Contactblad 1988

16e jaargang — nr. 1 — februari 1988
OUD
WAGENINGEN
M E D E D E L I N G E N van de H I S T O R I S C H E
V E R E N I G I N G " OUD W A G E N I N G E N "
Redactie:
Bennekomseweg 152
V e r s c h i j n t t enminste
eenmaal p e r k w a r t a a l
ie e n / c e n t &
' t
6704 AX Wageningen
l
M A A N D A G 29 FEBR U AR I 1988
A A N V A N G 20.00 UUR
DE WERELD, GEN. FOULKESWEG 1, W AGENINGEN
CONTACTEN TUSSEN V E E N E N D A A L EN W AGENINGEN IN HET VER LED EN
Deze voordracht w o rd t gevolgd door een korte dia presentatie over
Veenendaal van omstreeks de eewwisseling to t de crisisjaren..
Het Boveneind, tegenwoordig Pr. Bernhardlaan te Veenendaal omstreeks 1910.
V E E N E N D A A L - W AG ENING EN
J . van Barneveld
V e e n e n d a a l e e n d o r p - W a g e n i n g e n e e n stad.
W a g e n i n g e n e e n G e l d e r s e s t a d e n V e e n e n d a a l e n S t i c h t s dorp.
V e e n e n d a a l o f h e t R e e n s e Veen, tot 1 j u l i 1795 e e n o n d e r d e e l v a n
R henen, e e n e c h t v e e n k o l o n i a a l d o r p m e t z i j n t u r f o n t g i n n i n g e n
o v e r l a s t v a n water.
De o n t w i k k e l i n g v a n V e e n e n d a a l w e r d t i e n t a l l e n j a r e n t e g e n g e h o u ­
d e n d o o r de s t r i j d t u s s e n G e l d e r s e n e n S t i c h t e n a r e n .
O v e r de a f w a t e r i n g z i j n t a l l o z e b r i e v e n g e w i s s e l d e n b e s p r e ­
k i n g e n g e v o e r d t u s s e n h e t s t a d s b e s t u u r v a n W a g e n i n g e n e n de
V e e n r a d e n v a n V e e n e n d a a l e n l a n g n i e t a l t i j d in v r i e n d s c h a p p e ­
l ijke sfeer. B e k e n d z i j n v o o r a l de o v e r s t r o m i n g e n v a n 1595, 1711
en 1855.
A a n l e g e n v e r s t e r k i n g v a n de G r e b b e d i j k w a r e n d a n o o k
v a a k o n d e r w e r p v a n gesprek.
A a n h e t e i n d e v a n de 16e e e u w w a r e n de s o l d a t e n v a n de g r a a f v a n
L e i c es t e r , di e in W a g e n i n g e n in g a r n i z o e n lagen, e e n w a r e p l a a g
v o o r de V e e n e n d a l e r s .
In de d e r t i g e r j a r e n v a n de 18e e e u w z o r g d e de s t a d W a g e n i n g e n
v o o r de m a t e r i e l e b e h o e f t e v a n de g e v l u c h t e M e n n i s t e n u i t P o l e n
e n de D o o p s g e z i n d e V e r m a n e r u i t V e e n e n d a a l v o o r b i j b e l s e n c a t e ­
chetisch onderwijs.
De J o o d s e g e m e e n t e v a n V e e n e n d a a l b r a c h t er w e l v a a r t e n n a a r W a ­
g e n i n g e n de s t o f f e l i j k e o v e r s c h o t t e n v a n de o v e r l e d e n Jode n .
In 1855 b r a k de G r e b b e d i j k bij de b o e r d e r i j 'De Doven' d o o r e n
liep de G e l d e r s e V a l l e i o n d e r wate r . T o t v e r in de 20e e e u w
s t o n d 1855 in V e e n e n d a a l b e k e n d als h e t j a a r v a n h e t wate r .
Zo wel W a g e n i n g e n als V e e n e n d a a l k e n d e n in m e i 1940 de e v a c u a t i e
m e t di t v e r s c h i l d a t de o r g a n i s a t i e e n e v a c u a t i e v a n W a g e n i n g e n
als z e e r g o e d b e k e n d s t a a n e n v a n V e e n e n d a a l als z e e r slecht.
Veel raakpunten tussen beide gemeenten, maar ook grote v e r s c h i l ­
len.
EEN W A A R D E V O L GESCHENK
D o o r ons lid, dr. E.W.B. v a n de M u i j z e n b e r g , o u d - d i r e c t e u r v a n
h e t v r o e g e r e I n s t i t u u t v o o r T u i n b o u w t e c h n i e k , w e r d op 11
j a n u a r i j.1. a a n de v e r e n i g i n g e e n v u u r s t e n e n b i j l g e s c h o n k e n .
Di t p r e - h i s t o r i s c h g e b r u i k s v o o r w e r p w e r d o m s t r e e k s 1 9 5 5 g e v o n d e n
op h e t l a n d t e n o o s t e n v a n de G r i n t w e g , t u s s e n de B u i s s t e e g e n
de Bosweg.
D e z e v u u r s t e n e n b i j l d a t e e r t w a a r s c h i j n l i j k u i t ca. 3 0 0 0 v o o r
Chris t u s . S o o r t g e l i j k e b i j l e n b e v i n d e n z i c h in h e t G e m e e n t e ­
m u s e u m v a n A r n h e m . H e t is de b e d o e l i n g d a t d e z e b i j l v o o r e x p o ­
s i t i e in h e t H i s t o r i s c h M u s e u m a a n h e t M u s e u m b e s t u u r in b r u i k ­
l e e n g e g e v e n z al w o r d e n . O n z e h a r t e l i j k e d a n k v o o r d e z e s c henHet bestuur
2
r
V A N DE BESTUURSTAFEL
M a a n d a g 16 n o v e m b e r 1987 v o n d in h e t s t a d h u i s de p r e s e n t a t i e
p l a a t s v a n ons f o t o b o e k 'Een v e r d w e n e n s t u k W a g e n i n g e n ; de oude
B e n e d e n - e n B o v e n b u u r t ' . H e t e e r s t e e x e m p l a a r w e r d d o o r de a u ­
teur o v e r h a n d i g d a a n de b u r g e m e e s t e r v a n W a g e n i n g e n . De u i t g a v e
v a n di t f r a a i e b o e k w e r k -de d r u k w a s in h a n d e n v a n V e r w e i j b .v.is e e n g r o o t succes! Z i e e l d e r s in d i t nummer.
De d i a - l e z i n g m e t d i s c u s s i e d o o r W. v a n K e u l e n o v e r h e t w e r k v a n
de B o n d H e e m s c h u t w e r d d o o r ca. 55 l e d e n b e z o c h t . E e n b i j z o n d e r
i n t e r e s s a n t e avond.
Sinds m a a n d a g 28 d e c e m b e r 1987 h e e t o n z e v e r e n i g i n g o f f i c i e e l
'Historische v e r e n i g i n g O u d - W a g e n i n g e n ' . Voorzitter, secretaris
en p e n n i n g m e e s t e r z e t t e n n a m e l i j k op deze d a g h u n h a n d t e k e n i n g e n
o n d e r de g e w i j z i g d e stat u t e n . De k o r t e p l e c h t i g h e i d v o n d p l a a t s
op h e t k a n t o o r v a n n o t a r i s mr. R.G. F i e r s t v a n W i j n a n d s b e r g e n .
Ee n a f g e v a a r d i g d e v a n h e t b e s t u u r w a s a a n w e z i g bij de o p e n i n g op
16 s e p t e m b e r v a n h e t g e b o u w S A L V O v a n H e t G i l d e W a g e n i n g e n .
E v e n e e n s (drie p e r s o n e n ! ) bij de o p e n i n g v a n h e t A r c h i e f - e n I n ­
f o r m a t i e c e n t r u m v a n de B e t u w e in K e s t e r e n . Op d e z e d a g - z a t e r ­
da g 24 o k t o b e r 1987 - b e s t o n d de H i s t o r i s c h e K r i n g K e s t e r e n e.o.
tevens 20 jaar.
E e n b e s t u u r s l i d , g i n g h i e r v o o r u i t g e n o d i g d , op z a t e r d a g 21 n o ­
v e m b e r e e n k i j k j e n e m e n in h e t g e r e n o v e e r d e b a n k g e b o u w v a n de
GUS in de S t a t i o n s s t r a a t . U i t e r a a r d v e r g a t hij de m i n i - t e n t o o n ­
s t e l l i n g v a n ons M u s e u m b e s t u u r niet. D e z e a a r d i g e e x p o s i t i e w a s
op v e r z o e k v a n de D i r e c t i e in h e t b a n k g e b o u w i n gericht.
De o p r o e p e n o m e e n t a f e l b e l e n e e n d i a - p r o j e c t o r z i j n n i e t t e ­
v e r g e e f s g e w eest. De f a m i l i e V a n V u g t s c h o n k ons e e n bel, die
ti j d e n s de b i j e e n k o m s t op 16 n o v e m b e r m e t e e n g e b r u i k t k o n w o r ­
den. M e v r o u w V a n D r i m m e l e n s c h o n k de v e r e n i g i n g de d i a - p r o j e c t o r
en e e n v i e w e r . O n z e z e e r g r o t e d a n k !
B e s t u u r s k a n d i a t e n z i j n n o g w e l k o m ! 3 m o e t e n er s t a t u t a i r a f t r e ­
den. K o m e n er 3 t e r u g ?
De S t i c h t i n g G e l d e r s O u d h e i d k u n d i g C o n t a c t h o u d t op 1 o k t o b e r
a.s. h a a r j a a r l i j k s e C o n t a c t d a g . D i t j a a r zal e e n e n a n d e r g e ­
b e u r e n in W a g e n i n g e n . Thema: L a n d b o u w h i s t o r i e .
H e t A r n h e m s H i s t o r i s c h G e n o o t s c h a p 'Pro d e s s e Conamur' - b e s t a a t
al s inds 1792 ! - h e e f t h e t p l a n o p g e v a t o m op z a t e r d a g 11 j u n i
1988 de v o o r j a a r s e x c u r s i e n a a r W a g e n i n g e n te o r g a n i s e r e n . O n z e
v e r e n i g i n g za l h a a r m e d e w e r k i n g h i e r a a n geven.
He t b e s t u u r w e n s t a l l e l e d e n e e n g o e d e n g e z o n d 1988.
Secretaris
1. J a a r v e r g a d e r i n g g e v o l g d d o o r e e n d i a - l e z i n g zal g e h o u d e n w o r ­
d e n op m a a n d a g 18 a p r i l 1988.
2. Zij d ie e x e m p l a r e n w i l l e n h e b b e n v a n de v a s t g e s t e l d e g e w i j ­
zigde Statuten en h e t H u i s ho u d e l i jk Reglement, k u n n e n deze
3
b e k o m e n bij h e t s e c r e t a r i a a t . Zie a d r e s e n t e l e f o o n n u m m e r op
de a c h t e r z i j d e v a n d i t blad.
O o k k u n t u ze v e r k r i j g e n op o n z e b i j e e n k o m s t e n .
3. In d i t n u m m e r v i n d t u e e n L e d e n - w e r v i n g s b r i e f , v o o r z i e n v a n
e e n i n v u l s t r o o k . W i l t u, in h e t k a d e r v a n o n z e l e d e n w e r v i n g s actie, d e z e b r i e f d o o r g e v e n a a n f a m i l i e o f v r i e n d e n , d i e n o g
g e e n l i d z i j n e n h e n s t i m u l e r e n a l s n o g l i d te w o r d e n . D o o r
m e e te w e r k e n a a n d e z e a c t i e h e l p t u m e e a a n de g r o e i v a n o n ­
ze H i s t o r i s c h e V e r e n i g i n g 'O u d - W a g e n i n g e n ' . Er l i g t e e n
f r a a i e a f d r u k v a n de t e k e n i n g v a n J. H a a k op u te w a c h t e n .
'L E E S T A F E L'
A l s w a r m e b r o o d j e s g i n g e n ze o v e r de t o o n b a n k ..... U k e n t de
u i t d r u k k i n g w e l als h e t o v e r e e n v l o t v e r k o c h t p r o d u k t gaat. E n
dat is h e t . . . de u i t g a v e v a n o n z e V e r e n i g i n g e n de h e e r
Schr o e d e r : E e n v e r d w e n e n s t u k W a g e n i n g e n - de o u d e B e n e d e n - e n
B o v e n b u u r t . De e e r s t e d r u k w a s i n r e c o r d t i j d u i t v e r k o c h t - t o e n
n o g 150 e x e m p l a r e n . H e l a a s m o e s t er t o e n 'neen' v e r k o c h t w o r d e n .
H e t b e s t u u r b e s l o o t in o v e r l e g m e t de h e e r S c h r o e d e r n o g 500 te
b e s t e l l e n al s t w e e d e druk. E n ze v l i e g e n w e e r weg. A l s s e r v i c e
v o o r o n z e ' b u i t e n l e d e n ' h o u d e n w e er 30 achter. U k u n t ze t e l e ­
f o n i s c h b e s t e l l e n bij de p e n n i n g m e e s t e r of e e n v a n de a n d e r e b e ­
s t u u r s l e d e n . U b e t a a l t a l s l i d f. 22,50. U m a g h o o g s t e n s 2 e x e m ­
p l a r e n t e g e n die p r i j s b e s t e l l e n . V a n z e l f s p r e k e n d k o m e n er v e r ­
z e n d k o s t e n bij. V o o r n i e t - l e d e n is de p r i j s f. 25,-. V e r k o o p ­
a d r e s s e n v i n d t u a c h t e r op h e t blad.
W a t is er n o g m e e r te k o o p bij de b e s t u u r s l e d e n D e v o l g e n d e a r ­
tikelen:
Hist. r e e k s I - H o f v a n G e l d e r l a n d - v a n h e r b e r g tot k r a a k p a n d
f. 6,-. I d e m n r 2 - G e z i c h t op W a g e n i n g e n (een b e s t s e l l e r ) v e r ­
s c h e n e n art. f. 10,-. I d e m n r 3 - B r i n k e n e n b u u r t e n f. 10,-.
G e z i c h t op W a g e n i n g e n , e e n p r a c h t i g e v i e r k l e u r e n p l a a t w a a r o p h e t
g e l i j k n a m i g e s c h i l d e r i j , d a t n u in h e t g e m e e n t e h u i s h a n g t , is
afg e b e e l d . P r i j s f. 10,-. P e n t e k e n i n g v a n 'het t h e e k o e p e l t j e ,
g r o o t f o r m a a t f. 2,50. I d e m e e n g e d e e l t e v a n de s t a d s w a l n a a r
e e n t e k e n i n g v a n H a a k ( l angs h e t w a l l e n p a d ) f. 2,50. A l s u e e n
n i e u w l i d a a n b r e n g t k r i j g t u d e z e p l a a t gratis. I d e m v a n g e m e e n ­
tehu i s e n k e r k f. 2,50. E e n m a p j e m e t 8 p r e n t b r i e f k a a r t e n m e t
b e e l d e n u i t W a g e n i n g e n , g e t e k e n d d o o r l e d e n v a n de v e r e n i g i n g f. 5,I n de b o e k h a n d e l is te k o o p (te b e s t e l l e n ) : G o o s s e n - G e s c h i e d e ­
n is v a n W a g e n i n g e n , 2e d r u k u i t 1 9 6 6 (goed*) - W a g e n i n g s e a v o n ­
d e n d o o r A.G. S t e e n b e r g e n f. 1 7 , 9 0 ( v e r h a l e n o v e r W a g e n i n g e n e n
zijn b e w o n e r s ) .
De k l e i n e k r o n i e k v a n W a g e n i n g e n - g e s c h i e d e n i s v a n de p e r i o d e
1 94 0 - 1 9 4 5 , g e s c h r e v e n d o o r F. v a n d e r Have. T e n s l o t t e : F o t o b o e k
v a n W a g e n i n g e n , 2e d r u k f. 32,90. W a g e n i n g e n i n o u d e a n s i c h t e n
f. 24,90.
4
GEMEENTELIJKE ARM ENZORG IN W A G ENING EN(1850 - 1870)
(met toestemming van de auteur bewerkt door de redaktie)
C. v a n der L e e r
In v r o e g e r t i j d e n w e r d de a r m e n z o r g g r o t e n d e e l s o v e r g e l a t e n a a n
k e r k e l i j k e e n p a r t i c u l i e r e inst a n t i e s . V a n a f h e t b e g i n v a n de
19e e e u w is op d i t g e b i e d e e n t o e n e m e n d e o v e r h e i d s b e m o e i e n i s
w a a r te nemen.
In 1818 w e r d e e n w e t i n g e v o e r d 'tot a a n w i j z i n g d e r p l a a t s , w a a r
de b e h o e f t i g e n in d e n a l g e m e e n e n o n d e r s t a n d d e e l e n k u n n e n ' ,
w a a r i n w e r d b e p a a l d d a t de a r m e - w a a r hij o o k w o o n d e -, s t e u n
m o e s t k r i j g e n v a n z i j n ' d o m i c i l i e v a n o n d e r s t a n d ' , d a t is z i j n
geboorteplaats.
In 1854 w e r d deze w e t u i t g e b r e i d m e t onder andere regels b e t r e f ­
fende de i n s t a n t i e s die a r m e n z o r g m o e s t e n o f k o n d e n v e r l e n e n .
In 1870 t e n s l o t t e w e r d o n d e r m e e r b e p a a l d d a t de w o o n p l a a t s (en
n i e t de g e b o o r t e p l a a t s ) v e r a n t w o o r d e l i j k z o u z i j n de o n d e r s t e u ­
n i n g v a n de a r m e / b e h o e f t i g e .
In di t a r t i k e l w o r d t a a n d a c h t b e s t e e d a a n de i n v l o e d die de a c h ­
t e r e e n v o l g e n d e w e t t e n - e n de i n t e r p r e t a t i e e r v a n - h a d d e n op
h e t a r m e n z o r g b e l e i d v a n de g e m e e n t e W a g e n i n g e n . De g e g e v e n s w e r ­
d e n g r o t e n d e e l s v e r k r e g e n d o o r o n d e r z o e k in h e t g e m e e n t e a r c h i e f .
ARMOEDE
In h e t a l g e m e e n k a n o n d e r a r m o e d e w o r d e n v e r s t a a n h e t o n t b r e k e n
v a n v o l d o e n d e i n k o m e n o m i n de p r i m a i r e b e h o e f t e n - v o e d s e l ,
h u i s v e s t i n g e n k l e d i n g - te k u n n e n v o o r z i e n .
Bij h e t v a s t s t e l l e n v a n de a r m o e d e k a n w o r d e n u i t g e g a a n v a n de
maatstaven:
- h e t a a n t a l g e z i n n e n / p e r s o n e n m e t e e n i n k o m e n b e n e d e n de b e l a s ­
t i n g v r i j e voet;
- het aantal gezinnen/personen met een inkomen onder het bedrag
dat e e n m i n i m a a l g e z o n d e l e v e n s w i j z e m o g e l i j k maakt;
- het aantal gezinnen / p er s o n e n dat wordt bedeeld.
U i t p r a k t i s c h e o v e r w e g i n g w e r d v o o r d e z e s t u d i e v a n de d e r d e
maatstaf uitgegaan, zijnde het enige concrete beschikbare g e g e ­
ven.
U i t de l i t e r a t u u r (VAN L00, 1981; D E MEERE, 1981) k a n w o r d e n
g e v o n d e n d a t in de j a r e n 1817 t o t 1949 o n g e v e e r 8 -15% v a n de
N e d e r l a n d s e b e v o l k i n g w e r d b e d e e l d . T u s s e n 1815 e n 1 8 5 0 z o u h e t
a a n t a l a r m e n ( niet g e r e k e n d d e g e n e n die in e e n g e s t i c h t v e r b l e ­
ven) z i j n t o e g e n o m e n m e t 150 000 p e r s o n e n . A a n g e z i e n in d e z e l f d e
p e r i o d e de t o t a l e b e v o l k i n g s g r o e i o m s t r e e k s 800 0 0 0 p e r s o n e n b e ­
droeg, l i j k t de a r m o e d e in de 19e e e u w m i n d e r e r g d a n w e l ëens
w e r d a a n g e n o m e n . A l l e e n in de g r o t e s t e d e n r o n d 1 8 1 6 - 1 8 1 7 (na de
Fra n s e tijd) e n i n 1 8 4 5 - 1 8 4 8 ( p e r i o d e v a n de g r o t e a a r d a p p e l ­
ziekte) w a s de a r m o e d e b i j z o n d e r groot.
A r m o e d e w e r d in de v o r i g e e e u w o v e r h e t a l g e m e e n a n d e r s ver-
5
k l a a r d d a n h e d e n t e n dage. Op h e t c o n g r e s o v e r a r m w e z e n te
G r o n i n g e n in 1 8 5 4 w e r d e n a l l e o o r z a k e n op e e n r i j t j e gezet:
'a. g e b r e k a a n m a t i g h e i d in s t e r k e drank;
b. g e b r e k a a n v o o r z i c h t i g h e i d bij h e t a a n g a a n v a n h u w e l i j k e n
door mingegoeden;
c. g e b r e k a a n s p a a r z a a m h e i d in de z o m e r (dan w a r e n de l o n e n w a t
h o g e r d a n 's w i n t e r s ) ;
d. g e b r e k a a n werk, h e t z i j d o o r o f h e t z i j z o n d e r e i g e n schuld'.
D e z e u i t s p r a k e n g e v e n d u i d e l i j k de a l g e m e e n h e e r s e n d e d e n k b e e l ­
d e n t e n a a n z i e n v a n h e t a r m o e d e p r o b l e e m e n de a r m e n z o r g weer. De
b e h o e f t i g e m o e s t d a n k b a a r z i j n v o o r de h u l p die h e m w e r d g e b o ­
den, o m d a t hij de h a c h e l i j k e s i t u a t i e w a a r i n hij v e r k e e r d e , z e l f
zo u h e b b e n v e r o o r z a a k t . 'Armoede w a s o f e i g e n schuld, in w e l k
g eval h e t s l a c h t o f f e r z i j n v e r d i e n d e l o o n kreeg, o f b e s c h i k k i n g
Gods w a a r b i j m e n z i c h n a t u u r l i j k h a d n e e r te l e g g e n e n s l e c h t s
e e n b e r o e p m o c h t d o e n op de l i e f d a d i g h e i d ' .
