenhuizen in het buitenland b.v.
in Orival, Rouen (‘bon-secours’), Saint-Aubin en de verschillende King
Alberts hospitals in Londen. Ook de archieven van het Atelier de
mécanothérapie in Rouen, van het Institut des invalides et mutilés de guerre
in Sainte-Adresse en van het Institut de reéducation militaire in Port-Villez
hadden een nieuw licht kunnen werpen op een aantal vragen. Van de
archieven van de Belgische opleidingskampen in Parigné-l’Evêque, Honfleur,
Granville, Coutances, Carteret, Barneville, Valognes, La Haye-du-Puits,
Fécamp, Dieppe, Eu, Caen, Bayeux, Auvours, Le Mans, Port Bail, Criel-sur-
74 - Inleiding
Mer, Rouen en Octeville ontbreekt eveneens elk spoor84. De archieven van
instellingen zoals het Koning Albertfonds en de Commissie voor Nationale
Erkentelijkheid moeten als verloren beschouwd worden. We vonden evenmin
een spoor van de archieven van de Fédération nationale des anciens
combattants, de Fédération nationale des Déportés of de Fédération
nationale des prisonniers politiques de la guerre. Wat de Duitse
bezettingsarchieven betreft, valt vooral het verlies van de archieven van het
Duits Generaal-Gouvernement, de Duitse krijgsraden en de gewone
rechtbanken te betreuren. Tenslotte moeten we ook de vernietigingen van
archiefbestanddelen van het Nationaal Hulp- en Voedingscomité, het Hulp- en
Voedingscomité van de provincie Brabant en van tal van lokale comités
vermelden. Wegens plaatsgebrek in het Algemeen Rijksarchief werd een
groot aantal archiefbestanddelen in de jaren 1950-1960 eenvoudig
weggegooid door de toenmalige archivarissen...85
COMPLEMENTAIRE BRONNEN
Er zijn reeds tal van publicaties en heel wat ‘grijze literatuur’ beschikbaar
over de oorlog. We beschikken gelukkig over drie degelijke bibliografieën
over de oorlogsperiode86. Naast de bronnen die weergegeven worden in dit
overzicht en in de bibliografieën doen we een warme oproep om ook meer
gebruik te maken van de eigentijdse pers, die al te vaak over het hoofd wordt
gezien door onderzoekers. Wat de dagbladpers betreft beschikken we enkel
over het naslagwerk van Marie Leroy: La presse belge en Belgique libre et à
l’étranger dat zoals uit de titel blijkt enkel over de Belgische pers achter de
IJzer en in het buitenland handelt. Enkel Le XXième Siècle (Frankrijk),
L’Indépendance belge (Groot-Brittannië), De Belgische Standaard (De
Panne), Ons Vaderland (Frankrijk), Le Socialiste belge/De Belgische Socialist
(Nederland) en L’Opinion wallonne (Frankrijk) komen aan bod87. Verder
kunnen we nog wijzen op Le Courrier de l’Armée / De Legerbode, La Nation
84
Het zogenaamde Ruslandfonds van het Koninklijk Legermuseum bevat wel fragmenten uit
deze bestanden.
85
AMARA M., Inventaire des archives du Comité Nationale de Secours et d’Alimentation,
Brussel, 2009. AMARA M., Inventaire des archives du Comité nationale de Secours et
d’Alimentation pour le Brabant, Brussel, 2009.
86
LEFEVRE P. en LORETTE J., La Belgique et la Première guerre mondiale: bibliographie België en de Eerste Wereldoorlog: bibliografie, Brussel, 1987. TALLIER P.-A. en SOUPART
S., La Belgique et la première guerre mondiale: bibliographie - België en de Eerste
Wereldoorlog: bibliografie, deel 2, Brussel, 2001. DEGRANDE V., Bibliografie eerste
wereldoorlog in West-Vlaanderen, s.l., 2007. Ook de verouderde bibliografieën van Théodore
Heyse kunnen nog nuttige diensten bewijzen, vooral voor onderzoekers die het activisme en de
rol van koning Albert I of kardinaal Mercier bestuderen.
87
LEROY M., La presse belge en Belgique libre et à l’étranger en 1918, Bijdragen van het
ICHG, nr.63, Brussel, 1971.
Inleiding - 75
belge, Notre Belgique, Ons Vlaanderen en La Patrie belge die allen in
Frankrijk verschenen. In Groot-Brittannië rolden onder andere La Belgique
Nouvelle, Le Cri de Londres, La Métropole, De Stem uit België en Tribune
Congolaise van de pers. In Nederland verschenen La Belgique, Belgisch
Dagblad, Le Courrier de la Meuse, L’Echo d’Anvers, L’Echo belge, Les
Nouvelles, De Vlaamsche Stem en Vrij België.
Ook in het bezette landsgedeelte bestond er een bloeiende, maar weliswaar
gecensureerde pers. Als voornaamste titels kunnen we Antwerpsche Courant,
L’Avenir, Le Belge, La Belgique, Belgischer Kurier, Le Bien Public, Le
Bruxellois, Le Courrier belge, L’Echo de Bruxelles, L’Echo de Liège, De
Gazet van Brussel, De Gazet van Gent, De Gentenaar, Het Handelsblad, Le
Journal de Gand, Le Messager de Bruxelles, De Nieuwe Gazet, La Patrie, Le
Quotidien, Het Volk en Vooruit aanhalen. Niet alle dagbladen zijn evenwel
volledig bewaard. Deze krantencollecties zitten verspreid over verschillende
instellingen zoals de Koninklijke Bibliotheek, het Koninklijk Legermuseum,
de erfgoedbibliotheek in Antwerpen, het documentatiecentrum van In
Flanders Fields, de stadsarchieven van Ieper en Gent, de archiefdienst van de
provincie Antwerpen, het archief van het bisdom Mechelen, Rijksarchief
Eupen en de universitaire bibliotheken van Leuven en Gent88. Ook het Hoover
Institution in Stanford bewaart een grote collectie Belgische dagbladen.
Ook op basis van de frontblaadjes die achter de linies uitgegeven werden door
aalmoezeniers, brancardiers en studentenleiders kan nieuw onderzoek gevoerd
worden. Daar de blaadjes vaak bedoeld waren voor de jongens van een
bepaald(e) stad, dorp, kanton of school kunnen ook de lokale historici hun
hartje ophalen aan deze rijke informatiebron. Vaak worden nieuwtjes uit de
geboortestreek, promoties, huwelijken en overlijdens gemeld en is er een
adreslijst van bekenden in het leger bijgevoegd. Door de toenemende
inmenging van de Belgische censuurdiensten werden vele titels na verloop
van tijd stopgezet. Een beperkt aantal werd clandestien verder verspreid.
Bekende titels zijn hier Auvours, Bastogne à L’Yser, De Bilsenaar, Dixmude
en omstreken, L’Djambot Borègne, Duffel, Duynenblad, Bree aan den Yzer,
Bulletin de guerre des anciens du collège Notre Dame de Tournai, Le
Cinacien, Enghien aux Drapeaux, Galmen uit het bisdom Gent, Gazetje van
Tielt, Gazetje van Tongerlo, De Gheluwenaar, L’écho de Mouscron, L’écho
88
Opzoekingen kunnen gebeuren via de verschillende catalogi op het internet en via via
http://www.abraham-online.be/ (voor de Vlaamse instellingen). Zie ook NAUWELAERTS W.,
Repertorium van de nieuwsbladen bewaard in het Koninklijk Legermuseum, Brussel, 1982 en
het Overzicht van kranten en tijdschriften op microfilm in de Koninklijke Bibliotheek, Brussel,
1998.
76 - Inleiding
des Leux ou Paturaches, Halle en Omstreken, Hobooksch Frontblaadje, Ik
ben Roeland, Het kanton Haacht onder de wapens, Kerelsblad, Klokke
Roeland, Kortrijks Oorlogsblad, De Leeuwenaar, De Leiekerels, De
Leiegalm, Limburgs soldatenblaadje voor oorlogstijd, Loven Boven,
Mechelen aan ’t front, Ons Leven, Ons Sinjorenblad, Onze Temschenaars, De
Payot der taalgrens, Le Pays de Genappe en exil, De Poperingsche Keikop,
Revue de Saint-Louis en campagne, ’T Ros Beiaard, Saint-Michel, De
Scheldegalm, Sint-Jans-Molenbeek, Sint-Rombouts, Het Soete Waesland, De
Stem uit Opwijk, Turnhout en omstreken, Vervi vola, Vive Namur po tot en
Willebroek aan ’t front89. De frontblaadjes zitten verspreid over tal van
bibliotheken en archiefinstellingen zoals het Rijksarchief, het Koninklijk
Legermuseum, de erfgoedbibliotheek in Antwerpen, het ADVN, de
Provinciale Bibliotheek West-Vlaanderen, de Leuvense universiteitsbibliotheek en de Koninklijke Bibliotheek. Frontblaadjes die berusten in
specifieke archiefbestanden hebben we steeds expliciet vermeld in ons
overzicht90.
Niet te versmaden zijn ook de vele sluikbladen die op ruime schaal verspreid
werden in het bezette België. Bekende titels zijn: L’âme belge, L’Anti-boche,
L’Antiprussien, L’Autre Cloche, Le Belge, La Cravache, L’écho de ce que les
journaux censurés n’osent ou ne peuvent pas dire, Le Flambeau, Le
Frondeur, La Libre Belgique, Motus, La Paix, Patrie, De Patriot, Presse
Revue, Revue hebdomadaire de la presse française, Revue de la presse, Le
Vengeur, La Vérité, De Vlaamsche Leeuw, De Vlaamsche Wachter en De
Vrije Stem. De Koninklijke Bibliotheek en het SOMA digitaliseren
momenteel een aantal van deze titels zodat ze binnenkort online raadpleegbaar
zijn. Andere sluikbladen zijn terug te vinden in de bibliotheek van het
Algemeen Rijksarchief, in de verzameling Gram en de verzameling
documentatie van de Commissie voor de Oorlogsarchieven.
89
BERTRAND F., La presse francophone de tranchée au front belge, Brussel, 1971. BULTHÉ
G., De Vlaamse loopgravenpers tijdens de Eerste Wereldoorlog, Brussel, 1971. VERBOUWE
A., De Vlaamsche frontblaadjes gedurende den wereldoorlog 1914-1918. Bibliografie en
historische nota’s, Antwerpen, 1923.
90
Zie b.v. de notities over Vermeire Staf, Wiener Lionel, Heyman Hendrik en de Brugse
seminaristen-brancardiers in Auvours.
Inleiding - 77
MEER DAN EEN GIDS…
Naast dit volumineus archievenoverzicht leidde het onderzoeksproject ook tot
een aantal ‘afgeleide producten’. Het project werd voorgesteld aan het publiek
op drie colloquia. Op het colloquium van Craonne op 10 november 2006
hielden dr. Michaël Amara en dr. Pierre-Alain Tallier een lezing over de
oorlogsarchieven91. Op het achtste Congrès de l’Association des Cercles
francophones d’Histoire et d’Archéologie de Belgique & 55ème Congrès de la
Fédération des Cercles d’Histoire et d’Archéologie de Belgique, dat
plaatsvond in Namen van 28 tot 31 augustus 2008, presenteerden Vanessa
D’Hooghe et Pierre-Alain Tallier de eerste resultaten van het project. Op het
internationaal colloquium ‘Quand les canons se taisent’, georganiseerd door
het Algemeen Rijksarchief en het Koninklijk Legermuseum van 3 tot 6
november 2008 in de Koninklijke Militaire School, maakten Pierre-Alain
Tallier, Hans Vanden Bosch en Vanessa D’Hooghe de vorderingen van het
project bekend bij het grote publiek.
Geconfronteerd met het feit dat vele oorlogsarchieven nog ongeordend zijn,
zetten de projectmedewerkers eveneens hun beste beentje voor om archiefbestanden te ontsluiten voor onderzoek. Tal van nieuwe inventarissen van het
Algemeen Rijksarchief werden gepubliceerd of zijn ter perse:
- AMARA M., Inventaire des archives du Ministère de l'Intérieur au Havre
relatives aux Colonies scolaires belges en France et en Suisse 1914-1919,
Brussel, 2008
- D’HOOGHE V., Inventaire des Archives du Belgian Relief Committee, de la
délégation de Londres de la Commission d’Enquête sur la violation des règles
du droit des gens, des lois et des coutumes de la guerre et du Bureau de
propagande et de documentation, Brussel (ter perse).
- VANDEN BOSCH H., Inventaris van het archief van de Belgische Afdeling
van het Hulpcomité voor Krijgsgevangenen in Bern (1915-1919), het
Centraal Hulpcomité voor de Belgische Geïnterneerden in Zwitserland (19151920), het Hulpcomité voor de Belgische Geïnterneerden in de regio Montreux
Leysin (1917-1918), het Belgisch Bureau in Lausanne (1914-1920), de
Tewerkstellingsdienst voor de Belgische Geïnterneerden in Lausanne (19161919), de Vaderlandslievende Unie van Geïnterneerden en Krijgsgevangenen
91
Hun bijdrage is te lezen
/guidesources/archives_belges.pdf.
op
http://www.crid1418.org/espace_scientifique-
78 - Inleiding
in Genève (1915-1918) en de documentatie verzameld door Fernand Peltzer
(1911-1915), Brussel, 2009.
Middendienst voor de Krijgsgevangenen (1914-1925), Brussel, 2009.
- VANDEN BOSCH H., Inventaris van het archief van het Belgisch
Inlichtingsbureel voor krijgsgevangenen en geïnterneerden in Brussel 19141919,Brussel, 2009.
- VANDEN BOSCH H., Inventaris van het archief van het Hulpkantoor te
Mechelen van het Belgisch Inlichtingsbureel voor krijgsgevangenen en
geïnterneerden 1915-1919, Brussel, 2009.
- VANDEN BOSCH H., Inventaris van het archief van het Internationaal
Liefdewerk voor Gewonden en Krijgsgevangenen in Maastricht 1914-1920,
Brussel, 2009.
- VANDEN BOSCH H., Inventarissen van de archieven van de Belgische
Hulpcomités in de krijgsgevangenkampen van Altenau im Harz, Altengrabow,
Celle, Dyrotz, Friedrichsfeld, Giessen, Göttingen, Güstrow, Hamelen,
Heilsberg, Holzminden, Kassebruch, Kassel, Langensalza, Limburg an der
Lahn, Magdeburg, Merseburg, Munster III, Parchim, Schneidemühl,
Sennelager, Soltau, Stendal, Wittenberg, Zerbst en van het Hulpcomité in de
gevangenis te Diest (1914-1922), Brussel, 2009.
- VANDEN BOSCH H., Inventaris van de documentatie verzameld door de
Commissie voor de Oorlogsarchieven (1914-1940), Brussel, (ter perse).
- VANDEN BOSCH H., Inventaris van de verzameling oorlogsdagboeken en
oorlogsverslagen van de Commissie voor de Oorlogsarchieven (1914-1935),
Brussel (ter perse).
- VANDEN BOSCH H., Inventaris van de verzameling oorlogsdocumentatie
van het Ministerie van Buitenlandse Zaken (1913-1932), Brussel (ter perse).
- VANDEN BOSCH H., Inventaris van het archief van het Bureau voor
Politieke Documentatie (1917-1918), Brussel (ter perse).
- VANDEN BOSCH H., Inventaris van de archieven van Lucien Crick, Henry
Dejongh, Henri Desagher, Fernand Dubois, Alexandre Gielen, A. GoebbelsCopette, Corneille Gram, Charles Lefebure, Léon Mallinger, Henri Obreen,
Jan Paquay, Alphonse Romus, Leo Van Puyvelde en Louis Varlez, Brussel (ter
perse).
door Théodore Heyse 1905-1964, Brussel (ter perse).
- VANDEN BOSCH H., Inventaris van het archief van mevrouw Deliens over
haar aan het front gesneuvelde zoon Léon 1913-1921, Brussel (ter perse).
- VANDEN BOSCH H., Inventaris van het archief van mevrouw Joseph
Ruttiens 1914-1921, Brussel (ter perse).
Inleiding - 79
- VANDEN BOSCH H., Inventaris van het archief van de afdeling te Breda
van het Hulpcomité voor de Belgische soldaten 1914-1918, Brussel (ter
perse).
hulporganisatie ‘The Shilling for soldiers’socks’ in Londen 1915-1918,
In het kader van de 90-jarige herdenking van het einde van de oorlog werd
een tentoonstelling opgezet in de inkomhal van het Algemeen Rijksarchief.
Deze tentoonstelling ging gepaard met een catalogus in de beide landstalen.
De projectmedewerkers zorgden voor de redactie van deze catalogus en voor
de selectie van de stukken. Bovendien werden ook een aantal rondleidingen
gegeven92.
VANDEWEYER L., 1918: de kanonnen zwijgen, opnieuw vrede? Catalogus
van de gelijknamige tentoonstelling in het Algemeen Rijksarchief te Brussel
van 4 november tot 28 februari 2009, Brussel, 2008.
VANDEWEYER L., 1918 : Les canons se taisent : retour à la paix?
Catalogue de l'exposition du même nom aux Archives générales du Royaume
à Bruxelles (4 novembre 2008 - 28 février 2009), Brussel, 2008.
92
De tentoonstelling werd aangekondigd via: VANDEN BOSCH H. et D’HOOGHE V., “1918.
Les canons se taisent : retour à la paix?”, in Science Connection, 23, octobre 2008, 36-38 /
VANDEN BOSCH H. en D’HOOGHE V., “1918. De kanonnen zwijgen: opnieuw vrede? in
Science Connection, 23, oktober 2008, 36-38.
80 - Inleiding
DE OORLOGSGESCHIEDENIS IN VOGELVLUCHT
(REFERENTIEKADER)
In dit hoofdstuk schetsen we een algemeen overzicht van de oorlogsperiode.
We besteden speciale aandacht aan de instellingen en personen die een
belangrijke rol speelden én waarover archiefmateriaal bewaard is gebleven.
We pretenderen echter geen volledigheid.
DE DUITSE INVAL
De ‘belle époque’ was een periode van grote economische en sociale
vooruitgang met als keerzijde toenemend nationalisme en militarisme. De
Europese mogendheden raakten onderling verbonden door een wirwar van
verdragen. Geleidelijk ontstond een bewapeningswedloop tussen Duitsland,
Groot-Brittannië en Frankrijk. De moord op de Oostenrijkse troonopvolger
Frans-Ferdinand op 28 juni 1914 in Sarajevo stak het lont aan het kruitvat.
Het was de aanleiding voor een wereldconflict zonder voorgaande.
Ultimatums werden over en weer gezonden en de grote mogendheden
kondigden de mobilisatie af. Het neutrale België hoopte/verwachtte net als in
1870 buiten het strijdgewoel te kunnen blijven, maar kondigde voor alle
zekerheid op 31 juli de mobilisatie van het veldleger af.
Op 2 augustus 1914 stelde Duitsland België een ultimatum met de eis tot vrije
doorgang voor de Duitse soldaten op weg naar Frankrijk. De Belgische
Ministerraad verwierp het ultimatum echter unaniem. Op 4 augustus 1914
schond Duitsland de Belgische neutraliteit, waarvoor het zich trouwens zelf
garant had gesteld in 1839. Duitse Uhlanen trokken het Belgisch grondgebied
binnen. Conform het ‘Von Schlieffen-plan’ zouden de Duitse legers een snelle
omtrekkende beweging door België maken om op die manier de kanaalhavens
en Parijs te bedreigen. De Duitse generaals gingen er immers vanuit dat de
Russische mobilisatie veel tijd in beslag zou nemen. Eerst zou men afrekenen
met de Franse aartsvijand om daarna de Russen aan te pakken. Snelheid was
primordiaal.
Dezelfde vierde augustus hield koning Albert I in het parlement een beroemde
rede waarin hij opriep tot hardnekkige tegenstand en vroeg de politieke
meningsverschillen op te bergen tot na de oorlog (‘godsvrede-union sacrée’).
De parlementsleden stemden enthousiast in en verleenden uitgebreide
volmachten aan de regering. Zo’n 22.000 jonge mannen sloten zich in de
volgende dagen vrijwillig aan bij het leger, dat in totaal over ongeveer
140.000 manschappen beschikte.
Inleiding - 81
Ondanks het moedig verzet van de Belgische strijdmacht en de militaire steun
van de trouwe Franse en Britse ‘garanten’ werd het Belgisch grondgebied in
recordtempo overrompeld. Na de val van de forten rond Luik op 16 augustus
1914, trokken het leger, de koning die het opperbevel voerde en de regering
zich op 18 augustus terug in Antwerpen, het nationaal toevluchtsoord. Op
20 augustus trokken de Duitsers de hoofdstad binnen. In de volgende dagen
vielen ook de forten rond Namen.
In hun haast interpreteerden de Duitsers elke vertraging of tegenslag als het
werk van saboteurs of sluipschutters. Vanaf de eerste dagen gingen ze
bijzonder brutaal tekeer tegen de burgerbevolking. Plunderingen en
brandstichtingen domineerden de nieuwsberichten. Op vele plaatsen gingen
de Duitsers over tot executies. Bij een slachting in Dinant vielen
674 slachtoffers onder wie veel vrouwen en kinderen. In Tamines werden
384 inwoners neergeschoten. Onder het mom van represailles tegen francstireurs plunderden Duitse soldaten op 25 augustus Leuven en vermoordden
tientallen inwoners. De eeuwenoude universiteitsbibliotheek ging in de
vlammen op. Tal van andere dorpen ondergingen de ‘Teutoonse furie’. Visé,
Battice, Andenne, Herve, Soumagne, Aarschot, Dendermonde en Ethe zouden
er een droeve reputatie aan overhouden93.
Als gevolg van de brutale Duitse inval in augustus-oktober 1914 sloegen meer
dan een miljoen Belgen op de vlucht. Hoewel een groot gedeelte terugkeerde
eens het krijgsgewoel zich stabiliseerde langs de IJzer, verbleef een
aanzienlijk deel gedurende meer dan vier jaar in Nederland, Frankrijk en
Groot-Brittannië. Om hun miserie te verzachten, ontstond een heus raderwerk
van hulpcomités en lokale caritatieve instellingen. Na verloop van tijd besloot
de regering de hulpverlening aan de Belgische vluchtelingen beter te
coördineren door de oprichting van officiële comités voor de vluchtelingen in
Frankrijk, Nederland en Groot-Brittannië94.
93
Commission d'enquête sur les violations des règles du droit des gens, des lois et des coutumes
de la guerre. Rapports et documents d'enquête. Brussel/Luik, 8 delen, 1922-1923. Verslag der
commissie tot onderzoek van de aan de Duitschers ten laste gelegde gruwelen benoemd door
zijner Britsche Majesteitsregering onder het voorzitterschap van Viscount Bryce, s.l. z.d.
NIEUWLAND N. en SCHMITZ J., Documents pour servir à l’histoire de l’invasion allemande
dans les provinces de Namur et Luxembourg, 8 dln., Brussel, 1919-1925. CUVELIER J.,
L’invasion allemande, La Belgique et la guerre, dl.2, Brussel, 1922. HORNE J. en KRAMER
A., German atrocities. A history of denial, New-Haven/Londen, 2001.
94
AMARA M., Des Belges à l’épreuve de l’Exil. Les réfugiés de la Première Guerre mondiale.
France, Grande-Bretagne, Pays-Bas, Brussel, 2008. BOSSENBROEK M., Vluchten voor de
grote oorlog. Belgen in Nederland 1914-1918, Amsterdam, 1988. CALAHAN P., Belgian
refugee relief in England during the great war, New York, 1982. DE ROODT E.,
Oorlogsgasten, Zaltbommel, 2000.
82 - Inleiding
Vanuit de Antwerpse vesting deed het Belgisch leger diverse uitvallen.
Ondanks de steun van Britse marinesoldaten was de situatie van de Antwerpse
forten onhoudbaar begin oktober. Met behulp van de zogenaamde ‘dikke
bertha’s’ (420 mm. houwitsers), schoten de Duitse artilleristen de forten
immers aan flarden. De Duitse overmacht was te groot: begin oktober 1914
werd besloten de stad te evacueren. De haveloze manschappen begonnen aan
de demoraliserende terugtocht naar de kust met in hun zog een
onophoudelijke stroom vluchtelingen. Meer dan 30.000 Belgische soldaten
staken de grens met het neutrale Nederland over en werden stante pede
geïnterneerd. Tal van anderen werden krijgsgevangen genomen. Enorme
legervoorraden vielen in de handen van de vijand. Intussen was de Duitse
opmars gestrand aan de Marne-rivier in Frankrijk. De Belgische soldaten
verschansten zich achter de IJzer en de Ieperlee. Na afloop van de IJzerslag,
de ultieme poging van de Duitsers om het Belgisch leger te verslaan, en de
Eerste Slag bij Ieper waar de Britse en Franse militairen de aanval stuitten,
zou een stabiel loopgravenfront ontstaan van de Belgische kust tot aan de
Zwitserse grens. De combinatie van prikkeldraad, mitrailleursnesten, bunkers
en artillerie zorgde ervoor dat elk offensief het leven kostte aan tienduizenden
soldaten en letterlijk doodbloedde95.
ACHTER DEN IJZER
Eind oktober 1914 werden in Nieuwpoort de sluizen geopend. De Belgische
piotten verschansten zich achter de verhoogde spoorweg NieuwpoortDiksmuide en lieten de voorliggende vlakte onder water lopen tot aan de
IJzeroever. Tot in de lente van 1918 zouden de Belgische posities in WestVlaanderen weinig verschuiven. Het Duitse offensief had het effectief van het
leger echter uitgedund tot ongeveer 65.000 manschappen. Achter de rustig
kabbelende IJzer werd het Belgisch leger opnieuw opgebouwd en uitgerust.
Er was een nijpend gebrek aan munitie, machinegeweren, granaten, vrachtwagens, fietsen, paarden, uniformen, enz. De zoektocht naar geschikt
materiaal bleef vier jaar lang een grote zorg voor de legerleiding. Om het
contingent aan te vullen werden alle beschikbare mannen van 18 tot 25 jaar
uit het onbezette gebied en uit Frankrijk, Nederland en Groot-Brittannië onder
de wapens geroepen ter verdediging van het laatste lapje vaderland. Het
systeem van vrijstellingen en ontslagen werd aangepast aan de noden van het
ogenblik (besluitwet van 1 maart 1915). Later kondigde de besluitwet van
21 juli 1916 de ‘algemene oproep tot 's lands dienst af’. Alle Belgische
mannen van 18 tot 40 jaar uit het onbezette landsgedeelte én diegenen die
95
VERBRUGGEN J. en DEDUYTSCHE W., Van Sarajevo tot Versailles, Brugge, 1993.
Inleiding - 83
naar het buitenland gevlucht waren, werden onder de wapens geroepen.
Hierdoor bedroeg het legereffectief in 1918 zo’n 180.000 man96.
Wat zich in de zomer van 1914 aandiende als een ‘frisse, vrolijke oorlog’
mondde uit in een gruwelijke slachtpartij, met de slagen nabij Ieper, de
Somme en Verdun als triest dieptepunt. Ondanks de familierelaties tussen de
meeste vorstenhuizen, de zakelijke belangen van de multinationals en de
internationale arbeiderssolidariteit stonden de Centralen (Duitsland,
Oostenrijk-Hongarije, Turkije en Bulgarije) tegen de Geallieerden en
geassocieerden (Frankrijk, Groot-Brittannië, Servië, Rusland, België, Japan,
Italië, Roemenië, Verenigde Staten en Griekenland) als dominogevolg van de
vooroorlogse verdragen. Enkel Zwitserland, Spanje, Nederland en de
Scandinavische landen bleven buiten het oorlogsgewoel. Ook in de kolonies
bevochten de partijen mekaar.
In de Belgische loopgravensector, die slechts zo’n 25 kilometer lang was en
liep van Nieuwpoort tot Boezinge, bleef het relatief kalm. In plaats van met
Duitse tegenstanders werd de Belgische soldaat vooral geconfronteerd met
regen, koude, ziekte, honger, dorst, heimwee, verveling, afstomping,
moedeloosheid, modder, ongedierte,… De schop werd het voornaamste
werktuig van de soldaten. Er moesten immers loopgraven, verschansingen,
voorposten, passerellen, wegen, bruggen, spoorlijnen en barakken aangelegd
worden. Een groot deel van de soldaten zou nooit één voet in de loopgraven
zetten. Achter het front lagen immers grote legerbasissen, opleidingskampen,
ziekenhuizen, magazijnen en munitiefabrieken waar vele piotten een veilig
baantje hadden97.
Aan het IJzerfront werden de jonge Vlaamse intellectuelen geconfronteerd
met de sociale achteruitstelling van de Vlaamse volksjongens. De Vlamingen
werden bovendien vaak onrechtvaardig behandeld door de militaire
hiërarchie. Daarom richtten een aantal gewezen studentenleiders, aal96
Informatie over de vele hervormingen, mutaties, promoties en vereremerkingen vindt men in:
Journal militaire officiel, L’Annuaire militaire (met index op de namen van de officieren en
vermelding van hun geboortedatum en stamboeknummer (handig om het personeelsdossier op
te zoeken)) of Le Courrier de l’armée / De Legerbode. De dagorders van het Belgisch leger
berusten in de bibliotheek van het Legermuseum (Ordres journalières de l’armée du
26 décembre 1914 au 31 octobre 1919). Ze werden deels uitgegeven in RADELET, Le livre
d’or du peuple belge, 2 dln., (augustus 1914- januari 1916), Rouen, 1916.
97
CHATELLE A., L’effort belge en France pendant la Guerre (1914-1918), Parijs, 1934.
CHATELLE A., Calais pendant la guerre, Parijs, 1927. DE VOS L., De Eerste Wereldoorlog,
Leuven, 1996. VANDEWEYER L., De Eerste Wereldoorlog, Koning Albert en zijn soldaten,
Antwerpen, 2005. CHRISTENS R. en DE CLERCQ K., Frontleven 14/18, Tielt, 1987.
84 - Inleiding
moezeniers en brancardiers studiekringen, bibliotheken en frontbladen op in
het kader van de sociale, morele en religieuze verheffing van hun volk. Achter
het front richtten ze ‘gezonde’ ontspanningsavonden in. Een deel onder hen
zou op termijn evolueren tot een Vlaamse pressiegroep: de Frontbeweging. In
hun befaamde Open Brieven werden mistoestanden in het leger aangeklaagd
en werd geijverd voor gelijke kansen voor Vlamingen en Franstaligen (‘Hier
ons bloed, wanneer ons recht?’). Na vervolging door de nieuwe minister van
Oorlog de Ceuninck ging de organisatie ondergronds. Hun eisen werden
echter steeds radicaler: een ééntalig Vlaanderen, de splitsing van het leger in
Vlaamse en Waalse regimenten tot zelfs bestuurlijke autonomie voor
Vlaanderen. Hoewel deze ideeën nog prematuur waren en slechts gesteund
werden door een kleine minderheid was de autonomie-gedachte wel uit de
fles…98.
Bij de verovering van de forten rond Luik, Namen en Antwerpen nam het
Duitse leger meer dan 35.000 Belgische manschappen krijgsgevangen. De
Belgische gevangenen werden hoofdzakelijk opgevangen in de inderhaast
aangelegde kampen van Altengrabow, Giessen, Munster, Sennelager, Soltau,
Hamelen, Friedrichsfeld en Göttingen. De levensomstandigheden waren er erg
slecht: gammele huisvesting, voedseltekort, geringe medische zorg, slechte
hygiëne en vooral zware arbeid. De kampen werden regelmatig geteisterd
door epidemieën zoals cholera, tuberculose en vooral vlektyfus waarvan de
kiemen verspreid werden door besmette Russische gevangenen. Op het einde
van de oorlog teisterde ook de beruchte Spaanse griep de kampen. De
pandemie veroorzaakt door dit virulent influenzavirus zou naar schatting 10 à
20 miljoen slachtoffers maken in Europa99.
98
VANACKER D., De Frontbeweging: de Vlaamse strijd aan de Ijzer, Koksijde, 2000.
Œuvre d’assistance aux prisonniers belges en Allemagne. Comité central : Le Havre.
Rapport présenté à l’assemblée générale du 9 décembre 1916, Parijs, 1917. Œuvre d’assistance
aux prisonniers belges en Allemagne. Comité central : Le Havre. Rapport présenté à
l’assemblée générale du 26 février 1917, Parijs, 1917. Office central belge pour les prisonniers
de guerre. Troisième rapport annuel, présenté à l’assemblée générale du 10 janvier 1918,
Brussel, 1918. Office central belge pour les prisonniers de guerre. Quatrième et dernier rapport
septembre 1917- mars 1924, Brussel, 1924. OTTE K., Lager Soltau, des Kriegsgefangenenund Internietungslager des ersten Weltkrieges (1914-1921): Geschichte und Geschichten,
Soltau, 1999.
99
Inleiding - 85
De koning en de koningin vestigden zich in de villa Maskens in De Panne en
verbleven vier jaar dicht bij ‘hun soldaten’. De regering nam van Oostende de
wijk naar het pittoreske badplaatsje Sainte-Adresse nabij Le Havre100. Het
Parlement kwam niet meer samen zodat de regering bestuurde via
besluitwetten101. In het kader van de godsvrede werden de liberalen Goblet
d’Alviella, Hymans en de socialist Vandervelde benoemd tot Minister van
Staat. Op 18 januari 1916 traden deze drie politici toe tot de Ministerraad
(zonder portefeuille). Op die manier had ons land voor het eerst sinds 1857
opnieuw een coalitieregering. In augustus 1917 kreeg Vandervelde de
portefeuille van Intendantie en twee maanden later kreeg Hymans de nieuwe
portefeuille Economische Zaken. Koning Albert I zou een strikt neutrale koers
varen. Hij ijverde er steeds voor dat het bevel over de Belgische troepen in
Belgische handen bleef. Alle verzoeken om het Belgisch leger te integreren of
onder geallieerde leiding te plaatsen werden categoriek afgewezen. Op die
manier bleven de soldaten bloedige offensieven bespaard. Minder bekend is
het feit dat de koning een aantal keer betrokken was bij geheime
vredesonderhandelingen met de Duitsers. De ministers en de Geallieerden
stelden dit niet erg op prijs. Na een conflict met de koning trad de Broqueville
af en werd Gerard Cooreman kabinetsleider102.
100
De volledige samenstelling van de regering was als volgt: Buitelandse Zaken: J. Davignon,
E. Beyens (vanaf 18/01/1916), Ch. de Broqueville (vanaf 4/8/1917) en P. Hymans (vanaf
1/1/11918); Binnenlandse Zaken: P. Berryer; Justitie: H. Carton de Wiart; Financiën: A. Van
De Vyvere; Landbouw en Openbare Werken: G. Helleputte; Nijverheid en Arbeid: A. Hubert;
Kunsten en Wetenschappen: P. Poullet; Spoorwegen, Post en Telegrafie: P. Segers; Oorlog:
Ch. de Broqueville, de Ceuninck (vanaf 4/8/1917); Koloniën: J. Renkin; Economische Zaken:
P. Hymans, P. Poullet (vanaf 1/1/1918). Na het ontslag van de Broqueville nam Cooreman de
portefeuille van Economische Zaken over. De rest van de posten bleef ongewijzigd.
101
Het Belgisch Staatsblad verscheen verder in Le Havre, zij het in sterk gereduceerde vorm.
Voor het onbezette landsgedeelte kan men daarenboven beroep doen op de volgende
naoorlogse publicatie: Verzameling der besluiten en omzendbrieven uitgegeven door den
burgerlijken gouverneur tijdens den oorlog 1914-18 in het gedeelte van West-Vlaanderen dat
niet door den vijand overweldigd is geweest / Recueil des arrêtés et circulaires publiés par
l’office du gouverneur civil, au cours de la guerre de 1914-18, dans la partie de la Flandre
Occidentale qui ne fut pas envahie par l’ennemi, 2 dln., Sint-Andries, z.d. (met bijvoegsel).
Wetgeving over Congo treft men in het Bulletin officiel du Congo belge / Ambtelijk blad van
den Belgische Congo, 1914-1918. Verordeningen van de gouverneur-generaal en de
provinciegouverneurs vindt men in het Bulletin administratif et commercial du Congo, 19141918.
102
THIELEMANS M.-R., Albert I: carnets et correspondance de guerre 1914-1918, Parijs,
1991. THIELEMANS M.-R., De Belgische regering in Sainte-Adresse, Tijdschrift van het
Gemeentekrediet, 1989, 31-41. SCHEPENS L., Koning Albert, Charles de Broqueville en de
Vlaamse Beweging tijdens de Eerste Wereldoorlog, Tielt, 1983. THIELEMANS M.-R. en
VANDEWOUDE E., Le roi Albert au travers de ses lettres inédites, 1882-1916, Brussel, 1982.
86 - Inleiding
ONDER DE DUITSE LAARS
Op 26 augustus 1914 benoemde de Duitse keizer veldmaarschalk Colmar von
der Golz tot Generaal-Gouverneur en stelde hij Maximilien von Sandt aan als
Verwaltungschef (hoofd van het burgerlijk bestuur). De Generaal-Gouverneur
kondigde verordeningen af die kracht van wet hadden103. Begin december
werd Freiherr Moritz von Bissing aangesteld als Generaal-Gouverneur. De
Belgische Ministeries van Buitenlandse Zaken, Koloniën en Oorlog werden
afgeschaft. Die van Spoorwegen en Zeevaart, Telefonie en Telegrafie
kwamen onder leiding van het Duitse leger. De andere ministeries bleven
functioneren onder controle van Duitse ambtenaren (Generalreferenten). De
ambtenaren moesten wel een soort eed afleggen en beloven de Duitsers niks
in de weg te leggen. Ook het Belgisch gerecht had van de vluchtende regering
de opdracht gekregen te blijven functioneren op voorwaarde dat de
magistraten onafhankelijk konden werken. Wel werd de bevoegdheid van de
rechtbanken beperkt door de instelling van Duitse Krijgsrechtbanken. Alle
overtredingen voorzien in het Duits militair Strafwetboek (b.v. verzetsdaden
of ordeverstoringen) en alle overtredingen van verordeningen van de
Generaal-Gouverneur ressorteerden onder deze militaire Okkupationsgerichte.
De provinciegouverneurs werden vervangen door Duitse militaire
gouverneurs die op hun beurt bijgestaan werden door Zivilgouverneurs. In de
plaats van de arrondissementscommissarissen traden Kreischefs aan,
bijgestaan door Zivilkommissäre. Elke schakel in het Belgisch staatsapparaat
kreeg een Duits equivalent, zelfs de stationschef. De gemeentebesturen en
burgemeesters bleven in functie. Het grootste gedeelte van België stond onder
het gezag van het Generaal-Gouvernement in Brussel (Okkupationsgebiet).
Het zogenaamde Etappengebiet stond onder de directe bevoegdheid van de
Duitse militaire bevelhebbers104. Hoewel de precieze grenzen voortdurend
103
Gesetz- und Verordnungsblat für die okkupierten Gebiete Belgiens. Wet- en
Verordeningsblad voor de bezette streken van België. Bulletin officiel des lois et arrêtés pour le
territoire belge occupé. 5 september 1914-28 december 1917, Brussel, 1914-1917 (met
bijblad). Gesetz- und Verordnungsblatt für Flandern. Enthält die Gesetze, Verordnungen und
Bekanntmachungen. Wet- en verordeningsblad voor Vlaanderen, Brussel, 3 januari 19189 november 1918. Gesetz- und Verordungsblatt für Wallonien. Bulletin officiel des lois et
arrêtés pour la Wallonie, Namen, 3 januari 1918-5 november 1918. De Duitse verordeningen
werden eveneens gepubliceerd in HUBERICH C. en NICOL-SPEYER A., Deutsche
Gesetzgebung für die okkupierte Gebiete Belgiens, Den Haag, 1915-1918. Verwaltungsbericht
des Verwaltungschefs bei dem Generalgouverneur in Belgien, Berlijn, 1915.
104
Verordnungsblatt für das Etappegebiet der 4e Armee / Verordeningsblad voor het
Etappegebied van het vierde leger / Bulletin officiel des arrêtés pour le rayon des étapes de la
4e armée, Gent, 1915-1918 (met bijblad).
Inleiding - 87
wijzigden, ressorteerden Oost- en West-Vlaanderen ruwweg onder het Duitse
vierde leger. De streek rond Brugge stond als Operationsgebiet echter onder
toezicht van de Duitse marine. Een deel van Henegouwen viel onder de
bevoegdheid van het eerste en zesde leger en een deel van Luxemburg
ressorteerde onder het vijfde leger. In de Etappenzones waren de
Kommandanture quasi almachtig105.
De Politische Abteilung106 van het Generaal-Gouvernement hield zich onder
andere bezig met de uitvoering van de door kanselier Theobald von
Bethmann-Hollweg uitgewerkte Belgien- en Flamenpolitik. Bedoeling was
België meer aansluiting te laten vinden bij de Duitse invloedssfeer in plaats
van bij de Franse. Ongeacht de uitkomst van de oorlog zou dit voordelig zijn
voor Duitsland. Men dacht - terecht - dat vooral de Vlamingen voor die zaak
gewonnen konden worden. Daarom hamerde de Duitse overheid op de strikte
toepassing van de taalwetgeving in het onderwijs. Ook een andere, aloude eis
van de Vlaamse Beweging werd verwezenlijkt. Op 22 oktober 1916 werd de
Vlaamse Hogeschool, die algauw met het koosnaampje ‘von Bissinguniversiteit’ werd bedacht, officieel geopend in Gent. De zogenaamde
‘activisten’, die geen graten zagen in samenwerking met de Duitse bezetter
om hun radicale, Vlaamse eisen te realiseren, streefden naar een autonoom
Vlaanderen in een federaal België of zelfs naar een zelfstandig Vlaanderen 107.
Op 4 februari 1917 werd met instemming van de bezetter de Raad van
Vlaanderen opgericht. Dit was een soort raadgevend parlement dat op
21 maart de bestuurlijke scheiding, waardoor de ministeries opgesplitst
werden, en op 22 december de zelfstandigheid van Vlaanderen uitriep. Dit
laatste was een brug te ver voor vele Belgen. Na klacht van een aantal
(voormalige) politici gaf het Brusselse Hof van Beroep op 8 februari 1918 aan
de Procureur-Generaal de opdracht de leden van de Raad van Vlaanderen te
vervolgen wegens ‘aanslag op de veiligheid van de staat’. De volgende
morgen werden de activistische leiders Pieter Tack en August Borms
105
VON KOHLER L., Die Staatsverwaltung der besetzten Gebiete. Bd. 1. Belgien, Stuttgart,
1927. PIRENNE J. en VAUTHIER M., La législation et l’administration allemandes en
Belgique, Parijs, z.d. ZILCH R., Okkupation und Währung im Ersten Weltkrieg. Die deutsche
Besatzungspolitik in Belgien und Russisch-Polen, 1914-1918, Goldbach, 1994.
106
Deze afdeling werd geleid door de voormalige diplomaat Oskar von der LanckenWackenitz. AMARA M. en ROLAND H., Gouverner en Belgique occupée. Oscar von der
Lancken-Wakenitz. Rapports d’activité 1915-1918, Brussel, 2004. VON DER LANCKEN O.,
Meine dreissig Dienstjahre 1888-1918: Potsdam, Paris-Brussel, Berlijn, 1931.
107
Les archives du Conseil de Flandre, publiées par la Ligue nationale pour l'unité belge.
Brussel, z.d. VANACKER D., Het aktivistisch avontuur, Gent, 1991. FAINGNAERT A.,
Verraad of zelfverdediging? Kapellen, 1933. RUDIGER A., Flamenpolitik, Brussel, z.d.
88 - Inleiding
aangehouden. In de ogen van de nieuwe Generaal-Gouverneur Ludwig von
Falkenhausen waagde de magistratuur zich hiermee in politiek vaarwater. De
gearresteerden werden manu militari in vrijheid gesteld en de kamervoorzitters Lévy-Morelle, Ernst en Carez van het Hof van Beroep werden als
vergelding opgesloten in Celle-Schloss. De 42 andere magistraten van het
Brusselse Beroepshof werd verboden hun functie nog langer uit te oefenen.
Omdat het door deze flagrante inmenging in de werking van het gerecht
duidelijk was dat de magistratuur niet langer onafhankelijk kon werken,
besliste het Hof van Cassatie op 11 februari 1918 zijn zittingen op te schorten.
In de volgende dagen en weken volgden alle andere Hoven en Rechtbanken
én de Orde der Advocaten het voorbeeld. De Parketten bleven wel
functioneren.
De staking van de Belgische justitie had een enorme weerklank op de
publieke opinie en werd ook in het buitenland bejubeld. Om de orde te
handhaven en het land niet onder te dompelen in een sfeer van straffeloosheid,
was de bezetter nu wel verplicht eigen Duitse rechtbanken op te richten. Door
de verordeningen van 6 en 7 april 1918 werden correctionele en burgerlijke
rechtbanken (Kaiserliche Bezirksgerichte in eerste aanleg en Obergericht in
beroep) opgericht. Deze rechtbanken spraken recht in naam van de Duitse
Keizer volgens de Duitse procedure. Op 1 juni 1918 begonnen deze Gerichte
hun werkzaamheden in de verlaten gerechtsgebouwen van Brussel, Namen,
Antwerpen en Leuven. Gelukkig was de oorlog spoedig afgelopen, zodat deze
rechtbanken weinig kwaads konden aanrichten108.
Ondanks het ijverige propagandacomité onder leiding van Arthur Faingnaert,
bracht de bevolking weinig begrip op voor de activisten. Ze konden slechts
rekenen op de aanhang van een kleine groep idealisten, wereld-vreemde
intellectuelen en enthousiaste college- en universiteitsstudenten. Na de oorlog
werden vele (gevluchte) activisten (bij verstek) veroordeeld door de Belgische
rechtbanken. Door hun optreden tijdens de oorlog raakte de Vlaamse
Beweging wel in diskrediet. Mede door de Flamenpolitik van de bezetter was
de kloof tussen Vlamingen en Walen na de oorlog merkbaar vergroot.
108
BONNEVIE V., La défense des belges devant les tribunaux de guerre allemands, Brussel,
1919. PASSELECQ F., La magistrature belge contre le despotisme allemand, Parijs, 1918.
PASSELECQ F., Le conflit de la magistrature belge et l'administration allemande dans la
Belgique occupée, Parijs, 1918. TERLINDEN C., Souvenirs de guerre 1914-1918. La
magistrature belge sous l'occupation allemande, Brussel, 1919. Mélanie Bost (SOMA) werkt
aan een doctoraat over de magistratuur tijdens de bezetting.
Inleiding - 89
België werd een wingewest voor het Duitse leger en moest opdraaien voor de
bezettingskosten. De gehele Belgische industrie en quasi alle strategische
grondstoffen en landbouwproducten werden onder toezicht geplaatst van
vermaledijde Duitse Zentrales (aardappelen, tarwe, bier, papier, benzine, enz.)
met uitzondering van de steenkoolnijverheid die deels voor Duitse export
werkte. Op die manier werd de vrijemarkteconomie buiten werking gesteld.
Een deel van het machinepark werd ontmanteld en naar Duitsland verzonden.
Andere machines werden verschroot. Dit alles leidde tot een enorme
werkloosheid met alle bijhorende sociale gevolgen. Om het tekort aan
arbeidskrachten in Duitsland op te vangen, werd reeds in 1915 een grote
wervingsactie op het getouw gezet om Belgische werklozen aan te moedigen
in Duitsland te gaan werken. Deze operatie had maar matig succes. Daarom
begon de bezetter in oktober 1916 - quasi willekeurig - arbeiders naar
Duitsland te deporteren. Meer dan 100.000 arbeiders werden op die manier
naar Duitsland of naar de frontzone in Frankrijk gedeporteerd. Na aanhoudend
internationaal protest gaf keizer Wilhelm II in maart 1917 het bevel de
deportaties op te schorten, tenminste in de richting van Duitsland. In het
Etappegebied gingen de opeisingen gewoon door. De gezondheid van vele
teruggekeerde jongemannen was echter gebroken door de slechte arbeidsomstandigheden en dito behandeling109.
De bevolking in het bezette landsgedeelte leefde vier jaren in benarde
omstandigheden. Generaal-Gouverneur von Bissing, zijn opvolger Ludwig
von Falkenhausen en vooral de opperbevelhebber van het 4. A.O.K. regeerden
met ijzeren hand. Vier jaar lang zou een onophoudelijke stroom
aanplakbrieven met verordeningen, verboden, boetes en mededelingen het
doen en laten van de inwoners beperken. De bevolking werd in toenemende
mate geconfronteerd met opeisingen (paarden, vee, karren, fietsen, bomen, tot
zelfs koperen kookpotten en pannen, wol van matrassen en kussens,…),
inkwartieringen van Duitse militairen, huiszoekingen, controles door de
Meldeämter, oorlogsbelastingen, uitgangsverboden, enz. Door inflatie,
woekerprijzen en stijgende werkloosheid was een groot deel van de bevolking
afhankelijk van voedselhulp. De koude en de eentonigheid bleken moeilijker
te bestrijden. Door de Duitse censuur van dagbladen en briefwisseling werd
betrouwbaar nieuws schaars. Voor elke verplaatsing naar een andere
109
PASSELECQ F., Les déportations belges à la lumière des documents allemands, Parijs,
1917. PASSELECQ F., Déportation et travail forcé des ouvriers et de la population civile de la
Belgique occupée, Parijs, 1928.
90 - Inleiding
gemeente moest een Passierschein aangevraagd worden. Bij gebrek aan geld
lieten zowat alle gemeentebesturen eigen ‘noodgeld’ drukken110.
De Belgische bevolking verzette zich - quasi algemeen - passief tegen de
bezetter. Kardinaal Mercier werd het boegbeeld van dit ‘hardnekkig verzet’ en
verwierf een enorm prestige. Zowat elk huisgezin bezat een clandestien
exemplaar van zijn befaamde herderlijke brief ‘Vaderlandsliefde en
standvastigheid’ uitgebracht ter gelegenheid van kerstavond 1914. Spoedig
ontstonden ook netwerken die actief deelnamen aan het verzet. Goed
georganiseerde groepen verzamelden informatie over de Duitse troepenbewegingen ten behoeve van de generale staven van de geallieerden. Deze
inlichtingen werden vergaard in de stations en langs belangrijke spoorlijnen.
Om soldaten en arbeiders via het neutrale Nederland naar de Belgische
opleidingskampen en munitiefabrieken te smokkelen, werden ontsnappingslijnen opgezet. Ook met economische spionage en het doorgeven van
boodschappen over de Nederlandse grens maakte het verzet zich
verdienstelijk. Precies om te beletten dat jongemannen via Nederland het
Belgisch leger vervoegden én omdat de bloeiende smokkel een doorn in het
oog van de bezetter was, werd de Nederlandse grens in 1915 hermetisch
afgesloten met een dubbele draadversperring die onder hoogspanning stond.
Deze ‘dodendraad’ heeft zijn trieste bijnaam helaas niet gestolen. In het
binnenland ontstond een bloeiende sluikpers die het moreel van de publieke
opinie hoog hield. De verzetslui werden echter hardnekkig opgejaagd door de
bezetter. Indien ze gesnapt werden, spraken de Duitse militaire rechtbanken
strenge straffen uit. De terechtstellingen van Cavell, Baucq, Petit, Parente,
Smeesters enz. wekten een golf van (inter)nationale verontwaardiging op.
Andere spionnen brachten het grootste deel van de oorlog door in Belgische
en Duitse gevangenissen. Van enig georganiseerd gewapend verzet werden
geen bewijzen teruggevonden111.
Door de massale Duitse opeisingen en de Britse continentale blokkade kampte
België spoedig met een voedseltekort. Om de bevoorrading van het land te
verzekeren, stichtten Ernest Solvay en Emile Francqui het Nationaal Hulp- en
Voedingscomité (NHVC). In samenwerking met de door Herbert Hoover
opgerichte Commission for Relief in Belgium (CRB) behoedde deze
110
DE SCHAEPDRIJVER S., De Groote Oorlog. Het koninkrijk België tijdens de Eerste
Wereldoorlog. Amsterdam/Antwerpen, 1997.
111
VAN YPERSELE L. en DEBRUYNE E., De la guerre de l’ombre aux ombres de la guerre:
l’espionnage en Belgique durant la guerre 1914-18, Brussel, 2004. MERSEBOLD-HAUBOLD
I., Der Widerstand Kardinal Merciers gegen die deutsche Besetzung Belgiens, Frankfurt, 1982.
VANNESTE A., Het eerste ‘Ijzeren gordijn’? De electrische draadversperring aan de BelgischNederlandse grens tijdens de Eerste Wereldoorlog, Tijdschrift van de Dexia bank, 2000, 39-82.
Inleiding - 91
hulporganisatie de Belgische bevolking van de hongersnood. De energieke
Hoover, die later president van de Verenigde Staten zou worden, wist de
Britten ervan te overtuigen om schepen met door de CRB gekocht voedsel
door te laten op voorwaarde dat de voedingswaren uitsluitend voor de
Belgische bevolking bestemd waren. De CRB verscheepte in totaal meer dan
4,5 miljoen ton voedingswaren naar België. De Belgische huisvrouwen
hadden ondertussen hun handen vol met het beheer van de administratieve
kant van de voedseldistributie. De vele zegels en bonnen, de aardappelen-,
melk-, soep-, vlees- en kolenkaart, de gezinskaart, de oogstkaart, het
onderstandsblad, het inkomstenformulier en vooral het eenzelvigheidsboekje
moesten zorgvuldig bijgehouden, ingevuld, afgestempeld of afgegeven
worden, zoniet kwam er weinig of geen eten op tafel. Na de intrede van de
Verenigde Staten in de oorlog in 1917 werd de rol van de CRB deels
overgenomen door het Spaans-Nederlands Comité. Het NHVC verleende niet
alleen voedselhulp maar hielp ook werklozen, vluchtelingen, oorlogswezen en
kinderen. Tot in het kleinste dorpje stond een lokale afdeling, bestaande uit
vrijwilligers, in voor de correcte en efficiënte verdeling van de steun. De
broodnodige financiële steun werd ingezameld door internationale
liefdadigheidscomités. De Belgische regering in Le Havre paste de tekorten
bij. Op de achtergrond speelden ook politieke motieven een rol112.
De honderden hulpcomités die opgericht werden in binnenen buitenland om
de Belgische oorlogsslachtoffers bij te staan legden een onvermoeibare ijver
aan de dag. Het door de Duitsers onder de voet gelopen ‘Poor little Belgium’
wekte een internationale golf van sympathie en medelijden op. Uit solidariteit
en/of christelijke naastenliefde richtten tal van voorname personaliteiten
liefdadigheidsorganisaties op om geld, voedsel en kleding in te zamelen om
de ergste nood te lenigen van de Belgische vluchtelingen, burgers, soldaten,
krijgsgevangenen, oorlogswezen en invaliden. Zowel in België als in de
buurlanden zou de fine fleur van de adel en burgerij zich vier jaar lang
verdienstelijk maken met deze vorm van sociaal dienstbetoon. Te vermelden
is eveneens dat het initiatief vaak genomen werd door vrouwen. De elite zou
vier jaar allerhande ‘fundraising activities’ zoals lezingen, tentoonstellingen,
concerten en mondaine feesten op het getouw zetten om geld in te zamelen.
Via de internationale pers werd de publieke opinie regelmatig bewerkt om
steun los te krijgen voor het ‘verkrachte België’.
112
RANIERI L., Emile Francqui ou l’intelligence créatrice (1863-1935), Parijs, 1985.
RANIERI L., Dannie Heineman: un destin singulier 1872-1962, Brussel, 2005. HENRY A.,
L’œuvre du Comité national de secours et d’alimentation pendant la guerre, Brussel, 1920.
NASH G., The life of Herbert Hoover: the humanitarian, New York, 1988.
92 - Inleiding
DE KANONNEN ZWIJGEN
Na de Amerikaanse oorlogsverklaring aan Duitsland keerden de krijgskansen
langzaam maar zeker. Op 28 september 1918 plaatste koning Albert I zich aan
het hoofd van de ‘Legergroep Vlaanderen’ die gevormd werd door Belgische,
Franse en Britse soldaten met het oog op het bevrijdingsoffensief. Op
17 oktober werd Brugge bevrijd. Op 11 november bereikten de geallieerden
Bergen, Ath en Geraardsbergen. Het bevrijdingsoffensief maakte tal van
slachtoffers. Zoals algemeen geweten, sloten de oorlogsvoerende partijen op
11 november 1918 wapenstilstand. Het wapenstilstandsverdrag werd bij het
ochtendgloren getekend in een treinwagon op een rangeerspoor in het bos van
Compiègne. Het staakt-het-vuren ging in om 11 uur. De Franse maarschalk
Foch dicteerde de overwonnen Duitsers zijn voorwaarden. Frankrijk, België
en Luxemburg moesten ten laatste op 26 november ontruimd zijn. Een groot
aantal wapens, locomotieven, treinwagons en vrachtwagens én de Duitse
oorlogsvloot moesten ingeleverd worden.
Begin november 1918 sloegen de Duitse troepen in Brussel en Antwerpen aan
het muiten. In Duitsland woedde immers de revolutie. De republiek werd
uitgeroepen, de keizer trad af en zocht asiel in Nederland. In Brussel berustte
de macht nu bij een inderhaast opgerichte soldatenraad (een sovjet!). De rode
vlag wapperde op tal van overheidsgebouwen. De Duitse bevelhebber Prins
Rupprecht von Bayern vreesde voor zijn leven en vroeg asiel aan de Spaanse
ambassadeur de Villalobar. Hij raadde markies de Villalobar bovendien aan
koning Albert I te contacteren zodat de vorst maatregelen kon treffen om te
vermijden dat deze revolutionaire ideeën zouden overslaan op de Belgische
bevolking. In overleg met Emile Francqui, voorzitter van het NHVC, werd een
delegatie naar de koning gestuurd die in het kasteel van Loppem verbleef. De
liberaal Janson, de socialistische Gentse burgemeester Anseele en de Spaanse
consul Saura lichtten de koning op 11 november in over de zorgwekkende
gebeurtenissen in de hoofdstad. Beducht voor een uitbarsting van volkswoede,
zond de koning enkele dagen later de regering-Cooreman de laan uit. De
nieuwe regering van nationale unie o.l.v. Léon Delacroix, bestaande uit
6 katholieken, 3 socialisten en 3 liberalen, moest de bevolking meer
vertrouwen inboezemen en een aantal drastische politieke hervormingen
doorvoeren113.
113
VAN BOSSTRAETEN T., Bezet maar beschermd. België en de markies van Villalobar
tijdens de Eerste Wereldoorlog, Leuven, 2008. L. Delacroix was Eerste Minister en
verantwoordelijk voor Financiën, P. Hymans beheerde Buitenlandse Zaken, Ch. de Broqueville
Binnenlandse Zaken, E. Anseele Openbare Werken, J. Wauters kreeg Nijverheid, Arbeid en
Ravitaillering toegewezen, A. Harmignie Kunsten en Wetenschappen, E. Vandervelde Justitie,
Inleiding - 93
Bij de plechtige intrede van de koning in Gent, Antwerpen en Bergen braken
ware volksfeesten uit. Na de intrede in Brussel op 22 november 1918 sprak de
koning zijn befaamde troonrede uit voor de Verenigde Kamers. Na een
eerbetoon aan de Belgische, Franse, Britse en Amerikaanse soldaten die het
land heldhaftig verdedigd en bevrijd hadden, kondigde hij aan dat de regering
de volgende maatregelen zou nemen: het algemeen enkelvoudig stemrecht
(voor mannen vanaf 21 jaar en oorlogsweduwen) zou ingevoerd worden
(evenwel zonder de door de grondwet vereiste 2/3e meerderheid), de
beperkingen op het stakingsrecht zouden opgeheven worden, de achturenwerkdag ingevoerd en er zou een ‘Vlaamse Hogeschool’ in Gent komen
(die pas in 1930 het levenslicht zou zien). De conservatieve vleugel van de
katholieke partij, die niet geraadpleegd was én haar parlementaire
meerderheid in rook zag opgaan, sprak over de fameuze ‘coup van Loppem’.
De vele verhalen die de ronde deden over duistere machinaties die in Loppem
zouden plaatsgevonden hebben, berustten echter op los zand. Op de keper
beschouwd waren de politieke vertegenwoordigers reeds voor het uitbreken
van de oorlog min of meer akkoord over deze ingrijpende hervorming van het
kiesrecht. Met de invoering van het algemeen enkelvoudig stemrecht kwam
een einde aan het Franstalige, burgerlijke regime dat ons land in de ‘lange
negentiende eeuw’ kenmerkte114.
A. Ruzette Landbouw, J. Renkin Spoorwegen, Post en Telegrafie, F. Masson Oorlog, L. Franck
Koloniën en H. Jaspar Economische Zaken.
114
HAAG H., Le comte Charles de Broqueville, Ministre d’état, et les luttes pour le pouvoir, 2
dln., Louvain-La-Neuve, 1991.
94 - Inleiding
DE NASLEEP
Na de wapenstilstand koesterde de bevolking een diepe wrok tegen de
collaborateurs, de oorlogsprofiteurs, de activisten én de liefjes van Duitse
officieren. De Krijgsraden en Hoven van Assisen zouden hun handen vol
hebben om dergelijke zaken snel en rechtvaardig te beoordelen115. Bovendien
stond de naoorlogse regering voor de enorme uitdaging de wederopbouw in
goede banen te leiden. Naast het vele menselijke leed veroorzaakte de oorlog
immers ook veel materiële schade. In de frontstreek waren hele dorpen en
steden in ruïnes herschapen. Talloze woningen, boerderijen, kerken en
openbare gebouwen waren totaal vernield. Ook de haven-, spoor- en
wegeninfrastructuur was zwaar beschadigd. Uit solidariteit met de slachtoffers
erkende de regering ‘het recht op herstel van de oorlogsschade’. De Belgische
staat zou opdraaien voor de kosten in de hoop die later te verhalen op de
Duitsers. Wie verwondingen, een handicap of ziekte had opgelopen als gevolg
van een oorlogsfeit of veroorzaakt door gevangenschap of deportatie had recht
op een invaliditeitspensioen. De Rechtbanken voor Oorlogsschade onderzochten geval per geval en deden uitspraak over het bedrag van de schadevergoeding of het pensioen. Ze werden echter overstelpt met aanvragen zodat
in afwachting van een definitieve uitspraak voorschotten uitgekeerd werden.
In de verwoeste frontzone tussen Nieuwpoort en Ieper trachtte het Koning
Albertfonds de dringendste woningnood te lenigen door houten barakken ter
beschikking te stellen van wie geen dak meer boven zijn hoofd had. Pas na de
uitvaardiging van de wet op de aangenomen gemeenten van 8 april 1919 werd
de wederopbouw er daadwerkelijk aangevat. Omdat ze de herstelkosten
onmogelijk konden ophoesten lieten 242 gemeenten (waarvan 100 uit WestVlaanderen) zich adopteren door de staat. In ruil voor deze financiële
tussenkomst werden zij onder het gezag van een Hoog Koninklijk
Commissaris geplaatst die bijzondere bevoegdheden bezat om de wederopbouw vlot te laten verlopen. Eén dag later werd de beruchte Dienst der
Verwoeste Gewesten belast met de praktische uitvoering: het restaureren van
publieke en private woningen, het herstellen van wegen en nutsvoorzieningen, het afbreken van bunkers en het opruimen van puin116.
115
ROUSSEAUX X. en VAN YPERSELE L., La patrie crie vengeance! La répression des
« inciviques » belges au sortir de la guerre 1914-1918, Brussel, 2008.
116
MAHAIM E., La Belgique restaurée, Brussel, 1926. Resurgam. De Belgische wederopbouw
na 1914, Brussel, 1985.
Inleiding - 95
Om het economisch herstel te bespoedigen, werd de Nationale Maatschappij
voor Krediet aan de Nijverheid opgericht. Deze parastatale verstrekte
goedkope leningen aan de industriëlen om hun productieapparaat te herstellen
en/of te moderniseren. Dankzij hun zwarte oorlogswinsten konden de meeste
landbouwers hun onderneming snel terug op het vooroorlogse peil brengen.
De Belgische economie zou zich relatief vlug herstellen, mede door het feit
dat de steenkoolmijnen en de Antwerpse haven intact uit de strijd kwamen.
De wederopbouw van particuliere woningen zou door de ingewikkelde
wetgeving en de grote administratieve rompslomp nog jaren aanslepen.
De oorlog dompelde duizenden in rouw. Er ontstond een collectief
verwerkingsproces. De staat wenste haar helden en martelaren te verheerlijken
en te herdenken. De namen van de voor het vaderland gesneuvelden werden
letterlijk in het collectieve geheugen gegrift via de oprichting van allerhande
monumenten. Op die manier werd zin gegeven aan de vele offers die het
conflict had geëist. De huldemanifestaties varieerden van overwinningsfeesten
tot rouwvieringen. In de jaren 1920 kunnen we spreken van een ware
herdenkingswoede. Zowel de soldaten als de burgers, de gedeporteerden, de
terechtgestelden en andere oorlogsslachtoffers werden betrokken bij deze
blijken van nationale erkentelijkheid.
De vredesonderhandelingen in Parijs werden afgerond met de ondertekening
van de verdragen van Versailles, Saint-Germain-en-Laye, Neuilly, Trianon en
Sèvres. De vijandelijkheden tussen de Geallieerden en Duitsland kwamen
officieel tot een einde met het verdrag dat ondertekend werd in de Spiegelzaal
te Versailles op 28 juni 1919, exact vijf jaar na de moord in Sarajevo. De
Britse Eerste Minister David Lloyd George, de Franse premier Georges
Clemenceau en de Amerikaanse president Woodrow Wilson voerden het hoge
woord tijdens de vredesconferentie. In feite was van verzoening geen sprake.
De overwinnaars dicteerden eenvoudigweg hun bikkelharde voorwaarden. Als
gevolg van deze vredesconferentie werd de kaart van Europa drastisch
hertekend. Vier roemrijke keizerrijken verdwenen van het schouwtoneel.
Duitsland werd verantwoordelijk gesteld voor de oorlog en moest heel wat
grondgebied afstaan. Het verloor Elzas-Lotharingen aan Frankrijk, Eupen,
Malmédy, St-Vith en Moresnet aan België (de Belgische eis tot annexatie van
Luxemburg, Zeeuws-Vlaanderen en Nederlands-Limburg werd afgewezen),
Posen en West-Pruisen aan Polen. Bovendien zou het Rijnland 15 jaar bezet
worden (o.a. door Belgische troepen) en gedeeltelijk gedemilitariseerd. Het
aloude Habsburgse rijk stortte in mekaar. Oostenrijk moest de onafhankelijkheid van Hongarije, Polen (dat via de beruchte corridor van Danzig
toegang verkreeg tot de Baltische Zee), Joegoslavië en Tsjecho-Slowakije
96 - Inleiding
erkennen. Rusland moest de onafhankelijkheid van Polen, Finland, Litouwen,
Estland en Letland slikken. Ondanks het feit dat de Amerikaanse president
Wilson het zelfbeschikkingsrecht der volkeren had vooropgesteld als
uitgangspunt leefden er in een aantal naties nog aanzienlijke etnische
minderheden117.
Verder werd Duitsland verantwoordelijk gesteld voor de geleden oorlogsschade. Die moest vergoed worden deels in natura (schepen, locomotieven,
machines, steenkolen,…), deels in goudmark. Het heikele probleem van de
vaststelling van het precieze bedrag van de oorlogsschuld werd doorgeschoven naar de Commissie voor Herstelbetalingen. Het gekrakeel hierover
zou de internationale relaties nog jaren verzuren. Toen Duitsland in 1923
naliet de herstelbetalingen tijdig te betalen, bezetten Frankrijk en België
trouwens het Ruhrgebied118. De harde vredesvoorwaarden bleken - helaas - de
ideale voedingsbodem voor autoritaire ideologieën zoals fascisme,
communisme en nationaal-socialisme…
117
MCMILLAN M., Parijs 1919. Zes maanden die de wereld veranderden, Amsterdam, 2005.
DEPOORTERE R., La question des réparations allemandes dans la politique étrangère de
la Belgique après la Première Guerre Mondiale, Brussel, 1997.
118
Inleiding - 97
REMERCIEMENTS
Durant ces quatre années de longues et fructueuses recherches, nous avons eu
la chance de côtoyer de nombreux archivistes et historiens passionnés qui
nous ont mis sur la piste de fonds d’archives oubliés ou méconnus. Sans eux,
ce guide n’existerait pas. C’est donc un réel plaisir que de pouvoir les
remercier et leur témoigner toute notre estime. Vouloir les citer tous nous
ferait prendre le risque d’un oubli malencontreux. C’est pourquoi, nous
éviterons la longue énumération de plusieurs centaines de noms de nos
collègues et confrères, de tous ces travailleurs de l’ombre, conservateurs de
dépôts luxueux ou vétustes, de caves ou de greniers. Que tous les archivistes
des villes et communes, des administrations provinciales et fédérales, des
institutions scientifiques fédérales (Soma-Ceges, Musée royal de l’Armée et
d’Histoire militaire), des parastataux, des centres d’archives privées (évêchés,
Amsab, Carhop, Kadoc, Carcob, AMVC, ADVN, Liberaal Archief, Saicom,
…) ainsi que nos collègues étrangers trouvent ici l’expression de nos
remerciements les plus sincères pour l’aide apportée à la concrétisation de
notre projet.
Une règle générale se doit néanmoins de compter quelques exceptions. Il est
évident que nous ne pouvions passer sous silence l’aide et le financement
apportés par les services de la politique scientifique fédérale. Il nous faut aussi
signaler notre grande reconnaissance aux professeurs de Schaepdrijver,
De Vos, Jaumain et van Ypersele pour leurs remarques et encouragements
enthousiastes et continuels. Nos remerciements vont aussi à l’ancien
journaliste Urbaan De Becker qui a eu la gentillesse de relire minutieusement
tous les textes néerlandais, à notre collègue Filip Strubbe qui a traduit
l’introduction et à notre généreux collègue Luc Vandeweyer, « inventorieur »
infatigable, publiciste et connaisseur par excellence de nombreuses archives
de guerre, qui nous a toujours assisté pendant notre voyage de découverte à
travers le paysage des archives. Enfin, nous remercions nos supérieurs
hiérarchiques aux Archives générales du Royaume Pierre-Alain Tallier,
Michel Van Der Eycken et Karel Velle pour leur confiance infinie.
98 - Inleiding
DANKWOORD
Tijdens de vier lange en vruchtbare jaren die we aan dit onderzoeksproject
wijdden, kwamen we in contact met tal van gepassioneerde archivarissen en
historici. Zij zetten ons op weg naar vergeten of onbekende archiefbestanden.
Zonder hen zou dit archievenoverzicht niet bestaan. Het is een aangename
taak hen hier allen te bedanken voor hun gewaardeerde medewerking. De
opsomming van alle namen zou meerdere bladzijden in beslag nemen. Mede
uit vrees om bepaalde mensen over het hoofd te zien, worden de namen van
deze collega’s die vaak hier dus niet vermeld. Een uitzondering wensen we te
maken voor onze genereuze collega Luc Vandeweyer, onvermoeibaar
inventarisator, publicist en dé kenner bij uitstek van vele oorlogsarchieven,
die ons steeds met raad en daad bijstond tijdens onze ontdekkingstocht door
het archieflandschap. De professoren De Schaepdrijver, De Vos, Jaumain en
van Ypersele zijn we erkentelijk voor hun enthousiaste, niet-aflatende
opmerkingen en aanmoedigingen. Oud-journalist Urbaan De Becker was zo
vriendelijk alle Nederlandstalige teksten minutieus na te lezen. Collega Filip
Strubbe zorgde voor een vlekkeloze vertaling van de inleiding. Onze
hiërarchische oversten in het Algemeen Rijksarchief Pierre-Alain Tallier,
Michel Van Der Eycken en Karel Velle danken we voor het grenzeloze
vertrouwen.
Rappel de la structure des fiches
Herhaling van de structuur van de fiches
1. Dénomination complète du producteur d’archives / Naam van de
archiefvormer
2. Institution de conservation / Bewaarinstelling
3. Dénomination complète du fonds d’archives ou de la collection /
Volledige naam van het archiefbestand of van de verzameling
4. Dates extrêmes du fonds / Datering van het bestand
5. Importance matérielle du fonds d’archives (nombre de mètres
linéaires) / Aantal strekkende meter
6. Statut / Statuut
7. Support matériel / Drager
8. Mots-clefs / Trefwoorden
9. Conditions de consultation / Voorwaarden voor raadpleging
10. Contexte / Context
11. Énumération des séries et des documents les plus importants (pour la
période de la Première Guerre mondiale) / Opsomming van de
belangrijkste series en stukken i.v.m. de oorlog
12. Instruments de recherche disponibles / Instrumenten ter ontsluiting
13. Bibliographie sélective / Selectieve bibliografie
Belgique : Maison Royale - 101
1.1
MAISON ROYALE / KONINGSHUIS
Kabinet van koning Albert I / Cabinet du Roi Albert I
1. Kabinet van koning Albert I
2. Archief van het Koninklijk Paleis
3. Archief van het Kabinet van koning Albert I
4. 1909-1934
5. 12 m. + 12 m.
6. Privé-archief
7. Papier
8. Alle trefwoorden
9. Vrij raadpleegbaar
10. Het Kabinet verzorgde de contacten van het Koningshuis met de regering
en de politieke, economische en sociale wereld. Aanvankelijk nam Jules
Ingenbleek de functie van kabinetschef waar in De Panne, maar in 1916 werd
hij opgevolgd door Frédéric (bijgenaamd Fritz) van den Steen de Jehay.
11. In dit archiefbestand vinden we de briefwisseling van koning Albert I met
buitenlandse en Belgische personaliteiten terug (de namen van Berryer,
Beyens, de Broqueville, de Merode, de Ryckel, Destrée, Goblet d’Alviella,
Helleputte, Hoover, Hymans, Jungbluth, Mélot, Carton de Wiart, Clooten,
Davignon, Curzon, Orts, Neuray, Nothomb, Poullet, Renkin, RolinJaequemyns, Schollaert, Segers, Tombeur, Van Cauwelaert, Van Den Heuvel,
Van De Perre, Van Der Elst, Vandervelde en Van De Vyvere halen we aan bij
wijze van voorbeeld). Daarnaast bleven veel verzoekschriften van burgers
bewaard, samen met briefwisseling van/aan humanitaire organisaties voor de
oorlogsslachtoffers. Ook de briefwisseling met het Ministerie van Buitenlandse Zaken (met b.v. rapporten van buitenlandse missies, nota’s over de
internationale relaties, de neutraliteit, de bezoeken van buitenlandse
staatshoofden, de Vlaamse kwestie, de grondwetsherziening en de toekenning
van eretekens), met de Ministeries van Financiën, Koloniën, Landbouw en
Openbare Werken en Oorlog bevat interessante informatie. Een aantal
dossiers betreffen de samenstelling van de Ministerraad. De koning had veel
belangstelling voor de problematiek van de bevoorrading van het bezette
landsgedeelte wat tot uiting komt in zijn briefwisseling met o.a. de CRB en
102 - België: Koningshuis
het NHVC. De populariteit van koning Albert I komt tot uiting in de vele
(inter)nationale huldeblijken. Het oorlogsdagboek van grootmaarschalk Jean
de Merode uit de eerste maanden van de oorlog bleef eveneens bewaard in dit
bestand.
Ook het archief van het Kabinet uit de periode na 1918 bevat een aantal
interessante stukken. Zo is er de briefwisseling met Belgische en buitenlandse
persoonlijkheden, met de ministers en ministeries. Verder zijn er dossiers
betreffende de samenstelling van de eerste naoorlogse regeringen, de vredesonderhandelingen en de herstelbetalingen. Om één of andere reden bleven de
processen-verbaal van de Ministerraden van 19 en 20 december 1916 in dit
archief bewaard. De talrijke huldeblijken en de dossiers i.v.m. de staatsbezoeken van buitenlandse staatshoofden en regeringsleden aan ons land na
de oorlog verdienen ook vermelding.
12. Inventaris van het archief van het kabinet van koning Albert I (1914-1918)
(onuitgegeven).
JANSSENS G., Inventaire des archives du cabinet. règne du roi Albert Ier;
période 1909-1914 et 1919-1934, (onuitgegeven).
13. JANSSENS G., Bronnen betreffende de Eerste Wereldoorlog bewaard in
het Archief van het Koninklijk Paleis te Brussel in: TALLIER P.-A. en
BOIJEN R., België en de Eerste Wereldoorlog. Bronnen - stand van het
onderzoek, Brussel, 2002, 115-124.
THIELEMANS M.-R., Albert I. Carnets et correspondance de guerre, Parijs
1991.
VANDEWOUDE E., Jules Ingenbleek, secretaris van de koning (1900-1918),
Belgisch Tijdschrift voor Filologie en Geschiedenis, 1977 (55), 484-508.
VAN YPERSELE L., Le roi Albert. Histoire d’un mythe, Ottignies, 1995.
VELAERS J., Albert I: koning in tijden van oorlog en crisis, 1909-1934,
Tielt, 2009.
Secretariaat van koning Albert I en koningin Elisabeth /
Secrétariat du roi Albert et de la reine Elisabeth
1. Secretariaat van koning Albert I en koningin Elisabeth
3. Archief van het Secretariaat van koning Albert I en koningin Elisabeth
4. 1914-1924
5. +12 m.
6. Privé-archief
7. Papier
8. Alle trefwoorden
10. Jules Ingenbleek was de secretaris van de koning. Na de oorlog werd hij
opgevolgd door Max-Léo Gérard.
11. In het archief van het Secretariaat uit de periode 1914-1918 vinden we
briefwisseling, huldeblijken en een dossier betreffende de peter- of
meterschappen die gedurende de oorlog door de koning en de koningin
werden aanvaard. In het archief van het Secretariaat uit de naoorlogse periode
vinden we veel stukken terug die (on)rechtstreeks betrekking hebben op de
oorlogs-gebeurtenissen. Een aantal stukken dateren trouwens overduidelijk uit
de oorlogsperiode zoals de stukken betreffende de verruiming van de regering
in 1915-1916, de nota van Paul Segers over de problemen van het verkeerswezen in België (uit 1917) en de stukken betreffende de hulpverlening door
o.a. het Belgian Orphan Fund, Le Sou du Mutilé, het Nationaal Werk voor
Oorlogswezen, Nationaal Werk voor Kinderwelzijn, het Belgische Rode Kruis
en de Association de crédit pour les Belges (in Den Haag). Daarnaast treffen
we dossiers over de belangrijkste naoorlogse politieke problemen. Het is
onmogelijk in dit bestek alle onderwerpen weer te geven die aan bod komen.
Ons inziens verdienen de grondwetsherziening, de herziening van de kieswet
en de verkiezingen van 16 november 1919, de invoering van de belasting op
de oorlogswinsten, het taalvraagstuk en de Vlaamse Beweging, de
vernederlandsing van de Gentse universiteit, de reorganisatie van de
ministeriële departementen, de oud-strijders en de eisen van hun
verenigingen, het bestuur van de kantons Eupen en Malmédy, de zaak-Daels,
de Coppée-affaire, de steenkoolwinning, het sekwester van vijandelijke
goederen in België, de behandeling van Duitse onderdanen in België en de
collaboratie van Belgische burgers hier echter een expliciete vermelding.
Koning Albert I volgde met speciale aandacht de problematiek over
vergoeding van de oorlogsschade wat blijkt uit de talrijke dossiers i.v.m. de
wederopbouw van de verwoeste gewesten. Op vlak van de buitenlandse
politiek bleef de Eerste Wereldoorlog lang nazinderen. Dit weerspiegelt zich
in de dossiers over de vredesbesprekingen (Parijs, Versailles, Saint-Germainen-Laye, Londen, Neuilly-sur-Seine en Spa), in de dossiers betreffende de
economische gevolgen van de wapenstilstand en de vredesvoorwaarden
(herstelbetalingen en wederopbouw, de omwisseling van de Duitse marken,
het afsluiten van buitenlandse leningen en internationale monetaire
vraagstukken). Verder zijn er ook enkele stukken betreffende de verdediging
van de Belgische belangen in Rusland bewaard. Vaak hield de Koning een
toespraak bij de inhuldiging van oorlogsgedenktekens en bij de vele
herdenkingen overal in het land. Ook de dossiers inzake de staatsbezoeken
van buitenlandse staatshoofden en de uitvoerige documentatie over de reizen
van het vorstenpaar naar de Verenigde Staten (1919), Londen (1921) en Italië
(1922) bieden nieuwe onderzoeksmogelijkheden. De overzichten van de door
de koning verleende audiënties, de verzoekschriften en huldeblijken eveneens.
12. JANSSENS G., Inventaris van het archief van het secretariaat van koning
Albert I 1919-1924 (Max-Léo Gérard) (onuitgegeven).
1991.
VAN YPERSELE L., Le roi Albert. Histoire d’un mythe, Ottignies, 1995.
Tielt, 2009.
Secretariaat van koningin Elisabeth / Secrétariat de la reine
Elisabeth
1. Secretariaat van koningin Elisabeth
3. Archief van het Secretariaat van koningin Elisabeth
4. 1900-1965
5. 98 m.
6. Privé-archief
7. Papier
8. begraafplaatsen - internationale hulpverlening
10. 11. In dit archiefbestand treffen we vooral archieven aan in verband met de
liefdadigheidswerken ten behoeve van de slachtoffers van de oorlog en
betreffende de giften die aan de koningin geschonken werden met diverse
doeleinden (alfabetisch). Daarnaast zijn er dossiers m.b.t. het legaat van de
Amerikaanse industrieel Frank H. Buhl en briefwisseling, documentatie en
verslagen van het daartoe opgerichte Buhl-Committee. Verder is de agenda
van koningin Elisabeth uit de periode 1918-1919 en een dossier over de
oorlogsgraven bewaard. Ook enkele archiefstukken die gevormd werden door
instellingen zoals Les Écoles de la Reine in Wulveringem en Le Glandier en
de ‘Club Royal Elisabeth’ in Cannes belanden in dit archiefbestand.
Cfr. Buhl-committee en Schoolkolonies in Frankrijk en Zwitserland
12. Inventaris van het secretariaat van koningin Elisabeth (onuitgegeven).
Een nadere toegang op de briefwisseling is beschikbaar op steekkaarten.
Departement van de Grootmaarschalk van koning Albert I /
Département du Grand-maréchal du roi Albert Ier
1. Departement van de Grootmaarschalk van het Hof (koning Albert I)
3. Departement van de Grootmaarschalk van het Hof (koning Albert I)
4. 1909-1914 en 1918-1934
5. 15 m.
6. Privé-archief
7. Papier
8. monumenten - herdenkingen
10. De Grootmaarschalk, op dat moment graaf Jean de Merode, regelde het
publieke optreden van de koning.
11. In dit archiefbestand vinden we de briefwisseling van de Grootmaarschalk
en dossiers i.v.m. de staatsbezoeken van bevriende staatshoofden onmiddellijk
na de oorlog (Poincaré, Wilson, Pessoa,…). Verder is er informatie voorradig
over de feestelijke intreden van het koningspaar in de voornaamste Belgische
steden na de bevrijding (Brussel, Luik, Aarlen, Namen, Bergen,
Antwerpen,…). Vaak was een vertegenwoordiger van het koningshuis
aanwezig bij de inhuldiging van de plaatselijke oorlogsmonumenten en
gedenktekens. Bij grote plechtigheden zoals de oprichting van het monument
voor de Onbekende Soldaat en de herbegrafenis van Gabrielle Petit was
koning Albert I persoonlijk van de partij. Na de oorlog ondernam het
koningspaar reizen naar Frankrijk, de Verenigde Staten, Brazilië, Spanje,
Groot-Brittannië en het Vaticaan. Vermeldenswaard zijn nog de dossiers over
het overlijden van een aantal (inter)nationale oorlogshelden (Leman, Cogge,
Mercier, de Villalobar, Foch, Joffre enz.). Tenslotte zijn er nog ontelbare
dossiers m.b.t. allerhande vieringen, liefdadigheidsfeesten, diners, recepties,
concerten, ontvangsten en audiënties die van ver of van dichtbij te maken
hebben met de Eerste Wereldoorlog.
12. D’HOORE B., Inventaris van het archief van het departement van de
Grootmaarschalk van het Hof, regering van koning Albert I (1909-1914,
1918-1934), Brussel, 2007.
13. VAN YPERSELE L., Le roi Albert. Histoire d’un mythe, Ottignies, 1995.
Privé-secretariaat van koning Albert I / Secrétariat privé du roi
Albert
1. Privé-secretariaat van koning Albert I
3. Archief van het Privé-secretariaat van koning Albert I
4. 1909-1965
5. 14 m.
6. Privé-archief
7. Papier
8. Alle trefwoorden
10. 11. Dit archiefbestand omvat de briefwisseling van koning Albert I met
familieleden, kennissen en politici (alfabetisch). Hier treffen we tevens de
befaamde ‘carnets de guerre’ van Albert I aan. Ook de ‘carnets’ van de
ordonnansofficieren (inmiddels beschikbaar op http://arch.arch.be/) en de
agenda van de audiënties verleend door het koningspaar in 1916 bieden
nuttige informatie over de activiteiten van de koning. Verder is een reeks
nota’s en depêches voorhanden. Rapporten over de oorlogssituatie, de
diplomatieke relaties, de werking van diverse hulporganisaties, dossiers
betreffende de officiële reizen van de koning en zijn toespraken vervolledigen
het archief.
12. Privé-secretariat du roi Albert et de la reine Élisabeth (onuitgegeven).
1991.
Tielt, 2009.
Privé-secretariaat van koningin Elisabeth / Secrétariat privé de la
reine Elisabeth
1. Privé-secretariaat van koningin Elisabeth
3. Archief van het Privé-secretariaat van koningin Élisbeth
4. 1909-1965
5. 14 m.
6. Privé-archief
7. Papier
8. Alle trefwoorden
10. 11. Hier treffen we aantekeningen van koningin Elisabeth over de oorlog en
haar zakagenda met annotaties aan. Haar volledige briefwisseling uit de
periode 1914-18 bleef bewaard. Deze serie valt uiteen in zes grote series:
briefwisseling met particulieren, met geneesheren, met Belgische officieren en
soldaten, met Franse officieren, met Britse officieren en met Britse of
Amerikaanse burgers. De vele sociale activiteiten van de koningin zijn goed
gedocumenteerd (contacten met het Rode Kruis, de gezondheidsdienst van het
leger, hospitalen en scholen, hulporganisaties voor vluchtelingen en voor
geëvacueerde kinderen). De dossiers betreffende haar culturele activiteiten
zijn minder talrijk, maar bieden toch een blik op de concerten, toneelopvoeringen en tentoonstellingen die Elisabeth bijwoonde.
12. Inventaris van het privé-secretariaat van Albert en Elisabeth,
(onuitgegeven).
Collection de lettres d’artistes et intellectuels envoyées aux
souverains belges / Verzameling brieven van intellectuelen en
kunstenaars aan het koningspaar
1. Lettres d’artistes et intellectuels envoyées aux souverains belges
2. Bibliothèque Royale – Section des Manuscrits
3. Lettres d’artistes et intellectuels envoyées aux souverains belges
4. 5. 6. Archives privées
7. Papier
8. culture
9. Ouvert à la recherche
10. Ce petit fonds renferme une petite partie de la correspondance adressée
aux souverains belges durant la guerre.
11. Il contient plusieurs lettres adressées au roi Albert et à la reine Elisabeth
par une série d’artistes et intellectuels belges et français (Ms. II 7204).
12. Inventaire consultable sur le site de la Bibliothèque Royale.
Belgique : Parlement - 109
1.2
PARLEMENT
Kamer van Volksvertegenwoordigers / Chambre des
Représentants
1. Kamer van Volksvertegenwoordigers
2. Archiefdienst van de Kamer en Algemeen Rijksarchief
3. Archief van de Kamer van Volksvertegenwoordigers
4. 1830 5. 6. Privé-archief
7. Papier
8. vluchtelingen - herdenkingen - monumenten
9. Raadpleegbaar met schriftelijke toelating van de griffier van de Kamer.
10. 11. Zoals bekend week de Belgische regering uit naar Le Havre en kwam de
Kamer niet samen tijdens de bezetting. Hierdoor is er uit de oorlogsperiode
weinig archiefmateriaal voorhanden. Uit de periode die voorafgaat aan de
oorlog en vooral over de nasleep ervan is echter rijk materiaal bewaard.
Belangrijk is te vermelden dat er veel informatie te vinden is in de uitgegeven
stukken van de Kamer: Beknopt Verslag, Handelingen, Documenten en
Bulletin van Vragen en Antwoorden. Van elk kamerlid wordt bovendien een
biografisch dossier (soms met briefwisseling) bewaard door de archiefdienst
(ontsloten via een interne databank). De notulen van het Bureau van de
Kamer en van het College der Quaestoren uit de naoorlogse periode bevatten
nuttige informatie over de werking van de Kamer en soms ook over politieke
aangelegenheden.
Hoewel niet uit de oorlogsperiode stricto sensu, vermelden we toch dat de
parlementaire petities, de originele (ondertekende) wetsvoorstellen en ontwerpen (b.v. alle wetsvoorstellen ingediend op 4 augustus 1914), de
processen-verbaal van de vergaderingen van de secties en van de
parlementaire commissies uit de zittingen van 1913-1914 en 1918-1919
(permanente commissie oorlog, buitenlandse zaken enz.) bewaard worden in
het Algemeen Rijksarchief. De meest interessante stukken bevinden zich in
het deelarchief van de griffie: briefwisseling van Kamervoorzitter Schollaert,
krantenknipsels over diens overlijden in 1917, stukken betreffende de
bijeenkomsten van de parlementsleden in Sainte-Adresse tijdens de oorlog en
zelfs een dossier inzake het casino dat tijdens de bezetting door de Duitsers
uitgebaat werd in het Paleis der Natie.
Een deel van het archief van het Comité officiel belge de secours aux réfugiés
belandde in het archief van de griffie. Dit valt te verklaren door het feit dat
110 - België: Parlement
Kamervoorzitter Schollaert tevens voorzitter was van dit comité. Het betreft
briefwisseling van het secretariaat, stukken over de organisatie van onderwijs
voor de vluchtelingen, de uitreiking van medailles, de organisatie van
ceremonies, Le Foyer belge en de coöperatieve La Famille belge in Le Havre
en documentatie (Courrier de l’Armée enz).
Vermeldenswaard zijn ook een aantal dossiers over de geldinzamelactie, de
keuze en de oprichting van het ‘monument de reconnaissance’ (de keuze viel
trouwens op beeldhouwer J. Lagae). Dit gedenkteken voor het verblijf van de
Belgische regering in Le Havre werd plechtig onthuld op 3 en 4 augustus
1924. De onthulling ging gepaard met de nodige festiviteiten zoals optochten,
muziekvoorstellingen en diners.
Mogelijk bevatten ook de zogenaamde ‘precedentendossiers’ van de Kamer
interessante informatie (toegankelijk via een klapper). De archiefdienst
beheert tevens een unieke foto- en medaillecollectie.
Cfr. Helleputte-Schollaert en Comité officiel belge de secours aux réfugiés.
12. Er bestaan overdrachtslijsten van de bestanden die berusten bij de archiefdienst en bij het Algemeen Rijksarchief.
13. AERTS L., Het archief van de Kamer van Volksvertegenwoordigers in:
GERARD E. e.a., Geschiedenis van de Belgische Kamer van Volksvertegenwoordigers, Brussel, 2003, 421-436.
HAAG H., Le comte Charles de Broqueville, ministre d’état et les luttes pour
le pouvoir (1910-1940), 2 dln., Louvain-la-Neuve, 1990.
Het Belgisch nationaal feest te Sainte-Adresse. Plechtige ontvangst van den
luitenant-generaal Leman. (21 juli 1918), eerste algemeen vriendschappelijke
vergadering van de Belgische parlementsleden die zich buiten bezet België
bevinden, Gent-Nancy, 1918.
THIELEMANS M.-R., De Belgische regering van Sainte-Adresse, in:
Driemaandelijks Tijdschrift van het Gemeentekrediet van België, 1989, nr.
168, 31-41. (ook in Franse versie)
Belgique : Conseil des Ministres - 111
1.3
CONSEIL DES MINISTRES / MINISTERRAAD
Ministerraad / Conseil des Ministres
1. Ministerraad
2. Algemeen Rijksarchief
3. Notulen van de Ministerraad - procès-verbaux du Conseil des Ministres
4. 1916-1979
5. 22 m.
6. Overheidsarchief
7. 7 cd-roms (ook beschikbaar op de website van het Rijksarchief met fulltextzoekmogelijkheid)
8. Belgische regering - monumenten - herdenkingen - grondwetsherziening oud-strijders - oorlogsslachtoffers
10. 11. De agenda’s, aanwezigheidslijsten en notulen van de Ministerraad (19161979) werden op http://arch.arch.be/ geplaatst. Voor 1914 was de gewoonte
om van deze vergaderingen notulen op te stellen -en/of te bewaren- nog niet
goed ingeburgerd. In het archief van de Ministerraad uit het interbellum
vinden we dossiers over de grondwetsherziening, de gemeenteraads-,
wetgevende en provinciale verkiezingen van 1921. Verder zijn er rijke
dossiers over de oud-strijders en oorlogsinvaliden (vooral over hun eisen tot
vergoeding), de oprichting en inhuldiging van oorlogsmonumenten of
gedenkstenen en de aanwezigheid van ministers op allerhande herdenkingsplechtigheden.
12. Notulen van de Ministerraad (1916-1949): databank. Procès-verbaux du
Conseil des Ministres (1916-1949): base de données, 7 cd-roms, Brussel,
Algemeen Rijksarchief, 2000.
VANDEWEYER L., Toegang tot het archief van de Ministerraad tijdens het
interbellum (1918-1940), Brussel, 1996.
VERACHTEN L., Notulen van de Ministerraad. Procès-verbaux du Conseil
des Ministres (5/2/1916-21/5/1931). 1A agenda’s en aanwezigheidslijsten,
Brussel, 1994.
112 - België: Ministerie van Oorlog
1.4
MINISTÈRES ET INSTITUTIONS PUBLIQUES / MINISTERIES
EN OPENBARE INSTELLINGEN
1.4.1
MINISTÈRE DE LA GUERRE / MINISTERIE VAN OORLOG
1.4.1.1
Services centraux / Centrale diensten
Kabinet van het Ministerie van Defensie / Cabinet du Ministère de
la Défense
1. Kabinet van het Ministerie van Defensie
2. Koninklijk Legermuseum
3. Kabinet van het Ministerie van Defensie
4. 1871-1940
5. 6 m.
6. Overheidsarchief
7. Papier
8. 9. Vrij raadpleegbaar
10. Het Kabinet stond de minister bij tijdens de voorbereiding van het beleid.
11. Hoewel dit archiefbestand in de eerste plaats betrekking heeft op de
reorganisaties van het Belgisch leger gedurende het interbellum, vinden we
ook een aantal stukken terug die (on)rechtstreeks betrekking hebben op de
Eerste Wereldoorlog. Zo zijn er archieven van de Centrale Commissie voor
Recuperatie (i.v.m. het opruimen van munitie en militaire installaties). Te
vermelden zijn ook de statistieken van de veroordelingen door de Belgische
Krijgsraden tijdens de oorlog, de dossiers met eisen van de oudstrijdersverenigingen en dossiers over de amnestievoorstellen. Tenslotte zijn
er nog enkele dossiers over de ontwapening van Duitsland en
documentatiedossiers over Eupen-Malmédy.
12. VAN CAMP W., Inventaris van het archief van het kabinet van het
Ministerie van Defensie en van de Generale Staf: dossiers betreffende de
bezetting van het Rijnland, ManaMa Archivstiek, Brussel, 2008.
Ministère de la Guerre / Ministerie van Oorlog (I)
1. Ministère de la Guerre
2. Musée Royal de l’Armée
3. Fonds « Ministère de la Guerre »
4. ca. 1914-1920
Belgique : Ministère de la Guerre - 113
5. 5 liasses
6. Archives publiques
7. Papier
8. vie au front
10. Ce petit fonds ne renferme qu’une infime partie des archives produites par
le Ministère de la Guerre durant le conflit. Une grande partie des papiers
conservés par le Lieutenant-Général de Ceuninck (1858-1935), Ministre de la
Guerre d’août 1917 à novembre 1918, disparut lors d’un bombardement à
Houtem, début 1918.
11. Le fonds n’en renferme pas moins quelques dossiers concernant les
déserteurs, les aumôniers ou l’organisation des centres d’instruction de
l’armée belge. Quiconque sera intéressé par l’action menée par le Ministère de
la Guerre pourra consulter les Papiers de Broqueville ainsi que les dossiers
conservés au sein des Archives dites de Moscou.
12. Inventaire sommaire disponible dans la salle de lecture du Centre de
Documentation du Musée Royal de l’Armée.
Ministère de la Guerre (archives dites « de Moscou ») / Ministerie
van Oorlog (Ruslandfonds) (II)
1. Archives dites « de Moscou »
3. Archives dites « de Moscou »
4. ca. 1900-1945
5. ca. 1.500 m.
7. Papier
8. opérations militaires – vie au front - Congo
10. Transportées en Allemagne durant la Seconde Guerre mondiale, ces
archives furent ensuite emportées par l’Armée rouge et entreposées à Moscou
jusqu’en 2002, date de leur retour à Bruxelles.
11. Elles sont constituées, pour l’essentiel, d’archives produites par le
Ministère de la Défense et diverses autorités militaires belges durant la
Grande Guerre et l’entre-deux-guerres. Ce fonds volumineux renferme un
grand nombre de boîtes relatives aux activités de l’armée belge durant le
conflit et après-guerre. On y trouvera des dossiers relatifs aux campagnes de
l’armée belge en Afrique ainsi qu’à l’occupation de la Ruhr par les troupes
belges.
12. Liste sommaire disponible dans la salle de lecture du Centre de
13. NAMAZOVA A.S., Guide des documents relatifs à l’histoire de la
Belgique conservés dans les archives des institutions publiques de Moscou,
Moscou, 2004.
Ministère de la Guerre au Havre / Ministerie van Oorlog in
Le Havre
1. Ministère de la Guerre au Havre (Sainte-Adresse)
2. Archives générales du Royaume
3. Ministère de la Guerre au Havre (Sainte-Adresse)
4. 1914-1919
5. 0,60 m.
7. Papier
8. prisonniers de guerre - internés
9. Non ouvert à la recherche
10. Documents divers issus du Ministère de la Guerre au Havre.
11. Ce fonds contient plusieurs dossiers très intéressants relatifs aux internés
belges en Suisse et aux Pays-Bas ainsi qu’aux prisonniers belges civils et
militaires en Allemagne.
12. Inventaire sommaire dactylographié.
Ministère de la Défense nationale : Personnel et recrutement /
Ministerie van Landsverdediging: Personeel en recrutering
1. Ministère de la Défense nationale : Personnel et recrutement
3. Fonds Ministère de la Défense nationale : Personnel et recrutement
4. 1840-1947
5. 449 boîtes
7. Papier
8. 9. Partiellement ouvert à la recherche
10. Ce fonds provient du Ministère de la Défense nationale.
11. Il concerne essentiellement les nominations et promotions de militaires
belges. On y trouvera également des rapports concernant les festivités
auxquelles l’armée a pris part.
12. Pas d’inventaire.
Ministère de la Défense nationale : Personeelsdossiers van
Belgische soldaten en officieren / Ministerie van
Landsverdediging: Dossiers des soldats et officiers belges
1. Personeelsdossiers van Belgische soldaten en officieren
2. FOD Defensie - D-G Human resources / Onder-sectie Notariaat
3. Personeelsdossiers van Belgische soldaten en officieren
4. 18895. 6. Overheidsarchief
7. Papier
8. 9. Raadpleegbaar op aanvraag
10. 11. De personeelsdossiers van Belgische soldaten geboren na 1888 en van
Belgische officieren geboren na 1872 of met een stamnummer hoger dan
15.000 berusten nog steeds bij de personeelsadministratie van de FOD
Defensie in Evere. Sinds kort is het ook mogelijk deze dossiers op te vragen
in het Koninklijk Legermuseum.
12. -
Ministère de la Défense nationale : Dossiers de sous-officiers et
soldats de l’armée belge / Ministerie van Landsverdediging:
Personeelsdossiers van Belgische soldaten en onder-offcieren
1. Dossiers de sous-officiers et soldats de l’armée belge
3. Dossiers personnels de sous-officiers et soldats de l’armée belge
4. XIX – XXème siècles
5. 6. Archives publiques
7. Papier
8. 9. Ouvert à la recherche
10. Le Musée Royal de l’Armée gère les dossiers personnels des soldats et
sous-officiers de l’armée belge nés avant le 31 décembre 1888.
11. Chaque dossier permet de retracer la carrière des individus concernés. Ils
constituent une source de premier choix pour les personnes à la recherche
d’informations personnelles sur les soldats ayant servi dans l’armée belge
durant la Première Guerre mondiale. Pour les soldats et sous-officiers nés
après 1888, il convient de s’adresser à la sous-section notariat.
12. Fichier accessible dans la salle de lecture du Centre de Documentation du
Musée de l’Armée.
Ministère de la Défense nationale : Dossiers des officiers de
l’armée belge / Ministerie van Landsverdediging:
Personeelsdossiers Belgische officieren
1. Dossiers des officiers de l’armée belge
3. Dossiers personnels des officiers de l’armée belge
7. Papier
10. Le Musée Royal de l’Armée gère les dossiers personnels des officiers de
l’armée belge nés avant 1872 et disposant d’un numéro de matricule inférieur
à 15.000.
d’informations personnelles sur les officiers ayant servi dans l’armée belge
durant la Première Guerre mondiale. Pour les officiers nés après 1872 ou
disposant d’un numéro de matricule supérieur à 15.000, il convient de
s’adresser à la sous-section Notariat (voir notice suivante)
12. Listes accessibles dans la salle de lecture du Centre de Documentation du
Musée Royal de l’Armée.
Ministère de la Guerre : Militaires décédés / Ministerie van
Oorlog : Gesneuvelde militairen
1. Ministère de la Guerre – Militaires décédés 1914-1918
3. Ministère de la Guerre – Militaires décédés 1914-1918
4. 1914-1920
5. 0,10 m.
7. Papier
8. cimetières
10. Ce petit fonds contient des fragments de la correspondance échangée par
le Ministère de la Guerre au sujet des soldats belges décédés et de leur
inhumation.
11. En dépit de son caractère très partiel, cette correspondance contient
quelques renseignements utiles sur l’inhumation des soldats morts durant la
guerre.
Documentation générale 1914-1918 / Algemene documentatie
1914-1918
1. Documentation générale 1914-1918
3. Documentation générale 1914-1918
4. ca. 1914-1918
5. ca. 90 boîtes
7. Papier
8. opérations militaires
10. Ce fonds recouvre une multitude de sujets liés à l’histoire militaire au sens
large.
11. Les dossiers thématiques du Fonds de la Documentation générale se
composent d’archives et de coupures de presse relatives à l’histoire de l’armée
belge et de ses principales composantes durant la Première Guerre mondiale.
Ils constituèrent la base de nombreux articles publiés dans le Bulletin belge
des sciences militaires durant l’entre-deux-guerres. On y trouvera notamment
un intéressant dossier relatif aux soldats belges fusillés.
13. Bulletin belge des Sciences militaires, Bruxelles, 1918-1939.
Fonds 14-18 – 2ème partie / Archieffonds 14-18 – 2de deel
1. Fonds 14-18 – 2ème partie
4. ca. 1914-1925
5. 26 boîtes
7. Papier
8. aide internationale – internés – réfugiés – propagande – orphelins de guerre
– ravitaillement
10. Cette deuxième partie du « Fonds 14-18 » suit la partie intitulée « Fonds
1914-1918 – I. – Personalia ».
11. Ce fonds se subdivise en 6 séries distinctes. La première traite des
questions linguistiques dans l’armée (78-82), la deuxième se compose
d’archives émanant de la Légation de Belgique à Berne et traite
essentiellement des réfugiés et internés belges en Suisse, des prisonniers
belges en Allemagne ainsi que de la propagande belge menée en Suisse (83242). En outre, cette série renferme un dossier relatif à l’action caritative
menée en Turquie au profit des Belges. La troisième série (243-481) se
compose de 7 boîtes d’archives formées par la Légation de Belgique à
Washington et la Mission militaire belge aux États-Unis. Ces documents
portent sur les achats de matériel de guerre réalisés aux États-Unis et contient
un volumineux dossier relatif à la tournée de propagande menée par le Corps
des Autos-Canons à travers les États-Unis. On y trouvera aussi de nombreux
documents relatifs aux œuvres de charité organisées outre-Atlantique au profit
des Belges ainsi que sur le recrutement opéré par l’armée belge dans les États
américains. La quatrième série (482-525) se compose de 2 boîtes de notes
portant sur la situation économique des pays neutres, alliés et ennemis publiés
par le Comité de Restriction des Approvisionnements et du Commerce de
l’ennemi, organisé au sein du Ministère français du Blocus et des Régions
libérées. La série V (526-547) renferme une boîte d’intéressants rapports
d’activités du Comité hispano-néerlandais pour la protection du
ravitaillement en Belgique et dans le Nord de la France. La sixième et avantdernière série porte sur l’action menée en Grande-Bretagne et aux États-Unis
par une œuvre belge destinée à venir en aide aux orphelins belges : le Belgian
Orphand Fund. Enfin, la dernière série porte, pour l’essentiel, sur l’Œuvre de
Sainte-Elisabeth, une association fondée à Londres, en 1917, afin de venir en
aide aux paroisses catholiques de Belgique occupée.
12. BOIJEN R., Inventaris van het archieffonds « 1914-1918 – II », Bruxelles,
1984.
1.4.1.2
État major / Generale Staf
GQG – 1ère section / Groot Hoofdkwartier – 1e afdeling
1. GQG – 1ère section
3. Archives du GQG – 1ère section
4. ca. 1914-1920
5. 3 liasses
7. Papier
10. Basé à Furnes, dès octobre 1914, le Grand Quartier Général de l’Armée
belge déménagea à Houtem début 1915, village dans lequel il resta jusqu’en
octobre 1918. Durant cette période, il fut dirigé successivement par les
généraux Wielemans, Rucquoy et Gillain.
