zarządzanie finansami i rachunkowość journal of financial

Transcription

ZARZĄDZANIE
FINANSAMI
I RACHUNKOWOŚĆ
JOURNAL OF FINANCIAL
MANAGEMENT
AND ACCOUNTING
2 (4) 2014
Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie
Warsaw University of Life Sciences – SGGW
Warszawa 2014
RADA NAUKOWA (SCIENTIFIC COUNCIL)
Prof. dr hab. Bogdan Klepacki – przewodniczący (chairman)
Prof. dr Hans-H. Blueuel
Prof. dr Agnes Csiszarik-Kocsir
Prof. dr hab. Anatoliy Chupis
Prof. dr hab. Irena Jędrzejczyk
Prof. dr Baiba Rivza
Prof. dr hab. Henryk Runowski
Prof. dr Peter Schuster
Prof. dr hab. Maria Sierpińska
Prof. dr hab. Vyacheslav Skobara
Prof. dr Mario Strassberger
Prof. dr hab. Valeriy Zhuk
Dr hab. Dariusz Zarzecki, prof. nadzw. US
REDAKTOR NACZELNY (EDITOR-IN-CHIEF)
Dr hab. Mirosław Wasilewski, prof. nadzw. SGGW, Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie
ZASTĘPCA REDAKTORA NACZELNEGO (DEPUTY EDITOR-IN-CHIEF)
Dr Magdalena Mądra-Sawicka, Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie
REDAKTORZY TEMATYCZNI (SUBJECTS EDITORS)
Dr Magdalena Mądra-Sawicka – finanse (finance), Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie
Dr Grażyna Rembielak-Vitchev – ekonomia (economy), Uniwersytet w Salford, Wielka Brytania
Dr Kevin Rowles – rachunkowość (accounting), Uniwersytet w Huddersfield, Wielka Brytania
Dr Marzena Ganc – rachunkowość (accounting), Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie
Dr hab. Tomasz Siudek – bankowość (banking), Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie
REDAKTOR STATYSTYCZNY (STATISTICAL EDITOR)
Dr hab. Joanna Kisielińska, prof. nadzw. SGGW, Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie
REDAKTORZY JĘZYKOWI (LANGUAGE EDITORS)
Dr Adam Sułkowski, Uniwersytet Massachusetts, Stany Zjednoczone
Agata Kropiwiec, Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie
RECENZENCI (REVIEWERS)
Krystyna Brzozowska, Alina Daniłowska, Tadeusz Dudycz, Justyna Franc-Dąbrowska, Waldemar Gos,
Sławomir Juszczyk, Stanisław Kasiewicz, Adam Marek Kopiński, Paweł Kosiń, Mirosław Krajewski,
Nataly Kruchok, Sebastian Majewski, Olena Oliynyk, Joanna Olga Paliszkiewicz, Bogusław Pietrzak,
Michał Pietrzak, Walenty Poczta, Waldemar Rogowski, Tomasz Siudek, Stanisław Stańko, Elżbieta Skrzypek,
Tomasz Wiśniewski, Dariusz Wędzki, Dariusz Zarzecki, Wojciech Ziętara, Magdalena Zioło
Redakcja czasopisma
„Zarządzanie Finansami i Rachunkowość”
Wydział Nauk Ekonomicznych
ul. Nowoursynowska 166
02-787 Warszawa
Polska
e-mail: [email protected]
Editorial Office
‘Journal of Financial Management and Accounting’
Warsaw University of Life Sciences – SGGW
Faculty of Economic Sciences
Nowoursynowska Street 166
02-787 Warsaw
Poland
e-mail: [email protected]
ISSN 2300-9683
© Copyright by Warsaw University of Life Sciences Press
Wydawnictwo SGGW, ul. Nowoursynowska 166, 02-787 Warszawa
tel. 22 593 55 20, fax 22 593 55 21
www.wydawnictwosggw.pl, e-mail: [email protected]
Druk: POLIMAX s.c., ul. Nowoursynowska 161 L, 02-787 Warszawa
ZARZĄDZANIE FINANSAMI I RACHUNKOWOŚĆ 2 (4) 2014
JOURNAL OF FINANCIAL MANAGEMENT AND ACCOUNTING 2 (4) 2014
SPIS TREŚCI
Marta Juszczyk, Beata Grzejszczyk
Ocena rentowności przedsiębiorstw przemysłowych w zależności od temp
zmian kursów ich akcji
Profitability of industrial companies depending on the rate of exchange
of their prices ....................................................................................................................................
5
Galyna M. Fylyuk, Оlena V. Pimenova
State support of agriculture: the analysis of an experience of Germany
Pomoc publiczna a rolnictwo: analiza doświadczeń w Niemczech ..........................
19
Ivan Gaidutskiy
Problems of transnational investment low-carbon economy
Problematyka ponadnarodowych inwestycji gospodarek niskoemisyjnych ..........
31
Olga Ilchak, Katarzyna Boratyńska
Accounting and control of agricultural land under innovative development
Rachunkowość oraz kontrola gruntów rolnych w warunkach rozwoju
innowacyjnego ............................................................................................................................... 41
Rafał Balina
Społeczna odpowiedzialność biznesu (CSR) na przykładzie banków
spółdzielczych
Corporate social responsibility (CSR) on the example of cooperative banks ........ 51
Brîvers Ivars, Stonâne Astrîde
Capital concentration effects on the type of economic growth
Oddziaływanie koncentracji kapitału na wzrost gospodarczy .................................. 61
Borys Melnychuk
Prospects of audit development in Ukraine
Perspektywy rozwoju audytu na Ukrainie ......................................................................... 73
Katarzyna Żak
Global trends in brownfield investments implemented by international firms
Globalne tendencje w dokonywaniu inwestycji typu brownfield przez
przedsiębiorstwa międzynarodowe ......................................................................................... 81
Krzysztof Czerkas
Ewolucja systemu zarządzania ryzykiem w bankach a perspektywa
finansowania projektów nieruchomościowych w Polsce
The evolution of risk management system in banks according to the financial
perspectives of commercial real estate projects in Poland .......................................... 93
ZARZĄDZANIE FINANSAMI I RACHUNKOWOŚĆ 2 (4) 2014, 5–17
JOURNAL OF FINANCIAL MANAGEMENT AND ACCOUNTING 2 (4) 2014, 5–17
OCENA RENTOWNOŚCI PRZEDSIĘBIORSTW
PRZEMYSŁOWYCH W ZALEŻNOŚCI OD TEMP ZMIAN
KURSÓW ICH AKCJI
Marta Juszczyk, Beata Grzejszczyk
Katedra Ekonomiki i Organizacji Przedsiębiorstw
Abstrakt. W opracowaniu przedstawiono ocenę rentowności przedsiębiorstw
z wybranych branż produkcyjnych na Giełdzie Papierów Wartościowych w Warszawie w zależności od tempa zmian kursów akcji. Do badań wybrano cztery sektory przemysłowe, tj. budowlany, elektromaszynowy, metalowy i spożywczy, do
których łącznie zakwalifikowano 83 przedsiębiorstwa. Dane wykorzystane do
obliczeń wskaźników finansowych pochodzą z kwartalnych sprawozdań finansowych przedsiębiorstw za lata 2009–2011. Analizie poddano obszar rentowności
spółek, w tym wskaźnik rentowności majątku, wskaźnik rentowności kapitału
własnego, jak również wskaźnik rentowności sprzedaży.
Słowa kluczowe: GPW, rentowność majątku, rentowność kapitału, rentowność
sprzedaży
WSTĘP
Analiza fundamentalna należy do jednej z najbardziej istotnych i zaawansowanych grup technik używanych do analiz spółek giełdowych. W metodzie tej, ściśle
związanej z inwestowaniem długoterminowym, ważną rolę spełniają m.in. takie
zagadnienia jak: analiza ekonomiczna, międzyrynkowa czy różnorodne modele
wyceny akcji. Jednym z ważniejszych elementów rozbudowanej analizy fundamentalnej stanowi ocena sytuacji finansowej przedsiębiorstw. Analiza finansowa,
popularnie nazywana analizą wskaźnikową, umożliwia kompleksową i wszechstronną ocenę kondycji ekonomicznej przedsiębiorstw, dostarcza informacji
6
M. Juszczyk, B. Grzejszczyk
o stanie i zmianach, jakie zaszły w sytuacji finansowej i majątkowej, a także
w wynikach ich działalności. Pozwala ponadto przewidzieć niekorzystne zjawiska,
nie tylko w skali pojedynczego przedsiębiorstwa, ale również dokonać oceny całej
branży i zdiagnozować ją pod względem perspektyw rozwoju w przyszłym okresie.
Podstawowym celem każdej spółki jest maksymalizacja zysku. W związku
z tym, wskaźniki rentowności odgrywają szczególnie istotną rolę w ocenie kondycji finansowej spółek. Badania przeprowadzone w tym zakresie informują
o korzyściach z prowadzonej działalności, dostarczając tym samym odpowiedzi
na pytanie, czy funkcjonowanie przedsiębiorstwa jest opłacalne z punktu widzenia jego właścicieli. Zdaniem Wędzkiego [2009], analizę rentowności uważa się
za najważniejszą z analiz gdyż: (i) stanowi ona oszacowanie stopnia pomnożenia
kapitału właścicieli, co jest równoważne maksymalizacji wartości dla właścicieli,
(ii) wyraża funkcję celu przedsiębiorstwa, z którą powinny być zgodne wszystkie
inne obszary działalności oraz (iii) umożliwia wskazanie czynników wpływających na wartość dla właścicieli.
W ocenie indywidualnego inwestora, z punktu widzenia opłacalności jego
decyzji inwestycyjnych, kluczową kwestią, obok rozpoznania przyszłych trendów
cenowych, jest odpowiedź na pytanie, czy kondycja finansowa spółek wpływa na
kształtowanie się kursów akcji. Ponieważ emitentem papierów wartościowych na
giełdzie są w głównej mierze przedsiębiorstwa, więc powszechnie uważa się, że
dobra sytuacja finansowa spółki powinna mieć odzwierciedlenie we wzroście cen
jej akcji. Zmiany notowań giełdowych mogą jednak następować pod wpływem
wielu innych czynników, wśród których nie bez znaczenia jest sytuacja w danym
sektorze, gospodarce krajowej czy nawet wydarzenia na światowych giełdach. Temat zależności między sytuacją ekonomiczno-finansową przedsiębiorstw a notowaniami ich akcji pojawiał się w literaturze wielokrotnie, jednak duża część prac
przeprowadzonych w tym zakresie wskazuje na brak jednoznacznych stwierdzeń,
co do związku między analizowanymi zmiennymi [Nawrocki 2003; Komuda 2004;
Potocki 2004; Urbanowicz i Zaleska 2005].
Stosowanie analizy wskaźnikowej przy podejmowaniu decyzji inwestycyjnych wydaje się mieć racjonalne przesłanki, a przedsiębiorstwo o dobrych fundamentach powinno być wycenione przez uczestników rynku wyżej niż to, którego
sytuacja ekonomiczno-finansowa jest gorsza. Za takimi argumentami przemawiają badania Jędrusiaka [2008] wskazujące, że uczestnicy rynku reagują niemal
natychmiastowo na silne sygnały o jednoznacznym przekazie, w tym informacje o obniżeniu bądź podwyższeniu prognoz finansowych. Stopy zwrotu często
po upływie nawet kilku dni po publikacji takiego komunikatu utrzymują się na
wysokim poziomie, co poświadcza, że inwestorzy zdają sobie sprawę z faktu, że
wycena przedsiębiorstw bazuje w dużej mierze nie tylko na obecnych, ale również na przeszłych i prognozowanych wynikach finansowych spółek. Wystąpienie
ZARZĄDZANIE FINANSAMI I RACHUNKOWOŚĆ
2 (4) 2014
7
Ocena rentowności przedsiębiorstw przemysłowych...
zależności między sytuacją finansową przedsiębiorstw, zwłaszcza w zakresie ich
rentowności, a tempem zmian kursów akcji może mieć istotny wpływ na decyzje
inwestycyjne na rynku kapitałowym, co uzasadnia podejmowanie badań w tym
zakresie.
CEL I METODY BADAŃ
Celem opracowania jest określenie zależności między rentownością spółek przemysłowych notowanych na GPW w Warszawie a średniookresowym tempem
zmian kursów akcji.
Badaniem objęto spółki z czterech sektorów produkcyjnych: budownictwo,
przemysł elektromaszynowy, metalowy oraz spożywczy, funkcjonujących w latach 2009–2011. Obiekty zostały wybrane w sposób celowy, biorąc pod uwagę jedynie te przedsiębiorstwa, które notowane były na GPW w Warszawie we wszystkich latach badanego okresu, kierując się jednocześnie pełną kompletnością danych w zakresie, zarówno danych finansowych, jak i kursów akcji. Liczba spółek
zakwalifikowanych do badania wynosiła: budownictwo – 27 przedsiębiorstw,
branża spożywcza – 19 przedsiębiorstw, branża elektromaszynowa – 20 przedsiębiorstw, branża metalowa – 17 przedsiębiorstw. Dane do obliczeń wskaźników
finansowych pochodzą z kwartalnych sprawozdań finansowych przedsiębiorstw
za lata 2009–2011. Do analizy rentowności wykorzystano w badaniu wskaźniki
rentowności aktywów ogółem (ROA), rentowności kapitału własnego (ROE) i rentowności sprzedaży netto (ROS).
Grupa przedsiębiorstw przemysłowych z poszczególnych branż została uszeregowana według rosnącego, średniookresowego tempa zmian kursów akcji,
sformułowanego wzorem:
TG = ( iG − 1) ⋅ 100
gdzie:
iG =
n −1
i2 /1 ⋅ i3 /1 ⋅ ... ⋅ i
n
n −1
=
n −1
y
y2 y3
⋅ ⋅ ... ⋅ n =
y1 y2
yn −1
n −1
yn
y1
przy czym:
TG – średniookresowe tempo zmian,
iG – średnie tempo zmian zjawiska w czasie.
Średniookresowe tempo zmian informuje o ile procent przeciętnie w całym badanym odcinku czasu poziom badanego zjawiska zmieniał się z okresu na okres.
W celu oceny wpływu zmian notowań giełdowych na sytuację ekonomiczno-finan-
2 (4) 2014
8
sową spółek, uzyskane szeregi zostały podzielone na kwartyle. Pierwszy kwartyl
(25% liczby spółek) obejmował przedsiębiorstwa o najniższym poziomie przyjętego kryterium podziału, kwartyl drugi (50%) – o poziomie przeciętnym i kwartyl
trzeci (25%) – o poziomie najwyższym. Analizując uzyskane wyniki finansowe
w poszczególnych kategoriach i branżach, wykorzystano podział na odpowiednio:
grupę pierwszą (I), drugą (II) oraz trzecią (III). W ocenie zgromadzonego materiału wykorzystano metody statystyki tabelarycznej, graficznej i opisowej, a także
metody matematyczno-statystyczne.
WYNIKI BADAŃ
Rentowność odzwierciedla w sposób najbardziej syntetyczny efektywność gospodarowania w przedsiębiorstwach. Wskaźniki należące do tej grupy wyrażają tym
samym relację zysku liczonego na różnych poziomach działalności gospodarczej do
osiągniętego przychodu ze sprzedaży lub poniesionych nakładów [Wypych 2000].
Wskaźnik ROA, zwany także stopą zwrotu z aktywów, określa jak efektywnie
wykorzystywane są aktywa spółki. Kształtowanie rentowności majątku w spółkach przemysłowych w czterech branżach produkcyjnych, pogrupowanych według średniookresowego tempa zmian kursów akcji w latach 2009–2011 przedstawia tabela 1.
W branży budowlanej najwyższą średnią stopę zwrotu z aktywów uzyskały
przedsiębiorstwa charakteryzujące się najwyższym średniookresowym tempem
zmian kursu akcji (średnio 1,5%). Jednocześnie w grupie tej znajdowały się spółki o najbardziej stabilnym wskaźniku rentowności majątku. Najmniej korzystna
sytuacja pod względem wskaźnika ROA występowała natomiast w przedsiębiorstwach o najniższym średniookresowym tempie zmian kursów akcji i wynosiła
ona średnio –0,8%. Grupa II przedsiębiorstw charakteryzowała się największą
niestabilnością, a rentowność majątku kształtowała się w przedziale od –2,3%
w 2 kwartale 2011 r. do 1,3% w 3 kwartale 2011 r. Średnio w badanym okresie
wskaźnik ROA wyniósł 0,1%. Dodatnia zależność między rentownością majątku
a zmianą kursu akcji wystąpiła w ostatnim kwartale 2009 r. oraz w większości
kwartałów lat 2010–2011. W żadnej z grup nie stwierdzono jednolitej zależności w ujęciu dynamicznym, z wyjątkiem grupy III, w której widoczny był wzrost
wskaźnika we wszystkich kwartałach 2011 r., od 1,4% w 1 kwartale do 2,2%
w 4 kwartale.
Spośród czterech analizowanych branż najmniejszy związek między średniookresowym tempem zmian kursów akcji a poziomem wskaźnika ROA wystąpił w sektorze metalowym, w którym dodatnia zależność miała miejsce jedynie
w 4 kwartale 2009 r., jak również w 1 i 3 kwartale 2010 r. Przeciętnie w branży
2 (4) 2014
9
TABELA 1. Wskaźnik rentowności majątku według kryterium średniookresowego tempa
zmian kursów akcji (%)
Grupa
2009
1
2
2010
3
4
1
2
2011
3
4
1
2
3
4
Średnio
Budownictwo
I
0,67 1,79 1,29 0,46 0,30 –2,18 0,12 –2,02 0,08 –1,81 –1,30 –6,78 –0,78
II
–0,56 1,13 0,30 1,03 –0,81 –0,16 0,78 0,26 0,49 –2,25 1,26
0,11
0,13
III
0,04 1,55 1,44 1,91 0,48 1,59 1,95 1,58 1,39 1,70 1,90
2,19
1,48
Ogółem –0,11 1,40 0,81 1,08 –0,24 –0,29 0,87 –0,04 0,59 –1,26 0,74 –1,21
0,19
Metalowy
I
3,30 1,53 1,66 –2,50 –0,20 3,69 –0,31 1,45 1,46 1,71 1,57
2,42
1,31
II
–0,76 0,40 1,51 –0,34 –0,17 –0,13 1,66 0,01 0,91 1,23 1,33
1,48
0,59
III
0,04 1,86 0,84 1,43 1,12 1,78 1,98 0,50 1,57 2,54 2,68
2,27
1,55
Ogółem
0,62 1,07 1,40 –0,56 0,12 1,44 1,16 0,55 1,22 1,68 1,72
1,94
1,03
Spożywczy
I
–1,27 –0,34 0,92 –2,08 0,16 –0,70 –0,35 –1,09 –0,40 –1,10 –1,66 –1,20 –0,76
II
0,37 0,56 0,86 –1,15 1,57 0,16 0,95 0,01 –0,11 0,76 –0,34
0,21
0,32
III
2,31 2,15 2,41 4,65 4,04 3,11 4,62 3,84 3,62 3,38 3,33
3,93
3,45
Ogółem
0,35 0,66 1,20 –0,17 1,72 0,55 1,38 0,53 0,60 0,82 0,09
0,44
0,68
Elektromaszynowy
I
1,23 0,99 0,24 0,21 0,14 –0,52 –0,46 1,15 0,48 0,44 1,12
0,87
0,49
II
0,40 0,67 0,52 0,34 –0,31 0,83 0,65 1,09 0,62 1,21 2,02
1,44
0,79
III
0,66 0,89 1,66 1,21 1,10 1,56 1,31 1,67 1,26 1,39 2,54
2,64
1,49
Ogółem
0,67 0,80 0,73 0,52 0,16 0,67 0,54 1,25 0,74 1,06 1,92
1,60
0,89
Źródło: Opracowanie własne.
tej najwyższym poziomem rentowności majątku charakteryzowały się przedsiębiorstwa z grupy III (1,6%), a najniższym przedsiębiorstwa z grupy II (0,6%).
Podobnie jak w sektorze budowlanym, we wszystkich kwartałach 2011 r. występował stopniowy wzrost rentowności majątku, z 0,9% w 1 kwartale do 1,5%
w 4 kwartale, jednakże sytuacja ta miała miejsce w przedsiębiorstwach należących do grupy o przeciętnym średniookresowym tempie zmian kursu akcji.
Spółki o najniższym średniookresowym tempie zmian kursu akcji odnotowały
średnią stopę z aktywów na poziomie 1,3%. Wzrost ROA w branży spożywczej
w największy sposób implikował wzrost tempa zmian cen akcji. Jedynym okresem, w którym przedmiotowa zależność nie została zaobserwowana, był 3 kwartał 2009 r. (rysunek 1).
2 (4) 2014
10
RYSUNEK 1. Wskaźnik ROA w przemyśle spożywczym według kryterium średniookresowego tempa zmian kursów akcji (%)
Najniższy średni wskaźnik rentowności majątku w branży spożywczej wystąpił w grupie I, charakteryzującej się najmniejszym średniookresowym tempem
zmian kursu akcji (–0,8%). Większość przedsiębiorstw z tej grupy w całym badanym okresie (z wyjątkiem 3 kwartału 2009 r. i 1 kwartału 2010 r.) odnotowywała
straty, co świadczyło o niskiej efektywności wykorzystania ich majątku. Spółki
z grupy II określała największa zmienność, a przeciętna rentowność majątku
w badanym okresie wyniosła 0,3%. Efektywność wykorzystania aktywów o największym średniookresowym tempie wzrostu kursu akcji była najwyższa i wynosiła średnio 3,5%. Przedsiębiorstwa z tej grupy wyróżniały się jednocześnie
najbardziej stabilnymi wskaźnikami ROA, szczególnie w roku 2011, w którym
rentowność majątku przyjmowała wielkości od 3,3 do 3,9%. W 4 kwartale 2009 r.
odnotowano znaczny spadek poziomu wskaźnika w przedsiębiorstwach z grupy I
i II oraz wzrost rentowności spółek w grupie III.
W przemyśle elektromaszynowym w większości kwartałów wskaźniki rentowności majątku różnicowane były zmianami średniookresowego tempa kursów akcji. Zależność ta nie wystąpiła jedynie w 4 kwartałach (1 i 2 kwartale 2009 r. oraz
2 i 4 kwartale 2010 r.). Wskaźnik rentowności majątku był najniższy w grupie
I przedsiębiorstw (0,5%), a najwyższy w grupie III (1,5%). W II grupie przedsiębiorstw średni poziom wskaźnika rentowności majątku ukształtował się na
poziomie 0,8%. Podobnie jak w branży budowlanej, w grupie przedsiębiorstw
o najwyższym średniookresowym tempie wzrostu kursu akcji stwierdzono jednolitą tendencję rosnącą rentowności aktywów w 2011 r., od 1,3% w 1 kwartale
do 2,6% w 4 kwartale.
Wskaźnik rentowności kapitału własnego (ROE) jest podstawowym wskaźnikiem charakteryzującym zyskowność zainwestowanego kapitału przez właścicieli. Wysoki poziom wskaźnika oznacza, że coraz większy zysk po opodatkowaniu
powiększa pierwotny wkład właścicieli, a więc ich inwestycje przynoszą im coraz
większe korzyści [Wędzki 2009].
2 (4) 2014
11
W tabeli 2 zaprezentowano kształtowanie się wskaźnika rentowności kapitału
własnego według kryterium średniookresowego tempa zmian kursów akcji. W badanych kwartałach branży budowlanej przeciętny wskaźnik rentowności kapitału
własnego był najwyższy w III grupie przedsiębiorstw (3,6%) i różnił się w porównaniu do spółek z pozostałych grup (w I grupie wynosił –2,3%, a w II grupie 0,2%),
a także odróżniał się od średniego poziomu rentowności ogółem (0,3%). W opisywanych grupach nie stwierdzono jednolitej zależności w ujęciu dynamicznym z wyjątkiem 2011 roku w grupie III. Ponadto w żadnym kwartale 2009 r. nie odnotowano
związku między średniookresowym tempem zmian cen akcji a wskaźnikiem ROE.
Od 2 do 4 kwartału 2010 r. oraz w 1, 3 i 4 kwartale 2011 r. występowała dodatnia zależność między średniookresowym tempem zmian, a wartością wskaźnika rentowności kapitału własnego. Najbardziej stabilne wartości ROE przyjmował w grupie
przedsiębiorstw o najwyższym średniookresowym tempie wzrostu cen akcji.
TABELA 2. Wskaźnik rentowności kapitału własnego według kryterium średniookresowego tempa zmian kursów akcji (%)
2009
Grupa
1
2
2010
3
4
1
2
2011
3
4
1
2
3
4
Średnio
Budownictwo
I
II
2,34 5,36 3,28 2,56
0,77 –4,38
–0,41 2,82 1,34 2,12 –1,38 –0,09
III
0,60 3,72 3,32 4,11
Ogółem
1,63
4,08
0,53 3,68 2,29 2,68 –0,15 –0,27
0,80 –7,26 –0,79 –3,00 –3,74 –23,29 –2,28
1,34
0,82
0,64 –5,57 1,95 –0,88 0,22
4,71
3,84
3,18 4,52 4,67
1,95 –0,61
4,93 3,61
0,83 –2,66 1,08 –5,40 0,33
Metalowy
I
II
4,16 1,54 2,20 –6,94 –0,71
6,17 –0,99
–1,58 0,62 2,64 –0,41 –0,56 –0,52
III
0,30 4,86 1,76 2,48
Ogółem
1,98
0,55 1,89 2,30 –1,65 –0,01
0,99
3,16 4,04 3,82
4,94 1,86
2,87 –0,14
1,89 2,21 2,61
3,02 1,05
3,54
4,20 –0,82
3,24 5,45 4,88
4,82 3,06
2,40
2,05
2,58 3,51 3,50
4,01 1,76
0,03
Spożywczy
I
–4,37 –0,34 2,53 –5,03
II
0,15 1,99 3,11 –2,87
2,53
2,02
3,90
1,06 –0,87 5,44 3,58
2,41 1,87
III
4,10 3,36 4,37 9,13
6,49
5,10
7,85
7,38
5,91 5,45 5,72
7,72 6,05
Ogółem –0,21 1,67 3,22 –0,91
2,90
1,97
3,67
1,45
0,60 3,52 2,21
1,72 1,82
0,75 –0,63 –0,13 –2,54 –0,71 –1,85 –3,34 –3,25 –1,58
Elektromaszynowy
I
1,64 1,44 0,23 0,23
1,50
0,44 0,73 1,30
1,37 0,57
II
1,15 1,39 1,16 0,90 –0,21
1,42
1,00
1,95
1,04 2,32 3,47
2,49 1,51
III
0,98 1,22 3,47 2,51
1,89
2,78
2,31
3,29
2,43 2,68 5,63
5,55 2,89
Ogółem
1,23 1,36 1,50 1,13
0,40
1,14
0,79
2,18
1,23 2,01 3,47
2,97 1,62
0,14 –1,06 –1,14
2 (4) 2014
12
W przypadku wskaźnika rentowności kapitału własnego, podobnie jak dla
wskaźnika rentowności majątku, najmniejszy związek między tempem zmian
kursów akcji, a poziomem wskaźnika ROE wystąpił w sektorze metalowym.
W branży tej zależność miała miejsce jedynie w 4 kwartale 2009 r. oraz 1 i 3 kwartale 2010 r. Średni poziom rentowności kapitału własnego w badanych kwartałach był w przemyśle metalowym wyższy niż w branży budowlanej i wynosił
1,8%. Ponadto widoczna była w tym okresie zasadnicza dominacja przedsiębiorstw z sektora metalowego o najwyższym średniookresowym tempie wzrostu
kursu akcji, gdyż średnia wielkość wskaźnika wyniosła 3,1%. Najwyższą średnią
rentowność kapitału własnego odnotowano w badanych przedsiębiorstwach
w 4 kwartale 2011 r. (4,0%), natomiast najniższą – w 4 kwartale 2009 r. (–1,7%).
W przedsiębiorstwach należących do grupy o przeciętnym średniookresowym
tempie zmian kursu akcji we wszystkich kwartałach 2011 r. występował stopniowy wzrost rentowności majątku, z 1,9% w 1 kwartale do 3,0% w 4 kwartale.
W przemyśle spożywczym wystąpiła najsilniejsza dodatnia zależność między
wzrostem tempa kursów akcji a wskaźnikiem rentowności kapitału własnego (rysunek 2). Najniższy poziom wskaźnika wystąpił w grupie o najmniejszym średniookresowym tempem zmian cen akcji (–1,6%). Przedsiębiorstwa z grupy I prawie
w całym analizowanym okresie (poza 3 kwartałem 2009 r. i 1 kwartałem 2010 r.)
charakteryzowały się ujemnym wskaźnikiem rentowności kapitału własnego, co
świadczy o osiąganiu przez te przedsiębiorstwa strat. Najmniejsza zmienność
ROE wystąpiła w grupie III przedsiębiorstw, a ich średni wskaźnik osiągnął 6,1%
i był wyższy od średniego poziomu rentowności kapitału własnego ogółem, który
w badanym okresie wynosił 1,8%.
RYSUNEK 2. Wskaźnik ROE w przemyśle spożywczym według kryterium średniookresowego tempa zmian kursów akcji (%)
2 (4) 2014
13
Wzrost tempa kursu akcji w dużym stopniu był powiązany z wyższym wskaźnikiem ROE również w przemyśle elektromaszynowym i tylko w 3 kwartałach
(1 i 2 kwartale 2009 r. i 1 kwartale 2010 r.) zależność ta nie wystąpiła. W grupie
I zaobserwowano najniższy przeciętny wskaźnik rentowności kapitału własnego,
który ukształtował się na poziomie 0,6%, natomiast najwyższy został odnotowany w grupie III i wyniósł 2,9%. W grupie II spółek przeciętne ROE ukształtowało
się na poziomie 1,5%. Przedsiębiorstwa o najniższym średniookresowym tempie
zmian cen akcji w 2011 r. cechowały się jednolitą tendencją wzrostową rentowności kapitału własnego z 0,4 do 1,4% w 4 kwartale.
Wskaźnik rentowności sprzedaży netto (ROS) informuje o tym, ile złotych zysku (straty) po opodatkowaniu (netto) wypracowują wszystkie przychody z działalności. Im wskaźnik ten jest wyższy, tym lepiej dla przedsiębiorstwa, ponieważ
przychody ze wszystkich rodzajów działalności przynoszą coraz więcej zysku dostępnego dla właścicieli [Wędzki 2009]. Kształtowanie się wskaźnika rentowności sprzedaży w przedsiębiorstwach pogrupowanych według średniookresowego
tempa zmian kursów akcji przedstawiono w tabeli 3.
W branży budowlanej najniższy poziom wskaźnika rentowności sprzedaży, a w związku z tym najmniejsze szanse przetrwania na rynku, stwierdzono
w grupie pierwszej i drugiej przedsiębiorstw, sklasyfikowanych według średniookresowego tempa zmian kursu akcji. Przeciętny wskaźnik w obu przypadkach
ukształtował się na zbliżonym, ujemnym poziomie i wyniósł odpowiednio –5,5
i –5,3%. Straty poniesione na wszystkich rodzajach działalności przedsiębiorstw
budowlanych dla grupy pierwszej odnotowano prawie we wszystkich kwartałach lat 2010–2011, podczas gdy w grupie II dominowały one w okresie 2009–
–2010. Wskaźnik ROS osiągnął najniższe poziomy w obu grupach przedsiębiorstw
w 2 kwartale lat 2010 i 2011 r. (w 2010 r. w grupie I i II wyniosły one odpowiednio
–11,3 i –53,2%, a w 2011 r. –15,0 i –16,5%), a w przypadku pierwszej grupy spółek również w ostatnim kwartale 2011 r. (–32,1%). Najwyższą średnią rentowność sprzedaży stwierdzono w grupie III przedsiębiorstw (5,0%). Związek między średniookresowym tempem zmian cen akcji a wskaźnikiem ROE miał miejsce
w zaledwie trzech z 12 badanych okresów I, III i IV kwartale 2011 r.
W sektorze metalowym zależność między średniookresowym tempem zmian
kursów akcji a poziomem wskaźnika ROS była najmniej widoczna spośród wszystkich omawianych branż. Najwyższym poziomem rentowności majątku charakteryzowały się przedsiębiorstwa z grupy III o największym średniookresowym
tempie zmian kursów akcji (5,1%). W grupie I i II przeciętny wskaźnik ROS kształtował się natomiast na zbliżonym poziomie i wynosił odpowiednio 2,6 i 2,2%.
W opisywanych grupach nie odnotowano związku między średniookresowym
tempem zmian cen akcji a wskaźnikiem ROE w poszczególnych okresach, z wyjątkiem ostatniego kwartału lat 2009–2010 oraz 3 kwartału 2011 r.
2 (4) 2014
14
TABELA 3. Wskaźnik rentowności sprzedaży według kryterium średniookresowego tempa zmian kursów akcji (%)
Grupa
2009
1
2
3
2010
4
1
2
2011
3
4
1
2
3
4
Średnio
Budownictwo
I
2,39 0,76
2,72 –1,03 –0,71 –11,29 –1,90 –3,73 0,11 –14,96 –6,39 –32,09 –5,51
II
–7,05 –2,18 –2,20
1,82 –4,93 –53,23 13,54 –4,15 0,44 –16,49 6,59
4,04 –5,32
III
–0,05 4,85
4,50
6,51 0,62
6,39 4,95
Ogó–3,04 0,14
łem
0,57
2,12 –2,60 –29,28 7,96 –1,91 1,46 –11,03 3,39 –4,81 –3,09
5,64 6,44 5,43 5,42
6,31 7,33
Metalowy
I
9,49 1,90
5,02 –13,89 –0,49
11,63 –0,92 –2,68 4,44
5,11 4,90
6,68 2,60
II
–5,11 –0,12
6,39 –2,33 –0,57
0,56 6,86 0,78 4,16
4,86 5,02
6,37 2,24
III
–0,39 6,87
3,85
5,09 3,71
6,27 6,11 1,84 4,53
7,20 8,31
7,36 5,06
Ogółem
0,29 2,12
5,39 –3,99 0,46
5,16 4,40 0,01 4,33
5,48 5,76
6,69 3,01
Spożywczy
I
–4,66 –0,11
3,36 –4,48 0,53
–2,48 –0,98 –3,91 –1,62 –3,89 –4,40 –2,74 –2,12
II
1,18 0,56
0,78 –8,97 5,58
–0,42 1,20 –0,95 –0,20
III
6,51 10,65
8,73 14,62 16,96
17,61 24,82 10,30 15,34 17,79 18,87 11,40 14,47
Ogółem
0,77 2,51
3,13 –2,82 6,65
2,83 5,60 0,64 2,70
0,91 –2,52 –0,35 –0,27
3,20 1,49
0,94 2,30
Elektromaszynowy
I
6,20 5,74
0,40
0,30
2,33
4,64
0,80
II
0,31 0,88
0,09 –1,14 –4,20
1,35 –0,33 –14,88 –6,99 7,95 2,88
2,77
2,53 3,56 2,08
3,98
7,42
4,58
1,91
III
3,02 4,97
8,95
3,33
7,24
5,21 5,17 5,87
7,66
9,07
7,20
6,08
Ogó2,46 3,12
łem
2,38
0,60 –0,86 –0,52
0,82 5,06 3,23
3,98
6,56
5,25
2,67
5,32
Silny dodatni związek między średniookresowym tempem zmian kursów
akcji a poziomem wskaźnika ROS widoczny był w sektorze spożywczym (rysunek 3). W branży tej, z wyjątkiem 3 i 4 kwartału 2009 r., wskaźniki rentowności
sprzedaży zróżnicowane były w badanym okresie pod względem przynależności
do poszczególnych grup.
W przedsiębiorstwach z grupy III, wskaźniki ROS osiągały największe wartości (średnio 14,5%), a w grupie I – najmniejsze (średnio –2,1%). Przedsiębiorstwa
o przeciętnym średniookresowym tempie zmian kursów akcji osiągnęły rentowność sprzedaży średnio na poziomie –0,3%.
2 (4) 2014
15
RYSUNEK 3. Wskaźnik ROS w przemyśle spożywczym według kryterium średniookresowego tempa zmian kursów akcji (%)
W przemyśle elektromaszynowym najniższym średnim poziomem rentowności sprzedaży charakteryzowały się przedsiębiorstwa z grupy I (0,8%), a najwyższym – przedsiębiorstwa z grupy III (6,1%). Spółki o przeciętnej wielkości
średniookresowego tempa zmian kursu akcji odnotowały rentowność sprzedaży
średnio na poziomie 1,9%. W 2 i 3 kwartale lat 2010–2011 stwierdzono dodatnią
zależność między rentownością majątku przedsiębiorstw, a średniookresowym
tempem zmian cen kursów ich akcji. We wszystkich badanych przedsiębiorstwach
tej branży najniższą rentowność majątku odnotowano w 2010 r., jednak z kwartału na kwartał wskaźniki te utrzymywały tendencję rosnącą.
Istotny wpływ na sytuację finansową spółek giełdowych w badanych latach
miała sytuacja gospodarcza na świecie. Kryzysy zapoczątkowane w 2008 r. na
rynku kredytów hipotecznych w Stanach Zjednoczonych oraz w sektorze bankowym strefy euro w 2011 r., spowodowały gwałtowne spadki kursów akcji na
globalnych giełdach. Mimo iż Polska oparła się recesji, a jej sytuacja na tle innych
gospodarek była oceniana bardzo pozytywnie, skutki zawirowań w tym okresie
miały przełożenie w kondycji finansowej przedsiębiorstw notowanych na warszawskiej giełdzie.
WNIOSKI
W opracowaniu określono rentowność przedsiębiorstw z wybranych branż produkcyjnych z uwzględnieniem tempa zmian kursów ich akcji. Na podstawie przeprowadzonych badań sformułowano następujące wnioski:
1. Wskaźniki rentowności dla wszystkich spółek w badanym okresie kształtowały się na niskich poziomach. Ogółem najlepszą sytuację pod względem średnich wskaźników ROE, ROA i ROS w badanym okresie odnotowano w branży
metalowej, a najgorszą w branży budowlanej.
2 (4) 2014
16
2. Najwyższy średni poziom wskaźników rentowności w latach 2009–2011, a w