ARMENZORG
R o n d 1850 w a s de a r m e n z o r g v o o r a l l o k a a l g e o r g a n i s e e r d . V a n l a n ­
d e l i j k e i n s t e l l i n g e n o f w e t g e v i n g w a s n a u w e l i j k s sprake. A l in
1818 w a s h e t d o m i c i l i e v a n o n d e r s t a n d gere g e l d , m a a r n i e t afd o e n d e . In 1 8 5 4 k w a m er e e n e c h t e a r m e n w e t w a a r v a n m e n h o g e r e
v e r w a c h t i n g e n had. I n h e t k o r t h i e l d de w e t in d a t a r m e n z o r g a a n
(lokale) k e r k e l i j k e e n p a r t i c u l i e r e o v e r h e d e n w e r d o v e r g e l a t e n
en da t de g e m e e n t e s l e c h t s in g e v a l v a n a b s o l u t e o n v e r m i j d e l i j k ­
h e i d m o e s t i n g r ijpen, b i j v o o r b e e l d als o n l u s t e n of v e r h o n g e r i n g
d reigden.
In e l k e p l a a t s in N e d e r l a n d w a r e n e e n of m e e r i n s t e l l i n g e n v o o r
a l g e m e e n b e d e l e n d e a r m e n z o r g . De i n s t e l l i n g e n g i n g e n u i t v a n e e n
k e r k g e n o o t s c h a p , e e n p a r t i c u l i e r e v e r e n i g i n g of de l o k a l e o v e r ­
heid. N a 1815 w a s 'het b u r g e r l i j k a r m b e s t u u r ' , v e r b o n d e n m e t de
l o k a l e o v e r h e i d v e r p l i c h t g e w o r d e n in s t e d e n m e t m e e r d a n 3000
inwoners. W a g e n i n g e n m e t o n g e v e e r 5000 i n w o n e r s k r e e g d e s o n d a n k s
pas in 1871 e e n e c h t b u r g e r l i j k a r m b e s t u u r .
De z o r g die d o o r de a r m e n z o r g i n s t e l l i n g e n w e r d a a n g e b o d e n , liep
n o g a l ui t e e n : n a a s t t r a d i t i o n e l e h u l p in g e l d e n / o f n a t u r a
(voedsel, w o n i n g , k l e d i n g etc.) g e s t i c h t s v e r p l e g i n g e n g e n e e s ­
k u n d i g e h u lp, d e e d m e n n a 1 7 8 0 s t e e d s m e e r a a n w e r k v e r s c h a f f i n g
en onderwij s .
Naast organisaties met een breed pakket van voorzieningen waren
er o o k k e r k e l i j k e e n p a r t i c u l i e r e i n s t e l l i n g e n m e t e e n s p e c i f i e k
doel, b i j v o o r b e e l d h e t u i t d e l e n v a n l e v e n s m i d d e l e n , k l e d i n g of
b r a n d s t o f in s t r e n g e w i n t e r s , o f g e r i c h t op s p e c i f i e k e groepen,
zoals b e h o e f t i g e k r a a m v r o u w e n o f m e n s e n m e t e e n s p e c i a l e h a n d i ­
cap. O o k w a r e n er fond s e n , v e e l a l o v e r b l i j f s e l e n v a n de v r o e g e r e
gilden. H e t g e l d d a t d e z e f o n d s e n d o o r m i d d e l v a n c o n t r i b u t i e s
v a n de l e d e n ( m e e s t a l g e s c h o o l d e a r b e i d e r s e n k l e i n e b u r g e r s )
bij e l k a a r v e r z a m e l d h a d d e n , w e r d g e b r u i k t v o o r h u l p a a n e e n v a n
die l e d e n e n / o f f a m i l i e e r v a n als d a t n o d i g was.
6
b
E e n v a n de w e i n i g e l a n d e l i j k e i n s t e l l i n g e n u i t die t i j d w a s de
in 1 7 8 4 o p g e r i c h t e M a a t s c h a p p i j tot N u t v a n 't A l g e m e e n die
v o o r a l op h e t g e b i e d v a n v o l k s o p v o e d i n g e n - o n t w i k k e l i n g w e r k ­
z a a m was. I n 1818 w e r d de M a a t s c h a p p i j v a n W e l d a d i g h e i d o p g e ­
richt, die z i c h b e z i g h i e l d m e t h e t h u i s v e s t e n v a n b e d e l a a r s e n
z o g e n a a m d e k o l o n i ë n , e e n s o o r t w e r k k a m p e n w a a r zij t e v e n s g e v o e d
werden en onderwijs ontvingen.
De i n k o m s t e n v a n de d i v e r s e a r m e n z o r g i n s t e l l i n g e n b e s t o n d e n u i t
p a r t i c u l i e r e giften, e r f l a t i n g e n , o p b r e n g s t e n v a n e i g e n b e z i t ­
t i n g e n e n soms o o k e e n d e e l v a n de o p b r e n g s t v a n b e p a a l d e g e ­
meentelijke belastingen. Gemeentelijke subsidies ontvingen
v o o r a l de b u r g e r l i j k e a r m b e s t u r e n .
A L G E M E N E S I T U A T I E IN W A G E N I N G E N R O N D 1 8 5 0 - 1 8 7 0
In 1815 w o o n d e n er 2983 m e n s e n in W a g e n i n g e n . T o t 1 8 7 0 t r a d er
b i j n a e e n v e r d u b b e l i n g v a n h e t a a n t a l i n w o n e r s op. H e t a a n t a l
w a s t o e n tot 5 753 gest e g e n . De e n o r m e g r o e i b e r u s t t e b e h a l v e op
de t o e n e m e n d e n i j v e r h e i d o o k op de i n t e n s i v e r i n g v a n de l a n d ­
bouw. D o o r de t a b a k s t e e l t e n de a a r d a p p e l t e e l t w a r e n er n a m e l i j k
a r b e i d s k r a c h t e n nodig, d i e z e e r w a a r s c h i j n l i j k v a n b u i t e n W a g e ­
n i n g e n w e r d e n a a n g e t r o k k e n e n z i c h m e t h u n f a m i l i e s op h e t p l a t ­
t e l a n d v a n W a g e n i n g e n v e s t i g d e n . H e t g e v o l g h i e r v a n w a s d a t in
1860 n o g m a a r 50% v a n de W a g e n i n g s e b e v o l k i n g in de b i n n e n s t a d
w oonde. In 1809 w o o n d e 55% e n in 1650
65% v a n de b e v o l k i n g b i n ­
n e n de grach t e n .
M i d d e l v a n b e s t a a n w a s v o o r a l de l a n d b o u w (tabak, l a t e r a a r d a p ­
pels) e n v e e t e e l t . In de 19e e e u w o n t w i k k e l d e n z i c h twee i n d u s ­
trieën, n a m e l i j k de s t e e n b a k k e r i j e n e n de t a b a k s v e r w e r k i n g . V e r ­
der wa s er e n i g e h a n d e l , v o o r a l in r e l a t i e m e t de t a b a k s i n d u s ­
trie .
A R M E N Z O R G I N S T E L L I N G E N IN W A G E N I N G E N
Allereerst moet wo r d e n benad r u k t dat uit h e t onderzoek geen g e ­
v a l l e n b e k e n d w e r d e n w a a r b i j e e n a r m e t o t a a l a a n z i j n lot w e r d
overgelaten. Steeds b l i j k t onders t e u n i n g - hoe gering ook - door
e e n o f a n d e r e i n s t a n t i e g e g e v e n te zijn.
O v e r de k e r k e l i j k e e n p a r t i c u l i e r e a r m e n z o r g i n s t e l l i n g e n in W a ­
g e n i n g e n z i j n in h e t g e m e e n t e a r c h i e f n i e t v e e l g e g e v e n s b e s c h i k ­
baar; h e t e n i g e m a t e r i a a l h i e r o v e r b e v i n d t z i c h in de g e m e e n t e ­
v e r s l a g e n , w a a r i n e l k j a a r e e n o v e r z i c h t w e r d g e g e v e n v a n de i n ­
s t e l l i n g e n di e h e t o n d e r s t e u n e n v a n a r m e n n a s t r e e f d e n . H i e r b i j
m o e t w o r d e n g e d a c h t a a n d i r e c t e h u l p a a n b e h o e f t i g e n i n de v o r m
v a n v o e d i n g , g e n e e s m i d d e l e n e n geld. B e l a n g r i j k z i j n de v o l g e n d e
i nste l l i n g e n :
1. De H e r v o r m d e D i a c o n i e die de m e e s t e a r m e n v o o r h a a r r e k e n i n g
nam, o m d a t zij de k e r k m e t de m e e s t e l e d e n was.
2. De R o o m s c h - K a t h o l i e k e D i a c o n i e . Zij b e d e e l d e a r m e n d i e R o o m s K a t h o l i e k v a n g e l o o f waren.
3. 'De V i e r G i ld e n ' , e e n s t i c h t i n g die s t e u n b o o d a a n p e r s o n e n
7
die d o o r h u n g e b o o r t e o f k o o p h e t v o o r de j a r e 1795 als t o e n
b e s t a a n h e b b e n d e G r o o t B u r g e r r e c h t b i n n e n de s t a d W a g e n i n g e n
v e r k r e g e n h e b b e n , w e l te v e r s t a a n d e , d a t g e e n e w a a r a a n de
v r i j d o m m e n v a n t o l l e n e n h e t r e g t op de j a g t v e r b o n d e n was'.
4. 'De C o m m i s s i e o f V e r e e n i g i n g ter u i t d e e l i n g v a n S p i j z e n g e d u ­
rende den winter', ook wel 'Commissie v a n Spijsbedeeling' g e ­
noemd.
5. 'Het G e n o o t s c h a p tot h e t v e r l e e n e n v a n o n d e r s t a n d a a n b e h o e f ­
tige k r a a m v r o u w e n ' .
V a n a f 1 8 7 1 w o r d t o o k h e t d o o r de g e m e e n t e o p g e r i c h t e ' A l g e m e e n
A r m b e s t u u r ' g e n o e m d in de g e m e e n t e v e r s l a g e n .
B e h a l v e v a n d e z e i n s t e l l i n g e n w o r d t in de R a a d s n o t u l e n e n n o t u ­
le n v a n B e n W o o k m e l d i n g g e m a a k t v a n s t e u n g e g e v e n d o o r de I s ­
r a ë l i s c h e k e r k e n de E v a n g e l i s c h L u t h e r s e f i l i a a l g e m e e n t e , e c h ­
ter s l e c h t s a a n e n k e l e armen.
V e r d e r w a r e n er n o g i n s t e l l i n g e n in W a g e n i n g e n die z i c h n i e t z o ­
ze e r r i c h t t e n op d i r e c t e h u l p a a n de h u i s z i t t e n d e armen, m a a r
die w e l t e n d o e l h a d d e n ' l e n i g i n g o f v e r m i n d e r i n g v a n a r m o e d e ' :
1.
'Het g e n o o t s c h a p D o r c a s , b e s t u u r d w o r d e n d e d o o r e e n i g e j o n g e
Dames, m e t h e t d o e l a r m e n e n b e h o e f t i g e g e z i n n e n te o n d e r ­
s t e u n e n e n k i n d e r e n d a a r v a n o n d e r w i j s te d o e n g e n i e t e n op
e e n e a a n di e I n r i g t i n g v e r b o n d e n school'.
2. 'Eene C o m m i s s i e o n d e r d e n n a a m v a n ' W i n t e rwerk', v e r e e n i g i n g
tot h e t v e r s c h a f f e n v a n w e r k a a n b e h o e f t i g e n ' .
3. 'Eene I n s t e l l i n g o n d e r d e n n a a m v a n P r o t e s t a n t s c h P a t r i o n a a t ' . Z o ' n 30 p a t r o n e n e n p a t r o n e s s e n h a d d e n z o ' n 30 b e h o e f ­
tige g e z i n n e n o n d e r h u n h o e d e o m h e n te h e l p e n d o o r m i d d e l
v a n g o e d e r a a d v a n b e d e l i n g a f te k o m e n o f h i e r v o o r te b e h o e ­
den. De i n s t a n t i e w a s n i e t e r g s u c c e s v o l e n h e e f t s l e c h t s
t u s s e n 1853 e n 1860 b e s t a a n .
4. 'De H u l p b a n k , o p g e r i g t op h e t e i n d e v a n h e t j a a r (1854) d o o r
h e t D e p a r t e m e n t W a g e n i n g e n d e r M a a t s c h a p p i j tot N u t v a n 't
Algemeen met het doel om m i nv e rmogende ambachts- en h a n d ­
werkslieden landbouwers, neringdoenden en andere soortgelijke
n i j v e r p e r s o n e n d o o r g e l d v o o r s c h o t t e n in e e n i g b e d r i j f o f b e ­
r o e p te o n d e r s t e u n e n , op z o o d a n i g e w i jze, d a t m e t o p w e k k i n g
v a n ijver en spaarzaamheid, h u n n e n w e l s t a n d b e v o r d e r d w o r d t ' .
DE A R M E N W E T V A N 1854
In z e k e r e z i n k w a m de g e m e e n t e W a g e n i n g e n n a h e t in w e r k i n g t r e ­
d e n v a n de w e t v a n 1 8 5 4 i n de p r o b l e m e n als g e v o l g v a n de t o e ­
p a s s i n g e n de i n t e r p r e t a t i e ervan.
In de w e t v a n 1818 w a s n a m e l i j k h e t v e r l e n e n v a n s t e u n h o o f d z a ­
kelijk toegedacht aan kerkel i j ke of bijzon de r e i n s t ellingen v a n
w e l d a d i g h e i d ; in s p e c i a l e g e v a l l e n k o n de g e m e e n t e w e l s t e u n
verlenen, doch h a d steeds het recht deze v a n enige instelling
t e r u g te v o r d e r e n .
In de w e t v a n 1 8 5 4 w e r d e v e n e e n s n a d r u k g e l e g d op de t a a k v a n
k e r k e l i j k e e n p a r t i c u l i e r e i n s t e l l i n g e n i n z a k e de a r m e n z o r g
(art. 20). E c h t e r art. 21 luidt: 'Geen b u r g e r l i j k a r m b e s t u u r m a g
o n d e r s t a n d v e r l e e n e n a a n a r m e n d a n n a zich, v o o r z o o v e e l m o g e ­
l i j k te h e b b e n v e r z e k e r d d a t zij d i e n n i e t v a n k e r k e l i j k e of
bijzondere instellingen van weldadigheid kunnen erlangen en dan
s l e c h t s bij v o l s t r e k t e o n v e r m i j d e l i j k h e i d ' .
D o o r d it a r t i k e l l e e k d e g e m e e n t e m e e r r u i m t e te k r i j g e n v o o r
h e t v e r l e n e n v a n a r m e n z o r g . I n de p r a k t i j k b e t e k e n d e het, d a t
e e n al b e s t a a n d e s i t u a t i e s c h o o r v o e t e n d w e r d erkend. D e o v e r h e i d
gaf m e t ' v o l s t r e k t e o n v e r m i j d e l i j k h e i d ' a a n d a t zij f e i t e l i j k
geen voorstander was v a n gemeentelijke armenzorg. Dit sloot aan
bij de o p v a t t i n g e n o v e r a r m o e d e in die tijd. A r m o e d e w e r d t o e n
n i e t g e z i e n als e e n s t r u c t u r e e l p r o b l e e m , v e r o o r z a a k t d o o r w e r ­
k e l o o s h e i d , lage l o n e n e n d e r g e l i j k e , m a a r v o n d z i j n o o r z a a k in
luiheid, d r a n k z u c h t e n g e b r e k a a n s p a a r z a a m h e i d . De a r m o e d e z o u
s l e c h t s v e r d w i j n e n als de a r m e n o p g e v o e d w e r d e n tot o p p a s s e n d e
e n s p a a r z a m e b u r g e r s (een d o e l s t e l l i n g v a n de i n s t e l l i n g 'Prot e s t a n t s c h P a t r i o n a a t ').
D e z e i d e e e n w a r e n er de o o r z a a k v a n d a t de o v e r h e i d de g e m e e n t e n
geen regels oplegde ten bate v a n een gestructureerd a r m e n z o r g b e ­
leid. D a a r e n t e g e n v e r o o r z a a k t e de v a a g h e i d v a n h e t g e n o e m d e a r ­
t ikel 21 g r o t e p r o b l e m e n , a a n g e z i e n 'bij v o l s t r e k t e o n v e r m i j d e ­
lijkh e i d ' op v e r s c h i l l e n d e m a n i e r e n k a n w o r d e n g e i n t e r p r e t e e r d .
N a m de g e m e e n t e o o r s p r o n k e l i j k a a n d a t de a r m e n w e t v a n 1 8 5 4 v e r ­
l i c h t i n g z o u b r e n g e n in de g e m e e n t e f i n a n c i ë n , al g a u w w e r d m e n
in d e z e v e r w a c h t i n g t e l e u r g e s t e l d . De i n h o u d v a n art. 21 g a f
j u i s t de k e r k e l i j k e e n p a r t i c u l i e r e i n s t e l l i n g e n e n i g e v r i j h e i d
t e n b a t e v a n h u n f i n a n c i ë n a r m e n a f te s c h u i v e n n a a r de g e m e e n ­
te. D i t w a s h e t g e v a l m e t z o w e l a r m e n b i n n e n W a g e n i n g e n als o n ­
d e r s t e u n i n g v a n p e r s o n e n e l d e r s w a a r v a n de d o m i c i l i e v a n o n d e r ­
s t a n d W a g e n i n g e n was. B o v e n d i e n w a r e n d i v e r s e b e p a l i n g e n in de
wet opgenomen, w a a r v a n enkele v o o r b e e l d e n w a r e n dat b e g r a f e n i s ­
k o s t e n v a n a r m e n b i n n e n de g e m e e n t e n i e t k o n d e n w o r d e n v e r h a a l d
op h e t d o m i c i l i e v a n o n d e r s t a n d (art. 48), e v e n a l s de k o s t e n v a n
p l a a t s i n g e n v e r z o r g i n g v a n p e r s o n e n in b e d e l a a r s g e s t i c h t e n
(art. 66) .
H e t d u i d e l i j k e g e v o l g v a n de w e t v a n 1854 w a s de g r o t e r e r o l v a n
de g e m e e n t e bij h e t l e v e r e n e n r e g e l e n v a n s t e u n a a n b e h o e f t i gen. D i t w a s e c h t e r n i e t de b e d o e l i n g g e w e e s t v a n de o v e r h e i d ;
de g e m e e n t e w a s e v e n m i n te s p r e k e n o v e r de f i n a n c i ë l e c o n s e q u e n ­
ties v a n de w e t v o o r de g e m e e n t e k a s .
KWANTITATIEVE GEGEVENS
E e n b e e l d v a n de o m v a n g v a n de a r m o e d e in W a g e n i n g e n i n de j a r e n
50 v a n de v o r i g e e e u w w o r d t in t a b e l 1 gegeven.
Bij t a b e l 1 m o e t w o r d e n o p g e m e r k t d a t h i e r i n n i e t z i j n o p g e n o m e n
de e l d e r s w o n e n d e a r m e n w i e r o n d e r s t a n d s d o m i c i l i e W a g e n i n g e n
was. V e r s c h i l l e n d e a r m b e s t u r e n w e i g e r d e n n a m e l i j k h u n g e g e v e n s
o m t r e n t i n k o m s t e n e n u i t g a v e n a a n de g e m e e n t e te v e r s t r e k k e n .
De s t i j g i n g in u i t g a v e n v o o r de g e m e e n t e a a n o n d e r s t a n d b l i j k t
u i t t a b e l 2.
T a b e l 1. B e d e l i n g s - e n b e v o l k i n g s c i j f e r s
( 1 8 51-1857)
1854
1856
1851
1852
1853
1855
1857
Aantal inwoners
4628
4734
4861
4901
5028
5069
van Wageningen
5177
Aantal b e d e e ld e n
414
514
504
479
in W a g e n i n g e n
353
542
467
Percentage bevolking
dat w e r d b e d e e l d
8,9
7,5
9,5
10,2
9,9
9,2
11,1
Indexcijfers inwoners
Wageningen
94,4
96,6
99,2
100
102,6 1 0 3 , 4
105,6
Indexcij fers
bedeelden
75,6 1 16,1
100 1 1 0 , 1 1 07,9
102,6
88,7
Bron: G e m e e n t e v e r s l a g e n 1 8 5 1 - 1 8 5 7 , G.A. W a g e n i n g e n ,
Inv. n r 1088
Tabel 2. Totale gemeentelijke uitgaven en gemeentelijke uitgaven aan onderstand
(1851-1857)
1851
1852
1853
1854
in guldens
1855
1856
1857
Totale gemeente­
lijke uitgaven
15 777,82 16 315,20 15 911,25 25 166,55 21 178,71 21 473,94 20 743,6
Gemeentelijke
uitgaven aan
onderstand
266,64
826,85
263,76
314,10
171,55
881,17 1 027,7
Percentage besteed
3,9
4,9
aan onderstand
1,7
0,7
1,7
4,1
i.y
Bron: Rekening van de gemeente-ontvanger, Gemeente Archief Wageningen, Inv. nr 1521-152
V e r h e l d e r e n d is e e n v e r g e l i j k i n g t u s s e n de t o t a l e g e m e e n t e l i j k e
u i t g a v e n e n de g e m e e n t e l i j k e u i t g a v e n a a n o n d e r s t a n d m e t b e h u l p
van indexcijfers.
T a b e l 3. V e r g e l i j k i n g m e t b e h u l p v a n i n d e x c i j f e r s t u s s e n t o t a l e
gemeentelijke u i t g a v e n en gemeente uitgaven aan o n d e r ­
stand (1851-1857)
1856
1857
1854
1855
1853
1851
1852
Totale gemeentelijke
82,4
85,3
100
84,2
63,2
64,8
uitgaven
62,7
Gemeentelijke u i t g a ­
100 4 6 5 , 7 513,7 ,599,1
ven aan onderstand
153,8 183,1 155,4
Bron: R e k e n i n g e n v a n de g e m e e n t e -o n t v a n g e r , O.A. W a g e n i n g e n ,
Inv. nr. 1 5 2 1 - 1 5 2 7
De t abel g e e f t d u i d e l i j k a a n d a t er n a 1 8 5 4 e e n e n o r m e t o e n a m e
v a n g e m e e n t e l i j k e u i t g a v e n v o o r o n d e r s t a n d is te c o n s t a t e r e n .
