docanabilim da - Ankara Üniversitesi Açık Erişim Sistemi
download 
Report Transcription
anabilim da - Ankara Üniversitesi Açık Erişim Sistemi
T. C. ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TÜRK DİLİ VE EDEBİYATI (YENİ TÜRK EDEBİYATI) ANABİLİM DALI MİTHAT CEMAL KUNTAY VE YAKUP KADRİ KARAOSMANOĞLU’NUN ROMANLARINDA İSTANBUL Doktora Tezi Berna AKYÜZ SİZGEN Ankara-2009 1 T. C. ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TÜRK DİLİ VE EDEBİYATI (YENİ TÜRK EDEBİYATI) ANABİLİM DALI MİTHAT CEMAL KUNTAY VE YAKUP KADRİ KARAOSMANOĞLU’NUN ROMANLARINDA İSTANBUL Doktora Tezi Berna AKYÜZ SİZGEN Tez Danışmanı Prof. Dr. Nurullah ÇETİN Ankara-2009 2 T. C. ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TÜRK DİLİ VE EDEBİYATI (YENİ TÜRK EDEBİYATI) ANABİLİM DALI MİTHAT CEMAL KUNTAY VE YAKUP KADRİ KARAOSMANOĞLU’NUN ROMANLARINDA İSTANBUL Doktora Tezi Berna AKYÜZ SİZGEN Tez Danışmanı Prof. Dr. Nurullah ÇETİN Ankara-2009 3 T. C. ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TÜRK DİLİ VE EDEBİYATI (YENİ TÜRK EDEBİYATI) ANABİLİM DALI MİTHAT CEMAL KUNTAY VE YAKUP KADRİ KARAOSMANOĞLU’NUN ROMANLARINDA İSTANBUL Doktora Tezi Tez Danışmanı: Prof. Dr. Nurullah ÇETİN Tez Jürisi Üyeleri Adı ve Soyadı İmzası ................................ ................................ ................................ ................................ ................................ ................................ ................................ ................................ ................................ ................................ ................................ ................................ Tez Sınavı Tarihi............................. 4 TÜRKİYE CUMHURİYETİ ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ MÜDÜRLÜĞÜNE Bu belge ile, bu tezdeki bütün bilgilerin akademik kurallara ve etik davranış ilkelerine uygun olarak toplanıp sunulduğunu beyan ederim. Bu kural ve ilkelerin gereği olarak, çalışmada bana ait olmayan tüm veri, düşünce ve sonuçları andığımı ve kaynağını gösterdiğimi ayrıca beyan ederim.(……/……/200…) Tezi Hazırlayan Öğrencinin Adı ve Soyadı ……………………………………… İmzası ……………………………………… 5 İÇİNDEKİLER İÇİNDEKİLER .............................................................................................................I KISALTMALAR ........................................................................................................ V ÖN SÖZ ....................................................................................................................... 1 GİRİŞ ........................................................................................................................... 4 1. ROMAN ÖZETLERİ............................................................................................. 14 1.1. Üç İstanbul ...................................................................................................... 14 1.2. Kiralık Konak.................................................................................................. 24 1.3. Nur Baba ......................................................................................................... 28 1.4. Hüküm Gecesi................................................................................................. 31 1.5. Sodom ve Gomore .......................................................................................... 36 1.6. Yaban .............................................................................................................. 42 1.7. Ankara ............................................................................................................. 47 1.8. Bir Sürgün ....................................................................................................... 53 1.9. Panorama I-II .................................................................................................. 58 1.10. Hep O Şarkı................................................................................................... 66 2. ROMANLARA YANSIYAN YÖNLERİYLE...................................................... 70 İSTANBUL’DA SOSYAL YAŞAM......................................................................... 70 2.1. İstanbul’un Karşıt Yüzleri............................................................................... 70 2.2. İstanbul’da Dinî Yaşam................................................................................... 74 2.2.1. Olumlu Din Adamları .............................................................................. 74 2.2.2. Dine Yönelik Eleştiride Bulunanlar ......................................................... 75 2.2.3. Dinî Motifler, Gelişmeler......................................................................... 77 2.2.4. Gerici Unsurlar, İrticacılar ....................................................................... 78 2.2.5. Tarikatler .................................................................................................. 80 2.2.6. Azınlıkların Dinî Yaşamları..................................................................... 81 2.2.7. Yahudi Düşmanlığı .................................................................................. 82 2.3. Eğlence Hayatı ................................................................................................ 83 2.4. Sosyal Sınıflar ................................................................................................. 86 2.5. Kadınların Sosyal Yaşamdaki Rolleri............................................................. 90 I 2.6. Aşk İlişkileri ve Cinsel Yaşam........................................................................ 94 2.7. Giyim- Kuşam................................................................................................. 97 2.8. Evlilikle İlgili Gelenekler, Evlilik Yaşamı...................................................... 99 2.9. Haremlik-Selamlık Uygulaması.................................................................... 101 2.10. İtibar Gören Kurumlar, Kişiler.................................................................... 102 2.11. Kabadayılık, Külhanbeylik ......................................................................... 103 2.12. Komşuluk .................................................................................................... 105 2.13. Yangınlar..................................................................................................... 105 2.14. Cariyeler...................................................................................................... 106 2.15. Bohçacılık ................................................................................................... 107 2.16. Hafiyelik...................................................................................................... 108 2.17. Mahalle Kültürü .......................................................................................... 109 3. ROMANLARA YANSIYAN YÖNLERİYLE.................................................... 111 İSTANBUL’DA SİYASAL DURUM ..................................................................... 111 3.1. İkinci Abdülhamit Dönemi ........................................................................... 112 3.1.1. Baskıcı Yönetim Anlayışı ...................................................................... 112 3.1.2. Askerî Başarısızlık ................................................................................. 114 3.1.3. Yabancı Devletlerin İç İşlerimize Müdahalesi....................................... 114 3.1.4. Kadın Düşkünlüğü ................................................................................. 115 3.2. Jön Türkler .................................................................................................... 116 3.3. İkinci Meşrutiyet Dönemi ............................................................................. 119 3.4. İttihat ve Terakki ile Hürriyet ve İtilaf Partileri Arasındaki Siyasi Mücadele .............................................................................................................................. 123 3.5. Trablusgarp ve Balkan Savaşları................................................................... 126 3.6. Birinci Dünya Savaşı.................................................................................... 131 3.7. Mütareke Dönemi ........................................................................................ 133 3.8. Millî Mücadele Dönemi ................................................................................ 137 3.9. Cumhuriyet Dönemi...................................................................................... 141 4. ROMANLARA YANSIYAN YÖNLERİYLE.................................................... 143 İSTANBUL’DA EKONOMİK YAŞAM................................................................. 143 4.1. Devlet Bütçesinin Durumu............................................................................ 143 4.2. Düyun-ı Umumiye Uygulamaları ................................................................. 145 II 4.3. Savaşların Ekonomik Sonuçları .................................................................... 146 4.4. Meslek Dağılımı............................................................................................ 153 4.5. Gelir Dağılımı ............................................................................................... 155 4.5.1. Geçim Sıkıntısı Çekenler ....................................................................... 155 4.5.2. Mevki ve Kazanç Kaybına Uğramış Kişiler .......................................... 158 4.5.3. Zenginler ................................................................................................ 160 4.5.4. Haksız Kazanç Elde Edenler, Görevini Kötüye Kullananlar ................. 165 5. ROMANLARA YANSIYAN YÖNLERİYLE.................................................... 168 İSTANBUL’DA KÜLTÜR, SANAT, BASIN, EDEBİYAT DÜNYASI ............... 168 5.1. Kültür - Sanat Dünyası.................................................................................. 168 5.2. Basın - Edebiyat Dünyası.............................................................................. 172 5.2.1.Edebiyat................................................................................................... 172 5.2.1.1. Edebiyatta Sansür............................................................................ 172 5.2.1.2. Bireysel Edebiyattan Toplumsal Edebiyata Yöneliş....................... 173 5.2.1.3. Edebiyat Gerçek Hayatı Yansıtmalıdır ........................................... 174 5.2.1.4. Yabancı Eserler, Sanatçılar ............................................................. 175 5.2.1.5. Yerli Edebiyatçılar ve Eserleri ........................................................ 177 5.2.1.6. Edebî Dil ......................................................................................... 178 5.2.1.7. Edebî Eleştiri................................................................................... 178 5.2.1.8. Politik Edebiyat............................................................................... 179 5.2.2. Basın....................................................................................................... 180 5.2.2.1. Basının Gücü.................................................................................. 180 5.2.2.2. Basına Sansür .................................................................................. 181 5.2.2.3. Azınlık Gazeteleri, Yabancı Gazeteler, İstanbul Dışında Çıkan Gazeteler ...................................................................................................... 184 5.2.2.4. Basına Eleştiri ................................................................................. 185 5.2.2.5. Yalan Haberler, Satılık Gazeteler .................................................. 187 6. MEKÂN OLARAK İSTANBUL......................................................................... 188 6.1. Semtler .......................................................................................................... 188 6.1.1. Yüksek Zümrenin Bulunduğu Semtler .................................................. 188 6.1.2. Orta Sınıf, Klasik Türk Mahalleleri ....................................................... 192 6.1.3. Modern Hayatı Temsil Eden Semtler..................................................... 198 III 6.1.4. Beyoğlu .................................................................................................. 201 6.1.5. Boğaziçi ................................................................................................. 208 6.1.6. Kalabalık, İşlek ve İş Hayatının Yoğun Olduğu Semtler....................... 211 6.1.7. Varoşlar .................................................................................................. 212 6.2. Evler .............................................................................................................. 213 6.2.1. Yalı, Köşk ve Konaklar.......................................................................... 214 6.2.2. Apartmanlar............................................................................................ 229 6.3. Eğlence Mekânları ........................................................................................ 233 6.3.1. İçkili Eğlence Yerleri ............................................................................. 233 6.3.2. Klüpler, Kumarhaneler........................................................................... 237 6.3.3. Oteller, Lokantalar, Pastaneler............................................................... 238 6.3.4. Çayhaneler, Kahvehaneler, Kıraathaneler.............................................. 240 6.3.5. Fuhuş Mekânları, Genelevler ................................................................. 242 6.4. Mesire Yerleri ............................................................................................... 243 6.5. Camiler.......................................................................................................... 246 6.6. Saraylar ......................................................................................................... 251 6.7. Türbeler, Mezarlıklar .................................................................................... 254 6.8. Hastaneler...................................................................................................... 256 6.9. Diğer Tarihî Yapılar...................................................................................... 258 SONUÇ .................................................................................................................... 261 ÖZET ....................................................................................................................... 272 ABSTRACT............................................................................................................. 273 KAYNAKÇA........................................................................................................... 274 IV KISALTMALAR A : Ankara BS : Bir Sürgün HG : Hüküm Gecesi HOŞ : Hep O Şarkı KK : Kiralık Konak NB : Nur Baba P : Panorama SG : Sodom ve Gomore Üİ : Üç İstanbul Y : Yaban V ÖN SÖZ Türk edebiyatında önemli bir yer edinmiş olan Mithat Cemal Kuntay (1887– 1956) ve Yakup Kadri Karaosmanoğlu (1889-1974) bugüne kadar farklı yüksek lisans ve doktora çalışmalarına konu olmuşlardır. Ancak, bu iki yazarı birlikte değerlendiren bir çalışma yapılmamıştır. Bizim çalışmamızdaki esas amaç da bu yazarları bütüncül bir biçimde değerlendirmek değildir. Amacımız, her iki yazarda da oldukça önemli yer tuttuğunu düşündüğümüz İstanbul temasını, yazarların tutumları açısından birlikte değerlendirebilmektir. Belirleyeceğimiz ortak ya da farklı bakış açısının, İstanbul’un Türk Edebiyatındaki yeri ile ilgili olarak önemli bir malzeme sunacağını düşündük. Yakup Kadri ve Mithat Cemal, aynı dönem yazarlarıdır. Her ikisi de II. Abdülhamit istibdadına, II. Meşrutiyet’in getirdiği özgürlük ortamına, Osmanlı Devleti’nin çöküşüne, Millî Mücadele dönemine, Cumhuriyet dönemine tanıklık etmişlerdir. Yalnızca tanıklıkla yetinmeyip, anlatıcılık görevini de üstlenmiş, eserlerinde bu dönemlere ait görüntüler de çizmişlerdir. İstanbul ise tarihimizin en önemli parçalarından birini oluşturur. Osmanlı Devleti döneminde tüm ülkenin can damarı, başkenti, yaşam merkezidir. Tüm siyasal, sosyal, edebî, ekonomik, kültürel ve askerî faaliyetlerin ev sahibidir. Osmanlı Devleti yıkılıp yerine Türkiye Cumhuriyeti kurulduktan sonra “başkent” sıfatını yitiren İstanbul, önemini ise asla yitirmez. Ülkenin can damarı ve siyaset dışındaki pek çok alanın merkezi olmayı yine sürdürür. Tüm bunların yanı sıra, İstanbul gerek kendisi için yazılmış şiirlerle, gerek pek çok romanımızdaki mekânsal işlevi ile edebiyatımızda başlı başına bir tema olarak değerlendirilmeyi hak etmektedir. Son dönemlerde İstanbul’u benzer bir açıdan ele alan, edebiyat bilimi ile ilgili çalışmalar bu durumun somut örnekleridir. Yaklaşık olarak, Millî Mücadele dönemine kadar, edebiyatımız İstanbul dışına pek fazla açılmamıştır. Bu durumda, yukarıda değindiğimiz gibi İstanbul’un “canlı bir merkez” olmasının rolü büyüktür. İstanbul gerek tarihî ve kültürel mirası, gerek sosyal yapısındaki çok renklilik ile yazarlarımıza bolca malzeme sunmuştur. Edebiyatımızın İstanbul dışına fazla açılmamış olmasında, yazarlarımızın pek 1 çoğunun da İstanbul’da yaşamış olmalarının payı vardır. Cumhuriyet dönemine kadar, ülkedeki okur-yazar nüfusun büyük bölümünü barındıran İstanbul, bu okuryazar nüfus arasından, dönemin edebiyatçılarını da çıkarmıştır. İstanbul, başka şehirlerde doğup büyümüş yazarlarımız için de edebî bir cazibe merkezidir; bu nedenle yazarlarımız da edebî yaşamlarını sürdürmek için İstanbul’a gelmek durumunda kalmışlardır. Bu çerçevede ele alabileceğimiz yazarlardan biri de Yakup Kadri’dir. O da, edebî serüvenine İzmir’de başlamış, fakat İstanbul’da devam etmiştir. Yakup Kadri ve Mithat Cemal, yukarıda değindiğimiz gibi, belli tarihî dönemlere ait görüntüler çizerken, İstanbul’a da bolca yer verirler. Hatta, İstanbul’u yalnızca mekân olmaktan çıkarıp figür konumuna yükseltirler. Bu yazarların eserlerinde İstanbul temasını incelemek, hem belli tarihî dönemlere daha bütüncül bir yaklaşım olanağını sağlamakta, hem de özellikle sosyal tarihimize ait pek çok ayrıntıyı gözler önüne sermektedir. Ayrıca, Türk edebiyatının önde gelen bu iki yazarının İstanbul’a bakış açılarını belirlemek, bu bakış açısının Türk edebiyatındaki gelişim, değişim seyrini görebilmek açısından da önemlidir. Çalışmamızda, belli bir dönemdeki tüm önde gelen yazarlarımızda değil de, bu iki yazarda İstanbul temasını incelemek istememizin nedenleri şunlardır: Öncelikle edebiyat tarihimiz açısından, yaygın ve geniş konulardansa, sınırlı ve özel konuların incelenmesinin daha sağlıklı olduğunu düşünmekteyiz. Araştırmacının, sınırlı ve özel konularda daha derinlemesine bir çalışma yapabilmesi çok daha büyük bir olasılıktır. İncelenen konu genişledikçe, derinliğin azalması sık karşılaşabileceğimiz bir durumdur. Aynı dönem yazarları olduklarını belirttiğimiz bu iki yazarda, İstanbul’la ilgili olarak, benzer bir bakış açısından söz etmek mümkündür. Çalışmamızın ilerleyen bölümlerinde de tespit edileceği gibi, bu benzer bakış açısında yer yer birbiriyle örtüşen tutumlar söz konusudur. Ayrıca bu bakış açısında, başka edebiyatçılarımızdan bazı izler ve sonraki edebiyatçılara da bazı etkilerden söz edilebilir. Çalışmamızın giriş kısmında, yaklaşık olarak Tanzimat dönemi ile Cumhuriyet dönemi arasındaki süreçte İstanbul’un sosyal, siyasal ve kültürel alanlardaki durumu ana hatlarıyla anlatıldı. 2 İlk bölümde, romanların özetlerine yer verildi. İkinci bölümde, yazarların romanlarına yansıyan yönleriyle İstanbul’daki sosyal yaşam, çeşitli alt başlıklarla anlatıldı. Üçüncü bölümde, İstanbul’un, yazarların romanlarında anlatılan tarihî dönemlerdeki siyasal durumu anlatıldı. Dördüncü bölümde, İstanbul’un ekonomik durumu yine alt başlıklarla anlatıldı. Beşinci bölümde İstanbul’daki kültür, sanat, basın ve edebiyat dünyasından söz edildi. Altıncı bölümde ise İstanbul’un romanlardaki mekânsal boyutu göz önüne serilmeye çalışıldı. Sonuç bölümünde, yazarların İstanbul’a bakış açılarıyla ilgili olarak belirlediğimiz belli başlı ortaklıklar ve farklılıklar öz bir biçimde ortaya kondu ve bu bakış açısının Türk edebiyatı içindeki seyrinden söz edildi. “Kaynakça” başlığı altında, ulaşabildiğimiz kadarıyla Mithat Cemal Kuntay’ın ve Yakup Kadri Karaosmanoğlu’nun bütün eserlerini, onlardan doğrudan doğruya veya dolaylı olarak söz eden kaynakları, İstanbul’la ilgili olarak çalışmamızda değerlendirdiğimiz kaynakları belli bir sistem içinde sunduk. Çalışmalarım sırasında bana yol gösteren, destek sağlayan hocalarım Prof. Dr. İsmail PARLATIR, Prof. Dr. Nurullah ÇETİN, Prof. Dr. Abide DOĞAN, Doç.Dr. Nesrin KARACA ve Doç. Dr. Nihayet ARSLAN’a teşekkür ederim. ANKARA 2009 3 GİRİŞ Mithat Cemal Kuntay ve Yakup Kadri Karaosmanoğlu’nun romanlarında yaklaşık olarak, II. Abdülhamit döneminden Cumhuriyet dönemine kadar uzanan bir zaman akışından söz edilebilir. Mithat Cemal’in Üç İstanbul romanı, üç ayrı tarihî dönemin İstanbul’daki yansımalarını anlatır. Bunlar: II. Abdülhamit dönemi, II. Meşrutiyet dönemi ve Mütareke dönemleridir. Yakup Kadri’nin romanlarında bu zaman dilimleri biraz daha genişler. Onun romanlarında Millî Mücadele ve Cumhuriyet yıllarıyla da karşılaşırız. Sözünü ettiğimiz bu dönemlerde İstanbul’un genel ekonomik, sosyal, siyasal ve kültürel yaşamının bilinmesi, yazarların tüm bu başlıklara yaklaşımlarının doğru biçimde algılanması açısından gereklidir. Bu nedenle, çalışmamızın giriş kısmında II. Abdülhamit dönemi ile Cumhuriyet’in ilk yılları arasındaki dönemde İstanbul’un tüm bu alanlardaki genel görünümü ana hatlarıyla yansıtmaya çalışacağız. 1876’da tahta geçen II. Abdülhamit’in uzun süren saltanatı sırasında pek çok önemli olay yaşanır. I. Meşrutiyet’in ilanı, Osmanlı-Rus Harbi, Ayastefanos Antlaşması, Meclis-i Mebusan’ın tatil edilmesi, bu olaylardan birkaçıdır. II. Abdülhamit, incelediğimiz romanlarda neredeyse yalnızca olumsuz bir bakış açısıyla ele alınmıştır. Romanlarda Abdülhamit’e duyulan öfkenin, nefretin temel nedeni olarak, onun sergilediği baskıcı yönetim anlayışı ön plana çıkar. 23 Aralık 1876’da I. Meşrutiyet ilan edilir. Memlekette coşkuyla karşılanan bu gelişme çok uzun ömürlü olmaz. Nisan 1877’de Osmanlı-Rus Harbi başlar. Bu savaş Osmanlı’nın aleyhine sonuçlanır ve oldukça ağır şartlar içeren Ayastefanos Antlaşması imzalanır. Savaşın kötü gidişatı ve sonuçlanması, Meclis-i Mebusan’da da bazı olumsuz sahnelere yol açar. Bunun üzerine II. Abdülhamit Meclis-i Mebusan’ı tatil eder. Bu olay memleketin aydın gençleri arasında şiddetli bir muhalefetle karşılanır, Jön Türk muhalefet hareketinin de çıkış noktasını oluşturur. II. Abdülhamit döneminde ülkenin ekonomik durumu da iç açıcı değildir. “İktidarının ilk yıllarında ülkenin mali durumu çok kötüdür. Gelir her yıl azalmakta, Hazine borç içindeydi. Ülkenin 252 milyon altın borcu vardı. Fakat sultan tahttan ayrıldığında bu borç 30 milyon altına inmiştir”.1 Bu durum Üç İstanbul romanında Maliye Bakanının ağzından da açıkça ifade edilir. İncelediğimiz romanlarda yer yer karşımıza çıkan kapitülasyonlar, Düyun-ı Umumiye uygulamaları da, bu ekonomik tablonun nedenleri arasındadır. Osmanlı-Rus Harbi, İstanbul’a yönelen muhacir kitlesi de devlet ekonomisini zorlayan gelişmelerdendir. Savaş sonrasındaki ekonomik durum, Hep O Şarkı romanında da karşımıza çıkar. İncelediğimiz romanlarda, yazarların II. Abdülhamit ile ilgili olarak objektif bir tutum takındıklarını söylemek zordur. Temelde, baskıcı ve antidemokratik yönetim sisteminden şikâyet etmek isteyen yazarlar, eleştirilerini onun kişiliğine de yöneltmişlerdir. Özellikle Üç İstanbul romanında, II. Abdülhamit kişilik özellikleriyle de oldukça olumsuz bir görünüm içinde sunulur. Mithat Paşa’nın sürgüne gönderilmesi, Ali Suavi Vak’ası, Buhari’nin hadis kitabının yaktırılması, II. Abdülhamit’in kişilik özellikleriyle alay etmek için kullanılır. Bir istihbarat sistemi olarak kurulan jurnalcilik teşkilatı bir süre sonra kötüye kullanılmıştır. Hafiyeler, saraya sundukları asıllı asılsız jurnaller sayesinde halkın gündelik yaşamda tedirgin olmasına yol açmışlardır. Gazetelere uygulanan sansür ise, bu işle görevlendirilen bazı kişilerin yetersizliğinin, beceriksizliğinin, bilgisizliğinin de etkisiyle yer yer trajikomik boyutlara ulaşmıştır. II. Abdülhamit, kendisine muhalefet eden pek çok ismi ya da jurnallerde adı geçen kişileri genellikle sürgün ya da hapis cezasına çarptırır. Bu durum, memleketin muhalif kesiminin İstanbul dışında öbeklenmesine yol açar. Böylelikle, Jön Türkler olarak adlandırılan ve Osmanlı Devleti’nin kaderinde önemli rol oynayan bir muhalefet hareketi de doğmuş olur. Bazı araştırmacıların, Genç Osmanlılar’ın devamı saydıkları bu hareket, kısa süre içinde Osmanlı’daki siyasi hayatın en önemli figürlerinden biri haline gelir. II. Abdülhamit’in 1908’de II. Meşrutiyet’i ilan etmesinde Jön Türklerin payı büyüktür. Ancak, onlar, artık İttihat ve Terakki Fırkası olarak siyasi hayatımızın bir parçasıdırlar. Meşrutiyet’in ilanı ile İttihat ve Terakki, iktidarın asıl sahibi haline gelir. Meşrutiyet’le birlikte pek çok idari değişimi, yeniliği getirenler, bunların nasıl 1 Prof.Dr.Nurullah Çetin, II. Meşrutiyet Dönemi Türk Edebiyatı, Akçağ Yayınları, Ankara, 2007, s.18. uygulanacağı konusunda bocalamalar yaşarlar, tecrübesizlikleri bazı kargaşalara yol açar. İncelediğimiz romanlarda, İttihat ve Terakki, eleştirmiş olduğu baskıcı, sansürcü yönetimi kendi lehine çevirerek sürdüren bir yönetim şeklini benimsemiş görünür. Abdülhamit’in jurnalcileri artık İttihat ve Terakkinin hafiyeleri olarak meydandadırlar. Kaçınılmaz olarak İttihatçıların da muhalifleri oluşur. İttihatçılara muhalefet eden kesim arasındaki en büyük siyasi oluşum, Hürriyet ve İtilaf Fırkasıdır. İttihatçılar, muhaliflerine karşı biraz daha hoşgörüsüz bir yaklaşım sergilerler. Bazı muhalif gazetecilerin faili meçhul cinayetlere kurban gitmesi, memlekette öfkeyle karşılansa da muhalif seslerin biraz olsun kısılmasına yol açar. İttihat ve Terakki ile Hürriyet ve İtilaf partileri arasındaki siyasi mücadele zamanla üst boyuta ulaşır. İktidara muhalefet eden kesimin, aralarındaki tüm farklılıklara rağmen, “gericilik” gibi ortak bir niteliği barındırdığını Hüküm Gecesi’nde Ahmet Kerim ifade eder. İkinci Meşrutiyet döneminde siyasi ve kültürel boyutlarda “din” üzerinden yaşanan bir muhafazakârlık-modernlik çatışmasından söz edilebilir. Bernard Lewis, Ziya Gökalp’i laiklik konusundaki öncü ideologlardan biri olarak değerlendirir. Ancak, ona göre, Gökalp’in laique tabirine Türkçe karşılık olarak la-dini’yi kullanması büyük bir talihsizliktir. Bu tabir, laiklikle dinsizliğin birbirine karıştırılmasına yol açmış ve sonuçta laikliğe karşı bir tepki doğurmuştur. “Bu modern eğilimlerin ötesinde, ayrıca bir de Jön Türk devrinde dinsel bir uyanış da söz konusuydu. Bu uyanış bazı etkili kitap ve dergilerde sesini duyuruyordu. II. Meşrutiyet döneminin entelektüel ve siyasi hayatı, dini muhafazakârlar ile modernlik yandaşlarının farklı grupları arasındaki tartışmalardan derin biçimde etkilenmişti. Muhafazakârların bazılarının gücü ve amacı, Volkan grubundan bu yana Müslüman taassubunu Jön Türk hükümetlerinin ılımlı reformlarına karşı harekete geçirmek yolunda birçok kez tekrarladıkları teşebbüslerinde görülebilir”.2 Partiler arasındaki bu siyasi mücadele devam etmekte iken Trablusgarp elden gider. İttihatçıların Trablusgarp’ta verdikleri askerî mücadele muhalefet tarafından beyhude bir çaba olarak değerlendirilir. Muhalefet, Trablusgarp’ın kaybının 2 Bernard Lewis, Modern Türkiye’nin Doğuşu, Arkadaş Yay., Ankara, 2008 s. 544. İttihatçıları olumsuz etkileyeceğini düşünse de, İttihatçılar Trablusgarp’ta verilen askerî mücadele ile millî heyecanı ateşlemiş olurlar. Sada-yı Millet gazetesinin yazarı Zeki Bey’in İttihatçılarca öldürtülmesi, İstanbul’daki mebus seçimi siyasi gündemin diğer maddelerini oluşturur. İttihatçılar, Kanun-i Esasi’nin 35. maddesinde yapılacak bir değişiklikle padişaha Meclis-i Mebusan’ı kapatma yetkisi vermek isterler. Bu girişim, kendi yandaşları arasında bile tepkiyle karşılanır. Yine de sadrazam Said Paşa, 35. maddenin değiştirilmesi teklifiyle istifa eder. O sırada tahtta bulunan Beşinci Mehmet, muhalefetin tüm tepkisine rağmen Said Paşa’yı tekrar Sadaret’e getirir. Said Paşa da meclisi dağıtma kararı alır. Seçim yapılır. Gazi Ahmet Muhtar Paşa kabinesi kurulur. Bir süre sonra da Arnavutluk ayaklanması çıkar. İtilafçıların bu durumdan ittihatçıları sorumlu tuttuğu, Hüküm Gecesi’nde ifade edilir. İsyanlar diğer Balkan devletlerine de sıçrar. İttihatçılar tekrar sahneye çıkarak bir darbe teşebbüsünde bulunurlar ve Balkanlara savaş açılmasını isterler. Tüm bu gelişmeler karşısında bocalayan hükümet, Avrupa devletlerinin desteğine ihtiyaç duyar. İngiltere’ye yakınlığı ile bilinen Kâmil Paşa başkanlığında bir hükümet kurulur. Kâmil Paşa’ya oldukça büyük umutlar bağlanır. Ancak, bu umutlar da boşa çıkar. İngiltere, Osmanlı Devleti yararına hiçbir müdahalede bulunmaz. Savaş tüm hızıyla sürer ve düşman kuvvetleri Çatalca’ya dayanır. İstanbul savaş yaralılarıyla dolu bir şehir haline dönüşür. Sonuçta Osmanlı Devleti, bütün Rumeli’yi kaybeder. İmparatorluğun gayrimüslim unsurlarından olan Balkan Devletleri’nin ayaklanmaları ve bunun sonucunda Rumeli’nin yitirilmesi, bir tepki olarak Türk milliyetçiliğinin yaygınlaşmasında da oldukça etkili olur. Balkan Savaşları’ndan bir süre sonra Birinci Dünya Savaşı çıkar. 