związku z tym największe szanse przetrwania na rynku, stwierdzono w grupach przedsiębiorstw o największym średniookresowym tempie zmian cen
akcji. Analogicznie przedsiębiorstwa sklasyfikowane do grup o najniższym
średniookresowym tempie zmian kursów akcji cechowały się najmniejszą
rentownością.
3. Najsłabszy związek między średniookresowym tempem zmian kursów akcji, a poziomem wskaźników rentowności wystąpił w sektorze metalowym.
W branży tej przedsiębiorstwa o najniższym średniookresowym tempie
zmian kursu akcji charakteryzowały się wyższymi wskaźnikami niż spółki
o przeciętnym średniookresowym tempie zmian kursu akcji. Wzrost tempa
zmian kursu akcji w najbardziej wyraźny sposób różnicował kształtowanie
się wskaźników rentowności w branży spożywczej.
4. Dodatnia zależność między rentownością majątku, kapitału własnego i sprzedaży a średniookresowym tempem zmian notowań giełdowych wystąpiła
w większości kwartałów lat 2009–2011.
5. Wycena akcji przedsiębiorstw opiera się w znacznej mierze na ocenie rentowności. Notowania giełdowe nie uwzględniają jednak wyłącznie sytuacji ekonomiczno-finansowej poszczególnych spółek, ale zależą od wielu czynników,
m.in. od sytuacji na globalnych rynkach. Lata 2009–2011 charakteryzowały
gwałtowne zmiany na arenie międzynarodowej, co nie mogło pozostać bez
wpływu na kształtowanie się kursów akcji w tym okresie.
Spis literatury
JĘDRUSIAK R. 2008: Determinanty kursów akcji spółek notowanych na Giełdzie Papierów
Wartościowych w Warszawie. [w:] Prace i Materiały Wydziału Zarządzania Uniwersytetu Gdańskiego nr 1, Fundacja Rozwoju Uniwersytetu Gdańskiego, Sopot.
KOMUDA M. 2004: Kondycja finansowa spółek giełdowych a kurs ich akcji na Giełdzie
Papierów Wartościowych w Warszawie. [w]: Zeszyty Naukowe Politechniki Białostockiej „Ekonomia i Zarządzanie”, Zeszyt 9, Wydawnictwo Politechniki Białostockiej, Białystok.
NAWROCKI T. 2003: Analiza zależności między wartościami fundamentalnymi a wyceną
rynkową na przykładzie spółek notowanych na Warszawskiej Giełdzie Papierów
Wartościowych. [w]: Zeszyty Naukowe Politechniki Śląskiej, Organizacja i Zarządzanie,
Zeszyt 13, Zabrze.
POTOCKI T. 2005: Wyniki finansowe przedsiębiorstw a wartość ceny akcji notowana na
GPW w Warszawie. [w]: Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego nr 394, Prace
Katedry Ekonometrii i Statystyki nr 15, Szczecin.
2 (4) 2014
17
SIERPIŃSKA M., JACHNA T. 2004: Ocena przedsiębiorstw według standardów światowych,
Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.
URBANOWICZ R., ZALESKA M. 2005: Powiązanie wyników analizy dyskryminacyjnej
spółek i notowań ich akcji na GPW w Warszawie w latach 1998–2000. [w]: Zeszyty
Naukowe Szkoły Głównej Handlowej w Warszawie nr 54, Warszawa.
WĘDZKI D. 2009: Analiza wskaźnikowa sprawozdania finansowego. Wskaźniki finansowe,
Tom 2. Wolters Kluwer, Kraków.
WYPYCH M. (red.) 2000: Finanse przedsiębiorstw z elementami zarządzania i analizy,
Wydawnictwo ABSOLWENT, Łódź.
PROFITABILITY OF INDUSTRIAL COMPANIES DEPENDING
ON THE RATE OF EXCHANGE OF THEIR PRICES
Abstract. The article presents an evaluation of the profitability of the selected
manufacturing industries at the Warsaw Stock Exchange, depending on the rate of
exchange of their shares. Among the branches under consideration are building,
machine-engineering, metal and food industries for which a total of 83 companies
have been qualified. The data used for the calculation of financial ratios derived
from the quarterly corporate financial statements for the years 2009–2011. The
profitability ratios of companies including return on assets, return on equity and
return on sales is analyzed.
Key words: GPW, return on assets, return on equity, return on sale
2 (4) 2014
STATE SUPPORT OF AGRICULTURE: THE ANALYSIS OF
AN EXPERIENCE OF GERMANY
Galyna M. Fylyuk, Оlena V. Pimenova
Department of Business Economics
Taras Shevshenko Kiev National University
Abstract. The role of state support in enhancing the competitiveness of agricultural sector is determined. Mechanisms of state support of developed countries
are analyzed. A necessity of use of targeted financial support to the introduction
of monitoring systems in domestic agriculture is proved.
Key words: agricultural sector, state support, agricultural policy, food safety
INTRODUCTION
In modern conditions, when the economy of Ukraine is being in crisis, it goes
declining of gross domestic product, unemployment is constantly growing, it
is important to concentrate the state attention on priority areas of national
economy, to which, in particular, belongs agriculture. More than 30% of Ukraine‘s
GDP are produced in agriculture. Despite these indicators the domestic agriculture is much below of their potential. State support is one of the most effective
means of regulation of agriculture, as its application is directly related to food security, incomes of farmers and improving of rural livelihoods.
We believe that state support of agriculture is a complex of legislative and
organizational appointed long-term fiscal measures aimed at ensuring favorable conditions for sustainable development of agricultural production, creation
a competitive environment to ensure the competitiveness of agricultural sector,
meeting the domestic demand for food and formation an export potential of
industry.
20
G.M. Fylyuk, O.V. Pimenova
LITERATURE BACKGROUND
Theoretical and practical aspects of various forms of state support of agriculture discussed in works of Western and Russian scholars in particular: S. Brue,
J. Keynes, P. Samuelson, A. Smith, M. Tracy, T. Semkina, B. Chernyakov. Theoretical
and methodological issues of the nature and the role of state in providing agriculture are widely covered in the works of native scientists like: M. Bulat, V. Heyets,
V. Horovy, V. Zbarsky, L. Moldovan, O. Nechiporenko, B. Paskhaver, P. Sabluk and
others. However, in despite the strength and solidity of scientific development,
not illuminated remain priority aspects related to the study of different levers of
mechanism of state support.
RESEARCH METHODS
The aim of the study is to study an experience of implementation of existing effective mechanisms of state support of agriculture in emerging economies and developing proposals for their possible application in Ukrainian practice management.
In the study are used general scientific and special methods. A methodological
base of study as to determine rational and effective forms of economy are general
scientific methods. Through systematic analyses are used the economic, social and
environmental components of forms of economy in their relationship and interaction
between them.
RESULTS
In modern conditions in agriculture of Ukraine are presented the following main
forms of economy: farms, peasant economies and agricultural enterprises (mainly
in the form of agroholdings). They produce agricultural products in following proportions: households (mainly peasant economies) – 46%, farms – 8%, agroholdings – 46% (Table 1).
TABLE 1. Gross agricultural production by major producers in 2013
Producer
Public and private agricultural
enterprises
Farms
Households
GAP (mln UAH)
117499,5
Share (%)
46,47
19091,4
116268,1
7,55
45,98
Source: Compiled by the author according to: [4].
2 (4) 2014
21
Agroholdings are a powerful agri-business enterprises that operate on wage
labor, using tens of thousands of hectares of agricultural land for cultivation of
the most profitable and technologically mechanized crops (sunflower, rapeseed,
spiked cereals, maize) with chemical fertilizers, pesticides, herbicides and other
crop protection products to get high yields. In Ukrainian legislation an activity of
agroholdings is governed by the law “About Business Associations”.
Unlike agroholdings the peasant economy it is the economy, which is mainly
in production process uses its own labor and peasant families, grow agricultural
products for own consumption and sell surplus, as a result receives labor income
for their work. In Ukrainian legislation an activity of peasant economy is governed
by the law “About peasant economy”.
Farm it is the economy of business type, which in production process uses
both its own work and a work of hired workers, but the purpose of his work is
making a return on invested capital, according to what and organized the whole
process of production and sales. Farm activity is governed by the law of Ukraine
“About farming”.
Consequently, farm and peasant economy are a producers of agricultural production, who their products fully or partially implement in a market: a farmer in
accordance with its business-plan, and a peasant only excess [9].
And a farm and peasant economy play an important role in a development of
agriculture, since the bulk of production in agricultural sector of Ukraine create these farms. According to the State Statistics Service of Ukraine, during the
2000–2013 biennium the largest number of certain types of animal products
like meat, milk, and certain crop plants (potatoes, corn etc.) falls on peasant
economies (Table 2).
TABLE 2. Gross agricultural output (mln UAH)
Producer
Year
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
2012
2013
Households 106841,1 105302,8
97696,8 100112,8 101662,3 100797,5 112642,6
110172,5 116268,1
Agricultural
enterprises
(all types
including
farms)
74432,9 101451,2
113082,3 136590,9
72764,7
78793,0
96273,6
94089,0 121053,7
The meaning “households” include peasant economies, agricultural producers
on private land in areas of collective and individual horticultural and suburban areas. The group of agricultural enterprises includes also farms and their products in
2 (4) 2014
22
total, according to the State Statistics Service of Ukraine, was 8%. Analysis of the
data from Table 3 suggests that households take significant share in the production of many agricultural products.
TABLE 3. Production of major crops by category of producers (mln UAH)
Category of producers
Households
Agricultural enterprises
Crops
Cereals and Pulses
Industrial crops
Potatoes, vegetables and melons
Berries and grapes
Forage crops
Other plant products
Cereals and Pulses
Industrial crops
Potatoes, vegetables and melons
Berries and grapes
Forage crops
Other plant products
2013
14335,1
5758,1
42079,7
7063,5
3083,3
447,7
52662,2
43350,5
3682,5
2029,3
1252,5
150,8
In particular, households are the main producers of food crops (potatoes,
vegetables, fruits and berries), and livestock (cattle, including cows, pigs, sheep,
goats, horses, rabbits, poultry and bees). Households are the main producers of
animal products such as: milk, honey, wool (Table 4).
TABLE 4. Production of major livestock by category of producers (mln UAH)
Category of producers
Households
Agricultural enterprises
Production
Meat
Milk
Eggs
Wool
Other products
Meat
Milk
Eggs
Wool
Other products
2013
1258,8
5874,2
6160,7
3338,0
40021,0
3099,0
18634,1
10126,0
26466,0
10837,0
These official figures suggest that agricultural enterprise, which mainly include business partnerships, primarily engaged in growing oilseeds, cereals and
sugar beet, while peasant economies produce labor-intensive food like crops such
as vegetables, including potatoes, fruits and berries.
2 (4) 2014
23
According to the research of Institute of Economics and Forecasting of NAS of
Ukraine, in 2010 the performance of production per 1 ha of agricultural land in
the sector of households was 1.7 times higher than in agricultural enterprises. This
is due to much higher level of investment of labor, subject to the terms of work,
use of organic fertilizers and in animal husbandry – the prevailing level of provision of livestock and poultry per 1 ha. Analysis of grouping regions of Ukraine
in terms of productivity of agricultural land in households has shown that every
year a productivity of agricultural land, which is used in households as an average of Ukraine, and in most regional areas is increasing. This is an evidence of
rational land use and application of crop rotation, thereby an increasing the yield
by 30–40% and provides an efficient use of labor [10].
As you can see, agriholdings grow oil and fat export agricultural products and
work with efficiency 50–55% crop, while peasant economies and farms grow labor-intensive basic food agricultural products and receive low labor income and
profits. In addition, there is a disparity in a distribution of state support between
these forms of economies (Table 5). However, monoculture production brings social and environmental threats that reduces the level of sustainability of its development.
TABLE 5. State support of agriculture in 2013 (mln UAH)
Detail
Received state support funds – total
through budgetary grants
to sustain crop production
for livestock development
Agricultural
enterprises
(all types including
farms)
7478,0
381,9
56,7
241,7
for activities on a reproduction of
aquatic resources
in other species (areas) of state
support
by VAT
to sustain crop production
for livestock development
Only Farms
Big Farms
836,6
45,7
5,1
24,5
386,4
12,7
–
7,6
0,1
0,1
0,0
83,4
16,0
5,1
7096,1
4519,2
2576,9
790,9
738,8
52,1
373,7
350,2
23,5
Given the importance of agriculture production development to the national
economy of Ukraine we should emphasize that the national policy on agricultural
support should be effective not just in terms of indicators of economic and social
efficiency, but also stimulate the formation of our country as an agricultural state.
2 (4) 2014
24
Unfortunately, today a mechanism of budget financing of agricultural sector could
provide no more than 10–20% of total demand. Hence the constant underfunding
the industry on a level of 80–90% leads to a significant reduction in the efficiency
of use of public funds and does not provide to improve a performance of the industry. However, domestic agriculture is attractive for foreign capital as profitability with 50–55%, such as crop-oriented production of grains and oilseeds.
Financial support for Ukrainian producers of agricultural products is carried
out by 16 major budget programs, which cover all areas of agricultural enterprises,
including the provision of interest-free loans to farmers, cheaper bank loans and
insurance premiums, help in the acquisition of heavy agricultural machinery of
domestically produced. The amount of funds to support agriculture is growing
every year and aims to support agricultural producers in the cultivation of crops
and livestock. In particular, the largest share of expenditure of state budget has
livestock subsidies and support of crop production, annually ranges from 40 to
60% of the total support [6]. Moreover, the most portion of financial state support
receives agricultural enterprises (agroholdings) and partially (5% of total support)
farms (Table 5). Separate programs in support of peasant economies in the budget
are not provided.
As you can see, the national agricultural policy is not aimed at supporting
farmers’ economic model as a base. Instead, subsidies to farmers in the EU account for 40% of gross agricultural output. According to the State Statistics Service, in Ukraine in 2009 were 41,906 farms, while financial support was provided
only 394 farms in the amount of 19,999.7 thousand UAH. The average index of the
volume of financial support to farmers on the irrevocable basis amounted to 48.6
thousand UAH per farm. Loans under the program of state support in 2009 were
only for 966 farms [14].
In order to identify ways of improving the state support in agricultural production in Ukraine we turn to the progressive world experience.
The need for state support of farmers and their associations are proven by
experience of developed countries. A development of a farmers’ economic model
as a priority in agriculture is only possible with an active support of the state. In
this case, the state is an institution that regulates the relationship of land through
administrative and economic measures and provides legislation that limits the
purchase of the land by big capital and a potential withdrawal of the land from
agricultural circulation, also provides for targeted programs through the funding
of certain activities.
For example, in USA 38% of farms those produce 92% of US food and raw materials for industry and whole life work and live on agricultural activities, receive
87% of all types of state support. However, 62% of farms, which called «rural
residence farms», receive only 13% of state support. However, they produce 8%
2 (4) 2014
25
of food and agricultural raw materials and their income from sale products from
a farm is not the main [2]. These data suggest that US agricultural policy aimed at
ensuring an effective functioning of the farmers’ economic model, since the bulk
of state support gets the agricultural producer that produces 90% of the gross
food of the country.
According to the European Commission, the EU state support for development
of farming is carried out in the following areas:
− state support for newly established farms,
− state support for farmers who are in disadvantaged areas,
− special support for young farmers,
− support of inheritance,
− state support of creation of groups of farmers associations [16].
Overall, among the main directions of state support of agriculture in developed countries are the following:
− use mostly economical methods of state regulation of the industry,
− implementation of targeted programs through the funding of certain activities,
− ensuring equal economic conditions for all subjects of the agricultural market
through the price mechanism, payments per unit of area, cow,
− establishment and operation of extension centers [3],
− develop and provide funding for special programs to support small farmers
and farmers who work in difficult conditions,
− an effective and adequate system of income support for farmers with minimal
impact on the market economy [1].
Summarizing we should say that state support of agriculture in developed
countries is aimed at helping a farmer, who is also an employee on his own farm
and a land owner, a manager and a entrepreneur for creation a stable farms.
In our opinion, for Ukraine is the most valuable experience of Germany. The
studies have shown that state support in Germany is used as one of the most effective types of agriculture regulation, and seeks to comply with the requirements
concerning:
− preservation of agricultural land in agricultural working condition, namely
the prevention of soil erosion; preservation of organic matter in a soil, which
protect a structure, conduct studies of humus-soil; strict enforcement of legislation rotation; bans on burning of stubble and irrigation of agricultural land;
application of the protection and preservation of permanent pastures; conservation in agricultural areas of landscape elements,
− conservation of flora and fauna, including compliance with the requirements
for the conservation of bird, the conservation of groundwater, the restrictions
on use of nitrates, including requirements to ground nitrogen, fertilizer re-
2 (4) 2014
26
quirements to store liquid fertilizer and solid manure and silage, introducing
restrictions on the use of pesticides, enforcing the protection of plants, including cultural, the requirement to protect farm animals including bees, enforcing the protection of animal diseases,
− enforcing the identification and registration of animals, including pigs, cattle,
goats and sheep as well as the labeling of meat,
− requirements for production, hygiene and food safety, requirements for manufacturing and hygiene of feed,
− conduction a regular monitoring and implementation of sanctions [18].
As we can see in Germany follows the system of state support for agriculture,
which allows solving the problems of agriculture, including an effective use of agricultural land, food security and creating a competitive market for agricultural
products. Agrarian relations in Germany are governed by different laws in particular Regulation (EU) № 1760/2000 of the European Parliament and Council,
establishing a system of identification and registration of bovine animals and labeling of beef and beef products (EU) № 820/97 Council, Article 4 and 7, the Law
about the protection of crops from 06.02.2012, Regulations on use of hazardous
pesticides for bees etc., but for ease of use and application by farmers they are
uniting in the “Information brochure on the cross compliance obligations – Cross
Compliance 2013 final version 12.12.2012” (Informationsbroschüre über die
einzuhaltenden anderweitigen Verpflichtungen – Cross Compliance 2013 Endfassung 12.12.2012) [18].
In Cross Compliance 2013 are strictly regulated the rules of farming in Germany and in case of violation are used a system of sanctions to reduce the size of
state budget support for farmers. Thus, in Section I of Cross Compliance provides
a direct financial support for farmers who follow the principles for the conservation
of agricultural land and the environment in good agricultural condition, in particular stipulates that farmers are engaged in crop production must adhere to measures
to prevent soil erosion based on: finding the farm, degree of erosion of each individual arable land, the degree of water or wind erosion etc. Cross Compliance stipulates that arable land that are prone to water erosion and are not included in the
special funding mechanism measures to protect against erosion in the period from
1 December to late February 15 should not be plowed. Plowing after harvesting the
previous culture allowed only for sowing until 1 December. If farm is located across
the slope, there is used the restrictions on use the plow during plowing.
In order to prevent water erosion are used the prohibition of plowing in the
period from December to February 15th. Plowing between 16 February and to
the end of 30 November is allowed immediately after sowing. Before planting of
row crops with row spacing of 45 cm or more the plowing is prohibited. On arable
lands that are prone to wind erosion can be sown only until 1 March. Exception-
2 (4) 2014
27
ally the plowing for cultivated crops with row spacing of 45 cm or more is allowed
only on March 1 [18].
Thus defined and other different rules on use of agricultural land and agriculture, particularly in Part I p. 2.3. “Compliance with the requirements for rotation (3
plants)” is determined that farmers engaged in crop rotation should be observed
and cultivated for at least three varieties of crops, each of which must cover at
least 15% of the arable farm land. Crops, cultivation which there is an area of less
than 15%, may be partly attributable to the share of other cultures [18].
The farm, which is engaged in crop production should grow at least three
crops each culture that must be at least 15% of arable land. The rules clearly define which crops are different and which are the same and how they should be
allocated on arable crops land. Farmers who adhere to all the rules of farming receive budget state support. It is not less than 1% of farmers regularly checked by
the competent authority for a special observance of the requirements of the Cross
Compliance. If farmers do not follow or break the rules is used a system of sanctions to reduce state support. In assessing violations are taken into account the
following criteria: frequency of occurrence, volume (size) of the area, the severity
of the violation, the length of the period.
− Frequency of occurrence means the incidence of repeated non-compliance
involves the same requirements for the next three calendar years, provided
that the farmer was warned about the violation, and he was able to take the
necessary steps to correct this violation,
− Volume (size) of the area: spatial binding, in particular, whether the breach
of far-reaching consequences and are limited to the area of the farm or operation,
− The severity of the violation is calculated based on the goals that according to
the legislation to be achieved,
− The length of the period means a period of time during which the effects must
be address.
The responsible authority must assess the extent of the violation on the following criteria: mild, moderate or severe. According to these criteria and based
on the results of the assessment are implemented sanctions that reduce the payments from the budget. When calculate the total amount of reduction of payments
take into account the level of sanctions including: minor offenses by 1%, the average breach 3%, serious accident at 5%.
Rules are grouped in four categories:
1. Category: environment (pp. 1–5, Appendix 1 of the Compliance).
2. Category: health, animals and plants (pp. 6–15, Appendix 1 of the Compliance).
3. Category: reserves and national parks (pp. 16–18, Appendix 1 of the Compliance).
2 (4) 2014
28
4. Category: main principles for the preservation of agricultural land in a certain
position and environment, as well as permission to use permanent pastures,
meadows particularly in regions where the corresponding reduction of permanent pastures is constantly decreasing.
Violations are multiplied during the year in each such category is the reason
to apply sanctions. For example, a farmer gives first year rules for the application
of fertilizers, as well as legislation on sewage sludge. In this case, use the following
calculation: violation (average): recovery rate of 3%. Violations (average) against
sewage sludge of Compliance: recovery rate of 3%. Thus, the overall decrease is
3%. Both disorders can be attributed to the first zone (environment). Therefore,
they are regarded as a violation and an overall reduction in payments is 3% [17].
Thus, the study of German experience of state support of agriculture has
shown that state support is used as a financial and economic lever of state regulation of agriculture, which includes not only the targeted transfer from funds to
farmers, but also measures to support the effective development of agricultural
production, competitiveness of enterprises of agricultural sector, and provides
a control over the observance of certain events.
CONCLUSIONS
Given the experience of existing mechanisms of state support of agriculture in
emerging economies, particularly in USA and Germany, we can draw conclusions as
to improvement the directions of state support of domestic agriculture. We believe
that improving of state support of agriculture in Ukraine can be achieved by:
− shift towards at support of farmers’ economic model,
− increase in state support for those producers who produce the bulk of the
main agricultural products, live in rural areas and live off the income which
derived from work in agriculture,
− implementation of targeted programs through the funding of certain activities
of agricultural producers with the use of control and, if necessary, impose the
sanctions,
− shift to use mainly economic methods of state regulation of the industry,
− follow the principle of competition in the provision of state support in order
to ensure equal conditions for all economic entities of agricultural market.
References
1. The agricultural sector of the USA in the early XXI century: Proceedings of sector of
agrarian problems ISCRAN USA and Canada, Volume I / ed. B.A. Chernyakov – M.: ISCRAN, 2008, 405 p.
2 (4) 2014
29
2. The agricultural sector of the USA in the early XXI century: Proceedings of sector of
agrarian problems ISCRAN USA and Canada, Volume 2 / ed. B.A. Chernyakov – M.: ISCRAN, 2008, 427 p.
3. BULAT M.A. State support in the system of regulation of agriculture: Abstract. Dis. ... Ph.D.:
08.00.03, Bulat Maria; Nat. Science. center “Inst Agrar. economy” Agrarian Sciences.
Kyiv. 2010, 19 p.
2. Gross agricultural output Ukraine (in constant prices of 2010) for 2013 / State Statistics
Service of Ukraine. // Statistical Bulletin – K.: State Statistics Service, 2014.
3. HEYETS V.M. Society, State, Economy: phenomenology of interaction and development
/ Valery Heyets; National Academy of Sciences of Ukraine; Institute of Economics and
Forecasting of National Academy of Sciences of Ukraine – K., 2009, 864 p.: tab., fig.
4. ZBARSKY V.K, HOROVY V.P. State Support of Agriculture / V.K. Zbarsky, V.P. Horovyy //
Economics of APC. 2010 – №4. [Electronic resource]:
http://eapk.org.ua/sites/default/files/eapk_files/2010/2010_04/10_04_11.pdf
5. MOLDOVAN L.V. Estates are a threat to Ukraine / L.V. Moldovan // News of Village – November 19, 2010, P. 2.
6. MOLDOVAN L.V. Socio-economic nature of agricultural enterprises – In the book “Innovative transformation of agricultural sector” / [O.B. Shubravska, L.V. Moldovan,
B.J. Pashaver et al.]; ed. Dr. Sc. Science, O.V. Shubravska from NAS of Ukraine, Institute
of Economics and Forecasting – K., 2012 – C. 235–250.
7. PIMENOVA O.V. Institutional maintenance of forms of economy in the system of agrarian
relationship: Dis. ... PhD: 08.00.01 / Pimenova Olena; Taras Shevchenko National University of Kyiv. – Kyiv, 2013, 253 p.
8. Development of agricultural production as a prerequisite for food security of Ukraine /
NISS. K.: NISS, 2011, 39p.
9. The site of the Association of International Food and Agribusiness Management IFAMA.
[Electronic resource] / Association of International Food and Agribusiness Management IFAMA. Electronic data – Texas: USA Department of Agriculture, 2012. Mode of
access: https://www.ifama.org/Default.aspx
10. Site of USA Department of Agriculture. [Electronic resource] / USA Department of Agriculture. Electronic data. Washington: USA Department of Agriculture, 2012. Mode of
access: http://www.ers.usda.gov/Browse/view.aspx?subject=FarmEconomy
11. The Site of the State Statistics Service of Ukraine. [Electronic resource] / State Statistics
Service of Ukraine. Electronic data – K: State Statistics Service of Ukraine, 2013. Mode
of access: http://ukrstat.gov.ua/
12. Ministry of Agrarian Policy and Food of Ukraine. [Electronic resource] / Ministry of
Agrarian Policy and Food of Ukraine. Electronic data – M.: Ministry of Agrarian Policy