11. La première section du GQG belge n’a laissé que quelques archives d’un
intérêt limité.
GQG – 2ème section / Groot Hoofdkwartier – 2e afdeling
1. GQG – 2ème section
3. Archives du GQG – 2ème section
4. ca. 1914-1920
5. 30 liasses
7. Papier
8. vie au front
10. 11. Ce fonds renferme plusieurs liasses d’un grand intérêt. Il s’agit de dossiers
relatifs à l’organisation de la censure et des services postaux au front, de
lettres de soldats arrêtées par la censure ainsi que d’une série de rapports très
riches portant sur le moral de la troupe. Ces derniers, rédigés chaque mois par
la Sûreté militaire belge, sur base de l’analyse de la correspondance des
soldats, offrent un éclairage très intéressant sur l’état d’esprit et la vie
quotidienne des soldats belges au front.
4. ca. 1914-1920
5. 5 liasses
7. Papier
10. 11. Ce petit fonds se compose quasi exclusivement d’ordres du jour.
Documentation du Musée Royal de l’Armée
4. ca. 1914-1918
5. 125 liasses
7. Papier
8. opérations militaires – vie au front
10. 11. Les archives de la 4ème section du GQG se composent quasi exclusivement
de « fardes journalières ». Ces documents permettent de cerner l’évolution des
plans tactiques de l’armée belge ainsi que de nombreux aspects de la vie
quotidienne des soldats au front.
GQG – TSF militaire / Groot Hoofdkwartier – communicatie
1. GQG – TSF militaire
3. Archives du GQG – TSF militaire
4. ca. 1914-1920
5. 1 liasse
7. Papier
10. Le GQG se dota d’un poste de TSF dès son installation à Houtem.
11. Ce petit fonds est consacré à l’organisation des réseaux de
télécommunications au front.
Generale Staf: dossiers betreffende de Belgische bezetting van
het Rijnland / État major: dossiers concernant l’occupation de la
Rhénanie
1. Generale Staf: dossiers betreffende de Belgische bezetting van het Rijnland
3. Generale Staf: dossiers betreffende de Belgische bezetting van het Rijnland
4. 1896-1985
5. 4 m.
6. Overheidsarchief
7. Papier
10. 11. In dit bestand vinden we archieven van de Intergeallieerde Militaire
Controlecommissie die de ontwapening van Duitsland controleerde (rapporten
en dossiers). Ook van de Intergeallieerde Commissie voor het Rijnland bleven
dossiers bewaard. Verder zijn er de nodige stukken over de organisatie van
het Belgisch bezettingsleger, de werking van de Belgische Krijgsraden in
Duitsland, de economische exploitatie van het Rijnland, de spanningen met de
Duitse bevolking (incidenten, aanslagen,…). Te vermelden zijn ook de vele
originele kaarten.
12. VAN CAMP W., Inventaris van het archief van het kabinet van het
ministerie van Defensie en van de Generale Staf: dossiers betreffende de
bezetting van het Rijnland, ManaMa Archivistiek VUB, 2008.
1.4.1.3
Armée de terre / Landleger
1ère Division d’Armée / 1e legerdivisie
1. 1ère Division d’Armée
3. Archives de la 1ère Division d’Armée
4. ca. 1914-1920
5. 104 boîtes
7. Papier
10. Ce fonds fut transféré du CDHFA d’Evere au MRA dans le courant des
années 1990. Il se compose essentiellement de dossiers dits « fardes
journalières » contenant les ordres journaliers de la division et des régiments
les composant ainsi que des instructions, des relevés des événements
particuliers survenus au front, des états de la situation au front ou des rapports
sur les combats, les mouvements de troupe ou l’hygiène.
11. Les ordres du jour divisionnaires et régimentaires constituent une source
de première importance pour tout qui s’intéresse à la conduite de la guerre, sur
le front. Ils renferment les décisions des chefs de corps, les ordres envoyés
aux différents bataillons, les modalités liées à l’organisation du ravitaillement
ou à la détente des troupiers ainsi que les sentences et punitions infligées aux
soldats. En outre, on y trouvera des notes rédigées par les commandants
d’unités, les citations à l’ordre du jour et toutes les informations liées aux
distributions de décorations. Ces documents permettent de cerner l’évolution
des plans tactiques de l’armée belge ainsi que nombreux aspects de la vie
13. VANDEWEYER L., Inventaris van het archief van de Eerste Legerdivisie
(onuitgegeven).
2ème Division d’Armée / 2e legerdivisie
1. 2ème Division d’Armée
3. Archives de la 2ème Division d’Armée
4. ca. 1914-1920
5. 54 boîtes
7. Papier
12. Inventaire en cours.
4. ca. 1914-1920
5. 102 boîtes
7. Papier
4.ca. 1914-1920
5. 58 boîtes
7. Papier
quotidienne des soldats au front
4. ca. 1914-1920
5. 47 boîtes
7. Papier
quotidienne des soldats au front
3. Archives de la 6ème Divion d’Armée
4. ca. 1914-1920
5. 73 boîtes
7. Papier
Inspection Générale de l’Armée / Algemene legerinspectie
1. Inspection Générale de l’Armée (IGA)
3. Inspection Générale de l’Armée (IGA)
4. ca. 1914-1920
5. 7 liasses
7. Papier
10. Dirigée par le Général Antonin de Selliers de Moranville, l’Inspection
Générale des Armées travailla au recrutement de nouveaux soldats et à leur
formation.
11. Le fonds renferme de nombreux documents relatifs au recrutement et à
l’organisation des centres d’instruction de l’armée belge. Pour cerner l’action
de l’Inspection Générale de l’Armée dans sa globalité, il conviendra de
consulter les papiers personnels que le Général de Selliers de Moranville céda
au Musée de l’Armée (Fonds Personalia I) et aux AGR. Ces deux fonds
renferment un exemplaire de l’Histoire de l’Inspection Générale de l’Armée
et des Centres d’Instruction belges pendant la Guerre Mondiale, 1914-1918,
document inédit rédigé par Antonin de Selliers de Moranville.
Direction des Services de l’Arrière / Bestuur der
Achterhoedediensten
1. Direction des Services de l’Arrière (DSA)
3. Archives de la Direction des Services de l’Arrière (DSA)
4. ca. 1914-1918
5. 19 liasses
7. Papier
8. santé publique
10. La DSA coordonnait l’action des services en charge de la gestion des
vivres et des vêtements situés à l’arrière du front belge.
11. Ce fonds renferme de nombreux rapports sur les services belges situés à
l’arrière du front belge, notamment sur l’organisation des Services de Santé de
l’armée belge.
Place d’Ypres
1. Place d’Ypres
3. Place d’Ypres
4. ca. 1914-1918
5. 1 liasse
7. Papier
10. 11. Ce petit fonds se compose quasi exclusivement d’ordres journaliers
concernant l’activité de troupes de l’armée belge situées à Ypres et dans ses
environs.
Place belge de Paris
1. Place de Paris
3. Place de Paris
4. ca. 1914-1918
5. 1 liasse
7. Papier
10. La Place belge de Paris fut placée sous les ordres du Général Antonin de
Selliers de Moranville. Son bureau de recrutement fut le plus important de
ceux existant en France.
11. Ce petit fonds permet de retracer quelques-unes des principales missions
dévolues à la Place belge de Paris : recrutement des Belges installés à Paris et
surveillance des militaires belges de passage dans la capitale française
(permissionnaires, malades, blessés,…).
Commandement supérieur de la base de Calais / Opperbevel van
de basis van Calais
1. Commandement supérieur de la base de Calais (CSBC)
3. Commandement supérieur de la base de Calais (CSBC)
4. ca. 1914-1920
5. 18 liasses
7. Papier
10. La Base belge de Calais abrita un grand nombre des services de l’arrière
de l’armée belge. Elle sera placée successivement sous la direction du Général
Clooten puis du Général d’Orjo de Marchovelette dès novembre 1917.
11. Le fonds se compose de nombreux rapports relatifs au fonctionnement de
la base de Calais et des différents services qu’elle abrita (magasins,
pharmacies, ateliers,…). On y trouve une partie de la correspondance
échangée par le général Clooten ainsi qu’une importante collection d’ordres
journaliers émis par les commandants de la base de Calais. Ces documents
permettent d’éclairer l’action d’un grand nombre d’organismes situés à
l’arrière du front belge.
13. CHATELLE A., Calais pendant la Guerre (1914-1918), Paris, 1927.
Commandement supérieur territorial belge du Havre / Opperbevel
van de basis in Le Havre
1. Commandement supérieur territorial belge du Havre (CSTBH)
3. Commandement supérieur territorial belge du Havre (CSTBH)
4. ca. 1914-1920
5. 4 liasses
7. Papier
10. Tout comme Calais, Le Havre abrita une partie des services de l’arrière de
l’armée belge (magasins de l’Intendance, usines de guerre,…). Le
Commandement supérieur des Troupes belges du Havre fut assuré
successivement par les Généraux de Grunne et Deruette.
11. Ce fonds renferme une collection d’ordres journaliers, une partie de la
correspondance émise par le Commandement supérieur ainsi que quelques
plans de bâtiments occupés, au Havre, par des organismes belges. Ces
documents permettent d’éclairer quelque peu l’action de services de l’armée
situés à l’arrière du front belge.
Troupes d’Étapes / Etappentroepen
1. Troupes d’Étapes
3. Archives des Troupes d’Étapes
4. ca. 1914-1918
5. 3 liasses
7. Papier
10. Au sein de l’armée belge, les troupes d’étapes étaient employées à des
travaux de défense.
11. Ce petit fonds permet de quelque peu éclairer l’action des troupes d’étapes
actives au sein de l’armée belge.
Corps des Troupes auxiliaires du Génie / Korps der Hulptroepen
van de Genie
1. Troupes auxiliaires du Génie
3. Archives des Troupes auxiliaires du Génie
4. ca. 1914-1920
5. 1 farde
7. Papier
10. A la fin de la guerre, le Corps des Troupes auxiliaires de Génie comptait
une quarantaine de compagnies.
11. Ce petit fonds permet de quelque peu éclairer l’activité des troupes du
génie actives au sein de l’armée belge durant la guerre.
Corps de Transports / Transportkorps
1. Transports
3. Fonds Transport
4. ca. 1914-1918
5. 47 fardes
7. Papier
10. A la fin de la guerre, chaque Division d’Armée fut dotée d’un corps de
transports. En outre, les troupes d’armée comptèrent un bataillon de chemin
de fer.
11. Dès 1914, la zone du front se couvrit d’un vaste réseau de chemin de fer
afin de transporter les vivres, le matériel, les munitions, les blessés ou les
permissionnaires de l’armée belge. Ce fonds permet d’éclairer l’action des
cheminots belges engagés dans cette entreprise.
I2. Inventaire sommaire disponible dans la salle de lecture du Centre de
Corps des Auto-Canons en Russie / Korps der Belgische Autokanonnen in Rusland
1. Corps des Auto-Canons en Russie
3. Corps des Autos-Canons en Russie
4. ca. 1914-1918
5. 1 farde
7. Papier
10. Le Corps des Auto-canons de l’armée belge combattit en Russie de 1915 à
1917.
11. Ce petit fonds se compose seulement de quelques dossiers épars.
Cependant, on trouvera de nombreux renseignements relatifs au Corps des
Auto-Canons en Russie dans d’autres fonds déposés au MRA : « Présence
militaire belge à l’étranger (1826-1955) », « 1914-1918 – I. – Personalia » et
« 14-18 – 2ème partie ». Sur cette question, il conviendra de consulter les
dossiers relatifs aux relations belgo-russes conservés au Ministère des
Affaires étrangères.
Régiments d’Artillerie lourde / Regimenten zware artillerie
1. Régiments d’Artillerie lourde
3. Fonds Régiments d’Artillerie lourde
4. ca. 1914-1920
5. 4 boîtes
7. Papier
10. A la fin de la guerre, la Brigade d’Artillerie lourde de l’armée belge se
composait de deux régiments. Elle était en charge du maniement des pièces
d’artillerie les plus imposantes.
11. Ce petit fonds renferme d’intéressants renseignements sur le
fonctionnement de l’artillerie lourde au sein de l’armée belge, sur son matériel
de guerre ainsi que sur l’évolution de ses plans tactiques.
Direction des Établissements d’Artillerie / Bestuur der
Artilleriefabrieken
1. Direction des Établissements d’Artillerie (DEA)
3. Direction des Établissements d’Artillerie (DEA)
4. 1918
5. 2 liasses
7. Papier
10. La Direction des Établissements d’Artillerie assurait la gestion des usines
d’armement fondées par le Gouvernement belge en France et en Angleterre.
11. Ce petit fonds renferme exclusivement une collection d’ordres journaliers
de l’année 1918. Il n’en permet pas moins de mieux comprendre le
fonctionnement des usines de guerre gérées par l’État belge en France et en
Angleterre.
Défense de la Côte / kustverdediging
1. Défense de la Côte
3. Défense de la Côte
4. ca. 1914-1918
5. 7 liasses
7. Papier
10. Ce fonds se rapporte aux mesures prises en vue d’assurer la défense de la
côte belge.
11. Il se compose de documents relatifs notamment à l’activité des navires de
guerre et à l’artillerie côtière.
1.4.1.4
Marine
Marine Belge / Belgische Marine (1)
1. Marine
3. Fonds Marine
4. ca. 1914-1920
5. 1 boîte
7. Papier
années 1990.
11. En 1914, la Belgique ne disposait pas d’une Marine de Guerre. Toutefois,
dès 1917, l’armée organisa un Dépôt des Équipages au sein duquel servirent
plusieurs centaines de marins belges qui furent engagés sur les dragueurs
français ou sur les navires de la marine marchande belge. Sur l’histoire des
marins belges on se reportera aux Fonds Administration de la Marine.
13. DE BRUYNE J.-P., Instruments pour l’étude de l’histoire de la marine
militaire belge des origines à 2000. Bibliographie : Navires, commandements
et bases navales, Sint-Martens-Latem/Aix-en-Provence, 2001.
Marine Belge / Belgische Marine (2)
1. Marine Belge (1806-1945/1946)
3. Fonds « Marine Belge, 1806-1945/1946 »
4. XIXème – XXème siècles
7. Papier
10. Ce fonds est composé de documents épars réunis à l’occasion de dons ou
de recherches menées par L. Leconte, ancien conservateur du Musée. Il
contient peu d’informations relatives à la Première Guerre mondiale.
11. Seule la série IV se rapporte à la Première Guerre mondiale et se compose
essentiellement de coupures de presse relatives à la marine belge. Pour plus
d’informations sur le sujet, il conviendra de se reporter au fonds
Administration de la Marine déposé aux AGR.
12. BOIJEN R., Inventaris van het archieffonds « Belgische Marine, 18091945/1946 », Bruxelles, 1987.
13. DE BRUYNE J.-P., Instruments pour l’étude de l’histoire de la marine
militaire belge des origines à 2000. Bibliographie : Navires, commandements
et bases navales, Sint-Martens-Latem/Aix-en-Provence, 2001.
1.4.1.5
Services spécifiques / Specifieke diensten
Armement / Bewapening
1. Armement
3. Fonds « Armement »
4. ca. 1860-1930
7. Papier
8. -
10. Ce fonds se compose essentiellement de dossiers relatifs à l’armement des
soldats d’infanterie durant la seconde moitié du XIXe siècle et à la veille de la
Grande Guerre. Il renferme peu d’informations sur les armes en usage dans
l’armée belge durant la Première Guerre mondiale.
11. On y trouvera toutefois quelques dossiers relatifs aux matériel et aux
armes en usage au Centre d’Instruction des Mitrailleurs de Criel-sur-Mer. Sur
les approvisionnements de l’armée, on se reportera aux dossiers relatifs aux
achats de matériel de guerre que renferment les archives de la Légation de
Belgique à Washington intégrées au Fonds « 14-18 – 2ème partie » conservé au
MRA.
12. VANDENABEELE J., Inventaris van het Archieffonds « Bewapening »,
Bruxelles, 1990.
Aumônerie militaire / Aalmoezeniersdienst
1. Aumônerie militaire
2. Centre de Documentation historique des Forces Armées
3. Fonds « Aumônerie militaire »
4. XXe siècle
7. Papier
8. aumôniers
10. Ce fonds se compose essentiellement d’imprimés.
11. On y trouvera divers livres de prières destinés aux soldats belges au front
et qui reflètent une partie de l’action menée par l’Eglise catholique sur le
front.
12. Inventaire disponible en salle de lecture.
Aviation et Aérostation/ Luchtvaart en Luchtwaarneming
1. Aviation et Aérostation
3. Fonds Aviation et Aérostation
4. ca. 1914-1920
5. 18 boîtes
7. Papier
10. A la fin de la guerre, l’Aviation Militaire Belge comptait une dizaine
d’escadrilles ainsi que 3 compagnies d’aérostation.
11. Ce fonds se compose essentiellement d’ordres du jour et offre un éclairage
intéressant sur l’action de l’aviation militaire et des compagnies d’aérostation
au sein de l’armée belge.
Documentation du Musée Royal de l’Armée
Bureau de recrutement de Dieppe / Wervingsbureel van Dieppe
1. Bureau de recrutement de Dieppe
3. Bureau de recrutement de Dieppe
4. ca. 1914-1918
5. 1 farde
7. Papier
10. Le Bureau de recrutement de Dieppe est un des rares dont une partie des
archives a été conservée.
11. Ce petit fonds se compose d’une partie de la correspondance échangée par
le Bureau de recrutement de Dieppe ainsi que de deux registres d’engagés.
Ces documents permettent de jeter un éclairage sur les méthodes de
recrutement en vigueur dans l’armée belge.
Commission de recrutement de Folkestone / Wervingscommissie
van Folkestone
1. Commission de recrutement de Folkestone
3. Commission de recrutement de Folkestone
4. ca. 1914-1918
5. 1 liasse
7. Papier
10. La Commission de recrutement de Folkestone est une des rares
commissions de recrutement dont une partie des archives a été conservée.
11. Ce petit fonds se compose de documents relatifs aux opérations de
recrutement menées par l’armée belge en Angleterre.
Cimetières militaires allemands / Duitse militaire begraafplaatsen
1. Cimetières militaires allemands en Belgique
3. Cimetières militaires allemands en Belgique
4. ca. 1914-1940
7. Papier
8. cimetières
10. Ces archives sont issues de l’ancien Service des Sépultures militaires du
Ministère de la Guerre.
11. Le fonds se compose de listes de soldats allemands inhumés en Belgique
ainsi que de dossiers relatifs à la gestion des cimetières dans lesquels des
Allemands se trouvent inhumés.
Cimetières militaires britanniques / Britse militaire
begraafplaatsen
1. Cimetières militaires britanniques en Belgique
3. Cimetières militaires britanniques en Belgique
4. ca. 1914-1930
7. Papier
8. cimetières
10. Ces archives sont issues, en partie, de l’ancien Service des Sépultures
militaires du Ministère de la Guerre.
11. Le fonds se compose de listes de soldats britanniques inhumés en
Belgique ainsi que de dossiers relatifs à la gestion des cimetières dans lesquels
des Britanniques se trouvent inhumés.
Comité interallié de ravitaillement / Intergeallieerd
Bevoorradingscomité
1. Comité interallié de ravitaillement (CIR)
3. Comité interallié de ravitaillement (CIR)
4. ca. 1914-1918
5. 5 liasses
7. Papier
8. ravitaillement
10. Organisme interallié chargé de coordonner le ravitaillement des troupes,
créé début 1918.
11. Le fonds traite des diverses opérations menées en vue d’améliorer le
ravitaillement des troupes alliées.
Inspection Générale des Services de l’Intendance / Algemene
Inspectie van de Intendantiediensten
1. Inspection Générale des Services de l’Intendance (IGSI)
3. Inspection Générale des Services de l’Intendance (IGSI)
4. ca. 1914-1920
5. 1 liasse
7. Papier
10. Ce service était en charge de la coordination des actions menées par les
différents services en charges de l’intendance.
11. Le fonds ne se compose que d’une collection d’ordres journaliers émis par
l’Inspection Générale des Services de l’Intendance au cours de l’année 1918.
Soldats belges internés en Hollande / Belgische geïnterneerden in
Nederland
1. Internés en Hollande
3. Internés en Hollande
4. ca. 1914-1918
5. 14 liasses
7. Papier
8. internés
10. Ce fonds traite des soldats internés aux Pays-Bas entre 1914-1918.
11. Il se compose, pour l’essentiel, de la correspondance échangée entre les
autorités militaires et les Consulats de Belgique aux Pays-Bas. Sur les internés
belges aux Pays-Bas, on se rapportera aux archives du Comité officiel belge
pour les Pays-Bas (AGR) ainsi qu’aux archives de la Légation de Belgique à
La Haye conservées au Ministère des Affaires étrangères. A noter, enfin, que
le MRA possède un fichier des 30 à 35.000 soldats belges internés aux PaysBas durant la guerre.
Rijkswacht / Gendarmerie
1. Rijkswacht
2. Historische Dienst van de Politie
3. Rijkswacht
7. Papier
8. foto’s
9. Raadpleegbaar met toestemming van de archivaris.
10. De taak van de Rijkswacht achter het front (en zelfs in de opleidingscentra
van het Belgisch leger in Noord-Frankrijk) bestond in de eerste plaats uit de
provoostschapsdienst. De Rijkswacht vervulde politionele- en ordehandhavingstaken, spoorde misdrijven op, stelde pv’s op en vervolgde de
beschuldigden. Daarnaast speurden ze ook naar deserteurs en bewaakten ze de
gevangenissen.
11. In het archief van de Belgische Rijkswacht vinden we slechts zeer
sporadisch stukken uit de Eerste Wereldoorlog. De personeelsdossiers van de
rijkswachtleden bleven wel bewaard en van een aantal lokale rijkswachtbrigades zijn de correspondentieregisters beschikbaar.
Verscheidene schenkingen verrijkten echter het archief. Bij wijze van
voorbeeld vermelden we de nota’s en briefwisseling van majoor Bayard over
de veldtocht van 1914, de nota’s van wachtmeester Albert Schiltz over de
campagne van 1914-15, de briefwisseling van wachtmeester François
Marchal, de correspondentie en de pv’s opgesteld door eerste wachtmeester
Coudeville van de rijkswachtbrigade in Oostende en de documentatie over de
zaak Emiel Fourrier (deze wachtmeester werd ter dood veroordeeld wegens
moord op zijn vriendin). Een aantal wachtmeesters schonken hun notitieboekjes met signalementen en voorschriften aan het Politiemuseum.
De Historische Dienst van de Politie beschikt over een 300-tal foto’s en
prentbriefkaarten uit de oorlogsperiode, een aantal kaarten van de frontstreek,
de frontlijn, de militaire operaties en de Duitse stellingen.
12. Slechts een klein deel van het Rijkswachtarchief is ontsloten via een
databank. Het is dus mogelijk dat er in de toekomst nog andere archiefstukken
uit de Eerste Wereldoorlog opduiken.
13. SOURIE L., La gendarmerie belge. Un aperçu historique, Ninove, 1948.
Corps de Gendarmerie / Rijkswacht
1. Corps de Gendarmerie
3. Corps de Gendarmerie
4. 1914-1915
5. 1 liasse
7. Papier
10. Repliée derrière l’Yser en 1914, la Gendarmerie fut chargée du maintien
de l’ordre dans les zones occupées par l’armée belge.
11. Ce petit fonds ne renferme qu’une série d’ordres journaliers couvrant
partiellement la période 1914-1915. Il est à noter toutefois que le Centre de
Documentation du Service historique de la Police dispose d’une collection
complète des ordres du jour du corps de la gendarmerie pour l’entièreté de la
période de guerre. Ceux-ci permettent d’éclairer les missions de police
exercées par la gendarmerie belge tout au long de la guerre.
Service de Santé et Croix-Rouge / Gezondheidsdienst en
Rode Kruis
1. Service de Santé et Croix-Rouge, 1831-1914
3. Fonds « Service de Santé et Croix-Rouge, 1831-1914 »
4. 1831-1914
7. Papier
8. santé publique
10. Le fonds regorge d’informations sur l’état de santé des troupes belges
avant-guerre. Les documents relatifs à la période de guerre sont plus rares.
11. Seuls les dossiers 3287 à 3596 se rapportent à la mobilisation de la CroixRouge durant les premiers jours de la guerre. Ils se composent pour l’essentiel
de listes de personnes constituent les équipes sanitaires. Pour une vision
complète de l’action de la Croix-Rouge, durant l’invasion, on se rapportera
aux Archives de la Croix-Rouge.
12. VILAIN M., Inventaire du Fonds d’archives « Service de Santé et CroixRouge, 1831-1914 », Bruxelles, 1981.
13. DE MUNCK L., « Het Belgische Rode Kruis en de Eerste Wereldoorlog »
in TALLIER P-A, BOIJEN R., La Belgique et la Première Guerre mondiale.
État des sources – État de la recherche. Actes du colloque des 8 et 9
novembre 2001, Bruxelles, 2002, 191-208.
Service de renseignements de Folkestone / Inlichtingenbureel te
Folkestone
1. Service de renseignements de Folkestone
3. Service de renseignements de Folkestone
4. ca. 1914-1918
5. 1 liasse
7. Papier
10. Folkestone abrita une partie des services de renseignements militaires
belges.
11. Ce petit fonds est de taille trop réduite que pour permettre de cerner
l’ensemble des activités d’espionnage menées depuis Folkestone. Il renferme
toutefois quelques rapports sur la situation en Belgique occupée transmis à
Folkestone. Sur l’activité des services de renseignements, on se rapportera aux
archives de la Commission des Annales des Services patriotiques.
Sûreté militaire belge – Bureau d’études / Militaire
Veiligheidsdienst-Studiebureau
1. Sûreté militaire belge - Bureau d’études
3. Sûreté militaire belge - Bureau d’études
4. 1914-1919
5. 6 m.
7. Papier
8. 9. Non ouvert à la recherche
10. Les archives de ce Bureau d’études annexé à la Sûreté militaire belge ne
se composent quasi exclusivement que de renseignements relatifs au
commerce international durant la guerre.
11. Si quelques pièces de ce fonds permettent de quelque peu éclairer
l’organisation des services de la Sûreté militaire belge, il sera surtout utile
pour quiconque s’intéressera aux échanges économiques et commerciaux dans
les pays alliés, neutres et ennemis durant la période de guerre.
Présence militaire belge à l’étranger / Belgische militaire
aanwezigheid in het buitenland
1. Présence militaire belge à l’étranger
3. Fonds « Présence militaire belge à l’étranger »
4. 1826-1955
5. -
7. Papier
8. opérations militaires - Congo
10. Ce fonds retrace l’histoire de la présence militaire belge à l’étranger.
11. Quelques dossiers se rapportent à l’action de l’armée belge à l’étranger.
La série XV consacrée à l’État indépendant du Congo et au Congo renferme
plusieurs dossiers relatifs aux campagnes militaires menées au Congo,
rassemblés par le Lieutenant-Colonel Alfred-Richard Libert ainsi qu’un long
rapport de R. Van Overstraeten sur sa mission dans les territoires africains
détenus par l’Allemagne en 1917. La série XX consacrée aux Corps des AutoCanons en Russie (1915-1917) renferme deux intéressants dossiers relatifs à
l’action du Corps des Auto-Canons belges en Russie .
12. BOIJEN R., Inventaris van het Fonds « Belgische Militaire Aanwezigheid
in het Buitenland (1826-1955), Bruxelles, 1979.
144 - België: Ministerie van Buitenlandse Zaken
1.4.2
1.4.2.1
MINISTÈRE DES AFFAIRES ÉTRANGÈRES / MINISTERIE VAN
BUITENLANDSE ZAKEN
Services centraux / Centrale Diensten
Fonds ‘Guerre 14-18’ / Bestand ‘oorlog 14-18’(I)
1. SPF Affaires étrangères
2. Archives du SPF Affaires étrangères
3. Fonds Guerre 14-18
4. ca. 1914-1930
5. 21,5 m.
7. Papier et microfilms
8. Tous les mots clés
10. Fonds spécifique homogène relatif à la Première Guerre mondiale. Son
classement suit une trame chronologique, thématique et géographique.
11. Ce fonds est composé de notes internes au Département, rapports et
correspondances diverses portant sur des sujets aussi divers que : les origines
du conflit, la neutralité belge, la rupture des relations diplomatiques, le
transfert du gouvernement belge à l’étranger, la mobilisation, l’évacuation des
régions occupées, la taxe sur les absents et les retours en Belgique occupée, la
communication avec les agents belges en pays ennemis ou occupés, le sort des
archives du département (saisies et utilisées à des fins de propagande par les
Allemands), l’occupation allemande, le ravitaillement, les réquisitions, la
justice, l’activisme, les déportations, l’espionnage, les questions maritimes,
les prisonniers civils et militaires, prisonniers civils belges en Allemagne
(dossiers bilatéraux), les blessés, la censure. Sont également abordés des
sujets relatifs à l’après-guerre tels que l’Armistice, la paix, les dommages de
guerre, les diverses conférences interalliées et diplomatiques, EupenMalmédy, les provinces rhénanes, le désarmement de l’Allemagne, les
réparations, les restitutions et diverses autres questions financières et
économiques. Nous y trouvons aussi les exposés politiques de Beyens ainsi
que le recueil de notes auprès des personnalités belges appartenant à tous les
secteurs de la société en guerre, sur la situation en Belgique occupée et les
problèmes d’après-guerre. Du plus strict point de vue de la politique
étrangère, sont conservés une série de dossiers sur la situation de nombreux
pays durant le conflit intitulés « Pays divers et la guerre » et classés par
continents. Ce fonds est particulièrement riche d’informations pour tous ceux
qui s’intéressent à un de ces sujets en particulier mais aussi pour ceux qui
Belgique : Ministère des Affaires Étrangères - 145
souhaitent se pencher sur les rôles et compétences, nombreux et variés, du
Ministère des Affaires étrangères durant la Première Guerre mondiale et
l’après-guerre.
Guerre 14-18 / Oorlog 14-18 (II)
3. Guerre 14-18
4. ca. 1914-1918
7. Papier et microfilms
8. Tous les mots clés
10. Recherche « Guerre 14-18 » dans le fichier thématique.
11. En complément du fonds spécifique « Guerre 1914- 18 », nous trouvons
les rapports des attachés militaires belges à Berne et à Paris sur l’attitude des
pays belligérants et des États neutres, des dossiers relatifs : à la mission belge
aux États-Unis annonçant l’invasion et les atrocités allemandes, au
recouvrement des créances entre sujets belges et ennemis (1915-1934), aux
manifestations de sympathies envers les souverains et la Belgique durant le
conflit, aux débours faits dans le Grand-Duché de Luxembourg pour les
Belges, aux patronages d’œuvres de bienfaisances par les ministres, au
socialisme (le socialisme, le communisme, le bolchevisme et la guerre), aux
brancardiers de la Croix-Rouge (concernant le refus de libération de
brancardiers par les Allemands et le renvoi et rapatriement des sanitaires
belges internés en Allemagne), à la situation de l’industrie diamantaire en
Belgique occupée (concernant les protestations belges contre les tentatives en
vue d’introduire une industrie de taille en Grande-Bretagne et en France, la
concurrence entre Anvers et Amsterdam, l’interdiction d’importation en
Belgique occupée, la question des ouvriers diamantaires russes, etc.), à
l’évacuation des troupes allemandes, aux navires et bateaux belges à
l’étranger, aux prises maritimes, aux pilotes belges et à diverses questions
militaires traitées entre 1919 et 1928 .
Correspondance politique / Politieke briefwisseling
3. Correspondance politique
4. 1830 5. 6. Archives publiques
7. Papier
8. diplomatie
9. Ouvert à la recherche (délai minimum de 30 ans)
10. Ce fonds comprend tous les rapports de poste envoyés par les
représentants diplomatiques belges à l’étranger au Ministère des Affaires
étrangères. Nous retrouvons dans ce fonds, classé géographiquement, une
correspondance politique pour chacun des pays dans lesquels la Belgique est
ou a été représentée diplomatiquement.
11. Ces rapports de poste sont disponibles pour la période de la Première
Guerre mondiale.
Propagande / Propaganda
3. Propagande
4. ca. 1914-1918
5. 6 microfilms
7. Microfilms
8. propagande
10. Ces archives concernent l’activité de propagande de la Belgique durant la
11. Ces archives couvrent tant la propagande à l’intérieur de la Belgique
occupée que vers l’extérieur, que ce soit en Europe ou dans le reste du monde
(Canada, États-Unis, Chine, Japon, …). La nature de ces archives est très
variée : nous y retrouvons pêle-mêle de la correspondance personnelle de
divers propagandistes belges, de la correspondance diplomatique ou
consulaire ou encore des archives de l’Office de propagande belge au Havre.
Ce fonds sera utilement complété par la correspondance politique et les
archives du classement B, toutes deux conservées au Archives du SPF
12. 13. AMARA M., La propagande belge durant la Première Guerre mondiale,
mémoire de licence ULB, 1998.
Intérêts belges / Belgische belangen
3. Fonds Intérêts belges
7. Papier
8. économie
9. Ouvert à la recherche (délai minimum de 30 ans)
10. Archives relatives à la défense des intérêts économiques belges à
l’étranger.
11. Pour ce qui est de la période de la Première Guerre mondiale, bon nombre
des dossiers sont conservés dans le Fonds spécifique « Guerre 14-18 ».
Néanmoins, une recherche par pays ou par continent peut encore s’avérer
fructueuse.
Indépendance, neutralité, défense militaire / Onafhankelijkheid,
neutraliteit en landsverdediging
3. Indépendance, neutralité, défense militaire de la Belgique
4. 1835-1940
5. 1,5 m. (pour 14-18)
7. Papier
8. diplomatie
10. Fonds spécifique constitué sur base chronologique.
11. Ce fonds comprend plusieurs dossiers relatifs à l’indépendance, la
neutralité et la défense militaire de la Belgique durant la Première Guerre
mondiale.
Légations étrangères / Buitenlandse gezantschappen
3. Fonds Légations étrangères
7. Papier
8. diplomatie
9. Délai minimum de 30 ans + Respect de la vie privée
10. Dossiers de carrière des diplomates étrangers en poste en Belgique
déposés par le Service du Protocole du Ministère, classés sur base
géographique (États représentés).
d’informations personnelles sur les diplomates étrangers en poste en Belgique
durant la Première Guerre mondiale.
Délégation belge à Versailles / Belgische delegatie in Versailles
1. Délégation belge à Versailles
3. Fonds Délégation belge à Versailles
4. 1919 – 1920
5. 7 m.
7. Papier
8. propositions de paix - diplomatie
10. Il s’agit des archives produites par la Délégation belge à Versailles qui
participa à l’élaboration et de la rédaction de traités de paix
11. Ce fonds offre des archives concernant les questions générales relatives
aux traités de paix (fonctionnement de la conférence, Armistice avec
l’Allemagne, préliminaires de paix,…) et à leur exécution. Sont abordées les
questions communes à tous les traités de paix, notamment la SDN, la
responsabilité des auteurs de la guerre et les sanctions, la réparation des
dommages et le règlement de diverses questions dans les domaines du travail,
de l’économie, des finances, des communications, de l’aéronautique, de la
géographie et du rapatriement des prisonniers de guerre. Suivent ensuite des
dossiers relatifs aux questions spécifiques aux traités de paix avec
l’Allemagne, l’Autriche, la Bulgarie, la Turquie et la Hongrie. Une série de
dossiers concernent les questions intéressant plus spécialement la Belgique
telles que la révision des traités de 1839, le Limbourg, le Luxembourg et
l’Escaut, la frontière belgo-allemande ou encore les Colonies.
Belgische Delegatie van de Subcommissie Financiën van de
Internationale Wapenstilstandcommissie in Spa / Délégation
belge de la Sous-Commission financière de la Commission
Internationale d’Armistice de Spa
1. Belgische Delegatie van de Subcommissie Financiën van de Internationale
Wapenstilstandcommissie in Spa
3. Belgische Delegatie van de Subcommissie Financiën van de Internationale
Wapenstilstandcommissie in Spa
4. 1918-1919
5. 0,20 m.
6. Overheidsarchief
7. Papier
8. herstelbetalingen
10. Het wapenstilstandverdrag voorzag in de oprichting van een
Subcommissie Financiën in de schoot van de Internationale
Wapenstilstandcommissie om zich te buigen over het vraagstuk van de
teruggave van de waardepapieren die door de Duitsers uit België geroofd
waren. Emile Francqui en enkele topbankiers van de Nationale Bank maakten
namen de Belgische Staat deel uit van deze commissie.
11. Slechts twee brievenboeken met minuten van uitgaande brieven bleven
bewaard.
12. Plaatsingslijst door Hans Vanden Bosch.
13. Commission Internationale d’Armistice. Sous-commission financière.
Réunie à Spa du 23 novembre au 1er decembre 1918, Brussel, 1918.
Personnel / Personeel
3. Fonds Personnel extérieur / Personnel intérieur
7. Papier
8. diplomatie
9. Délai minimum de 30 ans - Accès soumis notamment à la législation
concernant la protection de la vie privée
10. Il s’agit de dossiers personnels de carrière classés par ordre onomastique
et/ou géographique.
11. Chaque dossier permet de retracer la carrière de la personne concernée. Ils
d’informations sur les individus ayant travaillé pour le Ministère des Affaires
étrangères durant la Première Guerre mondiale, qu’ils soient issus du corps
diplomatique et consulaire belge en poste à l’étranger ou du Département.
Verzameling oorlogsdocumentatie van het Ministerie van
Buitenlandse Zaken / Collection de documentation sur la guerre
du Ministère des Affaires étrangères
1. Verzameling oorlogsdocumentatie van het Ministerie van Buitenlandse
Zaken
3. Verzameling oorlogsdocumentatie van het Ministerie van Buitenlandse
Zaken
4. 1913-1932
5. 6 m.
6. Overheidsarchief
7. Papier
8. propaganda
10. Het Ministerie van Buitenlandse Zaken verzamelde in Le Havre veel
documentatie over de oorlog in het kader van haar propagandaopdracht.
Hiervoor werd nauw samengewekt met het Belgisch Documentatiebureau.
11. Deze verzameling bevat vooral krantenknipsels over de internationale
politiek ter ondersteuning van de Belgische propaganda, gedrukte stukken en
de officiële persmededelingen van de Geallieerden en de Centralen.
Cfr. Belgisch Documentatiebureau en Office belge ‘Patrie et Liberté’.
12. Inventaris door Hans Vanden Bosch ter perse.
1.4.2.2
1.4.2.2.1
Ambassades et consulats / Ambassades en Consulaten
Ambassades et consulats de Belgique en France / Ambassades en
Consulaten van België in Frankrijk
Consulats de Belgique en France : Calais, Cherbourg, Dunkerque,
Menton, Moulins / Belgische Consulaten in Frankrijk : Calais,
Cherbourg, Dunkerque, Menton, Moulins
1. Consulats de Belgique en France (Calais, Cherbourg, Dunkerque, Menton,
Moulins)
3. Documents et archives transmis par les Consulats de Belgique en France
(Calais, Cherbourg, Dunkerque, Menton, Moulins)
4. 1914-1922
5. 0,60 m.
7. Papier
8. aide internationale - réfugiés
10. Ces archives se rapportent quasi exclusivement aux Belges réfugiés en
France.
11. Les archives du consulat belge de Calais renferment la correspondance
adressée au consul par des Belges réfugiés dans la région. Les archives du
consulat à Cherbourg traitent des réfugiés et militaires belges installés dans
les départements de la Manche, de l’Orne et du Calvados. Enfin, les archives
du consulat belge de Dunkerque se composent de renseignements sur la
situation des réfugiés durant la guerre adressés par les maires de
l’arrondissement de Dunkerque en 1921. Sur l’action caritative engagée en
France au profit des Belges, on se reportera à différents fonds conservés aux
AGR (Œuvre d’Assistance temporaire, Foyer du Soldat Belge à Lourdes,
Comité belge du Loiret, Comité officiel belge de secours aux réfugiés,…)
ainsi qu’aux archives diplomatiques déposées au Ministère des Affaires
étrangères.
12. TALLIER P.-A., Inventaire des documents transmis par les consulats de
Belgique en France (Calais, Cherbourg, Dunkerque, Menton, Moulins), 19141922, Bruxelles, 2000.
13. AMARA M., Des Belges à l’épreuve de l’exil: les réfugiés de la Première
Guerre Mondiale en France, Grande-Bretagne, Pays-Bas 1914-1918,
Brussel, 2008.
1.4.2.2.2
Ambassades et consulats de Belgique aux Pays-Bas / Ambassades
en Consulaten van België in Nederland
Consulats de Belgique aux Pays-Bas : Dordrecht, Flessingue,
Maastricht, Roosendaal, Rotterdam, Tilburg et Zwolle / Belgische
Consulaten in Nederland : Dordrecht, Flessingue, Maastricht,
Roosendaal, Rotterdam, Tilburg et Zwolle
1. Consulats de Belgique aux Pays-Bas (Dordrecht, Flessingue, Maastricht,
Roosendaal, Rotterdam, Tilburg, Zwolle)
3. Documents et archives transmis par les Consulats de Belgique aux PaysBas (Dordrecht, Flessingue, Maastricht, Roosendaal, Rotterdam, Tilburg,
Zwolle)
4. 1914-1921
5. 3,80 m.
7. Papier
8. aide internationale – réfugiés - internés
10. Le fonds renferme de nombreux dossiers relatifs aux œuvres belges et
néerlandaises créées aux Pays-Bas en vue de secourir les réfugiés belges. Plus
riches, les archives versées par le Consulat de Maastricht renferment
d’intéressants dossiers relatifs aux soldats internés, aux envois de fonds en
Belgique occupée ou à l’émigration de travailleurs belges vers la France et
l’Angleterre.
11. Sur les réfugiés belges aux Pays-Bas, il conviendra de se reporter à
différents fonds conservés aux AGR (Comité officiel belge pour les Pays-Bas,
Comité des œuvres belges au Sas de Gand et environs, Comité belge des
réfugiés de Tilburg,..) ainsi qu’aux archives diplomatiques déposées au
Ministère des Affaires étrangères.
12. TALLIER P.-A., Inventaire des documents et archives transmis par les
consulats de Belgique aux Pays-Bas (Dordrecht, Flessingue, Maastricht,
Roosendaal, Rotterdam, Tilburg, Zwolle), 1914-1921, Bruxelles, 2000.
1.4.2.2.3
Ambassades et consulats de Belgique en Grande-Bretagne /
Ambassades en Consulaten van België in Groot-Brittannië
Consulat général de Belgique en Grande-Bretagne
1. Consulat général de Belgique en Grande-Bretagne
3. Documents remis par le Consulat général de Belgique en Grande-Bretagne
4. 1918-1919
5. 0,10 m.
7. Papier
8. aide internationale
10. Ce petit fonds renferme un relevé des sommes reçues au Consulat général
de Belgique en faveur d’œuvres diverses et quelques copies de lettres émanant
du Consul général écrites durant l’immédiat après-guerre.
11.12. TALLIER P.-A., Inventaire des documents remis par le Consulat général
de Belgique en Grande-Bretagne (Londres), 1918-1919, Bruxelles, 2000.
Brussel, 2008.
Consulat de Belgique à Folkestone
1. Consulat de Belgique à Folkestone
3. Consulat de Belgique à Folkestone
4. 1914-1926
5. 0,30 m.
7. Papier
10. Ce fonds renferme une partie de la correspondance d’Adolphe Peterson,
vice-consul de Belgique à Folkestone ainsi que de nombreux documents
relatifs à l’Union belge de Folkestone, à la section de Folkestone de la Ligue
des Patriotes de Belgique et à l’Union Anglo-belge.
11. Sur les réfugiés belges en Angleterre, il conviendra de se reporter aux
différents fonds conservés aux AGR (Comité officiel belge en Angleterre,…)
12. TALLIER P.-A., Inventaire des documents transmis par le consulat de
Belgique à Folkestone (Grande-Bretagne), 1914-1924, Bruxelles, 2000.
13. BOUDIN H.R., Pastorat, consulat et espionnage. La vie insolite de
Adolphe Frédéric Peterson, Bruxelles, 2002.
Documents relatifs aux réfugiés belges dans le Yorkshire
transmis par le Consulat belge à Bradford
1. Documents relatifs aux réfugiés belges dans le Yorkshire transmis par le
Consulat de Belgique à Bradford
3. Documents relatifs aux réfugiés belges dans le Yorkshire transmis par le
Consulat de Belgique à Bradford
4. 1914-1919
5. 0,20 m.
7. Papier
10. Ce petit fonds se compose de documents divers rassemblés par le consulat
de Belgique à Bradford relatifs aux réfugiés belges installés à Bingley,
Bradford, Brighouse, Heiddersfield, Lunddenfoot et York.
12. TALLIER P.-A., Inventaire des documents relatifs aux réfugiés belges
dans le Yorkshire (1914-1919). Transmis par le consulat belge à Bradford,
Bruxelles, 1997.
Documents relatifs aux réfugiés belges dans la région de CardiffPlymouth transmis par le Consulat belge à Cardiff
1. Documents relatifs aux réfugiés belges dans la région de Cardiff-Plymouth
transmis par le Consulat belge à Cardiff
3. Documents relatifs aux réfugiés belges dans la région de Cardiff-Plymouth
transmis par le Consulat belge à Cardiff
4. 1914-1920
5. 0,20 m.
7. Papier
10. Ce petit fonds se compose de documents divers rassemblés par le consulat
de Belgique à Cardiff et contient, notamment, un intéressant rapport sur
l’activité des comités et des œuvres de secours fondés à Cardiff en vue de
venir en aide aux réfugiés belges.
12. TALLIER P.-A., Inventaire des documents relatifs aux réfugiés belges
dans la région de Cardiff-Plymouth (1914-1920). Transmis par le Consulat
belge à Cardiff, Bruxelles, 1998.
1.4.2.2.4
Ambassades, consulats et légation de Belgique en Amérique /
Ambassades, Consulaten en Gezantschap van België in Amerika
Consulats et ambassade de Belgique en Amérique du Nord
1. Consulats et ambassade de Belgique en Amérique du Nord
3. Documents et archives transmis par les Consulats et l’Ambassade de
Belgique en Amérique du Nord (Denver, Minneapolis, La Nouvelle-Orléans,
Philadelphie, Washington)
4. 1914-1922
5. 2,20 m.
7. Papier
10. Ce fonds se compose de documents provenant des consulats et de la
Légation de Belgique aux États-Unis. Il renferme de nombreux dossiers
relatifs aux œuvres belges et américaines, créées aux États-Unis, en faveur des
populations belges.
11. Ces dossiers recèlent des informations essentielles sur l’action caritative
déployée aux États-Unis au profit des Belges. Afin de compléter ces données,
il s’avèrera nécessaire de recourir à d’autres fonds conservés aux AGR
(Belgian Relief Committee San Fransisco, CRB,…) ou au Ministère des
consulats et l’ambassade de Belgique en Amérique du Nord (Denver,
Minneapolis, La Nouvelle- Orléans, Philadelphie, Washington), 1914-1922,
Bruxelles, 2000.
13. TASSIER S., La Belgique et l’entrée en guerre des États-Unis (19141917), Bruxelles, 1951.
AMARA M., La propagande belge durant la Première Guerre mondiale
(1914-1918), Mémoire de licence inédit, ULB, 1998.
Légation de Belgique à Washington
4. ca. 1914-1925
5. 26 boîtes
7. Papier
– ravitaillement
1914-1918 – I. – Personalia ».
11. Ce fonds se subdivise en 6 séries distinctes. La troisième série (nos 243481) se compose de 7 boîtes d’archives formées par la Légation de Belgique à
Washington et la Mission militaire belge aux États-Unis. Ces documents
portent sur les achats de matériel de guerre réalisés aux États-Unis et contient
un volumineux dossier relatif à la tournée de propagande menée par le Corps
des Autos-Canons à travers les États-Unis. On y trouvera aussi de nombreux
documents relatifs aux œuvres de charité organisées outre-Atlantique au profit
des Belges ainsi que sur le recrutement opéré par l’armée belge dans les États
américains.
1984.
Consulat de Belgique à Buenos-Aires
1. Consulat de Belgique à Buenos-Aires (Argentine)
3. Documents transmis par le Consulat de Belgique à Buenos-Aires
4. 1914-1919
5. 0,05 m.
7. Papier
10. Le fonds renferme affiches, brochures et coupures de presse argentines
relatives à la Belgique et à la guerre.
11. Sur l’action caritative et la propagande menée par les agents
diplomatiques belges en Argentine, il conviendra se reporter aux archives du
Consulat de Buenos-Aires déposées au Ministère des Affaires étrangères. En
outre, on pourra recourir aux archives de la Croix-Rouge de Belgique à
Buenos-Aires ou à l’Union des femmes belges à Buenos-Aires.
12. TALLIER P.-A., Inventaire des documents transmis par le consulat de
Belgique à Buenos-Aires (Argentine), 1914-1919, Bruxelles, 2000.
1.4.2.2.5
Ambassades et consulats de Belgique en Afrique / Ambassades en
Consulaten van België in Afrika
Consulat de Belgique à Alexandrie
1. Consulat de Belgique à Alexandrie (Egypte)
3. Documents transmis par le Consulat de Belgique à Alexandrie (Egypte)
4. 1920
5. 0,05 m.
7. Papier
10. Les deux pièces que renferment le fonds se rapportent à l’Œuvre belge
d’Alexandrie.
11. Il présente un intérêt certain pour tout qui s’intéresse à l’action caritative
organisée en Egypte en faveur de la Belgique. Pour plus de renseignements, il
conviendra de se reporter aux archives des postes diplomatiques belges en
Egypte déposées au Ministère des Affaires étrangères.
12. TALLIER P.-A., Inventaire des documents transmis par le consulat
général de Belgique à Alexandrie (Egypte), 1920, Bruxelles, 2000.
Consulat de Belgique à Tunis
1. Consulat de Belgique à Tunis
3. Documents et archives transmis par le Consulat de Belgique à Tunis
4. 1914-1920
5. 0,40 m.
7. Papier
10. Ce fonds concerne les sections tunisiennes de plusieurs œuvres de secours
organisées en faveur des réfugiés ou de prisonniers belges ainsi que de
documents relatifs aux collectes organisées dans le pays.
organisée en Tunisie en faveur de la Belgique. Pour plus de renseignements, il
Tunisie déposées au Ministère des Affaires étrangères à Bruxelles.
12. TALLIER P.-A., Inventaire des documents et archives transmis par le
consulat général de Belgique à Tunis, 1914-1920, Bruxelles, 2000.
Consulats de Belgique à Johannesburg, Beira, Capetown,
Durban, East-London, Salisbury, Tananarive et Quelimane
1. Consulats de Belgique en Afrique Australe et en Afrique orientale
(Johannesburg, Beira, Capetown, Durban, East-London, Salisbury,
Tananarive et Quelimane)
3. Documents et archives transmis par les Consulats de Belgique en Afrique
Australe et en Afrique orientale (Johannesburg, Beira, Capetown, Durban,
East-London, Salisbury, Tananarive et Quelimane)
4. 1914-1921
5. 0,70 m.
7. Papier
10. Ce fonds concerne les récoltes de fonds et de vivres organisées en Afrique
au profit des œuvres de secours aux populations belges.
organisée en Afrique en faveur de la Belgique. Pour plus de renseignements, il
Afrique déposées au Ministère des Affaires étrangères.
consulats de Belgique en Afrique Australe et en Afrique orientale
(Johannesburg, Beira, Capetown, Durban, East-London, Salisbury,
Tananarive et Quelimane), 1914-1921, Bruxelles, 2000.
1.4.2.2.6
Ambassades et consulats de Belgique en Asie et en Océanie /
Ambassades en Consulaten van België in Azië en Oceanië
Consulat de Belgique à Batavia
1. Consulat de Belgique à Batavia (Indes néerlandaises)
3. Documents et archives transmis par le Consulat de Belgique à Batavia
(Indes nérlandaises)
4. 1914-1920
5. 0,25 cm.
7. Papier
10. Ce fonds concerne les récoltes de fonds et de vivres organisées dans les
Indes néerlandaises au profit des œuvres de secours aux populations belges.
organisée dans les Indes nérlandaises en faveur de la Belgique. Pour plus de
renseignements, il conviendra de se reporter aux archives des postes
diplomatiques belges dans les Indes néerlandaises déposées au Ministère des
consulat de Belgique à Batavia (Indes néerlandaises), 1914-1921, Bruxelles,
2000.
Consulat de Belgique à Brisbane
1. Consulat de Belgique à Brisbane (Australie)
3. Documents et archives transmis par le Consulat de Belgique à Brisbane
4. 1914-1920
5. 0,15 m.
7. Papier
10. Le fonds renferme une série de documents relatifs au Belgian Relief Fund
organisé par le Consul de Belgique à Brisbane et à différentes œuvres de
secours, créées en Australie, en faveur des populations belges.
organisée en Australie en faveur de la Belgique. Pour plus de renseignements,
il conviendra de se reporter aux archives des postes diplomatiques belges en
Australie déposées au Ministère des Affaires étrangères à Bruxelles.
consulat de Belgique à Brisbane (Australie), 1914-1920, Bruxelles, 2000.
Consulats de Belgique à Christchurch et Wellington
1. Consulats de Belgique en Nouvelle-Zélande (Christchurch, Wellington)
3. Documents et archives transmis par les Consulats de Belgique en NouvelleZélande (Christchurch, Wellington)
4. 1914-1918
5. 0,60 m.
7. Papier
10. Ce fonds contient une série de des dossiers concernant les collectes et
œuvres de secours créées en Nouvelle-Zélande afin de venir en aide aux
populations belges éprouvées par la guerre.
11. Ce fonds se révèle essentiel en ce qui concerne l’action caritative
organisée en Nouvelle-Zélande. Pour plus de renseignements, il conviendra de
se reporter aux archives des postes diplomatiques belges en Nouvelle-Zélande
déposées au Ministère des Affaires étrangères à Bruxelles.
consulats de Belgique en Nouvelle-Zélande (Christchurch, Wellington), 19141918, Bruxelles, 2000.
Consulats de Belgique à Shanghai, Tiendsin, Kobé
1. Consulats de Belgique en Chine et au Japon (Shanghai, Tiendsin, Kobé)
3. Documents et archives transmis par les Consulats de Belgique en Chine et
au Japon (Shanghai, Tiendsin, Kobé)
4. 1914-1919
5. 0,25 m.
7. Papier
10. Le fonds contient la correspondance relative aux œuvres philanthropiques
organisées en Chine et au Japon en faveur des Belges.
organisée en Chine et au Japon en faveur de la Belgique. Pour plus de
renseignements, il conviendra de se reporter aux archives des postes
diplomatiques belges en Chine et au Japon déposées au Ministère des Affaires
étrangères à Bruxelles.
consulats de Belgique en Chine et au Japon (Shanghai, Tiendsin, Kobé),
1914-1919, Bruxelles, 2000.
1.4.2.2.7
Légations de Belgique à Berne, Rome et Copenhague / Belgisch
Gezantschap in Bern, Roma en Kopenhagen
Légation de Belgique à Berne
4. ca. 1914-1925
5. 26 boîtes
7. Papier
– ravitaillement
1914-1918 – I. – Personalia ».
11. Ce fonds se subdivise en 6 séries distinctes. La deuxième se compose
d’archives émanant de la Légation de Belgique à Berne et traite
essentiellement des réfugiés et internés belges en Suisse, des prisonniers
belges en Allemagne ainsi que de la propagande belge menée en Suisse
(nos 83-242). En outre, cette série renferme un dossier relatif à l’action
caritative menée en Turquie au profit des Belges.
1984.
Dienst voor Geïnterneerden van het Belgisch Gezantschap in
Bern / Service de l’internement de la légation belge à Berne
1. Dienst voor Geïnterneerden van het Belgisch Gezantschap in Bern
3. Dienst voor Geïnterneerden van het Belgisch Gezantschap in Bern
4. 1916-1919
5. 3 m.
6. Overheidsarchief
7. Papier
8. geïnterneerden
10. Als gevolg van de internationale akkoorden over de uitwisseling van zieke
en gewonde krijgsgevangenen, bereikten de eerste Belgische geïnterneerden
in mei 1916 Zwitserland. Het Belgisch Gezantschap in Bern was, samen met
de Zwitserse overheid en tal van liefdadigheidsorganisaties, verantwoordelijk
voor de opvang en controle van deze militairen. Aanvankelijk droeg de
militaire attaché Clément Lefébure de eindverantwoordelijkheid, maar later
kreeg generaal Xhardez deze taak toegewezen.
11. Dit bestand bevat de nodige briefwisseling, lijsten van geïnterneerden en
dossiers inzake de opvang, de tucht, de vrijtijdsbesteding, de tewerkstelling en
de bijscholing. Een deel van de archieven van het Belgisch Gezantschap
berusten in het Legermuseum (zie ook Ruslandfonds).
Cfr. De Groote, Belgische Middendienst voor de Krijgsgevangenen en
Geïnterneerden, Centraal Comité voor de Belgische Geïnterneerden in
Zwitserland.
12. VANDEN BOSCH H., Inventaris van het archief van de Belgische
Afdeling van het Hulpcomité voor Krijgsgevangenen in Bern (1915-1919), het
Centraal Hulpcomité voor de Belgische Geïnterneerden in Zwitserland (19151920), het Hulpcomité voor de Belgische Geïnterneerden in de regio Montreux
Leysin (1917-1918), het Belgisch Bureau in Lausanne (1914-1920), de
Tewerkstellingsdienst voor de Belgische Geïnterneerden in Lausanne (19161919), de Vaderlandslievende Unie van Geïnterneerden en Krijgsgevangenen
in Genève (1915-1918) en de documentatie verzameld door Fernand Peltzer
(1911-1915), Brussel, 2009.
13. MELEBECK B., L’internement des prisonniers de guerre belges en
Suisse pendant la Première Guerre mondiale, 4 dln., onuitgegeven
licentiaatsverhandeling geschiedenis, UCL, 1985.
Légation de Belgique à Rome
1. Légation de Belgique à Rome
3. Documents transmis par la Légation de Belgique à Rome (Quirinal)
4. 1914-1918
5. 0,70 m.
7. Papier
8. 9. Ouvert à la recherche après autorisation préalable de l’Archiviste général.
10. Le fonds se compose exclusivement de lettres et messages de sympathie
adressés à la Légation de Belgique à Rome par des personnalités italiennes
pendant la Première Guerre mondiale.
11. Ce fonds offre un éclairage sur les dispositions de l’opinion publique
italienne vis-à-vis de la Belgique. Afin de disposer d’une vision globale de
cette question, il conviendra de se reporter aux archives diplomatiques
relatives aux relations belgo-italiennes conservées au Ministère des Affaires
étrangères à Bruxelles.
12. DE SMET J., Inventaire des documents transmis par la légation de
Belgique à Rome (Quirinal), 1914-1918, Bruxelles, 2000.
13. DUMOULIN M., La propagande belge en Italie au début de la Première
Guerre mondiale (août – décembre 1914) in : Bulletin de l’Institut historique
belge de Rome, t. XLVI-XLVII, 1976-1977, 335-367.
Légation de Belgique à Copenhague
1. Légation de Belgique à Copenhague
3. Documents et archives transmis par la Légation de Belgique à Copenhague
4. 1914-1919
5. 0,30 m.
7. Papier
8. prisonniers de guerre
9. Ouvert à la recherche après autorisation préalable de l’Archiviste général.
10. Le fonds concerne essentiellement l’action engagée au Danemark en
faveur des prisonniers belges en Allemagne. Il renferme plusieurs lettres
échangées avec des prisonniers belges en Allemagne.
11. Ces archives comportent quelque intérêt pour quiconque s’intéresse à
l’action engagée en faveur des prisonniers de guerre belges en Allemagne.
Pour disposer d’une vision d’ensemble de l’action conduite par les diplomates
belges au Danemark, on se reportera aux archives diplomatiques conservées
au Ministère des Affaires étrangères.
12. TALLIER P.-A., Inventaire des documents et archives transmis par la
légation de Belgique à Copenhague, 1914-1919, Bruxelles, 2000.
Belgique : Ministère des Colonies - 165
1.4.3
MINISTÈRE DES COLONIES / MINISTERIE VAN KOLONIËN
Département des Affaires étrangères / Afdeling Buitenlandse
Zaken
1. Ministère des Colonies. Département des Affaires étrangères
2. Archives du SPF Affaires etrangères – Archives africaines
3. Archives du département des Affaires étrangères de l’État Indépendant du
Congo 1885-1908 et du service des Affaires étrangères du Ministère des
Colonies 1908 – 1918 (1919-1923)
4. 1885-1923
5. 66 m.
7. Papier
8. Congo
10. Au sein du Ministère des Colonies, les Affaires étrangères géraient les
relations de la Belgique avec les puissances étrangères au sujet du Congo
belge. Après la Première Guerre mondiale, la section des Affaires étrangères
assurait aussi l’administration des territoires du Ruanda-Urundi.
11. Les archives relatives à la Première Guerre mondiale sont concentrées
dans le « fonds du Havre, 1914-1918 ». Y sont abordées les questions du
statut international du Congo (neutralité et conférences de paix), de la
coopération anglo-belge en Afrique (première et deuxième campagne de l’Est
Africain allemand), du commerce avec l’ennemi, de l’administration des
territoires occupés entre 1915 et 1920 ainsi que diverses autres questions
telles que la protection et transaction des titres, l’emprunt colonial ou encore
les mesures extraordinaires à prendre au Congo en raison de l’état de guerre.
Nous trouvons aussi dans ce fonds les archives du Service des territoires du
Ruanda-Urundi à Bruxelles après la guerre, des documents relatifs aux traités
de paix et les dossiers relatifs à l’administration du Ruanda-Urundi entre 1916
et 1919.
12. Inventaire réservé aux archivistes.
Force Publique / Weermacht
1. Ministère des colonies. Force Publique – service du conseiller militaire
2. Archives du SPF Affaires étrangères – Archives africaines
3. Archives de la Force Publique – service du conseiller militaire
4. 1908-1963
5. 52,5 m.
166 - België: Ministerie van Koloniën
7. Papier
8. Congo
10. Ce fonds est constitué de 3 parties : les archives métropolitaines, les
archives de la Première Guerre mondiale et les archives de la Deuxième
Guerre mondiale
11. Dans la partie consacrée à la Première Guerre mondiale et aux campagnes
d’Afrique, nous trouvons la correspondance générale (avec Londres, Le Havre
et le Ministère de la Guerre), des documents relatifs à la politique de guerre
du gouvernement belge en Afrique (à propos, entre autre, de la défense du
Bas-Congo, d’un projet de formation d’une division coloniale belge ou encore
de l’emploi éventuel de troupes coloniales hors Afrique), à la Campagne du
Cameroun et à la Campagne contre l’Est Africain allemand (dossiers
militaires mais aussi correspondance diplomatique), au personnel militaire
européen et indigène, au matériel militaire, aux finances et à la
communication et aux transports. Les archives métropolitaines contiennent,
elles aussi, quelques dossiers intéressants. Il s’agit des dossiers relatifs à la
réorganisation et à la mise en œuvre de la Force Publique pendant la guerre,
qui contiennent notamment plusieurs rapports sur la campagne de l’Est
Africain allemand et Tabora et enfin à l’octroi de distinctions honorifiques,
chevrons du front et cartes de feu au personnel européen. Ce fonds sera
utilement complété des quelques documents relatifs à la Force Publique
présents dans le fonds « Présence militaire belge à l’étranger » conservé au
Musée royal de l’Armée.
Département des Finances / Departement Financiën
1. État Indépendant du Congo. Département des Finances
2. Archives du SPF Affaires étrangères. Archives africaines
3. État Indépendant du Congo. Département des Finances
4. 1884 – 1940
5. 5,5 m.
7. Papier
8. Congo
10. Ce fonds contient principalement les archives du département des
Finances de l’État Indépendant du Congo mais offre aussi quelques dossiers
plus tardifs.
11. Nous trouvons dans ce fonds une correspondance relative au budget
extraordinaire de la Colonie entre 1915 et 1918 et d’autres petits dossiers
portant sur des questions financières durant la Première Guerre mondiale et la
Mission Horn à Londres (1917-1918).
12. Iinventaire réservé aux archivistes.
Première direction générale / Eerste algemene directie
1. Ministère des Colonies. Première direction générale, Première direction,
Droit public, institutions politiques et administratives
3. Première direction générale, Première direction, Droit public, institutions
politiques et administratives.
4. 1886 – 1960
5. 21 m.
7. Papier
8. Congo
10. Ce fonds fait partie des archives administratives qui traitent de questions
relatives à l’administration du Département et aux différentes activités des
Directions générales et de leurs services spécialisés.
11. Nous trouvons dans ce fonds quelques rares dossiers en lien avec la
Première Guerre mondiale. Il s’agit d’une liasse de documents concernant la
législation en matière de censure postale et des documents concernant la
police, plus particulièrement la création d’un corps de détectives noirs et les
primes accordées aux officiers pour de hauts faits en 1918.
Actes officiels / Officiële akten
1. Ministère des Colonies. Actes officiels
2. Archives du SPF Affaires étrangères. Archives Africaines
3. Fonds des Actes officiels
4. 1885-1962
5. 29 m.
7. Papier
8. Congo
10. Dans ce fonds sont réunis et conservés les originaux des actes officiels de
l’État indépendant du Congo (1885-1908) et du Ministère des Colonies (19081962) classés d’après leur destination.
11. Nous trouvons dans ce fonds les décrets, les arrêtés royaux et les actes
officieles pris par le Ministère des Colonies pendant la Première Guerre
mondiale.
Service des Distinctions honorifiques / Afdeling Eretekens
1. Ministère des Colonies. Service des Distinctions honorifiques
3. Archives du service des Distinctions honorifiques
4. fin XIXe siècle – milieu XXe siècle
5. 30 m.
7. Papier
8. Congo
10. Ce fonds concerne toutes les distinctions honorifiques africaines octroyées
par le Ministère des Colonies à des sujets belges, étrangers ou indigènes mais
aussi l’octroi de distinctions honorifiques étrangères à des sujets belges.
11. Sont conservés la correspondance générale, les principes, demandes,
octrois et refus relatifs aux distinctions honorifiques accordées pendant et
après la Première Guerre mondiale (telles que la Médaille commémorative
coloniale 1914-1918, la Médaille de la Reine Elisabeth, la Médaille de l’Yser,
la Croix de guerre, etc.) octroyées aux Belges et aux indigènes. Ce fonds
concerne aussi les distinctions honorifiques octroyées par la Belgique à des
sujets étrangers ou par divers pays à des sujets belges.
Service du Personnel d’Afrique / Dienst voor het Afrikaans
personeel
1. Ministère des Colonies. Service du Personnel d’Afrique
3. Fonds Service du Personnel d’Afrique
4. 18775. ca. 705 m.
7. Papier
8. Congo
9. Ouvert à la recherche dans les limites de la loi sur le respect de la vie
privée.
10. Service qui centralise, depuis 1908, les affaires relatives au personnel
d’Afrique et à son recrutement pour l’ensemble des départements du
Ministère des Colonies.
11. Ce fonds contient non seulement tous les dossiers de carrière du personnel
d’Afrique, des militaires de l’armée et officiers de la Force Publique
mobilisés durant la Première Guerre mondiale mais il comprend aussi les
archives de la 6° direction générale établie à Londres pendant le conflit. La
correspondance, notamment, offre de nombreuses informations sur les
contacts entre le personnel installé au Havre avec leurs parents en Belgique
occupée, sur l’enseignement colonial durant la guerre (à Honfleur, au
Havre,…), sur l’armée métropolitaine et les troupes coloniales, sur les
obligations militaires des coloniaux, sur les soldats et officiers de diverses
nationalités, sur les territoires occupés et l’administration de l’Est Africain
allemand, sur les blessés ou malades en Europe (au travers des examens
médicaux) et sur les prisonniers internés de guerre.
Rapports officiels du Congo belge / Officiële verslagen van
Belgisch-Congo
1. Ministère des Colonies. Rapports officiels du Congo belge
3. Rapports officiels du Congo belge
4. ca. 1910-1960
5. 31,25 m.
7. Papier
8. Congo
10. Il s’agit des rapports officiels du Congo belge et du Ruanda-Urundi
rassemblés en une collection et classés selon qu’ils émanent des conseils
consultatifs, du collège exécutif, ou des services administratifs.
11. Ce fonds contient les rapports officiels du Conseil de Gouvernement entre
1915 et 1919 (1 volume), les rapports annuels sur l’activité de la Colonie,
présentés par le Ministre des Colonies aux Chambres législatives belges pour
les sessions de 1914 à 1918 ainsi qu’un rapport spécial sur l’activité de la
Colonie pendant la guerre, les rapports annuels du service de la Force
Publique entre 1914 et 1918 et divers rapports des services administratifs des
différents gouvernements provinciaux, districts et territoires.
13. VANTHEMSCHE G., Le Congo belge pendant la Première Guerre
mondiale: les rapports du Ministre de Colonies Jules Renkin au Roi Albert 1er
1914-18, Bruxelles, 2009.
Rapports officiels de l’administration belge au Ruanda-Urundi /
Officiële verslagen van de Belgische administratie in RuandaUrundi
1. Ministère des Colonies. Rapports officiels de l’administration belge au
Ruanda-Urundi
3. Rapports officiels de l’administration belge au Ruanda-Urundi
4. 1916-1961
5. 24,50 m.
7. Papier
10. Rapports officiels, annuels et trimestriels, de l’administration belge au
Ruanda-Urundi de 1916 à 1961, augmentés de quelques documents rwandais
et burundais à partir de 1961.
11. Nous y trouvons divers rapports sur l’organisation et l’administration
introduites dans le territoire occupé (1916-1921) et de nombreux rapports
datant de 1917 et 1918 sur, entre autres, le service des finances du
Gouvernement d’occupation, l’organisation du service médical, le service de
la marine durant l’occupation, l’organisation des services judiciaires,
l’économie, l’industrie et le commerce, l’hygiène, etc.
Archives allemandes du Ruanda-Urundi / Duitse archieven uit
Ruanda-Urundi
1. Ministère des Colonies. Archives allemandes du Ruanda-Urundi
3. Archives allemandes du Ruanda-Urundi
4. 1889-1917
5. 6 m.
7. Papiers et microfilms
10. Archives des services du gouvernement impérial de Dar-es-Salam et des
diverses residentur allemandes saisies par les troupes belges en 1916.
11. Si la présence même de ce fonds dans les archives africaines du Ministère
des Affaires étrangères est à elle seule une conséquence de la Première Guerre
mondiale, il offre aussi de nombreuses informations sur la conquête du
Ruanda-Urundi. Un sous-fonds consacré à 1914-1918 concerne le
détachement militaire de la Schultz, les relations entre ce détachement et les
autorités militaires allemandes, les ordres et journaux de route des troupes
coloniales, la réception et la distribution d’armes et de munitions. Il contient
également des plans, photographies et cartes militaires. Mais nous trouvons
aussi hors de ce sous-fonds des archives concernant les soldats des troupes
coloniales allemandes appelés Askaris, l’approvisionnement de la population
civile et les mesures économiques en temps de guerre et les renseignements
relatifs aux étrangers, de nationalité ennemie, dans les districts de l’Urundi.
12. Inventaire réservé à l’archiviste.
Ruanda-Urundi
1. Ministère des Colonies. Ruanda et Urundi
3. Archives du Ruanda et de l’Urundi (STRU et RWABU)
4. 1916-1961
5. 6 m.
7. Papier
10. Ce fonds est constitué, pour l’essentiel, des archives produites par le
Service des territoires du Ruanda et de l’Urundi.
11. Les archives du Ruanda et de l’Urundi contiennent divers dossiers relatifs
au ravitaillement, aux dommages de guerre, à l’entrée au Congo de
ressortissants des pays ayant été en guerre avec la Belgique et aux distinctions
honorifiques ainsi que des registres des télégrammes reçus et expédiés pour
les années de guerre.
Burundi
1. Ministère des Colonies. Burundi
3. Fonds Burundi
4. 5. 55 m.
7. Papier
8. monuments
10. 11. Ce fonds contient les rapports politiques sur divers territoires entre 1917 et
1932, des pièces relatives à la modification des limites du territoire entre 1917
et 1958, à l’occupation belge dans l’Est Africain allemand, les instructions et
la correspondance entre 1918 et 1922, ainsi que quelques rares dossiers sur les
monuments aux morts et tombes.
Ruanda
1. Ministère des Colonies. Fonds Ruanda
3. Fonds Ruanda
4. 5. 67 m.
7. Papier
8. Congo - atrocités
10. 11. Ce fonds contient un rapport de Wintgens sur les atrocités commises par
les soldats belges en 1917-1918 et les rapports avec l’autorité indigène à ce
propos.
Belgique : Ministère des Sciences et des Arts - 173
1.4.4
1.4.4.1
MINISTÈRE DES SCIENCES ET DES ARTS / MINISTERIE VAN
WETENSCHAPPEN EN KUNST
Administration des Beaux-Arts / Bestuur der Schone Kunsten (I)
1. Administration des Beaux-Arts
3. Administration des Beaux-Arts. Ancien fonds
4. 1847-1937.
5. 15,3 m.
7. Papier
10. Ce fonds ne renferme que quelques dossiers relatifs à la période de guerre,
notamment des documents concernant l’application des dispositions de la
Convention de La Haye au sein de l’administration belge et un dossier relatif à
la collaboration de fonctionnaires des Musées Royaux d’Art et d’Histoire
pendant l’occupation.
11. Sur ces questions, on se reportera aux archives des différentes institutions
scientifiques du pays conservées aux AGR ou au sein de ces établissements.
12. COSEMANS A., Bestuur der Schone Kunsten. Vroeger Fonds. Storting
1957 – Administration des Beaux-Arts. Ancien Fonds. Remise 1957,
Bruxelles, 1990.
Administration des Beaux-Arts / Bestuur der Schone Kunsten (II)
1. Administration des Beaux-Arts
3. Administration des Beaux-Arts. Versement 1957
4. 1838-1947
5. 13,5 m.
7. Papier
8. monuments – reconstruction
10. Ce fonds contient quelques dossiers relatifs à l’édification de monuments
commémoratifs, à la protection des sites et à la reconstruction des régions
dévastées par la guerre.
174 - België: Ministerie van Wetenschappen en Kunst
11. Sur les questions liées à la reconstruction, on se reportera aux archives de
l’Office des régions dévastées.
12. COSEMANS A., Bestuur der Schone Kunsten. Vroeger Fonds. Storting
1957 – Administration des Beaux-Arts. Ancien Fonds. Remise 1957,
Bruxelles, 1990.
Administration de l’Enseignement supérieur. Nouveau Fonds /
Bestuur van het Hoger Onderwijs. Nieuw Fonds
1. Administration de l’Enseignement supérieur
3. Administration de l’Enseignement supérieur. Nouveau Fonds
4. 1835-1953
5. 63 m.
7. Papier
8. enseignement – Flamandisation de l’université de Gand
10. Outre quelques dossiers généraux issus de l’administration de
l’Enseignement supérieur au Havre et qui renseignent sur la présence de
réfugiés dans l’enseignement supérieur à l’étranger, plusieurs dossiers traitent
du fonctionnement des universités en Belgique, des dispositions prises à
l’égard des universitaires combattants, des mesures disciplinaires engagées
vis-à-vis de personnalités soupçonnées de collusion avec l’ennemi, des
réformes engagées par les Allemands à l’Université de Gand et des dons faits
à l’Université de Louvain en vue de la reprise de ses activités, après-guerre.
Plusieurs dossiers traitent de l’activité des principales institutions
scientifiques dans l’immédiat après-guerre, de la constitution de la
Commission des Archives de la Guerre ou du Conseil national de la
recherche scientifique. Sous les numéros 850 à 852 sont repris des indicateurs
de correspondance couvrant la période 1916-1918.
11. Ce fonds, indispensable pour tout ce qui touche à la vie universitaire et
scientifique des Belges en pays occupé et à l’étranger sera utilement complété
par les archives de Prosper Poullet ainsi que par les archives de la période
conservées au sein des différentes universités belges.
12. DE BOCK-DOEHAERD R., Inventaire des archives de l’Administration
de l’enseignement supérieur (1853-1953), Bruxelles, 1988,.
13. DEVRIESE D., Note sur l’histoire des universités belges pendant la
Première Guerre mondiale. Pour un état des sources et de l’historiographie,
in : TALLIER P.-A. et R. BOIJEN, La Belgique et la Première Guerre
mondiale – État des sources, Bruxelles, 2002, 169-177.
Administration de l’Enseignement supérieur et des Sciences.
Section Sciences / Bestuur van het Hoger Onderwijs en
Wetenschappen. Afdeling Wetenschappen
1. Administration de l’Enseignement supérieur et des Sciences. Section
Sciences
3. Administration de l’Enseignement supérieur et des Sciences. Section
Sciences. Arrêtés
4. 1900-1960
5. 2 m.
7. Papier
8. enseignement
10. Ce fonds renferme les arrêtés relatifs à l’enseignement supérieur datant de
l’occupation et de l’immédiat après-guerre. Il s’agit à la fois d’arrêtés royaux
(n° 12-13), d’arrêtés ministériels (n° 39 à 41), d’arrêtés du Secrétaire-général
(n° 60), d’arrêtés du Gouverneur-Général (n° 72-74) et d’arrêtés du
Verwaltungschef bei dem Generalgouverneur in Belgien.
11. Ces documents permettent d’éclairer les immixtions des autorités
allemandes dans les questions relatives à l’enseignement supérieur et aux
universités pendant la guerre.
12. THERRY M., Ministeriële en andere Besluiten voorbereid door het
Bestuur van het Hoger Onderwijs, Wettenschappen en Letteren (1900-1912),
en het Bestuur van het Hoger Onderwijs en Wetenschappen (1922-1960), in
het bijzonder door de Afdeling Wetenschappen. Ministerie van Binnenlandse
Zaken, Openbaar Onderwijs en Ministerie van Wetenschappen en Kunsten,
Bruxelles, 1997.
Administration de l’Enseignement moyen. Arrêtés royaux et
ministériels / Bestuur van het Middelbaar Onderwijs. Koninklijke
en Ministeriële besluiten
1. Ministère de l’Instruction publique. Administration de l’enseignement
moyen
3. Ministère de l’Instruction publique. Administration de l’enseignement
moyen. Arrêtés royaux et ministériels
4. 1830-1928
5. 9 m.
7. Papier
8. enseignement
10. Sous les numéros 128 à 131 se trouve une collection d’arrêtés relatifs à
l’enseignement moyen pendant la guerre.
11. Ces arrêtés permettent de cerner une partie de l’activité des services en
charge de l’enseignement moyen pendant l’occupation.
12. Ministère de l’Instruction publique. Inventaire des arrêtés royaux et
ministériels concernant l’enseignement moyen (1830-1928), Bruxelles, 1995.
Administration de l’Enseignement primaire / Bestuur van het
Lager Onderwijs
1. Administration de l’enseignement primaire
3. Ministère de l’Intérieur. Administration de l’enseignement primaire
4. 1846-1943
5. 11,7 m.
7. Papier
8. enseignement
10. Ce fonds se compose essentiellement de registres d’imputation relatifs aux
budgets de l’enseignement primaire. Il renferme, sous les numéros 234 à 239,
les registres d’imputation pour les budgets 1914 à 1918 de l’administration de
l’enseignement primaire. De la correspondance, seul subsiste un indicateur
couvrant les années 1918 à 1921 (n° 242).
11. Ces registres ont quelque utilité pour tout qui s’intéresse aux budgets
alloués à l’enseignement primaire pendant l’occupation.
12. VLEESCHOUWERS C. et POLART M.-T., Ministère de l’Intérieur.
Enseignement gardien, primaire et normal. Registres, Bruxelles, 1994.
1.4.4.2
Institutions culturelles / Culturele instellingen
Académie Royale des Sciences, des Lettres et des Beaux-Arts de
Belgique / Koninklijke Academie der Wetenschappen, Letteren en
Schone Kunsten van België
1. Académie Royale des Sciences, des Lettres et des Beaux-Arts de Belgique
2. Académie Royale des Sciences, des Lettres et des Beaux-Arts de Belgique
(Palais des Académies)
3. Archives de l’Académie Royale des Sciences, des Lettres et des Beaux-Arts
de Belgique
4. ca. 1769-1984
5. –
7. Papier
8. monuments – atrocités – culture
10. Réorganisée en 1845, l’Académie Royale des Sciences, des Lettres et des
Beaux-Arts de Belgique a pour but de promouvoir les travaux de recherches et
d’encourager les entreprises artistiques et scientifiques. Elle est divisée en
quatre classes comportant chacune 50 membres et 50 associés. Chaque classe
est divisée en sections regroupant des spécialistes de disciplines aussi variées
que l’histoire, les sciences naturelles, les sciences mathémathiques ou la
musique.
11. Les archives de l’Académie se révèlent d’une grande richesse. Outre les
procès-verbaux des séances des différentes classes et sections, on y trouvera
une importante correspondance ainsi que les dossiers personnels d’un grand
nombre de membres. Quelques dossiers permettront d’éclairer l’histoire des
milieux artistiques et scientifiques sous l’occupation. A noter un dossier
relatif à la Commission Mayence constituée en vue d’enquêter sur la
falsification des sources relatives aux prétendus francs-tireurs de Louvain, en
août 1914, plusieurs liasses renfermant la correspondance de Henri Pirenne,
1918-1934 et un dossier composé des archives de la Commission spéciale
pour le choix de l’emplacement du monument national aux morts, 1919-1921.
12. DE PAEPE J.L., Inventaire des Archives de l’Académie Royale des
Sciences, des Lettres et des Beaux-Arts de Belgique, 1769-1984, Bruxelles,
1986.
Bibliothèque Royale de Belgique / Koninklijke Bibliotheek van
België
1. Bibliothèque Royale de Belgique
3. Archives de la Bibliothèque Royale Albert I à Bruxelles
4. 1843-1957
5. 7,5 m.
7. Papier
10. Ces archives contiennent notamment un dossier traitant de la constitution
des collections d’imprimés relatives à la guerre formées dès 1915.
11. Sur la collation des archives et documents relatifs à la guerre, il convient
de se reporter aux archives de la Commission des Archives de la Guerre.
12. VLEESCHOUWERS C., Inventaris van het archief van de Koninklijke
Bibliotheek Albert I te Brussel, Bruxelles, 1979.
Commissie voor de Oorlogsarchieven / Commission des Archives
de la Guerre
1. Commissie voor de Oorlogsarchieven
3. Commissie voor de Oorlogsarchieven
4. 1919-45
5. 3 m.
6. Overheidsarchief
7. Papier
10. Bij Koninklijk Besluit van 15 november 1919 werd de Commissie voor de
Oorlogsarchieven opgericht die moest instaan voor het verzamelen,
inventariseren en bewaren van documenten in verband met de oorlog en de
bezetting. De bekende historicus Henri Pirenne werd benoemd tot voorzitter
en Hubert Nélis van het Rijksarchief was de secretaris. Onder de andere leden
treffen we Joseph Cuvelier, Dom Berlière, Jules Vannérus, Guillaume Des
Marez, Fernand Passelecq, Alfred De Ridder en Paul Lambotte aan. In elke
provincie werd bovendien een lokaal comité opgericht. De zoektocht naar
documenten kon beginnen.
11. In dit archiefbestand bevinden zich de administratieve documenten van de
Commissie (oprichting, personeel, huisvesting, budget, enz.), de processenverbaal van de centrale commissie en van de provinciale commissies, de
jaarverslagen, de briefwisseling i.v.m. de collecties en losse stukken
(brochures, krantenknipsels, gedichten liederen, lijsten van binnenen
buitenlandse kranten, foto’s,…). Te vermelden zijn verder nog een aantal
archiefstukken van Henri Pirenne en het oorlogsdagboek van Nihoul uit
Nimy-les-Mons.
Cfr. Verzameling oorlogsdocumentatie van de Commissie voor de
Oorlogsarchieven, Iconografische collectie van de Commissie voor de
Oorlogsarchieven en Verzameling oorlogsdagboeken en -verslagen van de
Commissie voor de Oorlogsarchieven.
12. TALLIER P.-A., Inventaire des archives de la Commission des archives
de la guerre (puis Archives de la guerre), 1919-1945, Brussel, 2000.
13. Bezet België 1914-1918. Tekeningen, prenten en foto’s uit de
oorlogsarchieven van het Algemeen Rijksarchief, Brussel, 1998.
Bulletin de la Commission des Archives de la Guerre, Brussel, 1921-1924.
Revue belge des livres, documents et archives de la guerre, Brussel, 19241953.
Conseil supérieur de l’Enseignement technique / Hoge Raad van
de Technisch Onderwijs
1. Conseil supérieur de l’Enseignement technique – Hoge Raad van de
Technisch Onderwijs
3. Conseil supérieur de l’Enseignement technique – Hoge Raad van de
Technisch Onderwijs
4. 1874-1941
5. 1,8 m.
6. Archives publique
7. Papier
8. enseignement
10. 11. Ce fonds ne renferme que quelques pièces relatives à la Première Guerre
mondiale, notamment des procès-verbaux des examens organisés en 1917 et
1918 dans les écoles professionnelles de filles sans l’intervention du
gouvernement et un Rapport sur l’activité de la Section Aide et protection aux
dentellières à la date du 30 juin 1915. Le fonds se révèle plus intéressant pour
la période de l’après-guerre avec, notamment, plusieurs dossiers relatifs à
l’organisation des cours pour chômeurs dans l’agglomération bruxelloise.
12. POLART M.-T., Inventaire des archives du Conseil supérieur de
l’enseignement technique (1874-1941), Bruxelles, 1995
Conservatoire Royal de Musique de Bruxelles / Koninklijk
Muziekconservatorium te Brussel
1. Conservatoire Royal de Musique de Bruxelles
2. Archives de l’État à Anderlecht
3. Archives du Conservatoire Royal de Musique de Bruxelles – Archief van
het Koninklijk Muziekconservatorium te Brussel
4. 1932-1834 et 1876-1931
7. Papier
8. culture
10. Ce fonds éclaire quelques aspects de la politique culturelle menée en
Belgique occupée.
11. Outre la correspondance avec diverses administrations belges ou les
dossiers des membres du personnel, on y trouvera la correspondance échangée
entre le Conservatoire et l’Administration des Beaux-Arts après la séparation
administrative, ainsi qu’un dossier relatif aux hommages rendus aux anciens
élèves du conservatoire.
12. VANDEWOUDE E., Inventaris van het archief van het Koninklijk
Muziekconservatorium te Brussel (1832-1834, 1876-1931), Bruxelles, 1995.
Conservatoire Royal de Musique de Liège / Koninklijk
Muziekconservatorium te Luik
1. Conservatoire Royal de Musique de Liège
2. Archives de l’État à Liège
3. Archives du Conservatoire Royal de Musique de Liège
4. 5. 6. Archives publiques
7. Papier
8. culture
10. Ce fonds éclaire quelques aspects de la politique culturelle menée en
Belgique occupée.
11. Outre les archives relatives à l’administration du Conservatoire et les
dossiers du personnel, le fonds renferme trois dossiers de correspondance et
pièces comptables relatifs à la section liégeoise de l’œuvre Aide et Protection
aux Artistes.
12. HANSOTTE G., Inventaire des archives du Conservatoire royal de
Musique de Liège, Bruxelles, 1994.
Koninklijke Commissie voor Monumenten en Landschappen /
Commission royale des Monuments et des Sites
1. Koninklijke Commissie voor Monumenten en Landschappen
2. VIOE Brussel
3. archief van de Koninklijke Commissie voor Monumenten en Landschappen
7. Papier
8. wederopbouw
10. De Koninklijke Commissie waakt over het behoud en de restauratie van de
monumenten en landschappen.
11. Het archief van de Koninklijke Commissie is een belangrijke informatiebron voor wie de wederopbouw bestudeerd. De dossiers inzake de algemene
vergaderingen en de notulen van de vergaderingen (zowel van tijdens als van
na de oorlog) bleven bewaard. Bovendien is er een indrukwekkende
verzameling (soms zeer fraai geschilderde) plannen van heropgebouwde
monumenten (zowat alle kerken uit de Westhoek komen aan bod).
Cfr. Dienst der Verwoeste Gewesten.
12. Er bestaan onuitgegeven plaatsingslijsten.
13. Bulletin van de Koninklijke Commissie voor Monumenten en
Landschappen, Brussel, 1862-1948.
SMETS M., Resurgam. De Belgische wederopbouw na 1914, Brussel, 1985.
STYNEN H., De onvoltooid verleden tijd: een geschiedenis van de
monumenten- en landschapszorg in België, 1835-1940, Brussel, 1998.
Koninklijk Meteorologisch Instituut/ Institut Royal Météorologique
1. Koninklijk Meteorologisch Instituut
3. Koninklijk Meteorologisch Instituut
4. 1900-1930
5. 16 m.
6. Overheidsarchief
7. Papier
10. Het KMI verricht sinds 1823 waarnemingen van het weer en tracht dat ook
te voorspellen.
11. Het bestand bestaat uit maandelijkse formulieren ingevuld door de talloze
vrijwillige, lokale waarnemers van het KMI (met aantekeningen over de
temperatuur, de neerslag, de bewolking enz).
12. Er is geen toegang beschikbaar, maar het bestand is eenvoudig
chronologisch geordend.
Mission Dhuicque / Zending Dhuicque (I)
1. Mission Dhuicque
2. VIOE Brussel
3. archief van Eugène Dhuicque
4. 5. 6. Privé-archief
7. Glasplaten
8. foto’s - oorlogsschade
10. In 1915 werd architect Eugène Dhuicque door minister Poullet belast met
een bijzondere opdracht in de frontstreek. Hij moest redden wat er te redden
viel van het nationaal kunstpatrimonium. Dhuicque en zijn medewerkers,
spoedig bekend als de ‘Mission Dhuicque’, brachten kunstwerken en
archieven in veiligheid, trachtten plunderingen te voorkomen, namen maatregelen om hetgeen overbleef van de vernielde monumenten te vrijwaren en
maakten een inventaris op van de monumenten en kunstvoorwerpen achter het
front. Tijdens deze operatie werden plannen opgemaakt van de belangrijkste
gebouwen en een heleboel foto’s (op glasplaat) genomen van kerken,
pastorieën, hoeves, openbare gebouwen en particuliere woningen. In totaal
bleven 863 foto’s, 30 kleurendia’s en 171 plannen bewaard. Een ander deel
van de archieven van Dhuicque wordt momenteel bewaard door het Brusselse
Centre d’Information, de Documentation et d’Étude du Patrimone (niet
geïnventariseerd).
11. De plannen van kerken en kerkmeubilair uit Ieper, Alveringem, LoReninge, Nieuwpoort, Poperinge, Veurne, Oostvleteren, Westvleteren bleven
bewaard. Verder zijn er foto’s op glas van gebouwen in Diksmuide,
Heuvelland, Ieper, Handzame, Lo, Nieuwpoort, Oudenaarde, Poperinge,
Staden, Torhout, Veurne, Woesten en Westvleteren.
12. Er bestaan onuitgegeven plaatsingslijsten.
13. DEVLIEGHER L. en SCHEPENS L., Front 14/18, Tielt, 1968.
MARTINY V.G., Dhuicque Eugène, in: Biographie nationale, dl.35, Brussel,
1970, 183-188.
MARTINY V.-G., L’œuvre écrit, dessiné et construit de l’architect Eugène
Dhuicque: bibliographie complète, Brussel, 1970.
Stille getuigen 1914-1918. Kunst en geestesleven in de frontstreek, Brugge,
1964.
STYNEN H., CHARLIER G. en BEULLENS A., Mission Dhuicque: 15-18
het verwoeste gewest, Brugge, 1985. (met planneninventaris)
Mission Dhuicque / Zending Dhuicque (II)
1. Mission Dhuicque
2. Institut Royal du Patrimoine Artistique
3. Mission Dhuicque
4. 1915-1918
5. 863 clichés
7. Négatifs sur verre
8. photographies – dommage de guerre
10. Dhuicque (1877-1967), architecte et restaurateur de bâtiments, est chargé
en 1915 par le Ministère des Sciences et des Arts d’effectuer un relevé
concernant tous les bâtiments et monuments détruits, spécialement sur la
région du front, en vue de la reconstruction.
11. Ces photographies sont non seulement une source particulièrement
importante pour l’étude de la mission Dhuicque et de la politique de
reconstruction et de restauration de la Belgique mais témoignent aussi, au
détour de quelques clichés plus animés, de la vie sous l’occupation ou encore
de l’intervention de l’armée dans la consolidation des ruines. D’un point de
vue géographique, ces clichés sont pris principalement dans la zone de l’Yser
non occupé, en Flandre Occidentale (Furnes, Ypres, Poperinge) et dans une
moindre mesure en Flandre Orientale. Nous trouvons aussi dans ce fonds
quelques clichés de documents écrits. Ce fonds sera utilement complété par
les diapositives couleur, les plans et clichés conservés au VIOE. Une partie de
ces photographies est reprise dans la base de données sur www.kikirpa.be.
13. KOTT C., Préserver l’art de l’ennemi? Le patrimoine artistique en
Belgique et en France occupées 1914-1918, Bruxelles, 2006.
STYNEN H., CHARLIER G., BEULLENS A., Het verwoeste gewest, 15/18 :
Mission Dhuicque, Brugge, Wiele, 1985.
Musée Royal de l’Afrique centrale / Koninklijk Museum voor
Midden- Afrika
1. Musée d’Afrique centrale
2. Musée Royal de l’Afrique Centrale
3. Fonds des archives institutionnelles du Musée d’Afrique centrale. 19101930
4. 1910-1930
5. 309 fardes, 21 boîtes, 36 dossiers, 16 indicateurs, 2 répertoires
7. Papier
8. culture - Congo
10. Ce fonds rassemble l’ensemble des archives produites par l’administration
du Musée d’Afrique Centrale.
11. Nous retrouvons dans ce fonds les archives relevant de l’activité des
différentes sections du musée et de ses différentes missions et de la gestion
administrative et comptable de ses bâtiments et de son personnel mais aussi
une farde concernant l’occupation allemande et une autre relevant de
l’administration générale et intitulée « affaires spéciales ».
12. Inventaire sommaire dactylographié disponible auprès de l’archiviste.
13. ARNOUT A., “Archimedes achterna. De Belgische musea tijdens de
Eerste Wereldoorlog”, in CHTP – BEG, 22, 2010, 55-92.
Musées Royaux d’Art et d’Histoire / Koninklijke Musea voor Kunst
en Geschiedenis
1. Musées Royaux d’Art et d’Histoire
2. Musées Royaux d’Art et d’Histoire
3. Archives dites « Archives anciennes »
4. 1835-1936
7. Papier
8. culture
9. Ouvert à la recherche sur demande
des Musées Royaux d’Art et d’Histoire.
11. Dans ce fonds sont conservés quelques dossiers concernant les réparations
allemandes et restitutions d’objets et d’œuvres d’art. D’autres dossiers
concernent la commission d’enquête instituée après-guerre relative à l’attitude
des fonctionnaires durant l’occupation. Nous y trouvons aussi une série de
dossiers en cours d’inventaire, intitulés « Porte de Hal ». Ils concernent les
revendications artistiques belges de la Belgique envers l’Autriche en
application du traité de Saint-Germain-en-Laye entre 1918 et 1926.
13. « Nos musées pendant la guerre » in : Bulletin des Musées royaux d’Art et
d’Histoire – Bulletin van de Koninklijke Musea voor Kunst en Geschiedenis,
Bruxelles, 3e série, I, janvier 1929, 3-4.
ARNOUT A., “Archimedes achterna. De Belgische musea tijdens de Eerste
Wereldoorlog”, in CHTP – BEG, 22, 2010, 55-92.
Musées Royaux des Beaux-Arts de Belgique / Koninklijk Museum
voor Schone Kunsten van België
1. Musées Royaux des Beaux-Arts de Belgique
2. Archives des Musées Royaux des Beaux-Arts de Belgique
3. « Fonds Musée »
4. XIXe – XXe siècle
7. Papier
8. culture
des Musées des Beaux-Arts.
11. Plusieurs dossiers couvrent la période 1914-1918. Sous le n° 5283 est
reprise la correspondance échangée entre le Musée, les autorités allemandes et
le Ministère des Sciences et des Arts avant et après la séparation
administrative. D’autres dossiers traitent notamment des œuvres d’art
évacuées des zones proches du front ou des œuvres volées par les Allemands
en Belgique et dans le Nord de la France. Les procès-verbaux de la
Commission directrice du Musée Royal de Peinture et de Sculpture permettent
de cerner les activités du Musée durant l’occupation allemande. Sur ces
questions, voir les archives de l’Administration des Beaux-Arts.
12. Pas d’inventaire – voir registres d’époque.
13. ARNOUT A., “Archimedes achterna. De Belgische musea tijdens de
Eerste Wereldoorlog”, in CHTP – BEG, 22, 2010, 55-92.
Musée Royal d’Histoire Naturelle de Belgique / Koninklijk
Museum der Natuurwetenschappen
1. Musée Royal d’Histoire Naturelle de Belgique
2. Institut Royal des sciences naturelles de Belgique
3. Archives du Musée Royal d’Histoire Naturelle de Belgique.
4. XIXème siècle à nos jours
7. Papier
8. culture
10. Ensemble des archives produites par l’administration du Musée et par le
travail scientifique de ses sections.
11. La correspondance diverse, les instructions diverses ainsi que des rapports
du conseil de surveillance et les rapports annuels de section datant de la
période de guerre ont été conservés. Ces archives sont particulièrement
intéressantes pour ce qui concerne la mise sous tutelle allemande et la
flamandisation du Musée. Il est à noter que la section paléontologie conserve
un fonds « Bernissart » et un fonds « Iguanodons » très intéressant pour ce
qui concerne la reprise des fouilles par l’occupant dans les mines de
Bernissart dans le but de trouver des fossiles pour le compte de l’Allemagne.
Ces archives seront utilement complétées par la consultation du Bulletin du
Ministère des Sciences et des Arts.
13. VIVE A., Du Musée Royal d’Histoire Naturelle de Belgique à l’Institut
Royal des Sciences Naturelles de Belgique. Développement d’un
établissement scientifique de l’État. 1909-1954, 2 vol., mémoire de licence,
ULB, 1994.
ARNOUT A., “Archimedes achterna. De Belgische musea tijdens de Eerste
Wereldoorlog”, in CHTP – BEG, 22, 2010, 55-92.
Théâtre du Parc
1. Théâtre du Parc pendant la guerre
2. Archives et Musée de la Littérature
3. Dossier « Théâtre du Parc pendant la guerre »
4. ca. 1914-1918
5. 1 dossier
7. Papier
8. culture
10. Ce dossier se rapporte à l’activité du Théâtre du Parc de Bruxelles durant
l’occupation.
11. Il se compose de coupures de presse et de programmes divers éclairant
l’histoire d’un des principaux théâtres de Bruxelles durant l’occupation
allemande. Sur cette question, il conviendra de consulter les archives de
l’Echevinat de l’Instruction publique de la Ville de Bruxelles conservées aux
AVB.
12. Fichier accessible en salle de lecture.
188 - België: Ministerie van Financiën
1.4.5
MINISTÈRE DES FINANCES / MINISTERIE VAN FINANCIËN
Secrétariat général / Algemeen Secretariaat
1. Ministère des Finances. Secrétariat général. Versement 1992
3. Ministère des Finances. Secrétariat général. Versement 1992
4. 1851-1964
5. 90 m.
7. Papier
10. Ce fonds se compose d’archives produites par le Ministère des Finances.
11. Très riche, ce fonds renferme les archives produites par l’administration
des Finances durant l’occupation et l’immédiat après-guerre. Elles offrent un
éclairage très intéressant sur le fonctionnement de l’administration belge
durant l’occupation et sur les rapports qu’elle noua avec le pouvoir allemand.
12. VROOM M., Ministerie van Financiën. Algemeen Secretariaat.
Overdracht april 1992. Ministère des Finances. Transfert d’avril 1992. 19141945, 2 vol., Bruxelles, 1992.
Secrétariat général. Service d’Études et de Documentation /
Algemeen Secretariaat. Studie- en Documentatiedienst
1. Ministère des Finances. Secrétariat général. Service d’Études et de
Documentation
3. Ministère des Finances. Secrétariat général. Service d’Études et de
Documentation
4. 1920-1987
5. 5,2 m.
7. Papier
10. Contient, pour l’essentiel, des archives postérieures à la Seconde Guerre
mondiale.
11. On y trouve toutefois des cartes d’état-major britannique de la Belgique
datant de la Première Guerre mondiale.
12. Bordereau de versement sommaire.
Belgique : Ministère des Finances - 189
Ministère des Finances - Ancien fonds / Ministerie van Financiën Oud Fonds
1. Ministère des Finances
3. Ministère des Finances. Ancien fonds
4. 1802-1922
5. 75,6 m.
7. Papier
10. Ce fonds se compose d’archives produites par le Ministère des Finances.
11. On y trouvera d’intéressants dossiers formés par l’administration des
Finances au Havre se rapportant aux dépenses effectuées par le gouvernement
en exil, au financement de l’effort de guerre ou à différents organismes créés
durant l’exil au Havre.
12. COSEMANS A., Ministère des Finances. Ancien fonds. Nos. 1-229, 404614 (1830-1932) Inventaire, Bruxelles, 1989.
COSEMANS A., Ministère des Finances. Ancien fonds. Nos. 230-403 (18301914) Inventaire, Bruxelles, 1989.
COSEMANS A., Ministère des Finances. Ancien fonds. Nos. 615-804 (19141922) Inventaire, Bruxelles, 1989.
Administration des Douanes et Accises. Affaires générales /
Administratie der Douane en Accijzen. Algemene Zaken
1. Ministère des Finances. Administration des Douanes et Accises. Affaires
générales
3. Ministère des Finances. Administration des Douanes et Accises. Affaires
générales
4. 1840-1962
5. 13,5 m.
7. Papier
10. Contient les circulaires de l’administration des contributions directes,
douanes et accises pour l’immédiat après-guerre et un ancien répertoire des
archives générales détenues par l’administration.
11. Ces dossiers apportent quelques renseignement sur la politique fiscale
engagée par le gouvernement belge durant l’immédiat après-guerre.
12. Inventaire provisoire.
Administration des Douanes et Accises. Personnel / Administratie
der Douane en Accijzen. Personeel
1. Ministère des Finances. Administration des Douanes et Accises. Personnel
3. Ministère des Finances. Administration des Douanes et Accises. Personnel
4. 1870-1980
5. 32 m.
7. Papier
10. Concerne surtout l’épuration après la Seconde Guerre mondiale
(commission d’enquête).
11. Il est à noter, toutefois, que les n° 37 à 39 contiennent des pièces relatives
à la situation des agents du Ministère sanctionnés suite à leur attitude pendant
la première occupation (1919-1954) et aux anciens activistes soutenus par la
Commission Borms.
Administration des Douanes et Accises. Législation /
Administratie der Douane en Accijzen. Wetgeving
1. Ministère des Finances. Administration des Douanes et Accises.
Législation
3. Ministère des Finances. Administration des Douanes et Accises.
Législation
4. 1834-1947
5. ca. 85 m.
7. Papier
10. Ce fonds contient quelques dossiers relatifs aux importations et
exportations de produits divers en Belgique ou vers l’Allemagne pendant la
guerre. A noter, la présence d’un dossier concernant l’importation de tracts
révolutionnaires saisis à la frontière dans l’immédiat après-guerre.
11. Renferme une série de dossiers très intéressants sur les importations et
exportations durant la guerre et l’immédiat après-guerre.
12. Inventaire en préparation. Un bordereau existe pour le versement 1971.
Dienst van het Sekwester van de Administratie der Domeinen te
Brussel / Service des Séquestres de l’Administration des
Domaines à Bruxelles
1. Dienst van het Sekwester van de Administratie der Domeinen / Service des
Séquestres de l’Administration des Domaines
3. Dienst van het Sekwester van de Administratie der Domeinen / Service des
Séquestres de l’Administration des Domaines
4. 1919-1996
5. 83 m.
6. Overheidsarchief
7. Papier
8. sekwester - economie - middenstand
10. Om de geleden oorlogsschade deels te vergoeden werden de goederen van
vijandelijke onderdanen na de oorlog onder sekwester gesteld. Meer
bijzonderheden hierover vindt men in de uitgebreide inleiding van de
inventaris.
11. Er bleven de nodige dossiers bewaard over de organisatie en werking van
de Dienst van het Sekwester. De grootste rijkdom van het bestand zit echter
vervat in de enorme reeks dossiers die aangelegd werden voor elke
gesekwestreerde persoon, familie of bedrijf -doorgaans van Duitse of
Oostenrijkse afkomst. Expliciet te vermelden zijn de indrukwekkende dossiers
over de uitgestrekte eigendommen van de familie-Arenberg (soms met
kaarten).
Cfr. de archieven van de gesekwestreerde bedrijven.
12. VANDEWEYER L., Inventaris van het archief van de Dienst voor het
Sekwester van de Administratie der Domeinen, Brussel, 2010.
13. CARREIN K. en VANCOPPENOLLE C., Het fonds van de
sekwesterarchieven in het Algemeen Rijksarchief, in: TALLIER P.-A. e.a.
België en de Eerste Wereldoorlog. Bronnen - stand van het onderzoek,
Brussel, 2002, 39-54.
Dienst van het Sekwester van het Bestuur der Registratie en
Domeinen te Antwerpen / Service du séquestre de
l’administration de l’enregistrement et domaines à Anvers
1. Dienst van het Sekwester van het Bestuur der Registratie en Domeinen te
Antwerpen
2. Rijksarchief Beveren
3. Archief van het Dienst van het sekwester verbonden aan het Bestuur der
Registratie en Domeinen
4. 1918-1964
5. 12,5 m.
6. Overheidsarchief
7. Papier
10. 11. Dit archiefbestand omvat sekwesterdossiers van de bedrijven en personen
van Duitse of Oostenrijkse afkomst en enkele stukken betreffende de werking
en organisatie van de dienst. Deze dossiers bieden een goed beeld van de
verschillende sectoren waarin de Duitse kolonie actief was (het gaat vooral
om bankiers, hotelhouders, kapiteins, renteniers, handelaars,…).