20 Temmuz 1914’te “bir önlem” olarak ilan edilen seferberlik, Osmanlı’nın savaşa katılmasıyla askerî bir çağrı haline dönüşür. Osmanlı Devleti bu savaşa Almanya’nın müttefiki olarak katılır. Bu durumda ittihatçıların önde gelen isimlerinden Enver Paşa’nın rolü büyüktür. Osmanlı Devleti, Anafartalar, Çanakkale, Kafkasya cephelerinde büyük kayıplar verir. Savaş, bizim de aralarında bulunduğumuz İttifak Devletleri’nin yenilgisiyle sonuçlanır. 30 Ekim 1918’de imzalanan Mondros Mütarekesi ile Osmanlı Devleti, Birinci Dünya Savaşı’nın mağlup devletlerinden biri olarak savaşı bitirir. Böylece, İstanbul ve tüm Osmanlı Devleti için mütareke dönemi başlamış olur. Bu dönem, özellikle İstanbul’un işgali ile özdeş olarak algılanan bir dönemdir. İmzalanan mütareke antlaşmasının ardından İttihat ve Terakki kendini lağveder. Partinin önde gelen isimleri Talat, Enver ve Cemal Paşalar yurt dışına kaçarlar. 13 Kasım 1918’de müttefik gemilerinden inen 3500 asker İstanbul’u fiili olarak işgal eder. Bu sırada tahtta bulunan Padişah Vahdettin, Üç İstanbul romanında İngilizlerin adamı olarak nitelendirilir. Vahdettin’in bu işgale tepkisizliği bazı kesimler tarafından vatana ihanet olarak algılanır. İşgalciler, çoğu İttihat ve Terakki üyesi olan 150 kadar milliyetçi aydını Malta’ya sürgüne yollarlar. Sürgünden kurtulan İttihatçılar da saklanmak zorunda kalırlar. Siyasi gelişmelerini ana hatlarıyla anlattığımız bu dönemlerde ülke, savaşların etkisiyle, ekonomik açıdan kötüye gitmiştir. İlerleyen kısımlarda değineceğimiz gibi, İstanbul’un işgalinin Anadolu ekonomisi açısından bazı olumlu sonuçları olsa da, genel olarak ülke ekonomisi oldukça kötü bir vaziyettedir. Kapitülasyonlar, ekonomik hayatın en büyük açmazı haline dönüşmüştür. Ekonomik sıkıntıyı en fazla yaşayan Müslüman Türk kesimde bu durumun temel nedenlerinden biri de meslek dağılımıdır. Müslüman Türk toplum genellikle askerlik, çiftçilik, din adamlığı ve devlet memurluğu gibi işlere itibar etmiştir. Bunlar, sözünün ettiğimiz kesimin zenginleşmesi ve imparatorluk içinde sözü geçen bir ekonomik sınıf haline gelmesi için yeterli olmayan mesleklerdir. Savaşlar genel ekonomik yapıyı olumsuz etkilese de, bazı fırsatçılar bu durumdan yararlanmış ve sonuçta “savaş zenginleri” olarak adlandırılabilecek yeni bir ekonomik grup ortaya çıkmıştır. Bu kişilerin çoğu, özellikle ittihatçıların kayırmasıyla, savaş sırasında vagonla şeker ticareti, karaborsacılık gibi yöntemlerle zenginleşmişlerdir. Bazı araştırmacılar, bu durumu ittihatçıların bilinçli bir “ulusal burjuvazi sınıfı yaratma çabası” olarak yorumlarlar. Yeni türeyen bu zengin kesim, memlekette zaten var olan gelir dağılımı dengesizliğinin yeniden ve açıkça göz önüne çıkmasına da yol açar. Sosyal boyutta ise, özelikle mütareke döneminde İstanbul’da birbirinden farklı iki dünya belirir. Bu iki ayrı dünyada temel belirleyici unsur, işgal kuvvetlerine yönelik olarak takınılan tavırdır. Bu dünyalardan ilkinde, işgalcilerin memleketimizde bulunuş gerekçelerini göz ardı eden ya da bu durumu savaşa yeğleyen bir kesim vardır. Bunlar, işgalcilerden rahatsızlık duymamakta ve onları benimser bir görüntü çizmektedirler. Bu dünyalardan diğerinde ise durum farklıdır; işgalciler ve onlara hoşgörüyle yaklaşan kesim başlangıçta yalnızca uzaktan izlenir. Bu izleyişte garipseyen, aşağılayan bakışların varlığı yadsınamaz. Anadolu’da Millî Mücadele’nin tohumlarının yeşermeye başlamasıyla, İstanbul’daki bu ikinci dünya da beklentilerini, ilgisini, varlığını Anadolu’ya yöneltir. Ancak, burada sözü edilen aktif bir destekten çok, gizli bir yardım çabasıdır. Müttefik kuvvetler 15 Mart 1920’de İstanbul’u resmen ablukaya alırlar. Bazı milletvekillerini tutuklarlar. Meclis, bu durumu protesto etmek için 18 Mart’ta kendini fesheder. Milliyetçi milletvekilleri Ankara’ya geçerler. Babıali’nin tepkisi de protesto ile sınırlı kalır. İşgalin ilk günlerinde tutuklanan, sürgüne gönderilen ya da saklanmak zorunda bırakılan ittihatçılar, zamanla affedilmişlerdir. Millî Mücadele, eski ittihatçılar arasında da genellikle olumlu karşılanmaktadır. Ancak, ittihatçıların bu mücadeleye “çağrılma, davet edilme” beklentileri vardır. Bu durum, Üç İstanbul romanında Adnan için de geçerlidir. Millî Mücadele’nin önderi Mustafa Kemal ise, giriştikleri bu mücadelenin, ittihatçılara mal edilmesine karşı daima tedbirlidir. Adı ittihatçılar arasında geçmiş pek çok değerli kişiyi bu tedbir uğruna önemli vazifelerden uzak tutmuştur. Onun bu çabasında, memlekette İttihat ve Terakki’ye karşı oluşmuş büyük öfke temel etkendir. Mustafa Kemal’in tedbir almak zorunda kaldığı konulardan biri de dinî anlamda muhafazakâr kesimi karşısına almamaktır. Şeyhülislam Dürrizade Abdullah’ın milliyetçiler aleyhindeki fetvası halk üzerinde oldukça etkili olmuştur. “Mücadelenin tam ortasında Halife’nin ve Şeyhülislam’ın taraf değiştirmesi çok şiddetli bir darbe oldu ve Ankara müftüsünün karşı fetvasıyla sadece bir nebze telafi edilebildi. Bundan sonra bile milliyetçiler, iplerin kopmaması için uğraşıyorlardı; Dürrizade’nin fetvasından sadece on iki gün sonra Büyük Millet Meclisi oturumuna herkesin içinde yapılan dualarla başladı ve meclis Padişah’a olan bağlılığını teyit etti. 1921 Şubat’ına gelindiğinde Sivas’ta İslami bir konferans yapıldı. Amaç, açıkça dünyadaki Müslüman kamuoyunu bu milliyetçi davanın tarafına çekebilmekti”.3 Millî Mücadele, tüm yoksunluklara, zorluklara, eksikliklere rağmen başarıyla tamamlanır. Bu başarıda Anadolu halkının yardım, destek ve fedakârlığının rolü büyüktür. Yüzyıllardır devletin kutsallığı, padişahın tek ve mutlak otorite olması, halifeye karşı çıkmanın yasak ve günah oluşu gibi inançları benimsemiş olan Anadolu köylüsünün, Millî Mücadele’ye ilgi göstermesi, katılmak istemesi her zaman çok kolay olmamıştır. Bu durumda, Anadolu köylüsüne yönelik ilgisizliğin ve bundan kaynaklanan sevgisizliğin payı oldukça büyüktür. Yakup Kadri’nin bir tür özeleştiri de sayılabilecek olan romanı Yaban’da bu gerçek dile getirilir. Anadolu köylüsünün cahilliğinde, yobazlığında, bilgisizliğinde memleket aydınının sorumluluğu yüksektir. Günümüzde görsel basının oldukça yaygın ve gelişkin olması yazılı basının önemini azaltmış gibi görünmektedir. Ancak, görsel basının ortaya çıkışından ve yaygınlaşmasından önceki dönemlerde yazılı basın oldukça etkilidir. II. Abdülhamit, II. Meşrutiyet, Mütareke ve Millî Mücadele dönemlerinde basın, kamuoyunu yönlendiren en etkili unsurlardan biridir. Basın yalnızca kamuoyunu yönlendirmekle kalmaz, siyasi iktidarların üzerinde de bir baskı ya da denetim unsuru olur. Siyasi iktidarların basın üzerinde sıkı bir sansür mekanizması kurmuş olmaları da, basının gücü, etkisi hakkında açık bir fikir vermektedir. Hüküm Gecesi romanında karşılaştığımız, bazı muhalif gazetecilerin öldürülmesi olayı, kimi durumlarda muhalefeti bir suskunluğa iterken, kimi durumlarda da kamuoyunun iktidara yönelik şiddetli bir tepki duymasına yol açar. Mütareke ve Millî Mücadele dönemlerindeki İstanbul basınının işgale yeterince tepki göstermediği ve sonrasında da Millî Mücadele’yi yeterince desteklemediği şeklindeki yaygın kanı günümüzde de yer yer ifade edilmektedir. O dönemin basın dünyasında tüm bu suçlamaları hak eden bazı örneklere rastlamak mümkündür. Ancak, tüm basın dünyasına aynı suçlamayı yöneltmenin bazı haksız değerlendirmelere de yol açması kaçınılmazdır. O dönem basın dünyasının önemli 3 a.g.e., s.544. isimlerinden olan Ahmed İhsan Tokgöz de, anılarında bu suçlamanın genelleştirilerek tüm basın dünyasına yöneltilmesine karşı çıkar. Millî Mücadele’nin kazanılmış olması ile nihai amaç gerçekleşmiş değildir. Cumhuriyet’in ilanı, bu zaferin siyasi alandaki uzantısıdır. Cumhuriyet’le birlikte tarihimiz yeni bir döneme girmiş olur. Cumhuriyet’in ilanı, siyasi alandaki zorlu mücadelelerden sonra gerçekleşmiştir. Romanlarda yaklaşık olarak anlatılan II. Abdülhamit ve Cumhuriyet dönemleri arasındaki süreç, özellikle Türk edebiyatı açısından pek çok hareketliliği, değişimi de barındıran bir süreçtir. Servet-i Fünun, Fecr-i Ati, II. Meşrutiyet ve Millî Edebiyat şeklinde adlandırılan edebî akımların, dönemlerin, hareketlerin bu yıllar arasındaki edebiyat dünyasının belirleyici nitelikleri olduğu söylenebilir. II. Abdülhamit dönemindeki baskıcı yönetimin temel gerekçe olarak ileri sürüldüğü ve daha çok bireysel duyguların, bireylerin iç dünyalarının romantik bir tarzda anlatıldığı edebiyat zamanla değişime uğrar. Dönemin siyasi gelişmeleri edebiyat dünyasını da yakından etkileyecek boyuttadır. II. Meşrutiyet’in ilanından sonra yaşanan nisbi özgürlük ortamında bazı düşünce hareketleri ön plana çıkar. Balkan Savaşları’nın da etkisiyle milliyetçilik özellikle Türk gençleri arasında heyecanla benimsenen bir düşünce akımı olur. O dönemde sınırları henüz net olarak çizilmemiş olan bu akım kimi savunucuları tarafından turancılıkla özdeşleştirilir. Siyasi gelişmeler de bu ideolojinin devamını sağlayacak niteliktedir. Türkiye Cumhuriyeti’nin kuruluşunda da bu ideoloji bel kemiğidir. Ancak, bu kez sınırlar daraltılmış ve Turancılık düşüncesi yerini Anadolu milliyetçiliğine bırakmıştır. İncelediğimiz romanlarda Türk edebiyatının bu dönemlerini, evrelerini birebir izlemek mümkün değildir. Kiralık Konak romanında Naim Efendi’nin Edebiyat-ı Cedide romanlarından birinin dilini anlamakta zorlandığını belirten satırlar, Servet-i Fünun edebiyatının “dil” konusundaki tutumunu ortaya koyar. Aynı romanda, romantik bir şair olan Hakkı Celis’in zamanla bu niteliğini bilerek terk edip millî edebiyata yöneldiğini görürüz. Hakkı Celis’in yaşadığı bu edebî süreç aslında Yakup Kadri’nin yaşadığı edebî seyirle özdeştir. Cumhuriyet, her alandaki köklü yeniliklerle desteklenmesi, sürdürülmesi gereken bir süreçtir. Panorama romanında, Cahit Halit ile Ahmet Nazmi’nin mektuplarında dile getirilen düşünce de budur. Meşrutiyet döneminden beri yer yer tartışılan laiklik, Mustafa Kemal Atatürk’ün kurduğu Türkiye Cumhuriyeti’nin amaçlarından, ilkelerinden biri haline gelir. Laikliği hayata geçirmek için pek çok yeni düzenlemeler yapılır. Bazı düzenlemeler halkın tepkisine yol açsa da, sonuçta, laiklik devlet düzeninin temel unsurlarından biri olarak yerleşir. Cumhuriyet’in ilk yıllarında da “yanlış Batılılaşma” olarak değerlendirilebilecek bir durum yaşanır. Her ne kadar bu, daha önceki dönemlerde görülen alafrangalık ya da yanlış Batılılaşma durumlarıyla birebir örtüşmese de Yakup Kadri, Ankara romanında bu eski dönemleri hatırlatan sahnelere yer verir. Bu romanda Cumhuriyet’in ilk yıllarında rastlanan bazı tutarsız, millî ideallerden uzak, bu ideallerin gerçek anlamını kavramaktan aciz kimseler sert biçimde eleştirilir. Bu eleştirilerin sertliğinde, sözü edilen bu kimselerin aslında Millî Mücadele’ye, Cumhuriyet’in ilanı gibi güçlü ve köklü bir devrime omuz vermiş kimseler oluşunun payı büyüktür. Yazar, bu kişilerdeki yozlaşmaya, sığlaşmaya karşı hoşgörüsüz ve tahammülsüzdür. Cumhuriyet dönemine gelindiğinde “yeni zenginler”in sayısında büyük bir artış gözlenir. Bunun en büyük nedeni ise, arsa spekülasyonu, emlak alım satımı gibi işlerle uğraşmaktır. Küçük bir taşra vilayetinden bir başkente dönüşen Ankara, özellikle arsa spekülasyonu ile zengin olmak açısından büyük fırsatlar sunar. Tüm bunlara rağmen, Cumhuriyet’le birlikte tarihimizin yeni bir sayfası açılmıştır. Yeni kurulan Türkiye Cumhuriyeti varlığını sürdürmektedir. Dünyadaki önemli siyasi, ekonomik ve askerî gelişmeler ülkemizi de etkilemektedir. Ülke içinde de pek çok alanda yenilikler yapılmıştır. Mustafa Kemal Atatürk’ün ölümü ülkemiz için çok büyük bir kayıptır. Bu kaybın Türk halkını ne kadar üzdüğü Panorama romanında dile getirilir. Her şeye rağmen, yaşanan bu kayıp da Türkiye Cumhuriyeti’nin varlığı sarsılmadan atlatılır. Birincisinden yeterli dersi çıkarmadığı anlaşılan Dünya devletleri, ikinci büyük savaşa girişir. Katılmadığımız bu savaş, özellikle ekonomik anlamda ülkemizde ciddi sıkıntılara yol açar. Halk, İaşe Teşkilatı’nın uygulamalarıyla gıda ve giyim alanlarında ciddi yoksunluklarla karşılaşır. Aynı yıllarda benzer uygulamalar pek çok Avrupa devletinde de yapılmıştır. Ancak, o ülkelerin halklarının bu uygulamalardan fazla şikâyet ettikleri görülmez. Türk halkının bu uygulamaları hoşnutsuzlukla anmasında, gıda ve giysi dağılımının herkese eşit biçimde, adilce yapılmamasının rolü olduğunu Panorama romanında Sırrı Bey ifade eder. Halk bu tür sıkıntılarla boğuşurken memleket zenginlerinden bazıları da paralarını güvence altına alma kaygısına düşmüş ve bu nedenle döviz kaçakçılığı gibi işlere yönelmişlerdir. Atatürk’ün ölümünden sonra din konusunda yeniden bazı düzenlemeler yapılacağına dair beklentiler yaygındır. Panorama romanında Tahıncızade Hacı Emin aracılığıyla ifade edilen bu beklentiler bir seviyeye kadar karşılanır. Okullarda din eğitiminin başlaması, ardından zorunlu hale getirilmesi, İlahiyat Fakültesi’nin açılması bu amaçla atılmış adımlardandır. Ancak, bu adımların atılmasını bekleyen kesim bu kadarla yetinmek niyetinde değildir. Panorama romanı 1950’li yılarda son bulur. Ülkede yeni bir seçim süreci daha yaşanmıştır. Demokrat Parti siyaset sahnesinin en önemli rollerinden birini üstlenmiştir. Yazar, o dönemde ülkede gerici, irticai faaliyetlerin yoğunlaşmakta olduğuna dikkat çekmek ister. Fuat’ın İstanbul sokaklarında sıkça görmeye başladığı ve hoşnutsuzlukla karşıladığı sakallı, takkeli insanlar o dönemde yaygın biçimde karşılaşılan sokak manzaralarındandır. Yazar, romanı, iki aydın ve değerli roman kişisinin başlarının taşlarla ezilerek öldürüldükleri bir tarikat ayini ile bitirir. BİRİNCİ BÖLÜM ROMAN ÖZETLERİ XIV 1. ROMAN ÖZETLERİ 1.1. Üç İstanbul Adnan, 93 Muharebesi olarak bilinen Osmanlı-Rus savaşı sonucu İstanbul’a sığınmak zorunda kalan muhacirlerdendir. Babası Lofçalı Miralay Salim Bey Edirne’de şehit düşmüştür. Adnan, henüz sekiz yaşındayken, annesi Naciye Hanımla birlikte 93 muhacirlerinden olarak İstanbul’a gelmiştir. Ancak, Adnan ve annesi, 93 muhacirlerinden çoğunun karşılaştıkları güçlüklerle karşılaşmamış ve Müşir Sait Paşa’nın Kuzguncuk’taki sıcak yalısına sığınmışlardır. Adnan’ın bu yalıyla ilgili tek olumsuz anısı, verem hastası teyzesinin burada gerçekleşen ölümüdür. Sait Paşa sayesinde Darüşşafaka’ya giren Adnan, yıllar sonra Hukuk Fakültesi’nden yeni mezun bir genç olarak karşımıza çıkar. Adnan, o dönemin pek çok aydın genci gibi II. Abdülhamit muhalifidir. Yazmakta olduğu Yıkılan Vatan adlı romanında da bu muhalif tavrı şiddetle sergilemektedir. Bir gün, Mısır’da bastırmayı hayal ettiği romanda, kendisi hiç yaşamamış olsa da, 93 muhacirlerinin çektikleri güçlükleri, II. Abdülhamit’i yermek ve kendisinin müelliflik yeteneğini göstermek için anlatmaktadır. Adnan’ın yakın arkadaşı Şair Mehmet Raif de 93 muhacirlerindendir. Ancak Raif, muhacirliğin bütün sıkıntılarını çekmiştir. Adnan’ı yaşamamış olduğu, hiç görmediği sıkıntıları yazmaması konusunda uyarmak istese de, Adnan’ın heyecanını yıkmamak için susar. Yazmakta olduğu roman, Adnan’ın muhalif kesim arasında bir yer edinmesine yol açar. Hidayet’in konağında bir koltuk edinmesini de yine bu roman sağlamıştır. Çünkü, “27 yaşında, bâlâ rütbeli ve Osmanlı İmparatorluğunun devlet adamlarından” olan Hidayet bir Avrupa dili bilen, Beyoğlu terzilerinden giyinen ve padişaha söven adamları konağında görmekten mutluluk duyar. Konağında Abdülhamit’e yüksek sesle sövülebilen ve memleketin felaketlerine hıçkırıklarla ağlayan Hidayet, aslında jurnalcidir. Islahat layihaları adı altında saraya sürekli jurnaller yazar. Raif ve başka birkaç kişi Hidayet’le ilgili bu gerçeği dile getirse de 14 Adnan, Hidayet’in bu ağlayışlarından, Abdülhamit’e öfkesinden yola çıkarak tüm bu söylenenlere inanmakta güçlük çeker. Yahudi kökenli Moiz ve Tevfik Hoca da Adnan’ın Hukuk Fakültesinden yakın arkadaşları arasındadır. Tevfik Hoca üçüncü dedesinden başlayan ve bünyesine karışmış olan sefaletle toklara düşmandır ve 93 Harbinde şehit olan iki kardeşini insanlığın kendisine olan borcu olarak kaydetmiştir. Moiz ise “malumatı samimi, gösterişsiz ve gizli”, “memleketin felaketine kimseye göstermeden acıyan”, kendi sefaletiyle eğlenen bir gençtir. Bu üç arkadaşın ortak noktaları, Abdülhamit düşmanlığıdır. Tevfik Hoca, Moiz ve Adnan’la birlikte gittiği genelevdeki Filareti’den çok etkilenir ve sarığı ile cübbesini yakmaya karar verir. Kararını az çok uygulayan Tevfik Hoca avukatlığa başlar ve zenginleşir. Filareti’den yüz bulamayınca da dul bir kadınla evlenir. Ancak, tüm bunları utandığı için arkadaşlarından saklamaktadır. Adnan, Hidayet’in aracılığıyla Maliye Bakanının kızı Süheyla’ya edebiyat hocalığı yapması teklifini alır. Bu, Raif’in de sevinçle karşıladığı bir haberdir. Raif’in bu olumlu tavrı, Adnan’ın bu hocalığı kabul etmesini sağlar. Adnan’ın annesi Naciye Hanım da verem hastasıdır. Maddi olanaksızlıklar nedeniyle hastaya gereği gibi bakılamamakta ve hava değişimi için Heybeli Ada’ya götürülmesi de mümkün olmamaktadır. Adnan’ın babasından kalan son ziynet olan elmas küpelerin satılması da Adnan ve annesinin yeterli bir maddi rahatlığa kavuşmalarını sağlamaz. Abdülhamit’in bakanlarından olduğu halde namuslu olan Maliye Bakanı, yalnız kaldığında zulme kızan, yanında kimse yoksa memlekete acıyan, saraya sadık bir kişidir. Tek dostu Dağıstanlı Hoca’dır. Dağıstanlı Hoca, “gâvur hoca” olarak bilinen, baş açık namaz kılan, Darüşşafaka’daki ders kürsüsünde Abdülhamit’in öldürülmesi için fetva veren olumlu bir roman kişisidir. Dağıstanlı Hoca’nın olumlu referansı, Maliye Bakanının Adnan’a olumlu bakmasını sağlar. Tüm bunlar olurken, devlet ekonomisi de oldukça kötü bir durumdadır. Maliye Bakanı, Reji Müdürlüğü’nden beş yüz lira borç istemekte ve bunu da alamamaktadır. Abdülhamit, Buhari’nin hadis kitabını yaktırmış ve bu olay da İstanbul sokaklarında oldukça yankı bulmuştur. 15 Adnan, İstanbul’da iki ayrı dünya bulur. İlki bizim İstanbul’dur ve Süleymaniye Camii ile özdeştir. İkincisi de Beyoğlu’dur. Adnan, Beyoğlu’nu fethedilmeyen İstanbul şeklinde adlandırır. Romanında Beyoğlu’ndan nefretle söz eden Adnan, gerçek hayatta böyle şiddetli bir nefret duygusundan yoksundur. Hatta orada oturabileceğini bile düşünür. Ancak, Adnan bu durumu kendisinden bile gizlemektedir. Koca Ragıp Kütüphanesi, buranın bahçesindeki Koca Ragıp’ın kabri Adnan için çok önemlidir. Çünkü Adnan, “hilaliyle bir kubbe gördüğü vakit, damarlarındaki ecdat kanıyla sarhoş olmaktadır”. Hidayet’in konağındaki iftar yemeği birçok farklı simayı buluşturur. Konaktaki pek çok antika eşyanın da sergilenmesi fırsatını veren bu iftar yemeği, konuklar arasında memleketin durumu ile ilgili kavgalara da sahne olur. “Konağını namuslu bir eve döndüren bu kavgalar” Hidayet’i sevindirmektedir. Adnan’ın beraberinde götürdüğü Moiz, sağlam malumatı, fikirleri ile ön plana çıkar. Konuklar arasındaki Sakallı Vasfi, Hukuk Fakültesi’nden tanıdığı Adnan’ın kendisi aleyhinde konuşmalar yapacağını düşünerek o gece Adnan’a ömür boyu sürecek bir düşmanlık beslemeğe başlar. Adnan’ın ders vermek için gittiği, Maliye Bakanının Bozdoğan Kemeri’ndeki konağı sessiz, misafirsiz, gösterişsiz bir konaktır. Maliye Bakanının kızı Süheyla ise bilgi, kültür birikimiyle, bu birikimine rağmen mütevazılığıyla, sükûnetiyle Adnan’ı şaşırtmış, onun kendini arkadaş kabul etmesini sağlamıştır. Tiksintiyle andığı pis İstanbul’dan kaçmak istedikçe şair Raif’e ya da ecdat lahitlerine yönelen Adnan, Süheyla’nın gözlerini de yeni bir kurtarıcı olarak kabul eder. Adnan’ın Süheyla ile ilgili bu olumlu algısı, zamanla konağı da kapsar. Hidayet’in konağı ile Maliye Bakanının konağını karşılaştıran Adnan, ilkini fena boyanmış hokkabaza benzetir. Süheyla sayesinde Hidayet’ten kurtulmaya karar verir. Süheyla ile evlenmek istediğine karar veren Adnan, bu isteğin gerçekleşip gerçekleşmeyeceği konusunda pek çok tereddüt yaşar. Uzun bir mektupla Hidayet’e arkadaşlıklarının bittiğini anlatan Adnan bu tutumunu da fazla sürdüremez. Adnan’ın annesine pahalı bir hekim getiren Hidayet, Adnan’ı da yanına alarak konağına döner. Hidayet, Adnan için, bu kez de Kurmay Mareşal’in kızı Belkıs’a tarih hocalığı işini bulmuştur. 16 Kurmay Mareşal’in Mermer Yalısı oldukça zevkli biçimde Avrupai eşyalarla döşenmiş, barındırdığı maddi refahı yansıtan bir yalıdır. Belkıs da oldukça güzel bir kadındır. Adnan, yalıdan da Belkıs’tan da oldukça etkilenir. Süheyla ile Belkıs’ı kıyaslar ve Belkıs için Süheyla ile evlenmek fikrinden vazgeçer. Belkıs ise evli ve kocasına âşık bir genç kadındır. Belkıs’ın kocası Hüsrev, fiziki olarak oldukça etkileyici, genç, güçlü bir miralaydır. İngiliz hayranıdır, av ve kumara düşkündür. Adnan’ın hayranlık beslediği Belkıs’ı beğenmediğini söylemesi, Adnan için oldukça etkileyici bir haber olmuştur. Adnan, aldığı bu haberle Belkıs’ın tahtından yuvarlandığını düşünür. Belkıs’ı elde etme hayalleri kurar, ancak, Aksaray’daki evini hatırlamak bu hayallerinin son bulmasına yol açar. Tüm bunlar yaşanırken Süheyla da Adnan’a âşıktır. Evlenmesi için kendisine sunulan taliplileri geri çevirir. Dile getirmese de, babası, onun Adnan’a âşık olduğunu anlamıştır. Bunun üzerine, Adnan’ı kendince tetkik eder, onun iyi bir damat olacağına karar verir ve Dağıstanlı Hoca’dan bu işe ön ayak olmasını ister. Adnan, Dağıstanlı Hoca’nın ilettiği bu fikri reddeder. Kendisine açıkça hiçbir şey söylenmese de, reddedildiğini anlayan Süheyla aşk acısından muzdarip olur. Dağıstanlı Hoca, Adnan’a Süheyla’nın kendisi için çıldırdığını söyler. Bundan cesaret alan Adnan, Süheyla’yı tacize kalkışır. Süheyla’nın tepkisi oldukça sert olur ve Adnan’ı evden kovar. Adnan, bir süre sonra Süheyla ile evlenmek istediğine karar verir ve bunu Dağıstanlı Hoca’ya iletir. Ancak, bu kez de Süheyla evliliğe yanaşmaz. Adnan, Süheyla’nın bu kararını sevinçle karşılar, çünkü bir gece içinde bu evlilik fikrinden tamamen vazgeçmiştir. Adnan, Tevfik Hoca ile ortak olarak avukatlık yapmaya başlar. Bu arada Tevfik Hoca, ilk karısından boşanmış ve eskiden birlikte gittikleri genelevde Adnan’ın sevgilisi olan Filareti ile evlenmiştir. Süheyla, Adnan’a bir mektup yazarak, kendisiyle evlenmek istemesinin ona acımasından kaynaklandığını bildiğini ifade eder. Bu merhameti hakaret kabul ettiğini belirtir. “Sizin acınacak hale geldiğiniz gün ben size merhamet ederek sizinle evlenmek isteyeceğim” der. Adnan, bu mektubu umursamadan Belkıs’la derslerini sürdürür. 17 Bayram tebrikine gidecek kadar ananenin esiri bir görüntü içinde olmaktan kaçınan Adnan, Fransızca öğretmeni Kadri’nin evine bayram ziyaretine gider. Kadri’nin karısı Zehra’yı çok beğenir. Sonrasında Zehra ile sıkça buluşurlar. Zehra kocasını Adnan’la aldatmaktadır. Kadri ise kanser nedeniyle hastaneye kaldırılır. Kadri, ölmeden önce karısını Adnan’a emanet eder. Kadri öldüğünde önce Zehra ile evlenmeyi düşünen Adnan, bu düşünceden çabucak sıyrılır. Bir süre sonra da, evlenme bahsi açılır korkusuyla Zehra’ya gitmekten vazgeçer. Adnan’ı ideal damat adayı olarak gören bir başka isim de Sofular Mahallesinde oturan Tapu Müdürü Senih Efendi’dir. Kızı Melahat’i Adnan’la evlendirmeyi düşünür. Ancak, bu düşüncesi gerçekleşmez. Bu izdivaca aracılık etmesi istenen Süleyman, Senih Efendi’nin karısı Macide ile gayri meşru bir ilişki yaşar. Macide genç, hırslı, tutkulu bir kadındır, kocasının cimriliğinden, uyuşukluğundan hoşnutsuzdur, ona karşı sevgi, saygı, aşk benzeri duygulardan yoksundur. Adnan ile evlendirilemeyen Melahat, Sait’le evlendirilir. Ancak Melahat, düğün gecesi evden kaçar ve eş cinsel bir ilişki yaşadığı komşusu Seniha’nın evine sığınır. Seniha, Sakallı Vasfi’nin karısıdır. Sakallı Vasfi, romanın en olumsuz kişilerindendir. Çıkarcı, yalancı, ikiyüzlü biridir. Hidayet’e kendisi ile ilgili olumsuz şeyler anlatacağı vehmiyle Adnan’a da düşman kesilmiştir. Macide ile ilişkisini sürdüren Süleyman ise, Kadri’nin karısı Zehra ile birlikte basılmıştır. Zehra, kocasının ölümünden sonra hayat kadını ve ardından da genelev işletmecisi olmuştur. Karısının kendisini Süleyman ile aldattığını öğrenen Senih Efendi, hemen felç olur. Senih Efendi’yi ziyarete gidenlerden biri de Adnan’dır. Bu ziyaret Macide ile Adnan arasında bir ilişkinin başlamasına neden olur. Macide, Adnan’dan hamile kalır. Adnan, Macide’nin çocuğu düşürmesini ister. Adnan’ın sert tavrı karşısında Macide, ona bir oyun oynayarak çocuğu düşürmüş gibi yapar. Parasızlıktan çok bunalan Sakallı Vasfi, bu durumdan kurtulmak için jurnalcilik yapar, Adnan’ı Zaptiye Bakanı’na jurnal eder. Adnan, cebinden Meşveret gazetesi çıkan Süleyman’ın yakın tanıdığı olması gerekçesiyle de iki gece nezarette tutulur. Annesinin ricasıyla Reji Komiseri Nuri Bey ve Arap İzzet Paşa, Adnan’ın salıverilmesini sağlarlar. 