and Food of Ukraine, 2012. Mode of access: http://minagro.gov.ua
13. Agricultural Ukraine (at constant prices 2010); for 2011 / State Statistics Service of
Ukraine // Statistical Bulletin – K .: State Statistics Service, 2010, 384p.
2 (4) 2014
30
14. The Site of the European Commission. [Electronic resource] / EC, Electronic data. Brussels: European Commission, 2008 – Mode of access: http://ec.europa.eu/agriculture/
agrista/2010/table_en/C7-1-375.pdf
15. Chernyakov B.A. American farming: XXI century. / B.A Chernyakov – M .: Fiction,
2002, 399 p.
16. Informationsbroschüre über die einzuhaltenden anderweitigen Verpflichtungen –
Cross Compliance. 2013 Endfassung 12.12.2012.
17. Basic economic indicators of agricultural production in agricultural enterprises by
2013 / State Statistics Service of Ukraine // Statistical Bulletin – K.: State Statistics
Service, 2014.
POMOC PUBLICZNA A ROLNICTWO: ANALIZA DOŚWIADCZEŃ
W NIEMCZECH
Abstrakt. W artykule określono rolę pomocy państwa w zwiększeniu konkurencyjności sektora rolnego. Analizie poddano mechanizmy wsparcia stosowane
w krajach rozwiniętych. Udowodniono konieczność ukierunkowania wsparcia
finansowego oraz wprowadzenia systemu monitorowania sektora rolnego w danym kraju.
Słowa kluczowe: rolnictwo, pomoc publiczna, polityka rolna, bezpieczeństwo
żywności
2 (4) 2014
PROBLEMS OF TRANSNATIONAL INVESTMENT
LOW CARBON ECONOMY
Ivan Gaidutskiy
The Low-carbon Economy Institute, Kyiv, Ukraine
Abstract. The article highlights the controversial dynamics of transnational investment processes in a sustainable low carbon development, are covered the
reasons for the recession, which has developed into an investment crisis caused
by disharmony in the mechanisms of regulation of investment regimes. Based on
the analysis of time series, author revealed that major investments aimed at renewable energy, went into solar, wind and bioenergy. Among the countries the
main investment resource provider is China, which has surpassed the United
States. By using the method of elimination, the author found that the decline in
investments in renewable energy in 2009 occurred as a result of the general economic crisis, and in 2012 – as a result of disharmony of regulation and motivation
investment mechanisms which led to unfair competition in this market. Scientific
novelty of the paper includes justifying the causes and consequences of the first
investment crisis in renewable energy. The practical significance of the article is to
give recommendations for the introduction of global mutual policy in the regulation of investment regimes and investment motivation of sustainable low carbon
development.
Key words: Investment crisis, sustainable low-carbon development, renewable
energy, mechanisms stimulating investment
INTRODUCTION
The transition to a sustainable low-carbon development requires large amounts
of investment. They can be mobilized at the global and national levels of effective
policies and innovative mechanisms. However, in a short period of statistical observation in 2004 the dynamics of investing low-carbon economy has been very
32
I. Gaidutskiy
controversial. At first (2004–2008) The volume of investments in renewable energy grew fast enough, but in 2009 declined significantly. This decrease was due
to the general economic crisis that began in 2008. However, in 2012, a decrease
in investment happened again. It became obvious that investing in a low-carbon
economy moved into recession, caused not only by the general economic crisis,
but a number of specific features of this sector. Despite the relatively short period
of investment in sustainable low-carbon development and a low level of investment saturation, repeated reduction in investment in just 10 years is evidence
of serious problems in the investment regime, structural imbalances and disharmony in the system of regulation and motivation. All of this requires in-depth research and this determines the relevance of this publication.
ANALYSIS OF RECENT RESEARCHES AND PUBLICATIONS
Number of researches and publications on the actual state of the investment low-carbon economy is still very small, since the statistical observation of this process did not begin until 2004. Most fully explore this process of international organizations such as the UNFCCC, UNEP, UNCTAD, MEA and others in their periodic reports [1; 5; 6; 7; 8; 9]. Among the scientists significant attention to the
study of this problem pay: N. Andreeva [10], N. Demchenko [11] E. Dospehova [2],
N. Katcov, N. Kobysheva, V. Meleshko [12], P. Sivokon [3], S. Kharichkov [13],
Ye. Khlobystov [14], V. Sezina [15] and others. However, even in these surveys and
studies they so far mostly cover investment dynamics and virtually no analysis of
the causes and consequences of its environment. Especially are not yet researched
investment crisis in the field of sustainable low-carbon development, its causes,
effects and ways to overcome them.
The purpose of the article is to cover the objective laws of in low-carbon economy investment crisis, caused by disharmony in the regulatory system and the
investment motivation and identifying the way out of the crisis.
LOW CARBON ECONOMY INVESTMENT CRISIS
Statistical monitoring of the process of investing in low-carbon economy began
only in 2004, and only in part of the development of renewable energy investment. It is taken into account that renewable energy, which is the most radical way of energy conversion, while energy conversion is the main direction of
sustainable low-carbon development. Since than total investment in renewable
energy development in the world grew up to 1.4 trillion dollars. Until 2009, the
volume of investment in renewable energy was constantly growing. However, the
2 (4) 2014
33
decline in 2009 and 2012 suggests that this process was influenced by the global
economic crisis as well as the specific features of renewable energy. Dynamics
of investments in renewable energy in developing countries were much faster
(an increase 15 times) than in developed countries (an increase of 4 times). In
developing countries, the dynamics of investment in renewable energy is stable
and does not undergo such a situation (no recession) in developed countries (for
8 years – two drops).
The largest volumes of investments were invested in the solar energy sector
– 42%, in wind energy somewhat less – 37%. In previous years, the high rate of attracting investment was in wind power, in the recent – on the contrary in the sun.
Such dynamics shows the advance investment growth of solar energy.
In terms of accumulated investment for the period of statistical observation,
the leaders are the European Union, the United States and China. According to
the annual volume of renewable energy investment in recent years, China got the
leadership. Significant amounts of accumulated investments (over 5 billion dollars) have also Australia, Japan, Turkey, South Africa and Mexico, and South Korea.
China has become a leader in the manufacture and commissioning of renewable
energy capacity. In 2012 China produced more than half of all wind turbines and
solar panels in the world. In Germany, the bulk of investment in renewable energy
(80%) are in the solar energy sector, where small solar panel are widespread. In
the US, the bulk of investment in renewable energy (43%) are in wind power and
25% – for solar energy, 17% – for biofuels. The US remains the world leader in the
development of venture investment in R&D in renewable energy, but lose their
position in the development of production [1].
Significant investments in renewable energy are invested in the form of the
acquisition of assets of companies operating in this field. They account for nearly
a third of all investments in renewable energy for the 2004–2012 period. First
place in the stock market is owned by wind power (almost half of the investment),
the second – the sun, the third – bioenergy. However, in 2012, investments in the
acquisition of assets declined to pre-crisis 2007. The main reason – the accumulation of excess production capacity and increased competition.
Over the past 10 years, investment in renewable energy market has undergone
significant structural changes. This market began with the US and the EU. They
caused the boom in the development of renewable energy in the early 2000s, after
amplification mechanisms of state support for the market. Then the market rate
of installed capacity grew 30% per year. But soon, the centers of investment in
renewable energy has shifted from Europe and the United States to Asia, mainly to
China. In 2012, China’s investment in renewable energy was 67.7 billion dollars.
Most of them came in the development and purchase of solar energy companies.
The volume of investments the United States in 2012 was much less – 44.2 billion
2 (4) 2014
34
I. Gaidutskiy
dollars. This success in China was made possible thanks to strong government
support of renewable energy investment [2].
In 2009 for the first time, and in 2012 again recession came to investing in renewable energy. Main renewable energy investor countries have reduced their investments by 10–20%. Governments have begun to cut the programs to promote
environmental investments. Following the govenments, private companies have
ceased to believe in this line of business. Reasons for the decline of investments
are diverse: the country decide to dramatically increase production of traditional
energy sources, rely on nuclear power, or do not see the markets for the industry,
which works for the needs of environmental projects.
In the United States energy doctrine changed. Now here predict that in 30
years the US will become the most oil and shale gas producing country. By 2030,
the United States plans to cover all of its own energy needs. Congress refused
to extend the tax credit for renewable energy (2.2 dollars Per kilowatt-hour) for
2013. This decision caused a reduction in investment in renewable energy [3].
The EU has also pondering what to do next with the support of renewable energy.
In 2012, Germany and the UK said they can not afford to spend heavily on “green”
projects. Although in 2011 the EU has invested in this area 100 billion dollars of
public and private funds. In the UK, believe that it is necessary to increase the use
of coal. In Germany are going to run nuclear power plants shut down after the accident at Fukushima in 2011 [3]. Thus, the action of European governments in fact
run counter to the EU energy strategy. In this document, the EU has committed
itself to 2030 to receive at least one third of energy from renewable sources. But
economic problems came out to be more important than environmental. However, the most serious impact to the investment market of renewable energy received from increased competition (mostly unfair) including specific – between
the mechanisms of state support in different countries.
Chinese producers of renewable energy capacity have begun actively to sell
on the US and EU markets. For five years, their market share of solar panels in the
EU has more than doubled – up to 80%. This was made possible primarily due to
the continuous decrease in the price of equipment for renewable energy. So the
cost of solar panels in China from 2009 to 2012, fell almost three times – up to
761 Euro/kW. In this case, the cost of solar panels of European manufacturers exceed 1 thousand Euro/kW [4]. Production of solar cells in China increased by 40%
annually. In the domestic market supply was significantly higher than demand.
That’s why Chinese companies went to US and EU markets and started dumping
and almost pushed out their local producers. For example, the capacity of the largest US manufacturer of solar modules – First Solar – are loaded only by a quarter.
A company Solyndra was not saved by strong financial support from the state and
filed for bankruptcy.
2 (4) 2014
35
The main struggle for the market for renewable energy equipment turned on
the European continent. After the accident at Fukushima, Germany renounced nuclear energy, which is 22% of its needs. This energy deficit needs to be filled. In
general, the EU in 2010–2011, the power shortage of renewable energy, mainly
solar, reached 5 GW. Most of them “mastered” Chinese manufacturers – mainly
due to lower prices. The cost of solar panels has fallen from 2 thousand Euro/kW
in 2010 to 0.6 euros in 2013. A significant portion of European manufacturers
realized that this business is not interesting. In late 2012, the corporation Siemens said it would soon sell his business for the production of panels, as in 2011
it brought 150 million euro of losses. American First Solar has also been forced to
curtail production in Germany. German companies Solon, Solar Millennium, Solarhybrid and Q-Cells and others have gone bankrupt [2; 3; 4].
Therefore, in 2013, the European Commission launches anti-dumping investigation against imports of solar panels and their components from China for unfair
competition and sale of products on the EU market at low prices. The Commission
concluded that suppliers from China imported solar panels in Europe at prices
twice lower than domestic prices in China (the margin of dumping ranged from
48 to 112%) [4]. But the needs of the European market exceeded the capacity of
local producers by almost half. Therefore, it is clear that despite the imposition of
duties, some Chinese suppliers would remain in the European market.
In China, the situation is also much more complicated. A crisis of overproduction of solar panels emerged. This put manufacturers on the brink of bankruptcy.
But this was preceded by active dumping policy of both the government and the
producers themselves. China is one of the few countries that simultaneously stimulates both consumers and producers of solar energy. Therefore, Chinese enterprises due to state subsidies can trade their units even at cheaper cost. However,
the Chinese have overestimated the dynamics of consumption. According to the
Solar Energy Industries Association, in 2013, the need for the whole world in solar energy is about 30 GW. But Chinese manufacturers can produce panels up to
50 GW. Having captured the world market and faced with a decline in demand for
it, China is forced to spend more on subsidies to their own producers. According
to the Solar Energy Industries Association, by 2015, China will need to allocate
annually to support the solar energy industry 50 billion dollars and it is more than
70% of the total Chinese production of solar panels per year. Further expansion is
impossible – it will only increase the debts of the industry [2].
So until recently, very attractive for investors due to the high global relevance
and state support, the market for solar energy equipment is undergoing structural changes. In the US and Europe, the companies engaged in the manufacture
of equipment for solar power plants close one after another. In 2012 American
Amonix, Konarka, Solar Trust of America and Solyndra, German Solarhybrid and
2 (4) 2014
36
I. Gaidutskiy
Q-Cells went bankrupt. Many manufacturers of solar panels over the past three
years lost 90% of capitalization. Among them were such famous companies like
German Solar-Fabrik. And despite the fact that all this happened, since 1999, the
global market release of solar modules is continuously growing, and the growth
was not less than 30% per year [3].
There was, at first glance, a paradoxical situation: the market is extremely important, is booming and companies are going bankrupt. Some experts attribute
this to the active shale gas production and falling gas prices. Others believe that
the cause is a global oversupply of equipment for the solar industry. Now the demand for this equipment is already lagging behind the offer: manufacturing companies can provide production of 50–60 GW of capacity, and for a year they set no
more than 30 GW.
Problematic situation in the market of renewable energy is indicated by the
failure of German industrial concerns Bosch and Siemens to participate in the
project Desertec, which provides for the construction by 2050 in the deserts of
the Middle East and North Africa of a large-scale solar power plants and wind
farms. The reasons for its withdrawal from the project by German companies refer only to “economic conditions” that do not allow to continue to support this
initiative. But perhaps a project Desertec, which is supported by 12 countries, will
be joined by China, who is willing to support their manufacturers.
At the same time, studies show that there are institutional and political barriers that inhibit private investment in low-carbon projects. This refers primarily the weakness of regulatory measures for the reduction of carbon emissions,
disharmony and contradictory application of motivational mechanisms, the absence of a global policy of payments for carbon emissions, centralized form of
special funds for financing sustainable low-carbon development, low availability
of private finance in developing countries, and especially in the least developed
countries; weak interest of developed-country TNCs to invest heavily in the global
project of transnational low-carbon development.
To eliminate these barriers to investment in low-carbon economy in recent
years a set of international investment initiatives focused on it. However, they are
all very declarative and limited. For example, created in 2011 the Green Climate
Fund only up to 2020 (10 years) can save about 100 billion dollars, with annual
requirements for adequate funding of anti-carbon measures at the level of one
trillion dollars.
To effectively address the problems of sustainable low-carbon investment
development it is required to powerfully facilitate the integration of public and
private financial interests. First, public finances can expand and develop new incentives aimed at a larger scale to attract private financial flows. Secondly, the
public finances can be focused on the reorientation of the whole economic (fiscal,
2 (4) 2014
37
budget, credit) policy of high-carbon to low-carbon economy. Third, government
promotion of more active participation of financial institutions, banks and institutional investors in investing in low-carbon economy.
CONCLUSIONS
1. Investment crisis of sustainable low-carbon development – is a classic crisis
of global deregulation and disharmony of mechanisms of investment regimes.
Investment crisis is an objective law of contradiction and inconsistency of global anti-carbon policy, disharmony in the mechanisms of motivation and regulation; national protectionism; unhealthy (unfair) competition; the absence of
a global system of regulation and motivation of investment processes.
2. Overcoming the crisis investment in sustainable low-carbon development is
possible through the creation of a single supranational system of joint (coordinated) regulatory and incentive mechanisms to ensure the implementation
of key provisions of the global anti-carbon policy.
References
1. United Nations Environment Programme 2013: The emissions gap report 2013: a UNEP
synthesis report, available at: http://www.unep.org/publications/ (Accessed 12 December 2013).
2. DOSPEHOVA E. 2013: Green Asia comes on. geographical shift, Delovaja Stolica, [Online], vol. 5, available at: http://www.depo.ua/ru/delovaja-stolica/2013_ds/fevral_
ds2013/5-611/98044.htm (Accessed 4 May 2013).
3. SIVOKON P. 2013: Less greenery. Investment in renewable energy fall, Invest Gazeta,
[Online], vol . 14, available at: http://www.investgazeta.net/ekonomika/menshe-zeleni.-investicii-v-alternativnuju-padajut-163927/ (Accessed 24 September 2013).
4. STARODUBCEV V. 2013: In the light of new circumstances, Delovaja Stolica, [Online], vol.
25, available at: http://www.depo.ua/ru/delovaja-stolica/2013_ds/iyun2013_ds/25-631/107650.htm (Accessed 2 July 2013).
5. United Nations Framework Convention on Climate Change (UNFCCC) 2010: Report of
the Conference of the Parties on its sixteenth session, held in Cancun from 29 November to 10 December 2010, available at: http://unfccc.int/resource/docs/2010/
cop16/rus/07a01r.pdf#page=2. (Accessed 22 September 2013).
6. International Energy Agency 2013: International Energy outlook 2013, available at:
http://www.eia.gov/forecasts/ieo/pdf/0484(2013).pdf (Accessed 11 December
2013).
7. UNCTAD 2013: World Investment Report 2013, available at: http://unctad.org/en/PublicationsLibrary/wir2013_en.pdf (Accessed 11 December 2013).
2 (4) 2014
38
I. Gaidutskiy
8. UNEP 2011: Towards a Green Economy: Pathways to Sustainable Development and
Poverty Eradication, available at: http://www.unep.org/roe/portals/139/Moscow/
UNEP_Green_EconomyReport_final_May2012_Rus.pdf (Accessed 10 October 2013).
9. International Energy Agency (IEA) 2010: Energy Technology Perspectives (ETP 2010).
Scenarios and Strategies to 2050, available at: http://www.iea.org/techno/etp/etp10/
Russian_Executive_Summary.pdf (Accessed 14 December 2013).
10. ANDREEVA N.N. 2006: Jekologicheski orientirovannye investicii: vybor reshenij i upravlenie, [Environmentally oriented investment: choice-making and management],
IPRJeJeI NAN Ukrainy, Odessa, Ukraine.
11. DEMCHENKO N.V. 2009: Updating the environmental component in the system of social reproduction, Aktual’ni problemy ekonomiky, vol. 3.
12. KATCOV V.M., KOBYSHEVA N.V. AND MELESHKO V.P. 2011: Ocenka makrojekonomicheskih posledstvij izmenenij klimata na territorii Rossijskoj Federacii ne period do
2030 g. i dal’nejshuju perspektivu [Evaluation of the macroeconomic impacts of climate change on the territory of the Russian Federation for the period up to 2030 and
further], D’ART, Glavnaja geofizicheskaja observatorija, Moscow, Russia.
13. KHARICHKOV S. AND ANDRIEIEVA N. 2010: Green investment as a catalyst for transition to the new course of economic development: international guidelines and implementation perspectives, Economist, vol. 12, pp. 16–21.
14. KHLOBYSTOV Ye. 2010: Economics of environmental safety: theory, methodology,
budgeting, Ekonomist, vol. 12, pp. 57–59.
15. SEZINA V.E. 2013: Environmental and social analysis of investment projects in the
context of sustainable economic development, Trudy Instituta Sistemnogo Analiza
RAN, [Online], vol. 63-1, available at: http://www.isa.ru/proceedings/images/documents/2013-63-1/t-1-13_38-46.pdf (Accessed 4 August 2013).
PROBLEMATYKA PONADNARODOWYCH INWESTYCJI GOSPODAREK
NISKOEMISYJNYCH
Abstrakt. Artykuł zwraca uwagę na kontrowersje związane z dynamiką ponadnarodowych procesów inwestycyjnych w zrównoważonym rozwoju niskoemisyjnym. Ponadto przedstawiono przyczyny recesji, które doprowadziły do kryzysu
inwestycyjnego związanego z dysharmonią w regulacjach mechanizmu systemów
inwestycyjnych. Opierając się na analizie szeregów czasowych, Autor zauważył,
że główne inwestycje związane z energią odnawialną dotyczyły energii słonecznej, wiatrowej i bioenergii. Głównym dostawcą zasobów inwestycyjnych są Chiny,
które wyprzedziły na tym rynku Stany Zjednoczone. Za pomocą metody eliminacji
Autor stwierdził, że spadek inwestycji w odnawialne źródła energii w 2009 roku
nastąpił w wyniku ogólnego kryzysu gospodarczego, a w 2012 roku był wynikiem
dysharmonii mechanizmów regulacji i odmiennych motywacji inwestycyjnych,
doprowadziło to do nieuczciwej konkurencji na tym rynku. Ponadto przedstawio-
2 (4) 2014
no przyczyny i skutki pierwszego kryzysu inwestycji w odnawialne źródła energii.
Autor sformułował zalecenia dotyczące globalnej polityki i potrzebnych globalnych zmian w regulacjach systemów inwestycyjnych i motywacji inwestycyjnych
w ramach rozwoju zrównoważonego gospodarek niskoemisyjnych.
Słowa kluczowe: kryzys inwestycyjny, zrównoważony rozwój niskoemisyjny,
energia odnawialna, mechanizmy stymulowania inwestycji
2 (4) 2014
39
ACCOUNTING AND CONTROL OF AGRICULTURAL LAND
UNDER INNOVATIVE DEVELOPMENT
Olga Ilchak
National University of Life and Environmental Sciences of Ukraine, Faculty of
Economics, Department of Accounting, Analysis and Audit
Katarzyna Boratyńska
Warsaw University of Life Sciences, Faculty of Economic Sciences,
Department of Economics and Organization of Enterprises
Abstract. This article is devoted to the problems of land accounting and control
at agricultural enterprises under the conditions of economic transformation and
development. The last scientific publications, related to the topic, are analyzed.
Specific features of land accounting based on modern technology are identified.
The model of land control on different levels is built. The findings are justified by
the research.
Key words: land, accounting, control, innovative development, information
INTRODUCTION
Land using forms the food, industrial, technical, natural base of a society and its
economic development. Land areas are essential in all modern sectors of economy. Land serves as a spatial basis in some sectors of it, whereas it directly affects
production processes in the others. However, undoubtedly, it is used the most extensively in agriculture, acting both as the object and the means of labor. It is the
need to solve the global problem of hunger that has turned land using into an
urgent problem.
An accounting information system is able to increase the efficiency of land
using in the macro and the micro economics [Rosenthal 2013]. However, it is possible under the conditions of development and implementation of accounting and
42
O. Ilchak, K. Boratyńska
control for land relations only. Considerable attention of economists and accountants is an evidence of its importance for the science and practical accounting. The
research in land accounting development and land economic relations took an
important place in the works of V. M. Zhuk, who proposed the concept of accounting in the agricultural sector, based on the postulates of sustainable development
and the theory of physical economics [Zhuk 2009]. Various aspects of using agricultural land are discussed in the publications of T.G. Kaminska, L.S. Shatkovska,
H.M. Haugen, B. Kebede. Scientists believe that accounting is a necessary part of
an efficient land using.
The amount of land, used for agriculture in the world, has been changed
slightly (Figure 1).
FUGURE 1. Composition of agricultural area
Source: Own elaboration based on FAOSTAT data http://faostat3.fao.org/faostat-gateway/go/to/
browse/R/RL/E
According to the forecasts, by 2100 the world population will exceed 10 billion people [http://zn.ua/WORLD/oon-obnarodovala-globalnyy-prognoz-po-chislennosti-naseleniya-zemli-124031_.html].This poses a challenge in science
to ensure the world’s population with food.
Considering the important predecessors’ contribution in solving complex
theoretical and methodological issues of land accounting and control, we found
that using it without specific technology development of enterprises causes the
discrepancy in theory and maintenance of land accounting and economic control
in the practice of management and organization, and it complicates accounting
and control of land, which together reduce the quality and efficiency of decision-making [Haugen 2012].
2 (4) 2014
43
Accounting and control of agricultural land...
Therefore, the aim of the article is a scientific and theoretical foundation of accounting and control of agricultural land, which is directed to improve the performance of agricultural enterprises under the conditions of innovative development.
RESEARCH METHODS
To accomplish the objective of the investigation, we apply the following scientific
methods of theoretical generalization: analysis and synthesis, a systematic relation approach, analogy, abstraction. Methods of theoretical generalization and
comparison are used to study the theory of land accounting. The methodology
of land accounting and control is proved by using abstract and logical analysis.
A graphical method is used to display visual material.
ECONOMIC AND TECHNOLOGICAL BASES OF AGRICULTURAL
LAND USING
In agricultural production innovations are related primarily to the need to improve crop yields and animal productivity, as well as to continue to provide conservation. In mechanization and electrification of production a primary goal of
innovation is to create effective forms and methods for application of machine
technology in agricultural production and formation of appropriate technical infrastructure. The storage and processing of agricultural production innovation
take place in the form of technological improvement of production and creation
of new kinds of foods.
According to the opinion the FAO experts, the most promising direction of
development of agricultural land is precision agriculture, which… delivers more
crop for the drop, and “precision placement” of fertilizers, which can double the
amount of nutrients absorbed by plants.
Integrated pest management the techniques of which discourage the development of pest populations and minimizes the need for pesticides, is yet another
key element.
Such methods help adapt crops to climate change and not only help grow more
food but also contribute to reducing crops’ water needs by 30 percent and energy
costs by up to 60 percent. In some cases crop yields can be increased six-fold, as
shown by trials with maize held recently in Southern Africa. Average yields from
farms practicing the techniques in 57 low-income countries increased almost
80 percent, according to one review» [FAO, http://www.fao.org/news/story/en/
item/80096/icode/].
2 (4) 2014
44
A precision farming system is nowadays becoming more common. It is illustrated by the experience of enterprises all over the world. The development of
space technology enables the use of space photographs and satellite navigation
systems performance for monitoring and management of agricultural land [Gorddard 2013]. Relative availability of satellite navigation devices for agricultural
producers is the engine of their use in land accounting. Precision agriculture is