D e z e s t a a t n i e t in v e r h o u d i n g tot de t o e n a m e v a n de t o t a l e ge-
10
m e e n t e l i j k e u i t g a v e n . O p v a l l e n d is h e t d i e p t e p u n t v a n g e m e e n t e ­
lijke a r m e n z o r g in 1 8 5 4 d a t m i s s c h i e n te v e r k l a r e n v a l t u i t h e t
feit da t in 1 8 5 4 n a de i n v o e r i n g der A r m e n w e t h e t g e m e e n t e b e ­
s t u u r v a n m e n i n g w a s d a t d o o r art. 20 v a n de n i e u w e wet, de g e ­
m e e n t e v a n a r m e n z o r g o n t s l a g e n z o u word e n . L a n g z a m e r h a n d w e r d
h e t e c h t e r d u i d e l i j k d a t de k e r k e l i j k e a r m b e s t u r e n v a n art. 21
( g e m e e n t e l i j k e o n d e r s t a n d bij ' v o l s t r e k t e o n v e r m i j d e l i j k h e i d ' )
m i s b r u i k m a a k t e n e n h i e r d o o r de g e m e e n t e l i j k e f i n a n c i c i ë n e n o r m
sch a d e b e r o k k e n d e n .
DE A R M E N W E T V A N 1870
I n de w e t v a n 1 8 7 0 k w a m e n a l l e b e p a l i n g e n , b e t r e k k i n g h e b b e n op
de g e b o o r t e p l a a t s als d o m i c i l i e v a n o n d e r s t a n d , te v e r v a l l e n .
V a n a f d i t j a a r w e r d de w o o n p l a a t s f i n a n c i e e l v e r a n t w o o r d l i j k
v o o r de o n d e r s t a n d v a n de armen.
De t e n d e n s v a n n a 1 8 5 4 h a d z i c h in de loop der j a r e n v o o r t g e z e t :
de g e m e e n t e h a d e e n s t e e d s g r o t e r e t a a k in de a r m e n v e r z o r g i n g
g e k r e g e n d o o r h e t a f s c h u i v e n v a n a r m e n d o o r de a r m b e s t u r e n e n de
p r o b l e m e n m e t b e t r e k k i n g tot h e t d o m i c i l i e v a n o n d e r s t a n d . Zij
z a g n a de i n v o e r i n g v a n de g e w i j z i g d e A r m e n w e t v a n 1 8 7 0 u i t e i n ­
d e l i j k in da t de a r m b e s t u r e n n o o i t m e e r a l l e b e h o e f t i g e n z o u d e n
g a a n b e d e l e n e n z e k e r n i e t die t o e n d o o r de g e m e e n t e w e r d e n o n ­
d erh o u d e n . De s i t u a t i e k o n k l a a r b l i j k e l i j k n i e t m e e r w o r d e n t e ­
r u g g e d r a a i d . N a b i j n a 20 j a a r s t r i j d h i e r o v e r b e r u s t t e de g e ­
m e e n t e in h a a r t a a k als 'bedeler'. O m d a t i n g e z i e n w e r d d a t deze
t a a k g e c o m p l i c e e r d e n t i j d r o v e n d is, w e r d er op 1 j u n i 1 8 7 0 e e n
speciaal gemeentelijk armbestuur opgericht dat k o r tw e g 'Algemeen
A r m b e s t u u r ' w e r d genoemd. D o o r o p r i c h t i n g v a n d i t b e s t u u r g a v e n
B e n W e n de g e m e e n t e r a a d de a r m e n z o r g i n h a n d e n v a n e e n a p a r t
orgaan, d a t f e i t e l i j k a l l e e n d o o r m i d d e l v a n de g e m e e n t e l i j k e
s u b s i d i e m e t de g e m e e n t e v e r b o n d e n was. In h e t A l g e m e e n A r m b e ­
s t u u r h a d d e n l e d e n v a n de g e m e e n t e r a a d e n i n g e z e t e n e n zitting.
N a e e n k o r t e a a n l o o p p e r i o d e b l e e k deze o r g a n i s a t i e v a n s t e u n a a n
de a r m e n g o e d e n tot t e v r e d e n h e i d v a n h e t g e m e e n t e b e s t u u r te
f u n c t i o n e r e n . I n t a b e l 4 w o r d t e e n b e e l d v a n de a r m e n z o r g o m h e t
j a a r 1870 gegeven.
Tabel 4. Totale gemeentelijke uitgaven en gemeentelijke uitgaven aan onderstand
(1867-1873)
1867
1868
1869
1870
in guldens
1871
1872
1873
Totale gemeente­
lijke uitgaven
42 732 11 34 182,92 48 881,99 51 785,94 69 111,82 59 484,66 58 268,9
Gemeentelijke u i t ­
gaven aan onder­
stand (incl. sub­
sidie aan Alg.
2 699,99 2 999,81 2 924,97 2 412,50 2 489,5
Armbestuur)
2 096,54 2 099,96
Subsidie gemeente
1 107,20 2 181,77 1 920,0
aan Alg. Armbestuur
Percentage uitgaven
vooronderstand van
4.3
4,2
5,5
5,8
4,1
totale uitgaven
4 9
.
6.1
Bron: Rekeningen van de gemeente-ontvanger, G.A. Wageningen, Inv. nr 1537-1543
U i t de b o v e n s t a a n d e g e t a l l e n w o r d t de t e v r e d e n h e i d v a n de g e ­
m e e n t e o v e r h e t A l g e m e e n A r m b e s t u u r d u i d e l i j k . N a 1 8 7 0 is er e e n
s c h e r p e d a l i n g te c o n s t a t e r e n w a t b e t r e f t h e t p e r c e n t a g e d a t de
g e m e e n t e l i j k e u i t g a v e n a a n o n d e r s t a n d i n n a m op de t o t a l e g e m e e n ­
telijke uitgaven. Dit was zonder twijfel een gevolg v a n h e t z u i ­
nige en doeltreffende b e l e i d v a n het n i e uw ingestelde A l g e m e e n
A r m b e s t u u r da t e e n g r o o t d e e l v a n de ' u i t g a v e n v o o r o n d e r s t a n d '
als s u b s i d i e v e r k r e e g .
In 1934 v e r a n d e r d e h e t A l g e m e e n A r m b e s t u u r v a n n a a m e n h e e t t e
d a a r n a de B u r g e r l i j k e I n s t e l l i n g v o o r M a a t s c h a p p e l i j k H u l p ­
betoon.
In 1965 w o r d t d e z e i n s t e l l i n g o p g e h e v e n d o o r h e t in w e r k i n g t r e ­
d e n v a n de A l g e m e n e B i j s t a n d s w e t .
U i t h e t o n d e r z o e k b l i j k t d a t de w e t t e n v a n 1 8 5 4 e n 1 8 7 0 v o o r de
g e m e e n t e W a g e n i n g e n g r o t e g e v o l g e n h e b b e n gehad.
In 1 8 5 4 w e r d de g e m e e n t e , d o o r de i n t e r p r e t a t i e v a n de w e t d o o r
k e r k e l i j k e e n p a r t i c u l i e r e i n s t e l l i n g e n g e d w o n g e n in de p o s i t i e
van armenzorgverlener.
In 1870 a a n v a a r d d e de g e m e e n t e d e z e t a a k e n s t e l d e h i e r v o o r e e n
aparte instantie aan n a a s t h e t gemeentebestuur: het A l g e m e e n
A r m b e s t u u r . Pas in 1965 w e r d e n de k e r k e l i j k e e n p a r t i c u l i e r e i n ­
s t a n t i e s d e f i n i t i e f n a a r de t w e e d e p l a a t s g e s c h o v e n d o o r de
overheid. A r m e n z o r g w a s i n p l a a t s v a n e e n 'gunst' e e n 'recht'
geworden.
LITERATUUR
LEER, C o r i n n e v a n der. G e m e e n t e l i j k e A r m e n z o r g in W a g e n i n g e n .
Eindscriptie Lerarenopleiding 'Hogeschool H o l l a n d ' . W a g e ­
n i n g e n , 1987.
L00, L.F. 'Den a r m e g e g e v e n . . . ' E e n b e s c h r i j v i n g v a n a r m o e d e ,
a r m e n z o r g e n s o c i a l e z e k e r h e i d in N e d e r l a n d 1 7 8 4 - 1 9 6 5 .
M e p p e l , 1981.
M E E R E , J.M.M. DE. S o c i a l e v e r h o u d i n g e n e n s t r u c t u r e n i n de
N e d e r l a n d e n r o n d 1 8 1 7 - 1 8 4 4 . In: A l g e m e n e G e s c h i e d e n i s der
N e d e r l a n d e n , 10. H a a r l e m , 1981.
S T A A T S B L A D v a n h e t K o n i n k r i j k d e r N e d e r l a n d e n , S t a a t s b l a d n r 40
(1818), S t a a t s b l a d n r 100 (1854), S t a a t s b l a d n r 55 (1870)
WAGENINGEN - VESTING (deel 2)
J.H. V i s s i n g a
O v e r de o m w a l l i n g e n o m m u r i n g v a n h e t k a s t e e l
De m e e s t e l e z e r s v a n 'Oud W a g e n i n g e n ' z u l l e n w e l w e t e n d a t h e t
k a s t e e l t e r r e i n o m g e v e n w e r d d o o r w a l l e n , m u r e n e n g r a c h t e n (Zie
e v e n t u e e l 'Oud W a g e n i n g e n ' n r 3, sept. '87, p. 38 e.v.).
12
K r i j g e n w e te m a k e n m e t de b o u w v a n e e n m a q u e t t e (1) o f m e t r e s ­
t a u r a t i e w e r k z a a m h e d e n (2), d a n b l i j k t p l o t s e l i n g h o e w e i n i g h i s ­
t o r i s c h e g e g e v e n s ons t e n d i e n s t e staan:
- de w a l d ie h e t k a s t e e l t e r r e i n omgaf, w a s 56 r o e d e n lang, z o ' n
211 m (3);
- de h o o g t e b e d r o e g , e v e n a l s de b r e e d t e a a n de voet, 36 voet,
ca. 1 1 , 3 0 m (3);
- b o v e n a a n w a s de w a l 12 v o e t b r eed, o n g e v e e r 3,77 m (3);
- de k a s t e e l g r a c h t w a s b i j n a 17 m b r e e d e n r u i m 4 m d i e p (3);
- de o m m u r i n g v a n h e t t e r r e i n d a t e e r t v a n (ver?) n a 1526 (4).
D a t de w a l v a n v o o r de o m m u r i n g dateert, is logisch: w a a r o m z o u
m en eerst een door zijn scheve stand topzware muur metselen, om
v e r v o l g e n s de a a r d e u i t de g r a c h t o v e r ({ ) d i e m u u r te v e r p l a a t ­
sen* A d r i a a n M e t i u s , z o o n v a n A d r i a a n A n t h o n i s z , de A l k m a a r s e
l a n d m e t e r di e in 1586 s t e r k t e b o u w m e e s t e r d e r V e r e n i g d e N e d e r l a n ­
d e n w e r d (5), v e r t e l t r o n d 1 5 9 4 (6) d u i d e l i j k h o e n u t t i g h e t is
om e e r s t w a t r e k e n w e r k te v e r r i c h t e n v o o r d a t m e n a a n h e t z w a r e
k a r w e i v a n h e t a a n l e g g e n v a n e e n w a l begint:
' ... e e r g h y u G r a c h t b e g i n t te g r a v e n ende d e n W a l a e n te legg h e n / soo d o e t u v l i j t int o v e r - r e k e n e n / h o e v e e l S c h a f t e n
a e r d e to t d e n g a n t s c h e n W a l v a n n o d e n z i j n / o p d a t g h y n a m a e l s
g e e n o n n u t e m o e y t e n o c h k o s t e n h e b t te v e r w a c h t e n ...'
Met andere woorden: b e r e k e n eerst nauwkeurig hoeveel schaften
- ca. 4 , 4 6 k u b i e k e m e t e r (7) - a a r d e er v o o r u w w a l n o d i g z i j n
en b e p a a l d a n de a f m e t i n g e n v a n de te g r a v e n gracht. De a a r d e
h o e f t d a n s l e c h t s o v e r de k o r t s t m o g e l i j k e w e g te w o r d e n v e r ­
p l a atst. E e n e n a n d e r w a s n a t u u r l i j k w e l g e b o n d e n a a n m i n i m a l e
v e i l i g h e i d s e i s e n e n de s c h r i j v e r g e e f t d a n o o k v e l e a f m e t i n g e n
als v o o r b e e l d .
N u de W a g e n i n g s e s ituatie:
A. De k a s t e e l w a l
De l e n g t e v a n de k a s t e e l g r a c h t b e d r a a g t v o l g e n s e e n t e k e n i n g v a n
' G e o m e t r a A l c m a r i a n u s ' A d r i a a n A n t h o n i s z , e e n a u t o r i t e i t op h e t
g e b i e d v a n de l a n d m e e t k u n d e , ca. 185 m. W e k u n n e n n u b e r e k e n e n
da t de h e l e g r a c h t 11 375 k u b i e k e m e t e r a a r d e l e v e r d e v o o r de
wal.
A d r i a a n M e t i u s l e g t ons u i t h o e w e h e t v o l u m e v a n de w a l m o e t e n
berekenen:
'... a d d e e r t de b r e e d d e v a n de C r u y n w a l / b y de b r e e d d e v a n de
A n l e g o f t e B a s e des W a l s / e n d e de h e l f t h i e r v a n / (als m i d d e l b r e e d d e zij n d e ) m u l t i p l i c e e r t m e t de h o o c h t e v a n de W a l / o f t e
m u l t i p l i c e e r t de h a l v e h o o g h d e m e t b e y d e b o v e n g h e a d d e e r d e s u m m e n
...' (6).
Zie afb. 1: i n d i e n de w a l 36 v o e t h o o g w a s - r e c h t e r m a a t l a t d a n w a s er v o o r de h e l e w a l n o d i g 17 966 k u b i e k e mete r , d a t is
m a a r l i e f s t 5 7 , 9 % m e e r d a n de g r a c h t leverde.
Stel d a t de w a l w e l 36 v o e t w a s ... m a a r d a n g e r e k e n d v a n a f de
b o d e m v a n de g r a c h t ... - l i n k e r m a a t l a t - d a n z o u e r 11 4 7 9
13
Hoogte In voeten
60
"73
13,19 m
R.voeten
|? 1,60m
11,30*
16 9 5 m
A fb . 1.
Tw e e a lte rn a tie v e n v o o r de
ka s te e lo m w a llin g en d ito
o m m u rin g
A fb . 2.
R e c o n s tru c tie van de o m w a llin g en o m m u rin g van h e t
ka s te e lte rre in m e t de kaste elgra cht in de (tw e ede h e lft)
zestiende eeuw
a — Burgh Steegh
Achter Straet
b - kasteelgracht
c — berm
d — kasteelmuur
e
f
g
h
i
— v o e t v.d. w a l
- kasteelterrein
= walgang
— binnentalud
- borstwering
k u b i e k e m e t e r a a r d e n o d i g g e w e e s t zijn, d a t is 104 k u b i e k e m e t e r
m e e r d a n de g r a c h t lever d e , e e n v e r s c h i l v a n s l e c h t s 0,9%.
C o n c l u s i e : de w a l h o o g t e w a s w e l d e g e l i j k 36 v o e t ( v a n a f de b o d e m
v a n de g r a c h t g e r e k e n d ) o f 23 v oet, g e r e k e n d v a n a f h e t k a s t e e l ­
terrein. D i e 0 , 9% v e r s c h i l m o g e n w e u i t e r a a r d v e r w a a r l o z e n : zo
n a u w k e u r i g w a r e n de k a a r t e n e.d. n u o o k w e e r niet.
B. De k a s t e e l - o m m u r i n g
V o l g e n s A n t h o n i s z b e d r a a g t de t o t a l e l e n g t e v a n de o m m u r i n g
(no o r d + w e s t ) 107 m. De h o o g t e w a s w a a r s c h i j n l i j k 23 v o e t + 6
v o e t v o o r de b o r s t w e r i n g (in e e n v o o r b e e l d v a n A d r i a a n M e t i u s )
is t o t a a l 9 , 1 0 m (afb. 2); h e d e n b i j n a 5 m.
De m u u r d i k t e i s / w a s t i j d e n s de r e s t a u r a t i e te m e ten, n a m e l i j k
ca. 1,60 m o f t e w e l 6 - s t e e n s ( n o o r d m u u r ) . E e n v i e r k a n t e m e t e r
( h a l f s t e e n s ) m u u r t e l t ca. 50 stenen. V o o r de h e l e m u u r z o u d e n
d a n b i j n a 600 000 s t e n e n n o d i g g e w e e s t zijn. D i t g e t a l is e x c l u ­
s i e f v e r l i e z e n d o o r b r e u k e.d. e n e x c l u s i e f f u n d e r i n g . O o k h e t
( latere ) t o r e n t j e i n de w e s t m u u r v a l t b u i t e n de b e r e k e n i n g . V a n
D e v e n t e r (8) t e k e n t (in 1555 ... 1560) g e e n k a s t e e l o m - m u r i n g ,
n o c h h e t t o r e n t j e i n de w e s t m u u r ... i n 1555 w e r d e n er 300 000
s t e n e n g e b a k k e n (9), in 1557 n o g e e n s 4 2 5 0 0 0 (9). De b e n o d i g d e
k l e i v e r k r e e g m e n u i t de s t a d s g r a c h t die t o c h u i t g e b a g g e r d werd.
I n t o t a a l w e r d e n er dus 725 0 0 0 k l o o s t e r m o p p e n g e b a k k e n i n de
p e r i o d e d a t V a n D e v e n t e r in W a g e n i n g e n a c t i e f w a s .
Con c l u s i e : h e t l i j k t h e e l w e l m o g e l i j k d a t de k a s t e e l - o m m u r i n g
n i e t k o r t n a 1526 (3) t o t s t a n d kwam, m a a r p a s i n de t w e e d e
h e l f t v a n de 16 e eeuw, m o g e l i j k r o n d 1560.
D a n is t e v e n s v e r k l a a r d w a a r o m V a n D e v e n t e r die m u r e n n i e t t e ­
kende; de s t a d s m u r e n z i j n i m m e r s w e l h e e l d u i d e l i j k a a n g e g e v e n ,
14
t e r w i j l ze v e e l d u n n e r ware n .
Er is n o g iets c u r i e u s i n die teke n i n g : a a n de v o e t v a n de
n o o r d w a l z i e n w e 4 b o u w s e l s . V a n l i n k s n a a r rechts: e e n g e b o u w
m e t 2 s c h o o r s t e n e n , ca. 20 m lang; e e n b o e r d e r i j o f schuur, ca
10 m lang; a c h t e r b e i d e g e b o u w e n e e n h u i s j e v a n b e p e r k t e a f m e ­
tingen; h e l e m a a l r e c h t s (bij h e t r o n d e e l ) e e n b o u w s e l d a t v a n
b o v e n s p i t s t o e l o o p t : m i s s c h i e n e e n h o o i b e r g o f k a l k o v e n (zie
afb. 3)
n» ** y +r_<£ fc*_?p_re_
■f ■■■■i i i i i I ■■i i I i ■■*
Afb.
- rt -Tt T
m»
i i irTt J iTn xzr jni nn irU
n nTTi TT Tr ri _
3. E e n s c h e t s v a n h e t k a s t e e l t e r r e i n n a a r V a n D e v e n t e r
( 1 5 5 5 -1560): rechts: d e t a i l A n t h o n i s z / 1585)
NOTEN:
1. De hier bedoelde maquette (schaal 1:350) krijgt in 1988 een
plaats in ht historisch museum. Tenminste 3 zeer geduldige,
vasthoudende jongens werken er regelmatig aan.
2. Als alles - eindelijk - volgens plan verloopt, dan wordt de
restauratie van de n. kasteelommuring in 1988 voltooid, te
beginnen in het voorjaar.
3. Zie o.a. H.L. Driessen 'Bijdragen en Mededelingen' Gelre, 42.
4. Minuut in het hert. A r c h . , inv. Nijhoff 'Karei van Egmond',
R.A. Arnhem; ook: Gedenkwaardigh. VI. 2, no. 1349.
5. 'Vesting' - Stichting Menno van Coehoorn, 's-Gravenhage 1982
De Walburg Pers Zutphen.
6. Adriaan Metius 'Maet-constigh linael, ofte proportionale ry
ende platten passer. Alsmede de sterckten-bouwinghe, ofte
fortificatie', Uyt het Latijn overgheset door Petrum Baardt,
Leijde, 1626.
Twee delen, een band. Koninklijke Bibliotheek, Den Haag.
7. Metius verklaart 1 schaft als volgt: 'D 'Ingenieurs noemen 12
voeten aarde in de lenghde / en 12 in de breedde / ende een
voet inde dicte / een schaft aerde'.
8. Jacob van Deventer maakte 119 Noordnederlandse plattegronden
tussen 1555 en 1572. Zie: 'Handleiding voor de beoefening van
lokale en regionale geschiedenis' door Prof. Dr. W. Jappe
Alberts/A.G. van der Steur. Fibula-Van Dishoek, Weesp.
9. Archief Gelderse Rekenkamer, inv. n r s . 1702-1717, R . A . ,
Arnh e m .