18 Adnan’ı jurnal etmekle umduğu kazancı bulamayan Sakallı Vasfi, bu kez de, Adnan’ı serbest bırakan Zaptiye Bakanı’nı saraya jurnal eder ve bu sayede Taif’e kaymakam tayin edilir. Bu arada Maliye Bakanı ve Belkıs’ın kız kardeşi ölür. Her ikisinin cenazesi de aynı gün kaldırılır. Adnan, Belkıs için, onun kız kardeşinin cenazesine katılmayı yeğler. Tevfik Hoca ile ortaklığını bitiren Adnan, Selanik’teki arkadaşı Moiz ile mektuplaşmaktadır. Bu mektuplar, Adnan’ı İttihat ve Terakki’nin İstanbul’daki adamı haline getirir. Bir süre sonra mektuplar, Zaptiye Teşkilatı’nın eline geçer. Adnan tutuklanır, sonra da sürgün edilir. O sürgündeyken annesi ölür. Cenazesini Dağıstanlı Hoca ile Şair Raif kaldırır. Macide de, Adnan’dan olan oğlunu doğurmuş, bakması için Eczacı Karnik’in karısı Sürpuhi’ye vermiştir. Macide, artık bir hayat kadınıdır. Konukları arasındaki bazı önemli kimseler, Macide’yi Sofular Mahallesi halkının gözünde yüceltmiştir. Senih Efendi’nin ölümünden sonra, Macide, evi bir genelev haline dönüştürür. Bir süre sonra, verem hastası olur. Bu arada 10 Temmuz günü gelir. Meşrutiyet ilan edilir. Sofular Mahallesinin halkı mahalleye dönen Sakallı Vasfi öncülüğünde Macide’nin evini taşlayıp onun fahişeliğini dile getirir. Aynı saatlerde Macide de hayata gözlerini kapamıştır. Sakallı Vasfi ise kendine İttihat ve Terakki’nin mahalledeki temsilcisi rolünü üstlenir. Meşrutiyet’in ilanıyla birlikte İstanbul’un en önemli, etkili adamlarından biri haline gelen Adnan, Sakallı Vasfi’nin bu konumundan rahatsız olsa da, bunu dile getirmez. Sakallı Vasfi, karısının ölümünden sonra, mirasını düşünerek Senih Efendi’nin kızı Melahat’le evlenir. Meşrutiyet’le birlikte, Kurmay Mareşal de sürgüne gönderilir. Adnan, çok çabalasa da bu olayın önüne geçemez. Belkıs ve annesi ise Mermer Yalı’da kalırlar. Ekonomik anlamda ciddi güçlükler yaşasalar da ellerinde kalan para, mücevher yaşam standartlarını korumaya yetecek miktardadır. Belkıs, kocasından da 19 boşanmıştır. Adnan, artık, zengin, önemli bir avukattır. Beyoğlu’ndan giyinmeye başlar. Cağaloğlu’ndaki bir konağa taşınır. Eski dostu Adnan’ı yobazlar ve halkın gözündeki görüntüleri konusunda uyaran Dağıstanlı Hoca, uyarılarının dikkate alınmadığını görür. Belkıs’ın annesinin ön ayak oluşu ile Belkıs’la Adnan evlenir. Nişantaşı’nda bir konakta yaşamaya başlarlar. Yeni konaklarının vekilharcı da Süleyman olmuştur. Mesut bir aile görüntüsü çizseler de aralarında birinin taşralılığından, ötekinin zenginliğinden, asaletinden kaynaklanan aşılamaz uzaklıklar vardır. Belkıs, her fırsatta kocasını hor görmeyi, onu aşağılamayı seçer. İttihat ve Terakki iktidarında, istedikleri makamları elde edemeyen Hidayet, Hulusi Paşa gibi isimler, İttihat ve Terakki aleyhtarı kesilirler. Tüm bunlar yaşanırken Trablusgarp İtalyanların işgaline uğrar. Adnan, bu durumda İttihat ve Terakki’nin bir kusuru olmadığını ifade eder. Adnan, artık, çok zengindir. Bazı zamanlarda orta halli insanlara imrendiğini zannetse de, parasızlık düşüncesine tahammül edemez. Birinci Dünya Savaşı başlamıştır. Süheyla, Hilal-i Ahmer’de gönüllü hasta bakıcılık yapmaktadır. Adnan’a imzasız bir mektup yazarak onu memleket meselelerine, savaşta yaralananlara, ölenlere olan uzaklığı, halkın gözündeki ürkütücü imajı nedeniyle eleştirir. Mektubun Süheyla’dan geldiğini anlayan Adnan, yazılanları Süheyla’nın kadınsı kıskançlığı olarak değerlendirir. Bu arada, Talat Paşa’nın kovduğu Sakallı Vasfi de Hürriyet ve İtilaf Partisi’ne katılmıştır. Ancak, savaş yıllarında İttihat ve Terakki üyesi olmadığı için hayıflanmaktadır. Çünkü, o yıllarda ittihatçı olmak demek “Alman markı dolu İngiliz kasası, kapısı istimbotlu yalı, apteshanesi kaloriferli konak, pahalı metres, Viyana seyahati, Berlin ticareti” demektir. Vasfi, kendisini kovduranın Adnan olduğuna inanmaktadır. Adnan’a dalkavukluk eden isimlerden biri de Naşit’tir. Belkıs’ın da uzak akrabası olan Naşit, Adnan’ın isminden yararlanarak Meşrutiyet döneminde de zengin bir adam olmayı, öyle kalmayı başarır. Belkıs da bu durumdan hoşnuttur, Naşit’i çok beğendiğini ifade eder. 20 Eskisi kadar itibar görmeyen Hidayet, bu duruma daha fazla katlanamaz ve ölür. Adnan, Hidayet’in eşyasını özellikle de şark odasını satın almak ister, ancak bir başkası ondan önce davranmıştır. Şark odasını satın alan kişi Moiz’dir. Çok zengin bir adam olarak, eşi Raşel’le İstanbul’a dönmüştür. Oldukça zengin, gösterişli bir evleri, eşyaları, yaşantıları vardır. Raşel, eşini aldatmaktadır. Moiz de bu durumdan haberdardır. Raşel, bir sefarethane balosuna onun eşliğinde katılabilmek için Adnan’la da birlikte olur. Adnan’ın konağı, Abdülhamit dönemindeki Hidayet’in konağı gibi bir konak haline dönüşmüştür. Ricacılar, iktidara yakın olmak isteyenler, içerden iktidara muhalefet etmeye başlayanlar konağın gedikli misafirleri arasında yer alırlar. Sarıkamış’ta yaşanan felaket, konakta günlük siyasete malzeme olur. Adnan, Enver Paşa’nın kötülenmesi için durumu bir vesile olarak kullanır. Sarıkamış’ta ölenler arasında Dağıstanlı Hoca’nın oğlu da vardır. Hoca, bu olayın ardından çıldırır, sonra da ölür. Kötürüm olan karısı ise Darülaceze’ye kaldırılır. Belkıs’ın amcasının hizmetçiden olma oğlu olan ve babasından kalan parayı Paris’te kadınlarla yiyip bitiren, ihtiyar kadınlarla birlikte olarak geçimini sağlayan, aç kalınca Fransız ordusuna gönüllü yazılıp Kumkale’de esir düşen, Anadolu’daki üsera karargâhından kaçıp İstanbul’a gelen Cevat, Belkıs’la Adnan’ın evine sığınır. Adnan’ın bütün hoşnutsuzluğuna rağmen, Belkıs Cevat’ın varlığından memnundur ve onun eve temelli yerleşmesini sağlar. Adnan’la Belkıs, Prens Hasan’la Prenses Bahire’nin köşkünde bir baloya katılırlar. Hilal-i Ahmer’den Süheyla’nın yakın arkadaşı olan Prenses Bahire, Adnan’la Süheyla arasında yaşananlardan haberdardır. Süheyla, o gece, etkileyici bir görüntü içinde Adnan’ın karşısına yıllar sonra tekrar çıkmıştır. Adnan’ı aşağılamamak için, onunla ilk kez tanışıyormuş gibi davranır. Belkıs, baloda gördüğü Ahmet adlı bahçıvan çırağını, kendi konaklarına uşak olarak getirtir. Bir süre sonra Belkıs’ın inci gerdanlığı kaybolur. Aslında gerdanlığı alan Cevat’tır ve onu bozdurup parasını da barlarda yemiştir. Ancak, bu olay Uşak Ahmet’in üstüne yıkılır. Ahmet, karakolda oldukça fazla dayak yer, hastanelik olur, 21 sonra da masumiyeti anlaşılır. Belkıs’ın tepkisinden çekinen Adnan, hırsızın Cevat olduğunu dile getiremez. Siyasi koşullar değişir. Mütareke imzalanır. Adnan, İngilizlerin adamı olarak bilinen Naşit’in konağında saklanmak zorunda kalır. Tüm parasını da kaybetmiştir. Belkıs da bir Rus prensle tanışıp onunla evlenmeye karar vermiştir. Adnan’la Belkıs boşanırlar. Adnan’ın saklanmak zorunda kaldığı günler son bulur. Tepebaşı’nda bir otele yerleşir. Bu arada Cevat da, Moiz’in karısı Raşel’in sevgilisi olarak, onun evine yerleşmiştir. Uşak Ahmet de bu evde çalışmaya başlamıştır. Rus prensle evlenen Belkıs, umduğu hayat koşullarını bulamamıştır. Kocası morfin müptelasıdır. Kocasının üvey kardeşi yaptığı sahte antikalarla geçimlerini sağlamaktadır. Belkıs, bu koşullara bir süre dayanır. Ancak, sonra Amerika’ya gider ve orada da intihar eder. Adnan, Tepebaşı’ndaki otelde, Ankara’dan çağrılacağı günü beklemektedir. Prenses Bahire’nin ısrarıyla, onların köşklerine yerleşir. Süheyla da oradadır, ancak, kendisini Adnan’a göstermez. Adnan, ciddi bir rahatsızlık geçirir, ancak iyileşir. İyileşmesinde Süheyla’nın payı büyüktür. Millî Mücadele’yi gururla izlediğini dile getiren Adnan, Ankara’dan beklediği çağrıyı alamamanın düş kırıklığını yaşar, ancak bu duyguyu kimseye belli etmez. Adnan’la Süheyla evlenirler. Adnan, bir avukatlık bürosu açar. Ancak, evin geçimini de, iş yerinin giderlerini de Süheyla karşılamaktadır. Süheyla bu konuda oldukça duyarlıdır. Adnan’ı incitmemeye, onun gururunu kırmamaya özen gösterir. Adnan, geçmişte Belkıs’a da yaptığı gibi, bulduğu ilk fırsatta Süheyla’yı aldatır. Ancak, Süheyla bu durumdan habersizdir. Uşak Ahmet, çalıştığı evin hanımı Raşel’e âşıktır. Raşel ise Cevat’tan hamile kalmıştır. Bunu, eşine haber verecekken, eşinin intihar ettiği haberini alır. Moiz, içine düştüğü ekonomik sıkıntı nedeniyle intihar etmiştir. Raşel, Cevat’la evlenmeyi planlar. Ancak, Uşak Ahmet, Cevat’ı öldürür. Adnan, yazıhanesinde dava beklemektedir. Aylar sonra kendisine gelen ilk dava, Uşak Ahmet’in davasıdır. Cevat’ın öz annesi olan kadın, oğlunun katilinin idamı için Adnan’a gelir. Adnan, bu davayı alır. 22 Bu arada siyaset sahnesinde de önemli değişiklikler olmuştur. Siyasetin en önemli merkezlerinden biri, artık, Naşit’in konağıdır. Uşak Ahmet’in davasında Adnan’a yalancı şahit bulma konusunda yardım eden kişi Sakallı Vasfi’dir. Mahkeme devam ederken, Adnan, Süheyla’nın kendisine yıllar önce yazdığı mektubu hatırlar. Süheyla, o mektupta “acınacak hale geldiğiniz gün size varacağım” diye yazmıştır. Bunu hatırlayan Adnan, evden kaçmak ister. Ancak, gidecek bir yeri yoktur. Mahkemeden Uşak Ahmet’in idam kararı çıkar. Adnan, Sakallı Vasfi’nin isim vermeden anlattıklarıyla Ahmet’in kendi oğlu olduğunu anlar. Oğlunu idam ettirmek için uğraşmış olduğunu görür. Adnan da verem hastası olmuştur. Hastalığı iyice ilerler ve Süheyla’nın doğumunu görmeden ölür. Cenazesine katılanlar, Adnan’ın dedikodusunu yapmaktan çekinmezler. Mahalle imamının cenaze namazını kıldırması için de Süheyla’nın para vermesi gerekir. Cenazede, uzaktan, sessizce ağlayan tek kişi şair Raif’tir. Son günlerinde Adnan’ın sağlığını sormak için gelmiş, ancak onunla görüşmemiştir. Cenazede de bulunarak eski dostu için gözyaşlarını akıtmıştır. Adnan’ın ölümüyle, evini değiştirmek isteyen Süheyla, oğlu Salim ile fazlaca ilgilidir. Taşınma işlemi sırasında Adnan’ın eşyaları arasında Belkıs’ın fotoğrafını bulur. Adnan’ın diğer eşyaları, tamamlayamadığı kitabı ile birlikte onun da yakılmasını ister. 23 1.2. Kiralık Konak Başlıca fazileti itaat ve hürmet olan Naim Efendi, pek içli, pek nazik bir adamdır. Senelerce devletin yüksek mevkilerinde bulunduktan sonra emekliye ayrılmıştır. Memuriyeti boyunca pek çok tatsız durumla, kirli ilişkilerle karşılaşmış olsa da devlete ve devlet adamlarına karşı saygılıdır. Memuriyetten ayrıldıktan sonra evinin, ailesinin geçimini, babasından kalmış olan serveti idare ederek sağlamaktadır. Naim Efendi, Cihangir’de bir konakta, kızı, damadı ve torunları Cemil ve Seniha ile yaşamaktadır. Klasik bir Osmanlı konak hanımı olan eşi Nefise Hanım birkaç yıl önce vefat etmiştir. Nefise Hanım’ın ölümünden sonra, ev idaresi kızları Sekine Hanım’a geçmiştir. Ancak, Sekine Hanım çekingen, iradesiz, tembel bir kadın olduğu için her alanda kocasının nüfuzuna ve çocuklarının arzularına uygun hareket etmektedir. Bu nedenle, Nefise Hanım’ın ölümünden sonra evin düzeni, evdeki günlük yaşam Servet Bey’in arzusuna göre şekillenmiştir. Naim Efendi’nin damadı olan Servet Bey, Müslümanlıktan ve Türklükten nefret eden bir kazasker oğludur. Kayınvalidesinin ölümünden sonra mobilyalardan, hizmetçilerden başlayarak tüm eve Avrupai bir üslup kazandırmaya çalışmıştır. Cemil, yirmi yaşında bir mektep çocuğu olarak Beyoğlu gece hayatının gediklilerindendir. Gazino, bar eğlenceleri, Beyoğlu’ndan metresler onun hayatının vazgeçilmez parçalarıdır. Seniha ise alaycı, şuh, daima en son çıkan moda gazetelerinin resimlerine benzeyen, serbest tavırlı, değişken ruhlu bir genç kızdır. Aile ekonomik anlamda türlü sıkıntılar yaşamaktadır. Naim Efendi, babasından kalan servetin büyük bir kısmını tüketmiştir. Yine de ailenin yüklü miktarda borcu vardır. Naim Efendi, bu durumu özellikle Seniha’ya hissettirmek istememekte ve onun isteklerini elinden geldiğince karşılamaya çalışmaktadır. Torunlarının son derece serbest hareketleri, yaşantıları Naim Efendi’ye tuhaf gelse de, onlara olan aşırı düşkünlüğü ve tüm bunların asrın icabatı olduğuna dair söylenenler, onun tüm olup bitenlere karşı yalnızca izleyici bir konumda kalmasına neden olmaktadır. Faik Bey, Cemil’in yakın arkadaşıdır. Konağın her odasına istediği her saatte rahatça girip çıkabilmektedir. Bu nedenle Seniha da ona olan tavırlarında oldukça 24 serbesttir. Faik Bey, bir müddet Avrupa’da yaşamış bir gençtir. Hareketlerinde samimi bir Frenk zarafeti vardır. Kadınlar arasında oldukça rağbet kazanmış, çapkın bir gençtir ve kumar düşkünüdür. Naim Efendi’nin kız kardeşinin torunu olan Hakkı Celis, genç bir şairdir. Romantik aşk şiirleri yazmaktadır ve Seniha’ya âşıktır. Seniha, dönemin sosyetik kesiminden sayılabilecek küçük bir arkadaş grubuna sahiptir ve gündelik hayatının büyük bir kısmını onlarla geçirmektedir. Bu küçük grupta Faik Bey’le flört etmeye, Hakkı Celis’i romantik duyuşlarla etkilemeye çalışan genç kızlar da yer alır. Hakkı Celis, Seniha’ya olan aşkını açıkça itiraf etmese de, her hareketinden açıkça belli olan bu durumu saklamak için bir çaba da harcamamaktadır. Başka kadınların ilgisi ve Faik Bey’in bunlara yönelik olumlu tavırları Seniha’da kıskançlık duygusuna yol açar. Bu duygu ve beraberinde Seniha’da görülen kadınsı güdüler Seniha’nın Faik Bey’e arkadaşlık dışında bir yaklaşım sergilemesine yol açar. Faik Bey de Seniha’ya aynı şekilde yanıt verir ve aralarında bir aşk ilişkisi başlar. Her ikisi için de büyük bir sürpriz sayılabilecek bu ilişki, özellikle Büyükada’da, gözlerden uzak biçimde doludizgin yaşanır. Ancak, bu ilişkinin yankıları İstanbul’a kadar uzanır. Konağa gelen imzasız mektuplar, Seniha’nın bu ilişkisini, o döneme göre ahlak dışı tavırlarını Naim Efendi’ye ve Servet Bey’e duyurmak için yazılmıştır. Naim Efendi bu durumu damadı ile konuşmak istese de, onun sert tavırları karşısında sessiz kalmayı seçer ve yazılanların doğru olmadığına, olamayacağına inanmayı dener. Naim Efendi’nin kız kardeşi ve Hakkı Celis’in büyük annesi olan Selma Hanım otoriter ve eski değerlere sıkıca bağlı bir konak hanımıdır. Seniha’nın serbest tavırları, gezip dolaşmaları konusunda Naim Efendi’yi sert bir üslupla uyarmayı dener. Kız kardeşine daima sevgiyle, saygıyla yaklaşan Naim Efendi ise, onun anlattıklarını biraz abartılı bulur. Anlattıkları doğru olsa da Selma Hanım’ın hoşgörüsüzlükle gereğinden fazla bir tepki verdiğini düşünür. Seniha ile Faik arasındaki ilişki, saklanamaz boyutlara ulaşır. Seniha’nın dadısı Madam Kronski bu ilişkiyi tüm aile bireylerine bütün açıklığıyla anlatır. Naim Efendi bu durum karşısında, yalnızca, evlilik seçeneğini düşünür. Bunu sağlamak için Faik Bey’in babası ile görüşmeye gider. Kendisi için çok zor olan bu 25 ziyaret, sonucu açısından da gayet olumsuzdur Faik Bey’in babası, maddi açıdan iyi bir durumda olmayan bir gelin adayına hiç sıcak yaklaşmamaktadır. Faik Bey de evlilik düşüncesine uzak, havai bir gençtir. Büyük babasının bu ziyaretini öğrenen Seniha, kendisinin küçük düşürüldüğünü düşünerek son derece öfkelenir. Büyük babasına giderek, evliliği maddi bir anlaşma olarak gördüğünü, bu açıdan Faik Bey’in uygun bir koca olmadığını ve onunla evlenmeyeceğini söyler. Naim Efendi, Seniha’nın bu sözleri karşısında ciddi bir şok yaşar ve onunla bir daha görüşmemeye, konuşmamaya karar verir. Sağlığı da oldukça bozulur. Faik Bey’in bir kumar borcu için Seniha’dan yardım istemesi, Seniha’nın ona olan hislerinde şiddetli bir sarsıntıya neden olur. Bu arada, arkadaşlarından birinin Avrupa’ya gideceğini öğrenmesi, Seniha’nın bulunduğu ortamdan, evden, şehirden kaçmak için hep duyduğu arzunun bir anda artmasına yol açar. Seniha, hiç kimseye bir şey söylemeden Avrupa’ya kaçar. Bu olay, tüm aile bireyleri için oldukça sarsıcı bir gelişme olur. Seniha, Avrupa’dan ara sıra yazdığı mektuplarda kendi durumunu, sağlığını bildirir, para ister. Servet Bey, Seniha’nın kaçışından Naim Efendi’yi sorumlu tutar. İçinde hep var olan “apartmanda yaşama” isteği, bu suçlamayla birleşir Seniha’nın Avrupa’dan dönecek olması da bu duruma eklenir. Böylece Servet Bey, Sekine Hanım ve Cemil, konaktan ayrılarak Şişli’de bir apartmana taşınırlar. Naim Efendi’nin sağlık durumu ise iyi değildir. Kardeşi Selma Hanım, Naim Efendi’yi kendi yanına almak ister. Konağın da kiraya verilmesi ona göre en uygun seçenektir. Selma Hanım’ın evine taşınmayı istemeyen Naim Efendi, bu seçeneği öteleyebilmek için konağın kiraya çıkarılmasını kabul eder. Selma Hanım’a karşı kabul eder göründüğü bu durumu, gerçekte kabullenmemektedir. Konağı görmeye gelen kiracı adaylarının kapıdan savılmasını ister. Naim Efendi’nin konaktan ayrılmak istememesinde hatıralarının payı büyüktür. Ancak, tek neden hatıralar değildir. Konak, zamanla Naim Efendi’nin sığınağı haline gelmiştir. Dış dünyadan, asrın icabatı olan şeylerden kaçarak konağa sığınan Naim Efendi, damadının, torunlarının davranışlarından da odasına sığınmıştır. Zaman içinde Naim Efendi de kendisini konakla özdeş algılar, onunla birlikte yok olup gideceğini düşünür. 26 Seniha, Avrupa’dan döner, Şişli’deki apartmanda ailesiyle yaşamaya başlar. Buradaki günlük yaşantısı da alafranga bir anlayışa göre düzenlenmiştir. Kadınlı, erkekli, içkili davetler, yemekler bu yaşantının en önemli unsurlarıdır. Naim Efendi’nin dış dünyayla en güçlü, hatta tek bağı ise Hakkı Celis’tir. Genç adam, Naim Efendi’yi sıkça ziyaret etmekte, ona konak dışındaki dünyadan önemli olayları anlatmaktadır. Naim Efendi ise ona hep Seniha’yı sormaktadır. Hakkı Celis, Seniha’nın gündelik yaşantısından söz etse de, onun hayatına giren birkaç farklı erkekten, evlenmek üzere iken son bulan ilişkilerinden söz etmez. Tüm bunlar yaşanmakta iken İstanbul’da seferberlik ilan edilmiştir. Şehir, cepheden dönen yaralı askerlerle ve cepheye gitmek için hazırlananlarla doludur. Bu manzaradan etkilenen Hakkı Celis, kendi içinde bir sorgulamaya girişir. Naim Efendi’yi ve onun neslini, Seniha ve onun gibilerin var oluşlarından sorumlu tutar. Ona göre, Naim Efendi’nin nesli sessiz, tepkisiz kalarak Seniha’ların var oluşlarına yol açmıştır. Hakkı Celis, tüm milletin Seniha ve onun gibilerden oluşmadığını idrak eder. Ona göre, Seniha ve onun gibiler bu milletin çürümüş uzuvlarıdır ve savaşla birlikte havaya kalkan ve geri kalan milyonlardan oluşan kılıç bu uzuvları da kesip atacaktır. Hakkı Celis, bu düşüncelerle ve Seniha’ya çok da düşünmeden söylediği “ölüm adamı olurum” sözünün de etkisiyle cepheye gitmeye karar verir. Çanakkale Cephesi’nde savaşmaya gider. Naim Efendi de, bakımsızlıktan, terk edilmişlikten iyice çürümeye başlayan konağın içinde iyiden iyiye can çekişmektedir. Roman, Senihaların evinde bir akşam yemeği sahnesiyle son bulur. Yemekte Seniha’nın son nişanlısı Binbaşı Azmi Bey de vardır. Azmi Bey’in arkadaşı olan ve cepheden dönmüş olan Hüsnü Bey, Hakkı Celis’in cephede şehit düşüşünü anlatır. Seniha’yı etkilemek için anlatılan bu acıklı sahne karşısında Seniha son derece tepkisizdir, “sadece güzel ve süslüdür”. 27 1.3. Nur Baba Nur Baba, İstanbul’da eski bir Bektaşi dergâhının mürşididir. Selefi Afif Baba’nın ölümüyle mürşitliği üstlenmiştir. Selefinin eşlerinden Celile Bacı ile evlenmiştir. Nur Baba dergâhı cem ayinleri, içki meclisleri ile klasik bir Bektaşi dergâhı görünümündedir. Ancak, Nur Baba’nın kadınlara olan düşkünlüğü, meclislerde içkinin, muhabbetin fazlalığı gibi nedenler diğer dergâhların Nur Baba’ya ve onun müritlerine mesafeli durmalarına yol açmıştır. Nur Baba’nın muhibbeleri arasında Ziba Hanım önemli bir isimdir. Ziba Hanım, Abdülaziz devrinin saray erkânından Safa Efendi’nin kızıdır. Çocukluğu, babasının düzenlediği saz âlemleri ile geçmiştir. Kardeşi Sacit Bey de aynı evde büyümüş olmasına rağmen, Ziba’dan oldukça farklı bir karaktere sahiptir. Ziba Hanım, kendisini erkeklerin yoğun ilgisine kaptırarak ailesinin ve kendisinin ismini, namusunu lekeleyebilecek pek çok davranış sergiler. Bununla da yetinmeyerek Nur Baba dergâhına katılır, canını da malını da Nur Baba’ya bağışlar. Bu olay, kardeşi Sacit Bey’in Ziba Hanım ile ilişkisini kesmesine yol açar. Nur Baba ile Ziba Hanım arasındaki ilişki mürşit-muhibbe ilişkisinden daha ileri boyutlardadır. Ziba Hanım yıllarca Nur Baba’nın âşıklığını yapmıştır. Ziba Hanım’ın yeğeni Nigar Hanım, otuz yaşlarında, güzel bir kadındır. Madrid Sefiri Eşref Paşa ile evlidir ve iki çocuğu vardır. Nur Baba, bir tesadüf eseri olarak gördüğü Nigar’ın güzelliğinden çok etkilenir ve onu dergâha çekebilmek için türlü oyunlar oynar. Nur Baba’nın oyunlarından ilki, Ziba Hanım’ı Nigar’ı dergâhtan uzak tutmaya çalışmakla suçlamaktır. Bu suçlamada Ziba Hanım’a yönelik, kıskançlık ve aşkını kaptırmaktan korkmak imaları saklıdır. Ziba Hanım bu duruma son derece öfkelenir ve bir meydan okuma olarak Nigar’ın Nur Baba ile bir içki meclisinde karşılaşmasını sağlar. Nur Baba, sonrasında da gönderdiği ricacılarla Nigar’ı sürekli olarak dergâha davet eder. Nigar, farkında olmadan Bektaşilere özgü tavırları takınmaya başlar. 28 Macid, Nigar’ın kocasının akrabalarındandır. Bir arkadaş, dost olarak zamanının çoğunu Nigar’la birlikte geçirmektedir. Macid, farklı bir sosyal ortam tanımak arzusuyla Nigar ve Ziba Hanımla birlikte Nur Baba dergâhındaki bir cem ayinine katılır. Bu ayin, Macid için oldukça ilginç ve tahammül edilmesi güç sahnelerle doludur. Nur Baba, o geceden sonra bir âşık vasfı ile sürekli olarak Nigar’ın çevresinde dolaşıp durur. Durumu fark eden Macid, onu bu kadar cesaretlendirdiği için Nigar’a öfkelenir. Nur Baba’nın ısrarı Nigar’ın kalbini çalar. Genç kadın Nur Baba ile bütün bir yaz Çamlıca tepelerinde, Boğaziçi korularında, Marmara sahillerinde sevişir. Yaz mevsiminin bitmesiyle Nigar Hanım kocasının kışlık konağına taşınır, orada her açıdan çok daha kısıtlı bir yaşam sürmektedir, dergâha gidip gelmesi mümkün değildir. Ancak, Nur Baba da kışları dergâhtan ayrılarak yaşlı ve zengin bir muhibbesinin konağında geçirmektedir. Dergâhın diğer müritlerinin alayla karşıladıkları bu durum Nur Baba için maddi koşullardan doğan bir gerekliliktir. Nigar, Nur Baba’dan uzak olduğu bu zaman diliminde tüm hayatını, evini, eşini, çocuklarını, malını terk ederek Nur Baba’ya koşmayı düşünür, ancak buna cesaret edemez. Romanın sonunda Nigar, bu cesareti göstermiş bir halde karşımıza çıkar. Tüm hayatını geride bırakarak dergâha sığınmış ve tüm malını da dergâha bağışlamıştır. Annesi bu olay üzerine vefat etmiş, çocukları da babalarının yanına gitmiştir. Nigar dergâhta geçirdiği altı yıl sonunda, Derviş Çınari’nin getirdiği hapların bağımlısı olmuş, yüzü kırışıklarla dolu, hazin bir haldedir. Nur Baba ise kendisine yeni bir gözde bulmuş, Süheyla adlı bu genç kızla evlenmiştir. Bu olay, Nigar’ın tamamen odasına kapanmasına, inzivaya çekilmesine neden olur. Dergâhın emektarlarından Derviş Çınari bir gün Macid’le karşılaşır ve ondan Nigar’a haber getirir. Macid, yazdığı mektupta Avrupa’dan yeni döndüğünü ve Nigar’ı görmek istediğini yazar. Bunun üzerine Nigar, Macid’in evine gider, en büyük arzusu çocuklarından haber almaktır. Macid, Nigar’dan kendisiyle kalmasını, böylelikle döndüklerinde çocuklarını görebileceğini söyler. Dergâhtan ayrılıp tekrar 29 aynı dünyaya dönme düşüncesi Nigar’ı dehşete düşürür. Bunun için Nur Baba’dan izin alması gerektiğini söyler. Bu cevap, Macid’in kalbini öfkeyle doldurur. Nigar, çocukların gelişinden birkaç gün önce kendisine haber vermesini rica ederek Macid’in yanından ayrılır. Macid bu ricaya cevap bile vermez ve öfkeyle Nigar’ın elini sıkarak onun çıkıp gitmesini bekler. 30 1.4. Hüküm Gecesi İttihat ve Terakki’nin iktidarda olduğu yıllarda, Ahmet Kerim, iktidara muhalif bir gazeteci olarak yaşamını sürdürmektedir. O dönem muhalefet basınında öne çıkan Nida-yı Hakikat gazetesinin baş yazarıdır. İttihat ve Terakki’nin tüm sansürüne, baskısına rağmen düşüncelerini ifade etmekten çekinmez. Ahmet Kerim, aralarında yer aldığı muhalefet kesimini benimsemekten uzaktır. Muhalefetin sinik tavrı, politika alanında gereken aktivasyondan mahrum oluşu, “gerici” niteliği ve kimi durumlarda kendi çıkarlarını memleket çıkarlarının üstünde tutuşu bu benimsemeyişin temel nedenleridir. Muhalefet içinde gelecekte geçmeyi umdukları iktidarda bir koltuk kapma telaşında olan, İttihat ve Terakki öncesindeki nüfuzunu tekrar elde etmek isteyen, İttihat ve Terakki’nin güç kaybetmesi uğruna memleket çıkarlarını göz ardı eden kişilerin sayısı az değildir. Yaşlı annesiyle birlikte yaşayan Ahmet Kerim’in en yakın arkadaşı Ahmet Samim’dir. Ahmet Samim de muhalif bir gazetecidir; ancak, o fiili politikaya da atılmıştır. Bu iki ismin arkadaşlığı sefahat ve sefalet âlemlerinde de sürer, Beyoğlu’nda geçirdikleri içkili, eğlenceli akşamlarda da birbirlerinden ayrılmazlar. Ahmet Samim sık sık tehdit mektubu alır. Başlangıçta hiç önemsemediği bu mektupların kesilmesi Samim’i tedirgin eder. Samim, mektupları yollayanların tehdit aşamasından geçip icraata kalkışacaklarını düşünür. Ahmet Samim’in çalıştığı gazetenin sahibi bir Rum’dur. Bu durum, Samim’in Rum parası yediği şeklindeki imalara yol açar. Samim, bu imalardan oldukça rahatsız olur. Evli ve çocuklu bir adam olan Samim, eğlenceye düşkündür, Beyoğlu’nda arkadaşlarıyla yaptıkları gece âlemleri onun en büyük zevklerindendir. Bu akşamlarda, Rum kızı Despina ile vakit geçirmek de onun için ayrı bir mutluluktur. Ahmet Samim kalabalık bir sokak ortasında, polis karakoluna yakın bir yerde iki el ateş edilerek öldürülür. Bu olay, tüm memleket basını tarafından nefretle kınanır. Tüm muhalefette bir bozgunluğa, sinikliğe yol açar. 31 Ahmet Kerim, Samim’in ölümünden sonra Şehabettin Süleyman’la fazlaca vakit geçirerek onun düzensiz, serserice ve sefihçe yaşantısına ayak uydurarak yaşamaya başlar. Muhalefetin bu dönemdeki suskunluğu içinde Sırrı Bey fazla cesur, dikkat çekici ve iktidarı kızdıracak davranışlarıyla ön plana çıkar. Ahmet Kerim, tesadüfen karşılaştığı ve eskiden Samim’in dostu olan Despina ile birlikte olur. Despina, birlikte geçirdikleri o gece boyunca Kerim’e milliyetiyle ilgili düşüncelerini de ifade eder, Büyük Yunan idealinin sözcülüğünü yapar. Kerim, Despina ile birlikte geçirdiği bu gecenin sabahında Beyoğlu’ndan tiksinerek uzaklaşır, bir an önce temiz Türk mahallelerine ulaşmak ister. Beyoğlu’ndan uzaklaştıkça, istediği bu atmosfere yaklaştığını hisseder. Ahmet Kerim, evinin bulunduğu sokağın köşe başındaki konaktan gelen bir genç kız sesinden çok etkilenir, bu sese, sesin sahibine âşık olur. O sesin sahibini genç, temiz bir Türk kızı olarak tahayyül eder Gerçekten de sesin sahibi Samiye genç bir kızdır. Ağabeyi Selim Necati İttihatçılardandır ve Beyoğlu Belediye başkâtibidir. Samiye, ağabeyi ve annesiyle yaşamaktadır. Aile, Aksaray’daki Sinekli Bakkal’dan Kerim’in mahallesine yeni taşınmıştır. Selim Necati bu taşınma ile birlikte Samiye’ye piyano dersleri aldırmaya başlamıştır. Samiye’nin sesi “doğrudan doğruya yüreğe akan bir ses”tir. Ahmet Kerim, Samiye’nin ittihatçılar tarafından kendisine kurulmuş bir tuzak olabileceğini düşünse de genç kıza karşı duyduğu heyecan bu düşünceyi geri plana itmesine neden olur. Samiye de türlü genç kız hileleriyle Ahmet Kerim’in ilgisini cezb eder ve aralarında bir ilişki gelişir. Samiye, yazdığı bir mektupta Ahmet Kerim’i gece, gizlice odasına davet eder. Kerim, başlangıçta çok tehlikeli bulduğu bu çağrıya uyar ve gece gizlice Samiye’nin odasına girer. Çok geçmeden bunun Samiye’nin ağabeyi tarafından kurulmuş bir tuzak olduğunu anlar. Ancak, Samiye son anda cesaretini ve kuvvetini toplayarak Kerim’i ağabeyinin elinden kurtarır. Bu olay Ahmet Kerim’in hayatında yeni bir dönem açılmasını sağlar. Kerim, tekrar bütün hızıyla basına, politikaya yönelir Muhalefet cephesi Hürriyet ve İtilaf adı altında partileşir. Ahmet Kerim, bu partinin “hürriyet” ve “itilaf” kavramlarını algılayış şeklini şüpheyle karşılar. Ancak, İttihat ve Terakki zindanının yıkılması için bu partinin yayın organında çalışmaktan 32 çekinmez Ahmet Kerim’e göre İttihat ve Terakki memlekete, gençliği idealsizleştirme, Balkan komitacılığını yaygınlaştırma gibi pek çok kötülük etmiştir. Ancak, bu iktidarın yıkılması için Trablusgarp’ın işgali gibi önemli bir olaya kayıtsız kalınmasına da razı değildir. Muhalefet cephesinin beklentisinin aksine Trablusgarp işgali, İttihatçıların ekmeğine yağ sürer. İktidar, cepheye yolladığı askeri yardımla memlekette millî heyecanı ateşlemiş olur. Tüm bu gelişmeler, iktidarın muhalefet basını üzerindeki baskısını, sansürünü sürdürmesine engel olmaz. Samiye yolladığı mektuplarla, habercilerle ve kendisi bizzat giderek Ahmet Kerim’le görüşmek ister. Genç kızın tüm dileği, Ahmet Kerim’in kendisini affetmesidir. Ahmet Kerim, tüm bu çağrıları ya görmezden gelir ya da reddeder. Siyaset alanında pek çok önemli gelişme yaşanır. Muhalif basından Zeki Bey öldürülür. İstanbul’da mebus seçimi yapılır. Sait Paşa hükümeti istifa eder, yeniden göreve getirilir. 