a system of rational technologies of crop production based on soil mapping units.
There are the following important tasks for precision agriculture:
− Saving energy,
− Mapping,
− Protection of soil and groundwater,
− Improving the management techniques,
− Control of equipment,
− Improving the product quality and production efficiency overall.
Precision agriculture is regarded as an optimal management on each square
meter of field [Buck, Auffhammer and Sunding 2014].
Precision agriculture provides:
− Creation of electronic maps of the field,
− Creation of a database of the information support for fields (area, yield, soil
properties and development of cultivated crops),
− Analysis of indicators and proposals to correct deficiencies that are the basis
for management decisions,
− Transmission parameters for differential tillage.
Such systems consist of the devices that are installed on agricultural machinery and include a signal receiver global positioning system GPS (Global Positioning
System), a controller and light bar. These devices allow controlling the machines
remotely, via satellite, to obtain information about position of the machine, the
amount of performed work, spent fuel and other parameters. Thus, these systems
can be successfully used in the accounting of agricultural enterprises to gather
information and initial processing of accounting data.
There are directions of precision farming: agronomic, technical, environmental and economic [Kebede 2008]. Agronomy direction includes improving agricultural production, taking into account the real needs of crops. Technical direction
of precision farming is connected with improvements in planning of agricultural
operations considering technical equipment of each economy. The basis of environmental direction is reducing negative factors in agriculture, since more accurate assessment of soil fertility helps optimize fertilizers. Economic direction
implies increased production, costs, providing with high quality products and expansion of its sales.
2 (4) 2014
45
USING MODERN TECHNOLOGIES IN ACCOUNTING OF
AGRICULTURAL LAND
A gradually precision farming system is being implemented in practice of the increasing number of companies which is possible due to using satellite navigation
systems, such as Concord TELEMATICS and CLAAS TELEMATICS. In particular,
a full set of equipment maintenance information support to precision farming is
introduced. It provides precision farming with the technological support, design
using computer technology planting, fertilizing, harvesting [Kaminska and Shatkovska 2013].
A precision farming system perform the following functions:
− Control of location (movement) of vehicles,
− Account of race,
− Account of machine hours,
− Account of fuel consumption standards with recording time possible fueling
and draining fuel,
− Control of technical condition of vehicles,
− Analysis of work efficiency and technology,
− Creation of yield maps with program «AGRO MAP»,
− Formation of current and final accounts etc.
A precision farming system make it possible to conduct automated filing yield
for each area and export the required information support [Zamula 2010].
Thus, the integration of the production process systems and the accounting
system will automatically collect credentials in real time, process them, and generate reports. It is going to reduce consumption of accountant working time, to
shift the technical work to the accounting system. Under such conditions, the accountant work comprises initial settings of accounting, controlling the systems,
and interpreting accounting estimates.
However, information, received from satellite measurement tools, requires
appropriate interpretation, analysis and coordination with the traditional means
and forms of accounting [Biondi and Suzuki 2007]. This is the essence of the problem that should be solved on the scientific and methodological level. An integration system must generate information that would fully satisfy the needs of innovative process and that should be efficient and convenient to use. This system
of information support will help accelerate the use of innovative technologies in
the world economy.
Agricultural lands are treated and presented in financial reports of the enterprises in accordance with International Accounting Standards and International
Financial Reporting Standards (Table 1).
2 (4) 2014
46
TABLE 1. International standards, which regulate accounting of land
Standard
IFRS 16 “Property, Plant
and Equipment”
Regulated conditions
– land is tangible asset
– land is held by an enterprise for
use in the production or supply of
goods and services, for rental, for
administrative purposes
IFRS 5 “Non-Current
measurement, classification, and
Assets Held for Sale and
reflection of held for sale non-current
Discontinued Operations” assets
IAS 23 “Borrowing Costs” including of borrowing costs of that
asset that are directly attributable to
the acquisition
IAS 36 “Impairment of
reflection value reduction of land
Assets”
IAS 40 “Investment
– land, used to earn rentals, capital
Property”
appreciation or both
– enterprises must use one of the
accounting model: fair value model
or cost model
Field of regulation
definition, valuation, reflection lands in reporting
accounting of land for sale
borrowing costs in the
primary cost of the lands
valuation and revaluation
of land
accounting of land for rent
Source: Own elaboration.
Reflection of agricultural land in the balance sheet has to automatically mean
a system of clear and reliable information and account security. The information
base that exists today is mainly formed by the accounting system which, in turn,
provides no data, that are needed to value the land and further reflection on accounts, and other relevant information [Gren 2006]. Thereby, now we feel necessity to create a model of land accounting that matches the current state of land
relations to provide the required quantity and quality of information.
SYSTEM OF AGRICULTURAL LAND CONTROL UNDER INNOVATIVE
DEVELOPMENT
Accounting is an information base of control. Scientists justify the theoretical and
methodological basis of accounting and control of agricultural land and land use;
their recognition and evaluation are reflected in the accounting system, basic
principles of control system of agricultural land, its direction, mechanisms, methods and organizational forms [O’Neill and Hanrahan 2012]. However, the issue of
agricultural land control under the conditions of land relation transformation and
integration processes has been ignored by scientists.
2 (4) 2014
47
−
−
−
−
There are the following tasks of land control:
to check availability and accuracy of documents that confirm the ownership of
the land; right to use land; legality of land rent,
to check corrections of the data for the area, the location and the land conditions,
to check the targeted use of land,
to detect changes in the quality of land if it is possible.
The most important and the most difficult issue that is crucial in the design
procedure of land control is to determine a list of indicators which should, and,
most importantly, could be checked. Land is a special object of accounting with
certain peculiarities of its performance, measured in quantitative and qualitative
terms, as well as a valuation [Obst and Vardon 2014]. Hence, it is clear that during
the control check, it requires actual availability of land by measurement of its area
and identification and a verification of documents confirming the legality of ownership or right to use it. Moreover, it is more difficult to check land value as it is not
unambiguous verification procedure [Jacobs and Timmons 1974]. It is caused by
many factors that affect it: spatial, market, legal, quantitative, qualitative, economic and technological. It is not possible to examine most of these factors [Trachova
2011]. It needs very much time, resources and high qualification of expert.
Special attention to preventive controls needs to be paid to ensure sufficient
land use efficiency in agriculture. First of all, an analysis to determine the economic system and its weaknesses should be conducted. After the detailed analysis
is done, most of the weaknesses should be eliminated.
We believe that there is appropriate implementation of three-tier system of
control over the availability and use of agricultural land (Figure 2).
FIGURE 2. Three-tier system of control over the availability and use of agricultural land
Source: Own elaboration.
2 (4) 2014
48
The control of agricultural land should satisfy the following requirements:
1. maximum simplicity;
2. transparency;
3. availability;
4. evidence.
During the building of a land control system, it should be certainly considered
that agricultural land is the subject and the means of labor, as well as the territorial basis of production, which determines its special role.
A basic level of control – an internal control – is the deepest and the most
overwhelming. The main subject of land use control for the owner is land use efficiency which, in its turn, involves many aspects. There are expenditures, selection
of crops, fertilizing, productivity of land and others.
The second level of control is a control of the local community, which provides
the sanctity of land boundaries, their proper use, saving and restoration of soil
and so on.
On the national level, it is the compliance of land use with legislation framework for it that is monitored. Government determines land use policy and controls its implementation.
CONCLUSIONS
The development of the innovation process in agriculture causes new challenges
for accounting and control and creates new opportunities for land reflection in
reporting and information support for management. A lack of theoretical research
in this direction is noted. Consequently, there is a strong need to develop methodological and practical recommendations on accounting for agricultural land, as well
as methods of assessment, to reflect the process of innovation in land use. The use
of modern achievements in the accounting and control of agricultural land will
greatly expand management capabilities and the efficiency of enterprises.
References
BIONDI Y., SUZUKI T. 2007: Socio-economic impacts of international accounting standards:
an introduction, Socio-economic Review no 5, pp. 585–602.
BUCK S., AUFFHAMMER M., SUNDING D. 2014: Land Markets and the Value of Water: Hedonic Analysis Using Repeat Sales of Farmland, American Journal of Agricultural Economics no 96, pp. 953–969.
FAO. Composition of agricultural land http://faostat3.fao.org/faostat-gateway/go/to/
browse/R/RL/E
2 (4) 2014
49
FAO. Putting nature back into agriculture,http://www.fao.org/news/story/en/item/80096/
icode/
GORDDARD R. 2013: Profit-Maximizing Land-Use Revisited: The Testable Implications of
Non-joint Crop Production Under Land Constraint, American Journal of Agricultural
Economics no 95, pp. 1109–1121.
GREN I.-M. 2006: Green Accounting in Europe: A Comparative Study, European Review of
Agricultural Economics no 33, vol. 2, pp. 595–597.
HAUGEN H.M. 2012: Accounting for Hunger (eds). SCHUTTER O. CORDES K. The Right to
Food in the Era of Globalization, European Journal of International Law no 23, pp.
1175–1183.
JACOBS J., TIMMONS J. 1974: An Economic Analysis of Agricultural Land Use Practices to
Control Water Quality, American Journal of Agricultural Economics no 56, pp. 791–798.
KAMINSKA T.G, SHATKOVSKA L.S. 2013:Accounting and analytical providing of financial
management in agricultural enterprises, Publishing house “Comprint”, Kyiv.
KEBEDE B. 2008: Land Reform, Distribution of Land and Institutions in Rural Ethiopia: Analysis of Inequality with Dirty Data, Journal of African Economies no 17, pp. 550–577.
OBST C., VARDON M. 2014: Recording environmental assets in the national accounts, Oxford Review of Economic Policy no 30, pp. 126–144.
O’NEILL S., HANRAHAN K. 2012: Decoupling of agricultural support payments: the impact
on land market participation decisions, European Review of Agricultural Economics
no 39, pp. 639–659.
ROSENTHAL C. 2013: From Memory to Mastery: Accounting for Control in America, 1750–
–1880, Enterprise and Society no 14, pp. 732–748.
TRACHOVA D.M. 2011: Accounting and valuation of agricultural land, Journal of Tavria
State Agritechnology University no 3, pp. 368–374.
UN released a global outlook on the world population http://zn.ua/WORLD/oon-obnarodovala-globalnyy-prognoz-po-chislennosti-naseleniya-zemli-124031_.html
ZAMULA I.V. 2010: Accounting of ecological activity in providing of sustainable development of economy, ZhDTU, Zhytomyr.
ZHUK V.M. 2009: Conception of accounting development in agriculture, National Scientific
Center “Institute of Agricultural Economy”, Kyiv.
RACHUNKOWOŚĆ ORAZ KONTROLA GRUNTÓW ROLNYCH
W WARUNKACH ROZWOJU INNOWACYJNEGO
Abstrakt. Artykuł poświęcono problematyce rachunkowości gruntów rolnych
oraz kontroli w przedsiębiorstwach rolniczych w warunkach transformacji gospodarczej i rozwoju. Przeanalizowano aktualną literaturę przedmiotu, związaną
z podjętą tematyką. Wskazano na specyficzne cechy rachunkowości gruntów ba-
2 (4) 2014
50
zujące na nowoczesnej technologii. Zbudowano również model kontroli gruntów
rolnych na następujących poziomach: wewnętrznym, lokalnym oraz państwowym. Wnioski sformułowano na podstawie studiów literaturowych oraz przeprowadzonej analizy.
Słowa kluczowe: grunt, rachunkowość, kontrola, rozwój innowacji, informacja
2 (4) 2014
SPOŁECZNA ODPOWIEDZIALNOŚĆ BIZNESU CSR
NA PRZYKŁADZIE BANKÓW SPÓŁDZIELCZYCH
Rafał Balina
Katedra Ekonomiki i Organizacji Przedsiębiorstw,
Abstrakt. W opracowaniu dokonano określenia wielkości i zakresu działalności
społecznej prowadzonej przez banki spółdzielcze w latach 2009–2013. Badaniami objęto 50 banków spółdzielczych funkcjonujących w Polsce. Przeprowadzone
badania wykazały, że w okresie badawczym banki spółdzielcze prowadziły działalność prospołeczną w istotnym dla społeczności lokalnych zakresie, przy czym
działalność ta w latach 2011–2012 została ograniczona ze względu na skutki
kryzysu finansowego. Ponadto badania wykazały, że banki spółdzielcze w znacznym zakresie wspierają funkcjonowanie społeczności lokalnych, na co wskazuje
ogromny wachlarz dofinansowywanych inicjatyw lokalnych począwszy od działań na rzecz oświaty, kultury poprzez sport i organizacje religijne.
Słowa kluczowe: społeczna odpowiedzialność biznesu, banki spółdzielcze, działalność społeczna
WSTĘP
Banki spółdzielcze są wyjątkowym przykładem instytucji, która z jednej strony jest nierozłącznym elementem współczesnych globalnych rynków finansowych, z drugiej zaś – sercem lokalnych systemów finansowych [Szpringer 2009].
Przez dekady banki spółdzielcze funkcjonowały, bazując na ideach samopomocy
i wzajemnego wsparcia połączonego z działalnością na rzecz swoich członków
oraz rynków i społeczności lokalnych [Alińska 2008]. Stąd też Międzynarodowe
Stowarzyszenie Bankowości Spółdzielczej uważa bank spółdzielczy za podmiot
finansowy, należący do jej członków, będących jednocześnie jego właścicielami
52
R. Balina
i klientami [Fiordelisi, Soana i Schwizer 2013]. Banki spółdzielcze tworzone są
z reguły przez osoby pochodzące z tej samej społeczności lokalnej bądź przez
osoby przynależne do tej samej grupy zawodowej, bądź też przez osoby działające dla osiągnięcia wspólnego celu [Babbie 2001]. Idea zarówno spółdzielczości,
jaki i samych banków spółdzielczych jest głęboko zakorzeniona w świadomości
społeczności lokalnych, gdyż to często banki spółdzielcze w istotnym zakresie
wspierają i uczestniczą w zrównoważonym rozwoju lokalnym [Strzelecki 2008;
Golec 2010]. Często to dzięki bankom spółdzielczym część regionów Polski uniknęło wykluczenia społecznego spowodowanego dostępem do usług bankowych.
Bardzo często banki spółdzielcze przyczyniają się do ubankowienia społeczności
na terenie, których prowadzą działalność, co stanowi niewątpliwie korzyść dla
społeczności lokalnych.
Rozpatrując wymiar społeczny działalności banków spółdzielczych, w pierwszej kolejności należy podkreślić niedoskonałość działań informacyjnych zarówno na poziomie samych spółdzielni, jak i całego sektora bankowości spółdzielczej [Balina 2013]. Pomimo wskazywania na społeczny, często też określny jako
spółdzielczy, kontekst funkcjonowania banków spółdzielczych ocena działalności
tego rodzaju banków w dalszym ciągu dokonywana jest przede wszystkim w wymiarze ekonomicznym, podczas gdy łączna ocena ich funkcjonowania powinna
uwzględniać również wymiar społeczny [Campbell, Moore i Metzger 2002]. Mając
na uwadze różne znaczenia społecznych aspektów działalności poszczególnych
instytucji, zmniejszenie zakresu wymiaru społecznego wraz ze wzrostem skali
działalności, a także do pewnego stopnia konkurencyjności celów społecznych
i ekonomicznych, uwzględnienie społecznego wymiaru działalności banków spółdzielczych dałoby pełniejszy obraz efektów ich działalności [Balina 2014]. Pozwoliłoby to między innymi na uwzględnienie w ocenie ekonomicznej trudniejszych
warunków prowadzenia działalności przez banki spółdzielcze w małych miejscowościach. Na poziomie sektorowym dla oceny wymiaru społecznego działalności
banków spółdzielczych istotne byłoby gromadzenie szczegółowych informacji
uwypuklających spółdzielczy charakter bankowości spółdzielczej i ich upublicznianie, organizowanie konkursów oceniających banki spółdzielcze pod względem
społecznym [Miles i Munilla 2005]. Przykładowo Europejskie Stowarzyszenie
Banków Spółdzielczych w publikowanych danych statystycznych oprócz grupy
wskaźników typowo ekonomiczno-finansowych prezentacje grupę wskaźników
dotyczących społecznego wymiaru bankowości spółdzielczej takich jak: dynamika wzrostu liczby członków, udział nadwyżki finansowej zatrzymanej czy przeznaczonej na cele społeczne, wskaźnik udziału członków w walnym zgromadzeniu [Szambelańczyk 2006; Hausner 2008].
Społeczny wymiar działalności spółdzielni powinien być oceniany z punktu
widzenia realizacji następujących zasad [Carroll 1991; Cannon 1992]:
2 (4) 2014
53
Społeczna odpowiedzialność biznesu (CSR)...
−
−
−
−
−
wyraźna orientacja na społecznie użyteczny cel przedsięwzięcia,
oddolny obywatelski charakter inicjatywy,
specyficzny, możliwie demokratyczny system zarządzania,
możliwie partycypacyjny charakter działania,
ograniczona dystrybucja zysków.
Należy jednak pamiętać, że przedstawiony zestaw zasad nie musi zostać
spełniony w pełni, aby jakieś przedsięwzięcie uznać za przedsiębiorstwo
społeczne. Od przedsięwzięcia zaliczanego do sektora ekonomii społecznej nie
wymaga się spełnienia wszystkich kryteriów, lecz większości z nich.
Problemem związanym z określeniem użyteczności społecznej działalności
banków spółdzielczych jest rozstrzygnięcie, czy podstawowym motywem funkcjonowania banków jest interes ekonomiczny przejawiający się wysokim poziomem efektywności czy też jest on jedynie instrumentem dla realizacji celów
społecznych [Carroll 2004]. Przykładem takiego stanu rzeczy jest to, że w Polsce
jedynie 27% spółdzielni deklaruje cele społeczne jako najważniejsze motywy podejmowania działalności gospodarczej. Najważniejszym zaś motywem, wskazywanym przez kierownictwo spółdzielni była poprawa sytuacji materialnej członków/pracowników.
Kolejnym elementem związanym ze społecznym charakterem bankowości
społecznej jest to, że cele społeczne banków spółdzielczych mogą być deklarowane i realizowane w odniesieniu do lokalnego środowiska, tj. określonej społeczności [Chemmanur i Fulghieri 1994]. Ta reguła przejawia się tym, że banki spółdzielcze najczęściej ograniczają zasięg swojej działalności społecznej do terenu,
na którym prowadzą działalność i dystrybucję usług. Banki spółdzielcze w swoich
deklaracjach strategicznych najczęściej wskazują kwestie zaspokajania potrzeb
członków i klientów w pewnym środowisku lokalnym, czasami również wspieranie potrzeb społeczności lokalnej [McDonaldd i Rundle-Thiele 2008].
Istotne jest jednak, aby w ślad za określonymi deklaracjami tworzone były
i udostępnianie społeczeństwu informacje o faktycznie podejmowanych działaniach społecznych. Wydaje się, że niekiedy brak wiedzy o podejmowanych działaniach społecznych i specyfice funkcjonowania może być przyczyną niedostrzegania funkcji społecznych banków spółdzielczych [Korenik 2009]. W praktyce
polskich spółdzielni kredytowych cel społeczny realizowany jest między innymi
przez: świadczenie usług finansowych na terenie działań ekonomicznie trudnych,
oferowanie usług finansowych, w tym kredytów dla ekonomicznie słabszych
klientów, przeciwdziałanie wykluczeniu finansowemu, propagowanie korzystania z usług bankowych oraz wspieranie społeczności lokalnych.
2 (4) 2014
54
R. Balina
METODYKA BADAŃ
W niniejszym artykule podjęto próbę określenia zakresu podejmowanych przez
banki spółdzielcze działań na rzecz społeczności lokalnych oraz wielkości środków przekazywanych przez banki spółdzielcze na ten cel. W celu zgromadzenia
danych został opracowany kwestionariusz ankiety, w którym zapytano zarządzających bankami spółdzielczymi o: wielkość kwot przekazywanych na cele społeczne, liczbę wspartych inicjatyw, rodzaj wspartych działań prospołecznych na rzecz
społeczności lokalnych oraz na temat zakresu działań podejmowanych na rzecz
społeczności lokalnych. Okres badawczy był pięcioletni i objął lata 2009–2013.
Ankietę przesłano do wszystkich banków spółdzielczych funkcjonujących na Polsce według stanu na dzień 31 grudnia 2013, tj. do 572 banków spółdzielczych.
Wypełnione ankiety otrzymano z 50 banków spółdzielczych, tj. z 8,74% populacji
generalnej. Uzyskane informacje dotyczące wspartych inicjatyw społecznych pogrupowano w następujące kategorie:
− inicjatywy związane z kulturą,
− wspieranie inicjatyw podejmowanych przez organizacje samorządowe,
− darowizny na rzecz osób fizycznych,
− darowizny na rzecz instytucji bezpieczeństwa publicznego,
− inicjatywy związane z działalnością oświatową,
− wspieranie działalności organizacji religijnych,
− środki przeznaczono na działalność organizacji pozarządowych,
− wpieranie działalności związanej ze sportem.
WYNIKI BADAŃ
Z przeprowadzonych badań wynika, że badane banki spółdzielcze w latach 2009–20013 wspierały od ponad 2,9 tys. (w 2012 roku) do ponad 3,7 tys.
(w 2009 roku) inicjatyw na rzecz społeczności lokalnych. Jak wynika z rysunku 1,
w okresie badawczym łączna liczba przekazanych darowizn na cele społeczne
charakteryzuje się tendencją malejącą, co może być związane ze zmniejszającym się udziałem banków spółdzielczych na rynku bankowym w Polsce oraz
z niższym poziomem ich efektywności w ostatnich latach w porównaniu do banków komercyjnych.
Interesujące jest również to, że w latach 2009–2013 zmalała przeciętna liczba przekazywanych przez banki spółdzielcze darowizn na cele społeczne. Otóż
w 2009 roku badane banki spółdzielcze przekazywały średnio 75 darowizn w ciągu roku, natomiast w 2013 roku wspierały one średnio 66 inicjatyw społecznych,
co oznacza spadek o 12% w pięcioletnim okresie badawczym.
2 (4) 2014
55
4 000
3 716
3 548
3 500
3 305
3 380
2 943
3 000
2 500
2 000
1 500
1 000
500
0
2009
2010
2011
2012
2013
RYSUNEK 1. Łączna liczba przekazanych darowizn na cele społeczne przez badane banki
spółdzielcze [szt.]
Źródło: Badania własne.
Mając na uwadze malejącą w okresie badawczym liczbę przekazywanych darowizn, należy stwierdzić, że łączna suma przekazanych przez badane banki spółdzielcze do 2012 roku malała – z 4 mln zł w 2009 roku do 2,7 mln zł w 2012 roku.
W 2013 roku natomiast badane banki spółdzielcze przeznaczyły na cele społeczne
ponad 5,2 mln zł, co należy uznać za istotne wsparcie dla społeczności lokalnych,
na których terenie banki te funkcjonowały. Może to wynikać z tego, że po okresie
kryzysu banki spółdzielcze, aby odbudować swoją pozycję rynkową, ograniczyły
działalność społeczną na rzecz powiększania funduszy własnych będących podstawą ich funkcjonowania. Wielkość wsparcia dla społeczności lokalnych przekazanego przez badane banki spółdzielcze przedstawiono na rysunku 2.
6,0
5,2
5,0
4,0
4,0
3,9
3,7
2,7
3,0
2,0
1,0
0,0
2009
2010
2011
2012
2013
RYSUNEK 2. Łączna kwota przekazanych darowizn na cele społeczne przez badane banki
spółdzielcze [mln zł]
2 (4) 2014
56
R. Balina
Uwzględniając przedstawione dotychczas wynik badań, należy stwierdzić, że
mimo spadku ogólnej liczby przekazywanych darowizn na cele społeczne przez
badane banki spółdzielcze wzrosła natomiast przeciętna wielkość wsparcia.
Z uzyskanych danych wynika, że banki spółdzielcze objęte badaniem przekazywały w 2013 roku blisko 105 tys. zł na cele społeczne, przy 80 tys. zł przekazanych
w 2009 roku. Podobne tendencje, jak te przedstawione na rysunku 3, wykazywały
banki spółdzielcze pod względem wartości przeciętnej przekazanej darowizny.
120 000,00
104 950
100 000,00
80 810
80 000,00
77 010
73 200
54 380
60 000,00
40 000,00
20 000,00
0,00
2009
2010
2011
2012
2013
RYSUNEK 3. Przeciętna kwota środków przeznaczonych przez badane banki spółdzielcze
na cele społeczne [zł]
Jak wynika z badań w 2009 roku, przeciętna darowizna wynosiła 1,09 tys. zł
i jej poziom był zbliżony w latach 2010–2011. Następnie w 2012 roku spadła ona
do 0,92 tys. zł, po czym w 2013 roku wzrosła do blisko 1,6 tys. zł. Taki stan rzeczy był wynikiem poprawy efektywności banków spółdzielczych oraz czynników
związanych z rozwojem ekonomiczno-społecznym na ternach, na których funkcjonowały badane banki spółdzielcze.
Mając na uwadze dotychczasowe wyniki badań, na rysunku 4 określono wielkość relacji kwoty przekazywanych przez banki spółdzielcze darowizn na cele
społeczne w odniesieniu do zysku brutto.
Z przeprowadzonych badań wynika, że w okresie badawczym udział darowizn
na rzecz społeczności lokalnych w zysku brutto badanych banków spółdzielczych
charakteryzował się tendencją spadkową. W latach 2009–2013 relacja między
rozpatrywanymi kategoriami spadła o ponad 42% – z 2,6% w 2009 roku do 1,5%
w 2013 roku. Najniższy poziom relacji darowizn do zysku brutto odnotowano
w 2012 roku.
Wyniki badań dotyczące inicjatyw podejmowanych przez badane banki spółdzielcze oraz udział środków przeznaczanych na wspieranie poszczególnych
działań w ogólnej sumie przekazanych środków na te cele przedstawiono na
rysunku 5.
2 (4) 2014
57
3,0%
2,6%
2,5%
2,2%
1,9%
2,0%
1,5%
1,5%
1,3%
1,0%
0,5%
0,0%
2009
2010
2011
2012
2013
RYSUNEK 4. Relacja kwoty przekazanych darowizn na cele społeczne przez badane banki
do zysku brutto [%]
Wspieranie dziaáalnoĞci organizacji religijnych
Wspieranie dziaáalnoĞci związanej ze sportem
RYSUNEK 5. Działania banków spółdzielczych na rzecz społeczności lokalnych
2 (4) 2014
58
R. Balina
Z przeprowadzonych badań wynika, że aż 27% wszystkich przekazanych
środków przez banki spółdzielcze na działalność społeczną zostało przekazanych
na działalność organizacji pozarządowych takich jak fundacje, stowarzyszenia
i związki, które prowadziły działania na rzecz osób zamieszkujących tereny,
na których działał bank. Banki spółdzielcze bardzo chętnie wspierały również
działalność oświatową poprzez fundowanie stypendiów, nagród, zakup książek
i doposażanie bibliotek i szkół. Ponadto banki spółdzielcze w istotnym zakresie
wspierały inicjatywy sportowe, a w szczególności wspierały działalność lokalnych klubów piłkarskich i sportowych oraz dofinansowywały działalność szkolnych klubów sportowych. Równie ważne jest to, że banki spółdzielcze nie koncentrują się tylko na wybranej grupie wspieranych inicjatyw, lecz wpierają ich cały
szereg, między innymi inicjatywy kulturalne. Co ciekawe, ponad 11% środków
przeznaczanych przez banki spółdzielcze zostało przekazanych na rzecz takich
organizacji jak Policja i Straż Pożarna, natomiast kolejne 10% przeznaczono na
dofinansowanie inicjatyw podejmowanych przez organizacje religijne, takie jak
parafie i stowarzyszenia kościelne. Interesujące i wymagające podkreślenia jest
również to, że banki spółdzielcze wspierały inicjatywy podejmowane przez organy samorządowe. Na uwagę zasługuje jednak fakt, że tylko 2% środków przeznaczanych przez banki spółdzielcze na działalność prospołeczną trafiało do osób
fizycznych, co należy uznać za pozytywne zjawisko, ponieważ banki spółdzielcze
powinny przyczyniać się do rozwoju całych społeczności i docierać do jak największej liczby ludzi.
WNIOSKI
Mając na uwadze przeprowadzone badania, należy stwierdzić, że banki spółdzielcze w znacznym zakresie wspierają funkcjonowanie społeczności lokalnych, na co
wskazuje ogromny wachlarz dofinansowywanych inicjatyw lokalnych, począwszy
od działań na rzecz oświaty, kultury poprzez sport i organizacje religijne. Na uwagę
zasługuje to, że w latach 2009–2013 banki spółdzielcze podjęły działania mające
na celu ograniczenie liczby wspieranych inicjatyw społecznych w formie darowizn
na rzecz ich jakości, czego wynikiem było zmniejszenie się liczby wspieranych inicjatyw na rzecz wzrostu przeciętnej kwoty przekazywanej w formie darowizny.
Ważne jest również to, że badane banki spółdzielcze mimo trudności finansowych
wynikających z kryzysu potrafiły z nich wyjść obronną ręką i nie zapominały
o swojej tradycji, historii oraz społeczeństwach, z których się wywodzą.
Literatura
ALIŃSKA A. 2008: Instytucje mikrofinansowe w lokalnym rozwoju społeczno-gospodarczym. Monografie i Opracowania 558, Szkoła Główna Handlowa w Warszawie.
2 (4) 2014
59
BABBIE R.E. 2001: The Practice of Social Research, Wadsworth, US.
BALINA R. 2013: Efektywność banków spółdzielczych w zależności od charakteru prowadzonej działalności, Roczniki Naukowe Stowarzyszenia Ekonomistów Rolnictwa
i Agrobiznesu, T. 15, z. 3.
BALINA R., KOWALSKI O., RÓŻYŃSKI J., MALESA K. 2014: Trends in Polish cooperative
banking sector as seen by its management, China-USA Business Review, Vol. 13, no 3.
CAMPBELL D., MOORE G. & METZGER M. 2002: Corporate philanthropy in the UK 1985–
–2000: Some empirical findings, Journal of Business Ethics 39 (1/2).
CANNON T. 1992.: Corporate responsibility, Pitman Publishing, London.