12. VANCOPPENOLLE C. en VANDAELE D., Inventarissen van de
archieven gevormd in het kader van het sekwester door het Parket van de
Procureur des Konings van Antwerpen (1918-1960), door de Dienst van het
Sekwester van het Bestuur der Registratie en Domeinen (1918-1964) en van
archief van onder sekwester geplaatste bedrijven (1887-1939), Brussel, 2008.
sekwesterarchieven in het Algemeen Rijksarchief, in: TALLIER P.-A. e.a.
Brussel, 2002, 39-54.
Administration de l’Enregistrement et des Domaines. Domaines.
Guerre 1940-1944 / Administratie der Registratie en Domeinen.
Domeinen. Oorlog 1940-1944
1. Ministère des Finances. Administration de l’enregistrement et des
Domaines. Domaines. Guerre 1940-1944
3. Ministère des Finances. Administration de l’enregistrement et des
Domaines. Domaines. Guerre 1940-1944
4. 1920-1990
5. 43 m.
7. Papier
10. La quasi-totalité du fonds se rapporte à la Deuxième Guerre mondiale.
11. Ce fonds contient de nombreux dossiers relatifs à l’activité de la
Commission Borms et une série de dossiers relatifs à la collaboration
économique et à la répression des trafics avec l’ennemi après 1918,
notamment le n° 1685 portant sur la législation en matière de répression de la
collaboration économique avec l’occupant et sur le recouvrement des sommes
à charge des trafiquants avec l’ennemi.
12. Bordereau de versement.
Thésaurie. Archives du Personnel / Thesaurie. Personeelsarchief
1. Ministère des Finances. Thésaurie (1er Bureau, 1ère direction). Archives du
Personnel
3. Ministère des Finances. Thésaurie (1er Bureau, 1ère direction). Archives du
Personnel
4. 1851-1969
5. 23 m.
7. Papier
10. 11. Ce fonds contient plusieurs dossiers relatifs aux amnisties accordées aux
fonctionnaires inciviques (41-42, 405-406) et aux avantages accordés aux
anciens combattants et aux victimes civiles de la guerre. En outre, on y
retrouve un dossier sur le fonctionnement de la Société coopérative d’Avances
et de Prêts dont les archives sont déposées aux AGR.
12. Inventaire partiel.
194 - België: Ministerie van Binnenlandse Zaken
1.4.6
1.4.6.1
MINISTÈRE DE L’INTÉRIEUR / MINISTERIE VAN BINNENLANDSE
ZAKEN
Ministère de l’Intérieur. Première série (ancien fonds) / Ministerie
van Binnenlandse Zaken. Eerste Reeks (oud fonds)
1. Ministère de l’Intérieur
3. Ministère de l’Intérieur. Première série (ancien fonds)
4. 1830-1944
5. 61,40 m.
7. Papier
8. réfugiés
10. Ce fonds apporte quelques éléments sur l’action déployée par le Ministère
de l’Intérieur en exil en matière d’aide aux réfugiés belges et d’aide aux
communes durant l’immédiat après-guerre.
11. La Série V porte sur l’utilisation des comptes du Ministère de l’Intérieur
au Havre et sur les dépenses engagées par le Ministère au profit du
ravitaillement de la Belgique non-occupée ainsi que des réfugiés installés en
zone libre et à l’étranger. On y trouvera aussi plusieurs dossiers relatifs aux
finances communales dans l’immédiat après-guerre et, notamment, un rapport
sur la situation financière de la ville de Liège au début de la guerre.
12. DEPOORTERE R. Inventaire des archives du Ministère de l’Intérieur.
Première série (ancien fonds), Bruxelles, 1995.
Service du protocole, honneurs et préséances / Dienst protocol,
eer en voorrang
3. Ministère de l’Intérieur. Service du protocole, honneurs et préséances
(Versement 1993)
4. 1815-1987
5. 3,6 m.
7. Papier
8. monuments
Belgique : Ministère de l’Intérieur - 195
10. Ce fonds contient quelques dossiers concernant les monuments
commémoratifs érigés en Belgique et à l’étranger. Ils se rapportent
notamment à l’érection de monuments belges à l’étranger, de monuments
français en Belgique, de monuments en Belgique ou à l’inauguration du
monument érigé au Tir National.
11. Sur les monuments commémoratifs de la Première Guerre mondiale, il
convient de consulter les archives de l’Administration des Beaux-Arts.
12. MARECHAL G., Ministerie van Binnenlandse Zaken, neerlegging 1993:
Dienst protocol, eer en voorrang (1815-1987), Bruxelles, 1998.
Adresses aux rois et procès-verbaux d’événements officiels
marquants / Huldebetoon aan de vorsten en PV’s
3. Ministère de l’Intérieur. Adresses aux rois et procès-verbaux d’événements
officiels marquants
4. 1834-1921
5. 2,7 m.
7. Papier
8. agriculture
10. 11. Ce fonds contient un dossier relatif à un don de bétail par la Fédération
des Sociétés d’Agriculture de la Suisse romande en 1921.
12. PAGNOUL A.-M., Adresses aux Rois et procès-verbaux d’événements
officiels marquants (1834-1921), Bruxelles, 1989.
Affaires électorales / Verkiezingszaken
3. Ministère de l’Intérieur. Affaires électorales (Versement 1993)
4. 1834-1967
5. 6,3 m.
7. Papier
8. révision de la Constitution
10. 11 Ce fonds contient des documents intéressants sur les réformes du mode de
suffrage introduites dans l’immédiat après-guerre. Le dossier n° 48 relatif à la
révision des listes électorales de 1919 contient une série de listes de femmes
emprisonnées sur ordre des autorités allemandes durant l’occupation.
12. MARECHAL G., Ministerie van Binnenlandse Zaken. Neerlegging 1993.
Verkiezingszaken (ca. 1834-1967), Bruxelles, 1994.
Arrêtés royaux des Affaires provinciales et communales /
Koninklijke Besluiten van provinciale en gemeentelijke zaken
3. Ministère de l’Intérieur. Arrêtés royaux des Affaires provinciales et
communales
4. 1831-1958
5. 61 m.
7. Papier
10. Les numéros 188, 189 et 265 renferment quelques arrêtés royaux de la
période 1914-1919 relatifs aux affaires communales et provinciales. De plus,
les registres numéros 672 et 673 contiennent quelques arrêtés de la même
période relatifs à la Garde civique et aux questions liées à la milice.
11. Très incomplète, cette collection d’arrêtés doit impérativement être
complétée par les arrêtés publiés au Moniteur Belge et dans le Bulletin du
Ministère de l’Intérieur.
12. MARECHAL G., Ministerie van Binnenlandse Zaken. Overzicht van de
koninklijke besluiten neergelegd door het Ministerie van Binnenlandse Zaken.
(Provincie- en gemeentezaken, burgerwacht en militie, benoemingen),
Bruxelles, 2003.
Rémunérations de milice et indemnités de logement / Militie- en
verblijfsvergoedingen
1. Ministère de l’Intérieur – Rémunérations de milice et indemnités de
logement
3. Ministère de l’Intérieur – Rémunérations de milice et indemnités de
logement
4. ca. 1916-1919
5. 25 m.
7. Papier
8. réfugiés
10. Ce fonds se compose de fichiers reprenant les noms des bénéficiaires des
rémunérations de milice et indemnités de logements octroyées par les
autorités belges aux familles de militaires belges réfugiées à l’étranger. Il est à
noter que les dossiers individuels des ayants-droits de ces prestations
semblent avoir été détruits.
11. Sur le versement des allocations accordées aux familles de militaires
restées en Belgique occupée, il conviendra de se reporter aux archives du
CNSA à qui fut confiée cette tâche tout au long de la guerre.
1.4.6.2
Services temporaires / Tijdelijke diensten
Bureau médical belge auprès de la Légation de Belgique à
La Haye / Keuringsbureel bij het Belgisch Gezantschap in
Den Haag
1. Bureau médical belge auprès de la Légation de Belgique à La Haye
3. Bureau médical belge auprès de la Légation de Belgique à La Haye
4. 1915-1916
5. 0.08 m.
7. Papier
8. 9. Ouvert à la recherche après demande écrite adressée à l’Archiviste général.
10. Le Bureau médical belge auprès de la Légation de Belgique à La Haye
examinait les militaires et miliciens belges convalescents ou résidant aux
Pays-Bas afin de juger de leur aptitude à rejoindre le front.
11. Incomplètes, ces archives concernent uniquement les années 1915 et 1916.
Elles offrent toutefois un aperçu des causes de réformes en vigueur dans
l’armée belge. Enfin, les relevés de pathologies permettent d’obtenir quelques
renseignements sur l’état de santé, les maladies et les blessures des miliciens
et réfugiés belges aux Pays-Bas.
12. DE SMET J., Inventaire des archives du Bureau médical belge auprès de
la Légation de Belgique à La Haye, Bruxelles, 2002.
Colonies scolaires belges en France et en Suisse /
Schoolkolonies in Frankrijk en Zwitserland
1. Colonies scolaires belges en France et en Suisse
3. Archives du Ministère de l’Intérieur au Havre - Colonies scolaires belges
en France et en Suisse
4. 1914-1919
5. 14 m.
7. Papier
8. enseignement – enfants – réfugiés
10. Ce fonds se compose d’une correspondance riche, de fichiers, de
documents iconographiques et de nombreux dossiers relatifs aux Colonies
scolaires organisées en France et en Suisse vers lesquelles furent évacuées
plusieurs milliers d’enfants originaires de Belgique occupée et des zones
situées à proximité du front.
11. Ces archives permettent de retracer les opérations liées aux évacuations de
populations civiles vers l’arrière du front et offrent un éclairage précieux sur
les mesures engagées par le gouvernement belge dans le cadre de la protection
de l’enfance. De manière indirecte, elles recouvrent de nombreuses
problématiques relatives, notamment, à la vie des communautés religieuses
réfugiées en France ou à l’organisation de l’enseignement belge à l’étranger.
Ce fonds pourra être utilement complété par les dossiers relatifs à l’action
qu’engagea la Reine Elisabeth en vue de favoriser l’évacuation des Enfants de
l’Yser vers la France et la Suisse dans les fonds « Secrétariat de la Reine
Elisabeth » et « Secrétariat privé du Roi Albert et de la Reine Elisabeth ». Sur
les évacuations des populations civiles de la zone du front, il conviendra de
consulter aussi le fonds De Panne. Onbezet België conservé aux AE à Bruges.
12. AMARA M., Inventaire des archives du Ministère de l’Intérieur au
Havre. Colonies scolaires belges en France et en Suisse, Bruxelles, 2007.
13. DELBECKE J. et al., Kinderen in de Eerste Wereldoorlog, Tielt, 2000.
Comité officiel belge de secours aux réfugiés en France / Officieel
Belgisch Hulpcomité voor de vluchtelingen in Frankrijk
1. Comité officiel belge de secours aux réfugiés en France
3. Comité officiel belge de secours aux réfugiés en France
4. 1914-1919
5. 53 m.
7. Papier
8. réfugiés
10. Créé en août 1914 et placé sous la direction conjointe du Président de la
Chambre des Représentants et du Ministère de l’Intérieur, le COBSR vint en
aide aux réfugiés massés dans la région anversoise et procéda à l’évacuation
de plusieurs milliers d’entre eux. Installé au Havre à la suite du
gouvernement, il s’imposa comme un des principaux comités de secours aux
réfugiés belges installés en France.
11. Ces archives ne se composent quasi exclusivement que de fichiers où sont
répertoriés les réfugiés belges en France selon leur commune d’origine, leur
lieu de résidence en France, leur profession,… Il est à noter que les Archives
de la Chambre des Représentants contiennent une partie des archives laissées
par le COBSR.
Bruxelles, 2008.
Comité officiel belge de Secours aux Réfugiés. Rapport sur son action et son
œuvre, Le Havre, 1915.
Comité officiel belge pour l’Angleterre / Officieel Belgisch Comité
voor Engeland
1. Comité officiel belge pour l’Angleterre
3. Comité officiel belge pour l’Angleterre
4. 1914-1919
5. 2,40 m.
6. Archives privées
7. Papier
8. réfugiés
10. Créé par AR du 1er février 1914, le COBA regroupa de nombreuses
personnalités belges réfugiées en Grande-Bretagne. Destiné à servir
d’intermédiaire entre les autorités britanniques et belges, il intervint dans une
multitude de problématiques relatives à la vie des Belges exilés outreManche.
11. Ce fonds renferme de multiples renseignements sur la vie des réfugiés
belges en Angleterre, sur l’action caritative qui y fut déployée en leur faveur
et sur les relations qu’ils entretinrent avec les populations locales. Sur ces
questions, il conviendra de se reporter aux archives de comités belges et
anglais déposés aux AGR, ainsi qu’aux archives des consulats belges en
Angleterre.
12. TALLIER P.-A., Inventaire des archives du Comité officiel belge pour
l’Angleterre (Réfugiés belges en Angleterre), Bruxelles, 2002.
Bruxelles, 2008.
Comité officiel belge pour les Pays-Bas / Officieel Belgisch
Comité voor Nederland
1. Comité officiel belge pour les Pays-Bas
3. Comité officiel belge pour les Pays-Bas
4. 1914-1919
5. 8,50 m.
7. Papier
8. réfugiés
9. Ouvert à la recherche avec demande préalable à l’Archiviste général pour
les nos 395 à 608.
10. Créé par AR du 10 mars 1915, le COBPB fut fondé en vue de renforcer la
coordination des innombrables œuvres et associations créées aux Pays-Bas en
vue de venir en aide aux réfugiés. Porte-parole du gouvernement belge, il
trancha les litiges qui opposèrent ces comités et fut chargé du rapatriement des
réfugiés après-guerre.
11. Ce fonds très riche se compose essentiellement des PV des réunions des
comités belges aux Pays-Bas, de nombreux dossiers documentaires relatifs
aux conditions de vie des réfugiés et internés belges et de plus de 200 dossiers
relatifs aux œuvres de secours aux réfugiés créées aux Pays-Bas. Sous les
nos 395 à 608 sont repris les laissez-passer octroyés aux réfugiés en vue de leur
retour au pays.
12. VANNERUS J., Inventaire des archives du Comité officiel belge pour les
Pays-Bas, 1914-1919, Bruxelles, 2002.
Bruxelles, 2008.
Belgique : Ministère de la Justice - 201
1.4.7
1.4.7.1
MINISTÈRE DE LA JUSTICE / MINISTERIE VAN JUSTITIE
Direction générale des services généraux. Service de la
légalisation des Textes / Directoraat generaal Algemene Diensten.
Dienst legalisaties
1. Ministère de la Justice
3. Ministère de la Justice. Direction générale des services généraux. Service
de la légalisation des Textes. Versement 2003
4. 5. 91 m.
7. Papier
10. Ce fonds est constitué de nombreux registres d’arrêtés royaux et
ministériels relatifs aux compétences exercées par le Ministère de la Justice.
11. Les séries consacrées au personnel et qui couvrent la période de guerre
permettent de déterminer les nominations effectuées au sein du personnel
judiciaire en Belgique occupée et en Belgique libre, tant par le Gouvernement
du Havre que par les autorités occupantes. Quant aux séries consacrées aux
cultes, elles contiennent de nombreux arrêtés pris par l’occupant. Si certaines
séries offrent un bon aperçu des différentes fonctions exercées par le Ministre
de la Justice, pendant la guerre, il convient toutefois de se reporter aux autres
fonds d’archives émanant du Ministère ainsi qu’aux arrêtés publiés au
Moniteur Belge.
12. Bordereau de versement détaillé.
Administration de la Législation. Série I / Bestuur Wetgeving.
Reeks I
3. Ministère de la Justice. Administration de la Législation. Série I
4. 1814-1926
7. Papier
202 - België: Ministerie van Justitie
8. justice – atrocités – culture
10. Ce fonds renferme quelques dossiers intéressants relatifs à l’occupation de
la Belgique et à l’occupation belge en Rhénanie.
11. Plusieurs dossiers de correspondance traitent des Belges fusillés à Aix-laChapelle en août 1914, aux tableaux volés par les Allemands en Belgique au
cours de l’occupation et à l’assassinat du Lieutenant Graff durant l’occupation
belge en Allemagne, en 1922.
12. Ministerie van Justitie. Bestuur van Wetgeving. Ministère de la Justice.
Administration de la Législation, Bruxelles, 1992.
Administration des Cultes, Dons, Legs et Fondations. Octroi de
bourses d’études / Bestuur Erediensten, Legaten en Stichtingen.
Toekennen van studiebeurzen
3. Ministère de la Justice. Administration des Cultes, Dons, Legs et
Fondations. Archives relatives à l’octroi de bourses d’études
4. 1816-1956
7. Papier
8. enseignement
10. Ce fonds relatif à l’octroi des bourses d’études contient peu
d’informations sur la période de guerre.
11. Seuls les nos 94 et 95 contiennent quelques documents relatifs aux bourses
d’études pendant le conflit et dans l’immédiat après-guerre.
12. DE STOBBELEIR D., Ministère de la Justice. Inventaire d’archives
concernant notamment les fondations de bourses d’études, Bruxelles, 1983.
Administration de la Bienfaisance et des Prisons / Bestuur van de
Gevangenissen en de Weldadigheidsinstellingen
3. Ministère de la Justice. Administration de la Bienfaisance et des prisons.
Série I
4. 1790-1927
5. 23 m.
7. Papier
8. justice
10. Ce fonds renferme plusieurs dossiers sur l’organisation des établissements
de bienfaisance et des établissements pénitentiaires pendant la guerre.
11. Outre quelques dossiers relatifs à la gestion des hospices, maternités et
hôpitaux de Bruxelles et de diverses communes des provinces du Brabant et
d’Anvers (nos 137-139) ou des colonies de Merksplas et Rekem pendant la
guerre (n° 166), ce fonds renferme plusieurs dossiers relatifs à
l’administration des prisons belges à l’étranger et en territoire belge nonoccupé (nos 350-352). La série consacrée à l’Office central belge pour les
prisonniers de guerre et les internés renferme un intéressant dossier sur la
conférence belgo-allemande pour la libération réciproque des prisonniers
civils tenue à Berne en mars 1918 (n° 357). Sur cette question, il convient de
se reporter aux archives de l’Office central belge des prisonniers de guerre.
12. DE BOCK-DOEHAERD R., Ministère de la Justice. Administration de la
bienfaisance et des prisons, Bruxelles, 1988.
Direction générale des Établissements pénitentiaires. Service des
Grâces / Algemeen Bestuur van de Strafinrichtingen. Dienst
Genade
3. Ministère de la Justice. Direction générale des Etablissements
pénitentiaires. Service des Grâces. Versement 2001
4. 5. 120,50 m.
7. Papier
8. justice
10. Pour l’essentiel, ce fonds se rapporte aux procédures de grâces
postérieures à la Seconde Guerre mondiale.
11. A noter, toutefois, la présence de quelques registres d’arrêtés royaux de
grâces pris dans l’immédiat après-guerre.
12. DEPOORTERE R., SAOUDI N. et WILLE I., Inventaire des archives du
Ministère de la Justice. Direction générale des Etablissements pénitentiaires.
Service des Grâces. Versement 2001, Bruxelles, 2001.
Gevangenissen / Prisons
1. Gevangenissen
2. Rijksarchief Beveren, Rijksarchief Hasselt en de Waalse Rijksarchieven
3. Archieven van de strafinrichtingen (gevangenissen)
7. Papier
8. gerecht - verzet
9. Archieven jonger dan 100 jaar zijn enkel raadpleegbaar met toelating van
het diensthoofd van het Rijksarchief.
10. 11. In de archieven van de Belgische gevangenissen, gevestigd in zowat elke
grote stad, vinden we stukken terug uit de periode 1914-1918. Het betreft de
notulen en de briefwisseling van de administratieve commissie, archieven van
de directeur, de dienstorders, de personeelsregisters en -dossiers, financiële
stukken, de notulen van de personeelsconferentie, de indicateurs van de
aankomst en vertrek van gedetineerden, de zgn. ‘bevolkingsregisters’, de
waardevolle registers van de morele verslaggeving, het register van de aan de
gedetineerde opgelegde straffen, de (inhoudelijk zeer rijke) opsluitingsdossiers, de rollen van het arresthuis, het strafhuis en het huis van bewaring en
uitzonderlijk het dagboek van de geneesheer. Vermeldenswaard zijn ook de
rollen van de politieke gedetineerden die door de bezetter opgesloten werden
tijdens de Eerste Wereldoorlog.
12. BAERT J., (bewerkt door) Inventarissen van de archieven van de
gevangenis te Veurne (1817-1933), van de gevangenis te Kortrijk (18361918) en van de gevangenis te Ieper (1808-1936) Brussel, 2000.
BAERT J., Inventaris van het archief van de gevangenis te Gent (18131993). Diverse overdrachten bewerkt in 1999, Brussel, 2000.
BUYCK J. en ROTTHIER I., (bewerkt door) Inventarissen van de archieven
van de centrale gevangenis te Gent (1773-1935) en van de hulpgevangenis te
Gent (1827-1940), Brussel, 2001.
BUYCK J., BAERT J. en ELSLANDER S., Inventarissen van de archieven
van de gevangenis te Brugge (1794-1966) en van de gevangenis te SintAndries-Brugge (1870-1967), Brussel, 1999.
DESMAELE B. e.a., Inventaire des archives de la Prison de Tournai (18211975), Brussel, 2004.
ELSLANDER S. en VELLE K., Inventarissen van het archief van de centrale
gevangenis (1860-1940) en van de hulpgevangenis (1951-1970) te Leuven.
Overdrachten 1997-1998, Brussel, 1999.
HANSOTTE G. en CONRADT P., Inventaire des archives du greffe de la
prison de Liège, Brussel, 1999.
HONNORE L. en VAN DUC N., Inventaire des archives de la Prison de
Mons (1791-1987), Brussel, 2008.
UYISENGA CH., Inventaire des archives de la prison de Verviers, Brussel,
1999.
VELLE K. en HEERWEGH L., Inventaris van het archief van de gevangenis
te Turnhout (1795-1987), Brussel, 1998.
VELLE K. en RZOSKA B., Inventaris van het archief van de gevangenis te
Antwerpen (1798-1986), Brussel, 1997.
VELLE K., Inventaris van het archief van de gevangenis te Hasselt (17971992), Brussel, 1998.
VELLE K., Inventaris van het archief van het interneringscentrum (19441951) en van de gevangenis te Tongeren (1832-1995), Brussel, 1999.
VELLE K., Inventarissen van het archief van de interneringscentra van
Breendonk (1944-1947) en Mechelen (1944-1947) en van de gevangenis te
Mechelen (1802-1985), Brussel, 1998.
VELLE K., Inventarissen van het archief van het interneringscentrum (1945)
en van de gevangenis te Dendermonde (1806-1981), Brussel, 1998.
VELLE K., Inventarissen van het archief van het interneringscentrum en van
de hulpgevangenis te Leuven (1808-1986), Brussel, 1998.
13. ROTTHIER I., De gevangenisgids. Archiefgids betreffende de archieven
van de Vlaamse penitentiaire inrichtingen, Brussel, 2001.
Openbare Veiligheid: vreemdelingendossiers / Sûreté Publique :
dossiers des étrangers
1. Openbare Veiligheid: vreemdelingendossiers
3. Openbare Veiligheid: vreemdelingendossiers
4. 1830-1943
5. 5025 m.
6. Overheidsarchief
7. Papier
8. 9. Vrij raadpeegbaar na 100 jaar. Jongere dossiers zijn enkel toegankelijk voor
familieleden of mensen die over een volmacht van de familie beschikken. Ook
voor wetenschappelijke doeleinden worden de dossiers vrijgegeven, mits het
ondertekenen van een onderzoeksverklaring.
10. De zgn. Vreemdelingenpolitie hield de vreemdelingen die in ons land
verbleven scherp in de gaten. In de dossiers treffen we rijke biografische
informatie over de vreemdelingen (inlichtingen over woonplaats, herkomst,
familiebanden, soms informatie van de politie of het gerecht, akte van
burgerlijke stand, persoonsbeschrijving, briefwisseling van het gemeentebestuur, …).
11. Hier treffen we onder andere de dossiers van de Duitsers die zich voor de
oorlog in ons land vestigden en van de vele staatslozen die na de oorlog door
Europa zworven op zoek naar een beter bestaan.
12. Deze imposante reeks is ontsloten via alfabetisch geordende steekkaarten
(deels op microfilm/microfiche).
DEPOORTERE R en BOON B., Ministère de la Justice. Service de la Police
des Étrangers. Inventaire des microfilms du fichier des dossiers individuels,
Brussel, 1996.
13. STRUBBE F., Zoekwijzer: de individuele vreemdelingendossiers
afkomstig van de Openbare Veiligheid (vreemdelingenpolitie), Brussel, 2009.
Sûreté de l’État / Staatsveiligheid
1. Sûreté de l’État
3. Archives partielles de la Sûreté de l’État (Ministère de la Justice)
4. ca. 1917-1950
7. Papier
8. repression - collaboration
10. Ces archives se rapportent quasi exclusivement aux années 1940.
11. On y trouvera toutefois deux dossiers issus de la Sûreté de l'État
concernant le procès d'Evence Coppée ("Livraisons à l'ennemi de benzol et
autres sous-produits de la houille"). Ils se composent de lettres, notes et
coupures de presse couvrant la période 1917-1925 et renferment d’intéressant
renseignements sur l’affaire Coppée et la répression de la collaboration
économique durant l’après-guerre.
12. Inventaire du fonds AA 1336.
Rijksweldadigheidskolonies / Dépots de Mendicité
1. Rijksweldadigheidskolonies
2. Rijksarchief te Beveren
3. Archief van de Rijksweldadigheidskolonies
7. Papier
8. gerecht
9. Archieven jonger dan 100 jaar zijn slechts raadpleegbaar met toelating van
het diensthoofd van het Rijksarchief
10. 11. In de Rijksweldadigheidskolonies van Hoogstraten, Merksplas, Rekem en
Wortel werden bedelaars en landlopers opgevangen. Zij werden ingeschakeld
in de landbouw en de ontginning van woeste gronden. In deze archieven vindt
men de dossiers van de kolonisten, de opsluitingdossiers en de nodige boekhoudkundige stukken terug.
12. BUYCK J. en VELLE K., Inventaris van het archief van de
rijksweldadigheidskolonies Hoogstraten-Merksplas-Rekem-Wortel (18101980), Brussel, 1998.
1.4.7.2
Services temporaires / Tijdelijke diensten
Commission d’enquête sur la violation des règles du droit des
gens, des lois et des coutumes de la guerre / Commissie tot
onderzoek van de schendingen van het volkenrecht
1. Commission d’enquête sur la violation des règles du droit des gens, des lois
et des coutumes de la guerre
3. Commission d’enquête sur la violation des règles du droit des gens, des lois
et des coutumes de la guerre
4. 1914-1926
5. 15 m.
7. Microfilm (collection des microfilms nos 4946-4999)
8. atrocités
10. Constituée dès les premiers jours de la guerre, cette Commission fut
chargée de réunir les preuves des atrocités allemandes commises en Belgique.
Le fruit de ses travaux fit l’objet de 23 rapports. Réorganisée après-guerre, la
Commission procéda à un relevé minutieux des violations des règles du droit
des gens commises par les Allemands au cours de l’invasion et de
l’occupation (pillages de l’industrie, déportations de civils, traitement des
prisonniers, réquisitions,…). Cette enquête donna lieu à la publication de
rapports réunis en huit volumes volumineux publiés entre 1922 et 1923.
11. Ce fonds renferme une très riche série de rapports et de témoignages
relatifs aux exactions commises, par l’occupant, lors de l’invasion et de
l’occupation.
12. VANNERUS J., revu, complété et introduit par TALLIER P.-A.,
Inventaire des archives de la Commission d’enquête sur la violation des
règles du droit des gens, des lois et des coutumes de la guerre (1914-1926),
Bruxelles, 2001.
13. Rapports de la Commission d’enquête sur les violations des règles du
droit des gens, des lois et coutumes de la guerre, 8 vol., Bruxelles, 19221923.
Londense Afdeling van de Commissie tot Onderzoek van de
Schendingen van de mensenrechten, oorlogswetten en gebruiken / Délégation de Londres de la Commission d’enquête
sur les violations des règles du droit des gens et des coutumes
de la guerre
1. Londense Afdeling van de Commissie tot Onderzoek van de Schendingen
van de mensenrechten, oorlogswetten en -gebruiken
3. Londense Afdeling van de Commissie tot Onderzoek van de Schendingen
van de mensenrechten, oorlogswetten en -gebruiken
4. 1914-1918
5. 1 m.
6. Overheidsarchief
7. Papier
8. gruweldaden
10. De Belgische regering stelde op 7 augustus 1914 reeds een Commissie in
om zoveel mogelijk bewijzen te verzamelen over de gruweldaden die het
Duitse leger beging bij de inval in België. Ook in Londen werd een afdeling
opgericht die de verhalen van de Belgische vluchtelingen aldaar optekende.
Emile Cartier de Marchienne, Henri La Fontaine en Henri Davignon waren de
leden.
11. In dit bestand vinden we de briefwisseling met de onderzoekscommissie
en met voorzitter Cooreman, dossiers over de uitgave van de officiële
rapporten en ander propagandamateriaal. Erg belangrijk zijn de verslagen van
ooggetuigen van de Duitse gruweldaden.
Cfr. Belgian Relief Committee, La Fontaine Henri, Propaganda- en
Documentatiebureel in Londen.
12. Inventaris door Vanessa D’Hooghe ter perse.
13. Rapports sur la violation du droit des gens en Belgique, 23 dln. Parijs,
1915-1917.
Belgische Middendienst voor de Krijgsgevangenen en de
Geïnterneerden / Office central belge pour les prisonniers de
guerre et les internés
1. Belgische Middendienst voor de Krijgsgevangenen en de Geïnterneerden
3. Belgische Middendienst voor de Krijgsgevangenen en de Geïnterneerden
4. ca. 1914-1925
5. 19,3 m.
6. Overheidsarchief
7. Papier
8. krijgsgevangenen - geïnterneerden
10. De Belgische Middendienst in Le Havre fungeerde als officiële instantie
voor de hulpverlening aan de krijgsgevangenen. In de praktijk was dit een
organisatie die de talrijke particuliere organisaties overkoepelde. Ten eerste
werden inlichtingen verschaft over de verblijfplaats van de Belgische
(krijgs)gevangenen. Daarnast werden -in samenweking met de aangesloten
comités- hulppakketten verzonden naar de kampen. De dienst was vanaf 1918
ook verantwoordelijk voor de opvang van de geïnterneerden in Nederland en
Zwitserland. Na de oorlog speelde de dienst een belangrijke rol bij de
repatriëring van alle gevangenen en verleende hulp aan ex-gevangenen.
11. Hier treft men overvloedige dossiers over de krijgsgevangenen, hun
repatriëring en de naoorlogse hulpverlening. De dossiers over de opvang van
de geïnterneerden in Zwitserland en Nederland zijn minder talrijk.
Cfr. Belgische Hulpcomités in de krijgsgevangenkampen.
12. VANDEN BOSCH H., Inventaris van het archief van de Belgische
Middendienst voor de Krijgsgevangenen en de Geïnterneerden, Brussel, 2009.
13. Œuvre d’assistance aux prisonniers belges en Allemagne. Comité central :
Le Havre. Rapport présenté à l’assemblée générale du 9 décembre 1916,
Parijs, 1917.
Œuvre d’assistance aux prisonniers belges en Allemagne. Comité central : Le
Havre. Rapport présenté à l’assemblée générale du 26 février 1917, Parijs,
1917.
Office central belge pour les prisonniers de guerre. Troisième rapport annuel,
présenté à l’assemblée générale du 10 janvier 1918, Brussel, 1918.
Office central belge pour les prisonniers de guerre. Quatrième et dernier
rapport septembre 1917- mars 1924, Brussel, 1924.
Office central belge pour les prisonniers de guerre et les internés
/ Belgische Middendienst voor de Krijgsgevangenen en de
Geïnterneerden
1. Office central belge pour les prisonniers de guerre et les internés
3. Office central belge pour les prisonniers de guerre et les internés
4. ca. 1914-1920
7. Papier
8. prisonniers de guerre – internés
10. Outre les dossiers matricules des soldats, sous-officiers et officiers de
l’armée belge, le MRA conserve les dossiers personnels de plusieurs dizaines
de milliers de prisonniers et internés belges.
11. Ce fonds est issu des archives de l’Office central belge pour les
Prisonniers de guerre. Il renferme environ 100.000 dossiers de soldats
internés aux Pays-Bas ou en Suisse et de Belges prisonniers en Allemagne,
qu’ils soient militaires ou civils. De tailles variables, ces dossiers renferment
une série de renseignements relatifs à la détention des Belges. Ils seront d’un
grand intérêt pour les généalogistes, notamment.
12. Les dossiers sont accessibles via les fichiers conservés au MRA.
13. VERHAEGHE J., Documenten over Belgen die tijdens de Eerste
Wereldoorlog in Duitsland gevangen waren of in neutrale landen
geïnterneerd, in: Revue belge d’Histoire militaire, 24e jg., 1982, nr.8, 745749.
Dienst van de Duitse Krijgsgevangenen van de Belgische
Middendienst voor de Krijgsgevangenen / Service des prisonniers
allemands de l’Office central belge pour les prisonniers de guerre
et les internés
1. Dienst van de Duitse Krijgsgevangenen van de Belgische Middendienst
voor de Krijgsgevangenen
3. Dienst van de Duitse Krijgsgevangenen van de Belgische Middendienst
voor de Krijgsgevangenen
4. 1914-1926
5. 50 m.
6. Overheidsarchief
7. Papier
8. krijgsgevangenen
10. Het Belgisch leger maakte slechts een beperkt aantal krijgsgevangenen.
Na het bevrijdingsoffensief gaven de Duitsers zich echter massaal over. Ze
werden opgevangen in het kamp van Auvours (later in Wulveringem) en
tewerkgesteld in de landbouw, de industrie of moesten puin ruimen in de
frontzone. Eind 1919 waren alle Duitse gevangenen gerepatrieerd.
11. Dit bestand maakte voordien deel uit van het zogenaamde Ruslandfonds.
Het werd afgezonderd en apart beschreven. De persoondossiers, inlichtingenfiches (ontsloten via een steekkaartensysteem), de overlijdensdossiers en de
loonboekjes bevatten rijke biografische informatie over de Duitse gevangenen
(soms met foto’s). Verder is er de nodige briefwisseling en lijsten van
gevangenen (ook van Duitse militairen en burgers die gevangengenomen
werden in Congo en Duits Oost-Afrika), van gesneuvelde soldaten en van
gewonde of overleden krijgsgevangenen. Tenslotte zijn er nog klachten- en
repatriëringdossiers en aanvragen tot vrijlating of tot het verkrijgen van een
verblijfsvergunning (voor de echtgenotes/moeders/vaders).
Cfr. het ongeïnventariseerde archief van het Korps der Krijgsgevangenen in
het Legermuseum.
12. JANSSENS E., Inventaris van het archief van de Dienst van de Duitse
Krijgsgevangenen van de Belgische Middendienst voor de Krijgsgevangenen,
onuitgegeven verhandeling MAnaMA Archivistiek, 2009.
13. Office central belge pour les prisonniers de guerre. Quatrième et dernier
rapport septembre 1917- mars 1924, Brussel, 1924.
212 - België: Ministerie van Landbouw en Openbare Werken
1.4.8
MINISTÈRE DE L’AGRICULTURE ET TRAVAUX PUBLIQUES /
MINISTERIE VAN LANDBOUW EN OPENBARE WERKEN
Administration des Eaux et Forêts
1. Administration des Eaux et Forêts
2. Archives de l’État à Namur
3. Archives de l’Administration des Eaux et Forêts (Ministère des Finances
puis Ministère de l’Agriculture) déposées aux Archives de l’État à Namur
4. 1806-1962
5. 37 m.
7. Papier
10. Les documents que renferment ce fonds ont trait à l’histoire des forêts
publiques en province de Namur et à l’application des lois et règlements
relatifs à la chasse et la pêche. Il comporte peu de documents relatifs à la
11. Citons toutefois les dossiers relatifs aux bois saisis par les Allemands,
1919-1921 (n° 91) au CNSA et aux prêts consentis pour l’exécution des
travaux forestiers, 1916-1918 (n° 94) et un dossier relatif aux réquisitions et
rapports noués avec l’occupant par l’inspection de Namur, cantonnement de
Florennes (n° 307).
12. TALLIER P.-A., Inventaire des Archives de l’Administration des Eaux et
Forêts (Ministère des Finances puis Ministère de l’Agriculture) déposées aux
Archives de l’État à Namur (1806-1962), Bruxelles, 2001.
Ministère des Travaux publics. Administration des Ponts et
Chaussées. Arrêtés royaux / Ministerie van Openbare Werken.
Bestuur van Bruggen en Wegen. Koninklijke besluiten
1. Ministère des Travaux publics. Administration des Ponts et Chaussées.
Arrêtés royaux
Arrêtés royaux
4. 1882-1984
5. 23 m.
7. Papier
Belgique : Ministère de l’Agriculture et Travaux Publics - 213
10. Ce fonds se compose uniquement d’arrêtés royaux et ministériel émis par
le Ministère des Travaux publics.
11. Contient les AR et AM du Ministère lors de son séjour au Havre et dans
l’immédiat après-guerre. Il convient toutefois de se reporter aux séries du
Moniteur belge.
12. DEPOORTERE R. et VANDEWEYER L., Inventaire des recueils
d’arrêtés royaux relatifs à l’administration des Ponts et Chaussées (18821984) conservés aux Archives générales du Royaume, Bruxelles, 1994.
Administration des Ponts et Chaussées. Arrêtés ministériels /
Bestuur van Bruggen en Wegen. Ministeriële besluiten
Arrêtés ministériels
Arrêtés ministériels
4. 1882-1984
5. 57,60 m.
7. Papier
10. Ce fonds se compose uniquement d’arrêtés royaux et ministériels émis par
le Ministère des Travaux publics.
11. Les AM d’août et septembre 1914 et ceux de novembre et décembre 1918
se trouvent respectivement dans les registres n° 385 et 386.
d’arrêtés ministériels relatifs à l’administration des Ponts et Chaussées
(1882-1984) conservés aux Archives générales du Royaume, Bruxelles, 1994.
Administration des Ponts et Chaussées. Affaires générales.
Dossiers / Bestuur der Bruggen en Wegen. Algemene Zaken.
Dossiers
Affaires générales. Dossiers
4. 1831-1932
5. 4,50 m.
7. Papier
8. reconstruction
10. Ce fonds contient peu de documents relatifs à la guerre.
11. On y trouvera toutefois quelques dossiers relatifs à cette période,
consacrés notamment aux maisons démontables construites aux Pays-Bas
pendant la guerre et à des requêtes d’architectes adressées au Ministère des
Travaux publics au Havre.
12. LAVALLEYE J. et COSEMANS A., Inventaire des archives de
l’Administration du Waterstaat (1814-1830) et d’archives du Ministère des
Travaux publics, Bruxelles, 1975.
Administration des Ponts et Chaussées. Direction générale des
routes / Bestuur der Bruggen en Wegen. Wegen
Direction générale des routes
4. 1833-1927
5. 44 m.
7. Papier
10. Ce fonds ne contient que quelques rares documents relatifs à la guerre.
11. Toutefois, quelques dossiers portent sur la période de guerre, notamment
sur les communications routières en Belgique occupée et à des cessions
d’arbres aux armées alliées.
Travaux publics, Bruxelles, 1975. pp. 37-59.
Administration des Ponts et Chaussées. Direction générale des
voies hydrauliques / Bestuur der Bruggen en Wegen. Bestuur der
Waterwegen
Direction générale des voies hydrauliques
Direction générale des voies hydrauliques
4. 1835-1944
5. 146 m.
7. Papier
10. Ce fonds ne contient que quelques rares documents relatifs à la guerre.
11. Un dossier porte sur l’achat de bateaux au War Office (468).
Travaux publics, Bruxelles, 1975, 66-106.
Administration des Ponts et Chaussées. Affaires générales.
Arrêtés royaux et ministériels relatifs aux traitements et pensions
du personnel / Bestuur der Bruggen en Wegen. Algemene Zaken.
Koninklijke en Ministeriële Besluiten betreffende lonen en
pensioenen van het personeel
1. Ministère des Travaux publics.
Affaires générales. Arrêtés royaux
pensions du personnel
3. Ministère des Travaux publics.
Affaires générales. Arrêtés royaux
pensions du personnel
4. 1907-1928
5. 0,75 m.
7. Papier
Administration des Ponts et Chaussées.
et ministériels relatifs aux traitements et
Administration des Ponts et Chaussées.
et ministériels relatifs aux traitements et
10. Ce fonds se compose uniquement de registres d’AR et AM relatifs au
personnel de l’Administration des Ponts et Chaussées.
11. Le n° 8 contient les AR et AM de 1914, le n° 9, des années 1918-1919.
d’arrêtés royaux et ministériels relatifs aux traitements et pensions du
personnel de l’Administration des Ponts et Chaussées (1907-1928) conservés
aux Archives générales du Royaume, Bruxelles, 1994.
Administration des Ponts et Chaussées. Secrétariat général /
Bestuur der Bruggen en Wegen. Algemeen secretariaat
Secrétariat général
Secrétariat général
4. 1913-1919.
5. 0.90 m.
7. Papier
8. 9. Ouvert à la recherche sous conditions
10. Ce fonds se compose de trois dossiers comprenant exclusivement des états
des avances faites par la Société coopérative d’Avances et de Prêts au
personnel de l’administration.
11. Pour une vision complète des traitements versés aux fonctionnaires belges
sous l’occupation, il convient de consulter les archives de la Société
coopérative d’Avances et de Prêts.
12. Inventaire inédit.
Administration des Ponts et Chaussées. Direction des routes et
des bâtiments civils. Budgets / Bestuur der Bruggen en Wegen.
Wegen en Burgerlijke gebouwen. Budgetten
Direction des routes et des bâtiments civils. Budgets
Direction des routes et des bâtiments civils. Budgets
4. 1895-1926
5. 1,60 m.
7. Papier
10. Ce fonds se rapporte uniquement aux budgets ordinaires et extraordinaires
de l’Administration des Ponts et Chaussées avec leurs pièces préparatoires.
11. Pour les budgets 1913-1914 (n° 6) et 1915-1919 (n° 7).
12. Inventaire inédit.
Bestuur der Gemeentewegen / Administration de la Voirie
communale
1. Ministerie van Openbare Werken. Bestuur der Gemeentewegen
3. Ministerie van Openbare Werken. Bestuur der Gemeentewegen
4. 1836-1951
5. 75 m.
6. Overheidsarchief
7. Papier
8. wederopbouw
10. 11. In dit bestand treffen we een aantal dossiers inzake de vastlegging van de
rooilijnplannen die door de Dienst der Verwoeste Gewesten overgedragen
werden aan het Ministerie van Openbare Werken. Vooral van de gemeenten
uit de frontstreek is een stevig dossier voorradig (Boezinge, Diksmuide, Esen,
Geluwe, Ieper, Kemmel, Lo, Merkem, Nieuwpoort, Pervijze, Reningelst,
Vlamertinge, Voormezele, Waasten, Zarren,…). Ook enkele algemene
dossiers inzake de Hoge Koninklijke Commissarissen zijn bewaard.
12. LELOUP G. en STRUBBE F., Inventaris van het archief van het
Ministerie van openbare Werken. Bestuur der Gemeentewegen, Brussel (ter
perse).
Ministère de l’Agriculture / Ministerie van Landbouw
1. Ministerie van Landbouw
3. Ministerie van Landbouw
4. 1917-1918
5. 0,05 m.
7. Papier
10. Ce petit fonds renferme quelques documents issus des archives du
Ministère l’Agriculture flamand créé à la suite de la séparation administrative
en 1917.
11. Les documents conservés se composent de quelques circulaires soumises
au visa des autorités allemandes.
Dienst voor de Herinrichting van de Landbouw / Office de la
Reconstitution agricole
1. Dienst voor de Herinrichting van de Landbouw
3. Dienst voor de Herinrichting van de Landbouw
4. 1,7 m.
5. 1918-1926
6. Overheidsarchief
7. Papier
8. wederopbouw - landbouw
10. Deze dienst werd in 1919 opgericht om de heraanleg van de landbouwgronden en de aankoop van materiaal te coördineren.
11. In dit bestand vinden we de bijhorende wetgeving, verslagen, dossiers
inzake de afsluiting van contracten voor de heraanleg van landbouwgronden
(vnl. in West-Vlaanderen) en dossiers i.v.m. de ‘Concours de restauration’.
Te vermelden zijn ook de dossiers over de buitenlandse giften en de boekhouding.
12. CARNEL S., Inventaire des archives du Ministère de l’Agriculture.
1e Direction générale: Office de Reconstitution agricole (1919-1926),
Brussel, 2004.
13. MAHAIM E., La Belgique restaurée, Brussel, 1926.
Belgique : Ministère de la Marine, des Postes et Telegraphes - 219
1.4.9
MINISTÈRE DE LA MARINE, DES POSTES ET TÉLÉGRAPHES /
MINISTERIE VAN SCHEEPVAART, POSTERIJEN EN TELEGRAFIE
Ministère des Communications. Secrétariat général.
Administrations des chemins de fer, postes, télégraphes,
téléphones, marine et aéronautique. Arrêtés royaux / Ministerie
van Verkeer. Algemeen Secretariaat. Besturen van spoorwegen,
posterijen, telegrafen, telefonen, zeewezen en luchtvaart.
Koninklijke besluiten
1. Ministère des Communications. Secrétariat général. Administrations des
chemins de fer, postes, télégraphes, téléphones, marine et aéronautique.
Arrêtés royaux
3. Ministère des Communications. Secrétariat général. Administrations des
chemins de fer, postes, télégraphes, téléphones, marine et aéronautique.
Arrêtés royaux
4. 1884-1979
5. 26 m.
7. Papier
10. Ce fonds se compose uniquement d’arrêtés royaux émis par
l’administration en charge des chemins de fer, postes, télégraphes, téléphones,
marine et aéronautique.
11. Les boîtes n° 158 et 159 renferment les arrêtés royaux de la période 19141919.
12. Bordereau de versement détaillé.
Administration de la Marine. 1ère série / Bestuur van het
Zeewezen. 1ste reeks
1. Administration de la Marine. 1ère série
3. Administration de la Marine. 1ère série
4. 1830-1976
5. 222 m.
7. Papier
8. Marine marchande
220 - België: Ministerie van Scheepvaart, Posterijen en Telegrafie
10. Cette administration fut délocalisée au Havre et à Londres.
11. Les dossiers 7921 à 8111 portent sur la Première Guerre mondiale. On y
trouvera des documents sur la constitution du Lloyd Royal Belge, sur les
navires mis à disposition de la CRB afin d’assurer le ravitaillement de la
Belgique ou sur les dommages de guerre occasionnés à la flotte belge lors de
la guerre sous-marine.
12. VLEESCHOUWERS C., Inventaris van het Archief van het Bestuur van
het Zeewezen, 1830-1976, Bruxelles, 1979.
Hoofdwaterschoutambt Oostende
1. Hoofdwaterschoutsambt Oostende
2. Rijksarchief Brugge
3. Archief van het Hoofdwaterschoutsambt Oostende
4. 1855-1972
5. 13,30 m.
6. Overheidsarchief
7. Papier
8. 9. Archieven jonger dan 100 jaar zijn enkel raadpleegbaar mits toestemming
van de Algemeen Rijksarchivaris of zijn gemachtigde.
10. De waterschout was als officier van de gerechtelijke politie belast met het
opsporen en vaststellen van misdrijven aan boord van Belgische schepen en
van buitenlandse schepen die in de Belgische territoriale wateren en havens
verbleven. Daarnaast had de waterschout nog een groot aantal administratieve
taken (o.a. het opmaken van de monsterrollen, het bijhouden van het
stamboek en toezicht houden op het in- en ontschepen van passagiers).
11. Dit archiefbestand omvat lijsten van vissers die in aanmerking kwamen
voor premies wegens oorlogsverdiensten, lijsten van reddingen verricht
tijdens de duikbotenoorlog, lijsten van sloepen die verdwenen door een
oorlogsfeit, lijsten van naar Groot-Brittannië gevluchte vissers en lijsten van
de vissers die omkwamen tijdens de uitoefening van hun beroep.
12. MERTENS J., Inventaris van het archief van het hoofdwaterschoutsambt
Oostende, Brussel, 1992.
Belgique : Ministère des Affaires Économiques - 221
1.4.10 MINISTÈRE DES AFFAIRES ÉCONOMIQUES / MINISTERIE VAN
ECONOMISCHE ZAKEN
Comité d’enquête économique de La Haye / Comité voor
economisch onderzoek in Den Haag
1. Comité d’enquête économique de La Haye
3. Comité d’enquête économique de La Haye
4. 1915-1918
5. 2,70 m.
7. Papier
8. économie – reconstruction
10. Le Comité d’enquête économique fut créé par le gouvernement belge en
août 1915. Il disposa de comités à Paris, Londres et La Haye et fut chargé de
déterminer les besoins de l’industrie et du commerce belge par le biais
d’enquêtes menées auprès d’entrepreneurs en exil.
11. Le fonds se révélera intéressant pour qui s’intéresse aux projets élaborés
pendant la guerre dans le cadre de la reprise de la vie économique du pays. Il
pourra être complété par les archives du Conseil économique de La Haye et
du Comptoir national pour la reprise de l’activité économique.
12. DE SMET J., Inventaire des archives du Comité d’enquête économique de
La Haye, Bruxelles, 2002.
13. VAN LANGENHOVE F., L’action du gouvernement belge en matière
économique pendant la guerre, Paris, 1927.
Délégation belge de la Commission des Réparations / Belgische
Delegatie bij de Commissie voor Herstelbetalingen
1. Commission des Réparations
3. Commission des Réparations
4. 1918-1931
5. 25 m.
7. Papier
8. réparations
222 - België: Ministerie van Economische Zaken
10. Organisme interallié chargé de fixer les montants et les modes de
versements des indemnités dues aux Alliés au titre des réparations. Sept
nations y furent représentées. Elle fut dissoute en 1931, lors de l’application
du plan Young. La délégation belge y fut dirigée successivement par Georges
Theunis (1919-1921), Léon Delacroix (1921-1928) et Camille Gutt (19281931).
11. Le fonds se compose des archives de la Délégation belge à la Commission
des Réparations et constitue une source incontournable pour tout ce qui
touche aux problèmes liés aux dommages de guerre et à leur indemnisation.
Sur cette question, il convient de consulter les archives de l’Office des
Charbons allemands, du Comptoir de répartition des Charbons allemands et
des Services belges de Restitution.
12. DEPOORTERE R., Commission des Réparations (1918-1931), Bruxelles,
1988.
13. DEPOORTERE R., La question des réparations allemandes dans la
politique étrangère de la Belgique après la Première Guerre mondiale. 19191925, Bruxelles, 1997.
Comptoir national pour la reprise de l’activité économique en
Belgique
1. Comptoir national pour la reprise de l’activité économique en Belgique.
(Sections de La Haye et de Londres)
3. Comptoir national pour la reprise de l’activité économique en Belgique.
(Sections de La Haye et de Londres)
4. 1916-1919
5. 8 m.
7. Papier
10. Fondé le 14 juin 1918, le Comptoir national pour la reprise de l’activité
économique fut constitué sous la forme d’une Société anonyme bénéficiant du
concours et du patronage de l’État. Son administration centrale se fixa à Paris
tandis que des comptoirs locaux furent créés à Londres et La Haye. Cette
société avait pour objet de conduire les opérations commerciales et financières
susceptibles de contribuer à la reprise de l’activité économique en servant
d’intermédiaire entre les producteurs, les industriels, les commerçants et
l’État.
10. Ce fonds renferme les archives des Comptoirs de La Haye et de Londres.
On y trouvera les documents relatifs à la constitution et au fonctionnement du
Comptoir national (correspondance, dossiers constitués par le conseil
d’administration, la direction et l’administration centrale) ainsi qu’une série
de dossiers relatifs à l’actionnariat ou à la comptabilité de cette société. A ce
sujet, il convient de se reporter aux archives du Comité d’enquête économique
à La Haye, du Conseil économique à La Haye et du Commissaire général du
gouvernement belge à Londres.
12. DE SMET J., Inventaire des archives du Comptoir national pour la
reprise de l’activité économique en Belgique (sections de La Haye et de
Londres), Bruxelles, 2002.
Conseil économique de La Haye / Economische Raad in
Den Haag
1. Conseil économique de La Haye
3. Conseil économique de La Haye
4. 1917-1918
5. 1,60 m.
7. Papier
10. Le Conseil économique était un comité consultatif qui avait pour mission
d’étudier les problèmes relatifs à la restauration économique et de donner des
avis motivés au Ministre des Affaires économiques sur les questions qu’il lui
soumettait. Créé en octobre 1917, il était composé de personnalités
appartenant aux divers domaines de la vie économique belge et disposait de
sections à Paris, Londres et La Haye.
11. Des archives de ce Conseil économique, seules celles de la section de
La Haye semblent avoir été conservées. Outre les dossiers constitués par les
membres du Conseil réfugiés aux Pays-Bas et qui se rapportent aux mesures
tendant à assurer la restauration matérielle de l’économie belge, le fonds
contient plusieurs dossiers relatifs aux activités de l’Association nationale
belge pour la réparation des dommages de guerre et du Comptoir national
pour la reprise de l’activité économique en Belgique. Il pourra être complété
par les archives du Comité d’enquête économique de La Haye et du Comptoir
national pour la reprise de l’activité économique.
224 - België: Ministerie van Economische Zaken
12. DE SMET J., Inventaire des archives du Conseil économique de La Haye,
Bruxelles, 2002.
Office des Charbons allemands / Dienst voor Duitse kolen
1. Ministère des Affaires économiques – Inspection générale de la
reconstitution économique – Office des Charbons allemands
3. Ministère des Affaires économiques – Inspection générale de la
reconstitution économique – Office des Charbons allemands
4. 1919-1922
5. 15 m.
7. Papier
8. économie
10. L’Inspection générale de la reconstitution économique fut créée au sein du
Ministère des Affaires économiques par AM du 19 février 1919 en vue
d’assumer la direction de l’ensemble des offices en charge des questions
industrielles, financières et commerciales. Le 31 mars 1919, un AM institua
en son sein un Service constat et expertise en vue de procéder à l’expertise des
matériels récupérés d’Allemagne dans le cadre des réparations. Supprimée en
décembre 1919, ses attributions en matière de licences d’importation et
d’exportation furent rattachées à l’Office des questions commerciales, tandis
que celles relatives à la question des charbons furent regroupées au sein d’un
service temporaire dénommé Office des charbons. Supprimé le 1er juillet
1921, cet Office fut remplacé par l’Office des Charbons allemands, supprimé,
à son tour, en avril 1922.
11. Ce fonds referme des dossiers concernant la distribution de charbons aux
entreprises, écoles, institutions publiques, comités de secours etc.
12. Inventaire manuscrit (3252 nrs.).
Services belges des Restitutions et Réparations / Belgische
Diensten voor Herstel en Restitutie
1. Services belges des Restitutions et Réparations
3. Services belges des Restitutions et Réparations
4. 1918-1933
5. 138 m.
7. Papier
8. économie – reconstruction – réparations
10. Les Services belges des Restitutions dépendaient de la Commission des
Réparations et se composaient de nombreux services spécialisés dont le
« Service de la restitution industrielle », le « Service de répartition des
colorants et des produits pharmaceutiques » et le « Service de la récupération
agricole ».
11. Le fonds contient une importante documentation sur les réparations et
restitutions opérées par l’Allemagne après-guerre. Il comprend notamment
des fragments des archives de la Direction générale des services de la
Restitution à Wiesbaden, du Service de Restitution industrielle, du Service de
Restitution des Valeurs, de la Commission centrale de Récupération à
Bruxelles ainsi que des archives allemandes.
12. Inventaire sommaire manuscrit.
politique étrangère de la Belgique après la Première Guerre mondiale. 19191925, Bruxelles, 1997.
226 - België: Ministerie van Nijverheid en Arbeid
1.4.11 MINISTÈRE DE L’INDUSTRIE ET DU TRAVAIL / MINISTERIE VAN
NIJVERHEID EN ARBEID
Administration des Mines. Première série / Beheer der Mijnen.
Eerste reeks
1. Administration des Mines
3. Administration des Mines. Première série (Ancien fonds)
4. ca. 1780-1940
5. 63 m.
7. Papier
8. économie
10. Ce fonds contient peu de dossiers relatifs à la Première Guerre mondiale.
11. Il est à noter, toutefois, qu’outre les dossiers généraux dont certains
portent sur l’exploitation minière pendant la période de guerre, il renferme
quelques dossiers relatifs à l’après-guerre : négociations à propos des
charbons allemands, à la Commission de la répartition des charbons
allemands ou aux conflits ouvriers de l’immédiat après-guerre. Sur ces
questions, il convient de se reporter aux archives de l’Office des Charbons
allemands conservées aux AGR.
12. DOEHARD R. et KUMPS L., Inventaires des archives de
l’Administration des Mines. Première série (ancien fonds), Bruxelles, 1995.
Administration des Mines. Première inspection générale des
Mines (Mons) / Administratie van het Mijnwezen. Eerste algemene
inspectie (Bergen)
1. Administration des Mines. Première inspection générale des Mines (Mons)
3. Administration des Mines. Première inspection générale des Mines (Mons)
4. 1831-1937
5. 35 m.
7. Papier
8. économie
10. L’Inspection générale des Mines était chargée du contrôle des
exploitations minières.
Belgique : Ministère de l’Industrie et du Travail - 227
11. Outre la correspondance émise par cette administration durant
l’occupation et qui contient d’intéressantes données sur l’activité du secteur
minier de la région de Mons, ce fonds contient quelques documents relatifs
aux grandes grèves de l’immédiat après-guerre ou aux anciens combattants et
prisonniers de guerre.
12. Inventaire des archives de la première Inspection générale des Mines.
Mons (1831-1937), Bruxelles, 1995.
Administration des Mines. Deuxième inspection générale des
Mines (Liège) / Administratie van het Mijnwezen. Tweede
algemene inspectie (Luik)
1. Administration des Mines. Deuxième inspection générales des Mines
(Liège)
3. Administration des Mines. Deuxième inspection générales des Mines
(Liège)
4. 1831-1933
5. 14,5 m.
7. Papier
8. économie
10. L’Inspection générale des Mines était chargée du contrôle des
exploitations minières.
11. Outre la correspondance émise par cette administration durant
l’occupation et qui contient d’intéressantes données sur l’activité du secteur
minier de la région de Liège, ce fonds contient une série de rapports
semestriels portant sur la production charbonnière durant la guerre et
l’immédiat après-guerre.
12. Inventaire des archives de la Deuxième Inspection générale des Mines.
Liège (1831-1933), Bruxelles, 1989.
Ministère de l’Industrie et du Travail / Ministerie van Nijverheid en
Arbeid
1. Ministerie van Nijverheid en Arbeid
3. Ministerie van Nijverheid en Arbeid
4. 1917-1918
5. 0,30 m.
228 - België: Ministerie van Nijverheid en Arbeid
7. Papier
10. Petit fonds relatif aux activités du Ministère de l’Industrie et du Travail
flamand créé à la suite de la séparation administrative, en mai 1917.
11. Les documents qu’il renferme ne traitent que de questions relatives au
budget et au personnel du Ministère flamand.
12. DE SMET J., Inventaire des archives du « Ministerie van Nijverheid en
Arbeid », Bruxelles, 1996.
Office national belge du travail en France / Nationale
Tewerkstellingsdienst in Frankrijk
1. Office national belge du travail en France
3. Office national belge du travail en France
4. 1915-1918
5. 0,40 m.
7. Papier
8. réfugiés
10. L’ONT fut créé en décembre 1915 par le Ministre de l’Industrie et du
Travail dans le but de veiller aux intérêts des travailleurs belges réfugiés en
France et en Angleterre. Basé au Havre, il disposait de bureaux à Paris et à
Londres.
11. Le fonds se compose de rapports d’inspections menées auprès des ouvriers
belges par les inspecteurs de l’ONT à travers l’ensemble de la France. Ces
rapports offrent un réel intérêt pour tout qui s’intéresse aux conditions de vie
des réfugiés belges en France pendant la guerre.
Belgique : Autres institutions publiques - 229
1.5
AUTRES INSTITUTIONS PUBLIQUES / ANDERE
OVERHEIDSINSTELLINGEN
Bureau Documentaire belge / Belgisch Documentatiebureau
1. Bureau Documentaire belge
3. Bureau Documentaire belge
4. 1915-1920
5. 22 m.
7. Papier
8. presse – propagande
10. Créé au Havre en 1915 et placé sous la direction de Fernand Passelecq, le
BDB fut chargé de rassembler toute la documentation accessible sur les
différents aspects de la guerre. Comptant parmi les principaux organes de la
propagande belge, il édita de nombreuses brochures et communiqués qu’il
diffusa auprès de la presse belge et internationale. Il travailla en étroite
collaboration avec les bureaux de propagande belge à Londres (Bureau de
Documentation et de Propagande) et à La Haye (Office belge ‘Patrie et
Liberté’). Sur l’organisation de la propagande belge, il conviendra de se
reporter aux archives de l’Office de propagande belge conservées au
Ministère des Affaires étrangères.
11. Les archives du BDB se composent, pour l’essentiel, de coupures de
presse recueillies dans un grand nombre de journaux belges et étrangers et qui
sont reprises dans un fichier contenant les références détaillées de milliers
d’articles de revues et de journaux relatifs aux questions les plus diverses.
12. DEPOORTERE R., Inventaire des archives du Bureau Documentaire
Belge (1915-1920), Bruxelles, 1994.
DEPOORTERE R., Inventaire du fichier thématique du Bureau
Documentaire Belge (1915-1920), Bruxelles, 1994.
13. AMARA M., La propagande belge durant la Première Guerre mondiale
(1914-1918), Mémoire de licence inédit, ULB, 1998.
Bureau voor Politieke Documentatie / Bureau de documentation
politique
1. Bureau voor Politieke Documentatie / Bureau de documentation politique
3. Bureau voor Politieke Documentatie / Bureau de documentation politique
230 - België: Andere Overheidsinstellingen
4. 1917-1918
5. 0,50 m.
6. Overheidsarchief
7. Papier
8. Vlaamse kwestie - activisme
10. De historicus Léon Van Der Essen werd door kabinetsleider de
Broqueville belast met het bestuderen van het ‘Vlaamse vraagstuk’.
11. Het bestand bevat dossiers en krantenknipsels over het activisme.
Cfr. de Broqueville en Raad van Vlaanderen.
12. VANDEN BOSCH H., Inventaris van het archief van het Bureau voor
Politieke Documentatie (1917-1918), (ter perse).
13. SCHEPENS L., Koning Albert, Charles de Broqueville en de Vlaamse
Beweging, Tielt, 1982.
Commissaire général du gouvernement belge à Londres /
Commissaris van de Belgische regering in Londen
1. Commissaire général du gouvernement belge à Londres
3. Archives du Commissaire général du gouvernement belge à Londres
4. 1918-1919
5. 3,50 m.
7. Papier
8. économie – ravitaillement
10. Dès 1915, un délégué du Ministre de la Guerre fut nommé à Londres afin
de prendre en charge tous les achats nécessaires au ravitaillement de l’armée.
Rattaché à la Commission belge du ravitaillement et de l’intendance, à la fin
de la guerre, ce délégué acquit le titre de Commissaire général du
Gouvernement belge dès la fin des hostilités et servit d’intermédiaire entre les
firmes belges et anglaises ainsi qu’entre les gouvernements belge et
britannique pour toutes les questions liées à l’achat de produits nécessaires à
la reprise des activités économique du pays. Ces fonctions furent occupées par
Emile Pollet et Georges Theunis.
11. Ce fonds se compose de la correspondance échangée par le Commissaire
général, de contrats conclus par la Commission belge de ravitaillement et
d’intendance, de demandes de licences d’exportations et d’une série de
dossiers contenant des informations sur les clients et fournisseurs du
Commissaire général.
12. DE SMET J., Inventaire des archives du Commissaire général du
Gouvernement belge à Londres (1918-1919), Bruxelles, 2002.
Commission centrale des déportés, réquisitionnés et prisonniers
civils / Hoofdcommissie voor Weggevoerden, Opgeëisten en
Burgerlijke Gevangenen
1. Commission centrale des déportés, réquisitionnés et prisonniers civils
3. Commission centrale des déportés, réquisitionnés et prisonniers civils
4. 1919-1921
5. 20 m.
7. Papier
8. déportés
11. La Commission centrale, à laquelle étaient adjointes neuf commissions
provinciales, fut créée par AR du 15 décembre 1919 en vue d’enquêter sur le
situation des Belges déportés, réquisitionnés ou prisonniers pendant la guerre
afin de leur venir en aide. Elle fut supprimée par AR du 5 septembre 1921.
10. Ce fonds se compose de plusieurs milliers de formulaires consignant les
noms, coordonnées et renseignements divers relatifs à l’état civil, à la
situation familiale, la durée de leurs peines et les préjudices subis par des
Belges déportés, réquisitionnés ou emprisonnés sur ordre des autorités
occupantes.
Dienst der Verwoeste Gewesten / Office des Régions dévastées
1. Dienst der Verwoeste Gewesten
4. 261 m.
5. 1914-1926
6. Overheidsarchief
7. Papier
8. wederopbouw - begraafplaatsen - monumenten - foto’s
11. De Dienst der Verwoeste Gewesten werd als openbare instelling opgericht
in april 1919. Zwaar geteisterde gemeenten konden zich laten ‘adopteren’
door de staat om de wederopbouw te bespoedigen. In ruil voor financiële hulp
kreeg de staat ruime bevoegdheden i.v.m. de heraanleg. In totaal lieten
242 gemeenten zich aannemen (waarvan 100 in West-Vlaanderen). De dienst,
geleid door kolonel A. Demeure, had de volgende taken: zorgen voor de
repatriëring en huisvesting van de vluchtelingen (terugkeerpremie), puin en
bunkers ruimen, openbare wegen herstellen, publieke en private gebouwen
heropbouwen, kredieten verstrekken aan de gemeenten en het gebruik hiervan
controleren. Raphaël Verwilghen was het hoofd van de bouwdienst. In totaal
zouden ongeveer 20.000 gebouwen heropgebouwd worden, waaronder
140 gemeentehuizen, 237 kerken, 392 scholen en 412 andere openbare
gebouwen, ter waarde van 1 miljard BEF.
11. Ten eerste vinden we hier de algemene dossiers van de dienst:
omzendbrieven, boekhouding, aanbestedingen, contracten, notulen van de
vergaderingen van diverse commissies, geschillendossiers, enz. Verder zijn er
specifieke dossiers over het Koning Albertfonds, architectuurtentoonstellingen, de aanleg van tuinwijken, militaire begraafplaatsen en
gedenktekens,… De ware rijkdom van het archiefbestand ligt echter vooral in
de dossiers die bewaard zijn voor elk heropgebouwd gebouw (met plannen,
foto’s, briefwisseling, aanbesteding, contracten en facturen). Van de volgende
gemeenten zijn veel dossiers bewaard: Battice, Beerst, Bikschote, Boncelles,
Komen, Dikkebus, Diksmuide, Dranouter, Duffel, Ethe, Geluveld, Geluwe,
Hollebeke, Hooglede, Houthulst, Ieper, Izegem, Jemappes, Kaaskerke,
Keiem, Kemmel, Klerken, Kortemark, Langemark, Leke, Leuven, Lier, Lo,
Loker, Lombardsijde, Mannekensvere, Menen, Merkem, Mesen,
Middelkerke,
Moelingen,
Moorslede,
Nieuwkapelle,
Nieuwkerke,
Oostduinkerke, Oudenaarde, Passendale, Ploegsteert, Poelkapelle, Poperinge,
Ramskapelle, Reninge, Reningelst, Saint-Ghislain, Schore, Sint-KatelijneWaver, Staden, Stuivekenskerke, Tamines, Visé, Vladslo, Vlamertinge,
Voormezele, Warneton, Westende, Westouter, Westrozebeke, Woesten,
Woumen, Wulpen, Wulvergem, Zandvoorde, Zarren en Zonnebeke. Tenslotte
kunnen we nog opmerken dat er van een aantal gebouwen die nog niet
afgewerkt waren tijdens de Tweede Wereldoorlog -o.a. de Hallen van Ieper,
het Hof van Busleyden in Mechelen en de kerk van Nieuwpoort- nog dossiers
berusten in het magazijn in de Pasteurstraat van de FOD Binnenlandse Zaken.
De overdracht van deze dossiers naar het Algemeen Rijksarchief zal op korte
termijn gebeuren.
Cfr. Verwilghen.
12. NOTEBAERT A. e.a., Inventaris van het archief van de Dienst der
Verwoeste Gewesten, Brussel, 1986.
NOTEBAERT A. e.a., Inventaris van het archief van de Dienst der Verwoeste
Gewesten, 7 dln., Brussel, 1995.
13. CARNEL S., La reconstruction des régions dévastées après la Première
Guerre mondiale: le cas de Neuve-Église, Brussel, 2002.
MAHAIM E., La Belgique restaurée, Brussel, 1926.
Resurgam. De Belgische wederopbouw na 1914, Brussel, 1985.
Dienst oorlogsgraven / Service des Sépultures militaires
1. Dienst oorlogsgraven
2. Instituut voor Veteranen - Nationaal Instituut voor Oorlogsinvaliden, Oudstrijders en Oorlogsslachtoffers
3. Archief van de Dienst Oorlogsgraven
7. Papier
8. begraafplaatsen
9. Raadpleegbaar op aanvraag.
10. In 1928 werd de Dienst Oorlogsgraven opgedoekt. De bevoegdheid tot
onderhoud van de Belgische militaire kerkhoven ressorteerde lange tijd onder
het Ministerie van Binnenlandse Zaken. Op 1 januari 2004 werd deze taak
overgenomen door de FOD Defensie. Onlangs werd de Dienst Oorlogsgraven
geïntegreerd in het Instituut voor Oorlogsveteranen.
11. Op de nationale militaire begraafplaatsen van Lier, Halen, Leopoldsburg,
Eppegem, Veltem-Beisem, Sint-Margriete-Houtem, Champion, Adinkerke,
De Panne, Steenkerke, Brugge, Westvleteren, Hoogstade, Oeren,
Ramskapelle, Keiem, Houthulst, Boncelles, Chaudfontaine, Ougrée en
Wandre liggen 16.617 Belgische militairen en 417 gefusilleerde burgers uit de
Eerste Wereldoorlog begraven. De staat is verantwoordelijk voor het
onderhoud. De Dienst Oorlogsgraven bewaart de dossiers inzake de
begraafplaatsen (aanleg, onderhoud en oorspronkelijke lijsten). Per
gesneuvelde bestaat er een steekkaart met de volgende gegevens: naam,
stamnummer, adresgegevens, datum van overlijden, begraafplaats, data van
briefwisseling met familie of briefwisseling over de zoektocht naar de juiste
begraafplaats. Hoewel er ongeveer 40.000 soldaten sneuvelden, zijn er slechts
zo’n 35.000 fiches voorhanden.
Cfr. een deel van het archief van de oorspronkelijke Dienst Oorlogsgraven
berust in het Legermuseum en wordt geïnventariseerd door Rob Troubleyn.
12. De steekkaarten zijn alfabetisch geordend.
13. DE DEYNE U., De Belgische militaire begraafplaatsen en ereperken in
West-Vlaanderen, s.l, 2005.
VANSUYT M. en VAN DEN BOGAERT M., De militaire begraafplaatsen
van Wereldoorlog I in Vlaanderen, 6 dln., Erpe, 2000-2002.
Directie-generaal Oorlogsslachtoffers / Direction générale
Victimes de la Guerre
1. Directie-generaal Oorlogsslachtoffers
2. Directie-generaal Oorlogsslachtoffers
3. Pensioendossiers van burgerlijke oorlogsslachtoffers (1914-18)
4. 1914-2000
5. 900 m.
6. Overheidsarchief
7. Papier
8. oorlogsslachtoffers - gedeporteerden - oorlogswezen - politieke gevangenen
9. De individuele dossiers zijn vrij raadpleegbaar voor familieleden en voor
(wetenschappelijk) historisch onderzoek.
10. Op 22 juni 1919 verscheen de ‘wet op het herstel te verlenen aan de
burgerlijke oorlogsslachtoffers’ in het Staatsblad. Belgische burgers die
verwondingen, handicaps of ziekten opgelopen hadden door een oorlogsfeit
kregen recht op een uitkering in functie van hun invaliditeitsgraad. De
gedeporteerden hadden recht op een vaste premie. Bij overlijden van het
slachtoffer had de echtgenote recht op een uitkering én werd een bijkomend
bedrag uitgekeerd per kind ten laste. Ook tijdelijke uitkeringen waren
voorzien. De Rechtbanken voor Oorlogsschade deden hierover uitspraak.
11. De meer dan 100.000 dossiers van de ‘burgerlijke oorlogsslachtoffers’
worden momenteel bewaard door de Directie-generaal Oorlogsslachtoffers.
De dossiers bevatten vonnissen van de Rechtbanken voor Oorlogsschade,
medische attesten, financiële stukken enz.
Cfr. Rechtbanken voor Oorlogsschade.
12. Deze reeks is toegankelijk via steekkaarten.
‘Rechtbanken en Hoven voor Oorlogsschade’ in: SIRJACOBS I. en
VANDEN BOSCH H., Les juridictions administratives en Belgique depuis
1795 - De administratieve rechtscolleges in België sinds 1795, Brussel, 2006,
dl.1, 476-487.
Koning Albertfonds / Fonds du Roi Albert
1. Koning Albertfonds
3. Koning Albertfonds
4. 1916-1935
5. 1 m.
6. Overheidsarchief
7. Papier
8. wederopbouw
10. Het Koning Albertfonds werd in augustus 1916 opgericht om voorlopige
barakken te verstrekken aan de vluchtelingen. Na de oorlog zouden de
barakken overgebracht worden naar België voor de opvang van daklozen.
11. Helaas betreft het archief enkel de vereffening van het fonds. We vinden
er enkele dossiers over de verkoop van de barakken, personeelsdossiers en
vooral veel boekhoudkundige stukken.
12. THIELEMANS M.-R., Liquidation du fonds de Roi Albert, Brussel, 1988.
13. Fonds du Roi Albert: habitations pour les Belges sans abris, Brussel,
1917.
JOSET C., Le fonds du Roi Albert: une grande œuvre de guerre, Brussel,
1925.
Nationale Bank van België / Banque Nationale de Belgique
1. Nationale Bank van België
2. Archiefdienst van de Nationale Bank
3. Archief van de Nationale Bank van België
7. Papier
8. wederopbouw - sekwester
9. Raadpleegbaar met toestemming van het directiecomité.
10. 11. De belangrijkste series inzake de besluitvorming zijn de notulen van het
Directiecomité, van het College van Censoren en van de Algemene Raad. De
kaderleden stelden vaak studienota’s op over specifieke problemen. Daarnaast
zijn de journaals en grootboeken uit de oorlogsperiode bewaard, evenals de
dossiers van de provinciale zetels. De biografische nota’s over de leden van
de bestuurscomités en de kaderleden bevatten eveneens nuttige informatie.
De historicus Pierre Kauch schreef het naslagwerk over de geschiedenis van
de Nationale Bank. Hiervoor kreeg Kauch de volledige toegang tot alle
archieven en verzamelde hij alles wat hem bruikbaar leek. Later deponeerde
hij het door hem gebruikte archief bij de archiefdienst. Het zogenaamde
archief-Kauch bevat dus de meest interessante stukken over de oorlogsperiode. De volgende onderwerpen komen aan bod: de wissel-problemen, de
gebeurtenissen in augustus 1914 en de maatregelen getroffen bij het begin van
de oorlog, de hulpverlening aan de oorlogsslachtoffers, de oorlogsschade, de
contacten met bezetter en met de Reichsbank, de relatie met de agentschappen
in onbezet België en in Frankrijk, de Duitse oorlogsbelastingen, de werking
van het bankconsortium, de naoorlogse problemen, de sekwesters, de wederopbouw van landbouw en industrie en allerhande monetaire problemen. Het
museum van de Bank beheert een fraaie collectie noodgeld uit de Eerste
Wereldoorlog.
Cfr. Société Générale.
12. Het archief bewaard op de Brusselse zetel van de Nationale Bank is
ontsloten door een databank.
13. BANQUE NATIONALE DE BELGIQUE, Notices biographiques 18501960, Brussel, 1960.
DE STRYCKER C., Les fonctions et les opérations de la Banque Nationale
de Belgique de 1914 à 1938, Brussel, 1939.
JANSSENS V., De beheerders van ons geld: 19 gouverneurs van de
Nationale Bank van België, Tielt, 1997.
KAUCH P., De Nationale Bank van België, Brussel, 1950.
Belgische Dienst ‘Vaderland en Vrijheid’ in Den Haag / Office
belge ‘Patrie et Liberté’ à La Haye
1. Office belge ‘Patrie et Liberté’ in Den Haag
3. Office belge ‘Patrie et Liberté’ in Den Haag
4. 1914-1920
5. 88 m.
6. Overheidsarchief
7. Papier
8. propaganda - pers
10. Het Office belge ‘Patrie et Liberté’ was de officiële Belgische
propagandadienst in Nederland. De Dienst had als opdracht de regering te
informeren over de publieke opinie in België, Nederland en Duitsland en de
Belgische propaganda in Nederland te verspreiden. De socialistische volksvertegenwoordiger Modest Terwagne had de leiding.
11. Enkel de verzameling knipsels uit Duitse, Engelse, Franse, Nederlandse,
Italiaanse, Spaanse en Scandinavische kranten werd overgedragen (gerangschikt op taal en datum).
Cfr. BDB en Verzameling oorlogsdocumentatie van het Ministerie van
Buitenlandse Zaken.
12. SYMOENS B. en TALLIER P.-A., Inventaris van de documentatie van
het Office belge ‘Patrie et Liberté’, Brussel, 2008.
13. DE SCHAMPELEIRE E., De socialist-geneesheer-vrijmetselaar Modest
Terwagne en zijn tijd, onuitgegeven proefschrift VUB, 1973.
Office de la Naissance et de l’Enfance / Nationaal Werk voor
Kinderwelzijn
1. Office de la Naissance et de l’Enfance
2. CARHIF-AVG
3. Archives de l’Office de la Naissance et de l’Enfance (ONE)
4. 1919-1988
5. 40 m.
7. Papier
8. enfants
9. Ouvert à la recherche après autorisation préalable.
10. Fondé sous le nom d’Œuvre Nationale de l’Enfance, par la loi du
5 septembre 1919, l’ONE reçut pour mission principale de lutter contre la
mortalité infantile. Les bases de son organisation avaient été posées dès avant
la fin de la guerre au sein de deux organismes institués par le CNSA : la
Section Aide et Protection aux œuvres de l’Enfance et la Commission de
l’Alimentation de l’Enfance.
11. Ce fonds se compose des procès-verbaux des réunions des instances
dirigeants de l’ONE depuis sa création ainsi qu’une série de dossiers
thématiques abordant l’un ou l’autre aspect de l’organisation de l’ONE et de
la protection de la petite enfance en Belgique.
Cfr. Velge.
12. Liste accessible auprès de l’archiviste.
13. VELGE H., L’activité de l’Œuvre Nationale de l’Enfance pendant vingtcinq ans (1915-1940), Bruxelles, 1940.
Propaganda- en Documentatiebureel in Londen / Bureau de
propagande et de documentation à Londres
1. Propaganda- en Documentatiebureel in Londen
3. Propaganda- en Documentatiebureel in Londen
4. 1914-1918
5. 6. Overheidsdarchief
7. Papier
8. propaganda
10. Deze officiële instantie, die ressorteerde onder het Office de propagande
belge en geleid werd door Henri Davignon, stond in voor het verspreiden van
de Belgische propaganda in Groot-Brittannië. Davignon schreef een groot
aantal brochures en artikelen die verschenen in Britse en Belgische kranten en
frontblaadjes.
11. Hier treffen we krantenknipsels, documentatiedossiers, de artikels en
toespraken van Davignon, propagandabrochures en enkele prentbriefkaarten
van vluchtelingen. Daarnaast zijn er dossiers over de redactie en verspreiding
van zijn boek ‘La Belgique et l’Allemagne’ bewaard. Niet te versmaden zijn
ook de nota’s die Davignon opstuurde naar de Belgische regering over de
evolutie van de Britse publieke opinie.
Cfr. Belgian Relief Committee en Ministerie van Buitenlandse Zaken.
12. Inventaris door Vanessa D’Hooghe ter perse.
13. DAVIGNON H., La Belgique et l’Allemagne, ‘s Gravenshage, 1915.
Belgique : Cours et Tribunaux - 239
1.6
COURS ET TRIBUNAUX / RECHTBANKEN EN HOVEN
Vredegerechten / Justices de Paix
1. Vredegerechten / Justice de Paix
2. Rijksarchief Beveren, Rijksarchief Hasselt en alle Waalse Rijksarchieven
3. Archieven van de Vredegerechten
7. Papier
8. gerecht
9. Archieven jonger dan 100 jaar zijn enkel raadpleegbaar met toelating van
het Diensthoofd van het Rijksarchief.
10. 11. Zowat elk Vredegerecht heeft inmiddels zijn archieven neergelegd bij het
Rijksarchief (althans in Vlaanderen). Deze archieven worden doorgaans
opgedeeld in burgerlijke zaken (bescheiden betreffende de verzoeningsprocedure, de contentieuse en de willige rechtsmacht) en strafzaken. Het gaat
in de eerste plaats om de minuten van de akten en vonnissen (al dan niet met uitgegeven- repertoria), de voogdijregisters, de rollen en zittingsregisters, de
registers der verzoeningen en de vonnisregisters. De eigenlijke dossiers
bleven slechts zeer sporadisch bewaard.
12. DE SCHEPPER H., Inventaris van het archief van het Vredegerecht in StJans-Molenbeek, Brussel, 1994.
ELSLANDER S. en VELLE K., Inventarissen van de archieven van de
vredegerechten Diest (1922-1970), Ledeberg (1874-1930), Meulebeke (18591970), Oostrozebeke (1837-1976) en Zoutleeuw (1862-1972). Overdracht
1998, Brussel, 1999.
HANSOTTE G., PIEYNS J. en FORGEUR R., Inventaire des archives des
cours et tribunaux de la province de Liège, Brussel, 1998.
LUYCKX T., OREC L. en VAN HONACKER K., (eindredactie) Inventaris
van het archief van het Vredegerecht van Boom : Overdracht 2003 (18921972), Brussel, 2004.
van het archief van het Vredegerecht van Lier met daarin opgenomen de
archieven van de Controle- en herzieningscommissies voor de Gewapende
Weerstand van Antwerpen III en van Lier, Brussel, 2003.
van het archief van het Vredegerecht van Duffel. Overdracht 2003 (18531970), Brussel, 2003.
240 - België: Rechtbanken en Hoven
MUYS E., Inventaris van de archieven van de vredegerechten van Limburg,
Brussel, 1997.
MUYS E., Inventaris van de archieven van de vredegerechten van VlaamsBrabant (1898-1975), Brussel, 1996.
MUYS E., Inventarissen van de archieven van de vredegerechten van WestVlaanderen, Brussel, 1996.
MUYS E., Inventaris van de archieven van de vredegerechten van
Antwerpen, Brussel, 1998.
MUYS E., Inventaris van de archieven van de vredegerechten van OostVlaanderen, Brussel, 1997.
VANDERMAESEN M. en VELLE K., Inventarissen van het archief van het
vredegerecht te Torhout. Overdrachten 2002-2003, Brussel, 2005.
VELLE K., (eindredactie) Inventaris van de archieven van de parketten van
de Procureur des Konings te Antwerpen (1920-1980 en 1801-1987), te Gent
(1970-1987), te Kortrijk (1946-1980) en te Oudenaarde (1944-1977 - oud
bestand), van de vredegerechten te Antwerpen (eerste kanton ((1803) 18451970, tweede kanton ((1799) 1816-1980) , derde kanton (1865-1970) en
vierde kanton (1913-1983), Ardooie (1849-1970), Boom (1882-1970),
Borgerhout (1878-1958), Brecht (1860-1970), Bree (kantonmunicipaliteit
(1797-1798)), Brugge derde kanton (1895-1970), te Geraardsbergen (19051909), Kontich (1835-1991 en 1941-1970), Lede (kantonmunicipaliteit (17981799)), Lochristi (1809-1812), Mechelen noord (1892-1970 en 1814-1972),
Mechelen zuid (1892-1970 en 1876-1971), Menen (1890-1906), Nieuwpoort
(1836-1972), Ninove (kantonmunicipaliteit (1798-1801)), RoesbruggeHaringe (1796-1970), Ronse (1849-1900), Ruiselede (1825-1970), Tielt
(1839-1970), Veurne (1841-1976), Vilvoorde (1796-1970), Wakken
(kantonmunicipaliteit (1796-1799)), Westerlo (1819-2000), Zandhoven (18581970) en Zaventem (1964-1970). Diverse overdrachten, Brussel, 2002.
VELLE K., (eindredactie) Inventaris van de archieven van het Parket te Gent
(Jeugdparket (1913-1989)) en van de vredegerechten te Aarschot (19361970), Arendonk (1865-1970), Gistel (jaar V (1796/1797)-1971), Glabbeek
(1936-1970), Haacht (1936-1970), Hoogstraten (1908-1973), Leuven 1
(1939-1968), Leuven 2 (1965), Oostende (1871-1970), Sint-Gillis-Waas
(1828-1970) en Tienen (1936-1970). Diverse overdrachten Brussel, 2001.
VELLE K., (red.) Inventarissen van de archieven van de vredegerechten Asse
((1796) 1857-1972), Borgerhout (1825-1978), Brecht (1818-1970), Herentals
(1803-1985), Herzele (1817-1970), Izegem (1912-1914), Landen (18581955), Nederbrakel (1796-1970), Oosterzele (1880-1966), Puurs (18341987), Ronse (1850-1975), Tienen (1892-1936), Zandhoven (1829-1957 en
1945-1977) en Zottegem (1849-1876). Overdrachten 1996-2000,
Brussel, 2000.
VELLE K. i.s.m. DE VOS N., GARCET F. en GENBRUGGE M.,
Inventarissen van de archieven van de parketten te Gent (1912-1981) en te
Oudenaarde (1918-1990), van de vredegerechten te Arendonk (1931-1970),
Evergem (jaar IV-1972), Gent eerste kanton (1832-1972), Gent tweede kanton
(1888-1984), Heist-op-den-Berg (1859-1991), Hoogstraten (1886-1970),
Ledeberg (1889-1970), Lochristi (jaar IV-1970), Nazareth (1862-1971),
Sleidinge (1799-1800) en Turnhout (1898-1970) en van het Hof van Beroep te
Gent (1833-1892). Overdracht 2000, Brussel, 2001.
VELLE K. i.s.m. DE VOS N., GARCET F. en GENBRUGGE
M., Inventarissen van de archieven van de vredegerechten te Assenede (18441973), Deinze (1915-1972), Eeklo (1883-1972), Hamme (1863-1973),
Kaprijke (1808-1970), Nevele (1906-1970), Ninove (1846-1992), Oudenaarde
(1807-1983), Sint-Maria-Horebeke (1858-1970), Waarschoot (1820-1970) en
Zele (1796-1973). Overdrachten 1999-2000, Brussel, 2001.
VELLE K., Inventaris van de archieven van het parket-generaal bij het Hof
van Beroep te Gent (overdrachten A ((1919) 1940-1946) en B (1939-1977)),
het parket van de procureur des konings te Antwerpen (overdrachten A (19311948), B (1910-1976) en C (1810-1983)), Tielt (1943-1971) en Zandhoven
(1956-1959), Brussel, 2002.
VELLE K., Inventarissen van de archieven van de vredegerechten Ardooie
(1802-1945), Ruiselede (1837-1945) en Tielt (1851-1945). Overdracht 1998,
Brussel, 1998.
VELLE K., CAZAUX J., HEUSEQUIN S., Inventarissen van de archieven
van de vredegerechten Avelgem (1870-1970), Kortrijk eerste kanton (18131976), Kortrijk tweede kanton (1807-1970), Kwaremont (1796-1802), Leuven
eerste kanton (1919-1994), Menen (1921-1970), Moorsele (1833-1970) en
Oudenaarde (1796-1866) en van de politierechtbank te Kortrijk (1921-1970).
Overdracht 1999, Brussel, 1999.
VELLE K., ELSLANDER S., CAZAUX J., HEUSEQUIN S., LESCROART
J.-P., Inventarissen van de archieven van de vredegerechten Evergem (18561960), Ledeberg (1889-1960), Lochristi (1868-1970), Nazareth (1860-1970)
en Oosterzele (1859-1970) en van de politierechtbank te Gent (1865-1960).
VELLE K., GADEYNE G., HEUSEQUIN S., CAZAUX J., Inventarissen van
de archieven van de vredegerechten Beringen (1915-1960), Beveren (19211970), Brecht (1851-1880), Ekeren (1860-1971), Gent tweede kanton (18401960), Haasdonk (1797-1798), Hooglede (1912-1970), Kortrijk derde kanton
(1814-1854), Kortrijk vierde kanton (1795-1846), Lokeren (1920-1970),
Mechelen eerste kanton (1961-1970), Mechelen tweede kanton (1961-1970),
Neerpelt (1899-1970), Puurs (1960-1970), Roeselare (1868-1970), SintGillis-Waas (1853-1970 en 1913-1970), Sint-Niklaas (1871-1945 en 1921-
1970), Temse (1796-1970 en 1842-1970) en Zomergem (1854-1969). Diverse
overdrachten, Brussel, 2000.
VELLE K., GADEYNE G., HEUSEQUIN S., CAZAUX J., Inventarissen van
de archieven van de vredegerechten Duffel (1923-1970), Gent derde kanton
(1896-1970), Halle (1920-1970), Halle tweede kanton (1963-1970), Hasselt
(1919-1929), Heist-op-den-Berg (1940-1970), Herk-de-Stad (1919-1970),
Lier (1938-1970), Lokeren (1860-1970),Oostende (1883-1962), Peer (19171949) en Wetteren (1860-1970). Overdracht 1999, Brussel, 1999.
VELLE K., HEERWEGH L. en ELSLANDER S., Inventarissen van de
archieven van de vredegerechten Geraardsbergen (1833-1984) en Aalst
(1858-1971). Overdracht 1998, Brussel, 1998.
13. VELLE K., Het vredegerecht en de Politierechtbank (1795-1995).
Organisatie, bevoegdheden en archiefvorming, Brussel, 1995.
Politierechtbanken / Tribunaux de Police
1. Politierechtbanken
2. Rijksarchief Beveren, Rijksarchief Anderlecht, Rijksarchief Luik (Liège)
3. Archieven van de Politierechtbank
7. Papier
8. gerecht
9. Archieven jonger dan 100 jaar zijn enkel raadpleegbaar met toestemming
van de Procureur-generaal.
10. 11. De politierechter vonnist de overtredingen en kleine wanbedrijven. In het
archiefbestand van de Politierechtbanken van Gent en Antwerpen vinden we
de minuten van de vonnissen terug uit de periode 1914-18 (Gent) en de
verslagen van de zittingen (met klappers), de dossiers i.v.m. landloperij en
bedelarij, de processen-verbaal en de briefwisseling met inschrijvingsregisters (Antwerpen). Ook van de rechtbanken in Brussel, Dalhem, FexheSlins, Fléron, Hollogne-aux-Pierres zijn de vonnissen uit de oorlogsperiode
bewaard.
12. DEPOORTERE R. en NOTEBAERT A., Inventaire des archives de la
Justice de Paix et du Tribunal de Police du canton d’Uccle puis Ixelles,
Brussel, 1995.
JAMEES A., Inventaris van de archieven van de Politierechtbank van
Antwerpen (1798-1949), Brussel, 1964.
VELLE K., ELSLANDER S., CAZAUX J., HEUSEQUIN S., LESCROART
J.-P., Inventarissen van de archieven van de vredegerechten Evergem (18561960), Ledeberg (1889-1960), Lochristi (1868-1970), Nazareth (1860-1970)
en Oosterzele (1859-1970) en van de politierechtbank te Gent (1865-1960).
13. VELLE K., Het vredegerecht en de Politierechtbank (1795-1995).
Organisatie, bevoegdheden en archiefvorming, Brussel, 1995.
Jeugdrechtbanken / Tribunaux de la Jeunesse
1. Jeugdrechtbanken
2. Rijksarchief Beveren en Rijksarchief Hasselt
3. Archieven van de Jeugdrechtbanken
7. Papier
8. gerecht
9. Archieven jongeren dan 100 jaar zijn slechts raadpleegbaar met
toestemming van de Procureur-generaal.
10. 11. In de bestanden van de Jeugdrechtbanken van Antwerpen, Gent, Hasselt,
Leuven, Mechelen, Tongeren, Veurne, Oudenaarde en Dendermonde zijn
dossiers terug te vinden uit de periode 1914-18. Het betreft doorgaans de
minuten van de vonnissen, de proces- en de persoonsdossiers. Eerder
sporadisch bewaard zijn de zittingsrollen, klappers, repertoria en dossiers
betreffende seponering en officieuze berispingen.
12. BOUDREZ F., Inventarissen van de archieven van de rechtbanken van
eerste aanleg- jeugdrechtbanken te Antwerpen, Brugge, Dendermonde,Gent,
Hasselt, Kortrijk, Leuven, Mechelen, Oudenaarde, Tongeren en Veurne,
Brussel, 2001.
VAN HONACKER K., Inventarissen van de archieven van de rechtbank van
eerste aanleg te Mechelen (overdracht 2003), Brussel, 2003.
VELLE K., (eindredactie) Inventaris van de archieven van het Parket te Gent
(Jeugdparket (1913-1989)) en het parket te Leuven (1873-1994), van de
rechtbanken van eerste aanleg te Gent (jeugdrechtbank (1912-1983)), Leuven
(jeugdrechtbank (1912-1966), Oudenaarde (algemeen (1918-1975 (1980)),
burgerlijke rechtbank (1875-1988), correctionele rechtbank (1918-1972
(1981)) en jeugdrechtbank (1912-1970)) en Turnhout (burgerlijke rechtbank
(1853-1922), correctionele rechtbank (1855-1902) en jeugdrechtbank (19121923). Diverse overdrachten, Brussel, 2001.
VELLE K., HEUSEQUIN S. en CAZAUX J., Inventarissen van de archieven
van de werkrechtersraad voor zeelieden te Antwerpen (1948-1973), van de
rechtbank van eerste aanleg te Ieper (burgerlijke rechtbank (1949-1960) en
correctionele rechtbank (1914-1961)), van de consultatieve commissie te
Ieper (1944-1946) en van de rechtbank van eerste aanleg te Antwerpen jeugdrechtbank (1912-1965), Brussel, 2000.
het parket van de procureur des konings te Antwerpen (overdrachten A (19311948), B (1910-1976) en C (1810-1983)), het Hof van Assisen van WestVlaanderen (1887-1960), van het Hof van Beroep te Gent (1896-1987), de
Rechtbank van Eerste Aanleg te Brugge (burgerlijke rechtbank (1928-1950)
en correctionele rechtbank (1849-1976)), de Rechtbank van Eerste Aanleg te
Dendermonde (burgerlijke rechtbank (1916-1935), correctionele rechtbank
(1919-1920) en jeugdrechtbank (1912-ca. 1986)), de arbeidsrechtbank te
Brugge (1919-1971), de Rechtbank van Koophandel te Brugge (1830-1971)
en de vredegerechten te Ardooie (1943-1971), Berchem (1913-1990), Brecht
(1967-1968), Brugge 1 (1922-1970) en Brugge 2 (1860-1974), Kontich (19571964), Kruishoutem (1845-1989), Ruiselede (1946-1971), Tielt (1943-1971)
en Zandhoven (1956-1959), Brussel, 2002.
13. BOUDREZ F. in samenwerking met DE SMET S., De Jeugdrechtbank en
rechtsvoorganger. Organisatie, taken, bevoegdheid en archiefvorming (19122000), Brussel, 2002.
Rechtbanken van Koophandel / Tribunaux de Commerce
1. Rechtbanken van Koophandel
2. Rijksarchief Beveren, Rijksarchief Luik (Liège)
3. Archieven van de Rechtbanken van Koophandel
7. Papier
8. gerecht - economie - middenstand - oorlogsschade - wederopbouw
9. Archieven jonger dan 100 jaar zijn slechts raadpleegbaar met toestemming
van de griffier van de Handelsrechtbank.
10. De Handelsrechtbank moest op een eenvoudige, vlugge en goedkope
manier de betwistingen in handelszaken oplossen (betwistingen tussen
handelaars, kooplieden en bankiers). Verder had de Handelsrechtbank nog een
administratieve bevoegdheid i.v.m. de fabrieks- en handelsmerken.
11. De archieven van de Handelsrechtbanken van Gent, Antwerpen, Aalst,
Sint-Niklaas, Luik en Kortrijk bevatten stukken uit de periode 1914-1918.
Doorgaans vindt men de rollen, stukken i.v.m. de verkiezing van de handelsrechters, de minuten van de vonnissen en akten (en zittingsbladen), dossiers
inzake faillissementen, dossiers inzake concordaten, uittreksels uit huwelijkscontracten, uittreksels uit akten van vennootschappen, repertoria en de
processen-verbaal van de neerlegging van fabrieks- of handelsmerken terug.
Vermeldenswaard zijn ook de neergelegde statuten van de samen-werkende
genootschappen voor oorlogsschade uit de provincie Oost-Vlaanderen in het
archiefbestand van de Handelsrechtbank van Gent.
12. BEKERS J., Inventaris van het archief van de Rechtbank van Koophandel
te Antwerpen, Brussel, 1970.
BUYCK J., ROTTHIER I. en VELLE K., Inventaris van de archieven van het
parket te Hasselt (1900-1974), de hoven van assisen van de provincies
Antwerpen (1854-aanvulling) en Limburg (en rechtsvoorgangers) (17961884), de arbeidsrechtbank te Antwerpen (1847-1974), de arbeidsrechtbank
te Dendermonde (1921-1923) (aanvulling), de werkrechtersraad voor
zeelieden te Antwerpen (1929-1973), de rechtbank van koophandel te SintNiklaas (1810-1977). Diverse overdrachten, Brussel, 2005.
MUYS E., Inventaris van het archief van de rechtbank van koophandel te
Gent (1799-1980), Brussel, 1999. (met onuitgegeven nadere toegang)
OREC L. en VAN HONACKER K., Inventaris van het archief van de
rechtbank van koophandel te Antwerpen (overdracht 2004), Brussel, 2004.
VELLE K., Inventarissen van het archief van de rechtbank van koophandel
te Aalst (overdrachten 2002), Brussel, 2002.
bestand), van de rechtbanken van eerste aanleg te Antwerpen (rechtbank
algemeen en kabinet van de voorzitter (1882-1993), burgerlijke rechtbank
(1885-1971) en correctionele rechtbank (1957-1966)), te Gent (rechtbank
(1854-1990)), te Kortrijk (correctionele rechtbank (1963-1969)), te
Oudenaarde (burgerlijke rechtbank (1914-1957)), te Veurne (burgerlijke
rechtbank (1946-1961) en correctionele rechtbank (1916-1974)), van de
rechtbanken van koophandel te Aalst (1922-1970) en te Kortrijk (1945-1972).
Diverse overdrachten, Brussel, 2002.
VELLE K., Inventarissen van het archief van de rechtbank van koophandel
van Gent (overdrachten 2002-2003), Brussel, 2005.
13. MUYS E., De rechtbank van koophandel (1798-1999). Organisatie,
bevoegdheid en archiefvorming, Brussel, 1999.
Rechtbanken van Eerste Aanleg / Tribunaux de Première Instance
1. Rechtbanken van Eerste Aanleg
2. Rijksarchief Beveren, Rijksarchief Anderlecht, Rijksarchief Hasselt,
Rijksarchief Bergen (Mons) en Rijksarchief Luik (Liège)
3. Archieven van de Rechtbanken van Eerste Aanleg
7. Papier
8. gerecht - activisme - sekwester
van de griffier.
10. 11. De Rechtbank van Eerste Aanleg bestaat uit drie afdelingen: de algemene
afdeling, de burgerlijke en de correctionele rechtbank. In de archieven van de
rechtbanken van Mechelen, Ieper, Brugge, Brussel, Leuven en Luik vinden
we stukken uit de periode 1914-18 terug. Het betreft doorgaans de minuten
van de vonnissen, de bijhorende registers en repertoria, de rollen, de zittingsbladen, de procesdossiers, de processen-verbaal van getuigenverhoren, briefwisseling en voogdijstaten. Vermeldenswaard zijn tevens de bundels
betreffende niet-vervolgingen inzake activisme van de Rechtbank van Eerste
Aanleg van Antwerpen en een dossier cryptisch beschreven onder de noemer
‘oorlogsproblemen 14-18’ van de Rechtbank van Eerste Aanleg in Mechelen.
In het ongeïnventariseerde archiefbestand van de correctionele griffie van
Hasselt vinden we een aantal sekwesterdossiers terug (o.a. betreffende de
Compagnie des métaux d’Overpelt-Lommel).
12. BETERAMS G., Inventaris van de archieven van de Rechtbank van
Eerste Aanleg te Mechelen (1796-1928), Brussel, 1964.
BOUSSE A., Inventaris van de archieven van de Rechtbank van Eerste
Aanleg te Antwerpen (1796-1930), Brussel, 1964.
BUYCK J. (m.m.v. CLEYS B., DEVOS L., DHONDT J.) Inventaris van de
archieven van de correctionele rechtbank te Mechelen (jaar IV (1795-1796)1959) en de aanklagende jury (jury d'accusation) te Mechelen (jaar IV (17951796)-1811), Brussel, 2002.
BUYCK J., Inventarissen van de archieven van de Rechtbank van Eerste
Aanleg te Mechelen (Rechtbank Algemeen, Burgerlijke Rechtbank en
Burgerlijke Stand) (Jaar IV (1795-1796)-1950), Brussel, 2002.
DEPOORTERE R. en MARGINET A., Inventaire des archives du tribunal de
première instance de Bruxelles: Tribunal Correctionnel, 1795-1918, Brussel,
1998.
première instance de Bruxelles: Tribunal Civil : feuilles d’audiences et
minutes des jugements, 1871-1939, Brussel, 1998.
première instance de Bruxelles: Tribunal Civil : ordonnances, jugements sur
requête et répertoires y afférents, 1865-1939, Brussel, 1998.
DROSSENS P., VAN DE VIJVER A. en VELLE K., Inventarissen van de
archieven van de rechtbank van eerste aanleg te Leuven, Brussel, 2006.
DROSSENS P., Inventarissen van de archieven van de rechtbank van eerste
aanleg te Veurne, Brussel, 2005.
LIBERT J-C. en MARGINET A., Inventaire des archives du tribunal de
première instance de Bruxelles: Tribunal Civil : ordonnances de référé, rôle
général, index et répertoires, 1831-1939, Brussel, 2001.
LUYCKX T. en OREC L., Inventaris van het archief van de rechtbank van
eerste aanleg te Mechelen, burgerlijke rechtbank (overdracht 2003 B),
Brussel, 2004.
bestand), van de rechtbanken van eerste aanleg te Antwerpen (rechtbank
(1885-1971) en correctionele rechtbank (1957-1966)), te Gent (rechtbank
(1854-1990)), te Kortrijk (correctionele rechtbank (1963-1969)), te
Oudenaarde (burgerlijke rechtbank (1914-1957)), te Veurne (burgerlijke
rechtbank (1946-1961) en correctionele rechtbank (1916-1974). Diverse
overdrachten, Brussel, 2002.
VELLE K., HEUSEQUIN S., CAZAUX J., Inventarissen van de archieven
van de werkrechtersraad voor zeelieden te Antwerpen (1948-1973), van de
rechtbank van eerste aanleg te Ieper (burgerlijke rechtbank (1949-1960) en
correctionele rechtbank (1914-1961)), van de consultatieve commissie te
Ieper (1944-1946) en van de rechtbank van eerste aanleg te Antwerpen jeugdrechtbank (1912-1965), Brussel, 2000.
het parket van de procureur des konings te Antwerpen (overdrachten A (19311948), B (1910-1976) en C (1810-1983)), het Hof van Assisen van WestVlaanderen (1887-1960), van het Hof van Beroep te Gent (1896-1987), de
Rechtbank van Eerste Aanleg te Brugge (burgerlijke rechtbank (1928-1950)
en correctionele rechtbank (1849-1976)), de Rechtbank van Eerste Aanleg te
Dendermonde (burgerlijke rechtbank (1916-1935), Brussel, 2002.
13. GADEYNE G., De Rechtbank van Eerste Aanleg (en voorlopers).
Organisatie, taken, bevoegdheid en archiefvorming. 2 dln., Brussel, 2001.
Hof van Beroep te Brussel / Cour d’Appel de Bruxelles
1. Hof van Beroep te Brussel
2. Rijksarchief Anderlecht
3. Archieven van het Hof van Beroep van Brussel
4. 1795-1970
5. 6. Overheidsarchief
7. Papier
8. gerecht - repressie
10. Het Hof van Beroep oordeelde in tweede aanleg over rechtszaken.
11. Hier treffen we de minuten van de vonnissen en de dossiers van de fiscale
zaken, de rol, de registers en de minuten van de vonnissen van de
correctionele zaken, de zittingsbladen van de kamers die burgerlijke en
handelszaken behandelden en faillissementsdossiers uit de oorlogsperiode.
Daarnaast zijn ook de rol en de minuten van de vonnissen van militiezaken uit
de naoorlogse periode bewaard.
12. DEPOORTERE R., Inventaire des archives de la Cour d’Appel de
Bruxelles, versement de 1995-1996, Brussel, 2000.
DEPOORTERE R., Inventaire des archives de la Cour d’Appel de Bruxelles
(chambre correctionnelle): versement de 1996, Brussel, 2001.
DEPOORTERE R., Inventaire des archives de la Cour d’Appel de Bruxelles
(archives des chambres siégeant en matière civile et commerciale): versement
de 1996-1997, Brussel, 2001.
DEPOORTERE R. en MARGINET A., Inventaire des archives de la Cour
d’Appel de Bruxelles: serie III, 1800-1932, Brussel, 1999.
13. DEPOORTERE R., Les Cours d’Appels et leurs prédécesseurs en droit en
Belgique 1795-1999, Brussel, 1999.