35. madde değişimi ile meclis kapatılır. Yeniden seçim yapılması gündeme gelir. Samiye, Ahmet Kerim tarafından bir kez daha öfkeyle nefretle reddedilince intihar eder. Bu arada İttihat ve Terakki iktidarı da sona ermiştir. İktidara geçen muhalefet kimseyi memnun edememiştir. Çünkü herkes koltuk kapma telaşındadır. İttihatçılardan pek çok isim tevkif edilir. Samiye’nin intiharını gazetelerden öğrenen Ahmet Kerim büyük bir vicdan azabı duyar. Samiye ile ilgili konuşmak için, geçmişte ondan kendisine haber getiren ve Samiye’ye yakın bir isim olan Şerife Hanım’ı arar, bulur. Samiye ile ilgili konuşmak için Şerife Hanım’ın evine sık sık gitmeye başlar. İşini bilen bir İstanbullu mahalle kadını olan Şerife Hanım dönemin iktidarına yakın olduğunu algıladığı ve bu nedenle işine yarayabileceğini düşündüğü Ahmet Kerim’i geri çevirmez, Samiye ile ilgili anlattıklarıyla onu oyalar. Hürriyet ve İtilaf Fırkası yararına bir müsamere düzenlenir. Dönemin aydın gençlerinin, edebiyatçılarının konuşmalar yaptığı, şiirler okuduğu bu müsamere halkta büyük coşku yaratır. Ahmet Kerim ise bu müsamerede milletin ve memleketin manevi iflasını görür. Balkanlarda yayılmakta olan ayaklanmalar, İttihat ve Terakki gençliğinin savaş açılması talebiyle bir darbe teşebbüssünde bulunmalarına yol açar. Bu teşebbüs 33 başarısızlıkla sonuçlanır. Balkan devletleri Osmanlı’ya savaş açar. Osmanlı ordusu savaşı kaybeder. Kâmil Paşa hükümeti kurulur, Kâmil Paşa’nın İngiltere ile yakınlığından yararlanmak maksadıyla kurulan bu hükümet beklentileri karşılamaz. Avrupa’nın büyük devletleri, özellikle de İngiltere, Kâmil Paşa’ya rağmen Osmanlı lehine hiçbir adım atmaz. Mütareke anlaşması imzalanır. Mütareke sonrası İstanbul, Ahmet Kerim’e Sodom’u Gomore’yi çağrıştırır. İttihat ve Terakki bir hükümet darbesi yapar. Mahmut Şevket Paşa hükümeti kurulur. İttihatçılar kendilerine muhalif olan pek çok kişiyi tevkif ederler. Bunlardan biri de Ahmet Kerim’dir. O da diğer pek çok isim gibi birkaç günlük tutukluluktan sonra serbest bırakılır. Şerife Hanım, hapse girip çıkan Ahmet Kerim’e karşı tavrını tamamen değiştirir, onu evine almak istemez. İstanbul, artık insanların birbirleriyle konuşmaktan, bir arada görülmekten çekindikleri bir şehirdir. Ahmet Kerim, neredeyse tamamen yalnız kalmıştır. İttihat ve Terakki, bu kez hoşgörülü bir hükümet görünümündedir. Muhaliflerin çoğu serbest bırakılmış ya da İstanbul’a dönebilmiştir. Ancak, hemen her birinin arkasında bir sivil polis vardır. Muhalifler gizli bir ihtilal hazırlığına girişirler. Bu girişim muhalefet kesimindeki pek çok isimden bile gizli tutulur. Ahmet Kerim, yaşadığı yalnızlığın da etkisiyle muhalefetin bu gizli kanadıyla ilişki kurar. Her zaman İttihat ve Terakki’nin en ateşli muhalifi görüntüsü çizen Sırrı Bey, bu ihtilal girişiminde hazırlık sürecinden, komitesinden haberdar edilmemenin, gelişmelerin dışında tutulmanın rahatsızlığı içindedir. İttihat ve Terakki iktidarı, Ahmet Kerim’in çalıştığı gazetede de kendisine yönelik türlü baskılar, kötü muameleler oluşmasına yol açmıştır. Yazı sayısı azaltılmış, yazıların imzasız yazması istenmiş, maaşı azaltılmıştır. Ahmet Kerim, gittikçe artan bir geçim sıkıntısı çekmeye başlar. Ahmet Kerim, Sırrı Bey’le birlikte İhtilal komitesine yakın olduğu düşünülen insanlarla görüşür, onların çevresine girip çıkar. Sırrı Bey, Ahmet Kerim’i “İhtilal komitesinin çekirdeğini bulma” sözüyle bir içki meclisine götürür. Katıldıkları bu meclis, siyasi bir mahiyetten çok uzaktır. Katılanlar, beraberlerindeki kadınlarla, 34 içkiyle, meşkle meşguldür. Bu duruma öfkelenen Sırrı Bey, konuyu daima politikaya, ihtilal hazırlıklarına çekmek ister, ancak başaramaz. Bu gecenin üstünden bir hafta geçmeden Mahmut Şevket Paşa öldürülür. Bu olay, İttihat ve Terakkinin muhalefete yönelik baskısını iyice arttırır. Pek çok tevkif olur, sürgün kararları verilir. Tutuklananlar arasında Ahmet Kerim de vardır. Ahmet Kerim hiç benimsemediği, vahşi bir hareket olarak gördüğü bu suikastle ilgili hiçbir bilgiye sahip değildir. Ancak, bu durum, onun tutuklanmasını önleyememiştir. Sorgulanması sırasında Sırrı Bey’in aslında İttihat ve Terakki istihbaratından olduğunu öğrenen Ahmet Kerim, bu haberle oldukça sarsılır. İdam edileceğini düşünen Ahmet Kerim, en çok annesi için kaygılanır. Hücresinde bulunduğu sürece bir iç muhasebe yapar, kendisini eleştirir. Kendisinde gördüğü bazı hataların, eksiklerin aslında onun neslinden her gençte var olduğunu düşünür ve bu durumda Abdülhamit idaresinin önemli bir rolü olduğuna kanaat getirir. Ahmet Kerim, bu tür buhranlar içindeyken İttihat ve Terakki’nin merkez komitesi memleketteki fikri gelişmeleri değerlendirir. Partinin fikri yapısını belirleyen isimlerden olan Ziya Gökalp, ateşli bir Türkçülük taraftarıdır. Ahmet Kerim, Ziya Gökalp’in ricası üzerine idam edilmemiş, Sinop’a sürgüne gönderilmiştir. Sinop’ta bir tür inzivaya çekilen Ahmet Kerim, Anadolu, sürgün olma, İstanbul sevgisi gibi pek çok kavram üzerinde iç muhakemelere girişir. Annesine arada sırada yazdığı mektuplar dışında eline kalem kâğıt almaz. Sürgünler arasındaki aydınlardan, eski tanıdıklarından uzak durur. Aralarında yer alan külhanbeyi veya eşref takımından kişilerle tavla oynamak, rakı içmek, çapkınlığa çıkmak gibi işler yapar. Zamanla bunlardan da uzaklaşır. Kendisini içkiye verir ve bir alkolik olur. Bu durum, kendisinin tükenmişliğini de algılamasını sağlar ve Ahmet Kerim bu kez kendi tükenmişliğine ağlar. 35 1.5. Sodom ve Gomore Mütareke dönemi İstanbul’unda müttefik kuvvetler askerleri, sosyetik kesimle yakın ilişkiler içindedir. Özellikle İngiliz askerleri bu kesimin oldukça rağbet ettiği grubu oluşturur. Captain, Jackson Read de özellikle kadınların ilgisini cezbeden bir İngiliz subayıdır. İstanbul’da pek çok kadınla ilişki yaşamıştır. Ancak, bu kadınlar arasında, henüz flört etmekte olduğu Leyla’nın onun gözünde ayrı bir yeri vardır. Çünkü Leyla, “İstanbul’da tanıdığı kadınların en zekisi, en bilgilisi ve İngiliz terbiyesine, İngiliz kültürüne en ziyade yakın olanı”dır. Ayrıca Leyla’nın dansı, edebî sohbetleri, güzelliği, gözleri de Jackson Read’i oldukça etkilemiştir. Leyla, Nişantaşı’nda yeni bir apartmanın ikinci katında anne ve babasıyla birlikte yaşayan bir genç kızdır. Annesi “hâlâ gençlik taslayan ve kızlarıyla rekabet eden kart işvecilerden biridir”. Babası Sami Bey ise emekli bir yüksek memurdur. Sami Bey, kendisine çıkar sağlayabileceği düşüncesiyle Müttefik Kuvvetler subaylarıyla yakın ilişkiler kurma gayretindedir. Onun, bu amaçla evine davet ettiği isimlerden biri de Jackson Read’dir. Read, Leyla’nın varlığının da etkisiyle bu evin biricik gedikli misafiridir. O dönem İstanbul sosyetesi arasında oldukça rağbet gören bir diğer isim de Major Will’dir. Ne yaptığı ve ne olduğu bilinmeyen bu adam, eğlenceye ve kadınlara düşkün bir milyoner görüntüsü vermektedir. Etrafındaki kadınlara kıymetli hediyeler almakta, onlara herkesle istediğini yapmak hürriyetini vermektedir. Major Will’in sürekli beraberinde dolaştırdığı Orhan Bey ise bir paşazadedir. Dünya Savaşı’nda bir müddet yedeksubaylık yapmıştır. Major Will’in dili ve kolu yerindedir. Madam Jimson, Azize Hanım, sözünü ettiğimiz kişilerden oluşan grubun diğer üyeleridir. Bu kadınlar da Jackson Read’in eski sevgilileri arasında yer almışlardır. Bu nedenle özellikle Madam Jimson’un Leyla’ya karşı yoğun kıskançlık hisleri vardır. Leyla, dayısının oğlu Necdet’le nişanlıdır. Necdet, mutaassıp bir İngiliz düşmanıdır. Fransa ve Almanya’da öğrenim görmüştür. 36 Nermin, Leyla’nın aile dostu sayılabilecek bir ailenin Kolej’de öğrenim gören, on altı, on yedi yaşlarındaki kızıdır. Oldukça ihtiraslı bir kişiliğe sahiptir. Leyla ile Jackson Read arasındaki flört, saklanmaya gerek duyulmayan ve tüm İstanbul sosyetesinin varlığına tanıklık ettiği bir durumdur. Necdet ise bu yakınlığa tahammül edememektedir. Bu yakınlığı gördüğü ya da hissettiği her durumda Leyla’dan ayrılmayı, ondan kurtulmayı düşünse de bunu başaramamaktadır. Jackson Read’in arkadaşı Captain George Marlow, İngiliz kuvvetlerinin İstanbul’daki en etkili isimlerindendir. Türkçe konuşup anlayabilmektedir. Eş cinseldir. İstanbul’a “mübarek zevkler ülkesinden farklı ballar almak için” gelmiştir. Amacına da ulaşmakta ve İstanbul’da eş cinsel ilişkiler içeren farklı âlemlere dalmaktadır. İngilizler o dönem İstanbul’un siyasi hayatına da yön veren kesimi oluştururlar. Kabine değişiklikleri, Anadolu ile gizli haberleşme işleri İngilizlerin yönlendirmesi ile gerçekleşmektedir. Read’le yaşadığı flörte rağmen Leyla da Necdet’e ihtirasla bağlıdır. Her ikisi de birbirlerini kıskanmakta ve bu duygu ilişkilerini, ihtiraslarını sürekli olarak yenilemektedir. İstanbul’da kadınlı, erkekli, içkili barlar, lokantalar eğlence hayatının en önemli mekânları haline gelmiştir. Buraların en gedikli müşterileri de İtilaf Devletleri subaylarıdır. Marlow ve arkadaşları, cinsel eğilimlerini böylesi yerlerde sergilemekten çekinmemektedirler. Bu arada Necdet kısa bir tutukluluk dönemi geçirir. Nedenini kendisinin de bilmediği ve İtilaf Devletleri askerlerince gerçekleştirilen bu tutuklanma uzun süreli olmaz. Necdet, başlangıçta bunun Leyla ve arkadaşları tarafından kendisine düzenlenen bir komplo olduğunu düşünse de, kurtulması için Leyla’nın gösterdiği aşırı telaş ve çaba bu düşünceyi kafasından uzaklaştırmasını sağlar. Major Will, Yeniköy’de kiralamış olduğu yalıyı bir açılış balosuyla İstanbul sosyetesine göstermek ister. Bu balo, sosyeteyi günlerce meşgul eder. Davet edilmemiş olan Nermin, bu durumdan Leyla’yı sorumlu tutar ve kendisinin davet edilmesini sağlar. Yalıda gösterişli bir davet verilir. 37 Burası, eski bir Osmanlı yalısının selamlık dairesidir. Asıl sahibi olan aile, bozulan ekonomik koşullar nedeniyle yalıyı kiraya vermiş ve kendileri de yalının harap bir köşesine sığınmak zorunda kalmışlardır. Major Will, yalıyı “sinemalardaki Şark estetiğine” uygun biçimde döşetmiştir. Bu döşemede, oryantalist yaklaşım, varlığını açıkça hissettirmektedir. Yalının en dikkat çekici kısmı, eskiden mescit olarak kullanılan odadır. Major Will, burayı pornografik eşyalarla doldurmuş ve şehvet odası haline dönüştürmüştür. İlginç olan nokta, yalıyı Major Will için kiralayan Orhan Bey’in de çocukluğunda babası ile birlikte bu mescitte namaz kılmış olmasıdır. Ayrıca, yalıyı ve bu odayı dolaşan Türk davetlilerden hiçbiri bu duruma herhangi bir tepki göstermez. Leyla ile Jackson Read arasında bahçenin tenha bir köşesinde gerçekleşen konuşma, Necdet’in Read’e saldırmasına neden olur. Ancak Leyla’nın yakarışları her ikisinin de bu kavgayı başka zamana ertelemelerine yol açar. Şehvet odasının ilk konukları Nermin’le Fanny Moore olur. Fanny, Amerikalı genç bir gazeteci kızdır. İkisi, balo gecesi, şehvet odasında yatakta iken diğer davetliler onları bu halde görürler. Ancak, onlar bu durumu umursamazlar. Necdet, Read’i düelloya davet eder. Read, düelloya yanaşmaz. Ancak, Necdet’i İngiliz polisine vermek ister. Leyla araya girerek, Read’i bu düşünceden vazgeçirir. Bu olay, Leyla’nın Jackson Read’den uzaklaşmasına yol açar. Leyla, Read’in nüfuzunu, itibarını düşünerek onunla olan ilişkilerini bozmaz. Captain Marlow, Azize Hanım’ın kocası Atıf Bey’le bir ilişki yaşar. Read’in aşkları arasına da padişahın yeğenlerinden biri olan Şehnaz Sultan katılır. Leyla, Necdet’le evlenmek ister. Necdet’in bu konudaki tereddüdü, ilişkilerinin kopmasına neden olur. Necdet, diğer sosyete kadınlarının kocaları gibi aşağılık bir konuma düşmekten korkmaktadır. Necdet’in bu konudaki tereddüdü, Leyla’nın şiddetli bir biçimde öfkelenmesine neden olur. Leyla, bu öfkeyle kendisini İstanbul eğlence hayatının ortasına atar, bu hayatın en çirkin sahnelerinde yer almaktan çekinmez, bilerek ve isteyerek kendisiyle ilgili pek çok dedikoduya malzeme verir. Bu olaylar karşısında Necdet, İstanbul’dan uzaklaşmak ister. Sürmekte olan Sakarya Savaşı’na katılmayı düşünür. Savaşta ölmeyi arzular. Ancak, o henüz düşünme aşamasındayken bu savaş sona erer. 38 Necdet, Leyla’dan af dilemekle ona daha da öfkelenmek duyguları arasında gidip gelmektedir. Madam Jimson, son âşığı olan bir Fransız zabitini sosyeteye tanıtmak için gösterişli bir davet düzenler. Bu davet sırasında, kocası Mösyö Jimson can çekişmektedir. Bu davet de ahlak dışı pek çok duruma, olaya sahne olur. Necdet, bunlardan da yola çıkarak İstanbul’u düşünür. İstanbul’da iki ayrı dünya bulur. İlki, kendisinin de içinde yer aldığı ve düşmanın yataklarına kadar girdiği, matemleri kahkahalarda boğulan kirli İstanbul’dur. İkincisi ise yalnızca sokakları zaptedilmiş, yaşlı ninelerin, kocaları savaş gitmiş kadınların, namuslu genç kızların, Anadolu’dan iyi haberlerin yolunu gözleyen insanların temiz İstanbul’udur. Sözünü ettiği temiz İstanbul’a gitmek için güçlü bir arzu duyan Necdet, bu arzuyu yerine getirmez. Mösyö Jimson’un ölümüyle Madam Jimson şen dul olarak sosyetede tekrar fazlaca rağbet görür. Diğer pek çok şeyi gibi tabiiyeti de konuşulur. Türk tabiiyetinde olduğu ortaya çıkınca, Madam Jimson bunu büyük bir hakaret olarak değerlendirir. Madam Jimson bu dedikodulardan Leyla’yı sorumlu tutar. Azize hanım kendisine yeni bir âşık bulmuştur. Bu, romantik ve tam bir şark âşığı olan genç bir Fransız bahriyelisidir. Madam Jimson, Leyla’dan intikam almak için, onu davet etmeksizin birkaç sosyetik toplantı, davet düzenler. Leyla, bu durumdan rahatsızlık duyar, ancak davet edilmeyişinin nedenlerini bulamaz. Durumu çözebilmek için bir davet düzenler. Bunu öğrenen Madam Jimson, Leyla’nınkiyle aynı gün bir davet verir ve tüm tanıdıklarının katılmasını sağlar. Leyla’nın davetine eski tanıdıklarından yalnızca Nermin ve Fanny Moore katılmışlardır. Davet bitiminde Leyla, şiddetli bir sinir krizi geçirir. Bu durumun duyulması onu daha da kötü yapar. Leyla, bir sinir sanatoryumunda uzun süre tedavi görmek için Avrupa’ya gider. Leyla’nın Avrupa seyahatinin masraflarını Necdet karşılar. Ancak, Leyla bundan haberdar değildir. Leyla’nın gidişi Necdet’in ona olan ilgisini tazeler. Leyla, Avrupa’dan yazdığı mektuplarda çok daha uysal, itaatkâr, sakin, saygılı bir genç kız profili çizmektedir. 39 Değişen yalnızca Leyla değildir. Captain Marlow da bir Türk dostu olmuştur. Savaşın gidişatı pek çok İngiliz’in Türk’lere daha hoşgörülü yaklaşmasını sağlamıştır. Marlow, kendisine yeni çevreler edinmiş ve çoğu İstanbul’un külhanbeylerinden, kabadayılarından oluşan bu çevrelerde de eş cinsel eğilimlerini sürdürerek kendince asıl Şark zevklerinin baharatlı tadını bulmuştur. Azize Hanım, Madam Jimson, Major Will sefih yaşamlarını tüm hızıyla sürdürmektedirler. Nermin, Fanny Moore ile birlikte Amerika’ya kaçmıştır. Sultan sevgilisinden de ayrılan Jackson Read inzivaya çekilmiştir. Tüm bu manzarayı izleyen Necdet, Anadolu’daki güzel ve muzaffer askerlerin gelip tüm bu çamuru silip süpüreceği günü beklemeye başlar. Arkadaşı Cemil Kami, Anadolu’daki Millî Mücadele’ye katılmış bir gençtir. Savaşın sona ermesine yakın günlerde Necdet, onunla Anadolu’ya gitmek istediğini söyler. Ancak bu artık, gereksiz bir gidiş olacaktır ve Cemil Kami bu nedenle Necdet’in bu isteğini geri çevirir. Millî Mücadele ile ilgili küçük büyük zafer haberleri İstanbul sokaklarında değişikliklere yol açar. Nişantaşı’nın çoğu şuh ve genç kadınları kara çarşaflar içinde son derece tedirgin dolaşmaya başlarlar. İtilaf zabitlerinin otomobillerinin borusu ötmez olur, can ve mal kaygısına düşerler. Marlow, Major Will gibi isimler linç edilmekten korkar hale gelirler. Read ise, İngiliz oluşunun onu daima ve her koşulda koruyacağına dair duyduğu güvenle soğukkanlıdır. Read, Marlow’la sohbetlerinde ve annesine yazdığı mektuplarda İstanbul’u, Türk halkını, işgal yıllarını nasıl algıladığını anlatır. İşgalin anlamsız olduğunu ve artık Türklerle iyi geçinmek gerekeceğini söyler. Türk kadınlarına duyduğu ilginin ancak, bir Ankara kedisi ya da mercan gagalı bir güvercini sevip okşamak gibi olduğunu ifade eder. İzmir zaferinden sonra İtilaf Kuvvetlerinin İstanbul’daki günleri çok daha sancılı, kaygılı geçer. Necdet, bu durumu büyük bir zevkle izlemektedir. Nihayet, halkın içine karışabilmiştir. Millî şuura kendini kaptırmıştır, heyecanlı, umutlu, mutludur. Yepyeni bir Necdet olmuştur ve eski Necdet’i bir başkası gibi hatırlamaktadır. Bu arada Millî Mücadele zaferi kesinleşmiş ve Anadolu askerleri İstanbul’a geçmişlerdir. İngiltere’de Lloyd George kabinesi düşmüştür. 40 Leyla Avrupa’dan dönmüştür. İstanbul’un yeni hali ona bir kaos gibi görünmektedir. Kendini uzak ve yabancı bir diyarda gibi algılar. Evden çıkmaya cesaret edemez. Babası Sami Bey ise İngiltere’nin bu duruma müdahale etmesini beklemekte ve İstanbul’un durumunu anarşi olarak algılamaktadır. Leyla, Necdet’e karşı kayıtsız olmayı başaramamıştır. Onun tarafından reddedilmenin, evde bırakılmanın acısını içinde bastırmaktadır. Necdet’ten intikam almak arzusundadır, ancak Necdet, artık Leyla’dan ve onun ailesinden tamamen uzaktır. Leyla ile Necdet, bir millî anma töreni gününde karşılaşırlar. Leyla, Necdet’in ilgisini çekmek ister. Necdet, Leyla ile değil törenlerle ilgilidir. Leyla, Necdet’i evine, odasına götürmeyi başarır. Necdet’e hiç değişmemiş olduğunu ve aralarında yaşanmış olan o çılgın hulyadan hâlâ vazgeçmemiş olduğunu söyler. Necdet ise Leyla’nın bu sözlerine ve öpüşüne karşılık vermeyerek onu öylece bırakıp çıkar. 41 1.6. Yaban Sakarya Savaşından sonra Garp Cephesi Kumandanlığı bir Tetkik-i Mezalim Heyeti kurar. Bu heyet, düşman askerlerinin Anadolu halkına, topraklarına yaptığı eziyeti araştırmak için gittiği Haymana, Sivrihisar civarında bir defter bulur. Defterin sahibi iki üç yıl o köyde kalmış ancak akıbeti hakkında kimsenin bir şey bilmediği biridir. Köylüler ondan “yabanın biri” diye söz ederler. Roman bu yaban’ın defterinden oluşur. Ahmet Celal, Birinci Dünya Savaşı sırasında sağ kolunu kaybetmiş bir subaydır. Hayatta kimsesi yoktur. Komutasındaki askerlerden Mehmet Ali, ona kendisiyle birlikte köyüne gelmesini teklif eder. Ahmet Celal’in gidecek başka bir yeri, bekleyeni yoktur. Teklifi kabul eder. Birlikte Mehmet Ali’nin köyüne gelirler. Ahmet Celal, gelmiş olduğu köyün nasıl bir yer olacağını önceden tahmin etmiştir. Diş fırçalamak, saç taramak gibi basit gündelik alışkanlıkları bile köylülere çok ilginç gelir. Ahmet Celal, kolunu bu köylüleri korumak için kaybettiğini düşünür. Bu nedenle onların kendisine şefkat, hürmet göstermelerini bekler. Ancak, köylülerde bu duyguları göremez. Kendi ailesi gibi benimsemek istediği Mehmet Ali’nin ailesi bile Ahmet Celal’le ilgili hiçbir duygu belirtisi göstermez. Daha önce Batı Anadolu’da bazı köyleri görmüş olan Ahmet Celal, oralarda gördüğü bostanlardan yola çıkarak, bu köyde de bir bostan ve ortasında bir ev satın almayı düşünmüştür. Ancak, Batı Anadolu köylerinin aksine burası çorak, kurak bir tabiata sahiptir, bostan için hiç elverişli değildir. Bekir Çavuş, Salih Ağa, Muhtar köyün ileri gelenlerindendir. Ahmet Celal onlara savaşın gidişatından, Mustafa Kemal’den, düşmanın ilerleyişinden söz eder. Ancak, köylülerin hiç biri Ahmet Celal’in anlattıklarına ufacık bir ilgi bile göstermez. Ahmet Celal köyde geçirdiği günler arttıkça o köyde hiç kadın görmediğini fark eder. Ona göre köydeki kadınların hiç biri “kadın” denebilecek varlıklar değildir. 42 Ahmet Celal, köylülerin kendisine alışmaları için elinden geleni yapar. Ancak, bu konuda başarılı olmadığının farkındadır. Nedenini Mehmet Ali’ye sorar. Aldığı cevap “yabansın da ondan” olur. Ahmet Celal, bu söze öfkelenir. Zamanla Ahmet Celal, Türk aydını ile Türk köylüsü arasındaki uzaklığın çok büyük bir ölçüde olduğunu kabul eder. Aynı evde yaşamalarına rağmen, Ahmet Celal, Mehmet Ali’nin karısı ve kız kardeşleriyle aylar sonra karşılaşabilmiştir. O, evde yalnızca Mehmet Ali, onun kardeşi İsmail ve anneleri Zeynep kadınla konuşmaktadır. İnönü Zaferi’ni sevinçle karşılayan Ahmet Celal, bu sevincini köylülerle de paylaşmak ister. Ancak, onların duyarsızlıkları karşısında yapabileceği tek şey, kendi sevincini dizginlemek olur. Kasabaya giden muhtar, oradan Millî Mücadele ve Mustafa Kemal aleyhinde bazı havadislerle, dedikodularla döner. Ahmet Celal, çok öfkelendiği bu sözlerin birer yalan olduğunu anlatmak ister, ancak köylülerin onu dinlemeye niyetleri olmadığını görür. Mehmet Ali ise düşmanın kendi köylerine kadar gelebileceğine inanmamaktadır. Ahmet Celal, Porsuk Çayı kenarında başka köyden bir genç kızla karşılaşır. Kısacık bir süre görebildiği bu kızdan çok etkilenir. Köye ziyarete gelen ve böylece köylüleri çok mutlu eden Şeyh Yusuf, Ahmet Celal’in saygısız davranışı nedeni ile köyü çabucak terk eder. Bu olay, köylülerin Ahmet Celal’e “şeyhin gazabına uğrayan adam” olarak bakmalarına, ona acımalarına neden olur. Mehmet Ali tekrar askere alınır. Köyde yaşayanlardan Süleyman, Cennet adlı bir kadınla evlidir. Yarı meczup olarak nitelendirilen Süleyman karısından çekinen, silik, tembel bir kişiliktir. Köyün meczubu Memiş’le arkadaştır. Cennet, kocasını, onun evinde, onun gözünün önünde başka bir erkekle aldatır. Süleyman, karısını kaybetme endişesiyle bu duruma boyun eğer. Ancak, köylüler müdahale eder ve Cennet’i evden kovarlar. Cennet, âşığıyla birlikte gider. Karısının gitmesini istemeyen ancak buna engel olamayan Süleyman, bu olaydan sonra tamamen avare, meczup bir adam haline dönüşür. Bir süre sonra da ortadan kaybolur. 43 Salih Ağa, Zeynep Kadına ait olan, ancak Ahmet Celal’in hesabına ekilip biçilen bir tarlanın kendisine ait olduğunu iddia eder. Ahmet Celal, bu iddiaya karşı çıkar. Böylece Salih Ağa ile Ahmet Celal arasında gizli bir husumet başlar. Zeynep kadın, haksız olsa da Salih Ağa’ya karşı çıkmaktan yana değildir. Mehmet Ali’nin karısı bir erkek çocuk dünyaya getirir. Doğum köy evinde, ebe bile olmaksızın gerçekleşir. Salih Ağa, kendisine ait olduğunu iddia ettiği tarladan elde edilen ürünün yarısını bir gece tarladan aldırır. Ahmet Celal’i çok öfkelendiren bu olay, ev halkında böyle bir tepki uyandırmaz. Ahmet Celal, onlarda adalet duygusunun ne derece köreldiğini, korkularının, miskinliklerinin büyüklüğünü görmüş olur. Ahmet Celal, dere kenarında gördüğü kızın adının Emine olduğunu öğrenmiştir. Kafasından, hayallerinden bir türlü çıkaramadığı Emine’nin İsmail’in yavuklusu olduğunu, İsmail’in onunla evlenmek istediğini öğrenir. İsmail’i çok kıskanır, bu evliliğe engel olmak ister. Bu evliliğe Zeynep Kadın da karşıdır. Çünkü Emine, halasının yanında kalan, öksüz, fakir bir genç kızdır. Köylük yerde maddi durumları iyi sayılabilecek İsmail’lerin evi, Emine için iyi bir kısmettir. Zeynep kadın, halasının, bu niyetle Emine’yi kendilerine yamamak istediğini düşünür. Ahmet Celal, Mehmet Ali’nin evinden taşınmak ister. Bekir Çavuş’un köyün hemen dışında virane bir evi vardır, oraya taşınır. Evin onarılmasında köye geri dönmüş olan Süleyman ve Memiş ona yardım ederler. Süleyman, Ahmet Celal’in yanından ayrılmaz olur, günlerini birlikte geçirirler. Emine’yi aklından çıkaramayan Ahmet Celal, onunla evlenmek istediğini Bekir Çavuş’a anlatır. Bekir Çavuş’un karısı bu isteği Emine’ye söyler. Emine “yabanla evlenmem” diyerek reddeder. Bunu öğrenen Ahmet Celal, büyük bir duygusal çöküş yaşar. Süleyman’a da kötü davranır, Süleyman onu bırakıp gider. İkinci İnönü Zaferi’ni haber alan Ahmet Celal, gecikmeli de olsa, gazetelerden İstanbul hükümetinin Ankara’ya bir heyet yolladığını, düşmanın genel taarruza hazırlandığı haberlerini öğrenmektedir. Kendisinin yaşadığı köy savaşa tamamen kayıtsızdır. Ancak, cephedeki askerlere ayakkabı dikmek için manda derisi yüzen köylüler cephane taşımak için bin güçlükle yol alan kağnı kafileleri Ahmet Celal’in savaşı kazanacağımıza dair umudunu besler. 44 Ahmet Celal, Anadolu köylüsünün yobazlığından, kabalığından, sinikliğinden hep Türk aydınını sorumlu tutar. Köylüyü aydının eseri olarak görür. Aydınların köylüyü anlamak, dinlemek, geliştirmek için hiç bir çaba göstermediklerini, onunla hiç ilgilenmediklerini söyler. Kendisinin de bu aydınlardan biri olduğunu itiraf eder. Ahmet Celal’in hizmetine Emeti Kadın adlı yaşlı bir kadın bakmaya başlar. Kadının torunu Hasan köyün çobanlığını yapmaktadır. Ahmet Celal, Hasan’la arkadaşlık etmeğe başlar. Hasan hakkında gayet olumlu düşüncelere, hislere sahiptir. Bu arada Emine, İsmail’le evlenmiştir. Bu olay, Ahmet Celal’in Emine’den tiksinmesine yol açar. Ancak “tiksinmek, unutmak demek değildir”. Düşman orduları genel taarruza başlar. Ahmet Celal, heyecanla gelişmeleri takip etmeye çalışır. Köye tekrar gelen Şeyh Yusuf ve düşman uçaklarının attığı bildiriler, halkı, Mustafa Kemal ve askerlerinin padişaha karşı gelen çeteciler olduğuna, düşman askerlerinin halkı bu çetecilerden korumak için geldiğine ikna etmek için uğraşır. Bekir Çavuş, bunlara kanmamak gerektiğini, gelecek düşman askerlerinin köylünün yiyeceğini, içeceğini sömüreceğini söyler. Ancak, Salih Ağa zıt fikirdedir. Köylüler de Salih Ağa’nın tarafını tutarlar. Türk ordusunun cephede çözüldüğü, Ahmet Celal’in yaşadığı köyden de gözlenebilir hale gelmiştir. Köyden geçen birkaç subay ona daha güvenli bir yere gitmesini, yakında Türk ordusunun karşı taarruza geçeceğini ve bu durumda köyün iki ateş arasında kalacağını söyler. Subaylar onun diğer köylüleri de uyarmasını isterler. Ahmet Celal, köylülerin düşman uçaklarından atılan bildirilere inandığını söyleyince de “öyleyse kurtarılmaya değmezler” cevabını verirler. Emine’nin 10 yıldır askerde olan babası birdenbire, beraberinde birkaç kişilik dağınık, bitkin bir asker grubuyla çıkagelir. Şerif Çavuş, nerede olduğunu bilmeden aylardır yürümüştür. Köyüne varınca tekrar cepheye dönmek istemez. Top sesleri köyden işitilmeye başlar. Düşman uçakları da açıkça görülebilmektedir. Köy halkı bu uçakları heyecanla izler. Ahmet Celal köylüleri uyarmak istese de onlar hâlâ uçaklardan atılan bildirilere inanmaktadır. Bekir Çavuş da düşman İzmir’de iken onu rahat bırakmayıp ta Anadolu içlerine kadar gelmesine neden olanlara kızar. Ahmet Celal’in “insan Türk olur da nasıl Kemal Paşa’dan yana olmaz?” sorusuna “biz Türk değiliz, İslamız” cevabını verir. 45 Düşman askerleri köye gelirler. Köylülerin evlerine yerleşirler. Para yerine geçeceğini vaat ettikleri kâğıtlarla yiyecek, içecek ihtiyaçlarını köylülerden alırlar. Ahmet Celal’i ev hapsinde tutarlar. Askerler köyü iyice sömürdükten sonra çıkıp giderler. Düşman askerleri ile ilgili bir konuda Ahmet Celal’le Salih Ağa kavga ederler. Ahmet Celal, Salih Ağa’yı döver. Ahmet Celal, bu kavganın Emine’nin kendisine olan hislerinde olumlu bir değişikliğe yol açtığını hisseder. Onunla konuşmak ister, ancak Emine “başkaları görür” korkusuyla buna yanaşmaz. Düşman askerleri bu kez bozguna uğramış bir biçimde tekrar köye gelirler. Bu kez köylülere karşı çok daha kötü muamelelerde bulunurlar. Hasan’ı öldürürler. Köyü yakmaya başlarlar. Ahmet Celal, askerlerin yol açtığı kargaşadan yararlanarak Emine ile birlikte kaçar. Ancak, her ikisi de vurulurlar. Emine, yola devam edemeyecek durumdadır. Ahmet Celal, defterini Emine’ye teslim ederek onu bırakıp kaçmaya başlar. 46 1.7. Ankara Selma Hanım, iyi bir tahsil görmüş, iyi bir ailede yetişmiş bir İstanbul kızıdır. Birer kez gittiği Bursa, İzmir, Samsun seyahatleri dışında İstanbul dışına çıkmamıştır. Bir banka şefi olan Ahmet Nazif’le evlenen Selma Hanım, eşinin işi nedeniyle Ankara’ya taşınmak zorunda kalır. O sıralarda İstanbul işgal altındadır ve Ankara’da bulunmak Millî Mücadele’ye yakın olmak anlamındadır. Ankara, İstanbulluların zihninde, pek çok yoksunluk, zor koşullar çağrışımlarının yanı sıra bundan kaynaklanan ve neredeyse kutsal olan bir anlam da ifade etmektedir. Selma ve Nazif oldukça zor koşullarda gerçekleşen ve yedi sekiz gün süren bir yolculuktan sonra Ankara’ya varırlar. Nazif’in daha önceden kendileri için tutmuş olduğu eve yerleşirler. Bu ev, Tacettin Mahallesi’nde bir avlu içindedir. Ev sahibi Ömer Efendi, iki karısı, annesi, kız kardeşi ve çocuklarıyla aynı avluda küçük bir evde yaşamaktadır. Selma Hanım, ev sahiplerinin de yardımıyla, oldukça kötü durumdaki evlerini yaşanabilir bir yer haline getirir. Aynı avluda oturdukları ev sahiplerine Selma Hanım’ın hemen her davranışı, evininin düzeni, giyinişi, vücudu oldukça ilginç gelir. Selma Hanım da onların evlerindeki hemen her eşyayı, davranışlarını, Ömer Efendi’nin karılarına yönelik tutumunu, zengin oldukları halde evlerinde hiç bir konfor unsurunun bulunmayışını oldukça yadırgar. Selma Hanım, Ankara’ya medeniyet getirdiklerini ve Ankaralıların onlara benzemeye çalışmaları gerektiğini düşünür. Ankaralıların, kendilerine yakıştırdıkları “yaban” benzetmesinden hoşlanmaz. Evin yerleştirilmesi, mahalle kadınlarına iade-i ziyaret gibi işler bitince Selma Hanım yoğun bir can sıkıntısı yaşar. Ancak, ev sahibinin karılarıyla çıktığı alış verişte Ankara’nın her tarafında bir yangın ertesi ya da talan sonu manzarası görür. Bu manzaralar, Selma Hanım’ı tekrar evinin içine yöneltir, çünkü evi İstanbul’u hatırlatan eşya ile döşelidir. Bu eşya onun avuntusudur. 