CARROLL A. B. 1991: The pyramid of corporate social responsibility: toward the moral
management of organizational stakeholders. Business Horizons, 34 (4).
CARROLL A.B. 2004: Managing ethically with global stakeholders: A present and future
challenge, The Academy of Management Executive 18 (2).
CHEMMANUR T.J., FULGHIERI P. 1994: Investment bank reputation, information production, and financial intermediation, Journal of Finance, March, Vol. 49, no 14.
FIORDELISI F., SOANA M‐G., SCHWIZER P. 2013: The determinants of reputational risk in
the banking sector, Journal of Banking and Finance, Vol. 37, no 8.
GOLEC M. 2010: Społeczne uwarunkowania działalności banków spółdzielczych. Banki
spółdzielcze w Polsce w warunkach kryzysu finansowego i gospodarczego [red.
M. Stefański]. Wydawnictwo Wyższej Szkoły Humanistyczno-Ekonomicznej we
Włocławku, Włocławek.
HAUSNER J. 2008: Przedsiębiorstwa społeczne w Polsce. Teoria i praktyka. Kraków.
Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie.
KORENIK D. 2009: Odpowiedzialność banku komercyjnego. Próba syntezy, Difin, Warszawa.
MCDONALDD L.M., RUNDLE‐THIELE S. 2008: Corporate social responsibility and bank
customer satisfaction. International Journal of Bank Marketing 26: 3.
MILES L.S., MUNILLA M.P. 2005: The corporate social responsibility continuum as a component of stakeholder theory. Business and Society Review, 110 (4).
SZPRINGER W. 2009: Społeczna odpowiedzialność banków. Między ochroną konsumenta
a osłoną socjalną. Wolters Kluwer Business, Warszawa.
STRZELECKI A. 2008: Aspekty etyczne działalności banków spółdzielczych, [w:] Perspektywy rozwoju spółdzielczości bankowej w Polsce [red. M. Stefański], WSHE, Włocławek.
SZAMBELAŃCZYK J. 2006: Banki Spółdzielcze w Polsce w procesach zmian systemowych,
Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej, Poznań.
CORPORATE SOCIAL RESPONSIBILITY CSR ON THE EXAMPLE OF
COOPERATIVE BANKS
Abstract. The paper analyzes the size and scope of the social activities carried
out by cooperative banks in the years 2009–2013. Study included 50 cooperative
banks operating in Poland. The study showed that during the research coopera-
2 (4) 2014
60
R. Balina
tive banks led to a significant pro-social activities for local communities range and
this activity in 2011–2012 was limited due to the effects of the financial crisis. In
addition, studies have shown that cooperative banks to a large extent support the
functioning of local communities, as indicated by a huge range of local initiatives
funded from the efforts of education, culture through sports and religious organizations.
Key words: corporate social responsibility, cooperative banks, social activities
2 (4) 2014
CAPITAL CONCENTRATION EFFECTS ON
THE TYPE OF ECONOMIC GROWTH
Brîvers Ivars, Stonâne Astrîde
BA School of Business and Finance, Riga, Latvia
Abstract. The purpose of the research is to introduce the audience with specific
features of economic growth in Latvia which is said to have experienced the “story
of success” and to offer a different point of view on the traditional economic theories based on the influence of capital concentration in a particular country. The
authors try to analyze the outcome of the “success story” by proving their opinion
with the recent facts and basing their stand-point on the theories of well-known
economists who are questioning the permanency of the growth paradigm. The
essence of the economic growth must lie in the prosperity of people. The authors
try to explain why the case of economic growth in Latvia differs from the situation in other EU countries. The role of inflow of foreign capital and its possible
consequences, as well as the balance of payments are analyzed in the paper. The
findings of the research offer the alternative to consider the flow of capital and
globalization processes critically, evaluating the possible positive and negative effects on economies of the countries.
Key words: economic growth, capital concentration, balance of payments
INTRODUCTION
During the last three years economy of Latvia has been considered “a story of success”, as, according to statistical data, Latvia had experienced the most rapid economic growth over the period 2011–2013. At the same time there are observed
some phenomena in economy of Latvia that makes us doubt whether the chosen
economic policy of the country is the right one. The goal of the paper is to investigate the specific features of economic growth in Latvia in comparison with other
62
B. Ivars, S. Astrîde
EU countries. Strong relationship between economic growth and foreign trade
deficit has served as the impetus for such kind of research.
The investigation is based on statistical data from Eurostat and Central Statistical Bureau of Latvia, as well as on qualitative observations about the present
processes in economy of Latvia. The theoretical discussion is based on scientific
publications of prominent world-famous economists starting from the classics to
mainstream and alternative authors of modern economic thought.
Methodological part of the research includes discussions among the students
and the academic staff of BA School of Business and Finance. Students were involved in this research work and they were asked to carry out both, quantitative
and qualitative analysis of economy for the given country. Quantitative analysis
contained methods of graphical comparison of data. Econometrical methods were
also used (correlation analysis), but there might be traced some problems with
the confidence level due to the non-sufficient number of observations. Thus, this
problem has not been discussed in the paper as it needs deeper econometrical
investigation and explanation.
As a result of the research carried out we have come to the following conclusions. Economic growth can no more be considered as the main objective in
economy. Capital concentration, financial markets and globalization, which go
hand in hand with the present paradigm of growth, over time provoke more and
more threatening features, which endanger economic development and people’s
wellbeing. Economic growth in Latvia in the 21st century strongly correlates with
foreign trade deficit. The lack of foreign investment policy could be mentioned
as the reason for this situation. Foreign investments have become the main factor of economic growth, but most of them are at best brown-field investments,
or even more likely speculative by nature, thus resulting in covering the foreign
trade deficit. Among the EU countries one may notice significant differences in the
type of economic growth. Countries with moderate economic growth do not have
correlation between economic growth and foreign trade deficit (respectively, balance of payments deficit).
As with free flows of capital comparative advantage does not take place, a global tendency of forming metropolises and provinces is observed among countries.
Thus the gap in economic development is permanently increasing. A possible solution may be economic localization and emulation.
THE GROWTH FETISH
Politicians, mainstream economists consider economic growth as an undisputed
goal. The public opinion has been created and influenced through mass media to
accept this conventional wisdom without any objections and excuses. Though in
2 (4) 2014
Capital concentration eﬀects on the type of economic growth
63
the second half of the 20th century some very influential ideas appeared by such
authors as Nicholas Georgescu-Roegen, Kenneth Boulding, Ernest Schumacher,
the authors of the “Rome Club report”, Herman Daly, etc., which put under doubt
the firmness of that belief. At present there appear more and more economists,
who are questioning the permanency of the growth paradigm, such as Tim Jackson, Andrew Simms and Clive Hamilton, from whom the title of this chapter is borrowed [Hamilton 2003], and the ideas described in this book correspond greatly
with the ideas of the authors of this paper.
Though the criticism of the growth paradigm did not appear only in the 20th
century, modern authors, who presume to criticize the growth paradigm, are
treated negatively by politicians and mainstream economists. Therefore their ideas at first are ridiculed and fatherly rebuked, then oppressed with hostility, even
with a threat to their authors. It may be explained first, that like any conventional
wisdom, the paradigm of growth for years has been taken without any rational
considerations (except the period of its birth – the second half of the 18th century
and the first part of the 19th century), and any doubts about this commonly accepted “truth” are like a heresy for the society. Second, the criticism of growth
paradigm includes threat to the whole complex of economic processes, which are
forming the paradigm – capital concentration, financial markets and globalization.
The people who get benefit from these processes, have a tremendous power and
influence on the whole society, starting with the governments and mass media.
As Brazilian economist Celso Monteiro Furtado notes: “Today no one can dismiss
the fantastic concentration of power that is embodied in what are called financial
markets, dominated by exchange speculation. With the advance of globalization,
those markets are now the most profitable. Therefore, and increasingly, the distribution of world income responds to virtual operations performed in the financial
sector. This is the clearest manifestation of an emerging reality well described
as global capitalism, the precursor of a future world system of power” [Furtado
1999].
The idea that growth paradigm is not eternal can be found in the works of almost all giants of economic thought – Adam Smith, David Ricardo, John Stuart Mill,
John Maynard Keynes, Joseph Schumpeter etc. Here, clearness could be expressed
with a single quote: “When the accumulation of wealth is no longer of high social
importance, there will be great changes in the code of morals. We shall be able to
rid ourselves of many of the pseudo-moral principles which have hag-ridden us
for two hundred years, by which we have exalted some of the most distasteful of
human qualities into the position of the highest virtues” [Keynes 1930].
The idea that growth concept has been a part of human nature is not true.
Even in the 19th century Latvian peasants were planning their activities producing
not more, but as much as necessary. The root of the word “rich” or “wealthy” in
2 (4) 2014
64
Polish, Russian and other Slavonic languages contains the name of “God”, perhaps
because our ancestry considered that a wealthy person is not who has much, but
who has enough. And only God knows, how much is enough, and gives it to the
people, who live in harmony with God.
Still we are not denying the concept of economic growth in this paper. If economic growth is not the end, but the means for the main objective – human prosperity, then it cannot be considered as an evil. The increase of individual wealth
is significant, but not the sole factor of prosperity. Increasingly the prosperity is
determined by the quality of environment not in the sense of nature environment,
but social, political, cultural, economical, legal, ethnical, religious environment as
well. During the last hundred years economic growth was not followed by the
improvement of the environment, but rather quite the reverse. This explains why
growing depression, suicides, increase of cruelty and moral degradation occurs
in the countries with high living standards, if measured by economic indicators
of GDP and its growth. It follows that economic growth can not be considered as
the sole and even the most important objective for the economy, but the quality
of environment in entirety of all its dimensions at present has become even more
important for human prosperity.
The main concept we are trying to explain, is that there are many types of economic growth, which significantly differ among the countries. Economic growth
of Latvia can serve as a shining example. The high indicators of economic growth
during the years 2011–2013 seem to prove “the story of success”. At the same
time former Prime Minister of Latvia Valdis Dombrovskis himself has admitted
that “citizens should be allowed to feel the fruits of economic growth” [Finance.
net 2014], from what one may conclude, that up to now these fruits have come in
other hands.
The confusion of the goals and means has led to the result, that if economic
growth is maintained by any means, it does not benefit to prosperity, but on the contrary. The economic growth of Latvia is of a different type than it is in such countries
like Germany. Such an economic growth differs significantly from economic development, and, thus, it cannot be evaluated and traced as “the story of success”.
ECONOMIC GROWTH, BALANCE OF PAYMENT DEFICIT
AND FOREIGN TRADE DEFICIT THE CASE OF LATVIA
The correlation between economic growth on the one hand and the foreign trade
deficit or balance of payment deficit on the other hand is not a typical item for
investigations. A conventional wisdom is that increase of exports will create the
increase of economic growth. Though the example of Latvia indicates very clearly
2 (4) 2014
65
that there is an obvious positive correlation between economic growth and foreign trade deficit – during the periods of rapid economic growth the foreign trade
deficit had reached extremely high levels, but the economic crisis had nearly balanced the foreign trade deficit. (Here it is important to point out that we are considering not exports, but net exports – i.e. foreign trade balance. As to Latvia this
balance has been negative for last twenty years, we are considering net exports
with the opposite sign – i.e. foreign trade deficit.) – Figure 1.
FIGURE 1. The correlation between economic growth and foreign trade deficit in Latvia
Source: Central Statistical Bureau of Latvia, www.csb.gov.lv
It is obvious from the picture, that the extremely high economic growth during the “fat years” – from 2004 till 2007, when the annual real GDP growth rate
overreached 10%, was followed by even more extremely high foreign trade deficit, which reached 27.7% in 2006. If compared to the situation in the USA, which
is considered to have extremely high foreign trade deficit, it was 4.2% in 2012 and
4.7% in 2013 [OECD 2014].
Economic crisis of 2008 almost balanced Latvian foreign trade, and in 2009 it
was “only” 8.5%. During the same year the annual GDP growth rate was negative
– minus 17.7%, which was the largest in the whole Europe, and it is hard to find
a country where the GDP decrease was larger than in Latvia. The following years
of “the story of success” – 2011 till 2013 with annual GDP growth rate 4–5% (one
may take into consideration that this growth happened after a sharp downfall, so
in 2013 Latvia’s GDP still was under the level of 2007), at the same time it had
reiterative increase of foreign trade deficit, which has exceeded 12%.
2 (4) 2014
66
How to explain this phenomenon? Discussions at BA School of Business and
Finance within the framework of the study course “International Business Environment” have resulted in the following. First and foremost, this is due to the
inflow of foreign capital, which at the same time encourages economic activity
and financing imports. Apparently the inflow of foreign capital does not have
a considerable impact on the growth of exports. In fact – foreign investment stimulates the growth of imports, but growth of exports is almost not encouraged. This
applies to both direct investments and loans for capital to come inside. During the
years of crisis, when there was neither significant flow of foreign direct investment, nor money loans from the parent banks to distribute them in the internal
market, imports fell by almost a half.
An enterprise X could serve as a typical example of such a situation. It has
been sold to foreign investors with cries of delight by the Bank of Latvia and the
government (foreign investors are assumed as the ‘holy cow’). Furthermore, this
money was spent on equipment and other capital goods from abroad (imports
rise worsening the trade balance), products produced and marketed in the domestic market. Exports are not growing and the trade balance does not improve,
but it is to outrun the market share for local producers, GDP figures grow, the
Bank of Latvia and government sit wrist, but the effect on GNP tends to be minimal, or even negative, as the profit flows into the hands of a foreign investor, thus
narrowing the profits of national entrepreneurs, who suffer from competition.
Another factor affecting the apparent correlation is that during the period of
rapid economic growth households and other economic agents sentiments improve and “shopping” is observed in the case of Latvia, which in its turn contributes greatly to the growth of imports. It also goes hand in hand with the availability of funds, which mostly come from abroad.
The overall conclusion is that in the case of Latvia, foreign investments are not
very productive. If they would, there could be observed a significant increase in
exports, as well as reduction in the need to import, thus creating products in the
domestic market. Instead it stimulates consumption, which means the consumption of imports to a greater extent.
The “wise heads” from the Bank of Latvia, Ministry of Finance, etc. detect dozens of arguments which could serve as an refutation, but, in fact, the figures about
foreign trade do not lie. The figures of GDP growth indicate a “story of success”,
but the real values, which are based on the potential of Latvian economy, are traded off to foreigners” [Conclusions from the discussions at BA School of Business
and Finance].
We should add here that the solution with direct or indirect subsidies to
exports, which has been the policy of Latvian government (as well as most of
other European countries) is at first risky and it can be clearly seen during the
2 (4) 2014
67
Russian-Ukrainian crisis, where the response sanctions have significantly influenced economies of these countries, which have relied too much on exports, in
this case particularly Latvia. Secondly, this is an illusory solution, because exports-imports could be regarded as a two-way street, and thus economy based on
exports is non-sustainable in a long run, if we consider it in a global scale.
Latvian politicians and mainstream economists see no difference in foreign
investment either it is brown-field or green-field investment. Even worse – selling of land and other environmental resources to the foreigners is greatly supported, considering that there is no difference in various kinds of foreign investment. Therefore the total flow of foreign investment is evaluated in the aggregate,
not considering the structure, where green-field investments are a clear minority,
most of them consisting of trading off the real national values.
The situation in Latvian foreign trade, which has had deficit (and extremely
high!) for more than 20 years, is less dramatic, if we consider the exports and
imports of goods and services, i.e. the balance of payment. The exports of services
are higher than imports of services, thus the balance of payment deficit is less
dramatic, though still negative.
ECONOMIC GROWTH AND BALANCE OF PAYMENT IN OTHER
EUROPEAN COUNTRIES
Is this the above analyzed case of economy in Latvia an exclusion from general
affairs, or is it possible to observe likewise regularities in other European countries? To answer this question let us consider the statistics of economic growth
and balance of payments. The following table includes only these European countries, where we have observed some regularities between the processes mentioned above. Such countries as the Czech Republic, France, Italy, Luxembourg,
Malta, Austria, Poland and Great Britain are not included in the table, as there
one could not observe any correlation, or a slight positive correlation in the cases
of Belgium, Denmark, Germany and the Netherlands, and a negative correlation
in the cases of Slovenia and Slovakia. The case of Greece is not considered here,
as it indicates very specific situation – the balance of payments deficit there has
been extremely high, even higher than in Latvia. Generally speaking the crisis has
diminished the balance of payments deficit of Greece as well, and one can observe
there the same tendency as in Latvia.
As one can see from the table, we can observe positive correlation between
economic growth and balance of payments deficit only in Finland and to a less
degree in Sweden, and negative correlation in most of the countries included in
the Table 1.
2 (4) 2014
68
TABLE 1. Annual growth rates and balance of payments deficit in the EU countries
BG
EE
IE
ES
HR
CY
LV
LT
HU
PT
RO
FI
SE
201
2
1
2
1
2
1
2
1
2
1
2
1
2
1
2
1
2
1
2
1
2
1
2
1
2
02
4.7
–15
6.2
–9
5.4
22
2.7
–7
4.9
–17
2.1
–3
7.1
–19
6.8
–10
4.5
–3
0.8
–23
5.1
–18
1.8
30
2.5
18
03
5.5
–18
8.1
–10
3.7
24
3.1
–8
5.4
–15
1.9
–2
7.7
–23
10
–10
3.9
–6
–0.9
–20
5.2
–18
2.0
21
2.3
19
04
6.7
–18
6.2
–9
4.2
22
3.3
–13
4.1
–13
4.2
–5
8.8
–26
7.4
–12
4.8
–5
1.6
–23
8.5
–20
4.1
20
4.2
22
05
6.4
–27
8.9
–8
6.1
17
3.6
–17
4.3
–13
3.9
–5
10
–23
7.8
–11
4.0
–3
0.8
–25
4.2
–24
2.9
11
3.2
19
06
6.5
–22
10
–12
5.5
14
4.1
–19
4.9
–14
4.1
–7
11
–32
7.8
–15
3.9
–1
1.4
–22
7.9
–27
4.4
12
4.3
19
07
6.4
–25
7.3
–12
5.0
13
3.5
–20
5.1
–15
5.1
–11
10
–32
9.8
–20
0.1
1
2.4
–20
6.3
–32
5.3
13
3.3
17
08
6.2
–26
–4.1
–5
–2.2
12
0.9
–18
2.1
–16
3.6
–20
–2.8
–24
2.9
–17
0.9
1
0.0
–24
7.3
–30
0.3
9
–0.6
14
09
–5.5
–16
–14
9
–6.4
22
–3.8
–7
–6.9
–9
–1.9
–12
–18
–3
–15
–3
–6.8
7
–2.9
–21
–6.6
–16
–8.5
5
–5
16
10
0.4
–3
3.3
10
–1.1
23
–0.2
–7
–2.3
–1
1.3
–13
–1.3
–2
1.6
–3
1.1
7
1.9
–20
–1.1
–14
3.4
3
6.6
14
11
1.8
0
8.7
4
2.2
27
0.1
–3
–0.2
–1
0.4
–9
5.3
–8
6.0
–3
1.6
8
–1.3
–11
2.3
–12
2.8
–2
2.9
13
12
0.6
–4
4.5
0
0.2
29
–1.6
2
–2.2
1
–2.4
–7
5.2
–6
3.7
1
–1.7
8
–3.2
–2
0.6
–10
–1.0
–2
0.9
14
13
0.9
–1
2.2
1
–0.3
…
–1.2
8
–0.9
2
–5.4
3
4.1
–3
3.3
1
1.1
9
–1.4
3
3.5
–1
–1.4
0
1.6
14
Explanations to the table:
BG – Bulgaria, EE – Estonia, IE – Ireland, ES – Spain, HR – Croatia, CY – Cyprus, LV – Latvia, LT – Lithuania, HU
– Hungary, PT – Portugal, RO – Romania, FI – Finland, SE – Sweden.
1 – GDP annual growth rate (%),
2 – Exports of goods and services over imports of goods and services (%).
Source: Eurostat, http://epp.eurostat.ec.europa.eu/ (accessed September 26, 2014).
Though, in fact, significant differences could be observed among these countries. Ireland obviously stands outside, as it has strictly positive balance of payments, and during the years of crisis, when economic growth has failed, the balance of payments surplus has even more increased. Hungary had a negative balance up to 2006, but starting from 2007 it has become positive, and since then the
balance surplus continues to increase, at the same time economic growth being
low or even negative. Perhaps Hungarian case also needs some specific investigations, as the improvement of balance of payments goes hand in hand with the fact
2 (4) 2014
69
that Hungarian forint was unpegged from the euro, providing just the opposite
results, as one could expect from conventional wisdoms – the exchange rate of the
forint increased, but the trade balance at the same time improved.
If we look at the situation in other countries we can observe more or less the
same tendency as in Latvia – the periods of growth are associated with high balance of payments deficit, and vice versa. It is less pronounced in such countries
as Estonia and Croatia, where the balance of payments has equalized after the
crisis; the same tendency can be observed in Spain, Portugal and Lithuania, but to
a lesser extent. The rest of the countries included in the table – Bulgaria, Cyprus,
Latvia and Romania have very similar regularities, like it was described considering the case of Latvia in the previous chapter.
It is interesting to point out, that analyzing the situation in the United States
one can observe a similar regularity like it is in the case of Latvia, though to
a lesser extent (rather like Estonia), but Japan is a typical example of the opposite
tendency – growth periods are associated with larger surplus in balance of payments, but after the crisis in 2011 the balance of payments there became negative, overcoming even Bulgaria, Latvia and Romania, as well as France and Greece,
which now have the largest balance of payment deficit among the EU countries.
This leads to a conclusion, that countries to a greater or lesser extent may
be divided into groups according to the type of their economic growth. Surely,
the feature discussed in this chapter can not be the only one criterion for such
a division. Though it is quite reliable to make a conclusion that economic growth
in the countries like Latvia, Bulgaria and Romania significantly differ from such
countries as Denmark, Finland, Belgium and the Netherlands, and even from the
Czech Republic, Hungary and Slovakia. This is more like the growth without any
development, which gives a little tribute to well-being of the people and potential
of economy. These countries are among the first, which meet the harming manifestations of the present economic paradigm of growth and its satellites – globalization and capital concentration.
OPPORTUNITIES AND THREATS OF CAPITAL CONCENTRATION
Capital concentration is a process whose roots go back to the XVIII century, where
the great scientific and technological discoveries opened a way to large scale
production, thus significantly increasing efficiency and paying a great tribute to
revolutionary changes in the people’s way of life. Construction of big factories,
railroads etc. required such amount of capital, which was almost impossible to
acquire by a single person of family. Persons with entrepreneurial spirit spent
2 (4) 2014
70
their efforts, merging their capitals. Financial markets assured that capital would
flow to these industries, where it was most necessary. This was the period when
the present economic paradigm was born, and certainly it was a progressive and
promoting development. Whereas the capital concentration process required
permanency, in the turn of the 19th and 20th centuries it was supplemented with
globalization. By the time this process began to create more and more evil, and it
is no coincidence, that just the 20th century witnessed the most dreadful wars in
the human history. But the process couldn’t be stopped, as the financial markets
required sustaining the growth, otherwise they would collapse.
In the framework of conventional wisdom capital concentration still is regarded as unquestionably positive process. The increase of foreign investment
uncritically is considered as a benefit. Any efforts to regulate the capital flows
are perceived with hostility, arguing that the economic classics had proved the
indisputable benefits from international trade and capital mobility. Most recently
used arguments are based on Ricardo’s theory of comparative advantage, which
proves that both countries benefit, either there is no absolute advantage or none
for both of them.
We are not going to cast doubt on Ricardo. Though, it is not so that Ricardo‘s
theory is accepted without taking into account the conditions, which had been formulated by Ricardo himself. American economist Herman Daly wrote: “… modern
economists seem to have forgotten one of the premises. Ricardo was very careful
to base his comparative advantage argument for free trade on the explicit premise
that capital was immobile between national communities. Capital, as well as labor, stayed at home, only goods were traded internationally. It was the fact that
capital could not, in this model, cross national boundaries that directly led to replacement of absolute advantage by comparative advantage. … The argument for
globalization based on comparative advantage is therefore embarrassed by a false
premise. Ricardo would never argue that because comparative advantage shows
that free trade in goods is beneficial, one can simply extend the argument to show
that free trade in capital must yield even more benefits!” [Daly 1996].
The truth of Ricardo and Daly one can observe in real life processes in modern
world. Millions of people are leaving their native countries, seeking for absolute
advantage, as with free capital flows they do not have comparative advantage any
more. Politicians and mainstream economists still are speaking about benefits of
comparative advantage that really does not exist. But free movement of capital
is beneficial for growth. It is required by financial markets, which have obtained
a tremendous power and influence on global processes and governments all over
the World. As it was described in the previous chapters, economic growth differs
among the countries, and a lot of them, including Latvia, have little or no benefit
2 (4) 2014
71
from it on economic potential and people’s well-being. It is a real possibility that
such countries will become backward provinces, where gifted and talented people will not be able to put into effect their abilities, and therefore with a pain in
their hearts, will leave their native country.
The alternative offered is to consider capital flows critically, evaluating the
effects of them on the potential of economy, strictly separating green-field investment and brown-field investment from such investments considered as foreign
direct investment, which indeed are speculative by their nature.
Polish economist, director of the IMF’s European department of the time
Marek Belka at the 63rd Commission Session of International Monetary Fund in
Geneva, March 30, 2009 said: “I think that domestic economy and intraregional
integration will play a larger role than before. We should not count on global trade
to such an extent as we are counting on it now. Look at your neighbours. Look