BEREKENINGEN:
De hoeveelheid grond die de kasteelgracht kon leveren:
1/2 (16,95 m + 13,19 m) x 4,08 m x 185 m = 11 374,836 m3
De hoeveelheid grond, nodig voor de 23 voet hoge w a l :
1/2 (3,77 m - 11,30 m) x 7,22 m x 211 m = 11 478,9697 m3
De hoeveelheid grond, nodig voor een 36 voet hoge w a l :
1/2 (3,77 m + 11,30 m) x 11,30 m x 211 m — 17 965,7005 m3
Het aantal kloostermoppen voor de ommuring:
1/2-steens: 50 stenen/m2 x 9,10 m x 107 m - 48 685 stenen
6-steens: 12 x 48 685 stenen
ADRESSEN OM TE WETEN
Naam
Functie
Adres
voorzitter
vicevoorzitter
secretaris
penningm.
leden-secr.
l i d /foto en
p rentenarch.
lid
O t t o v. G e l r e w e g 16
O t t o v. G e l r e w e g 5
13468
22103
A b e r s o n l a a n 13''
S l e e d o o r n p l a n t s o e n 12
Harnjeshof 2
T a r t h o r s t 54
16675
10628
20935
15477
L e e u w e r i k s w e i d e 222
14959
B e n n e k o m s e w e g 152
Dassenboslaan 6
T a r t h o r s t 54
14045
10156
15477
B IBLIOTHEEK EN DOCUMENTATIE:
A.G. Steenbergen
A b e r s o n l a a n 13''
16675
W ERKGROEP MOLENS:
H . Dobbe
H a r n j e s w e g 56
18120
WERKGROEP ARCHEOLOGIE:
W.G. Sorabroek
N i e m e i j e r s t r a a t 31
11486
STICHTING HISTOR I S C H M U S E U M W A G E N I N G E N :
W.J.P. Steenbergen
secretaris
L e e u w e r i k s w e i d e 222
14959
Goudsbloemstraat 1
Renkum
0837313448
BESTUUR:
F. v.d. Have
Mw. H. v.d. L e e - R ij s b e r g e n
A.G. Steenbergen
Fr. Bruinsel
Mw. J.Th. v a n B ar nev e l d
A.L.N. Rietveld
W.J.P. Steenbergen
Telefoon nr.
REDACTIE 'OUD-WAGENINGEN':
E. v. Rees V el li n g a
A.C. Zeven
A.L.N. Rietveld
Hfd-red.
CORRESPONDENT R.O.B.:
J . Huisman
Publikaties v a n de v e r e n i g i n g z i j n v e r k r i j g b a a r bij A.L.N. Rietveld,
Tarthorst 54, tel. 08370 - 1 5 4 7 7
C O N T R I B U T I E 1987:
i n dividueel lid f 15,e c h t p a r e n - 17,50
Giro 29 46 125 t.n.v. p e n n i n g m e e s t e r O u d - W a g e n i n g e n te W a g e n i n g e n
IN LE V E R E N KOPIJ VOOR HET
V O LG ENDE NUMMER VÓÓR
10 M A A R T 1988
16
5
OUD
WAGENINGEN
V e r s c h i j n t ten m in s te
eenmaal p e r k w a r t a a l
16e jaargang — no. 2 — april 1988
M E D E D E L I N G E N van de H I S T O R I S C H E
VERENIGING "OUD-WAGENINGEN"
Redactie:
Bennekomseweg 152 - 6704 AK Wageningen
MAANDAG 18 APR IL 1988
AAN VANG 20.00 UUR
DE W ERELD, GEN. FOULKESWEG 1, WAGENINGEN
'EEN HUIJS, STAANDE EN GELEGEN AAN DE M A R K T DEZER STADT'
Dia — Lezing door A.G. Steenbergen.
Voorafgaande aan de lezing zal de jaarvergadering 1988 worden gehouden
Zie voor agenda en jaarstukken elders in dit blad.
Optocht ter gelegenheid van 20 jaar Rijks Landbouw School, 1896
'EEN HUIJS, STAANDE EN GELEGEN AAN DE M A R K T DEZER S TA D T'
A.G. Steenbergen
Na afloop van de jaarvergadering op 22 april vorig jaar vertelde
ons lid A.C. Zeven ons bijzonderheden over 'Wie woonde waar in
Wageningen'? Het was een interessante ontdekkingstocht door een
stukje bewoningsgeschiedenis van de binnenstad.
Als een vervolg
en wee van 'Een
Stadt'. Daarbij
en bewoners van
voorpagina - al
hierop zullen wij u iets vertellen over het wel
Huijs, staande en gelegen aan de Markt dezer
zullen we kennismaken met een aantal eigenaren
dit huis. Hebt u dit Huijs op de foto - zie
herkend?
★
‘
Agenda van de Jaarvergadering van de Historische Vereniging
'Oud-Wageningen' op maandag 18 april 1988 in De Wereld.
Aanvang 20.00 uur.
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
Opening
Terugblik
Notulen jaarvergadering 22 april 1987
Jaarverslag secretaris over 1987
Jaarverslag penningmeester over 1987
Verslag van de Kascommissie en vaststelling van de rekening
over 1987
Benoeming nieuw Kascommissielid
Huishoudelijke mededelingen
Voorstel van het bestuur tot instelling van het jeugdlidmaatschap a ƒ 7,50
Bestuursverkiezing. Statutair aftredend en niet meer
herkiesbaar zijn:
1. F. van der Have
2. A.G. Steenbergen en
3. A.L.N. Rietveld
Als kandidaten stelt het bestuur voor:
de heren J.K. Kouwenhoven, J.M. van Staveren en P. Holleman.
Tegenkandidaten kunnen tot en met 14 april schriftelijk wor­
den ingediend. De kandidaatstelling dient door tenminste
10 leden te zijn ondertekend en vergezeld te gaan van een
verklaring van de k a n d i d a (a t )e n , dat hij/zij bereid is/zijn
een eventuele benoeming te aanvaarden
11. Rondvraag
12. Sluiting
18
Na afloop van deze jaarvergadering volgt een dia-lezing over
'Een Huijs, staande en gelegen aan de Markt dezer S t a d t 1 door
A.G. Steenbergen.
★
JAARVERSLAG 1987
Omdat veel informatie over de activiteiten van de vereniging is
terug te vinden in de rubriek 'Van de bestuurstafel', willen we
dit Jaarverslag beperken tot een kort samenvattend overzicht.
- In het verenigingsjaar zijn er vier bijeenkomsten met een le­
zing geweest waarvoor goede tot zeer goede belangstelling be­
stond. Voorafgaande aan de lezing op woensdag 30 september
vond een korte ledenvergadering plaats. Aan de orde was de
definitieve vaststelling van de Statuten. Op maandag 28 decem­
ber hebben de voorzitter, secretaris en penningmeester op het
kantoor van notaris mr. R.G. Fierst van Wijnandsbergen hun
handtekeningen gezet onder de gewijzigde Statuten. Vanaf deze
datum heet onze vereniging officieel 'Historische vereniging
Oud-Wageningen'.
- Een tweede belangrijke gebeurtenis was de succesvolle uitgave
van het fotoboek: 'Een verdwenen stuk Wageningen; de verdwenen
Beneden- en Bovenbuurt', waarvan het eerste exemplaar op maan­
dag 16 november aan de burgemeester van Wageningen werd
aangeboden.
- Ons blad Oud-Wageningen verscheen weer viermaal, elk nummer 16
bladzijden tellend. Dankzij de zorg en activiteiten van de re­
dactie en schrijvende leden konden er weer interessante arti­
kelen worden opgenomen.
- Oud-Wageningen nam actief deel aan de Landelijke Open Monumen­
tendag op zaterdag 12 september.
- Het bestuur is in het afgelopen verenigingsjaar gestart met de
Actie Leden Werven. Een fraaie afdruk van een tekening van
J. Haak is de beloning voor elk lid dat een nieuw lid werft.
- Uiteraard trad het bestuur meermalen naar buiten op. Zie hier­
voor de berichtgeving in de verschillende afleveringen van
'Van de bestuurstafel'.
- Van de twee werkgroepen was de Werkgroep Archeologie onder
leiding van W. Sombroek bijzonder actief. De Werkgroep Molens
is helaas nog steeds non-actief. Wie helpt deze werkgroep
nieuw leven inblazen?
- In het afgelopen verenigingsjaar werden verschillende contactavonden belegd tussen het bestuur en het Museumbestuur.
- Tijdens de Jaarvergadering van 22 april werd door de verkie­
zing van mevrouw J. van Barneveld het bestuur uitgebreid met
een 7e lid.
19
Bij de aanvang van het verenigingsjaar bestond het bestuur uit:
F. van der Have
- voorzitter
Mevrouw H. van de Lee-Rijsbergen - vice-voorzitter
A.G. Steenbergen
- secretaris
Fr. Bruinsel
- penningmeester
mevrouw J. van Barneveld
- leden-secretaris
W.J.P. Steenbergen
- lid
A.L.N. Rietveld
- lid
Aantal leden bedroeg op 31 december 1986
1987 736.
703 en op 31 december
secretaris
★
VERDW IJNT DE R.K. KERK AA N DE BERGSTRAAT ?
A.G. Steenbergen
U hebt onder andere in de pers kunnen lezen dat katholiek Wageningen door de grote terugloop van het aantal kerkgangers in de
jaren zeventig, genoodzaakt is één van beide kerken te verkopen.
Behoud van beide kerken gaat de financiële draagkracht van de
katholieke gemeenschap te boven.
R.K. Kerk St. Jan.
20
De oudste kerk (1924/'25), de S t . Jan, staat aan de Bergstraat
in het centrum van de stad. Een tweede kerk, de Verrijzeniskerk,
- een weinig opvallend en eenvoudig gebouw uit 1967 - bevindt
zich aan de Geertjesweg dicht bij de Eng. Naar schatting zal de
verkoop van de St. Jan ƒ 1 400 000,- (!) opbrengen; de andere
kerk ƒ 389 000,-. Afbraak van kerk en pastorie zijn in de bedra­
gen begrepen. De hoge schatting van de Bergstraatkerk komt door
de grote waarde van de grond in het centrum.
Het parochiebestuur heeft inmiddels een v o o r l o p i g standpunt in­
genomen. Uit voornamelijk financieel oogpunt koos de meerderheid
voor het openhouden van de Verrijzeniskerk en dus afbraak van de
St. Jan.
0p zich is dit standpunt te verklaren. In s t e e d s m i n d e r e
m a t e berust de dagelijkse leiding van de Wageningse geloofsge­
meenschap in handen van t e r p l a a t s e o p g e g r o e i d e W a g e n i n g e r s .
De gevoelsmatige binding met de kerkelijke goederen en zeker met
de meer dan 60 jaar oude S t . Jan neemt af. Onbekend met het ver­
leden behoeven de leden van genoemd bestuur niet te zijn. Er is
meer dan genoeg over geschreven, ook over de grote plaats die de
kerk bij vele katholieken en ook niet-katholieken inneemt. Als
lid van deze katholieke gemeenschap zou ik het een zeer onver­
standige daad vinden, indien de Wageningse katholieken het
standpunt van het parochiebestuur zouden overnemen. Een kerke­
lijk centrum moet men niet uit een stadscentrum weghalen.
Bovendien heeft dit kerkgebouw ook een zekere cultuur-historische waarde. Twee leden van de r.k. gemeenschap hebben zich dan
ook terecht tot de Gemeentelijke Monumenten Commissie gericht met
het verzoek de m o n u m e n t a l e w a a r d e te onderzoeken. De Commissie
reageerde positief. Schrijver dezes verleent hierbij zijn mede­
werking. Het parochiebestuur staat niet afwijzend tegenover dit
onderzoek. Zowel O u d - W a g e n i n g e n als de B o n d H e e m s c h u t staan
achter het behoud van de St. Jan.
De grootste waarde van deze kerk is het interieur met zijn grote
uitstraling èn met een aantal waardevolle interieurstukken, on­
der andere gebrandschilderde ramen (E. Laudy, Heerlen) en drie
17e-eeuwse renaissance bolkronen. Het zou jammer zijn, indien
deze stukken uit Wageningen zouden verdwijnen.
We hopen dat katholiek Wageningen een verstandig besluit neemt.
★
HET HISTORISCH MUSEUM
W. Steenbergen
Over de omgeving van het gebouw waarin het museum komt, leest u
regelmatig iets. Van het gebouw zelf de laatste tijd niet
zoveel. Dat betekent niet, dat er niets zou gebeuren.
21
WERKERS EN WERKZAAMHEDEN
Een bestuur van 7 personen coördineert het g e h e e l . Behalve hun
bestuurstaken hebben zij vaak nog neventaken in het museumgeheel. Buiten het bestuur zijn er nog 19 personen, voor het me­
rendeel werkzaam in één der werkgroepen. Elke werkgroep heeft
tot taak een deel van het museum voor te bereiden. Enkele be­
stuursleden doen mee in een werkgroep.
Bestuur en werkgroepen werken aan de inrichting, hetzij 'op pa­
pier', hetzij op enigerlei andere wijze.
Op het moment van schrijven van dit artikel is de gemeente doen­
de de laatste hand te leggen aan de verbouwing.
Deuren en deuropeningen zijn gemaakt, waar ze moesten komen; an­
dere deuren zijn dichtgemaakt. Nieuwe verwarmingsbuizen zijn
aangelegd, de c . v .-installatie wacht nog op vernieuwing. Voor de
bovenbewoners moet nog een andere trap worden aangelegd. De ori­
ginele trap kan dan worden afgesloten, zodat niemand via het mu­
seum moet, die daar niet hoeft te zijn. Deze nieuwe trap was
trouwens nog wel een probleem, omdat het gebouw beschermd is!
Verlichting en alarm worden aangelegd. Dan moet er nog
geschilderd worden.
Aan de maquettes die in het gebouw komen, wordt de laatste hand
gelegd. Men is begonnen met het monteren van de vitrines.
OPENING
Van het resultaat van alle verbouwings- en inrichtingswerkzaamheden hangt af, wanneer het museum geopend wordt. Dit zal zo
ongeveer eind maart 1988 zijn. Een probleem is wel, dat het
moeilijk is, nu al een datum vast te leggen. Het museumbestuur
denkt daarom het museum, wanneer het gereed is, zonder officieel
vertoon, te openen voor het publiek. Een officiële opening zou
dan later kunnen volgen, bijvoorbeeld 5 mei a.s. Ongetwijfeld
zullen er op de jaarvergadering definitieve mededelingen kunnen
worden gedaan.
GEBOUW
Reeds toen het voormalige politiebureau (althans de begane
grond) door de gemeenteraad werd aangewezen als plaats voor het
toekomstige museum, heeft het stichtingsbestuur gezegd, dat die
ruimte te klein was voor een museum. Toen is nog het Koetshuis
er bijgevoegd.
Er bleef zaalruimte te weinig. De Archeologische Werkgroep (be­
halve actief in het museum, ook druk met opgravingen en
restauratie van kasteeltoren en -muur) had ruimte nodig; één der
werkgroepen, welke een deel van de inrichting van het museum
verzorgde, kampte met ruimtegebrek, etc.
Het voormalige cellencomplex was ondoelmatig in gebruik. Een
voorstel om alle muren weg te breken uit dat complex, haalde het
niet bij de gemeente. Er was namelijk de mogelijkheid, dat het
dragende muren waren. Bij een museumingang moet er gelegenheid
22
zijn voor de verkoop van toegangskaarten en andere artikelen.
Bij gebruik van de voordeur zou dit betekenen, dat één der
kamers, links of rechts naast de voordeur, hiervoor opgeofferd
zou worden, terwijl zo'n kamer onontbeerlijke expositieruimte
is!
Uiteindelijk is voor al deze problemen een oplossing gevonden.
Dit heeft wel gevolgen gehad: De entree van het museum is ver­
plaatst naar de oostelijke of rechterzijkant van het gebouw, dus
langs de route van het wandelpad. Hier is een nieuwe hoofdingang
gemaakt. In het voormalige cellenhuis is nu de verkoopbalie, een
invalidentoilet, garderobe, een werkplaats (voor museum en
Archeologische Werkgroep) en een opslagruimte voor deze werk­
groep (in de voormalige nu overdekte, luchtplaats). Hier is ook
de toegang naar het Koetshuis (wisseltentoonstellingsruimte), de
bestuurskamer en - uiteraard - de rest van het museum.
WAT ER TE ZIEN IS
Ondanks de beperkte ruimte wordt gepoogd alles van de historie
van Wageningen aan u te laten zien: de vroegste tijden, de ves­
tingstad en de periode daarna. De wisseltentoonstelling is
bedoeld om bepaald facetten van die historie (soms ook andere
onderwerpen) nader te belichten. Vanaf 5 mei zal de eerste w i s ­
seltentoonstelling te zien zijn over oorlog, bevrijding en
capitulatie. Nu weet u nog niet wat er te zien is, dus komt u
toch kijken!
★
EEN 'JODEBAD' IN DE V EE R S TR A A T
A.G. Steenbergen
Mijn 78-jarige zegsman Teunis van Driel gebruikte in 1968 (1) de
uitdrukking 'Jodebad1 en hij bedoelde hiermee het kerkelijk of
ritueel bad, dat iedere Joodse gemeente bezat. Ook Wageningen.
Dit ritueel bad, mikwe (letterlijk verzameling, namelijk van w a ­
ter) werd onder meer gebruikt door gehuwde vrouwen na de men­
struatie. Ook het nieuwe vaatwerk van tafel en keuken, door een
niet-Jood vervaardigd, werd vóór het gebruik in het water van
dit bad ondergedompeld. Zo'n bad was een vervanging van een bron
of een rivier met natuurlijk stromend water. Het bad moest in de
grond gebouwd zijn. De bijbehorende put kon ongeveer 908 liter
natuurlijk water (liefst bron- of regenwater) bevatten. Er be­
stonden bepaalde maten voor zo'n bad en het werd op een bepaalde
wijze gevuld en bediend. Zo'n ritueel bad was ondergebracht in
de synagoge of in een particulier huis (soms) in de nabijheid
van een sjoel (2). Dit geldt nog steeds in een compleet func­
tionerende Joodse gemeente in Nederland of elders.
23
In Wageningen bevond zich de mikwe in of achter de woning van de
familie Goldsmid in de Veerstraat, waarbij ik afga op de medede­
ling van mijn zegsman, Hij fungeerde voor deze familie als sjabbesgoj. Dit is een niet-Joodse man of jongen die op sjabbat
(vrijdagavond en zaterdag) vuur en licht bij een Joodse familie
verzorgde. Mijn zegsman kwam in 1899 als bijna negenjarige jong­
en in Wageningen wonen, aanvankelijk bij familie in de Benedenbuurt en vrij kort daarna op verschillende adressen in de Veer­
straat. Hij heeft enkele jaren contact gehad met eerder genoemde
familie in de Veerstraat. Daar zag hij soms Joodse vrouwen naar
dit bad gaan, dat gevuld werd met stromend (!) water uit een
pomp. Mevrouw Goldsmid was daarbij badvrouw. Na afloop werd er
bij de familie thee gedronken. Enige jaren geleden kreeg ik on­
verwacht van Joodse zijde (3) een bevestiging van de aan­
wezigheid van het bad bij deze familie.
L
1. H o t e l de W e r e ld .
2 . 3oodse b e g r a a f plaats
3. T a b a k s p a k h u i x e n ' H o l l a n d
4 . □ Mac.hi.n«kam er
o
Afb. 1. Situatieschets Veerstraat en omgeving omstreeks de eeuw­
wisseling
Waar in de Veerstraat?
Het gezin Goldsmid (4) woonde in 1890 reeds in de Veerstraat op
nr 83. Op B 87 was de tabaksschuur van de weduwe Koch; dit is de
in 1986 afgebroken bushal van de firma Van der Kolk. Op de
plaats van de garages, tussen vishandel Rijsemus en deze hal,
stond tot ca. 1930 een rijtje aaneengebouwde huizen (6 stuks).
In de laatste (hoek)woning woonde Goldsmid, naast het terrein
waar het ketelhuis met een ca. 20 meter hoge schoorsteen stond
en waar een waterput was van de firma Koch. Op dit terrein zijn
thans woningen gebouwd.
24
De familie Goldsmid
Simon Goldsmid was een niet-geëxamineerd veearts (5), die in
1834 het levenslicht zag in Rhienderen (Brummen). Hij trouwde er
op 20 november 1859 met Heintje Salomons (geb. Valburg). Het
echtpaar vestigde zich in 1860 in onze stad (6). Uit dit huwe­
lijk werd een dochter geboren, Marlina (Lieneke), overleden in
1943, van wie de dochters Fietje en Anneke Cohen voor oudere
Wageningers geen onbekenden waren. De echtgenote van Simon over­
leed in 1904 in de Veerstraat. Hij overleed in 1918 op 84-jarige
leeftijd ten huize van zijn dochter, de weduwe Marlina CohenGoldsmid, Heerenstraat A 306. Hij ligt begraven op de Joodse
begraafplaats aan de Oude Diedenweg in graf n o . 7. Er staat geen
grafzerk.
Conclusie
Wij kunnen dus stellen dat het Joods ritueel bad voor 1904 op de
bovengeschetste plaats in de Veerstraat was. Mijn zegsman heeft
dit, zij het kort, kunnen constateren; bovendien werd dit
bevestigd van Joodse zijde. Daarna? Wellicht in of onder de in
1903 in gebruik genomen synagoge in de Walstraat. Het Jaarboek
van 5674 (1913-1914) (7) noemt onder 'Wageningen' wel de aan­
wezigheid van een kerkelijk bad, echter zonder vermelding van de
plaats. Wellicht vind ik deze aanvulling nog.
NOTEN:
1. 0p 21 maart 1968. NAW Inv.no. 2242 Bevolkingsregister. Teunis
van Driel, geboren Waardenburg 31.10.1890. Komt 22.7.1899 in
Wageningen. Overleed aldaar Veerstraat 90 op 30.11.1968.
2. Rabbijn S.Ph. de Vries Mzn.Joodse riten en symbolen;3de d r .
Amsterdam,1968.
A. Kaplan. Mikvah, het mysterie van de wateren van Eden.
Katwijk,1978.
3. Mondelinge mededeling op 6.11.1984 van een afstammeling van
I. van de Waal, die omstreeks de eeuwwisseling een leerhandel
had in de Hoogstraat. Ik ontmoette hem tijdens het Symposium
'Geschiedenis en Cultuur van de Joden in de Mediene (= plat­
teland), gehouden in november 1984 in Amsterdam.
4. NAW Inv.no.2242. Bevolkingsregister. Met dank aan onze
gemeentearchivaris C. Gast.
5. Niet-geëxamineerd veearts was een veearts die niet gestudeerd
had aan de Veeartsenijschool te Utrecht, doch door de wet wel
erkend werd en praktijk mocht uitoefenen.