Hoven van Assisen / Cours d’Assises
1. Hoven van Assisen
2. Rijksarchief Beveren, Rijksarchief Luik (Liège) en Rijksarchief Anderlecht
3. Archieven van de Hoven van Assisen
7. Papier
8. gerecht - collaboratie - activisme - pers
10. 11. In de archiefbestanden van de Hoven van Assisen van Antwerpen, WestVlaanderen, Brabant, Henegouwen, Luik en Luxemburg kan men de
vonnissen en strafdossiers (betreffende moorden, verkrachtingen en
diefstallen met geweld) uit de periode 1914-18 terugvinden. Daarnaast zijn er
interessante procesdossiers uit de naoorlogse periode i.v.m. hulp aan de vijand
(collaboratie, handel met de vijand en persdelicten). Vermelden we nog dat er
heel wat dossiers i.v.m. de activisten vernietigd zouden zijn in 1939. Professor
Monballyu werkt momenteel aan een gedetailleerde inventaris van de
resterende archieven van het Hof van Assisen van Brabant (hierin o.a.
dossiers over Willem De Vreese, René De Clercq, Hector Plancquaert, Albert
Vlaeminck, Alfons Depla, Adriaan Martens, Arthur Faingnaert, Richard De
Cneudt en vele tot Belg genaturaliseerde Duitsers).
12. BOUMANS R., Inventaire des archives de la Cour d’Assises du Brabant
(1932-1915), Brussel, 2001.
DEPOORTERE R., Inventaire des archives de la Cour d’Assises du Brabant,
Brussel, 2000.
ROTTHIER I., Inventaris van het archief van het Hof van Assisen te
Antwerpen (1811-1939) en rechtsvoorgangers (1795-1811), Brussel, 2002.
ROTTHIER I., Nadere toegang tot het archief van het Hof van Assisen te
Antwerpen (1811-1939) en rechtsvoorgangers (1795-1811), 2 dln., Brussel,
2002
ROTTHIER I., Nadere toegang tot het archief van het Hof van Assisen van
West-Vlaanderen en rechtsvoorgangers (1796-1960), 2 dln., Brussel, 2003.
VELLE K., CAZAUX J. en HEUSEQUIN S., Inventaris van het archief van
het Hof van Assisen van West-Vlaanderen en rechtsvoorgangers (jaar III
(1794/95)-1929). Brussel, 19982.
13. ROUSSEAUX X. en VAN YPERSELE L., La patrie crie vengeance! La
Répression des « inciviques » belges au sortir de la guerre 1914-1918,
Brussel, 2008.
Werkrechtersraden / Conseils des Prud’hommes
1. Werkrechtersraden
2. Rijksarchief Beveren, Rijksarchief Bergen (Mons) en Rijksarchief Luik
(Liège)
3. Archieven van de Werkrechtersraden
7. Papier
8. gerecht - economie
9. Archieven jonger van 100 jaar zijn enkel raadpleegbaar met toestemming
van de griffier van de Arbeidsrechtbank.
10. 11. De Werkrechtersraden waren bevoegd om via verzoening of via een
vonnis de arbeidsgeschillen tussen werkgevers en hun arbeiders of bedienden
te beslechten. In de archiefbestanden van de Werkrechtersraden van Aalst,
Dendermonde, Geraardsbergen, Lokeren, Sint-Niklaas, Eeklo, Gent,
Oudenaarde, Ronse, Brugge, Oostende, Tielt, Ieper, Kortrijk, Roeselare,
Veurne, Antwerpen en Mechelen vinden we dossiers uit de oorlogsperiode.
Het betreft in de eerste plaats de minuten van de vonnissen en akten, de
briefwisseling, de verslagboeken van de vergaderingen, stukken betreffende
de verkiezing en de eedaflegging van de werkrechters, de boekhouding, de
processen-verbaal van verzoening, de rollen, de verslagen van de zittingen, de
procesbundels, de neergelegde nijverheidsmodellen, -tekeningen en werkhuisreglementen. Deze documenten zijn al dan niet vergezeld van de nodige
registers en repertoria. Van de archieven van de Brusselse raden zijn de
inventarissen ter perse (RA Anderlecht). Van de meeste Waalse raden zijn de
archieven nog niet geïnventariseerd (met uitzondering van Luik).
12. BUYCK J., ROTTHIER I. en VELLE K., Inventaris van de archieven van
het parket te Hasselt (1900-1974), de Hoven van Assisen van de provincies
Antwerpen (1854-aanvulling) en Limburg (en rechtsvoorgangers) (17961884), de arbeidsrechtbank te Antwerpen (1847-1974), de arbeidsrechtbank
te Dendermonde (1921-1923) (aanvulling), de werkrechtersraad voor
zeelieden te Antwerpen (1929-1973), Brussel, 2005.
CARNIER M., DE SMET S. en LUYCKX T., Inventaris van het archief van
de Arbeidsrechtbank te Gent (1809-1974), Brussel, 2005.
DE SMET S. en KERCKHOVE V., Inventaris van de archieven van de
werkrechtersraden en de arbeidsrechtbanken in Oost- en West-Vlaanderen
(1808-1978), Brussel, 2002.
NIEBES P.-J., Inventaire des archives des Conseils de Prud’hommes de
Binche, Charleroi, Dour, La Louvière, Patûrages et Soignies, Brussel, 2007.
de Procureur des Konings te Antwerpen (1920-1980 en 1801-1987), van de
arbeidsrechtbank te Mechelen en rechtsvoorganger (1913-1975) en van de
Commissie voor de bescherming van de maatschappij te Leuven (1921-1981).
Diverse overdrachten, Brussel, 2002.
13. ‘Werkrechtersraden’ in: SIRJACOBS I. en VANDEN BOSCH H., Les
juridictions administratives en Belgique depuis 1795 - De administratieve
rechtscolleges in België, Brussel, 2006, dl. 2, 911-944.
Krijgsraden en Krijgshof / Tribunaux Militaires et Cour Militaire
1. Krijgsraden en Krijgshof
2. Rijksarchief te Beveren en Anderlecht
3. Archief van de Krijgsraden
7. Papier
8. gerecht - frontleven- collaboratie
9. Archieven jonger dan 100 jaar zijn slechts raadpleegbaar mits toestemming
van het College van Procureurs-generaal.
10. Deze rechtbanken oordeelden in eerste aanleg over de misdrijven tegen de
militaire strafwetten en over andere misdrijven gepleegd door militairen en
gelijkgestelden. Tijdens de oorlog breidde hun bevoegdheid zich uit tot
personen die de veiligheid van de staat in gevaar brachten (met inbegrip van
economische collaboratie) of die oorlogsmisdaden hadden gepleegd, krijgsgevangenen, personen die zich op een bezette plaats of in de buurt van
belegerde troepen bevonden (waar de gewone rechtbanken niet langer konden
functioneren), personen en vluchtelingen die door het leger opgeëist waren
(voor inbreuken tegen de staatsveiligheid, de openbare orde en de veiligheid
van de troepen).
Op vier augustus 1914 stemde het Parlement in allerijl een wet tot organisatie
van de krijgsraden te velde. Naast de vijf bestaande krijgsraden werd bij elke
legerdivisie een krijgsraad opgericht en één in de vestingen van Luik, Namen
en Antwerpen. Naarmate het Duitse leger meer Belgisch grondgebied
veroverde, moesten deze rechtbanken hun werkzaamheden staken. Eind 1914
bleven nog 14 Krijgsraden in werking. Er werden echter nieuwe Krijgsraden
opgericht in het buitenland: in Calais (waar het Belgisch leger grote
bevoorradingsbasissen had), in de opleidingskampen (achtereenvolgens met
zetel in Cherbourg, Caen en Parigné-l’Evêque), een Krijgsraad voor de
Belgische militairen bij het Franse en het Engelse leger, een krijgsraad in
Londen en één in Le Havre. De zetel van het Krijgshof, waar men in beroep
kon gaan, verhuisde van Antwerpen via Oostende naar het hoofdkwartier van
het leger. In de periode 1914-1919 werden 43.342 zaken aanhangig gemaakt,
37.557 zaken leidden tot een veroordeling en in 5.785 gevallen was er een
vrijspraak. In 220 gevallen werd de doodstraf uitgesproken. In 18 gevallen
werd de dood met de kogel effectief uitgevoerd (alle cijfers uit Gilissen).
Na de wapenstilstand werd het aantal krijgsraden geleidelijk verminderd tot
één zetel in de steden Brussel, Gent, Brugge, Luik, Namen, Bergen en
Antwerpen. De Krijgsraden bleven tot 30 september 1919 bevoegd om
uitspraak te doen over de inbreuken tegen de veiligheid van de staat. Na die
datum werden deze zaken behandeld door de Hoven van Assisen.
11. In het Rijksarchief te Anderlecht vinden we de vonnisregisters, dossiers
(en soms de rollen en pv’s van de zittingen) van bijna alle Krijgsraden die te
velde functioneerden tijdens de oorlog (1914-1919). De Krijgsraad der twee
Vlaanderen zetelde te Gent van 4 september tot 9 oktober 1914. Elke
legerdivisie had gedurende de hele oorlog haar eigen Krijgsraad die
meevolgde met het hoofdkwartier (zes in totaal). Ook bij de Belgische
opleidingscentra in Frankrijk bestond een aparte Krijgsraad (met standplaats
in achtereenvolgens Rouen, Caen, Auvours, Fécamp, Octeville, Valognes,
Cherbourg, Dieppe, Parigné-l’Evêque, Le Mans, Eu, Le Havre en
Champagne). Ook de Belgische soldaten verbonden aan de geallieerde legers
vielen onder een aparte Krijgsraad (met standplaats in Bourbourg, Duinkerke,
Poperinge, Watou, De Panne en Roesbrugge). Bij het generaal hoofdkwartier
was eveneens een Krijgsraad actief (achtereenvolgens in De Panne, Veurne,
Wulveringem, Oostvleteren, Houtem en Brussel). De Krijgsraad van de
Belgische basis in Calais functioneerde van oktober 1914 tot november 1918.
De beide ruiterijafdelingen hadden ieder een Krijgsraad. Ook in bij het
Belgisch territoriaal commando in Le Havre was een Krijgsraad werkzaam
In de archieven van de Krijgsraden van Antwerpen, Gent en Brugge vindt
men de vonnisregisters en de -inhoudelijk zeer rijke- dossiers terug
(betreffende oorlogsmisdadigers, spionage, insubordinatie, diefstal, verraad,
desertie, verklikking, poging tot zelfmoord en dronkenschap).
11. Nadere toegang tot het archief van de Krijgsraad te Brugge. Overdracht
1988.
Nadere toegang tot het archief van de Krijgsraad te Gent.
Plaatsingslijst van het archief van de krijgsraad te Antwerpen. Nadere
toegang tot het archief van de Krijgsraad te Antwerpen. Overdracht 1949.
(onuitgegeven)
Plaatsingslijst van het archief van de krijgsraad te Antwerpen. Nadere
toegang tot het archief van de Krijgsraad te Antwerpen. Overdracht 1976.
(onuitgegeven)
Plaatsingslijst van het archief van de Krijgsraad te Antwerpen. Overdracht
1992.
Plaatsingslijst van het archief van de Krijgsraad te Gent: oud bestand.
VANDEN BROECK R. en VAN DER MOSEN R., Inventaire des archives
de la Cour Militaire: dossiers de procédure d’affaires jugées entre 1915 et
1954, Brussel, 2001.
des conseils de guerre belges en campagne durant la Première Guerre
mondiale (onuitgegeven).
Een aantal archieven werd nog niet ontsloten.
13. DEBAEKE S., De dood met de kogel, Brugge, 2008.
DEPOORTERE R., Les archives de la juridiction militaire en Belgique depuis
1795: tri et conservation d’une précieuse source d’histoire sociale et politique
in: Archief- en Bibliotheekwezen in België, LXXI, nrs. 1-4, 27-63.
DEPOORTERE R., La juridiction militaire en Belgique, 1796-1998.
Compétences et organisation. Production et conservation des archives,
Brussel, 1999.
GILISSEN J., La juridiction militaire belge de 1830 à nos jours, in: Actes du
colloque d’histoire militaire belge, Brussel, 1981, 467-489.
HORVAT S., De vervolging van militairrechtelijke delicten tijdens
Wereldoorlog I: de werking van het Belgisch krijgsgerecht, Brussel, 2009.
MONBALLYU J., Slechte Belgen! De repressie van het incivisme na de
Eerste Wereldoorlog door het Hof van Assisen van Brabant (1919-1927),
ROUSSEAUX X. en VAN YPERSELE L., La patrie crie vengeance! La
Brussel, 2008.
Rechtbanken en Hoven voor Oorlogsschade / Tribunaux et Cours
des Dommages de guerre
1. Rechtbanken en Hoven voor Oorlogsschade
2. Alle Rijksarchieven
3. Archief van de Rechtbanken en Hoven voor Oorlogsschade
4. 1919-1936
7. Papier
8. gerecht - oorlogsschade - oorlogsslachtoffers - oorlogswezen wederopbouw
9. Archieven jonger dan 100 jaar zijn slechts raadpleegbaar met toelating van
de Procureur-generaal.
10. De Rechtbanken en Hoven voor Oorlogsschade, opgericht bij besluitwet
van 23 oktober 1918, moesten uitspraak doen over het herstel van de
lichamelijke en materiële schade die de Belgen geleden hadden als gevolg van
het oorlogsgeweld.
11. Er bestonden Rechtbanken voor Oorlogsschade in Antwerpen, Brugge,
Dendermonde, Gent, Hasselt, Ieper, Kortrijk, Leuven, Mechelen, Oudenaarde,
Tongeren, Turnhout, Veurne, Verviers, Nijvel, Marche-les-Dames, Luik,
Hoei, Doornik, Dinant, Charleroi, Brussel, Bergen, Namen, Neufchâteau en
Aarlen. De Hoven voor Oorlogsschade, waar men in beroep kon gaan, waren
gevestigd in Gent, Brussel en Luik. Helaas bleven enkel de minuten van de
vonnissen bewaard (soms met klappers en rollen). De dossiers werden
vermoedelijk vernietigd.
Cfr. Directie-generaal Oorlogsslachtoffers en Buhl-committee.
12. VANDEN BOSCH H., Inventarissen van de archieven van de rechtbank
voor oorlogsschade en van het hof voor oorlogsschade van Brussel (19191935), Brussel, 2007.
VELLE K. en DHONDT J., Inventarissen van de archieven van de hoven en
rechtbanken voor oorlogsschade in Vlaanderen (1919-1936), Brussel, 2001.
13. ‘Rechtbanken en Hoven voor Oorlogsschade’ in: SIRJACOBS I. en
VANDEN BOSCH H., Les juridictions administratives en Belgique depuis
1795 - De administratieve rechtscolleges in België sinds 1795, Brussel, 2006,
dl.1, 476-487.
Belgique : Parquets - 255
1.7
PARQUETS / PARKETTEN
Krijgsauditoraten / Auditorats militaires
1. Krijgsauditoraten
2. Rijksarchief Beveren en Rijksarchief Anderlecht
3. Archief van de Krijgsauditoraten
7. Papier
8. gerecht – frontleven - collaboratie
van het College van Procureurs-generaal.
10. Het Krijgsauditoraat was de tegenhanger van de parketten maar
onderzocht enkel de strafbare feiten die gepleegd waren door militairen
(desertie, spionage), maar vervolgde ook collaborateurs (burgers)
onmiddellijk na de oorlog.
11. In dit archiefbestand zijn enkel de geseponeerde dossiers terug te vinden.
De andere dossiers werden ingeleid voor de Krijgsraden en zijn dus in het
archiefbestand van deze rechtbanken terug te vinden. In het Rijksarchief te
Anderlecht zijn ook de registers en de dossiers van een aantal
Krijgsauditoraten ten velde (1914-1919) beschikbaar samen met de archieven
van de Krijgsauditoraten die meereisden met de Belgische troepen die het
Rijnland en het Ruhrgebied bezetten (1918-1929).
12. Inventaire des archives de l’auditorat militaire du Brabant, Brussel, 1995.
Nadere toegang tot het archief van het Krijgsauditoraat te Gent.
Plaatsingslijst van de archieven van het Krijgsauditoraat van Antwerpen;
overdracht 1992.
des conseils de guerre belges en campagne durant la première guerre
mondiale (onuitgegeven).
VANDEN BROECK R., Inventaire des registres des Conseils de guerre et
auditorats militaires en campagne 1919-1962 (onuitgegeven).
VANDEWEYER L. en TRIGALET M., Auditorats militaires en campagne de
l’armée d’occupation de Rhénanie et de la Ruhr, 1919-1929 (onuitgegeven
overzicht van de archieven die gerestitueerd werden door Rusland).
Enkele andere archiefbestanden werden nog niet ontsloten (o.a. Bergen).
13. DEPOORTERE R., Les archives de la juridiction militaire en Belgique
depuis 1795: tri et conservation d’une précieuse source d’histoire sociale et
politique in: Archief- en Bibliotheekwezen in België, LXXI, nrs. 1-4, 27-63.
256 - België: Parketten
DEPOORTERE R., La juridiction militaire en Belgique, 1796-1998.
Compétences et organisation. Production et conservation des archives,
Brussel, 1999.
ROUSSEAUX X. en VAN YPERSELE L., La patrie crie vengeance! La
Brussel, 2008.
Parket bij de Rechtbank van Eerste Aanleg te Mechelen / Parquet
du Tribunal de Première Instance à Malines
1. Parket bij de Rechtbank van Eerste Aanleg te Mechelen
3. Archief van het Parket bij de Rechtbank van Eerste Aanleg te Mechelen
4. 1795-1994
7. Papier
8. gerecht - sekwester - oorlogsslachtoffers
9. Om de archiefstukken te raadplegen die jonger zijn dan 100 jaar is de
toestemming van de Procureur-generaal van het Hof van Beroep en van de
Algemeen Rijksarchivaris vereist.
10. 11. Dit archiefbestand behelst enkele belangwekkende dossiers inzake de
Bormscommissie. Zo is er een dossier met een lijst van alle rechterlijke
beslissingen i.v.m. de inbreuken op artikel 118bis van het Strafwetboek
tijdens de Eerste Wereldoorlog (opgesteld ten behoeve van de Commissie
Borms). De Bormscommissie werd opgericht door de Duitse verordening van
6 september 1940 en keerde schadevergoedingen uit aan personen die
vervolgd waren wegens samenwerking met de Duitsers tijdens de Eerste
Wereldoorlog. Het originele dossier betreffende de inbreuken op art.115 van
het Strafwetboek uit 1921 is ook bewaard. Ook een dossier betreffende de
terugvordering van de door de Commissie uitbetaalde vergoedingen uit de
periode 1944-1948 bleef bewaard. Daarnaast zijn er een aantal dossiers inzake
het gerechtelijk onderzoek naar het overlijden van militairen afkomstig uit de
buurt van Mechelen. Verder zijn er ook circulaires, rapporten en dossiers
bewaard van de vennootschappen die na de Eerste Wereldoorlog onder
sekwester geplaatst werden. Ter afsluiting vermeldt de inventaris dat alle
parketdossiers betreffende eerherstel voor de periode 1919-1958 vernietigd
werden.
Cfr. Dienst van het Sekwester van het Bestuur der Registratie en Domeinen te
Antwerpen.
Belgique : Parquets - 257
12. BUYCK J., Inventaris van het archief van het Parket van de Rechtbank
van Eerste Aanleg te Mechelen (1795-1969), Brussel, 2002.
LUYCKX T. en OREC L., Inventaris van het archief van het Parket van de
Procureur des Konings te Mechelen (overdracht 2002), Brussel, 2003.
Parket-generaal van Brussel / Parquet général à Bruxelles
1. Parket-generaal van Brussel
3. Archief van het Parket-generaal te Brussel
4. 1792-1922
7. Papier
8. gerecht - collaboratie - activisme - sekwester - pers
10. 11. Dit bestand bevat enkele zaken over openbare zedenschennis, twee
verkrachtingszaken en verscheidene dossiers inzake veroordelingen wegens
hulp aan de vijand (collaboratie) nl. de zaken Goemans, Claus, Rudelsheim,
Borms, Van Sante, De Vreese, Severijns, Brulez en van het dagblad Le
Bruxellois. In de tweede serie vinden we naturalisatieaanvragen uit 19181920, een sekwesterdossier van Guillaume Probst en wat in beslag genomen
papieren van advocaat Fritz Norden.
12. COSEMANS A., Inventaire des archives du Parquet général de
Bruxelles: versement de 1945, Brussel, 2001.
VESENTINI F., Inventaire des archives du parquet général de Bruxelles,
série 2 (1832-1937) (onuitgegeven).
Parket van de Procureur des Konings in Antwerpen / Parquet du
Procureur du Roi à Anvers
1. Parket van de Procureur des Konings in Antwerpen
3. Archief van het Parket van de Procureur des Konings in Antwerpen
(sekwester van de Eerste Wereldoorlog)
4. 1918-1947
5. 47 m.
6. Overheidsarchief
7. Papier
258 - België: Parketten
8. sekwester - nijverheid - middenstand
10. 11. Na de Eerste Wereldoorlog werden de goederen en bezittingen van de
Duitse en Oostenrijkse onderdanen in België onder sekwester geplaatst. Er
werden sekwesters aangesteld om de goederen te bewaren en de belangen te
vrijwaren. Zij moesten de bedrijven verder uitbaten ‘als goede huisvader’. De
sekwesterdienst van het Antwerpse Parket legde een uitgebreide verzameling
dossiers aan van de onder sekwester geplaatste personen en bedrijven. Deze
dossiers bieden een goed beeld van de Duitse kolonie in Antwerpen en de
verschillende bedrijfstakken waarin zij bedrijvig waren (banken
verzekeringssector, diamanthandel, horeca,…). In totaal werden
3.007 dossiers aangelegd.
archief van onder sekwester geplaatste bedrijven (1887-1939), Brussel, 2008
(de inventaris vermeldt de naam van het bedrijf, de beroepsactiviteit en het
jaar van het afsluiten van het dossier)
sekwesterarchieven in het Algemeen Rijksarchief, in: TALLIER P.-A., e.a.
Brussel, 2002, 39-54.
Belgique : Provinces - 259
1.8
PROVINCES / PROVINCIEBESTUREN
Provinciebestuur Antwerpen / Administration provinciale
d’Anvers
1. Provinciebestuur Antwerpen
2. Archiefdienst van de provincie Antwerpen
3. Archief van het provinciebestuur van Antwerpen
4. 1860-1995
5. 6 km.
6. Overheidsarchief
7. Papier
8. oorlogsschade - wederopbouw - vluchtelingen - bevoorrading - landbouw monumenten - herdenkingen
10. 11. Het grootste deel van de oorlogsarchieven werd gegroepeerd in de zgn.
‘verzameling WO I’. In deze heterogene verzameling berusten dossiers
betreffende onteigeningen ten behoeve van de fortengordel rond Antwerpen,
de opeisingen en inkwartieringen van Duitse soldaten, de steunverlening aan
werklozen, de prijspolitiek en de bevoorrading, de oorlogsschade, de Duitse
gruweldaden, de houding van kardinaal Mercier en de terugkeer van de
vluchtelingen. Een klein deel van deze verzameling vormen de archieven
afkomstig van het Provinciaal Hulp- en Voedingscomité van Antwerpen en
van de Commissie voor de verfraaiing van het landelijk leven die zich inzette
voor de wederopbouw van de landbouwbedrijven (met plannen). Enkele
dossiers van Duitse afkomst nl. van de Zivilkommissaris en van het
Militärgouvernement verzeilden in het provinciearchief. Daarnaast zijn er nog
stukken over de bijzondere zitting van de Provincieraad en de eerste
naoorlogse zitting, de herindiensttreding van de gouverneur, het bezoek van
koning Albert I en de organisatie van allerhande herdenkingen en
plechtigheden. Bovendien treffen we ook vertalingen van redevoeringen van
de Duitse gouverneur, een overzicht van de gedenktekens opgericht per
gemeente, publicaties over de bezetting, een volledige collectie van het
Gesetz- und Verordnungsblatt, van het oorlogsdagblad L’Echo belge en van
De Landbouwer aan.
In deze verzameling bevindt zich ook de briefwisseling van de Provinciale
Commissie voor de Oorlogsarchieven. Provinciegriffier Schobbens was
immers de secretaris van deze commissie die de gemeenten sensibiliseerde om
hun archieven over de oorlog over de dragen aan Commissie voor de
Oorlogsarchieven. Ook de sekwesters, verantwoordelijk voor het beheer van
260 - België: Provinciebesturen
vijandelijke goederen, werd gevraagd eventueel archieven over te dragen
(deze archieven berusten momenteel in Rijksarchief Beveren). Bovendien kon
Schobbens de gouverneur overhalen de Antwerpse burgemeesters te vragen
een verslag op te sturen over de oorlogsgebeurtenissen in hun gemeente of
stad. Hoewel enkele burgemeesters niet antwoorden en een aantal andere
burgemeesters er zich vanaf maakten met een beknopt verslagje, is deze serie
oorlogsverslagen een zeer rijke en weinig bekende bron voor de lokale
geschiedschrijving.
In andere archiefbestanden vinden we de dossiers i.v.m. de naoorlogse
verkiezingen, plechtigheden, herdenkingen en de benoemingen van de nieuwe
burgemeesters terug. Ook de dossiers m.b.t. de wederopbouw van scholen,
kerken en pastorieën zijn goed gestoffeerd. Verder zijn de notulen en de
briefwisseling van het ‘provinciaal hulpcomiteit’, de prille voorloper van het
Provinciaal Hulp- en Voedingscomité van Antwerpen, en rapporten van het
Provinciaal Hulp- en Voedingscomité, de briefwisseling, notulen, lijsten en
dossiers van de Provinciale Commissie voor Nationale Erkentelijkheid, de
documenten van de Dienst der Vluchtelingen over de repatriëring het
vermelden waard.
In de archiefbibliotheek berusten een aantal zeldzame, eigentijdse boeken en
brochures over de bezetting.
12. Er bestaan plaatsingslijsten opgesteld door Kathelijne Tiels (beschikbaar
via internet).
13. Bestuursmemoriaal der provincie Antwerpen, Antwerpen, 1914, 1915,
1916, 1917, 1918.
Processen-verbaal van de zittingen van de Bestendige Deputatie van de
provincie Antwerpen, Antwerpen, 1914-1915,1916, 1917, 1918, 1919.
Sterk gebouwd & makkelijk in onderhoud. Ambt en bouwpraktijk van de
provinciale architecten in de provincie Antwerpen (1834-1970), Brugge,
2006. (over de rol van de provinciale architecten bij de wederopbouw)
VAN CLEMEN S., Den oorlog verklaard! De grote oorlog in de provincie
Antwerpen, Antwerpen, 2003.
Vertoog over den bestuurlijken toestand der provincie Antwerpen, in het jaar
1914, 1915, 1916, 1917, 1918, 1919. Antwerpen, Provinciebestuur Brabant / Administration provinciale du Brabant
1. Provinciebestuur Brabant
3. Provinciebestuur Brabant
4. 5. 1830-1989
6. Overheidsarchief
7. Papier
8. monumenten - Vlaamse Beweging
10. 11. In het archief van de griffie treffen we de notulen en besluiten van de
Bestendige Deputatie en de notulen van de Provincieraad. Verder zijn er ook
dossiers over de bestuurlijke scheiding, de openbare orde, de
oorlogsbelastingen, de oorlogsschade, de hulp aan de vluchtelingen
(wetgeving, lijsten, boekhouding,…), de gedeporteerden en de Duitse
opeisingen bewaard. Ook enkele stukken over het Provinciaal Hulp- en
Voedingscomité van Brabant verdienen vermelding. In het archief van het
kabinet van de gouverneur bevinden zich dossiers over de bestuurlijke
scheiding en de Vlaamse Beweging, de taalwetten en de organisatie van het
Te Deum op 23 november 1918. In het zgn. deelarchief ‘Tihon II’ treffen we
een dossier over de politiemaatregelen die getroffen werden in augustus 1914.
In de zgn. ‘serie E’ zit een dossier i.v.m. de oprichting van monumenten na de
oorlog.
12. COSEMANS A. en DOEHAERD R., Gouvernement provincial du
Brabant. Serie E, Brussel, 1992.
MARECHAL G., Provinciebestuur Brabant. Griffie, Brussel, 1996.
MARECHAL G., Archief van het Provinciebestuur Brabant. Neerlegging
1933-38, Brussel, 1999.
MARECHAL G., Provinciaal Bestuur van Brabant, Kabinet van de
Gouverneur, Brussel, 1993.
POLART M.-T., Provinciaal Bestuur Brabant. Gevaarlijke, ongezonde of
hinderlijke inrichtingen, Brussel, 1992.
TIHON C., Provinciebestuur van Brabant, Tihon II, Brussel, 1991.
Province de Liège. Cabinet du gouverneur / Kabinet van de
gouverneur van de provincie Luik
1. Province de Liège. Cabinet du gouverneur
3. Archives du Cabinet du Gouverneur de la Province de Liège
4. –
5. –
7. Papier
10. On trouvera dans ce fonds les archives du Commission provinciale de la
reconnaissance nationale.
11. Outre les procès-verbaux et la correspondance échangée par le Comité, on
y trouvera les dossiers personnels des titulaires de la Reconnaissance
Nationale de la province de Liège ainsi que différents renseignements relatifs
aux prisonniers et fusillés belges.
12. HANSOTTE G., Inventaire des archives du cabinet du gouverneur de la
province de Liège, Liège, s.d.
Provinciebestuur Limburg / Administration provinciale du
Limbourg
1. Provinciebestuur Limburg
2. Archiefdienst van de provincie Limburg
3. Archief van het provinciebestuur van Limburg
4. 1794-2005
5. 12 km.
6. Overheidsarchief
7. Papier
8. wederopbouw - monumenten - karikaturen
10. 11. De eigentijdse dossiers m.b.t. de oorlogsomstandigheden zijn eerder
schaars in het provinciearchief. Wel bewaard bleven de begrotingen en
rekeningen van de gemeenten en kerkfabrieken (de begrotingen van de
Commissies van Openbare Onderstand berusten in het Rijksarchief te Hasselt,
net zoals de militieregisters). Uit de naoorlogse periode dateren een lijst van
de personen die door de bezetter ter dood of tot dwangarbeid veroordeeld
werden (1919), van terechtgestelde personen (1919), van de gedeporteerden
(1921) en van personen die door de bezetter opgesloten werden in de
gevangenis van Sint-Gillis (1923). Talrijke dossiers betreffen het herstel van
de oorlogsschade aan kerken, gemeentehuizen, schoolgebouwen, bruggen en
wegen. Interessant zijn ook de dossiers i.v.m. de oprichting van
oorlogsmonumenten in zowat elke Limburgse gemeente (eventueel met
plannen). Zo organiseerde de provincie ondermeer een wedstrijd om een
monument te ontwerpen ter ere van de Limburgers die voor het vaderland
gestorven waren (het monument werd uiteindelijk in Hasselt ingehuldigd).
Het provinciearchief bezit een leuke verzameling karikaturen en het volledige
Gesetz- und Verordnungsblatt für Flandern (1914-1918).
12. Onuitgegeven plaatsingslijst betreffende de oprichting van oorlogsmonumenten.
13. Bestuurlijk Memoriaal voor de provincie Limburg, Hasselt, 1914, 1915,
1916, 1917, 1918.
Verslagen van de zittingen van de Bestendige Deputatie van de Provinciale
Raad, Hasselt, 1914, 1915, 1916, 1917, 1918. (Het vertoog en de notulen van
de Provincieraad verschenen niet tijdens de oorlogsperiode).
Administration provinciale de Namur / Provinciebestuur Namen
1. Administration provinciale de Namur
3. Administration provinciale de Namur
4. 18305. 1000 m.
7. Papier
8. dommages de guerre – reconstruction – ravitaillement – monuments –
cimetières
10. 11. Le fonds contient pour l’essentiel des documents relatifs à l’après-guerre
traitant des dommages de guerre (30.048,30.454.,30.455, 10.778, 10.769,
10.767 10.210, 11.134, 10.296, 10.280), de la reconstruction de régions
dévastées (30.178 à 30.180), du ravitaillement des populations civiles (2.307,
30.061,…), de la Commission provinciale de la reconnaissance nationale
(10.584, 3.041, 10.914, 2.967), des sépultures de soldats (20.384) ou des
trophées de guerre acquis par les communes (11.1135). La Série Beaux-Arts
renferme quelques dossiers relatifs aux monuments commémoratifs érigés à
Auvelais, Cortil-Wodon ou Dinant (10.810).
12. L’accès au fonds est possible via un volumineux inventaire + 3
inventaires relatifs aux industries et commerce, aux sciences et Beaux-Arts et
à la milice.
Provinciebestuur Oost-Vlaanderen / Administration provinciale de
la Flandre Orientale
1. Provinciebestuur Oost-Vlaanderen
2. Archief van de provincie Oost-Vlaanderen
3. Archief van het Provinciebestuur van Oost-Vlaanderen
7. Papier
8. bevoorrading - oorlogsschade - vluchtelingen - oorlogsslachtoffers wederopbouw - monumenten
10. 11. In het provinciearchief treffen we instructies uitgevaardigd bij het
uitbreken van de oorlog, dossiers betreffende de ravitaillering, voedselhulp en
hulp aan werklozen, rapporten en reglementen van het Provinciaal Hulp- en
Voedingscomité van Oost-Vlaanderen aan. Verder is er ook materiaal over de
opeisingen, briefwisseling met de bezetter, rapporten over de oorlogsschade,
inlichtingen over vermiste personen, overlijdensakten van gesneuvelde
soldaten, lijsten van vluchtelingen, een dossier inzake steunverlening aan
vluchtelingen en ex-krijgsgevangenen en één dossier over het taalgebruik in
de administratie.
Ook de militieregisters, de uittreksels uit de registers van burgerlijke stand
van vreemdelingen die in België verbleven gedurende de oorlog (2e afdeling)
en de dossiers over de organisatie van het onderwijs tijdens de oorlog vinden
we hier terug (fiches onderwijs).
Uit de periode na 1918 dateren briefwisseling met de Hoog Koninklijk
Commissaris van Oost-Vlaanderen/Antwerpen over de wederopbouw,
rapporten en financiële stukken over de heropbouw van bruggen en wegen,
openbare gebouwen, kerken en pastorieën (afdeling 3a). Daarnaast zijn er
dossiers over de hulpverlening aan opgeëiste arbeiders, vluchtelingen,
geëvacueerden en gedeporteerden maar ook lijsten van oorlogsbegraafplaatsen, lijsten van de Belgische, Franse of Engelse soldaten
begraven in Oost-Vlaamse gemeenten (8e afdeling) en dossiers i.v.m. de
oprichting van oorlogsgedenktekens (soms met plannen) beschikbaar.
Vermeldenswaard is ook het dossier betreffende tuchtmaatregelen getroffen
tegen personeelsleden van de provincie die gecollaboreerd hadden. Tevens
zijn er stukken betreffende de toekenning van burgerlijke eretekens en
betreffende de werking van de Provinciale Commissie voor Nationale
Erkentelijkheid (fiches militaire zaken). Tenslotte is er veel materiaal over de
organisatie van de eerste naoorlogse verkiezingen (fiches verkiezingen). De
begrotingen en rekeningen van de gemeenten, de Commissies van Openbare
Onderstand en de Kerkfabrieken uit de oorlogsperiode berusten in het
Rijksarchief te Beveren.
12. Ontsloten via een gedetailleerd steekkaartensysteem.
13. Bestuursmemoriaal van de provincie Oost-Vlaanderen, Gent, Notulen van de vergaderingen in buitengewone zitting van de Provincieraad,
Gent, 1914-1918.
Notulen van de vergaderingen van de Bestendige Deputatie, Gent, -
Redevoering van de gouverneur bij de opening van de provincieraad, Gent, VALCKE T. e.a. De fonteinen van de Oranjeberg. Politiek-institutionele
geschiedenis van de provincie Oost-Vlaanderen, 4 delen, Gent, 1993-2003.
Vertoog van den bestuurlijken toestand der provincie Oost-Vlaanderen, Gent,
1914-1915, 1916, 1920.
Provinciebestuur West-Vlaanderen / Administration provinciale
de la Flandre Occidentale
1. Provinciebestuur West-Vlaanderen
2. Archiefdienst van de provincie West-Vlaanderen
3. Archief van de provincie West-Vlaanderen
7. Papier
8. monumenten - begraafplaatsen - wederopbouw - oorlogsslachtoffers foto’s - oorlogsschade
10. 11. De notulen van de vergaderingen van de Bestendige Deputatie bevatten
zowel tijdens als na de oorlog interessante informatie (over de relaties met de
bezetter, de wederopbouw, de oorlogskerkhoven en -monumenten en de
naoorlogse verkiezingen). Ander basismateriaal zijn de gedrukte verslagen
van de Provinciale Raad van West-Vlaanderen, het bestuurlijk memoriaal van
de provincie West-Vlaanderen en de verslagen over de staat van het bestuur in
West-Vlaanderen.
In het gouverneursarchief (dat momenteel ontsloten wordt) bevinden zich een
aantal stukken over de burgemeestersbenoemingen onmiddellijk na de oorlog.
In het archief van de eerste afdeling treffen we veel stukken aan betreffende
de militieverplichtingen, de aanleg en het onderhoud van de oorlogskerkhoven, de oprichting van monumenten en gedenkstenen, de eerste
IJzerbedevaarten, de naoorlogse woningnood, de TBC-bestrijding en stukken
betreffende tombola’s georganiseerd ten voordele van oud-strijdersverenigingen en andere oorlogsslachtoffers. De tweede afdeling controleerde
de begrotingen en rekeningen van de lokale gemeenten, de Commissies van
Openbare Onderstand en Kerkfabrieken. Voor de lokale geschiedenis vormt
dit een rijke bron. De derde afdeling organiseerde de heraanleg van de
gemeente- en buurtwegen in de Westhoek na de oorlog, herstelde de schade
aan openbare gebouwen en meubilair (vooral over de vele verwoeste kerken
en pastorieën is veel informatie te rapen maar ook b.v. over de heropbouw van
de Hallen van Ieper) en subsidieerde de oprichting van oorlogsmonumenten.
De vierde afdeling hield toezicht op het lager en hoger onderwijs (o.a. de
benoemingen van onderwijzers zijn hier terug te vinden) en was
verantwoordelijk voor het onderhoud en het herstel van de schoolgebouwen.
Hier treffen we tevens de begrotingen en rekeningen van de Bergen van
Barmhartigheid van Brugge, Oostende en Kortrijk uit de oorlogsperiode aan.
Vermeldenswaard zijn ook de dossiers betreffende het Koninklijk Gesticht van
Mesen en de studiebeurzenstichtingen.
Hier vinden we ook een zeer groot aantal militieregisters terug die momenteel
trouwens systematisch gedigitaliseerd worden. Ook in de archieven van de
arrondissementscommissariaten van Brugge-Oostende en Kortrijk treffen we
dergelijke documenten aan.
De archiefdienst van de provincie West-Vlaanderen bewaart tevens een mooie
collectie prentbriefkaarten en foto’s van West-Vlaamse kerken die toelaten de
vooroorlogse toestand te vergelijken met de toestand na de wederopbouw
(collectie Hoeman).
Vermeldenswaard is ook de website www.beeldbankwest-vlaanderen.be,
opgestart door de provincie West-Vlaanderen, waar men momenteel 812
prentbriefkaarten en foto’s betreffende de Eerste Wereldoorlog kan bekijken.
Men zal vooral onder de indruk komen van de enorme verwoestingen in de
frontstreek.
12. De overdrachtslijsten van elke afdeling worden bewaard in de leeszaal.
Militieregisters van West-Vlaanderen (1913-1922), Brussel, 1992.
13. Bestuurlijk memoriaal van de provincie West-Vlaanderen / Memorial
administratif, Brugge, JACOBS M., Zij die vielen als helden…Cultuurhistorische analyse van de
oorlogsgedenktekens van de twee wereldoorlogen in West-Vlaanderen, 2 dln.,
Brugge, 1995.
SCHEPENS L., De provincieraad van West-Vlaanderen (1836-1921), Tielt,
1976.
Verslag over den staat van het bestuur in West-Vlaanderen gegeven door de
Bestendige Deputatie aan de Provinciale Raad, Brugge, Verslagen van de Provinciale Raad van West-Vlaanderen, Brugge, Verzameling der besluiten en omzendbrieven uitgegeven door de burgerlijke
gouverneur tijdens den oorlog 1914-1918 in het gedeelte van WestVlaanderen dat niet door den vijand overweldigd geweest is, Brugge, 1920.
Provinciebestuur West-Vlaanderen in onbezet België /
Administration provinciale de Flandre Occidentale en Belgique
non-occupée
1. Provinciebestuur West-Vlaanderen in onbezet België
2. Rijksarchief te Brugge
3. Archief De Panne onbezet België 1914-1918
4. 1914-1920
5. 5,6 m.
6. Overheidsarchief
7. Papier
8. begraafplaatsen - frontleven
10. 11. In het onbezette gedeelte van West-Vlaanderen bleef het provinciebestuur
verder functioneren. Zo zijn er stukken betreffende het toezicht op de
onbezette gemeenten en de Burelen van Weldadigheid bewaard (o.a. over het
gemeentepersoneel, de benoemingen bij de politie en de Rijkswacht, de
ontvangsten en uitgaven, de burgerlijke stand en de kiezerslijsten). Verder is
er informatie te vinden over de militaire begraafplaatsen, vermiste personen,
de militaire en de openbare veiligheid, de openbare gezondheid en de hygiëne,
de ziekenhuizen, de militieverplichtingen, de aanwerving van vrijwilligers, de
uitkering van militievergoedingen aan soldaten en hun familieleden, de
opeisingen en betalingen door het Belgische, Franse en Engels leger en de
evacuatie van burgers van het front. Ook de aanplakbrieven van de militaire
en burgerlijke overheden, aanvragen van reispassen en een aantal klachten
van de burgerbevolking tegen het leger bleven bewaard.
Cfr. Provinciebestuur West-Vlaanderen.
12. BAKKER C., Archief De Panne, onbezet België 1914-1918, Brussel,
1992.
Hoge Commissaris voor de terugkeer in West-Vlaanderen / Haut
Commissaire pour le retour dans la Flandre Occidentale
1. Hoge Commissaris voor de terugkeer in West-Vlaanderen
3. Archief van de Dienst Repatriëring
4. 1919-1920
5. 10 m.
6. Overheidsarchief
7. Papier
8. vluchtelingen
10. Bij het West-Vlaams provinciebestuur werd een aparte dienst opgericht
om de naoorlogse repatriëring in goede banen te leiden.
11. In dit archiefbestand vinden we de repertoria en de briefwisseling i.v.m.
de gerepatrieerde burgers, klachten omtrent het verkrijgen van de terugkeerpremie en dossiers betreffende de hulp aan de vluchtelingen
(‘uitgedrevenen’).
Cfr. Provinciebestuur West-Vlaanderen.
12. Inventaris van de dienst repatriëring, Brussel, 1993.
Dienst der Verwoeste Gewesten / Office des Régions dévastées
3. Verzameling ‘Verwoeste Gewesten’
4. 1919-1924
5. 0,5 m.
6. Overheidsarchief
7. Papier
8. wederopbouw
10. 11. Het betreft een aantal dossiers met plannen en bestekken voor de
wederopbouw van openbare gebouwen in West-Vlaanderen (vooral kerken en
pastorieën), afkomstig van het provinciebestuur.
12. HUYS E., Inventaris van de verzameling “verwoeste gewesten”, Brussel,
1996.
Belgique : Villes et Communes - 269
1.9
VILLES ET COMMUNES / STADS- EN GEMEENTEBESTUREN
Rappel
En ce qui concerne les villes et communes – au nombre de 2633 en 1914 - il
ne paraissait ni utile, ni nécessaire, ni possible de dresser une liste exhaustive
des archives conservées. Seules les villes et communes les plus importantes
ou aux fonds les plus remarquables ont été retenues sachant que la structure
générale des archives conservées est relativement semblable pour la plupart
des communes du pays ; seules les conditions de conservation et de
consultation des documents diffèrent fortement. On distingue généralement
les séries classiques suivantes : les registres de l’état civil, les procès-verbaux
et la correspondance du collège des échevins et du conseil communal, la
comptabilité (budgets, comptes, grands livres et livres de caisse) et les
registres de milice. Il subsiste souvent une série « correspondance avec
l’occupant » (le commandant militaire, Zivilverwaltung et Zivilkommissar)
qui constitue une source très intéressante et des séries d’affiches contenant des
arrêtés et des annonces qui procurent également une bonne idée de la vie
quotidienne durant l’occupation. On y trouve également des dossiers sur les
réquisitions, les logements, la mobilisation, l’invasion allemande et les
atrocités, les secours offerts aux réfugiés et aux chômeurs, les dévastations, la
mise en place de monnaies de nécessité, etc. Signalons aussi à l’attention des
historiens locaux, la présence de listes des soldats morts à la guerre, de
prisonniers de guerre, de réfugiés, de blessés, de déportés, de fusillés, de
chômeurs, etc. Dans de nombreux cas, on trouvera aussi bon nombre de
dossiers concernant le ravitaillement et l’agriculture (les archives du comité
de secours et d’alimentation local sont très souvent mêlées aux archives
communales). Parfois, des documents provenant de la police communale ont
été conservés. Quant aux dossiers d’après-guerre, ils contiennent des
indications sur l’aide aux anciens combattants et aux victimes de guerre, les
commémorations, l’érection de monuments aux morts, la délivrance de
distinctions honorifiques et la réparation lente des dommages de guerre.
Signalons aussi que les services d’archives communaux disposent parfois
d’une collection de photographies ou même d’une banque d’images
consultable via internet. Des journaux locaux datant de la période de guerre
peuvent aussi avoir été conservés.
270 - België: Stads- en Gemeentebesturen
Herinnering
Wat de steden en gemeenten betreft, hebben we ervoor geopteerd om enkel de
belangrijkste steden aan bod te laten komen. De deelgemeenten lieten we
onvermeld. De bewaarde series zijn immers grosso modo in elke gemeente
identiek. Bovendien kent de onderzoeker de gemeente- en stadsarchieven
reeds als zijn broekzak. De toegevoegde waarde om van alle gemeenten
- indertijd waren er 2.633 - een notitie op te maken is nihil. Welke bronnen
kan men doorgaans aantreffen in de gemeentearchieven? Ten eerste wijzen we
op de klassieke series: de registers van de burgerlijke stand, de notulen en de
briefwisseling van het schepencollege en de gemeenteraad, de boekhouding
(begrotingen, rekeningen, groot- en kasboeken) en de militieregisters. Een
zeer interessante bron is de briefwisseling met de bezetter (militaire
bevelhebber, Zivilverwaltung en Zivilkommissar). Ook de aanplakbrieven met
verordeningen en bekendmakingen schetsen een goed beeld van de bezetting.
Vaak zijn er dossiers bewaard over de opeisingen, de inkwartieringen, de
mobilisatie, de Duitse inval en de gruweldaden, de hulp verleend aan
vluchtelingen en werklozen, de verwoestingen, de uitgave van noodgeld enz.
Gefundenes Fressen voor de lokale historici zijn de lijsten van gesneuvelde
soldaten, krijgsgevangenen, vluchtelingen, gewonden, gedeporteerden,
gefusilleerden, werklozen enz. Veel dossiers betreffen doorgaans de
ravitaillering en de landbouw (vaak verzeilde het archief van het lokale hulpen voedingscomité tussen het gemeentearchief). Met wat geluk zijn er ook
documenten van de lokale politie bewaard. Uit de naoorlogse periode dateren
dossiers over de hulp aan oud-strijders en oorlogsslachtoffers, de
herdenkingen, de oprichting van oorlogsmonumenten, de uitreiking van
decoraties en het (aanslepende) herstel van de oorlogsschade. Vaak beschikt
het lokale gemeentearchief over een eigen fotocollectie of zelfs over een
beeldbank die te bekijken valt op internet. Soms bleven ook lokale dag- of
weekbladen uit de oorlogsperiode bewaard.
Antwerpen
1. Antwerpen
2. Stadsarchief Antwerpen
3. Modern archief van de stad Antwerpen
7. Papier
8. 9. Raadpleegbaar met toestemming van de archivaris.
10. 11. Het Antwerpse stadsarchief herbergt naar alle waarschijnlijkheid het
rijkste lokale archief uit de oorlogsperiode. Het bevat de notulen en de
briefwisseling van het stadsbestuur, documenten over het bombardement van
Antwerpen en de legendarische zeppelinaanval, een verslag over de
gruweldaden door de Duitsers gepleegd in augustus 1914, pv’s van de
krijgsauditeur, briefwisseling van de politiediensten met de bezetter,
aanplakbrieven, Duitse verordeningen en proclamaties, politieverslagen, een
dossier over de ‘woelingen’, de politieverslagen betreffende ‘verdachte
vrouwen’, dossiers van de zedendienst van Groot-Antwerpen en steekkaarten
van ontuchtvrouwen. Klassiek vinden we hier ook de militieregisters en
dossiers over de uitkering van de militievergoeding. Over de moeilijke
bevoorrading van de stad, de contacten met de CRB en het Provinciaal Hulpen Voedingscomité van Antwerpen is het nodige materiaal aanwezig. De
financiële kant van de zaak is goed gedocumenteerd met dossiers over de
oorlogsleningen en de uitgifte van het noodgeld. Zeer veel stukken betreffen
de Duitse opeisingen en inkwartieringen (met onder meer de p-v’s van de
Bijzondere Kommissie voor inkwartiering en rekwisities, rekeningen van
inkwartieringen en geschildossiers). Ook aanwezig zijn lijsten van
vluchtelingen, weggevoerde burgers, gesneuvelden, slachtoffers van de
zeppelinaanval van 24 augustus 1914, gedeporteerden, ter dood
veroordeelden, politieke gevangenen en gijzelaars.
In het archief van het kabinet van de burgemeester treffen we interessante
briefwisseling met de bezetter, dossiers over de overgave van de stad, de
openbare veiligheid, de samenstelling van de verschillende hulpcomités, de
bevoorrading en het vluchtelingenprobleem.
Uit de naoorlogse periode dateren de oorlogsschadedossiers en de dossiers
over de organisatie van allerhande plechtigheden zoals de blijde intrede van
de koninklijke familie en het leger op 19 november 1918, de ontvangsten van
prominente buitenlandse gasten, de uitreiking van eretekens, het eerbetoon
aan oud-strijders of invaliden en de oprichting van oorlogsgedenktekens.
Vaak gingen deze festiviteiten gepaard met een militaire parade en werd een
redevoering gehouden door een lid van het stadsbestuur. Tenslotte zijn er ook
archieven over de ontvangst van de nieuwe ereburgers (o.a. de Villalobar,
Brand Whitlock, Van Vollenhoven en Hoover), de wapenstilstandvieringen,
de jaarlijkse dodenhulde op het Schoonselhof en de ontvangst van de
afgevaardigden van de CRB (onder meer Saura, Hoover en Van Schaik).
In het archief van de stad Antwerpen treffen we echter ook archieven aan die
duidelijk van andere archiefvormers afkomstig zijn. Zo zijn er dossiers van
het Antwerps Comité voor Hulp en Voeding i.v.m. de samenstelling van het
uitvoerend comité, het middencomité en de verschillende wijkcomités.
Andere dossiers behandelen de vluchtelingenopvang en de uitkering van
steungelden. Daarnaast zijn er nog briefwisseling, aanplakbrieven,
krantenknipsels, facturen, kas- en magazijnboeken beschikbaar. Ook van het
Antwerps Comité voor Hulpverlening aan de Gezinnen zijn briefwisseling,
verslagen, kasboeken en dossiers i.v.m. de hulp aan vluchtelingen en
werklozen, de schoolmaaltijden, de medische hulp en de werkhuizen
(naaiateliers, wasserijen en een schoenmakerij) bewaard. Bovendien berust er
ook een dagboek van korporaal Mathieu Sabaut over de belegering van
Antwerpen. Een aantal vlugschriften, persknipsels, Duitse oorlogsbrochures
en de Frontberichten van de Duitse overheid verzeilden ook in het archief.
Een bijzonder mysterieuze beschrijving luidt als volgt: ‘opstellen van grote
schrijvers’. Uniek zijn ook de bewaarde dossiers van het Scheidsgerecht voor
Schadeloosstelling van Duitse onderdanen .
De foto- en prentbriefkaartcollectie, die zeer rijk is voor de periode 1914-18,
is toegankelijk via een online databank (zie website).
12. Er is een inventaris op steekkaarten voorhanden.
13. DELATTIN G., Gevolgen van de oorlog: Antwerpen voor, tijdens en na
het bombardement, Antwerpen, z.d.
VRINTS A., Bezette stad: Vlaams-nationalistische collaboratie in Antwerpen
tijdens de Eerste Wereldoorlog, Brussel, 2002.
Brugge
1. Brugge
2. Stadsarchief Brugge
3. Modern archief van de stad Brugge
7. Papier
10. 11. Hier vinden we de notulen van de vergaderingen van de gemeenteraad en
van het schepencollege, de briefwisseling en de bijhorende agenda’s, de
aanplakbrieven, kiezerslijsten, militieregisters, de begrotingen, de rekeningen,
de dag-, kas- en grootboeken, de registers van de burgerlijke stand en de
bevolkingsregisters. Verder zijn er dossiers over de mobilisatie, de
opeisingen, de plaatselijke hulpcomités, de burgerwacht, de uitkering van de
militievergoedingen, de hulp aan de krijgsgevangenen en een lijst van de
gefusilleerden. Ook de archieven van de vluchtelingendienst die verantwoordelijk was voor de opvang van de oorlogsvluchtelingen zijn beschikbaar
(o.a. notulen van het plaatselijk hulpcomité voor vluchtelingen, lijsten,
steekkaarten en rapporten). Vermeldenswaard zijn eveneens de verslagen van
het Nationaal en Provinciaal Hulp- en Voedingscomité van West-Vaanderen
en de staten van de uitdeling van de volkssoep. Uit de naoorlogse periode
dateren de dossiers over de vergoeding van de oorlogsschade, de steun aan
oud-strijders en de organisatie van talrijke herdenkingsplechtigheden. Fraaie
oorlogsfoto’s zijn online te raadplegen via www.beeldbankbrugge.be
12. Er bestaat een inventaris op steekkaarten.
13. SCHEPENS L., Brugge bezet 1914-18, 1940-44: het leven in een stad
tijdens 2 wereldoorlogen, Tielt, 1985.
Ville de Bruxelles - Cabinet du bourgmestre /
Stad Brussel - Kabinet van de burgemeester
1. Cabinet du Bourgmestre
2. Archives de la Ville de Bruxelles
3. Archives du Cabinet du Bourgmestre
7. Papier
8. 9. Ouvert à la recherche [après autorisation préalable du Bourgmestre de
Bruxelles]
10. Ce fonds renferme d’importantes archives relatives à la Première Guerre
mondiale.
11. Les Papiers du Bourgmestre Adolphe Max recouvrent une série de
problématiques liées à l’administration de la Ville de Bruxelles durant
l’occupation. On y trouvera la correspondance échangée entre les autorités
communales du Grand-Bruxelles et le pouvoir occupant ainsi que divers
dossiers relatifs au ravitaillement de la ville, aux mesures liées au maintien de
l’ordre, aux œuvres de charité et aux manifestations et réunions activistes
organisées dans la capitale. En outre, le fonds renferme quelques dossiers se
rapportant à la déportation et à la captivité d’Adolphe Max en Allemagne
ainsi qu’aux festivités et commémorations patriotiques de l’après-guerre.
12. Archives du Cabinet du Bourgmestre. Inventaire, s.l., s.d.
[dactylographié].
Ville de Bruxelles - Assistance publique et Affaires sociales /
Stad Brussel - Openbare weldadigheid en sociale zaken
1. Assistance publique et Affaires sociales de Bruxelles
3. Archives de l’Assistance publique et Affaires sociales de Bruxelles
4. XIXème-XXème siècles
7. Papier
10. Ce fonds ne renferme que quelques dossiers sur la Première Guerre
mondiale.
11. Ceux-ci portent sur l’envoi de colis aux prisonniers de guerre en
Allemagne ainsi qu’à l’Œuvre de l’hospitalité.
12. COUMANS V., Inventaire des archives de l’Assistance publique et des
Affaires sociales de Bruxelles, Bruxelles, 2005 [inédit].
Ville de Bruxelles - Instruction publique /
Stad Brussel - Openbaar onderwijs
1. Fonds Instruction publique
3. Fonds Instruction publique
7. Papier
8. enseignement - culture - ravitaillement
10. Ce volumineux fonds se compose des archives produites par l’Echevinat
de l’Instruction publique de la Ville de Bruxelles.
11. On y trouvera une série de dossiers relatifs à l’organisation de
l’enseignement durant l’occupation allemande : écoles techniques et
professionnelles (n° 2011), cours pour chômeurs (nos 2354, 2361, 2362, 2366,
2367, 2368, 2371), écoles ménagères (nos 2392-2393) ou écoles artistiques
(n° 2930). En outre, le fonds renferme plusieurs dossiers se rapportant aux
œuvres de charité actives au sein des écoles de la ville et à l’organisation des
soupes scolaires. A noter que la liasse n° 2407 contient un intéressant rapport
sur l’alimentation des enfants, dressé en 1916. Outre l’enseignement, le fonds
recèle de nombreux dossiers relatifs aux théâtres de la ville durant la guerre,
notamment au Théâtre de la Monnaie (n° 2956) et au Théâtre flamand
(n° 2972).
12. Inventaires du Fonds Instruction publique [inédit], Inventaires 9 et 27.
Ville de Bruxelles - Police / Stad Brussel - Politie
1. Police de Bruxelles
3. Fonds Police de Bruxelles
5. –
7. Papier
8. 9. Ouvert à la recherche [après accord préalable du Bourgmestre de Bruxelles]
10. Ce fonds renferme des archives d’un grand intérêt pour l’histoire de
Bruxelles durant la guerre.
11. Selon la numérotation de l’inventaire provisoire, la série 14-18 couvre les
nos 406 à 493. Elle contient une grande partie de la correspondance échangée
entre la police de la ville et les autorités occupantes. En outre, de nombreux
dossiers portent sur des questions aussi diverses que la prostitution, la vente
illicite de drogue ou les festivités publiques. De nombreux rapports éclairent
la plupart des incidents survenus à Bruxelles durant l’occupation. En outre, on
y trouvera quelques liasses se rapportant à la mobilisation de 1914 et aux
déportations de chômeurs dans le Grand-Bruxelles. Pour sa part, la série
« Fêtes, cortège, expositions » renferme plusieurs dossiers relatifs aux
festivités et commémorations de l’après-guerre.
12. Archives de la Police de Bruxelles. Dossiers. Liste provisoire de dossiers
relatifs à la Première Guerre mondiale (1914-1918). Version de travail non
achevée, Bruxelles, 2004.
13. MAJERUS B., Occupations et logiques policières. La police bruxelloise
en 1914-1918 et 1940-1945, Bruxelles, 2007.
Charleroi
1. Charleroi
2. Archives de la Ville de Charleroi
3. Archives de la Guerre 14-18
4. ca. 1914-1918
5. ca. 20 m.
7. Papier
8. 9. Consultation soumise à l’autorisation du Centre d'Accès aux Documents
Admininstratifs de la Ville de Charleroi.
10. Activité de l’administration communale de la ville de Charleroi pendant la
11. Une importante partie de ce fonds concerne les dommages de guerre (73
boîtes), les réquisitions (16 boîtes) et le ravitaillement (13 boîtes) dans la ville
de Charleroi. A noter la présence de plusieurs boîtes d’archives relatives aux
cimetières et monuments, aux décorations et distinctions et aux combattants et
anciens combattants. Ce fonds contient aussi plusieurs dossiers sur les
déportés, les réfugiés et les victimes de guerre (9 boîtes en tout). Plusieurs
boîtes concernent la police, les prestations militaires, les instructions des
autorités allemandes et la Kommandantur. Sont à signaler deux boîtes
d’archives portant sur les événements survenus en août 14 dans la commune
de Monceau-sur-Sambre, une sur le Traité de Couillet (23/08/1914) et une
autre sur la grippe espagnole. Les autres boîtes sont liées à l’activité de
l’administration communale (le personnel communal, l’état civil, la
comptabilité, le bureau de bienfaisance,...) Ce fonds revêt une importance
particulière pour toute recherche sur la Première Guerre mondiale dans la ville
de Charleroi et ses communes que ce soit d’un point de vue militaire ou
social.
13. BALERIAUX A., Août 14. De Sarajevo à Charleroi, Ottignies, 1994.
LEMAIRE A., L’invasion allemande au pays de Charleroi, Bruxelles, 1929.
Deinze
1. Deinze
2. Rijksarchief Gent
3. Archief van Deinze
4. 1480-1925
5. 71 m.
6. Overheidsarchief
7. Papier
8. frontbladen - bevoorrading
10. 11. Hier treffen we nummers van het frontblaadje De Oorlog (nrs. 1-288 uit
1915) aan en een kasboek van de plaatselijke afdeling van het NHVC.
12. VERHELST J., Inventaris van het archief van Deinze, Brussel, 1976.
Dendermonde
1. Dendermonde
2. Stadsarchief Dendermonde
3. Archief van de stad Dendermonde
7. Papier
10. 11. Dendermonde werd zwaar geteisterd in 1914 en helaas ging het stadsarchief daarbij in vlammen op. Hoewel weinig archief in de strikte zin van het
woord bewaard bleef uit de oorlogsperiode, deed men grote inspanningen om
de leemten op te vullen met privé-archieven en documentatiemateriaal. In het
archief van de stad, geordend aan de hand van de UDC-code, vinden we de
verslagen en de briefwisseling van het lokaal voedingscomité, lijsten van
verzetslui, burgerwachters, krijgsgevangenen en meldingsplichtigen. Over de
verwoestingen en de latere wederopbouw (b.v. van de Grote Markt) is vrij
veel bronnenmateriaal bewaard. Verder is er nog materiaal over de opeisingen
en de burgerwacht. De leemten werden, zoals gezegd, opgevuld met
documentatiedossiers die vaak bestaan uit een mengeling van eigentijdse
documenten, krantenknipsels, brochures enz. De voornaamste thema’s die aan
bod komen zijn: de monumenten, de oorlogsschade, het NHVC en de
bevoorrading, de Duitse verordeningen, karikaturen, de hulp aan
oorlogsslachtoffers en krijgsgevangenen en de verplichte tewerkstelling. In
deze collectie vinden we ook een kopie van het oorlogsdagboek van Louis
Lindemans uit Opwijk (1914-15), een kopie van het oorlogsdagboek van A.
Du Bois, burgemeester van Lebbeke en het gepubliceerde manuscript van
F.X. Passé ‘Verhaal van een opgeëiste’. Daarnaast zijn er persoonlijke
documenten van Gabriel Van Wesemail en J.-B. De Muynck bewaard. De
fotocollectie wordt bewaard in het lokale Zwijvekemuseum.
12. Er bestaat een inventaris op steekkaarten.
13. BUYSSE L., Dendermonde en de Eerste Wereldoorlog, Dendermonde,
2008.
De stad Dendermonde en hare helden, Dendermonde, z.d.
STROOBANTS A. en GALLAND A., 1914: Dendermonde aan de
vooravond van de Eerste Wereldoorlog, Dendermonde, 1989.
STROOBANTS A., 1914: Dendermonde in puin, Dendermonde 2004.
STROOBANTS A., Door het vuur gespaard. Bouwkundige resten van het
vooroorlogse Dendermonde, Dendermonde, 1999.
VERBRUGGEN K., De wederopbouw van Dendermonde na 1914, onuitgegeven licentiaatsverhandeling architektuur KUL, 1981.
Verslag over het bestuur en de toestand der gemeentezaken van de stad
Dendermonde, dienstjaar 1926 (bevat een overzicht van de jaren 1914-1925).
Diksmuide
1. Diksmuide
2. Stadsarchief Diksmuide
3. Modern archief van de stad Diksmuide
7. Papier
10. 11. Diksmuide lag in de frontlinie. Er is dus geen archief bewaard van tijdens
de oorlog buiten de notulen van het stadsbestuur dat in 1916 samenkwam in
Parijs. We beschikken wel over de notulen van de gemeenteraad en het
schepencollege van na de oorlog en over de rekeningen en begrotingen. Het
overgrote deel van het materiaal betreft de naoorlogse wederopbouw (met
plannen) en de terugkeer van de geëvacueerden. De ontsluiting van het archief
is echter nog niet helemaal voltooid. Het lokale stedelijke museum werd
recent opgedoekt en de collectie is overgebracht naar het stadsarchief.
12. Er bestaat een onuitgegeven plaatsingslijst.
Gent
1. Gent
2. Stadsarchief Gent
3. Modern archief van de stad Gent
7. Papier
10. 11. In dit bijzonder rijke archiefbestand bevinden zich de notulen van de
vergaderingen van de gemeenteraad en van het schepencollege, de briefwisseling (ook van de Duitse oorlogsburgemeester Künzer) en bijhorende
repertoria, aanplakbrieven en Duitse verordeningen (916 exemplaren), de dagen grootboeken, de begrotingen en rekeningen, de pv’s van politieofficieren,
de registers van dagorders en van veroordelingen. In het kabinetsarchief
treffen we dossiers over de oorlogsomstandigheden, de opvang van de
vluchtelingen, de CRB en de deportaties. Verder zijn er dossiers beschikbaar
over de opeisingen (met o.a. notulen van de commissie voor requisities), de
uitkering van de militievergoeding, de woningnood, het noodgeld, de oorlogsleningen, openbare werken, de wederopbouw, de ravitaillering, de haven, het
slachthuis, het stedelijk onderwijs, de Gentse Opera en de Koninklijke
Nederlandse Schouwburg, de prostitutie, de hulpverlening aan werklozen,
krijgsgevangenen, gedeporteerden, vluchtelingen en andere oorlogsslachtoffers. Absoluut vermeldenswaard is het vele bronnenmateriaal over de
rol van de Gentse burgerwacht o.l.v. Eugène Morel de Boucle Saint-Denis in
1914 (verslagboek, bevelen, rapporten en verslagen, briefwisseling, financiële
stukken, krantenknipsels, uitreiking eretekens, ledenlijsten en programma’s
van feestelijkheden). Interessante naoorlogse dossiers betreffen het soldatenkerkhof, de uitreiking van eretekens, de officiële plechtigheden (b.v. de blijde
intrede van de koninklijke familie op 13 november 1918 en de wapenstilstandvieringen). Het stadsarchief bezit tevens het archief van de lokale
Berg van Barmhartigheid en een collectie lokale dagbladen.
12. Er bestaan onuitgegeven inventarissen.
VANNIEUWENHUYSE J., Inventaris van het archief van de berg van
barmhartigheid, Gent, 1985.
13. Bestuurlijk Memoriaal, Gent, 1914-1918.
Gemeenteblad, Gent, 1914-1918.
CAPITEYN A., Gent en de Eerste Wereldoorlog. Het stadsleven in de jaren
1914-1918, Gent, 1991.
CHARLES L., Buskruit en Sauerkraut. Oorlogsbronnen in de Zwarte Doos
(20ste eeuw), Gent, 2007, 167-193.
VANACKER D., Het aktivistisch avontuur, Gent, 1991.
WANDT H., Etappeleven te Gent. Kanttekeningen bij de Duitse
ineenstorting, Ledeberg, z.d.
Halle
1. Halle
2. Stadsarchief Halle
3. Modern archief van de stad Halle
7. Papier
10. 11. Hier berusten de brievenboeken, de briefwisseling van de medische
commissie, de briefwisseling inzake de oorlogsschade, het opeisingenregister,
de nodige rekeningen, mandaten en dossiers over de herdenkingen en
monumenten. Te vermelden zijn eveneens de aanplakbrieven betreffende de
bevoorrading en enkele stukken over ereburger generaal Jacques de Dixmude.
Verder zijn er notulen van de vergaderingen van het hulpcomité Aide et
Protection aux œuvres de l’ enfance (1915-1918) en van het Comité voor
Volksontwikkeling, een affiche van het Nationaal Werk voor Oorlogswezen en
het ledenboek van de samenwerkende vennootschap Les sinistrés de la région
de Hal. Een deel van het archief van het lokaal Hulp- en Voedingscomité
verzeilde hiertussen.
12. Plaatsingslijst ter plaatse raadpleegbaar.
13. VANDEWEYER L., Net boven de taalgrens! Activisten in de Brabantse
stad Halle, 1914-1918, in: Hallensia, nr.2, april-juni 1998, 32-59.
Hasselt
1. Hasselt
2. Stadsarchief Hasselt
3. Archief van de stad Hasselt
7. Papier
10. 11. Hier treffen we de notulen van de gemeenteraad, de briefwisseling (ook
met de bezetter), de begrotingen, de rekeningen, de vreemdelingenlijsten, de
kiezerslijsten en de militieregisters aan. Daarnaast zijn er dossiers over de
rantsoenering, de mobilisatie, de uitkering van de militievergoedingen, de
gemeente- en burgerwacht, de uitgave van noodgeld, de intercommunale
beenhouwerij, het toezicht op filmvertoningen, de opeisingen en de
inkwartieringen van militairen. Over de opvordering van aardappelen, boter,
dieren, graan, haver, rogge, zaaigoed, koper, tin, rapen, kolen, wol en schapen
door de bezetter is veel materiaal te vinden. Vermeldenswaard zijn ook de
lijsten van oud-strijders, krijgsgevangenen, verzetslui, werkweigeraars,
gedeporteerden, (Franse) vluchtelingen, oorlogsvrijwilligers, gijzelaars en
gesneuvelde soldaten. Ook de affiches, proclamaties en omzendbrieven van
de bezetter en de rekeningen van de Duitse gevangenis blijken hier bewaard.
Uit de naoorlogse periode dateren de dossiers over de oorlogspensioenen, de
hulp aan oud-strijders en oorlogsslachtoffers, de paviljoenen van het Koning
Albertfonds, de diverse officiële plechtigheden, de oorlogsschade en het
Comité voor wederopbouw.
12. Inventaris van het archief van de stad Hasselt tot 31 december 1976,
(onuitgegeven).
13. Hasselt bezet: de Eerste Wereldoorlog (1914-18), Hasselt, 1998.
MOONS J., 1914; mijn verblijf te Munsterlager van 23 augustus tot 20
oktober, in: Limburg, Het Oude Land van Loon, 2000 (79), 3, 203-261.
(uitgegeven dagboek van Jozef Daniels; het origineel berust in het
stadsarchief)
Ieper
1. Ieper
2. Stadsarchief Ieper
3. Modern archief van de stad Ieper
7. Papier
10. 11. De trieste geschiedenis van Ieper tijdens de oorlog is genoegzaam bekend.
Uit de oorlogsperiode zelf bleef slechts het verslagboek van het naar Frankrijk
uitgeweken stadsbestuur en een dossier over het onderwijs aan kinderen van
Belgische vluchtelingen in Frankrijk bewaard. Uit de naoorlogse periode zijn
meer stukken overgeleverd. We wijzen op de notulen van de gemeenteraad en
het schepencollege, de rekeningen, de briefwisseling, dossiers betreffende de
vergoeding van inkwartieringen en opeisingen, de hulp aan oud-strijders en
invaliden, het comité voor wederopbouw, de militaire begraafplaatsen, het
toerisme en het Koning Albertfonds. Hier vinden we tevens 1.854 dossiers
inzake de wederopbouw (nader ontsloten op familie- en plaatsnaam) en veel
plannen van openbare gebouwen van de hand van stadsarchitekt Coomans.
Het stadsarchief beschikt over een rijke bibliotheek met zeer veel werken over
de Eerste Wereldoorlog (o.a. zeldzame Duitse regimentsgeschiedenissen en
kranten).
De
meeste
foto’s
zijn
terug
te
vinden
op
http://www.ieperverbeeldt.be/
Cfr. Coomans, Speybrouck en Antony.
12. Inventaris van het oud archief, Ieper, 1980. (volgens UDC-code)
Inventaris van de kaarten en plannen opgemaakt naar aanleiding van de
wederopbouw na de Eerste Wereldoorlog, Ieper, 2001 (onuitgegeven).
13. BAERT K., Ieper, de herrezen stad, Koksijde, 1999.
GELDHOF J., Oorlogsdagboeken over Ieper (1914-1918). Tweede deel: de
dagboeken Delaere, Van Nieuwenhove en Van Uxem en de verslagen van de
zittingen van het comité provisoire en het comité définitif, Brugge, 1977.
Kortrijk
1. Kortrijk
2. Rijksarchief Kortrijk
3. Hedendaags stadsarchief van Kortrijk
4. 1788-1988
5. 480 m.
6. Overheidsarchief
7. Papier
8. 9. Archieven jonger dan 100 jaar zijn slechts raadpleegbaar met toestemming
van de Algemeen Rijksarchivaris.
10. 11. Het hedendaags stadsarchief van Kortrijk is rijkelijk gestoffeerd met
betrekking tot de bezetting en de naoorlogse periode. Het omvat
aanplakbrieven, maar ook affiches van ontspanningsavonden georganiseerd
voor de Duitse soldaten, notulen van de gemeenteraad, briefwisseling, lijsten
van de gedeporteerden en verzetslui die geëerd werden met een medaille, een
dossier i.v.m. de oprichting van het monument voor de gesneuvelden en de
gedeporteerden en stukken m.b.t. het verlenen van steun aan de families van
Belgische militairen. Volgende onderwerpen komen ook aan bod: het
noodgeld, het logement van de Duitse troepen, de bevoorrading, de
opeisingen, de gijzelaars en vluchtelingen, het herstel van de oorlogsschade,
de steenkoolbevoorrading en de rantsoenering. Bovendien bevat het ook een
oorlogsdagboek uit Kortrijk (1916-1918) en lijsten van de burgerlijke en
militaire oorlogsslachtoffers. Ook de getuigenis van Otto Henry Ebeling
(bewaker van het Duitse krijgsgevangenkamp in Kortrijk) ‘L’activisme
coutraisien vécu par un soldat de l’armée allemande’ uit 1918 verdient
bijzondere aandacht. Verder zijn er interessante stukken i.v.m. de uitspraken
en vonnissen van de Krijgsgerechten over bestrafte oorlogsmisdadigers,
collaborateurs en activisten uit het Kortrijkse. Van het plaatselijk hulpcomité
aangesloten bij het NHVC bleven eveneens een aantal documenten bewaard.
12. MADDENS N., Inventaris van het hedendaags stadsarchief van Kortrijk
(onuitgegeven).
13. VAN HOONACKER E., Kortrijk 14-18. Een stad tijdens de Eerste
Wereldoorlog, Kortrijk, 1994.
La Louvière
1. La Louvière
2. Archives de la Ville de La Louvière
3. Archives de la commune de La Louvière
7. Papier
8. 9. Ouvert à la recherche sur demande.
10. Archives issues de l’activité de l’administration communale de
La Louvière.
11. Ce fonds présente un important ensemble d’archives relatives à la
Première Guerre mondiale. Nous y trouvons la correspondance avec les
autorités militaires alliées et des informations concernant une police
auxiliaire, les réquisitions et le logement des militaires chez l’habitant, le
ravitaillement et le secours, les rémunérations et pensions militaires, les
déportés civils, les dommages de guerre, les associations diverses d’anciens
combattants et les cérémonies patriotiques et monuments commémoratifs. Ce
fonds sera utilement complété par les autres fonds communaux, les archives
des bureaux de bienfaisance ainsi que par les nombreux fonds privés et
l’importante collection photographique également conservés aux Archives de
la Ville de La Louvière. Pour d’autres sources liées à l’histoire de la région du
Centre durant la Première Guerre mondiale, voir aussi Ecomusée régional du
Centre et Musée Royal de Mariemont.
12. DELPLANCQ T. et DRUGMAND V., Sources pour servir à l’histoire de
la Première Guerre mondiale, La Louvière, 2001.
13. Le Centre 1914-1918, Houdeng-Aimeries, 1998.
1914-1918. Nos communes sous l’occupation, La Louvière, 1998.
Leuven
1. Leuven
2. Stadsarchief Leuven
3. Archief van de stad Leuven
7. Papier
10. 11. Hier bevinden zich de notulen van de vergaderingen van de gemeenteraad,
het schepencollege en van het comité van notabelen, de stadsrekeningen en de
bevolkingsregisters. De Duitse verordeningen werden ontsloten via een aparte
inventaris met meer dan 1.000 nummers. Daarnaast zijn er dossiers over de
plundering en verwoesting van de stad in augustus 1914, de lokale hulpcomités, de ravitaillering, de steun aan werklozen en oorlogsslachtoffers, de
uitgifte van gemeentebonnen, het politietoezicht, de prostitutie, het activisme,
de hulp aan de krijgsgevangenen en de opeising van linnen, koper, bomen en
paarden. Daarenboven zijn er lijsten van vermiste, gesneuvelde en gewonde
soldaten, vluchtelingen, krijgsgevangenen en van ter dood veroordeelde
burgers. Uit de naoorlogse periode dateren dossiers over de wapenstilstand, de
wederopbouw, de omwisseling van de Marken, de oprichting van oorlogsgedenktekens, de organisatie van officiële plechtigheden en de uitreiking van
allerhande attesten aan oorlogsslachtoffers. Het stadsarchief bezit tevens een
uitgebreide fotocollectie (ook het stedelijk museum Vander Kelen-Mertens
bezit een fotocollectie).
12. De inventaris op steekkaarten werd gedigitaliseerd.
13. Bulletin communal, Leuven, 1914-1918.
CEUNEN M. en VELDEMAN P., Aan onze helden en martelaren…beelden
van de brand van Leuven (augustus 14), Leuven, 2004.
Rapport sur l’administration et la situation des affaires de la ville de Louvain,
Leuven, 1919.
SCHOLLER P., Het geval Leuven en het Duitse witboek: een kritisch
onderzoek van de Duitse documentatie over de gebeurtenissen te Leuven van
25-28 augustus 1914, Leuven, 1958.
UYTTENHOVE P. en CELIS J., De wederopbouw van Leuven na 1914,
Leuven, 1991.
Liège
1. Ville de Liège. Fonds dit « Guerre 14-18 »
2. Archives de la Ville de Liège
3. Archives de la Ville de Liège. Fonds dit « Guerre 14-18 »
4. ca. 1914-1920
5. 24,90 m.
7. Papier
10. Ces archives, non classées, sont issues de l’activité de l’administration
communale de Liège, en grande partie de son service de ravitaillement. Nous
y trouvons aussi les archives du Bureau de renseignement relatif aux otages et
aux prisonniers belges établi à Liège.
11. Les archives de gestion communale contiennent des dossiers concernant,
entre autre, les réquisitions, la censure, le traitement du personnel,
l’administration civile, les contacts avec l’occupant, la dégradation de
bâtiments publics, l’affichage mais aussi, pour l’après-guerre, le Traité de
Versailles, la Conférence de la Paix à Paris et la Conférence de Spa. Sont
conservés sans classement aucun des affiches, de la correspondance et des
journaux divers. Les archives du Service de Ravitaillement de la Ville de
Liège contiennent principalement les éléments de comptabilité du service,
dont de nombreuses boîtes de pièces comptables classées en « Dépenses » et
« Recettes ». Nous y trouvons aussi plusieurs cahiers de statistiques et de
contrôle du service de ravitaillement de Liège et de ses magasins, par
magasins et par zones de police ainsi que plusieurs boîtes d’archives
contenant des bons de ravitaillement aux bateliers et des bons de livraison de
métaux non-ferreux. Enfin, ce fonds contient aussi les archives du Bureau de
renseignement relatif aux otages et prisonniers belges (dépendant de l’Agence
belge de renseignements pour les prisonniers de guerre et les internés) dont
celles du Comité de secours « Nos prisonniers », spécialisé dans l’envoi de
colis.
12. Pas d’inventaire (inventaire dactylographié).
Lier
1. Lier
2. Stadsarchief Lier
3. Archief van de stad Lier
4. 5. 1,5 m. uit de periode 1914-18
6. Overheidsarchief
7. Papier
10. 11. In dit bestand berusten de notulen van de vergaderingen van het
schepencollege en van de gemeenteraad, de briefwisseling van het gemeentebestuur, de begrotingen, de rekeningen (met bewijsstukken), de journaals, de
dagboeken, de pv’s van de politie en de Duitse verordeningen. Verder zijn er
dossiers over de uitkering van de militievergoeding, de burgerwacht, de
uitreiking van eretekens, de officiële naoorlogse plechtigheden, de
mobilisatie, de opeisingen, de inkwartiering van Duitse troepen, de landbouw
en de oorlogsschade. Vermeldenswaard zijn ook de lijsten van gesneuvelden,
invaliden, oud-strijders, krijgsgevangenen en politieke gevangenen. Foto’s
van de verwoestingen zijn te bekijken via www.beeldbanklier.be.
12. Er bestaat een onuitgegeven toegang op basis van de UDC-code.
13. BAETENS K., De oorlogsgebeurtenissen te Lier. (onuitgegeven)
SCHOORS S., Het culturele leven in Lier tijdens de Eerste Wereldoorlog,
onuitgegeven licentiaatsverhandeling geschiedenis, KUL, 1995.
SOMERS M., Timmermans en het activisme, Lier, 1991.
VERMEIREN A., De oorlogsgebeurtenissen te Lier, 2 dln., 2004
(onuitgegeven).
VERSCHOREN F., Het gemartelde Lier. De eerste oorlogsjaren in het land
van Sint-Gommarus, Antwerpen, 1919.
Verslag over het bestuur en den toestand der zaken van de stad Lier over de
dienstjaren 1914-1919, Lier, 1920.
VRIENS L., De wederopbouw van Lier na wereldoorlog I, onuitgegeven
licentiaatsverhandeling burgerlijk ingenieur-architekt, KUL, 1982.
Lokeren
1. Lokeren
2. Stadsarchief Lokeren
3. Modern archief van de stad Lokeren
4. 1796-1976
7. Papier
10. 11. Het archief van het stadsbestuur uit de oorlogsperiode bleef vrij volledig
bewaard. Zo treffen we de notulen van de gemeenteraad, de verslagen van het
schepencollege, de personeelsdossiers, de kiezerslijsten en de militieregisters
aan. Ook de financiële documenten bleven volledig bewaard: begrotingen en
jaarrekeningen, grootboeken van ontvangsten en uitgaven, dagboeken van
ontvangsten en uitgaven, mandaatboeken, kasboeken en jaarrekeningen.
Verder is er nog de briefwisseling (o.a. met de bezetter), agenda’s, dossiers
inzake de bevoorrading, de sociaal-economische toestand, de opeisingen en de
hulpverlening aan gedeporteerden. Te vermelden is ook de briefwisseling van
de politiecommissaris en de processen-verbaal. Uit de naoorlogse periode
dateren de lijsten van gesneuvelde soldaten, de dossiers inzake de herdenking
van de wapenstilstand, het bezoek van koning Albert I (1926), de oudstrijders, het herstel van de oorlogsschade aan openbare gebouwen en het
Koning Albertfonds. Hier treffen we ook stukken aan van de lokale Hulp- en
Voedingscomité en van het Provinciaal Hulp- en Voedingscomité van OostVlaanderen, een dossier over het Stedelijk Noodkomité en over het
Steuncomité van de burgerij. Het stadsarchief bewaart tevens een kleine, maar
bijzonder fraaie fotocollectie over de Eerste Wereldoorlog en een aantal
aanplakbrieven.
12. VAN CAMPENHOUT N. en HOVA K., Inventaris van het archief van de
stad Lokeren, 2004 (onuitgegeven).
13. VAN CAMPENHOUT N., Lokeren vroeger, Brugge, 1990.
VAN DRIESSCHE S., Lokeren bezet tijdens de Eerste Wereldoorlog,
onuitgegeven licentiaatsverhandeling geschiedenis RUG, 1999.
Verslag over het bestuur en de toestand der zaken van de stad Lokeren,
Lokeren, 1914-1918.
VLAMINCK C., Het Etappengebied in België tijdens den oorlog 1914-1918,
Brussel, 1925.
Mechelen
1. Mechelen
2. Stadsarchief Mechelen
3. Modern archief van de stad Mechelen
7. Papier
8. 9. Raadpleegbaar met toestemming van de archivaris
10. 11. Hier treffen we de notulen van de vergaderingen van de gemeenteraad en
van het schepencollege aan, evenals de briefwisseling van burgemeester
Dessain, de stadsrekeningen (met bewijsstukken), de grootboeken van de
stadsontvanger, de dagboeken, de belastingsregisters, de rekeningen van het
Weldadigheidsbureel en van de Burgerlijke Godshuizen, het inschrijvingsregister van de burgerwacht en de pv’s van de politie.
Het archief van de stadssecretarie uit de oorlogsperiode werd afzonderlijk
geïnventariseerd. Het bevat dossiers i.v.m. de mobilisatie, de oorlogsvrijwilligers en de burgerwacht, de staat van beleg en de belegering van de
stad en de terugkeer van de Mechelse vluchtelingen (met lijsten). Verder zijn
er Duitse verordeningen, Belgische aanplakbrieven, overlijdensaktes van
gesneuvelde soldaten, het vreemdelingenregister, verslagen van de politiecommissaris en van J. Spinox over de oorlogsgebeurtenissen, politieverslagen
en dossiers i.v.m. de handhaving van de openbare orde voorhanden. Er is ook
een verslag van de provinciegouverneur over het dagelijkse leven in Mechelen
en één verslag over het bezoek van markies de Villalobar. Daarnaast zijn er
dossiers over de financiële toestand, de bevoorrading, de diverse lokale
hulpcomités, het Land- en Tuinbouwcomité, de inrichting van de Duitse
militaire begraafplaats, de Belgische en Duitse opeisingen (en de recuperatie
hiervan), de inkwartieringen en de wederopbouw. Lijsten van werklozen,
geïnterneerden, gedeporteerden en krijgsgevangenen vervolledigen het
archief. Tenslotte is nog documentatiemateriaal bewaard: affiches, paspoorten, aanplakbrieven, programma’s, krantenartikels, pamfletten…
In de ‘Varia-verzameling’ van het stadsarchief bevinden zich een oorlogsverslag van de moeder-overste van het Mechelse OLV-Gasthuis, een
manuscript van H. Coninckx getiteld ‘Londres 1914’, een lijst van de
vernielde en beschadigde gebouwen, de briefwisseling van de Mechelse
Commissie voor Oorlogsgeschiedenis, een manuscript met als titel ‘Mijn
herinneringen gedurende den oorlog 1914’ geschreven door Jozef
Scheffermeyer en documentatie over de inhuldiging van het monument der
gesneuvelden in 1924.
Terzijde vermelden we hier dat het archief van het lokale (of regionale?)
comité van het NHVC door het stadsarchief bewaard wordt, maar nog niet
ontsloten is. Er is ook een zgn. ‘Duits oorlogsarchief’ waarin plannen van het
Belgische spoorwegennet, blauwdrukken van Belgische stations, telegrammen
van de Duitse Eisenbahnen, Tagesbefehlen en Etappebefehlen berusten. Het
stadsarchief beschikt eveneens over een iconografisch fonds met affiches en
prenten. De foto’s zijn raadpleegbaar via www.beeldbankmechelen.be
12. DE NIJN H., Inventaris van het modern archief op het stadsarchief te
Mechelen, Mechelen, 1989.
RENKIN G., Inventaris van de stadssecretarie van Mechelen (1914-1918),
onuitgegeven licentiaatsverhandeling archivistiek, VUB, 1999.
13. CLERBOUT G., Mechelen en zijn platteland in de greep van de Eerste
Wereldoorlog: een dagelijks leven van angst en honger, 2 dln., onuitgegeven
licentiaatsverhandeling geschiedenis, VUB, 2007
DE SWERT R., Mechelen in het eerste jaar van de oorlog, onuitgegeven
licentiaatsverhandeling geschiedenis, KUL, 1990.
VAN STEENWEGEN B., Het Mechels stadsbestuur tussen 1912 en 1921:
een woelige legislatuur van bijna één decennium, onuitgegeven
licentiaatsverhandeling geschiedenis KUL, 1998.
Poperinge
1. Poperinge
2. Stadsarchief Poperinge
3. Modern archief van de stad Poperinge
4. 1914-1920
5. ca. 2 m.
6. Overheidsarchief
7. Papier
10. 11. Dit bestand omvat dossiers inzake de bevoorrading, de werklozensteun, de
vergoeding voor inkwartieringen en de opeisingen. Verder zijn er nog
aanplakbrieven, ingekomen brieven van de burgemeester en brieven van de
Belgische provoostschapdienst in Ieper. Van na de wapenstilstand dateren
veel dossiers over de vergoeding van de oorlogsschade (met een overzicht van
de schade geleden door de inwoners) en plannen. Tenslotte is er nog een
dossier over de toekenning van het Frans Oorlogskruis aan de stad. De foto’s
zijn terug te vinden op http://www.poperingeverbeeldt.be/.
12. Er is geen toegang beschikbaar.
13. De abdij-kazerne Sint-Sixtus 1914-1918, dagboekaantekeningen,
Poperinge, 2004.
De Poperingse Keikop, bladje voor Poperingenaars in ’t leger: een krant vol
nieuws, achter een front vol ellende, s.l., z.d.
DEPOORTER C., COSSEY S. en TILLIE W., De oorlog achter het front,
Poperinge, 1987.
Ronse
1. Ronse
2. Rijksarchief Ronse
3. Archief van de stad Ronse (hedendaagse periode)
4. 1796-1967
5. 100 m.
6. Overheidsarchief
7. Papier
8.
10. 11. Hier vinden we de notulen van het schepencollege en de gemeenteraad, de
ingekomen briefwisseling en brievenboeken, de stadsrekeningen, het
strafregister, de politieverordeningen en de registers van processen-verbaal
van de politie terug. Daarnaast zijn er ook allerhande lijsten van
vluchtelingen, burgers die terugkeerden uit gevangenschap, personen
veroordeeld wegens smokkel, gesneuvelde Belgische soldaten en
gedecoreerde oud-strijders beschikbaar. Ook de aanplakbrieven van de
bezetter, maar eveneens van de burgemeester, het stadsbestuur, de plaatselijke
bevoorradingscommissie en het provinciebestuur bleven bewaard. De
begrotingen, groot- en mandatenboeken worden aangevuld door de groot-
boeken van de plaatselijke kazerne, het station, het casino, het Soldatenheim,
het veldhospitaal en de schietstand. Verder zijn er het register van de
aflevering van reispassen en identiteitskaarten, het register van de wekelijkse
uitbetaling van de militievergoeding, de rekeningen van de kazernering en de
inkwartiering van Duitse soldaten. Talrijke stukken betreffen de opeisingen en
leveringen van goederen en diensten, documenten van het plaatselijk Hulp- en
Voedingscomité (met affiches, ledenlijst en briefwisseling) en een verslag van
het plaatselijk comité voor bijstand aan de krijgsgevangenen en de verplicht
tewerkgestelden. Daarnaast zijn er talrijke dossiers over de vergoeding van de
oorlogsschade, dossiers betreffende de huisvesting van de vluchtelingen en
stukken inzake de schendingen van het volkenrecht door de bezetter.
Interessant zijn de programma’s van de bals georganiseerd n.a.v. de
bevrijding, het dossier over de oprichting en de inhuldiging van het
gedenkteken voor de oorlogsslachtoffers, het dossier inzake de inhuldiging
van de gedenkplaat voor de oorlogshelden Joseph Ferrant en Albéric Bruneel
en een huldealbum ‘La ville de Renaix à ses héros’ met biografieën en foto’s
van de slachtoffers, opgesteld n.a.v. de oprichting van het oorlogsmonument
12. GADEYNE G., Stad Ronse (hedendaagse periode), Brussel, 1988.
De archieven uit de periode 1919-1967 zijn enkel ontsloten via steekkaarten.
Ook hierin zijn interessante stukken te vinden i.v.m. de gevolgen van de
Eerste Wereldoorlog.
13. WANNYN L., Ronse, een stad in de oorlog 1914-18, in: Annalen van de
Geschied- en Oudheidkundige Kring van Ronse en het Tenement van Inde,
1988 (37), 35-115.
Schaerbeek / Schaarbeek
1. Schaerbeek
2. Archives de la commune de Schaerbeek.
3. Fonds dit Première Guerre mondiale
4. 1918-1920
5. 0,40 m
7. Papier
10. Archives relatives à l’activité de l’administration communale de
Schaerbeek entre 1914 et 1920.
11. Ce fonds contient les pro justitia d’exécution, d’inhumation et
d’exhumation du Tir National de Schaerbeek (notamment ceux d’Edith Cavell
et Gabrielle Petit). Il contient aussi des informations relatives aux déportés,
aux réparations des dommages de guerre, au rapatriement des familles
françaises ainsi qu’aux activités d’œuvres telles le CNSA ou l’Œuvre des
orphelins de guerre dans la commune de Schaerbeek.
12. Liste accessible auprès de l’archiviste.
13. BERTRAND L., Schaerbeek pendant la guerre : 1914-1918, Bruxelles,
1919.
Sint-Niklaas
1. Sint-Niklaas
2. Stadsarchief Sint-Niklaas
3. Modern archief van de stad Sint-Niklaas
7. Papier
10. Dit archief omvat de notulen van de gemeenteraad en het schepencollege,
de jaarverslagen en een apart verslag over de oorlogsgebeurtenissen, aanplakbrieven en de minuten van de uitgaande brieven. Daarnaast zijn er de nodige
financiële stukken: begrotingen, grootboeken van ontvangsten en uitgaven,
dagkasboeken, rekeningen en bewijsstukken. Verder zijn er lijsten van
gesneuvelde of vermiste soldaten, oorlogsvrijwilligers, burgerlijke slachtoffers, politieke gevangenen en gedeporteerde arbeiders bewaard. Eveneens
beschikbaar zijn dossiers over de uitreiking van eretekens, de herdenking van
de wapenstilstand en het monument voor de gesneuvelden. Te vermelden is
het notaboek van de garnizoensorders (6 augustus - 3 september 1914). In dit
bestand treffen we ook het archief van het lokaal Hulp- en Voedingscomité:
briefwisseling, een verslagboek, een grootboek, vergaderverslagen en lijsten
met de samenstelling van de commissies. Het stadsarchief bewaart eveneens
een kopie van het oorlogsdagboek van Petrus Vanacker. Volledigheidshalve
vermelden we dat ook de Koninklijke Oudheidkundige Kring van het Land
van Waas en de Bibliotheca Wasiana een verzameling documenten over de
Eerste Wereldoorlog bewaren.
12. DENYS J. en BUNTINX J., Inventaris van het modern archief tot 1950,
Sint-Niklaas, 1960.
Themanummer Archivaria, 2002, nr.11.
VAN BOUCHAUTE P. en MOENSSENS B., Aanvulling op de bestaande
inventarissen van Sint-Niklaas, Belsele, Nieuwkerken en Sinaai, Sint-Niklaas,
1997.
13. DE COCK B., Kroniek van Sint-Niklaas, 1830-1919: van revolutie tot
oorlog, van boerenstad tot nijverheidsstad, Sint-Niklaas, 1991.
Tienen
1. Tienen
2. Stadsarchief Tienen
3. Hedendaags archief van de stad Tienen
7. Papier
10. 11. Ten eerste worden in dit bestand de jaarverslagen, de notulen van de
gemeenteraad, de kas- en grootboeken, de begrotingen en de rekeningen van
het Weldadigheidsbureel en de Burgerlijke Godshuizen bewaard. Daarnaast er
is briefwisseling met de Bezirkskommandantur, dossiers over de ravitaillering,
de opeisingen, de inkwartieringen en de oorlogsschade, een lijst van de in het
bezette gebied toegelaten kranten en tijdschriften en een lijst van de Belgische
soldaten begraven in de oude kerk van Grimde en op het stedelijk kerkhof op
18 augustus 1914. Te signaleren is ook het verslag van politiecommissaris
Franssen over de rellen bij een activistische manifestatie in 1918. Uit de
naoorlogse periode dateren dossiers over de oprichting van het militair
kerkhof in Sint-Margriete-Houtem, de herdenking van de slag bij SintMargriete-Houtem en het gedenkteken, de oprichting van het oorlogsmonument (met plannen van architekt L.J. Goovaerts). Ten tweede bevat dit
bestand veel documentatie en losse archiefstukken afkomstig van andere
archiefvormers. Zo vinden we hier een lijst van de gewonden verzorgd in het
annunciatenklooster, de oorlogsherinneringen van archivaris Jan Wauters,
foto’s van soldaten en naoorlogse plechtigheden, noodgeld, patriottische
pamfletten, krantenknipsels over de militaire gebeurtenissen in de buurt in
augustus 1914 en uitnodigingen, toegangs- en menukaarten en affiches van de
activiteiten georganiseerd door de Nationale Oud-Strijdersbond van Tienen.
Het stadsarchief bewaart ook het archief van het plaatselijk Hulp- en
Voedingscomité, maar dit is nog niet ontsloten.
12. Inventaris van het hedendaags archief van Tienen.
13. BAEKEN A., Strijd der Zeven Zillen: de slag bij Sint-Margriete-Houtem
op dinsdag 18 augustus 1914, Tienen, 1993.
VANDEWEYER L., Een kleine stad in een ‘Groote Oorlog’. De eerste
wereldoorlog en het activisme te Tienen en omgeving, Tienen, 2003.
Veurne
1. Veurne
2. Stadsarchief Veurne
3. Archief van de stad Veurne
7. Papier
8. foto’s
10. 11. Hoewel het stadje Veurne tijdens de oorlog achter het front gelegen was
en een bijzonder boeiende periode doormaakte in haar geschiedenis zijn er
zeer weinig archieven bewaard uit 1914-1918. Een deel zou nog bij de
stadsdiensten zelf berusten. Het archief van deelgemeente Eggewaartskapelle
is daarentegen wel zeer rijk. Het stadsarchief bewaart eveneens een fotoalbum
over de bekende ziekenhuizen in De Panne en Vinkem (gekregen als gift van
de familie Octers).
12. Voor de periode na 1914 zijn er nog geen inventarissen beschikbaar.
13. BRUNEIN C., Veurne gedurende de oorlog, Veurne, z.d.
GYSELEN G. en HINDRIJCKX J., Veurne tijdens de Wereldoorlog 19141918. Dagboek van J. Gesquière, Brugge, 1979.
VANDENABEELE W., Veurne 1914-18, 2 delen, Veurne, 2002.
(onuitgegeven)
Waregem
1. Waregem
2. Stadsarchief Waregem
3. Modern archief van de stad Waregem
7. Papier
10. -
11. Naast de klassieke notulen van de gemeenteraad treffen we hier ook
richtlijnen uitgevaardigd bij het uitbreken van de oorlog, een verslag over de
schendingen van het volkenrecht en de nodige documenten van het lokale
Hulp- en Voedingscomité aan. Ook aanwezig zijn de lijsten van de soldaten,
gesneuvelden, gedeporteerden en oorlogswezen. Te vermelden is de lijst van
de Duitse, Amerikaanse, Engelse militairen begraven op de militaire
begraafplaats van Waregem. Van na de oorlog dateren de dossiers over het
herstel van de oorlogsschade, de toekenning van eretekens en vergoedingen
aan oud-strijders, de herdenkingen, de begrafenis van de oorlogsslachtoffers
(o.a. van de verzetslieden Sabbe en Verschuere), de oprichting van
monumenten en de aanleg van de Amerikaanse en Britse begraafplaatsen. In
de fotocollectie zitten een aantal foto’s over 14-18.
12. Inventaris van het gemeentelijk archief volgens de nationale decimale
classificatietabellen samengesteld door de VBSG, Waregem, 1975.
13. Memorial Rain, Waregem 1914-18. Catalogus van de tentoonstelling 8
mei-2 juni 2002, Waregem, 2002.
296 - België: ziekenhuizen
1.10
HÔPITAUX / ZIEKENHUIZEN
Ambulance van het Koninklijk Paleis / Ambulance du Palais Royal
1. Ambulance van het Koninklijk Paleis
3. Archief van het veldhospitaal van het Koninklijk Paleis
4. 1914-1918
5. 20 cm.
6. Privé-archief
7. Papier
8. volksgezondheid
10. 11. De minuten van de uitgaande briefwisseling van de hoofdgeneesheer van
dit veldhospitaal bleven bewaard.
12. Er is een onuitgegeven inventaris opgesteld door dr. G. Janssens
beschikbaar.
Hôpital civil de La Louvière / Burgerlijk ziekenhuis van
La Louvière
1. Hôpital civil de La Louvière
2. Archives du CPAS de La Louvière
3. Archives de l’Hôpital civil de La Louvière
7. Papier
8. santé publique
9. Ouvert à la recherche dans les limites de la loi sur la protection de la vie
privée
10. Ce fonds renferme l’essentiel des archives issues de l’activité de l’Hôpital
civil de La Louvière.
11. On y trouvera pour la période les registres d’hospitalisation (un registre de
1911 à 1919) ainsi que les dossiers individuels des patients pour la période de
guerre. Ces documents, présentant, entre autres informations, les raisons de
l’hospitalisation, nous permettent notamment d’approcher l’épidémie de
grippe espagnole.
12. Inventaire partiel disponible auprès de l’archiviste.
Belgique : Hôpitaux - 297
13. Le Centre 1914-1918, Houdeng-Aimeries, 1998.
1914-1918. Nos communes sous l’occupation, La Louvière, 1998.
Hôpital Saint-Jean à Bruxelles / Sint-Jansziekenhuis in Brussel
1. Hôpital Saint-Jean
2. Archives du CPAS de Bruxelles
3. Conseil général des Hospices et secours de Bruxelles – Archives provenant
des Etablissements – Hôpital Saint-Jean
7. Papier
8. santé publique
10. 11. Le fonds renferme les registres d’admissions des malades pour la période
de guerre (241-265) ainsi que des registres de copies de lettres signées par la
directeur d’avril 1916 à octobre 1918 (7-9). Ces documents permettent
d’éclairer le fonctionnement d’un des principaux hôpitaux de Bruxelles durant
l’occupation et l’immédiat après-guerre.
12. Inventaire disponible auprès de l’archiviste.
Hôpital Saint-Pierre à Bruxelles / Sint-Pieterziekenhuis in Brussel
1. Hôpital Saint-Pierre
2. Archives du CPAS de Bruxelles
3. Conseil général des Hospices et secours de Bruxelles – Archives provenant
des Etablissements – Hôpital Saint-Pierre
7. Papier
8. santé publique
10. 11. Le fonds renferme une série relative à la Première Guerre mondiale (329357). Celle-ci permet d’éclairer le fonctionnement d’un des principaux
hôpitaux de Bruxelles durant l’occupation et l’immédiat après-guerre.
298 - België: ziekenhuizen
Hôpital Saint-Thomas à Louvain / Sint-Thomasziekenhuis in
Leuven
1. Hôpital Saint-Thomas
2. Archives de l’UCL
3. Fonds de l’Hôpital Saint-Thomas
4. 1914-1915
5. 1 boîte
7. Papier
8. santé publique
9. Consultation soumise à l’autorisation de l’archiviste
10. Cet hôpital, établi dans les locaux de l’Institut supérieur de philosophie et
du Séminaire Léon XIII grâce au concours de plusieurs professeurs de la
faculté de médecine, accueille blessés civils et militaires, belges et étrangers
et héberge des familles privées de refuge par l’incendie de Louvain en août
1914.
11. Dans ce fonds sont conservés les fiches individuelles d’entrée des blessés
reprenant, entre autre, le nom et prénom de la personne hospitalisée, la date
d’entrée, le diagnostic et le traitement, le registre de la Croix-Rouge, un
répertoire des malades et des blessés, le registre de morgue ainsi qu’un
répertoire des décès en campagne.
Ziekenhuizen van Ieper, Poperinge, Sint-Idesbald, De Panne,
Veurne, Malassise, Neuville en Etaples
1. Ziekenhuizen van Ieper, Poperinge, Sint-Idesbald, De Panne, Veurne,
Malassise, Neuville en Etaples
3. Ziekenhuizen van Ieper, Poperinge, Sint-Idesbald, De Panne, Veurne,
Malassise, Neuville en Etaples
4. 1914-1918
5. 3 m.
6. Overheidsarchief
7. Papier
8. volksgezondheid
10. Van het Heilig-Hartziekenhuis in Ieper, de ziekenhuizen van Poperinge en
Sint-Idesbald, van L’Océan in De Panne en van het dispensarium in Veurne
werden een aantal archieven overgedragen. Ook van de hospitalen in
Belgique : Hôpitaux - 299
Malassise, Neuville, Bailleul en de Saint-Johns Ambulance in Etaples, allen in
Frankrijk gelegen, zijn enkele stukken overgeleverd.
11. In principe vinden we de patiëntenregisters en -dossiers terug. Veel
stukken betreffen de Search Party die georganiseerd werd door de Friends
Ambulance Unit achter het front. Tenslotte zijn er nog de nodige medische
dossiers van dokter Henry, die werkzaam was in de ziekenhuizen van
Poperinge en Etaples.
12. PLISNIER F., Inventaire des archives des hôpitaux civils aux front,
Brussel, 2008.
300 - België: Bestuur van de Oostkantons
1.11
GESTION DES CANTONS DE L’EST / BESTUUR VAN DE
OOSTKANTONS
Kreises Eupen
1. Kreises Eupen
2. Rijksarchief Eupen
3. Kreises Eupen
4. 1815-1921
5. 11 m.
6. Overheidsarchief
7. Papier
10. Het kanton Eupen-Malmédy werd na de oorlog bij België gevoegd.
11. In dit bestand treffen we dossiers inzake de bewaking van buitenlanders in
Eupen, de volksgezondheid, de landbouw, de uitreiking van medailles, het
onderwijs, de vrouwenarbeid tijdens de oorlog, de oorlogseconomie,
Kriegswohlfahrt, de inkwartieringen, krijgsgevangenen, smokkel en de hulp
aan oorlogsslachtoffers. Te vermelden zijn ook de akten van de allgemeine
Verwaltungskommission von Neutral-Moresnet (1914-1915) en de
verordeningen i.v.m. buitenlandse arbeiders, besmettelijke ziekten, agitatoren
en de demobilisatie.
12. PAULS A. en HERREBOUT E., Das Archiv des Kreises Eupen, Brussel,
1994.
Gouvernements Eupen-Malmédy
1. Gouvernements Eupen-Malmédy
3. Gouvernements Eupen-Malmédy
4. 1873-1925
5. 5,15 m.
