ga noke

ALEX & SAWAKO François
MAMA JIMMY Tiwyōy
Ne vegevage ossë ‘n
Storian long lanwis blong Hiw
Torres, Vanuatu
2011
Alex & Jimmy Tiwyōy
Yugemëne, Hiw, Torres
25 July 2007
Metave wye!
Noke pe Alex
. Noke ve yöy ti ne
m
2006 vën me. Kimi ve
veteno vati noke ti i ne
, pavën kimi vegevage ti noke
ne vegevage
. Noke yöywye
El
l
d
oysö yoy, Sëdrak Liqëlë,
l
Elf
V
pa
vati noke
.
Ne vitöttöt pene, yeqën ekye Sawako
te Hiw on
vën
.
Yöywye kye ti kemi pa!
noke Alex.
Gud moning,
Stat long 2006 ikam, mi bin stap sam taem wetem ol
komyuniti blong Hiw aelan, long Torres. Olgeta nao oli
lanem mi long lanwis ‘Hiw’, mo oli talem ol kastom stori tu
ikam. Mi talem tankyu long olgeta evriwan – espeseli long
Mama Jimmy Tiwyōy we i talem plante storian, mo Jacob
Elison we i helpem mi blong transletem.
Mi hop se buk ia bae hem i helpem ol pikinini mo bigbigwan
blong oli save lanem stret fasin blong ridim mo raetem
lanwis blong olgeta bakegen, blong ino
Alex FRANÇOIS
LACITO-CNRS
save lus.
Tankyu tumas long evriwan!
Alex.
7 rue Guy Moquet
94801 Villejuif
FRANCE
[email protected]
Mama Jimmy Tiwyoy
Yögevigemëne, Hiw
25 July 2007
K
w
mi i
w i
, mi
i .
Sise toge toge vë—
w
w i
w w
w
wō, gat tom sise vën sise tot ne
wake kkë.
i
ō
i
im. Gatē y
i
i
m: “
noke në mmo. Noke tat tō.” Pa vën, sise
y i , togekëse ie.
i
,
i
w
m:
“Ë pa, woteye ike pene ik' on tot ne wake kkë,
.”
Alë, n
w i
m “
ē
.”
i
m
i
T
y
i
y
y
, oye ne vi∙teyë na, tō
.
w mi i w i
w
i
wi —
y
m
kkë ie.
i
i
y
w n
i y y —
ōt, se tot ne wake
i
i
wēt.
Ne töt wē
w
i
i
ēye; nine tō
.
w

T m
ēptog me ti ne yö
w y
wō.
y
y
i
w
i i
i 'ē
m
ve ē
w
yö metave.
w
y
w y
y
i
ō
i
' i ne töt ov.
w
w
y
w
i
m
m
i
i
w y w
m , tom: “
?!” Ta “Ö’öö!”
8
i
“Kemi tot pa piti nöta wake kkë?!”
i i
iw
m “É è é!
!”
Alë së tonise gat tom “
ē wake kkë 'n ne qin pene.”
w i
!”
wō gat tom “Éèé!

i
i
∙
i
ō
i w y
im.
y
w y
mye tom sise va
; pa
nine gat tom: “Tego! Noke në mmo. Tat tō
.” Alë sise vën.
i
i
w y
mi
w
kkë.
i
m
i
nine tē i
m: ne wē
ti ve tu wuyog pe!
i
T
ō wate vën,
i
ēye wuyog.
ēye, ne tipe yēt ne tot ne takē
wake kkë, ne takē i i i ~
wō i
Tot tot tot pa: ne tō w y .
N' ave pe wesaye t m i
w
w
9
i im
w
.
Vën vën, ne metave tō w y
w
ēptog pe tom tetot pa ne wake kkë sa
nao.
Sise va
“
“
ēn, se vën me se y
, ike vē ēn që?”
m:
?
ē wake kkë na!” Së gat tom “Tego!”
i
i
m “
ē wake kkë ma.”