25
6. Hans K o o g e r . Joods leven in Bronkhorst, Steenderen en
Brummen. Zutphen,1978. Blz.70.
7. Jaarboek van 5674 (1913-1914), uitgegeven door de Centrale
organisatie voor de religieuze en morele verheffing der Joden
in Nederland.
★
HERDENKIN GSRAAM
Het Comité 1Herdenkingsraam 1940-1945'
is met ingang van 4 maart j.1. opge­
houden te bestaan.
Vanaf de oprichting in maart 1985 tot
aan de onthulling van het raam door
Koningin Beatrix op 5 mei 1987 is men
actief geweest met de inzameling van
gelden.
Daarna volgde de afwikkeling van de
financiële verplichtingen, zodat
uiteindelijk op bovengenoemde datum
het Comité kon worden opgeheven. Het
bedrag dat door het Comité door middel
van een geldelijke inzamelingsactie
bijeen werd gebracht, bedroeg
ƒ 58 150,-. Dit bedrag is volledig aan
het Herdenkingsraam èn alle bijkomende kosten besteed. Het Comi­
té wil een ieder die op enigerleiwijze heeft bijgedragen aan het
tot stand komen van het Gedenkraam bijzonder hartelijk danken.
Ook is dank verschuldigd aan de notaris mr. R.G. Fierst van
Wijnandsbergen, die geheel belangeloos alle terzake doende
boeken en financiële bescheiden controleerde.
Voor belangstellenden liggen deze stukken ter inzage bij mevrouw
H.J. de Leeuw-Seine, A. Faliseweg 1, Wageningen,
tel. 08370-12879.
Het Comité bestond uit de volgende leden:
Mevrouw H.J. de Leeuw-Seine, initiatiefneemster en lid van de
Historische Vereniging 'Oud-Wageningen'
P. Holleman, lid Historische Vereniging 'Oud-Wageningen'
J.D. van Wijk, '4 en 5 mei Comité' Wageningen
J.C. van de Nagel, Kerkvoogdij Hervormde Gemeente Wageningen
Het aanbevelingscomité bestond uit:
Mr. J.D. Ketwich-Verschuur, burgemeester van Wageningen
Prof. dr. C.C. Oosterlee, Wageningen
F. van de Have, voorzitter Historische Vereniging
1Oud-Wageningen'
Dr. ir. Ch.H. H e n k e n s , Wageningen.
P. Holleman
26
SEGER'S TWEE G EZICHTEN OP W AGENINGEN
A.C. Zeven
Hercules Seghers, geboren in 1589 of 1590 en overleden na janua­
ri 1633, heeeft in ca. 1630 een schilderij gemaakt, dat 1Landschap met twee molens' heet. Het is een gezicht op de stad Wageningen. In een later stadium is het schilderij naar boven ver­
groot, door een nieuw paneel aan het oude te hechten en daarop
wolken te schilderen. Men deed dit, omdat men dat toen mooier
vond. De twee molens zijn de Ooievaar en de Eendracht. Dit
schilderij is door Seghers als voorbeeld gebruikt om een ets te
maken (1). Daartoe heeft Seghers het schilderij als zodanig
gekopieerd, aangezien dit gemakkelijker is dan een schilderij op
de etsplaat in spiegelbeeld over te nemen. Wel is dan het gevolg
dat bij het afdrukken, de afdruk, de ets dus, een spiegelbeeld
is van het schilderij. Deze ets wordt bewaard in het
Kupfer-Stich Kabinett te West-Berlijn. Het werd gereproduceerd
in onder andere het grote werk over Hercules Seghers, dat recent
verschenen is (2).
De ets is vrij donker en daardoor is het niet zinnig deze in
Oud-Wageningen af te beelden. Daarom heb ik Piet Holleman g e ­
vraagd de ets na te tekenen. Dit heeft hij gedaan waarvoor mijn
grote dank. Om nu weer een goed beeld te krijgen heb ik zijn
penteke-ning, opnieuw in spiegelbeeld, hier afgebeeld (afb. 1).
Afb. 1 laat ons Wageningen zien zoals het van de Wageningse Berg
te zien is. De beide molens zijn zeer duidelijk aangegeven. Maar
bekijken wij de afbeelding nauwkeuriger, dan missen wij het Kas­
teel, de Stadsmuur en het schip van de Ned. Herv. kerk. Van de
laatste zien wij alleen de toren en het dwarsschip. Tussen de
molens zien we huizen, die in de wijk, later Oud-Wageningen ge­
heten staan. Deze wijk is het begin van de huidige Bergstraat,
Stationsstraat, begin Gen. Foulkesweg, begin Bevrijdingsstraat
en begin Veerstraat. Maar (hoge) huizen van de stad zijn door
Afb. 1. Spiegelbeeld van een pentekening van Piet Holleman, die
Hercules Seghers' ets 'Landschap met twee m o l e n s ' , kopi­
eerde
27
Seghers niet weergegeven. Wanneer we de ets vergelijken met het
schilderij, dat immers als voorbeeld diende, dan zien wij dat op
dit schilderij ook de bovenstaande gebouwen ontbreken. Dit is
misschien de reden dat het schilderij niet 'Gezicht op Wageningen' heet, maar 'Landschap met twee molens'.
Ook Deys (3) meldt hetzelfde over een schilderij, dat doorgaat
voor een gezicht op Rhenen, maar 'Dorp aan de rivier', of
'Flachlandschaft mit einer Stadt am Flusz' heet. Ook hier geldt
dat het een gezicht op Rhenen zou kunnen zijn, maar dat niet
alles klopt. Zo staat de molen verkeerd. Een ander schilderij
van Seghers, dat wèl 'Gezicht op Rhenen' heet, geeft wel een na­
tuurgetrouw beeld.
We mogen aannemen, dat Seghers niet geïnteresseerd was in het
schilderen van een natuurgetrouw beeld van Wageningen. Het was
een indruk en dat was voldoende. Hij was kennelijk ook niet van
plan om de naam Wageningen aan het schilderij te verbinden.
Vandaar de naam 'Landschap met twee molens'.
Wanneer dergelijke schilderijen wel als 'Gezicht op Wageningen'
door het leven zouden gaan en een onervaren (amateur-)historicus
zou er vanuit gaan dat het schilderij correct aangeeft, wat de
schilder toen gezien heeft, dan zou een conclusie kunnen zijn,
dat toendertijd (ca. 1630) het Kasteel in Wageningen, de Stads­
muur en het schip van de kerk verdwenen waren. Gelukkig hebben
wij betere afbeeldingen van Wageningen.
BRONNEN: 1. J. Rowlands, 1939. Hercules Seghers. Meulenhoff/
La n d h o f f .
2. E. Haverkamp-Begemann, 1974. Hercules Seghers, the
complete etchings. Scheltema-Holkema, Amsterdam/
Martinus Nijhoff, Den Haag.
3. H.P. Deys, 1981. Achter Berg en Rijn. Rhenen. 304 p.
★
NAMEN V A N S TU D E N TE N H U IZE N E.D.
I .C . Rauws
Wageningen als Landbouwuniversiteitsstad kent vele studentenhui­
zen, van sterflats tot gewone panden en optrekjes. Naast deze
studentenhuizen zijn er ook panden die bewoond worden door nietLU-studenten, werkende jongeren, woongroepen enz. Veelal is het
pand gekenmerkt aan een reeks van huisbellen en nog veel meer
plaatjes met voornamen, en minstens een paar roestige rijwielen
met of zonder harde banden.
28
Sommigen denken dat een pand dat gekenmerkt is door een zoge­
naamd 'Ceres-steentje', dat wil zeggen een wapentegel van 'Ce­
r e s ', aangeeft dat dit pand vroeger een studentenhuis van Ceres­
studenten was. Maar dit is niet altijd het geval. Sommige panden
met een wapentegel, zijn vroeger in gebruik geweest als studenten-sociëteit 'Ceres'. Bij mijn weten zijn er in de stad nog
drie 'Ceres-steentjes' te vinden. Een bij Matser (Hoogstraat 79)
en een in Heerenstraat 6 (afb. 1). Een derde is te vinden in de
Ceres-bank bij de Bergpoort. Deze bank is vroeger door 'Ceres'
aan Wageningen geschonken.
Afb. 1. Gevelsteentje - Herenstraat nr 6
29
Uiteraard gaven en geven de bewoners 'hun huis' een naam, voor
zover het pand er al geen had. Van historisch tot zeer ludiek!
Hoe zo'n naam tot stand kan komen wil ik hierbij in een drietal
voorbeelden aangeven.
Aan de Bevrijdingsstraat (Hotel 'De Wereld') vinden wij in het
steegje tussen de nummers 11-13 het eethuis 'Zeezicht' en op nr
21 het Café 1't Strandt'. Dus was het logisch dat het studenten­
huis gelegen aan de zonnige Bevrijdingsstraat 40A, mèt strand en
mèt zeezicht dus 'Stuifduin' werd genoemd.
Op 21 december 1983 hielden de heren J. Huisman en
A.F. Steenbergen voor de bewoners van de gerestaureerde panden
Herenstraat 1-3 een lezing onder de titel 'Bouwgeschiedenis en
de bewoners in het verleden van Heerenstraat 1'. Niet lang daar­
na werd de woongroep 'Gevers & Co', Herenstraat 1/1 omgedoopt in
woongroep 'Heerenstraat 1' en Herenstraat 3 kreeg de naam 'Huize
Louwenhove'. Een positief resultaat van een lezing dus!
Het derde voorbeeld is er een met een zogenaamde 'c o n t r a '- n a a m .
Aan de Nassauweg 26 vinden wij 'Rode Nassau' (Contra: Oranje­
Nassau).
Daar de huisnamen nogal snel willen veranderen met het komen en
gaan van de bewoners wil ik u er tot besluit enkele noemen:
Casa Cranca
Fillesteyn
H10
Henny Ho
Het Hooghuis
Huize Hoog op de Zolder
Huize Kees de Kip
Kloosterkeet
Huize Lallee
Moulin Noir
Olderhof
De oude Eek
De Pastorie
Penthouse
Taartendoos
Witte Willum
-
Hoogstraat 37A
Hoogstraat 13A
Heerenstraat 10
Hoogstraat 30A
Hoogstraat 21
Hoogstraat 35A
Ie Kloostersteeg 1
Hoogstraat 46
Lawickse Allee 106
Gen. Foulkesweg 36
Lawickse Allee 85
Oude Eekmolenweg 51
Bergstraat 17
Havenstraat 5
Gen. Foulkesweg 16
Wilhelminaweg 10
En tot maandag 28 januari 1985 kenden wij nog de krakersgroep
van 'de Tien Zilverlingen', met annex koffiehuis 'de Gebeten
Hond' aan de markt, waarvan wij nu nog de muurschilderingen door
de gehele stad kunnen aantreffen en bewonderen.
Zie ook: O.W., febr. 1 9 8 4 - p .10-13. A.C. Zeven-namen van huizen.
O.W. , febr. 1985 - p .17-19, J.C. Rauws-Gevelstenen, Uit­
hangborden en Uithangtekens: - Op pag. 17-18 staat:
-'een groene krans van wingerdbladeren. Later werd die
krans vervaardigd van hout of ijzer'.
30
ADRESSEN OM TE WETEN
Naam
Functie
BESTUUR:
F . v .d . Have
Mw. H. v.d. Lee-Rijsbergen
Adres
Telefoon
nummer
voorzitter
vicevoorzitter
secretaris
penningm.
leden-secr.
(ad-interim)
lid/foto en
prentenarch.
Otto v. G e l r e w e g 16
Otto v. G e l r e w e g 5
13468
22103
A b e r s o n l a a n 13''
S l e e d o o r nplantsoen 12
L e e u w eriksweide 222
16675
10628
14959
Tarthorst 54
15477
Hfd-red.
Be nn ek o ms ew e g 152
Dasse n b o s l a a n 6
Tarthorst 54
14045
10156
15477
BIBLIOTHEEK EN DOCUMENTATIE:
A.G. Steenbergen
A b e r s o n l a a n 13''
16675
WERKGROEP MOLENS:
H. Dobbe
H a r n j e s w e g 56
18120
WERKGROEP ARCHEOLOGIE:
W.G. Sombroek
B o w l e s p a r k 16
11486
STICHTING HISTORISCH M USEUM WAGENINGEN:
secretaris
W.J.P. Steenbergen
Leeuwe r i k s w e i d e 222
14959
G o u d s b l oemstraat 1
Renkum
08373­
13448
A.G. Steenbergen
Fr. Bruinsel
W.J.P. Steenbergen
A.L.N. Rietveld
REDACTIE 'OUD-WAGENINGEN':
E. v. Rees Vellinga
A.C. Zeven
A.L.N. Rietveld
CORRESPONDENT R.O.B.:
J. Huisman
Publikaties van de v e r e n i g i n g zijn v e rkrijgbaar bij A.L.N. Rietveld,
T a r t h o r s t 54, tel. 0 8370-15477
C O N T R I B U T I E 1987: individueel lid f 15,e c h t p a r e n - 17,50
Giro 29 46 125 t.n.v. pennin gm ee s t e r O u d - W a g e n i n g e n te Wageningen
INLEVEREN KOPIJ VOOR HET
V O L G E N D E N U M M E R VÓÓR
15 AUGUS T U S 1988
16e jaargang — no. 3 — september 1988
OUD
WAGENINGEN
M E D E D E L I N G E N van de H I S T O R I S C H E
VERENIGING "OUD-WAGENINGEN"
Redactie:
Bennekomseweg 152 - 6704 AK Wageningen
V e r s c h i j n t tenminste
eenmaal p e r k wa r t aa l
je e n K
'/
e n i&
l
M A A N D A G 26 SEPTEMBER 1988
A A N V A N G 20.00 UUR
DE W ERELD, GEN. FOULKESWEG 1, W AG ENING EN
DE G REBBELINIE: MO NUM ENT OF RESERVAAT ?
Lezing met dia's door J. Lagerweij.
DE GREBBELINIE: M O NUM EN T OF RESERVAAT ?
De Grebbelinie, wat weten we van de geschiedenis van dit ver­
dedigingswerk, dat al in de tweede helft van de 18e eeuw werd
aangelegd ?
De heer J. Lagerweij uit Scherpenzeel zal op 26 september a.s.
in 'De Wereld' aan de hand van dia's een wandeling maken van
Rhenen naar Spakenburg, het eind van de Grebbelinie.
Een stukje geschiedenis alvast hier.
Qm een inval vanuit het oosten te voorkomen heeft men in
1742 tussen Rhenen en Spakenburg een liniedijk aangelegd.
Qmdat de Rijn bij Rhenen 6,5 meter hoger ligt dan de toenma­
lige Zuiderzee, kon door het openen van de Grebbesluis bij
Rhenen de Gelderse vallei onder water worden gezet. Om het
water tijdens de innundatie op peil te houden, legde men dwars
op de liniedijk kaden aan. De gebieden tussen de kaden vormen
de kommen. In totaal is het westelijk deel van de Gelderse
vallei op die manier in 11 kommen verdeeld. Tussen de kaden en
de liniedijk werden sluizen aangelegd om het water in de kom­
men op peil te kunnen houden. Door een verdedigingswerk op de
kop van de kade moest de sluis beschermd worden.
De Grebbelinie: volgens velen zeker een monument ! Van wezen­
lijk belang bij de heldhaftige verdediging in de meidagen van
1940. Wat zou er gebeurd zijn als de Duitsers meteen de eerste
dag al hadden kunnen doorstoten naar Rotterdam, waar onze
koopvaardijvloot lag ?
Als aannemer is de heer Lagerweij nauw betrokken geweest bij de
restauratie van diverse fortificaties van de Grebbelinie.
Maar de Grebbelinie is ook een natuurreservaat.
Die 6.5 meter hoogteverschil tussen Rij n en IJsselmeer komt tot
uitdrukking in de verscheidenheid aan flora en fauna. Een ook
daarvan is de inleider een groot kenner en liefhebber, zo zal
uit zijn verhaal en dia's blijken. Als reservaat blijkt het een
broedplaats voor vele verschillende vogels en een biotoop voor
zeldzame planten te zijn.
Sinds 1975 voert Staatsbosbeheer (SBB) het beheer over de linie.
Een wandelroute over een deel van de Grebbelinie, omgeving
Veenendaal-Renswoude werd door SBB uitgegeven.
Ter gelegenheid van de opening van het kursusjaar van de Volks­
universiteit Wageningen zal de Wageningse molenaar, J. Dobbe,
een lezing houden over molens in het algemeen en 'zijn eigen'
korenmolen 'De Vlijt' in het bijzonder.
Deze lezing is op woensdag 21 september 1988 in de Bevrijdings­
kerk, Ritzema Bosweg 18. Aanvang 20.30 uur en de toegang is
gratis.
Voor meer informatie kunt u ons programmaboekje afhalen bij
bibliotheken, boekhandels en V W ' s in Wageningen en omliggende
gemeenten.
34
VAN DE BESTUURSTAFEL
De jaarvergadering op 18 april 1988 werd bezocht door circa
70 personen en bestond uit twee delen: 1. een huishoudelijk
deel met onder andere de notulen van de jaarvergadering van
22.4.87, de jaarverslagen van de secretaris en van de pen­
ningmeester over 1987 en de bestuursverkiezing en 2. een
dia-presentatie door de heer A .G . Steenbergen over: 1Een
Huys staande en gelegen aan de Markt dezer Stadt'.
Hoewel de verleiding groot is wat uitgebreider op deze beide
gedeelten in te gaan, zal uw verslaggever dat niet doen. De
jaarverslagen over 1987 zijn immers reeds gepubliceerd
(O.W. april '88), en elders in dit nummer wordt reeds inge­
gaan op de bestuursverkiezing en -wisseling en het door het
'nieuwe bestuur' te volgen beleid. Bovendien stellen de
nieuwgekozen bestuursleden zichzelf in dit blad ook nog
kort voor, en zullen de notulen van de vergadering van 18.4
gevoegd worden bij de stukken van de jaarvergadering van het
volgend jaar.
Met de vervanging van de drie aftredende bestuursleden door
de drie nieuwe bestaat het bestuur weer uit 7 personen.
Nadat op de jaarvergadering de aftredende bestuursleden door
de vice-voorzitter met passende bewoordingen veel dank was
gebracht voor hun inzet en enthousiasme voor de vereniging,
bood zij elk een passend cadeautje aan.
Na de pauze - waarin in verband met het 15-jarig jubileum
van de vereniging het bestuur de aanwezigen een gratis kopje
koffie met een Wagenings Wieltje aanbood - hield de heer
A.G. Steenbergen een interessante lezing over het huis 'Cunera'
op de markt. Stilgestaan werd onder andere bij de geschiede­
nis van het huis en bij die van een aantal van zijn bewoners.
Al met al een interessante avond !
Het Bestuur in nieuwe samenstelling kwam in de verslagperiode
voor het eerst bijeen op 28 april, en daarna op 19 mei, 14 juni
en 4 juli.
Eén van de eerste overleggingen betrof het lezingen-jaarplan.
Al spoedig konden voor het komende najaar 2 lezingenavonden
worden vastgelegd, t.w. 26 september: de heer Lagerweij over
'de Grebbelinie : monument of reservaat ?' en 30 november de
heer Pezarro over 'Kasteel Amerongen'. Voor het begin van 1989
staan voorlopig lezingen van de heren Burgsteyn (over de ge­
schiedenis van Renkum) en Troost (over de luchtlandingen op de
Ginkelse heide en omgeving) op het programma.
Qndat W.J.P. Steenbergen wegens zijn voorzitterschap van de
vereniging zich moet terug trekken als vaste afgevaardigde
in het Museumbestuur, werd besloten J.M. van Staveren die
functie te doen vervullen. De heer Gij sbertsen heeft het
secretariaat van het (Museum)-bestuur op zich genomen. Ook
werd besloten de contacten met de redactie van het verenigings­
blad voortaan te laten verlopen via onze secretaris.
35
Verder besloot het Bestuur een nieuwe wervende folder te doen
samenstellen, vooral omdat de oude (van 1982) ongeveer op is
en tekstueel moet worden aangepast. Bovendien is een aanpassing
van de tekst gewenst in verband met het feit dat bij de leden­
werving ook het jeugdlidmaatschap wat meer aandacht zal krijgen.
Een kleine commissie uit het Bestuur zal dit voorbereiden
(F. Bruinsel, P. Holleman en T. Kouwenhoven).
Andere activiteiten:
In samenwerking met het Gemeentebestuur organiseerde het Bestuur
tijdens de 725-jarige herdenking van het bestaan van de stad
(op 11 juni) een puzzeltocht voor de jeugd en een daarmee ver­
bandhoudende prijsuitreiking op 15 juni.
Zie daarvoor ook elders in dit blad.
Tevens ontving de vereniging op 11 juni een 15-tal leden van
het Arnhems Historisch Genootschap 'Prodesse Conamur' (van 1792).
De heer A.G. Steenbergen en Mw. H. v.d. Lee fungeerden bij die
gelegenheid als excursieleiders en als informatiebronnen. Verder
gaf het Bestuur die hele dag acte de présence in een kraampje bij
de N.H. kerk en verkocht een vrij groot aantal van zijn publikaties.
Daartoe uitgenodigd, waren op 26 mei vertegenwoordigers van het
Bestuur ook aanwezig op de Kwartierlijke Vergadering te Apeldoorn
van de Stichting Gelders Oudheidkundig Contact, op 3 juni bij de
lustrumviering van de Stichting Federatie Monumentenwacht en op
10 juni bij de opvoering van het historisch lekespel 'Sinte
Cunera1 te Rhenen.
Ten slotte nog dit:
Ons bereikte het droevig bericht dat op 30 juni was overleden
de heer A. Gazenbeek, oud-notaris te Wageningen, in leven een
zeer actief lid van onze vereniging en medeoprichter van de
Vereniging van Vrienden van het Historisch Museum.
Een woord van medeleven tot zijn vrouw, zijn kinderen en
kleinkinderen mag op deze plaats niet achterwege blijven.
De secretaris.
★
OPEN M O NUM ENTENDAG 1988
Op zaterdag 17 september zal de 2e landelijke Open Monumenten­
dag worden gehouden. Voor bij zonderheden wordt u verwezen
naar de regionale en landelijke dag- en weekbladen, alsmede
naar de gemeentelijke folder, die onder andere bij gemeente­
huis, V W en museum te verkrijgen is.