6. Overheidsarchief
7. Papier
10. De Oostkantons werden na de oorlog bij België gevoegd als compensatie.
11. Het bestand bevat de nodige decreten en verordeningen, dossiers inzake
het gebruik van de Franse taal in de scholen, de pers en censuur, brieven en
dagboeken in oorlogstijd, krantenknipsels en aanplakbrieven, persknipsels
Gestion des Cantons de l’Est - 301
over het afscheid van Baltia, over de publieke opinie in Eupen-Malmédy en
over de Duitse propaganda (1920-24). In dit archief zit ook een deel van de
archieven van het Koninklijk Hoog Kommissariaat voor Eupen-Malmédy
verscholen (destijds overgedragen door het Algemeen Rijksarchief): de
Tätigkeitsberichte van gouverneur Baltia (3 delen), krantenknipsels
(thematisch), de mémoires van Baltia (2 delen) en het manuscript van zijn
‘méditations: jeunesse et vie militaire’. Het derde deel van de memoires en de
verslagen van Baltia berusten in de zogenaamde ‘aanwinsten van departement
3’ van het Algemeen Rijksarchief (538-540).
12. Er is een onuitgegeven plaatsingslijst beschikbaar.
Eupen
1. Eupen
3. Eupen
4. 1792-1997
5. 202 m.
6. Overheidsarchief
7. Papier
8. dagboek
10. De stad Eupen maakte tot 1919 deel uit van het Duitse Rijk. In het kader
van het Verdrag van Versailles werd het stadje als compensatie bij België
gevoegd.
11. In het archief van de stad Eupen zijn er dossiers inzake de aanhechting bij
België, het onderwijs, het personeel, de financiën, de volksgezondheid, de
oorlogsschade en de oprichting van monumenten voorradig. Ook de klassieke
lijsten van gesneuvelden, oorlogsinvaliden, weduwen, buitenlanders,
opgeëiste arbeiders, deserteurs, enz. bleven bewaard. Er zijn ook de nodige
aanplakbrieven en verordeningen b.v. van gouverneur Baltia, het
Kriegsernährungsamts en de Preisprufungstelle. Te vermelden zijn tenslotte
ook het oorlogsdagboek van hoofdonderwijzer Langenberg, de aanvragen van
burgers die de Belgische nationaliteit wensten te verwerven en de
Landsturmrolle (1915-1917).
302 - België: Bestuur van de Oostkantons
Kreises Malmédy
1. Kreises Malmédy
3. Kreises Malmédy
4. 1803-1944
5. 56 m.
6. Overheidsarchief
7. Papier
10. Het kanton Eupen-Malmédy werd na de oorlog bij België gevoegd.
11. Het bestand omvat de dossiers inzake onderwijs, oorlogsschade, hulp aan
families, Kriegsbeschädigtenfürsorge, hulp aan weduwen, opeisingen,
inkwartiering en kolenverdeling. Verder zijn er lijsten van buitenlanders en
zigeuners, oorlogsinvaliden, krijgsgevangenen en gesneuvelde soldaten
bewaard. Tenslotte zijn er nog Britse en Amerikaanse aanplakbrieven uit de
periode van de bezetting voorradig.
12. PAULS A. en MINKE A., Archiv des Kreises Malmédy (1803-1939),
Brussel, 1994.
Belgique : Politique - 303
2.1
POLITIQUE / POLITIEK
2.1.1
PARTIS POLITIQUES / POLITIEKE PARTIJEN
Association Libérale et Union Constitutionnelle de
l’arrondissement de Bruxelles
1. Association Libérale et Union Constitutionnelle de l’arrondissement de
Bruxelles
2. Centre Jean Gol
3. Fonds Association Libérale et Union Constitutionnelle de l’arrondissement
de Bruxelles
4. 1892-1979
5. ca. 7 m
7. Papier
10. Ce fonds se compose d’archives produites par l’Association Libérale et
Union Constitutionnelle de l’arrondissement de Bruxelles.
11. Dans la série des Assemblées générales, nous relevons le P.V. de
l’Assemblé Générale du 12 janvier 1919, qui marque la reprise officielle des
activités de l’association. Il est riche de renseignements sur l’activité de
l’association ou de certains de ses membres durant la guerre, ainsi que sur la
situation politique et morale et les projets politiques de l’immédiat aprèsguerre.
12. Inventaire disponible en ligne.
304 - België: Politiek
Belgische Werkliedenpartij / Parti Ouvrier belge
1. Belgische Werkliedenpartij
2. AMSAB-ISG Gent
3. Archief van de Belgische Werkliedenpartij
4. 1892-1939
5. 6. Privé-archief
7. 487 microfiches (de originelen berusten in het Institut Emile Vandervelde)
10. 11. De verslagen en notulen van het Partijbureau en van de Algemene Raad
uit de oorlogsperiode zijn rijke bronnen voor de studie van de socialistische
beweging. Ze zijn inmiddels digitaal beschikbaar op www.amsab.be/bwpob.
12. VANDENBROUCKE M. en VERMOTE M., Stortingslijst van het archief
van de Belgische Werkliedenpartij (2006).
13. LIEBMAN M., Les socialistes belges 1914-1918: le POB face à la
guerre, Brussel, 1986.
Verslag opgemaakt door het bureel van den landelijken raad over de
werkzaamheden der Werkliedenpartij tijdens de oorlog, Brussel, 1918.
Afdeling Deinze van de Belgische Socialistische Partij
1. Afdeling Deinze van de Belgische Socialistische Partij
2. AMSAB-ISG Gent
3. Archief van de Afdeling Deinze van de Belgische Socialistische Partij
4. 1888-1979
5. 3 m.
6. Privé-archief
7. Papier
8. oorlogsschade
10. 11. Hier vinden we enkele dossiers ingediend bij de Rechtbank voor
Oorlogsschade terug i.v.m. de vergoeding van oorlogsschade aan een aantal
huizen van de coöperatie ‘Voor ons recht’ in Deinze.
12. DE MULDER B. en FRANSSEN J., Inventaris van de Belgische
socialistische partij, 1990.
Afdeling Kortrijk van de Belgische Werkliedenpartij
1. Afdeling Kortrijk van de Belgische Werkliedenpartij
2. AMSAB-ISG Gent
3. Archief van de Afdeling Kortrijk van de Belgische Werkliedenpartij
4. 1894-1984
5. 12,5 m.
6. Privé-archief
7. Papier
10. 11. Hier treffen we het verslagboek van de vergaderingen van het BWPMiddenkomiteit, het verslagboek van de bestuursvergaderingen van de BWPfederatie Kortrijk en de vlag van de lokale socialistische oud-strijders aan.
12. VERMOTE M., BWP-Afdeling Kortrijk (1992).
DE MULDER B. en FRANSSEN J., BWP-afdeling Kortrijk, 1985
Parti communiste de Belgique / Belgische Kommunistische Partij
1. Parti communiste de Belgique
2. Centre des archives communistes en Belgique (CArCoB)
3. Archives dites historiques. PCB 1918-1940.
4. 1918-1940
5. 9 boîtes
7. Papier
10. Archives produites par le Parti communiste de Belgique.
11. Nous relevons la présence de deux rapports datés de 1920, rédigés par
War Van Overstraeten, dirigeant du parti communiste belge avant la fusion, à
propos de la situation politique, morale et matérielle en Belgique au sortir de
la guerre.
12. Descriptif sur fiche disponible auprès de l’archiviste.
13. GOTOVITCH J., Histoire du Parti communiste de Belgique, Bruxelles,
CRISP, 1997.
Socialistische Vrijdenkers Gent
1. Socialistische Vrijdenkers Gent
2. AMSAB-ISG Gent
3. Archief van de Socialistische Vrijdenkers Gent
4. 1880-1978
5. 0,7 m.
6. Privé-archief
7. Papier
10. Deze socialistische vereniging promootte de burgerlijke begrafenis en de
‘sociale communie’.
11. In dit archiefbestand vinden we het verslagboek van de vergaderingen, de
lidboekjes, briefwisseling en kasstukken.
12. CROMBE I., Stortingslijst van de socialistische vrijdenkersbond Gent
(1990).
2.1.2
2.1.2.1
HOMMES POLITIQUES / POLITICI
Ministres / Ministers
Beyens Eugène
1. Beyens Eugène (baron)
3. Papiers privés Eugène Beyens
4. 1855-1934
5. 4 enveloppes (pour 14-18)
7. Papier
8. diplomatie
9. Consultation soumise à l’autorisation du chef de famille.
10. Beyens était Ministre des Affaires étrangères de 1916 à 1917 .
11. Ce fonds est constitué de documents relatifs à l’action de Beyens en tant
que Ministre des Affaires étrangères, notamment dans la définition de la
position de la Belgique vis-à-vis des puissances étrangères et de la neutralité.
Ce fonds sera utilement complété par la consultation des archives Beyens
conservées aux Archives générales du Royaume (Catalogue des acquisitions
du département III, nr. 130 et 601). Il s’agit de deux chemises renfermant les
lettres et documents, relatifs notamment à sa démission, en partie copie de
ceux conservés au Ministère des Affaires étrangères.
12. 13. BEYENS E., L’Allemagne avant la guerre: les causes et les
responsabilités, Brussel, 1917.
BEYENS E., La Belgique pendant la guerre, Brussel, 1915.
BEYENS E., Un diplomate au service de son pays. Le baron Beyens, ministre
des affaires étrangères 1915-1917, Brussel, 1981.
Carton de Wiart Henri
1. Carton de Wiart Henri
3. Papiers Carton de Wiart
4. 15e eeuw-1977
5. 4,90 m.
6. Privé-archief
7. Microfilm (microfilmverzameling, nr. 2345-2373)
8. Belgische regering - oorlogsslachtoffers - foto’s - dagboek - verzet vernederlandsing Gentse universiteit - diplomatie
9. Enkel de versie op microfilm is vrij raadpleegbaar in de leeszaal.
10. Carton de Wiart was minister van Justitie in het oorlogskabinet en Eerste
Minister en minister van Binnenlandse Zaken in 1920-21.
11. Het archiefbestand omvat in de eerste plaats documenten met betrekking
tot de activiteiten van Carton de Wiart als minister van Justitie. Zo is zijn
briefwisseling bewaard (o.a. met koning Albert I, mgr. Baudrillart, Bazin,
Beyens, de Broqueville, Cooreman, Crockaert, Empain, de Gerlache, Greindl,
Hymans, Jaspar, Le Jeune, Mercier, Neuray, Orts, Pholien, Picard, Poullet,
Prins, Rutten, Van Den Heuvel, Vandervelde, de Villalobar en Brand
Whitlock). Ook zijn er enkele dossiers voorradig over o.a. het antwoord van
de Ministerraad op het Duitse ultimatum, de Belgische Middendienst voor de
Krijgsgevangenen, het Œuvre d’Assistance aux Mutilés et Blessés, het Comité
de Guerre, over zijn buitenlandse missies (in Argentinië, Italië, New York en
Zwitserland). Verder zijn er de nodige toespraken, een dossier over de
vergoeding van de oorlogsschade aan de familiegoederen in Hastière, een
laissez-passer, benoemingsbrieven, een maquette van het monument voor
Philippe Baucq, talrijke onderscheidingen en medailles, rijke familiale
briefwisseling en de nodige foto’s.
Niet minder interessant zijn de vele stukken afkomstig van mevrouw Carton
de Wiart (Juliette Verhaegen) die door de Duitsers wegens patriottische
activiteiten werd gearresteerd en opgesloten in de gevangenis van Berlijn:
haar briefwisseling en haar dagboek, een interessant dossier over de
diplomatieke stappen die de minister ondernam voor de vrijlating van zijn
vrouw en een dossier met interviews met mevr. Carton de Wiart over haar
gevangenschap bleven bewaard. Mevr. Carton de Wiart plande na de oorlog
de brieven van Brand Whitlock te publiceren (hierdoor is er vrij veel
informatie over Whitlock terug te vinden in het archief).
De dossiers over de regering-Carton de Wiart zijn eerder schaars. Enkele
documenten over de regeringsvorming, de processen-verbaal van de
Ministerraad uit de periode van 20 november 1920 tot 9 december 1921 en
een dossier over de vernederlandsing van de Gentse universiteit bleven wel
bewaard
12. PAGNOUL A.-M., Inventaire des papiers Carton de Wiart, Brussel,
1981.
13. CARTON DE WIART H., Albert 1er, le roi chevalier, Parijs, 1934.
CARTON DE WIART H., Souvenirs politiques, 2 dln., Brugge-Brussel,
1948-1981.
D’HOORE M., Archives de particuliers relatives à l’histoire de la Belgique
contemporaine, dl.1, Brussel, 1998, 100-106.
Cooreman Gerard
1. Cooreman Gerard
2. KADOC
3. Archief van Gerard Cooreman
4. 1870-1926
5. 2 m.
6. Privé-archief
7. Papier
8. Belgische regering - bevoorrading - diplomatie - Congo
9. Raadpleegbaar met toestemming van de bewaargever.
10. Gerard Cooreman (1852-1926) was een conservatief, katholiek politicus
uit Gent. Hij verliet in 1914 het parlement om directeur bij de Société
Générale te worden, maar volgde als Minister van Staat de regering naar Le
Havre. Daar werd hij belast met diverse buitenlandse missies en met het
voorzitterschap van de Belgische Middendienst voor de Krijgsgevangenen. Na
het ontslag van kabinetsleider de Broqueville in juni 1918 nam hij diens
functie over op vraag van koning Albert I. Onmiddellijk na de wapenstilstand
bood Cooreman het ontslag van zijn regering aan en verliet de politiek.
11. Dit archiefbestand bestaat uit de briefwisseling, nota’s en documentatie
van Cooreman over de volgende thema’s: de economische en sociale toestand
van het bezette landsgedeelte, de ravitaillering en de CRB, de taalkwestie, het
buitenlandse beleid, de pers en de organisatie van de censuurdiensten. Verder
is er materiaal over de diplomatieke missies van Cooreman in Nederland en
Spanje, de samenstelling van het kabinet, briefwisseling met collega-ministers
en antwoorden op parlementaire vragen. Ook de rapporten van minister van
Koloniën Renkin aan koning Albert I en de adressenlijst van de Belgische
parlementsleden tijdens de oorlog verdienen vermelding. Daarnaast is er ook
enige persoonlijke en zakelijke briefwisseling bewaard. Uit de naoorlogse
periode stamt een dossier over het wetsontwerp ter vergoeding van de
oorlogsschade, over de financiële gevolgen van de oorlog, over de polemiek
rond ‘Loppem’ en over de deelname van Cooreman aan de plechtigheid ter
oprichting van het monument van de Onbekende Soldaat. Het archief bevat
ook een aantal foto’s.
12. DEMEYER M. en DESMALE H., Inventaris van het archief van Minister
van Staat Cooreman, Leuven, 1993.
13. SWAANS T., Gerard Cooreman (1892-1926): burger, zakenman, homme
d’œuvres en politicus, onuitgegeven licentiaatsverhandeling geschiedenis,
KUL, 1999.
de Broqueville Charles
1. de Broqueville Charles (graaf)
3. Papiers Charles de Broqueville
4. 1870-1940
5. 11 m. of 109 microfilms
6. Privé-archief
7. Microfilm (Verzameling microfilms nr. 1510/1-1510/109)
8. Alle trefwoorden
10. De Broqueville stamde uit een Franstalige, katholieke familie uit Postel.
Van 1892 tot 1919 was hij volksvertegenwoordiger voor het arrondissement
Turnhout en van 1919 tot 1936 was hij senator voor de provincie Namen. Van
1911 tot 1918 was hij hoofd van het kabinet (eerste minister) en tweemaal
kortstondig minister van Oorlog. Op 24 mei 1918 diende hij zijn ontslag als
Eerste Minister in en verdween hij even van het politieke voorplan. Maar in
1919 werd hij opnieuw minister nl. van Binnenlandse Zaken in de
kortstondige regering Delacroix I. Naderhand was hij nog diverse malen
minister van Landsverdediging (1926-1931). De Broqueville werd nogmaals
Eerste Minister gedurende de crisisjaren 1932-34.
11. Charles de Broqueville was één van de zwaargewichten in de
oorlogsregering in Le Havre en dit weerspiegelt zich ook in zijn archief.
De belangrijkste series zijn:
- de persoonlijke papieren, toespraken, brochures en politieke dossiers.
- de briefwisseling met het Hof en met zowat alle belangrijke
persoonlijkheden uit de politiek wereld tijdens het verblijf in Le Havre:
1) o.a. met zijn collega-ministers Beyens, Helleputte, Hymans, Segers, Van
De Vyvere, Cooreman en Poullet.
2) o.a. met allerhande hoge militairen (Foch, de Ceuninck, Clooten, Galet,
Joffre, Jungbluth, Leman, de Selliers de Moranville, Wielemans en Churchill
(indertijd First Lord van de Britse marine).
3) o.a. met de ambassadeurs (de Villalobar en Brand Whitlock).
4) o.a. met allerhande hoge ambtenaren: Fernand Passelecq, Joseph de
Dorlodot, Jules Ingenbleek, Louis de Sadeleer, , A. de Bassompierre en met
zijn medewerker Leo Van Der Essen.
5) o.a. met persoonlijkheden zoals Edmond Carton de Wiart, Herbert Hoover,
Adolphe Max, kardinaal Mercier, Fernand Neuray, Georges Barbanson
Poincaré, Rolin-Jaequemyns, Schollaert, Woeste, Van Eetvelde, Van
Cauwelaert en Van Den Heuvel.
- dossiers over militaire aangelegenheden (militaire voorbereidingen,
mobilisatie, uitbreken van de oorlog en krijgsverloop),
- notulen van de Ministerraad (1 februari 1916 – 30 december 1916, 21 juli
1917 - 22 december 1917 en 5 januari 1918 - 9 april 1918),
- dossiers i.v.m. de grondwetsherziening,
- dossiers i.v.m. de buitenlandse betrekkingen (met de nodige info over de
vredesonderhandelingen, over de situatie in Congo),
- dossiers i.v.m. de Commissie tot onderzoek van de schendingen van het
volkenrecht,
- dossiers i.v.m. economische en financiële problemen,
- dossiers i.v.m. de situatie in het bezette landsgedeelte (allerhande verslagen
en documentatie over de bevoorrading, de vluchtelingen, de gedeporteerden,
de pers, de Belgische propaganda in het buitenland, het activisme, de Vlaamse
Beweging en de wederopbouw).
Vermits de Broqueville van 3 april 1912 tot 11 november 1912 en van 4
augustus 1917 tot 1 juni 1918 minister van Oorlog was, komt ook het militaire
aspect van de oorlog ruimschoots aan bod in zijn archief:
- dossiers over de militaire operaties, de reorganisatie van het Belgisch leger
(kader, budget en rekrutering), logistieke problemen (bevoorrading en
transport), de werking van de Krijgsraden, de medische zorg voor gewonde
soldaten, de geestelijke gezondheidszorg en de geïnterneerden.
Vermits de Broqueville van 4 augustus 1917 tot 1 januari 1918 ook de
portefeuille van Buitenlandse Zaken bezat, vinden we ook dossiers over de
vluchtelingenproblematiek terug.
Op 1 januari 1918 werd de Broqueville de nieuwe portefeuille ‘Nationaal
Herstel’ toegekend zodat ook hierover de nodige inlichtingen terug te vinden
vallen:
- dossiers over het herstel van de oorlogsschade,
- dossiers over de grondwetsherziening,
- dossiers over de oorlogscomités (comités de guerre).
Terloops kunnen we ook vermelden dat het archief ook goed gestoffeerd is
over de grote naoorlogse politieke problemen (o.a. de verwoeste gewesten, de
taalkwestie, de zgn. affaire Coppée, landsverdediging en financiële kwesties).
De raadpleging van het archiefbestand is een verplichte etappe voor al wie de
politieke, economische, sociale of diplomatieke geschiedenis van de Eerste
Wereldoorlog grondig wil bestuderen. Alle facetten van de oorlog en de
bezetting komen in mindere of meerdere mate aan bod.
12. VAN MEERBEECK L., Papiers Charles de Broqueville, Brussel, 1988.
13. Charles de Broqueville: Mollenaar en staatsman. Een herinneringstentoonstelling in ’t Getouw te Mol, mei-juni 2000, Brussel, 2000.
D’HOORE M., Archives des particuliers relatives à l’histoire de la Belgique
contemporaine (de 1830 à nos jours), dl.1, Brussel, 1998, 150-155.
DE LICHTERVELDE L., Charles de Broqueville, in: Biographie nationale,
Brussel, 1956 (29), 369-377.
DE WAELE M., de Broqueville Charles, in: NEVB, dl.1, Tielt, 1998, 611612.
HAAG H., Le comte Charles de Broqueville, ministre d’état, et les luttes pour
le pouvoir (1910-1940), Louvain-la Neuve/Brussel, 1990.
SCHEPENS L., Albert Ier, Charles de Broqueville 1914-1918. Aux origines
de la question communautaire, Gembloux, 1983.
SCHEPENS L., Koning Albert, Charles de Broqueville en de Vlaamse
Beweging tijdens de Eerste Wereldoorlog, Tielt, 1982.
Goblet d’Alviella Eugène
1. Goblet d’Alviella Eugène
2. Algemeen Rijksarchief in Brussel
3. Archief van de familie Goblet d’Alviella
4. 1868-1948
5. 3,7 m. of 6 microfilms
6. Privé-archief
7. Microfilm (Verzameling microfilms nr. 2875-2877 en 2880-2892).
8. Belgische regering - katholieke kerk - pacifisme - vredesonderhandelingen
10. Eugène Goblet d’Alviella werd bij het uitbreken van de oorlog tot minister
van Staat benoemd. In 1916 werd hij minister zonder portefeuille in de
regering van nationale eenheid.
11. Het archief van de familie Goblet bevat enkele dossiers uit de
oorlogsperiode: de briefwisseling van Eugène en de processen-verbaal van de
Ministerraden in De Panne (1914) en Le Havre (1916-1918) van de hand van
Eugène Goblet. Ook de volgende thema’s komen aan bod: het Comité belge
de Prêts et d’Avances, de houding van de katholieke kerk tegenover de
oorlog, pacifisme, vredesonderhandelingen, de Volkenbond, het Belgisch
Gezantschap in Italië en het Belgian Relief Fund.
12. D’HOORE M., Inventaire des archives de la famille Goblet d’Alviella,
Brussel, 1994.
13. DIERKENS A., Eugène Goblet d’Alviella, historien et franc-maçon,
Brussel, 1995.
GOBLET D’ALVIELLA E., Le vrai et le faux pacifisme, Parijs, 1917.
GOBLET D’ALVIELLA E., Het waar en het valsch pacifisme, ‘sGravenhage, 1917.
Hymans Paul
1. Hymans Paul
2. Archives de l’Université Libre de Bruxelles
3. Fonds Paul Hymans
4. 1880-1955
5. 36 m.
7. Papier
8. diplomatie – réfugiés – propositions de paix – ravitaillement
10. Envoyé extraordinaire et Ministre plénipotentiaire à Londres de 1915 à
1917, Ministre des Affaires économiques de 1917 à 1918 et Ministre des
Affaires étrangères de 1918 à 1920, il fut Premier Plénipotentiaire de la
Belgique à la Conférence de paix de Versailles.
11. Ce fonds comprend une partie consacrée à l’activité et au rôle de Paul
Hymans pendant la guerre, portant plus particulièrement sur sa mission à
Londres, ses contacts avec le gouvernement belge au Havre et
l’administration de la légation et du Comité officiel belge à Londres (comptes,
correspondance, questions relatives au réfugiés). Nous y trouvons aussi des
dossiers autour de diverses questions plus spécifiques telles que les
propositions de paix allemandes, l’agrandissement du territoire de la
Belgique, le parlement belge à Sainte-Adresse, l’industrie et le commerce
belge, les plans allemands à l’égard de la Belgique, les faits militaires, le
ravitaillement, les origines de la guerre, les relations diplomatiques, la
mentalité allemande, la politique intérieure de la Belgique, etc. Une autre
partie est consacrée à l’activité de Paul Hymans en tant que Ministre des
Affaires étrangères à la fin de la guerre. Elle contient des dossiers relatifs à
l’Armistice et aux Traités de Paix, à la politique étrangère de la Belgique
après la guerre (notamment dans ses relations franco- et anglo-belges), à
l’administration du Ministère et à la SDN. Ce fonds contient également
énormément de documentation sur la politique intérieure de la Belgique, dans
laquelle nous trouvons plusieurs publications datant de la guerre et portant sur
la question des langues et l’université de Gand.
13. FENAUX R., Paul Hymans : un homme, un temps, 1865-1941, Bruxelles,
1943.
HYMANS P., La neutralité de la Belgique, Paris, 1914.
VAN KALKEN F., Paul Hymans: Mémoires, 2 vol., Bruxelles, 1957.
Poullet Prosper
1. Poullet Prosper
3. Papiers P. Poullet
4. 1559-1939
5. 16 m.
6. Privé-archief
7. Microfilm (Microfilmverzameling nr. 2187-2287). De microfilms zijn
tevens raadpleegbaar in het KADOC.
8. Alle trefwoorden
10. Poullet was minister van Kunst en Wetenschappen in de oorlogsperiode
en kreeg vanaf 1918 ook de portefeuille van Economische Zaken. In 1918-19
was hij tevens Kamervoorzitter.
11. De uitgebreide briefwisseling van minister Poullet (met figuren zoals
koning Albert I, Belpaire, Beyens, de Broqueville, Carnoy, Carton de Wiart,
Frans Daels, de Selliers de Moranville, Van Den Heuvel, Van De Vyvere,
Van Eetvelde, de Villalobar, Devèze, Francqui, Helleputte, Hymans, Jaspar,
Max, Mercier, mgr. Micara, Nerinckx, Pirenne, Nolf, Renkin, Rubbens,
Rutten, Ruzette, Sap, Schollaert, Theunis, Van Der Essen, Vandervelde,
Woeste, Van Cauwelaert, …) bleef uitzonderlijk goed bewaard. De agenda’s
van Poullet bevatten zijn ‘oorlogsdagboek’. Zijn kabinetsarchieven betreffen
o.a. het Office de propagande belge, het Comité International pour la
Reconstitution de la Bibliothèque de l’Université de Louvain, het Comité
Royal néerlandais pour le ravitaillement de la Belgique, een rapport van de
Ministerraad over de situatie van de vluchtelingen, het interneringskamp van
Oldenbroek, militaire zaken, de verhouding van de Belgische industrie met de
bezetter, de opeisingen, de oorlogsbelastingen, het onderwijs, hulp aan
Belgische gevangenen en vluchtelingen, de Koninklijke Bibliotheek en de
Commissie voor de Oorlogsarchieven. Ook een aantal dossiers van minister
Segers van Spoorwegen, Post en Telegrafie raakten in het archiefbestand
verzeild. Vermeldenswaard is ook de briefwisseling met Louis de Sadeleer
over de buitenlandse hulp aan België, het fonds Mercier, de CRB en het
Comité international pour la restauration de l’université de Louvain. Verder
is er nog een interessant dossier over de zaak-Borms. In het algemeen is het
archief goed gestoffeerd over thema’s als de taalkwestie, het activisme, de
universiteit van Gent, de internationale politiek, de grondwetsherziening, de
herstelbetalingen en de vredesonderhandelingen (met o.a. de teksten van de
vredesverdragen van Versailles, Saint-Germain-en-Laye, Neuilly sur Seine en
Trianon).
12. VAN MEERBEECK L., Papiers P. Poullet, Brussel, 1988.
13. D’HOORE M., Archives de particuliers relatives à l’histoire de la
Belgique contemporaine, dl.2, Brussel, 1998, 600-606.
MOYERSOEN L., Prosper Poullet en de politiek van zijn tijd, Brugge, 1946.
Renkin Jules
1. Renkin Jules
3. Papiers de Jules Renkin
4. 1914-1919
6. Privé-archief
7. Microfilm (Microfilmverzameling nr. 2855-2861)
8. Belgische regering - activisme - verzet
9. Voorafgaande toestemming tot raadpleging van de Algemeen Rijksarchivaris is vereist. De microfilms zijn ook raadpleegbaar in het archief van
het Ministerie van Buitenlandse Zaken.
10. Renkin was minister van Koloniën tijdens de oorlog. Hij organiseerde,
samen met Pierre Orts en Paul Crockaert, het Belgische leger in Congo tijdens
de Eerste Wereldoorlog.
11. Het summiere archief Renkin bevat toch enkele interessante dossiers: o.a.
een rapport van generaal Werbrouck over de val van Antwerpen, dossiers van
de Ministerraad, de processen-verbaal van de vergaderingen van het
Oorlogscomité, krantenknipsels over het ontslag van de regering de
Broqueville in 1918, een dossier over de taalkwestie in het leger (o.a. over de
affaire Vandermeulen), een rapport over de materiële en psychische situatie in
België, een dossier van het Comité d’enquête économique, een dossier over
het activisme (relatie von Falkenhausen / Raad van Vlaanderen en de
arrestatie van Tack en Borms), een dossier over het verzet in België en een
dossier inzake het effectief van het leger. Over de situatie in Congo is helaas
geen informatie te bespeuren in dit bestand.
Cfr. Ministerie van Koloniën.
12. Inventaire des archives de Jules Renkin, Brussel, 1994.
RENKIN J. en TOMBEUR., La guerre de 14-18 et la colonie au point de vue
politique et militaire, Brussel, 1930.
RENKIN J., « Le Congo et la guerre mondiale au point de vue politique et
administratif », in: FRANCK L., Le Congo belge, dl.2, Brussel, 1930, 19611969.
VANTHEMSCHE G., Le Congo belge pendant la Première Guerre
mondiale: les rapports du Ministre de Colonies Jules Renkin au Roi Albert 1er
1914-18, Brussel, 2009.
Helleputte Georges en Schollaert Frans
1. Schollaert Frans - Helleputte Georges (Joris)
3. Archief Fr. Schollaert en G. Helleputte
4. 18e eeuw-1923
5. 46 m.
6. Privé-archief
7. Papier (386 microfilms)
8. Alle trefwoorden
9. Microfilm (microfilmverzameling nr. 2008/1-2008/7, 2500-2730 en nr.
2071/1-2071/50). De microfilms kunnen ook geraadpleegd worden in het
archief van de FOD Buitenlandse Zaken en het KADOC.
10. Frans Schollaert (1851-1917) en zijn schoonbroer Joris Helleputte (18521925) waren beide vooraanstaande, katholieke staatsmannen. Kamervoorzitter
Schollaert volgde de regering naar Le Havre waar hij voorzitter werd van het
Comité belge de Secours aux Réfugiés. Helleputte was minister van
Landbouw en Openbare Werken in Le Havre.
11. Het archief Schollaert-Helleputte is ongetwijfeld het rijkste (en meest
geconsulteerde) persoonsarchief i.v.m. de Eerste Wereldoorlog. Hierbij
moeten we expliciet de correspondentie van Helleputte met het Koningshuis
en met persoonlijkheden zoals de Broqueville, Carnoy, Delacroix, mgr.
Keesen, Max, Mercier, Poullet, mgr. Rutten, Sap, Van Cauwelaert, Van De
Perre, Van Der Elst en Van De Vyvere vermelden. Het archiefbestand bevat
ook de documentatie die werd aangelegd rond thema’s zoals de (naoorlogse)
verkiezingen, de grondwetsherziening, de katholieke partij, de oorlogsproblemen (gruweldaden, vredesonderhandelingen, krijgsgevangenen,
gedeporteerden,
vluchtelingen,
herstel(betalingen),
zaak
Coppée,
militiewetten, Vlaamse Beweging,…). Vooral de kabinetsarchieven van
Helleputte bieden een gedegen beeld van het reilen en zeilen van de regering
in ballingschap en van de dossiers die zij te behandelen kreeg. De volgende
thema’s komen ruimschoots aan bod: de ravitaillering, de toestand in het
bezette landsgedeelte, de toestand van de soldaten aan en achter het front, de
wederopbouw, de oorlogsschade, de vluchtelingen, de Vlaamse Beweging, de
vredesonderhandelingen, de buitenlandse betrekkingen, de oorlogsinvaliden,
het verloop van de militaire operaties, enz. Een uitgebreide verzameling
krantenknipsels -geordend per onderwerpen enkele stukken i.v.m. het
Bureau Documentaire belge vervolledigen het archief.
Cfr. Bureau Documentaire belge, Comité belge de secours aux refugiés en
Kamer van Volksvertegenwoordigers.
12. COSEMANS A., Inventaris van het archief van Fr. Schollaert en J.
Helleputte, Brussel, 1990.
13. BOIJEN R., “Discussie rond eentalige legereenheden in 1918: Helleputte
versus de Ceuninck”, WT, 1993 (52), 1, 1-9.
DE MAEYER J. en VAN MOLLE L., Joris Helleputte: architect en politicus
1852-1925, 2 dln., Leuven, 1998.
VERRIEST F., “De houding van minister Helleputte tegenover de Vlaamse
problematiek”, in: De Vlaamse Beweging tijdens de Eerste Wereldoorlog,
Leuven, 1974, 162-168.
Segers Paul
1. Segers Paul
3. Archives de Paul Segers
4. 1914-1918
5. 0,4 m.
6. Privé-archief
7. Microfilm (microfilmverzameling nr. 6680 - 6682).
8. dagboek
10. Paul Segers (niet te verwarren met de latere P.W. Segers) was minister
van Spoorwegen, Post en Telegrafie in 1914-18.
11. Jammer genoeg bevat het archiefbestand slechts twee manuscripten van
werken van Segers over de Eerste Wereldoorlog. Het ene manuscript werd na
zijn dood uitgegeven onder de titel Prolégomènes de la Grande Guerre 19141918. Het tweede manuscript Souvenir de la Grande Guerre bleef
onuitgegeven.
12. D’HOORE M. en BOURMANNE C., Inventaire des archives de Paul
Segers, Brussel, 1996.
SEGERS P., Prolégomènes de la grande guerre 1914-1918, Doornik, 1954.
Vandervelde Emile
1. Vandervelde Emile
2. Institut Emile Vandervelde
3. Fonds Emile Vandervelde
4. XIXe – XXe siècles
5. –
7. Papier
8. photographies
10. Nommé Ministre d’État en 1914, le leader socialiste fit son entrée au
gouvernement dès 1916 avant d’être nommé Ministre de l’Intendance en
1917.
11. Malheureusement, le fonds ne contient quasi aucune trace de l’action
déployée par Emile Vandervelde durant la Première Guerre mondiale. A noter
toutefois la présence de trois albums photographies renfermant environ
300 photographies prises à l’occasion des visites que le leader du POB
effectua sur le front belge, en Russie et en Italie ainsi que quelques clichés des
locaux qu’il fit aménager pour les soldats à La Panne.
12. MUSICK A., Inventaire des archives d'Emile Vandervelde, 4 vol.,
Bruxelles, 1993-1998.
13. POLASKY J., Emile Vandervelde, le patron, Bruxelles, 1995.
VANDERVELDE E., Souvenirs d’un militant socialiste, Paris, 1939.
VANDERVELDE E., Rapport sur la mission accomplie en Russie, s.l., s.d.
Van de Vyvere Aloïs
1. Van de Vyvere Aloïs
2. KADOC
3. Archief van Aloïs Van De Vyvere
4. 1898-1977
5. 1,1 m.
6. Privé-archief
7. Papier
8. Belgische regering - diplomatie
9. Raadpleegbaar met toestemming van de bewaargever
10. Van De Vyvere was minister van Financiën gedurende de oorlog.
11. In dit kleine archiefbestand vinden we een dossier i.v.m. de transfer van
het goud van de Nationale Bank van Antwerpen naar Londen in september
1914 terug, samen met enkele dossiers over de moeilijke financiële situatie
van de Belgische regering in Le Havre. Daarnaast bleven nog dossiers
betreffende de financiële missie van Van de Vyvere naar de Verenigde Staten,
de missie van minister Vandervelde naar Rusland en over de missie van Émile
Brunet naar de Balkanlanden bewaard.
12. Inventaris van het archief van Aloïs van de Vyvere (onuitgegeven).
13. JANSSENS V., Burggraaf Aloys van de Vyvere in de geschiedenis van
zijn tijd (1871-1961), Tielt, 1982.
2.1.2.2
Autres hommes politiques / Andere politici
Anseele Edward
1. Anseele Edward (sr.)
2. AMSAB-ISG Gent
3. Archief van Edward Anseele
4. 1876-1938
5. 7,7 m.
6. Privé-archief
7. Papier
10. Anseele was een vooraanstaand socialistisch voorman en werd in 1916
waarnemend burgemeester van Gent. Na de oorlog werd hij minister van
Openbare Werken en speelde een belangrijke rol bij de wederopbouw.
11. Mogelijk bevat dit bestand archieven uit de periode 1914-1918.
12. Inventaris door Michel Vermote in voorbereiding.
13. BERTRAND L., Edouard Anseele: sa vie- son œuvre, Brussel, 1925.
KENIS P., Het leven van Edouard Anseele, Gent, z.d.
VAN SCHOENBEEK G., Anseele Edward, NBW, dl.13, Brussel, 1990, 3745.
VAN SCHOENBEEK G., Anseele Edward, NEVB, dl.1, Tielt, 1998, 296-298.
Bertrand Louis
1. Bertrand Louis
2. Institut Emile Vandervelde
3. Fonds Louis Bertrand
5. 6. Archives privées
7. Papier
10. Louis Bertrand (1856-1943) fut une grande figure du POB bruxellois du
début du XXe siècle. Echevin de Schaerbeek durant l’occupation, il fut très
impliqué dans l’organisation du ravitaillement et des œuvres sociales actives
dans sa commune.
11. Le fonds ne contient que quelques rares lettres et documents divers relatifs
à l’action de Louis Bertrand durant la guerre.
12. MUSICK A., Fonds Louis Bertrand : I. Correspondance, Bruxelles, 2004.
MUSICK A., Fonds Louis Bertrand : II. Manuscrits, pièces diverses et
dossier successoral, Bruxelles, 2004.
13. BERTRAND L., Souvenirs d’un meneur socialiste, Bruxelles, 1927.
BERTRAND L., Schaerbeek pendant la guerre : 1914-1918, Bruxelles, 1919
VAN DEN DUNGEN P., La foi du marbrier. Louis Bertrand (1856-1943) :
Acteur et témoin de la naissance du socialisme belge, Bruxelles, 2000.
De Man Hendrik
1. De Man Hendrik
2. AMSAB Antwerpen en IISG Amsterdam
3. Archief van Hendrik De Man
4. 5. 7 m. (+ 4 m.)
6. Privé-archief
7. Papier
8. propaganda
10. Hendrik De Man meldde zich in 1914 als oorlogsvrijwilliger en werd tolk
bij het Britse leger. Na de februari-revolutie in 1917 werd hij samen met
Emile Vandervelde en Louis de Brouckère naar Rusland gezonden om de
Russen te trachten overtuigen de oorlog voort te zetten aan de geallieerde
zijde. In 1918 maakte De Man deel uit van een regeringsdelegatie naar de
Verenigde Staten waar hij de arbeidsverhoudingen bestudeerde. In 1919
protesteerde hij tegen de bepalingen van het Verdrag van Versailles en
verhuisde naar de States.
11. Dit archiefbestand omvat persoonlijke brieven met familie en kennissen
maar ook met kopstukken uit de (inter)nationale arbeidersbeweging.
Daarnaast zijn er toespraken gehouden door De Man in Petrograd in 1917 en
enkele interviews over de zending naar Rusland, brieven en nota’s over de
zending naar de Verenigde Staten, allerhande voordrachten en reacties hierop
in de media. Vermeldenswaard zijn tevens de akten van de toekenning van
eretekens aan De Man (herinnerings-, overwinnings- en vrijwilligersmedaille)
en enkele foto’s van De Man in uniform (deze foto’s zijn raadpleegbaar op de
website van het AMSAB-ISG, samen met andere oorlogsfoto’s). In het
deelarchief van Hendrik De Man dat berust in het Internationaal Instituut
voor Sociale Geschiedenis in Amsterdam worden enkele stukken over de
Eerste Wereldoorlog bewaard waaronder een uitgebreid rapport over zijn
zending naar Rusland en de tekst van een toespraak gehouden in Petrograd in
mei 1917. Een kopie van dit bewuste rapport is ook aanwezig in het archief
De Man bewaard door het SOMA.
12. VERMOTE M., Inventaris van het archief van Hendrik De Man, Gent,
2003.
De plaatsingslijst van het archief De Man gemaakt door Huib Riethof is
beschikbaar op de website www.iisg.nl
13. CLAEYS-VAN HAEGENDOREN M., Autobiografie Hendrik De Man,
Antwerpen-Amsterdam, 1974.
DE MAN H., Herinneringen van Hendrik De Man, Antwerpen, 1941.
de Sadeleer Louis (I)
1. de Sadeleer Louis
3. Papiers Louis de Sadeleer
4. 1830-1918
5. 0,45 m.
6. Privé-archief
7. Microfilm (microfilmverzameling nr. 2745-2747)
8. propaganda
9. Enkel de kopies op microfilm zijn raadpleegbaar in de leeszaal.
10. 11. Volksvertegenwoordiger de Sadeleer werd bij het begin van de oorlog
door koning Albert I met een speciale missie naar de president van de
Verenigde Staten gezonden. Hij verbleef gedurende de hele oorlog in
Amerika als afgevaardigde van de Belgische regering. Van deze activiteiten is
echter geen spoor te vinden in dit archiefbestand, dat wel interessante
documentatie over het bekende spionageproces Baucq-Cavell in oktober 1915
bevat.
Cfr. Ministerie van Buitenlandse Zaken.
12. Inventaires des papiers personnels Goubeau, Schuermans, de Brouckère,
Kersten, de Trooz, de Sadeleer, Lesaffre, Brussel, 1980.
de Sadeleer Louis (II)
1. de Sadeleer Louis
3. Papiers Louis de Sadeleer
4. 3 m.
5. 1914-1919
7. Papier
8. propagande – diplomatie – aide internationale
9. Consultation soumise à l’autorisation de l’archiviste.
10. En septembre 1914, Louis de Sadeleer fut envoyé par le roi auprès du
président Wilson en mission de propagande. Il demeure aux États-Unis
jusqu’à la fin du conflit et effectue le lien entre le gouvernement belge au
Havre et les instances politiques américaines.
11. Ce fonds est composé de documents relatifs au séjour et aux diverses
missions (essentiellement de propagande) de Louis de Sadeleer aux ÉtatsUnis (1-32). Sont aussi conservées les archives relatives aux contacts de Louis
de Sadeleer avec le gouvernement belge et ses représentants aux États-Unis,
en Belgique et à l’étranger (35-56) et avec les Belges (artistes, professeurs,
etc.) pendant son séjour, principalement la correspondance (57-66). Ce fonds
conserve également trace de l’appui que de Sadeleer a apporté aux divers
comités d’aide et de secours aux Belges et à la Belgique (67-101) et de sa
collaboration à l’Office de propagande belge et au Bureau Documentaire
belge (123-141). Enfin, sont conservés des documents relatifs à sa
participation au rassemblement d’une collection « War litterature » pour la
Bibliothèque Royale (117-122) et à l’Œuvre de restauration de l’Université de
Louvain (102-116).
Franck Louis
1. Franck Louis
2. Rijksarchief Antwerpen
3. Archieven van Louis Franck
4. 1915-1918
5. 10 cm.
6. Privé-archief
7. Papier
8. activisme
10. Louis Franck (1868-1937) was advocaat en liberaal volksvertegenwoordiger van 1906 tot 1926. Hij was de oprichter en voorzitter van het
Provinciaal Hulp- en Voedingscomité van Antwerpen. In de periode 19161918 was hij schepen van de stad Antwerpen en werkte in die functie
voorzichtig samen met de bezetter. Hoewel Vlaamsgezind kantte hij zich sterk
tegen het activisme. Op 4 maart 1918 werd hij naar Duitsland gedeporteerd,
maar reeds twee weken later vrijgelaten. Na de oorlog werd hij meermaals
minister van Koloniën en in 1926 gouverneur van de Nationale Bank.
11. Dit archiefbestand omvat krantenknipsels, nota’s over diverse onderwerpen en briefwisseling van Franck vanuit zijn functie als Antwerps schepen
van schone kunsten.
12. Er bestaat een onuitgegeven plaatsingslijst.
13. MERTENS J., Louis Franck in: NEVB, dl.1, Tielt 1998, 1169-1171.
MERTENS J., Louis Franck in het verzet tijdens de Eerste Wereldoorlog,
BTMG, 1977, nr.4, 331-346 en 1978, nr.5, 399-418.
Jaspar Henri
1. Jaspar Henri
3. Papiers H. Jaspar
4. 1914-1939
6. Privé-archief
7. Microfilm (microfilmverzameling nr. 2425 - 2483/12)
8. gruweldaden - grondwetsherziening - bevoorrading - sekwester oorlogsslachtoffers - herstelbetalingen - vredesonderhandelingen - foto’s
9. Enkel de microfilms zijn vrij raadpleegbaar (nrs 2425-2483/12).
11. De advocaat Jaspar maakte deel uit van het NHVC en steunde het
Nationaal Werk voor Kinderwelzijn. Dit engagement vormde het begin van
een lange politieke carrière. Jaspar kreeg immers de portefeuille van
Economische Zaken in de naoorlogse regering Delacroix.
10. Het archief-Jaspar bevat de briefwisseling van Jaspar met Francqui en
kardinaal Mercier en een aantal foto’s. Daarnaast is er verzamelde
documentatie over 14-18 (over de hulp aan de bevolking, de relaties met de
bezetter en het onderzoek naar de vrijschutters), een dossier over ‘Loppem’,
een dossier over het wapenstilstandsverdrag, kopies van de correspondentie
Francqui-Hoover (over de economische en bevoorradingssituatie), een dossier
over het sekwester, over het Nationaal Werk voor Kinderwelzijn, over de
vredesconferentie en de uitvoering van het Verdrag van Versailles, over de
herstelbetalingen en de intergeallieerde schulden (Conferenties van Londen,
Washington, Parijs, Cannes,…) en vooral uitgebreide dossiers over de
Commissie voor Herstelbetalingen en de daarmee gelieerde Ruhrbezetting.
Cfr. Commissie voor Herstelbetalingen.
12. COSEMANS A., Papiers H. Jaspar, Brussel, 1988.
SION G., Portrait d’un homme d’état: Henri Jaspar, Brussel, 1964.
WILLAERT M. en JASPAR H., Historique de la fédération de coopératives
pour dommages de guerre, Brussel, 1930.
Levie Michel
1. Levie Michel
2. Archives de l’État à Mons
3. Papiers Michel Levie
4. 1851-1960
5. 1,7 m.
7. Papier
10. Michel Levie (1851-1939) fut député catholique de Charleroi de 1900 à
1921 et Ministre des Finances de juin 1911 à février 1914. Resté en Belgique
durant l’occupation, il fut nommé représentant officieux du gouvernement du
Havre en Belgique occupée. En 1919, il représenta la Belgique à la
Conférence Internationale du Travail à Washington. Il présida la SNCV.
11. Ces archives présentent un très grand intérêt pour l’histoire de la Belgique
occupée. Outre les documents relatifs à son action en tant que représentant du
gouvernement belge en Belgique occupée (99-117), il convient de mettre
l’accent sur la correspondance qu’entretint Levie avec un grand nombre de
personnalités politiques parmi lesquelles on peut citer Charles de Broqueville,
le Cardinal Mercier ou Aloïs Van De Vyvere.
12. WELLENS R., Inventaire des Papiers de Michel Levie, Bruxelles, 1968.
13. LEVIE J., Michel Levie (1851-1939) et le mouvement chrétien social de
son temps, Louvain, 1962.
Huysmans Camille
1. Huysmans Camille
2. AMVC - Letterenhuis
3. Archief van Camille Huysmans
7. Papier (7 microfilms worden bewaard door het IISG te Amsterdam)
8. vredesonderhandelingen
9. Raadpleegbaar met toestemming.
10. Als secretaris van de Tweede Internationale speelde deze socialistische
politicus een belangrijke rol tijdens de internationale vredesconferentie te
Stockholm in 1917.
11. De werkzaamheden van Huysmans als secretaris van de Internationale
komen tot uiting in zijn drukke briefwisseling met kopstukken uit de
internationale socialistische beweging zoals Branting, Nilssen, Sanders,
Adler, Wibaut, Stauning, Ström, Hillquit, Troelstra, Henderson, Pohl,
Anseele, Vandervelde en Bertrand. De volledige briefwisseling van het
Internationaal Socialistisch Bureau en de notulen van de conferenties te
Londen, Stockholm, Den Haag, Parijs en Bern worden hier bewaard.
12. Het Huysmans-archief wordt momenteel nader ontsloten.
De archieven betreffende de Socialistische Internationale zijn eveneens
raadpleegbaar op microfilm in het IISG te Amsterdam.
13. GELDOF W., Stockholm 1917: Camille Huysmans in de schaduw van
titanen, Antwerpen, 1996.
HUNIN J., Het enfant terrible: Camille Huysmans 1871-1968, Amsterdam,
1999.
Masson Fulgence (I)
1. Masson Fulgence
3. Archives de Fulgence Masson
4. 5. 0,30 m.
6. Archives privéés
7. Papier
8. photographies
10. Fulgence Masson (1854-1942) fut député libéral de Mons de 1904 à 1933,
Ministre de la Guerre de 1918 à 1920 et Ministre de la Justice de 1921 à 1925.
Durant l’occupation, il dirigea le Comité provincial de Secours et
d’Alimentation du Hainaut jusqu’à sa déportation en Allemagne en 1918.
11. Ses archives se composent de pièces éparses relatives à sa captivité en
Allemagne (lettres, notes, photographies, croquis,…), de quelques lettres
reçues dans le cadre de son activité au Ministère de la Guerre ainsi que de
photographies de manifestations patriotiques.
12. LOUANT A., Inventaire analytique des archives de Fulgence Masson,
Mons, 1950, inventaire inédit.
13. PIERARD F., Masson Fulgence, in: BN, t. XXXVIII, 569-576.
Masson Fulgence (II)
1. Masson Fulgence
2. Liberaal archief
3. Archief van en over Fulgence Masson
4. 5. 10 cm.
6. Privé-archief
7. Papier
8. foto’s
10. 11. In het archief van Fulgence Masson, minister van Defensie in de periode
1918-1920, treffen we een mooie serie foto’s over het bezoek van de Franse
president Raymond Poincaré aan ons land aan.
12. Inventaris van het archief van en over Fulgence Masson, de Foundation
Fulgence Masson en zijn zoon Paul Masson, Gent, 2005.
13. PIERARD F., Masson Fulgence, in: BN, t. XXXVIII, 569-576.
Moyersoen Romain
1. Moyersoen Romain
2. KADOC
3. Archief van Romain Moyersoen
4. 1887-1961
5. 2,8 m.
6. Privé-archief
7. Papier
8. gedeporteerden - activisme
10. Moyersoen, een katholiek volksvertegenwoordiger uit Aalst, was na de
oorlog tweemaal minister.
11. In dit archief treffen we een dossier over de politieke en financiële
toestand van de stad Aalst tijdens de oorlog aan. Moyersoen verzamelde
documentatie over de anti-Duitse propaganda, de verplichte tewerkstelling in
Duitsland en het activisme. Daarnaast bleef een dossier over het gezamenlijk
bezoek met koning Albert I aan de verwoeste gewesten in 1925 bewaard.
12. PODEVIJN D., Inventaris van het archief van minister van staat Romain
Moyersoen 1870-1967, Leuven, 1967.
13. MOYERSOEN L., Baron Romain Moyersoen en de politieke problemen
van zijn tijd, Aalst, 1986.
Poncelet Jules
1. Poncelet Jules
2. Archives de l’État à Arlon
3. Archives de la Famille Poncelet
4. XVIIIe – XXe siècle
5. 4,4 m.
7. Papier
10. Né en 1869, Jules Poncelet fut député à la Chambre des Représentants dès
1912 et en devint président de 1930 à 1936. Ministre d’État en 1932, il
mourut en 1952.
11. Les papiers d’office de cet homme politique contiennent des dossiers
relatifs à l’amnistie pour les délits politiques commis pendant la guerre et
divers papiers personnels.
12. HANNICK P., Inventaire des archives de la famille Poncelet, Bruxelles,
1978.
Schmit Emile
1. Schmit Emile
3. Papieren Emile Schmit
7. Papier
8. bevoorrading
10. Advocaat Schmit was de Leuvense schepen van Onderwijs gedurende de
oorlog. Hij was nauw betrokken bij het lokaal Hulp- en Voedingscomité.
11. In dit persoonsarchief vinden we de verslagen van het Nationaal en het
Provinciaal Hulp- en Voedingscomité van Brabant, de notulen van de
vergaderingen van het arrondissementeel bevoorradingscomité (1914-1915)
en de verslagen van het lokaal Hulp- en Voedingscomité (vooral de afdelingen
voeding en schoolmaaltijden komen aan bod). Verder zijn er ook dossiers
over de hulp aan geteisterden en oorlogsinvaliden, het herstel van de
oorlogsschade, het onderwijs en het gevangeniswezen bewaard.
Cfr. Provinciaal Hulp- en Voedingscomité van Brabant.
12. Er bestaat een onuitgegeven inventaris.
13. CEUNEN M. en VELDEMAN P., Aan onze helden en martelaren…
beelden van de brand van Leuven (augustus 14), Leuven, 2004.
Thielemans Louis
1. Thielemans Louis
3. Papieren Louis Thielemans
7. Papier
8. bevoorrading
10. Louis Thielemans werd in 1915 schepen van Financiën in Leuven en
schopte het later tot socialistisch senator.
11. In dit persoonsarchief vinden we de notulen van de plaatselijke oogstcommissie (uit 1917), de rekeningen van soepuitdelingen en schoolmaaltijden
en de verslagen van de coöperatie L’alimentation dans la région de Louvain
(1917-18).
Thonet Jean
1. Thonet Jean
2. Centre des archives communistes en Belgique (CArCoB)
3. Fonds Jean Thonet
4. 1886-1967
5. 6 boîtes
7. Papier
10. 11. Nous relevons dans ce fonds une liasse concernant l’activité du groupe
d’étude socialiste « L’ère nouvelle » pour la période 1918 à 1920 (9). Nous y
trouvons aussi pour la période de l’après-guerre deux dossiers concernant
l’aide aux enfants viennois ou encore l’activité du Comité International de
Secours à la Russie, principalement dans les villes de Huy, Liège et Bruxelles
(43 et 44). Un dossier « Plaatselijke organisaties van diverse aard » contient
de la correspondance avec diverses œuvres de secours, tel le CNSA ou encore
le Comité des prisonniers de guerre entre 1917 et 1918 (51).
12. Inventaire manuscrit disponible auprès de l’archiviste.
Van Cauwelaert Frans
1. Van Cauwelaert Frans
3. Archief van Frans Van Cauwelaert
4. 1880-1961
5. 50 m.
6. Privé-archief
7. Papier
8. Vlaamse kwestie - activisme - Frontbeweging - foto’s
10. Van Cauwelaert was een vooraanstaand Vlaamsgezind volksvertegenwoordiger. Tijdens de Eerste Wereldoorlog vluchtte hij naar
Scheveningen waar hij zich inzette voor de opvang van de Belgische
vluchtelingen. Zo was hij b.v. secretaris van het Officieel Belgisch Comité
voor Nederland. Samen met Julius Hoste stichtte hij het weekblad Vrij België.
Hij uitte felle kritiek op de Belgische regering die onvoldoende oog had voor
de eisen van de Vlaamse soldaten.
11. Naast de gebruikelijke familiale correspondentie vinden we hier de
briefwisseling van Van Cauwelaert uit de oorlogsperiode terug. Hij stond in
contact met de ministers Segers, Poullet, Carton de Wiart, Hymans, Berryer,
Beyens, Van De Vyvere, Vandervelde, de Broqueville, maar ook met koning
Albert I. De Vlaamse eisen komen uitgebreid aan bod in de briefwisseling met
Van De Perre, Bernaerts, Sap, Belpaire, Claes, Elebaers, Franck, Scharpé,
Vliebergh, Hoste, Heyman, Huysmans, Van Puyvelde en Van Der Essen.
Over de Frontbeweging vinden we informatie in de correspondentie met
Borginon, Van Raemdonck, Daels en Debeuckelaere. Van Cauwelaert
onderhield ook contacten met activistische leiders zoals Jacob, De Clercq,
Dosfel en Borms. Verder zijn er nog brieven van Passelecq, Davignon,
Terwagne, Neuray, Fallon en Peltzer. Ook de rijke fotocollectie over Van
Cauwelaert verdient vermelding (raadpleegbaar op de website van het
AMVC).
12. Het archief wordt momenteel geïnventariseerd.
13. WILS L., Van Cauwelaert Frans, NEVB, dl.1, Tielt, 1998, 696-703.
WILS L., Frans Van Cauwelaert en de barst in België: 1910-1919,
Antwerpen, 2000.
Vandepeereboom Jules
1. Vandepeereboom Jules
3. 4. 5. 6. Privé-archief
7. Papier
8. bevoorrading
9. Vrij raadpleegbaar (Aanwinstenregister Afdeling III, nr. 60).
10. 11. Het archief van ex-minister Vandepeereboom ging volledig verloren. Een
dossier over het Hulp- en Voedingscomité van Anderlecht, waarvan hij
voorzitter was, kon wel verworven worden door het Rijksarchief.
Cfr. Hulp- en Voedingscomité van Anderlecht.
12. 13. D’HOORE M., Archives de particuliers relatives à l’histoire de la
Van De Perre Alfons
1. Van De Perre Alfons
2. ADVN / AMVC
3. Archief van Alfons Van De Perre
4. 1910-1921
5. 0,2 m.
6. Privé-archief
7. Papier
8. Vlaamse kwestie - activisme - Frontbeweging - vernederlandsing Gentse
universiteit
9. Raadpleegbaar
10. Dokter Van De Perre was een katholiek volksvertegenwoordiger die regelmatig de Vlaamse snaar betokkelde. Gedurende de oorlog klaagde hij in de
media en bij de Belgische regering herhaaldelijk de mistoestanden aan
waarmee de Vlaamse soldaten werden geconfronteerd.
11. In het AMVC vinden we de briefwisseling van Van De Perre met koning
Albert I, met de ministers de Broqueville, Segers, Beyens, Vandervelde,
Poullet, Helleputte, met kopstukken uit de Vlaamse Beweging zoals Van
Cauwelaert, Belpaire, Claes, Callewaert, Sap, Bernaerts, Vliebergh, Hoste,
Meert, Sevens, Muls, met ambtenaren en personaliteiten zoals Neuray,
Waxweiler, met de leiders van de Frontbeweging zoals Debeuckelaere,
Borginon en Vandermeulen. In het ADVN vinden we in het archiefbestand
Van De Perre slechts enkele documenten over de Vlaamse Hogeschool, de
Vlaamse kwestie en (de repressie van) het activisme.
12. ADVN: plaatsingslijst.
AMVC: online catalogus.
13. CORDEMANS M., Dr. A. Van De Perre’s oorlogsjaren, Wetteren, 1963.
LUYCKX T., Dr. Alfons Van De Perre en zijn tijd, Antwerpen, 1972.
van de Werve Gaston
1. van de Werve Gaston
3. Archief van de familie van de Werve en van Schilde
4. 1413-1923
5. 16 m.
6. Privé-archief
7. Papier
8. bevoorrading - internationale hulpverlening - oorlogsslachtoffers wederopbouw
10. Baron Gaston van de Werve (1867-1923) was vanaf 1893 provincieraadslid voor het kanton Zandhoven en was gouverneur van de provincie
Antwerpen van 1912 tot 1923. Na de val van Antwerpen bleef hij met
goedkeuring van koning Albert I op post. Hij werd echter door de
Zivilverwaltung uit zijn functie ontzet. Tijdens de oorlog hield hij zich -voor
en achter de schermen- bezig met een aantal liefdadigheidswerken: L’Aide et
la protection aux familles d’officiers et des sous-officiers (bijgenaamd het
Merode-comité), l’Œuvre du lait pour les petits en het Provinciaal Hulp- en
Voedingscomité van Antwerpen.
11. Dit interessante archiefbestand bevat de briefwisseling van baron van de
Werve en zijn nota’s over de politiek, de handel en de oorlogsschulden. Een
deel van de archieven van het Provinciaal Hulp- en Voedingscomité verzeilde
in dit archiefbestand: verslagen, een verslag over de hulpverlening voor de
inwerkingtreding van de CRB, boekhoudkundige stukken over de hulp aan
officieren, onderofficieren en hun families, hulp aan militairen, oorlogswezen,
krijgsgevangenen, verminkten, kinderen, werklozen en burgers. Ook dossiers
over de beschadiging en het herstel van de kerken van Berlaar, Blaasveld,
Boechout, Borsbeek, Breendonk, Broechem, Edegem, Emblem, Duffel,
Heidonk, Koningshooikt, Leest, Lier, Liezele, Lippelo, Mariekerke,
Massenhoven, Mechelen, Nijlen, Oelegem, OLV-Waver, Rumst, Schilde,
Sint-Amands, Sint-Job-in-‘t-Goor, Sint-Katelijne-Waver, Tisselt, Viersel,
Waarloos en Walem bleven bewaard.
Cfr. Hulp- en Voedingscomité van de provincie Antwerpen.
12. BOUSSE A. en JAMEES A., Inventaris van het archief van de familie van
de Werve en van Schilde, Brussel, 1975.
13. SCHMITZ Y. en BOUSSE A., Les van de Werve. 800 d’ans d’histoire,
Brussel, 1988.
Woeste Charles
1. Woeste Charles (graaf)
3. Archief en schaduwarchief van Charles Woeste
4. 1850-1922
7. Microfilm (microfilmverzameling, nr. 666, 715, 1325 en 2076-2077)
10. Charles Woeste (1837-1922) was Minister van Staat en jarenlang volksvertegenwoordiger voor het arrondissement Aalst.
11. Het (summiere) archiefbestand bevat enkele brieven die de conservatieve,
katholieke politicus Woeste tijdens de oorlog ontving vanwege de Broqueville
en kardinaal Mercier.
12. THERRY M., Archief en schaduwarchief Charles Woeste. Lijst van de
archiefbestanddelen en brievenlijst, Brussel, 1994.
Belgique contemporaine, dl. 2, Brussel, 1998, 829-832.
WOESTE C., Mémoires pour servir à l’histoire contemporaine de la
Belgique, 3 dln., Brussel, 1927-1937.
334 - België: Ambtenaren
2.2
FONCTIONNAIRES / AMBTENAREN
Antony Julien
1. Antony Julien
3. Fonds Antony
7. Papier
8. wederopbouw
10. De lokale bibliothecaris Antony werd aangesteld tot staatscommissaris
voor de oorlogsschade in Ieper.
11. Antony bewaarde de dossiers ter vergoeding van de oorlogsschade in
Ieper (3.265 dossiers in totaal).
Cfr. Rechtbank voor Oorlogsschade.
12. Er bestaat een zeer gedetailleerde klapper op naam gemaakt door
W. Parmentier. De volgende gegevens van elk vonnis worden vermeld: de
datum, het rolnummer, de naam van de aanvragers, de reden en de
beschrijving.
13. BAERT K., Ieper de herrezen stad, Koksijde, 1999.
De Borchgrave Roger
1. De Borchgrave Roger (baron)
3. Papiers De Borchgrave
4. 1899-1938
6. Privé-archief
7. Microfilm (microfilmverzameling, nr.2836-2838 en nr. 2854).
8. Belgische regering - diplomatie - vredesonderhandelingen
10. De Borchgrave was ambassadeur in Teheran gedurende de oorlog. In 1917
was hij tewerkgesteld op het ministerie van Buitenlandse Zaken in SainteAdresse. Op het einde van 1918 werd hij kabinetschef van minister Hymans.
11. Hier vinden we de nodige diplomatieke stukken, correspondentie en
dossiers over de herziening van het Verdrag van 1839, de vredes-
Belgique : Fonctionnaires - 335
onderhandelingen in Parijs, de buitenlandse politiek, de heroprichting van het
monument Ferrer en over de Belgische uitbreidingsaspiraties in Luxemburg.
12. COSEMANS A., THIELEMANS M.-R. en DE STOBBELEIR D.,
Inventaire des papiers De Borchgrave, Brussel, 1995.
De Groote Paul
1. De Groote Paul
2. Algemeen Rijksarchief Brussel
3. Papiers De Groote
4. 1841-1943
6. Privé-archief
8. diplomatie - krijgsgevangenen - geïnterneerden
9. Voorafgaande toestemming tot raadpleging van de Algemeen Rijksarchivaris is vereist.
10. De Groote was ambassadeur in Bern tijdens de oorlog. Na een geschil met
kabinetsleider de Broqueville werd hij in 1917 van zijn post verwijderd en
vervangen door Fernand Peltzer. Na de oorlog nam De Groote deel aan de
vredesonderhandelingen in Parijs als lid van de delegatie van de Oekraïnse
Republiek.
11. Het archiefbestand bevat, naast de benoemingsbrieven, vooral familiale en
ambtelijke briefwisseling (met o.a. Beyens, Renkin, de Broqueville, Carton de
Wiart, Davignon, Van Der Elst, Goblet d’Alviella, Guillaume, Van Den
Heuvel, Hymans, Levie, Peltzer, van den Steen de Jehay, Verbessem, Van
Zuylen en Waxweiler (verantwoordelijke voor de Belgische propaganda in
Zwitserland)). Verder is er een dossier over de problematiek van de Belgische
geïnterneerden en hun opvang. De volgende liefdadigheidswerken komen aan
bod: Œuvre Philantropique belge, Comité Bernois de Secours aux Prisonniers
de Guerre, Section belge (Croix-Rouge), Bureau de Secours aux Prisonniers
de Guerre à Berne (Section franco-belge), Comité régional belgo-suisse de
l’Oberland, Kinderhospitalisation, Comité officiel belge de secours aux
réfugiés, Œuvre internationale pour blessés et prisonniers de guerre à
Maastricht en Les Vacances du Soldat belge. Verder is er nog een dossier
over de inlichtingendiensten en één over de Vredesconferentie in Parijs.
Cfr. Ministerie van Buitenlandse Zaken, Dienst voor Geïnterneerden van het
Belgisch Gezantschap in Bern, hulporganisaties voor krijgsgevangenen.
12. NI CHEALLAIGH M., Inventaire des papiers De Groote, Brussel, 1981.
de Lichtervelde Louis
1. de Lichtervelde Louis
3. Archief van Louis de Lichtervelde
4. 1910-1959
5. 4,75 m.
6. Privé-archief
7. Papier
8. Belgische regering - Vlaamse kwestie - activisme - Congo - vredesonderhandelingen
10. De Lichtervelde was kabinetsmedewerker van de Broqueville tijdens de
oorlog, maar uit de oorlogsperiode bleven geen archieven bewaard.
11. Het archiefbestand wordt voor het grootste deel gevormd door de
documentatie die de auteur De Lichtervelde in de loop der jaren verzamelde.
In de meeste gevallen gaat het om kratenknipsels die per onderwerp werden
geordend. Komen aan bod: de vredesonderhandelingen, de Vlaamse kwestie,
het activisme, de wederopbouw, Belgisch Congo, bezet België, Loppem, de
affaire Coppée - von der Lancken, de Belgische naoorlogse eisen en het
ontslag van de Broqueville. De Lichtervelde koesterde plannen om een
biografie over de Broqueville te publiceren. Een kort manuscript ‘Souvenirs
d’un témoin: le comte de Broqueville (1912-1918)’ bleef bewaard.
Cfr. De Broqueville.
12. Er is een plaatsingslijst beschikbaar.
DE LICHTERVELDE L., Avant l’orage (1911-14), Brussel, 1938.
Frère Maurice
1. Frère Maurice
3. Papiers de Maurice Frère
4. 1915-1964
5. 2,1 m.
6. Privé-archief
7. Microfilm (microfilmverzameling nr. 4926-4945).
8. Belgische regering - economie herstelbetalingen - vredesonderhandelingen
9. Enkel de versie op microfilm is raadpleegbaar.
10. Gedurende de Eerste Wereldoorlog was handelsingenieur Maurice Frère
attaché bij het Bureau voor Economische Studies (Bureau d’études
Economiques) dat in Londen opgericht werd door Emile Waxweiler. Na de
dood van deze laatste ging Frère in Le Havre voor minister van Financiën
Van De Vyvere werken. In oktober 1917, bij de oprichting van het Ministerie
van Economische Zaken, werd de naam van het Bureau voor Economische
Studies gewijzigd tot Bestuur voor Commerciële Zaken (Office des Questions
Commerciales) en werd Frère benoemd tot directeur. Na de oorlog was Frère
lid van de Belgische delegatie op de Vredesconferentie in Parijs. In 1920 werd
hij hoofd van de dienst informatie van de Commissie voor Herstelbetalingen
in Parijs. Vanaf 1924 was hij economisch raadgever van de interne commissie
der transfers in Berlijn (tot 1930). Hij speelde dus een belangrijke rol in de
internationale discussies over de Duitse herstelbetalingen.
11. De belangrijkste series zijn: de briefwisseling, de dossiers over
(inter)nationale problemen van de Belgische regering in Le Havre, de teksten
van de opeenvolgende vredesverdragen, allerhande memories en
documentatie van de Commissie voor Herstelbetalingen (over de naoorlogse,
economische situatie, de problemen van de Duitse economie, de begroting,
belastingsdruk en over de economische gevolgen van de Ruhrbezetting).
Cfr. Commissie voor Herstelbetalingen.
12. WELLENS R., Inventaire des papiers de Maurice Frère, gouverneur de
la Banque Nationale de Belgique, Brussel, 1976.
DEPOORTERE R., La question des réparations allemandes dans la politique
étrangère de la Belgique après la Première Guerre mondiale, Brussel, 1997.
D’HOORE, M., Archives de particuliers relatives à l’histoire de la Belgique
contemporaine, dl. 1, Brussel, 1998, 359-362.
“Frère Maurice”, in: KURGAN-VANHENTENRIJK, G., (red.) Dictionnaire
des patrons en Belgique, Brussel, 1996, 295-296.
Fuchs Félix
1. Fuchs Félix
3. Papiers Félix Fuchs
4. 1887-1921
5. 41 boîtes
7. Papier
8. Congo
10. Félix Fuchs (1858-1928) fut gouverneur général du Congo belge.
11. Ce fonds contient des documents concernant la neutralité et la guerre, dont
notamment les rapports et croquis de répartition des forces belges et
allemandes, ainsi que des lettres et coupures de presse concernant les relations
internationales durant la guerre, notamment les relations commerciales avec
l’Allemagne et la contrebande de guerre. On y trouve aussi une
correspondance au sujet de la politique internationale, notamment avec
Herlin, gouverneur général de l’Afrique Equatoriale française et une
correspondance entre Fuchs, Malfeyt et le gouverneur de l’Ouganda à propos
de la défense des frontières du Congo belge avec l’Afrique Orientale
Allemande. Outre les archives concernant les opérations de guerre proprement
dites, sont aussi conservés divers documents concernant les mines, les impôts
et diverses compagnies.
12. VAN SCHUYLENBERGH P. et MARECHAL P., La mémoire des
Belges en Afrique centrale. Inventaire des archives historiques privées du
Musée royal de l’Afrique Centrale. De 1858 à nos jours, Inventaires des
archives historiques, vol. 8, Tervuren, 1997.
Ghysdael Gustaaf
1. Ghysdael Gustaaf
2. Stadsarchief Hasselt
3. Archief van Gustaaf Ghysdael
4. 1910-1918
5. 0,5 m.
6. Privé-archief
7. Papier
10. Ghysdael was de Hasseltse politiecommissaris tijdens de bezetting.
11. Hier treffen we aanplakbrieven en Duitse omzendbrieven aan.
12. Ontsloten via steekkaarten.
13. Hasselt bezet: de Eerste Wereldoorlog (1914-18), Hasselt, 1998.
Henry Albert
1. Henry Albert
3. Papiers A. Henry
4. 1899-1956
6. Privé-archief
7. Microfilm (microfilmverzameling nr. 2748-2756).
8. bevoorrading - internationale hulpverlening - vredesonderhandelingen activisme - diplomatie - gruweldaden
10. Albert Henry was secretaris-generaal van het NHVC én als dusdanig een
vertrouwenspersoon van voorzitter Francqui. Na de oorlog stond hij Francqui
bij tijdens de onderhandelingen over de inwisseling van de Duitse Marken.
Tenslotte vermelden we nog dat Henry, op vraag van Hoover en Francqui als
tussenpersoon in België optrad voor het Hoover Institution. Op deze manier
bleven tal van interessante archiefstukken bewaard in Standford.
11. Hoewel zeer beknopt, bieden de papieren-Henry toch heel wat interessante
informatie over de werking van het NHVC (en in mindere mate van het
Spaans-Nederlands Comité). Komen aan bod: de relaties met de bezetter en
met de Belgische regering, allerhande rapporten en nota’s over de
(voedings)toestand in het bezette landsgedeelte, het relaas van A.J. Van
Maasdijk, directeur van het Spaans-Nederlands Comité over zijn ontmoeting
met Ludendorff, persknipsels i.v.m. de Duitse pogingen tot vredesonderhandelingen (1917) en een dossier over de ontruiming van België door
de Duitse troepen en over rol van Francqui bij de vorming van de naoorlogse
regering(en). Verder bevat het archiefbestand dossiers met briefwisseling met
de Commissie voor de Oorlogsarchieven (over het archief van de NHVC),
documentatie over Herbert Hoover en een dossier over het activisme. De
naoorlogse dossiers betreffen de onderhandelingen met Duitsland betreffende
de inwisseling van de Duitse marken en de Commissie tot onderzoek van de
schendingen van het volkenrecht. Vermeldenswaard zijn ook het verslag van
de Ministerraad over het Verdrag met Nederland (24 maart 1920), de
documentatie over Francqui en een klein dossier over de geleden
oorlogsschade (1927-1928). Ten slotte is er nog het onuitgegeven manuscript
van de Souvenirs administratifs, littéraires et politiques geschreven door
Albert Henry in 1944-45.
Cfr. NHVC en CRB.
12. MADDENS, K., Papiers A. Henry, Brussel, 1988.
HENRY A., L’agriculture belge et la guerre, Brussel, 1918.
HENRY A., Un retour à la barbarie. La déportation des ouvriers belges en
Allemagne, Brussel, 1919.
Ingenbleek Jules
1. Ingenbleek Jules
3. 4. 1905-1951
7. Microfilms (Microfilmverzameling, nr.1533 en 1536).
11. Jules Ingenbleek was de secretaris van koning Albert I.
10. Een aantal brieven, gericht aan Ingenbleek door koning Albert I, koningin
Elisabeth, de Broqueville en E. Verhaeren werden door het Rijksarchief
gemicrofilmd.
Cfr. Secretariaat van koning Albert I.
Lambotte Paul (I)
1. Lambotte Paul
2. Bibliothèque Royale – Section des Manuscrits
3. Papiers Paul Lambotte
4. ca. 1890-1935
5. –
7. Papier
8. propagande - culture - réfugiés
10. Directeur de l’Administration des Beaux-Arts durant la guerre, réfugié en
Angleterre, Paul Lambotte joua un rôle non négligeable dans la diffusion des
œuvres belges à travers le monde.
11. Ce fonds (Ms. II. 7133) renferme une partie de la correspondance
échangée par Paul Lambotte durant la guerre. Ces documents éclairent
l’action menée par l’Administration des Beaux-Arts en exil. Le reste des
papiers Paul Lambotte reposent aux Archives de l’Art contemporain en
Belgique (Musées royaux des Beaux-Arts de Belgique) ainsi qu’aux Archives
générales du Royaume. Sur ces questions, on se reportera utilement aux
archives de l’Administration des Beaux-Arts conservées aux AGR.
12. Inventaire consultable sur le site de la Bibliothèque Royale.
Lambotte Paul (II)
1. Lambotte Paul
3. Lambotte Paul
4. 1914-1918
5. 0,40 m.
6. Privé-archief
7. Papier
8. cultuur - internationale hulpverlening - foto’s
9. Niet raadpleegbaar
10. Lambotte, directeur-generaal van het Bestuur der Schone Kunsten,
verbleef tijdens de oorlog in Londen waar hij tal van bekende kunstenaars
inschakelde in de Belgische propagandavoering.
11. Dit kleine bestand bevat vooral fraaie programma’s van concerten,
tentoonstellingen en lezingen in Londen ten voordele van de Belgische
oorlogsslachtoffers. Verder ook wat briefwisseling en krantenknipsels over
culturele manifestaties en tenslotte zijn er nog foto’s van de verwoestingen in
de Westhoek genomen door de Mission Dhuicque.
12. Inventaris in voorbereiding.
13. LAMBOTTE P., Nos artistes disparus depuis 1914, in: Revue générale,
nr.11, 1920, 568-577.
Maes Jean-François
1. Maes Jean-François
3. Archief van Jean-François Maes en archieven van aanverwanten
4. 1826-1965
5. 12 m.
6. Privé-archief
7. Papier
8. vluchtelingen - bevoorrading - landbouw - oorlogsschade - wederopbouw Belgische regering - Vlaamse kwestie - begraafplaatsen
9. Raadpleegbaar met toestemming van de Algemeen Rijksarchivaris.
10. Volksvertegenwoordiger Jean-François Maes werd in 1916 door de
regering aangesteld tot Commissaris-generaal voor de burgerlijke
bevoorrading in het onbezette deel van België. Tevens was hij lid van de
raden die oordeelden over de dienstplicht van de miliciens (Tribunaal en Hof
van Uitstel). Na de oorlog werd hij verkozen tot burgemeester van Merkem en
vanaf 1925 was Maes arrondissementscommissaris van Veurne.
11. Dit archiefbestand omvat de notulen, de verslagen, een agenda, de
briefwisseling met de gemeentebesturen, de circulaires, de boekhouding,
vluchtelingenlijsten, hulpaanvragen van vluchtelingen, dossiers i.v.m. de
evacuatie van burgers en de bouw van demonteerbare huizen van het Officieel
Comité voor Hulp aan de Vluchtelingen in onbezet België.
De volgende documenten betreffen het Commissariaat-generaal voor de
bevoorrading in niet-bezet België: notulen en verslagen, brievenboeken,
telegrammen, briefwisseling met de ministers van Binnenlandse Zaken,
Oorlog, Bevoorrading en Landbouw. Verder zijn er dossiers i.v.m. de
benoeming van Maes, de organisatie (en de latere liquidatie) van het
Commissariaat-generaal, de samenwerking met het NHVC, de CRB, het
Amerikaanse Rode Kruis en talrijke dossiers betreffende de organisatie van de
bevoorrading (graan, aardappelen, chicorei, bier, suiker, meststoffen) in het
kader van de geleide landbouw.
Daarnaast bleven ook de notulen en verslagen, de briefwisseling met de
ministers in Le Havre en de directie in Parijs, de dossiers over de oprichting
en de werving van fondsen en leden, de dossiers inzake de aankoop van
gronden meststoffen afkomstig van het Nationaal Verbond voor de
Heropbeuring van de Landbouw in België bewaard. De briefwisseling, de
notulen en verslagen en een aantal boekhoudkundige stukken van het
Middencomité voor de landbouwbelangen bevinden zich eveneens in dit
archiefbestand.
Het archiefbestand bestaat voor een groot deel uit stukken betreffende het
Tribunaal van uitstel. Zo zijn er talrijke dossiers i.v.m. dienstbetoon (menig
burger uit het onbezette gebied trachtte zich via hulp van Maes aan de
verplichte legerdienst te onttrekken, hoopte op uitstel of overplaatsing naar
een veilig postje in de achterlinies of wenste zijn voorspraak te genieten bij
het begeven van openbare betrekkingen of bij de vergoeding van
oorlogsschade).
Vanuit zijn functie als burgemeester van het West-Vlaamse dorpje Merkem
bewaarde Maes brieven i.v.m. de terugkeer van de vluchtelingen en stukken
betreffende de naoorlogse verkiezingen en briefwisseling inzake de bouw van
barakken. Er is ook een dossier over de samenwerkende vennootschap
Herwording van Merkem. Ook stukken betreffende de tussenkomsten van
Maes bij de Claims Commission over schade veroorzaakt door het Britse leger
en stukken betreffende het herstel van schade veroorzaakt door bombardementen kan men hier terugvinden.
Bovendien is er ook de rijke briefwisseling van Maes met allerhande
regerings- en parlementsleden in Le Havre en met kopstukken uit de Vlaamse
Beweging. Omzendbrieven van de Belgische burgerlijke en militaire
overheden en stukken i.v.m. parlementaire vergaderingen met het oog op de
voorbereiding van de bevrijding en de wederopbouw vervolledigen het
archief.
Persoonlijke documenten van Maes betreffen de toekenning van onderscheidingen, dossiers inzake de vergoeding van de oorlogsschade aan de
familiebezittingen en briefwisseling omtrent de militaire begraafplaats op het
domein van de familie Maes in Merkem.
Verder bleven nog een aantal publicaties van het NHVC, het Bureau
Documentaire belge, een verzameling krantenknipsels over de
oorlogsgebeurtenissen en het Handboek van de Belgische vluchteling in
Frankrijk bewaard.
12. Annelies Somers bereidt momenteel een nieuwe inventaris voor.
13. VANBESELAERE K., Vluchtelingen in onbezet België tijdens de Eerste
Wereldoorlog, onuitgegeven licentiaatverhandeling geschiedenis, RUG, 2004.
Manneback Joseph
1. Manneback Joseph
3. Papiers Joseph Manneback
4. 1897-1966
5. 0,40 m.
6. Privé-archief
8. landbouw - bevoorrading
10. Manneback was secretaris-generaal van het Ministerie van Landbouw en
Openbare Werken gedurende de oorlog.
11. Het beknopte archiefbestand bevat enkele interessante dossiers inzake de
hulp aan de bevolking, het NHVC (afdeling landbouw), de Gerstcentrale, de
werking van de administratie landbouw tijdens de bezetting, de oorlogsvoorbereidingen en vooral dossiers over de uitwerking van de modus vivendi
met de bezetter. Verder is er nog een dossier over de arrestatie en deportatie
van Manneback naar het kamp van Celle (bij Hannover) in 1918. Informatie
over de aanstelling van Manneback tot lid van de Commissie voor Nationale
Erkentelijkheid in 1919, zijn medaille van politiek gevangene, zijn agenda uit
de jaren 1915-1917, enkele nota’s genomen tijdens de vergaderingen van het
Comité d’approvisionnement de la ville de Bruxelles (1914-1917) en de
briefwisseling met minister van Landbouw Ruzette (1918-1925) vervolledigen het archief.
12. PAGNOUL A.-M., Inventaire des papiers Joseph Manneback, Brussel,
1977.
Nothomb Pierre
1. Nothomb Pierre
3. Papiers Pierre Nothomb
4. ca. XVIIe - 1964
5. 106,25 m.
7. Papier
8. 9. Consultation soumise à l’autorisation de la fondation Nothomb.
10. Durant la Première Guerre mondiale, Nothomb est attaché au
gouvernement belge en exil et rédige une série d’ouvrages de propagande.
11. Dans ce fonds sont conservés des copies et corrections de ses ouvrages
ainsi que le manuscrit original des mémoires de Pierre Nothomb, allant de
1887 à 1918 et abordant souvenirs familiaux et politiques durant la guerre
ainsi que le manuscrit et la copie dactylographiée de son ouvrage Dix ans de
politique nationale, portant sur la période 1914-1924. En outre, il y a des
nombreux documents sur la politique expansionniste.
12. Fichier disponible auprès de l’archiviste.
Nyns Marcel
1. Nyns Marcel
3. Archives de Marcel Nyns
4. 1918-1959
5. 3,60 m.
6. Privé-archief
7. Papier
8. 9. Voorafgaande toestemming van de Algemeen Rijksarchivaris is vereist.
10. 11. Bij een tweede overdracht in 2004 werden een aantal krantenknipsels en
brochures i.v.m. de Eerste Wereldoorlog overgedragen. De jonge Marcel
Nyns was toen advocaat en werkte voor de Belgische regering in Frankrijk.
12. Er is geen overdrachtslijst beschikbaar.
Orts Pierre
1. Orts Pierre
3. Papiers Orts
4. 1876-1958
5. 3,25 m.
6. Privé-archief
7. Papier
8. diplomatie - vredesonderhandelingen - Congo - foto’s
9. Vrij raadpleegbaar met uitzondering van één nummer.
10. In het begin van de oorlog coördineerde de diplomaat Orts de anti-Duitse
campagne in Oost-Afrika. In augustus 1917 verving hij baron Léon Van Der
Elst als secretaris-generaal van het Ministerie van Buitenlandse Zaken. Als
vertrouweling van minister Hymans nam hij deel aan de vredesonderhandelingen in Parijs en sloot hij het Orts-Milner-akkoord over de afbakening
van de Britse en Belgische invloedssfeer in Midden-Afrika. Zo was hij ook de
Belgische vertegenwoordiger in de Commissie voor de herziening van het
verdrag van 1839.
11. In dit archief berusten foto’s, paspoorten, missieorders, onderscheidingen,
krantenknipsels, een onuitgegeven manuscript ‘Souvenirs de ma carrière’ (uit
1948), briefwisseling met koning Albert I en diverse medewerkers van het
Koningshuis en met o.a. Hymans, Leman en Renkin. Diplomatieke dossiers
over de vredesonderhandelingen, de herziening van het verdrag van 1839, de
Belgische eisen in Afrika en de conventie Orts-Milner waarbij België het
protectoraat kreeg over Ruanda-Urundi zijn eveneens beschikbaar.
12. THIELEMANS M.-R., Inventaire des papiers Orts, Brussel, 1973.
Orts Pierre, in: KURGAN-VANHENTENRIJK, G. (red.), Dictionnaire des
patrons en Belgique, Brussel, 1996, 492-494.
Planche Raoul
1. Planche Raoul
3. Papiers Raoul Planche
4. 1907-1947
5. 1 farde
7. Papier
8. Congo
10. Raoul Planche fut agent territorial de première classe puis adjoint à
l’administrateur territorial des Wazimba/Zimba au poste de Pilipili de 1913 à
1916 et enfin agent à la Forminière aux environs de 1917.
11. Ce fonds contient des rapports sur ses missions de reconnaissance (19141917), sa correspondance avec ses supérieurs hiérarchiques (1913-1915) ainsi
qu’un rapport sur les relations tendues qu’il entretenait avec le commissaire
de district à Losange.
archives historiques vol. 8, Tervuren, 1997.
Theunis Georges
1. Theunis Georges
3. Archives Georges Theunis
4. 1915-1968
5. 40 m.
6. Privé-archief
7. Papier
8. Economie - bevoorrading - vredesonderhandelingen - herstelbetalingen wederopbouw - Belgische regering
10. De zakenman Theunis zorgde tijdens de oorlog vanuit Parijs en Londen
voor de bevoorrading van de Belgische troepen. Hij was voorzitter van de
Belgische Commissie voor de Bevoorrading. Na de oorlog was Theunis lid
van de Belgische delegatie tijdens de vredesonderhandelingen in Versailles en
daarna hoofd van de Belgische delegatie bij de Commissie voor
Herstelbetalingen. In 1920 was hij minister van Financiën. In 1921-1925 én in
1932-1935 was Theunis Eerste Minister.
11. Het archief is samengesteld uit rijke dossiers en registers met briefwisseling uit de oorlogsperiode, rapporten, boekhouding en aankoopdossiers
van de Belgische Commissie voor de Bevoorrading en rapporten van de
Belgische economische raden in Den Haag, Parijs en Londen. Daarnaast is er
ook de nodige briefwisseling met allerhande bedrijven, munitiefabrieken en
semi-officiële organisaties. Te vermelden zijn tevens de dossiers over de
vredesonderhandelingen en de rijke dossiers inzake het probleem van de
herstelbetalingen en de hiermee verwante internationale conferenties.
Tenslotte vermelden we nog de aanwezigheid van de notulen van de Ministerraden uit de periode 1918-1925, een dossier over de Coppée-affaire en één
over de Dienst der Verwoeste Gewesten.
Cfr. Commissie voor Herstelbetalingen en Commissaris van de Belgische
regering in Londen.
12. BERNARDO Y GARCIA L., Inventaire des archives de Georges
Theunis, Brussel, 2010.
politique étrangère de la Belgique après la Première Guerre mondiale,
Brussel, 1997.
THIELEMANS M.-R., België en de Duitse herstelbetalingen. De rol van
Georges Theunis, in: Driemaandelijks tijdschrift van het Gemeentekrediet,
1988, 163, 29-43.
Van Den Heuvel Jules
1. Van Den Heuvel Jules
3. Papiers J. Van Den Heuvel
4. 1855-1928
6. Privé-archief
7. Microfilm (microfilmverzameling, nr. 4001-4043). Kopies van de
microfilms bevinden zich eveneens bij de archiefdienst van de FOD
Buitenlandse Zaken.
8. diplomatie - herstelbetalingen - Congo - vredesonderhandelingen
10. De diplomaat Van Den Heuvel volgde de regering in 1914 naar Le Havre
als raadgever en werd spoedig benoemd tot ambassadeur bij de Heilige Stoel.
Na de wapenstilstand nam hij deel aan de vredesonderhandelingen in Parijs en
werd hij voorzitter van één van de drie afdelingen van de Commissie voor
Herstelbetalingen.
11. Het archiefbestand bevat in de eerste plaats de uitgebreide briefwisseling
met o.a. koning Albert I en medewerkers van het Koningshuis, de
Bassompierre, de Broqueville, Carton de Wiart, Cooreman, Davignon,
Mercier, Nerinckx, Neuray, Nothomb, Passelecq, Peltzer, Poullet, Prins,
Renkin, Rutten, Schollaert, Van De Vyvere, Woeste enz. Ook bevat het
bestand een dossier over het uitbreken van de oorlog en de vlucht naar Le
Havre, een dossier over de Duitse bezetting (briefwisseling met mgr. Mercier
en Heylen, een dossier over de sluikpers, de financiën, de Nationale Bank, de
belastingen en het Œuvre International de Louvain), interessante dossiers
over het wedervaren van Congo tijdens de Eerste Wereldoorlog, een dossier
over de taalkwestie, uitgebreide dossiers over de Belgische neutraliteit en de
buitenlandse betrekkingen, dossiers over de relaties tussen België en het
Vaticaan, uitgebreide dossiers over de vredesonderhandelingen (Wapenstilstand en Verdrag van Versailles), notulen van de vergaderingen en dossiers
van de Commissie voor Herstelbetalingen.
Cfr. Commissie voor Herstelbetalingen, Mercier en Ministerie van
Buitenlandse Zaken.
12. COSEMANS A. en PAGNOUL A. M., Papiers J. Van Den Heuvel,
Brussel, 1988.
PEEMANS F., L’ambassade de Belgique au Vatican pendant la Première
Guerre Mondiale: J. Van Den Heuvel à Rome, onuitgegeven licentiaatsverhandeling, UCL, 1974.
VAN DEN HEUVEL J., De la violation de la neutralité belge, Parijs, 1914.
VAN DEN HEUVEL J., De la déportation des belges en Allemagne, Parijs,
1917.
VANLANGENHOVE F., Jules Van Den Heuvel, BN, 1969 (35), 417-423.
Van Der Elst Léon
1. Van Der Elst Léon (baron)
3. Papiers du baron Léon Van Der Elst
4. 1869-1933
5. 1,7 m.
6. Privé-archief
7. Papier
8. diplomatie - Belgische regering - Belgische administratie - foto’s
10. Léon Van Der Elst was secretaris-generaal van het Ministerie van
Buitenlandse Zaken van 1905 tot 1917 en een vertrouwenspersoon van koning
Albert I. In 1914 week hij samen met de regering uit naar Le Havre waar hij
samen met minister Beyens grote invloed uitoefende op het Belgisch
buitenlandse beleid. In 1917 werd hij door de nieuwe minister van
Buitenlandse Zaken de Broqueville weggepromoveerd tot ambassadeur in
Madrid.
11. Het archiefbestand bevat in de eerste plaats de briefwisseling van Van Der
Elst met o.a. koning Albert I en diverse medewerkers van het koningshuis,
Beyens, kardinaal Mercier, Van Den Heuvel, van den Steen de Jehay, de
Broqueville, de Bassompierre, de Villalobar, Helleputte,… Het archief omvat
ook rijke dossiers inzake het Belgisch buitenlands beleid in 1914-18 (met o.a.
het antwoord op het Duits ultimatum van 2 augustus 1914, de bijhorende brief
van de koning aan de keizer en documentatie om het proces-verbaal van de
Kroonraad van 2 augustus 1914 op te stellen). Belangwekkend is ook het
dossier over de door de Duitsers gestolen documenten van het Ministerie van
Buitenlandse Zaken. Via de publicatie van de zgn. Barnardston-documenten
wilden de Duitsers in 1915 aantonen dat België reeds lang voordien zijn
neutraliteit had opgegeven. Deze affaire zorgde voor de nodige ophef in Le
Havre en in de kranten. Van Der Elst kreeg de zwarte piet toegespeeld. Verder
is er ook een dossier met correspondentie met de Spaanse autoriteiten en de
(rijke) privé-briefwisseling met zijn vrouw (Marie Anne Van Der Elst) en
andere familieleden tijdens de oorlog. Tenslotte zijn er ook een 80-tal foto’s
bewaard (front, koning Albert I, Belgische troepen en Belgische personaliteiten).
12. VANDEWOUDE E., Papiers du baron van der Elst, Brussel, 1978.
Belgique, dl.2, Brussel, 1998, 745-749.
Van Eetvelde Edmond
1. Van Eetvelde Edmond
3. Papiers Edmond van Eetvelde
4. 1869-1954
5. 6 boîtes
7. Papier
8. reconstruction - diplomatie - propagande - prisonniers de guerre
10. Edmond Van Eetvelde (1852-1925) occupa des fonctions de président
et/ou d’administrateur dans plusieurs compagnies financières.
11. Ce fonds contient sa correspondance privée, dont celle avec de
Broqueville au sujet de la reconstitution financière et économique de la
Belgique et des missions de Van Eetvelde aux Pays-Bas auprès d’Hymans
(entente cordiale avec la Hollande par rapport au ravitaillement) et aux ÉtatsUnis pendant la guerre (1917), sur les pensées politiques de de Broqueville à
la tête du Ministère de la Reconstitution. Il contient aussi sa correspondance
avec Hymans au sujet de sa nomination au Ministère des Affaires étrangères,
suite à la démission de de Broqueville. Enfin, on y trouve sa correspondance
avec de Bellefroid J., beau-père de son fils Emile et prisonnier de guerre à
Holzminden puis Leipzig.
Vannérus Jules
1. Vannérus Jules
3. Archief Jules Vannérus
4. 1877-1959
5. 0,15 m.
6. Privé-archief
7. Papier
10. Vannérus was de eerste conservator van de Commissie voor de
Oorlogsarchieven.
11. Dit archiefbestand bevat een agenda met dagelijkse aantekeningen over de
oorlogsgebeurtenissen.
12. JANSSENS L., Inventaris van het archief van (Lucien) Jules Vannérus
(1877-1959), Brussel, 2005.
13. YANTE J-M., Vannérus Jules in: NBW, dl.2, Brussel, 1990, 365-367.
Velge Henri
1. Velge Henri
3. Papiers Henri Velge
4. 1888-1963
6. Privé-archief
7. Microfilm (microfilmverzameling, nr. 2082-2115).
8. grondwetsherziening - Belgische regering - herstelbetalingen bevoorrading - oorlogswezen - oorlogsslachtoffers
10. De jurist Henri Velge was sinds 1911 secretaris van minister van Justitie
Carton de Wiart. Tijdens de oorlog bleef hij in het bezette België en was hij
secretaris-generaal van de kinderafdeling van het NHVC en verantwoordelijk
voor de voorschot- en leningkas, een soort hulpkas van magistraten en
intellectuelen. Na de oorlog werd hij kabinetschef van minister Jaspar van
Economische Zaken (1918-1920) waar hij meewerkte aan de totstandkoming
van de wet van 5 september 1919 tot instelling van het Nationaal Werk voor
Kinderwelzijn, waarvan hij trouwens tot 1945 zou functioneren als secretarisgeneraal. Van 1920 tot 1922 was hij kabinetschef van eerste minister Carton
de Wiart en van 1922 tot 1925 van diens opvolger Theunis. Van 1921 tot
1925 was hij secretaris van de Ministerraad. Daarna maakte hij carrière als
professor en in het zakenleven (bij de groep Empain).
11. Het archiefbestand bevat dossiers over de naoorlogse grondwetsherziening, briefwisseling, een volledige serie notulen van de Ministerraden
tussen 1918 en 1925, briefwisseling met de Belgische delegatie van de
Commissie voor Herstelbetalingen, dossiers i.v.m. het Nationaal Werk voor
Kinderwelzijn (1919-1948), het Nationaal Werk voor Oorlogswezen (19191948) en briefwisseling inzake het NHVC (1918).
Cfr. Carton de Wiart, Jaspar, NHVC, Commissie voor Herstelbetalingen.
12. AKERMI E.F., Inventaire des papiers de Henri Velge, Brussel, 1967.
“Velge Henri” in: KURGAN-VANHENTENRIJK G.(red.), Dictionnaire des
patrons en Belgique, Brussel, 1996, 635-636.
Wodon Louis
1. Wodon Louis
3. Archief van Louis Wodon
4. 1885-1903
5. 2 m.
6. Privé-archief
7. Papier
8. grondwetsherziening - monumenten
10. Louis Wodon was kabinetschef van koning Albert I vanaf 1926.
11. Dit archiefbestand bevat o.a. de notulen van de Ministerraad uit de periode
1918-1920. Verder treffen we een dossier over de naoorlogse grondwetsherziening en een dossier over de mogelijke oprichting van oorlogsmonumenten in Brugge en Diksmuide (in 1927) aan.
Cfr. Ministerraad.
13. HAESAERT J., Wodon Louis, in: BN, XXX, Brussel, 1959, 828-832.
Belgique : Militaires et membres de la Garde Civique - 353
2.3
MILITAIRES ET MEMBRES DE LA GARDE CIVIQUE OU DE
LA FORCE PUBLIQUE / MILITAIREN EN LEDEN VAN DE
BURGERWACHT OF VAN DE WEERMACHT
Fonds « 1914-1918 - I. - Personalia »
1. Fonds « 1914-1918. - I. –Personalia »
2. Musée de l’Armée
3. Fonds « 1914-1918. - I. –Personalia »
7. Papier
8. opérations militaires – vie au front – prisonnier – journal de guerre
10. Ce fonds renferme les papiers personnels d’un très grand nombre de
personnalités civiles et militaires connues, mais aussi de simples soldats et
citoyens (76 personnes).
11. Ce fonds contient de très nombreux journaux de guerre rédigés par des
civils et des militaires. Il renferme notamment des papiers provenant de
Maurice Duwez (alias Max Deauville), Léon Hennebicq, Jeanne Orianne et
Léo Van Puyvelde.
12. BOIJEN R., Inventaris van het Archieffonds « 1914-1918 – I. –
Personalia », Bruxelles, 1982.
Fonds Personalia
1. Fonds Personalia I
7. Papier
10. Ce fonds renferme les papiers personnels d’un grand nombre de
personnalités.
354 - België: Militairen en leden van de Burgerwacht
11. Les archives du Lieutenant-Général Omer Bansart (1857-1936)
contiennent divers écrits rédigés par cet officier et relatifs à la Première
Guerre mondiale. Le fonds renferme les souvenirs de guerre de Ernest-Marie
Comhaire (1881-1954), sergent de l’armée belge. On y trouve aussi quelques
documents relatifs au Lieutenant-Général de Ceuninck (1858-1935), Ministre
de la Guerre d’août 1917 à novembre 1918. Les archives du LieutenantGénéral Antonin de Selliers de Moranville (1852-1945) contiennent un
exemplaire de son Histoire de l’Inspection Générale de l’Armée et des
Centres d’Instruction belges pendant la Guerre Mondiale, 1914-1918 ainsi
qu’une série de lettres, circulaires, ordres du jour, notes et carnets personnels
permettant d’éclairer l’activité de l’Inspection Générale de l’Armée durant la
guerre ainsi que le rôle joué par l’entourage du roi Albert I durant les
premières semaines de la guerre. Ces documents offrent une série
d’informations très intéressantes sur le recrutement de l’armée, les centres
d’instruction, le ravitaillement des troupes, la discipline et les actions menées
au sein des services de l’arrière de l’armée belge. Les papiers du LieutenantGénéral de Witte de Haelen (1857-1933) renferment de nombreux documents
sur le déroulement des opérations militaires sur le front belge. Les papiers du
Lieutenant-Général de réserve Herbiet (1888-1957) renferment un dossier sur
le siège de Namur. Les papiers du Lieutenant-Général Leman renferment une
partie de la correspondance du défenseur de Liège durant sa captivité en
Allemagne. Le Lieutenant-Général Michel du Faing d’Aigremont,
commandant, de l’Armée d’occupation du Rhin a laissé quelques dossiers
dont un se rapporte à la participation belge à l’occupation de la Ruhr.
12. BOIJEN R., Inventaris van het Archieffonds « Personalia I », Bruxelles,
1981.
Bal François
1. Bal François
3. Papiers François Bal
4. 1914-1934
5. 1 boîte
7. Papier
8. opérations militaires – carnet de guerre – Congo
10. François Bal (1882-1961) commanda un détachement belge de
l’expédition française contre les forces allemandes dans les territoires de
l’Afrique Equatoriale française de 1913 à 1916 et fut capitaine-commandant
de la Brigade Sud en Afrique Orientale Allemande entre 1916 et 1920.
11. La seule boîte d’archives de ce fonds contient des documents divers
concernant la campagne du Cameroun : un journal de campagne, des cartes,
croquis, notes, circulaires, ordres de mouvement, rapports.
12. VAN SCHUYLENBERGH P. et MARECHAL P., La mémoire des Belges
en Afrique centrale. Inventaire des archives historiques privées du Musée
royal de l’Afrique Centrale. De 1858 à nos jours, Inventaires des archives
historiques vol. 8, Tervuren, 1997.
Bansart Omer (I)
1. Bansart Omer
3. Fonds Omer Bansart
4. ca. 1914-1918
5. 7 boîtes
7. Papier
10. En 1914, Omer Bansart était commandant de la Place de Namur et adjoint
au Gouverneur de la place forte de Namur.
11. Le fonds renferme un dossier sur le siège d’Anvers ainsi que des agendas
et une partie de la correspondance reçue par cet officier.
12. BOIJEN R. et PARIDAENS M.-A., Aperçu des fonds d’archives du
Musée Royal de l’Armée. Liste des inventaires disponibles (2ème édition revue
et complétée), Bruxelles, 1980.
Bansart Omer (II)
7. Papier
personnalités dont ceux du Lieutenant-Général Omer Bansart.
11. Les archives du Lieutenant-Général Omer Bansart (1857-1936)
contiennent divers écrits rédigés par cet officier et relatifs à la Première
Guerre mondiale.
1981.
Bernard Léopold
1. Bernard Léopold
3. 4. 1914-1915
5. 1 deel
6. Privé-archief
7. Papier
8. dagboek - krijgsverloop - frontleven
9. Vrij raadpleegbaar (Aanwinstenregister Afdeling III, nr. 711).
10. 11. Hier treffen we de ‘carnet de guerre (1914-1915)’ van kolonel Bernard
aan. Zijn zoon Henri, professor aan de Koninklijke Militaire School, maakte
uitgebreid gebruik van dit document voor zijn ophefmakende boek L’an 14 et
la campagne des illusions.
12. 13. BERNARD H., L’an 14 et la campagne des illusions, Brussel, 1981.
BERNARD H., In memoriam général L.A.J. Bernard 1862-1928, Un récit
non conformiste de la campagne 1914-1915, Brussel, 1979.
Borgerhoff R.
1. Borgerhoff R.
2. Archives du Ministère des Affaires étrangères. Archives Africaines
3. Borgerhoff R.
4. 1916-1922
7. Papier
8. Congo
10. Borgerhoff était commissaire de district du Moyen Congo.
11. Ce fonds contient des documents issus de son activité au sein de la Force
Publique comme commandant du 6e bataillon et officier de liaison auprès du
G.Q.G. britannique. Il s’agit de rapports, plans et notes.
12. Avec inventaire. Accès réservé aux archivistes.
Bovesse François
1. Bovesse François
3. Papiers François Bovesse
4. 1813-1983
5. 1,40 m.
7. Papier
8. 9. Ouvert à la recherche après autorisation de la famille de François Bovesse.
10. Ce fonds renferme les archives de François Bovesse (1890-1944), homme
politique et écrivain, député libéral de Namur de 1921 à 1925 et de 1929 à
1937. Plusieurs fois ministre entre 1931 et 1937, nommé gouverneur de la
province de Namur en avril 1937, il fut assassiné par des rexistes en 1944.
Blessé en septembre 1914 à Kappellen-op-den-Bos, Bovesse, jeune docteur en
droit de l’Université de Liège, fut reconnu inapte à tout service actif en
novembre 1914 et attaché à la Justice militaire, comme substitut de l’Auditeur
militaire à la base belge de Calais.
11. On trouvera dans ce fonds quelques documents personnels relatifs à
l’activité de François Bovesse durant la Première Guerre mondiale (livret de
mobilisation, états de service,…) ainsi qu’une dizaine de poésies écrites
durant son séjour à Calais.
12. BOVESSE J., Inventaire des papiers François Bovesse, Bruxelles, 1977.
13. GAVROY A., François Bovesse 1890-1944. Itinéraire et pensée
politique, Namur, 1990.
Brabant Fernand
1. Brabant Fernand (lieutenant-général)
2. Centre de Documentation Historique des Forces Armées
3. Fonds Lieutenant-Général Fernand Brabant
4. XXe siècle
5. -
7. Papier
8. opérations militaires – carnet de guerre
10. Cet officier de l’armée belge confia une partie de ses archives
personnelles au CDHFA.
11. On y trouvera une série de notes et rapports divers émanant de l’ÉtatMajor de l’Armée belge et de la 4ème DA ainsi que le « Journal de
Campagne » de cet officier pour la période de juillet 1914 à janvier 1915.
Braibant François-Xavier
1. Braibant François-Xavier
3. 4. 1914-1915
7. Papier
8. dagboek - frontleven
9. Vrij raadpleegbaar (Aanwinstenregister afdeling III, nr. 719).
10. 11. Hier treffen we het tweedelige oorlogsdagboek van soldaat Braibant.