i y∙
m
i
w y w y
wuyog vën, nine tō me nine yō
i
i, ve tu tēnnē
weyog pe! Wesaye tom tati me tipeptēye.
Alë, ne ttöm: “
kkë kye ne? Noke tō
. Pa, metave tō
noke yō
:
ō me ke yō ve tu
weyog pe…
pene ti
!”
10
i
ēy w y
, nine tipeyē
i ; n' oye ne takē, nine tot ne takē
qiti wake kkë; ne
i i i —
T m
i
—
nine take tō w y
y i
.
Alë ne tutu ne tō
wuy
T m
y
ēt, pa ti
m
i
y
y
?
i
y
w . Ve kay me.
, nine yō
w
ym
iy
m
w y w y m
w y w y
w y w y m
w y w y m
w y w y , ppa—
T m
y
my
w y
. T m
y i
i
y
11
m
y
y
i
ōw ie vën.
T m “
!”
i
ōw
m
gatēt se tom “
i
i
w
kkë.”
ēy
tot tot tot, pa vën nine tō w y .
, ne tō w y , metave tōt wuyog me,
ne tō wuyog vën me, ne tō vën me ne yō
vën: ne wake kkë, tot pa piti!
Alë nine yökö
w
wōsome.

—
p
i
w
m
w
w
kkë, ta togin
w
w i
.
Yö metave, sise vën me tom: “
ē wake kkë 'n ye?”
Gat tom: “
pe nëne!”
ē wake kkë 'n së kimi
12
i
iw
i
iw
i
w
pa
ōw y
y
ii
i
, sise vën.
w
, on
w
ōw yö pēgone së,
w y
, ne ōw
me,
w
ōw yö pē
y
.
i
i
: ne wake kkë sa paëne,
w.
w
ë pe tati ayay.
Alë, sise togetoge që töt∙enē
viv ne teyö.
ō : nine
Ne wut pa ne teyö tegtag, ne y w
im
i
y w
w
i
ne wake kkë na naō.
i
w y
—
w
ē
ō—w y
wut ne teyö.
w
w i
ōw m y
, ne sö o.
ō—w, nine
y
w
m me
i
.
Sise gat tom: “
!
Tegtegagyëte tom nine në mmo; pa nine tetot
nöna wake kkë. Tite mok
, tite
ta mase tit' oye ne wake kkë na.”
i
w w i
vën te ag me!”
m , tom “Ëi!
13
,
i
m , se gat tom: “Tite vën tite
!” — “E, wye! Vën, te vën!”
vē

i
i
w
vitöy on vē
T
w i
i .
, pa sise
i .
i
i
i
mi i
w i
i
“Ike vēn, ike
.”
T m
w
ēt se tom:
i
i
y
y
w y
—
w
w; gatē
y
w
i
i
w
i
ē
w
w
w i
i
i
yi i
vën o.
i
ōw, tame
i
sise yewyaw, sise wut ne teyö.
i
T m
i
w
.
w y
yi.
w
ē
mi i w i
w y
ē
piti ne git opē
w y
w . T
.
14
, sise
ōw, waw,
ō . Yë kē
y
.
ē
m
.
w
Nine sag
nine woge,
wogew
w
yw
m .
Tom “Ququy! Ike tevetave?” —
“K
noke! Tegtegagyë noke, yō sa inoke
pē nök wake kkë.
sise tegtegagyë noke to kema vē
. Senuw ptog ne git
, noke ve
sag magē
' a.”
w
m: “
ō
.”
i
wō
y
i i
i
i . Ti
i
; vën wat' uw yö tën.
y
—
.
i
Nine gatē
i
i
ō
.”
15
w y
m: “
y
T
w
w i
— sö te, sö ti netvönyö kk
. Sise vën.
i
i
i
i
y T
w
y
m
m
yōne: wöttog eyö pēgone.
w
mi i
w i
i i
ne quy vetoy mëne.
T m
i
ttin sise yō
—
m
i
y
y
m
T
y
y.
yōne.
“Ë
pa ne vetoy, tite an ni!”
w
m
uw eyö wake kkë.
y i
m
, tite an ni! Tite gon
y
im
w
w
w
wō gat
tom: “Tite gon ne vetoy mëne: ne tayö tuwë
gon ne vetoy mëne tuwë.”
16
T
im
i
i
vetoy me, sise yuq. Sise yu—q yuq, ne git
vetoy avi ne tōwtōw esa.
i
m m
“Pa ye ve…
!”
ō, sise oye tōvēyēt epëne.
G
m “
m
ē
.”
m
ēn së.
Së tom: “É è é, tati noke!” Së tom: “Tati noke!”
Tom “
, tuwtō
vetoy, ne vetoy avi tite ti?!
! Alë, tipe ne metu, tite
ni!”
y
m
eyōne, to se tipe tom sise ni.
i
Se qnovenie tom ne metu në qune. Se
wöttog eyö pēgone.
Alë se vë—
m“
! Ne metu take sō
ē
töt in.”
y
i
T
w
i
w
i
w
w y
y w
.
—n vën, sise yō tom tego!
y
m
i wë n' ave.
, nine në tektakēin.
17
i
në tektakēin.
w
w i
i
m “
noke gatē
, nine
!”
Tom: “
, woteye
ve sag eyō
ō
vogyaye.”
w
vo?! Vē
w i
m: “
ē
ē
.”
Sise vën.
Sise v ——
y
“
y
y
' ag tu.
, pa yē
?”
w i
ēin pe nëne, gat tom:
“
gatēt ti kemi pe nëne!
Woteye nin' ay ti me yö wōmetu, woteye ay
vēg piti ag.”
Sise gat tom: “
enome vē
ē
!”
Sise vën. Vën ag me — vën ag me, sise yō
vogyaye tom: “E e, qate!
!”
i
' ag tu pe mi ne vi∙teyë na.
18
T m
i
m , tom: “
në sa ti noke nëne?
ēt pene, vönyö kkë pene.”
y
ōw m
w
tipe yētyēt. Pa naō. Pa!
Tom “Ō
y
w
,
, tite toge p' ëne naō.”
i
ēt tom “Tit' on toge, noke ttöm to
woteye së tayö
. Pa
kemi take venvën yeqyōq. Tite toge p' uw ne.”