36
EEN NIEUW SEIZOEN
'Oud Wageningen', 15 jaar jong en een nieuw bestuur.
Wieger Steenbergen.
Op 18 april 1988 werd de jaarvergadering van de Historische
Vereniging 'Oud Wageningen' gehouden. Op bescheiden wij ze werd
herdacht dat de vereniging 15 jaar geleden, op 17 april 1973,
werd opgericht.
Overigens werd het normale programma afgewerkt: De jaarverga­
dering (gevolgd door mededelingen betreffende Museum en
Vereniging van Vrienden); daarna de lezing.
Zo op het oog gewoon.
Eén der agendapunten van deze jaarvergadering was punt 10, de
bestuursverkiezing.
Maar liefst drie (!) bestuursleden waren afgetreden en niet
herkiesbaar: de voorzitter, F. v.d. Have; de secretaris, A.G.
Steenbergen en het bestuurslid A. Rietveld.
Op de jaarvergadering is al veel over én tegen de scheidende
bestuursleden gezegd. Vanwege de ruimte in ons blad, herhaal
ik dit niet. Maar onze vereniging staat niet stil. Tij dig werd
naar nieuwe bestuursleden uitgekeken.
Doordat drie bestuursleden aftraden, waaronder voorzitter en
secretaris
werd gemakshalve over de periode na de jaarver­
gadering gesproken als: 'het nieuwe bestuur'.
Zaken die na de jaarvergadering terugkomen, bijvoorbeeld het
jaarprogramma voor 1989: voor het nieuwe bestuur !
Op de jaarvergadering werden de kandidaatbestuursleden aan u
voorgesteld: de heren T. Kouwenhoven, J.M. van Staveren en
P. Holleman.
Nadat het juiste aantal bestuursleden weer bereikt was, werd
over de taakverdeling gesproken. Deze werd aldus (bekrachtigd
in de bestuursvergadering van 28 april 1988):
T. Kouwenhoven, secretaris; mw J.v.Barneveld, ledensecretaris;
F.Bruinsel, penningmeester; mw H.v.d.Lee, vice-voorzitter;
J.M. van Staveren en P.Holleman, lid.
Zelf ben ik (na het aftreden van eerder genoemden, het langst­
zittende bestuurslid) voorzitter geworden.
Terecht kan dus worden gesproken van een nieuw bestuur.
WENSEN
De scheidende voorzitter had enkele wensen, te weten:
- de totstandkoming van een museum.
Op enkele weken na, is dit gerealiseerd in zijn zittingsperi­
ode.
- ledengroei tot over de 1000 leden.
Dit is (nog) niet gerealiseerd.
Met de huidige wervingsaktie (u weet wel, u krijgt een afbeel­
ding van de stadsmuur, als u een nieuw lid aanbrengt) en het
37
jeugdlidmaatschap, streven wij er naar het getal van 1000
leden te bereiken. Als huidige voorzitter treed ik statutair
in 1990 af; zou dit aantal te bereiken zijn in de komende
twee jaren ?
BLIK OVER DE GEMEENTEGRENZEN.
De laatste jaren waren wij daar al mee bezig. Sprekers uit bij­
voorbeeld Bennekom en Veenendaal lieten iets van hun woon­
plaats zien. Hier zullen wij zeker mee doorgaan.
Overigens, zusterorganisaties die dit lezen: ook onze vereniging
wil wel eens iets van Wageningen laten zien op uw bij eenkomsten.
Op 3 maart jl. waren enige bestuursleden te gast in Veenendaal,
met andere historische verenigingen in de Gelderse Vallei,
onder voorzitterschap van de heer van Grootheest, voorzitter
van 1Oud Veenendaal'.
Iedere vertegenwoordigde vereniging vertelde iets over zichzelf.
Vergeleken met bijvoorbeeld 'Oud-Rhenen' en 1Oud-Bennekom'
(resp. 80 en 40 jaar oud) is 'Oud Wageningen nog een jonge
vereniging.
Gekeken werd ook wat een aantal verenigingen eventueel samen
kunnen bereiken, met behoud van eigen identiteit.
Een belangrijk onderwerp van de bijeenkomst was het gesprek over
het behoud van Binnenveld en Kraats. Een kleinere commissie van
één afgevaardigde per bestuur (voor onze vereniging de heer
F . Bruinsel) zal over dit onderwerp frequenter bij elkaar kcmen.
De verenigingen ontmoeten elkaar weer in het najaar en daarna
waarschijnlijk één maal per jaar.
HET VERENIGINGSORGAAN.
De heer E. van Rees Vellinga heeft te kennen gegeven dat hij wil
stoppen met zijn werk als hoofdredakteur. De heer F. v.d. Have
wil, nu hij de voorzittershamer heeft overgegeven, het redaktiewerk wel overnemen.
PERSOONLIJK.
Bijna drie jaar, vanaf de oprichting op 11 juni 1985, heb ik
deel uitgemaakt van het museumbestuur, als afgevaardigde van
1Oud-Wageningen'. Tevens was ik daar secretaris. Nu het museum
geopend is, is er voor het museum een bepaalde periode afgesloten
en een nieuwe periode begonnen. Dit feit,en het voorzitterschap
zijn voör mij goede redenen geweest om mij terug te trekken uit
het museumbestuur.
Als nieuwe afgevaardigde namens de vereniging zal optreden de
heer J.M. van Staveren.
Ik kan met voldoening terugkijken op een periode met goede verga­
deringen en aardige mensen !
38
NIEUWE IDEEEN.
Hoewel een historische vereniging niet per definitie 'behoudend'
hoeft te zijn, loopt zo'n vereniging ook niet voorop met
veranderingen.
Het beleid van het 'oude' bestuur wordt voortgezet. Waar nodig,
zullen aanpassingen plaatsvinden. Daarnaast zal het nieuwe
bestuur ongetwijfeld ook met nieuwe ideeën komen.
★
MUSEUM 'DE CASTEELSE POORT'
2 Mei jl. vond de officiële opening plaats van het historisch
museum 'De Casteelse Poort1. Ondergetekenden waren op uitnodiging
hierbij aanwezig. We waren toen net o u d - bestuursleden van
de Historische Vereniging 'Oud-Wageningen'. Tijdens de jaarver­
gadering van 18 april namen we namelijk afscheid van het bestuur.
15 Jaar maakten we er deel van uit, van 1973 tot november 1981
onder de eerste voorzitter, Jan J. de Goede. Toen wij in het
Kantongerecht waren voor het 'praatgedeelte' en later voor een
eerste rondgang in het museum, dachten we aan hem. Later zeiden
we het tegen elkaar: 'Dit had Jan mee moeten maken ! Wat zou hij
gelukkig geweest zijn'.
Een her-oprichting en inrichting van een gemeentelijk historisch
museum stond bij tem zeer hoog in het vaandel. Vanaf de oprichting
van onze vereniging was hij er op de een of andere manier mee
bezig. Binnen het bestuur praatte hij er vaak over en ook op de
leden-bijeenkomsten. Vooral met burgemeester Huis had hij over
het museum goede contacten. Hij was ervan overtuigd dat dit
museum uitstekend zou passen in het voormalig politiebureau. En
hij heeft gelijk gehad. Het museum is daar waar hij het dacht.
Bij de opening van 'De Casteelse Poort' kwamen bovenstaande
herinneringen bij ons boven. We geven ze graag aan u door.
A .G . Steenbergen
A.L.N. Rietveld
oud-bestuursleden
^
KINDEREN U IT DE BOTERSTRAAT OP DE FOTO
A .G . Steenbergen.
Zoals in het lijstje geschenken vermeld wordt, ontvingen we
bijgaande groepsfoto (een repro) van Mevrouw Ali van Drumpt.
Tussen 1925 en 1930 werd deze opname gemaakt, met een groot
aantal kinderen uit de Boterstraat opgesteld vóór de drukkerij
firma Heij (in 1937 drukkerij Verweij). In 1988 vindt u op
deze plaats café 'De Grolsche Herberghe'.
39
Het meisje met de witte muts, achteraan tegen de deurpost, is
Antonia van Drumpt, een zusje van de schenkster. Gezeten op de
stoeprand, 4e van links, vindt u Rijk van Drumpt, een broertje
van de eerder genoemde zusjes. De overige kinderen op de stoep­
rand zijn uit het bekende gezin Onderstal, wonende in de
Boterstraat bij het Rozenhofje en de St .Annastraat. Dit straatje
liep langs het stadhuis naar de Boterstraat.
De familie van Drumpt-Stuivenberg (de moeder was afkomstig van
'onder de berreg' of wel de Veerweg) woonde lange tijd naast
kruidenier Aalders, Boterstraat 32. Aalders had nr. 34 en dat
was vlak bij de toenmalige Marktstraat, tegenwoordig Niemeij erstraat. Van de kruidenierswinkel van Aalders hopen we een
volgende maal een oude foto te kunnen plaatsen.
In de Boterstraat 50, in de Kromme Hoek bij Huize Torck, woonden
destijds de grootouders van Drumpt.
Wie staan er nog meer op deze groepsfoto ? U kunt ons de naam
sturen.
Adres zie achterzijde van dit blad. We zijn benieuwd.
★
GESCHENKEN
1. Wandelkaart in kleur van Wageningen en Omstreken;
uitgave V.V.V. 1923 (Mevrouw E.C. Nijsen-Otto, Bennekom)
2. Huwelijksakte tevens huwelijksboekje echtpaar QnderstalElerie, 1854
(de heer A.A. Buiten, Wageningen)
40
3. 9 grote foto's van plantsoen, stadsgracht, Westbergweg in
de winter en de toren van de Grote kerk in de steigers,
restauratie 1939.
(Mevrouw J.B. Roetert, Wageningen
door bemiddeling van mevr. A.J.
Leverland-Waij boer, Doorwerth).
4. 2 Groepsfoto's, namelijk groep kinderen in de Boterstraat
(zie artikeltje in dit blad) en een voetbalelftal W.A.V.V.,
jaar nog niet bekend. (Mevrouw A. van Drumpt, Wageningen)
5. Twee foto's van de kruidenierswinkel van Aalders, Boterstraat
vóór 1920, en een klassefoto Christelijke school.
Van deze foto's mochten we reproducties maken, hetgeen in­
middels gebeurd is. (Mevrouw J. de Kluiver-Aalders, Den Haag)
6. Trouwfoto (met familie) van tuinbaas G. van der Lugt, genomen
vóór de oude tuinmanswoning op het landgoed Belmonte,
ca 1900 (?). Hiervan een reproductie gemaakt.
En enkele programma's van Zendingsfeesten op het landgoed
Belmonte..
(de heer G. van der Lugt, Den Haag)
Heel hartelijk dank !
A.G. Steenbergen
P . Holleman
★
W ILLEM , KONINGH V A N GROOT - B R IT T A N N IE N , IN W AGENINGEN
A .C .Zeven.
In 1988 gedenken wij dat 300 jaar geleden stadhouder Willem van
Oranje en zijn vrouw Mary Stuart koning en koningin van GrootBrittannië werden. Drie jaar na deze plechtige gebeurtenis
reisde de koning op weg naar zijn paleis 't Loo, door Wageningen.
Dit veroorzaakte heel wat opschudding, want zo'n doortocht was
niet een alledaagse gebeurtenis.
0p 16 februari 1691 stonden de leden van de stadsregering en
de burgerwacht (de schutterijen) bij de Nudepoort te wachten op
de komst van de 'Koningh van Groot-Brittanniën' en zijn gevolg.
De stadsregering zou met 'collegialiter' (1) klaar staan.
Uiteraard mocht de koning, zijn gevolg en - ik denk - vooral de
paarden niet schrikken en daarom zou een schutter fors worden
beboet als hij zijn geweer afschoot.
We mogen aannemen, dat na het drinken van de collegialiter en
het uitspreken van de welkomstwoorden de koning door de Hoog­
straat naar de Bergpoort gereden is, om daar door de stadsre­
gering en de schutterijen uitgeleide gedaan te worden. Daarbij
zal heel wat volk uit de stad en uit de omgeving de stoet
hebben gadegeslagen en de koning hebben toegejuicht.
Na het vertrek van de koning was er nog feest voor de burgerij,
want de stadsregering had besloten: 'Sullende de burgers by 't
passeren van den Koningh een recognitie (2) gedaen worden,cm
gesamentlyck daervan vrolyck te wesen'. De burgers zullen die
dag wel wat meer hebben genuttigd dan alleen de stadsrecognitie.
De koning zelf zal verlangend hebben uitgekeken naar zijn aan­
komst op 't Loo.
Bron: Gemeentearchief Wageningen, Oud-Archief inv. 3: Registers
van resolutiën, publicatiën e.d. van den magistraat en
opvolgende stedelijke besturen, over 1674 juni 14 1707 mei 11.
(1) Een collegialiter zal een drankje zijn geweest, want in de
zelfde bron (blz. 55 ca 1678) lezen wij dat Wordt 'goet
gevonden om de goede Harmonie die tusschen de leeden van
de Regeringe behoorde gecultiveert te worden, dat men
s'naemiddags een gLaas je Collegialiter soude drincken.'
(2) een recognitie is wellicht een consumptiebon, die dag
te besteden.
★
DE LAATSTE MELKBOER MET PAARD NAM AFSCHEID
A .G . Steenbergen.
In de plaatselijke pers hebt u het kunnen lezen: op zaterdag
7 mei 1.1. zette de 60-jarige Looi Lodewijk Breunissen, wonend
aan de Diedenweg 131, een dikke punt achter een carrière van
bij na 36 jaar als melkboer. Het vertrouwde beeld van zij n melk­
wagen, getrokken door het witte paard Wammes, verdween voorgoed
uit het straatbeeld. De wijk waar Breunissen de melk uitventte,
lag zo'n beetje tussen de Churchill- en Diedenweg, Dolderstraat
en Jasmijnplantsoen. Werken met een paard vond de scheidende
melkman - zo heet zo'n iemand in 1988 ! - gemakkelijk, gezellig
en goedkoop.
Vier dagen per week voorzag hij zo'n 200 klanten van melk en
andere zuivelprodukten. Qn 8 uur 's-morgens stond hij bij de
eerste op de stoep; om half 5 's-middags reed hij weer naar
huis. Het venten werd tweemaal onderbroken cm nieuwe voorraad
te halen. Rustig deed Breunissen zijn werk; voor elke klant had
hij wel even tijd.
Zijn loopbaan begon hij als 12-jarige jongen bij zijn vader.
Klaas Willem Breunissen (overleden 1980). Deze had zelf melk­
koeien. De melk van deze beesten moest dagelijks uitgevent wor­
den; op zaterdag gebeurde dit tweemaal, omdat de melk tot maan­
dag niet goed bleef.
Vader Klaas Willem woonde bij zijn trouwdag in Ochten, omdat hij
in Wageningen geen woning kon krijgen. Vandaar dat Looi Lodewijk
in 1928 in Ochten het levenslicht zag. Na 3 jaar kon het jonge
42
gezin een woning in de 1ste Buurtseweg, tegenover timmerwerkplaats
Beekhof, betrekken; vervolgens verhuisde men naar de Westerhofseweg, waar Klaas Willem Breunissen een huis kocht. Daarbij vergat
hij niet aan de toekomst van zijn opgroeiende zoons te denken.
Hij probeerde zijn klantenwijk uit te breiden en zo kon hij kort
na 1945 de klanten in De Veerwijk van melkventer A. van Dijk
overnemen. Dit geschiedde door een ruil: de beste rooie koe van
Klaas Willem Breunissen verhuisde daarvoor naar de Veerstraat !
De Veerstraat, Veerweg en omgeving werd de wijk voor Looi
Lodewijk. Eén van zijn klanten was mijn moeder - een hele goeie,
want zij had een groot gezin. De melkman die in mei 1.1. afscheid
nam, herinnert schrijver dezes zich als kleine jongen. Het kan
vreemd gaan.
Gebruikmakend van de sanering van het klein- en middenbedrij f
houdt Looi Lodewijk ermee op. Dat mag na bijna 36 jaar.
Hij zal zich echter niet vervelen, want er blijft werk genoeg te
doen aan de Diedenweg, waar hij met zijn gezin al 28 jaar woont.
Afb. 1
Familie Breunissen bij de haveroogst.
Ik plaats bij dit verhaal geen foto van hem met zij n melkwagen
en Wammes. Bijgaande foto, genomen circa 1938, kreeg ik voor ons
blad. U ziet hier het laden van haver op de wagen (met het paard
Frits) waar Klaas Willem de opgestoken garve aanpakt. Op het
land ziet u van links naar rechts: 1. Looi Lodewijk, 2. zijn
broer Jan, 3. neef Loek. en 4 nicht Ali, een zusje van Loek. Het
land bevond zich ten noorden van het nieuwe gedeelte van de woon­
wijk De Sahara, waar nu de Ritzema Bosweg loopt.
Ten slotte dank aan de heer L.L. Breunissen voor de bruikleen
van de foto's en de aanvullende gegevens.
43
EVEN VO ORSTELLEN
IgBk
Mijn naam is Tjalko Kouwenhoven. Ik ben
I
58 jaar Wageninger, gehuwd, drie kinder . j j F f r e n .
Heb gestudeerd aan de LandbouwunijÊf&
versiteit (toen nog Landbouwhogeschool),
richting tuinbouw, met levensmiddelentechnologie en voeding als belangrijke
'üÊÊBÊk M l
Sinds 1958 was ik werkzaam bij 'JTNO en
bij de (vakgroep Humane Voeding van de)Wageningse Universiteit.
Op 1 januari 1988 ben ik vervroegd uitgetreden, en sindsdien
kan ik mij weer wijden aan mijn hobbies: Wageningen, reizen,
de middelen van vervoer, muziek en kerkelijke activiteiten.
Ik ben nu bijna 10 jaar lid van 1Oud-Wageningen’
.
Mijn naam is Piet Holleman.
Ik ben in 1934 te Wageningen geboren en
bracht mijn jeugd door in de Veerstraat.
Ik woon in Renkum en werk als tekenaar
aan de Landbouwuniversiteit in Wageningen.
Vanaf de oprichting in 1973 ben ik lid
van de historische Vereniging 'OudWageningen 1.
Ik heb belangstelling voor de streekge­
schiedenis in Nederland en in het bij zonder
die van Wageningen en omgeving.
Sinds april van dit jaar ben ik (als lid)
toegetreden tot het bestuur en hoop de mij
opgedragen taken zo goed mogelijk te
vervullen.
J.M. van Staveren (67 jaar)
Geboren te Wageningen; het ouderlijk
huis stond in het Bowlespark. Het
speelterrein in de jeugd: de stads­
gracht, de uiterwaarden, de Rijn­
dijk, Huis Torck en het huis waar nu
het museum is gehuisvest.
Onderwij s : Nutsfröbelschool, Piekschool, RHBS, Landbouwhogeschool
(richting Cultuurtechniek).
De twee evacuaties van de Wageningse
bevolking werden meebeleefd.
In 1948 in dienst Grontmij,
onder meer in het buitenland. Vanaf 1956 directeur Inter­
nationaal Instituut voor landaanwinning en Cultuurtechniek
(IIIC, 1LR1). Intensief betrokken bij de totstandkoming van
het Staringgebouw.
In 1970 in dienst van de FAO met verblijf in Z.Marokko.
Hierna detachering bij de LH en bezig met studies inzake
onderzoek en onderwijs in ontwikkelingslanden.
In 1983 actieve loopbaan afgesloten middels VUT en pensio­
nering.
Belangstelling voor kunst, historie, geografie.
★
WAGENINGEN 725 JAAR STAD
W .J .P . Steenbergen.
Op zondag 12 juni was het 725 jaar geleden dat Otto van Gelre
aan Wageningen stadsrechten verleende.
Op zaterdag 11 juni werd dit in Wageningen herdacht en gevierd.
De kranten hebben er ruimschoots aandacht aan geschonken.
Wat niet algemeen bekend is geworden, is dat de bewoners van de
Otto van Gelreweg die zaterdag allemaal de vlag hadden uitgesto­
ken !
Voor onze vereniging was het ook een belangrijke dag.
In februari reeds had de toenmalige voorzitter van der Have het
initiatief genomen voor een puzzelwandeltocht voor de jeugd.
Enige bestuursleden, waaronder de huidige voorzitter, hebben hem
met planning en uitvoering terzijde gestaan.
40 Vragen werden ontworpen. Gedacht werd aan drie verschillende
leeftijdsgroepen. Overigens zouden de vragen voor iedere groep
hetzelfde zijn. Het idee werd voorgelegd aan B&W van Wageningen,
die graag medewerking verleenden in een gedeelte van de uitvoering
(drukken van vragenlijsten) en het beschikbaar stellen van een
prijzengeld van ƒ 250,— . Ook werd een marktkraam voor die dag
beschikbaar gesteld als start- en eindpunt. Waarschijnlijk van­
wege het vroege startuur, vanaf 8.30 uur (de gemeente gaf de
voorkeur aan de ochtend) bleef het aantal deelnemers beperkt
tot ... 18 kinderen, in twee leeftijdsgroepen. Naderhand vormde
dit resultaat reden tot nader overleg over de verdeling van de
prijzen. Besloten werd ieder kind, dat deelgenomen had, een prijs
te geven. De uitslag werd aldus:
Leeftijd 8 t/m 11 jaar; eerste prijs: Wolter Raad, 9 jaar, Meidoornplantsoen 24, 39% goed; tweede prijs: Wieke Ormel, 11 jaar,
Schaepnanstraat 23, 39 goed.
Leeftijd 12 t/ 14 jaar: eerste prijs: Ewald de Jong, 13 jaar,
Dolderstraat 14, 31 goed; tweede prijs: Peter Steenbergen, 13
45
jaar, Leeuweriksweide 222, 27 goed. De eerste prijzen bestonden
uit cadeaubonnen van ƒ 50.— ; de tweede prijzen cadeaubonnen
van ƒ 25.— . De andere 14 deelnemers kregen allemaal ƒ 10.—
(twee nieuwe munten van 5 gulden). De prijzen werden aan de
deelnemers uitgereikt op woensdag 15 juni, in het museum 'De
Casteelse Poort', door wethouder Hertsenberg. Na afloop van de
prijsuitreiking kon nog iets worden verteld over het 725-jarig
bestaan van Wageningen.