12. 13. D’HOORE M., Archives de particuliers relatives à l‘histoire de la
Belgique contemporaine, dl.1, Brussel, 1998, 81.
Budde Frederik
1. Budde Frederik
3. Papiers Frederik Budde
4. 1918
5. 2 fardes
7. Papier
8. Congo – opérations militaires – carnet de guerre
10. Frederik Budde fut administrateur du territoire militaire de Yokolo puis
commandant de la Brigade Sud en Afrique Orientale Allemande.
11. Nous trouvons dans ce fonds un carnet de campagne et des documents
relatifs à l’opération militaire Yokolo-Tshuapa (Equateur) en 1918.
Casier Joseph
1. Casier Joseph
2. KADOC
3. Archief van de familie Casier
4. [1842]-1977
5. 10 m.
6. Privé-archief
7. Papier
8. frontleven - dagboek
9. Raadpleegbaar na toestemming van de bewaargever.
10. 11. In dit archiefbestand treffen we het oorlogsdagboek en de familiale
briefwisseling van Joseph Casier samen met door hem verzamelde
krantenknipsels, brochures en pamfletten. Een aantal stukken in dit archief
betreffen het wedervaren van oorlogsvrijwilliger Fernand Casier.
12. DE NEEF G. e.a. Inventaris van het archief van de familie Casier (18421977), Leuven, 2002.
Comhaire Ernest-Marie
7. Papier
personnalités dont ceux d’Ernest-Marie Comhaire.
11. Le fonds renferme les souvenirs de guerre d’Ernest-Marie Comhaire
(1881-1954), sergent de l’armée belge.
1981.
Courtin Emile
1. Courtin Emile
2. Musée royal de Mariemont
3. Papiers Courtin dans Don Roger Darquenne
4. 1830 - 1949
5. ca. 1 m.
7. Papier
10. Ces documents font partie du don Roger Darquenne, docteur en histoire et
en médecine, originaire de la région de Morlanwez.
11. Ce fonds contient deux boîtes relatives à la Première Guerre mondiale.
L’une concerne essentiellement les décorations, distinctions honorifiques et
commémorations de la Garde civique. L’autre concerne l’Amicale des
Officiers de la Campagne de 1914-1918 ainsi que la Fédération Royale des
Officiers de la Garde Civique dont Emile Courtin était vice-président.
12. DARQUENNE R., Les Warocqué et la Garde Civique, Musée Royal de
Mariemont, 1987, 9 et 97.
de Ceuninck Armand
7. Papier
personnalités dont ceux du Lieutenant-Général Armand de Ceuninck.
11. Le Lieutenant-Général Armand de Ceuninck (1858-1935) fut Ministre de
la Guerre d’août 1917 à novembre 1918.
1981.
de Crombrugghe de Looringhe Marcel
1. de Crombrugghe de Looringhe Marcel (commandant de cavalerie)
3. Fonds Commandant de Cavalerie de Crombrugghe de Looringhe
4. XXe siècle
7. Papier
10. Marcel de Crombrugghe de Looringhe fut promu Lieutenant-Auxilliaire
au 4e Chasseurs à Cheval en janvier 1915 avant d’intégrer une escadrille de
l’Aviation militaire belge.
11. Le fonds renferme peu de documents relatifs à la Première Guerre
mondiale. On y trouvera toutefois un carnet de notes relatif à la guerre.
De Klerck Maurice
1. De Klerck Maurice
3. Verzameling diverse kleine fondsen
4. 1914-1918
7. Papier
8. frontleven - liederen
10. 11. Dit archiefbestand bevat de brieven van soldaat De Klerck en liederen.
12. Er bestaat een inventaris van de verzameling diverse kleine fondsen.
13. CHARLES L., Buskruit en Sauerkraut. Oorlogsbronnen in de Zwarte
Doos (20ste eeuw), Gent, 2007, 11-53.
de Lannoy Jean (I)
1. de Lannoy Jean (generaal)
3. Archives du Général Jean de Lannoy
4. 1904-1949
5. 1,35 m.
6. Privé-archief
7. Papier
10. De Lannoy was een hoger militair tijdens de Eerste Wereldoorlog, maakte
deel uit van het bezettingsleger in het Rijnland en was lid van het Comité de
politique nationale.
11. Het archiefbestand betreft enkel de discussies over het statuut van het
Rijnland na de oorlog. Het Comité de politique nationale o.l.v. de schrijver
Pierre Nothomb ijverde voor de inlijving ervan bij België ter compensatie
voor het oorlogsleed.
Cfr. Nothomb en aanwinstenregister departement III, nr. 950.
12. Inventaire des archives du général De Lannoy, Brussel, 1997.
de Lannoy Jean (II)
1. de Lannoy Jean (général)
3. Fonds Général de Lannoy
4. XXe siècle
7. Papier
10. Les papiers personnels de cet officier renferment quelques documents
relatifs à la Première Guerre mondiale
11. On y trouvera notamment plusieurs dossiers relatifs à l’espionnage
allemand dans la région de Liège en 1914, à la guerre en Afrique et aux
rapports qu’entretenait l’État-Major belge avec les officiers français et
anglais.
Deliens Léon
1. Deliens Léon
3. Archief van mevrouw Deliens i.v.m. haar aan het front gesneuvelde zoon
Léon
4. 1913-1921
5. 0,1 m.
6. Privé-archief
7. Papier
8. frontleven - cultuur
10. Deliens was een veelbelovend architectuurstudent die deel uitmaakte van
de militieklasse van 1913. Op 14 december 1917 sneuvelde hij in
Ramskapelle.
11. Deliens was een niet onverdienstelijk kunstenaar. Hij schilderde en
tekende talrijke scenes van het leven achter het front in zijn schetsboeken.
Zijn aquarellen worden bewaard in het Legermuseum.
13. BUFFIN C., Récits de combattants, Parijs, 1916.
SMETS S., Paysage des ruines ou ruine du patrimoine. Topos de la vision
apocalyptique des artistes belges et français de la Grande Guerre in: La France
et la Belgique occupées (1914-1918): regards croisés, CHAHIERS IRHIS, 4658. (online raadpleegbaar)
Delhouzée
1. Delhouzée (lieutenant-général)
2. Centre de documentation historique des Forces armées
3. Fonds Lieutenant-général Delhouzée
4. XXe siècle
7. Papier
10. Ce gendarme faisait partie d’une unité prévôtale active sur le front.
11. Son carnet de campagne est un des rares témoignages laissés par un
gendarme actif sur le front belge durant la guerre.
de Selliers de Moranville Antonin (I)
1. de Selliers de Moranville Antonin
3. Archief van de familie de Selliers de Moranville
4. 16e-20ste eeuw
5. 10 m.
6. Privé-archief
7. Papier
8. frontleven - krijgsverloop
10. Generaal de Selliers de Moranville was inspecteur-generaal van het leger
en commandant van de opleidingskampen tijdens de oorlog.
11. In het familiearchief de Selliers de Moranville bevinden zich twee dossiers
die interessant zijn voor de oorlogsperiode: een verzameling krantenknipsels
van Antonin de Moranville en de correspondentie van vader Pierre de Selliers
(die militair auditeur was in 14-18). Verder bewaart het Rijksarchief ook het
ongepubliceerd manuscript ‘Histoire de l’inspection générale de l’armée
belge pendant la guerre 1914-1918’ van de hand van Antonin de Selliers (dat
maar liefst 3.029 bladzijden telt). Een tweede exemplaar van dit manuscript
bevindt zich in het Legermuseum (fonds personalia) waar ook andere
archieven van de generaal bewaard worden. Enkele brieven van koning Albert
I aan de Selliers zijn bewaard in de aanwinstenverzameling (nr. 200).
13. DE SELLIERS DE MORANVILLE A., Histoire de l’inspection générale
de l’armée et des centres d’instruction belges pendant la guerre mondiale
1914-18, Bulletin belge des sciences militaires, nr.1, 1938, 1-26, nr.2, 1938,
139-168, nr.3, 1938, 221-252. (het betreft hier een sterk ingekorte versie van
het bewuste manuscript).
DE SELLIERS DE MORANVILLE A., Contribution à l’histoire de la guerre
mondiale 1914-18, 2 dln., Brussel, 1933.
DE VOS L., Antonin de Selliers de Moranville, NBW, dl.1, 1988, 69-72.
de Selliers de Moranville Antonin (II)
7. Papier
personnalités dont ceux du Lieutenant-Général Antonin de Selliers de
Moranville.
11. Les archives du Lieutenant-Général Antonin de Selliers de Moranville
(1852-1945) contiennent un exemplaire de son Histoire de l’Inspection
Générale de l’Armée et des Centres d’Instruction belges pendant la Guerre
Mondiale, 1914-1918 ainsi qu’une série de lettres, circulaires, ordres du jour,
notes et carnets personnels permettant d’éclairer l’activité de l’Inspection
Générale de l’Armée durant la guerre ainsi que le rôle joué par l’entourage du
roi Albert I durant les premières semaines de la guerre. Ces documents offrent
une série d’informations très intéressantes sur le recrutement de l’armée, les
centres d’instruction, le ravitaillement des troupes, la discipline et les actions
menées au sein des services de l’arrière de l’armée belge.
1981.
Detroz Hubert
1. Detroz Hubert
2. Ceges-Soma
3. Archives Hubert Detroz (fonds AA 1828)
4. 1914-1945
5. 1 boîte et deux classeurs
7. Papier
10. Ces archives se rapportent, pour l’essentiel, à la carrière d’Hubert Detroz à
la SNCB et au travail de son fils en Allemagne durant la Seconde Guerre
mondiale.
11. On y trouvera toutefois quelques renseignements sur la présence d’Hubert
Detroz, sur le front de l’Yser, en tant que soldat.
12. Devèze Albert
1. Devèze Albert
3. Papiers d’Albert Devèze
4. 1830-1959
6. Privé-archief
10. Albert Devèze, die later veelvuldig minister zou worden, nam in 1914 als
vrijwilliger dienst in het leger (5e linieregiment) en maakte snel carrière.
11. Het archief bevat enkel de benoemingen van Devèze in zijn opeenvolgende militaire graden.
12. WELLENS R., Inventaire des papiers d’Albert Devèze ministre d’état,
Brussel, 1978.
13. DEVEZE A., Aujourd’hui. Etude pour l’après-guerre économique, Parijs,
1919.
de Witte de Haelen Léon
7. Papier
personnalités dont ceux du Lieutenant-Général Léon de Witte de Haelen.
11. Les papiers du Lieutenant-Général Léon de Witte de Haelen (1857-1933)
renferment de nombreux documents sur le déroulement des opérations
militaires sur le front belge.
1981.
Dubois Fernand
1. Dubois Fernand
3. Dubois Fernand
4. 1912-1945
5. 0,10 m.
6. Privé-archief
7. Papier
8. krijgsgevangenen – foto’s
10. Op 4 augustus 1914 werd Fernand Dubois opgeroepen om het vaderland
te verdedigen. Hij maakte deel uit van het 2e linieregiment. Dubois raakte
gewond aan de voet op 19 augustus en werd verpleegd in een ziekenhuis in de
buurt van Leuven. Op 27 augustus 1914 werd Dubois krijgsgevangen
genomen. Hij zou vier lange jaren in het kamp te Soltau slijten.
11. Het bestand bevat brieven, prentbriefkaarten en foto’s van Fernand Dubois
(vooral van het kamp van Soltau).
Cfr. Belgisch Hulpcomité van het krijgsgevangenkamp in Soltau.
Dothey
1. Dothey
3. Fonds Dothey
4. 1893-1918
5. 44 liasses
7. Papier
10. Durant la Première Guerre mondiale, Gaston-Jean-Corneille Dothey fut
officier d’état-major à la 3ème division d’armée (1915-1917), puis adjoint au
chef de la Délégation belge auprès du GQG français (1917-1919).
11. Ce fonds contient une série de rapports et d’études secrètes dont
disposaient les quartiers généraux alliés (liasses 22-25, 33-34 et 40), de cartes
et esquisses (34-35) et d’ordres et rapports allemands, belges et français sur
les activités militaires au front (19-22, 36-39).
12. BOIJEN R. et PARIDAENS M.-A., Aperçu des fonds d’archives du
Musée Royal de l’Armée. Liste des inventaires disponibles (2ème édition revue
et complétée), Bruxelles, 1980.
du Faing d’Aigremont Michel
7. Papier
personnalités dont ceux du Lieutenant-Général Michel du Faing d’Aigremont.
11. Le Lieutenant-Général Michel du Faing d’Aigremont, commandant, de
l’Armée d’occupation du Rhin a laissé quelques dossiers dont un se rapporte à
la participation belge à l’occupation de la Ruhr.
1981.
Eyckmans
1. Eyckmans
2. Ceges – Soma
3. Documents du général Eyckmans concernant la Première Guerre mondiale
et les problèmes militaires
4. 1912-1953
6. 5 fardes + 2 volumes
7. Microfilm
10. Ces documents sont consultables sur les microfilms 34/1 et 34/2.
11. Ils renferment notes, textes, lettres et coupures de presse relatives à
l’activité du Général Eyckmans au front.
12. Inventaire du fonds AA 684.
Gits Albert
1. Gits Albert
3. Archives Albert Gits
4. 1830-1953
5. 0,40 m.
7. Papier
10. Ces archives furent réunies par le général Albert Gits.
11. Le fonds concerne l’histoire des régiments de Chasseurs à Pieds de
l’armée belge. Il est constitué de notes, de lettres, de cartes d’État-major et de
photographies aériennes du front belge.
12. REGIBEAU L., Inventaire des archives du Général Gits, s.l., 1959,
dactylographié.
Goyens Maurice
1. Goyens Maurice
2. Rijksarchief Hasselt
3. Archief van Maurice Goyens
4. 1897-1996
5. 2,4 m
6. Privé-archief
7. Papier
10. Maurice Goyens was een verdienstelijk amateur-historicus die zijn
archieven afstond aan het Rijksarchief in Hasselt. Bij het uitbreken van de
Eerste Wereldoorlog meldde Goyens zich als vrijwilliger. Hij werd korporaal
van de 2e compagnie van het eerste bataljon van het eerste regiment jagers te
voet.
11. Dit kleine persoonsarchief omvat een foto van de Hasseltse soldaten,
briefwisseling met uitgever Jacques Péricard over de oorlogsbelevenissen van
Maurice Goyens (uit 1935), bescheiden betreffende een geplande ontvangst
van oud-strijders door koning Boudewijn in 1993 en krantenknipsels over de
ontvangst van Maurice Goyens en andere oud-strijders door koning Albert II
in 1993.
Grauwet Remi
1. Grauwet Remi
3. Papiers Remi Grauwet
4. 1904-1919
5. 1 boîte
7. Papier
8. Congo
10. Rémi Grauwet ( 1883-1968) fut lieutenant de la force publique et participa
à la campagne de l’Afrique Orientale Allemande.
11. Ce petit fonds contient 6 journaux datant de 1906 à 1918 et des documents
dactylographiés liés la rédaction de ses souvenirs « Quinze ans au service du
Katanga, 1904-1919 ».
Hennebicq Léon
1. Hennebicq Léon
3. Familiearchief Hennebicq-Dufourny
4. 1860-1950
5. 7,5 m
6. Privé-archief
7. Papier
8. dagboek
10. Léon Hennebicq, advocaat gespecialiseerd in maritiem recht, was
oorlogsvrijwilliger en werd benoemd als kapitein-commandant bij de TEI
(Transport par Eaux Intérieures) in Calais en Gravelinnes.
11. Zijn archief bevat agenda’s, notaboekjes, briefwisseling, zijn
oorlogsherinneringen ‘Notre mer, la guerre’ (in 4 delen) en een dossier over
de Fraternelle des anciens-combattants marins.
12. Er is geen inventaris beschikbaar.
Henry de la Lindi Josué
1. Henry de la Lindi Josué
3. Papiers Josué Henry de la Lindi
4. 1892-1957
5. 32 boîtes
7. Papier
8. Congo – carnet de guerre
10. Josué Henry de la Lindi (1869-1957) participa à la campagne de l’Yser,
puis fut nommé lieutenant-colonel au 14ème régiment de ligne en 1918.
11. Le fonds contient un agenda et un journal ainsi qu’une copie du carnet de
campagne du lieutenant Joseph Hommelen (1914-1916) mais aussi des
documents officiels divers sur l’organisation défensive de la frontière
orientale, sur le déroulement des opérations, sur la situation dans la région, sur
l’avancée des troupes allemandes et belges, sur le projet d’offensive depuis le
Nord-Est du lac Kivu et sur l’intervention belge au Ruanda. Il offre aussi la
correspondance privée et officielle d’Henry, notamment avec le vicegouverneur de la Province Orientale, Malfeyt. Viennent ensuite des papiers
divers (notes sur les porteurs, blessés, tués et disparus,…), des croquis et
cartes et des documents opposant Henry au gouvernement au sujet de la
conduite des opérations à la frontière orientale du Congo.
12. THURIAUX-HENNEBERT A., Inventaire Papiers Josue Henry de la
Lindi, Lieutenant Général, Géologue (1869-1957), Inventaire des Archives
Historiques, 3, Tervuren, 1964.
Herbiet Raymond
7. Papier
personnalités dont ceux du Lieutenant-Général de réserve Raymond Herbiet.
11. Les papiers du Lieutenant-Général de réserve Raymond Herbiet (18881957) renferment un dossier sur le siège de Namur.
1981.
Hereng Jan-Baptist
1. Hereng Jan-Baptist
3. Hereng Jan-Baptist
4. 1914-1918
5. 0,9 m.
6. Privé-archief
7. Papier
8. 9. Niet raadpleegbaar
10. De Belgische soldaat Hereng werkte als militair vertaler voor het Britse
leger in Londen.
11. Dit bestand bevat enkel de ingekomen en uitgaande briefwisseling van
Hereng (vooral met familie en vrienden) en enkele affiches.
Heyman Hendrik
1. Heyman Hendrik
2. KADOC
3. Archief van Hendrik Heyman
4. 1910-1958
5. 3,6 m.
6. Privé-archief
7. Papier
8. frontbladen - frontleven
10. Hendrik Heyman was in het begin van de oorlog ambulancier achter het
front maar werd in 1917 medewerker van minister Poullet.
11. Dit archief omvat enkele brieven van Heyman daterend uit de periode van
zijn verblijf in Frankrijk en enkele nummers van Het Soete Waesland een
frontblaadje voor de soldaten van het Land van Waas. Daarnaast vinden we
nog aantekeningen over de oorlog en een aantal foto’s.
12. VINTS L., Inventaris van het archief van Hendrik Heyman, Leuven, 1981.
13. GERARD E. (red.) De christelijke arbeidersbeweging in België 18911991, 2 dln. Leuven, 1991.
Huyghe de Mahenge Armand
1. Huyghe de Mahenge Armand
3. Papiers Armand Huyghe de Mahenge
4. 1914-1956
5. 1 boîte
7. Papier
8. Congo
10. Armand Huyghe de Mahenge (1871-1944) fut commandant d’un régiment
colonial mixte et de la brigade du Nord, puis lieutenant colonel et chef d’étatmajor de la Brigade Nord au cours de la première campagne offensive belge
en Afrique Orientale Allemande (dont victoire de Tabora) puis de la
2ème campagne offensive de l’Est Africain (campagne de Mahenge) entre 1915
et 1918.
11. Ce fonds contient les comptes rendus (communications radio) de la
bataille de Mahenge (9 octobre 1917), des documents divers sur l’anniversaire
des campagnes coloniales et la prise de Mahenge ainsi que sur le
70ième anniversaire de la Force Publique mais aussi une correspondance et des
coupures de presse et articles de revues relatifs à Mahenge et aux campagnes
africaines.
Jadoul Fernand
1. Jadoul Fernand
2. Archives de l’État à Louvain-la-Neuve
3. Jadoul Fernand
4. 1914-1956
5. 30 nr.
7. Papier
8. vie au front - chansons
9. Non consultable
10. Jadoul, instituteur à Jodoigne, faisait partie de l’armée de l’Yser.
11. Ce fonds renferme des documents militaires et des chansons.
13. GODINAS J. et HENIN C., Archives de l’État à Louvain-la-Neuve. Guide
des fonds et collections, tome II, Bruxelles, 2009, 752.
Jungbluth Harry
1. Jungbluth Harry
3. Archief van Generaal Jungbluth
4. 1890-1918
5. 6. 1 microfilm (Microfilmverzameling, nr. 1.409)
7. Papier
8. Belgische regering
10. Generaal Jungbluth was het hoofd van het Militair Huis van koning
Albert I.
11. Het Rijksarchief microfilmde enkele rapporten en brieven gericht aan
Jungbluth door de ministers Hymans en Renkin over de meningsverschillen in
de Ministerraad. De originele stukken berusten in het Handschriftenkabinet
van de Koninklijke Bibliotheek (III 1.353-1.357; voor brieven van Lionel
Wiener aan Jungbluth zie III 1.760).
Cfr. Kabinet van koning Albert I.
Laplume Jules
1. Laplume Jules
3. Papiers Jules Laplume
4. 1896-1926
5. 2 boîtes
7. Papier
8. Congo
10. Jules Laplume (1866-1929) fut directeur de la station expérimentale de
domestication des éléphants (Api) de 1911 à 1920.
11. Ce fonds contient un journal relatif au corps des volontaires congolais,
créé le 5 août 1914, une liste des engagés et des prisonniers, des documents
relatifs à la position de plusieurs villes allemandes, belges et françaises,
italiennes et russo-japonaises, ainsi que des résumés des campagnes.
Lefèvre de Arric Marcel
1. Lefèvre de Arric Marcel
3. Archives de la famille Lefèvre
4. 1390-1961
5. 1,1 m.
6. Privé-archief
7. Papier
8. dagboek - foto’s - frontleven
9. Vrij raadpleegbaar met uitzondering van 2 nummers.
10. 11. Dit archief omvat het oorlogsdagboek (1914-1917) en een fotoalbum
(1917-1920) van Marcel Lefèvre.
12. LEJOUR E., Inventaire des archives de la famille Lefèvre, Brussel, 1976.
13. VAN NIEUWENHUYSEN, A., Guide des fonds et collections des
Archives générales du Royaume. Archives de familles et de particuliers,
Brussel, 1997, 127-128.
Leman Gérard
7. Papier
8. prisonnier
personnalités dont ceux du Lieutenant-Général Gérard Leman.
11. Les papiers du Lieutenant-Général Gérard Leman renferment une partie
de la correspondance du défenseur de Liège durant sa captivité en Allemagne.
1981.
Lesaffre André
1. Lesaffre André
3. Papiers Lesaffre
4. 1911-1968
5. 0,35 m.
6. Privé-archief
8. dagboek - krijgsverloop
9. Enkel de kopies op microfilm zijn vrij raadpleegbaar in de leeszaal.
10. Lesaffre was een hoger officier tijdens de oorlog. Na de oorlog werd hij
docent aan de Koninklijke Militaire School.
11. In het kader van zijn onderwijstaak kreeg hij van zijn oud-leraar Galet de
toestemming om diens (herziene) ‘journal de campagne’ te kopiëren. Op deze
manier bleef het dagboek van Galet (gedeeltelijk) bewaard in het archief
Lesaffre. Wel moeten we hierbij vermelden dat Galet zelf zijn ‘journal de
campagne’ gebruikte als basisbron voor zijn boek over koning Albert I.
Daarnaast bevat het fonds nog wat biografische documentatie over de
generaals Galet en Nuyten.
12. Inventaires des papiers personnels Goubeau, Schuermans, de Brouckère,
Kersten, de Trooz, De Sadeleer, Lesaffre, Brussel, 1980.
GALET E.J., S.M. le Roi Albert commandant en chef devant l’invasion
allemande, Parijs, 1931.
GALET E.J., Albert, King of the Belgians in the Great War. His majesty’s
military activities and personal experiences set down with his approval,
Londen, 1931.
LESAFFRE A., Au service de trois rois. Les carnets de lieutenant-général
Lesaffre, présentés par Guy Weber, s.l., 1985.
THIELEMANS M-R., Le commandement de l’armée et la question de la paix
1915-1916, 2 dln., Brussel, 2006.
Liégeois Jean-Baptiste
1. Liégeois Jean-Baptiste
2. Musée royal de Mariemont
3. Lot Jean Baptiste Liégeois
4. ca. 1914-1917
5. 2 boîtes
7. Papier
8. prisonniers de guerre – photographies
10. Archives de Jean Baptiste Liégeois, prisonnier au camp de Soltau.
11. Ce fonds contient la correspondance de Jean Baptiste Liégeois durant son
internement ainsi que bon nombre de photographies et prospectus relatifs aux
activités artistiques et culturelles organisées au camp de Soltau. Nous
retrouvons aussi dans ce fonds copies de parties de récits relatifs à la vie
quotidienne et aux déportations dans la ville de Soignies.
Lysens Joseph
1. Lysens Joseph
2. Ceges – Soma
3. Documents Joseph Lysens (Fonds AA 957)
4. 1914-1945
5. 1 dossier
7. Papier
8. carnet de guerre
10. Joseph Lysens (1896-1950) fut gouverneur de la province du Limbourg
durant la seconde occupation allemande. Ces archives se rapportent quasi
exclusivement à cette période.
11. On y trouvera toutefois un carnet de campagne rédigé au front.
12. Inventaire dactylographié AA 957.
Maton Rodolphe
1. Maton Rodolphe
3. Papiers Maton
4. 1872-1954
5. 1,90 m.
6. Privé-archief
7. Papier
11. Maton was militair attaché in Londen van 1913 tot 1916. Daarna
verhuisde hij naar het front en speelde een rol bij het bevrijdingsoffensief.
10. Het archief bevat een aantal interessante stukken die een goed beeld
bieden van het dagelijkse reilen en zeilen van de generaal (geannoteerde
agenda, brieven, foto’s en militaire documenten). Maton stond op goede voet
met Hymans, de Broqueville, de Bassompierre en het Koningshuis.
Cfr. archief Maton bewaard in het archieffonds ‘Personalia I’ in het
Legermuseum.
12. Er is een overdrachtslijst beschikbaar.
Belgique, dl.2, Brussel, 1998, 528-529.
Molitor Philippe
1. Molitor Philippe
3. Papiers Philippe Molitor
4. 1894-1953
5. 8 boîtes et 3 fardes
7. Papier
8. Congo
10. Philippe Molitor (1869-1952) fut président de la commission chargée par
le ministre des Colonies de préparer la réorganisation de la Force Publique.
Ensuite, il fut commandant en second et chef de l’état-major général, puis
commandant de la Brigade Nord durant la campagne vers l’Afrique Orientale
Allemande (commandement remis à A. Huyghe de Mahenge avant la prise de
Tabora) entre 1915 et 1916 et enfin, général major, commandant supérieur des
troupes coloniales entre 1918 et 1919.
11. Ce fonds contient divers renseignements, lettres, notes d’ordre militaire et
documents relatifs à sa participation à la campagne d’Afrique Orientale
Allemande ainsi qu’un carnet de campagne et des documents relatifs aux
circonstances de son départ pour le front africain.
Moulaert Georges
1. Moulaert Georges
3. Papiers Georges Moulaert
4. 1914-1956
5. 19 boîtes
7. Papier
8. Congo
10. Georges Moulaert (1875-1958) fut commandant du 1er bataillon du
5ème régiment du génie, en 1917. Ensuite il fut lieutenant-colonel de la Force
Publique et commandant de la Base navale du Tanganyika ainsi que directeur
de la Marine du Haut-Congo où il coordonnera les moyens de transports entre
1913 et 1917. Il fut aussi vice-gouverneur de la province d’Equateur de 1917
à 1924.
11. Le fonds contient divers documents relatifs aux premiers jours de la
guerre (1914) et la campagne du Tanganyika (1914-1916) dont un rapport sur
la station de Télégraphie Sans Fil.
historiques vol. 8, Tervuren,1997.
Muller Emmanuel
1. Muller Emmanuel
3. Papiers Emmanuel Muller
4. 1904-1931
5. 4 boîtes et 1 farde
7. Papier
8. Congo
10. Emmanuel Muller (1879-1956) fut chef de district, puis major chargé du
commandement du 2ème bataillon des troupes du Katanga, puis du 1er régiment
de la Brigade Sud (combats de Tabora et Mahenge) entre 1913 et 1918.
11. Ce fonds contient des listes de soldats, des documents concernant les
évènements de la guerre en Afrique Orientale Allemande (défense du
Tanganyika, communications de guerre, situation et plans de combat, ordres
journaliers), des copies des rapports mensuels rédigés par le commandant de
la Brigade Sud pendant les campagnes d’Afrique (1916), des cartes, une
correspondance et des plaques de verre et photographies d’opérations
militaires.
12. THURIAUX-HENNEBERT A., Inventaire papiers Albert Sillye,
Capitaine-commandant (1867-1929) et Inventaire papiers Emmanuel Muller,
Général (1879-1956), Inventaire des Archives Historiques, 6, Tervuren, 1975.
Olsen Frederik
1. Olsen Frederik
3. Papiers Frederik Olsen
4. 1919-1958
5. 2 boîtes
7. Papiers
8. Congo
10. Frederik Olsen fut major, chargé d’assurer la mobilisation du Katanga,
puis lieutenant-colonel, commandant de la Brigade Sud à Shangugu (attaque
entre les lacs Kivu et Tanganyika) entre 1912 et 1917.
11. Ce fonds contient des documents (comptes rendus, ordres) sur la
campagne offensive de la Brigade Sud en Afrique Orientale Allemande et sur
la prise de Tabora (1916), ainsi que des copies de télégrammes relatifs à la
défense des frontières (1918) et des cartes de combats.
Peret Jean
1. Peret Jean
2. Ceges – Soma
3. Correspondance du Lieutenant Peret (Fonds AA 1768)
4. 1914-1919
5. 1 dossier
7. Papier
8. prisonniers de guerre – internés
10. Ce fonds se compose essentiellement de lettres écrites par le lieutenant
Jean Peret à sa famille.
11. Ces lettres contiennent quelques informations sur les la vie quotidienne
des prisonniers de guerre en Allemagne et des internés belges en Suisse.
12. Pholien Joseph
1. Pholien Joseph
3. Archief van Joseph Pholien
4. 1884-1968
5. 30 m.
6. Privé-archief
7. Papier
8. dagboek - krijgsgevangenen
9. Vrij raadpleegbaar (met uitzondering van een aantal stukken)
10. Advocaat Pholien vluchtte tijdens het begin van de oorlog via Nederland
naar Groot-Brittannië. In Londen werkte hij als juridisch raadgever bij de
Belgische militaire attaché Maton. In december 1916 vervoegde hij het
Belgische leger, eerst in een opleidingskamp en later bij de frontartillerie. Op
23 september 1918 werd hij krijgsgevangen genomen door de Duitsers en
opgesloten in het kamp van Torgau. Na de oorlog werd Pholien substituut van
de militaire auditeur van de Krijgsraad in Veurne. Later werd hij senator voor
de Katholieke Partij en schopte het twee keer tot minister van Justitie (19381939 en 1952). Pholien was Eerste Minister in de periode 1950-1952.
11. In dit archiefbestand treffen we familiale en algemene briefwisseling aan,
twee ‘carnets de campagne’ en documenten betreffende het krijgsgevangenschap van Pholien. Verder is er ook informatie over de militaire
onderscheidingen die Pholien te beurt vielen, krantenknipsels en een groot
aantal kranten en tijdschriften uit de oorlogsperiode bewaard.
Vermeldenswaard zijn ook de verslagen van de zittingen van de Raad van de
Orde der Advocaten te Brussel (1916-1918).
12. JANSSENS G. en CARTON DE WIART F., Inventaire des archives de
Joseph Pholien, Brussel, 2004.
13. JANSSENS G. en CARTON DE WIART F., Un homme d’état pour une
Belgique en crise, Bierk, 2003.
Pontus
1. Pontus
3. Fonds Pontus
4. XXe siècle
7. Papier
8. carnet de guerre
10. 11. Ce petit fonds renferme 15 cahiers manuscrits, illustrés de photographies,
croquis ou coupures de presse relatant la campagne de 14-18 et rédigés par le
major Pontus.
Rolin Henri
1. Rolin Henri
3. Papieren van Henri Rolin
4. 1914-1973
5. 0,15 m
6. Privé-archief
7. Microfilm (microfilmverzameling nr.6630/1 - 6630/24).
8. frontleven - foto’s - vredesonderhandelingen
10. Rolin, die later minister zou worden, nam in 1914 als vrijwilliger dienst in
het leger. In 1919 stond hij minister van Buitenlandse Zaken Hymans bij
tijdens de vredesonderhandelingen in Parijs en werd hij Belgisch
afgevaardigde bij de Volkenbond.
11. Zijn archief betreft echter enkel stukken i.v.m. zijn wedervaren en dat van
zijn familie tijdens de oorlog (brieven, foto’s, nota’s, souvenirs maar ook
latere briefwisseling over de oorlog).
12. POLART M.-T., Inventaire des archives d’Henri Rolin, Brussel, 1996.
13. DEVLEESCHOUWER, R., Henri Rolin (1891-1973): une voie singulière,
une voix solitaire, Brussel, 1994.
WAELBROECK M., Henri Rolin et la sécurité collective dans l’entre-deuxguerres, Brussel, 1987.
Rolland Jean
1. Rolland Jean
2. Ceges-Soma
3. Correspondance Jean Rolland (fonds AA 1841)
4. 1914-1918
5. 1 dossier
7. Papier
8. vie au front
10. Ce fonds renferme les lettres adressées par le soldat Jean Rolland aux
membres de sa famille depuis le front de l’Yser.
11. Cette correspondance renferme quelques renseignements sur la vie des
soldats au front.
12. Rouling Jean
1. Rouling Jean
3. Papiers Jean Rouling
4. 1916-1928
5. 1 farde
7. Papier
8. Congo
10. Jean Rouling (1869-1939) fut commandant a.i. des troupes du Nord, puis
commandant du 4ème régiment lors de l’offensive de l’Afrique Orientale
Allemande (1915-1916). Il fut ensuite directeur intérimaire de l’état-major de
la Force Publique, puis commandant supérieur des troupes de la Province
Orientale entre 1917 et 1919.
11. Ce fonds contient des notes manuscrites portant sur le combat de Kato, le
3 juillet 1916 lors de la campagne de l’Afrique Orientale Allemande (rédigée
le 24 mars 1925) ainsi que des ordres de combat.
Ryckmans Pierre
1. Ryckmans Pierre
3. Archives personnelles de Pierre Ryckmans
4. 1891-1959
5. 12 m.
6. Privé-archief
7. Papier
8. dagboek - frontleven - Congo
10. Pierre Ryckmans, de latere Generaal-Gouverneur van Belgisch-Congo,
nam in 1914 als vrijwilliger dienst in het leger. Vanaf 1915 vocht hij in
Afrika. Na de afloop van de oorlog werd hij ambtenaar in het Belgisch
mandaatgebied Ruanda-Urundi.
11. Het dagboek en de aantekeningen van Pierre Ryckmans handelen over zijn
wedervaren aan het front aan de IJzer en in Afrika. Verder bevat het
archiefbestand nog enkele interessante stukken over de situatie in RuandaUrundi in 1920-21.
12. Inventaris door Lien Ceuppens in voorbereiding.
VANDERLINDEN J., Pierre Ryckmans, 1891-1959: coloniser dans
l’honneur, Brussel, 1994.
Schepers Jean
1. Schepers Jean
3. Papiers Jean Schepers
4. 1917-1955
5. 1 farde
7. Papier
8. Congo
10. Jean Schepers (1883-1958) participa à la campagne d’Afrique Orientale
Allemande, puis fut capitaine de la Force Publique de 1917 à 1920.
11. Ce fonds contient des extraits de notes dactylographiées sur la
2ème campagne de l’Afrique Orientale Allemande (1917) munies des
descriptions des régions parcourues, de leurs habitants et de leurs ressources
ainsi que des notes succinctes sur les ex-territoires de l’Afrique Orientale
Allemande (Ruanda-Urundi), adressées au ministre des Colonies Franck (mai
1920).
Steeghers Adolf
1. Steeghers Adolf
3. Verzameling diverse kleine fondsen
7. Papier
8. dagboek - geïnterneerden
10. 11. Hier vinden we het oorlogsdagboek van metaalbewerker Adolf Steeghers,
die na de val van Antwerpen geïnterneerd werd in Amersfoort, Leeuwarden
en Oldenbroek, samen met wat brieven en een foto.
12. Er bestaat een onuitgegeven inventaris van de verzameling diverse kleine
fondsen.
13. CHARLES L., Buskruit en Sauerkraut. Oorlogsbronnen in de Zwarte
Doos (20ste eeuw), Gent, 2007, 219-223.
Tassier Emile
1. Tassier Emile
3. Archives de la famille Tassier
4. 1881-1949
5. 0,75 m.
6. Privé-archief
7. Papier
8. vluchtelingen - krijgsverloop - dagboek - frontleven - foto’s - oud-strijders
10. 11. Emile Tassier was majoor in het Belgisch leger toen de oorlog uitbrak. Hij
voerde het 2e karabiniersregiment aan bij de gevechten in de buurt van Waver,
Lier en later tijdens de Slag om de IJzer. In zijn carnets de route hield hij
aantekening van zijn belevenissen. Ook de uitvoerige briefwisseling met de
familie, die in 1914 naar Groot-Brittannië (Holmes Chapel in Cheshire) en in
1916 naar Versailles gevlucht was, bleef bewaard. Tassier maakte carrière aan
het front en schopte het tot commandant van de 11e infanteriedivisie. In
februari 1918 werd hij van het front verwijderd (door een vermeende ‘affaire’
met deserteurs in zijn divisie) en tewerkgesteld bij het ‘Commandement
supérieur territorial belge’ in Le Havre. Na de wapenstilstand verhuisde de
hele familie opnieuw naar België. In 1920 kreeg hij een soort eerherstel en
werd door koning Albert I benoemd tot ere-generaal-majoor en vereremerkt
met alle mogelijke medailles. Hij werd vice-voorzitter van de Vereniging van
gepensioneerde officieren (Société des officiers retraités). Het beknopte
archiefbestand bevat allerhande paspoorten en Passierscheinen, medailles en
onderscheidingen, militaire orders, de bewuste ‘carnets de route’, enkele
toespraken bij begrafenissen van overleden wapenbroeders en uitnodigingen
voor banketten. Daarnaast zijn er ook een aantal foto’s van de familie en van
Emile (in vol ornaat) en van de oorlogsruïnes aan de IJzer voorradig. Diverse
documenten betreffen het wedervaren van zijn dochter, de bekende historica
Suzanne Tassier (briefwisseling, foto’s en vooral documenten over haar
studies als vluchtelinge in Groot-Brittannië en Frankrijk).
12. LEJOUR E., Inventaire des archives de la famille Tassier, Brussel, 1994.
Temmerman F.
1. Temmerman F. (général-major)
3. Fonds Temmerman
4. XXe siècle
7. Papier
10. Général-major, ancien combattant de la guerre 1914-1918, F. Temmerman
publia ses souvenirs de guerre dans plusieurs volumes édités au profit des
« Plus grands mutilés et invalides de guerre » et intitulés « Tiroirs aux
souvenirs »
11. A cette occasion, il réunit une documentation variée relative à l’armée
belge durant la guerre. En plus d’un historique du 7ème de Ligne, on y trouvera
un intéressant dossier relatif à la discipline militaire en vigueur dans l’armée
belge.
Terlinden Charles
1. Terlinden Charles
3. Papiers Charles Terlinden
4. 1914- 1963
5. 1,5 m.
7. Papier
8. carnet de guerre – résistance
10. Charles Terlinden fut professeur d’histoire à l’Université de Louvain.
Après avoir été démobilisé de la Garde civique, il s’engage dans un service de
renseignement. Après-guerre, il participe aux travaux de la Délégation belge à
Versailles.
11. Ce fonds contient le journal de guerre manuscrit en deux volumes de
Charles Terlinden qui couvre toute la période de guerre, le manuscrit de son
Histoire politique interne de la Belgique rédigée pendant la guerre ainsi que
trois dossiers de notes et documents relatifs à la Conférence de la Paix en
1919.
12. Liste manuscrite disponible auprès de l’archiviste.
Tilkens Auguste (I)
1. Tilkens Auguste
3. Papiers Auguste Tilkens
4. 1884-1940
5. 2 boîtes et 1 farde
7. Papier
8. Congo
10. Auguste Tilkens (1869-1949) fut major, lieutenant colonel puis colonel et
aide de camp du roi Albert en 1917. Il fut aussi chef d’État-major du général
Tombeur à Rutshuru-Kibati pour la préparation de l’offensive de l’Afrique
Orientale Allemande, puis à Albertville pour évacuer les troupes et organiser
leur retour au Congo belge entre 1916 et 1917.
11. Ce fonds contient une correspondance anglo-américano-belge relative à la
coopération après la Première Guerre mondiale (1918-1931), notamment avec
l’American Expeditionary Forces.
Tilkens Auguste (II)
1. Tilkens Auguste (luitenant-generaal)
3. Archief van het Militair Huis van koning Leopold III
4. 20e eeuw
5. 2 m.
6. Privé-archief
7. Papier
8. Congo
10. Auguste Tilkens was enige tijd vleugel-adjudant van koning Albert I en
vocht in Duits Oost-Afrika.
11. In het archief van generaal Tilkens, hoofd van het Militair Huis van
koning Leopold III en voordien Gouverneur-Generaal van Belgisch Congo,
vinden we een brievenboek van medisch inspecteur Rodhain betreffende de
militaire expeditie in Duits Equatoriaal-Afrika (1916-1917), een brievenboek
van een militair geneesheer in Frans Equatoriaal-Afrika (1916) en een dossier
betreffende de Belgische militaire hospitalen in Udjiji en Tabora in Duits
Oost-Afrika (1916-1917) terug.
Thomas Désiré
1. Thomas Désiré
3. Papiers Désiré Thomas
4. 1914-1920
5. 19 boîtes
7. Papier
8. Congo
10. Désiré Thomas (1870-1936) participa à la formation des cadres belges
préposés à la préparation de l’offensive en Afrique Orientale Allemande puis
fut lieutenant-colonel, commandant de l’aile droite de la Brigade Sud en 1916
et occupa Nyanza (Tanganyika). Il commanda ensuite la Brigade Nord entre
1917 et 1918 et coopéra avec le colonel Moulaert à la prise de Kigoma avant
de participer à la prise de Tabora.
11. Ce fonds contient de nombreux documents concernant l’offensive et
l’occupation belge en Afrique Orientale Allemande : comptes rendus et
résumés d’opérations militaires, rapports de reconnaissance, télégrammes,
instructions du quartier général et de Thomas, rapports d’état-major de la
Brigade Nord, bulletins de renseignements, relevés topographiques et croquis
d’opérations, réponses de plusieurs capitaines – commandants aux questions
du commandant en chef. Il contient aussi divers documents provenant de
missions catholiques de l’Afrique Orientale Allemande et du gouvernement
allemand, de la résidence impériale et du commandement militaire. On y
trouve aussi des coupures de presse, une correspondance privée, des carnets
de notes, agenda et journaux de campagne ainsi que des notes diverses
(instructions et aptitudes des troupes noires, femmes dans les colonies,
missionnaires, personnel du Karema, porteurs), intendance et magasins
(factures et demandes),…
Thonet Alfred
1. Thonet Alfred
3. Archief van Alfred Thonet
4. 1901-1950
5. 2 m. (48 nrs.)
6. Privé-archief
7. Papier
8. krijgsverloop - foto’s - dagboek
9. Raadpleegbaar met toestemming van de Algemeen Rijksarchivaris.
10. Alfred Thonet was officier en werd na de oorlog lesgever aan de
Koninklijke Militaire School.
11. Dit archiefbestand omvat een historiek van het 12e en 14e linieregiment,
dagorders en plannen van de gevechten van het 14e regiment (slagen bij Luik,
Sint-Joris-Weert, Pontisse, Vottem, Herstal, Fléron, Chaudfontaine, Retinne,
Rabosée en Boncelles). Verder zijn er nog enkele krantenknipsels en affiches
bewaard. Ook de citaties van Thonet op de dagorders, zijn opeenvolgende
benoemingen en de eretekens die hij verdiende zijn voorradig. Er is ook een
dossier betreffende de slag bij Merkem en dossiers i.v.m. de oorlogsvoorbereidingen, stukken betreffende 14e linieregiment, familiale correspondentie,
een ‘carnet de campagne’ en een fotoalbum uit de periode van de Eerste
Wereldoorlog.
12. POLART M.-T., Inventaire des papiers A.P. Thonet (onuitgegeven).
Tombeur de Tabora Charles
1. Tombeur de Tabora Charles
3. Papiers Charles Tombeur de Tabora
4. 1892-1923
5. 4 boîtes
7. Papier
8. Congo – carnet de guerre
10. Charles Tombeur de Tabora (1869-1949) fut général, commandant en chef
de l’offensive vers l’Afrique Orientale Allemande (occupation du Ruanda,
prise de Tabora) entre 1914 et 1917. Il fut ensuite vice-gouverneur général du
Congo à Boma puis administrateur général du Katanga, entre 1917 et 1920.
11. Ce fonds contient des carnets de route et carnets de notes intitulés
« Préparatifs militaires » et des documents divers concernant la campagne en
Afrique Orientale Allemande et manuscrits de ses ouvrages. Il offre aussi la
correspondance personnelle de Tombeur de Tabora en relation avec les
campagnes d’Afrique (1911-1916) et la correspondance relative aux
opérations de mobilisation (1910-1914) ainsi que des ordres du jour et divers
discours prononcés par lui.
Vanden Hende Victor
1. Vanden Hende Victor
3. Papiers Victor Vanden Hende
4. 1916
5. 1 farde
7. Papier
8. Congo
10. Victor Vanden Hende fut sous-officier de l’armée belge, envoyé en
campagne en Afrique et participa à la campagne de l’Afrique Orientale
Allemande.
11. Ce fonds contient trois cahiers de cours coloniaux, donnés sans doute
pendant la traversée depuis Honfleur (1916) et traitant de l’hygiène, des
opérations militaires, de topographie, géographie, des relations avec les
autochtones, …
Van De Pitte Eugène
1. Van De Pitte Eugène
2. Ceges-Soma
3. Correspondance Eugène Van De Pitte
4. 1914-1920
5. 1 boîte
7. Papier
8. vie au front – prisonniers de guerre
10. Ce fonds renferme la correspondance d’Eugène Van de Pitte, volontaire
de guerre, à ses frères Prosper et Edgard.
11. Cette correspondance renferme quelques renseignements sur la vie des
soldats au front et des prisonniers de guerre en Allemagne.
12. Van Overstraeten Raoul
1. Van Overstraeten Raoul (generaal)
3. Archief van het Militair Huis van de Koning (generaal Van Overstraeten)
4. 1914-1934
5. 1 m.
6. Privé-archief
7. Papier
8. krijgsverloop
10. 11. In dit archief zouden een aantal archiefstukken van generaal Galet
berusten.
12. Er is geen toegang voorhanden.
TASNIER en VAN OVERSTRAETEN R., L’armée belge dans la guerre
mondiale, Brussel, 1923.
VAN OVERSTRAETEN R., Les carnets de guerre d’Albert 1er, Brussel,
1957.
Van Petegem Maurice
1. Van Petegem Maurice
3. Papiers Maurice Van Petegem
4. 1917-1919
5. 1 farde
7. Papier
8. Congo
10. Maurice Van Petegem fut premier sous-officier au front du Tanganyika
(Albertville), désigné pour commander le détachement de Kibwesi puis celui
d’Igombe dans la campagne contre l’Afrique Orientale Allemande, puis
adjudant-chef à Albertville.
11. Ce fonds contient quelques ordres de marche ainsi qu’une attestation de
présence au front et deux cartes de l’Afrique Orientale Allemande.
Van Severen Joris
1. Van Severen Joris
2. Universiteitsarchief Leuven
3. Fonds Joris Van Severen
7. Papier
8. frontleven - dagboek - Frontbeweging - Vlaamse kwestie
10. Studentenleider Van Severen werd in september 1914 opgeroepen om te
dienen in het Belgisch leger. Na de opleiding in Frankrijk trok hij in 1915
naar het front waar hij snel promotie maakte. Achter het front ging hij
regelmatig op bezoek bij Verschaeve en Belpaire. Van Severen maakte deel
uit van de Frontbeweging en werd tweemaal weggestuurd van het front.
11. In de eerste plaats bevat dit archiefbestand het (uitgegeven) achtdelig
dagboek van Van Severen uit de periode maart 1916-juni 1921. Daarnaast
treffen we ook de briefwisseling met zijn ouders en broer aan en met figuren
als Verschaeve, Belpaire, De Schaepdrijver, Debeuckelaere, Pil en Van
Puymbroeck. Verder zijn er nog een aantal gedichten, het mobilisatieboekje,
de vuurkaart, allerhande passen en stukken i.v.m. de bevorderingen van Van
Severen bewaard. Tevens zijn een aantal pamfletten van de Frontbeweging en
stukken betreffende zijn rol in de naoorlogse Vlaamse Beweging voorhanden.
Ook de dagboeken van Irma Van De Male, de moeder van Joris Van Severen,
uit 1914-1915 en 1918 bleven bewaard in dit fonds. Verder zijn er nog
afschriften van het oorlogsdagboek van zijn Franstalige vriend Charles
Gouzée de Harven (1916-1918) beschikbaar. Veel documentatie over de
figuur Van Severen wordt bewaard in het bijhorende deelarchief van het
Nationaal Studie- en Documentatiecentrum Joris Van Severen.
12. VAN REGENMORTEL J., Inventaris van het Fonds Joris Van Severen
(onuitgegeven).
13. VANACKER D., Die vervloekte oorlog: dagboek 1914-1918, Kapellen,
2005.
VAN SEVEREN A., Joris van Severen: het verhaal van een leven. Deel 1:
van 1894 tot 1929, Brugge, 1995.
WILS L., Joris van Severen, een aristocraat verdwaald in de politiek,
Leuven, 1994.
Verschingel Georges
1. Verschingel Georges
2. ADVN
3. Archief van de familie Georges Verschingel
7. Papier
8. Foto’s
9. Raadpleegbaar
10. 11. Het archief bevat foto’s gemaakt door Verschingel aan en achter het
IJzerfront en wat documentatie over Verschaeve.
12. Inventaris.
Vervloet Emile
1. Vervloet Emile
2. Ceges – Soma
3. Archives du Lieutenant de réserve Emile Vervloet (fonds AA 1628 et AA
1698)
4. 1914-1949
5. 2 fardes et un portefeuille
7. Papier
8. vie au front – propagande
10. Ce fonds se rapporte à la carrière militaire du lieutenant de réserve Emile
Vervloet durant les deux guerres mondiales. Il se compose de lettres, rapports
et notes diverses.
11. On y trouvera divers renseignement sur l’activité d’Emile Vervloet, sur le
front de l’Yser, au sein des Grenadiers, ainsi que sur sa participation à la
tournée des soldats belges organisée aux États-Unis, en 1919, dans le cadre de
la propagande au profit du Liberty Loan.
12. CARTON DE TOURNAI P., Archives Emile Vervloet, s.l., 2001.
Wibier Albert
1. Wibier Albert
3. Papiers Wibier
4. 1911-1917
5. 1 boîte
7. Papier
8. Congo
10. Albert Wibier (1876-1952) fut capitaine-commandant, attaché au cabinet
militaire du ministère de la Guerre et responsable de la TSF militaire
11. Ce fonds contient des documents divers sur la matériel anglais envoyé au
Tanganyika pendant la campagne de guerre (1916-1917), l’utilisation de la
T.S.F après la prise de Tabora, la création de sections T.S.F. militaires
coloniales et leur organisation (1916).
Willems R.-H.
1. Willems R.-H.
3. Fonds Général R.-H. Willems
4. XXe siècle
7. Papier
10. Ces archives furent confiées au MRA par le général Willems en septembre
1970. Une bonne part concerne les régiments (3ème et 20ème de ligne) qu’il
commanda.
11. Le fonds se compose de documents divers portant, pour l’essentiel, sur
l’histoire de deux régiments de l’armée belge : les 3ème et 20ème de ligne. Il
s’agit surtout d’ordres de bataille, d’ordres du jour, de documents relatifs à la
Fraternelle du 20ème de ligne,…
12. PARIDAENS M.A., Inventaire des Fonds d’archives “Général R.H.
Willems » et « Fraternelle du 20ème de ligne », Bruxelles, 1981.
Belgique : Écrivains, journalistes et artistes - 397
2.4
ÉCRIVAINS, JOURNALISTES ET ARTISTES /
SCHRIJVERS, JOURNALISTEN EN KUNSTENAARS
Baussart Elie
1. Baussart Elie
2. Centre d’Animation et de Recherche en Histoire Ouvrière et Populaire
3. Fonds Elie Baussart
4. 1903-1965
5. 7 m
7. Papier
8. culture
9. Ouvert à l’exception de certains articles nécessitant l’introduction d’une
demande justifiée.
10. Les nombreuses activités d’Elie Baussart, militant catholique et écrivain,
ainsi que des archives personnelles
11. Les archives personnelles d’Elie Baussart (1887-1965) sont intéressantes
pour toute recherche sur le mouvement wallon, les prémisses de la démocratie
chrétienne, l’action sociale catholique et bien sûr aussi, sur l’engagement et
l’action du militant. Pour la période de la Première Guerre mondiale est
essentiellement conservée sa correspondance diverse (22, 59-61), notamment
issue de son activité au sein de divers périodiques tels que Le catholique,
La Terre Wallonne et Le Pays Wallon et de sa réflexion sur l’action sociale
chrétienne et le mouvement ouvrier. A cela s’ajoutent les notes de l’écrivain à
propos de la guerre et les textes de discours prononcés par lui durant et à
l’issue de celle-ci.
12. Papiers Elie Baussart, Collection Archives, inventaire n° 1, Carhop,
Bruxelles, 1991.
Belpaire Marie-Elisabeth (I)
1. Belpaire Marie-Elisabeth (Maria)
3. Archief van Maria Belpaire
4. 1871-1948
5. 4,5 m.
6. Privé-archief
7. Papier
8. Vlaamse kwestie - cultuur
398 - België: Schrijvers, journalisten en kunstenaars
10. Maria Belpaire, die stamde uit een gefortuneerde Antwerpse familie,
speelde een belangrijke rol in de Vlaamse Beweging. Deze letterkundige
steunde allerhande sociale werken en was een bekend kunstmecenas. Belpaire
was tevens een vertrouwenspersoon van het Hof en van de regering in
Vlaamse kwesties. De ‘Swiss cottage’ van deze ‘dame d’œuvres’, gelegen
achter het front in De Panne, was een drukke ontmoetingsplaats voor
schrijvers, kunstenaars, politici enz.
11. In dit archief treffen we briefwisseling met de ministers Helleputte,
Poullet, Van De Vyvere en Carton de Wiart aan. Ook Vlaamse boegbeelden
zoals Van De Perre, Van Cauwelaert, Prims, Verschaeve, Bernaerts, English,
Elebaers, Nobels, Geerardyn en Heyman komen aan bod. Belpaire onderhield
ook relaties met kardinaal Mercier, Van Der Cruyssen, Gillès de Pélichy,
Schollaert en Passelecq.
12. Er bestaat een summiere toegang.
13. BELPAIRE M., Gestalten in ’t verleden, Brugge, 1947.
DEREERE A en VAN BEECK H., Marie-Elisabeth Belpaire (1853-1948):
facetten van een levenswerk, Antwerpen, 2002.
SCHROOTEN H., De sociale en politieke actie van mej. M. Belpaire tijdens
de Eerste Wereldoorlog, Antwerpen, 1978.
Belpaire Marie-Elisabeth (II)
1. Belpaire Marie
3. Belpaire Marie
4. 1917-1948
5. 1 microfilm
6. Privé-archief
7. Microfilm (microfilmverzameling, nr. 1382).
10. Maria Belpaire, die stamde uit een gefortuneerde Antwerpse familie,
speelde een belangrijke rol in de Vlaamse Beweging. Deze letterkundige
steunde allerhande sociale werken en was een bekend kunstmecenas. Belpaire
was tevens een vertrouwenspersoon van het Hof en van de regering in
Vlaamse kwesties. De ‘Swiss cottage’ van deze ‘dame d’œuvres’, gelegen
achter het front in De Panne, was een drukke ontmoetingsplaats voor
schrijvers, kunstenaars, politici enz.
11. Een aantal brieven van koningin Elisabeth en medewerkers van het
Koningshuis aan juffrouw Belpaire werden gemicrofilmd door het
Rijksarchief. Enkele dateren uit 1917-18.
12. 13. BELPAIRE M., De vier wondere jaren, Brasschaat, 1920.
D‘HOORE M., Archives de particuliers relatives à l’histoire de la Belgique
SCHROOTEN H., De sociale en politieke actie van mej. M. Belpaire tijdens
de eerste wereldoorlog, Antwerpen, 1978.
Christophe Lucien
1. Christophe Lucien
3. Fonds Lucien Christophe
4. 1918-1964
7. Papier
8. culture
10. Ecrivain belge, Lucien Christophe (1891-1975) combattit sur le front
belge. Avec Marcel Paquot et Lucien Boumal, deux jeunes écrivains soldats,
il fonda une revue littéraire, les « Cahiers du front » dont le premier numéro
vit le jour en juin 1918.
11. On y trouvera notamment différents dossiers relatifs à la création des
« Cahiers du front » ainsi qu’ à son ami, l’écrivain Louis Boumal, tué sur le
front en octobre 1918. Il est à noter que les AML conservent les Carnets de
campagne de ce dernier. Ce manuscrit offre le témoignage intéressant d’un
jeune soldat belge.
12. Inventaire des pièces du fonds consultable en ligne dans la base de
données « Plume » ainsi que dans le fichier accessible en salle de lecture.
13. LOBET M., « Notice sur Lucien Christophe » in : Annuaire de
l’Académie Royale des langue et de littérature françaises de Belgique,
Bruxelles, 1976, 135-153.
Claus Emile
1. Claus Emile
2. Archives de l’Art contemporain en Belgique
3. Fonds Emile Claus
4. ca. 1850 – 1924
5. 18 boîtes
7. Papier
8. culture
10. Archives personnelles d’Emile Claus, exilé en Angleterre durant le conflit.
11. Ce fonds renferme la correspondance reçue par Emile Claus. Dans celle-ci
nous trouvons trace tant de son exil que de l’activité qu’il déploya en faveur
de diverses causes, notamment par le biais de ventes aux enchères d’œuvres
(CRB, Comité de visite aux blessés belges, …). Nous trouvons aussi dans ce
fonds quelques documents biographiques (laisser-passer,..) et un petit nombre
de photographiess le représentant lors de son exil ou peignant cimetières et
ruines.
13. HOOZEE R., FAIRCLOUGH O. en VERDICKT C., Kunst in
ballingschap: Vlaanderen, Wales en de Eerste Wereldoorlog, Anvers, 2002.
Collaer Paul
1. Collaer Paul
2. Bibliothèque Royale – Section Musique
3. Fonds Paul Collaer
4. XXème siècle
7. Papier
8. culture
10. Musicologue, pianiste, chef d’orchestre et directeur de la musique à la
Radio flamande de l’INR de 1937 à 1952, Paul Collaer (1892-1989) fut une
figure centrale du monde musical belge du XXème siècle.
11. Mobilisé en 1914, Collaer servit sur le front belge. Le fonds renferme
quelques lettres échangés par Collaer durant cette période.
12. Inventaire disponible en ligne sur le site de la Bibliothèque Royale.
Daye Pierre
1. Daye Pierre
3. Fonds Pierre Daye
7. Papier
8. carnet de guerre – Congo – photographies
9. Partiellement ouvert à la recherche
10. Ecrivain, journaliste, romancier, grand voyageur, Pierre Daye (1892-1960)
fut mobilisé en 1914 avant de partir combattre en Afrique.
11. Les archives de Pierre Daye renferment notamment une série de
photographies datant de la Première Guerre mondiale. En outre, les AML sont
détenteurs du manuscrit de ses Mémoires dans lesquelles il relate sa
participation aux campagnes de l’armée belge en Afrique ainsi qu’à l’action
qu’il déploya au sein de la Mission militaire belge aux États-Unis. Il est à
noter qu’une grande partie des archives relatives à la carrière politique de
Pierre Daye reposent au CEGES. Celui-ci dispose d’une copie des Mémoires
de Pierre Daye, accessible après autorisation de la famille Lesigne.
12. Fichier en salle de lecture.
DELCORD B., « Inventaire du Fonds Daye conservé au Musée de la
Littérature », in : DELCORD B. et GOTOVITCH J., Centre de recherches et
d’études historiques de la seconde Guerre mondiale – Inventaire 22. Fonds
Pierre Daye, Bruxelles, 1989, 27-48.
13. COLPE C., Pierre Daye: 1892 - 1960: itinéraire(s) politique(s), mémoire
de maîtrise inédit, Paris X Nanterre, 2002.
Delvaux Victor
1. Delvaux Victor
3. Archives de Victor Delvaux, patron de presse à Namur
4. fin XIXe – XXe siècles
5. 1,6 m.
7. Papier
8. presse
9. Ouvert à la recherche après autorisation du conservateur du dépôt de
Namur.
10. Victor Delvaux (1861-1941) fut rédacteur, rédacteur en chef, éditeur puis
directeur de L’Ami de l’Ordre, un des rares journaux d’avant-guerre à avoir
poursuivi sa publication durant l’occupation.
11. Le fonds contient une série de dossiers et de lettres relatifs aux activités
professionnelles de ce patron de presse namurois.
13. WARNOTTE M.-L., L’Ami de l’Ordre, quotidien catholique namurois de
1839 à 1914, Louvain-Paris, 1968.
des Ombiaux Maurice
1. des Ombiaux Maurice
3. Fonds Maurice des Ombiaux
7. Papier
8. culture
10. Ecrivain et critique gastronomique, Maurice des Ombiaux (1868-1943)
trouva refuge en France tout au long de la guerre. Entré au cabinet de Charles
de Broqueville, il dirigea un service de propagande photographique basé à
Paris.
11. Ces archives renferment quelques lettres échangées par lui durant la
guerre, notamment avec Maeterlinck.
Cfr. Maeterlinck.
13. DES OMBIAUX, M., La résistance de la Belgique, Paris, 1916.
DES OMBIAUX M., Un Royaume en exil: la Belgique du dehors, Paris,
1917.
DES OMBIAUX M., La littérature belge: son rôle dans la résistance belge,
Paris, 1918.
De Villegas de Saint-Pierre Maria
1. de Villegas de Sainte-Pierre Maria
3. 4. 1915-1918
7. 1 microfilm (Microfilmverzameling, nr. 727)
8. frontleven
10. De katholieke schrijfster Maria de Villegas (1870-1941), gehuwd met
graaf Léopold van den Steen de Jehay, was tijdens de oorlog verpleegster in
het hospitaal Elisabeth in Poperinge.
11. De Villegas schreef over haar wedervaren Mon journal d’infirmière. Het
vervolg van deze herinneringen: L’autre guerre, bleef onuitgegeven, maar een
kopie belandde na verloop van tijd in het Rijksarchief.
12. 13. DE MOREAU F., Une chatelaine dans les tranchées, Brussel, 2009.
GUBIN E. e.a., Dictionnaire des femmes, Brussel, 2006, 197-198.
VAN DEN STEEN DE JEHAY M., Mon journal d’infirmière (aoûtnovembre 1914), Brussel, 1937.
Dumont-Wilden Louis
1. Dumont-Wilden Louis
3. Fonds Dumont-Wilden
7. Papier
8. culture
10. Journaliste, essayiste et critique d’art, Louis Dumont-Wilden (1875-1963)
fut un des trois cofondateurs de Pourquoi Pas? Réfugié en France en 1914, il
s’installa à Paris où il fut secrétaire de Maurice Barrès.
11. Les archives de Louis Dumont-Wilden renferment quelques lettres
échangées par lui durant la guerre, notamment avec Maeterlinck.
Cfr. Maeterlinck.
13. BANOVA-VERBEEK J. en WARMOES J., Louis Dumont-Wilden: le
centenaire de sa naissance, Bruxelles, 1975.
DUMONT-WILDEN L., Les jours inquiets 1914-17, Paris, 1917.
Eekhoud Georges
1. Eekhoud Georges
3. Fonds Georges Eekhoud
7. Papier
8. carnet de guerre – culture
10. Georges Eekhoud (1854-1927) fut journaliste, critique d’art, conteur et
romancier.
11. Durant de longues années, il se consacra à la rédaction d’un journal intime
dont les AML possèdent le manuscrit. Les 1.700 pages consacrées aux années
de guerre constituent un témoignage très intéressant sur la vie en Belgique
durant l’occupation.
12. DE SCHAEPDRIJVER S., « An outsider inside : the occupation diary of
Georges Eekhoud » in JAUMAIN S. et al., Une Guerre totale? La Belgique
dans la Première Guerre mondiale. Nouvelles tendances de la recherche
historique, Bruxelles, 2005, 79-95.
Gevers Marie
1. Gevers Marie
2. Archives et Muséee de la Littérature
3. Fonds Marie Gevers
7. Papier
8. carnet de guerre – réfugiés
10. Ecrivain belge, première femme élue à l’Académie Royale de Langue et de
Littérature française de Belgique, Marie Gevers (1883-1975) se réfugia aux
Pays-Bas au début de la guerre.
11. Les archives de Marie Gevers renferment notamment une partie de la
correspondance ainsi que le manuscrit des souvenirs de guerre qu’elle rédigea
entre 1915 et 1918.
12. Inventaire des pièces du fonds consultable en ligne dans la base de
données « Plume ».
13. SKENASI C., Marie Gevers et la nature, Bruxelles, 1983.
Guislain Albert
1. Guislain Albert
3. Archives personnelles d’Albert Guislain
4. 91 m.
5. 1890-1969
6. Privé-archief
7. Papier (enkel raadpleegbaar op microfilm (nr.6924-7025)
8. dagboek
10. Guislain was een bekend advocaat en auteur.
11. Het archiefbestand bevat o.a. het dagboek dat Guislain bijhield tijdens de
bezetting en een aantal brieven uit de oorlogsperiode. Het archief bevat ook
een aantal documenten over het wedervaren van Edmond Picard en Jules
Destrée tijdens de oorlogsperiode. Vooral de uittreksels uit het dagboek en de
satirische gedichten van Picard verdienen vermelding. Guislain was goed
bevriend met deze beide personaliteiten en werkte aan een biografie over hun
rijk gevulde leven.
12. MURET P., Inventaire des archives personnelles d’Albert Guislain (18901969), Brussel, 2001.
Hellens Frans
1. Hellens Frans
3. Fonds Frans Hellens
7. Papier
8. réfugiés
10. De son vrai nom, Frédéric Van Ermengen, Frans Hellens (1881-1972) fut
un des romanciers et poètes belges les plus célèbres de son époque. Réfugié
en France durant la guerre, il fréquenta les milieux littéraires et artistiques
français tout au long de son exil.
11. Les archives de Frans Hellens renferment un grand nombre de lettres
échangées par lui durant son exil à Nice. Ces lettres constituent un
témoignage intéressant sur la vie d’un réfugié belge en France.
Keurvels Hendrik
1. Keurvels Hendrik
2. Liberaal archief
3. Archief van Hendrik Keurvels
4. 5. 0,2 m.
6. Privé-archief
7. Papier
8. pers
10. 11. In het archief van deze liberale journalist vinden we enkele brieven
betreffende de hulpverlening door het Hulpfonds voor Werkloze Journalisten
(een afdeling van de Mutualistische Maatschappij van de Persbond) aan.
12. Inventaris van het archief van Hendrik Keurvels (1869-1931), Gent, 2005.
La Fontaine Henri
1. La Fontaine Henri
2. Mundaneum
3. Papiers personnels Henri La Fontaine
4. 5. 47 m.
7. Papier
8. pacifisme – réfugiés
10. Ces fonds d’archives témoigne de la variété des activités de Henri
La Fontaine, avocat socialiste et pacifiste, prix Nobel en 1913. La guerre lui
permet de finaliser son projet pacifiste: The great solution, Magnissima
Charta, publié aux États-Unis en 1916.
11. Ce fonds, classé mais non inventorié, donne à voir l’activité de
La Fontaine en faveur du pacifisme lors de son exil à Londres puis aux ÉtatsUnis. Il comprend deux boîtes d’archives relatives à la participation de
La Fontaine au Bureau international pour la Paix (BIP) concernant
essentiellement les prises de positions et réunions spéciales du BIP à
l’annonce de la guerre (37-38). Il contient aussi deux boîtes de documents
réunis à l’occasion de son séjour à Londres (178-179), concernant
principalement ses nombreux liens avec les divers comités d’aide aux Belges
et à la Belgique, sa recherche d’appartement et son action en faveur du
pacifisme, notamment la polémique autour de son manifeste « Ce que les
pacifistes avaient à dire », paru en 1914. Viennent ensuite les archives
produites lors de son exil aux États-Unis qui donnent un aperçu de l’activité
de La Fontaine auprès des organisations pacifistes au travers des notes,
discours, invitations, articles et de sa correspondance (180-185). Ce fonds
contient aussi des documents relatifs à la Magnissima Charta, qu’il publia aux
États-Unis en 1916.
12. Inventaire en cours disponible auprès de l’archiviste.
13. Henri La Fontaine, prix Nobel de la paix : tracé[s] d'une vie, Mons,
Mundaneum, 2002.
Lyr René
1. Lyr René
3. Fonds René Lyr
7. Papiers
8. aide internationale – réfugiés – culture
10. De son vrai nom, R. Vanderhaeghe, René Lyr (1887-1957) fut écrivain,
musicologue et conservateur du Musée instrumental du Conservatoire royal
de Bruxelles. Réfugié en France, tout au long de la guerre, il enseigna au
Lycée de Talence, près de Bordeaux et s’impliqua dans un grand nombre de
collectes organisées au profit d’œuvres de bienfaisance belges.
11. Les archives de René Lyr renferment quelques lettres échangées par lui
durant la guerre, notamment avec Henry Carton de Wiart au sujet des
collectes organisées au profit d’œuvres belges dans le Sud-ouest de la France.
Cfr. Carton de Wiart.
13. LYR R., Nos héros morts pour la patrie, Bruxelles, 1920.
Maeterlinck Maurice
1. Maeterlinck Maurice
3. Archief van Maurice Maeterlinck
7. Papier
8. 9. Raadpleegbaar met voorafgaande toestemming.
10. De Franstalige schrijver en dichter Maeterlinck (1862-1949) won in 1911
de Nobelprijs voor literatuur.
11. In dit archief vinden we de briefwisseling van Maeterlinck met Cyriel
Buysse, Charles Doudelet, Gérard Harry, Albert Mockel en Henry Russel uit
de oorlogsperiode. Verder zijn er enkele foto’s, krantenknipsels en boekhoudkundige stukken bewaard.
13. HANSE J. en VIVIER R. (ed.), Maurice Maeterlinck 1862-1962, s.l.,
1962.
MAETERLINCK M., La Belgique héroïque et martyre 1914-15, Parijs, 1915.
MAETERLINCK M., BUYSSE C. en DUMONT-WILDEN L., België in
oorlog, Brussel, z.d.
VAN NUFFEL R.O.J., Maeterlinck uit de vergeethoek, Gent, 1979.
Ost Alfred
1. Ost Alfred
3. Collectie Ost
7. Papier
8. iconografie
10. De Mechelse kunstenaar Alfred Ost week uit naar Nederland waar hij
affiches tekende en schilderde voor allerhande hulporganisaties ten voordele
van de Belgische vluchtelingen en krijgsgevangenen.
11. Het AMVC-Letterenhuis bewaart een aantal affiches, schilderijen,
aquarellen, tekeningen en brieven van Ost (deels te bekijken op de website).
12. Er is een summiere toegang voorhanden op de website.
13. SCHEERLINCK K., Alfred Ost 1884/1945. Affiches-posters.
Œuvrecatalogus, s.l., 1997.
Pirenne Henri (I)
1. Pirenne Henri
3. 4. 1862-1962
7. Microfilm (microfilmverzameling, nr. 469-470, 487-491 en 668/1-6).
8. 9. Voorafgaande toestemming van de Algemeen Rijksarchivaris is vereist.
10. De bekende historicus Pirenne werd wegens zijn verzet tegen de
vernederlandsing van de Gentse universiteit als politiek gevangene naar
Duitsland gevoerd.
11. Hier treffen we briefwisseling aan, nota’s en brochures over de oorlog,
documenten over de Commissie voor de Oorlogsarchieven en natuurlijk de
befaamde gevangenisherinneringen van Pirenne. Verder zijn er brieven,
boekhoudkundige stukken en het Bulletin officiel des Asiles des soldats
invalides belges bewaard. Mevr. Pirenne was immers voorzitster van het
Gentse Comité.
Cfr. Aanwinstenregister ’manuscripts divers’ nrs. 4526, 4580, 4582 en 4597.
DESPY-MEYER A., Le fonds Henri Pirenne aux archives de l’Université de
Bruxelles, in: Archives et bibliothèques de Belgique, 1988 (59), 3-4, 79-90.
LYON B., Henri Pirenne: a biographical and intellectual study, Gent, 1974.
LYON B. en LYON M., The journal de guerre of Henri Pirenne, Amsterdam,
1976.
PIRENNE H., Souvenirs de captivité en Allemagne, Brussel, 1920.
Pirenne Henri (II)
1. Pirenne Henri
2. Archives de l’Université libre de Bruxelles
3. Archives Henri Pirenne
4. 5. ca. 150 volumes
7. Papier
8. carnet de guerre
10. Henri Pirenne (1862-1935) fut l’historien belge le plus célèbre de son
époque. Auteur d’une volumineuse Histoire de Belgique, il enseigna à
l’Université de Gand de 1886 à 1930. Opposé à la création de l’Université
von Bissing, il fut déporté par les Allemands en mars 1916.
11. L’ULB a fait l’acquisition des archives d’Henri Pirenne. Elles renferment
une correspondance riche et abondante au travers de laquelle transparaît
l’intensité de l’activité scientifique déployée par Pirenne durant la guerre et
l’immédiat après-guerre ainsi que les démêlés qui l’opposèrent aux Allemands
durant l’occupation. On y trouvera notamment le manuscrit du Journal qu’il
tint tout au long de sa captivité en Allemagne. A noter qu’une partie des
archives d’Henri Pirenne repose à l’Académie Royale des Sciences, des
Lettres et des Beaux-Arts de Belgique.
12. Liste accessible en salle de lecture.
13. LYON B., Henri Pirenne. A biographical and intellectual study, Gand,
1974.
LYON B., The Journal de guerre of Henri Pirenne, Amsterdam/New York,
1976
PIRENNE H., Souvenirs de captivité en Allemagne in : Revue des Deux
Mondes, t. LV, 1920, 539-560 et 829-858.
Verhaeren Emile
1. Verhaeren Emile
3. Fonds Emile Verhaeren
7. Papier
8. culture - réfugiés
10. Ecrivain, grande figure de la littérature belge francophone, Emile
Verhaeren (1855-1916) se réfugia en Grande-Bretagne et en France dès 1914.
De là, il ne cessa d’exacerber le patriotisme belge avant de disparaître dans un
accident survenu à la gare de Rouen en 1916.
11. Les archives de Emile Verhaeren renferment quelques lettres échangées
avec différents représentants des milieux littéraires et artistiques belges en
exil.
13. DE SMET J., Emile Verhaeren, Sint-Amands, 1922.
MARX J., Verhaeren. Biographie d’une œuvre, Bruxelles, 1996.
VERHAEREN E., La Belgique sanglante, Paris, 1915.
VERHAEREN E., Ville meutries de Belgique : Anvers, Malines et Lierre,
Paris, 1916.
Belgique : Architectes - 411
2.5
ARCHITECTES / ARCHITECTEN
Bascourt Joseph
1. Bascourt Joseph
2. Musée des Archives de l’Architecture Moderne
3. Fonds Joseph Bascourt
4. 1887-1926
7. Papier
8. reconstruction
10. Ce fonds concerne l’activité de l’architecte Joseph Bascourt.
11. Le fonds comprend plusieurs milliers de documents issus des projets et
réalisations de l’architecte. Il faut mentionner en particulier la maquette du
projet de Panthéon de la Paix pour la ville d’Anvers (1916) et les plans
d’exécution du monument aux héros de la guerre 14-18 pour la commune de
Wilrijk (1920-1925).
12. Musée des Archives de l’Architecture Moderne. Collections, Bruxelles,
1986, t. 1, pp. 80-86.
13. « Joseph Bascourt » in : Musée des Archives de l’Architecture Moderne.
Collections, Bruxelles, 1986, t. 1, 78-86.
Berger Hippolyte
1. Berger Hippolyte
3. Fonds Hippolyte Berger
4. 1905-1946
7. Papier et papier calque
8. reconstruction
10. Ce fonds concerne l’activité de l’architecte Hippolyte Berger, membre du
Comité de Secours et d’Alimentation de la province d’Anvers. Il établit des
relevés d’habitations rurales et développe des projets de logements pour
ouvriers après la guerre.
11. Ce fonds comprend les projets et réalisations de l’architecte ainsi que les
cahiers des charges et la correspondance. On lui doit notamment un projet
412 - België: Architecten
d’habitations ouvrières semi-provisoires pour le Comité de Secours et
d’Alimentation de la province d’Anvers (1916), un projet de restauration de
l’église de Blaasveld en 1920 et un projet de monument commémoratif à
Tournai (1920).
1999, t. 2, 70-75.
13. « Hippolyte Berger » in : Musée des Archives de l’Architecture Moderne.
Bodson Fernand
1. Bodson Fernand
3. Fonds Fernand Bodson
4. 1907-1934
7. Papier et photographies
8. reconstruction
10. Etant donné la destruction des archives personnelles de l’architecte
Fernand Bodson, seuls quelques dessins originaux transmis par son associé
Antoine Pompe et de reproductions sont conservées.
11. Ce fonds renferme un projet pour la reconstruction de Dinant (1915) et un
projet de pont sur la Meuse dans la même ville (1917). Il ne subsiste que des
photographies de ces projets.
1986, t. 1, 96-99.
13. « Fernand Bodson » in : Musée des Archives de l’Architecture Moderne.
Cauchie Paul
1. Cauchie Paul
3. Fonds Paul Cauchie
4. 1900-1937
7. Papier et photographies
8. reconstruction
10. Ce petit fonds, cinq dessins originaux et une quinzaine de tirages
photographiques, concerne l’activité du créateur de mobilier et architecte Paul
Cauchie.
11. En ce qui concerne la Première Guerre mondiale, plusieurs photographies
de maisons et mobilier démontables conçues à La Haye (1918) sont
conservées.
1999, t. 2, 99.
13. « Paul Cauchie » in : Musée des Archives de l’Architecture Moderne.
Clément Théodore
1. Clément Théodore
3. Fonds Théodore Clément
4. 1912-1934
7. Papier
8. reconstruction
10. Ce fonds concerne l’activité de l’architecte Clément Théodore. Exilé en
Angleterre, il prépare la reconstruction des régions dévastées en participant
aux travaux de l’International Garden Cities and Town Planning Association
et du Belgium Town planning Committee. Clément élabore notamment un
projet pour la reconstruction de Louvain (1916).
11. 12. Musée des Archives de l’Architecture Moderne. Collections, Bruxelles,
1999, t. 2, 104-105.
« Théodore Clément » in : Musée des Archives de l’Architecture Moderne.
Collections, Bruxelles, 1999, t.2, 100-105.
Coomans Jules
1. Coomans Jules
3. Archief van architect Jules Coomans
4. 1865-1962
5. 2 m.
6. Overheidsarchief
7. Papier
8. wederopbouw
10. Stadsarchitect Coomans speelde een belangrijke rol tijdens de wederopbouw van Ieper.
11. Hier treffen we wat plannen en restauratiedossiers aan.
12. Inventaris van het archief van Jules Coomans.
13. SMETS M., Resurgam. De Belgische wederopbouw na 1914, Brussel,
1985.
De Koninck Louis Herman
1. De Koninck Louis Herman
3. Fonds Louis Herman de Koninck
4. 1912-1970
7. Papier et papier calque
8. reconstruction
10. Ce fonds concerne l’activité de l’architecte Louis Herman De Koninck.
11. Ce fonds d’archives très complet sur son activité professionnelle
comprend un projet de cité-jardin pour anciens combattants à Dour (1922) et
d’autres projets de reconstruction nationale.
1986, t. 1, 164-181.
« Louis Herman De Koninck » in : Musée des Archives de l’Architecture
Moderne. Collections, Bruxelles, 1986, t. 1, 160-181.
Derée Henri
1. Derée Henri
3. Fonds Henri Derée
4. 1904-1964
7. Papier et photographie
8. reconstruction – prisonniers de guerre
10. Ce fonds concerne l’activité de l’architecte Henri Derée. Prisonnier de
guerre, il œuvre à la reconstruction du pays à partir de la fin de la guerre.
11. Le projet de reconstruction du quartier ouvrier du Zaalhof à Ypres
finalement abandonné est conservé dans ce fonds. Il renferme aussi des
carnets de croquis, des aquarelles et des peintures réalisées dans les camps de
prisonniers et lors de son séjour en Suisse (1918-1919). Plusieurs projets de
monuments commémoratifs sont également conservés.
1999, t. 2, 146-151.
13. « Henri Derée » in : Musée des Archives de l’Architecture Moderne.
Horta Victor
1. Horta Victor
2. Horta Museum
3. Archives Victor Horta
4. 1861-1947
7. Papier
8. propagande – aide internationale – photographies
10. Archives personnelles de Victor Horta et de son épouse et photothèque
consacrée à l’œuvre de l’architecte.
11. Dans ce fonds sont conservées les archives produites par Victor Horta lors
de son exil aux États-Unis. Nous y trouvons la correspondance de l’architecte
ainsi que les textes de ses conférences sur l’architecture et en faveur de la
Belgique. Subsiste aussi une collection de négatifs sur verre de photographies
d’affiches publicitaires et de propagande de guerre prises par Horta lors de
son séjour. Les archives de Madame Horta nous éclairent sur son activité de
propagande : sont conservés une épreuve de son livre « Pour la Belgique.
Souvenirs vécus, 1914-1918 », un dossier de coupures de presses et sa
correspondance entre 1915 et 1924.
13. HORTA J., Pour la Belgique. Souvenirs vécus 1914-1918, Bruxelles,
1957.
OOSTENS-WITTAMER Y., Horta en Amérique, Bruxelles, 1986.
Hoste Huib
1. Hoste Huib
3. Archief van Huib Hoste
4. 1902-1957
5. 9 m. + tekeningen
6. Privé-archief
7. Papier
8. wederopbouw
10. Deze befaamde architect en stedenbouwkundige vluchtte in 1914 naar
Nederland waar hij de Amsterdamse School en De Stijl leerde kennen. Hij
werd er secretaris van het Comité Néerlando-belge d’art civique, opgericht in
1915 als subcommissie van de Union internationale des villes om de
wederopbouw in België te bestuderen. In die hoedanigheid organiseerde
Hoste in 1918 een enquête onder Nederlandse architecten en kunstenaars over
het probleem van de wederopbouw van de verwoeste Hallen van Ieper. In
1922 werd hij aangesteld tot architect voor de wederopbouw in het gebied
Geluwe-Geluveld- Zonnebeke.
11. Het archief bevat projectdossiers, (uitgevoerde en niet-uitgevoerde)
plannen en documentatie over de wederopbouw van huizen, hoeves en kerken
in Wervik, Diksmuide, Zonnebeke, Geluwe en Geluveld.
Cfr. Documentatie verzameld door het Sint-Lucasarchief.
12. DE HOUWER V., Inventaris van het archief van Huib Hoste (1902-1957)
(onuitgegeven).
13. AVERMATE T. en PROVO B. (red.), Huib Hoste 1881-1957,
Antwerpen, 2005.
DE SEYNE A.A.M., Huib Hoste 1881-1957 en de wederopbouw van
Zonnebeke, Zonnebeke, 1981.
SMETS M., Huib Hoste, voorvechter van een vernieuwende architectuur,
Brussel, 1972.
SMETS M., Resurgam. De Begische wederopbouw na 1914, Brussel, 1985.
Lacoste Henri
1. Lacoste Henri
3. Fonds Henri Lacoste
4. 1909-1966
5. -
7. Papier
8. reconstruction - monument
10. Ce fonds concerne l’activité de l’architecte Henri Lacoste. Il participe à la
Mission Dhuicque au cours de laquelle il effectue de nombreux relevés dans la
région de l’Yser.
11. On y trouve divers dossiers relatifs à l’ossuaire des soldats belges au
cimetière du Père-Lachaise (1922) et à la reconstruction du village de
Bléharies (1919-1925).
1999, t. 2, 228-259.
13. « Henri Lacoste » in : Musée des Archives de l’Architecture Moderne.
Speybrouck Raphaël
1. Speybrouck Raphaël
3. Archief van architect Raphaël Speybrouck
4. 1920-1959
5. 15 m.
6. Privé-archief
7. Papier
8. wederopbouw - oorlogsschade
9. Vrij raadpleegbaar.
10. Architect Speybrouck werd in 1920 tewerkgesteld bij het Hoog Koninklijk
Commissariaat voor de wederopbouw van Ieper. Hij tekende vooral
particuliere woningen in Ieper en omgeving tussen 1920 en 1928. Ook een
aantal plannen van architect Richard Acke werden recent verworven door het
stadsarchief.
11. Hier treffen we bouwdossiers van Speybrouck aan, plannen, omzendbrieven van het Hoog Koninklijk Commissariaat en dossiers i.v.m. de
schatting van de oorlogsschade.
12. MOREELS R., Inventaris van het archief van de architect Raphaël
Speybrouck (1893-1959), onuitgegeven licentiaatsverhandeling archivistiek,
VUB, 2001.
13. Raphaël Speybrouck en de wederopbouw van Ieper (1920-1928), Ieper,
1997.
SMETS M., Resurgam. De Belgische wederopbouw na 1914, Brussel, 1984.
VANDENBILCKE A., De huizen van Speybrouck. De thuiskomst van het
archief van architekt Raphael Speybrouck (1893-1959), in: BAERT K, Ieper
de herrezen stad, Koksijde, 1999, 91-96.
Tilley Franz
1. Tilley Franz
2. Mundaneum
3. Papiers personnels Franz Tilley
4. 5. ca. 1 m.
7. Papier
8. reconstruction
10. Fonds de l’architecte belge Franz Tilley, fortement influencé par le
mouvement Art Nouveau.
11. Ce fonds contient essentiellement des dossiers liés aux projets de
construction de Franz Tilley classé par différentes villes. Nous y trouvons
plusieurs dossiers relatifs aux reconstructions dans la ville de Neuve-Église
entreprises avec l’aide de l’Office des Régions dévastées dans l’immédiat
après-guerre et dont Franz Tilley fut l’architecte.
13. CARNEL S., La reconstruction des régions dévastées apres la Première
Guerre mondiale: le cas de Neuve-Église, Brussel, 2002.
Verwilghen Raphaël
1. Verwilghen Raphaël
2. Bibliotheek van het Departement Architectuur, stedebouw en ruimtelijke
ordening van de KU Leuven (Arenbergbibliotheek)
3. Archief van ingenieur-urbanist Raphaël Verwilghen
7. Papier
8. wederopbouw
9. Raadpleegbaar op aanvraag
10. Bij het uitbreken van de oorlog vluchtte deze ingenieur naar Nederland. In
1915 werd hij door minister Helleputte naar Le Havre gehaald om de
wederopbouw voor te bereiden. Verwilghen werd lid van de Commission
interministérielle chargée de l’étude des mesures à prendre en vue de la
reconstruction des regions dévastées par la guerre. Hij ondernam
studiereizen naar Engeland, bouwde zijn internationale contacten uit via het
Belgium Town planning Committee, het Comité franco-belge d’art civique en
ontwierp o.a. reeds een plan voor de heraanleg van Leuven. Na de
wapenstilstand werd Verwilghen hoofd van de Bouwdienst van de Dienst der
Verwoeste Gewesten. In de frontstreek ontwierp hij de eerste Belgische
tuinwijken. Teleurgesteld door de bureaucratie die zijn moderne visie niet
volgde, nam hij in 1923 ontslag en begon een architectenbureau.
11. Dit bijzonder rijke archief bevat veel documentatie, plannen, foto’s en
dia’s i.v.m. de wederopbouw. Daarnaast zijn er ook de notulen, rapporten en
nota’s van het Interministeriële comité voor de wederopbouw. Een groot deel
van het archief van de Bouwdienst van de Dienst der Verwoeste Gewesten
blijkt hier bewaard (programma’s, voorstellen van belangengroepen,
statistieken en artikels van Verwilghen). Het archief is bovendien ontsloten
door een omvangrijke plaatsen persoonsnamenklapper.
12. VANDEN EYNDE W., Inventaris van het archief van ingenieur-urbanist
Raphaël Verwilghen, 20 dln., Leuven, z.d.
13. SMETS M., Resurgam. De Begische wederopbouw na 1914, Brussel,
1985.
420 - België: Katholieke Kerk
2.6
ÉGLISE CATHOLIQUE / KATHOLIEKE KERK
2.6.1
ÉVÊCHÉS ET ÉVÊQUES / BISDOMMEN EN BISCHOPPEN
Mercier Désiré (Archevêché de Malines / Aartsbisdom Mechelen)
1. Mercier Désiré (kardinaal)
2. Archief van het aartsbisdom Mechelen
3. Archief van kardinaal Mercier
4. 1863-1935
5. 50 m.
6. Privé-archief
7. Papier
8. Alle trefwoorden
9. Raadpleegbaar met toestemming van de archivaris
10. Mercier werd in 1906 gewijd tot aartsbisschop van het bisdom Mechelen.
Tijdens de bezetting groeide hij uit tot het boegbeeld van het Belgisch
patriottisme. Door zijn herderlijke brieven, waarin het verzet van de bevolking
tegen de Duitse bezetting tot uiting kwam, kreeg hij groot aanzien in binnenen buitenland. Hij kantte zich tegen de Flamenpolitik. Na de oorlog verzette
hij zich ook tegen het Vlaamse Minimumprogramma.
11. Ten eerste verdient het dagboek van Mercier (1907-1925) een vermelding
want dit is een zeer rijke bron (ook voor de lokale Mechelse geschiedenis).
Ten tweede bleven ook de befaamde herderlijke brieven, toespraken,
sermoenen en retraites van Mercier bewaard (veel van deze brieven en
toespraken werden echter reeds tijdens de oorlog clandestien uitgegeven). Ten
derde komen we heel wat te weten over de relaties tussen de kardinaal, de
Generaal-Gouverneur en de andere bezettende overheden. Mercier hield
tevens per brief contact met paus Benedictus, het Vaticaan, de pauselijke
nuntius in Brussel, koning Albert I, koningin Elisabeth, de Broqueville,
Carton de Wiart en Schollaert. Mercier kreeg veel steunbetuigingen van
buitenlandse bisschoppen en priesters. Er bleven ook stukken bewaard over
zijn reis naar Rome n.a.v. de begrafenis van paus Pius X en het
daaropvolgende conclaaf. In 1916 zou Mercier nogmaals naar Rome afreizen.
Mercier stond in nauw contact met hoofdaalmoezenier Marinis zodat ook de
moeilijkheden tussen de Vlaamsgezinde aalmoezeniers en de legerleiding aan
bod komen.
Ook over de volgende thema’s is materiaal te vinden: de inval en de Duitse
gruweldaden, de bezettingsjaren en de bevrijding van Mechelen, de
aanhouding van burgemeester Dessain, de opvang van vluchtelingen in GrootBrittannië, de wederopbouw van beschadigde kerken, kloosters en pastorieën,
Belgique : Église catholique - 421
de vredesvoorstellen, ravitaillering en landbouw, onderwijs, hulpverlening aan
vluchtelingen, oorlogswezen, gewonden, krijgsgevangenen enz., het protest
van Mercier tegen deportaties en tegen de opeising van de klokken, de
houding van de katholieke partij, de Vlaamse kwestie en het activisme.
Uit de periode onmiddellijk na de oorlog dateren dossiers over de repatriëring
van de gedeporteerden uit Duitsland, het verdrag van Versailles, de herstelbetalingen, de Ruhrbezetting, de heropbouw van de Leuvense universiteit en
haar bibliotheek, de inhuldiging van allerlei monumenten (o.a. voor Edith
Cavell in Ukkel in 1919). Mercier ontving na de oorlog een uitgebreid
internationaal huldebetoon o.a. tijdens zijn rondreis in Verenigde Staten in
1919. Daarnaast zijn nog een aantal foto’s voorhanden en het oorlogsdagboek
van soldaat Jean-Charles Mercier (het petekind van de kardinaal) uit 1917.
Na de oorlog zette een interdiocesane commissie de pastoors aan tot het
schrijven van een verslag over de oorlogsgebeurtenissen in hun parochie.
Deze verslagen zijn rijke bron voor de lokale geschiedenis, hoewel zij van
wisselvallige kwaliteit zijn. Kamiel Mertens verzorgde de uitgave van de
verslagen van de Antwerpse parochies.
In het archief van het aartsbisdom staat tevens een uitgebreide bibliotheek
over de Eerste Wereldoorlog ter beschikking van de vorser. Veel auteurs
schonken immers een exemplaar aan de kardinaal. Het archief bezit tevens
een volledige collectie van het dagblad De Stem uit België.
12. COUTTENIER J., Archief kardinaal Mercier, 2 delen (onuitgegeven).
13. AUBERT R., Le cardinal Mercier. Un prélat d’avant-garde, Louvain-laNeuve, 1994.
BOUDENS R., Een rapport van hoofdaalmoezenier J. Marinis aan kardinaal
Mercier over de Vlaamse Beweging aan het front tijdens de Eerste
Wereldoorlog, WT, 1995, 63-79.
BOUDENS R., Kardinaal Mercier en de Vlaamse Beweging, Brugge, 1975.
MAYENCE F., La correspondance de SE le cardinal Mercier avec le
gouvernement général allemand pendant l’occupation 1914-1918, Brussel,
1919.
MESEBERG-HAUBOLD I., Die Widerstand Kardinal Merciers gegen die
deutsche Besetzung Belgiens, Frankfurt, 1982.
MERTENS K., Pastoors rapporteren over de Eerste Wereldoorlog in de
provincie Antwerpen, Balen, 2 dln., Balen, 2006.
SIMON A., Le cardinal Mercier, Brussel, 1960.
Bisdom Antwerpen / Évêché d’Anvers
1. Bisdom Antwerpen
2. Archiefdienst van het bisdom Antwerpen
3. Archief van het bisdom Antwerpen
7. Papier
8. katholieke kerk
10. Hoewel het bisdom Antwerpen pas opgericht werd in 1962, werden een
aantal dossiers overgenomen van het aartsbisdom.
11. In 1915 organiseerde Mercier een rondvraag onder de clerus naar
aanleiding van de acties van de bezetter tegen de openbaarmaking van zijn
herderlijke brief ‘Patriottisme et endurance’. De bezetter verhinderde door
inbeslagnames dat deze brief werd voorgelezen op de kansel. Mercier vroeg
de pastoors hun ervaringen met de bezetter op papier te zetten. Een aantal
priesters stelde een uitgebreid verslag op met aandacht voor alle
oorlogsgebeurtenissen, anderen schreven slechts een kort briefje. Voor de
meeste parochies uit het bisdom Antwerpen bleven deze documenten
bewaard. Al deze stukken dateren uit 1915 en zijn dus niet te verwarren met
de naoorlogse verslagen van priesters die verzameld werden door de
interdiocesane commissie (cfr. archief Mercier). Ook de volledige serie
(Latijnse), dekenale visitatieverslagen met overzicht van de beknopte toestand
van de parochie uit de oorlogsperiode bleef bewaard.
13. MERTENS K., Pastoors rapporteren over de Eerste Wereldoorlog in de
provincie Antwerpen, deel 3: de rapporten van 1915, Balen, 2007.
Évêché de Liège / Bisdom Luik
1. Évêché de Liège
2. Archives de l’Évêché de Liège
3. Fonds Rutten
4. 1902-1927
7. Papier
8. Église catholique
10. Archives produites sous l’épiscopat de Mgr. Martin Rutten (1841-1927) à
l’Evêché de Liège.
11. Ce fonds est divisé en deux parties : « Guerre 14-18 » et « Après-guerre
(1919) ». La première partie contient la correspondance avec les autorités
occupantes et des dossiers concernant les francs-tireurs, la Grenszone, les
sinistrés, les réfugiés, les prêtres condamnés, l’invasion, la réponse des
évêques belges aux accusations du Livre Blanc, les prisonniers et le
ravitaillement. La seconde partie contient les documents relatifs à l’enquête
interdiocésaine initiée par les Évêques de Belgique dans l’immédiat aprèsguerre et visant à établir l’histoire de l’Église durant la Grande Guerre. Cette
enquête, basée sur des questionnaires envoyés dans toutes les paroisses de
Belgique, est riche d’informations sur l’invasion, l’occupation et la vie des
populations civiles durant la guerre. Il s’agit ici de l’ensemble des
questionnaires et documents y afférents en provenance des paroisses de
l’Évêché de Liège. Les enquêtes de la province de Limbourg sont également
conservées à Liège.
12. DEBLON A., GERIN P. et PLUYMERS L., Les archives diocésaines
de Liège. Inventaire des fonds modernes, Cahiers du Centre Interuniversitaire
d’Histoire Contemporaine, n° 85, 1978.
13. SIMENON G., Un évêque pendant la Grande Guerre, Liège, 1920.
DAUPHIN F., « L’église belge et la mémoire de la Grande Guerre : le comité
interdiocésain, 1919-1922 », in : Revue d’histoire ecclésiastique, 1997, 92,
797-842.
VERHELST K. et VAN LAERE R., De Eerste Wereldoorlog in Limburg.
Verslagen, Hasselt, 1997.
Schmitz (Évêché de Namur / Bisdom Namen)
1. Schmitz
2. Archives de l’Évêché de Namur
3. S. Fonds divers. Fonds Schmitz. La Première Guerre mondiale.
4. 1914-1939
5. 128 cartons
7. Papier
8. atrocités – réfugiés – déportés – Église catholique
9. Tous les documents de 50 ans et plus sont ouverts à la recherche, sous
réserve de la protection de la vie privée. Néanmoins, l’archiviste se réserve le
droit d’émettre des restrictions particulières.
10. Secrétaire de l’évêché de Namur, le chanoine Jean Schmitz (1877-1951)
entreprit une enquête minutieuse sur les atrocités allemandes commises dans
les provinces de Namur et de Luxembourg durant l’invasion et l’occupation
allemande.
11. Le fonds se compose de trois parties distinctes ; d’une part les archives de
l’Evêché, d’autre part, les archives laissées par les autorités allemandes lors
de l’évacuation et enfin, les enquêtes préliminaires, la correspondance et les
épreuves qui ont précédé la publication de l’ouvrage: Documents pour servir
à l’histoire de l’invasion allemande dans les provinces de Namur et de
Luxembourg. Il est important de mentionner en « Divers » la présence de
registres de l’hôpital militaire de Namur ainsi que des comptes rendus des
réunions du CNSA. Ce fonds est important pour qui porte intérêt à l’action de
l’évêché en faveur des réfugiés, des déportés et des prisonniers ainsi qu’à
l’invasion et l’occupation allemande dans les provinces de Namur et de
Luxembourg. Il s’agit, en partie, des archives de l’enquête interdiocésaine
initiée par les Évêchés dans l’immédiat après-guerre. Ce fonds pourra être
utilement complété par les archives du Chanoine Schmitz qui sont conservées
aux A.E. Namur
12. WATELET-CHERTON, Les archives de l’évêché de Namur, inventaire
sommaire, 1992. (disponible sur internet)
13. DAUPHIN F., « L’église belge et la mémoire de la Grande Guerre : le
comité interdiocésain, 1919-1922 », in : Revue d’histoire ecclésiastique, 1997,
92, 797-842.
SCHMITZ J. et NIEUWLAND N., Documents pour servir à l’histoire de
l’invasion allemande dans les provinces de Namur et de Luxembourg, 8 vol,
Évêché de Namur / Bisdom Namen
1. Évêché de Namur
2. Service d’archives de l’évêché de Namur
3. Évêché de Namur
4. 19e- 20e siècle
7. Papier
8. Église catholique – monuments
9. Tous les documents qui ont plus de 50 ans sont ouverts à la recherche,
moyennant le respect de la loi relative à la protection de la vie privée.
10. Monseigneur Heylen était l’évêque namurois pendant la guerre.
11. Il n’y a que quelques boîtes qui concernent la Première Guerre mondiale.
Celles-ci renferment des lettres de soldats, des dossiers relatifs à l’érection de
monuments et de plaques commémoratives dans les églises (avec des
photographies), de la correspondance et des notes du vicaire Debois (par
paroisse et doyenné), un dossier relatif à la réquisition des cloches et aux
aumôniers et de la correspondance (et des rapports) du mgr. Heylen avec le
Vatican (qui traite également des diocèses de Reims, Verdun, Nancy et
Soissons). Certaines paroisses ont mis leurs archives en dépôt. Un rapport de
guerre de la paroisse de Franchimont, des affiches et des documents sur la vie
à Hachy, des notes du curé Bodart de Havelange et quelques exemplaires de
L’Echo de Jemelles ont été conservés.
12. WATELET-CHERTON, Les archives de l’Évêché de Namur, inventaire
sommaire, 1992. (aussi disponible en ligne)
Seghers ( Bisdom Gent / Évêché de Gand)
1. Seghers (Mgr.)
2. Archief van het bisdom Gent
3. Archief van Mgr. Seghers
7. Papier
8. katholieke kerk - aalmoezeniers
10. Emiel-Jan Seghers volgde mgr. Stillemans in 1917 op als 25ste bisschop
van Gent.
11. In het archief van Mgr. Seghers zijn bitter weinig dossiers uit de
oorlogsperiode bewaard. Wel is er een dossier voorhanden over de wijding
van Seghers tot bisschop in 1917, enige briefwisseling met de bezetter over
het vrij onderwijs en enkele stukken over het activisme.
Net zoals in andere bisdommen vinden we hier ook de verslagen van de
pastoors over de lokale oorlogsgebeurtenissen in hun parochie terug. Voor het
bisdom Gent is de serie vrij volledig, hoewel de verslagen soms wisselend van
kwaliteit en omvang zijn. Over de bezettingsjaren in o.a. Aalst, Dendermonde,
Lede en Aalter zijn echter schitterende verslagen bewaard. Iemand
(vermoedelijk Claeys-Bouuaert) verwerkte alle gegevens uit de verslagen tot
statistieken van het aantal militairen, brancardiers, aalmoezeniers,
gedeporteerden (met vermelding van hoeveel gedeporteerden overleden),
veroordeelden door de Duitse rechtbanken (met vermelding van het aantal ter
dood veroordeelden). Ook van het aantal geboortes en sterftegevallen en het
aantal communicanten per parochie bestaan statistieken.
12. Er is een onuitgegeven inventaris voorhanden.
13. CLAEYS BOUUAERT F., Le diocèse de Gand pendant la première
occupation allemande, Gent, 1949.
CLOET M., Het bisdom Gent (1559-1991): vier eeuwen geschiedenis, Gent,
1991.
DAUPHIN F., « L’église belge et la mémoire de la grande guerre: le comité
interdiocésain, 1919-1922 », in: Revue d’histoire ecclésiastique, 1997, 92,
797-842.
DAUPHIN F., « Le clergé paroissial en Belgique: la perception de
l’occupation allemande », in: Revue du Nord, 1998(80), 367-382.
Stillemans (Évêché de Gand/ Bisdom Gent)
1. Stillemans (mgr.)
2. Archief van het bisdom Gent
3. Archief van Mgr. Stillemans
7. Papier
8. katholieke kerk - oorlogsslachtoffers
10. Stillemans was de 24e bisschop van het bisdom Gent. Hij overleed in 1916
op gezegende leeftijd.
11. Dit archiefbestand omvat de briefwisseling van bisschop Stillemans met
kardinaal Mercier, de nuntius, het Vaticaan, het Ministerie van Justitie en het
Oost-Vlaamse provinciebestuur. Verder is er nog een dossier i.v.m. hulpverlening aan oorlogswezen.
13. CLAEYS BOUUAERT F., Le diocèse de Gand pendant la première
occupation allemande, Gent, 1949.
CLOET M., Het bisdom Gent (1559-1991): vier eeuwen geschiedenis, Gent,
1991.
Évêché de Tournai / Bisdom Doornik
1. Évêché de Tournai
2. Archives et bibliothèque de la Cathédrale de Tournai
3. Fonds 1914-1918
4. 1914-1919
5. 13 cartons
7. Papier
8. Église catholique
9. Ouvert à la recherche. Toute demande de consultation doit faire l’objet
d’une autorisation préalable.
10. Fonds en provenance de l’Évêché et déposé aux Archives de la Cathédrale
en 1929 par le chanoine Warichez.
11. Ce fonds contient les documents relatifs à l’enquête interdiocésaine initiée
par les Évêques de Belgique dans l’immédiat après-guerre et visant à établir
l’histoire de l’Église durant la Grande Guerre. Cette enquête, basée sur des
questionnaires envoyés dans toutes les paroisses de Belgique, est riche
d’informations sur l’invasion, l’occupation et la vie des populations civiles
durant la guerre. Il s’agit ici de l’ensemble des questionnaires et documents y
afférents en provenance des paroisses de l’Évêché de Tournai. Le fonds
contient une trentaine de rapports décanaux allant de 1914 à 1915 et 509
rapports paroissiaux allant de 1918 à 1919. Le contenu de ces rapports est très
inégal selon les paroisses.
12. Inventaire dactylographié.
13. DAUPHIN F., « L’église belge et la mémoire de la Grande Guerre : le
comité interdiocésain, 1919-1922 », dans : Revue d’histoire ecclésiastique,
1997, 92, 797-842.
DETOURNAY C., La Grande Guerre sous le regard de l’élite tournaisienne
occupée. Contribution à la culture de guerre, Bruxelles, 2003.