Toge vë—n vën, yō
me.
“
m
y ōw
!” — “Ee?” — “
?” — “E, tego tok,
Kema toge p' ëne.”
T “Auu! Pa
!
?”
Tom “E e!” — “
ō
19
ō ōw me tite vege.”
To “Ō, wye!”
w
i
y
i
m
m i
i
Sise viye ne toy pē
i
m
m
m
y
w
m
w
m i
i .
ōt ne toy pē vetoy.
i
i
i
y .
i
m i
tamesō ve kay me.
ō
Kay wate me,
m
m: “Maë! Ike
tēvtēv ga, noke tēvtēv gok! Ike tēvtēv ga, noke
tēvtēv gok!”
T
im
ōw i t
w
i
w
.T m
teyetaye ne toy pē vetoy.
Tēw
y
y
—
w
m “É è é! Ne toy pē
.”

Ne metave tōt
i
ēt tom: “
i ō
ōw m
, së kemi take
getgatēt!”
20
T
im
mesō
m
yw
m: “
ōw
ō me tom
tō
ti vo?”
T
T
w
m
i .
w
ēin gat tom: “
ē
tëy vën ne.”
m
ō
w y
i
m: “Ike yō? Noke
gatēt ti kimi tom
ē
!
ō.”
i
w y
y
w .
Sise wate vën ey w
m
gat tom: “
gemoy ekye! Kemi mot
ape.”
21
ē
(N' ape tuwtōw, sise tēt ne wō
.
. Ne wō
, titom ne
tivase. Ti nëpe tom on ta ttintin i sise, sise tēt
pa ne tivase, sise mok ne wō
.)
m“
i
' ëne!”
m “Ōw!”
y
y
i ne tēg.
im
i
m
i
i
i
'
T m
mi
ë kay wate me, tom: “Ike
tēvtēv ga, noke tēvtēv gok!”
ōw ie n' ape vën —
vën vën ne tayö ve tego.
Yö metave, tō me, tom: “
ō
?”
i
m “Take getgatēt! Take getgatēt!”
Ne qin tektakēin gat tom: “
ve tō
' i ne metevetave.”
w
i
∙on.

22
,
i
m: “
Metave tō
y
i iw y
.”
y
i
y
w
.
m
i
T m
mesō ve tō me
i
y
y
m
m
y
.
m
tektakēin gatēt yaqe wuyog.
i
i
i i
m
i
w
m: “
. To kemi on tat pa tō
ōt
ite pa!”
i
m
y∙
y
y
ē siqe.
Ne metave tō
qate tamesō
ō
, se monei
ē ē∙
m: “
: Ye peon
tō
ne gengon, tom nin' on sō
ō
ne wō
wuwseyesay' ite.”
T m
mi teqin
vot pa ne pē
i
w w
23
y
w
i
m
, tom: “
gengon!”
w
! Kemi vën me kemi
wō tō.
Tō wate vën, tema: “Ye, tok!
Ga mëk, wöt tō
toq ekye wö
wöt toge p' ëne.”
T m
y
w
wote wō tō
y
i
w
w
i
iy
i
w
m
wōnaye sa.
w
∙
ōw
.