at yourself. Try to develop your own productive capacity, productive base. Don’t
count on generous inflows of foreign capital that will inflate your financial system
or real estate sector. This is a warning for many of our East European and Central
European economies that relied too heavily on these two sectors.” [Belka 2009]
We share this point of view.
References
BELKA M. Speech at the 63rd Commission Session of International Monetary Fund in
Geneva, March 30, 2009. http://www.unece.org/commission/2009/Presentations/
30March /Panel1/Marek_Belka.pdf (accessed October 11, 2014)
BRÎVERS I. 2014: Kuznet’s curve hypothesis and the role of social environment in sustainable development of society. // Green Economics: Policy and Practice in Eastern Europe. The Green Economics Institute, Tidmarsh, Reading, p. 110–120.
DALY H. 1996: Beyond Growth. Beacon Press, Boston.
FINANCE.NET: Dombrovskis: Iedzîvotâjiem jâďauj sajust ekonomiskâs izaugsmes augďus.
October 9, 2014. http://financenet.tvnet.lv/zinas/ (accessed October 9, 2014)
FURTADO C.M. 1999: Global Capitalism. Translation: Jorge Navarrete. Fondo de Cultura
Economica, Mexico City. http://webshells.com/spantrans/furtado.html (accessed October 8, 2014)
HAMILTON C. 2003: Growth Fetish. Allen & Unwin, Sydney.
KEYNES, J.M. 1930: Economic Possibilities for our Grandchildren. Essays in Persuasion.
NORTON W.W. & Co, New York. http://www.econ.yale.edu/smith/econ116a/keynes1.
pdf (accessed October 8, 2014)
OECD: www.oecd.org (accessed October 8, 2014)
2 (4) 2014
72
ODDZIAŁYWANIE KONCENTRACJI KAPITAŁU NA WZROST
GOSPODARCZY
Abstrakt. Celem badań jest wprowadzenie do specyfiki wzrostu gospodarczego
na Łotwie, gdzie wystąpiła „historia sukcesu”. Ponadto przedstawiono inny punkt
widzenia na tradycyjne teorie ekonomii, opierając się na wpływie koncentracji kapitałowej w danym kraju. Autorzy analizowali wynik „historii sukcesu”, dowodząc
na podstawie ostatnich faktów i opierając się na teorii ekonomi, kwestionując paradygmaty trwałości wzrostu. Istotą wzrostu gospodarczego leży w dobrobycie
ludzi. Autorzy starają się wyjaśnić, dlaczego w przypadku wzrostu gospodarczego na Łotwie sytuacja jest odmienna od innych krajów UE. W pracy w tym zakresie
poddano analizie rolę napływu kapitału zagranicznego i możliwych konsekwencji
z nim związanych, a także rolę zmian w bilansie płatniczym. Wnioski sformułowane
na podstawie badań oferują alternatywne podejście w zakresie krytycznej oceny
przepływu kapitału i procesów globalizacji. Ponadto przedstawiono oceny potencjalnych pozytywnych i negatywnych skutków dla gospodarek innych krajów.
Słowa kluczowe: wzrost gospodarczy , koncentracja kapitału, bilans płatniczy
2 (4) 2014
PROSPECTS OF AUDIT DEVELOPMENT IN UKRAINE
Borys Melnychuk
Department of Accounting and Audit Methodology,
National Scientific Centre ‘Institute of Agrarian Economics’, Ukraine
Abstract. The article is devoted to the problems of development of audit in
Ukraine. Ukraine’s economy needs investments both from domestic and foreign
investors. Although there are reasons that hinder the flow of capital. One of them
is a low level of economic entities financial information credibility. Independent
audit is the institute that should increase the transparency of economic information and investors’ confidence. The article discloses the audit market in Ukraine.
It gradually grows despite the recession of economy of the country. There are tendencies of concentration of audit market. The number of audit firms for the period
2008–2013 decreased but the fee per one firm increased accordingly. More than
50% of the market belongs to 10 biggest audit firms and their share is gradually
increasing. The lacks in audit regulation system in Ukraine are described in the article, where the main is the consolidation of regulatory function within the Audit
Chamber of Ukraine (APU). The priority directions of changes in audit regulation
are proposed according to the processes of European integration of Ukraine.
Key words: audit, European Integration, regulation, public oversight, audit quality
INTRODUCTION
Ukraine’s economy, like any other, depends on the flow of capital in globalization
processes. Its condition today is very complex. To shift from the current point and
ensure its development it requires significant investments. Thus, there is a potential
for economic growth in Ukraine, and this potential is significant. However, there are
reasons that hinder the flow of investments from both domestic and external investors. The main of them are political instability, the problems associated with corruption in government and the difficulties of doing business, and low confidence in the
economic information provided by business and other economic agents.
74
B. Melnychuk
The latest researches in accounting and audit theory [Zhuk 2013] gives us a
reason to determine audit as a social and economic institute that aims to increase
the credibility of economic entities’ information. In countries with developed
market economies audit has a long history of its development, which is more than
hundreds of years. The level of development of its informal institutions (what is
in people’s heads) in the leading economies of the world actually meets the formal
ones (laws and regulations). At the same time, audit in Ukraine in 2013 celebrated
only its 20th anniversary. It is not surprising that today there are several areas
of development, which include compliance with the best international practices,
changes in its regulation and bringing it in line with European directives. The
most important area is to increase its value for society, business and the economy
as a whole [Shevchuk 2013; Redko 2014].
GOAL AND METHODS
The aim of this paper is to identify patterns and key features of audit in Ukraine,
as well as determining the main directions of its improvement in the context of
Ukraine-Europe integration processes.
To achieve the goal, we have to analyze the parameters of the audit market in
Ukraine, systematize existing approaches to the regulation of audit in Ukraine and
to set directions of its improvement in accordance with the current level of audit institutional environment in Ukraine with the requirements of European directives.
RESULTS AND CONCLUSIONS
In Ukraine, only audit firms and individual auditors that are included in the appropriate Register of the Audit Chamber of Ukraine (ACU) can do audits.
At the beginning of 2014 in the Register of ACU were 1 488 audit firms and auditors. During the period 2008–2013 we can see a decline by 37.16% in the total
number of audit firms and auditors included in the Register APU (Table 1).
TABLE 1. Dynamics of Auditors and Auditing Entities
Description
Index
Certified Auditors
Audit firms and auditors amount
Certified Auditors per 1 Audit Entity
2008
3204
2368
1,35
2009
3136
2303
1,36
Year
2010
2011
3075
3129
2252
1862
1,37
1,68
2012
3139
1672
1,87
2013
2993
1488
2,01
Source: data from the Audit Chamber of Ukraine.
2 (4) 2014
75
The main reasons for this decline are the crisis in the economy and society,
strengthening of the requirements for the audit profession and the quality of audit services by the regulator (ACU), changes in tax laws. In particular, almost half
of auditors and audit firms in Ukraine have not passed a quality control tests by
APU (Table 2).
TABLE 2. Inspections of quality control system audit services
Description
Audit Entities that are:
Successfully passed APU quality control
inspection
Not passed the inspection
Total inspections
2011
Year
2012
2013
112
125
108
100
212
110
235
95
203
This indicates the low level of quality control systems of audit services at the
level of audit firms. APU measures in this area are, on the one hand, justified and
aimed at clearing the audit market from unscrupulous auditors. However, on the
other hand, making a strict “culling” is possible only in the case when ACU has
made all possible measures to ensure the methodological formulation and guidelines on quality control system in audit firms. We unfortunately cannot note this.
Therefore, it is not surprising that there are anonymous statements from representatives of the profession about the corruption component of quality control of
those responsible from APU.
During the study period, there was a slight reduction in the number of certified auditors. These changes resulted in the fact that the number of certified auditors per one audit entity index increased and reached 2.01. However, this figure is
still low and characterize lack of certified auditors in audit firms.
Despite the reduction in the number of audit firms and individual auditors in
Ukraine, the market of audit services for the period from 2008–2013 increased
(+ 197 850.6 thousand UAH, + 17.72%) and in 2013 reached 1 314 596.3 thousand UAH (Table 3). During the period, the total number of engagements reduced
by 39.55%, however, the average fee increased nearly twice (+ 14.43 thousand.
UAH, + 94.49%). The dynamics of the audit market in Ukraine indicate a strong
tendency of revenues increasing, despite the steady decrease in their quantity.
Thus, the average annual income of audit entity in 2013 amounted to 905.37
thousand UAH, which is almost twice higher than in 2008. The highest average
annual income per audit entity is in Kyiv and Kyiv region – 1 624.1 thousand UAH.
The smallest is in the Mykolaiv region – 152.6 thousand UAH. Average audit fee
in 2013 was 29.7 thousand UAH. It varies from 5.0 thousand UAH in the Ternopil
region to 49.6 thousand UAH in Kyiv and Kyiv region.
2 (4) 2014
76
B. Melnychuk
TABLE 3. The dynamics of the audit market
Description
Index
2008
Auditors and
2309
firms amount
Services Volume,
1116745,7
UAH ‘000
Engagements
73147
Amount
Income per 1
Audit Entity,
483,65
UAH ‘000
Engagements
Amount per 1
31,71
Audit Entity
Average Fee,
15,27
UAH ‘000
Year
2009
2010
2011
2012
2013
2278
2048
1792
1609
1452
1280188,8
1213098,3
1258307,0
1266826,5
1314596,3
60229
56471
53685
50125
44218
561,98
594,07
702,18
787,34
905,37
26,5
27,6
30,0
31,2
30,5
21,3
21,5
23,4
25,3
29,7
In 2013 in comparison with previous periods were almost no changes in the
distribution of engagements by type of audit services. Most engagements were
on assurance. The main customers of these services were entities of mining and
manufacturing – 20,85%, financial and insurance activities – 17.26% and entities
engaged in other economic activities – 23.16%.
The engagements, their quantity and the fees depend on the capacity and
solvency of the entities (clients) in the regions of Ukraine. Average fee in 2013
was 29.6 thousand UAH. In comparison, this figure in Kyiv and Kyiv region was
49.6 thousand UAH. This disparity is mainly because large entities, holdings,
banks, finance and insurance companies choose large national and international
audit firms to provide their services. In most cases, these audit firms are in Kyiv
and major business centers in Ukraine, where there are businesses, and the major
part of practicing auditors.
In 2013 in Ukraine 10 audit companies provided services for more than
10 million UAH each. Their share in audit market reached in 2013 55.28%. Another 150 audit firms provided services from 1 to 10 million UAH each. Their share
was 24.09%. The structure of the audit market in 2013 is shown in Figure 1.
Moreover, from the previous years’ data, we can see the continuing process
of gradual concentration of the Ukrainian audit market. The largest audit companies’ share tends to expand in the coming years and can reach 60–62%. Audit
firms, which currently have the lowest incomes, will have to merge, or gradually
come out of the market because their transaction costs substantially exceed the
benefits of market presence. Therefore, in the next few years the trend in reduction of audit entities in Ukraine will remain.
2 (4) 2014
77
FIGURE 1. Structure of the Ukrainian audit market in 2013
The research on audit market in Ukraine has given us a possibility to identify
the following negative points that determine each other:
− Lack of the necessary number of certified auditors (specialists of the highest
qualification) in audit firms,
− Imperfection of quality control systems in firms level,
− Low average audit services fee level.
Solving these negative aspects of Ukrainian Audit partially possible in the
course of the improvement of audit regulation in line with international best
practices and increasing the role of professional organizations of auditors in the
process.
Audit activity in Ukraine is made in accordance with the Law “On Auditing”.
Independent body that mainly performs audit regulation in Ukraine is the Audit
Chamber of Ukraine (ACU). This is a non-profit organization. But it is not a professional non-governmental organization. It is formed on a parity basis with the
representatives of public authorities and auditors.
Audit Chamber of Ukraine performs the functions:
1) supervision and application of penalties;
2) regulation of auditing activities;
3) Register of audit firms and auditors maintenance;
4) quality control;
5) certification of auditors.
To perform its functions ACU creates commissions from among its members.
ACU also may involve experts who are not its members to work in commissions.
The current system of audit regulation, in which all the functions are consolidated in the ACU, does not comply with best international practice. The current
system has several disadvantages, namely:
2 (4) 2014
78
B. Melnychuk
there is no system of public oversight of the audit profession. ACU does not
match with the status of a public oversight body. There is no the majority of
non-practitioners in it and there is a conflict of interest, since both functions
certification and quality control that are subject to supervision are carried out
by ACU,
− there is no effective system of supervision on ACU by the professional community and society. Regulations of ACU do not pass state registration, although
they are affecting the rights and interests of citizens and businesses,
− there is a significant impact of practicing auditors on the activities of ACU,
− public interest entities are not clearly defined and, accordingly, there are no
legal requirements for statutory audits of such entities. Today statutory audits
are obligatory for joint stock companies, entities issuing bonds and securities,
security market professional participants and financial institutions.
Such imperfection of national legislation on auditing and its non-compliance
with EU Directives have led to the European Commission decision 2011/30/EU of
19 January 2011 according to which Ukraine was excluded from the list of third
countries and territories with the equivalence of public oversight, quality assurance, investigation and penalty systems for auditors and audit entities. It obviously has a negative impact on the development of the profession and the European
integration process in Ukraine.
Signing of the Association Agreement between Ukraine and the EU requires
bringing the legislation of Ukraine in accordance with Directive 2006/43/EU of
the European Parliament and of the Council of 17.05.2006 on statutory audits
of annual accounts and consolidated accounts. The provisions of the Directive
should be implemented within 3 years from the date of entry into force of the Association Agreement.
On 27.05.2014 in the Official Journal of the EU Directive 2014/56/EU of
the European Parliament and of the Council of 04.16.2014, amending Directive
2006/43/EU on statutory audits of annual accounts and consolidated accounts
was published. It entered into force on 18.06.2014. The provisions of the Directive should be implemented into law of the Member States within 2 years from the
date of its entry into force (up to 06.18.2016). The provisions of the Directive is
a landmark for improvement of audit regulation in Ukraine. Directive more clearly
separate the competent authority responsible for the authorization of auditors
and audit firms to carry out statutory audits and public oversight body. Directive
lays down requirements for the maintenance of the state register of auditing firms
and auditors, it limits auditor choice of only some categories or special registers.
By the way in Ukraine in addition to the ACU Register there are 3 additional Registers of Auditors: of the National Bank of Ukraine, of the National Commission on
Securities and Stock Market, of the National Commission for Regulation of Finan−
2 (4) 2014
79
cial Services. It certainly exacerbate the burden on the audit firms and does not
promote the development of national audit.
As the result of the study, we can state that despite the short period of its development (only 20 years), the institute of audit in Ukraine has formed. Of course,
its level of development is not the same as in developed countries. There are many
problems, such as the development of audit market through increasing its value
for society, business and the economy as a whole, and its regulation.
Signing of the Association Agreement between Ukraine and the EU is an important step to a gradual convergence of national audit with the requirements of
a modern, civilized, democratic society.
The priority directions of improvement of the national audit in the context
of the European integration process are the introduction of the institute of public oversight, changes in the regulation model and transfer of certain regulatory
functions from the ACU to independent agencies and professional organizations
and the creation of a transparent and effective system of auditing services quality
assurance.
References
Annual Information on Audit Activity in Ukraine – http://www.apu.com.ua/zvit-do-kmu
Directive 2014/56/EU of the European Parliament and of the Council of 16 April 2014 amending Directive 2006/43/EC on statutory audits of annual accounts and consolidated accounts – http://eur-lex.europa.eu/legal-content/EN/TXT/?uri=CELEX:32014L0056
Law of Ukraine of 22 April 1993 № 3125-ХІІ “On auditing” EU-Ukraine Association Agreement – http://eeas.europa.eu/ukraine/assoagreement/assoagreement-2013_en.htm
REDKO A.: Audit in Ukraine. Pragmatics of User. / Alexander Redko // Accounting and Audit, 2014. – N 9. – P. 37–43.
SHEVCHUK V.: Problems And Perspectives of Audit Development in Ukraine. 20th anniversary
of the audit: achievements, problems and prospects, Simferopol 2013. – P. 187–189.
ZHUK V.: Fundamentals of Institutional Theory of Accounting. Monography / Zhuk V.N. –
Kyiv: 2013. – 408 p.
PERSPEKTYWY ROZWOJU AUDYTU NA UKRAINIE
Abstrakt. Artykuł przedstawia problem rozwoju audytu na Ukraine. Gospodarka
Ukrainy potrzebuje inwestycji zarówno od inwestorów krajowych, jak i zagranicznych. Do przyczyn, które utrudniają przepływ kapitału, należy niski poziom
wiarygodność informacji finansowych podmiotów gospodarczych. Niezależny Instytut zajmujący się audytem zwiększyłby przejrzystość informacji ekonomicznej
i zaufania inwestorów. Artykuł opisuje rynek audytu na Ukrainie, który stopniowo
rośnie – pomimo recesji w gospodarce Ukrainy. Pojawiają się tendencje koncen-
2 (4) 2014
80
B. Melnychuk
tracji rynku audytu, a liczba firm audytorskich w latach 2008–2013 zmniejszyła
się, pomimo że średnia opłata za przeprowadzenie audytu w jednym przedsiębiorstwie zwiększyła się. Więcej niż 50% rynku należy do 10 największych firm
audytorskich, a ich udział stopniowo wzrasta. W artykule przedstawiono luki
w regulacjach systemu audytu na Ukrainie. Wiodącą jednostką, w której skonsolidowane są funkcje regulacyjne, jest Obrachunkowa Izba Ukrainy (APU). Opisane
w artykule priorytetowe proponowane kierunki zmian w rozporządzeniu dotyczącym audytu są zgodne z procesami integracji europejskiej Ukrainy.
Słowa kluczowe: audyt, integracja europejska, regulacje, nadzór publiczny, jakość audytu
2 (4) 2014
GLOBAL TRENDS IN BROWNFIELD INVESTMENTS
IMPLEMENTED BY INTERNATIONAL FIRMS
Katarzyna Żak
Department of Enterprise Management
Universiy of Economics in Katowice
Abstract. This paper presents content related to international expansion, which
is valid and important both from the point of view of the enterprise, as well as
national and global economy. One of the forms of activity in foreign markets are
international mergers and acquisitions. Transactions of this type of host on the
world markets for a long time, and its characteristic is that their intensity is once
more, and less in another time. The phenomenon of cycling between low and then
increased activity brownfield investments are called waves of mergers and acquisitions. Each successive wave differs from the previous one, because the environment in which businesses operate is subject to dynamic changes that generate
ever new opportunities and threats. The article presents the main trends in the
international strategy to acquire, as well as the scale of this phenomenon in the
years 2000–2013. Also pay attention to how Polish companies find themselves in
the international market of mergers and acquisitions, on the one hand – as passive
actors of the process of internationalization, on the other hand – as active entities
conducting international mergers and acquisitions.
Key words: mergers and acquisitions, global economy, foreign direct investments
(FDI)
INTRODUCTION
International expansion remains an important and relevant issue both at the level
of a firm and at the level of the national and global economy. Firms choose to
pursue expansion strategies in a number of ways, one of which is international
mergers and acquisitions. These transactions have been conducted in world mar-
82
K. Żak
kets for many years and one of their characteristics is their intensity which in turn
increases and decreases. The cyclical nature of brownfield investment activity is
referred to as merger waves. Each consecutive wave differs from the previous one,
since the business environment undergoes dynamic changes, which always generate new opportunities and threats.
The paper aims to present major trends in international acquisition strategies
and the scale of merger activity in recent years. It seems worthwhile to consider
how Polish economic entities find their place in the international M&A market,
when, on one hand, they become targets during the internationalization process,
or, on the other hand, when they play a role as actors conducting international
transactions of mergers and acquisitions.
INTERNATIONAL EXPANSION OF FIRMS
In general terms, expansion (Lat. expansio) means that something is spreading over
a certain area or that a country, for example, aspires to increase its territory and
strengthen its political or economic influences. In the case of a firm, international
expansion (also referred to as internationalization) involves activity undertaken
outside its home country, leading to the extension of its economic operations. Literature on international business expansion associates it with forms of internationalization, a geographical extension of a firm’s operations into overseas markets, the
engagement of a firm’s assets abroad, the internationalization of the value chain,
the relationships of a firm within a business network [cf. Rymarczyk 2004; Wiktor
1998; Pietrusiński 2005; Gorynia 2007].
The International expansion of firms may take an active or passive form
(Table 1).
TABLE 1. Active and passive forms of internationalization
Form of internationalisation
Active approach
Trade
export
Contracts
the sale of a good or a service
under a contract
Licensing
the trasfer of a licence
Franchising
acting as a franchisor
Joint venture
the setting up of a joint operation outside a home country
Independent economic
the setting up of a new enactivity conducted abroad
terprise or the takeover of an
existing enterprise abroad
Passive approach
import
the purchase of a good or
a service under a contract
obtaining a license
acting as a franchisee
the setting up of a joint operation in a home country
being taken over by a foreign
enterprise
Source: author’s own compilation based on [Rymarczyk 2004; Gorczyńska 2008].
2 (4) 2014
83
Global trends in brownfield investments...
Active internationalization is a firm’s international expansion in different forms.
Passive internationalization, on the other hand, involves entering economic relationships with foreign partners without extending economic operations beyond the
borders of the country where a particular enterprise is based. A different approach,
however, argues that passive internationalization occurs when an enterprise is
forced to compete against foreign players in its domestic market, while active internationalization means that a domestic enterprise competes in foreign markets
[Gorynia 2007; Rozkwitalska 2007; Gołębiowski and Witek-Hajduk 2007].
Firms make a decision to expand internationally for a number of reasons [Rymarczyk 1996 and Album, Strandskov, Duerr, Dowda 1994]. The most common
factors determining such a move are:
1. market-related factors, which comprise looking for new markets, the more
effective use of production capacity, increasing a firm’s competitiveness in the
domestic market, the dynamic growth of foreign markets, increasing activity
in the foreign markets where a firm is already present;
2. cost-related factors, such as economies of scale, the benefits of the experience
curve, decreased labour costs, the elimination of transportation costs for raw
materials and components, easier access to financing abroad and lower borrowing costs, the lowering of the risk involved in operating only in one domestic market and suffering from fluctuations in the demand in this market;
3. supplies-related factors, which are connected with purchasing raw materials,
components and energy at a price lower than in the domestic market or which
enable a firm to purchase raw materials, components and energy when the
domestic market suffers from chronic shortages of relevant resources;
4. political factors, involving international trade policies implemented by both
home and destination countries; the instruments that may be applied comprise, for example, an exports insurance system, corporate income tax incentives, VAT compensation, reduced customs duties.
An integrated approach to the analysis of the reasons underlying a firm’s decision to expand internationally involves the consideration of the conditions – opportunities and threats – offered by the international and domestic environments
(the macro-environment and the industry-related environment) and the potential
of a firm itself, its strengths and weaknesses.
BROWNFIELD INVESTMENT AS A FORM OF
INTERNATIONALIZATION
The international expansion of firms is frequently presented as a multi-stage
process. The most popular model of the international involvement of firms is the
Uppsala Model, according to which the internationalization process is of sequential (gradual) nature and it involves sporadic export, export through independent
2 (4) 2014
84
K. Żak
representatives, setting up a foreign sales subsidiary and, finally, starting a foreign
production subsidiary [Rymarczyk 2004].
The behavior of firms during the internationalization process is determined
both by their empirical knowledge about specific markets and their general knowledge on conducting economic activity. Therefore, the lack of such knowledge is
considered a major obstacle to internationalization. As a result, experience building is the foundation of the sequential internalization of a firm. The concept of the
multi-stage internationalization process is also proposed by H.G. Meissner and
Ch.M. Korth [Sznajder 1995; Fabiańska and Rokita 1995].
The multi-stage internationalization model, however, is not without its faults.
First of all, it does not account for the fact that many firms may omit certain stages
[Duliniec 2007]. Moreover, Fonfara argues that the Uppsala Model does not indicate directly what the effects of internationalization are or whether a particular
behaviour of a firm increases its chances of success [Fonfara 2009]. It is also not
entirely clear what the dynamics of moving from one stage to the next one are.
The sequential model is a one-way model, which cannot fully explain why a firm
changes its strategy or abandons internationalization. The one-way orientation
of the model assumes, or at least implies, the existence of the causal relationship
between consecutive stages, which does not seem to be justified [Buckley et al.
2002]. Another counter-argument is the “born global” concept, the concept of
a business organization which from inception seeks to achieve competitive advantage from the use of resources and the sale of outputs in multiple countries [Oviatt
and McDougall 2005].
The international expansion of firms is achieved with the use of its different
forms, ranging from product-based and resource-based expansion to capital expansion (Figure 1).
If the international expansion is assessed based on the level of capital and
resource involvement and the time a firm needs to gain experience in foreign
markets, the most advanced form of internationalization is capital expansion
[Gorczyńska 2008]. Capital expansion in foreign markets can be implemented as
a joint venture or a foreign direct investment (FDI).
Foreign direct investment involves capital outlays made by a resident of one
country (“direct investor” or “parent company”) with the intention to assume
long-term control over a firm based in another country (“direct investment target” or “subsidiary”). Long-term control means that there are both a long-term
relationship between the direct investor and the direct investment target and
a significant level of involvement which affords the investor effective participation
in the management of the direct investment target. If an investment is to qualify as
FDI (in compliance with the definition of OECD, IMF and UNCTAD), the threshold
2 (4) 2014
85
Increased resource and capital
involvement
PRODUCT-BASED
EXPANSION