47 Nazif Bey’in okul arkadaşı Murat Bey, Ankara’da mebustur. Ailesiyle Etlik’te bir bağda oturmaktadır. Selma Hanım ve Nazif Bey, Murat Bey ve ailesiyle görüşmeye, ahbaplık etmeğe başlarlar. Murat Bey’in evinde Binbaşı Hakkı Bey ile tanışırlar. Binbaşı Hakkı Bey fizik olarak da etkileyici bir subaydır. Barış girişimlerini ve Avrupa medeniyetini sahte kavramlar olarak algılar. Tek çıkış yolunun silah, savaş olduğunu düşünür. Murat Bey’in evinde karşılaştığı Şeyh Emin, Nuri Hoca gibi mutaassıp mebusları da, Avrupa gibi düşmanımız olarak algılar ve günün birinde onlarla da mücadele edilmesi gerekeceğini söyler. Selma ve Nazif, Murat Beylerle ailece görüşmeyi sürdürürler. Bu görüşmelerde Hakkı Bey de bulunur. Selma, Hakkı Bey’le birlikte ata biner. Bu at gezintilerinde Ankara’nın hiç bilmediği yerlerini görür. Çankaya’da Mustafa Kemal’in oturduğu evin mütevaziliği onu çok etkiler. Hakkı Bey, İstanbul hanımlarının Anadolu’daki Türk askerlerini “bir alay vahşi” olarak algıladığına dair imalarda bulunur. Nazif, Selma’yı fazla hayalperest bulmaktadır. Selma da Nazif’i fazla maddiyatçı, gerçekçi ve hesapçı biri olarak algılamaktadır. Selma’nın Hakkı Bey’le yaptığı at gezintileri, evlerdeki kadınlı erkekli yemek yeyişleri, oturdukları mahallede pek çok dedikoduya yol açar. Selma, gazeteci Neşet Sabit’le tanışır. İkisi de İstanbulludur ve Anadolu’nun, Ankara’nın ruhuna, manevi diline bir türlü vâkıf olamamaktan yakınırlar. Neşet Sabit, Millî Mücadele döneminde Ankara’nın pek çok simgesel anlam taşıdığını ve bu nedenle o süreçte Ankara’da bulunmanın kendisi için bir şeref kaynağı olduğunu dile getirir. Selma, kocasının ve tüm tanıdıklarının itirazlarına rağmen hasta bakıcı olarak Eskişehir’e gider. Birkaç gün sonra pek çok yaralı askerle birlikte Ankara’ya döner. Cebeci’deki hastanede görevini sürdürür. Selma, cephedeki askerlerde gördüğü kararlılıktan yola çıkarak savaşı kazanacağımızdan emindir. Kocası Nazif ise hiç umutlu değildir. Selma, kocasının sönüklüğü, mıymıntılığı karşısında ondan gittikçe uzaklaşır. Nazif’in millî heyecana hiç ortak olmayışını garipser. Eskişehir bozgunundan sonra düşman Ankara’ya yaklaştıkça pek çok Ankaralı şehri terk eder. Nazif de gitmek ister. Ancak Selma buna yanaşmayınca, 48 “canımı pazarda bulmadım” diyerek, karısını bırakıp kendisi gider. Bu, evliliklerini manevi anlamda bitiren olaydır. Sakarya’dan gelen zafer haberleri Ankara’da gösterişsiz bir sevinçle karşılanır. Romanın ikinci kısmında Selma, Binbaşı Hakkı Bey’le evlidir. Hakkı Bey, miralay rütbesinden emekli olmuş, bir şirketin yönetim kurulu başkanlığını yürütmektedir. Yenişehir semtinde lüks, konforlu bir evde yaşamaktadırlar. Ancak, Hakkı Bey oldukça değişmiştir. Hakkı Bey, yaşam tarzında, kıyafetinde Selma’yı hiç dikkate almadan türlü değişiklikler yapmıştır. Selma, kocasına olan saygısının, hayranlığının, güveninin gittikçe azaldığının farkındadır. Hakkı Bey sosyetik davetlerde özellikle yabancı kadınlara karşı aşırı bir kibarlık göstererek onlarla yaptığı danslarla, bulunduğu ikramlarla adeta etrafına “kibar, modern erkek olma dersi” veriyor gibidir. Selma’nın durumu biraz abarttığı şeklindeki eleştirilerine ise Avrupa’da bulunmuş ve Avrupa’ya ait tüm görgü kitaplarını okumuş olmasından kaynaklanan bir aşırı güvenle hiç kulak asmamaktadır. Hakkı Bey, yabancı şirketlerin hükümetle olan ilişkilerinde komisyon karşılığı arabuluculuk işlerini de yapmaktadır. Selma ile Hakkı Bey, artık Ankara sosyetesinin en gözde isimleridir. Gündelik yaşamları da sosyetik ilişkilerden, partilerden, toplantılardan ibarettir. Ancak, eskiden Millî Mücadeleci olan pek çok isim için geçerlidir bu durum. Bu kişilerin çoğu bir Avrupalı gibi giyinmek, dans etmek, yaşamak, eğlenmek gibi amaçlar edinmiş ve bu amaçları da millî bir dava olarak algılar hale gelmişlerdir. Murat Bey, mebusluktan ayrılmış, arsa spekülasyonu ve taahhüt işlerinden oldukça zenginleşmiştir. O da evi, arabası, banyosu, çocuklarının mürebbiyesi, giyinişi ile Avrupalılaşma çabasındadır. Ancak, onun tüm çabasına rağmen, ailesi özellikle de kız kardeşi bu sosyetik yaşama, çevreye hiç uyum sağlayamamaktadır. Ankara’da gerçekleşen bir yılbaşı balosu, halk arasında büyük merakla karşılanır. Halk baloya ve içerde olup biten her şeye çok ilginç, esrarengiz şeylermiş gibi yaklaşır. Bu durum, Selma’nın halka olan uzaklıklarını, halktan ne kadar koptuklarını bir kez daha görmesini sağlar. 49 Selma, bir baloda Neşet Sabit’le karşılaşır. Bu karşılaşma aralarında başlayan ve gittikçe güçlenen bir arkadaşlığın başlangıcı olur. Neşet Sabit, inkılapçılığın yalnızca dış şekillerde, görünüşte bir değişim olmadığını söyler. Ankara’da yeni oluşmuş sosyetenin, toplumun geri kalanından çok uzak olduğunu vurgular. Ankara mimari bir yeniden yapılanma sürecindedir. Yeni apartmanlar, devlet binaları hızla yükselmektedir. Mimari açıdan başlangıçta birer zevksizlik örneği sayılabilecek bu binalar zamanla daha sadeleşmeye, güzelleşmeye başlar. Ancak, binaların içindeki zevksizlik uzun yıllar sürer. Neşet Sabit, Milli Mücadele dönemindeki sade, samimi, karakterli hayatı özler. Türk kadınının kendisine verilmiş özgürlükleri güzellik, dans gibi komik amaçlar için kullanmasını, yeni Türkiye’nin kuruluşunda kendisine düşen büyük sorumluluğu unutmuş olmasını eleştirir. Türk erkeklerinin de garplılaşmayı yanlış algıladığını, sınırsız bir garpperestliğe doğru yöneldiklerini düşünür. Ankara’da sınıf farkının oldukça büyük olmasından yakınır. Selma ve Hakkı Bey birbirlerinden gittikçe uzaklaşırlar. Selma, kendisini Ankara’da yalnız hisseder. Sosyetik kesimde de hiçbir arkadaşlık, dostluk samimi, doğal, sıcak değildir. Selma, yalnızlığını ancak Neşet Sabit’le gidermeğe başlar. Eskiden katı bir Avrupalı düşmanı olan Hakkı Bey, ecnebi bir kadınla flört etmeye başlar. Üstelik, sosyetik bir başarı olarak algıladığı bu durumu kimseden saklamak niyetinde değildir. Selma, Hakkı Bey’den boşanmaya ve çalışarak kendi geçimini sağlamaya karar verir. Bu konularda Neşet Sabit’ten yardım ister. Romanın üçüncü kısmında Selma, Neşet Sabit’le evlidir. Cumhuriyet’in ilanından beri 14 yıl geçmiştir. Selma ile Neşet Sabit birbirlerine büyük bir aşkla bağlıdırlar. Ankara ve tüm ülke hayalini kurdukları gibidir. Selma, büyük bir kız müessesesinin idarecisidir. Neşet Sabit İçtimai Mükellefiyet Teşkilatında yoğun bir çalışma temposu içindedir, ayrıca tiyatro oyunu ve roman yazmaktadır. Ankara’da kır gezintileri, spor eğlenceleri, stadyumda yarışmalar, senfonik konserler, sergiler, Halkevinin temsilleri sosyal hayata canlılık katan etkinliklerdir. Sokaklar eskisi kadar tenha değildir, eski esnaflar iş yerlerini modern dükkân ya da mağazalara dönüştürmüşlerdir. 50 Selma, Hakkı Bey’le evliyken Yenişehir’de etraflarında bulunan kimselerin İstanbul’a taşınmış olabileceğini düşünür. Çünkü İstanbul bir zevk ve safa merkezine dönüşmüş durumdadır. Ankara’da görülen eğlenceler ise senfonik konserler, yerli danslar, folklor havaları, piyesler, operalar gibi daha yüksek bir sanat beğenisi, zevki gerektiren, millî benlikten kopuk olmayan eğlencelerdir. Yeni yetişen Türk gençlerinin her biri millî şuur ve iktisat savaşçısıdır. Basın, mizah yoluyla, millî amaç ve göreneklere aykırı hareket edenleri cezalandırmaktadır. Sinemalarda millî davalara hizmet eden satirik ve epik filmler gösterilmektedir. İşçiler, devlet memuru sıfatındadırlar ve başlarında patron olmaksızın memlekete hizmet aşkıyla çalışmaktadırlar. Kadınlar da iş hayatında aktif görevler üstlenmişlerdir. Köylüler bazı düzenlemelerle ekonomik anlamda rahata kavuşmuşlardır, devlet fabrikalarının kendilerine çok ucuz olarak sattığı giysilerle giyim kuşamlarını da düzeltmişlerdir. Neşet Sabit, bireyin, içinde bulunduğu cemiyetten bağımsız bir biçimde mutlu olamayacağını düşünür. Ayrıca, insanın kendi alınyazısını kendi eliyle yazabilecek kudrette olduğunu, insan iradesinin yenemeyeceği bir güçlük olmadığını belirtir. Neşet Sabit’in yazdığı tiyatro oyunu Büyük Devlet Tiyatrosu’nun ilk oyunu olarak sergilenecektir. Selma’yı da Neşet Sabit’i de oldukça heyecanlandıran bu durum Selma’da farklı duygulara da yol açar. Oyunda başrol oynayacak Yıldız oldukça güzel, yetenekli, zeki bir genç kızdır ve provalar sırasında Neşet Sabit’le de oldukça yakındır. Bu durum Selma’da kıskançlık duygusu doğurur. Ancak, kocasının şevkini kırmak istemeyen Selma bu duyguyu bastırır. Oyun başarıyla sergilenir, izleyiciler tarafından çok beğenilir. İzleyiciler arasında Mustafa Kemal de vardır. Bu, Neşet Sabit’in de Selma’nın da heyecanını iyice arttırır. Aradan geçen yıllar içinde Ankara da Anadolu da her açıdan gelişmeyi, güzelleşmeği sürdürür. Bir ütopya şeklinde tasarlanan bu bölümde, memleket hemen her açıdan ütopik bir gelişmişliğe, düzene, güzelliğe kavuşmuştur. Zorluklar halkın, aydınların, her sınıftan insanın bilinçli çabasıyla kolayca aşılmaktadır. 51 Yıllar Selma’nın, Yıldız’la kocası arasında bir ilişki yaşanabileceğine dair kuşkularını azaltmaz. Bu kuşkuyu besleyecek somut veriler olmasa da Selma bu kuşkudan kurtulamaz. Selma, yaşlanmakta olduğunun farkındadır. Kendisinden daha genç olan kocasının genç Yıldız’ın nesline, o neslin gençliğine, gücüne, azmine olan hayranlığı onu daha da üzer. Kuşkusunu doğrulayacak ya da giderecek bir kanıt bulamaz. Bu kuşkuyla birlikte yaşlanmak korkusu da onu yorar. Ancak, Neşet Sabit’in de yaşlanmakta olduğunu görmek onun için küçük bir tesellidir. 52 1.8. Bir Sürgün Hikmet, İstanbul’dan İzmir’e sürgün edilmiş bir doktordur. İzmir’deki hayatı evi, çalıştığı Gureba Hastanesi, kitapçı dükkânı, kışın kahvehane, yazın birahane arasında gidip gelmekten ibarettir. Bu durumun farkındadır, ancak bunu düzeltmek, değiştirmek için bir çabası yoktur. Abajoli’nin kitapçı dükkânından satın aldığı yabancı yayınları okumak, incelemek onun müstesna zevkidir. İzmir limanında yabancı ülkelere giden büyük vapurların düdükleri ona bir çağrı gibi gelmektedir. Bu düdükler onu sihirli iklimlere, hürriyete, örf ve adet zincirlerini kırmağa, tekdüze günleri değiştirmeye çağırmaktadır. Doktor Hikmet bu çağrıya uymak istese de bunu bir türlü başaramaz. 27 yaşında olan Doktor Hikmet, İstanbul’da kibar bir aile çevresinde yetişmiştir. Babası Ruşeni Bey, Sultan Murad mensuplarından olduğu için, padişah değişimiyle birlikte onun da kaderi değişmiş, uzun yıllar bir tür göz hapsinde yaşamıştır. Bu durum, tüm ailenin kaderini etkilemiştir. Aile dostsuzluğa, akrabasızlığa itilmiştir. Hikmet de bu ortam içinde ve anne-babasının aşırı titizliği ile yetiştirilmiştir. Meslek hayatına başlayacağı sırada da İzmir’e sürgün edilmiştir. Bu sürgünün nedenini tam olarak bilmez ve öğrenmek için fazla çaba da harcamamıştır. Onun için İstanbul ya da İzmir’de yaşamak birbirinden çok farklı iki seçenek değildir. Bu sürgün, ondan çok anne ve babasını üzmüş, yormuştur. Doktor Hikmet, İzmir’de istediği yabancı yayını serbestçe okuyabilmek, hafiyelerin bulunmadığı sokaklarda dolaşmak gibi İstanbul’da bulunmayan küçük özgürlüklere de sahiptir. Anne ve babasının Doktor Hikmet’e gösterdikleri ilgide, özende herhangi bir azalma yoktur. Annesi sürekli olarak İzmir’e gidip gelmektedir. Babası da ekonomik anlamda oğluna yardımcı olmayı sürdürmektedir. Son yardımlarından biri de klinik açması için gönderdiği yüz elli liradır. Doktor Hikmet, bu paranın varlığından da cesaret bularak uzun zamandır düşleyip de yapamadığı şeyi yapar. Paris’e gitmek için Nigere adlı yolcu vapuruna biletsiz olarak biner. Gemideki diğer yolcular Doktor Hikmet’e ya tahkir eden ya da görmezden gelen tavırlar sergilerler. O, bunun nedeni olarak kıyafetini görür. Geminin 53 durakladığı ilk liman olan Pire’den yeni bir kostüm edinmeye karar verir. Pire limanında Jön Türk nesriyat acentası Cemal’le tanışır. Cemal, kendisini Jön Türkler arasında bilinen, onlara muhbirlik yapan, önemli bir kişi olarak tanıtır. Hikmet’e Atina’yı gezdirir, istediği alışverişi yapmasını sağlar. Abdülhamit’le ilgili hakaretler, küfürler içeren, düşük seviyeli espriler yapar. Bu espriler karşısında Hikmet, Cemal’i bir icra adamı olarak algılar. Cemal, Hikmet’e bir İngiliz lirası borçlanarak onu tekrar vapura bindirir. Geminin ikinci durağı Napoli’dir. Burayı, okuduğu kitaplardan hatırladığı edebî manzaraları zihninde canlandırarak dolaşan Hikmet, şehri çok beğenir. Gemi, son durağı olan Marsilya’ya vardığında Doktor Hikmet, kamara arkadaşı olan Papaz’ın Türk eğitim sistemini kötüleyen bir vaazını dinlemek zorunda kalmıştır. Kendisini çok öfkelendiren bu konuşmaya hiçbir tepki vermemek onun öfkesini daha da arttırmıştır. Marsilya’dan trenle Paris’e geçen Doktor Hikmet, aynı vagonda bulunan diğer yolculara kendini İstanbullu bir Rum olarak tanıtır. Paris’e adım atmak Doktor Hikmet’i oldukça heyecanlandırır, mutlu eder. Trendeki yolculardan birinin tavsiye ettiği küçük bir otele yerleşir. Paris sokaklarında dolaşır, kafelerde, lokantalarda oturur. Okumuş olduğu romanlardaki Paris’i bulmaya çalışır. Kendisinden haber alamayan anne ve babasının durumunu düşünmek Hikmet’te vicdan azabına yol açar. Onlara bir mektup yazmağa karar verir, fakat bu mektubu onlara nasıl ulaştıracağını bilemez. Paris’te yaşayan Türklerle tanışmaya karar veren Hikmet, gazetelerdeki adresinden yola çıkarak Ahmet Rıza Bey’i bulmaya çalışır, ancak bulamaz. Bir kafede otururken Ragıp Bey’le tanışır. 12 yıldır Paris’te olan Ragıp Bey, babacan tavırlı bir beydir. Hikmet’e Paris’te işine yarayabilecek bir çok nasihat verir. Ahmet Rıza’ya ulaşmaya çalıştığını söyleyen Hikmet’e Jön Türklerin kendi aralarında çekişip durmaktan memleket meseleleriyle ilgilenmeye vakit bulamadıklarını söyler. Hikmet, anne babasına mektup göndermenin yolunu bulur. İzmir’deki kitapçısı Abajoli’ye yazar, ondan eski Fransızca muallimi Tessier’in adresini ister. 54 Ragıp Bey’in yönlendirmeleriyle Paris’te daha ucuz bir yaşam sürdürmenin yollarını öğrenen Hikmet, şehri tanımaya başlar. Tanıdıkça, Paris’in kitaplardakinden çok farklı olduğunu görür. Ahmet Rıza ile tanışıp görüşen Doktor Hikmet, diğer Jön Türklerle görüşmez. Paris’te Türk olduğunu saklamaya çalışarak yaşayan bir Türk’tür. Kadınlarla iletişim kuramamak, onlarla yakınlaşamamak şeklindeki sıkıntısı Paris’te dil ve milliyet kaygıları yüzünden daha da artar. Ali Kemal’le karşılaşmasında, Jön Türklük kavramının kendi için neyi ifade ettiğini henüz anlayamadığını söyler. Ali Kemal, Doktor Hikmet’e Paris’te bir tıp fakültesinde yeniden öğrenci olmasını öğütler. Doktor Hikmet, Ragıp Bey’in yardımıyla ünlü bir doktoru görmeye ve ondan kendisine bir iş bulmasını istemeye gider. Doktor, Hikmet’e iş bulma konusunda yardımcı olamayacağını ancak çalıştığı hastanede bir tür öğrencilik yapmasını sağlayabileceğini söyler. Hikmet, Paris’teki durumunun asıl sürgünlük olduğuna kanaat getirir, oradaki kimsesizliği, yalnızlığı, işlevsizliği kendini kederli bir hayalete benzetmesine yol açar. Hikmet’in Fransızca muallimi Tessier’in akrabası Jean Lavaliere, ona İstanbul’daki ailesinden bir mektup getirir. Böylece, Hikmet’in hayatına Lavaliere ailesi girer. Bu ailenin babası Jean Lavaliere kendini edebî eleştirmen saymaktadır, kendi kendine yayımladığı küçük edebî dergiler vardır, ancak kendisinin aksi yöndeki tüm iddiasına rağmen adı sanı hiç duyulmamış biridir. Eşi Madam Lavaliere gerçekçi, akilci, maddi çıkarlarına düşkün, otoriter bir kadındır. Aile ile ilgili hemen tüm konularda asıl söz sahibidir. Oğulları Albert, hukuk öğrenimi gören, anarşist bir gençtir. Kızları Arlette ise uçarı bir genç kızdır. Tıbbiyeden birkaç tanıdık edinen Doktor Hikmet, zamanla onlarla arkadaşlık kurmanın güçlüklerini fark eder. Bunun da etkisiyle Paris’teki Jön Türklerle daha fazla vakit geçirmeye başlar. Jön Türklerin kendi aralarında, kendi muhitlerinde kaldıklarını, Avrupalılarla çok az vakit geçirdiklerini bu nedenle de Avrupa kültürüne, düşünce yapısına çok uzak olduklarını düşünür. Hikmet Lavaliere’lerin kızı Arlette’e âşık olduğunu fark eder. Albert’le de arkadaşlığını ilerletmiştir. Arlette’in bir sevgilisi olduğunu öğrenir. Sokakta karşılaştığı bir hayat kadınıyla birlikte olan Hikmet, bu kadın tarafından soyulur. 55 Albert sayesinde Paris’in entelektüel gençliğinden pek çok isimle tanışan Hikmet, onlarla hürriyet, Osmanlı İmparatorluğu, komünizm gibi konularda fikir tartışmaları yapar. Hikmet, kaldığı otelden ayrılıp küçük bir eve yerleşir. Taşınma ve yerleşme işlemlerinde en büyük yardımcısı Arlette olur. Madam Lavaliere, Hikmet’in kızı için ideal bir eş adayı olacağını düşünerek, Arlette’in tüm bu işlerle yakından ilgilenmesini ister. Arlette’in yakın ilgisi Hikmet’le aralarında bir yakınlık oluşmasına yol açar. Hikmet hastalanır. Hastalığı süresince Arlette ona yakın bir ilgi ve şefkat gösterir, onun hasta bakıcılığını üstlenir. Hikmet’le ilgilenen Doktor Pienot yardımsever, samimi bir bilim adamıdır. Doktor Pienot, Hikmet’e hava değişimi önerir. Arlette’in de yardımıyla hastalığın ağır devresini atlatan Hikmet, birdenbire Arlette’in ilgisinin, sevgisinin sahte olduğuna kanaat getirir. Bu kanaatinde, Madam Lavaliere’in onların evlenmelerini istemesinin payı büyüktür. Hava değişimi için Provansa’ya giden Hikmet, orada Arlette’in tavırlarını daha açık biçimde keşfeder. Ancak, buna rağmen, Arlette’in “nasıl olsa ve daima sizinim” diye biten bir mektubu üzerine tekrar Paris’e döner. Paris’e döndüğünde ailesinden aldığı bir mektupta ekonomik durumlarının hiç iyi olmadığını ve artık kendisine de oldukça az bir para gönderileceğini öğrenir. Bunun ardından da birikmiş ev kirası nedeniyle evden atılır. Bu olaydan sonra Arlette ondan uzaklaşır ve Hikmet de onu tekrar görmek, bulmak için bir girişimde bulunmaz. Evden atıldıktan sora çok kötü koşullarda yaşamını sürdüren Hikmet’in hastalığı nükseder. Tüm bunlar olup biterken Birinci Dünya Savaşı da sona ermektedir. Yapılacak bir anlaşmayla Osmanlı Devleti’nin parçalanıp paylaşılacağını öğrenen Hikmet bu haber karşısında oldukça telaşlanır. Bu telaşını Paris’teki diğer Jön Türklerle paylaşmak ister. Ancak, onlar böyle bir paylaşımın olmayacağına dair bir inanç beslemektedirler ve bu inançlarının nedeni de Almanya devlet liderinin Abdülhamit ile şahsi dostluğu nedeniyle- böyle bir duruma izin vermeyeceğidir. Böyle düşünmeyenler de, Ragıp Bey gibi, “paylaşsalar da kurtulsak” anlayışındadırlar. Her iki düşünüş tarzı da Hikmet’e çok yanlış gelir ve bu insanlarla artık görüşmemeye karar verir. 56 Doktor Pienot, hastalığı iyice şiddetlenen Hikmet’i alıp kendi evine götürür. Hikmet’e olabileceğince iyi bakılmasını sağlar. Pienot’un evinde kaldığı sürece Hikmet’i yalnızca Albert, o da yalnızca bir kez ve ayaküstü olmak üzere ziyaret etmiştir. Hikmet’in bütün arzusuna rağmen Arlette onu ziyaret etmez. Ragıp Bey ise Paris’ten ayılmıştır. Hikmet, Doktor Pienot’un evinde hayatını kaybeder. Toprak parası bulunamadığından cesedi Paris’teki umumi mezarlıklardan birine gömülür. 57 1.9. Panorama I Neşet Sabit, inkılapların tamamlandığına, sağlam temeller üstünde kanunlaştığına inanan bir milletvekilidir. Bağ komşusu Mansurzade Hüseyin Efendi “medeniyet kervanına” katılmanın gerekliliğini kavramış, ancak bunu gündelik hayatına yansıtmayı pek becerememiş klasik bir Orta Anadolu eşrafıdır. Ankara, arsaların aşırı değer kazanması sonucu emlak geliri açısından oldukça cazip bir şehir merkezi haline dönüşmüştür. Servet Bey, Cumhuriyet hükümetinin Babıali kadrolarından devraldığı isimlerdendir. Ankara’da büyük hukukçu olarak tanınmış ve bir bankanın idare meclisi reisi olmuştur. Her zaman ve koşulda kendi çıkarlarına uygun hareket eden bir kişidir. Karısı Naşide Hanım, kızı Sevim ve oğlu Nedim ile birlikte Ankara’da oldukça rahat koşullarda yaşamaktadır. Bankayla birlikte çalışan müteahhitlerden Sırrı Bey’in de yönlendirmesiyle bina ve arsa spekülasyonlarıyla ilgilenmekte, böylece ekonomik durumunu daha da iyileştirmeye çalışmaktadır. Kızı Sevim, hayatını Hollywood filmlerine benzetmeye çalışan, klasik bir zengin, şımarık kız görünümündedir. Nedim ise kumara düşkün, sorumsuz bir delikanlıdır. Ragıp Bey arsa spekülasyonu, binaları ucuza çıkarmak gibi yöntemlerle iyi para kazanan, bilgili, becerikli bir mühendistir. Servet Bey ve ailesiyle yakın ilişki içindedir. Milletvekili Halil Ramiz, coşkun ruhlu bir inkılapçıdır. İyi niyetli, çalışkan, memleket çıkarlarını kendi çıkarlarının üstünde gören bir roman kişisidir. Takdir ettiği inkılabın henüz tamamlanmadığını, Kemalizm ilkelerinin henüz yeterince kökleşmediğini düşünmektedir. Bir zamanlar Çankaya’ya sıkça çağrılan, gözde vekillerden biri iken bir süredir artık çağrılmayan, adı anılmayan vekillerden olmuştur. Nedenini kavrayamadığı bu durum onu üzmektedir. Tahincizade Hacı Emin Efendi, Şapka Kanunu çıktığı günden beri evinden çıkmayan, inkılap ve medeniyet düşmanı, gerici bir yobazdır. Daima kendi çıkarlarına uygun hareket eder. İlerlemiş yaşına rağmen, ailesinin mutlak reisidir. Oğlu Tahir Bey, babasının sözünden çıkamayan, silik bir kişiliktir. Babası, kendi düşüncelerinin tam aksine ve yalnızca çıkar elde etmek amacıyla Tahir Bey’in Halk Partisi’nin il başkanı olmasını sağlamıştır. 58 Halil Ramiz, arkadaşı Neşet Sabit ve birkaç milletvekiliyle birlikte, Tahir Bey’in parti başkanı olduğu şehre görevli olarak gelirler. Başka bir vazifeleri olmasına rağmen, eski arkadaşları olan Doktor Namık Ahmet’in belediye başkanlığına aday olması için partili gençlerin dile getirdiği isteklerle ve mevcut başkandan şikâyetleriyle karşılaşırlar. İlerici, aydın bir doktor olan Namık Ahmet, Alman hemşiresi Gertrude ile birlikte çalışmaktadır, bu durum kendisiyle ilgili pek çok dedikoduya yol açmıştır. Neşet Sabit, şehirde fazla sevilmeyen Namık Ahmet’i destekleyen bir görüntü vermekten kaçınmaktadır. Halil Ramiz, Atikler köyünün mera davası ile ilgili bir soruşturma yapmakla görevlendirilir. Gittiği kasabada parti başkanı, kaymakam ve zengin davalı dışında köylülerle de görüşmek ister. Tüm oyalamalara, engellemelere rağmen işin aslını öğrenir. Pertev ve Ziver sokak çocuklarıdır. Ziver, Pertev’in çok istediği bir çakıyı çalar ve ikisi de yakalanırlar. Ancak, komiser Hamdi Bey’in isteğiyle bir iki gün içinde serbest kalırlar. Komiser Hamdi Bey kendi halinde, işini layıkıyla yapmaya çalışan, üç karısı da kalp krizinden ölmüş, ihtiyar dadısıyla birlikte yaşayan bir adamdır. Servet Bey’in kızı Sevim, bindiği taksinin şoförünün tecavüzüne uğrar. Osman Nuri Bey, eşi Seniye Hanım ve çocukları Fuat ve Semra ile Emirgân’da Nuri Paşa yalısında oturmaktadır. Yalı, ailesinden kalan son mal varlığıdır. Yalıya haciz tebligatı gelir. Seniye Hanım eşine destek olmaya çalışarak apartmanların daha konforlu oluşundan ve apartmana taşınmanın kendileri için daha iyi olacağından söz eder. Osman Nuri Bey, bu haberden sonra işten de çıkartıldığını öğrenir. Bunun üzerine intihar eder. Diyarbakır Lisesi’nde edebiyat ve felsefe öğretmeni Ahmet Nazmi ile İzmir’de Dış Ticaret Ofisi Müdürü Cahit Halid arkadaşlıklarını mektuplarla sürdürmektedirler. Mektuplarda dünya ve memleket meselelerine dair düşüncelerini de samimi bir biçimde dile getirirler. Ahmet Nazmi, inkılapların Anadolu’da hiç yerleşmemiş olduğunu yazar ve bundan da “inkılabın plansız, teşkilatsız ve tekniksiz yapılabileceği hayaline kapılanları” sorumlu tutar. Cahit Halid ise, arkadaşını ümitsizlik içinde görür. Millî davanın henüz tamamlanmadığını ve herkesin bu dava için canla başla çalışması gerektiğini ifade eder. İnkılabın tam olarak yerleşmesi için 59 halkı “fikri bir zorlama” ile yönlendirmek gerektiğini dile getirir. Milliyetçilik, devletçilik, laiklik gibi kavramların ne ifade etmesi gerektiğini anlatır. Bir doktrin ve aksiyon organı olarak planladığı bir dergi çıkarma amacından söz eder. Ahmet Nazmi, Millî Mücadele’yi gerçekleştiren, kazanan kolektif heyecanın yitirildiği düşüncesindedir. Kemalist Türkiye’nin anahtarlarının Babıali’den gelme kadrolara, o dönemden kalma kafalara teslim edildiğini ve bunun da millî, kolektif heyecanın sönmesine yol açtığını düşünür. Halil Ramiz soruşturma için gittiği taşrada parti disiplinine ve çıkarlarına uymayan davranışlar sergilemekle suçlanır. Bunun üzerine parti merkez heyeti üyeliğinden istifa eder. Servet Bey bir kooperatif inşaatı işi için Sırrı Bey’le anlaşır. Görünüşte hiçbir sorun olmamasına rağmen Sırrı Bey’de bu işle ilgili bir tedirginlik vardır. Anadolu’nun bir köyünden olan Sırrı Bey, servetini kendisi elde etmiş, ancak bu serveti edinirken oldukça riskli işlere girmiş, ödenmesi zor pek çok kredi almıştır. Gelmiş olduğu konum, kendisini oldukça gururlandırmaktadır. Şoförü Hayri Efendi, pek çok işte patronunun eli ayağı, sağ koludur. Halil Ramiz, partideki arkadaşları tarafından adeta bir dışlanmaya maruz bırakılır. Bir yanıyla ona destek vermek isteyen yakın arkadaşı Neşet Sabit bile, içindeki diğer sese uyarak ondan uzak durmaya başlar. Doktor Namık Ahmet’in muayenehanesinde köylü bir kadın doğum yapar ve bebeği bırakarak kaçıp gider. Doktor ve hemşiresi, bebek için ellerinden geleni yaparlar. Ancak, bebek ölür. Doktor ve hemşirenin telaşı, annenin bulunamaması şehirde Doktor ve hemşire ile ilgili pek çok dedikoduya yol açar. Osman Nuri Bey’in intiharından sonra Fuat, annesi ve kız kardeşi Semra ile Aksaray’da bir apartmana taşınmıştır. Ekonomik durumları oldukça bozulmuştur. Annesi yarı yatalak bir hale gelmiştir. Semra ise yalnızca görüntüsüyle ya da İngilizce magazin dergileriyle ilgilenen, havai bir genç kız olmuştur. Hukuk fakültesini bitiren Fuat basın dünyasına atılmış ve gazete için çevirmenlik yapmaya başlamıştır. Komiser Hamdi Bey, Nebile adlı genç bir kadınla dördüncü evliliğini yapmıştır. Önceki eşlerine yaptığı gibi Nebile’nin de yalnızca ayaklarına ilgi gösteriyor, her gece sabaha kadar onun ayaklarını gıdıklamaya çalışıyordur. 