Waffelaert (Bisdom Brugge / Évêché de Bruges)
1. Waffelaert (Mgr.)
2. Archief van het bisdom Brugge
3. Bisschoppelijk archief van Brugge
7. Papier
8. katholieke kerk - vluchtelingen - wederopbouw
10. Waffelaert (1847-1931) was de 22ste bisschop van het bisdom Brugge.
11. Hier treffen we de handelingen van bisschop Waffelaert (beslissingen en
briefwisseling) aan. Deze handelingen worden nader ontsloten via
VANSTEELANDT A., Indices op de acta episcoporum brugensium, delen 9
en 10, Brugge/Leuven, 1983. In deze reeks vinden we informatie terug over
de relaties met de bezetter, het herstel van verwoeste kerken, weggevoerde
priesters, de bevoorrading en kolenlevering, de opeisingen en parochiale
informatie. Verder zijn er rapporten van de aalmoezeniers over de opvang van
de Belgische vluchtelingen in Frankrijk bewaard, dossiers en briefwisseling
i.v.m. het herstel van de verwoeste kerken en de geldinzameling die
Waffelaert daartoe organiseerde (met o.a. een overzicht van de gerestaureerde
kerken, pastorieën en vrije scholen), een dossier over de opeising van klokken
en orgels, de protesten van de kerkelijke leiders tegen deze maatregel en de
werkzaamheden van het Comité interdiocésain chargé de recueillir les
documents relatifs à l’histoire de l’Église de Belgique pendant la grande
guerre. Onder impuls van dit comité bleven verslagen over de oorlogsgebeurtenissen per parochie bewaard. Tenslotte zijn er nog een aantal doop-,
huwelijks- en overlijdensakten van gevluchte West-Vlamingen voorhanden.
12. JANSSENS DE BISTHOVEN B. en DE BACKER C., Inventaris van het
bisschoppelijk archief van Brugge, Leuven, 1984.
13. CLOET M., Het bisdom Brugge: bisschoppen, priesters, gelovigen,
Brugge, 1985.
DAUPHIN F., « L’église belge et la mémoire de la grande guerre: le comité
interdiocésain, 1919-1922 », in: Revue d’histoire ecclésiastique, 1997, 92,
797-842.
2.6.2
DOYENNÉS ET PAROISSES / DEKENIJEN EN PAROCHIES
Paroisse Saint-Michel et Sainte-Gudule de Bruxelles / Parochie
Sint-Michiel en Sint-Goedele te Brussel
1. Paroisse Saint-Michel et Sainte-Gudule de Bruxelles
2. Archives de l’État à Anderlecht
3. Archives contemporaines de la Paroisse Saint-Michel et Sainte-Gudule de
Bruxelles
5. ca. 30 m.
7. Papier
8. aumôniers – monuments
10. 11. Outre les documents relatifs à la gestion de la fabrique d’église durant la
guerre, ce fonds renferme plusieurs dossiers relatifs au monument érigé au
sein de la cathédrale en l’honneur des soldats morts durant la guerre (286),
aux services religieux organisés pour les militaires allemands durant
l’occupation (1254) ainsi qu’à plusieurs œuvres caritatives actives dans le
ressort de la paroisse pendant la guerre, notamment l’Œuvre Nationale des
Orphelins de la Guerre (1400) ou l’Œuvre de Protection de la Jeune Fille
(1409). Le fonds renferme une partie des archives du doyen de la cathédrale,
Jan Marinis aumônier en chef de l’armée belge durant la guerre. On y trouvera
de la correspondance ainsi que plusieurs dossiers et rapports relatifs à
l’activité des aumôniers catholiques au front, notamment un intéressant
dossier relatif à la condamnation de l’aumônier Vandermeulen pour faits de
propagande antipatriotique (1670).
12. DE MECHELEER L., Inventaris van het hedendaags archief van de
Parochie Sint-Michiel en Sint-Goedele te Brussel, Bruxelles, 2001.
13. LECONTE J.R., Aumôniers militaires belges de la Guerre 1914-1918,
Bruxelles, 1969.
Vie de la Cathédrale (de Tournai)
1. Vie de la Cathédrale
3. Fonds Vie de la Cathédrale.
4. 1824 à aujourd’hui
5. ca. 2 m.
7. Papier
8. 9. Ouvert à la recherche. Toute demande de consultation doit faire l’objet
d’une autorisation particulière.
10. Mélange de documents concernant la vie de la Cathédrale de Tournai,
réunis par les archivistes successifs et classés chronologiquement.
11. Pour la Première Guerre mondiale, ce fonds contient la liste de soldats
tournaisiens tombés au champ d’honneur (1917) ainsi qu’une copie d’un
extrait d’un journal inédit concernant la cathédrale.
Brugse seminaristen-brancardiers in Auvours
1. Brugse seminaristen-brancardiers in Auvours
2. KADOC
3. Archief van de Brugse seminaristen-brancardiers in Auvours
4. 1914-1918
7. 2 microfilms
8. frontleven - frontbladen - dagboek
10. 11. Het betreft verslagen over de activiteiten van de brancardiers in het kamp
van Auvours, het oorlogsdagboek van Valeer Deconinck en een collectie van
Het Duinenblad.
12. Geen toegang beschikbaar.
Katholieke Aalmoezeniersdienst
1. Katholieke Aalmoezeniersdienst
2. KADOC
3. Archief van de Katholieke Aalmoezeniersdienst
4. 1881-2001
5. 11,3 m.
6. Privé-archief
7. Papier
8. aalmoezeniers
10. -
11. Hier treffen we de lijsten van de Belgische aalmoezeniers en de omzendbrieven van hoofdaalmoezenier Marinis aan.
12. LUYTEN J. en VAN CLEMEN S., Inventaris van het archief van de
Katholieke Aalmoezeniersdienst - CIBI (1881-2000) (onuitgegeven).
13. LECONTE J.R., L’aumônerie militaire belge. Son évolution de l’époque
hollandaise à l’organisation actuelle, Brussel, 1966.
LECONTE J.R., Aumôniers militaires de la guerre 1914-18, Brussel, 1969.
Varia 14-18 (Tournai)
1. Varia 14-18
3. Varia 14-18
4. 1914-1918
5. 1 boîte
7. Papier
8. 9. Ouvert à la recherche. Toute demande de consultation doit faire l’objet
d’une autorisation préalable.
10. Documents de diverses provenances.
11. Cette boîte contient diverses publications concernant Tournai durant la
Première Guerre mondiale, quelques cartes postales et une copie de
correspondance de la famille de Gabrielle Petit concernant l’action de celle-ci
et son attachement à la ville de Tournai.
2.6.3
COMMUNAUTÉS RELIGIEUSES / RELIGIEUZE ORDES
Benedictijnerabdij Affligem
1. Benedictijnerabdij Affligem
7. Papier
8. dagboek - aalmoezeniers - katholieke kerk - foto’s - frontleven
9. Raadpleegbaar na afspraak
10. 11. In het eigenlijke archief van de abdij bleven slechts een beperkt aantal
stukken over het beheer van het klooster en de brouwerij tijdens de oorlog
bewaard. Van een aantal geestelijken zijn echter persoonlijke archieven
voorhanden. Zo is er een dagboek, briefwisseling en documenten van Urbanus
Hendrickx, een bondig dagboek van Godfried Heymans en een dagboek,
briefwisseling en documenten van aalmoezenier Franco de Wyels. In het
dossier van R. De Muynck vinden we uitgebreide briefwisseling met Cyriel
Verschaeve. Foto’s van de paters in militair uniform vervolledigen het archief.
12. Er bestaat een onuitgegeven toegang.
13. COPPENS C., 100 jaar Affligem: bijdragen tot de geschiedenis van de
abdij (1870-1970), Hekelgem, 1970.
VERLEYEN W., Negen eeuwen Affligem 1083-1983, Zingem, z.d.
VERLEYEN W., “Met de Affligemse benedictijn Franco de Wyels aan het
Ijzerfront”, Shrapnel, 2002, 8-13.
VERLEYEN W., “De relaties van de Vlaamse voorvechter en letterkundige
Cyriel Verschaeve met Dom Franco de Wyels”, Eigen Schoon en De
Brabander, 2000, 401-418.
Generalaat van de Congregatie van het Onbevlekt Hart van Maria
(Scheutisten)
1. Generalaat van de Congregatie van het Onbevlekt Hart van Maria
(Scheutisten)
2. KADOC
3. Generalaat van de Congregatie van het Onbevlekt Hart van Maria
(Scheutisten)
4. 1862-1967
5. 90 m.
6. Privé-archief
7. Papier
8. dagboek - vluchtelingen - aalmoezeniers
9. Raadpleegbaar met toelating van de bewaargever
10. 11. In dit bestand treffen we briefwisseling aan van mgr. Dewachter over de
opvang van de Belgische vluchtelingen in Groot-Brittannië. Daarnaast bleven
de briefwisseling en de nota’s van vluchtelingenaalmoezenier F. Mortier
bewaard samen met het tijdschrift CICM-News. Ook de brieven en
boekhouding van A. Dereume, procurator van het missiehuis in Stamford Hill
(Londen) verdienen hier vermelding. Verder is er de nodige briefwisseling
inzake de militaire dienst en vrijstellingen van de paters. Over het missiewerk
in Congo zijn dossiers terug te vinden. De dagboeken van O. Van Hullebusch,
A. Van Groenwoud, A. Gueluy en van diverse missiehuizen in Congo zijn
eveneens voorhanden. Van de hand van R. Verbrugge bleef een manuscript
bewaard: ‘Un écho de la guerre’. Tenslotte zijn er nog kaarten, schetsen,
rapporten, foto’s en persoonlijke documenten van pater J. Raskin (o.a. over de
gebeurtenissen in Aarschot).
12. VANYSACKER D. e.a., The archives of the congregation of the
Immaculate Hart of Mary, Brussel/Rome, 1995.
13. DE ROP A. en VLAMYNCK J., Bibliografie van de missionarissen van
het onbevelkt hart, Belgische provincie 1921-1980, 2 dln., Borgerhout, 19711980.
VERHELST D., Scheut vroeger en nu, Leuven, 1991.
Noord-Belgische Provincie van de Congregatie van de
Allerheiligste Verlosser (Redemptoristen)
1. Noord-Belgische Provincie van de Congregatie van de Allerheiligste
Verlosser (Redemptoristen)
2. KADOC
3. Archief van de Noord-Belgische Provincie van de Congregatie van de
Allerheiligste Verlosser
4. 1773-1997
5. 114 m.
6. Privé-archief
7. Papier
8. aalmoezeniers - vluchtelingen
10. -
11. In dit archiefbestand treffen we in de serie ‘persoonsdossiers’ een unieke
collectie dagboeken, verslagen over de oorlogsbelevenissen en briefwisseling
van geestelijken die dienst deden als brancardier aan. Ook enkele handgeschreven frontblaaden en bidprentjes van gesneuvelde paters bleven
bewaard. Daarnaast zijn de omzendbrieven en de rapporten over de
activiteiten van de aalmoezeniers voorhanden. Vermeldenswaard is de lijst
van de aalmoezeniers met biografische gegevens opgemaakt voor de ‘livre
d’or du clergé et des congrégations 1914-19’. Een aantal kloosterlingen
functioneerde als aalmoezenier bij de Belgische vluchtelingenkolonies in
Groot-Brittannië, Frankrijk en Nederland wat tot uiting komt in hun
briefwisseling, verslagen, documentatie en foto’s. Bij wijze van voorbeeld
doen we een greep uit deze documentatie: Belgische wegwijzer/Guide belge
(Plymouth, 1916), Rapport over de toestand van de Belgische Scholen
(Amsterdam, 1918), De uitgewekenen uit België en Frankrijk in Nederland,
Vademecum van de uitgeweken Belg (Den Haag, z.d.), JASPAERS G., De
Belgen in Holland (Amsterdam, 1917), een aantal nummers van het
Maandblad der Belgen in Zwitserland /Mensuel des belges en Suisse en van
het tijdschrift uitgegeven door de Mission catholique suisse en faveur des
prisonniers de guerre. Daarnaast zijn er nog de nodige documenten
betreffende het oorlogsrelaas van de kloosterlingen in Roeselare, Kortrijk en
Essen gedurende de bezetting.
12. DENEEF G. e.a., Inventaris van het archief Noord-Belgische provincie
van de congregatie van de allerheiligste verlosser (redemptoristen) 17731997, Leuven, 2001.
Norbertijnerabdij Grimbergen
1. Norbertijnerabdij Grimbergen
7. Papier
8. dagboek - foto’s - gruweldaden
10. 11. Te vermelden is het dagboek van abt Arnold Van Hees, zijn briefwisseling
met de bezetter en met kardinaal Mercier. In 1916 werd Hoppenbrouwers tot
abt gewijd. Verder zijn er nog een aantal gedichten, religieuze liederen,
gebeden en kranten uit augustus 1914 bewaard. Hier treffen we ook een
verslag over de marteldood van pastoor Wouters van Verbrande Brug
(28 augustus 1914).
In de Grimbergse abdij bevindt zich ook het rijke foto- en documentatiemateriaal van de lokale verzamelaar Leopold Van Seghbroek. De volgende
thema’s komen aan bod: de heldendaden en herdenkingen van korporaal Léon
Trésignies, het koningshuis en het Belgisch leger. Fotomateriaal (originelen
en kopies) van Grimbergen, Vilvoorde, Mechelen, Haacht, Korbeek-Lo,
Aarschot, Halen, Zemst, Weerde, Dendermonde, Kappellen-op-den-Bos,
Verbrande Brug, Beigem en Humbeek uit de oorlogsperiode is overvloedig
aanwezig. Tenslotte wijzen we nog op de laatste nummers van de Gazet van
Grimbergen uit augustus 1914.
12. Het archief en de documentatie werden op trefwoord geordend.
13. Grimbergse herinneringen uit den Groten Oorlog, Grimbergen, 1919.
Grimbergen 1914, Gent, 1994.
VANDERBEKEN C., Herinneringen 1914-18: Elewijt, Eppegem, Hofstade,
Weerde en Zemst, Zemst, 1986.
Norbertijnerabdij Tongerlo
1. Norbertijnerabdij van Tongerlo
7. Papier
8. dagboek - verzet - vluchtelingen - aalmoezeniers - bevoorrading
10. 11. Hier treffen we een bondig oorlogsverslag van prelaat Lamy en zijn
briefwisseling met de bezetter en andere kloosterlingen aan. Daarnaast is er
een kroniek over het abdijleven in 1915-1917 geschreven door pater Erens.
Ook aanwezig zijn diverse documenten, Passierscheinen, zegels, kaarten en
formulieren van het Hulpcomité van Tongerlo. Verder vinden we een dossier
over de gevangenschap van pater Gevers, documenten betreffende de geheime
brievendienst van pater Fons Erens en twee plakboeken van pater Wilmet met
krantenknipsels, programma’s, brochures en brieven in verband met de
opvang van de Belgische vluchtelingen in Brixton. Tenslotte zijn er nog
brieven en/of persoonlijke documenten van confraters die brancardier of
aalmoezenier waren aan het front (Lambertus Wendelen, Wenceslas
Vermeulen, Beynen, Alderic Vincke, Thomas Leysen, Antoon Ghysbrechts en
Antoon Van Clé). Van de later bekende sportpater Van Clé bleven bijdragen
aan De Meerhoutenaar, De Turnhoutenaar, Revue prémontrée (het contactblad van de confraters aan het front) en De Stem uit België bewaard.
12. Er bestaat een zeer gedetailleerde onuitgegeven inventaris.
Praemonstratenzenabdij Averbode
1. Praemonstratenzenabdij Averbode
7. Papier
8. dagboek - aalmoezeniers - propaganda
10. 11. Het archief van de abdij ging quasi volledig verloren tijdens de grote
brand in 1942. In de persoonlijke dossiers van de overleden paters is toch heel
wat informatie terug te vinden. Zo schreef Franciscus Lefebure zijn
oorlogsrelaas neer onder de titel ‘Iets dat mij overkomen is tijdens de oorlog
van 1914’, hield prior Isfried Janssens een abdijkroniek bij en brancardier /
aalmoezenier Petrus Robberechts, die later aalmoezenier voor de
vluchtelingen in Corbigny en Sainte-Adresse werd, hield een dagboek bij.
Pater Thomas Schoenaers werd belast met een officiële propagandamissie en
gaf meer dan 200 voordrachten in Brazilië om een tegengewicht te bieden aan
de Duitse propaganda. Een mooi plakboek met krantenknipsels en
aantekeningen is er het aandoenlijke bewijs van. Oorlogsvrijwilliger Jozef
Vandeplas beschreef zijn oorlogsrelaas in de begindagen van de oorlog ‘Uit
oorlogsdagen 1914-18’ (bij de Duitse inval werd hij verdacht van spionage
en zelfs even opgesloten door zijn landgenoten). Pater Irenaeus Vanderwaeren
was een verdienstelijk amateur-historicus die tal van artikels schreef over de
bezetting in Engsbergen, Attenrode-Wever, Bekkevoort, Veerle en natuurlijk
in Averbode. Zijn manuscripten, documentatie en foto’s zijn ook voorhanden.
12. Er bestaan plaatsingslijsten.
13. De Norbertijnerabdij van Averbode, Averbode, 1920.
SLECHTEN G., Necrologium Monasterii S. Mariae Sanctique Joannis
Baptistae in Averbode. Ordis praemonstratensis, Averbode, -.
VANDERWAEREN I., “Onze abdij in de Eerste Wereldoorlog”, in: Bode van
het Aartsbroederschap van het OLV van het Heilig Hart te Averbode, 1975 en
1976.
Provincie der Vlaamse Jezuïeten
1. Provincie der Vlaamse jezuïeten
2. Vlaams provinciaal archief van de Jezuïeten
3. Jezuïetenklooster Leuven
4. 1542-2007
5. 320 m.
6. Privé-archief
7. Papier
8. dagboeken - aalmoezeniers - gruweldaden - vluchtelingen - onderwijs krijgsgevangenen - foto’s
9. Raadpleegbaar met toestemming van de verantwoordelijke van de Vlaamse
provincie.
10. 11. In het provinciaal archief vinden we verslagen en nota’s over de
oorlogsactiviteiten van de jezuïeten, briefwisseling van provinciaal Emile
Thibaut met de bezetter en stukken over door de bezetter opgesloten paters.
Te vermelden zijn ook de stukken over de Duitse gruweldaden in Leuven en
de terechtstelling van pater Dupiereux in Tervuren. Veel jezuïeten deden
dienst als brancardier/aalmoezenier aan het front. Van deze activiteiten
getuigen de instructies van hoofdaalmoezenier Marinis, de omzendbrieven
van pater Willaert, de overzichten van jezuïetenaalmoezeniers en brancardiers, stukken over gesneuvelde confraters, stukken over aalmoezenier
Servranckx en het kamp van Auvours (met foto’s), de dossiers i.v.m. de
terugkeer na de oorlog, de herdenkingen en behaalde onderscheidingen. Zeer
interessant zijn ook de vele stukken van de aalmoezeniers bij de Belgische
vluchtelingen in Canterbury en St-Leonards-on-Sea (lijsten, rondzendbrieven,
stukken i.v.m. het onderwijs aan novicen en foto’s).
In het Leuvens Jezuïetenklooster worden ook de archieven van de lokale
kloosters, bijhuizen en scholen bewaard. Soms treft men hier een kroniek, een
verslag, leerlingenlijsten, huldeboeken, briefwisseling of boekhouding uit de
oorlogsperiode aan (o.a. Aalst, Alken, Sint-Ignatius in Antwerpen, OLVcollege van Antwerpen, Sint-Jan-Bergmans en Sint-Michielscollege in
Brussel, Sint-Barbaracollege in Gent, Kortrijk (met o.a. het dagboek van pater
Jeroom Van Eecke en stukken van het Hulpkantoor in Kortrijk van het
Belgisch Inlichtingsbureel voor Krijgsgevangenen en Geïnterneerden).
Zeer rijk zijn ook de persoonijke dossiers van een aantal jezuïeten. Zo zijn er
dagboeken, nota’s, persoonlijke documenten en een fotoalbum van pater
Ancot, dagboeken en foto’s van pater Giebens, een gevangenisdagboek,
briefwisseling en foto’s van pater Paquet (alias ‘Fidelis’ van het sluikblad
La Libre Belgique), briefwisseling van Jan Stoffels met brancardiers en
familie-leden, gedichten, tekeningen en portretten van Joe English (in het
dossier van Quirijnen), dagboeken, brieven en documentatie van aalmoezenier
Henri De Groote, een dagboek van pater Mortier (met foto’s), bondige
oorlogsherinneringen, rondzendbrieven en foto’s van pater Willaert en het
geestelijk dagboek van gravin Werner de Merode (provinciaal Thibaut was
haar biechtvader). Het archief bevat zeer rijk fotomateriaal. Ter informatie
wijzen we ook op het rijke materiaal bewaard door de Brusselse tegenhanger
Archives de la Province méridionale belge de la compagnie de Jésus (o.a.
over de redactie en verspreiding van het sluikblad La Libre Belgique waarbij
de Jezuïeten nauw betrokken waren).
12. Er bestaan onuitgegeven plaatsingslijsten die momenteel herwerkt worden
door archivaris Jo Luyten.
13. DELANDSHEERE P., La Libre Belgique, histoire des origines de
La Libre Belgique clandestine, Brussel, 1919.
DENEEF A. e.a., De Jezuïeten in België 1542-1992, Brussel, 1992. (bestaat
ook in Franse versie)
GOEMARE P., Histoire de La Libre Belgique clandestine, Brussel, 1919.
VANDEKERCKHOVE A., L’histoire merveilleuse de La Libre Belgique,
Brussel, 1919.
VAN DOREN E., Les tribulations du ‘manager’ de La Libre Belgique
clandestine, Brussel, 1947.
Provincie der Vlaamse Minderbroeders
1. Vlaamse Minderbroeders
2. KADOC
3. Archief Vlaamse Minderbroeders
7. Papier
8. katholieke kerk - aalmoezeniers
9. Raadpleegbaar na toestemming
10. 11. In dit archiefbestand treffen we eerst en vooral de omzendbrieven van de
Minister-Provinciaal en de kapittelbesluiten uit de oorlogsperiode. Daarnaast
zijn ook de kronieken van de kloosters in Antwerpen, Brussel, Diksmuide,
Gent, Hasselt en Rekem bewaard. In het archief van de Minister-Provinciaal
zit een interessant dossier over het wedervaren van de Minderbroeders tijdens
de Eerste Wereldoorlog (lijsten van Minderbroeders in het leger en
vluchtelingenaalmoezeniers en vooral de bondige verslagen over de
gebeurtenissen in de kloosters te Schaarbeek, Antwerpen, Diksmuide, SintTruiden, Eeklo, Gent, Hasselt, Leuven, Luik, Lokeren, Montignies, Mechelen,
Suarlée, Reckheim, Namur-Salzinnes, Tielt, Tongeren en Turnhout ongetwijfeld opgesteld op vraag van het Comité Interdiocésan- verdienen
vermelding). De persoonlijke archieven van pater Hilarion Thans bevatten
zijn ‘carnet’ en gedichtenboek. De archieven van pater Jerôme Goyens, door
de bezetter veroordeeld tot 8 jaar dwangarbeid, omvatten persoonlijke
documenten en een lijst van de geestelijken opgesloten in de gevangenis van
Vilvoorde. In het archief van aalmoezenier Gilbert Remans (pater Gilbertus)
treffen we agenda’s, ‘carnets’ met namen van gesneuvelden en gewonden,
preken en de ledenlijst van de Bond van het Heilig Hart. Speciale vermelding
verdient zijn dagboek (vanaf 1916). Verder bevat zijn archief nog instructies
van mgr. Marinis, lijsten van aalmoezeniers en brancardiers, briefwisseling
(o.a. met pater Nivardus, de vice-provinciaal aan het front) en zijn
‘oorlogskroniek‘ (geschreven in 1933). Een verslag over ‘de provincie achter
het front‘ vinden we in het persoonlijk archief van Ceyssens. Tenslotte
vermelden we nog de soldatenliederen in het archief van Philippe Coenen.
12. Plaatsingslijst van het archief Vlaamse Minderbroeders.
13. THANS H., Mijn oorlog, Mechelen, 1921.
THANS H., België’s Kruisweg, Mechelen, 1924.
Zusters van Liefde
1. Zusters van Liefde (diverse kloosters en bijhuizen)
2. Archiefdienst van de Zusters van Liefde in Gent
3. Zusters van Liefde
4. 5. circa 600 m.
6. Privé-archief
7. Papier
8. foto’s - katholieke kerk - oorlogsschade
9. Raadpleegbaar na toestemming
10. 11. In dit archiefbestand treffen we eerst en vooral de verslagen en kronieken
van kloosters en bijhuizen in Gent, Bergen, Melsele, Antwerpen, SintTruiden, Velm, Marlinnes, Kortrijk, Lovenjoel, Brugge, Brussel, Elsene,
Kwatrecht, Melle, Ronse, Beerlegem, Zaffelare, Lokeren, Eeklo (zeer
uitgebreid), Lovendegem, Kortrijk, Doornik, Sint-Denijs-Helkijn en Bertem
aan. Van een aantal kloosters zijn er nog dossiers over de vergoeding van de
oorlogsschade en/of lijsten van verpleegde soldaten en opgevangen
vluchtelingen voorradig. Van het Sint-Antoniusklooster in Brugge bleef het
patiëntenregister, het grootboek en het brievenboek bewaard. Dit
ziekenhuis/gesticht werd in 1917 op Duits bevel opgeheven. De patiënten
werden overgebracht naar de kolonie van Merksplas en later naar Lovenjoel.
Teslotte er is nog een fraai album met prentbriefkaarten (front, verwoestingen,
helden enz.) voorhanden.
12. LEEMAN K., Inventaris van het generalaatsarchief van de Zusters van
Liefde van Jezus en Maria, 1803-1966, Leuven, 1993.
13. ANIMA UNA: les sœurs de la charité pendant la guerre 1914-1918, Gent,
1920.
2.6.4
MEMBRES DU CLERGÉ / RELIGIEUZEN
Bernaerts Jan
1. Bernaerts Jan
2. ADVN
3. Archief van Jan Bernaerts
4. 1914-1953
5. 0,75 m.
6. Privé-archief
7. Papier
8. aalmoezeniers - Vlaamse kwestie
9. Raadpleegbaar
10. Jan Bernaerts (1879-1956) was een bekende Vlaamsgezinde aalmoezenier
aan het IJzerfront. Volgens de overlevering stichtte hij het eerste frontblaadje
Sint-Jans-Molenbeek. Vanwege zijn Vlaamsgezindheid werd hij van het front
weggezonden.
11. Hier treffen we een aantal verzamelde krantenknipsels en pamfletten aan.
12. Er bestaat een werkinventaris.
13. NUYENS P. en DURNEZ G., Bernaerts Jan, NEVB, dl.1, Tielt, 1998,
471-472.
Calbrecht Jozef
1. Calbrecht Jozef
2. KADOC
3. Archief van Jozef Calbrecht
4. 1909-1969
5. 1,5 m
6. Privé-archief
7. Papier
8. aalmoezeniers - vluchtelingen - dagboek
10. Pater Calbrecht was aalmoezenier van de Belgische vluchtelingen in
Oxford en vanaf 1915 geestelijk begeleider van de Scheutisten-soldaten in De
Panne.
11. Het betreft het dagboek van Calbrecht uit de periode januari - mei 1915.
12. CLEMENT R., Plaatsingslijst van het archief Jozef Calbrecht, Leuven,
2006 (onuitgegeven).
13. DE MOOR M., Calbrecht Jozef, NEVB, dl.1, Tielt, 1998, 677-678.
PARMENTIER P., Dr. Jozef Calbrecht: een pater Scheutist in de Vlaamse
Beweging (1886-1977), onuitgegeven licentiaatsverhandeling KUL, 1989.
Cardijn Jozef
1. Cardijn Jozef
3. Fonds-Cardijn
4. 1870-1980
5. 32 m.
6. Privé-archief
7. De microfilms zijn tevens raadpleegbaar in het KADOC
8. verzet -gedeporteerden - katholieke kerk
9. De stukken over de Eerste Wereldoorlog zijn vrij raadpleegbaar
10. KAJ-stichter Cardijn was tijdens de oorlog onderpastoor in OLV-Laken
en directeur van de christelijke sociale werken in Brussel. Hij werd tweemaal
aangehouden door de bezetter. In december 1916, nadat hij openlijk had
geprotesteerd tegen de deportaties, werd hij zeven maanden opgesloten in de
gevangenis van Sint-Gillis. In 1917 werd hij voor de tweede maal gearresteerd
wegens spionage en zwaar veroordeeld door de Duitse militaire rechtbank.
11. Het archief bevat o.a. aantekeningen van Cardijn betreffende zijn
gevangenschap, briefwisseling en teksten geschreven in gevangenschap en
enkele stukken over zijn parochiaal werk en de ‘sociale werken’.
12. FIEVEZ M., Inventaris van het Fonds-Cardijn, Brussel, 1986.
13. Cardijn: een mens, een beweging, Leuven, 1983.
Cruysberghs Karel
1. Cruysberghs Karel
2. KADOC
3. Archief van Karel Cruysberghs
4. 1909-1975
5. 1,5 m.
6. Privé-archief
7. Papier
8. aalmoezeniers - katholieke kerk
10. Cruysberghs was tijdens de oorlog brancardier en vanaf 1916
aalmoezenier aan het IJzerfront. Later zou hij het schoppen tot proost van de
Boerenbond.
11. In dit kleine archiefbestand treffen we enkele sermoenen, artikels
gepubliceerd door Cruysberghs in De school op het front, een doden- en
gewondenlijst, een adressenlijst van de Meerhoutse jongens, omzendbrieven
voor legeraalmoezeniers en een ledenlijst van de Bond van het Heilig Hart
aan. In 1948 schreef Cruysberghs een boek over de door de Duitsers in
Gelrode omgebrachte priester-martelaar Pieter-Jozef Dergent in het kader van
een mogelijke zaligverklaring. Hiervoor verzamelde hij de nodige getuigenissen en fotomateriaal.
12. Plaatsingslijst van het archief Karel Cruysberghs (onuitgegeven).
13. CRUYSBERGHS K., Pastoor Pieter-Jozef Dergent: een priestermartelaar, Leuven, 1949.
CRUYSBERGHS K., Memoires, Antwerpen, 1965.
VANDEN BOSCH H., Het geweten van Vlaanderen. Monseigneur Karel
Cruysberghs (1891-1976), onuitgegeven licentiaatsverhandeling geschiedenis,
KUL, 1999.
Declercq
1.Declercq (abbé)
2. Archives de l’Évêché de Namur
3. Papiers Declercq
4. 1915-1919
5. 1 dossier
7. Papier
9. Tous les documents de 50 ans et plus sont ouverts à la recherche, sous
réserve de la protection de la vie privée. Néanmoins, l’archiviste se réserve le
droit d’émettre des restrictions particulières.
10. L’abbé Declercq fut capitaine-commandant du 10e régiment de ligne et
fait prisonnier de guerre en Allemagne.
11. Ce petit fonds contient les papiers personnels de l’abbé Declercq,
notamment la correspondance qu’il a entretenue avec son père durant son
emprisonnement.
12. WATELET-CHERTON, Les archives de l’évêché de Namur, inventaire
sommaire, 1992. (disponible en ligne)
Dewachter A. (mgr.)
1. Dewachter A. (mgr.)
2. Archief van het aartsbisdom Mechelen
3. Zit vervat in het archief van kardinaal Mercier
7. Papier
8. vluchtelingen - dagboek
10. Mgr. Dewachter verbleef in Sheffield en werd door kardinaal Mercier
aangesteld als verantwoordelijke voor de opvang van de Belgische
vluchtelingen in Engeland.
11. Dit archiefbestand is samengesteld uit de briefwisseling van mgr.
Dewachter met Belgische vluchtelingen en allerhande instanties, lijsten en
verslagen van de Belgische priesters en kloosterlingen in Groot-Brittannië,
een overzicht van de Belgische scholen in Engeland, een aantal foto’s, het
huldeboek dat overhandigd werd aan mgr. Dewachter, zijn dagboek ‘mon
séjour en Angleterre’ en het dagboek van pater Meeus getiteld ‘mijn verblijf
in Engeland’.
12. COUTTENIER J., Archief kardinaal Mercier, 2 delen (onuitgegeven).
Lefebvre (mgr.)
1. Lefebvre (mgr ;)
3. Papiers mgr. Lefebvre
4. 1870-1920
5. 0,30 m.
7. Papier
8. carnet de guerre
10. Mgr. Lefebvre fut précepteur du roi Albert et professeur à l’Université de
Louvain. Son fonds est constitué pour l’essentiel de ses cours et sermons.
11. Ce fonds contient une chronique de la guerre, intitulée Notes au jour le
jour, tenue par mgr. Lefebvre entre le 28 septembre 1914 et le 17 décembre
1915. Y sont consignées tant les nouvelles des différents fronts que celles
portant sur Louvain et ses environs.
Rutten Georges
1. Rutten Georges
2. KADOC
3. Archief Georges Ceslas Rutten (bewaargeving Van Beneden)
4. 1886-1938
5. 30 cm.
6. Privé-archief
7. Papier
8. internationale hulpverlening
10. 11. De dominicaan Rutten was één van de voormannen van de christelijke
arbeidersbeweging. Tijdens de oorlog werd hij door kardinaal Mercier belast
met een missie naar de Verenigde Staten en Canada om hulp voor de
geteisterde Belgische bevolking los te peuteren. Hierover zijn enkele brieven
en teksten van voordrachten bewaard. Daarnaast werkte Rutten aan een
brochure over de eerste maanden van de oorlog.
12. Plaatsingslijst van het archief Georges Ceslas Rutten (bewaargeving Van
Beneden) (onuitgegeven)
13. GERARD E., Rutten Georges, NEVB, dl.3, Tielt, 1998, 2676.
Schmitz Jean
1. Schmitz Jean
3. Archives de Jean Schmitz, écclésiastique et historien
4. 1911-1932
5. 3,65 m.
7. Papier
8. atrocités – déportés
10. Secrétaire de l’évêché de Namur, le chanoine Jean Schmitz (1877-1951)
entreprit une enquête minutieuse sur les atrocités allemandes commises dans
les provinces de Namur et de Luxembourg durant l’invasion et l’occupation
allemandes.
11. Cette enquête l’amena à constituer de nombreux dossiers relatifs aux
atrocités commises durant l’invasion, aux déportations de civils par les
autorités allemandes et à l’attitude des autorités civiles et religieuses face à
l’occupant. Le fonds renferme les renseignements relatifs à l’invasion et à
l’occupation que Schmitz récolta auprès des paroisses des provinces de
Namur et Luxembourg et qui constituent une source de premier choix sur les
conditions de vie des populations civiles durant la guerre. Ce fonds essentiel
pourra être utilement complété par les archives rassemblées par le Chanoine
Schmitz qui sont conservées à l’évêché de Namur.
12. MAJOROS M., Inventaire de la collection de documents relatifs à la
guerre 1914-1918 rassemblés par le chanoine Jean Schmitz, 1991 (Dact.)
13. SCHMITZ J. et NIEUWLAND N., Documents pour servir à l’histoire
d’invasion allemande dans les provinces de Namur et de Luxembourg, 8 vol,
Sencie Joseph (mgr.)
1. Sencie Joseph (mgr.)
3. Papiers Sencie
7. Papier
8. gruwelmisdaden
10. Sencie was priester en hoogleraar aan de Leuvense universiteit.
11. Mgr. Sencie verzamelde onmiddellijk na de feiten getuigenissen over de
Duitse gruweldaden in Leuven. Hij richtte een aantal documenten aan de
Commissie tot onderzoek van de schendingen van het volkenrecht.
Cfr. Commissie tot onderzoek van de schendingen der mensenrechten.
12. Er is een beknopte inventaris voorhanden.
Sobry Paul
1. Sobry Paul
2. KADOC
3. Archief van Paul Sobry
4. 1916-1954
5. 0,2 m.
6. Privé-archief
7. Papier
8. frontleven - dagboek
10. Paul Sobry was brancardier aan het front.
11. Hier vinden we de dagboeknotities en de beschouwingen over het frontleven van Sobry terug.
12. Plaatsingslijst van het archief Paul Sobry (1895-1954) (onuitgegeven).
13. VAN CAUSENBROECK B., Sobry Paul, NEVB, dl.3, Tielt, 1998, 27732774.
Tseng-Tsiang Lou
1. Lou Tseng-Tsiang
2. Sint-Andriesabdij van Zevenkerken
3. Lou Tseng-Tsiang
4. 5. ongeveer 50 dozen
6. Privé-archief
7. Papier
8. vredesonderhandelingen
10. Lou Tseng-Tsiang, voormalig Chinees minister van Buitenlandse zaken
was het hoofd van de Chinese delegatie op de Vredesconferentie van
Versailles. Na het overlijden van zijn (Belgische) echtgenote trad hij in 1927
in als monnik.
11. Hoewel het meeste materiaal dateert uit de jaren 1930-40, vinden we hier
ook wat documenten en foto’s over de vredesconferentie.
13. VANHAELEMEERSCH P., Dom Lou: diplomaat en monnik (18711949), (te verschijnen).
Van Assche Modest (dom)
1. Van Assche Modest (dom)
2. ADVN
3. Fonds Sint-Pietersabdij van Steenbrugge
4. 1879-2005
5. 25 m.
6. Privé-archief
7. Papier
8. aalmoezeniers - liederen - monumenten
9. Deels raadpleegbaar
10. Dom Van Assche werd in 1932 abt van de abdij van Steenbrugge. Hij
speelde een rol in de Vlaamse Beweging en stierf na de Tweede Wereldoorlog
in de gevangenis.
11. Van Assche was brancardier en aalmoezenier aan het front. In zijn archief
vinden we briefwisseling, sermoenen, frontliederen, notities over een reis naar
Italië, lijsten van soldaten en een klein dossier over de inhuldiging van het
monument ter ere van het 19e linieregiment in Merkem.
12. COBBAERT T., Inventaris van het fonds Sint-Pietersabdij Steenbrugge,
Antwerpen, 2008.
13. VAN BIERVLIET A.T., Steenbrugge. Geschiedenis van de abdij en van
de parochie, Steenbrugge, 1980.
Van Roey J.
1. Van Roey J.
3. Papiers J. Van Roey
7. Papier
8. dagboek
10. Priester van Roey was directeur van het Atheneum van Elsene.
11. Hier treffen we het vijfdelige oorlogsdagboek van deze priester aan.
12. Er is een beknopte inventaris beschikbaar.
Belgique : Universités - 449
2.7
UNIVERSITÉS / UNIVERSITEITEN
Kabinet van de rector van de Gentse universiteit / Cabinet du
recteur de l’université de Gand
1. Kabinet van de rector van de Gentse universiteit
2. Universiteitsarchief Gent
3. Archief van het kabinet van de rector
4. 1817-1940
5. ca. 5 m. betreffende de oorlogsperiode
6. Overheidsarchief
7. Papier
8. onderwijs - vernederlandsing Gentse universiteit
9. Raadpleegbaar met toestemming van de archivaris
10. 11. Na de Duitse inval werd de Gentse universiteit gesloten. In het kader van
de Flamenpolitik gingen spoedig stemmen op om een Vlaamse Hogeschool op
te richten in Gent. Vermits de Gentse hoogleraren dit initiatief boycotten,
moest nieuw personeel gerekruteerd worden in België, Nederland en
Duitsland. In oktober 1916 werd de Vlaamse Hogeschool plechtig geopend in
bijzijn van Generaal-Gouverneur von Bissing. Over deze Vlaamse
Hogeschool bleven slechts een beperkt aantal archieven bewaard waaronder
de benoemingsdossiers, dossiers over de taalproblematiek en de relaties met
de bezetter. Er bleef tevens een dossier bewaard inzake het protest van de
professoren Pirenne en Fredericq tegen de vernederlandsing (beiden werden
hiervoor naar Duitsland gevoerd).
Uit de naoorlogse periode dateren dossiers over de oorlogsschade aan de
universitaire gebouwen en uitrusting en dossiers inzake professoren en andere
personeelsleden die vervolgd werden voor hun onvaderlandse houding.
In het universiteitsarchief treffen we verder nog krantenknipsels, lijsten, foto’s
en biografieën van gesneuvelde Gentse studenten, gebruikt voor de uitgave
van het boek Aux étudiants morts pour la patrie (Gent, 1922). De universiteit
werd betrokken in het Belgisch huldebetoon aan allerhande verdienstelijke
persoonlijkheden. Zo werden o.a. president Poincaré, maarschalk Foch en
markies de Villalobar ontvangen. Clemenceau, Lloyd George, Wilson en
Francqui kregen een eredoctoraat. Koning Albert I kwam de gedenkplaten
voor de gesneuvelde Gentse studenten inhuldigen. Tal van personeelsleden
kreeg één of andere onderscheiding.
Vermeldenswaard is ook het knipselboek van student Marcellijn Dewulf over
de Vlaamse Hogeschool. Volledigheidshalve kunnen we ook vermelden dat
450 - België: Universiteiten
Eliane Langendries een imposante bronnenuitgave maakte van de archieven
over de Vlaamse Hogeschool die bewaard worden in Duitsland.
Cfr. Handschriftenverzameling van de Gentse Universiteitsbibliotheek.
12. Inventaris van het kabinet van de rector 1817-1940 (onuitgegeven).
13. DE CLERCK K., Kroniek van de strijd voor de vernederlandsing van de
Gentse universiteit, Gent, 1985.
LANGENDRIES E., De ‘Vlaamse Hogeschool’ te Gent ((1916-1918). 2 dln.,
Gent, 1984.
SIMON-VAN DER MEERSCH A.-M., 175 jaar universiteit Gent 1817-1992,
Gent, 1992.
VAN ACKER D., Het aktivistisch avontuur, Gent, 1992.
Rector Paulin Ladeuze
1. Rector Paulin Ladeuze
3. Archief van rector Ladeuze
7. Papier
8. dagboek - wederopbouw - iconografie - onderwijs - gruweldaden
10. Paulin Ladeuze (1870-1940) was de rector van de Leuvense universiteit
tijdens de oorlog.
11. Hier treffen we het oorlogsdagboek van rector Ladeuze aan. Zoals bekend
werden de universiteitsgebouwen tijdens de ‘sac de Louvain’ verwoest eind
augustus 1914. Na beschoten te zijn door ingebeelde francs-tireurs
plunderden Duitse troepen de stad vier dagen lang. Een groot aantal
Leuvenaars werd ter plaatse terechtgesteld. De eeuwenoude bibliotheek in de
Hallen werd in brand gestoken. De Belgische propagandadiensten zouden
deze gruweldaden aanwenden om de internationale publieke opinie te
beroeren en solidariteit met de geteisterde Belgen te betonen. De Leuvense
universiteit, die vier jaar gesloten bleef, zou er na de oorlog een groot
internationaal prestige aan overhouden. Vanzelfsprekend bevinden er zich
talrijke stukken over de internationale solidariteit ten voordele van de bouw
van de nieuwe boekencollectie, de Duitse betalingen voor wedersamenstelling
van deze bibliotheek in het archief. Verder zijn er lijsten en biografieën van
gesneuvelde studenten en personeelsleden die verzameld werden in het kader
van de uitgave van een liber memorialis.
Belgique : Universités - 451
Het universiteitsarchief bezit bovendien een rijke iconografische verzameling
over de verwoesting van Leuven en een aantal memorabilia (zoals bewaarde
verkoolde boeken). Ook in de collectie van de Antwerpse verzamelaar
Vervliet vinden we bijzonder rijk iconografisch materiaal betreffende de
Eerste Wereldoorlog terug (de frontbladen werden overgebracht naar de
bibliotheek en zijn ontsloten via de catalogus).
In het naburige Archief en Museum van het Vlaams Studentenleven worden
archieven bewaard over de vernederlandsing van de Gentse Universiteit, een
oorlogsnummer van het studententijdschrift Ons Leven en een aantal
archieven van de Gentse studentenvereniging Hou ende trouw.
12. Het archief Ladeuze wordt momenteel geïnventariseerd.
13. Annuaire de l’université catholique de Louvain 1915-1919, Leuven, 1924.
CEUNEN M. en VELDEMAN P. (red.), Aan onze helden en martelaren…
Beelden van de brand van Leuven (augustus 1914), Leuven, 2004.
Université nouvelle de Bruxelles
1. Université nouvelle de Bruxelles
2. Archives de l’Université Libre de Bruxelles
3. Archives de l’Université nouvelle de Bruxelles
4. ca. 1894-1920
5. 6,20 m.
7. Papier
8. enseignement
10. L’Université Nouvelle de Bruxelles vit le jour en 1894 suit à un conflit
entre le Conseil d’administration de l’ULB et une frange du corps professoral
et des étudiants. Subsistant jusqu’en 1919, elle fut la seule « Université » du
pays à poursuivre son enseignement durant l’occupation.
11. Le fonds renferme une grande partie de la correspondance échangée par
l’administration centrale de l’Université nouvelle, les dossiers personnels des
étudiants ainsi que de nombreux dossiers retraçant l’organisation des
principaux cours prodigués durant l’occupation.
12. DESPY-MEYER A., Inventaire des Archives de l’Université Nouvelle de
Bruxelles (1894-1919) déposées aux Archives de l’Université Libre de
Bruxelles, Bruxelles, 1973.
452 - België: Universiteiten
Secrétariat central de l’Université de Liège / Centraal secretariaat
van de universiteit van Luik
1. Secrétariat central de l’Université de Liège
2. Service des archives de l’ULg
3. Fonds du secrétariat central
4. 1817-1999
5. 1 km.
7. Papier
8. enseignement
9. Ouvert
10. 11. Ce fonds contient un nombre important de dossiers en lien avec la
Première Guerre mondiale : (256) étudiants militaires (1 dossier qui concerne
la mobilisation et l’allocation d’après-guerre, l’union générale des exétudiants militaires de Belgique, notamment la correspondance de celle-ci
avec le rectorat après-guerre et entre le rectorat et le Ministère de la Guerre en
1914) ; (265-20) Cérémonies funèbres. 1919. Honneurs funèbres rendus aux
professeurs décédés pendant la guerre 1914-1918. ; (272-73) Rectorat. 1920.
Comité de secours aux populations civiles à la Russie ; (279) Statistiques.
Statistiques des étudiants de 1900 à 1922. étudiants en médecine de 1900 à
1925. docteurs sortis depuis l’Armistice. Diplômes ingénieurs – docteurs en
droit – docteurs en médecine, délivrés depuis l’Armistice. Nombre d’étudiants
sortis de l’université depuis l’Armistice ; (281) Conseil académique – collège
des assesseurs. 1920. Flamandisation de l’université de Gand ; (320) Gratuité,
inscription aux cours, exercices pratiques. 1919. Autorisation ministérielle
concernant le remboursement du minerval aux étudiants militaires renvoyé à
l’active. (395) mémorial universitaire 1914-1918 ; (506) Bibliothèque. 1921.
Albums des ruines. 1922-1924. Rapports allemands sur l’état des locaux
universitaires pendant l’occupation. 1919. Plaque rappelant les dévastations et
pillages commis par les hordes allemandes ; (415) Crédit matériel. 1919.
Crédit de 275.0000 francs la restauration de l’université ; (344) Défense
nationale (contient des requêtes d’étudiants datant de l’après-guerre
demandant de rattraper des examens ainsi qu’une correspondance entre le
rectorat et le ministère de la guerre relative aux étudiants militaires) ; (287)
dossier commission d’enquête ; (248) Professeurs décédés, démissionnaires
ou révoqués. (divers dossiers personnels dont certains révocation des agents
de l’état qui ont prêté concours aux entreprises de l’ennemi).
12. Inventaire manuscrit disponible auprès de l’archiviste.
Belgique : Acteurs économiques - 453
2.8
ACTEURS ÉCONOMIQUES / ECONOMISCHE ACTOREN
2.8.1
ENTREPRISES SÉQUESTRÉES / GESEKWESTREERDE BEDRIJVEN
2.8.1.1
Fonds généraux / Algemene bestanden
Dossiers d’entreprises allemandes placées sous séquestre /
Dossiers van onder sekwester gestelde bedrijven (I)
1. Sekwesterdossiers (diverse archiefvormers)
3. Diverse archiefvormers
7. Papier
8. economie - middenstand - sekwester
10. 11. Het betreft hier een groot aantal, kleine dossiers van de sekwesters voor
bedrijven en privé-personen waar geen apart bedrijfsarchief is van bewaard.
De sekwesterdossiers bevatten doorgaans briefwisseling van de advocaten met
schuldeisers, het Parket, ambtenaren van Financiën, de gesekwestreerden zelf,
inventarissen van de inboedel, staten van de opbrengst van de verkoop,
boekhouding en briefwisseling indien het bedrijf werd verder gezet door de
sekwesters. Van de volgende bedrijven/personen zijn dossiers bewaard:
Entrop Paul, directeur van de Fabrique belge de couleurs d’aniline (19181933), Banf Paul, groothandel in ijzeren metaalwaren (1914-1923),
Deutscher Schulverein in Brüssel, beheer Deutsche Schule (1895-1930, zie
ook Lohmeyer, Hasselkus, Gräffe, Berghaus en Wecker Alfred), weduwe
Rudolf Hammacher, verkoop van machines en machineonderdelen (19181929), Alfred Lachmann-Mathilde Lewedag, renteniers (1898-1925),
Leinweber Jules, producent van machines (1911-1927), Hélène Vogler,
activiteit onbekend (1911-1927), Ernest Von Sieglin, NV Les Savonneries
Lever Frères (1919-1931), Henri Felten, kanthandel (1919-1928), Kaulhausen
Fina, kleermaakster/stoffenhandel (1904-1925), Vollmer Ernest, metaalhandel
(1905-1924), Holz Julius, handel in fietsen, bromfietsen, auto’s, naai- en
breimachines (1918-1923), Baier-Mikulinzer, bonthandel (1909-1927),
Heidebroek Hermann, suikerhandel (1910-1920), Ruthenburg Charles,
fabrikant van optische instrumenten en brillen (1914-1922), Schoemann Max,
handel en plaatsing van ameublementen (1892-1922), weduwe Clement
454 - België: Economische actoren
Reitmayer, activiteit onbekend (1919-1925), Stephan Frères, winkel in
ijzerwaren en emailgoederen (1919-1930), Comptoir Industriel belge SA,
productie en verkoop van machine(onderdelen) (1920-1925), Rodolphe Tacke,
erfeniskwestie (1914-1927), Agnes en Catherine Luig, renteniers (18851931), Hirsch en Cie (niet te verwarren met firma Hirsch) het gaat hier om
vijandige goederen die gestockeerd waren in de magazijnen van Hirsch & Cie
of niet afgehandelde schuldvorderingen (1918-1932), AG für Kohlensaure
Industrie à Berlin, verkoop van koolzuurflessen aan brouwers (1919-1932),
Gendebien Frères, Alleman & Cie successeurs, handel in kantoormeubelen en
-machines (1914-1924), Stollwerk Frères, vervaardiging en verkoop van
machines (1912-1924), Ferber & Cie, bureau van ingenieurs-constructeurs
(1911-1928), Drosten Robert, vervaardiging en verkoop van
wetenschappelijke instrumenten (1910-1928), Pieper Charles, kledingwinkel
(1908-1926), Lohman P., bloemenfabriek (?) (1918-1920), Pook, Hermann &
Cie SA, verkoop van verlichting (1912-1931), Schmidt Jeanne en Christine,
erfenis van bonthandelaar Jean Schmidt (1903-1932), Maison Janssen, handel
in ijzeren metaalwaren (1919-1932), Société de Téléphonie perfectionnée
L’Otomat, telegrafie (1912-1925), Wolf Fréderic, wijnhandelaar (1894-1927),
Lamberts A. Jos. & Cie, fabricage van honing en stroop (1918-1919), Banque
du Nord, fictieve bankvennootschap (1912-1924), Wiener Bankverein, (19191930) en Osterreichische Credit-Anstalt für Handel und Gewerbe (19191924).
12. CARREIN C., ROMANO F. en VANCOPPENOLLE C., Inventaire des
archives de différentes entreprises et particuliers allemands séquestrées après
la Première Guerre mondiale (onuitgegeven).
Dossiers van onder sekwester gestelde bedrijven (Antwerpen) /
Dossiers d’entreprises allemandes placées sous séquestre
(Anvers) (II)
1. Diverse onder sekwester gestelde bedrijven uit de provincie Antwerpen
3. Archief van de onder sekwester gestelde bedrijven Antwerpen.
4. 1887-1939
5. 9 m.
6. Overheidsarchief
7. Papier
9. Raadpleging is enkel mogelijk met toestemming van de Algemeen
Rijksarchivaris.
10. -
11. Van een aantal onder sekwester geplaatste bedrijven werd een aantal
boekhoudkundige stukken bewaard: Anglo-continentale (import van guano),
Benz (motorenproductie), Brauss-Mahn & Co (internationale handel), C.
Broel, Disconto-Gesellschaft (bank), Dralans & Co (drukkerij), Drogueries et
huileries anversoises, Ferranti & Co (import en transportbedrijf), Ficks J.
(graanmakelaar), Friz Ch. & Co (importbedrijf), Königs-Günther & Co
(import- en exportbedrijf), La Meuse, SA belge de navigation intérieure à
Anvers, H. Michiels (wolhandel), SA Normalzeit des horloges de précision,
SA du Pétrole Olex, Carl Jungs (steenkoolhandel), SA pour le peignage des
laines (wolkammerij), Société générale charbonnière (coöperatieve
vereniging), Usine de désargentation SA (ontziltingsfabriek), Von Ohlendorf
& Co (handel), Van Wrede & Co (firma van olie, vet en smeermiddelen).
Vaak zijn enkel de grootboeken, journaals en kasboeken beschikbaar. Slechts
heel uitzonderlijk bleven ook de verslagen van de zittingen van de Raad van
Beheer bewaard.
archief van onder sekwester geplaatste bedrijven (1887-1939), Brussel, 2008.
sekwesterarchieven in het Algemeen Rijksarchief, in: TALLIER P.-A., e.a.,
Brussel, 2002, 39-54.
Dossiers d’entreprises allemandes placées sous séquestre
(Liège) / Dossiers van onder sekwester gestelde bedrijven
(Luik) (III)
1. Entreprises allemandes mises sous séquestre
3. Archives d’entreprises allemandes mises sous séquestre après la Guerre
1914-1918
7. Papier
8. séquestre
10. Contient les archives de firmes appartenant à des ressortissants allemands
ou autrichiens à Liège et dans sa région. Intéresse l’activité économique des
Allemands dans la région durant l’occupation.
11. Archives des Usines de produits chimiques O. Goebel à Flémalle-Haute,
de Rudolf Koppel, agent commercial établi à Liège, de la firme berlinoise
Orenstein et A. Koppel établie au Val-Saint-Lambert et de P. Barth. A
compléter par les documents relatifs au séquestre du Charbonnage de Wandre,
qu’on trouve dans le fonds de l’Administration des Mines (portefeuille 8/88).
12. PIEYNS J., « Archives d’entreprises allemandes mises sous séquestre
après la guerre 1914-1918 » in Inventaire d’archives d’entreprises, Bruxelles,
1971, 40-50, 144-151.
2.8.1.2
Fonds spécifiques / Specifieke bestanden
L’Albingia
1. L’Albingia (NV)
3. Archieven van L’Albingia, societé anonyme d’assurances à Hambourg
4. 1898-1923
5. 8 m.
6. Overheidsarchief
7. Papier
8. economie - sekwester
10. Het Belgisch filiaal van L’Albingia VersicherungsAG werd in december
1918 onder sekwester geplaatst.
11. Het archief bestaat uit briefwisseling met de hoofdzetel, met de banken,
boekhouding, repertoria van de polissen, de polissendossiers en briefwisseling
met de cliënten.
12. BULTHE C., « Inventaire des archives de L’Albingia, société anonyme
d’assurances à Hambourg », in: BULTHE C., Inventaire des archives des
compagnies allemandes d’assurances (1872-1942), Brussel, 2001, 63-72.
Allianz Versicherungs-Aktien-Gesellschaft in Berlin
(Agentschappen in Brussel)
1. Allianz Versicherungs-Aktien-Gesellschaft in Berlin (Agentschappen te
Brussel)
3. Archief van Allianz Versicherungs-Aktien-Gesellschaft
4. 1889-1924
5. 46 m.
6. Overheidsarchief
7. Papier
10. Allianz was een bekende verzekeringsmaatschappij die in 1890 in Berlijn
opgericht werd. In 1898 werd een eerste Belgisch filiaal geopend. Na de
wapenstilstand werd het filiaal onder sekwester geplaatst.
11. Het archiefbestand bevat briefwisseling met de klanten, de verzekeringsmakelaars en de hoofdzetel, verzekeringsdossiers (brand, diefstal, ongevallen
en burgerlijke aansprakelijkheid, transport maar vooral de vele oorlogsschadeverzekeringen zijn belangwekkend). Ook de dossiers over de geweigerde
verzekeringsaanvragen en de boekhoudkundige stukken zijn interessant.
12. CARREIN K., Inventaris van het archief Allianz Versicherungs-AktienGesellschaft in Berlin. Agentschappen te Brussel (1889-1924), Brussel, 2001.
L’Atlas
1. L’Atlas (NV)
3. Archieven van L’Atlas, compagnie anonyme d’assurances sur la vie
4. 1910-1916
5. 1 m.
6. Overheidsarchief
7. Papier
10. Het gaat hier om het archief van het Belgisch filiaal van ATLAS Deutsche
Lebensversicherungs-Gesellschaft dat in december 1918 onder sekwester
geplaatst.
11. Dit kleine archiefbestand omvat enkel de boekhoudkundige stukken en
repertoria van polissen.
12. BULTHE C., « Inventaire des archives de L’ATLAS, compagnie
anonyme d’assurances sur la vie (1910-1916) », in: BULTHE C., Inventaire
des archives des compagnies allemandes d’assurances (1872-1942), Brussel,
2001, 31-32.
Bach Emma
1. Bach Emma
3. Archief van Emma Bach (voorheen Maison Antoinette Simon)
4. 1870-1919
5. 1,8 m.
6. Overheidsarchief
7. Papier
8. middenstand - sekwester
10. Het gaat hier om een bekende Brusselse kledingzaak.
11. Dit archief bevat boekhoudkundige stukken en handelscorrespondentie.
la Première Guerre mondiale, (ter perse).
Balser Edouard en Lucienne de Hirsch
1. Balser Edouard en Lucienne de Hirsch
3. Archief van Edouard Balser en Lucienne de Hirsch
4. 1830-1931
5. 159 m.
6. Overheidsarchief
7. Papier
10. Balser was één van rijkste bankiers van het land.
11. Slechts een paar stukken in het archief betreffen de oorlogsperiode: enkele
dossiers betreffende het beheer van zijn eigendommen (Balser verhuurde een
aantal lokalen in Brussel aan de bezetter), financiële stukken en een verkoopcatalogus van de gesekwestreerde schilderijen van de schatrijke Balser.
12. CARREIN K. en LAMBRECHT T., Inventaris van het archief van de
commanditaire vennootschap Balser en Cie (1844-1912), Edouard Balser en
Lucienne de Hirsch (1830-1931) en Georges Montefiore Levy (1862-1931),
Brussel, 2001.
La Belgique & Journaux quotidiens et périodiques
1. La Belgique & Journaux quotidiens et périodiques (NV)
3. Archief van La Belgique & Journaux quotidiens et périodiques SA
4. 1914-1918
5. 20 m.
6. Overheidsarchief
7. Papier
8. Pers - sekwester
10. De NV Journaux et Périodiques gaf de Brusselse krant La Belgique uit.
De krant, die gedurende de oorlog bleef verschijnen onder Duitse censuur,
werd beschouwd als spreekbuis van de Kommandantur. Reeds op 14
november 1918 werd het bedrijf onder sekwester geplaatst.
11. Het archiefbestand is samengesteld uit briefwisseling, boekhoudkundige
stukken, advertenties en een onvolledige collectie van de krant La Belgique
(september 1917 - november 1918).
12. CARREIN K., Inventaris van het archief van La Belgique & Journaux
quotidiens et périodiques SA (1914-1918), Brussel, 2002.
13. Malgré tout! Complément et examen des débats du procès du journal La
Belgique par Ray Nyst, Brussel, 1920.
Belgischer (Illustrierter) Kriegskurier
1. Belgischer (Illustrierter) Kriegskurier
3. Archief van de Belgischer (Illustrierter) Kriegskurier
4. 1914-1918
5. 1 m.
6. Overheidsarchief
7. Papier
8. pers - sekwester
10. De Kriegskurier was een Duits soldatenblad dat in Brussel uitgegeven
werd.
11. Het archiefbestand omvat aankondigingen, registers i.v.m. verkoop en
boekhouding.
12. CARREIN C., ROMANO F. en VANCOPPE NOLLE C., Inventaire des
Biermann
1. Biermann
3. Archieven van Biermann
4. 1913-1918
5. 2 m.
6. Overheidsarchief
7. Papier
10. Biermann was de vertegenwoordiger in Brussel van enkele kledingfabrikanten.
11. Dit kleine archiefbestand omvat briefwisseling, boekhouding en foto’s.
Blancke Julius & Cie
1. Blancke Julius & Cie
3. Archief van Blancke Julius & Cie
4. 1880-1918
5. 56 m.
6. Overheidsarchief
7. Papier
10. Deze Brusselse firma was gespecialiseerd in metaalconstructies.
11. Het archief bestaat uit klantendossiers, contracten, handelscorrespondentie
en boekhouding.
Bottenwieser & Driesen
1. Bottenwieser & Driesen
3. Archieven van ‘Bottenwieser & Driesen’, agents de change à Bruxelles
4. 1912-1919
5. 2 m.
6. Overheidsarchief
7. Papier
10. Het betreft een Brussels agentschap van effectenmakelaars o.l.v. Rodolphe
Bottenwieser en Wilhelm Driesen dat na de oorlog onder sekwester gesteld
werd.
11. Het archief bevat enkel de klassieke boekhoudkundige stukken.
12. BULTHE C. en SOYEZ S., Inventaire des archives de ‘Bottenwieser &
Driesen’, agents de change à Bruxelles (1912-1919), in: BULTHE C. en
SOYEZ S., Inventaire des archives des agents de change allemands (18791923), Brussel, 2002, 99-103.
Brünler (Heinrich) Oskar
1. Brünler (Heinrich) Oskar
3. Archief van Brünler Oskar
4. 1881-1918
5. 5 m.
6. Overheidsarchief
7. Papier
8. frontleven - sekwester
10. Ingenieur-uitvinder Oskar (Heinrich) Brünler was vertegenwoordiger in
Brussel.
11. Het archief bevat privé-briefwisseling met (broer?) Oskar Anton Brünler
die luitenant aan het front was en foto’s van het front, het kazerneleven en de
familie.
Compagnie belge d’électricité Siemens & Schuckert
1. Compagnie belge d’électricité Siemens & Schuckert (NV)
3. Archief van de Compagnie belge d’électricité Siemens & Schuckert
4. 1903-1922
5. 80 m.
6. Overheidsarchief
7. Papier
10. Deze firma concentreerde zich op de Belgische elektriciteitssector
(openbaar vervoer, straatverlichting, telefonie enz.). Na afloop van de oorlog
werd het bedrijf onder sekwester geplaatst.
11. Het archiefbestand omvat processen-verbaal van de Algemene
Vergadering en van de Raad van Bestuur, een dossier i.v.m. de huur van de
gebouwen, interne briefwisseling, gerechtelijke dossiers, personeelsdossiers,
boekhoudkundige stukken, sekwesterdossiers, handelscorrespondentie,
facturen en aan- en verkoopdossiers.
12. CARREIN K., Inventaris van het archief van de NV Compagnie belge
d’électricité Siemens & Schuckert (1903-1920), Brussel, 1999.
Compagnie d’assurances contre l’incendie de Magdebourg
1. Compagnie d’assurances contre l’incendie de Magdebourg
3. Archieven van de Compagnie d’assurances contre l’incendie de
Magdebourg
4. 1878-1922
5. 30 m.
6. Overheidsarchief
7. Papier
10. Het Belgisch filiaal van de Magdeburger Feuerversicherungsgesellschaft
werd in december 1918 onder sekwester geplaatst.
11. Het archiefbestand is samengesteld uit briefwisseling met de makelaars en
met andere verzekeringsmaatschappijen, boekhouding, repertoria van de
polissen en polisdossiers.
12. BULTHE C., « Inventaire des archives de la Compagnie d’assurances
contre l’incendie de Magdebourg », in: BULTHE C., Inventaire des archives
des compagnies allemandes d’assurances (1872-1942), Brussel, 2001, 119143.
Compagnie de Gladbach (NV)
1. Compagnie de Gladbach (NV)
3. Archieven van de Compagnie de Gladbach, société anonyme d’assurances
contre l’incendie et le bris de glace
4. 1897-1921
5. 50 m.
6. Overheidsarchief
7. Papier
10. Het Belgisch filiaal van de Compagnie de Gladbach werd in december
1918 onder sekwester geplaatst.
11. Het archiefbestand behelst de uitgebreide briefwisseling met de Belgische
vertegenwoordigers, boekhouding, polisdossiers, briefwisseling met klanten
en personeelsdossiers.
12. BULTHE C., Inventaire des archives de la Compagnie de Gladbach,
société anonyme d’assurances contre l’incendie et le bris de glace, in:
BULTHE C., Inventaire des archives des compagnies allemandes
d’assurances (1872-1942), Brussel, 2001, 83-116.
Deutsche Bank (kantoor te Brussel)
1. Deutsche Bank (kantoor te Brussel)
3. Deutsche Bank
4. 1904-1933
5. 130 m.
6. Overheidsarchief
7. Papier
8. economie - krijgsgevangenen - sekwester
10. In 1910 opende de Deutsche Bank een filiaal in Brussel. Dit gebeurde
door de overname van de bank Balser & Cie. Tijdens de oorlog zorgde de
bank voor de geldzendingen naar de Belgische krijgsgevangenen in Duitsland
en beheerde ook de rekeningen van de vele centrales die de bezetter oprichtte
(Kohlen-, Gersten-, Kartoffelzentrale). In november 1918 werd het filiaal
onder sekwester geplaatst. Deze operatie zou pas in 1932 afgerond zijn.
11. Dit archiefbestand omvat omzendbrieven van de bezetter, agenda’s van de
briefwisseling, staten van de uitbetalingen van de lonen en vooral zeer veel
boekhouding (grootboeken, journaal, balansen, saldilijsten, rekeningcourantboeken). Verder is er de nodige briefwisseling en klantenlijsten. De
interessantste informatie is te vinden in de meer dan 2.000 klantendossiers.
Daarnaast zijn er ook ontvangstbewijzen, een register en lijsten van de
stortingen aan de Belgische krijgsgevangenen in Duitsland voorhanden. Ook
de rekening-courantboeken van de Duitse centrales en de ingezamelde
documentatie over het economische leven in België en in het buitenland
verdienen vermelding. Tenslotte zijn er nog wat documenten betreffende de
sekwestratie.
12. CARREIN C. en MESTDAGH J., Inventaris van het archief van Deutsche
Bank, succursale de Bruxelles (1904-1933), Brussel, 2005.
Deutsche Effecten- und Wechselbank (Brussels filiaal)
1. Brussels filiaal van de Deutsche Effecten- und Wechselbank (NV)
3. Deutsche Effecten- und Wechselbank
4. 1914-1918
5. 4,5 m.
6. Overheidsarchief
7. Papier
10. Het betreft hier het Brussels filiaal (opgericht op 8 juli 1915) van de
Deutsche Effecten- und Wechselbank met hoofdzetel in Frankfurt am Main.
Het agentschap hield zich vooral bezig met banken beurszaken en werd in
november 1918 onder sekwester geplaatst.
11. Het archief bevat briefwisseling (de briefwisseling met de Kaiserliche
Generalkommissar für die Banken in Belgien verdient een aparte vermelding),
verklaringen betreffende de herkomst van effecten, borderellen van verkochte
waardepapieren, kasboeken, uitgavenboeken, dagboeken en in- en verkoopboeken.
12. CARREIN K., Inventaris van de archieven van Agence de la Deutsche
Effecten- und Wechselbank société anonyme belge (1915-1918), Brussel,
2002.
Robert Dürr & Fils
1. Robert Dürr & Fils
3. Archief van Robert Dürr & Fils
4. 1894-1920
5. 2,5 m.
6. Overheidsarchief
7. Papier
10. Robert Dürr produceerde en onderhield elektrische machines en was ook
schatbewaarder van de Association belge des inventeurs. Hij werd bij het
uitbreken van de oorlog opgesloten in de gevangenis van Vorst. Tijdens de
bezetting deed hij goede zaken want hij had van de Oelzentrale het alleenrecht
op de verkoop van smeerolie verkregen. In november 1918 ontvluchtte hij het
land en werden zijn bezittingen onder sekwester geplaatst.
11. Het archief omvat handelscorrespondentie (o.a. met de Oelzentrale en de
Kohlenzentrale) en boekhoudkundige stukken.
Les établissements Schulz
1. Les établissements Schulz (NV)
3. Archief van de NV Les établissements Schulz
4. 1899-1924
5. 8 m.
6. Overheidsarchief
7. Papier
10. Het betreft hier een bekende internationale bonthandel gevestigd in
Brussel.
11. Het archief omvat de handelscorrespondentie en boekhoudkundige
bescheiden.
12. CARREIN K., Inventaris van het archief van de NV Les établissements
Schulz (1899-1924), Brussel, 2000.
Falk Franz
1. Falk Franz
3. Archief van Falk Franz
4. 1906-1918
5. 5 m.
6. Overheidsarchief
7. Papier
8. wederopbouw - sekwester
10. Franz Falk was vertegenwoordiger van een aantal bouwproductfirma’s en
ook aannemer-ingenieur gespecialiseerd in isolatie, cement, gewapend beton
en schrijnwerk.
11. Het archief bevat vooral klantendossiers.
Frank & Cie
1. Frank & Cie
3. Archief van Frank & Cie
4. onbekend-1918
5. 45 m.
6. Overheidsarchief
7. Papier
10. Het betreft een Brusselse schoenenfabrikant.
11. Het archiefbestand is samengesteld uit facturen en commerciële briefwisseling (klanten en leveranciers).
Fürstenberg W.
1. Fürstenberg W.
3. Archief van Fürstenberg W.
4. 1907-1918
5. 4 m.
6. Overheidsarchief
7. Papier
10. Deze Brusselse firma vervaardigde metaaldraad en traliewerk.
11. Het archief bevat handelscorrespondentie, productcatalogi, boekhouding,
foto’s en plannen.
La Germania
1. La Germania (NV)
3. Archieven van La Germania, compagnie anonyme d’assurances sur la vie à
Stettin
4. 1910-1920
5. 12 m.
6. Overheidsarchief
7. Papier
10. Het Belgisch filiaal van Germania Lebens-VersicherungsAG zu Berlin
werd in december 1918 onder sekwester geplaatst.
11. Het archiefbestand behelst briefwisseling met hoofdzetel, briefwisseling
met Nationale Bank en met de Société Générale, boekhoudkundige stukken,
repertoria van de polissen, briefwisseling met de verzekeringsnemers.
12. BULTHE C., « Inventaire des archives de La Germania, compagnie
anonyme d’assurances sur la vie à Stettin », in: BULTHE C., Inventaire des
archives des compagnies allemandes d’assurances (1872-1942), Brussel,
2001, 37-46.
Goldschmidt Frères
1. Goldschmidt Frères
3. Archieven van de Société en nom collectif Goldschmidt frères
4. 1898-1919
5. 10 m.
6. Overheidsarchief
7. Papier
10. Dit Brussels agentschap van effectenmakelaars o.l.v. Richard en Alfred
Goldschmidt werd na afloop van de oorlog onder sekwester geplaatst werd.
11. Het archief omvat boekhoudkundige stukken, handelscorrespondentie
(met index), facturen en kwitanties.
12. BULTHE C. en SOYEZ S., « Inventaire des archives de la société en nom
collectif Goldschmidt Frères (1898-1919) », in : BULTHE C. en SOYEZ S.,
Inventaire des archives des agents de change allemands (1879-1923),
Brussel, 2002, 37-53.
Goldstein Jean
1. Goldstein Jean
3. Archief van Goldstein Jean
4. onbekend-1918
5. 1 m.
6. Overheidsarchief
7. Papier
10. Kleermaker Jean Goldstein opende in 1917 het Brussels filiaal van de
Keulse firma Pfohl & Kleinwasser die militaire uniformen, wapens en zadels
vervaardigde.
11. Het archiefbestand behelst boekhouding, handelscorrespondentie en privéfoto’s.
Gräffe Otto
1. Gräffe Otto
3. Archief van Otto Gräffe
4. 1844-1918
5. 1 m.
6. Overheidsarchief
7. Papier
8. sekwester - dagboek
9. Het dagboek is enkel raadpleegbaar met toestemming van de Algemeen
Rijksarchivaris.
10. Gräffe was directeur van de bekende Suikerraffinarderij E.F. Gräffe & Cie
in Sint-Jans-Molenbeek.
11. Vermeldenswaard zijn de kopie van het dagboek (1914-15) van Constance
Ellis (de echtgenoot van Gräffe), de briefwisseling, een schriftje met
inkomsten en uitgaven van de Deutscher Schulverein, een rekeningenboek,
boekhouding en de dossiers i.v.m. investeringen in Rusland.
13. DE SCHAEPDRIJVER S., ‘We who are so cosmopolitan’. The war diary
of Constance Graeffe 1914-1915, Brussel, 2008.
Hasselkus Albert
1. Hasselkus Albert
3. Archief van Hasselkus Albert
4. 1886-1929
5. 5 m.
6. Overheidsarchief
7. Papier
10. Albert Hasselkus baatte een ijzeren staalhandel uit in Brussel.
11. Het archiefbestand omvat klantendossiers, briefwisseling, facturen, foto’s
en uitgebreide sekwesterdossiers.
Ulrich Heymann & Cie
1. Ulrich Heymann & Cie
3. Archief van Ulrich Heymann & Cie
4. 1910-1917
5. 17 m. (in slechte staat)
6. Overheidsarchief
7. Papier
10. Deze firma vervaardigde en verkocht borduur- en kantwerk.
11. Het archiefbestand behelst briefwisseling, klantendossiers, facturen en
boekhouding.
la Première Guerre mondiale (onuitgegeven)
Imhoff Albert
1. Imhoff Albert
3. Archief van Imhoff Albert
4. 1910-1918
5. 5 m.
6. Overheidsarchief
7. Papier
10. Imhoff had een voedingszaak in Brussel, maar voerde ook veel bankoperaties uit.
11. Het archiefbestand bevat briefwisseling en boekhouding.
Krochmal Jacques
1. Krochmal Jacques
3. Archief van Krochmal Jacques
4. 1912-1916
5. 1 m.
6. Overheidsarchief
7. Papier
10. Krochmal baatte een bonthandel uit in Brussel.
11. Het archief behelst boekhouding en handelscorrespondentie.
Liétart & Lipper
1. Liétart & Lipper
3. Archief van Liétart & Lipper
4. Onbekend-1918
5. 15 m.
6. Overheidsarchief
7. Papier
10. De firma Liétart & Lipper vervaardigde kledij.
11. Het archief omvat briefwisseling en boekhouding.
la Première Guerre mondiale (onuitgegeven)
Lindner Wilhelm
1. Lindner Wilhelm
3. Archief van Lindner Wilhelm
4. 1898-1918
5. 2 m.
6. Overheidsarchief
7. Papier
10. Lindner was handelaar/vertegenwoordiger in ijzerwaren in Elsene.
11. Het archiefbestand bestaat uit boekhouding, handels- en privébriefwisseling en enkele foto’s.
Cfr. Hasselkus Albert en Wiescher Oscar.
Maier Loew
1. Maier Loew
3. Archieven van Maier Loew, assurances générales
4. 1896-1918
5. 5 m.
6. Overheidsarchief
7. Papier
10. Het betreft hier een Brusselse firma van verzekeringsmakelaars geleid
door Maier Loew die in juni 1919 onder sekwester werd geplaatst.
11. Het archief omvat briefwisseling met Duitse verzekeringsmaatschappijen,
boekhouding en briefwisseling met klanten.
12. BULTHE C., « Inventaire des archives de Maier Loew, assurances
générales », in: BULTHE C., Inventaire des archives des compagnies
allemandes d’assurances (1872-1942), Brussel, 2001, 75-79.
Marx & Hertz
1. Marx & Hertz
3. Archief van Marx & Hertz
4. 1907-1921
5. 1 m
6. Overheidsarchief
7. Papier
10. Marx & Herz was een voedingswinkel in Brussel.
11. Het archief omvat boekhoudkundige stukken en briefwisseling.
Mayer & Cie
1. Mayer & Cie
3. Archief van de vennootschap onder firma Mayer & Cie
4. 1894-1930
5. 40 m.
6. Overheidsarchief
7. Papier
10. De firma Mayer en Cie was één van de grootste bonthandels in Brussel. In
december 1918 werd de vennootschap onder sekwester geplaatst.
11. Het archief omvat de handelscorrespondentie met klanten en leveranciers,
boekhoudkundige registers en sekwesterdossiers.
12. CARREIN K. en LAMBRECHT T., Inventaris van het archief van de
vennootschap onder firma Mayer & Cie (1894-1930), Brussel, 2000.
Mondschein Frères
1. Mondschein Frères
3. Archief van Mondschein Frères
4. 1910-1918
5. 6 m.
6. Overheidsarchief
7. Papier
10. Het betreft hier een fabriek van kant- en passementwerk.
11. Het archiefbestand omvat briefwisseling, boekhouding en foto’s.
Müller
1. Müller
3. Archief Müller
4. Onbekend-1918
5. 2 m.
6. Overheidsarchief
7. Papier
8. sekwester
10. De bedrijfsactiviteit van de archiefvormer kon niet achterhaald worden.
11. Het archiefbestand bevat briefwisseling en boekhoudkundige registers.
Mummet Adolf
1. Mummet Adolf
3. Archief van Mummet Adolf
4. 1901-1918
5. 7 m.
6. Overheidsarchief
7. Papier
10. Mummet was een Brussels bonthandelaar.
11. Het archiefbestand bevat handels- en privé-correspondentie, boekhouding,
facturen, verkoopdossiers, foto’s en een prentbriefkaartenalbum.
Nationalbank für Deutschland (Filiale Brüssel)
1. Nationalbank für Deutschland, Filiale Brüssel
3. Archieven van de Nationalbank für Deutschland, Filiale Brüssel
4. 1917-1918
5. 2 m.
6. Overheidsarchief
7. Papier
10. De Nationalbank für Deutschland was een grote investeringsbank
(gemengde bank) met hoofdzetel in Berlijn. Het filiaal in Brussel werd pas in
maart 1917 opgericht. In november 1918 werd het reeds onder sekwester
geplaatst.
11. Het archiefbestand bevat registers van ingekomen en uitgaande briefwisseling, journaals, memorialen, kasboeken, dagboeken, een grootboek,
diverse in- en verkoopboeken van effecten en coupons en jaarverslagen van
diverse naamloze vennootschappen.
12. CARREIN K., Inventaris van de archieven van de Nationalbank für
Deutschland, filiale Brüssel, Brussel, 2002.
Noelke H.
1. Noelke H.
3. Archief van Noelke H.
4. 1914-1918
5. 1 m.
6. Overheidsarchief
7. Papier
10. Noelke was een handelaar/installateur van sanitair.
11. Het archief omvat handelscorrespondentie en één journaal.
Norden (advocatenkantoor)
1. Norden (advocatenkantoor)
3. Archief van Advocaat Norden
4. 1908-1918
6. Overheidsarchief
7. Papier
8. gerecht - sekwester
10. Deze Duitse advocaat pleitte veel (Duitse) zaken tijdens de oorlog.
11. Het archief bevat 188 zaakdossiers.
Norden Frères
1. Norden Frères
3. Archief Norden Frères
4. 1910-1918
5. 10 m.
6. Overheidsarchief
7. Papier
10. Het betreft hier een bont- en handschoenenwinkel.
11. Het archiefbestand bevat klantendossiers, briefwisseling en boekhouding.
Office de gestion et de liquidation des assurances sur la vie
allemandes
1. Office de gestion et de liquidation des assurances sur la vie allemandes
3. Archieven van het Office de gestion et de liquidation des assurances sur la
vie allemandes
4. 1872-1942
5. 10 m.
6. Overheidsarchief
7. Papier
10. Het ‘Office’ werd als aparte dienst in 1920 opgericht in uitvoering van het
Verdrag van Versailles om het probleem van de Duitse levensverzekeringen
af te handelen. Geschillen omtrent de uitkering van bepaalde premies aan
landgenoten die aangesloten waren bij Duitse maatschappijen (die in slechte
papieren zaten door devaluatie van de Mark na de oorlog), geschillen over
achterstallige betalingen van verzekeringsnemers en geschillen tussen
verzekeringsagenten en hun Duitse moederfirma werden afgehandeld door het
‘Office’.
11. Het archiefbestand omvat briefwisseling met de Belgische agenten van de
Duitse verzekeringsmaatschappijen, met de hoofdzetels in Duitsland, met de
Belgische verzekeringsnemers en repertoria met te vergoeden landgenoten.
12. BULTHE C., « Inventaire des archives de l’office de gestion et de
liquidation des assurances sur la vie allemandes (1872-1942) », in: BULTHE
C., Inventaire des archives des compagnies allemandes d’assurances (18721942), Brussel, 2001, 17-27.
Orenstein & Koppel - Arthur Koppel AG
1. Orenstein & Koppel - Arthur Koppel AG
3. Archief van Orenstein & Koppel - Arthur Koppel AG
4. 1907-1918
5. 4 m.
6. Overheidsarchief
7. Papier
10. Deze firma vervaardigde spoormaterieel en machines voor de (mijn)bouw.
11. Het archief bevat enkel boekhouding.
Cfr. archief Orenstein & Koppel bewaart in het Rijksarchief te Luik.
Peters Union Mitteldeutsche Gummiwarenfabrik
1. Peters Union Mitteldeutsche Gummiwarenfabrik
3. Archief van Peters Union Mitteldeutsche Gummiwarenfabrik
4. 1909-1918
5. 4 m.
6. Overheidsarchief
7. Papier
10. Peters Union was een pneumaticabedrijf.
11. Het archiefbestand omvat boekhouding, briefwisseling, catalogi en
offertes.
Plank Theodore
1. Plank Theodore
3. Archief van Theodore Plank
4. 1909-1919
5. 4,5 m.
6. Overheidsarchief
7. Papier
10. Plank baatte een handel in huishoudartikelen (radiatoren, gasvuren,
strijkijzers, luchters en kranen) uit.
11. Het archief bevat boekhouding, facturen, catalogi en handelscorrespondentie.
Riechers Alex
1. Riechers Alex
3. Archief van Alex Riechers
4. 1905-1918
5. 4 m.
6. Overheidsarchief
7. Papier
10. Het betreft hier een graniet- en marmerhandel (vooral bestemd voor de
vervaardiging van grafstenen).
11. Het archief omvat handelscorrespondentie, plannen van grafstenen en
gedenktekens en briefwisseling met Hugo Riechers in Antwerpen.
Drukkerij Trangotte Rien
1. Drukkerij Trangotte Rien
3. Archief van Drukkerij Trangotte Rien
4. 1905-1918
5. 17 m.
6. Overheidsarchief
7. Papier
11. Het betreft hier een drukker van Duitse nationaliteit die na de wapenstilstand onder sekwester werd geplaatst.
10. Het archief behelst borderellen van bestellingen (vaak met bijgevoegd
exemplaar van het bestelde drukwerk), commerciële briefwisseling en
boekhoudkundige stukken.
12. ROMANO F., Inventaire des archives de l’imprimeur Trangotte Rien
(1905-1918), Brussel, 2003.
Rose Frères
1. Rose Frères
3. Archief Rose Frères
4. 1907-1918
5. 16 m.
6. Overheidsarchief
7. Papier
10. Deze firma fabriceerde stoffen en handschoenen.
11. Dit archief is samengesteld uit briefwisseling, facturen en boekhouding.
Pianos P. Riesenburger
1. Pianos P. Riesenburger
3. Archief van Pianos P. Riesenburger
4. 1887-1918
5. 1 m.
6. Overheidsarchief
7. Papier
10. Het gaat hier om een bekende Brusselse zaak voor de verkoop, verhuur en
herstelling van piano’s, orgels en harmoniums. Na de oorlog werd
Riesenburger opgesloten in de gevangenis en in juni 1919 werd hij
gedwongen het land te verlaten. In december 1918 waren zijn goederen reeds
onder sekwester geplaatst.
11. Dit archiefbestand bevat boekhouding, handelscorrespondentie en
publicitaire dossiers.
Rosenthal & Cie
1. Rosenthal & Cie
3. Archieven Rosenthal & Cie, agent de change à Bruxelles
4. 1910-1923
5. 1 m.
6. Overheidsarchief
7. Papier
10. Het gaat hier om een Brussels agentschap van effectenmakelaars dat onder
sekwester geplaatst werd in 1919.
11. Het archiefbestand omvat slechts enkele boekhoudkundige stukken en
registers van financiële operaties per klant.
12. BULTHE C. en SOYEZ S., « Inventaire des archives ‘Rosenthal & Cie’,
agent de change à Bruxelles (1910-1923) », in: BULTHE C. en SOYEZ S.,
Brussel, 2002, 93-96.
Scheller Wilhelm
1. Scheller Wilhelm
3. Archief Wilhelm Scheller
4. Onbekend-1918
5. 10 m.
6. Overheidsarchief
7. Papier
10. Scheller was de vertegenwoordiger in Brussel van de Société par actions
pour la fabrication de papier, coloris et de colle forte.
11. Het archief bevat briefwisseling en boekhouding.
Schneider & Ströbel
1. Schneider & Ströbel
3. Archief Schneider & Ströbel
4. 1909-1918
5. 18 m.
6. Overheidsarchief
7. Papier
8. sekwester
10. Schneider & Ströbel was een internationale transportfirma.
11. Het archief omvat briefwisseling, boekhouding en één sekwesterdossier.
Firma Alfred H. Schütte (filiaal voor België)
1. Firma Alfred H. Schütte (filiaal voor België)
3. Archief van de vennootschap onder firma Alfred H. Schütte (filiaal voor
België)
4. 1897-1918
5. 25 m.
6. Overheidsarchief
7. Papier
10. De firma Schütte produceerde machines en precisiewerktuigen zoals booren draaimachines. Na de oorlog werd de firma onder sekwester geplaatst.
11. Het archiefbestand behelst interne en externe briefwisseling, boekhoudkundige stukken en facturen.
12. CARREIN K., Inventaris van het archief van de vennootschap onder
firma Alfred H. Schütte (filiaal voor België) (1897-1918), Brussel, 2000.
Schwager Erich
1. Schwager Erich
3. Archief van Schwager Erich
4. 1911-1918
5. 7 m.
6. Overheidsarchief
7. Papier
8. economie- sekwester
10. Deze firma vervaardigde en verkocht machines en machineonderdelen
voor de schoennijverheid. De aparte firma ‘La Silencieuse’ verkocht schoenzolen.
11. Het archief behelst handelscorrespondentie, facturen en sekwesterdossiers.
Schwalgé J.F
1. Schwalgé J.F
3. Archief van Schwalgé J.F
4. 1907-1918
5. 1,5 m.
6. Overheidsarchief
7. Papier
10. Het betreft hier een groothandel in farmaceutische producten die o.a.
leverde aan het NHVC en het Duitse leger.
11. Dit kleine archief bevat enkel handelscorrespondentie.
Seck Frères
1. Seck Frères
3. Archief Seck Frères
4. 1894-1918
5. 25 m.
6. Overheidsarchief
7. Papier
10. Deze firma was gespecialiseerd in de installaties van maalderijen en
mouterijen.
11. Dit archief bevat briefwisseling, klantendossiers, boekhouding, plannen en
folders.
Siemens & Halske
1. Siemens & Halske (NV)
3. Archieven van de Société Anonyme belge Siemens & Halske
4. 1902-1919
5. 98 m.
6. Overheidsarchief
7. Papier
10. Dit bedrijf was gespecialiseerd in de productie en de verkoop van
elektrisch materiaal voor spoorwegbedrijven.
11. Het archiefbestand bevat briefwisseling met de Société Générale,
boekhoudkundige stukken, briefwisseling met de klanten en de leveranciers,
facturen en technische plannen van de installaties.
12. SOYEZ S., Inventaire des archives de la Société Anonyme belge Siemens
& Halske (1902-1919), Brussel, 2000.
Sigmund Victor
1. Sigmund Victor
3. Archief van Sigmund Victor
4. 1914-1918
5. 0,5 m.
6. Overheidsarchief
7. Papier
10. Sigmund baatte een kledingzaak uit in Brussel.
11. Dit archief behelst handelscorrespondentie en facturen.
Société Commerciale belgo-allemande du Congo (NV)
1. Société Commerciale belgo-allemande du Congo (NV)
3. Archieven van de Société Commerciale belgo-allemande du Congo
4. 1910-1922
5. 2 m.
6. Overheidsarchief
7. Papier
10. Deze handelsvennootschap, met zetel in Brussel, concentreerde zich op
Congo en werd vooral met Duits kapitaal gefinancierd. Op 12 december 1918
werd de vennootschap onder sekwester gezet.
11. Het archiefbestand omvat een register van aandeelhouders, een sekwesterdossier, de briefwisseling van de Raad van Bestuur en van de gedelegeerd
bestuurder, journaals, grootboeken, maandelijkse balansen en staten van
rekeningen.
12. CARREIN K., Inventaris van het archief van de société commerciale
belgo-allemande du Congo (1910-1922), Brussel, 2002.
Société Générale Charbonnière (Brussels kantoor)
1. Brussels kantoor van de Société Générale Charbonnière
3. Archief van de Société Générale Charbonnière (succursale de Bruxelles)
4. 1907-1926
5. 7 m.
6. Overheidsarchief
7. Papier
10. Zoals de naam laat vermoeden gaat het hier om een kolenhandel.
11. Dit archiefbestand is samengesteld uit boekhouding, handelscorrespondentie, vrachtbrieven en sekwesterdossiers.
(Société des) Grands Magasins Leonhard Tietz
1. (Société des) Grands Magasins Leonhard Tietz
3. Archieven van de Société des “Grands Magasins Leonhard Tietz”
4. 1900-1921
5. 30 m.
6. Overheidsarchief
7. Papier
10. Tietz was een bekende keten van grootwarenhuizen avant la lettre en werd
in december 1918 onder sekwester geplaatst.
11. Het archiefbestand behelst de klassieke boekhoudkundige stukken, de
processen-verbaal van de Algemene Vergadering, dossiers i.v.m. opgeëiste
goederen, commerciële briefwisseling en enkele foto’s.
12. BULTHE C. en SOYEZ S., Inventaire des archives de la société des
“Grands Magasins Leonhard Tietz”, Brussel, 2002.
F. Soennecken (filiaal te Brussel)
1. F. Soennecken, filiaal te Brussel
3. Archief van F. Soennecken, filiaal te Brussel
4. 1908-1921
5. 5 m.
6. Overheidsarchief
7. Papier
10. Deze firma, die papier en kantoorbenodigdheden verkocht, werd in
december 1918 onder sekwester geplaatst.
11. Het archief omvat boekhoudkundige stukken, aan- en verkoopdossiers en
sekwesterdossiers.
12. CARREIN K. en LAMBRECHT T., Inventaris van het archief van F.
Soennecken, filiaal te Brussel (1908-1921), Brussel, 2002.
Spruner Von Mertz Charles
1. Charles Spruner Von Mertz
3. Archief van Charles Spruner Von Mertz
4. 1884-1933
5. 22 m.
6. Overheidsarchief
7. Papier
10. Deze firma was actief in de metaalsector en werd in juni 1919 onder
sekwester geplaatst.
11. Het archiefbestand bevat briefwisseling met diverse grote bankinstellingen, boekhoudkundige stukken, aan- en verkoopdossiers, jaar-
verslagen van de Raad van Beheer van de Ateliers Tantot Frères SA en
uitgebreide sekwesterdossiers (ook betreffende de sekwestratie van de SA
Sambre et Escaut).
12. LAMBRECHT T., Inventaris van het archief van Charles Spruner Von
Mertz (1884-1933), Brussel, 2000.
Stettner Paul
1. Stettner Paul
3. Archief Paul Stettner
4. 1889-1918
5. 6 m.
6. Overheidsarchief
7. Papier
10. Stetner baatte een bonthandel uit in Brussel.
11. Het archief is samengesteld uit briefwisseling, boekhouding en foto’s.
Stilke Georg
1. Stilke Georg
3. Archief Georg Stilke
4. 1911-1918
5. 17 m.
6. Overheidsarchief
7. Papier
11. Stilke verkocht kranten, boeken en rookwaren.
10. Dit archief bevat briefwisseling en boekhouding.
Rubberfabriek Traun (Kantoor te Brussel)
1. Kantoor te Brussel van rubberfabriek Traun (NV)
3. Archieven van de Manufacture de Caoutchouc Traun (SA), succursale de
Bruxelles
4. 1903-1918
5. 20 m.
6. Overheidsarchief
7. Papier
10. Het gaat hier om het Brussels bijhuis van een grote Duitse rubberfabrikant.
11. Het archief bevat handelscorrespondentie, boekhoudkundige stukken en
facturen.
12. SOYEZ S., Inventaire des archives de la Manufacture de caoutchouc
Traun (SA), succursale de Bruxelles (1903-1918), Brussel, 2000.
La Victoria
1. La Victoria (NV)
3. Archieven van La Victoria de Berlin, société anonyme d’assurances
générales
4. 1873-1918
5. 10 m.
6. Overheidsarchief
7. Papier
10. Het Belgisch filiaal van bekende La Victoria zu Berlin, Allgemeine
VersicherungsAG werd in december 1918 onder sekwester geplaatst.
11. Het archief bevat boekhouding, repertoria van de afgesloten polissen en
bekendmakingen van het Duitse leger.
12. BULTHE C., Inventaire des archives de La Victoria de Berlin, société
anonyme assurances générales, in: BULTHE C., Inventaire des archives des
compagnies allemandes d’assurances (1872-1942), Brussel, 2001, 51-59.
Von Bienen & Fischbein
1. Von Bienen & Fischbein
3. Archief Von Bienen & Fischbein
4. 1913-1918
5. 5 m.
6. Overheidsarchief
7. Papier
10. Von Bienen & Fischbein was een bekende stoffenhandel.
11. Het archief bevat correspondentie, boekhouding en facturen.
Von Oerdingen Henri
1. Von Oerdingen Henri
3. Archief Von Oerdingen Henri
4. Onbekend-1918
6. Overheidsarchief
7. Papier
10. Von Oerdingen was concessiehouder van ‘Champagne Montebello’ en
manager van de SA du Phoenix-construction de machines à Gand.
11. Het archiefbestand behelst briefwisseling en boekhouding.
Walter Barth & Co
1. Walter Barth & Co (commanditaire vennootschap)
3. Archief van de commanditaire vennootschap Walter Barth & Co
4. 1900-1918
7. Papier
10. Deze bankvennootschap werd geleid door Walter en Oscar Barth.
11. Het archief omvat balansen, ingekomen en uitgaande briefwisseling,
dossiers i.v.m. de samenwerking met de Nationalbank für Deutschland en
sekwesterdossiers.
12. VERVAECK S., Inventaris van het archief van de commanditaire
vennootschap Walter Barth en Co, Brussel, 1971.
13. VERVAECK S., “Documenten van belang voor de sociaal-ekonomische
geschiedenis van het begin van de XXste eeuw. Het archief van de
commanditaire vennootschap Walter Barth”, in: Archief- en bibliotheekwezen
in België, 1965 (36), 1, 74-83.
Wecker Alfred
1. Wecker Alfred
3. Archief van Alfred Wecker
4. 1902-1929
5. 18 m.
6. Overheidsarchief
7. Papier
9. Vrij raadpleegbaar - frontleven
10. Wecker baatte een voedingshandel uit en was de Belgische vertegenwoordiger van de firma Waldecker en Poeppel (gespecialiseerd in Aziatische
handel).
11. Het archief behelst boekhouding, briefwisseling (o.a. van frontsoldaat
Gustav Wecker aan zijn ouders) en sekwesterdossiers.
Wiedamann Paul
1. Wiedamann Paul
3. Archief van Wiedamann Paul
4. 1905-1918
5. 1 m.
6. Overheidsarchief
7. Papier
8. frontleven - foto’s - sekwester
10. Paul Wiedamann was directeur-vertegenwoordiger van de firma
Eisenwerk Wülfel die gespecialiseerd was in drijfwerk en transmissies.
11. Dit kleine archiefbestand omvat foto’s en briefwisseling van soldaat Paul
Wiedamann en zijn vrouw.
J. Wierschem
1. J. Wierschem
3. Archief van J. Wierschem
4. 1901-1918
5. 12 m.
6. Overheidsarchief
7. Papier
8. pers - sekwester
10. Jean Wierschem was vertegenwoordiger van diverse papierfabrikanten in
Brussel. Tijdens de bezetting stond Wierschem aan het hoofd van de Duitse
Perscentrale en was hij verantwoordelijk voor de verdeling van het
beschikbare papier.
11. Het archiefbestand bevat briefwisseling met de Duitse bezetter, met
diverse Duitse soldatenkranten, met de Kriegsverwertungsstelle für das
Papierfach, met het Propagandabureau van de Raad van Vlaanderen, met de
Verwaltungschefs für Flandern und Wallonien en de Perscentrale. Verder zijn
er nog wat financiële documenten en stukken i.v.m. de aankoop en de levering
van papier voorradig.
12. CARREIN K. en LAMBRECHT T., Inventaris van het archief van J.
Wierschem (1910-1918), Brussel, 2002.
Wiescher Oscar
1. Wiescher Oscar
3. Archief van Oscar Wiescher
4. 1898-1918
5. 2,5 m.
6. Overheidsarchief
7. Papier
10. Wiescher handelde in ijzerwaren.
11. Het archiefbestand is samengesteld uit boekhouding, handels- en privécorrespondentie.
Wurzburger
1. Wurzburger
3. Archief van Theo, Hugo & Louis Wurzburger
4. 1904-1918
5. 30 m.
6. Overheidsarchief
7. Papier
10. Wurzburger produceerde kant- en borduurwerk en algemene kleding. In
feite is het archief een conglomeraat van de archieven van de verschillende
firma’s van de familie Wurzburger.
11. Het archiefbestand is samengesteld uit boekhouding, handelscorrespondentie en bevat ook enige privé-briefwisseling.
12. CARREIN K. en LAMBRECHT T., Inventaris van het archief van Theo,
Hugo & Louis Wurzburger (1904-1918), Brussel, 2000.
L. Wirth & Cie
1. L. Wirth & Cie
3. Archieven van L. Wirth & Cie
4. 1904-1919
5. 20 m.
6. Overheidsarchief
7. Papier
10. Het betreft een Brussels agentschap van effectenmakelaars dat onder
sekwester werd geplaatst na de oorlog.
11. Slechts enkele archiefstukken hebben betrekking op de oorlogsperiode: de
briefwisseling met verschillende banken, verzekeringsmaatschappijen en
andere wisselagenten.
12. BULTHE C. en SOYEZ S., « Inventaire des archives de ‘L. Wirth & Cie’,
agent de change à Bruxelles (1905-1919) », in: BULTHE C. en SOYEZ S.,
Brussel, 2002, 57-75.
A. Wunderlich & Cie
1. A. Wunderlich & Cie
3. Archief A. Wunderlich
4. onbekend-1918
5. 2 m.
6. Overheidsarchief
7. Papier
8. sekwester
10. Het betreft hier een patentkantoor.
11. Enkel de briefwisseling uit de oorlogsperiode bleef bewaard.
2.8.2
CHARBONNAGES / STEENKOOLMIJNEN
Association Houillère du Couchant de Mons
1. Association Houillère du Couchant de Mons
2. SAICOM
3. Fonds de l’Association Houillère du Couchant de Mons
4. 1854-1969
5. 32 m.
7. Papier
8. economie
10. Archives issues de l’activité administrative, industrielle et sociale de
l’Association Houillère du Couchant de Mons.
11. Ce fonds comprend, pour la période de guerre, les procès-verbaux des
séances du comité et de l’assemblée générale et la correspondance. Une partie
très intéressante de ce fonds concerne le projet de création de la Société
Coopérative d’Alimentation du Borinage à Mons pour l’achat et la vente de
denrées nécessaires au ravitaillement de la population (1916) et les archives
de cette Société tout au long de la guerre (334-359). Sont conservés les
procès-verbaux des CA et AG, les demandes d’affiliation, le résultat mensuel
des opérations, la correspondance, un livre d’inventaires et les comptes des
Magasins Généraux du Borinage. Sont aussi conservées les archives de la
Société d’exploitation des chemins de fer du réseau intérieur du Borinage
entre 1914 et 1920 (558-578) portant, entre autres, sur l’attitude du personnel
des chemins de fer pendant la guerre de 1914-1918 entre 1914 et 1920 (565),
sur les rapports avec l’administration allemande entre 1915 et 1917 (569) ou
encore sur la correspondance avec l’administration des Chemins de fer de
l’État concernant l’approvisionnements entre 1919 et 1921 (576). Le fonds
comporte aussi plusieurs dossiers « Première Guerre mondiale » (689-724)
portant notamment sur les aspects techniques de l’activité houillère mais aussi
sur le Comité provincial de Secours et d’Alimentation du Hainaut, le
ravitaillement, les ouvriers déportés ou encore les mesures disciplinaires
prises par l’autorité allemande contre certaines communes du Borinage. Nous
relevons aussi la présence de dossiers spécifiques de l’immédiat après-guerre :
« Dommages de guerre : renseignements à fournir à M. le Président du
tribunal, avril 1920 » (186) et « Première Guerre mondiale, invalides de
guerre : statistiques des invalides occupés par les charbonnages, 1920 »
(187), à la vente de charbons, exportation et prix : « Convention pour la
fixation des prix de vente des charbons pendant la période de restauration
nationale, 1919 » (460) ou encore à la participation de l’Association Houillère
du Couchant de Mons à des tombolas : « Œuvre nationale des invalides de
guerre : tombola nationale en faveur des victimes de guerre », 1923 et 1926
(1131 et 1132). Ce fonds sera utilement complété par les autres fonds
conservés à la SAICOM et par ceux conservés à l’Ecomusée régional du
Centre.
12. LEBLON M., Inventaire provisoire des archives de la « Caisse Commune
des Charbonnages du Couchant de Mons », Mons, SAICOM, 1993, pp. 49-59
et 148-196.
Association charbonnière du Centre
1. Association charbonnière du Centre
2. Écomusée régional du Centre
3. Fonds Association charbonnière du Centre
4. 1910-1965
5. 3 m.
7. Papier
8. économie
10. Ce fonds comprend des dossiers et de la correspondance relative à
l’association.
11. Nous trouvons dans ce fonds la correspondance de l’Association pour les
années de guerre, révélant ses contacts avec le CNSA ou encore avec les
différentes administrations communales de la région du Centre et portant entre
autre sur le ravitaillement. Ce fonds sera utilement complété par les fonds
conservés aux Archives de la Ville de La Louvière.
Association charbonnière de Charleroi
1. Association charbonnière de Charleroi
3. Fonds de l’Association charbonnière de Charleroi
4. 1890-1975
5. 85 m.
7. Papier
8. économie
10. Le fonds concerne les charbonnages membres de l’Association et consiste
en documents administratifs classés selon des thèmes spécifiques traités par
l’Association.
11. Outre les archives administratives et comptables liées au fonctionnement
direct de l’Association, nous relevons la présence de quelques dossiers relatifs
à la Première Guerre mondiale portant notamment sur les prix (184), les
stocks (288) et la fourniture de charbon au CNSA (285). Nous remarquons
aussi une dossier « Œuvres diverses », 1915-1918 (15), un autre
« Exportations en Suisse », 1914,1918,1919 (27) et enfin, une dossier
« Grèves » portant entre autres sur des évènements de 1917 et 1918 (205).
Charbonnages de Bonne-Espérance, Batterie et Violette SA
1. Charbonnages de Bonne-Espérance, Batterie et Violette SA
3. S.A. des Charbonnages de Bonne-Espérance, Batterie et Violette
7. Papier
8. économie
10. Archives de sociétés minières situées dans la région d’Herstal.
11. Outre les PV du CA ou une série de rapports d’exploitation, de journaux
de comptabilité, de tableaux du personnel permettant de saisir l’activité du
Charbonnage durant la guerre, on y trouvera un dossier relatif au contentieux
opposant la SA des Charbonnages de Bonne-Espérance, Batterie et Violette
contre l’État Belge relatif aux Dommages de guerre, 1914-1937 (n° 1059).
12. HANSOTTE G., « Inventaire des archives de la Société anonyme des
Charbonnages de Bonne-Espérance, Batterie et Violette » in Inventaire
d’archives d’entreprises, Bruxelles, 1971, 1-21.
Charbonnage des Six-Bonniers à Seraing
1. Charbonnage des Six-Bonniers à Seraing
3. Charbonnage des Six-Bonniers à Seraing
7. Papier
8. économie
10. Ce charbonnage, situé à Seraing fut créé au début du XIXème siècle et
cessa son exploitation en 1948.
11. Outre les PV du CA ou une série de rapports d’exploitation, de journaux
de comptabilité, de tableaux du personnel permettant de saisir l’activité du
Charbonnage durant la guerre, on y trouvera un dossier relatif aux relations
avec la Kohlenzentrale.
12. HANSOTTE G., Inventaire des archives du Charbonnage des SixBonniers à Seraing, Bruxelles, 1959.
Charbonnages du Bois du Luc SA
1. Charbonnages du Bois du Luc SA
3. Fonds S.A. des Charbonnages du Bois du Luc
4. XIXe et XXe siècles
5. 200 m.
7. Papier et clichés sur verre
8. économie
9. Partiellement ouvert à la recherche
10. Ce fonds concerne les activités de la S.A. du charbonnage du Bois du Luc.
11. Ce fonds est composé de nombreux plans et photographies des
infrastructures sociales, culturelles, religieuses et techniques du site du Boisdu-Luc, en cours de classement. Cependant, les registres des comités
d’administration, assemblées générales et autres comités de régie sont
accessibles et contiennent de nombreuses informations relatives à la Première
Guerre mondiale. En effet, les charbonnages du Bois-du-Luc maintiennent
leur activité durant le conflit. Nous y retrouvons notamment des informations
sur les rapports de la Société avec le CNSA et diverses autres œuvres
alimentaires, sur la vie quotidienne des ouvriers durant la guerre ou sur
l’activité du charbonnage. Le fonds iconographique a lui aussi été inventorié
et contient plusieurs clichés pris pendant la guerre (1917). La partie non
encore inventoriée devrait également contenir des dossiers relatifs au conflit.