RESOURCE-BASED
EXPANSION

CAPITAL EXPANSION

TIME
FIGURE 1. Forms of international expansion
Source: [Gorczyńska 2008]
for capital involvement of a direct investor is determined at 10 per cent of voting
shares [Oziewicz 2006].
FDI may be either greenfield or brownfield investment. The former involves
setting up a new facility in the destination country and is characteristic of developing economies, while the latter (mergers and acquisitions – M&As) entails the
purchase of an entire or majority stake in an existing entity based in the destination country. This form of FDI is typical of developed economies [Budnikowski
2006].
Mergers and acquisitions conducted on an international scale are motivated
by a number of reasons. In general terms, these reasons fall under two major categories: synergy-related reasons and financial reasons [Karaszewski 2008 and
further; Frąckowiak 2009 and further]. Synergy-related reasons may be of offensive or defensive nature. The former are connected with the intention to use
a firm’s existing potential more effectively (by decreasing its dependence on one
market, achieving economies of scale, acquiring know-how, increasing profitability, raising a firm’s relative market position), while the latter stem from the need
to maintain a firm’s market position under growing competition in the domestic
market or the markets with the firm’s presence. Financial reasons comprise, for
example, a situation when a foreign company is taken over at a bargain (low) cost
with the intention of selling off its assets at their market value or when a company
is acquired and restructured in order to be sold later at a higher price, resulting
from its increased value.
International mergers and acquisitions exert a significant impact on the economy of a destination country. Both positive and negative aspects of this form of
international expansion of firms may be identified (Table 2).
2 (4) 2014
86
K. Żak
TABLE 2. The impact of brownfield investments on the economy of a destination country
RESOURCES
They supplement capital, technological and transferred resources are not adapted to local
managerial shortages
needs (e.g. obsolete technology) or the investment brings in resources despite their availability in a destination country
ENTREPRENEURSHIP
They stimulate entrepreneurship, implement the inflow of investment may eliminate local
new management techniques and working competition, cause excessive supply or lead to
styles, increase competition in the market
the monopolistic position of an investor
EFFICACY
More eﬀective resource allocation, the rise the shift of local businesses to less profitable
of sectors related to or supportive for those industries
where foreign capital was invested
BUDGET REVENUES
They contribute to GDP creation, generate they may contribute to lower budget revenues
budget revenues from taxes
due to the application of transfer pricing
BALANCE OF PAYMENTS
They create exports – in the short term they they may cause increased imports by importlower the current account deficit
ing raw materials and components – this leads
to the deterioration in the current account balance
INTEGRATION ASPIRATIONS
They create links between the economy of strong impact of changes in prosperity
a destination country with the world economy
and contribute to better international division
of labour
SOCIAL AND CULTURAL RELATIONS
The dissemination of business, consumer and cultural diﬀerences cause tension and unrest
cultural behaviour patterns
Source: author’s own compilation.
LEVELS AND DYNAMICS OF INTERNATIONAL MERGERS
AND ACQUISITIONS
The scale of international mergers and acquisitions is illustrated based on the
data published in the annual World Investment Report 2014 and the analyzed
period comprises the years 2000–2013 [World Investment Report 2014].
Interestingly, the situation in the mergers and acquisitions market seems to
act as a barometer in the economy (Figure 2). Assuming that the GDP growth rate
2 (4) 2014
87
is one of the indicators reflecting the condition of the economy, when a global GDP
growth rate is increasing, FDI and international brownfield investments are also
growing. This is commonly referred to as a merger wave.
2 500 000,0
5
4
3
2
1 500 000,0
1
1 000 000,0
(%)
mld USD
2 000 000,0
0
-1
500 000,0
-2
-
-3
2000
2001
2002
2003
2004
G lo b a l F D I
2005
2006
2007
2008
i nte rna ti o na l M & A s
2009
2010
2011
2012
2013
G D P g ro w th ra te
FIGURE 2. The values of global FDI, international mergers and acquisitions and the world
GDP growth rate
Source: [Word Investment Report 2014, www.worldbank.org].
In the analyzed period of 2000–2013 the global economy underwent a series
of merger waves. The period starting in the late 1990’s and lasting until 2003 was
characterized by a falling trend in international mergers and acquisitions, resulting from the crisis triggered by turbulences in global capital markets. In the years
2004–2007 the situation in international markets improved, the economy recovered slowly and the trust in huge transnational corporations was rebuilt, which
led to increased interest in FDI and acquisition strategies in the world market. In
the current period, which started in 2008, the ongoing global economic downturn
has caused a dramatic fall in capital involvement in international markets, particularly in 2009. Although the global economy seems to be recovering gradually,
the values of FDI and brownfield investments are still far from the levels of 2007.
The analysis of FDI values shows an interesting pattern of greenfield and
brownfield investment values (Figure 3).
The global waves of economic meltdown in 2000 and 2008 caused that investors have been markedly more willing to get involved with greenfield projects, in
particular since 2008. In 2008 the share of international M&As in FDI accounted
for 34.43%, while in the years 2009–2010 it stayed at around 23–24%, which was
the lowest value in the analyzed period. In 2011 it increased to almost 33% only
to fall back to 24% in the following years. This indicates that investors choose
the M&As strategy as a form of internationalization when the economic climate
strengthens.
Figure 4 presents the values and numbers of international mergers and acquisitions conducted in the world economy.
2 (4) 2014
88
K. Żak
100,00
(%)
80,00
60,00
40,00
20,00
0,00
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
b ro wnfie ld inve stm e nts
2008
2009
2010
2011
2012
2013
g re e nfie ld inve stm e nts
FIGURE 3. The structure of international brownfield and greenfield investments
Source: [Word Investment Report 2014].
1 200 000
14 000
1 000 000
12 000
10 000
mld USD
800 000
8 000
600 000
6 000
400 000
4 000
200 000
2 000
-
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
T h e va lu e s o f i n te rn a ti o n a l M & A s
2007
2008
2009
2010
2011
2012
2013
T h e n u m b e r o f i n te rn a ti o n a l M & A s
FIGURE 4. The values and numbers of international brownfield investment
Source: [Word Investment Report 2014].
The data presented show that the highest value of brownfield investments
was achieved in 2007, when the figure of 1 billion dollars was exceeded (USD
1,045,085 m). Moreover, also in 2011 the highest number of such transactions
was reported (12,199). The following two years saw a decrease in the number of
international M&As and, in particular, a fall in their value. This can be explained
by the onslaught of the financial crisis in 2008. In 2010–2011 the values and numbers relating to international mergers and acquisitions rose, but in 2012 there
were further decreases in the values – by 44.5% – and the numbers – by 11%
– compared to the previous period. Finally, in 2013 the value of M&As slightly
rose, with an accompanying fall in their number.
In the analyzed period, the industry structure changed in the area of brownfield investments. In 2000, sale transactions were mainly completed in the mining
and agro-processing industries (50%), then in the service sector (38%) and, finally, in manufacturing (12%). In 2013, sale transactions as mergers and acquisitions
were implemented mainly in the service sector (45%), manufacturing (36%) and
in the mining and agro-processing industries (19%).
2 (4) 2014
89
In the case of purchase transactions within international M&As, in 2000 they
were mainly carried out in the service sector (75%), manufacturing (21%) and
the mining ad agro-processing industries (4%). In 2013 the structure of purchase transactions remained the same in terms of the order, but the proportions
changed, amounting to 65% in the service sector, 28% in manufacturing and 7%
in the mining and agro-processing industries.
The scale of international mergers and acquisitions conducted in Poland and
by Polish investors is significantly lower than globally. However, the trends in
world markets are also followed in the Polish market (Figure 5).
12 000
160
m ld U S D
140
10 000
120
8 000
100
6 000
80
60
4 000
40
2 000
20
-
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
2012
2013
T h e v a lu e s o f i n te r n a ti o n a l b r o w n fi e ld i n v e s tm e n ts i n P o la n d
T h e v a lu e o f i n te r n a ti o n a l b r o w n fi e ld i n v e s tm e n ts i m p le m e n te d b y P o li s h i n v e s to r s
T h e n u m b e r o f i n te r n a ti o n a l b r o w n fi e ld i n v e s tm e n ts i n P o la n d
T h e n u m b e r o f i n te r n a ti o n a l b r o w n fi e ld i n v e s tm e n ts i m p le m e n te d b y P o li s h i n v e s to r s
FIGURE 5. The values and numbers of international brownfield investments in Poland and
implemented by Polish investors
Source: [World Investment Report 2014].
Polish firms tend to invest abroad more frequently and increase their investment activity in world markets. In the early 1990’s FDI of Polish firms accounted
for 0.01% of global FDI flows, while in the late 2000’s the value rose to 0.4% (forty
times as much!). Undoubtedly, this marks an important change in the Polish economy and indicates the level of its internationalization.
The record value of brownfield investments implemented in Poland was reported in 2011, which was connected with exceptionally attractive transactions
(Żabka store chain, Kamis, Polkomtel).
Investment activity reveals the potential of Polish firms, which are quickly
becoming active participants in the international system of investment capital
turnover. The data published in the World Investment Report 2014 shows that
the structure of FDI implemented by Polish investors is dominated by brownfield
investments. An above-50% share of greenfield investments was only reported in
2007 and 2008.
2 (4) 2014
90
K. Żak
CONCLUSION
Mergers and acquisitions have had their place in the world economy for many
years. The growth of the world economy, initiated in the 1990’s, is the time when
the merger wave has been the highest. Undoubtedly, this has in part been caused
by globalization, fluctuations in prosperity and the political and economic transformation in many countries, including Poland.
Nowadays international mergers and acquisitions have become a universal
phenomenon not only in the developed economies, but also in the developing
countries and economies in transitions. Transformations occurring in the global
economy offer new opportunities for firms to merge, they allow businesses to expand, enter new markets, seek savings on operational costs, and create value for
investors.
Based on the numerical data presented in the paper, we can expect further
growth in the mergers and acquisitions market both globally and in Poland. This
trend will result from an improved macro-economic situation, greater activity of
domestic firms and increased interest of foreign investors in providing capital to
companies worldwide.
References
ALBUM G., STRANDSKOV J., DUERR E., DOWDA L. 1994: International marketing and export management, Addison-Wesley, New York.
BUDNIKOWASKI A. 2006: Międzynarodowe stosunki gospodarcze, PWE, Warszawa.
BUCKLEJ.A, PIETRZAK T., MASŁOWSKA-PIETRZAK K. 2002: Inwestycje zagraniczne: składniki wartości i ocena: wykorzystanie teorii opcji rzeczywistych. PWN,
Warszawa.
DULINIEC E. 2007: Marketing międzynarodowy, PWE, Warszawa.
FABIAŃSKA K., ROKITA J. 1995: Zarządzanie – strategie tworzenia przewagi
konkurencyjnej przedsiębiorstwa, Wydawnictwo Petex, Katowice.
FONFARA K. 2009: Zachowanie przedsiębiorstwa w procesie internacjonalizacji:
podejście sieciowe. PWE, Warszawa.
FRĄCKOWIAK W. 2009: Fuzje i przejęcia. PWE, Warszawa.
GOŁĘBIOWSKI T. 1994: Przedsiębiorstwo na rynku międzynarodowym. Analiza
strategiczna. PWN, Warszawa.
GORCZYŃSKA A. 2008: Międzynarodowa ekspansja przedsiębiorstw. W poszukiwaniu źródeł wzrostu wartości rynkowej. Wydawnictwo CeDeWu, Warszawa.
GORYNIA M. 2007: Strategie zagranicznej ekspansji przedsiębiorstw, PWE,
Warszawa.
2 (4) 2014
91
KARASZEWSKI W. 2008: Bezpośrednie inwestycje polskich przedsiębiorstw. Wydawnictwo Dom Organizatora, Toruń.
OVIATT B.M., MC DOUGALL P.P. 2005: Toward a theory of international new ventures, Journal of International Business Studies, Vol. 36.
PIETRUSIŃSKI P. 2005: Międzynarodowe strategie marketingowe, PWE, Warszawa.
ROZKWITALSKA M. 2007: Zarządzanie międzynarodowe, Difin, Warszawa.
RYMARCZYK J. 2004: Internacjonalizacja i globalizacja przedsiębiorstwa, PWE, Warszawa.
SZNAJDER A. 1995: Strategie marketingowe na rynku międzynarodowym. PWN,
Warszawa.
WIKTOR J.W. 1998: Współczesne problemy marketingu międzynarodowego. Wydawnictwo AE Kraków, Kraków.
WITEK-HAJDUK M.K. 2010: Strategie internacjonalizacji polskich przedsiębiorstw
w warunkach akcesji do Unii Europejskiej, Oficyna Wydawnicza SGH w Warszawie, Warszawa.
World Investment Report 2014, UNCTSAD.
www.worldbank.org
GLOBALNE TENDENCJE W DOKONYWANIU INWESTYCJI TYPU
BROWNFIELD PRZEZ PRZEDSIĘBIORSTWA MIĘDZYNARODOWE
Abstrakt. Niniejszy artykuł prezentuje treści dotyczące międzynarodowej ekspansji, która jest aktualna i ważna zarówno z punktu widzenia przedsiębiorstwa,
jak i gospodarki narodowej i światowej. Jedną z form aktywności na rynkach zagranicznych są międzynarodowe fuzje i przejęcia. Transakcje tego typu goszczą
na rynkach światowych od dawna, a ich cechą charakterystyczną jest to, iż ich
intensywność jest raz większa, a raz mniejsza. Zjawisko przeplatania się okresów
słabej, a następnie wzmożonej aktywności inwestycji typu brownfield określa się
mianem fal fuzji i przejęć. Każda kolejna fala różni się od poprzedniej, gdyż otoczenie, w jakim działają przedsiębiorstwa, podlega dynamicznym zmianom, które
generują coraz to nowe szanse i zagrożenia. W artykule przedstawiono główne
tendencje dotyczące międzynarodowych strategii nabyć, a także skalę tego zjawiska w latach 2000–2013. Zwrócono uwagę także na to, jak polskie podmioty gospodarcze odnajdują się na międzynarodowym rynku fuzji i przejęć, z jednej strony – jako pasywne podmioty procesu internacjonalizacji, z drugiej strony – jako
aktywne podmioty realizujące międzynarodowe transakcje fuzji i przejęć.
Słowa kluczowe: fuzje i przejęcia, gospodarka światowa, bezpośrednie inwestycje zagraniczne (BIZ)
2 (4) 2014
EWOLUCJA SYSTEMU ZARZĄDZANIA RYZYKIEM
W BANKACH A PERSPEKTYWA FINANSOWANIA
PROJEKTÓW NIERUCHOMOŚCIOWYCH W POLSCE
Krzysztof Czerkas
BRE Bank Hipoteczny SA
Abstrakt. System zarządzania ryzykiem w bankach w Polsce będzie podlegać
ewolucji zależnie od szeregu czynników. Najważniejszym z nich będzie Bazylea
III. W rezultacie tej ewolucji dostęp do kredytu długoterminowego może być
w Polsce utrudniony w przyszłości. To wpłynie na możliwe pogorszenie koniunktury w obszarze szeroko rozumianych nieruchomości komercyjnych. Pogorszenie koniunktury w obszarze nieruchomości komercyjnych może mieć z kolei
negatywne konsekwencje dla wzrostu gospodarczego w Polsce. Aby temu zapobiec, niezbędna jest promocja w Polsce długoterminowych źródeł finansowania
w bankach akcji kredytowej oraz zmiana szeregu regulacji odnoszących się do
zarządzania ryzykiem w bankach oraz do rynku nieruchomości komercyjnych celem stymulowania ważnych z punktu widzenia gospodarki projektów, np. budowa
mieszkań na wynajem.
Słowa kluczowe: bazylea III, DSCR, LTV, nieruchomości komercyjne, system zarządzania ryzykiem
WSTĘP
Niniejszy artykuł poświęcony jest perspektywom finansowania nieruchomości
komercyjnych w najbliższych latach przez banki działające w Polsce w kontekście możliwej ewolucji systemu zarządzania ryzykiem, w bankach. Jak wiadomo, w każdym banku funkcjonuje wymuszony przez regulacje odnoszące się
do sektora bankowego system zarządzania ryzykiem, do którego zadań należą:
identyfikacja, pomiar lub szacowanie oraz monitorowanie ryzyka występującego
94
K. Czerkas
w działalności banku, służące zapewnieniu prawidłowości procesu wyznaczania i realizacji szczegółowych celów prowadzonej przez bank działalności [Wiatr
2008]. W ramach systemu zarządzania ryzykiem w każdym banku funkcjonuje
polityka kredytowa odnosząca się do poszczególnych obszarów aktywności kredytowej banku, w tym do nieruchomości komercyjnych. System zarządzania ryzykiem podlega ewolucji. Wspomniana ewolucja systemu zarządzania ryzykiem
w bankach zostanie w przyszłości zapewne wywołana przez szereg czynników,
tj. obserwacja przez banki poziomu koniunktury w gospodarce, obserwacja zjawisk na rynku nieruchomości komercyjnych oraz przez regulacje prawne, szczególnie te, które bezpośrednio odnoszą się do sektora bankowego oraz do rynku
nieruchomości. Polityka kredytowa banków wobec finansowania długoterminowego różnych sektorów gospodarki może więc ulegać zmianom, gdyż stanowi część systemu zarządzania ryzykiem w banku. Zmiany systemu zarządzania
ryzykiem w bankach mogą spowodować ograniczenie dostępności finansowania
różnych typów projektów w obszarze nieruchomości komercyjnych w Polsce,
o ile nie nastąpią antycykliczne zmiany regulacji odnoszących się zarówno do
działania banków, jak i do poszczególnych segmentów rynku nieruchomości. Podstawowe znaczenie w odniesieniu do regulacji globalnych mają zalecenia Komitetu Bazylejskiego (Bazylea III). W następstwie wystąpienia wymienionych zjawisk
może dojść w początkowym okresie do spadku cen nieruchomości komercyjnych
w różnych segmentach rynku nieruchomości. Takie pogorszenie koniunktury może
spowodować pogorszenie proporcji kredytu do wartości nieruchomości (LTV)
w polskich bankach. Wartość nieruchomości przyjętych jako zabezpieczenie kredytu będzie malała. Pogorszenie proporcji (LTV) kredytowanych nieruchomości przez
banki może skutkować dotwarzaniem przez nie odpisów aktualizacyjnych na należności kredytowe pomniejszających wynik finansowy banków w Polsce.
Utrudnione w wyniku opisywanych mechanizmów możliwości finansowania
i refinansowania transakcji na rynku nieruchomości w Polsce będzie miało z kolei szersze, negatywne konsekwencje gospodarcze. Inwestycje w nieruchomości
komercyjne są bowiem czynnikiem wzrostu gospodarczego i uruchamiają
aktywność innych sektorów gospodarki. Obecność infrastruktury biurowej
i magazynowej sprzyja także inwestycjom bezpośrednim w nowe lub istniejące
podmioty gospodarcze, co sprzyja tworzeniu nowych miejsc pracy. Dostępność
powierzchni biurowej o określonym standardzie jest obok infrastruktury transportowej, obecności wykwalifikowanej siły roboczej i zachęt podatkowych ze
strony władz lokalnych i centralnych czynnikiem stymulującym przyciąganie inwestorów do danej lokalizacji, szczególnie do tworzonych w Polsce centrów usług
wspólnych typu BPO.
Centra handlowe z kolei są ważnym ogniwem dystrybucji i tworzą rynek
zbytu dla lokalnych dostawców. Sama budowa centrów handlowych uaktywnia
2 (4) 2014
Ewolucja systemu zarządzania ryzykiem w bankach...
95
firmy sektora budowlanego (wykonawcy, podwykonawcy, dostawcy materiałów
budowlanych oraz daje zatrudnienie lokalnej społeczności). Analizując z kolei rynek mieszkaniowy, należy zauważyć, że zgodnie z szacunkami GUS w 2010 roku
w Polsce było 14,7 miliona gospodarstw domowych. Lokali mieszkalnych było
natomiast 13,4 miliona. W statystykach GUS za mieszkania uznawane są zarówno
lokale w blokach, jak i domy jednorodzinne. Można więc przyjąć, że w kraju brakuje aż 1,2 miliona nieruchomości, aby zaspokoić podstawowe potrzeby mieszkaniowe Polaków. W rzeczywistości niedobór jest większy, bo część gospodarstw
jest w posiadaniu więcej niż jednego mieszkania czy domu (np. ze względu na
zakupy inwestycyjne), zatem więcej jest też tych, które własnego lokum nie mają
w ogóle [Niedobór lokali na rynku mieszkaniowym]. Obok niskiej dostępności
mieszkań, poważnym problemem jest niezadowalający standard zamieszkania
(niski standard techniczny budynków, niedostateczne wyposażenie w instalacje
oraz nadmierne zaludnienie). W tak rozumianych substandardowych warunkach
zamieszkuje ok. 6,5 mln osób w 1,8 mln mieszkań (16 proc. mieszkań ogółem). Statystycznie na jedną osobę w Polsce, pomimo tendencji wzrostowej, nadal przypada
mniejsza powierzchnia (ok. 25 m2) niż w pozostałych krajach UE, gdzie przeciętna
powierzchnia jest średnio o 40% wyższa [Rynek nieruchomości w Polsce 2012].
Polska jako szósty pod względem ludności kraj Unii Europejskiej posiada więc
jeden z gorzej rozwiniętych rynków mieszkaniowych pod względem istniejących
zasobów mieszkaniowych. Poziom najbardziej syntetycznego miernika sytuacji
mieszkaniowej, jakim jest liczba mieszkań na 1000 ludności, w ostatniej dekadzie
nieco się w Polsce poprawił, zwłaszcza w sześciu największych miastach. Szacuje się, że wskaźnik ten w 2011 r. wyniesie jednak zaledwie około 360 mieszkań.
Jest to wskaźnik o blisko 20% niższy niż średnia europejska, która wynosiła ok.
445 mieszkań. Należy również pamiętać, że według danych Eurostatu w 2010
roku 47,5 proc. populacji Polski żyło w przepełnionych mieszkaniach, podczas
gdy w bogatszych krajach Unii odsetek ten wynosił 1–10 proc. Ponadto w 2009
roku jedynie 8,3 proc. właścicieli mieszkań miało zaciągnięty kredyt hipoteczny,
co było jedną z najmniejszych wartości w Unii Europejskiej, gdzie średnia wyniosła 37 proc. Ograniczony dostęp do kredytu hipotecznego w Polsce spowodowany jest wciąż niewielką zamożnością Polaków, która, w połączeniu z okresem
niepewności na rynkach, zmusza banki oraz Komisję Nadzoru Finansowego do
wprowadzania restrykcyjnych regulacji dotyczących przyznawania kredytów hipotecznych (przykład: Rekomendacja S). Jeśli dodać do tego wspomniane dalej
regulacje prawne dotyczące ochrony praw lokatorów, które praktycznie blokują
rozwój budownictwa mieszkaniowego pod wynajem, wydaje się, że pierwotny
rynek nieruchomości mieszkaniowych w Polsce cały czas znajduje się przed okresem swojego największego rozwoju. Brak dostępnych mieszkań w Polsce tworzy
z kolei określony problem społeczny, utrudniając pożądaną migrację siły roboczej.
2 (4) 2014
96
K. Czerkas
Ograniczenie dostępu do długoterminowych kredytów bankowych – efekt
ewolucji systemu zarządzania ryzykiem w bankach wywołanych ogólną sytuacją
gospodarczą, koniunkturą na rynku nieruchomości oraz regulacjami wpłynie negatywnie na kondycję firm deweloperskich i firm budowlanych, szczególnie małych i średnich podmiotów.
Biorąc zatem pod uwagę znaczenie transakcji na rynku nieruchomości komercyjnych dla sektora bankowego i dla całej gospodarki, warto zatem w kontekście tych wstępnych przemyśleń spojrzeć bardziej szczegółowo na oddziaływanie systemu zarządzania ryzykiem w bankach na koniunkturę na rynku
nieruchomości. Wypada przy tym podkreślić, że problemy związane z finansowaniem nieruchomości komercyjnych są symptomatyczne dla finansowania
długoterminowego w Polsce.
W niniejszym artykule, po części definicyjnej, zostanie przedstawiony sposób
oceny różnych typów projektów nieruchomościowych przez banki w zależności
od rodzaju nieruchomości i przyjętej formuły organizacyjnej realizacji projektu.
Dalej znajdzie się opis koniunktury w poszczególnych segmentach rynku nieruchomości według stanu za 6 miesięcy 2012 roku oraz ewolucja podejścia banków
do finansowania projektów w obszarze nieruchomości komercyjnych w okresie
od wybuchu kryzysu subprime w 2007 roku do połowy 2012 roku. W artykule zawarty będzie również opis czynników wpływających na politykę banków
i innych instytucji finansowych w odniesieniu do finansowania nieruchomości
komercyjnych. Szczególny nacisk w tym opisie będzie położony na wpływ różnych typów regulacji prawnych, na podejście banków do finansowania nieruchomości, zwłaszcza Bazylea III oraz Rekomendacje S i T. Obok samej charakterystyki procesu ewolucji systemu zarządzania ryzykiem w bankach i jego wpływu
na finansowanie projektów nieruchomościowych w artykule poruszona będzie
także kwestia pożądanego kierunku ewolucji regulacji prawnych, aby zapobiec
negatywnemu oddziaływaniu na rynek nieruchomości komercyjnych przy jednoczesnym zachowaniu zasad zarządzania ryzykami bankowymi. Takie zmiany regulacji prawnych mogą mieć charakter antycykliczny. Rozważenie zmian
wspomnianych regulacji jest konieczne, bo nie wiadomo, czy luka w finansowaniu różnych segmentów nieruchomości komercyjnych może być wypełniona
przez alternatywne do kredytu instrumenty finansowe, tj. leasing, rynek kapitałowy. Nie wiadomo też, czy banki finansujące projekty nieruchomościowe mogą
zostać zastąpione przez towarzystwa ubezpieczeniowe i fundusze emerytalne
finansujące projekty w obszarze nieruchomości komercyjnych w Polsce, szczególnie pożądane z gospodarczego punktu widzenia projekty polegające na budowie mieszkań na wynajem.
2 (4) 2014
97
DEFINICJA NIERUCHOMOŚCI KOMERCYJNYCH I TYPY
TRANSAKCJI NA RYNKU NIERUCHOMOŚCI KOMERCYJNYCH
Dla celów niniejszego artykułu termin „nieruchomości komercyjne” będzie określać biura, centra handlowe, magazyny, a także nieruchomości mieszkaniowe rozumiane jako projekty budowy mieszkań na sprzedaż lub na wynajem oraz lokale
użytkowe przeznaczone na działalność handlową lub pod funkcjonowanie biura.
Na rynku powierzchni biurowych, handlowych i magazynowych (centrów logistycznych), inwestor – kredytobiorca może realizować szereg różnych transakcji,
tj. budowa i komercjalizacja nieruchomości biurowych, handlowych i magazynowych, zakup gotowych nieruchomości lub zakup spółek celowych posiadających
nieruchomości komercyjne.
FAZY CYKLU KONIUNKTURALNEGO NA RYNKU NIERUCHOMOŚCI.
OBECNY STAN KONIUNKTURY NA RYNKU NIERUCHOMOŚCI
W POLSCE
Procesy na rynku nieruchomości komercyjnych przebiegają cykliczne. Opis tych
procesów jest zawarty w pracy E. Kucharskiej-Stasiak [2006]. Syntetyczna analiza procesów i zjawisk na rynku nieruchomości komercyjnych w różnych fazach
cyklu koniunkturalnego zawarta jest w tabeli 1.
TABELA 1. Procesy i zjawiska na rynku nieruchomości w różnych fazach cyklu koniunkturalnego
Faza szczytu koniunktury
Faza załamania koniunktury
• Duży popyt na powierzchnię w nieruchomościach komercyjnych oraz na mieszkania (efekt inwestycji bezpośrednich i portfelowych oraz ekspansji firm)
• Wzrost cen /stawek najmu
• Rynek dewelopera
• Spadek kapitalizacji (ilorazu dochodu operacyjnego netto, możliwego do uzyskania
na rynku i ceny rynkowej nieruchomości)
• Spadek bezrobocia i optymizm konsumentów
• Duża liczba transakcji (kupno/sprzedaż,
najem)
• spadek popytu na powierzchnię w nieruchomościach komercyjnych oraz na mieszkania
• bankructwa / restrukturyzacja najemców
(rezygnacja z powierzchni, renegocjacje,
podnajem)
• wzrost kapitalizacji
• Wzrost bezrobocia i wzrost pesymizmu
• rynek najemcy (konieczność systemu zachęt dla przyszłych najemców/nabywców
mieszkań)
• spadek liczby transakcji
• spadek kosztów wykonawstwa
2 (4) 2014
98
K. Czerkas
cd. tabeli 1
Faza szczytu koniunktury
Faza załamania koniunktury
• Nowi gracze na rynku często niemający do- • zaostrzenie polityki kredytowej przez banki
świadczenia na rynku nieruchomości lub
– powrót dobrych praktyk w kredytowaniu
w poszczególnych jego segmentach
nieruchomości. Skutek: spadek liczby kre• Zainteresowanie spekulacją
dytów na nieruchomości
• Wzrost kosztów wykonawstwa
• Liberalizacja polityki kredytowej banków
w odniesieniu do finansowania nieruchomości komercyjnych („bańka spekulacyjna” – rosnące ceny nieruchomości),
co powoduje odejście od dobrych praktyk
w kredytowaniu nieruchomości przez banki. Skutek: wysoka dynamika kredytów na
nieruchomości
SPOSOBY REALIZACJI I KRYTERIA OCENY PROJEKTÓW
NIERUCHOMOŚCIOWYCH
Inwestor-kredytobiorca ma do wyboru dwa sposoby realizacji transakcji na rynku
nieruchomości komercyjnych – albo realizację jej w strukturze od dawna funkcjonującej, wielobranżowej firmy, albo założenie specjalnej spółki do przeprowadzenia transakcji zwanej spółką celową. W takim przypadku mamy do czynienia
z filozofią „project finance”.
Tworzone w ramach „project finance” spółki celowe, zazwyczaj stają właścicielem i administratorem finansowanej nieruchomości. Jest to jedyny obszar
działania takiej spółki. Spółka celowa kontroluje też zatrudnienie i budżet wynagrodzeń. Spółka celowa staje się w formule „project finance” stroną umów towarzyszących projektowi np. umów z wykonawcami prac budowlanych i umów
najmu. Oraz umowy kredytowej.
W formule „project finance” źródłem spłaty kredytu lub leasingu staje się
nadwyżka gotówki generowana przez nieruchomości z umów najmu, dzierżawy
lub sprzedaży lokali. Selekcja kontrahentów, umowy towarzyszące projektowi,
np. umowy najmu, oraz sposób zarządzania projektem przez inwestora powinny
w jak największym stopniu zwiększać prawdopodobieństwo wygenerowania
przez projekt stosownych przepływów pieniężnych. Sposób finansowania projektów w obszarze nieruchomości komercyjnych poprzez spółki celowe jest bardzo
rozpowszechniony i preferowany przez banki, szczególnie przez banki, gdzie dominuje kapitał zagraniczny.
2 (4) 2014
99
W warunkach polskich preferowaną przez banki formą prawną spółek celowych są spółki z o.o i spółki akcyjne (tzw. spółki kapitałowe). Od strony podatkowej, najbardziej inwestorom opłaca się tworzyć spółki komandytowe i komandytowo-akcyjne, dzięki czemu możliwe jest unikanie tzw. podwójnego opodatkowania. Część inwestorów przekształca się w fundusze inwestycyjne zamknięte (FIZ).
Znacząca grupa lokuje spółki nieruchomości na Cyprze, w Holandii i Luksemburgu. Optymalizacja obciążeń podatkowych jest zatem jedną z cech transakcji
na rynku nieruchomości komercyjnych szczególnie w odniesieniu do transakcji
kupna-sprzedaży gotowych nieruchomości lub udziałów posiadających je spółek
celowych.
KRYTERIA OCENY PROJEKTÓW PRZEZ BANKI I TOWARZTSWA
LEASINGOWE W OBSZARZE NIERUCHOMOŚCI KOMERCYJNYCH
WPŁYW KRYZYSU SUBPRIME
Opis metod ratingowych stosowanych przez banki do oceny klientów korporacyjnych zawarty jest w pracach M.S Wiatra [2008]. Autor ten wyróżnia ocenę ilościową poprzez wskaźniki rentowności, płynności finansowej, sprawności zarządzania, zadłużenia i pokrycia oraz ocenę jakościową tj. charakterystyka branży, firmy,
zarządzania firmą i współpracy z bankiem.
W przypadku projektów w oceny projektów w obszarze nieruchomości komercyjnych banki stosują też dodatkowe kryteria specyficzne dla nieruchomości.
Opis przykładowych kryteriów oceny projektów nieruchomościowych zawarty
jest w nielicznych angielskich i polskich pozycjach z literatury przedmiotu. Wypad
tu wymienić prace K. Czerkasa i R. Trotza [Trotz 2004; Czerkas 2010]. Przykładowy zestaw kryteriów do oceny projektów nieruchomościowych zawarty jest też
w Uchwale KNF 76/2010 o adekwatności kapitałowej w ramach charakterystyki
tzw. finansowania specjalistycznego opisanej w Załączniku nr 22 do wspomnianej
uchwały. Finansowanie nieruchomości komercyjnych jest częścią tzw. finansowania specjalistycznego.
Przykładowy zestaw kryteriów zalecanych przez ww. Uchwałę KNF nr
76/2010 (Załącznik nr 22) do oceny projektów w obszarze nieruchomości
komercyjnych pokazuje tabela 2. Lista kryteriów oceny z obszaru projektów
nieruchomości komercyjnych zawarta w tej tabeli może być rozszerzana przez
poszczególne banki, zależnie od ich wniosków z obserwacji zachowań klientów
i rynku nieruchomości i dostosowywana do danego segmentu rynku nieruchomości, np. finansowania deweloperów mieszkaniowych.
2 (4) 2014
100
K. Czerkas
TABELA 2. Kryteria oceny projektów nieruchomości według uchwały KNF nr 76/2010
Finansowanie nieruchomości
• Kondycja finansowa (uwarunkowania rynkowe, DSCR, LTV, analiza warunków skrajnych,
przewidywalność przepływów pieniężnych)
• Charakterystyka aktywa – nieruchomości (lokalizacja, projekt i jego stan)
• Siła inwestora dewelopera(wkład własny, reputacje, doświadczenie, relacje z uczestnikami rynku nieruchomości)
• Pakiet zabezpieczeń (pobieranie czynszów, jakość ubezpieczenia)
Źródło: Opracowanie własne na podstawie Załącznika nr 22 do Uchwały KNF 76/2010.
Podsumowując, podstawowymi kryteriami oceny ryzyka transakcji na rynku
nieruchomości komercyjnych są:
● Proporcja wartości kredytu do wartości obiektu (tzw. proporcja Loan to
Value).
● Wskaźnik pokrycia obsługi długu, tzw. DSCR (relacja EBITDA do sumy wymagalnych rat kapitałowo-odsetkowych związanych z zobowiązaniami kredytowymi i leasingowymi w danym okresie); co do zasady wskaźnik pokrycia
obsługi długu musi przekroczyć 110–120%.
● Poziom funduszy własnych netto kredytobiorcy, które nie powinny być ujemne w okresie kredytowania. Ujemne fundusze własne w realiach polskich regulacji bankowych świadczą o niewypłacalności kredytobiorcy.
● Poziom wartości przepływów pieniężnych netto świadczący o utrzymaniu
płynności finansowej (przepływy te powinny być dodatnie).
● Przy finansowaniu budowy biura, centra handlowego lub magazynu (centrum
logistycznego) istotne znaczenie ma też wskaźnik przednajmu, czyli tzw. pre-let. Odpowiednia skala przednajmu może być warunkiem pierwszego uruchomienia kredytu. Przednajem musi być związany z zawarciem umowy najmu z podmiotami o odpowiedniej renomie.
● Przy realizacji projektów hotelowych znaczenie dla banków ma poziom obłożenia oraz wskaźnik dochodów na pokój, tzw. REVPAR.
● Przy realizacji projektów mieszkaniowych banki biorą pod uwagę poziom
wkładu własnego, poziom przedsprzedaży, relację Loan to Cost (LTC), czyli
relację kredytu do kosztów budowy.
● Wkład własny redukuje negatywny efekt tzw. maczugi finansowej, czyli zagrożenia wystąpienia problemów finansowych w sytuacji, gdy rentowność projektu będzie mniejsza od kosztów zewnętrznego finansowania bankowego.
● Gotowość sponsorów projektu w formule „project finance” do wspierania
projektu, gdy jest zagrożona jego płynność.
Warto zauważyć, że podejście banków do finansowania nieruchomości komercyjnych ulega ewolucji zależnie od fazy cyklu koniunkturalnego na rynku
nieruchomości. Ta ewolucja podejścia związana jest głównie z walką konkuren-