Vë—
i
i
i .
ō wate me, tom: “Tok
' ëne?”
“Noke viye gesa mëk ti
, pa: Ye, ga mëk! Tō
!”
T m
i
ō
wōnaye vē ēn pe i
w
y
24
ōw y
i.
w, ne
T m
i
w i
ne tën.
ōy y
' y
iy i, nine sō
m
m
wuwseyesaye, to ne pē
uw ne tayö tego.
w
wōn wuyog i
m
ō
i
, vën

i
i——y
y
m
i
iy
iy w
i
-
y
.
iy w
i , se vën me; se vën atta me
se yë vën: ne sov os, yö vi ē w
gengon.
Sise vën iy me: matepō
mesō në matepō, nine
i
i
w y T
i
T
im
w y i
i
y
T m
w y
y
y
i
i
i
y : n' owuw, nine mok
w y wōnwōn.
i
yim
w y
. Në ta—
w w.
w y i
m i
y
w w
w y
i
25
i
y
y
y
w y.
w y w y
y
w
w
.
i
i
y
i
T m
i
i
y
y
ō
, yuq wate: “
!”
—
i
i .
“
, ve menëg gok
owuw?!”
im
w
y
w
yevesë: “
y
i
i
y
—
y
.
w y
m
w
nëgë ne?”
T m
m y
w
ne myane.
i
y
i y
my
∙on, matepō
Tom “Oow! Ike pe menmenëg gok
pe noke ve not matike ne!”
i
m “
ō
' ave? Ike ta
vati kema i ne metë
?”
Ne qin tamesō in, ne matepō gat tom “
! Pa ti noke take gatē
ō gok owuw që me.”
26
Tom “
ōnaye
.”
Viye pa vën se, ne gat tom: “Kemi vën, kemi
gō
, gō
—
…
.
Kemi gō
ō
, titom gōt ne wtage, ne gesuwe peon voyi
me! Ne gesuwe voyi me, ne gesuwe yyave, ne
gesuwe myë, ne gesuwe miyige
…
Vë—n vën, kemi yō
ē
N'
nine nine peon gatēt tike.”
T
!
im
m
'n matepō, ne
yeqën tamesō pe nëne, sise vën se gō
y
w
, ne gengon, tam
i
ōtgōt që,
ne gesuwe voyi me.
—
i
y
i i m
i i
! Ve tu. Ne gesuwe
kkë—! Ne gesuwe myë.
i , ne gesuwe
wegewoge, nine tom:
27
“Tego, tego! Noke tat not mat ike. Pa ike vati
kema i ne wōnaye.”
i i
i
mesaye, ike yō
tu. Ne wō
Pa
m: “
ē
ē
, yaqe ti me ve
.
.”
i
m“
.”

T
im
i
i
, noke nëne on
!”
“
i
m
ōw
.
28
i
m
i
m
vivot∙
i
w
∙on; vitöy∙on,
w y—
w i
.
Vë—n vën, pepai
i
y
m
w i
ë pe
pepavëin pe vē
ēn: sē i
ōw i
m
w
w tine, gat tom:
“Alë! Kimi
vēnvē
ō!
Noke pavëin.”
T m
vē
ne tōw
i
i
i
w
i , tam
i
w
i
ēn avi
w
.
∙on, wötog. Vitöy∙on, wötog.
——
w mi i w i
sise
w
, nine pepavëin, nine
w
i
ēt vën; nin' oye ne votmēt, nine wōn.
N m
m
i
im
.
29

Ne vegevage pene ppa pene.
T m w
y
vē
i i
i
ō ē Teqov-Vot, ike tō w i
ēn tegtag, ike yō ne töt pake së
i
i
i
i ē w
ii .
w
i
tegtag, ike yō vē
votmē
Wō
m
m
ē Teqov∙Vot, ike yō vēn
ē Teqov∙Vot, ike yō ne
, wōn ne Pënö ti ie.
i i
y
m
i
i
i
y
w y
y
i .
Ne vot in ve sag wate që me ne.
Vot.
T
wō
i m
. Yöywye tike.

30
ē Teqov-