Nous retrouvons par exemple un dossier portant sur l’envoi de colis aux
ouvriers du charbonnage, soldats faits prisonniers en Allemagne ou encore un
dossier portant sur plusieurs postes de la Croix-Rouge établis sur le site du
Bois-du-Luc. Ce fonds sera utilement complété par les fonds conservés aux
Archives de la Ville de La Louvière.
13. LIEBEN J., « Bois-du-Luc, un charbonnage dans la guerre », dans : Le
Centre 1914-1918, Houdeng-Aimeries, Écomusée régional du Centre, 1998.
Charbonnages d’Hensies-Pommeroeul SA
1. Charbonnages d’Hensies-Pommeroeul SA
2. SAICOM
3. Fonds de la S.A. des Charbonnages d’Hensies-Pommeroeul.
4. 1911-1976
5. 67 m.
7. Papier
8. économie
9. 10. Archives issues de l’activité de la S.A des Charbonnages d’HensiesPommeroeul.
11. Ce fonds comprend des rapports et procès-verbaux d’assemblées, de la
correspondance ainsi que des dossiers relatifs aux mouvements du personnel
et aux crédits bancaires. Il contient aussi de nombreux dossiers (1372-1401)
directement liés à la période de guerre et portant sur les réquisitions,
séquestres, dégâts matériels et leur réparation. Ce fonds sera utilement
complété par les fonds conservés à l’Ecomusée régional du Centre.
12. BIANCHI A., Inventaire provisoire des archives des Charbonnages
d’Hensies-Pommeroeul, Mons, 1993.
Charbonnages du Levant et des Produits du Flénu SA
1. Charbonnages du Levant et des Produits du Flénu SA
2. SAICOM
3. Fonds de la S.A. des Charbonnages du Levant et des Produits du Flénu.
4. 1836-1953
5. 98 m. et 12 tiroirs à plans
7. Papier
8. économie
10. Archives issues de l’activité de la S.A. des Charbonnages du Levant et des
Produits du Flénu.
11. Ce fonds comprend, pour la période de guerre, des archives de la direction
générale et financière, portant notamment sur la Société Coopérative
d’Alimentation du Borinage, établie à Mons le 17 mai 1916 (à ce sujet, voir
aussi le fonds de l’Association Houillère du Couchant de Mons également
conservé à la SAICOM), des polices d’assurances, des données chiffrées et
statistiques sur le personnel, des dossiers relatifs aux grèves ainsi que deux
dossiers de contentieux directement liés aux faits de guerre. L’un concerne un
trafic avec l’ennemi pour la fourniture de costumes de mineurs, 1918 (125) et
l’autre concerne un vol à la Société Coopérative d’Alimentation du Borinage,
1917-1918 (126). Ce fonds sera utilement complété par les fonds conservés à
l’Ecomusée régional du Centre.
12. Relevé provisoire.
Charbonnages du Rieu-du-Cœur et de La Boule réunis SA
1. Charbonnages du Rieu-du-Cœur et de La Boule réunis SA.
2. SAICOM
3. Fonds S.A. des Charbonnages du Rieu-du-Cœur et de La Boule réunis.
4. 18920-1970
5. 19 m. et 1 tiroir à plan
7. Papier
8. économie
10. Archives issues de la S.A. des Charbonnages du Rieu-du-Cœur et de
La Boule réunis et de ses prédécesseurs en droit.
11. Ce fonds comprend les statuts de la société, plusieurs dossiers de données
chiffrées et statistiques et des registres d’entrée et de sortie du personnel ainsi
qu’un rapport sur la Caisse de Prévoyance en faveur des ouvriers mineurs du
Centre à La Louvière. Ce fonds sera utilement complété par les fonds
conservés à l’Ecomusée régional du Centre.
Charbonnages Unis de l’Ouest de Mons SA
1. Charbonnages Unis de l’Ouest de Mons SA
2. SAICOM
3. Fonds des Charbonnages Unis de l’Ouest de Mons
4. 1785-1968
5. 70 m.
7. Papier
8. économie
10. Archives issues de l’activité de la S.A. des Charbonnages Unis de l’Ouest
de Mons et de ses prédécesseurs en droit.
11. Ce fonds comprend, pour la période de la guerre, des données chiffrées et
statistiques sur le personnel (entrées et sorties, accidents et indemnités, salaire
hebdomadaire par ouvrier,…).
12. BIANCHI A., DOUCET D. et VINCKE V., Inventaire des archives des
Charbonnages Unis de l’Ouest de Mons à Boussu, Mons, 1996. Pour les
dossiers déposés au SAICOM en 1988, un relevé provisoire existe.
Groupement des sociétés charbonnières du couchant de Mons
sous le patronage de la Société Générale de Belgique
1. Groupement des sociétés charbonnières du couchant de Mons sous le
patronage de la Société Générale de Belgique
2. SAICOM
3. Fonds Groupement des sociétés charbonnières du couchant de Mons sous le
patronage de la Société Générale de Belgique
4. 1848-1959
5. 4 m.
7. Papier
8. économie
10. Il s’agit essentiellement des archives issues du Comité des directeurs des
travaux de ce Groupement.
11. Ce fonds comprend, pour la période de guerre, les procès-verbaux des
réunions du Comité des directeurs des travaux et les résumés mensuels des
opérations (tableaux comparatifs de prix, salaires, dépenses, recettes,…).
12. Groupement des sociétés charbonnières du Couchant de Mons sous le
patronage de la Société Générale de Belgique. Le Comité des directeurs de
travaux, Mons, 1997.
John Cockerill - Division des Charbonnages belges et d’Hornu et
Wasmes SA
1. John Cockerill - Division des Charbonnages belges et d’Hornu et Wasmes
SA
3. Archives de la SA Cockerill « Division des Charbonnages belges et
d’Hornu et Wasmes »
4. 19ème - 20ème siècles
5. 10 m.
7. Papier
8. économie
10. Ce fonds dit d’Hornu et Wasmes se compose d’archives issues de
plusieurs entreprises : la SA John Cockerill de Seraing qui géra la Compagnie
des Charbonnages belges jusqu’en 1959, sous le nom de Division des
Charbonnages Belges et d’Hornu et Wasmes, de la SA Compagnie des
Charbonnages belges, de la SA du Grand Buisson ou de la SA d’Hornu et
Wasmes.
11. Les archives de la SA Compagnie des Charbonnages Belges sont les plus
riches. On peut citer la correspondance du CA, 1916-1920 (108-109), un
dossier de correspondance avec la sûreté militaire relatif à la vente de
charbons, 1914-1919 (117), aux relations qu’entretient l’entreprise avec le
Comité provincial de Secours et d’Alimentation du Hainaut (122), à la section
d’alimentation du Borinage créée par l’Association Houillère du Bassin,
1916-1917 (123), le Comité local de ravitaillement de Frameries, 1916-1918
(124) et sur les secours et subsides alloués à des œuvres diverses et ayant
droits du personnel mobilisé, 1914-1919 (125). Pour la SA du Grand Buisson,
on trouvera les PV des AG des actionnaires, 1890-1922 (128), les PV des
séances du CA, 1913-1919 (136). Pour la SA d’Hornu et Wasmes, PV des
séances du CA, 1913-1919 (177).
12. BRUWIER M. et HENDRICKX J.-P., Inventaire des archives de la SA
Cockerill « Division des Charbonnages belges et Hornu et Wasmes »,
Bruxelles, 2000.
John Cockerill - Division des Charbonnages belges et d’Hornu et
Wasmes SA
1. John Cockerill - Division des Charbonnages belges et d’Hornu et Wasmes
SA
2. SAICOM
3. Fonds de la S.A. John Cockerill - Division des Charbonnages belges et
d’Hornu et Wasmes.
4. 1795-1960
5. 7 m. et 5 tiroirs à plans
7. Papier
8. économie
10. Archives issues de l’activité de la S.A. John Cockerill - Division des
Charbonnages Belges et d’Hornu et Wasmes et de ses prédécesseurs en droit.
11. Dans les dossiers relatifs aux sociétés constituantes de la S.A. John
Cockerill, nous trouvons pour la Compagnie des Charbonnages belges à
Frameries, un dossier de correspondance relatif aux dommages de guerre,
plusieurs dossiers relatifs aux contentieux et dégâts miniers et des données
chiffrées et statistiques concernant le personnel.
Sociétaires de la Société civile des Usines et Mines de houille du
Grand-Hornu
1. Sociétaires de la Société civile des Usines et Mines de houille du GrandHornu
3. Archives des Sociétaires et de la Société civile des Usines et Mines de
houille du Grand-Hornu
4. 1747-1959
5. 4199 nos.
7. Papier
8. économie
10. Les archives de cette importante exploitation minière sont essentielles
pour tout qui s’intéresse à l’histoire du secteur minier dans le Borinage.
11. Le fonds renferme de nombreuses archives relatives aux activités de la
société pendant la guerre : copies-lettres de l’administration centrale, 1915-
1918 (227-228), correspondance reçue, 1914-1919 (258-259), un dossier
relatif aux résultats mensuels de l’exploitation adressés à l’administrateur
pendant la guerre, 1914-1918 (381), un dossier relatif aux impôts sur
bénéfices exceptionnels, 1921-1923 (1293), un dossier sur les dommages de
guerre, 1914-1934 (1299), deux portefeuilles de rapports sur les travaux et les
bulletins hebdomadaires de l’extraction, 1914-1918 (3157-3158), un dossier
de notes et rapports de quinzaine des Ateliers de Construction du GrandHornu, 1914-1918 (3509), ainsi que les rapports de la direction sur les
opérations de l’exercice, exercices 1914-15 et 1916-17 de la Société des
Mines du Grand-Buisson à Hornu (4178).
12. WATELET H., Inventaire des Archives des Sociétaires et de la Société
civile des Usines et Mines de houille du Grand-Hornu, Bruxelles, 1964.
Steenkoolmijn van Beringen
1. Steenkoolmijn van Beringen
3. Archief van de mijn van Beringen uitgebaat door de Kolenmijnen van
Beringen NV en Kempense Steenkolenmijnen
4. 1907-1992
5. 44 m.
6. Overheidsarchief
7. Papier
8. economie
10. 11. Voor de oorlogsperiode zijn een aantal bestellingen-, hulpdag-, kas-,
grootboeken, balansboeken van de rekeningen en personeelsregisters
voorradig.
12. VANCOPPENOLLE C. en VAN DER EYCKEN M., Inventaris van de
archieven van de mijnen van Beringen, Houthalen en Eisden uitgebaat door
de Kolenmijnen NV, Kolenmijnen van Houthalen NV, Kolenmijnen van
Limburg-Maas NV en Kempense Steenkolenmijnen NV (1907-1992), Brussel,
2000.
13. MINTEN M., Gids voor de studie van de Limburgse steenkoolmijnen,
Brussel, 1996.
MINTEN L. e.a., Een eeuw steenkool in Limburg, Tielt, 1996.
Steenkoolmijn van Winterslag
1. Steenkoolmijn van Winterslag
2. Rijksarchief te Hasselt
3. Archief van de steenkoolmijn van Winterslag achtereenvolgens uitgebaat
door NV Kolenmijnen van Winterslag en Kempense Steenkolenmijnen KS
4. 1904-1988
5. 150 m.
6. Overheidsarchief
7. Papier
10. 11. Het betreft in de eerste plaats de verslagen van de raad van beheer en van
het college van commissarissen voorgelegd aan de algemene vergadering van
aandeelhouders, de verslagen van de bijeenkomsten van de raad van beheer en
de notulen van de vergaderingen van de Associatie der Kempische
Steenkolenmijnen. Ook vermeldenswaard zijn de briefwisseling van de
afgevaardigdbeheerder, enkele stukken betreffende de affaire-Coppée en vele
boekhoudkundige stukken.
12. VANCOPPENOLLE C., Inventaris van het archief van de steenkoolmijn
van Winterslag achtereenvolgens uitgebaat door NV kolenmijnen van
Winterslag en Kempense Steenkolenmijnen KS, Brussel, 2000.
13. MINTEN M., Gids voor de studie van de Limburgse steenkoolmijnen,
Brussel, 1996.
MINTEN L. e.a., Een eeuw steenkool in Limburg, Tielt, 1996.
2.8.3
COOPÉRATIVES / COÖPERATIEVEN
Comptoir Belge de répartition des charbons allemands
1. Comptoir Belge de répartition des charbons allemands
3. Comptoir Belge de répartition des charbons allemands (COBERCA)
4. 1920-1927
5. 58 m.
7. Papier
10. Les archives de cette Société coopérative se composent de notes, rapports,
contrats et registres, de la correspondance échangée et reçue par le COBERCA
ainsi qu’une série de procès-verbaux d’assemblées diverses.
11. Constitué en juillet 1920 sous forme de société coopérative, le COBERCA
réunissait des distributeurs et consommateurs de charbons désireux de faire
l’acquisition de produits houillers importés d’Allemagne en guise de
réparations. Parmi ses adhérents se trouvaient le Groupement des négociants
en charbons pour la vente des charbons allemands dont les archives ont été
versées aux AGR.
12. Comptoir belge de Répartition des charbons allemands (1920-1927),
Bruxelles, 1989.
politique étrangère de la Belgique après la première guerre mondiale, 19191925, Bruxelles, 1997.
Économie Populaire de Ciney et des Établissements Winandy
1. Économie Populaire de Ciney et des Établissements Winandy
3. Fonds de l’Économie Populaire de Ciney (EPC) et des Établissements
Winandy
4. 1920-1990
5. 50 m.
7. Papier
8. -
9. Autorisation de l’archiviste pour les documents accessibles directement ;
autorisation du directeur général de l’EPC pour les documents faisant l’objet
d’une clause restrictive.
10. Activité de l’EPC, coopérative de consommation mais aussi archives des
coopératives antérieures à l’EPC, dont La Populaire de Namur, créée en 1912.
11. On y trouvera des documents relatifs aux dommages de guerre 14-18
(1912-1924) (1) ainsi que la correspondance entre l’abbé Pierlot (emprisonné)
et l’équipe de la populaire de Namur (1914-1918) et des documents divers
produits après la Libération (1918-1922) (2).
12. Inventaire des archives de l'EPC et des établissements Winandy,
Collection Archives, inventaire n° 17, Bruxelles, 1996.
Fédération des sociétés coopératives belges
1. Fédération des sociétés coopératives belges
2. AMSAB-ISG Gent
3. Archief van de Fédération des sociétés coopératives belges
4. 1901-1956
5. 0,4 m.
6. Privé-archief
7. Papier
8. économie
10. 11. De jaarverslagen en een verslag over de opheffing van het moratorium in
1917 van deze socialistische koepelcoöperatie bleven bewaard.
12. LAPLASSE J., Inventaris van het archief van de Fédération des sociétés
coöperatives belges (2002).
Groupement des négociants en charbons pour la vente des
charbons allemands
1. Groupement des négociants en charbons pour la vente des charbons
allemands
3. Groupement des négociants en charbons pour la vente des charbons
allemands
4. 1920-1926
5. 8 m.
7. Papier
8. économie
10. Constitué en septembre 1920, sous forme d’une société coopérative, le
Groupement fournissait l’industrie et les particuliers en charbons importés
d’Allemagne en guise de réparations. Il adhéra au Comptoir Belge de
répartition des charbons allemands (COBERCA), dont les archives sont
conservées aux AGR, avant d’être liquidé en août 1926.
11. Les archives de cette Société coopérative se composent de notes, rapports,
contrats et registres, de la correspondance échangée et reçue par le
Groupement ainsi que d’une série de procès-verbaux d’assemblées diverses.
12. Inventaire des archives du groupement des négociants en charbons pour
la vente des charbons allemands (Société coopérative), Bruxelles, 1994.
politique étrangère de la Belgique après la première guerre mondiale, 19191925, Bruxelles, 1997.
Samenwerkende Maatschappij De Proletaar in Leuven
1. SM De Proletaar in Leuven
2. AMSAB-ISG Gent
3. Archief van de coöperatieve vennootschap De Proletaar in Leuven
4. 1886-1962
5. 1,1 m.
6. Privé-archief
7. Papier
8. economie
10. 11. Hier vinden we de notulen van de algemene vergaderingen, van de
beheerraad en van de bestuursvergaderingen. Daarnaast valt er informatie te
rapen over de brooduitdelingen en over de wederopbouw van het Volkshuis in
de Leuvensestraat in Aarschot.
12. LAPLASSE J., Inventarissen van de archieven van de Vlaamse
socialistische verbruikscoöperaties, Gent (2003).
Samenwerkende Maatschappij De Werker
1. Samenwerkende Maatschappij De Werker
2. AMSAB-ISG Gent
3. Archief van de Samenwerkende Maatschappij De Werker
4. 1904-1920
5. 0,4 m.
6. Privé-archief
7. Papier
8. economie
10. 11. Hier vinden we het aandeelhoudersregister, het grootboek, de balansen en
de winst- en verliesrekening terug van de Samenwerkende Maatschappij uit
Antwerpen.
12. LAPLASSE J., SM De Werker (2001).
Samenwerkende Maatschappij Het Licht
1. SM Het Licht
2. AMSAB-ISG Gent
3. Archief van SM Het Licht
4. 1911-1975
5. 26,5 m.
6. Privé-archief
7. Papier
8. economie
10. 11. Deze samenwerkende maatschappij drukte o.a. het dagblad Vooruit en
socialistisch propagandamateriaal. Uit de oorlogsperiode bevat het archiefbestand enkel kasboeken en briefwisseling i.v.m. de verkoop en de Duitse
censuur.
12. DE CONINCK R., Overzichtslijst van het archief van SM Het Licht, Gent,
1997.
Samenwerkende Maatschappij Het Volksrecht Kortrijk
1. SM Het Volksrecht Kortrijk
2. AMSAB-ISG Gent
3. Archief van de SM Het Volksrecht uit Kortrijk
4. 1892-1966
5. 1 m.
6. Privé-archief
7. Papier
8. economie
10. 11. Hier treffen we de notulen van de beheerraad, van de algemene
vergadering en van de bestuursvergaderingen van deze samenwerkende
vennootschap uit de oorlogsperiode aan.
12. LAPLASSE J., Inventaris van de Samenwerkende Maatschappij het
Volksrecht in Kortrijk (2000).
Samenwerkende Maatschappij De Vooruitgang in Lokeren
1. SM De Vooruitgang in Lokeren
2. AMSAB-ISG Gent
3. Archief van de SM De Vooruitgang in Lokeren
4. 1906-1922
5. 0,1 m.
6. Privé-archief
7. Papier
8. economie
10. 11. Het betreft hier de notulen van de bestuursvergaderingen en loonstaten
maar ook jetons van de lokale Hulp- en Voedingscomité’s van Aalst, BeverenWaas, Boom, De Klinge, Doel, Pittem, Ruddervoorde, Sint-Amands,
Willebroek, Wingene en van enkele gemeenten uit Noord-Frankrijk.
12. LAPLASSE J., Inventaris van het archief van de samenwerkende
maatschappij De Vooruitgang Lokeren (1906-1922), 2001.
Samenwerkende Maatschappij voor voorschotten en leningen /
Société coopérative d’Avances et de Prêts
1. Samenwerkende Maatschappij voor voorschotten en leningen
3. Samenwerkende Maatschappij voor voorschotten en leningen
4. 1914-1919
5. 12 m.
6. Privé-archief
7. Papier
8. 9. Niet raadpleegbaar
10. Deze Samenwerkende Maatschappij verschafte goedkope leningen en
loonvoorschotten aan de Belgische ambtenaren en was nauw verbonden met
het NHVC.
11. Hier vinden we vooral administratieve stukken: veel boekhouding,
briefwisseling met aanvragen en antwoorden en steekkaarten met namen van
de begunstigden.
Cfr. NHVC.
12. Inventaris door dr. Amara in voorbereiding.
2.8.4
AUTRES ENTREPRISES / ANDERE BEDRIJVEN
Banque d’Outremer
1. Banque d’Outremer
3. Archives de la Banque d’Outremer
4. 1899-1957
7. Papier
8. economie
10. De Banque d’Outremer was een bekende internationale (investerings)bank.
11. Het archiefbestand omvat de jaarverslagen, de processen-verbaal van de
vergaderingen van de Beheerraad, het proces-verbaal van een vergadering van
het Bankconsortium, een petitie tegen de activiteiten van de Raad van
Vlaanderen, de processen-verbaal en bijhorende documenten van de
vergaderingen van het ‘permanent comité’, dossiers i.v.m. de investeringen in
verschillende bedrijven, briefwisseling van het algemeen secretariaat, de
directeurs en privé-briefwisseling van Félicien Cattier en Adolphe Stoclet.
12. BRION R. en MOREAU J.-L., Inventaire des archives de la Banque
d’Outremer S.A. et de la Société AGEFI S.A. 1899-1957, Brussel, 2001.
Baume et Marpent
1. Baume et Marpent
3. Fonds Baume et Marpent
4. Milieu du XIXe siècle – 1960
5. 100 m.
7. Papier
8. économie
10. Archives de la Société Baume et Marpent fondée en 1853 à Haine-SaintPierre et de ses filiales étrangères. Cette entreprise se spécialise dans la
construction ferroviaire mais étend très vite son activité.
11. Ce fonds se compose en grande partie de portefeuilles de plans. Entre
1914 et 1918, la Société est dépouillée de son outillage, emporté en
Allemagne et la plus grande partie de ses installations sont détruites.
Néanmoins, nous trouvons dans ce fonds les archives des Comités
d’Administration, Assemblées Générales et autres comités de régie pour la
période de la guerre.
13. Baume et Marpent. De la Haine au Nil…Itinéraire d’un géant, Ecomusée
Régional du Centre, La Louvière, 2005.
Bijhuis te Brussel van de Nederlandse N.V. Verenigde
Oliefabrieken
1. Bijhuis te Brussel van de Nederlandse N.V. Verenigde Oliefabrieken, de
latere Usines Vero en van Ernest en Joseph Bemelmans
3. Archief van het Bijhuis te Brussel van de Nederlandse N.V. Verenigde
Oliefabrieken, de latere Usines Vero en van Ernest en Joseph Bemelmans
4. 1906-1919
5. 1,50 m.
7. Papier
8. économie
10. La correspondance et les pièces comptables que renferme ce fonds offrent
un éclairage intéressant sur l’activité florissante que déploya cette société
productrice d’huiles et de graisses, durant l’occupation. En plus des archives
de l’entreprise, on y trouvera des fragments des archives personnelles de ses
dirigeants : Ernest et Joseph Bemelmans.
11. Ces archives recèlent quelque intérêt pour ceux qui s’intéressent à la
production et au commerce de denrées alimentaires en Belgique occupée et
aux profits que ces activités générèrent.
12. DEVOLDER K., Inventaris van het archief van het bijhuis te Brussel van
de Nederlandse N.V. Verenigde Oliefabrieken, de latere Usines Vero (19131918), en van Ernest en Joseph Bemelmans (1906-1919), Bruxelles, 2005.
Canal de l’Espierre SA
1. Canal de l’Espierre SA
2. Archives de l’État à Tournai
3. Archives de la SA du Canal de l’Espierre
4. 1841-1955
5. 2,7 m.
7. Papier
10. Cette société, constituée en 1841, géra le canal de l’Espierre qui relie le
canal de Roubaix de la frontière française à l’Escaut. La Société fut liquidée
en 1949.
11. Pendant la guerre, l’armée allemande fit un large usage du canal pour des
transports militaires sans acquitter les droits de navigation. Lors de sa retraite,
elle fit sauter les ponts et les écluses de sorte que le canal ne fut rendu
praticable qu’en 1921. Outre la correspondance échangée par la direction ou
les registres des délibérations du conseil d’administration, un dossier traite
abondamment des dommages de guerre qu’elle réclama et obtint dans l’aprèsguerre.
12. THIELEMANS M.-R., Inventaire des archives de la S.A. du Canal de
l’Espierre, Bruxelles, 1993.
Cockerill Seraing SA
1. Cockerill Seraing SA
3. Société anonyme Cockerill à Seraing
7. Papier
8. économie
10. Fonds volumineux relatif à cette importante société et aux nombreuses
sociétés qu’elle absorba.
11. Outre les documents classiques, on y retrouve quelques intéressants
dossiers relatifs aux dommages de guerre subis par l’entreprise Cockerill
(150-152). Dans les archives de la SA d’Ougrée-Marihaye : réquisitions
allemandes (410), photographies de dévastations allemandes, d’importants
dossiers relatifs aux dommages de guerre subis par Cockerill (1036-1044).
12. HANSOTTE G., Inventaire des archives de la Société Anonyme Cockerill
à Seraing, Bruxelles, 1979.
HANSOTTE G., Inventaire des archives de la Société Anonyme Cockerill à
Seraing (Supplément), Bruxelles, 1986.
Compagnie du Katanga
1. Compagnie du Katanga
3. Compagnie du Katanga
4. 1887-1984
5. 210 m.
6. Privé-archief
7. Papier
8. Congo - économie
9. De stukken ouder dan 30 jaar zijn vrij raadpleegbaar.
10. De Compagnie du Katanga, opgericht in 1891, kreeg van Leopold II
uitgebreide concessies voor de kolonisatie en vooral voor de ontginning van
de grondstofrijke Congolese provincie Katanga. In de praktijk verliepen alle
activiteiten via de dochteronderneming Comité spécial du Katanga. Later ging
het bedrijf op in het bekende Finoutremer.
11. De processen-verbaal en de bijhorende voorbereidende stukken van de
Algemene Vergadering van de Compagnie du Katanga zijn bewaard. Verder
bevat het archiefbestand de jaarverslagen en de notulen van de Algemene
Vergadering van het Comité spécial du Katanga en de klassieke dagboeken en
balansen.
12. BRION R. en MOREAU J-L., Inventaire des archives des groupes
« Compagnie du Congo pour le commerce et l’industrie » et « Compagnie du
Katanga » (alias Finoutremer) (1887-1984), Brussel, 2006.
13. VAN DER STRAETEN E., Les origines du Comité spécial du Katanga,
Brussel, 1950.
Compagnie des Bronzes
1. Compagnie des Bronzes
3. Archives de la Compagnie des Bronzes
4. 1855-1977
5. 177 m.
6. Privé-archief
7. Papier
8. monumenten
10. Deze bekende Brusselse bronsgieterij vervaardigde vooral monumenten
en lusters.
11. Het archiefbestand bevat jaarrapporten, processen-verbaal van de zittingen
van de algemene vergadering, jaarrapporten, processen-verbaal en stukken
van de Beheerraad, dossiers i.v.m. de uitbetaling van dividenden, overzichten
van de coupons, de leveringen, de aankoop van grondstoffen, fabricageregisters, catalogi, dossiers betreffende de deelname aan tentoonstellingen,
een bestellingenboek, briefwisseling, facturen, dossiers i.v.m. vervaardigde
monumenten, dagboeken, kasboeken, personeelsdossiers en bovenal foto’s
van de monumenten uit de oorlogsperiode.
Een deel van het archief wordt bewaard door de archiefdienst van de stad
Brussel (het betreft hier niet de archieven uit de oorlogsperiode).
12. DELVOYE C. e.a., Compagnie des Bronzes, Brussel, 1998.
13. DUPONT P.-P., La compagnie des Bronzes (1954-1975): fabrique d’art,
Brussel, 2003.
JACQUEMIN M. en SIX C., Guide des archives d’associations
professionnelles et d’entreprises en région bruxelloise, dl.1, Brussel, 2001,
343-345.
Credietvereniging voor Belgen in Den Haag (NV) / Association de
crédit pour les Belges à La Haye (SA)
1. Credietvereniging voor Belgen in Den Haag
3. Credietvereniging voor Belgen in Den Haag
4. 1915-1937
5. 12 m.
6. Privé-archief
7. Papier
8. vluchtelingen
10. In mei 1915 werd deze Naamloze Vennootschap opgericht om (goedkope)
leningen te verschaffen aan de Belgische vluchtelingen in Nederland. Na de
wapenstilstand ging de NV in vereffening, een proces dat zou aanslepen tot
1937.
11. Dit bestand omvat de notariële akten over de oprichting, de jaarverslagen,
de aandeelhoudersregisters, de notulen van de bestuursraden en de algemene
vergaderingen, juridische dossiers, briefwisseling met aandeelhouders en
banken en boekhouding. Vooral de 783 klantendossiers (op naam geordend)
bevatten zeer rijke informatie.
Cfr. Comité officiel pour les Pays-Bas en Bureau de renseignements pour les
réfugiés belges à La Haye.
12. Inventaris door dr. Tallier in voorbereiding.
Crédit foncier d’extrême-orient
1. Crédit foncier d’extrême-orient
3. Crédit foncier d’extrême-orient
4. 1907-1991
5. 30 m.
6. Privé-archief
7. Papier
8. économie
10. Deze firma was gespecialiseerd in het verstrekken van hypothecaire
leningen in China.
11. Slechts enkele stukken betreffen de werking van de firma tijdens de
oorlog: de processen-verbaal van de algemene vergadering, de Beheerraad en
van het College van Commissarissen.
12. BRION R. en MOREAU J-L., Inventaire des archives du Crédit foncier
d’extrême-orient et de sa filiale, la Société hypothécaire de Tanger (19071991), Brussel, 2001.
Drukkerij Sansen
1. Drukkerij Sansen
2. Stadsarchief Poperinge
3. Archief van de Drukkerij Sansen
4. 1904-2004
5. 80 m.
6. Privé-archief
7. Papier
8. foto’s - dagboek - monumenten - herdenkingen - oorlogsschade - pers
10. De familie Sansen gaf een lokale krant De Poperinghenaar uit die in 1947
omgedoopt tot ‘Het Wekelijks Nieuws’.
11. Het archief (vooral boekhouding) en de volledige fotocollectie (circa
500.000 foto’s) werden overgemaakt aan het stadsarchief. De rijke
fotocollectie bevat veel foto’s van verwoeste gebouwen, inhuldigingen van
monumenten, uitgegeven prentbriefkaarten enz. In het fonds ‘Sansen eerste
wereldoorlog’, in feite het privé-archief van Valère Sansen, treffen we
persoonlijke nota’s over het dagelijks leven in Poperinge, een dagboek van
soldaat Achille Sansen (uit 1918 toen hij in opleiding zat in Parignél’Evêque), enkele bankbiljetten, identiteitskaarten en doorlatingsbewijzen.
12. Een projectmedewerker ontsluit momenteel het archief en de fotocollectie.
13. TILLIE W., 100 jaar Het Wekelijks Nieuws, Poperinge, 2004.
Dumont de Chassart
1. Dumont de Chassart
2. Archives de l’ULB
3. Archives de l’entreprise Dumont de Chassart
4. 1836-1968
7. Papier
8. économie
10. A la fois distillerie, sucrerie, malterie et fabrique de levure, les
Établissements Dumont de Chassart (Wagnelée) furent créés au début du
XIXe siècle et s’imposèrent comme une des principales entreprises du secteur
agroalimentaire de Belgique. Elle fut mise en liquidation en 1970.
11. Les archives versées à l’ULB datent essentiellement de l’après Deuxième
Guerre mondiale. On y trouvera toutefois de vastes séries d’inventaires, livres
de caisses ou facturiers reflétant l’activité économique de cette entreprise sous
la première occupation. A noter la présence d’un intéressant dossier sur les
impôts sur bénéfices exceptionnels réclamés à l’entreprise dans l’immédiat
après-guerre.
12. KESTELOOT C. et NAISSE N., Archives de l’entreprise Dumont de
Chassart (1836-1968) déposées à l’Université libre de Bruxelles par Alix et
Renaud Dumont de Chassart, Bruxelles, 1989.
13. JACQUEMIN M., Chassart : les établissements, la famille, mémoire de
licence inédit, ULB, 1998.
Les grandes briqueteries de la Campine (NV)
1. Les grandes briqueteries de la Campine (NV)
3. Archieven van de SA Les grandes briqueteries de la Campine
4. 1921-1926
5. 10 m.
6. Privé-archief
7. Papier
8. économie
10. Deze firma, opgericht in 1921 door de Société nationale des industries de
construction, nam bedrijven over om de wederopbouw te bespoedigen.
Tijdens de oorlog werden vele steenbakkerijen beschadigd of ontmanteld door
de bezetter. Vaak ontbrak de nodige financiële draagkracht om ze terug op te
starten. In totaal werden 18 Kempense steenbakkerijen door deze firma
overgenomen.
11. Het betreft een klassiek bedrijfsarchief met veel boekhoudkundige
stukken.
12. Er is geen toegang voorhanden.
Librairie H. Lamertin
1. Librairie H. Lamertin
3. Archief van Librairie H. Lamertin
4. 1883-1954
5. 65 m.
6. Privé-archief
7. Papier
8. middenstand
10. Deze grote Brusselse boekhandel en uitgeverij werd in 1883 opgericht
door Henri Lamertin. Na diens overlijden in 1916 nam zijn zoon Maurice
Lamertin de leiding over.
11. De bewaarde archieven hebben voor het grootste deel betrekking op de
boekhandel. Zo zijn er omvangrijke series bestelboeken, dagboeken,
rekeningen-courant, briefwisseling, grootboeken, factuurboeken, kasboeken
en boekhoudkundige bewijsstukken.
12. Er is een onuitgegeven plaatsingslijst beschikbaar: DE STOBBELEIR D.,
Fonds de la maison Lamertin, libraire éditeur à Bruxelles (1883-1954), 1968.
13. JACQUEMIN M. en SIX C., Guide des archives d’associations
610-611.
L’Ouvrier propriétaire SA
1. L’Ouvrier propriétaire
2. Institut d’histoire ouvrière, économique et sociale
3. Archives de la SA de l’Ouvrier propriétaire
4. 1897-1974
5. 2 registres
7. Papier
10. Archives de la SA L’Ouvrier propriétaire basée à Lessines.
11. Sont conservés les rapports de la Première Guerre mondiale, les rapports
et PV du Conseil d’Administration.
Maison Hirsch & Cie
1. Maison Hirsch & Cie
3. Maison Hirsch & Cie
4. 1869-1962
5. 130 m.
6. Privé-archief
7. Papier
10. La Maison Hirsch was de naam van een bekende (internationale) keten
van kleding- en textielwinkels.
11. Het archiefbestand bevat diverse dossiers betreffende de familie Hirsch,
de handelsgebouwen, het personeel, de leveranciers en de bijhuizen.
Vermeldenswaard zijn ook de klassieke boekhoudkundige stukken,
verzekeringscontracten en bouwdossiers (de plannen en foto’s werden
ontsloten via een aparte inventaris). Verder zijn er ook uitgebreide dossiers
m.b.t. de gesekwestreerde firma na de oorlog (dossiers Sostberg) en een lijst
van de klanten die onder sekwester geplaatst werden.
12. DE BRUYN O., Inventaire des archives de la Maison Hirsch & cie,
Brussel, 2000.
Magasins Hirsch et Cie. Archives iconographiques (1886-1957), Brussel,
1989.
563-566.
POUILLARD V., Hirsch & Cie. Bruxelles 1869-1962, Brussel, 2000.
Poetgens Joseph Léopold
1. Poetgens Joseph Léopold
3. Joseph Léopold Poetgens
4. 1859-1963
5. 0,2 m.
6. Privé-archief
7. Papier
10. Poetgens baatte een transportfirma uit in Verviers.
11. Het archiefbestand bevat slechts enkele documenten uit de periode 191418: enkele Ausweisen, Passierscheine, een controlekaart van het Deutsches
Meldeamt Verviers en propagandamateriaal voor vrijwillige tewerkstelling in
Duitsland.
12. SIX C., Inventaire des archives personnelles de Joseph Léopold Poetgens
(1859-1963) comprenant des archives de la firme Frenet et Hollender ainsi
que de l’entreprise de transports Poetgens, Brussel, 2002.
Société Générale
1. Société Générale
3. Archives du groupe de la Société Générale de Belgique
4. 1834-1992
7. Papier
8. Congo - bevoorrading - economie - oorlogsbelastingen - gerecht diplomatie
10. De Société Générale was de belangrijkste Belgische holding- en
bankmaatschappij.
11. Dit enorme archiefbestand bevat de processen-verbaal van de
vergaderingen van de Algemene Vergadering en van de Directieraad van de
Société Générale. Ook de notulen van de Beheerraad en van het Permanent
Comité van het Emissiedepartement bleven bewaard. Belangwekkend zijn
tevens de processen-verbaal van de vergaderingen van het Brusselse
Bankconsortium en de kopieën van de briefwisseling van gouverneur Jadot
met de Nationale Bank. Deze briefwisseling bevat nuttige informatie over het
economische en politieke leven in het bezette land. Zo zijn er brieven en
documenten van Jadot voorradig m.b.t. de economische en politieke
maatregelen van de bezetter (opeisingen, oorlogsbelastingen, zwarte markt,
uitvaardiging van taalwetten en uitgave van gemeentebonnen). Ook over de
toestand in Belgisch Congo, de vredesonderhandelingen, de werking van de
magistratuur en de mogelijke naoorlogse gebiedsuitbreiding van België is
enige documentatie bewaard.
Over de werking van het NHVC zijn slechts enkele stukken te vinden. Zo zijn
er de processen-verbaal van de vergaderingen van het NHVC en enkele
stukken betreffende de praktische organisatie waaronder enkele brieven van
Hoover, Solvay, Francqui, Withlock en de Villalobar over de bevoorrading.
Een foto van een mooie gravure van een vergadering van het NHVC rondt dit
geheel af.
Het grootste gedeelte van het archief bestaat uit dossiers i.v.m. de participaties
van de Société Générale in de honderden (dochter)bedrijven. Vaak zijn de
jaarrapporten en processen-verbaal van de Algemene Vergadering en van de
Beheerraad van deze firma’s bewaard. De dossiers betreffende de werking
van de Cie internationale des wagons-lits et des grand express européens SA,
Cie de carbonisation et de récupération des sous-produits-procédés Évance
Coppée en Cie auxiliaire internationale des chemins de fer SA verdienen een
speciale vermelding.
Vermeldenswaard zijn ook de brieven en nota’s van Edmond Carton de Wiart
i.v.m. (de oprichting van) de firma Lloyd Royal Belge om de Antwerpse haven
en de Belgische handelsvloot uit de Duitse invloedssfeer te houden. Een
dossier van de Société coopérative d’Avances et de Prêts (met notulen,
jaarverslagen en briefwisseling van Michel Levie) en de personeelsdossiers
van de Société Générale ronden dit geheel af.
Het archief biedt tevens een interessante kijk op de Belgische participatie in
allerhande Russische ondernemingen (vooral in de sector van de spooraanleg,
de scheepswerven, de mijnen en de elektriciteitsproductie (o.a. de Société
métallurgique Russo-belge, SA des pétroles de Grosny en de Cie de
fabrication des dérivés de naphte en Russie)). Zoals bekend werden de
buitenlandse ondernemingen na de communistische revolutie van 1917
genationaliseerd. Om de Belgische belangen te behartigen en te ijveren voor
de restitutie van de bezittingen (of tenminste een soort van vergoeding te
bekomen) werd het Comité de défense des intérêts belges en Russie opgericht.
Het archief van de Société générale bevat hierover uitgebreide documenten.
Eugene Wittmeur, de rechterhand van Jadot, was immers de secretarisgeneraal van het comité. Ook over de financiële hulp en de repatriëring van de
Belgen uit Rusland is informatie te vinden. Expliciet te vermelden zijn de
documenten betreffende de oprichting van het comité, de processen-verbaal
van de plenaire zittingen en van het bureau, de briefwisseling met de leden en
de correspondentie met de lokale comités in Parijs, Londen en Den Haag. De
uitgebreide briefwisseling met het Ministerie van Buitenlandse en
Economische Zaken werpen een licht op de verschillende diplomatieke
initiatieven die in dit kader genomen werden. Verder zijn er algemene
rapporten over de werkzaamheden van het comité en de volledige inventaris
van de Belgische belangen in Rusland. Ook de werkzaamheden van de diverse
afdelingen -nijverheid, openbare diensten, financiële sector en handel- komen
aan bod. Doorgaans zijn de processen-verbaal, de briefwisseling en de
verklaringen van het bezit van belangen, goederen of titels in Rusland van
elke afdeling bewaard. Tenslotte zijn er enkele verslagen van reizen naar
Rusland en stukken over het hernemen van de handelsbetrekkingen met de
USSR voorradig.
Cfr. Banque d’Outremer, Finoutremer en Comité de défense des intérêts
belges en Russie.
12. BRION R. en MOREAU J.L., Inventaire des archives de la Société
Générale de Belgique SA, deuxième versement, Brussel, 2006.
BRION R. en MOREAU J.L., Inventaire des archives de la Société Générale
de Belgique SA, troisième versement (te verschijnen).
BRION R. en MOREAU J.L., Inventaire des archives de la Société Générale
de Belgique SA, quatrième versement (te verschijnen).
13. BRION R. en MOREAU J.L., La Société Générale de Belgique: 18221997, Antwerpen, 1998
BRION R. en MOREAU J.L., De Generale Maatschappij van België: 18221997, Antwerpen, 1998.
784-790.
KURGAN-VANHENTENRYCK G., Gouverner la Générale de Belgique.
Essai de biographie collective, Brussel, 1996.
Société géologique et minière de la Sambre belge
1. Société géologique et minière de la Sambre belge
3. Archives de la Société géologique et minière de la Sambre belge
4. 5. 1912-1935
6. Privé-archief
7. Papier
8. sekwester - oorlogsschade - economie
10. Dit bedrijf baatte mijnen uit.
11. Dit archiefbestand bevat briefwisseling (o.a. met de Duitse sekwester),
dossiers over de geleden oorlogsschade, de nodige contracten en overeenkomsten en de klassieke boekhoudkundige stukken.
12. POLART M.-T., Inventaire des archives de la Société géologique et
minière de la Sambre belge, Brussel, 1996.
Steenbakkerij Landuyt (NV)
1. Steenbakkerij Landuyt NV
3. Archief van Landuyt steenbakkerij
4. 1905-19178
5. 99 m.
6. Privé-archief
7. Papier
8. oorlogsschade - wederopbouw
10. Het familiebedrijf Landuyt bestond uit diverse steenbakkerijen in
Terhagen [Rumst], Boom en Niel.
11. Dit archiefbestand bevat dossiers betreffende de opgelopen oorlogsschade, verslagen en dossiers van de Société régionale pour briqueteries et
tuileries en het dossier van een proces tegen de Belgische Staat i.v.m.
oorlogsschade (met allerhande contracten).
12. Plaatsingslijst van het archief van Landuyt Steenbakkerij 1905-1978.
(onuitgegeven).
Tractionel
1. Tractionel
3. Archieven van de Groupe Tractionel
4. 1896-1988
5. 316 m.
6. Privé-archief
7. Papier
8. economie
10. De Groupe Tractionel was een internationale holding die zich voornamelijk toelegde op de elektriciteits- en transportsector.
11. Dit enorme archiefbestand omvat de statuten en overeenkomsten,
processen-verbaal van de Algemene Vergadering, jaarverslagen, de
processen-verbaal, nota’s en dossiers van de Beheerraad, de directie of het
uitvoerend comité. Daarnaast zijn er de nodige boekhoudkundige en
financiële stukken van de volgende bedrijven: Tramways de Koersk,
Tramways et éclairage de la ville d’Orel, Société belge de tramways,
Tramways et éclairage électriques de Salonique, Les tramways de Kazan, Cie
belge pour les tramways et l’éclairage électriques de Saratow en de Société
générale de tramways de transports et d’électricité à Smyrne [Turkije].
12. BRION R. en MOREAU J-L., Groupe Tractionel, Brussel, 1991.
(onuitgegeven).
13. BRION R. en MOREAU J-L., Tractebel 1895-1995. Les métamorphoses
d’un groupe industriel, Antwerpen, 1995.
834-838.
Vereniging der elektriciteits- en gasbedrijven in België /
Union des exploitations électriques et gazières en Belgique
1. Vereniging der elektriciteits- en gasbedrijven in België
3. Vereniging der elektriciteits- en gasbedrijven in België
4. 1911-1991
5. 70 m.
6. Privé-archief
7. Papier
8. 9. De archieven van voor 1975 zijn vrij raadpleegbaar.
10. Het betreft hier de beroepsvereniging van de elektriciteitsproducenten en verdelers opgericht in 1911.
11. Het archiefbestand bevat slechts enkele documenten uit 1914-18: de
processen-verbaal van de Algemene Vergadering en van het Directiecomité,
de statuten, dossiers over de samenstelling van het Directiecomité, circulaires
aan de leden en documentatie over wetsontwerpen i.v.m. de distributie en het
transport van elektriciteit.
Cfr. Tractebel.
12. BRION R. en MOREAU J.L., Inventaire des archives de l’union des
exploitations électriques et gazières en Belgique (UEGB) 1911-1991, Brussel,
1994.
142-144.
Union Minière
1. Union Minière
3. Archives du groupe de l’Union Minière
4. 1906-1986
5. 111 m.
6. Privé-archief
7. Papier
8. Congo
10. Union Minière was gespecialiseerd in de ontginning en verwerking van de
Congolese bodemrijkdommen (ijzer, zink, koper, kobalt, uranium en radium).
11. Het archiefbestand bevat o.a. overeenkomsten met andere bedrijven, de
processen-verbaal en de aanwezigheidslijsten van de Algemene
Vergaderingen, de processen-verbaal van de vergaderingen van de Beheerraad
(met aparte notulen van de vergaderingen van de Beheerraad in Londen
tijdens de oorlog), de processen-verbaal en bijhorende documenten van het
Technisch Comité, de nodige rapporten over proefboringen in Congo,
topografische kaarten van de mijnuitbatingen en plannen van de mijnen. Niet
te versmaden is de gemicrofilmde briefwisseling, documenten en nota’s van
Jean Jadot, gouverneur van de Société Générale, over de activiteiten van
Union Minière.
Cfr. Société générale.
12. BRION R. en MOREAU J.-L., Inventaire des archives du groupe de
L’Union Minière, Brussel, 1996.
844-848.
Val-Saint-Lambert
1. Val-Saint-Lambert
3. Fonds Val-Saint-Lambert
4. ca. 1870-1970
5. 38 m.
7. Papier
8. économie
10. Archives sociales d’entreprise.
11. Ce fonds non entièrement inventorié et non ouvert à la recherche contient
très certainement de nombreux documents en rapport avec la Première Guerre
mondiale. Nous relevons d’ores et déjà les PV des assemblées générales et des
comités d’administration pour la période mais aussi une série de pièces
relatives aux magasins alimentaires du Val, décorations de guerre, les
registres du personnel, discours, correspondance,…
Verbond der samenwerkende vennootschappen voor
oorlogsschade / Fédération de coopératives pour dommages de
guerre
1. Verbond der samenwerkende vennootschappen voor oorlogsschade
3. Verbond der samenwerkende vennootschappen voor oorlogsschade
4. 1919-1930
5. 6 m.
6. Overheidsarchief
7. Papier
8. wederopbouw
10. Om de wederopbouw te versnellen werden coöperatieven opgericht. Deze
federatie overkoepelde 341 lokale coöperatieven.
11. Het bestand bevat de statuten, dossiers inzake de oprichting, processenverbaal van de algemene vergaderingen en van de Beheerraden. Bovendien
zijn er nog de nodige dossiers i.v.m. de uitgeschreven leningen.
Cfr. Dienst der Verwoeste Gewesten, Rechtbanken voor Oorlogsschade en
Levie.
12. CARNEL S., Inventaire des archives de la Fédération des coopératives
pour dommages de guerre (1919-1930), Brussel, 2003.
13. WILLAERT M. e.a., Historique de la Fédération des coopératives pour
dommages de guerre, Brussel, 1930.
Belgique : Syndicats et Mutuelles - 527
2.9
SYNDICATS ET MUTUELLES / VAKBONDEN EN
ZIEKENFONDSEN
Bond Moyson- Afdeling Lokeren
1. Bond Moyson- Afdeling Lokeren
2. AMSAB-ISG Gent
3. Archief van de Lokerse Afdeling van de Bond Moyson
4. 1899-1977
5. 3,1 m.
6. Privé-archief
7. Papier
10. 11. Hier bevinden zich de statuten, het verslagboek van de bestuursvergaderingen, de jaarverslagen en balansen van deze mutualiteit.
12. DE CONINCK R., Stortingslijst Bond-Moyson, afdeling Lokeren (1995).
13. BOND MOYSON LOKEREN, 100 jaar strijd voor solidariteit, Lokeren,
1999.
Caisse Commune d’Assurance des Charbonnages du Couchant
de Mons
1. Caisse Commune d’Assurance des charbonnages du Couchant de Mons
2. SAICOM
3. Fonds Caisse Commune d’Assurance des charbonnages du Couchant de
Mons
4. 1890-1977
5. 22 m.
7. Papier
8. 9. 10. Archives issues de l’activité de la Caisse Commune des Charbonnages du
Couchant de Mons.
11. Ce fonds comprend les rapports d’activités, les rapports des commissions
des indemnités et commissions arbitrales (registres des rôles, sentences), les
instructions-circulaires, des dossiers de documentation, portant notamment sur
la loi modifiant en raison des évènements de la guerre les modalités de
réparation des dommages des accidents du travail, des statistiques et
528 - België: Vakbonden en Ziekenfondsen
documents divers issus des relations de la Caisse Commune d’Assurance du
Couchant de Mons avec celles de Charleroi et du Centre et plusieurs dossiers
relatifs au service et personnel médical. Mais ce fonds contient aussi quelques
rares documents en lien direct avec la guerre : la correspondance diverse avec
les autorités allemandes entre 1915 et 1918 (1151) et des pièces relatives au
procès pour dommages de guerre et dégâts occasionnés par des explosions de
bombes, 1916-1928 (1152). Ce fonds sera utilement complété par les autres
fonds conservés à la SAICOM ainsi que par ceux conservés à l’Écomusée
régional du Centre.
des Charbonnages du Couchant de Mons », Mons, SAICOM, 1993, 31- 43 et
95-145.
Caisse de Prévoyance en faveur des ouvriers mineurs du Centre
1. Caisse de Prévoyance en faveur des ouvriers mineurs du Centre
2. SAICOM
3. Fonds de la Caisse de Prévoyance en faveur des ouvriers mineurs du Centre
4. 1884-1950
5. 15 m.
7. Papier
8. 9. 10. Archives issues de l’activité de la Caisse de Prévoyance en faveur des
ouvriers mineurs du Centre et dans une moindre mesure de sociétés affiliées.
11. Ce fonds contient des dossiers concernant la situation financière de la
Caisse de Prévoyance, la correspondance et les rapports ainsi que les procès
verbaux des séances de la commission administrative et de l’Assemblée
générale des exploitants.
des Charbonnages du Couchant de Mons », Mons, SAICOM, 1993., 70-72.
Caisse de Prévoyance en faveur des ouvriers mineurs du
Couchant de Mons
1. Caisse de Prévoyance en faveur des ouvriers mineurs du Couchant de Mons
2. SAICOM
3. Fonds Caisse de Prévoyance en faveur des ouvriers mineurs du Couchant
de Mons
4. 1841-1970
5. 26 m.
7. Papier
8. 9. 10. Archives issues de l’activité de la Caisse de Prévoyance en faveur des
ouvriers mineurs du Couchant de Mons.
11. Ce fonds comprend, pour la période de guerre, les rapports annuels de la
Caisse de Prévoyance, les dossiers d’affiliation des membres, la comptabilité,
la correspondance, les instructions et circulaires et les procès-verbaux des
séances de la commission des indemnités et de la commission administrative.
Nous retrouvons une liasse contenant des renseignements relatifs à la Caisse
de Prévoyance pendant les années 1914 et 1915. Ce fonds sera utilement
complété par le fonds Caisse Commune d’Assurance des charbonnages du
Couchant de Mons, celui de l’Association Houillère du Couchant de Mons
ainsi que par ceux conservés à l’Écomusée régional du Centre.
des Charbonnages du Couchant de Mons », Mons, SAICOM, 1993, 44-49 et
73-87.
Chambre syndicale des experts-comptables et des comptables
1. Chambre syndicale des experts-comptables et des comptables
3. Archives de la Chambre syndicale des experts-comptables et des
comptables
4. 1906-1920
5. 1,20 m.
7. Papier
10. Fondée sous la forme d’une union professionnelle en 1903, la Chambre
syndicale se donna pour objectif d’encadrer l’exercice du métier de comptable
et de doter la profession d’une école, créé en 1906.
11. Ces archives contiennent une série de documents (correspondance du
secrétariat, procès-verbaux des assemblées, pièces comptables,…) relatifs à
l’activité de la Chambre syndicale et à l’école professionnelle de comptabilité.
12. JACQUEMIN M., Inventaire des Archives de la Chambre syndicale des
Experts-comptables et des comptables (1906-1920), Bruxelles, 2001.
Centrale der Belgische Metaalbewerkers
1. Centrale der Belgische Metaalbewerkers
2. AMSAB-ISG Gent
3. Archief van de Centrale der Belgische Metaalbewerkers
4. 1914-1919
5. 0,1 m.
6. Privé-archief
7. Papier
8. vluchtelingen
10. Bij het uitbreken van de oorlog sloegen vele arbeiders op de vlucht naar
Groot-Brittannië. Vaak vonden zij werk in de wapenindustrie (later zou de
Belgische overheid zelf munitiefabrieken oprichten in Groot-Brittannië). W.
Eekelers en H. Longville, twee afgevaardigden van de Antwerpse Centrale
der Metaalbewerkers trokken in 1915 naar Engeland om een lokale arbeidersorganisatie op poten te zetten in samenwerking met de Workers’Union. Zij
gaven o.a. een tijdschrift uit De Belgische Metaalbewerker (raadpleegbaar in
de AMSAB-Bib) en organiseerden een werkloosheids- en een ziekenkas.
Toen in 1916 alle Belgische mannen tot 40 jaar dienstplichtig werden, werd
een uitzondering voorzien voor de arbeiders in de wapenindustrie. Er
bestonden spanningen tussen de Engelse arbeiders en de Belgische
‘jobsnatchers’. Eind 1918 sloten de fabrieken hun deuren en werd de Belgen
gerepatrieerd. In februari 1919 werd de Centrale der Belgische
Metaalbewerkers ontbonden.
11. Het archief bevat de verslagen van het uitvoerend comité, balansen en
rapporten over de financiën, pamfletten over. lonen, stakingsrecht en de
vrijstelling van militaire dienst.
12. DE CONINCK R., Stortingslijst van de Centrale der Belgische
Metaalbewerkers (2001).
13. VAN GOETHEM G., “Tussen front en fabriek: de Centrale der Belgische
Metaalbewerkers in Engeland tijdens de Eerste Wereldoorlog”, in:
Roodgloeiend. Bijdragen tot de geschiedenis van de Centrale der Metaalbewerkers van België, Gent, 1990, 217-239.
Federatie Gent-Eeklo van de Bond-Moyson
1. Federatie Gent-Eeklo van de Bond-Moyson
2. AMSAB-ISG Gent
3. Archief van de Federatie Gent-Eeklo van de Bond-Moyson
4. 1886-1979
5. 6,8 m.
6. Privé-archief
7. Papier
10. 11. Hier treffen we enkel het verslagboek van de bestuursvergaderingen aan.
12. VAN LERBERGHE R., Bond Moyson-federatie Gent-Eeklo (1983).
13. VAN LERBERGHE R., De geschiedenis van Bond Moyson: de betekenis
van de mutualiteit van de Gentse arbeidersbeweging, Gent, 1979.
VAN LERBERGHE R., Catalogus van de tentoonstelling ‘een eeuw Bond
Moyson, een mutualiteit in dienst van de sociale ontvoogding’, Gent, 1979.
Fédération des Mutualités Chrétiennes de Charleroi
1. Fédération des Mutualités Chrétiennes de Charleroi
3. Fonds de la Fédération des Mutualités Chrétiennes de Charleroi.
4. 1905-1975
5. 0,7 m.
7. Papier
8. 9. Accessible après autorisation de l’archiviste.
10. Fonds établi en 1991 à l’occasion de recherches dans le cadre de la
réalisation d’un montage audio-visuel pour le centenaire de la Fédération. Il
regroupe des archives de la Fédération mais aussi celles de sociétés locales
affiliées.
11. Ce fonds contient essentiellement les registre des Assemblées Générales et
des réunions du comité ainsi que les comptes annuels (1909-1928).
12. Fonds de la Fédération des mutualités chrétiennes de Charleroi,
Collection Archives, inventaire n° 35, Carhop, Bruxelles, 1999.
Mutualité Saint-Michel de Saint-Gilles
1. Mutualité Saint-Michel de Saint-Gilles
3. Fonds Mutualité Saint-Michel de Saint-Gilles.
4. 1897-2004
5. 1 boîte
7. Papier
8. 9. 10. Activité de la Mutualité Saint-Michel à Saint-Gilles.
11. Nous trouvons dans ce fonds les procès-verbaux de réunions de cette
mutualité (livre de procès-verbaux, 1897-1939) dans lesquels on peut lire la
redéfinition du montant des cotisations en temps de guerre ou encore la
retranscription de lettres patriotiques.
12. Liste disponible auprès de l’archiviste.
Union Mutuelle de Saint-Josse-ten-Noode
1. Union Mutuelle de Saint-Josse-ten-Noode
3. Fonds de l’Union Mutuelle de Saint-Josse-ten-Noode
4. 1912-1978
5. 0,1 m
7. Papier
8. 9. Accessible après autorisation de l’archiviste.
10. Activité de l’Union Mutuelle de Saint-Josse-ten-Noode.
11. Nous trouvons dans ce fonds les procès-verbaux des Assemblées
générales (1), de 1913 à 1978 ainsi que les procès-verbaux des séances du
Comité (2), 1912-1937.
12. Union mutuelle de Saint-Josse-Ten-Noode, collection Archives, inventaire
n° 11, Bruxelles, 1994.
Verenigd syndicaat van boek en papier van Brussel
1. Verenigd syndicaat van boek en papier van Brussel
2. AMSAB-ISG Gent
3. Archief van het Verenigd syndicaat van boek en papier van Brussel
4. 1842-1994
5. 1,2 m.
6. Privé-archief
7. Papier
10. -
11. In het archief van deze Brusselse drukkersvakbond treffen we omzendbrieven en briefwisseling aan.
12. DE CONINCK R., Verenigd syndicaat van boek en papier van Brussel
(1999).
13. CENTRALE DER BOEK- EN PAPIERNIJVERHEID VAN BELGIË,
150 jaar Verenigd syndicaat van boek en papier van Brussel, Brussel, 1992.
534 - België: Liefdadigheidsorganisaties
2.10
ŒUVRES DE SECOURS ET DE BIENFAISANCE /
LIEFDADIGHEIDSORGANISATIES
2.10.1 EN BELGIQUE OCCUPÉE / IN BEZET BELGIË
2.10.1.1 Comité National de Secours et d’Alimentation et filiales / Nationaal
Hulp- en Voedingscomité en filialen
Nationaal Hulp- en Voedingscomité / Comité National de Secours
et d’Alimentation
1. Nationaal Hulp- en Voedingscomité
3. Archief van het Nationaal Hulp- en Voedingscomité
4. 1914-1920
5. 170 m.
6. Privé-archief
7. Papier
8. bevoorrading - landbouw - internationale hulpverlening - oorlogsslachtoffers - vluchtelingen
10. Het NHVC was een private mammoetorganisatie, geleid door een aantal
goedmenende ondernemers, die instond voor de coördinatie van de
voedseldistributie in het bezette België en Noord-Frankrijk. Daarnaast werd
diverse hulp (soep, kolen, kleding, uitkeringen) geboden aan noodlijdenden.
Om deze beide opdrachten te verwezenlijken werd nauw samengewerkt met
de CRB o.l.v. Herbert Hoover. De Afdeling Voeding was georganiseerd op een
commerciële basis, de Afdeling Hulp had daarentegen zuiver caritatieve
motieven en haalde inkomsten uit verkoop door de Afdeling Voeding,
collectes en subsidies van de Belgische regering. In 1915 werd een aparte
Afdeling Landbouw opgericht om de binnenlandse landbouwopbrengsten te
verhogen.
11. Hier treffen we de verslagen en de notulen van het nationaal comité, het
uitvoerend comité en van de vergaderingen van provinciale afgevaardigden.
De briefwisseling en thematische dossiers van het uitvoerend comité laten toe
een blik te werpen op de samenwerking met de bezetter, de ambassadeurs, de
Belgische regering, de CRB en de aangesloten comités. In het algemeen zijn
er veel boekhoudkundige, financiële, statistische en administratieve
documenten bewaard.
De briefwisseling en de dossiers van de Afdeling Hulpverlening bevat rijke
informatie over de vele organisaties die hulp boden aan de Belgische
Belgique : Œuvres - 535
oorlogsslachtoffers. We citeren bij wijze van voorbeeld het Belgisch
Inlichtingsbureel voor de Krijgsgevangenen en Geïnterneerden, Aide et
apprentissage aux invalides de guerre, La Caissette du soldat prisonnier,
Commission de l’Alimentation de l’Enfance, het Rode Kruis, Ligue nationale
contre la tuberculose, Œuvre de l’assistance discrète, Œuvre Nationale des
Orphelins de la Guerre, Section Aide et protection aux réfugiés, Aide et
protection aux sinistrés.
Te vermelden is tevens het steekkaartensysteem over de Franse vluchtelingen
opgevangen in België en de steekkaarten van de Belgische en Franse
vluchtelingen opgevangen in Brussel. Daarnaast zijn er nog archieven van de
Afdeling voor hulpverlening aan kunstenaars en de volumineuze archieven
van de Afdeling hulpverlening aan gezinnen van officieren, onderofficieren
en ambtenaren van het Ministerie van Oorlog. Van de Afdeling Landbouw
bleven de nodige verslagen, vergadernotulen, briefwisseling, dossiers i.v.m.
de oogsten, de veestapel, de landbouwproducten, het zaai- en plantgoed, het
veevoeder, de meststoffen, de uitbreiding van het landbouwareaal en van
diverse gelieerde commissies bewaard. Tenslotte zijn er nog vele (uitgegeven)
verslagen en notulen van de provinciale en lokale comités
Cfr. Aide et protection aux dentellières, CRB, Henry, Francqui, de provinciale
en lokale comités.
12. AMARA M., Inventaire des archives du Comité national de Secours et
d’Alimentation, Brussel, 2009.
13. CASTIAU M., Heures de détresse. L’œuvre du Comité national de
secours et d’alimentation et de la Commission for relief in Belgium, Brussel,
1915.
DE LANNOY C., L’alimentation de la Belgique par le comité national,
Brussel, 1922.
HENRY A., L’œuvre du comité national de secours et d’alimentation
pendant la guerre, Brussel, 1920.
Rapports généraux sur le fonctionnement et les opérations du Comité national
de secours et d’alimentation, 8 dln., Brussel, 1919-1921.
Hulp- en Voedingscomité van de provincie Antwerpen / Comité
de Secours et d’Alimentation de la province d’Anvers
1. Hulp- en Voedingscomité van de provincie Antwerpen
3. Archief van het Nationaal Komiteit voor Hulp en Voeding, provincie
Antwerpen
4. 1914-1920
5. 74,2 m.
6. Privé-archief
7. Papier
8. bevoorrading - landbouw - internationale hulpverlening - oorlogsslachtoffers - vluchtelingen - wederopbouw
10. 11. Het provinciaal comité, dat instond voor de voedselbevoorrading in de
provincie Antwerpen, bestond uit vier onderafdelingen nl. het secretariaat, de
rekendienst, de voedingdienst en de hulpdienst. Per onderafdeling vindt men
de volgende stukken terug: verslagen, nota’s, reglementen, affiches,
dagorders, processen-verbaal van vergaderingen in Antwerpen en Brussel,
financiële stukken (kas-, groot-, dagboeken, onkosten van de verschillende
onderafdelingen en van de lokale comités). Verder is de rijke briefwisseling
van de verschillende onderafdelingen en de briefwisseling met de plaatselijke
comités, de leden, het NHVC, de CRB en het Spaans-Nederlands Comité
bewaard. Ook de personeelsdossiers, uitgegeven verslagen en brochures van
zowat alle provinciale comités en van het Comité d’Alimentation du Nord de
la France en de verzameling krantenknipsels verdienen vermelding.
Interessant is ook de briefwisseling met de bezetter (Zivilverwaltung,
censuurdienst, Presse-delegierten, Politische Abteilung en GeneraalGouverneur). Daarnaast vinden we ook de processen-verbaal van de
vergaderingen van de lokale comités, de nodige statistieken en rapporten
bestemd voor de CRB en het Spaans-Nederlands Comité terug. Veel
administratieve stukken betreffen de aankoop en de verdeling van tarwe,
graan, rogge en masteluin. Ook over de oogsten in de Antwerpse gemeenten
valt informatie te rapen.
12. BETERAMS F., Inventaris van het Nationaal Komiteit voor Hulp en
Voeding, Provincie Antwerpen, Brussel, 1970.
1915.
Comité provincial de secours et d’alimentation de la province d’Anvers.
Rapport présenté au comité national de secours et d’alimentation,
Antwerpen, 1915.
Brussel, 1922.
Nationaal Hulp- en Voedingscomité voor Antwerpen, Antwerpen, 1919.
Hulp- en Voedingscomité van de provincie Brabant / Comité de
Secours et d’Alimentation de la Province de Brabant
1. Hulp- en Voedingscomité van de provincie Brabant
3. Archief van het Provinciaal Hulp- en Voedingscomité van Brabant
4. 1914-1920
5. 13,6 m.
6. Privé-archief
7. Papier
10. Dit comité stond in voor de voedseldistributie en andere vormen van
hulpverlening in de gemeenten van de provincie Brabant, met uitzondering
van de toenmalige Brusselse agglomeratie. Hiervoor werd nauw samengewerkt met het nationaal comité en met de regionale en lokale comités.
11. Dit archiefbestand bevat de verslagen en notulen van het provinciaal
comité, het uitvoerend comité en het directiecomité, omzendbrieven en
instructies, dossiers en briefwisseling met de aangesloten comités, een rijke
reeks thematische dossiers (o.a. over de relaties met de bezetter en met de
gerechtelijke autoriteiten), dossiers over de verdeling van kleding, inspectiedossiers van de lokale comités en stukken i.v.m. hulp aan families van Franse
soldaten en andere Franse en Belgische vluchtelingen.
12. AMARA M., Inventaire des archives du Comité national de secours et
d’alimentation pour le Brabant, Brussel, 2009.
1915.
Compte rendu des opérations du Comité provincial de Secours et
d’alimentation pour le Brabant au 31 décembre 1918, Brussel, z.d.
Brussel, 1922.
Hulp- en Voedingscomité van Anderlecht / Comité de Secours et
d’Alimentation d’Anderlecht
1. Hulp- en Voedingscomité van Anderlecht
3. Hulp- en Voedingscomité van Anderlecht
4. 1915-1919
5. 72 m.
6. Privé-archief
7. Papier
10. Het lokale hulpcomité van Anderlecht verleende hulp aan de
noodlijdenden.
11. Hoewel vooral administratieve en boekhoudkundige documenten bewaard
bleven, biedt dit bestand een blik op de diverse taken van een plaatselijk
comité. Naast de klassieke verslagen en notulen treffen we lijsten en dossiers
over de hulpverlening aan werklozen, kinderen, zieken, daklozen,
vluchtelingen, militairen enz. Niet enkel voedingsmiddelen zoals aardappelen,
vlees, bloem en groenten werden via deze weg verdeeld, maar ook kleding,
brandhout, kolen en plantgoed.
12. VAN HAEGENDOREN M., Inventaire des archives du Comité National
de Secours et d’Alimentation. Comité local d’Anderlecht, Brussel, 1995.
Comité d’Alimentation de Bruxelles / Voedingscomité van Brussel
1. Comité d’Alimentation de Bruxelles
3. Archives du Comité d’Alimentation
4. ca. 1914-1920
7. Papier
8. ravitaillement
10. Les archives du comité bruxellois du CNSA semblent couvrir les activités
des Départements Secours et Alimentation du comité local.
11. Outre les archives du CNSA, les AVB conservent les archives d’œuvres de
bienfaisance telles que l’Œuvre Nationale des orphelins de la guerre, Les
Petites Abeilles ou l’Œuvre de la Poupée. Ces fonds sont en cours
d’inventoriage et constituent une source importante pour tout ce qui concerne
l’action caritative menée à Bruxelles durant la guerre.
12. Archives de la Guerre – Inventaire du Comité d’alimentation, s.l., s.d.
[Inv. AVB n° 40]. Inventaire périmé.
Fonds Albert François (Comité de Secours et d’Alimentation de la
province de Hainaut)
1. Fonds Albert François
3. Fonds Albert François
4. 1914-1919
5. 6 m.
7. Papier
8. ravitaillement
10. En 1914, le jeune avocat Albert François (1879-1946) était administrateur
de la Banque du Centre à La Louvière et délégué provincial du CNSA. Arrêté
par les Allemands, il sera emprisonné pendant une partie de la guerre. Durant
toute l'entre-deux-guerres, il sera sénateur socialiste de Charleroi. Chargé du
rapatriement des réfugiés belges en France, en 1940, il fera passer des
hommes en Angleterre, ce qui lui vaudra d'être arrêté près de la frontière
espagnole, en 1943. Envoyé en camp de concentration, il ne sera libéré qu'en
1945.
11. Les archives du Comité de Secours et d’Alimentation de la province du
Hainaut ayant été détruites en 1940, le fonds François constituela un des
seules sources concernant le ravitaillement du Hainaut pendant la guerre.
12. Inventaire en cours par Pierre-Jean Niebes.
Hulp- en Voedingscomité van de provincie Limburg / Comité de
Secours et d’Alimentation de la Province de Limbourg
1. Hulp- en Voedingscomité van de provincie Limburg
3. Archieven van het Provinciaal Hulp- en Voedingscomité van Limburg
4. 1914-1918
5. 3 m.
6. Privé-archief
7. Papier
8. bevoorrading
10. 11. Het archiefbestand bevat briefwisseling, boekhouding en statistieken.
Talrijke documenten betreffen het comité van Beringen.
secours et d’alimentation et de la Commission for Relief in Belgium, Brussel,
1915.
Brussel, 1922.
Provinciale Noodcommissie voor Limburg
1. Provinciale Noodcommissie voor Limburg
2. Archiefdienst van de provincie Limburg
3. Archief van de Provinciale Noodcommissie voor Limburg
4. 1915-1919
7. Papier
8. bevoorrading
10. 11. In dit archiefbestand treffen we de rapporten, verslagen van de
vergaderingen, nota’s en de briefwisseling van de Noodcommissie aan. Veel
dossiers betreffen de controle van de lokale opslagplaatsen van de CRB.
Verder zijn er nog instructies van het Nationaal en Provinciaal Hulp- en
Voedingscomité. De rapporten en notulen van vergaderingen van de afdeling
Hulp en Bescherming aan Kinder- en Wezenwerken in Limburg worden hier
eveneens bewaard net zoals de statuten, balansen en de winst- en
verliesrekening van de Limburgse Coöperatieve Vereniging.
12. Onuitgegeven plaatsingslijst van de Provinciale Noodcommissie voor
Limburg.
Comité de Secours et d’Alimentation de la province de Liège /
Hulp- en Voedingscomité van de provincie Luik
1. Comité de Secours et d’Alimentation de la province de Liège
3. Comité de Secours et d’Alimentation de la province de Liège
4. 1914-1922
5. 58 m.
7. Papier
8. ravitaillement
10. Ce comité était responsable du ravitaillement de la population de la
province de Liège et de la répartition des secours aux nécessiteux.
11. Ce fonds contient les rapports, les procès-verbaux, la compabilité et la
correspondance du comité. Beaucoup de dossiers concernent l’aide aux
enfants, réfugiés, artistes, invalides de guerre, sans-logis etc. En outre, les
archives des comités d’arrondissements de Huy, Liége, Verviers et Waremme
et de nombreux de comités locaux sont inclus dans ce fonds.
12. Inventaire sous presse.
Comité de Secours et d’Alimentation de la province de
Luxembourg / Hulp- en Voedingscomité van de provincie
Luxemburg
1. Comité de Secours et d’Alimentation de la province de Luxembourg
2. Archives de l’État à Saint-Hubert
3. Comité de Secours et d’Alimentation de la province de Luxembourg
4. 1914-1919
5. 311 m.
7. Papier
8. ravitaillement
10. Ce comité était responsable du ravitaillement de la population de la
province de Luxembourg et de la répartition des secours aux nécessiteux.
11. Ce fonds contient les rapports, les procès-verbaux, la compabilité et la
correspondance du comité. Beaucoup de dossiers concernent l’aide aux
enfants, réfugiés, artistes, invalides de guerre, sans-logis etc.
12. Liste partielle manuscrite.
13. SCHOLTES T., Archives de l’État à Saint-Hubert. Guide des fonds et
collections, Bruxelles, 2008, 248-257.
Hulp- en Voedingscomité van de provincie Oost-Vlaanderen en
Gewestelijk comité Gent-stad / Comité de Secours et
d’Alimentation de la Province de Flandre Orientale et comité
régional de Gand
1. Hulp- en Voedingscomité van de provincie Oost-Vlaanderen en gewestelijk
comité Gent-stad
2. Rijksarchief Gent
3. Archief van het Provinciaal Hulp- en Voedingscomité
4. 1914-1920
5. 8,3 m.
6. Privé-archief
7. Papier
8. bevoorrading - gedeporteerden - oorlogsslachtoffers - internationale
hulpverlening
10. 11. In dit archiefbestand vinden we de gedrukte rapporten van het Nationaal
en het Provinciaal Hulp- en Voedingscomité, lijsten met de samenstelling van
het provinciaal comité en van de lokale comités, lijsten van de personeelsleden tewerkgesteld bij de regionale comités van Aalst, Beernem, Deinze,
Dendermonde, Eeklo, Ertvelde, Gent, Geraardsbergen, Hamme-Zele, Kortrijk,
Lokeren, Moeskroen, Ninove, Oudenaarde, Ronse, Sint-Gillis, Tielt,
Wetteren, Zaffelare en Zottegem terug. Belangwekkend zijn de processenverbaal van de vergaderingen van het provinciaal comité, de inspectieverslagen van de lokale comités, de briefwisseling met de CRB en het SpaansNederlands Comité, de Zivilverwaltung, de Etappenkommandanturen, de
militaire politie, dhr. Schröder (Verpflegungsoffizier für die Zivilbevölkerung)
en de Militär-Gouverneur. Verder zijn de processen-verbaal van de
vergaderingen van de gewestelijke comités (met bijhorende briefwisseling) en
boekhoudkundige stukken zoals de groot-, kas-, magazijnboeken bewaard.
Overzichten van geleverde goederen aan de gewestelijke en lokale comités,
stukken betreffende de verdeling van hulpgoederen (meel, brood, rogge,
tarwe, mout, suiker, bonen, melk, rijst, brandstoffen en gist), lijsten van
opgeëiste arbeiders, stukken betreffende de bereiding en verdeling van de
volkssoep (met o.a. inspectierapporten en statistieken) zijn in ruime mate
voorradig. Ook over de volgende onderwerpen is informatie terug te vinden:
werklozensteun, burgerkeukens (cantines bourgeoises), de Nationale
Belgische Bond tegen de Tering en het Groene Kruis van België. Daarnaast
bevinden ook de archieven van het gewestelijk comité Gent-stad zich in dit
archiefbestand. De stukken lopen parallel met het voorgaande comité:
briefwisseling en rapporten, processen-verbaal van de zittingen, uittreksels uit
de notulen van het provinciaal comité, kasboeken, magazijninventarissen en
documentatie.
12. Plaatsingslijst van het archief van het provinciaal hulpen
voedingscomité Oost-Vlaanderen, z.d. (onuitgegeven).
1915.
Comité national de secours et d’alimentation, province de Flandre orientale,
Rapports du comité provincial, 5 dln., Gent, 1915.
Brussel, 1922.
Commission for Relief in Belgium en Spaans-Nederlands Comité
1. Commission for Relief in Belgium en Spaans-Nederlands Comité
3. Commission for Relief in Belgium en Spaans-Nederlands Comité
4. 1914-1918
5. 5,50 m.
6. Privé-archief
7. Papier
8. bevoorrading - internationale hulpverlening
10. De CRB werd in oktober 1914 door de veertigjarige, schatrijke
Amerikaanse industrieel Herbert Hoover opgericht om hulp te bieden aan de
uitgehongerde bevolking in het door de Duitsers bezette België. Deze privéorganisatie zamelde in Amerika en Groot-Brittannië geld in en zond massaal
voedsel naar België. De Belgische, Franse en Amerikaanse regeringen
kwamen over de brug met subsidies. Gezien de omvang van dit ‘relief work’
werd spoedig een heuse administratie op poten gezet. Circa 9 miljoen Belgen
en Fransen werden van de hongersnood gered. Een vijftigtal jonge
Amerikaanse studenten controleerde terplaatse of alle goederen wel correct
verdeeld werden. In het bezette België werd een uitgebreid netwerk van
vrijwilligers opgezet door het NHVC. Toen de Verenigde Staten in 1917 de
oorlog verklaarden aan Duitsland werd de controletaak van de CRB
overgenomen door het Spaans-Nederlands Comité.
11. Het betreft hier slechts een deel van de archieven van het Brussels kantoor
van de CRB en het Spaans-Nederlands Comité. In 1956 werden 450
portefeuilles door de toenmalige archivarissen vernietigd (vooral statistieken
en boekhouding). Een aantal rapporten, notulen, brievenboeken,
inspectierapporten van de werkzaamheden van het NHVC en briefwisseling
met de hulpkantoren in New York, Rotterdam, Londen, met de Spaanse en
Nederlandse ambassades, met het NHVC en de bezetter bleven wel bewaard.
Cfr. CRB en NHVC.
12. COSEMANS A., Inventaire des archives de la CRB et du comité
Hispano-Néerlandais, Brussel, 2000.
13. CRB, Annual reports, New York, 1915-1917.
GAY G. en FISHER H.H., Public relations of the CRB: documents, Stanford,
1929.
GAY G., Statistical review of relief operations, Stanford, z.d.
NASH G., The life of Herbert Hoover: the humanitarian, New York, 1988.
2.10.1.2 Autres comités de secours / Andere hulporganisaties
Belgische Rode Kruis / Croix-Rouge de Belgique
1. Belgische Rode Kruis
2. Archiefdienst van het Rode Kruis Vlaanderen
3. Archief van het Belgische Rode Kruis
7. Papier
8. foto’s - film
10. 10. Dit archiefbestand valt uiteen in twee delen omdat het Rode Kruis
functioneerde in het bezette én het onbezette landsgedeelte. Wat de werking in
het bezette grondgebied betreft, vinden we de processen-verbaal van het
medisch comité, het directiecomité en van de algemene raad van 28 maart
1915 terug. Daarnaast zijn er briefwisseling met de Duitse afgevaardigde in
het directiecomité, statistieken en rekeningen. Bovendien zijn ook de
uitgegeven rapporten van de lokale Rode Kruisafdelingen van Gent en Luik
en de met de hand geschreven verslagen over de werking in Antwerpen,
Champion, Mechelen, Anderlecht, Sint-Joost-ten-Node en Sint-Gillis beschikbaar. Een lijst van alle hospitalen en hulpposten opgericht bij het begin van de
oorlog en patiëntenlijsten van de hospitalen of hulpposten in Acoz, Diest,
Falisolle, Luik, Tienen, Verviers, Aarschot, Floreffe en in het Brusselse
vervolledigen het archief. Wat de werking achter het front betreft, treffen we
de processen-verbaal van de vergaderingen van het directiecomité achter de
IJzer aan. Veel informatie handelt over de werking van de Rode
Kruishospitalen in De Panne (met plannen, lastenboek, offertes en foto’s),
Vinkem (foto’s) en Calais (lijsten van de verzorgde militairen). Verder zijn er
nog dossiers over de samenwerking met andere internationale hulporganisaties, uitgegeven rapporten, briefwisseling met het Ministerie van
Oorlog en krantenknipsels uit de Britse pers over de werkzaamheden van het
Anglo-Belgisch Comité. Tenslotte is er nog een film uit 1917 met als titel
‘Ambulance de L’Océan’ over de werking van de beide Rode Kruishospitalen
achter het front. De film was bedoeld om als propagandamateriaal te dienen
bij de geldinzamelingen in de Verenigde Staten.
13. DE LAUNOY J., Infirmières de guerre en service commandé, Brussel,
1937.
DE MUNCK L., De grote moeder in de grote oorlog. De hulpverlening van
het Rode Kruis tijdens de Eerste Wereldoorlog, Ieper, 2000.
DE MUNCK L., “Het Belgische Rode Kruis en de Eerste Wereldoorlog:
bronnenoverzicht en recent onderzoek”, in: TALLIER P.-A. en BOIJEN R.,
België en de eerste wereldoorlog - stand van het onderzoek, Brussel, 2002,
191-210.
DEPAGE H., La vie d’Antoine Depage, 1862-1925, Brussel, 1956.
Het Rood Kruis/das Rote Kreuz /La Croix-Rouge; officieel tijdschrift van het
Rode Kruis van België/ offizielle Zeitschrift des Belgischen Roten
Kreuzes/bulletin officiel de la Croix-Rouge de Belgique, Brussel, 1915-1917.
JANSSENS P., Belgische veldhospitalen tijdens de Eerste Wereldoorlog,
Brussel, 2001.
MELIS L., Contribution à l’histoire du service de santé de l’armée au cours
de la guerre 1914-1918, Brussel, 1932.
Comité médical de la Croix-Rouge de Belgique / Medisch Comité
van het Rode Kruis van België
1. Comité médical de la Croix-Rouge de Belgique
3. Archives du Comité médical de la Croix-Rouge de Belgique
4. 1914-1918
5. 4,50 m.
7. Papier
10. Plusieurs membres du Comité médical de la Croix-Rouge de Belgique,
restés à Bruxelles après l’occupation de la capitale, exercèrent leurs fonctions
jusqu’au printemps 1915, date à laquelle la majeure partie des activités de la
Croix-Rouge belge en Belgique occupée fut reprise par les services
allemands. Pour autant, jusqu’à la fin de la guerre, le Comité médical
poursuivit l’envoi de renseignements aux familles de soldats malades, morts
ou blessés. Il est à noter que les Archives de la Croix-Rouge de Belgique
détiennent une partie de la correspondance échangée entre l’organisation et le
délégué allemand du Gouverneur-général auprès de la Croix-Rouge,
Bonifacius von Hatzfeldt-Trachenberg.
11. Ce fonds renferme la correspondance échangée durant la guerre entre le
Comité médical de la Croix-Rouge en Belgique occupée et le Comité
International de la Croix-Rouge à Genève, les autorités belges et allemandes
et plusieurs diplomates en poste à Bruxelles. En outre, il contient plusieurs
listes de soldats belges morts ou blessés lors des combats et quelques
documents relatifs à l’Ambulance du Palais Royal.
12. Inventaire par P.-A. Tallier en préparation.
13. DE MUNCK L., “De werking van het Belgische Rode Kruis in bezet
gebied tijdens de Eerste Wereldoorlog”, in: Une Guerre Totale? La Belgique
dans la Première Guerre Mondiale, Bruxelles, 2005, 183-197.
Serie steekkaarten van het Rode Kruis / Série fichiers de la CroixRouge
1. Rode Kruis van België
3. Steekkarten van het Rode Kruis
4. 1914-1918
5. 70 m.
6. Privé-archief
7. Papier
8. krijgsgevangenen - geïnterneerden - gewonden
10. 11. Het Rode Kruis droeg de steekkaartenverzameling die tijdens de bezetting
aangelegd werd over de gevangen, geïnterneerde en gewonde Belgische
soldaten over aan de Commissie voor de Oorlogsarchieven. Er bestaan drie
verschillende reeksen. Ten eerste een serie fiches met inlichtingen over
krijgsgevangen of geïnterneerde soldaten die alfabetisch geordend is. Ten
tweede een serie fiches met inlichtingen over gewonde, zieke of overleden
soldaten (met vermelding in welk ziekenhuis zij verbleven). Ten derde een
serie steekkaarten met inlichtingen over gewonde, zieke of overleden
soldaten, alfabetisch geordend op de woonplaats van de militair (met
vermelding in welk ziekenhuis zij verbleven).
12. De series zijn alfabetisch geordend in aangepaste steekkaartenkasten.
Aide et Protection aux sans-logis de Saint-Gilles / Hulp en
Bescherming aan de daklozen van Sint-Gilles
1. Aide et Protection aux sans-logis de Saint-Gilles
3. Aide et Protection aux sans-logis de Saint-Gilles
4. 1915-1919
5. 4 m.
7. Papier
10. Cette œuvre prit en charge le logement de sans-logis au sein d’asiles loués
ou mis gratuitement à sa disposition. En outre, elle agit par voie de
conciliation en vue d’aplanir les conflits entre propriétaires et locataires
insolvables. Les archives de ce Comité local de la Section Aide et Protection
aux sans-logis du CNSA sont d’un grand intérêt pour quiconque s’intéresse
aux problèmes liés au logement durant la guerre. Pour plus d’informations, il
conviendra de compulser les inventaires des archives du CNSA.
11. Ce fonds renferme la correspondance et une série de rapports.
Buhl-Committee
1. Buhl-Committee
3. Buhl-Committee
4. 1926-1936
5. 56,30 m.
6. Privé-archief
7. Papier
8. oorlogsslachtoffers
10. De steenrijke Amerikaanse industriemagnaat Frank H. Buhl schonk bij
testament twee miljoen dollar aan de Belgische en Franse oorlogsslachtoffers.
Om erover te waken dat het geld bij de juiste mensen terechtkwam, werd in
1926 het zgn. Buhl-Committee opgericht. De Amerikaanse ambassadeur in
België was voorzitter, koningin Elisabeth vice-voorzitter en William Tuck
secretaris. In totaal kregen 16.000 particulieren en hulporganisaties een
bedrag uitgekeerd.
11. Het archief bleef quasi volledig bewaard: notulen van de bestuursvergaderingen, jaarverslagen, boekhouding, brievenboeken, briefwisseling
met de leden van het comité, met de erfgenamen, met de verschillende
hulpcomité’s waaronder het Nationaal Werk voor Oorlogsinvaliden, de
Nationale Belgische Vereniging tegen Tuberculose, Foyer des Orphelins,
Fédération nationale des Déportés, Fédération nationale des militaires
mutilés et invalides de la guerre, Asiles des soldats invalides belges, Œuvre
des Tuberculeux de la guerre, Koninklijk Gesticht van Mesen, Carnegie
Foundation, Rode Kruis, Office central d’identification, Association des
infirmières visiteurs de Belgique en vele anderen. De grootste reeks is de serie
individuele dossiers (alfabetisch geordend en nader ontsloten via een index op
steekkaarten). Elke persoon die een aanvraag deed, kreeg thuis bezoek van
een verpleegster die naging of men wel degelijk een oorlogsslachtoffer was.
De uitgekeerde bedragen dienden vooral voor de betaling van medische
kosten, betaling van schulden, kindervoeding enz.
Cfr. Directie-generaal Oorlogsslachtoffers.
12. TIHON C., Inventaire des archives du Buhl-Committee, Brussel, 1994.
Belgisch Inlichtingsbureel voor de Krijgsgevangenen en
Geïnterneerden in Brussel / Agence belge de renseignements
pour les prisonniers de guerre et les internés à Bruxelles
1. Belgisch Inlichtingsbureel voor Krijgsgevangenen en Geïnterneerden in
Brussel
3. Belgisch Inlichtingsbureel voor Krijgsgevangenen en Geïnterneerden in
Brussel
4. 1914-1919
5. 15 m.
6. Privé-archief
7. Papier
8. krijgsgevangenen
10. In 1914 werd het Belgisch Inlichtingsbureel opgericht door een aantal
notabelen (gravin de Merode, Rolin-Jaequemyns enz.) en leden van de
algemene raad van het Rode Kruis. De bedoeling was de families van de
soldaten op de hoogte te brengen van de verblijfplaats van hun krijgsgevangen
zoon/echtgenoot. Bovendien kon men via deze weg ook pakjes naar de Duitse
kampen sturen. Spoedig werden in alle grote steden bijkantoren geopend.
11. Het bestand omvat notulen, verslagen, briefwisseling met aangesloten
comités en met de krijgsgevangenen, boekhouding, steekkaarten waarop de
verzendigen naar elke gevangene nauwkeurig werd bijgehouden.
Cfr. Medisch Comité van het Rode Kruis en Belgische Middendienst voor de
Krijgsgevangenen en de Geïnterneerden.
12. VANDEN BOSCH H., Inventaris van het archief van het Belgisch
Inlichtingsbureel voor Krijgsgevangenen en Geïnterneerden in Brussel,
Brussel, 2009.
Bureau de Liège de l’Agence belge pour les prisonniers de guerre
et les internés / Hulpkantoor te Luik van het Belgisch
Inlichtingsbureel voor Krijgsgevangenen en Geïnterneerden
1. Bureau de Liège de l’Agence belge pour les prisonniers de guerre et les
internés
3. Bureau de Liège de l’Agence belge pour les prisonniers de guerre et les
internés
4. 1914-1918
7. Papier
10. Cette organisation de secours procurait des informations sur le lieu de
détention des prisonniers de guerre belges, fonctionnait comme intermédiaire
pour la correspondance avec les camps et envoyait de l’argent et des paquets
(de nourriture) à l’Allemagne. L’envoi se faisait via Maastricht. Paul Hanquet
était directeur.
11. Ce fonds d’archives renferme des séries de correspondance très diverses:
avec les comités de secours locaux, avec les membres de famille de
prisonniers, avec les comités de secours dans les camps (voir ces archives) et
avec des organisations semblables à l’intérieur et à l’étranger. En plus il y a
des documents par rapport aux missions, des bordereaux d’envoi, des reçus et
des pièces comptables. Il vaut aussi la peine de mentionner le fichier énorme,
classifié sur base du nom des prisonniers, avec mention de leur lieu de
détention. Cette série ne renferme pas seulement des prisonniers de la région
liégeoise, mais aussi de toute la Belgique. Quelques pièces provenant du
Comité provincial de Secours et d’Alimentation ont été mélangées dans le
fonds.
Cfr. Agence belge de renseignements pour les prisonniers de guerre et les
internés à Bruxelles, Office central belge pour les prisonniers de guerre et les
internés.
12. Bordereau de versement inédit.
Hulpkantoor te Mechelen van het Belgisch Inlichtingsbureel voor
Krijgsgevangenen en Geïnterneerden / Office de l’Agence belge
de Renseignements pour les Prisonniers de Guerre et les Internés
à Malines
1. Hulpkantoor te Mechelen van het Belgisch Inlichtingsbureel voor
Krijgsgevangenen en Geïnterneerden
3. Archief van het Hulpkantoor te Mechelen van het Belgisch
Inlichtingsbureel voor Krijgsgevangenen en Geïnterneerden
4. 1915-1919
5. 0,8 m.
6. Privé-archief
7. Papier
8. krijgsgevangenen
10. Deze Mechelse hulporganisatie verzamelde de adressen van de Belgische
krijgsgevangenen en zond pakjes met hulpgoederen naar de kampen.
11. In dit kleine archief treffen we verslagen, briefwisseling en foto’s aan.
Cfr. Belgisch Inlichtingsbureel voor Krijgsgevangenen en Geïnterneerden.
12. VANDEN BOSCH H., Inventaris van het archief van het Hulpkantoor te
Mechelen van het Belgisch Inlichtingsbureel voor Krijgsgevangenen en
Geïnterneerden, Brussel, 2009.
Berchemse Afdeling van het Provinciaal Raadplegingsbureel voor
Teringlijders
1. Berchemse Afdeling van het Provinciaal Raadplegingsbureel voor
Teringlijders
3. Archief van de Berchemse Afdeling van het Provinciaal
Raadplegingsbureel voor Teringlijders
4. 1914-1918
5. 12 cm.
6. Overheidsarchief
7. Papier
10. Zoals blijkt uit de benaming betreft het hier een bureel voor het opsporen
en behandelen van TBC-patiënten.
11. Dit archiefbestand bevat enkel de notulen van de bestuursvergaderingen.
12. HOUTMAN E., Inventaris van het archief van het Provinciaal
raadplegingsbureel voor teringlijders- afdeling Berchem.
Commission centrale pour la reconstitution du foyer du militaire
démobilisé
1. Commission centrale pour la reconstitution du foyer du militaire démobilisé
3. Commission centrale pour la reconstitution du foyer du militaire démobilisé
4. 1920
5. 0,10 m.
7. Papier
10. 11. Ce petit fonds se compose uniquement de la liste des membres de la
Commission centrale et des commissions d’arrondissement ainsi que de listes
de paiements versés à des militaires démobilisés par la Commission.
Diesterweg’s Hulpkas voor behoeftige schoolkinderen
1. Diesterweg’s Hulpkas voor behoeftige schoolkinderen
2. Liberaal Archief
3. Archief van de Diesterweg’s Hulpkas voor behoeftige schoolkinderen
4. 5. 5 m.
6. Privé-archief
7. Papier
8. onderwijs
10. -
11. Hier treffen we de jaarverslagen, notulen van de bestuursvergaderingen en
persknipsels over deze Antwerpse vereniging aan.
12. Inventaris van het archief van de Kring Diesterweg en van de
Diesterweg’s Hulpkas voor behoeftige schoolkinderen, Gent, 2006.
L’Aide aux villages. Œuvre des petits villageois
1. L’Aide aux villages. Œuvre des petits villageois
3. L’Aide aux villages. Œuvre des petits villageois
4. 1914-1920
5. 1 m.
7. Papier
10. Fondée dans le but de distribuer des vêtements aux enfants nécessiteux de
Belgique occupée, cette œuvre bénéficia du soutien de plusieurs grands
magasins bruxellois.
11. Les archives de cette œuvre, créée en décembre 1914, se composent de
correspondance, de registres et de photographies d’enfants secourus.
12. TALLIER P.-A. et CARNEL S., Inventaire des archives de l’Aide au
Village – Œuvre des Petits Villageois. 1914-1921, Bruxelles, 2007.
13. Rapport de l’Aide au Village, œuvre des petits villageois, depuis sa
fondation en 1914, jusqu’au 1er janvier 1921, s.l., s.d.
Œuvre de la Feuille d’Étain
1. Œuvre de la Feuille d’Étain
3. Archives de l’Œuvre de la Feuille d’Étain
4. ca. 1914-1920
7. Papier
10. Ce petit fonds concerne exclusivement cette œuvre bruxelloise.
11. Renferme les PV des réunions des membres de cette œuvre de
bienfaisance pour la période de guerre.
12. Inventaire manuscrit.
Œuvre Nationale des Orphelins de la Guerre (Bruxelles) /
Nationaal Werk voor Oorlogswezen (Brussel)
1. Œuvre Nationale des Orphelins de la Guerre
3. Archives de l’ Œuvre Nationale des Orphelins de la Guerre
4. ca. 1914-1920
7. Papier
8. orphelins de guerre – enfants
10. Cette Œuvre fut fondée en mars 1915 sous les auspices du CNSA et placée
sous la présidence d’Adolphe Prins, président de la Commission royale des
Patronages et professeur à l’ULB.
11. Organisée autour de comités locaux, cette œuvre entreprit de venir en aide
aux orphelins et enfants privés du soutien de leur famille. Le fonds se
compose des pièces administratives produites par les différentes sections de
l’œuvre active dans l’agglomération bruxelloise : correspondance, dossiers
nominatifs des ménages et individus secourus, rapports d’activité,…
13. FIEDLER N., Les orphelins de la guerre à Bruxelles (1914-1918).
L’Action menée par l’œuvre nationale des orphelins de la guerre, mémoire de
licence inédit ULB, 2005.
Œuvre pour l’exhumation et l’identification des soldats belges
1. Jeanne Orianne. Archives relatives à Jeanne Orianne et à l’Œuvre pour
l’exhumation et l’identification des soldats belges, 1914-1918.
3. Fonds Jeanne Orianne. Archives relatives à Jeanne Orianne et à l’Œuvre
pour l’exhumation et l’identification des soldats belges, 1914-1918.
4. 1914-1918.
5. 0,25 m.
7. Papier
8. cimetières
10. L’Œuvre pour l’exhumation et l’identification des soldats belges fut
fondée par Jeanne Orianne en 1914 afin d’exhumer les soldats enterrés à la
hâte lors de l’invasion pour les doter de sépultures décentes. Jeanne Orianne
sera arrêtée en mars 1916.
11. Ces archives permettent de se faire une idée de l’activité de l’œuvre
pendant la guerre et témoignent de la vie quotidienne dans un camp de
prisonniers en Allemagne. Elles éclairent les activités déployées dès 1914 afin
de commémorer les morts de la Grande Guerre. Ce fonds devra être complété
par les archives de Jeanne Orianne déposées au MRA (Fonds 14-18 – I –
Personalia, boîte 12, n° 50).
12. TALLIER P.-A. et CLAISSE S., Inventaire du Fonds Jeanne Orianne.
Archives relatives à Jeanne Orianne et à «l’Œuvre pour l’exhumation et
l’identification des soldats belges », 1914-1918, Bruxelles, 2007.
Office central d’identification / Centrale Identificatiedienst
1. Office central d’identification
3. Office central d’identification
4. 1914-1920
5. 0,15 m.
7. Papier
10. Ce petit fonds se compose uniquement de rapports et d’une collection de
formulaires types utilisés par l’OCI.
11. Créé en 1914 sous la patronage du CNSA, l’OCI prit en charge la
distribution de carnets d’identification aux personnes désireuses de bénéficier
de l’aide des œuvres de charité. L’Office survécut à la guerre, financé par des
fonds publics.
Étranger : Œuvres - 555
2.10.2 À L’ÉTRANGER / IN HET BUITENLAND
2.10.2.1 Afrique du Sud / Zuid- Afrika
Belgian Widows and Orphans Fund in Johannesburg
1. Belgian Widows and Orphans Fund in Johannesburg
3. Belgian Fund, Johannesburg (Belgian Widows and Orphans fund,
Johannesburg)
4. 1917-1920
5. 0,10 m.
6. Privé-archief
7. Papier
8. internationale hulpverlening
10. Het Belgian Widows and Orphans Fund was één van de ontelbare comités
die geld inzamelden voor de noodlijdende Belgische bevolking.
11. Het bestand bevat briefwisseling en boekhouding.
12. Plaatsingslijst.
2.10.2.2 Allemagne / Duitsland
Belgisch Hulpcomité van het krijgsgevangenkamp in Altenau im
Harz / Comité de secours belge du camp de prisonniers de guerre
à Altenau im Harz
1. Belgisch Hulpcomité van het krijgsgevangenkamp in Altenau im Harz
3. Belgisch Hulpcomité van het krijgsgevangenkamp in Altenau im Harz
4. 1918-1919
5. 0,10 m.
6. Privé-archief
7. Papier
8. krijgsgevangenen
10. Dit comité verdeelde de (voedsel)paketten die door familieleden en
hulporganisaties opgestuurd werden naar de Belgische officieren in dit kamp.
11. Slechts wat briefwisseling en twee magazijnboeken bleven bewaard.
12. VANDEN BOSCH H., Inventarissen van de archieven van de Belgische
556 - Buitenland : Liefdadigheidsorganisaties
gevangenis te Diest (1914-1922), Brussel, 2009
13. COOL K., Het leven van de Vlaamse krijgsgevangenen in Duitsland
Belgisch Hulpcomité van het krijgsgevangenkamp in
Altengrabow / Comité de secours belge du camp de prisonniers
de guerre à Altengrabow
1. Belgisch Hulpcomité van het krijgsgevangenkamp in Altengrabow
3. Belgisch Hulpcomité van het krijgsgevangenkamp in Altengrabow
4. 1915-1919
5. 1 m.
6. Privé-archief
7. Papier
8. krijgsgevangenen
10. Dit hulpcomité verdeelde de (voedsel)paketten die door familieleden en
hulporganisaties opgestuurd werden naar de talrijke Belgische soldaten in dit
kamp.
11. De vergadernotulen, briefwisseling, boekhouding en de magazijnboeken
van het comité bleven bewaard.
Belgisch Hulpcomité van het krijgsgevangenkamp in Celle /
Comité de secours belge du camp de prisonniers de guerre à
Celle
1. Belgisch Hulpcomité van het krijgsgevangenkamp in Celle
3. Belgisch Hulpcomité van het krijgsgevangenkamp in Celle
4. 1914-1917
5. 0,10 m.
6. Privé-archief
7. Papier
8. krijgsgevangenen
hulporganisaties opgestuurd werden naar de talrijke Belgische soldaten en
politieke gevangenen in dit kamp.
11. Enkel wat briefwisseling en lijsten bleven bewaard.
Belgisch Hulpcomité van het krijgsgevangenkamp in Dyrotz /
Dyrotz
1. Belgisch Hulpcomité van het krijgsgevangenkamp in Dyrotz
3. Belgisch Hulpcomité van het krijgsgevangenkamp in Dyrotz
4. 1917-1918
5. 0,05 m.
6. Privé-archief
7. Papier
8. krijgsgevangenen
hulporganisaties opgestuurd werden naar de weinige Belgische soldaten in dit
kamp.
11. Slechts één dossier i.v.m. de hulpverlening bleef bewaard.
Friedrichsfeld / Comité de secours belge du camp de prisonniers
de guerre à Friedrichsfeld
1. Belgisch Hulpcomité van het krijgsgevangenkamp in Friedrichsfeld
3. Belgisch Hulpcomité van het krijgsgevangenkamp in Friedrichsfeld
4. 1915-1918
5. 0,50 m.
6. Privé-archief
7. Papier
8. krijgsgevangenen
hulporganisaties opgestuurd werden naar de Belgische soldaten in dit kamp.
11. De statuten, verslagen, briefwisseling en lijsten bleven bewaard.
Belgisch Hulpcomité van het krijgsgevangenkamp in Giessen /
Giessen
1. Belgisch Hulpcomité van het krijgsgevangenkamp in Giessen
3. Belgisch Hulpcomité van het krijgsgevangenkamp in Giessen
4. 1916-1918
5. 5 m.
6. Privé-archief
7. Papier
8. krijgsgevangenen
hulporganisaties opgestuurd werden naar de Belgische soldaten en politieke
gevangenen in dit kamp.
11. De statuten, briefwisseling, lijsten en dossiers i.v.m. de verzending bleven
bewaard.
Belgisch Hulpcomité van het krijgsgevangenkamp in Göttingen /
Göttingen
1. Belgisch Hulpcomité van het krijgsgevangenkamp in Göttingen
3. Belgisch Hulpcomité van het krijgsgevangenkamp in Göttingen
4. 1915-1919
5. 1,5 m.
6. Privé-archief
7. Papier
8. krijgsgevangenen
hulporganisaties opgestuurd werden naar de talrijke Vlaamse soldaten. In het
kader van de Flamenpolitik trachtte de Duitsers er een Vlaamse, Duitsgezinde
elite te kweken. Carl Stange en Konrad Beyerle waren verantwoordelijk voor
de propaganda.
11. De vergaderverslagen, briefwisseling met de verschillende hulporganisaties, lijsten, boekhouding en dossiers i.v.m. de verzending bleven
bewaard.
Cfr. Raad van Vlaanderen, Kriegsgefangenenlager Göttingen en Beyerle.
STANGE C., Het gevangenenkamp te Göttingen, Göttingen, z.d.
Belgisch Hulpcomité van het krijgsgevangenkamp in Güstrow /
Güstrow
1. Belgisch Hulpcomité van het krijgsgevangenkamp in Güstrow
3. Belgisch Hulpcomité van het krijgsgevangenkamp in Güstrow
4. 1917-1919
5. 0,10 m.
6. Privé-archief
7. Papier
8. krijgsgevangenen
hulporganisaties opgestuurd werden naar de talrijke Belgische soldaten en
politieke gevangenen in dit kamp.
11. Slechts een paar registers en magazijnboeken bleven bewaard.
Belgisch Hulpcomité van het krijgsgevangenkamp in Hamelen /
Hamelen
1. Belgisch Hulpcomité van het krijgsgevangenkamp in Hamelen
3. Belgisch Hulpcomité van het krijgsgevangenkamp in Hamelen
4. 1915-1922
5. 7,5 m.
6. Privé-archief
7. Papier
8. krijgsgevangenen
hulporganisaties opgestuurd werden naar de duizenden Belgische soldaten in
dit kamp.
11. De vergaderverslagen, briefwisselling, lijsten, verzendingsdossiers en de
boekhouding bleven vrij volledig bewaard.
Belgisch Hulpcomité van het krijgsgevangenkamp in Heilsberg /
Heilsberg
1. Belgisch Hulpcomité van het krijgsgevangenkamp in Heilsberg
3. Belgisch Hulpcomité van het krijgsgevangenkamp in Heilsberg
4. 1917-1918
5. 0,10 m.
6. Privé-archief
7. Papier
8. krijgsgevangenen
11. Enkel wat briefwisseling en magazijnboeken bleven bewaard.
Holzminden / Comité de secours belge du camp de prisonniers de
guerre à Holzminden
1. Belgisch Hulpcomité van het krijgsgevangenkamp in Holzminden
3. Belgisch Hulpcomité van het krijgsgevangenkamp in Holzminden
4. 1915-1918
5. 1,20 m.
6. Privé-archief
7. Papier
8. krijgsgevangenen
hulporganisaties opgestuurd werden naar de Belgische politieke gevangenen
in dit kamp.
11. De verslagen, omzendbrieven, briefwisseling, boekhouding, verzendingsdossiers en de magazijnboeken bleven bewaard. Te vermelden zijn ook enkele
stukken over het onderwijs georganiseerd in het kamp (met o.a. een
aankondiging van de geschiedenislessen van Pirenne).
Kassebruch / Comité de secours belge du camp de prisonniers de
guerre à Kassebruch
1. Belgisch Hulpcomité van het krijgsgevangenkamp in Kassebruch
3. Belgisch Hulpcomité van het krijgsgevangenkamp in Kassebruch
4. 1916-1918
5. 0,10 m.
6. Privé-archief
7. Papier
8. krijgsgevangenen
11. Slechts enkele stukken i.v.m. het magazijnbeheer en de verzending bleven
bewaard.
Belgisch H

woi - naar nederlandse versie

Transcription

Similar documents

VOL. 2 - naar nederlandse versie

Dr. CJ Vaillant Fonds Dr. CJ Vaillant Fonds

het ondraaglijk besef

E - Neerhofdieren

Joannes Petrus Hubertus Jacobs