60 Sırrı Bey, yapacağı işlerde her zaman yardımına ihtiyaç duyacağı Servet Bey ve ailesi şerefine tantanalı bir ziyafet düzenler. Servet Bey, işleri bozulmaya başlayan bir müteahhitle bir arada olmayı çıkarlarına uygun bulmaz. Kendisinin katılmadığı bu davete eşi ile çocuklarını gönderir. Servet Bey, tecavüzden beri ruh sağlığı düzelmeyen kızı Sevim’i annesi ve erkek kardeşiyle Avrupa’ya göndermeye karar verir. Ragıp Bey de onlara refakat edecektir. Cahit Halit, Ahmet Nazmi’ye yazdığı mektuplarda söz ettiği dergiyi çıkarmaya başlar. “Bir fikir hareketliliğine ön ayak olmak” amacıyla çıkarılan bu dergi kültür, basın dünyasında pek çok polemiğe yol açar. Servet Bey’in kuruluşuna ön ayak olduğu kooperatif yapım işi çıkmaza girer. Paralarını bu kooperatife yatırmış pek çok orta gelirli ekonomik anlamda çok ciddi kayıplar yaşar. Bunlardan biri de Umum Müdür Muavini Niyazi Bey’dir. Müteahhit Sırrı Bey iflas eder. Pek çok ortak iş yapmış olduğu Servet Bey’den yardım ister. Ancak, Servet Bey, Sırrı Bey’le görüşmekten bile kaçınır. Geçmişte Halil Ramiz’in parti tarafından görevlendirilerek soruşturmak için gittiği Atikler köyünün mera davası hukuki bir sonuca ulaşmamıştır. Köylülerin avukatı Kenan da ortalarda gözükmez olmuştur. Atikler köylülerinden Emeti Nine, Nefise ve Ali adlı iki torunuyla birlikte yaşamaktadır. Ali, hayvanların çobanlığını yapar. Mera davasında anlaşmazlık yaşadıkları Fazlı Bey’in Kozak çiftliğinden bazı adamlar Ali’yi öldüresiye döverler. Bu olay, köylülerin Fazlı Bey’le uzlaşma yolları aramak için onun ayağına gitmelerine yol açar. Köylüler Fazlı Bey’le görüşmek isterler, ancak onu bulamazlar. Halil Ramiz, seçim bölgesine gider. Orada sık sık Doktor Namık Ahmet’in evine misafir olur. Doktorun karısı Neriman Hanım, vilayetteki gündelik hayata dair pek çok dedikoduyu Halil Ramiz’e anlatır. O günlerde vilayet halkının en çok konuştuğu olaylardan biri Tahincizade Hacı Emin Efendi’nin evdeki besleme kız Fatma ile evlenmesidir. Vilayet halkı, Emin Efendi’nin hem helal bir kadın hizmeti görmek hem de bir fakire yuva kurmak gibi amaçlarla oldukça hayırlı bir iş yaptığı düşüncesindedir. Doktor Namık Ahmet, Ankara’ya yapmış olduğu bir iş ziyaretinde kendisinin hazırlamış olduğu Köy Teşkilatı projesini, milletvekili arkadaşı Neşet Sabit’e 61 sunmak ister. Neşet Sabit bu projeye hiç ilgi göstermez. O, siyasi pozisyonuyla arsa spekülasyonundan zengin olan ve millî ideallerden uzak düşmüş bir millet vekili haline dönüşmüştür. Komiser Hamdi Bey, dördüncü karısı Nebile ile kundak oyunu dediği bir oyun oynar. Nebile’yi kundak yapar gibi sımsıkı biçimde patiskaya sarar ve ayaklarını gıdıklamaya başlar. Nebile, onun, ilk üç karısını bu biçimde öldürmüş olduğunu anlar. Vücudu gıdıklanmayan Nebile, kocasının bu durum karşısında yaşadığı bocalamadan yararlanarak kurtulmayı başarır. Fuat, Yol gazetesinde birlikte çalıştığı Üsküplü genç bir adamla düşünce arkadaşlığı yapmak ister. Başlangıçta düşüncelerine ilgi duyduğu bu gencin, aslında çok bilindik ifadelerle ve üstünkörü biçimde bir materyalizm savunucusu olduğunu anlar. Panorama II Yıl 1938’dir. Mustafa Kemal’in ağır hastalığı herkes tarafından bilinmektedir. Hiç kimse onun hâlâ yaşayıp yaşamadığından emin değildir. Memleketin her köşesinde, halkın her bireyinde bir yas havası vardır. Fuat, Yol gazetesinde çalıştığı zamanlarda siyasi suçlu olarak Emniyet Müdürlüğü’nde defalarca sorgulanmıştır. Orada kendisi ile aynı pozisyondaki Turgut Bey’le tanışır. Turgut Bey, o zamanlardan beri Fuat’ın peşinden ayrılmamış, onunla bir arkadaşlık kurmuştur. Fuat, aslında sivil polis olduğunu düşündüğü Turgut Bey’den kurtulmayı bir türlü başaramamıştır. Fuat da, Mustafa Kemal’le ilgili olarak yas tutmaktadır. Mustafa Kemal Atatürk’ün ölümüyle halk arasında rejimi sarsabilecek bir huzursuzluk doğması endişesi vardır. Özellikle de gericilik, irticacılık gibi nitelikleri olan ayaklanmalardan endişe duyulmaktadır. Bu nedenle Cumhuriyet’in 15. yılı törenlerinin gündüz yapılan resmi kutlamalarla geçiştirilmesi istenir. Mustafa Kemal Atatürk vefat eder. Ölümü Türk halkının hemen her kesiminde büyük üzüntüyle karşılanır. Bu ölüm, Avrupa’da da büyük yankı 62 uyandırır. O sırada Sevim, Nedim ve Naşide Hanımla Avrupa’da olan Ragıp Bey bu yankıya tanıklık edenlerdendir. Avrupa’da bulundukları süreçte Ragıp Bey’in Sevim’e duyduğu aşk iyice artmıştır. Sevim, Avrupa’da olmaktan oldukça hoşnuttur. Nedim, istediği gibi kumar oynayamamaktan rahatsızdır ve bir süre sonra Cenevre’de eğitim için kalmaya karar verir. Kooperatifin iflası ve mahkemenin bu işe el koyması Servet Bey’in itibarını oldukça sarsar. Kendisini öteden beri kollamış olan yüksek şahsiyetler, birdenbire ondan yüz çevirmeye başlarlar. Servet Bey, durumunu tehlikede görerek bir çıkış yolu arar. Bulduğu çıkış yolu, döviz kaçakçılığıdır. Ailesiyle birlikte Avrupa’da olan Ragıp Bey’in, nedenini kavrayamadan yaptığı yardımlarla, parasını yurt dışına kaçırmaya başlar. Sırrı Bey de tam bir iflasın içindedir. Çeşitli çıkış yolları arar, ancak bulamaz. Tahincizade Hacı Emin Efendi, Atatürk’ün ölümünden sonra gerçekleşmesini beklediği “şer-i şerif”in yerine getirilmediğini, eskiden uygulanan irticai nitelikli uygulamalara geri dönülmediğini görmenin üzüntüsünü yaşar. İkinci Dünya Savaşı yaklaşmaktadır. Ülkede enflasyon, karaborsacılık en üst düzeye ulaşmıştır. Hitler’in izlediği politikayı benimseyenlerin sayısı az değildir. Bunlardan biri de Cahit Halid’dir. Ahmet Nazmi’ye yazdığı mektuplarda bu düşüncesini açıklar. Ahmet Nazmi, Halil Ramiz ve Fuat ise Hitler’in ve Rusya’nın Alman yanlısı politikalarını oldukça yanlış bulmakta ve sert biçimde eleştirmektedirler. Doktor Namık Ahmet’in hemşiresi Gertrude, Alman casusu olduğu iddiasıyla sınır dışı edilir. Namık Ahmet bu durumun önüne geçmek için çok uğraşır, Gertrude’ın Nazi zulmünden kaçmış bir yarım Yahudi olduğunu anlatır, ancak girişimleri olumlu sonuç vermez. Savaş bütün hızıyla sürmektedir. Alman orduları hemen her saldırılarından zaferle çıkmaktadır. O sıralarda Almanlarla imzalanan adem-i tecavüz paktı, ülkedeki Alman yanlılarınca sevinçle karşılanır. Bu sevinci paylaşanlardan biri de Hacı Emin’dir. O, Almanya’yı İslam dostu olarak algılamaktadır, sevincinin nedeni budur. 63 Enflasyon, bankaların akıbetine dair kuşkular, Türk parasının değer kaybetmesi halkı ekonomik anlamda ne yapacağını bilemeyen bir duruma sokar. Zenginler paralarını arsaya, emlaka yatırmaya başlarlar. Fuat, ülkede bir egoizm salgını olduğunu ve annesi gibi altın kalplilerin bile bu salgından kurtulamadığını düşünmektedir. Kız kardeşi Semra’nın, o dönem İstanbul’un bazı semtlerindeki pek çok genç gibi “Snop”luk diye adlandırdığı bir psikolojik hastalığa yakalandığını ifade eder. Ahmet Nazmi, felsefe doçenti olmuştur. Yazılarını görüp beğendiği Fuat’la tanışır ve arkadaşlık kurar. Birlikte edebiyattan, günlük politikaya kadar pek çok konuda sohbet ederler. Fuat, Ahmet Nazmi’nin halka uzak olduğunu, halkla alay ettiğini görür. Kendisi de halktan uzaktır, ancak o, bunu bir kusur olarak değerlendirir, halka ulaşacak dil’i bulamadığını düşünür. Halkın alay edilebilecek bir konumda olmasında kendisi gibi, Ahmet Nazmi gibi entelektüellerin sorumluluğu bulunduğuna inanır. Amerika, dünya devletleri arasında yeni bir güç odağı olarak belirmeye başlar. Pek çok Avrupalı, savaşın sona ermesi konusunda Amerika’ya umut bağlar. Ancak, Amerika’nın yardımını şüpheyle karşılayanlar, bu yardımın altında gizli amaçlar arayanlar da vardır. Nebile’nin girişimiyle katil olarak yargılanan Hamdi Bey altı yıl hapis yatar. Hapisten çıkınca, eskiden dadısı olan yaşlı kadının Fatih’teki evine yerleşir. Savaş Almanların yenilgisiyle sonuçlanır. Türkiye’de bu durumu öfkeyle, üzüntüyle karşılayanların ayısı az değildir. Falcılar, büyücüler, muskacılar, üfürükçüler gibi sahtekârların yeniden rağbet görmeye başladığını öğrenen Fuat, bu durumu “inkılap kanunları buz üstüne birer yazıymış” diyerek şaşkınlıkla karşılar. Demokrat Parti kurulur. Hacı Emin, Neşet Sabit, Doktor Namık Ahmet gibi birbirlerinden çok farklı kimlikler, isimler bu partide buluşurlar. Her birinin beklentisi, amacı farklıdır. Halil Ramiz, Doktor Namık’ın bu partiye katılışına çok şaşırır. Demokrat Parti’nin halkta yarattığı heyecan Halk Partisi’nde çalkantılara yol açar. Pek çok Halk Partili yaşanan durumdan Halil Ramiz gibi dik kafalı millet vekillerini sorumlu tutar. Halil Ramiz, kendi parti arkadaşları tarafından dışlanır, hakkında pek çok şaibe yaratılır. 64 Avrupa’dan dönen Ragıp Bey, İstanbul’daki bir Demokrat Parti mitinginde Sırrı Bey’le karşılaşır. Sırrı Bey de Demokrat Partili olmuştur. Sırrı Bey memlekette olup biten olayları ana hatlarıyla Ragıp Bey’e anlatır. Sevim, Avrupa’da iken, Clark Gable’a benzettiği için âşık olduğu sevgilisiyle birlikte ortadan kaybolmuştur. Ragıp Bey, bu olayın üzüntüsü içindedir. 1946 seçimlerini Halk Partisi kazanır. Hacı Emin, bu sonuca en fazla üzülen isimlerdendir. Seçimleri kazanan Halk Parti hükümeti ilkokullara din dersi koymak, imam hatip okulları açmak gibi uygulamalara girişir. Fuat, İstanbul sokaklarında giysileriyle, gövdeleriyle Asur ya da Gildan putlarını andıran insanlar görür. Bunlar, gündelik yaşamlarında, kimliklerinde dinin en ön plana çıkmasın isteyen inanlardır. Fuat, onların gözlerinde, kendileri gibi olmayanlara yönelik büyük bir nefret görür. Bu durumu ülkeyi bekleyen en büyük tehlikelerden biri olarak algılar ve bu algısını Ahmet Nazmi ile paylaşır. Ahmet Nazmi, Fuat’ın fazla telaşa kapıldığı düşüncesindedir. Fuat ve Ahmet Nazmi birlikte çıktıkları bir yürüyüşte ilginç sesler duyarlar. Seslerin geldiği yöne baktıklarında bir tarikat ayini görürler. Aksaray yakınlarındaki bir türbede bir tarikatın üyeleri zikir ayinindedirler. Ahmet Nazmi oradan uzaklaşmak ister. Ancak, Fuat birdenbire ayinin ortasına dalar ve “nedir bu maskaralık?” diye sorar. Fuat ve tarikat üyeleri önce sözle sonra da fiziksel olarak birbirlerine saldırırlar. Fuat’ın yardımına koşmak isteyen Ahmet Nazmi de saldırılara maruz kalır. Fuat ve Ahmet Nazmi, besmele eşliğinde kafaları taşlarla ezilerek öldürülürler. 65 1.10. Hep O Şarkı Münire, orta yaşlı bir kadındır. Otuz beş yıl sürmüş aşkını anlatmak için bir roman yazmağa başlar. Münire ile Cemil çocukluk arkadaşıdır. Baltalimanı’nda yan yana iki yalıda geçen çocuklukları hep güzel anılarla doludur. Aileleri de birbirleriyle yakın ilişkiler içindedir. Cemil’in babası Hakkı Paşa ile Münire’nin babası arkadaştır. Cemil, eğlenceli, uçarı, kızların ilgisini her zaman cezb etmiş bir gençtir. Münire, Cemil’e beslediği aşkın tam olarak ne zaman başladığını kestiremez. Ancak, altı yedi yaşlarında bile Cemil’in evine gitmenin kendisini çok heyecanlandırdığını anımsamaktadır. Münire, romanında bu aşk öyküsüyle birlikte çocukluğundan, gençlik yıllarından pek çok anıya da yer verir. Bu anılarda o dönemlerin sosyal yaşantısına, siyasal gelişmelerine ait bilgilere de rastlanır. Münire, çocukluğundan beri Cemil’e âşıktır. İlk gençlik dönemlerinde Cemil’in de kendisi için aynı hisleri beslediğini öğrenir. Aralarında mektuplarla, işaretlerle sürdürülen bir ilişki başlar. Özellikle Cemil Münire’ye İlan-ı aşk için söylediği şarkı Münire’yi çok etkiler. O zamanlarda bir genç kızın evlilik bağı olmadan bir ilişki yaşaması hiç hoş karşılanmayan bir durumdur. Münire’nin babası da varlığını ancak sezgi yoluyla fark ettiği bu ilişkiden hiç hoşnut olmaz. Münire oldukça güzel, genç bir kız olmuştur. Pek çok görücüsü olur. Bu arada Hakkı Paşa da Münire’yi Cemil’e ister. Münire’nin babası, Cemil’in çapkın, uçarı ve sorumsuz bir genç olduğu düşüncesiyle bu isteğe kesin bir red cevabı verir. Münire’ye talip olanlardan biri de Nafi Molla’dır. Nafi Molla, Münire’yi oğlu Rüknettin’e ister. Münire’nin babası bu isteği kabul eder. Münire ile Rüknettin’in söz kesiminden iki hafta sonra Nafi Molla Şeyhülislamlığa getirilir. Bu olay, Münire’nin kısmetli oluşu şeklinde yorumlanır. Münire, çok görkemli bir düğün töreniyle Rüknettin’le evlendirilir. 66 Münire’nin gelin giderek yerleştiği Nafi Molla konağı, onun hayatında yeni bir dönem olur. Kocası Rüknettin, Münire’nin ruhunu anlamaktan çok uzak, kaba, sinik, midesine düşkün, iptidai bir genç erkektir. Münire’nin kayınvalidesi de yalnızca mutfak işleriyle ilgilenen, çok fazla yemek yiyen, dedikoduya düşkün, tembel bir kadındır. Yemek ve dedikodu dışında hiçbir şeyle ilgilenmez. Nafi Molla ise, Münire’nin o konakta olumlu biçimde andığı tek isimdir. Ancak, o da zamanının çoğunu selamlık dairesinde, işiyle meşgul biçimde geçirir. Münire’nin o konaktaki tek avuntusu, okuduğu romanlardır. Münire, kaynanasını ziyarete gelen Zeyrekli Fatma Hanım adlı bir kadın aracılığıyla Cemil Bey’le birkaç kez buluşur. Pek çok tedbirle ve Fatma Hanım’ın maharetiyle gerçekleşen bu buluşmalar Münire’yi oldukça heyecanlandırır. Rüknettin Bey konaktaki hizmetkârlardan olan bir Habeş kızını hamile bırakır. Bu haberi alan Münire, ailesini de durumdan haberdar eder. Ailesi, Münire’nin yaz mevsimini kendileriyle birlikte geçirip sonra da boşanmasına karar verir. Tekrar baba evine dönen Münire, ilk gençliğinde olduğu gibi Cemil’le uzaktan uzağa ilişkisini sürdürür. Ancak, bu durum, artık her ikisi için de yetersiz kalır. Münire, Cemil’le buluşması için fırsat doğabilir düşüncesiyle halasını ziyarete gider. Halası Şahende Hanım, iki yetişkin kızı olan dul bir hanımdır. Gençliğinden beri neşeli, eğlenceye düşkün kişiliğiyle tanınır. Bektaşi çevreleriyle de yakınlığı vardır. Münire’nin babası, kız kardeşi Şahende Hanımla görüşmemektedir. Şahende Hanım, Münire’nin evliliğinde ve Cemil Bey’le yaşadıklarından haberdardır. Geçmişte kendisinin yaşamış olduğu acıları yaşamasın diye Münire’ye yardım edeceğini, Cemil Bey’le buluşmalarını sağlayacağını söyler. Münire ile Cemil, Şahende Hanım’ın yalısında sıklıkla buluşarak güzel bir yaz mevsimi geçinirler. Bir Sultan Cemil Bey’le evlenmek ister. Cemil Bey bu isteği reddeder. İrade-i Seniye’ye karşı gelmek anlamındaki bu tutum Padişahı oldukça öfkelendirir. Cemil Bey sürgüne gönderilir. Böylece Münire ile Cemil’in ilişkileri de birdenbire kesintiye uğrar. 67 Fer’iye vak’ası Münire’nin ailesinde yeni bir dönemin başlangıcı olur. Padişah değişimiyle birlikte Münire’nin babası da önemli bir mevki kaybı yaşar. Bu durum sağlığını da etkiler, ömrünün son iki yılını yatak odasında geçirir. Bu arada Münire ile Rüknettin Bey’in boşanmaları da gerçekleşmiştir. Münire bu haberi sevinçle karşılar. Cemil Bey’le evlenmesi için bir engel kalmadığın düşünür. Ancak, Cemil Bey’in Anadolu’da bir yerde Reji Müdürü olduğunu ve evlenip çoluk çocuğa karıştığını öğrenir. Bu haber, Münire için tam bir yıkım olur. Münire bu dertle meşgulken Osmanlı-Rus harbi yaşanır. Münire’nin evinde pek çok geçim sıkıntısı yaşanır. Babası vefat eder. Savaş sürdükçe yaşanan ekonomik bunalım da artar. Münire tüm ilgisini annesine yöneltir. Münire, İstanbul’da yeni bir dönem başladığını düşünür. İstanbulin devri sona ermiş, redingot devri başlamıştır. Giyim kuşamdan sohbet konularına kadar pek çok şey değişmiştir. Münire, bu yeni döneme ayak uyduramayacağını düşünür. Şahende Hala ise Boğaziçi’nin hâlâ aynı olduğunu ifade eder. Münire’nin annesi de vefat eder. Bu olay üzerine Münire halasının yanına taşınır. Yazı Kanlıca’da, kışı Fazlıpaşa’da onunla birlikte geçirmeğe başlar. Baltalimanı’nda Münire ile Cemil Bey’in ailelerinin yan yana bulunan çifte yalıları bir yangınla kül olur. Münire ile Şahende Hala birlikte çok durgun, hareketsiz bir yaşam sürmektedirler. Şahende Hala ruhlarının pasını, küfünü silmeleri gerektiği düşüncesindedir. Bu amaçla Münire’yi kendisinin de devam ettiği bir Bektaşi tekkesine götürür. Ancak, algıladığımız kadarıyla bu çok sıkça gerçekleşen bir olay değildir. Münire, halasının ısrarıyla bir saz âlemine dinleyici olarak katılmak için Yeniköy’de Eşref Paşa’nın yalısına gider. Orada, gençliklerinde Cemil Bey’in kendisine söylediği şarkıyı duyar. Sesin sahibinin de Cemil Bey olduğunu öğrenmek Münire’yi çok şaşırtır. Çünkü bu Cemil Bey, eski Cemil Bey’den çok farklıdır. Sofrada sığıntı gibi, ürkek, süklüm püklüm oturmaktadır. Cemil Bey, Şahende Hanım’ın yalısına gelir. Kardeşinin maddi açıdan kendisine yaptığı haksızlıklar nedeniyle çoluk çocuğuyla çok zor durumda kaldığını söyler. Kardeşine karşı açacağı davada, Şahende Hanım’ın Eşref Paşa aracılığıyla kendisine yardım etmesini ister. Bu konuşmayı yaparken de tavırları oldukça 68 çekingen ve kıyafeti de oldukça kötüdür. Münire’ye karşı oldukça kayıtsızdır, aralarında hiçbir şey geçmemiş gibi davranır. Münire, Cemil Bey’in bu halini hiç görmemiş olmayı ister. Onu görmemiş olsa ömrünün sonuna kadar onu sevmenin kendisi için yeterli olacağını, ancak, artık bu ihtimalin de son bulduğunu düşünür. Cemil Bey, Şahende Hanım’dan talep ettiği yardımla ilgili olarak konağa gelip gitmeye, mektuplar yazmağa başlar. Münire bu konuya karşı oldukça ilgisizdir. Zaman zaman Cemil Bey’in eşini merak etse de, Cemil Bey’in bu konuyla ilgili fazla konuşmadığını öğrenir. Ancak, daha sonra onun sade, silik bir taşralı hanım, iyi bir ev kadını olduğunu ve kendi halinin farkında olarak kimseyle görüşmediğini, hiçbir yere çıkmak istemediğini öğrenir. Münire, zevceliği, anneliği tatmış olma açısından o kadını, kendisine göre daha iyi bir durumda sayar. Kimseyle görüşmemek, dışarı çıkmamak gibi konularda da onunla ikiz kardeş gibi olduklarını düşünür. 69 İKİNCİ BÖLÜM ROMANLARA YANSIYAN YÖNLERİYLE İSTANBUL’DA SOSYAL YAŞAM 2. ROMANLARA YANSIYAN YÖNLERİYLE İSTANBUL’DA SOSYAL YAŞAM Mithat Cemal Kuntay ve Yakup Kadri Karaosmanoğlu’nun romanlarında Tanzimat yılları ile Cumhuriyet’in kuruluş yılları arasındaki dönemde İstanbul’un sosyal yaşamını gözlemlemek mümkündür. Her iki yazar da bireysel, ahlaki ve sosyal boyutta zaman ilerledikçe yozlaşma, bozulma gözlemlemiş ve bunu da sosyal yaşamdan çeşitli görüntülerle aktarmak istemişlerdir. 2.1. İstanbul’un Karşıt Yüzleri Üç İstanbul’da, Hüküm Gecesi’nde, Sodom ve Gomore’de, Kiralık Konak’ta İstanbul’un birbirine karşıt yüzlerinden söz edilir. Bu karşıtlık gerek roman kişilerinin ağzından, gerek romanlardaki olay örgüsüyle, olay- mekân ilişkisiyle vurgulanır. Adnan yazdığı romanda İstanbul’la ilgili bu algısını açıkça ifade eder. Onun gözünde iki İstanbul vardır. “Camilerinin kurşun kubbelerinde fetih ordularının miğferleri duran İstanbul! Bir devin ufka yuvarladığı bir dağ: Süleymaniye Camii! Altında bir millet ayağa kalkıyor gibi duran kubbe! Süleymaniye’nin bu kubbesi ufuktan sökülmelidir ki İstanbul ne kel, ne uyuz bir topraktır anlaşılsın..Sonra bu minareler: Gökyüzünü madalyon bir ayna parçası gibi tutan, birer kız kadar narin minareler! Bunların ucuna her fetih bayrağından takılan bir hilal!. İstanbul Süleymaniye yapıldığı gün bizim oldu!” İkincisi ise Beyoğlu’dur. “Beyoğlu! Damarsız, kansız bir toprağın ayağa kalkmasını andıran bu beyaz binalar! Çamurun bayramlık elbisesini giydiği, taşın sonradan görme olduğu bu caddeler! Panayır tiyatrolarına benzeyen bu evler! İçinde Konyalı Rum’un, Antepli Ermeni’nin komita oynadığı odalar! Bu yerde en korkak gözler, bir şapkanın gölgesinde, korkunç olur ve bir şapkanın altında bu sokaklarda Samatyalı Şarlman’lar, Tatavlalı Venedik Dojları dolaşır. Bu tahta bıçaklar, bu mukavva bombalar, Moskof bayrağının altında durduğu gün demirdir, alevdir. Şebinkarahisarlı kadar alaturka dalavereye aklı eren 70 bu yerli firenk! Eski ter ve ekşi lavanta kokan bu kokona! Sonra bu Konsolos medeniyeti! Sonra bu vatansız sokaklarda, bir damla ecdat kanı gibi Cuma günleri bikes dolaşan bayrak! Sonra, yüzünü ağyar gözlerden dizlerinin arasında gizleyen dul kadınlar gibi bu yıkık Kamerhatun Camii! Beyoğlu, fethedilmeyen İstanbul’dur”. (Üİ,50) Beyoğlu’nu romanında yazdığı kadar kötü bulmayan Adnan, bu gerçeği kendisine bile itiraf edemez. Adnan, Hidayet’in konağında simgeleştiğini düşündüğü sahte Avrupa’yı Beyoğlu’nda buluyor gibidir. Beyoğlu’ndan istediği kadar nefret edememesi gibi Hidayet’in konağından uzak durmayı da beceremez. Adnan’ın kaçmak istediği şey yalnızca sahte Avrupa değildir; o, Abdülhamit’in karanlığından da kaçmak arzusundadır. Bu kaçışlarda kendisine sığınak olarak da Şair Raif’i, Süheyla’nın gözlerini ve Koca Ragıp Paşa Kütüphanesi’ni seçer. “Bu Adnan, bu İstanbul’daki Hidayet’in konağında tunçlu koltukların, sırmalı kitapların, tek gözlüklerin, yemek listelerinin sahte, yalınkat, boyadan ibaret Avrupa’sından –kendi de farkında olmayarak- bıktıkça Şair Raif’in, Koca Ragıp lahdinin içindeki gizli şarka kaçardı. Şimdi bu şaire, bu kabre bir dost daha ilave etti: Maliye Bakanının kızı Süheyla’yı”. (Üİ,100) Kitapta geçen “Hilaliyle bir kubbe gördüğü vakit, damarlarındaki ecdat kanıyla sarhoş olan Adnan” ifadesi Adnan’ın gözünde İstanbul’u bizim kılan en önemli unsurların İslam dinine ve millî kimliğimize, geçmişimize ait şeyler olduğunu düşündürtür. Romanda, Beyoğlu okurda olumlu bir imaj yaratacak satırlardan çok, “Beyoğlu’nda... koridorunda Meryem Ana kandili yanan ev” gibi olumsuzlukların dekoru olarak yer alır. Yazar, levantenlerin Beyoğlu’ndaki çokluğuna, yerleşmişliğine de yer yer değinir. Kiralık Konak’ta Hakkı Celis de benzer duygular içindedir. “Geç vakit, ruhu bir ağır kederle yüklü, eve dönüyordu. Karanlık ve tenhalık içinde, İstanbul’un sokaklarında yürümekle İstanbul denilen şeyi daha iyi anlıyordu. Bu, ne bir ülke, ne bir şehir, ne de bazılarının dediği gibi, büyük bir köydü; İstanbul’un güzelliğini, çirkinliğini, ihtişamını ve sefaletini yapan şeyler neydi? Ne tepeleri üstündeki camileri, ne sokaklarının bakımsızlığı ve pisliği; ne Şark’ın en büyük saltanatına payitaht oluşu, ne Fikret’in dediği gibi alay alay ‘efvah-ı kadide’ (iskelet ağızlar) ile meskun bulunuşudur. Harbin başından beri bir haile (trajedi) perdesiyle örtülen İstanbul’un ta derinliklerinden çıkan bu boğuk boğuk sesler, bu çılgınca vaveylalar, bu at ve araba 71 gürültüleri yalnız bir büyük zehrin sefahat veya sefaletine ait bir şey söylemiyordu; Hakkı Celis’in gözleri bu perdenin arkasında açlıktan, yoksulluktan daha büyük bir haile görüyor; Hakkı Celis’in kulakları bu istimdat ve istihkar (yardım isteme ve hor görme) seslerinin maverasında (ötesinde) daha suzişli (acılı) bir feryadın aksisedasını duyuyordu. İstanbul, hudutları malum olmayan bir âlemdi, genç adam, gecelerin ıssız karanlıklarında tek başına yürürken İstanbul’un böyle bir âlem olduğunu her adımda daha ziyade hissediyordu. Bazen bir türbe önünde, bazen bir cami kapısında durup, içi korkuyla dolu etrafını saran bir sükûtu dinliyordu. Biraz ötedeki kanlı gürültünün bu sükûta hiç tesiri yoktu, bu sükût ikliminin kapısında o kanlı gürültü, hiç şüphesiz her şeyden mukaddes olan bu sükûtu muhafaza etmek içindi, zira bu sükût, dünyanın en ulu evliyalarıyle en kahhar (kahredici) cihangirlerinin uyudukları son uykunun yegâne bekçisiydi”. (KK,173) sözleriyle Hakkı Celis, İstanbul’da kendisi için en etkileyici, en önemli unsurun türbe ya da cami önlerinde bulduğu sükût olduğunu belirtir. Bu sükût, onun için huzurla ve benzer iyi duygularla eş anlamlıdır. Bu sükutta bulduğu evliya ve cihangir izleri onun da dinî ve tarihî motiflere önem verdiğini gösterir. Biraz ötedeki kanlı gürültü İstanbul’un dinî, millî, tarihî dokusuna uzak yaşamları ve devletin o dönemdeki siyasi, askerî durumunu ifade eder. Hakkı Celis, her şeye rağmen İstanbul’daki bu dinî, millî, tarihî dokunun korunduğunu ve korunması gerektiğini de ifade etmiş olur. Hüküm Gecesi’nde Ahmet Kerim, Türkiye’nin ve özelde İstanbul’un ruhunda da iki ayrı kutup bulur. Ona göre Çatalca’da bir yandan düşman kurşunlarıyla bir yandan da kolera mikrobuyla ölen, ancak yine de feryat etmeyen, inlemeyen Türk askerleri Türkiye’yi Türkiye yapan ruhtur. “Türkiye’yi Türkiye yapan bu etlerdi, bu kemiklerde, hep bu sessiz sessiz deprenen kurban etlerinden, kurban kemiklerinden ibaretti ve bundan ötesi? Bundan ötesi, gülünç ve kaba bir masaldı. Bundan ötesi Ferah Tiyatrosundaki sahne idi. Bundan ötesi Babıali’nin Sadaret kapısı önündeki harp gösterileri idi” (HG,208). Ahmet Kerim, bu satırlarla Türk halkındaki tevekkül duygusunu da yüceltmiş olur. Onun “Türkiye’yi Türkiye yapan” ifadesiyle anlattığı ruh, aynı zamanda İstanbul’u “bizim” yapan ruhtur. Ferah tiyatrosundaki, Babıali önündeki gürültücü kalabalık bu ruhtan yoksun insanların oluşturduğu bir 72 kalabalıktır. Türk halkının özünü oluşturan bu ruhtan yoksun olmak o insanları da “bizim İstanbul”un dışında tutar. Sodom ve Gomore’de Necdet de iki ayrı İstanbul’dan söz eder. “Orada, bu ev gibi evlerden eser yoktu. Orada, buranın Madam Jımson’larına, Leyla’larına, Major Will’lerine, de Rochepierre’lerine, Azize Hanım’larına, Nermin’lerine, Fanny Moore’larına, Orhan Bey’lerine, Captain Marlow’larına karşılık babaları savaşa gitmiş yavrularının beşiğini sallayan temiz ve sabırlı kadınlar, vücutlarını Allah tarafından kendilerine teslim edilmiş bir kutsal emanet gibi saklayan genç kızlar, bunların üstüne şefkatle titreyen nur yüzlü nineler ve Anadolu’ya dair son iyi haberleri bildiren gazeteyi bir muska gibi devşirip cebine yerleştirdikten sonra sanki kendisini bütün dünyanın hazinelerine sahip bir adam kadar mesut hisseden fakir vatandaşlar vardı”. (SG,192-193) Necdet için, bu iki ayrı İstanbul arasındaki fark yalnızca içinde yaşayanlardan ibaret değildir: “Öbür tarafta neler oluyor bilmiyorsunuz! Garp medeniyetinin bütün lağımı öbür tarafa boşandı... Siz bilmiyorsunuz, asıl işgal, asıl istila öbür tarafta oldu. Düşman çamurlu çizmeleriyle bizim evlerimize kadar girdi; ne diyorum- bizim yataklarımıza kadar!- Hâlbuki sizin yalnız sokaklarınızda dolaşabiliyorlar. Sizin evleriniz sarılmış kalelerdir. Fakat henüz zaptolunmamıştır. Öbür taraftakilerin ise hepsi birer birer düştü!” (SG,193) Algıladığı ilk İstanbul’dan ‘öteki taraf’ diye söz eden Necdet, fakir vatandaşların İstanbul’unun diğerine üstünlüğünü bununla da sınırlı bulmaz. “Siz hiç değilse köşelerinizde yas tutmak hürriyetine maliksiniz! Hâlbuki öbür tarafta bizi ağlamaktan da menettiler ve feryatları cümbüş seslerine boğdular ve boğazımızdan içimize doğru akan seslerin kahkahayla örtülmüş bir hıçkırık olduğunu anlamadılar”. (SG,194) Necdet, sözünü ettiği ilk İstanbul’u Sodom’a benzetir ve üstüne ateş yağmasını diler. Ahmet Kerim de Despina’nın evinde geçirdiği geceden sonra, o evin de bulunduğu Beyoğlu’ndan kaçmak ister. Oradan kaçarak temiz Türk mahallelerine ulaşmak ister. “Burası olmasın da neresi olursa olsun! Diyordu. Hele şu anında sessiz, temiz Türk mahallelerinin ruhu üzerinde acayip ve esrarlı bir çekiciliği vardı. Bu mahallelerde herkes çoktan uyanmıştır. İhtiyar nineler, soğuk su ile abdestlerini alıp namazlarını kılmıştır. Aile babaları beyaz örtülü sedirlerin üstünde çocuklarıyla diz dize sabah kahvaltılarını ediyorlardır. Genç kızlar keten veya patiska gecelik 73 entarilerinin içinde yarı çıplak, musluklara yanaşıyorlar ve beyaz kokusuz sabunlarla şakır şakır yıkanıyorlardır”. (HG,95) Ahmet Kerim’in bu arzusunda Despina’dan sonra temiz, genç Türk kızı görmek isteği önemli rol oynar. Ahmet Kerim de İstanbul’u Sodom ve Gomore’ye benzetir. İstanbul’la ilgili tüm bu ifadelerde, Kiralık Konak’ta açıkça ifade edilmese de, Beyoğlu nefretinin ortak bir nokta olduğunu söyleyebiliriz. Beyoğlu ve onun karşıtı olarak görülen temiz, bizim İstanbul. Bizim İstanbul ise daha çok İslami ve millî tarihimizin simgelerinden ve yoksul mahallelerden, yoksul insanlardan oluşmaktadır. 2.2. İstanbul’da Dinî Yaşam 2.2.1. Olumlu Din Adamları Üç İstanbul’da tüm roman boyunca olumlu davranışlarla karşımıza çıkan Dağıstanlı Hoca, diğer din adamlarından ayrı tutulur. “Dağıstanlı Hoca, Fatih’teki sarıklılardan ayrı adamdır. Baş açık namaz kılar. Dostları ona “ayran içen Luther” derler. Mahallesinde de adı çıkmış: Bakkalın, kasabın “gâvur hoca”sıdır. Sultan Hamit’i Darüşşafaka’daki ders kürsüsünde, üç kere fetva vererek kendi kendine hal’ etti”. (Üİ,43) Abdülhamit’e duyduğu öfkeyle romanda sık sık karşımıza çıkan Dağıstanlı Hoca İttihat ve Terakki’ye de yapıcı eleştiriler yönelten hatta 31 Mart Vak’asından önce onları memleketteki gerici unsurlara karşı uyaran kişidir. “Sizin en korkunç düşmanınız Fatih’teki yobazlardır. Sarıktan korkun. Müslümanlık geç kalan bir saattir derler. Hayır. Ali-Muaviye Vak’asından beri bu saat hiç işlemiyor, durmuştur”. “Bizim memlekette hakiki “fikir” yok; bizde üç yüz seneden beri “fikir” diye tek bir şey var: Taassup!” (Üİ,308) Ancak, ona göre bu sarıklı milletinin başka kusurları da vardır: “Sarıklı milletini bana sen mi anlatacaksın? Menfaat göster: vapur bacası gibi bağırarak sana Allah’ı da inkâr etsinler, Peygamber’i de! Sultan 74 Hamit otuz üç sene sarığa sırma takarak; taassuba maaş vererek tahtında oturdu efendi!” (Üİ,309) Aynı romanda, Habibullah Efendi de Müslümanlığın medeniyet olduğunu söyler ve buna kanıt olarak da “sen biliyor musun ki Kur’an’daki Yusuf’un kıssası Homeros’un Odysse’sinden çok yüksektir. Bu benim lafım değil, Voltaire’in fikri” der. (Üİ,495) Hep O Şarkı romanında Şeyhülislam Nafi Molla, olumlu bir roman kişisidir. Gelini Münire, kaynatası hakkında hep olumlu şeyler düşünmektedir. “Kaynatamın bir kerecik olsun gülümsediğini görmemişimdir. Fakat, çehresinin ifadesindeki tatlılık benim üzerimde daima güler yüzlü bir adam tesiri yapmıştır... Kaynatan bütün tavır ve edalarında o kadar nazlı bir kadına benziyordu”. (HOŞ,49) 2.2.2. Dine Yönelik Eleştiride Bulunanlar Üç İstanbul romanında beyaz sarıklı, kara cüppeli Tevfik Hoca, hem sarhoşluğun hem de Filareti adlı Rum hayat kadınını çok beğenmiş olmanın etkisiyle hoca oluşuna çok kızar. “Yazık bu kafaya! Zeyd’in, Amr’ın dayağını tasrif etmekle, isaguci ezberlemekle ömrün geçti Tevfik; heder oldun Tevfik! diye haykırıyor, bu yaşa kadar lastik ağacını bilmediğine, Filareti’den öğrendiğine utanıyor, fıkha kızıyor, nahve köpürüyor medreseye tükürüyor, İbn-i Kemal’e bahname müellifi diyordu. Yanlarından sütçü beygirleri, demir ve bakır gürültüleriyle geçtiler ve güğümlerin sesinde Hoca’nın Allah’a sövdüğünü Adnan iyi işitmedi”. (Üİ,23) Tevfik Hoca’nın öfkesi bununla sınırlı kalmaz. “Kadından anlamaya başlamıştı. Seviniyor, kendi kendini seviyordu. Cübbesinin yakasını Adnan’ın burnuna uzattı; bağırarak: “kokla” dedi “şu kara cübbeyi kokla; bütün Şark çamuru kokuyor. Kurtuldum, kurtuldum, kafamdaki beyaz felaketten, sırtımdaki kara felaketten kurtuldum nihayet!” (Üİ,24) Tevfik Hoca’nın bu sözlerinde dikkati çeken bir nokta, cüppesindeki kokuda bulduğu şark çamurudur. Bu buluşla İslamiyet’le Doğu arasında özdeşlik kurulmaktadır. Ayrıca, belirtmemiz gereken bir başka nokta, tüm bu kararları 75 sarhoşken alan Hoca’nın, kararından vazgeçmeyerek, biraz zenginleştiğinde sarığını, cübbesini gerçekten de çıkarıp attığıdır. “Hoca! Hoca! Fennin çelik dişi dinin çürük kafasını delik deşik etti, Sinan kalfanın kubbesi altında Allah’ı arayan bir sen kaldın, bir de kör hafız! Asır, tek din, tek mabet asrı! Benim Allah’ım ne senin Allah’ındır, ne mahalle imamınınki! Benim kubbemin kandillerini kozmografya yakar, seninkini evkaf kayyumu!” (Üİ,85)diyen Doktor Haldun da dinle bilimi karşı karşıya getirir ve bilimin dine üstün gelerek onu yok ettiğine inanır. Abdülhamit’e yakınlığıyla bilinen Hidayet de bu eleştirilere katılır. “din neymiş? Hele bizim din? Müslümanlıkla ne yapılabilir? Banka açamazsınız: Çünkü faiz haram! Hâlbuki banka faiz demektir efendim”. (Üİ,85) Abdülhamit’in yakın adamlarından Kurmay Mareşal de din’den öfkeyle söz eder. Evinde, bir başkasının namaz kılmasına ancak tahammül eder. Romanda İttihat ve Terakki’nin dinsiz olduğu açıkça ifade edilir. “Abdülhamit devrinde Allah’a söven Hidayet, İttihat ve Terakki dinsiz diye, 10 Temmuz’dan sonra, beş vakit namaz kılıyordu”. (Üİ,326) Bu satırlarda dinsizlikle itham edilen İttihat ve Terakki, Hüküm Gecesi romanında tekbir sesleriyle hükümet darbesi yapan bir grup olarak karşımıza çıkar. “Tıpkı bundan birkaç ay önce Servet-i Fünun matbaasının kapısından seyrettiği “Harp isteriz!” gösterisine benzer bir halk topluluğu Babıali’nin Sadaret kapısı önünde kaynaşıp duruyor. Ama bu sefer büyük kapının iki kanadı ardına kadar açıktır ve dışarı ile içerisi arasında devamlı bir karışma, endişe verici bir kaynaşma var... Dışarıda sarıklılar ‘Allahüekber, Allahüekber’ diye bağırırken, içeride silahlılar Allah’ın huzuruna adam yetiştirmekle uğraşıyorlardı. Elbirliğiyle iş böyle olur... Bir otomobil halkı yararak geliyor. Kimdir, nedir demeğe vakit kalmıyor, arkasından bir tane daha. Birinci otomobilin içinde, Mahmut Şevket Paşa var. Ötekinde Enver Bey, kalabalık arasında: ‘Hah, anlaşıldı. Mahmut Şevket Paşa sadrazam!’ sesleri”. (HG,224) Hidayet’in dinî anlamdaki tutarsızlığına değinen yazar, aynı durumun Abdülhamit için de geçerli olduğunu düşünmemizi ister. Abdülhamit bir yandan “Halife Frenk gömleği giymez, halifeye kolalı gömlek satın alınır” (Üİ,42) derken bir yandan da Buhari adlı hadis kitabını yaktırır. 76 İttihatçıların dinsizlikleri Adnan’da en somut biçimde belirir. “Yalnız kalınca hep dalıyordu. Daldığı zaman konsollardan, dolaplardan Hızırlar, Peygamberler çıkacak kadar odası yüzü sessizdi. Fakat, Allah’ı yine kabul etmiyordu. Kahvelerde, tramvaylardaki adamlar kadar küçülemezdi”. (Üİ,459) 2.2.3. Dinî Motifler, Gelişmeler “Süleymaniye’nin bu kubbesi ufuktan sökülmelidir ki İstanbul ne kel, ne uyuz bir topraktır, anlaşılsın” (Üİ,50) diye yazan Adnan, İstanbul’da iki ayrı dünya bulur. Bunlardan ilki “bizim” İstanbul’dur. Bu İstanbul’da Süleymaniye Camii gibi, Koca Ragıp Kütüphanesi gibi dinî motifler, yapılar yoğunluktadır. Ancak, Adnan’da dinî bir duyarlılıktan çok, millî duyarlılıktan söz etmek gerekir. Dinî motifleri millî kimliğimizin ayrılmaz parçaları oldukları için önemsiyor gibi görünmektedir. Üç İstanbul romanında İstanbul’daki camilerin, türbelerin adları sıkça geçer, kiliseden dönme camilerden de söz edilir. Ancak, bu kiliseden dönme camiler, romanda, evli bir kadının kocasını, kendisine camileri gezdiren rehberiyle aldatma vesilesi olur. Buhari’nin yaktırılması İstanbul sokaklarında oldukça yankı bulur. “Çemberlitaş’ta yanan Buhari, Aksaray’da Kur’an olmuştu” (Üİ,52) Yazar, bu cümleyle, bir hadisenin kulaktan kulağa geçerken ne kadar farklılaşabildiğini anlattığı gibi, Aksaray’ın dinî duyarlılığı daha yüksek bir semt oluşuna da gönderme yapmaktadır. İttihat ve Terakki’nin iktidardan düştüğü dönemde, mahkemelerde “hacı, hoca” şahitlikleri oldukça kıymetlidir. “Yalancı şahitlerin biri Hacı’ydı; öteki Hoca. Bu iki kelimeden Adnan, başka zamanda kaçardı. Fakat şimdi kelimenin ikisine de dört elle sarıldı. Mahkemede bu iki kelime iki mabet gibi duracaktı”. (Üİ,514) 77 2.2.4. Gerici Unsurlar, İrticacılar Adnan, kendisi de bir sarıklı olan Dağıstanlı Hoca’nın uyarılarını ciddiye almaz Memlekette 31 Mart Vak’ası gerçekleşir. Adnan, romanında olayı şöyle anlatır: “Kur’an’ı tabanca gibi beline takan, din dinamitli, ayet ve hadis cephaneli softa; kafasında ve karnında iki düğümle inkılaba somurtan softa; bir meczubun deli gözleri ve anlık yanaklarıyla haykırıyor: bir milletin hem dini hem mebusları olamaz diyordu. Bu meczubu Ayasofya Meydanı’nda astılar. İdam, yanlış bile olsa hamleye yakışan felakettir. Hâlbuki Meşrutiyet’in astığı softa fikir değildi, kelime bile değildi, geğirti gibi pis bir gürültü idi”. (Üİ,314) Memleketteki gerici unsurların Meşrutiyet’i baltalama girişimi olarak değerlendirilen 31 Mart Vak’ası başarısızlıkla sonuçlanır. Olaya adı karışan pek çok kişi İttihat ve Terakki yönetimi tarafından idam cezasına çarptırılır. Hüküm Gecesi’nde kendisi de bir muhalif olan Ahmet Kerim, muhalefette “gericilik” unsurunun egemen olduğunu düşünür. “Gerçekten, gündelik siyasetin üstüne çıkılıp da duruma yüksekten bakılacak olursa pek iyi hissedilir ki, memleketi ikiye ayıran İttihat ve Terakki aleyhtarlığı altında bir inkılap ve bir yenilik düşmanlığı gizlenmektedir. Gerçi, muhalifler arasında hiç kimse bunu itirafa cesaret etmiyordu. Fakat, muhalefet akımı bütün kuvvetini, bütün manasını halkın ruhunda şuursuz halde yaşayan bir gericilik duygusundan alıyordu”. (HG,41) Gericilik duygusu hiçbir dönem yok olmamıştır. Panorama romanında, 1940’lı yıllarda bile Hacı Emin Efendi bu tür düşüncelerini dile getirir. “Hani, yeni Paşamız, beş vakit namazında, niyazındaydı? Hani ‘şer-i şerifi’ yavaş yavaş yerine getirip ‘ehl-i islamı’ bu perişanlıktan kurtaracaktı? Kaç göç, şapka, fes meselelerini halletmek şöyle dursun, daha şu Türkçe ezan kepazeliğinin bile önüne geçemedi”. (P,389) Arabasında taşıdığı Alman hemşirenin köpeğinden yola çıkan şoför “Âlem-i zahiriyi, âlem-i Bâtıni ile karşılaştırmamalı. Mesela, şu köpek (parmağının ucuyla mavi gözlü kadının kucağında, iri ve şaşı gözleriyle melul melul bakan Pekinuva’yı gösterdi) mesela, şu kelp, hakikatte bir kelp midir, değil midir, bunu ispata bin şahit ister. Surata bak tıpkı bir baykuş suratı. Vücut, bir kunduz yavrusunun vücudu. 78 Kuyruk, bir sincap kuyruğu gibi; ayakları ise hangi cins mahlûkata ait olduğu malum değil. Şimdi gel de, sen bunun ‘tebdil-i heyet’ bir ‘şeytan–ı alelrecim’ (taşlanmış, lanetlenmiş şeytan) olduğuna hükmetme” diyebilmekte ve tüm bu sözleri şeyhinden öğrendiğini belirtmektedir. (P,415) Halk Partisi iktidardayken, gerici kimseleri sevindirecek gelişmeler olur. “Hükümet, bir kanunla ilkokullara din dersleri koyuyor ve memleketin muhtelif yerlerinde imam-hatip okulları açıyordu... Zira, her tarafta, yeniden Amme cüzleri, ilmihal kitapları, yangın ve yağmur duaları basılıp satılmaya, bazı yerlerde tek tük “sübyan mektepleri” dahi açılıp hatimler indirilmeye başlanmıştı”. (P,568) İstanbul sokaklarında da bu tür kimseleri sıkça görmek mümkün hale gelir. “Evet, çok şükür, gürül gürül Arapça ezan okunuyordu. Fakat, şu karşıki duvarın dibinde çömelenlerden acaba kaçı şu Allah kelimesinden sonra gelen “ekber” in, şu ‘Hayy ü alessela’ların ne demek olduğunu anlıyordu? Anlasaydılar, Fuat’ın hâlâ taş kabartması resimlerinden ayırt edemediği bu suratlarda biraz canlılık, bir damlacık vecd ve şevk eseri ya da herhangi bir ruhani duygu ürperişi hasıl olmak gerekmez miydi? Ne gezer! İşte hepsi, kahvelerini telvesine kadar sömürdükten ve bazıları cigaralarını dibine kadar içip izmaritlerini yere attıktan sonra, kurulmuş birer kalıp halinde ayağa kalkıyorlar; ağır ağır, gamlı gamlı camiye doğru yürüyorlardı. İçlerinden birkaçı, başını çevirip yırtıcı bir kuş gözleriyle Fuat’tan yana baktı. Bu gözler, yalnız öfkeyle, yalnız husumetle doluydu. Fuat, ne zaman bu çeşit adamlara ras geldiyse hep bu sert bakışlara hedef olmuş ve onlara ve onlara niçin bu kadar sevimsiz göründüğünü bir türlü anlayamamıştır. Nitekim, birkaç ay önce, Galata Rıhtımı’ndan geçerken içine düştüğü bereli, latalı, sakallı bir hacı kalabalığın arasından yüzlerce gözün mitralyöz ağzı gibi kendine doğru yine bu bakışlarla çevrildiğini hissetmişti de ne yapacağını şaşırıp kalmıştı”. (P,589) Yazarın, asıl dikkat çekmek istediği nokta bu insanların gözlerinde kendileri gibi olmayanlara yönelik duydukları nefreti görmektir. Bu durumun toplumsal barış ve bütünlük için doğurduğu tehlikeye dikkat çekmek ister. Romanın sonunda da, bir zikir ayini yapan tarikat mensupları, ayinlerini ansızın bölen Fuat ve Ahmet Nazmi’yi taşlayarak öldürürler. “Ayinciler, her ikisini de amansız bir taş yağmuruna tutmuşlardı... İçlerinden bazıları, bu işi yaparken Tekbir getirmede, bazıları Besmele çekmede, bazıları da 79 Besmele’nin yalnız velşeytanilrecim fıkrasını görülmemiş bir vecd ve şevkle tekrar etmekteydi. Nitekim, bunlardan iki kişi, ellerinde birer kaya parçası büyüklüğünde iki taşla ta yanlarına gelip kafataslarını parçaladığı ana kadar Ahmet Nazmi ile Fuat’ın kulaklarında hep bu sesler çınlayıp uğuldamıştı”. (P,607) 2.2.5. Tarikatler Yakup Kadri çocukluğunda Rüfailikle, Mevlevilikle tanışmıştır. Hatta, Mevlevi tarikatine katılmak istemiş, ancak annesinin tepkisi üzerine vazgeçmiştir. “Annem, günün birinde, beni karşısında bu uzun derviş külahiyle görür görmez öyle bir kaşlarını çatmış, dudağını bükmüştü ki yapıp ettiklerime bin pişman olarak, yüreğimi hâlâ kavurmakta devam eden aşka rağmen, Mevlevi tekkesinden yavaş yavaş elimi eteğimi çekmeye başlamıştım”.4 Bektaşiliğe dair çocukluk anıları ise biraz daha farklıdır. “Bektaşiliğin Manisa halkınca katillikten, hırsızlıktan gâvurluktan daha kötü bir şey telakki edildiğini ve hele bizim evde bunun sözünü söylemenin bile yasak olduğunu biliyordum. Zira, bizim evde bu, bir aile faciasının, bir aile ayıbının da adıydı. Ortada dönen rivayetlere göre babamın ablasıyla arası bu yüzden açılmıştı ve halam malını, mülkünü bu yüzden tasfiye edip Manisa’dan İstanbul’a gitmiş ve orada yerleşmişti”.5 Dikkati çeken nokta, Nur Baba romanında Nigar’ın halası Ziba Hanımefendi’nin ve Hep O Şarkı’da Münire’nin halası Şahende Hanımın tıpkı Yakup Kadri’nin halası gibi, Bektaşilikleri nedeniyle kardeşleriyle ilişkileri bozulmuş kimseler olduğudur. Nur Baba romanında Bektaşi ayinleri, cem törenleri ayrıntılı bir biçimde anlatılır. Yazar, bu romanı yazdığı dönemde de bir Bektaşi tekkesi ile organik bir ilişki içindedir. “ara sıra zavallı Yahya Kemal’i yalnız başına evde bırakıp soluğu, çoktandır semtine uğradığım, Çamlıca Bektaşi tekkesinde almağa başlamışımdır. Gerçi beni, dert ortağıma karşı böyle bir vefasızlığa sevk eden bir takım zorlayıcı ve sürükleyici sebepler de yok değildi. Birkaç zamandır, bu tarikat arkadaşlarından hatırlarını kıramayacağım bazı hanımlar kâh faytonları, kâh uzun arabalarıyla beni 4 5 Yakup Kadri Karaosmanoğlu, Anamın Kitabı, İstanbul, İletişim Yayınları, 2003, s.129. a.g.e., s.123. 80 almağa gelmekte idiler. İlk gelişlerinde, her ne kadar evimdeki misafirden bahsederek özür diledimse de sonraları artık bu özrümü dinletemez oldum. Şu da var ki, o tarihlerde ben yirmi üç yaşında bir gençtim; kadın arkadaşlarımın ısrarlarına nihayet bir dereceye kadar dayanabilirdim. Bundan başka Yahya Kemal de bahçe kapısı önünde hanımlarla, adeta bir çekişmeyi andıran uzun konuşmalara oturduğu odanın kafesi ardından bizzat şahit olduğundan beri mazur görmekte tereddüt etmiyordu”.6 Nur Baba’da ayrıntılarıyla anlatılan Bektaşi ayinleri için Juan Goytisolo da şunları söyler: “sadaka ve hacca gitmek zenginlere göre diyordu Bektaşiler; oruç ve namaz keşişler içindi; mutasavvıflar gibi onlarda yalnızca şahadet getirmeyi benimsiyorlar, dinsel töreleri zavallılık belirtisi olarak küçümsüyorlardı. Tarikata yeni giren müritler ilahi aşkla sarhoş olmak için bir rehberin öncülüğünde dört kapıdan yani aşamadan geçmek zorundaydı; o doruğa erişmedikleri sürece çözemezler alt basamaklardaki şen şakrak kardeşlikle yetiniyorlardı, eleştiricilerinin gözünde (kapı yoldaşlığı) kışla ahbaplığı sayılan bu kardeşlik şarabın su gibi aktığı cümbüşlü toplantılarda pekişiyordu”.7 2.2.6. Azınlıkların Dinî Yaşamları Hüküm Gecesi’nde Büyük Yunan İdeali’nin de sözcülüğünü yapan Despina, Aya Nikoli gecelerini anlatır. “biliyor musun; bu gece kutlu bir gecedir. Bu gece, biz Rumlar, ne kadın ne erkek hiçbir şey yapmayız sabaha kadar kilisede dua ederiz. Ben de şimdiye kadar annemle orada idim. Günlük kokusundan başım tuttu da daha çok kalamadım. Vire, bilmez misin buna Aya Nikoli derler”. Ahmet Kerim, gerçi bir haftadan beri, bir takım yortuların sürüp gittiğini biliyordu. Fakat bunlar yılbaşı yortuları mıdır? Noel bayramı mıdır? Yoksa Aya Nikoli geceleri midir? Farkında değildi”. (HG,89) 6 7 Yakup Kadri Karaosmanoğlu, Gençlik ve Edebiyat Hatıraları, İstanbul, İletişim Yayınları, 2003, s. 136. Juan Goytisolo, Osmanlı’nın İstanbul’u, İstanbul, Yapı Kredi Yayınları, 2002, s. 60. 81 Bu satırlardan, İstanbul’daki azınlıkların dinî yaşamlarında herhangi bir kısıtlamayla karşılaşmadıklarını, tüm dinî inançlarını yerine getirebildiklerini görmekteyiz. 2.2.7. Yahudi Düşmanlığı Üç İstanbul’da, yoksul oldukları zamanlarda Adnan’ın en yakın arkadaşlarından biri Moiz adlı Yahudi gencidir. “Adnan ve Moiz memleketin her felaketine yaşları birbirine karışarak beraber ağlamışlardı, saadetine dişleri birbirine karışarak hep yan yana gülmüşlerdi. Yunan zaferine beraber sevinmişler, Abdülhamit’e atılan bombaya sevinçlerinden beraber sıçramışlardı”. (Üİ,355) Ancak, Adnan’ın bir diğer arkadaşı ve romandaki en olumlu kişi olarak değerlendirebileceğimiz Şair Raif, Moiz’nin samimiyetine asla inanmamaktadır. Raif’in bu tutumunda Moiz’nin Yahudi oluşunun etkisi büyüktür. “Moiz: ‘Dünya’da iki büyük kuvvet vardır: İngilizler, Masonlar!’ dedi. Biteviye söz söyleyen adama bir düziye susan adamın duyduğu hınçla müstantik Behçet, Moiz’e dik dik baktı: ‘Unuttunuz efendim’ dedi. ‘Üçüncü bir kuvvet daha var hem de en korkuncu’ bu üçüncü kuvvetin Yahudiler olduğunu anlatmak istiyordu. Moiz anlamamazlıktan geldi”. (Üİ,78) Moiz’yi Adnan’a kötülemek isteyen Tevfik Hoca, onun kurulmak istenen Yahudi devleti ile ilişkide olduğunu ifade eder. “Bilmem haberin var mı? Birkaç günden beri İstanbul’da bir Yahudi peygamberi var. Birinci rütbeden mecidi nişanlı bir Yahudi peygamberi, Theodore Herzl adındaki bu peygamber, Tarabya’da Abdülhamit’in misafiridir. Yaveri var. Saraydan arabası var. Bu adam Filistin’de Abdülhamit’ten yer satın almak için İstanbul’a geldi. Orada Yahudi devleti kuracak. İşte senin uyuz Moiz dün Tarabya’da ona gitti”. (Üİ,168) Panorama romanında, yakın arkadaşı Neşet Sabit’in “politik ihanet” şeklinde adlandırabileceğimiz bir davranışıyla karşılaşılan milletvekili Halil Ramiz, onu Yahuda’ya benzetir. “Asıl tehlikenin geleceği yeri o, bir saatten beri keşfetmiş bulunuyor; yan gözle arkadaşı Neşet Sabit’i süzerek kendi kendine; ‘işte Yahuda bu; 82 küçük ihtirasları uğruna Mesih’i bir pula satacak olan bu!’diyordu. Ve onun içindir ki, şu anda öbürlerinden ziyade Neşet Sabit’ten nefret ediyordu”. (P,61) Yahudi düşmanlığının Almanya’da ulaştığı boyuta Panorama romanında da işaret edilmektedir. “Onun bu iç tedirginliklerini hemşire Gertrude herkesten iyi bilirdi. Zira, kanına, büyük anasından bir damla Yahudilik karışmış diye mensup olduğu aileden, en az dört beş kuşaklık ana ve baba kemiklerini örten yurt topraklarında ne cezalara, ne cefalara uğradığını; en sonunda, bu topraklardan bir zehirli ve tüfeyli ot gibi nasıl sökülüp atıldığını bir dakika hatırından çıkarmamakta ve bunun acısını benliğinin kökünde hiç dinmeyen bir sızı gibi hissetmektedir”. (P,166) 2.3. Eğlence Hayatı Romanlarda İstanbul’un eğlence hayatı genellikle eğlence mekânları ile sınırlıdır. Ancak evlerdeki saz âlemleri, balolar, beş çayları da eğlence hayatının unsurlarındandır. Bazı konaklarda düzenlenen saz âlemleri o dönemin sosyal yaşamında ayrı bir tattır. Çeşitli sazendeler, hanendeler eşliğindeki bu âlemlere bazen çok sayıda sandal da dinleyici olarak katılır ve bir tür halka açık eğlenceler oluşur. “Burası haftada hiç değilse bir kere, devrin en seçkin hanende ve sözendelerinin sesi ve ahangi ile dolup taşan bir nevi ‘musiki encümeni’ halini alırdı. Dede’nin en son bestelerini, Rıfat Efendi’nin en yeni güftelerini ilk defa buradan işitip dinlemek mümkün olurdu. Böyle akşamlarda, artık her iki yalının önünü bir görmeliydi! Yüzlerce sandal, kayık hep bir araya gelip toplanarak adeta bir küçük ada gibi hareketsiz bir kitle teşkil eder ve buradan, hele saz fasıllarının sonlarına doğru, biribirinden coşkun birtakım seslerin ‘Ah; of! Yaşa, varol!’ nidalarıyle etrafı çın çın çınlattığı işitilirdi”. (HOŞ,27) Ev toplantıları, beş çayları, evlerdeki saz âlemleri, poker partileri, akşam yemekleri, balolar sosyal hayatı renklendiren unsurlardandır. 83 Üç İstanbul romanında Samih Paşa’nın konağındaki ince saz âlemleri, oğlu tarafından konağın çalgılı kahveye dönüştürüldüğüne dair alayla karşılanır. Aynı konakta, yabancı kadın sanatçıların dinletileri de yapılabilmektedir. “Paşa’nın halini bilirsin: haftanın bir gecesinde ince saz, bir gecesinde dervişlerle zikir, bir başka gecesinde mevlüt... Yahut mesnevi mütaleası. Konak, her gece ya çalgılı kahveye ya tekkeye ya medreseye dönüyor, illallah!.. Nail’le birleşip Paşa’yı nihayet kandırdık, Sarah Bernhardt’ı nihayet akşam yemeğine davet ettirdik. Fakat ne ses, ne ses!.. Altın ses dedikleri kadar var hani”. (Üİ,282) Sefarethanedeki kadınlı erkekli balo Raşel’in kendisini Adnan’a sunması için yeterli sebep olmuştur. Süheyla ile Adnan’ın uzun zaman sonra gerçekleşen ilk karşılaşmaları da yine bir bahçe balosunda olacaktır. Belkıs, Adnan’dan ayrılarak evlendiği Rus prensle Bebek’de bir küçük evdeki beş çaylarında tanışır. Hep O Şarkı’da Cemil Bey’in ailesinin konağındaki saz âlemleri bir tür musiki encümenine dönüşür. Şahende Halanın konağındaki saz âlemleri de günlerce konuşulur. Münire, Cemil Bey’in sesini yıllar sonra yine böyle bir saz âleminde işitir. Kiralık Konak’ta Servet Bey, İstanbul halkının akşam gurup ile beraber evine sokulduğunu ve yemeğini yer yemez uyuduğunu söylese de bu çok yaygın bir durum değildir. Seniha’nın sabaha kadar süren arkadaş ziyaretleri, ahbaplarının evinde bir İtalyan’dan aldığı dans dersleri, Şişli’deki apartmanda ziyaretine gelen ve saatlerce musiki yapan Alman ve Avusturyalılar, Seniha’nın evinde gerçekleşen, Hakkı Celis’in ölümünün de konuşulduğu ve Seniha’nın yeni nişanlısının da bulunduğu kalabalık akşam yemeği Servet Bey’in bu düşüncesini çürütmek için yeterli olan durumlardır. Nur Baba’da Bektaşi dergâhındaki sazlı sözlü, içkili toplantılar tarikatin doğal yaşam hatta ibadet şekli olarak sunulmuştur. Sodom ve Gomore’de beş çayları işgal kuvvetleri subaylarının itibar ettiği toplantılardır. Major Will, Yeniköy’deki yalısının açılışını bir baloyla yapar. Madam Jımson, âşığını sosyeteye takdim etmek için bir suare düzenler. “İşte, Madam Jımson kaç zamandır, hep kendi kaynağından çıkan bu söylentiler, bu propagandalarla âlemin merak ve tecessüsünü yeter derecede hareket getirdikten sonra, nihayet parlak ve tantanalı bir surette duyurmaya kara vermişti. Bir hafta önce her yere davetiyeler gönderilmişti. Tabiatıyla bu arada özellikle Leyla ile Jackson Read’ler topluluğu hiç 84 unutulmamıştı. Nitekim bu davetiyelerden bir tane de Necdet aldı. Madam Jımson bütün ahbapları yanında onu da Çarşamba günü suvareyi geçirmek üzere Taksim’deki geniş ve ihtişamlı salonlarında bekliyordu”. (SG,180) Panorama romanında Müteahhit Sırrı Bey, Servet Bey’in ailesi şerefine düzenlediği tantanalı ziyafetle, onunla olan iş ilişkilerini geliştirmek maksadındadır. “Zira, bu akşamki ziyafet, yalnız pek sevip saydığı Servet Beyefendi’nin haremiyle çocuklarının Avrupa seyahatleri vesilesiyle değil, aynı zamanda, en yüksek lüks hayat zirvesine vardığını hissettiği bu yalıda kendi görgüsünü ve kendi hanedanlığını dünyaya ispat hevesiyle verilmekteydi”. (P,204) Bu noktada, her iki yazarın da bu tür toplantıları yalnızca dekor olarak kullanmadıklarını söylemek yerinde olacaktır. Romanların hemen tümünde böylesi toplantılar, olayların gelişim çizgisinde önemli aşamaları ya da vurgulanmak istenen özelliklerin, davranışların en açık biçimde sergilendiği satırları oluşturur. Bu noktada, Major Will’in yalısındaki davetten de söz etmek gerekir. Eski bir Osmanlı binasının selamlık dairesi olan bu yalı, sinemalardaki Şark estetiğine uygun biçimde dekore edilmiştir. Divanlar, paravanlar, yastıklar, buhurdanlar, tütsüler, tavus tüyü yelpazeler, Buhara ve Acem seccadeleriyle örtülü sedirler, nargileler, sigara iskemleleri, gümüş tepsiler içinde çubuklar, lüleler ve kuş kafesleri bu dekorasyonun ayrıntılarını oluşturur. Ancak, asıl önemli olan, eskiden mescit olan odanın bir şehvet odası haline dönüştürülmüş olmasıdır. “Burası yarı karanlık, tavanı basık, uzun ve dört köşe bir oda idi ve tamamıyla bir mabet değilse bile, perdesiz, dar ve kemerli pencereleri, renkli camları, ta köşede bir mihrabı andıran oymalı girintisiyle herhangi bir dinî ayin yerini hatırlatıyordu. Burasının, yalının ilk sahibi tarafından bir aile mesciti olarak yaptırıldığına ve bundan birkaç sene öncesine gelinceye kadar adamın çocukları ve torunları tarafından o suretle kullanıldığına hiç şüphe yoktu’.... ‘Major Will burasını şehvetli resimler ve heykellerle dolu bir çeşit yatak odası haline sokmuştu. Mesela mihrabın içine on yaşlarında birer çocuk büyüklüğünde birbirlerine sarılmış, dudak dudağa öpüşen çıplak bir çiftin heykeli konulmuştu. Uzaktan; insana bir sanat eseri zannını veren bu alçıdan bebeklerin, yakınlarına varıldığı vakit, nasıl hayvani bir maksatla yapılmış oldukları hemen anlaşılıyordu. Nitekim, bunun iki tarafına konulmuş iki ‘Amour’da klasik zevk, klasik gelenek adına hiçbir mana ifade etmiyordu. Bunlar da bedenlerinin aşağı 85 kısmını utanmazca gösteren hayvanlık örnekleriydi. Biraz ötede tahtadan oyulmuş, boyalı bir Satire’in omuzlarında bir Nefne’nin beyaz vücudu görünüyordu. Başka bir köşede yalnız bir bakire heykelciği, koluyla yüzünü kapatmış ve asıl kapanması lazım gelen yerini açık bırakmış beceriksiz, perişan bir utanma vaziyetinde duruyordu. Bunlardan sonra sıra küçücük biblolara, oyuncaklara geliyordu. Bunların çoğu kurşundan dökülmüş boyalı bebekler, bazısı da son derece belirli bir cinsiyet anatomisine göre yapılmış açık saçık kabartmalardı. Duvarlardaki pornografik resimlerin ise haddi hesabı yoktu. Bunlar adeta kağıt ve seccade yerine bütün duvarları baştan başa kaplıyordu”. (SG,102-103) Bu oda, ziyaretçilerden biri tarafından ‘canlı bir Pompei’ olarak nitelendirilir. Bir başka ziyaretçi de Major Will’in şehvet işlerini Asya ve Uzak Şark’da öğrendiğini ima eder. Tüm bu sahnelerde de yine oryantalist bir bakış açısından söz edilebilir. Yazar, bu bakış açısını okurda tepki uyandıracak biçimde ele alarak bizce yine bir oryantalizm eleştirisi yapmıştır. 2.4. Sosyal Sınıflar Üç İstanbul’u bu algılayışın dışında tutmak mümkün olsa da, incelediğimiz romanlarda daha çok yüksek, zengin ya da aydın zümrenin anlatıldığını söyleyebiliriz. Bu durum da hem zengin insanların sosyal yaşamlarının hem de sınıf farklılıklarının romanlarda yer bulmasına yol açmıştır. Üç İstanbul’da “Saray ve konak arabalarının loş koynunda-bir camekânın kadifesine konmuş renk renk taşlar gibi- insansız gözler, kolalı yaşmakların rüyaları arasından görünüyordu: Başka bir dünyanın yıldızlarına bakıyor gibi bebeklerinde nokta nokta renklerle yeşil, siyah, sarı gözler… Bu arabalar halkın arasından geçerken halka bir hatıra kadar uzaktılar” (Üİ,49) diyen yazar özellikle son cümleyle sınıf farkına vurgu yapmıştır. Ayrıca, romanda bu arabaların arasından birdenbire meczup, çıplak Ahmet’in fırlaması da tezat yoluyla bu vurguyu pekiştirmiştir. Yazar, romanın ilerleyen bölümlerinde zenginlerin gündelik yaşamlarından söz eder: “Zengin konakların daha kapıdan şen yüzle giren misafirleri… Büyük servetlerin her günü ayrı bir gün yapan büyüleri… 86 Yeni çıktığı için kitapçıların mutlaka gönderecekleri Fransızca, Almanca, İngilizce kitaplar. Paris’e, Londra’ya ısmarlanan elbiseler, iskarpinler gelince duyulan kısa heyecanlar…” (Üİ,136) Romanında sınıf farkına sık sık yer veren yazar “insanların mevki farkları her yerden ziyade belli olan cenazeler ve düğünler”den yararlanarak yoksul mahalle halkının, zengin bir cenaze törenini sahne, musiki izler gibi izlemesini anlatır. Sınıf farkının sadece paradan kaynaklanmadığını bilen yazar, Adnan’ın zengin olmasına rağmen Belkıs’la aralarında aşamadıkları, birinin taşralılığından, diğerinin asaletinden kaynaklanan uyuşmazlığı da başarıyla anlatır. “Yatakta tek bir insan oldukları, birbirlerinde kayboldukları anda bile aralarından Boğaziçi haritasının mavi çizgileri geçiyordu:Biri Asya’da, biri Avrupa’da iki kıyı idi.Yemek yerken ikisi de dimdik oturuyordu, fakat biri heykel gibi, biri duvar gibi dimdik!.. Çorba içerken ikisinin de dudakları sessizdi; fakat birinin dudakları gümüşün ucunu öpüyor, ötekininkiler madeni emiyordu” (Üİ,319) Mithat Cemal, romanında farklı sosyal kesimleri okuru sarsacak noktalarda karşı karşıya getirmiştir. Bir Nazır geçende bir gece o Sefarethane’nin balosuna terzilik eden iki hemşireyi götürmüştü. Bunu Raşel’e söylediler. Raşel’in göğsüne kalbi bir yumruk gibi çarptı. Sapsarı oldu. Tıkanıyordu. İki terzi kızının da eline geçebilen bu ufak saadet için mi Raşel Adnan’a yatakta Hindenburg’u anlatmıştı? Raşel ne kadar bahtsızdı! Fakat aynı günde köprünün öteki tarafında kara talihli bir kadın daha vardı: Dağıstanlı Hoca’nın oğlu Sarıkamış’da bir gülleyle darmadağın olarak ölmüştü. Adnan’ın konağında binbaşı Ö...L...Beyin anlattığı 32000 şehitten bir tanesi de Dağıstanlı’nın oğluydu.Hoca: ‘Yavrumdan elimde gömecek bir parça bile kalmadı!’ demiş. Sonra haline bir durgunluk gelmişti. Sokaklarda kendisiyle konuşuyor, elleriyle, kollarıyla ağaçlara, evlere işaretler ederek dolaşıyor, geceleri gökte, gökyüzündeki tenhada yürüyor, yıldızlara çarptıkça cübbesinde sarı noktalar kaynaşarak bir deliye yakışan şahsi bir güzellikle karanlıklarda kelimesiz haykırıyordu. Mahallede ‘Gâvur Hoca çıldırdı’ diyorlardı. Dün Hoca’nın cenazesini Belediye kaldırdı. Kötürüm karısını bugün polis Darülaceze’ye götürdü. Köprünün öteki tarafında Raşel bedbaht!... Bu tarafında da Dağıstanlı’nın kötürüm karısı bedbaht!.”. (Üİ,387) Osmanlı İstanbul’undaki zengin zümreyi anlatan yazar, bu zenginliğin kimi durumlarda mütevazi hatta komik kaldığını da belirtir. Rus prensi, Belkıs’ın ailesinin zenginliğini anlatması karşısında, kendisinin Çarlık Rusya’sında içine doğmuş 87 olduğu ve Osmanlı zenginleriyle kıyaslanamayacak müthiş zenginliğini düşünerek onunla içten içe alay eder. “Bu Türk kadını Çarlık Rusyasını galiba oyuncak belliyordu. Çarlık Rusya’sında dağ, göl, maden, hayvan, insan birkaç tombul adamındı. Papaz sakallı, kadın memeli bu tombul milyonerlerden biri de Prens’in babasıydı. Prens’in babası Moskova’da bir Fransız artistine böyle kaç Mermer Yalı’yı küpe ve bilezik diye takmıştı”. (Üİ,445) Kiralık Konak’ta, evlerdeki poker partileri, eğlenceler, içkili balolar, yabancı dostlar, kadınlı erkekli deniz sefaları, klüpleri, Avrupa seyahatleriyle o dönemin sosyetesi sayılabilecek bir grup insanın yaşamından kesitler yer alır. Sosyal bir sınıfı değil de dinî bir zümreyi anlatan Nur Baba’da roman kişilerinin ekonomik durumları ön plana çıkarılmasa da, oturulan konaklar, dergâha yapılan yardımlar gibi ayrıntılardan yine zengin bir sosyal sınıfla karşı karşıya bulunduğumuzu anlarız. Hüküm Gecesi’nde durum biraz değişir ve zengin sınıf yerine aydın zümreyle karşılaşırız. Bu romanda Ahmet Kerim’in annesi, Samiye, Şerife Hanım halk tabakasından olsalar da romanın ana ekseni Ahmet Kerim’in içinde yer aldığı aydın, gazeteci zümrenin yaşadıklarıdır. Bir Sürgün’de, ikbal düşkünü bir ailenin oğlu olan Doktor Hikmet ekonomik sıkıntılar yaşasa da bu, eski yaşam standartlarının korunamamasından ibarettir. Doktor Hikmet, Paris’e gittikten sonra bu sıkıntıları artarak devam edecektir. Ancak, böyle olması onun yoksul halk tabakasından çok uzak olduğu gerçeğini değiştirmez. Sodom ve Gomore’de Leyla İstanbul sosyetesinin gözde bir simasıdır, hatta sosyetedeki itibar kaybı onu derin sinir buhranlarına iter. “Gece gözüne uyku girmiyordu. Ya bütün bu tertipler ve hazırlıklar boşa giderse ya davetlilerden hiçbiri gelmezse; ya artistler fiyasko yaparlarsa, vesaire gibi endişeler, korkular içinde adeta süzüldü, küçüldü; yanaklarına bir sıtmalı insan yanaklarının çöküklüğü geldi ve iri siyah gözleri büyüdü, büyüdü... O kadar dalgın olmuştu ki, apartmanın zili çalınca, davet saati çoktan gelmiş ve davetliler sökün etmeye başlamış vehmiyle ayağa kalkıyor, yüreği bir acayip telaşla çarpıyor, sonra birden gerçeğe dönüp yerine oturuyordu”. (SG,213) Leyla’nın yakın çevresi hep o dönemin üst sosyal sınıfındandır. Nişanlısı Necdet, sabun kokan, temiz Türk mahallelerini özlese de bu mahallelerle hiçbir ilişki kurmaz. 