De marktkraam deed ook dienst als ontmoetingspunt voor deelne­
mers aan een excursie naar Wageningen door leden van het
Arnhems Historisch Genootschap (van 1792 !) 'Prodesse Conamur'.
Ook de excursie verliep prima. Ton Steenbergen en mevrouw van
der Lee waren hier actief.
De heer van der Have was jammer genoeg de gehele dag verhinderd.
Na de start van de puzzelwandeltocht werd de kraam op de bekende
wijze ingericht met verkoopartikelen. Behalve 'zittende' be­
stuursleden, was het ex-bestuurslid Rietveld weer present.
Al met al een geslaagde dag !
★
VER LIES V A N HISTORISCHE BEGRIPPEN
W. Stellaard
In Wageningen gebeurt het de laatste tientallen jaren steeds
meer, dat instantie's die gedreven worden door een blinde
vernieuwingswoede en al het oude gedachtenloos met de grond
gelijk willen maken, door groepen personen of verenigingen,
een halt wordt toegeroepen.
De opzet van dit dwarsliggen is dan, cm door overleg en het afwegen van de verschillende belangen, te komen tot een meer ver­
antwoorde beslissing. Dat door meer aandacht te besteden aan
hét oude bestaande, niet altijd de meest economische oplossing
gevolgd kan worden, is duidelijk.
Vreemd is nu dat men bij het benoemen van straten en pleinen
minder zwaar tilt aan het bewaren van wat uit de historie tot
ons kwam, met als resultaat dat er op dit gebied soms onbegrijpelijke dingen gebeurd zijn.
Om enkele voorbeelden te noemen:
Het 'jaagpad'
In de tijd dat er nog alleen zeilschepen op de Rijn voeren,
werden deze bij ongunstige wind door paarden stroomopwaarts
getrokken. Deze dieren liepen daartoe dan over een strook grond
aan de rechterzijde van de rivier.
Bij een plakaat uit 1554 werd al bepaald dat de eigenaar van de
grond waarover dit pad liep, er geen belemmeringen mocht aan­
brengen en ook geen tolgeld mocht heffen bij passage over zijn
grond.
46
In de twintiger jaren van deze eeuw was bedoeld pad nog openbaar
en werd er veel gebruik van gemaakt door sportvissers en
jongens die gingen zwemmen in de Rijn. Het werd steeds het
'jaagpad' genoemd. Liep men in de weilanden, dan werden de
mensen die dat deden, bekeurd; bleef men op het pad dan had men
geen last.
Inmiddels is het openbare karakter van verschillende stukken van
het pad verloren gegaan, maar waarom voor het overblijvende
openbare gedeelte ervan de historische naam 'Jaagpad' veranderen
moest in 'aan de Rijn', is niet duidelijk.
Kerskamp/Kerskamppad/dammetje.
Op deze plaats vinden we nu de sporthal aan het Olympiaplein,
met in de buurt daarvan de Sportstraat en de Spelstraat.
Afgezien van het feit dat de laatstgenoemde namen nogal fanta­
sieloos overkomen, is ook hier weer de kans gemist een histo­
rische plaatsaanduiding voor het nageslacht te bewaren.
Oordsteeg
De weilanden ten westen van het kruispunt Rijnsteeg-Ooststeeg
heten van oudsher 'De Oorden '.
Vanaf de Dijkgraaf liep daar naar toe een steeg welke de 'oord­
steeg ' genoemd werd.
Ook hier weer: waarom is de historische naam 'Oordsteeg' veran­
derd in Ooststeeg ?
Molenweg
Het gedeelte van de tegenwoordige Geertjesweg vanaf de bosrand
tot aan de Hartenscheweg werd voorheen de 'molenweg' genoemd.
Het was een herinnering aan de oliemolen die op Harten aan de
beek aldaar gevestigd was.
Het voorste gedeelte van de Geertjesweg, direct grenzende aan de
Churchillweg, werd Rouwenhof genoemd. Dit laatste was een ver­
bastering van Ruwenhof, een plaatsaanduiding die al stamt uit
de 13e eeuw.
Deze oude namen zijn gewoon van de kaart geveegd.
Genoemde voorbeelden zullen door een ieder die er interesse
voor heeft, nog wel met andere aangevuld kunnen worden.
Een en ander overwegende lijkt het er op dat, willen we histo­
rische plaatsaanduidingen niet nog verder te loor laten gaan,
het werk bij het benoemen van straten en pleinen op een andere
leest geschoeid zal moeten worden.
Zelfs dan zal het eventueel terugdraaien en verbeteren van in
het verleden nieuw-bedachte namen, nog heel wat voeten in de
aarde hebben.
★
47
ADRESSEN OM TE WETEN
NAAM
F U NCTIE
BESTUUR
W.J.P. Steenbergen
Mw.H. v.d.Lee-Rijsbergen
ADRES
TELEFOON
N U MMER
L e e u w e r i k s w e i d e 222
14959
O t t o v. G e l r e w e g 5
N u d e s t r a a t 14
S l e e d o o r n p l a n t s . 12
Harnje s h o f 2
22103
12553
10628
20935
T . Kouwenhoven
Fr. Bruinsel
Mw. J.Th. v.Barneveld
voorzi t t e r
v icevoorzitter
secretaris
penningm.
leden-secr.
J.M. van Staveren
P. Holleman
lid
lid
G e n . F o u l k e s w e g 77
M o l e n b e e k s t r a a t 33
12288
08 373-15090
Hfd-red.
Bennekotnseweg 152
Dasse n b o s l a a n 6
T a r t h o r s t 54
14045
10156
15477
BIBLIOTHEEK E N DOCUME N T A T I E
A.G. Steenbergen
Abersonlaan 1 3 ^
16675
W ERKGROEP MOLENS
H. Dobbe
H a r n j e s w e g 56
18120
W ERKGROEP ARCHEO L O G I E
W .G . Sombroek
Bo w l e s p a r k 16
11486
G e n . F o u l k e s w e g 77
12288
T a r t h o r s t 54
15477
R EDACTIE 'O U D - W A G E N I N G E N '
E. van Rees Vell i n g a
A.C. Zeven
A .L .N . Rietveld
STICHTING HISTOR I S C H M U S E U M
J.M. van Staveren
co n t a c t ­
persoon
FOTO- E N PRENTEN K A B I N E T
A .L .N . Rietveld
Publikaties v a n d e vereni g in g zijn v e r k ri j gb aa r bij A.L.N. Rietv e l d
T a r t h o r s t 54, tel. 08370-15477
C O N T R I B U T I E 1987:
individueel lid ƒ 15,—
ec h t paren - 17,50
G i r o 29 46 125 t.n.v. p e n n i n g m e e s t e r O u d - W a g e n i n g e n t e W a g e n i n g e n
Inleveren kopij vo or h e t
v o l g e n d e n u m m e r vóór
25 o k t o b e r 1988
48
OUD
WAGENINGEN
V e r s c h i j n t t enmi nst e
eenmaal p e r k wa r t a a l
16e jaargang — no. 4 — november 1988
M E D E D E L I N G E N van de H I S T O R I S C H E
VERENIGING "OUD-WAGENINGEN"
Redactie:
Bennekomseweg 152 - 6704 AK Wageningen
WOENSDAG 30 NOVEMBER 1988
A A N V A N G 20.00 UUR
DE W ERELD, GEN. FOULKESWEG 1, W AG ENING EN
HET KASTEEL AM ERONGEN
Lezing met dia's door P. Pezarro
KASTEEL AM ERONGEN
In tegenstelling tot de meeste kastelen is het juiste jaar
van stichting van Kasteel Amerongen bekend. In 1286 verkl a a r ­
de Graaf Floris V dat Henric en Diederic Borre zijn mannen van
leen geworden zijn 'van den huyse dat s i doen timmeren te
Amerongen'. Deze sterkte, gelegen in een dubbele gracht aan
het begin van de Lekdijk was van strategisch belang voor de
expansiepolitiek van deze Hollandse graaf.
Na in het bezit geweest te zijn van verscheidene geslachten
Borre en daarna van andere families, wordt het huis in 1557
gekocht door Goert van Reede. Zijn a c h t e rkleinzoon Godard
Adriaan, sinds 1641 Heer van Amerongen, trouwde in 1643 met
Margaretna Turner.
Wanneer in 1672 de Fran s e n ons land binnenvallen is Godard
Adriaan als gezant aan het hof van de Keurvorst van Bra n d e n ­
burg. In 1673 wordt het slot Amerongen radicaal verbrand.
Vrijwel onmiddellijk wordt met de herbouw begonnen, die tot
ca. 1684 duurt. Wie het ontwerp voor het nieuwe huis maakte
is nooit geheel duidelijk geworden. Vele dingen in het huis
herinneren nog aan het echtpaar, dat Amerongen herbouwde.
Door het uitsterven van de familie Van Reede erft Godard
Adriaan Graaf van Alden b u r g Bentinck in 1879 het huis, dat
hij zorgvuldig opnieuw inricht. Op een enkele uitzondering na
is het gebouw nog in de staat waarin het eeuwenlang bewoond
is geweest. Eetzaal, bibliotheek, lange gang, g o b e l i n k a m e r ,
grote zaal, enige slaapkamers en de indrukwekkende bovengalerij bevatten al het meubi l a i r en andere voorwerpen die a a n ­
wezig waren bij de verwerving van het huis door de Stichting
Utrechtse Kastelen in 1977. Thans is een en ander in het be­
zit van de Stichting Kasteel Amerongen.
Het huis is gelegen in een tuin, die gedeeltelijk uit hoog op­
gaand geboomte bestaat en gedeeltelijk als siertuin is ingericht.
Na de s l u i t ingsdatum van inzending van kopij voor deze a f l e ­
vering ontving de Vereniging het ontstellende bericht, dat
op 31 oktober 1988 overleed onze burgemeester, Mr. Jan Dirk
van Ketwich Verschuur op de leeftijd van 49 jaar.
Samen met talloos velen heeft het Bestuur zijn vrouw en kin­
deren zijn medel e v e n betuigd door tekening van de con d o l e ­
anceregisters en aanwezig te zijn bij de dankdienst op
4 november.
Door dit overlijden verloor de gemeente Wa g e n i n g e n niet
alleen zijn burgemeester, maar ook een persoon met zeer grote
belangstelling voor de cultuur en de historie van de stad.
50
VAN DE BESTUURSTAFEL
Na een welverdiende vakantie kwam het Bestuur weer bijeen op
14 september en 12 oktober 1988.
Gezien de omvang van het Bestuur is het prettig, dat wij nu
kunnen vergaderen in een zaaltje van het Museum, rondom een
redelijk grote tafel, niet gestoord door telefoontjes of an­
derszins en beveiligd door een brandmelder (voor het geval
dat de discussie te heet wordt?).
Wegens de niet te stoppen stroom van inkomende post, en om­
dat het heel moeilijk is by een vergaderfrequentie van zo'n.
2 x per 3 maanden daarop adequaat te reageren, werd besloten
deze op te voeren tot 1 x per maand. Afgesproken werd, dat
beurtelings de ene maand het voltallige (= algemene) Bestuur
( A B ) , en de andere maand het dagelijks Bestuur (DB) zal verga­
deren. Van de DB-vergaderingen zal een besluitenlijst je worden
gezonden naar de overige bestuurders.
Veel tijd besteedde een kleine commissie uit het AB aan de
tekst en de afbeeldingen van een nieuwe wervende folder over
de vereniging. Het ziet er naar uit, dat deze binnenkort naar
de drukker zal kunnen.
Een regelmatig punt van bespreking op de vergaderingen is de
kwestie 'Heerenstraat'. Zoals bekend bestaan hierover zeer
uiteenlopende opvattingen, varierend van een totale wijziging
van het karakter van deze straat (onder meer veel nieuwbouw en
afbraak van het Ho o f d g e b o u w van de LU), tot een zo veel m o g e ­
lijke instandhouding van de bestaande bebouwing. Bovendien
weet eigenlijk niemand (nog) goed, wat de reele mogelijkheden en
onmogelijkheden (bijvoorbeeld de financiele) zijn.
Adhesie betuigend aan een brief van de Bond Heemschut aan het
College van B & W, zond het Bestuur daarom aan dat College het
advies om 'een gedegen onderzoek te doen plaatsvinden naar de
historische waarde van de gebouwen, die aan deze straat zijn
gelegen en waarbij tevens de mogelijkheden worden g e ï n v entari­
seerd, die er zouden zyn om deze gebouwen geschikt te maken
voor een andere bestemming'. Een verantwoorde beslissing in
genoemde kwestie zal pas kunnen worden genomen, indien eerst
een dergelijk onderzoek heeft plaatsgevonden.
Wat betreft de geruchten over een eventuele verkoop van 'De
Wereld' , daarover schijnt nu vast te staan, dat de LU het ge­
bouw niet kwijt wil. Wel zullen enkele afdelingen uit het gebouw
te zijner tijd verhuizen naar het nieuwe hoofdgebouw. Wij zullen
deze zaak nauwgezet moeten blijven volgen.
Zoals gebruikelijk hadden enkele leden en bestuurders van de
vereniging weer een actief aandeel tijdens de jaarlijkse M o l e n ­
dag (10 sept.) en de M o n u mentendag (17 sept.). Ook waren twee
leden van het Bestuur aanwezig in het IAC, op de Contactdag
van het Gelders Oudheidkundig Contact op 1 oktober. Tevens
trad een aantal OW-leden tijdens de excursies op als gids of
informant. Het is altijd weer goed de naam van de vereniging
51
ook buiten onze stad bekendheid te geven.
Op 26 september vond de lezing van de heer Lagerwij uit
Scherpenzeel plaats, over: de Grebbelinie, monument of reser­
vaat ? Deze lezing met schitterende dia's had grote belang­
stelling. Meer dan 100 leden waren aanwezig. Voor het nieuwe
Bestuur een veelbelovend begin !
De volgende lezing, van de heer Pezarro over kasteel Amerongen, zal plaatsvinden op 30 november a.s. Elders in dit
blad kunt u er meer over lezen. Nadere mededelingen over de
komende voorjaarslezingen zullen verschijnen in de volgende
nummers van dit blad.
Het Bestuur is momenteel druk doende met de organisatie
van de tentoonstelling over Landhuizen en Parken, samen met de
óók dit jaar j u b i l erende Koninklijke Maatschappij Tuin b o u w en
Plantkunde (KMTP). Deze tentoonstelling zal plaatsvinden in
één der ruimten van 'Rustenburg' van 16 tot en met 26 no­
vember.
Wellicht is het ook belangrijk te vermelden, dat het Bestuur
nog ten verkoop heeft een groot aantal fotoboeken 'Een ver­
dwenen stuk Wageningen' en enkele exemplaren van deel 3 van
de Historische Reeks: 'Brinken en Buurten in Wageningen'. Ook
is er nog een beperkt aantal prentbriefkaarten en tekeningen
van bekende hoekjes van de stad ter beschikking. Zoekt u nog
een cadeautje voor Sinterklaas? Haast u dan tot een der be­
stuursleden. De verjaardagskalender wordt herdrukt. Hopelijk is
die eind november klaar.
Er wordt gewerkt aan een actuele ledenlijst van de vereniging.
Waarschijnlijk zal die bij een van de eerstvolgende nummers van
dit blad worden bijgevoegd.
Meegedeeld wordt nog, dat de heer A.G. Steenbergen een lijst
heeft samengesteld van de onder zijn beheer vallende tijdschrif­
ten en periodieken. Deze lijst is voor belangstellenden te
raadplegen bij hemzelf of bij de secretaris. Aan een catalogus
van het boekenbezit van de vereniging wordt nog gewerkt.
Tenslotte nog een oproep: In verband met een te organiseren
excursie vraagt het Bestuur uw medewerking aan een uit de le­
den samen te stellen e x c u r s i e - c o m m i s s i e . Hebt u belangstelling?
Meldt u dan.
T. Kouwenhoven.
★
Mededeling van de redactie.
Met ingang van 1 januari 1989 zal de hoofdredacteur
E. van Rees Vellinga zijn taak overdragen aan onze
o u d - v o o r z i t t e r , de heer F. van der Have.
De nieuwe functionaris wordt hierbij hartelijk welkom
geheten in de redactie, en hem wordt veel succes
toegewenst.
52
DE BOTERSTRAAT BELICHT
P. Holleman
Dat de verkoop van de boekjes en het plaatwerk van onze vereni­
ging niet altijd een zakelijke ontmoeting met de koper behoeft
te zijn, is mij begin dit jaar weer eens duidelijk geworden. A a n ­
leiding was de aankoop van een boek 'Een verdwenen stuk Wageningen' door mevrouw Brouwer uit Renkum, die mij vertelde dat
haar familie van vaderskant uit Wageningen kwam. Haar m e i s j e s ­
naam is Aalders. Deze naam klonk mij bekend in de oren. Bij ver­
dere informatie bleek zij een kleindochter te zijn van kruide­
nier Aalders, die tot kort voor W.0. II een winkel had in de
Boterstraat. De vader van mevrouw Brouwer was Arthur Jan, zoon
van genoemde kruidenier. Verder vertelde ze dat er in Den Haag
nog een tante woonde, een zusje van haar vader, en wel Jans de
K l u i v e r - A a l d e r s . Die haar zusje was met de Wageninger Gerard
van der Lugt getrouwd, die eveneens in de Hofstad woont. Van
afkomst dus Wageningers, over wie u verderop in dit verhaal
meer kunt lezen.
Daar ik met Ton Steenbergen al eerder oude Wageningers in­
terviewde, meende ik ook hem hierin te betrekken om op deze
wijze een stukje geschiedenis vast te leggen. Met mevrouw
Brouwer-Aalders werd een afspraak ‘
gemaakt voor een ontmoeting
en een gesprek met haar Haagse oom en tante. En zo gebeurde
het dat wij op een mooie mei-avond van dit jaar bij de familie
Brouwer in Renkum tegenover de twee oud-Wageningers kwamen te
zitten. Zij vertelden ons veel over het Wageni n g e n uit hun
jeugd en zij illustreerden hun verhalen met fraaie en zeldzame
foto's.
KRUIDENIER AALDERS.
Hendrik-Jan Aalders werd op 5 augustus 1871 te H e l l e ndoorn ge­
boren als zoon van H e n d r ik-Jan en Attje Oosterhoff. Na de la­
gere school kwam hij in Deventer in het broodbakkersvak terecht.
Hij trouwde op 30 juni 1899 in Wageningen met Anna Wilhelmina
Catharina van der Lugt die op 18 januari 1869 in Wageningen
werd geboren als dochter van Barend van der Lugt en Jansje van
Rennes. Na een aantal j a r e n broodbakker te zijn geweest, moest
hij om gezondheidsredenen met dit zware beroep stoppen. In sep­
tember 1903 verhuisde het echtpaar van Deventer naar Wageningen
met de bedoeling er een nieuw bestaan op te bouwen. Het adres
werd: Boterstraat A 380, later vernummerd als A 389, de gebrui­
kelijke huisnummering uit die jaren. Een zwager van Hendrik-Jan,
Van der Lugt, had een winkelpand in de Boterstraat hoek M a r k t ­
straat (tegenwoordig Niemeijerstraat) gekocht en verhuurde dit
aan zijn zwager, die er met een kruidenierszaak begon. Om dit
pand te kunnen betalen, maakte van der Lugt een aantal Russi­
sche effecten te gelde. Op deze wijze bekostigde hij enige jaren
53
later ook de verbouw van het pand. Hij liet er een verdieping
opbouwen, zodat Aalders kamers aan studenten kon gaan verhuren.
In 1922 viel het huis onder de inmiddels nieuw ingevoerde huisnummering Boterstraat 34. Kruidenier Aalders had 3 zoons en
3 dochters, van wie de jongste, Jans, nog in leven is.
Uit de gegevens die wij moc h t e n ontvangen, blijkt de grote ver­
scheidenheid van mensen en hun beroepen in de Boterstraat. Een
korte opsomming hiervan volgt. U dient te bedenken dat het hier
gaat om de Boterstraat tussen de Niemeijerstraat en de markt.
In 1914 woonde naast Aald e r s timmerman J. van Baak. Enkele hui­
zen verder trof je de porder aan; dit was iemand door wie je
gewekt kon worden, wanneer je vroeg moest opstaan. Hij was ook
water- en vuurman en, voor de variatie, hield hij er ook nog een
snoepwinkeltje op na. Tegenover de winkel van Aalders stond het
gebouwtje van het Leger des Heils aan het einde van de tuin van
de Gelderse C r e d i e t v e r e n i g i n g . Dat was Boterstraat-stadhuiszijde
(zie kaartje binnenstad). In 1921 was dit nog in gebruik. Er
1. g e b o u w van het Leger des Heils
2. stadhuis
3. postkantoor
4. herv.kerk
5- meisjesschool (later politiebureau)
Kruidenier Aalders met zijn vrouw en drie
kinderen voor hun winkel aan de Boterstraat.
Schetskaartje (detail) van de binnenstad
van Wageningen in 1890 naar een kaart door
S. Bitters, gemeentearchitect.
stond op de stoep voor de ingang van het Leger des Heilsgebouwtje 'Welkom' geschreven; dat is al weer zo'n 68 jaar geleden.
Naast het Leger des He i l s liep het zogenaamde steegje van Odendaal, die naast de steeg op nummer 33 woonde. Hij was m e u b e l m a ­
ker en verhuurde eveneens kamers. Op nummer 29 had brandstoffenhandelaar S. van Gu i l i k zijn domicili. Een steegje scheidde
54
zijn huis van het veilinggebouw (no.27). Later werd dit brand­
weerkazerne. Langs het stadhuis liep vanaf de Boterstraat de
St. Annastraat. Op de hoek ervan - Hoogstraatzijde - bevond
zich de werkplaats van rijwielhersteller J.H. Grob, die er tegen­
over woonde, Boterstraat 18. Naast de werkplaats van Grob
huisde fruitkoopman A.H. Onderstal met zijn gezin. In het er­
achter gelegen Rozenhof j e kon men metselaar Onderstal met zijn
kroostrijk gezin vinden.