2 (4) 2014
101
cyjną na rynku finansowym oraz dążeniem banków do realizacji jak najwyższej
stopy zwrotu z kapitału (ROE). Najsilniejsi finansowo, najbardziej doświadczeni
inwestorzy – kredytobiorcy na rynku nieruchomości komercyjnych są w stanie
spełnić większość kryteriów oceny projektów nieruchomościowych zalecanych
przez banki. Znając jednak swą wartość, tacy inwestorzy-kredytobiorcy wywierają na banki presję w okresie bardzo dobrej koniunktury w kierunku obniżenia
marży kredytowej. Uzyskanie w fazie wzrostu koniunktury na rynku kredytowym
wyższych marż wymaga od banków komercyjnych otwarcia się na nowe, bardziej ryzykowne segmenty rynku nieruchomości i nowych klientów, którzy nie są
w stanie spełnić większości z kryteriów oceny projektów nieruchomościowych
wymaganych przez banki. W fazie szczytu koniunktury podejście banków do finansowania nieruchomości komercyjnych ulega zatem liberalizacji. Przejawami
takiego liberalnego podejścia banków do finansowania nieruchomości komercyjnych są:
● Wchodzenie banków w coraz wyższe segmenty ryzyka klienta, sektora, produktów, refinansowania, np. finansowanie zakupu ziemi bez decyzji administracyjnych typu WZ lub bez ważnych planów zagospodarowania przestrzennego.
● Finansowanie podmiotów niemających doświadczenia w danym segmencie
rynku nieruchomości komercyjnych.
● Finansowanie biur, magazynów, centrów handlowych na zasadach spekulacyjnych, czyli bez wymogów co do przedsprzedaży/przednajmu.
● Finansowanie projektów mieszkaniowych bez przedsprzedaży mieszkań z niskim wkładem własnym deweloperów.
● Pomijanie badań due-diligence oraz business planów z projekcjami finansowymi jako niezbędnego wymogu dokumentacyjnego w procesie kredytowania.
● Akceptowanie coraz wyższych wskaźników LTV, nierzetelne wyceny lub ich
pomijanie w procesie analizy ryzyka kredytowego.
● Tolerowanie niskiego udziału własnego kredytobiorców w projektach nieruchomościowych.
● Liberalne podejście do wskaźników (DSCR), usprawiedliwiane wartością zabezpieczenia, którego wartość stale rośnie w okresie bardzo dobrej koniunktury na rynku nieruchomości.
● Coraz dłuższe okresy finansowania projektów komercyjnych.
● Tolerowanie tzw. płatności balonowych, czyli dużych, jednorazowych płatności na koniec okresu kredytowania.
Warto zaznaczyć, że część kredytów udzielonych na nieruchomości komercyjne przez banki w okresie bardzo dobrej koniunktury są sprzedawane poprzez
procesy sekurytyzacyjne. Banki na większe projekty mogą też tworzyć bankowe
konsorcja kredytowe, dywersyfikując swe zaangażowania kredytowe. Udziały
2 (4) 2014
102
K. Czerkas
w takim konsorcjum kredytowym poszczególnych banków mogą być sprzedawane do innych banków. Banki korzystają też z instrumentów zabezpieczania się
przed ryzykiem kredytowym, np. poprzez zakup Credit Default Swapów (CDSów),
i wtedy strona trzecia jest odpowiedzialna za zwrotność danego kredytu.
EWOLUCJA KRYTERIÓW OCENY PROJEKTÓW
NIERUCHOMOŚCIOWYCH JAKO EFEKT KRYZYSU SUBPRIME
W następstwie trwającego kryzysu na światowych rynkach finansowych, banki
działające w Polsce zmieniają warunki współpracy z kredytobiorcami na bardziej
konserwatywne. Dzieje się tak pomimo niezłej koniunktury gospodarczej do 2012
roku i niezłej sytuacji na polskim rynku nieruchomości w tym okresie. Często powodem zmiany podejścia do nieruchomości komercyjnych może być nowa polityka ze
strony zagranicznego akcjonariusza polskiego banku. Taki bank zagraniczny może
obawiać się finansowania nieruchomości komercyjnych, gdyż obecny kryzys w gospodarce światowej został wywołany przez kryzys na rynku nieruchomości w USA
i w niektórych państwach Europy Zachodniej (Hiszpania, Irlandia).
Banki finansujące nieruchomości komercyjne w Polsce bezpośrednio lub pośrednio poprzez finansowanie towarzystw leasingowych mogą zatem:
● Skrócić okres kredytowania.
● Preferować finansowanie gotowych i już wynajętych obiektów, najlepiej
w centralnych lokalizacjach dużych miast kosztem finansowania budowy i
projektów nieruchomościowych w mniejszych lokalizacjach.
● Wymagać z powrotem konserwatywnych proporcji LTV (poniżej 80%) i DSCR
(powyżej 120%).
● Podnieść marżę kredytową lub uzależnić ją od poziomu LTV i DSCR.
● Nie akceptować dużych jednorazowych płatności na koniec okresu kredytowania, tzw. płatności balonowych.
● Współpracować jedynie z podmiotami najbardziej doświadczonymi w danym
segmencie rynku nieruchomości.
● Zwiększyć wymagany udział środków własnych inwestora w realizowanych
transakcjach, co redukuje proporcję LTV. Taki podwyższony wymóg wkładu
własnego dotyczy szczególnie projektów hotelowych.
● Wymagać wykupu przez kredytobiorcę instrumentów pochodnych celem minimalizacji ryzyka stopy procentowej i ryzyka walutowego.
● Zwiększyć skalę przednajmu w projektach, gdzie bank finansuje budowę nieruchomości komercyjnych, takich jak biura, magazyny, centra handlowe.
● Wymagać znacznej skali przedsprzedaży mieszkań w projektach mieszkaniowych.
2 (4) 2014
103
Zrezygnować z finansowania nieruchomości komercyjnych o spekulacyjnym
charakterze, tzn. takich projektów w obszarze biur, magazynów, centrów handlowych , gdzie nie ma najemców lub projektów mieszkaniowych bez przedsprzedaży mieszkań.
● Zrezygnować, o ile nie ma dodatkowych zabezpieczeń, z finansowania zakupów ziemi pod budowę biur, centrów handlowych i magazynów lub pod budowę osiedli mieszkaniowych.
Podsumowując, można wskazać projekty pożądane i niepożądane przez banki w obecnej fazie kredytu. Taką listę przedstawia tabela 3.
●
TABELA 3. Projekty w obszarze nieruchomości pożądane i niepożądane w czasach kryzysu
Projekty niepożądane w okresie kryzysu
Projekty pożądane w okresie kryzysu
1. Zakupy ziemi, szczególnie ziemi bez ważne- 1. gotowe i wynajęte obiekty o DSCR > 120%
go planu zagospodarowania przestrzennego
i LTV < 80%
lub decyzji WZ
2. transakcje odpowiednio przygotowane
2. Budowa biur, centrów handlowych i magazydokumentacyjnie tzn. posiadające businów bez najemców
ness plany i badania due-diligence.
3. Deweloperzy budujący duże, niepodzielne 3. deweloperzy mieszkaniowe budujący
mieszkania
małe mieszkania i dający min. 20% przed4. Transakcje nieprzygotowane dokumentacyjsprzedaży
nie tj. bez business planów i bez badań duediligence
5. Transakcje o zbyt agresywnym DSCR (poniżej 120%) i/lub transakcje, gdzie LTV > 80%
6. Małe (do 50 łózek) hotele nie należące do
żadnej sieci
POZIOM KONIUNKTURY NA RYNKU NIERUCHOMOŚCI
KOMERCYJNYCH W POLSCE
W latach 2010–2011 na polski rynek nieruchomości komercyjnych pozytywnie
wpływał fakt relatywnie wysokiego wskaźnika wzrostu gospodarczego w Polsce
na tle innych krajów europejskich. Według NBP i agencji Cushman&Wakefield,
cykl koniunkturalny na rynku nieruchomości w okresie po 2007 (wtedy były
pierwsze oznaki kryzysu subprime) można podzielić na cztery fazy: (1) stopniowo rosnący wzrost wartości transakcji w latach przedakcesyjnych; (2) przyspieszenie w latach bezpośrednio około akcesyjnych, z najwyższym poziomem w
2006 r.; (3) stopniowy spadek w latach 2007–2008 w warunkach nasilającego się
kryzysu na rynku finansowym w wielu krajach do najniższego poziomu transakcji
w Polsce w 2009 r.; (4) powrót trendu wzrostowego w latach 2010 i 2011 r., kiedy
2 (4) 2014
104
K. Czerkas
to dokonano transakcji rzędu ok. 2 oraz 2,5 mld euro. Według agencji Cushman
& Wakefield, nastąpił też spadek stóp kapitalizacji (relacji dochodów z nieruchomości do ceny nieruchomości).
Agencja Cushman & Wakefield zwraca ponadto uwagę na fakt, że podobnie
jak w poprzednich latach, ponad 90% transakcji inwestycyjnych, w ujęciu wartościowym, zostało przeprowadzonych przez inwestorów zagranicznych, natomiast
wskaźnik udziału polskich inwestorów w stosunku do udziału inwestorów zagranicznych jest jednym z najniższych w Europie [Cushman & Wakefield, Marketbeat Wiosna 2012]. W 2011 r. inwestowano głównie w nieruchomości handlowe
(47%) oraz biurowe (46%), natomiast 6% ulokowano w nieruchomościach magazynowych. Komentując informacje z raportu NBP i firmy Cushman & Wakefield,
można zadać sobie pytanie: Czy transakcje zakupu gotowych i bardzo dobrych
wynajętych biur, centrów handlowych lub magazynów spółek celowych posiadających ww. nieruchomości komercyjne przez zagraniczne fundusze inwestycyjne
od innych zagranicznych funduszy inwestycyjnych ma jakiekolwiek znaczenie dla
polskiej gospodarki poza propagandowym efektem, że Polska to miejsce, gdzie
można znaleźć ciekawe okazje inwestycyjne? Należy zaznaczyć ponadto, że ww.
transakcje zakupowe w obszarze nieruchomości komercyjnych są przeprowadzone w taki sposób, aby minimalizować obciążenia podatkowe po stronie uczestników transakcji. Większość transakcji finansowanych jest przez zagraniczne instytucje finansowe. Wpływy podatkowe Skarbu Państwa RP są więc skutecznie
minimalizowane.
Kolejna wątpliwość wiąże się ze strukturą inwestycji – wśród nich brakuje
inwestycji w zakupy mieszkań na wynajem, co jest z kolei typowe dla niemieckiego rynku nieruchomości. Według NBP, w odniesieniu do rynku mieszkaniowego,
w 2011 r. (w porównaniu z 2010 r.) większość czynników mających wpływ na rynek nieruchomości mieszkaniowych w Polsce uległa pogorszeniu. Czynniki ekonomiczne i demograficzne niekorzystnie wpływają na dalsze oceny perspektyw
jego rozwoju, na co dodatkowo nałożyły się trudności i ograniczenia w finansowaniu inwestycji w nieruchomości. Znacznie bardziej elastyczny, pod względem
zmian, rynek pierwotny już rozpoczął proces dostosowawczy, natomiast na rynku
wtórnym mniej popularne mieszkania powinny potanieć w przyszłych okresach
[Raport o sytuacji na rynku nieruchomości mieszkaniowych i komercyjnych w
Polsce w 2011].
W 2012 r. główne trendy rysujące się na europejskim rynku nieruchomości
to: słabszy popyt ze strony najemców w wielu krajach, który wynika z niepewnej
sytuacji gospodarczej; wyhamowanie lub spadek wysokości czynszów, popyt ze
strony sieci handlowych koncentrujący się na najlepszych lokalizacjach w centrach miast; słaba dostępność kapitału na finansowanie nowych projektów oraz
skupienie się inwestorów na najwyższej jakości aktywach ulokowanych na sta-
2 (4) 2014
105
bilnych rynkach o wysokiej rentowności. Aktywność inwestycyjna na wszystkich
rynkach Europy zmniejszyła się w pierwszej połowie 2012 r., a wolumen transakcji obniżył o 22% w porównaniu z poprzednim rokiem. Firma KPMG w swoim raporcie opartym na badaniu próby przedstawicieli 35 banków w 9 krajach, tj.
w Polsce, Bułgarii, Czechach, na Węgrzech, w Rumunii, Słowenii oraz w krajach
bałtyckich, nie ocenia perspektyw kredytowych na 2012 rok zbyt optymistycznie.
Widać pewien odwrót banków działających w Europie Środkowo-Wschodniej od
finansowania transakcji na rynku nieruchomości. Podobnie jak w ubiegłych latach Polska oraz Czechy prezentują się w dużo lepszej kondycji niż reszta państw
Europy Środkowo-Wschodniej. Szacowane inwestycje do końca 2012 roku
w Polsce wyniosą między 2 a 2,5 miliarda euro w porównaniu do 2,75 miliarda
w roku ubiegłym. Jak wskazują wyniki raportu KPMG, w najpoważniejszym stopniu skutki dekoniunktury odczuła branża hotelowa i wypoczynkowa. W Polsce
w dalszym ciągu największą popularnością cieszą się inwestycje biurowe. Banki
wyrażają większą chęć finansowania gotowych inwestycji, które generują przychody aniżeli finansowania przedsięwzięć polegających na budowie obiektów od
zera. Natomiast inwestycja w projekty będące w fazie budowy stanowią znacznie
mniej preferowaną grupę. Jeśli bank zdecyduje się na finansowanie takiego przedsięwzięcia, to koszt finansowania projektu jest relatywnie wyższy [CEE Lending
Barometer 2012]. Pewną stagnację na rynku nieruchomości komercyjnych w Europie, w tym i w Polsce, potwierdza też raport firmy EC Harris, który wskazuje,
że 83% banków nie odnotowało w ciągu ostatnich 12 miesięcy istotnych zmian
na rynku nieruchomości lub też zaobserwowało spadek zainteresowania finansowaniem inwestycji nieruchomościowych [EC Harris: European Property Finance
Trends 2012].
CZYNNIKI WYWOŁUJĄCE EWOLUCJĘ PODEJŚCIA BANKÓW
DO FINANSOWANIA NIERUCHOMOŚCI KOMERCYJNYCH
W POLSCE. ROLA REGULACJI PRAWNYCH
Opisaną wcześniej ewolucję podejścia banków do finansowania nieruchomości
komercyjnych wywołują trzy grupy wzajemnie powiązanych czynników oddziaływających na strategię zarządzania ryzykiem i polityką kredytową danego banku. Banki przygotowując zmianę swojej polityki kredytowej, odnoszącej się do
finansowania nieruchomości komercyjnych, mogą badać takie zmienne makroekonomiczne, jak: tempo wzrostu PKB, poziom bezrobocia, dynamikę sprzedaży
w poszczególnych branżach, kondycję finansową poszczególnych branż gospodarki, poziom indeksów cen akcji na Giełdzie Papierów Wartościowych i zależnie od kształtowania się tych czynników zwiększać lub zmniejszać swój apetyt na
2 (4) 2014
106
K. Czerkas
ryzyko. Druga grupa czynników wpływających na strategię zarządzania ryzykiem
i politykę kredytową danego banku wiąże się z analizą przez banki i wyciągania
wniosków z obserwacji, co dzieje się w portfelu kredytowym danego banku związanym z finansowaniem nieruchomości komercyjnych. Banki badają tu kondycję
finansowo-ekonomiczną poszczególnych klientów w ramach monitoringu kredytów. Szczególną uwagę banki zwracają na portfel kredytowany wykreowany
w okresie bardzo dobrej koniunktury, a więc opierając się na liberalnych praktykach kredytowania.
Wymienione wcześniej zmiany w bankach w systemie zarządzania ryzykiem są
samodzielnymi decyzjami danej grupy bankowej i wynikają z reagowania przez banki na procesy i zjawiska na rynku nieruchomości komercyjnych w różnych fazach
cyklu koniunkturalnego, które pokazano w tabeli 1 zawartej w niniejszym artykule.
Regulacje prawne stanowią z kolei trzecią grupę czynników wpływających na
strategią zarządzania ryzykiem w banku, w tym na kształtowanie polityki kredytowej banku w odniesieniu do rynku nieruchomości. Wśród tych regulacji można
wyróżnić:
− regulacje wprost odnoszące się do sektora bankowego,
− regulacje prawne oddziaływające na rynek nieruchomości.
Wśród regulacji bankowych o globalnym charakterze dotyczących funkcjonowania banków i jednocześnie oddziaływających na stosunek banków do finansowania nieruchomości najważniejszą regulację stanowią nowe propozycje Komitetu Bazylejskiego, zwane Bazyleą III. Bazylea III zmierza do:
− podniesienia w bankach i poprawy jakości kapitałów własnych (według nowych standardów akcje zwykłe będą musiały mieć większy udział w funduszach własnych, wzrośnie z 2,0 do 4,5%, a fundusze własne banków zostaną
uzupełnione przez dodatkowy ochronny bufor kapitałowy w wysokości 2,5%,
składający się z kapitału wysokiej jakości, który w pełni będzie mógł przyjmować ewentualne straty),
− ograniczenia wykorzystywania dźwigni finansowej przez banki,
− zapewnienia utrzymania płynności finansowej w drodze: wprowadzenia buforów kapitałowych tworzonych w latach dobrej koniunktury celem pokrycia strat w okresach napięć rynkowych; określenia minimalnych standardów
płynności – chodzi tu o wskaźnik pokrycia płynnością (LCR) oraz wskaźnik
netto stabilnego finansowania (NSFR) akcentującego rolę stabilnych źródeł
finansowania [Zielińska-Bieniek 2012]. NSFR wymusza czasową współmierność aktywów i pasywów banku. Tych stabilnych źródeł finansowania brakuje
w polskim sektorze bankowym,
− bardziej rygorystycznego nadzoru nad sektorem bankowym poszczególnych
państw, szczególnie w obszarze przejrzystości, jawności informacji oraz zarządzania ryzykiem.
2 (4) 2014
107
Wskutek wprowadzenia Bazylei III długoterminowe finansowanie stanie się
w globalnym sektorze bankowym dobrem rzadkim. Bazylea III wymaga dodatkowo starannego doboru przez banki projektów do finansowania, w tym projektów
w obszarze nieruchomości komercyjnych. Skutki Bazylei III mogą być znaczące dla
funkcjonowania banków w Polsce. Jak wskazuje raport Związku Banku Polskich
(ZBP) i Warszawskiego Instytutu Bankowości (WIB), największym wyzwaniem
dla banków będą nowe normy płynności i to pomimo obowiązywania od 2008 r.
regulacji w tym zakresie wprowadzonych przez polski nadzór. Według ZBP i WIB
proponowany przez Komitet Bazylejski wskaźnik płynności długoterminowej
NSFR stanowiłby wymóg trudny do spełnienia dla większości banków. Średnia
wartość tego wskaźnika wyniosła w badanej przez ZBP i WIB próbie 97% (norma
to 100%), przy czym banki stanowiące ponad połowę aktywów polskiego sektora
bankowego (w ramach badanej próby) nie osiągnęły wymaganego poziomu NSFR.
Wyzwaniem dla banków będzie również płynność krótkoterminowa – LCR. Średnia
wartość wskaźnika LCR sektora w Polsce wyniosła 128% (w bankach europejskich
było to 67%), niemniej według stanu na 30 czerwca 2011 r. wymogów nie spełniłyby niektóre banki posiadające ponad 20% aktywów badanej próby ze względu na
fakt, że wymogi Bazylei III w zakresie płynności krótkoterminowej będą generalnie
trudniejsze do spełnienia niż obowiązujące dziś normy polskiego nadzoru. Raport
ZBP i WIB wskazuje, że nowe normy płynności spowodują zmiany struktury bilansów banków, korektę modeli biznesowych, wycofywanie się z niektórych produktów jako nieopłacalnych [Raport o sytuacji ekonomicznej banków 2011].
W warunkach polskich istotne znaczenie dla kształtowania koniunktury na
rynku nieruchomości mają także rekomendacje S i T. Wprowadzenie tych rekomendacji przez nadzór bankowy w Polsce (KNF) było odpowiedzią na pogarszającą się jakość portfela kredytów konsumpcyjnych oraz duży popyt na kredyty
walutowe (Rekomendacja T) udzielane przez banki w Polsce na coraz bardziej
liberalnych zasadach (Rekomendacja S). Rekomendacja S narzuca ostre standardy
analizy ryzyka kredytowego klientów indywidualnych zaciągających kredyt hipoteczny w walucie obcej (ustalenie maksymalnego okresu kredytowania – 25 lat,
ustalenie maksymalnego – 42% progu relacji kwot przeznaczonych na obsługę
zadłużenia do dochodu). Rekomendacja T ustala z kolei jeszcze bardziej konserwatywny próg relacji kwot przeznaczonych na obsługę zadłużenia do dochodu
niezależnie od typu kredytu zaciąganego przez klienta indywidualnego. Próg ten
wynosi 50 lub 65%, niezależnie od bezwzględnego poziomu dochodu danego
klienta detalicznego.
Rekomendacje S i T wpływają na ograniczenie popytu, w tym na mieszkania
i elementy wyposażenia mieszkań. W obecnym brzmieniu oddziaływają one negatywnie na popyt w gospodarce, co przekłada się także, np., na funkcjonowanie
najemców w centrach handlowych.
2 (4) 2014
108
K. Czerkas
Druga grupa regulacji prawnych odnosi się do funkcjonowania rynku nieruchomości. W prawie budowlanym, prawie odnoszących się do zagospodarowania
przestrzennego nadal funkcjonują bariery dla procesu inwestycyjnego. Podwyżki
opłat za użytkowanie wieczyste gruntów mogą dodatkowo pogorszyć kondycję deweloperów posiadających banki ziemi na realizację przyszłych projektów. Rząd RP
podjął w 2011 r. decyzję o wycofaniu się z programu „Rodzina na Swoim” polegającym na dopłacaniu przez okres 8 lat do odsetek od kredytów hipotecznych.
W 2012 r. zasięg działania tego programu został ograniczony. W kolejnych latach
program ten przestanie w ogóle obowiązywać. Powodem wycofania się Rządu RP
z tego programu są trudności budżetowe.
Brak radykalnych zmian w ustawie o ochronie praw lokatorów utrudnia z kolei rozwój rynku wynajmu mieszkań. Ustawa o ochronie nabywców w projektach
deweloperskich może utrudnić funkcjonowanie mniejszych firm deweloperskich.
Takie firmy mogą mieć kłopoty z uzyskaniem zabezpieczeń wpłat, jakie według
ustawy każdy z nabywców musi zagwarantować nabywcom mieszkań. Nie jest
wykluczone odmawianie przez banki deweloperom debiutantom otwieranie rachunków powierniczych o otwartym charakterze, które dają im możliwość używania wpłat nabywców na finansowanie budowy. Bank musi taką budowę nadzorować, co rodzi określone ryzyko reputacyjne dla banku, gdyż ewentualne niepowodzenie dewelopera może być traktowane przez nabywcę jako niepowodzenie
banku i brak jego profesjonalizmu w ocenie ryzyka projektu. Niepowodzenie takie może być nagłośnione przez media i podważyć zaufanie do banku ze strony
grup interesariuszy.
MOŻLIWY WPŁYW ZMIAN POLITYKI BANKÓW NA RYNEK
NIERUCHOMOŚCI KOMERCYJNYCH
Wywołana przez różne czynniki ewolucja systemu zarządzania ryzykiem w bankach w Polsce może wywrzeć negatywny wpływ na finansowanie nieruchomości
komercyjnych w Polsce. Jest to fragment szerszego podejścia banków do finansowania długoterminowego w czasach, kiedy trwa jeszcze kryzys. Ewolucja systemu
zarządzania ryzykiem w bankach może zmierzać do ograniczenia wolumenu kredytów długoterminowych na finansowanie nieruchomości komercyjnych. Banki
będą ograniczać kwotę finansowania przeznaczoną na finansowanie nieruchomości komercyjnych ze względu na nowe limity koncentracji kredytowej. Aktywność
banków w obszarze nieruchomości komercyjnych może ograniczyć się do najbezpieczniejszych klientów spełniających konserwatywne kryteria oceny stosowane
przez banki, o których była mowa we wcześniejszych częściach artykułu. Mniejsi inwestorzy i bardziej ryzykowne projekty mogą być odcięte od finansowania.
2 (4) 2014
109
Rynek kapitałowy i towarzystwa ubezpieczeniowe w realiach polskich zapewne
nie wypełnią w krótkim horyzoncie czasowym tej luki. Trudno sobie wyobrazić,
aby mniejsi deweloperzy emitowali obligacje po to, aby w kolejnych projektach
budować swój tzw. wkład własny.
Warto także podkreślić, że finansowanie projektów w obszarze nieruchomości w Polsce wiąże się z udzielaniem kredytów w walutach obcych z uwagi na denominację stawek czynszu w tej walucie. Dotyczy to biur, centrów handlowych
i magazynów. Udział kredytów walutowych w aktywach polskiego sektora bankowego jest znaczący także z uwagi na walutowe kredyty mieszkaniowe. Banki działające w Polsce mają z kolei ograniczony dostęp do tzw. refinansowania
w walucie obcej – głównym źródłem finansowania działalności są pożyczki od
zagranicznych akcjonariuszy i transakcje swapowe. Relatywnie niewiele banków
próbuje uplasować swe papiery wartościowe denominowane w euro na rynku
międzynarodowym. Kredyt w euro dla inwestorów w nieruchomości komercyjne może być zatem dobrem rzadkim, bo nie uda się szybko przestawić polskiego
rynku nieruchomości komercyjnych (biura, centra handlowe i magazyny), aby akceptować czynsze w złotych, co wpłynęłoby na popyt na długoterminowy kredyt
złotowy.
Efekt wprowadzenia Bazylei III dla perspektyw finansowania długoterminowego, w tym finansowania projektów w obszarze nieruchomości komercyjnych
będzie w Polsce większy niż w innych krajach. W Polsce bowiem istotnym problemem sektora bankowego jest brak długoterminowych pasywów (depozyty
powyżej 1 roku to niewielki odsetek depozytów ogółem w polskich bankach,
a rynek długoterminowych papierów wartościowych banków nie jest zbyt rozwinięty) oraz uzależnienie banków działających w Polsce od zagranicznego finansowania spółek macierzystych i pieniądza depozytowego, co wiąże się z ryzykiem
zbyt wysokiego oprocentowania lokat bankowych oraz ryzykiem ograniczania
finansowania przez zagraniczne banki-matki. Ten proces ograniczania finansowania przez zagranicznych właścicieli banków działających w Europie Środkowo-Wschodniej już trwa. Niektóre szacunki mówią, że w z polskich banków wycofano w ciągu ostatnich 12 miesięcy do lipca 2012 około 7 mld euro [Parkiet,
Banki 2012]. Należy też zauważyć, że w polskim sektorze bankowym na wysokim
poziomie kształtuje się także relacja kredytów do depozytów. Bankom w Polsce
zaczyna brakować źródeł finansowania akcji kredytowej. Zapewne wiele banków
w Polsce nie znajdzie sposobów, aby sobie poradzić z wymogami Bazylei III, co do
delewaryzacji i wskaźników płynności. Te banki będą ograniczać swą aktywność
kredytową. Nawet najwięksi deweloperzy będą mieli problemy z uzyskaniem
przez banki korzystnych dla siebie warunków kredytowania. Marże kredytowe
będą się zatem stabilizować, bo osłabnie presja na ich obniżanie. Kredyt długoterminowy nie będzie w Polsce łatwo osiągalny.
2 (4) 2014
110
K. Czerkas
W Polsce w krótkim okresie problemy wywołane przez utrudniony dostęp
deweloperów do długoterminowego finansowania, szczególnie finansowania
w walutach obcych, dotknie większość firm budowlanych i deweloperskich. Firmy budowlane będą miały mniej zleceń na budowę biur, magazynów, centrów
handlowych i osiedli mieszkaniowych. Tymi zleceniami, związanymi z projektami
z obszaru szeroko rozumianych nieruchomości komercyjnych, mogłyby one sobie
rekompensować spadek zleceń z drogownictwa i kolejnictwa. Wskutek zmian polityki kredytowej banku w odniesieniu do finansowania projektów nieruchomości mniej będzie transakcji i finansowanych budów. Podaż nieruchomości będzie
ograniczona, podobnie jak liczba najlepszych projektów spełniających konserwatywne kryteria oceny ryzyka. Wpłynie to w dłuższej perspektywie na stabilizację
cen i stawek najmu w poszczególnych segmentach rynku nieruchomości. To powinno być korzystne dla największych i najbardziej doświadczonych grup deweloperskich. Poszkodowane będą za to najmniejsze i najmniej doświadczone grupy
deweloperskie. Rok 2012 przyniósł już pierwsze oznaki tych tendencji. Sytuacja
małych deweloperów zaczyna się pogarszać [Wesołowska 2012]. Regulacje bankowe mogą więc zadziałać w Polsce procyklicznie – brak dostępu do długoterminowego finansowania może ograniczyć liczbę finansowanych transakcji i nowych
projektów w obszarze nieruchomości komercyjnych. Brak długoterminowego finansowania może też utrudnić pożądane przekształcenia szeroko rozumianego
rynku nieruchomości komercyjnych w Polsce np. w kierunku rozwoju budownictwa mieszkań na wynajem. Wskutek limitowanej dostępności do finansowania
w euro deweloperzy mieszkaniowi, nawet ci najwięksi, będą mieli utrudnione możliwości dywersyfikacji swej działalności w stronę biur i centrów handlowych.
W kontekście zmian regulacji bankowych (Bazylea III) istotna jest analiza
procesów dostosowawczych w sektorze bankowym w Polsce. Procesy te w warunkach polskich powinny zmierzać do poszukiwania przez banki długoterminowych źródeł finansowania akcji kredytowej, aby sprostać wymogom kapitałowym
i płynnościowym. W ramach tych działań dostosowawczych w Polsce zaliczyć można:
− wzrost roli banków hipotecznych emitujących listy zastawne, tworzenie takich banków przez banki uniwersalne w ramach holdingów finansowych oraz
wprowadzanie na rynek przez banki uniwersalne różnych klas dłużnych papierów wartościowych, zabezpieczonych różnymi aktywami banków,
− przegląd regulacji bankowych i nowelizacja tych regulacji, które się charakteryzują nadmierną restrykcyjnością i negatywnie oddziaływającą na poziom
koniunktury w gospodarce, w tym koniunktury na rynku nieruchomości.
W tym kontekście pozytywnie należy ocenić ostatnie działania nadzoru bankowego w Polsce, aby zliberalizować Rekomendacje T i S dotyczące finansowania osób fizycznych, co przekłada się na kredyty hipoteczne (popyt na
2 (4) 2014
111
mieszkania) i kredyty konsumpcyjne (popyt na towary oferowane przez sieci
handlowe). W ramach planowanych zmian nadzór bankowy w Polsce rozważa odejście od obecnych, sztywnych limitów ilościowych stosowanych dla
wszystkich banków (dopuszczalne progi relacji kwot przeznaczanych na obsługę zadłużenia do dochodu). Banki będą mogły te limity określać indywidualnie, zależnie od profilu działalności oraz od specyfiki produktu kredytowego. Planowana liberalizacja Rekomendacji T i S, może ograniczyć rozwój tzw.
parabanków [KNF skasuje limity kredytowe 2012].
PODSUMOWANIE
Brak szerszych działań pobudzających koniunkturę na rynku nieruchomości komercyjnych może w sytuacji rosnącego konserwatyzmu regulacji bankowych dodatkowo wzmocnić negatywne tendencje prowadzące do pogorszenia koniunktury
w Polsce. W krótkim horyzoncie czasowym niezbędna jest zmiana innych regulacji
odnoszących się do rynku nieruchomości oraz konkretne działania Rządu RP, aby
złagodzić procykliczny wpływ regulacji bankowych na szeroko rozumiany rynek
nieruchomości komercyjnych w Polsce. Do takich działań mogą należeć:
− liberalizacja ustawy o ochronie praw lokatorów, aby rozwinąć rynek wynajmu
mieszkań w Polsce,
− liberalizacja ustawy o ochronie nabywców mieszkań w projektach deweloperskich, aby dać możliwość realizacji projektów bez zabezpieczeń wymaganych
przez ustawą, ale po poinformowaniu przez dewelopera, że projekt z uwagi na
brak takich zabezpieczeń wiąże się z podwyższonym ryzykiem dla nabywcy
mieszkania lub domu,
− powrót ulg podatkowych dla ludności związanych z budownictwem na wynajem,
− objęcie niektórych typów projektów nieruchomościowych, np. budownictwa
komunalnego, systemem gwarancji rządowych lub zakupy przez władze lokalne, lub specjalnie powołane spółki, np. w ramach partnerstwa publicznoprywatnego puli niesprzedanych mieszkań od deweloperów celem tworzenia
bazy mieszkań komunalnych według odpowiednio dostosowanych procedur
przetargowych,
− szersza promocja partnerstwa publiczno-prywatnego jako rozwiązanie stosowanego w budownictwie socjalnym i komunalnym (do dokładnego określenia jest tutaj kwestia, w jakich sytuacjach długi zaciągane przez spółki celowe
realizujące przedsięwzięcia w obszarze budownictwa komunalnego i socjalnego nie obciążają zadłużenia jednostek samorządu terytorialnego),
− powrót systemu długoterminowego oszczędzania w bankach na cele mieszkaniowego (kasy mieszkaniowe), co stymulowałoby rynek mieszkaniowy,
2 (4) 2014
112
−
−
−
−
K. Czerkas
a jednocześnie pomagałoby bankom wypełnić normy płynności przewidziane
przez Bazyleę III,
likwidacja inwestorskiego toru przeszkód szczególnie w odniesieniu do centrów handlowych (przykładowo: zmiana przepisów o planowaniu przestrzennym w taki sposób, aby jednoznacznie rozstrzygnąć, czy lokalizacja i budowa
dużego centrum handlowego jest możliwa tylko na terenie, gdzie istnieje obowiązujący miejscowy plan, czy też podstawą może być decyzja WZ. Orzecznictwo sądów w Polsce jest w tej materii sprzeczne [Kosmęda 2012],
zachęty do inwestowania przez polskie OFE i działające w Polsce towarzystwa
ubezpieczeniowe w nieruchomości komercyjne (gotowe i w fazie budowy
lub tzw. rekomercjalizacji, gdzie jest wymagane aktywne zarządzanie nieruchomością) [Nawacki 2012]. Tego typu fundusze powinny także inwestować
w pakiety mieszkań na wynajem (zakup gotowych mieszkań lub ich budowa),
rozszerzanie, a przynajmniej utrzymanie działania Specjalnych Stref Ekonomicznych, co przyciąga inwestorów i tworzy popyt na określoną powierzchnię biurową i magazynową zlokalizowaną w takich strefach,
utrzymania systemu zachęt poprzez granty i zwolnienia podatkowe dla inwestorów tworzących w Polsce centra BPO, co tworzy popyt na powierzchnię
biurową o najwyższych standardach.
Sugerowane w niniejszym artykule zmiany regulacji bankowych oraz zmiany
regulacji odnoszących się do rynku nieruchomości mogą pozytywnie wpłynąć na
koniunkturę gospodarczą w Polsce.
Tekst prezentuje osobiste przemyślenia autora i nie jest oficjalnym stanowiskiem
BRE Banku Hipotecznego SA. Tekst jest przygotowanym przez autora referatem na
organizowaną przez SGGW konferencję pt. Międzynarodowe Forum FinansowoBankowe nt. Zarządzania finansami w warunkach ryzyka – 15–16 listopada w Jachrance pod Warszawą.
Spis literatury
Banki. Finansowanie Parkiet z 13–14 października 2012.
CEE Lending Barometer 2012. http://www.kpmg.com/PL/pl/IssuesAndInsights/ArticlesPublications/Strony/Komunikat-prasowy-CEE-Property-Lending-Barometer-2012.aspx
Cushman & Wakefield, Marketbeat Wiosna 2012.
CZERKAS K. 2010: Finansowanie nieruchomości komercyjnych w Polsce. Czynniki ryzyka
i modele transakcji. IRH, Warszawa.
EC Harris 2012: European Property Finance Trends: The Banker’s Perspective 2012. www.
echarris.com/idoc.ashx?docid.
KNF skasuje limity kredytowe – Wywiad z dyrektorem Wojciechem Kwaśniakiem z KNF
Bloomberg Business Week Polska z 1–4 października 2012.
2 (4) 2014
113
KOSMĘDA M. 2012: Jak zbudować duże centrum handlowe. „Rzeczpospolita” z 14.02.2012 r.
KUCHARSKA-STASIAK E. 2006: Nieruchomość w gospodarce rynkowej. Wydawnictwo
Naukowe PWN, Warszawa.
NAWACKI G. 2012: PZU zaprasza OFE do nieruchomości. „Puls Biznesu” z 12–14.10.2012 r.
Niedobór lokali na rynku mieszkaniowym. http://www.nieruchomosci.egospodarka.pl/
75495,Niedobor-lokali-na-rynku-mieszkaniowym,2,79,1.html
Raport o sytuacji ekonomicznej banków. Banki 2011. http://www.wib.org.pl/container/
wydawnictwa/Raport_2011.pdf
Raport o sytuacji na rynku nieruchomości mieszkaniowych i komercyjnych w Polsce
w 2011 r. http”//www.nbp.pl
Rynek nieruchomości w Polsce. Wiosna 2012 Raport DWN BRE Banku Hipotecznego.
www.brehipoteczny.pl
WESOŁOWSKA E. 2012: Skutki nowego prawa: rekordowa liczba bankructw od 2005.
Dziennik Gazeta Prawna z 9.10.2012 r.
WIATR M.S. 2008: Zarządzanie indywidualnym ryzykiem kredytowym. Elementy Systemu.
SGH, Warszawa.
TROTZ R. 2004: Property and Market Rating. A practical tool of Property Analysis. HVB
Expertise Gmbh, Monachium.
ZIELIŃSKA-BIENIEK M. 2012: Rekomendacje Komitetu Bazylejskiego (Bazylea III) w zapobieganiu i minimalizowaniu skutków kryzysów finansowych. Opracowanie zawarte w pracy: Zapobieganie i zarządzanie kryzysem finansowym. Pod red. J. Żabińskiej,
K. Mitręgi-Niestój i B. Puszer. Wydawnictwo CeDeWu, Warszawa, s. 101–123.
THE EVOLUTION OF RISK MANAGEMENT SYSTEM IN BANKS
ACCORDING TO THE FINANCIAL PERSPECTIVES OF COMMERCIAL
REAL ESTATE PROJECTS IN POLAND
Abstract. The overall risk management system in banks active in Poland will be
a subject of evolution brought about by several factors. Basel III will play a key role
among those factors. As a result of the said evolution, access to long-term financing might be difficult in Poland in the future. It might, in turn, adversely affect the
commercial real estate market in a broad sense of the word. The negative sentiment in commercial real estate market in Poland might influence the overall macroeconomic situation in Poland. Long term sources of financing of bank’s credit
activity should be promoted in Poland in order to avoid negative consequences of
that process together with changes in the set of regulations related to commercial
real estate market. Thanks to that policy, it will be possible to stimulate economically desired projects in Poland like communal flats built to let.
Key words: Basel III, Commercial real estate, DSCR, LTV, Risk management system in the Bank
2 (4) 2014

zarządzanie finansami i rachunkowość journal of financial

Transcription

Similar documents

Rev. Franciszek Florczyk, Pastor

Narzędzia Tools - Cultural Animation

Pobierz PDF - Galeria Art

ST. STANISLAUS KOSTKA PARAFIA ŚW. STANISŁAWA KOSTKI

Pobierz magazyn w pliku PDF

Newsletter 37/19.11.2015

Saint Camillus - St. Camillus Parish