Aan de zijde Emmapark waren societeit Ceres en drukkerij
Verweij opvallende panden. En laten we kleermaker Jac. Kroes
niet vergeten; hij woonde op no. 30, vlak bij de familie
Aalders.
Het is een beknopte beschrijving van een stukje Boterstraat,
een oude straat, maar missc h i e n hebt u toch een beetje een
indruk gekregen van de mensen die er woonden en het beroep
dat zij uitoefenden. Aan saamhorigheid zal het mijns inziens
in die tijd niet ontbroken hebben. Ik kan me zo voorstellen,
dat er in de kruidenierswinkel van Aalders menigmaal een
gezellig buurtbabbeltje zal hebben plaatsgevonden, waar we
in onze tijd van grote zelfbedieningswinkels geen weet van
hebben.
De Boterstraat was tot de meidagen van 1940 een heel wat
langere straat dan thans. Zij begon, aan beide zijden bebouwd,
bij de Hoogstraat, liep tot de Marktstraat (Niemeijerstraat)
en vervolgde haar weg tot aan de Kromme H o e k / H e e r e n s t r a a t .
De Boterstraat anno 1988 begint bij boekhandel Huub Baar.
Op bijgaand kaartje - detail van de binnenstad - kunt u dui­
delijk zien hoe de situatie er in de eerste helft van deze
eeuw uitzag. Let u eens op de Ned.Herv.kerk, die toen rondom
in de huizen stond. Slechts door nauwe steegjes kon men op
het Kerkplein komen. De oorlogsmachine, die in mei 1940 over
Wageningen raasde, maakte abrupt een einde aan deze bijzondere
bebouwing, waarin naast ongetwijfeld veel armoede, voor ons een
vleugje romantiek lijkt te zijn. Of Hendrik-Jan Aalders en zijn
vrouw juist daarom in deze omgeving zijn gaan wonen en werken,
zal niemand ons kunnen vertellen. Ze kwamen er in 1903, begon­
nen er een winkel met een pension en eindigden daarmee, toen
de vader van het gezin, kruidenier Aalders op 4 september 1936
overleed.
De familie Van der Lugt, in dit verhaal genoemd, zal een vol­
gende maal door Ton Steenbergen belicht worden. Deze familie
was nauw betrokken bij het landgoed Belmonte en zijn bewoners.
Mijn pen geef ik dus over aan hem.
Bronnen:
1. Mededelingen familie B r o u w e r - A a l d e r s , Renkum; Mev r o u w
J.de Kluiver-Aalders en de heer G. van der Lugt, Den Haag.
2. Adresboeken van Wageningen 1922, 1930 en 1937.
3. Gemeentearchief Wageningen. Trouwakte echtpaar AaldersVan der Lugt 30 juni 1899.
55
HERINNERING EN AAN DE (OUDE) BENNEKOMSEWEG
F . Boerwinkel
(bewerkt door redactie)
In de 30er jarep, toen schrijver dezes daar kwam te wonen, liep
de Oude Bennekomseweg van het beginpunt aan de huidige Grind­
weg (de vroegere theeschenkerij 'De Oude Tol' op de plaats waar
vroeger werd tol geheven), tot aan de Geertjesweg waar de
ELantenziektekundige Dienst is gevestigd.
Door de aanleg van de Mansholtlaan is deze oude weg in twee
stukken gesneden; het zuidelijke deel heet thans Oude Bennekom­
seweg en het noordelijke deel dat loopt van het kruispunt
Diedenweg-Hollandseweg-Oude Diedenweg naar 1De Oude Tol' heet
gewoon Bennekomseweg.
De grote veranderingen in en on de stad Wageningen, en speciaal
in zijn vroegere directe woonomgeving in de laatste decennia,
zijn aanleiding tot het - op verzoek van uw redactie - neer­
schrijven van enkele herinneringen zoals die bij de schrijver op­
kanen.
U m i. S iU T A , VKLSKN,
2104
BENNEKOM; - Tol naar Wageninsen.
Gezicht aan de Oude Tol naar het zuiden in de oude tijd....
In gedachten staan wij bij 'De Oude Tol', de plaats waar nu de
Bennekomseweg aansluit op de Grindweg, met het gezicht naar
Wageningen. Het aanzien van de vroegere weg was wel zeer ver­
schillend met wat wij nu waarnemen. Het was een grindweg, mét
kuilen, zónder trottoir, fietspad of ander verkeersgemak. Eéns
of misschien twee maal per jaar werd door de gemeente het grind
aangevuld. In de zomer tijdens de droogte was het voor de bewo-
56
ners niet mogelijk de ramen open te hebben vanwege het stof dat
de schaars voorbijkomende voertuigen opwaaiden. De gemeente
trachtte hierin verbetering te brengen door - soms meer dan één
keer per dag - met een sproeiauto het wegdek nat te maken.
Deze sproeiauto had een bemanning van twee: een chauffeur en een
bijrijder, welke laatste door middel van een ingenieus hendelsysteem de waterstralen kon afschermen, wanneer een voorbij­
ganger of een passerend voertuig natgespoten dreigde te worden.
Een tweede opvallend geschil met heden is de toen aanwezige
trambaan die Ede-Station verbond met het Tramstation in
Wageningen. De rails liepen aan de oostzijde van de weg. Bij 'De
Oude Tol' was een wisselplaats waar twee trams elkaar konden
passeren; overigens was het enkelspoor.
Wandelend vanaf 'De Oude Tol' naar het zuiden, lag direct
links aan een oprit een oud wit boerderijtje (nr. 200) met
ervoor een grote taxusboom. Het is in de jaren '60 of '70
gesloopt en er staat nu een fraai nieuw huis; de oprit was al
eerder doorgetrokken naar de Diedenweg.
Rechts, waar nu het Tuincentrum is gevestigd, was vroeger een
en in de t e g e n w o o r d i g e s i t u a t i e
grote kersenboomgaard, van de vruchten waarvan ik als kleine
jongen terdege heb genoten, een prettige bijkomstigheid van
mijn contact met 'Appie' Grootheest, wiens familie op deze
gronden een boerenbedrij f had. Verder was er aan de rechterkant
van de weg alleen maar bouwland tot vlak bij de kruising met de
Hollandseweg, met als enige onderbreking het weiland van de
familie van Zadelhoff, waarover hieronder meer, en het huis
nr. 85.
Aan onze linkerhand lagen akkers tot bijna aan de Buissteeg,
zoals nu nog het geval is, onderbroken door het huis nr. 182.
Dit werd omstreeks 1916 gebouwd door architect de Waal voor de
heer Scholten, een gepensioneerd militair uit het toenmalige
Nederlands-Indië. Deze noemde het huis 'Boemi Ajoe' (Soendanees: Huis van de vrouw).
Verderop op de hoek van de Buissteeg lag links de klompenma­
kerij van de heer Gijsbertsen (nr 180) die dit ambacht nog
geheel met de hand uitoefende.
57
Het boerderijtje werd over perioden ook dubbel bewoond. De par­
keerplaats van het kerkhof was akkerland, dat door de familie
Verhaaf (ook enige tijd bewoners van nr 180) werd gehuurd van
de eigenaar van het grote huis dat wij daarna links zien liggen.
De villa 'Margaretha' (nr 164) werd in 1901 gebouwd voor de
heer C.J.P. van Zadelhoff. Het was oorspronkelijk kleiner dan
nu, er werden in de loop der jaren stukken bij aangebouwd, en
ook de bovenste verdieping schijnt er later opgezet te zijn.
Het afgebroken boerderijtje op nr 200
Het huis lag in een prachtig onderhouden bos van ongeveer twee
ha oppervlakte met keurig aangelegde paden. Het bos moet ook
omstreeks deze tijd zijn aangelegd, hoewel er enkele bomen in
staan die ouder lijken te zijn. Als kind had je niet de moed
hier ook maar één voet in te zetten, bang als je was dat je de
heer van Zadelhoff met zijn jachthonden zou tegenkomen. Het
was een 'Buiten' waar je met veel ontzag omheen liep. Het huis
'Margaretha' is nu gemeente-eigendom en verbouwd; in het hoofd­
gebouw zijn thans 7 wooneenheden en in het koetshuis ook 7
appartementen. De voetbalvelden schuin tegenover 'Margaretha'
behoorden ook bij het huis. Daar werd het vee geweid, totdat de
heer van Zadelhoff de grond in 1937 verhuurde aan de sport­
vereniging S.K.V. voor ƒ 150,— per jaar, onder de uitdrukke­
lijke voorwaarde dat alleen op zaterdag mocht worden gevoet­
bald. De weilanden waren van de weg gescheiden door een hoge
meidoornheg. De doornen hiervan veroorzaakten aan de passe-
58
rende fietsers dikwijls de ergernis van lekke banden.
Voorbij het bos van Zadelhoff ligt aan de linkerkant een rij
woningen waarvan -toen ik daar kwam wonen- alleen de
nrs 160, 158, 152, 150, 148 en 146 aanwezig waren. Op de
plaats van de nrs 156-154 was ons speelveldje; op de hoek van
de Bosweg was een akkertje; zelf woonde ik op nr 158. Schuin
tegenover ons stond naast het voetbalveld al het huis nr 85
met koestal.
Huize 'Margaretha'
Voorbij de Bosweg lagen dan nog aan de linkerkant het boer­
derijtje van van den Brink (nr 136), nr 134 en op nr 130 een
huis waar toendertijd pension werd gehouden.
Aan het einde van de huidige Bennekomseweg lag rechts dan ten
slotte nog het taxi- en garagebedrijf van Vosses (nr 71).
U moet zich eens voorstellen hoe rustig men daar vroeger leef­
de, maar ook, naar huidige maatstaven, hoe primitief. Water­
leiding was er niet, men had een pomp. Overigens hebben wij
nooit lekkerder water gehad dan het water uit de eigen 'wel'.
Riolering was niet aanwezig. Alles werd geloosd via putten.
59
De inhoud daarvan werd weer gebruikt als bemesting op de
(moes)tuinen. En dan de duisternis 's-avonds. Het was een hele
onderneming om dan naar de stad te komen. Natuurlijk, zo mogelijk
per fiets, maar over de u eerder gemelde weg met los grind en
kuilen (afgezien of je - in de crisisjaren - een fiets had,
of er een lamp op zat, en of je een belastingplaatje had !)
Naar school gaand was het altijd lopend. Dit betekende voor mij
wel twee maal daags naar de Wilhelminaschool v .v . terwij1
's-avonds dikwijls nog een dergelijke tocht moest worden onder­
nomen naar bijvoorbeeld een catechisatie, de Knapenvereniging
en dergelijke. Ziet u het al voor u, door weer en wind, regen,
sneeuw, snerpende kou ? Er was wel een pluspunt: je werd zo
gehard, dat er van ziekzijn nauwelijks sprake was.
Wij groeiden op met weinig luxe: geen auto, geen brommer, geen
T .V ., vaak geen radio. Ons speelgoed bestond uit knikkers.
tollen, een enkele voetbal en verder zelfgemaakte of bedachte
dingen.
Eenvoudig, zuinig, zonder luxe, maar wat een heerlijke tijd !
Met dank werd gebruik gemaakt van gegevens uit het Gemeente­
archief en inlichtingen van de familie Knoop, Mevrouw
B. Kruizinga en de heer E. Verhaaf.
*
TENTO O NSTELLING 'BOMEN PARKEN EN BUITENPLAATSEN IN EN OM
WAGENINGEN
Van zaterdag 19 november tot en met zaterdag 26 november a.s.
zal in de recreatiezaal van het Bejaard e n c e n t r u m 'Rustenburg'
in de Veerstraat een tentoonstelling te zien zijn, die de titel
draagt: 'Bomen, parken en buitenplaatsen in en om W a g e n i n g e n ' .
Openingstijden: dagelijks van 10.30 uur tot 20.30 uur.
Toegang is gratis.
Deze bescheiden expositie werd voorbereid en ingericht door
de 15 jaar oude H i s t o rische Vereniging 'Oud-Wageningen' en
de 100-jarige Koninklijke Maatschappij Tuin b o u w en Plantkunde
(KMTP), afdeling W a g e n i n g e n en Omstreken.
De onderwerpen van deze Jubileume x p o s i t i e zijn 'in het groen'
gehouden. De navolgende thema's komen aan bod:
1. Gewone en bijzondere bomen in en om Wageningen. Dergelijke
bomen in de botanische tuinen van de Landbouwuni v e r s i t e i t
zijn echter buiten beschouwing gelaten.
2. Hoe ontstonden het N o o r d e r p l a n t s o e n , het Emmapark en het
verdwenen park De Distelkamp? Enkele tekeningen en oude
prentbriefkaarten laten ons de ontwikkeling en de ver­
schillende veranderingen van deze plantsoenen die r e s ­
pectievelijk in 1855 en 1860 ontstonden, zien.
60
3. Wageningen kende en kent verschillende oude landgoederen.
Over 'Oostereng' , gelegen aan weerszijden van de Keijenbergseweg, en het vroegere landgoed 'Belmonte' op de Wageningse
berg is beeldmateriaal in de vorm van kaarten en foto's
tentoongesteld. 'Belmonte' geniet de laatste jaren grote
faam als botanische tuin van de L.U.
Ter ondersteuning van deze tentoonstelling en mede naar aan­
leiding van beide jubi l e a verschijnt er een aflevering van
onze Historische Reeks. In dit boekwerkje, no. 4 in de reeks,
schrijven verschillende auteurs in vier artikelen over eerder
genoemde onderwerpen. Het geheel is rijk g e i l l u s t r e e r d ; de
kostprijs bedraagt ƒ 10, — . Tijdens de duur van de expositie en
ook daarna is deze nieuwe uitgave te koop.
Dit boekje, dat in samenwerking met de KMTP wordt uitgegeven,
draagt eveneens de titel: 'Bomen, parken en buitenplaatsen in
en om Wageningen'.
Tot slot een toelichting op de plaats waar de tentoonstelling
te zien is. Aanvankelijk was het de bedoeling deze in oktober
te houden in 't Koetshuis van ons Historisch Museum. Omdat de
voorbereiding door diverse oorzaken werd vertraagd, moest een
ander tijdstip worden gekozen. Het gevolg was, dat we in deze
periode niet konden beschikken over de ruimte in 't Koetshuis.
Daar bevindt zich thans een (reizende) expositie over de Ves­
tingen in Gelderland. Uiteindelijk gelukte het ons in de door
ons gewenste periode een lokatie te vinden. Dankzij de gulle
gastvrijheid van de Directrice konden we in 'Rustenburg' te­
recht. Wij zijn haar hiervoor zeer erkentelijk.
N amens de Commissieleden
A.G. Steenbergen
★
GELDERSE STEDEN O MSINGELD
Vanaf 5 november 1988 tot en met 8 januari 1989 is de rei­
zende tentoonstelling 'Gelderffe steden omsingeld' voor het
eerst te zien in het mu s e u m 'De Casteelse Poort' te
Wageningen.
Een tentoonstelling over de vestingwerken rond de steden in
Gelderland, hun geschiedenis en hun betekenis vandaag de
dag als monument, als stedebouwkundig element en als 'natuur
in de s t a d '.
De tentoonstelling is een project dat ter gelegenheid van de
Gelderse museummaand van het museumjaar 1988 wordt georgani­
seerd door de consulent Natuur- en Milieu-educatie en het
Gelders Oudheidkundig Contact.
61
De tentoonstelling gaat reizen door Gelderland en zal ver­
schillende 'vestingsteden' aandoen.
Openingstijden Historisch Mu s e u m 'De Casteelse Poort' zijn:
dinsdag t/m zaterdag van 11.00 - 17.00 uur
zondag
13.00 - 17.00 uur.
AANW INSTEN BIBLIO THEEK
1. Deys, H.P. De Gelderse Vallei; geschiedenis in oude
kaarten. Utrecht, H en S Uitgevers, 1988. 261 blz.,
lit.
2. Deys, H.P. 400/60 j a a r Heimerstein, Rhenen, 1988. 32 blz.,
met afbn.
3. Ledoux, Denis. M a c h i n e f a b r i e k Ledoux b.v., 1928-1988;
Wageningen - Lunteren - Dodewaard. Z.pl., 1988. 56 blz.
met afbn.
4. Eijk, Gertjan. Van Bowles p a r k tot Goteborg; 25 jaar
tafeltennisvereniging Shot. Wageningen, eigen uitgave,
1985. 59 blz., met afbn.
5. Smit, Freek. Verleden en toekomst van vier eeuwen doops­
gezinden in Wageni n g e n en omstreken. Wageningen, eigen
uitgave, 1988. 80 blz., lit. en afbn.
6. Terugblik... en vooruitzicht; 1888 - 29 april - 1988;
honderd jaar G e r e f ormeerde kerk te Wageningen; gedenk­
boekje onder redactie van G. Boelema, M . B o u w en J.A.
Vierbergen. Wageningen, eigen uitgave, 80 blz., lit.
en afbn.
7. Thomassen, Richard. De Magist r a a t van Wageningen,
1700-1750. Utrecht, 1988. 124 blz. Doctoraal scriptie
vakgroep nieuwere geschiedenis van de Ryksuniversiteit
Utrecht.
2, 4 en 6 zijn geschenken.
De uitgaven over de D o o p s gezinden en over de G e r e f o r ­
meerde kerk hoop ik in een volgend nummer te bespreken.
Belangstellende leden kunnen bovenstaande boeken lenen.
U kunt mij hiervoor bellen: tel. 16675 (na 1900 uur
's avonds)
A.G. Steenbergen
beheerder bibliotheek
Ons lid, de heer P.Spithof is al enige tijd op zoek naar de
Historische Reeks nummer 2 die allang is uitverkocht. Is er
misschien onder u iemand die hem (tegen betaling) daaraan kan
helpen?
Zijn adres is: Klaas Katerstraat 15, Wageningen, t e l .08370-16693
62
VEERTIG JAAR V .V .V . IN 1931
A.G. Steenbergen
In mei 1987 kreeg ik van een bevriende relatie (1) bijgaande
foto, geknipt uit een mij verder onbekend 'Geïllustreerd
Bijblad' uit 1931 (2). Het plaatje is uiteraard bestemd voor
de fotocollectie van de Vereniging. Het is een opname van het
Wageningse V.V.V.- bestuur, dat, gezeten in een 'mailcoach'
(postkoets), op weg was naar de feestelijkheden, georganiseerd
naar aanleiding van het 40-jarig bestaan. Dit feest vond
plaats van 27 juli tot 22 augustus 1931. De met vier prachtige
paarden bespannen koets met feestgangers staat hier vóór café
De Korenbeurs op de Markt. Kastelein was daar toen W.C. van
Voorthuizen. Thans staat op deze plaats het dienstgebouw van
de Hervormde gemeente.
Het V.V.V.-bestuur op weg.
Het bestuur van de V.V.V. bestond destijds uit (3): apotheker
Dr. M. de Waal uit de Bergstraat (voorzitter), notaris K.M. de
Haas (secretaris) en A.C. Lijsen (penningmeester). De laatste
woonde in de Bergstraat 7, bezat een Passage- en Reisbu r e a u en
deed in assurantiën. De overige bestuursleden waren: W. Remmerde
exploitant van hotel, café -restaurant en pension Belvédère
aan destijds de Rijksstraatweg, H.F.J. Snackers van hotel
De Wereld, A.J. Viets handelaar in muziekins t r u m e n t e n en radioartikelen, directeur van de Radio Centrale en ijzerhandelaar
J.P. Beijer (winkel Hoogstraat, hoek Molenstraat). Ad m i n i s t r a ­
teur van de V.V.V. bij wie men gratis alle inlichtingen kon
krijgen, was C. Verkoren jr. Deze woonde toen aan de Otto van
Gelreweg 15 en hij was leraar stenografie.
Een eenvoudig rekensommetje leert ons dat de V.V.V. in
Wageningen in 1991 honderd jaar oud zal zyn. Een mooie gelegen­
heid voor de uitgave van een Gedenkboekje !?
1) De heer M.Brink, Veenendaal, jounalist Rijnpost.
2) Vermoedelijk Panorama ?
3) Adresboek van de gemeente Wageningen, 1930, blz. 54
ADRESSEN OM TE WETEN
NAAM
FUNCTIE
BESTUUR
W .J .P . Steenbergen
Mw.H. v.d.Lee-Rijsbergen
A DRES
T E L E FO O N
NUMMER
T . Kouwenhoven
Fr. Bruinsel
Mw. J.Th. v.Barneveld
v o o r z i t t e r L e e u w e r i k sw e id e 222
vicev o o r z i t t e r O t t o v. G e l r e w e g 5
secretaris N u d e s t r a a t 14
penningm.
S l e e d o o r n p l a n t s . 12
l e d e n - s e c r . Harnje s h o f 2
22103
12553
10628
20935
J .M . van Staveren
P. Holleman
lid
lid
G e n .Foulkesweg 77
M o l e n b e e k s t r a a t 33
Renkum
12288
08373 - 1 5 0 9 0
Hfd-red.
B e n n e k o ms ew e g 152
Dassenboslaan 6
T a r t h o r s t 54
14045
10156
15477
BIBLIOTHEEK EN D O C U M E N T A T I E
A .G . Steenbergen
Abersonlaan 1 3 ^
16675
WERKGROEP MOLENS
H. Dobbe
H a r n j e s w e g 56
18120
WERKGROEP ARCHEO L O G I E
W.G. Sombroek
B o w l e s p a r k 16
11486
G e n .Foulke s w e g 77
12288
T a r t h o r s t 54
15477
REDACTIE 'OUD-WAGENINGEN'
E. van Rees Veilinga
A.C. Zeven
A .L .N . Rietveld
STICHTING H I S T OR I S C H M U S E U M
J.M. van Staveren
contact­
persoon
FOTO- E N PRENTEN K A B I N E T
A .L .N . Rietveld
14959
Publikaties v a n d e v e r e n i g i n g zijn v e r k r i j g b a a r bij A.L.N. Rietv e l d
T a r t h o r s t 54, tel. 0 8370-15477
C O N T R I B U T I E 1987:
individueel lid ƒ 15,—
e c h t p a r e n - 17,50
G i r o 29 4 6 125 t.n.v. p e n n i n g m e e s t e r O u d - W a g e n i n g e n t e W a g e n i n g e n
64