88 Yaban ise yazarın Orta Anadolu halkını bir yabancının, “yaban”ın gözüyle algılayışının ve biraz da o halkı ihmal etmekten kaynaklanan günah çıkarma arzusunun romanıdır. Ankara romanında yoksul bir mahalle hayatına ait satırlara rastlanır, ancak bu da o hayatı yansıtmaktan çok, o hayatın düzeltilmesi gerektiği mesajını vermek içindir. “Eskiden, Neşet Sabit, istasyonun lambalarını, alelade bir medeniyet hasretiyle seyrederdi. Şimdi ise, bunlara, bir fukaranın bir zengin malına bakışı gibi bakıyordu. ‘Şimdi ben, bu karanlık sokaklarda, ayağımı taştan taşa çarparak yürürken Selma Hanım’ın salonunda dans edenlerin ayakları ayna gibi parlayan parkelerin üstünde akisler yapıyor ve aşağıdaki büyük caddenin 250 woltluk ampulleri sabaha kadar hiç kimsenin yolunu aydınlatmamak için yanacak. Garp medeniyetinin ne acayip, ne akıl almaz bir taksimi!’dedi”. (A,137) Ayrıca, Yaban’da da görülen, aydının halktan uzak olduğu düşüncesi bu romanda da gözlenir. Panorama romanı ise adına uygun bir biçimde toplumun farklı kesimlerine ait panoramalardan oluşur ve bu sebeple bu romanda sokak çocukları gibi daha aşağı halk tabakasına rastlamamız yadırganmayacak bir durumdur. “Pertev, koca İstanbul şehrini karış karış bilirdi. Kış gecelerinde nerelerde barınılır, yaz geceleri en rahat nerelerde yatılıp kalkılır ve saatine göre en verimli faaliyet merkezleri nereleridir, o bulur, o tayin ederdi. Semt semt bütün polis karakollarının sıkılığı ya da gevşekliği hakkında büyük bir tecrübesi vardı. Bazı zabıta memurlarını, hatta komiserleri mizaçlarının bütün hususiyetleriyle şahsen tanır ve her birine göre tedbirlerini alırdı. Başlıca prensibi, yatıp kalktığı yerleri daima nafakasını tedarik için dolaştığı alanların pek çok uzağında bulundurmaktı. Mesela, kış gecelerini Boğazkesen civarının hamam külhanlarında geçirmeyi pek severdi. Mayısın başından beri yuva kurduğu noktalar Aksaray’la Yenikapı arasında ıssız yangın viranelikleriydi. Buralarda onu hiç kimseler tanımazdı, tanıyanlar varsa bile, hiçbir kötülüğünü görmemişlerdi”. (P,79) 89 2.5. Kadınların Sosyal Yaşamdaki Rolleri Osmanlı toplumunda kadının sosyal yaşamıyla ilgili belli başlı durumları Juan Goytisolo şöyle tespit eder. “Gelinlik çağa gelinceye değin kız çocukları serbestçe çarşafsız dolaşabilir, sokakta oynayabilir, evin selamlık odalarına girebilirlerdi; ancak bu pek kısa süren bir serbestlikti ve kızların ergenlik çağına erişmeleriyle birlikte sona ererdi. O andan başlayarak yaşamları kadınlar için konulmuş kurallara uyardı: ev ortamında bile erkeklerden kesinlikle uzak durmak, kamuya açık yerlerde çarşafa bürünmek ve bedeni gizleyen giysiler giymek... Robert Mantran’a göre, kadınlara verilen eğitim belli başlı birkaç duaya ve İslamın temel ilkelerini ezberlemeye dayalıydı; hiçbir edebî ya da bilimsel öğretimi içermezdi. Ancak varlıklı ailelerde kızların eğitimi müzik, şan ve şiir okuma dersleriyle devam ederdi. Hali vakti yerinde olmayan aileler onlara kendilerine düşen, özellikle de kendi yuvalarını kurduklarında düşecek olan ev işlerini pratik tarafından öğretirlerdi”.8 Bu bilgilerden edinilecek kanaatin aksine, Osmanlı kadınlarının özgür olduğunu düşünenler de vardır. Avrupalı bir kadın olan ve Osmanlı Devleti’ndeki hemen her şeyi gözlemlemeye çalışan Lady Montagu’nun görüşleri de bu yöndedir. “Kadınların da kocalarının hıncından korkacak bir şeyleri yoktur. Zira, bu hanımlar zengindirler, kendi paraları vardır. Boşanma halinde, kendilerine verilmesi gereken ek bir meblağla, bunu alıp götürmektedirler. Türk kadınlarının tümüyle imparatorluğun yegâne özgür halkı olduklarını düşünüyorum. Divan bile onlara saygı göstermekte ve padişah, bir paşa asıldığında, haremin ayrıcalıklarına hiçbir zaman dokunmamakta, harem aranmamakta ve her şey tümüyle duluna bırakılmaktadır. Kadınlar, hanımın seçmiş olduğu birkaç ihtiyar kadının dışında, kocanın yüzlerine bakma hakkına sahip olmadığı cariyeler üzerinde egemendirler. Yasalarının Türk erkeklerine dört kadınla evlenme hakkı verdiği doğrudur. Ancak, bu özgürlükten yararlanan ne erkek, buna katlanan ne de kadın örneği yoktur. Bir koca kararsız olduğu zaman (bunlar olağan şeylerdir) metresinin geçimini ayrı bir evde sağlamakta 8 J. Goytisolo, Osmanlı’nın İstanbul’u, İstanbul, Yapı Kredi Yay., 2002, s.35. 90 ve kendi evindeymiş gibi, özel olarak onu ziyaret etmektedir”.9 Her ne kadar, burada ifade edilen özgürlük, günümüzün kadın özgürlüğü anlayışıyla örtüşmese de, Avrupalı bir leydinin Türk kadınlarının özgür olduğunu düşünmesi çok alışıldık bir durum değildir. İncelediğimiz romanlardaki kadınlar da sosyal yaşamda önemli roller üstlenmezler. Kiralık Konak’taki Nefise Hanım, Hep O Şarkı’da Münire’nin annesi, Hüküm Gecesi’nde Ahmet Kerim’in annesi, Bir Sürgün’de Doktor Hikmet’in annesi, Üç İstanbul’da Belkıs’ın, Adnan’ın anneleri evini iyi idare eden, eşini iyi temsil eden, çocuklarını iyi yetiştirmeye çalışan, “anne” kimliğindeki kadınlardır. Bu kadınlar arasında Belkıs’ın annesi diğerlerine oranla daha olumsuz bir imaja sahip olsa da özünde kötü olduğunu düşündürtecek bir kanıtımız yoktur. Tabii, bu kadınların ortak olumlu imajlarının anne oluşlarından kaynaklandığını düşünebiliriz. Bu noktada Yakup Kadri’nin Anamın Kitabı’nda sergilediği, kendi annesine duyduğu büyük sevgiden de söz etmek gerekir. Yazarın annesi de evine, eşine, çocuklarına son derece düşkün, disiplinli, sevgi dolu bir annedir. Kiralık Konak romanında “Bundan beş sene evveline kadar hiç değilse karısı yanı başında idi, rahatını, huzurunu mümkün mertebe koruyordu. Zira, bu ihtiyar kadın ölünceye kadar, evinin içinde hakim ve amir kaldı. O, hayatta bulundukça ne kızının, ne damadının, ne torunlarının eve ait umurda o kadar hüküm ve nüfuzları olmadı” (KK,13) satırlarıyla Nefise Hanım’ın eşine ve ev idaresine gösterdiği özen anlatılmaktadır. Kendi annesi Pakize Hanımla Madame Lavaliere’i karşılaştıran Doktor Hikmet arada müthiş fark bulur: “Kendi anası ne kadar nazlı, tatlı ve yumuşak idiyse, bu kadın o kadar sert ve carizdi. Kendi anasında tevazula vekar ne kadar birbirine karışmış iki esas fazilet ise, bunda küstahlık ve bayağılık o kadar göze çarpan bir hususiyetti”. Ancak, Pakize Hanım’ın özellikleri bunlarla sınırlı değildir. “...Fakat, bu sessiz ve nazlı kadın evin işleriyle ne vakit meşgul olur, ne vakit her şeyi yoluna koyar, hizmetçileri nasıl sevk ve idare eder, koca konağın içinde, bundan kimsenin haberi olmazdı. Sanki bir ruh gibi konağın her köşesinde, daima varlığı sezilir ve her yapılan işte onun izi görülürdü”. (BS,252) 9 Lady Montagu, Doğu Mektupları, İstanbul, Yalçın Yayınları, 1996, s.49. 91 Romanlarda bu özellikleriyle yer alan kadınlar zaman içinde bazı yeni özellikler kazanır. Aileler kızlarının eğitimine özen göstermeye başlarlar. Sonuçta, okula gitmese de özel derslerle pek çok konuda bilgi sahibi olan, bazı müzik aletlerini iyi çalabilen, yabancı dil bilen, tamamen pasif bir sosyal rolle yetinmeyen genç kızlar yetişir. Bunlardan bazıları Süheyla gibi benlik bilincine sahipken bazıları da Belkıs gibi donanımlarını işlevsel kılamazlar. Fransızca ve edebiyat bilgisiyle Adnan’ı şaşırtan Süheyla “Irzının yanına nöbetçi konacak kadar ben çürük kafalı, soysuz, duygusuz bir kız mıyım?” (Üİ,101) diyerek bu bilinci vurgular. Adnan’ın kendisine anlattığı tarihî olaylara, kahramanlara hiç ilgi göstermeyen Belkıs, kocasının av hikâyesini büyük bir dikkatle dinler. “Belkıs, dudağının iki keskin çizgisinde iki sıra beyaz dişle gülüyor, vücudunu veren gözlerle kocasına bakıyordu. Hüsrev, öldürdüğü kuşları saydı. Kuşları Belkıs’ın ne kadar isteyerek dinlediğine Adnan gözlerinin bütün zekâsıyla dikkat ediyordu”. (Üİ,228) satırlarıyla yazar, Belkıs’ın bilgisel donanımını adeta bir süsten, ziynetten öteye götüremediğini de ifade etmiş olur. Romanlarda mahalle kadınlarına da rastlanır. Hüküm Gecesi’ndeki Şerife Hanım, Ahmet Kerim’e Hüseyin Rahmi’nin tiplerini hatırlatan bir mahalle karısıdır. Sofular Mahallesi’nin kadınlarının hatta Ankara romanındaki mahalle kadınlarının da bu tiplerle örtüştüğünü söyleyebiliriz. Jackson Read, Türk kadınlarını şöyle değerlendirir. “Buranın kadınları çok şuh ve havaidir. Eğer onlardan hoşlandığım anlar olmuşsa, onları mutlaka güzel bir Ankara kedisi veya mercan gagalı bir güvercin gibi sevip okşamışımdır! Sizin de böyle kaprisleriniz yok mudur? Müteveffa babamın Seylan’dan getirdiği o renk renk papağanı ne kadar severdiniz. Buranın kızlarının da papağandan hiç farkı yok. Manasını pek iyi anlamaksızın birtakım İngilizce, Fransızca kelimeler öğrenmişler, bunları henüz tamamıyla açılmamış kafeslerinin arkasından haykırıp duruyorlar”. (SG,279) Ancak, Read’in tanımış olduğu ve dolayısıyla da anlattığı bu kadınlar o dönem İstanbul’unun sosyetik kesiminin kadınlarıdır. Belirtmemiz gereken bir nokta da, siyasi iktidarların, kadınların sosyal yaşamdaki pasif konumlarını düzeltmek için yeterince çaba harcamadığıdır. Üç İstanbul romanında, İttihat ve Terakki hükümetinin bakanlarından biri, bu durumu şöyle ifade eder: “Asker nazır, çarşaftaki bohça gövdeye, peçedeki kutu çehreye acıyor: ‘Kadın’ı halledemedik’ diyordu: Omzumuzda bu kafa varken 92 ayağımız bir adım atamaz. Amerika’da Bossouto kabilesi bir kadın almak için on öküz verirmiş. Biz bir merkez kumandanını azletmemek için milyonlarca Türk kadınını feda ediyoruz”. (Üİ,370) İttihat ve Terakki’nin bu tutumunu, Ahmed İhsan Tokgöz, Reuter Ajansı muhabirinin Matin gazetesinde yayınlanmış bir haberine kendi anılarında yer vererek doğrular. “İstanbul, 30 Temmuz- Türk kadınlarının kayıtsız koşulsuz kapalılıktan kurtarılacağı hakkında sözler çıkmıştır ve bu haberin mürteciler tarafından mahsus uydurulduğu sanılıyordu. Dün gece Türk komite merkezine başvurduk; bu kurul gerek yabancı muhabirlere, gerek kaygılanan Müslümanlara böyle bir önleme yönelinmeyeceği ve bunun düşünülmediği yolunda kesin güvence verdiler”.10 İttihatçıların bu konuyla ilgili tutumlarını daha olumlu bulan araştırmacılar da vardır. “Genç Türkler (yani İttihatçılar) kadınlara karşı tutumlarında ve politikalarında ilericiydiler. Avrupa pozitivizminden etkilenmiş olan Genç Türkler, kadınların aydınlanmasına ve kadın haklarına karşı akılcı bir tutumdan yanaydılar. Bundan dolayı, kadınların iş hayatına katılmaları beklenmedik bir toplumsal değişiklik değildi. Sosyal işlerde, öğretmenlikte ve yazı/edebiyat işlerinde deneyim kazanmış, eğitimli bir kadın kadrosu vardı. Dokuma sanayii çok sayıda kadın işçi kullanmaktaydı”.11 Osmanlı kadın hareketini inceleyen Serpil Çakır da, kitabında benzer yöndeki bulgulara yer verir. “İttihad ve Terakki Cemiyeti, kendi ideolojisi doğrultusunda kadın şubeleri ve dernekleri açmış, konferanslar düzenlemişti. Örneğin İttihat Terakki Cemiyeti’nin Selanik’deki Kadınlar Şubesi başkan yardımcısı Emine Semiye, II. Meşrutiyet’in ilan edilmesi üzerine Hürriyet Meydanı’nda ‘yaşasın vatan, yaşasın millet, yaşasın hürriyet’ diye seslenerek coşkulu bir nutuk vermişti. İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin ileri gelenlerinden Dr. Bahaettin Şakir, cemiyette o sırada kırk kadın üyenin bulunduğunu, özellikle gazetelerle mektupların gizlice dağıtılmasında bu kadınların önemli sorumluluklar yüklendiğini belirtmişti”.12 Hüküm Gecesi romanında İttihat ve Terakki döneminde kadınların bazı sosyal hürriyetlere kavuştukları ifade edilir. “Onun sayesinde Türk hanımları sokakta peçelerini kaldırıp dolaşmak hürriyetine kavuştular; onun sayesinde şehrin bazı 10 Ahmed İhsan Tokgöz, Matbuat Hatıralarım, İstanbul, İletişim Yayınları, 1993, s.145. Bilge Criss, İşgal Altında İstanbul, İstanbul, İletişim Yayınları, 2007, s.42. 12 Serpil Çakır, Osmanlı Kadın Hareketi, İstanbul, Metis Yayınları, 1996, s.55-56. 11 93 lokantalarına girip yemek yemek hakkını elde ettiler. Onun sayesinde kendi evlerinde haremle selamlığı birleştirmek cüretini gösterdiler”. (HG,303) Romanda tüm bunlar İttihat ve Terakki’nin önde gelen isimlerinden Cemal Bey sayesinde gerçekleşen gelişmeler olarak anlatılırlar. Ancak, ilerleyen satırlarda Talat Paşa’nın bu gelişmelerden rahatsızlık duyduğu ifade edilir. İncelediğimiz romanlarda, İttihat ve Terakki’nin iktidarda olduğu yıllarda iş yaşamına atılmış kadın karakterlere rastlamadığımızı; Üç İstanbul’da geçici bir süre Hilal-i Ahmer’de çalışan Süheyla’nın da bu konuda istisna oluşturmadığını düşündüğümüzü söylemeliyiz. Cumhuriyet dönemine gelindiğinde ise Türk kadını yanlış bir algılamaya tutulur. Modernleşme, özgürleşme gibi kavramları yanlış anlar. “Türk kadınları çarşaf ve peçelerini işe gitmek, çalışmak için daha kolaylık olur diye çıkarıp atacaklardı. Onlar için cemiyet hayatına atılmanın manası yalnız bu çeşit salon cemiyetlerine karışmak olmayacaktı. Evet, Türk kadını, hürriyetini dans etmek, tırnaklarını boyamak ve Rue de la Paix’nin kanunlarına esir bir süslü kukla olmak için değil, yeni Türkiye’nin kuruluşunda ve kalkınışında kendisine düşen ciddi ve ağır vazifeyi görmek için isteyecekti, kullanacaktı”. (A,135) Neşet Sabit bu cümlelerle Türk kadınının kendisini hayal kırıklığına uğratmış olduğunu belirtir. 2.6. Aşk İlişkileri ve Cinsel Yaşam Sosyal yaşamın boyutlarından biri olarak düşünebileceğimiz aşk ilişkileri de zaman içinde değişime uğrar. Hep O Şarkı’da ilan-ı aşk için Cemil Bey’in yanık bir bestesi, güftesi ve sesinin en yanık perdeleri yeterli olmuştur. Üç İstanbul’da Süheyla, Adnan’a duyduğu aşkı uzun bir süre yalnızca kendisine itiraf edebilmiştir. Sodom ve Gomore’de Leyla ise Necdet’le nişanlıyken Jackson Read’le flört etmekten çekinmemiştir. Leyla’nın Necdet yanında olduğu halde Jackson Read’le yaptığı bir telefon konuşması romanda şu satırlarla ifade edilir: “Gerçi içerideki sesler artık bir telefon konuşması hududunu ve şeklini çoktan aşmıştı. Sanki karanlık bir alkovda (odada, kameriyede) durmadan sıkıştırılan, gıdıklanan ve öpülmek istenen bir kadın 94 vardı ve bu işitilen sesler doğrudan doğruya onun cinsiyetinin derinliklerinden gelen haykırışlardı”. (SG,30) Kiralık Konak’ta Seniha, Faik Beyle buluşmak için ortak bir ev kiralamaktan kaçınmamıştır. Ancak, aşk ilişkilerindeki yozlaşma yalnızca zaman faktörüyle açıklanamaz. Üç İstanbul’da bir başkasıyla evli olan Macide’nin Adnan’a duyduğu aşkla Maliye Bakanının temiz, tecrübesiz kızı Süheyla’nın Adnan’a duyduğu aşk birbirinden çok farklı zamanlarda yaşanmamaktadır. Nigar Hanım’ın Nur Baba’ya duyduğu aşk da zamana bağlı bir yozlaşmayla örtüşmez. Türk kadınlarında sadakat duygusunun eksik olduğunu düşünenler vardır. “Bu sürekli kılık değiştirme onlara tanınmak tehlikesi olmadan, eğilimlerini tam olarak gizleme özgürlüğü vermektedir. Gizli bir ilişki kurmanın en alışılagelen yolu, bizim yerli mağazalarımız kadar rahat olan, bir Yahudi’nin dükkânında erkeğe randevu vermektir. Bu yolu kullanmayanlar bile, incik boncuk almak ve özellikle de bu kişilerin dükkânında bulunan zengin malları karıştırmak için, buraya çekinmeden gitmektedirler. Zengin hanımlar çok ender olarak, sevgililerinin kim olduklarını bilmelerine izin vermektedirler. Altı aydan fazla bir süreyle ilişkide bulundukları kadının adını nadiren öğrenebilmelerini anlamak çok güçtür. Kocalarına sadık kalan kadınların sayısının, bir erkek sevgilinin boşboğazlığından korkulacak bir şey olmadığı bir ülkede çok az olduğunu düşünüyorsunuzdur”.13 Lady Montagu’nun tespitlerinin kimi durumlarda geçerli olduğu görülür. Romanlarda fuhuş ve yasak aşk olayları sıkça karşımıza çıkar. Üç İstanbul romanında Fransızca muallimi Kadri’nin karısı Zehra, eşini Adnan’la aldatmaktan çekinmez ve ilerleyen zamanda hayat kadını olur. Üç İstanbul romanında yaşamlarını bedenleriyle kazanan kadınlar da yer alır. “Koridorunda Meryem Ana kandili yanan ev”in işletmecisi ve çalışanları Rum ya da Ermeni kadınlardır. Macide, Melahat, Seniha romanın yerli düşkün kadınlarındandır. “Macide’nin sinirleri sahiden geçmişti; her Çarşamba vücudu uyuşuk, başı serindi: Cön Türk Süleyman’dan döndüğü için Senih Efendi karısını öperken, kadının ağzı hep ilaç kokuyordu. Macide buna da seviniyordu. Diş hekimlerinin evlere gitmemeleri ne kadar ameli idi. Macide’nin bu sebeple hiç başı ağrımıyor, hep dişi ağrıyordu”. (Üİ,216) diyerek Macide’nin, eşini Süleyman’la aldattığını belirten 13 Lady Montagu, Doğu Mektupları, İstanbul, Yalçın Yayınları, 1996, s.48. 95 yazar, romanın ilerleyen bölümlerinde Macide’nin Adnan’la da ilişkiye girdiğini ve daha sonra da hayat kadını olduğunu anlatır. Macide’nin kendisinden olma gayrimeşru çocuğundan kurtulma çareleri arayan Adnan, Samih Paşa’nın kadın düşkünlüğüne ve bu nedenle Paşa’nın konağında her ay bir cariyenin çocuğunun sarısabır fitilleriyle düşürüldüğüne dair kendisine anlatılanları anımsar. Eşini, onun ortaklarıyla aldatan ve bunu saklamak gereği duymayan Raşel, kocası İtalya’da iken Cevat’la birlikte yaşamaktan çekinmez ve hatta ondan hamile kalır. Raşel, sefarethane balosuna katılabilmek için, dönemin ileri gelen isimlerinden olan Adnan’la da birlikte olmuştur. Hüküm Gecesi’nde Despina da barlarda çalışan bir hayat kadınıdır. Sodom ve Gomore romanında da bu konuyla ilgili bolca malzeme bulunur. Moskovit adlı barda fuhuş için düzenlendiği düşünülen ve İngiliz zabitlerin Kafkas delikanlısını taciz ettikleri oda, Major Will’in Yeniköy’deki yalısında şehvet odası haline dönüştürülmüş olan mescit, o odanın ilk ziyaretçilerinden olan Fanny MooreNermin ikilisi, evli olmasına rağmen âşık aramaktan hiç çekinmeyen Azize Hanım, sosyetedeki itibarını sevgilileriyle de pekiştirmek isteyen Madam Jımson, Jackson Read’le ilişki kurmaktan ve daha sonra da Yeniköy’deki yalıya sıkça misafir olmaktan çekinmeyen Şehnaz Sultan, sapıkça zevklerini sergilemekten kaçınmayan Major Will bunlar arasındadır. Fuhuş olarak değerlendirmesek de Leyla’nın da Necdet’le nişanlıyken Jackson Read’le flört etmesi, daha sonra Amerikalı ahbaplarıyla münasebetleri, Necdet’i kızdırmak için barlardaki davranışları ahlaki olmayan durumlardır. Kiralık Konak romanında bekâr bir genç kız olan Seniha ile Faik’in buluşabilmek için bir ev kiralamaları da bu açıdan değerlendirilebilecek bir durumdur. Rüknettin Molla’nın konaktaki Habeş kızıyla girdiği ilişki, o kızın hamile kalması Hep O Şarkı gibi daha eski zamanları anlatan romanlarda da böylesi yasak aşkların yaşandığını gösterir. Münire’nin evliyken Cemil Bey’le görüşmesi de bu duruma örnek sayılabilir. Ankara romanında Selma Hanım’ın eşi Hakkı Bey’in evli bir yabancı kadınla yaşadığı ilişki ve Selma ile Neşet Sabit’in yakınlaşmaları da yine İstanbul dışında gerçekleşen olaylardır. 96 Romanlarda sapkın ilişkilere de rastlanır. Üç İstanbul’da Melahat-Seniha ekseninde gördüğümüz eş cinsel ilişkiler, Sodom ve Gomore’de Fanny MooreNermin arasında da karşımıza çıkar. “Ve Melahat artık Bohçacı Hayriye’nin evindeydi. Bu evde erkeksiz aşkın tatlı alevlerine bütün göğsüyle yine dalmıştı. Bazı günler Seniha da geliyor, dişiler birbirlerinin vücutlarında kıvrılıp bükülüyorlardı”. (Üİ,220) Captain Marlow’la Atıf Bey ve başka bazı Türk delikanlıları arasında da benzer ilişkiler yaşanmaktadır. “Arabanın içine girer girmez Atıf Bey Captain Marlow’u büsbütün kendine çekti. İngiliz zabiti vücudunun bütün diriliğini, sertliğini kaybetmişti. Dudak dudağa geldiler. Atıf Bey ona yavaşça diyordu ki: Bıyıklarını...Bıyıkların tüy gibi yumuşak! Fakat gene traş et! Çıplak dudak daha iyi, anlıyor musun, daha iyi..”. (SG,154) 2.7. Giyim- Kuşam Giyinişin hem ruh halini yansıtması hem de uyandırdığı izlenim nedeniyle önemli olduğunu düşünen Yakup Kadri, Kiralık Konak’ta bu düşüncelerini şu şekilde ifade eder. “İstanbul’da iki devir oldu: Biri İstanbulin; diğeri redingot devri... Osmanlılar hiçbir zaman bu İstanbulin devrindeki kadar zarif, temiz ve kibar olmadılar. Tanzimat-ı Hayriye’nin en büyük eseri, İstanbulinli İstanbul Efendisidir. Bu kıyafet dünyaya yeni bir insan tipi çıkardı ve Türkler bu kıyafet içinde ilk defa olarak vahşi Asya ile haşin Avrupa’nın arasında gayet hususi yeni bir millet gibi göründü.... Ağır kavuklu, alacalı, kesif Yeniçerilerin demir çarıklarının çiğnediği bu toprakta hangi tohum, hangi hava bu çiçeği veriyordu? Zira, bu beyaz pantolonlu, beyaz yelekli ve lüstin kaloşlu Türkler, ince bir halattan ibaret endamlarıyle biraz evvelki boğum boğum adamlara hiç benzemiyorlardı. Sultan Mecit devri ricalinin, Halet Efendi muasırlarının çocukları olduğuna kim ihtimal verebilir? Bunlar, boyunlarından ipekli bir mendille boğulmuş solgun benizleriyle onların cebir ve huşunetinden (sertliğinden, kabalığından) ürkmüş kimseler gibidirler. Yüksek rütbeli devlet adamlarının tesis ettikleri Osmanlı kibarlığının kundağı canfes astarlı ve serapa (baştan başa) ilikli İstanbulin idi. Sonra redingot devri geldi ve redingotu 97 içinden yarı uşak, yarı kapıkulu, riyakâr, adi bir nesil türedi. Bu neslin en yüksek, en kibar simalarında bile bir saray hademesi hali vardı”. (KK,10-11) Redingot için böyle düşünen yalnızca Naim Efendi değildir. Münire de redingotu beğenmemektedir. “Beyleri, paşaları redingot denilen çifte düğmeli, arkadan cepli setreleriyle kapımızdaki ağalardan, uşaklardan ayırt etmek mümkün olmuyor; bellibaşlı hanımefendilerin kıyafeti ise gitgide Nafi Molla Konağı’nda gördüğüm kadınların kıyafetine benziyordu”. (HOŞ,142) Bir Sürgün romanının merkez kişisi Doktor Hikmet de giyim konusunu fazlaca önemser. “Kim bilir, belki, iyi kumaştan, iyi dikilmiş, koyu renk bir kostüm içinde, kendisini daha rahat hissedecek ve belki herkese bu kadar zavallı görünmeyecekti. Fakat, her kımıldanışında onu bir kâğıttan fener gibi çizgilendiren ve potları, buruşukları, kısık ve sarkıkları, bedenine ait birer kusur, birer hastalık gibi ıstırap veren bu hazır esvapla o ancak âlemin istihza veya merhametini toplayabilirdi. Doktor Hikmet, biraz sonra Foissard’ın kendisini ne hakaretli bir bakışla süzeceğini şimdiden tahmin ediyordu”. (BS,116) Bu satırlar, Hikmet’in kendine güvensizliğini açıkça ortaya koyar. Ancak, Hikmet bu güvensizliği “kıyafet” gibi oldukça yüzeysel bir nedene bağlar. Aynı romanda İstanbul efendisinin kıyafeti de betimlenir. “Sırtında bir pembe Şam hırkası, belden kuşaklı bir pazen entari ve ayaklarında ökçesiz terlikleriyle. Tam bir İstanbul efendisine benzemek için başında bir takyesi eksikti”. (BS,109) Sosyal sınıf belirteci olarak algılanan bir nokta, giyinilen terzilerdir. Hidayet’in konağına giderken giysilerinden utanan Adnan tıpkı arkadaşları Moiz ve Tevfik Hoca gibi Beyoğlu terzilerinden giyinme arzusundadır. İlerleyen yıllarda bu arzularını gerçekleştirirler. Ancak, Moiz bununla da yetinmeyip Londra’dan giyinmeye başlar. Seniha, Leyla ve Belkıs ise Beyoğlu ya da Avrupa terzilerinden giyinen, modayı yakından takip eden kimselerdir. “Kocası modadan bahsettiği zaman, işte Belkıs’ın büsbütün hırçın olduğu zaman.. ‘Bizde yanlış anlaşılan bir şey de moda’ydı; ‘insan konuşurken, dururken, dinlerken, sorarken, bakarken o ayın, o haftanın nesli olmalı’ydı. ‘İstanbul’da yalnız eldivenin modasını biliyorlar’dı; hâlbuki elin de modası var’dı!..”. (Üİ,319) Adnan’a Belkıs’ın bir başka yüzünü gösteren, onu bir konak hanımefendisinden mahalle karısına çeviren şey, giysisini bir başka kadının üstünde de görmesidir. Münire’nin yaşmağı, feracesi, hotozu ise çok 98 eskilerde kalmıştır. “Hele ben, - bu, ilk feraceye girip yaşmak tutunduğum günün akşamı olduğu için büsbütün şaşkına dönmüş halde idim. Vücudumu, belden ve kalçadan sımsıkı saran, peşleri ikide bir ayaklarıma dolanan o kat kat, büzme büzme canfes kılıfın içinde hareket serbestliğimi tamamiyle kaybetmiş bulunuyordum ve annemin bin ihtimamla tepeme kondurduğu papazi hotoz yerinden oynayacak, yahut da, hotoza, ensemden küçücük iğnelerle iliştirdiği yaşmak kayıp düşecek diye başımı ne sağa ne sola çevirebiliyordum”. (HOŞ,23) Sadri Sema’nın o dönemin kadınlarında gördüğü giysiler şunlardır. “Cennet çiçeklerine gelince: Rengarenk feraceler, tülden, köpükten yaşmaklar, hotozlar, ipekten, canfesten, atlastan al, mor, yeşil, üvez içi, böcek kabuğu, vişneçürüğü, nar çiçeği, limon küfü çarşaflar, maşlahlar, yeldirmeler, tüller, bürümcükler..”.14 Giysiler bazı dönemlerde imparatorluk içindeki unsurları da simgeler. “Giyim ve ayakkabı farklılıkları- Türkler için sarı pabuç ya da çizme, Ermeniler için kırmızı, Yahudiler için siyah – ve azınlıklara getirilen sınırlamalar zaman içinde yok olup gitti”.15 2.8. Evlilikle İlgili Gelenekler, Evlilik Yaşamı Romanlarda yer alan kadın karakterlerin sosyal yaşamlarıyla ilgili bir başka nokta da evlenme yöntemleriyle ilgilidir. Seniha, Leyla dışındakiler geleneksel yöntemlerle, görücü usulleriyle, ailelerinin seçtiği insanlarla evlenirler. Hep O Şarkı’daki görücü ziyaretleri o dönem yaygın olan bir gelenektir. “Her birine yerden temennah edip uslu uslu iskemlenin üstüne otururdum. Hatırım sorulunca terbiyeli terbiyeli ‘Allah ömürler versin efendim!’derdim. Kahve çıkarıldığı sırada kalkıp tepsiyi kendi elimle dolaştırırdım. Ve işin en ağırı dişlerimi görmek kasdiyle, sözde tuhaf bir laf söyliyerek, beni güldürmek isteyişlerinde zoraki bir tebessümle gülümsemeyi veya çehremin yandan görünüşü hakkında bir fikir edinmek için kullandıkları bazı hileler üzerine, başımı sağa sola çevirmeyi bir nezaket borcu bilirdim”. (HOŞ,44) diyen Münire bu ziyaretlerin nasıl ve ne şekilde gerçekleştiğiyle 14 15 Sadri Sema, Eski İstanbul Hatıraları, İstanbul, Kitabevi Yayınları, 2002, s.75. J. Goytisolo, Osmanlı’nın İstanbul’u, İstanbul, Yapı Kredi Yay., 2002, s. 64. 99 ilgili bilgi verir. Kiralık Konak’ın Seniha’sı ve Sodom ve Gomore’nin Leyla’sı zaten uyum sorunu olan, nesil ve kültür çatışmalarını bünyelerinde barındıran ve genel ahlak ilkeleri açısından muteber olmayan kadınlardır. Kadınların evlenmeleriyle ilgili bu durum tüm sosyal sınıflarda karşımıza çıkar. Hüküm Gecesi’nde Samiye’nin Ahmet Kerim’e duyduğu aşk, ağabeyinin gözünde suçtur. Yaban’daki Emine de evleneceği kişiye kendisi karar vermemiştir. Bu durum, Ankara ve Panorama romanlarında değişir. Selma, boşanma ve tekrar evlenme kararlarını kendi başına alır. Cahil kadınlar ise Macide örneğinde de, Ankara romanındaki Ömer Efendi’nin karıları Hatice, Halime örneğinde de olduğu gibi yaşamlarının kontrolünü kendi ellerine alamazlar. Bu noktada akla gelen Nur Baba romanının Nigar’ı ise yaşamının kontrolünü bilerek bir başka insanın ellerine bırakmıştır. Onun düşkünlükle sonuçlanan bu kararını ise aşkla, daha doğrusu aşk arzusuyla açıklamak mümkündür. Sosyal hayata renk katan bir başka olay da düğünlerdir. Üç İstanbul’da, Şehzade Yusuf İzzettin’in sünnet düğününde, vükelanın şehzadelerden kesilen et parçalarını selamladıkları sahne ilgi çekicidir. Melahat’la Sait’in, Senih Efendi’nin evinde gerçekleşen düğünleri klasik bir yoksul mahalle düğünüdür. Ancak bu düğün, yoksulluklarının çok açık tezahürleri nedeniyle Macide için sinir bozucudur. “Sonra düğün böyle mi olurdu? Askıda, yapma goncalar ne kadar seyrekti! Sonra Senih Efendi bir stilci bile tutmamıştı. Hâlbuki düğün, stilci demekti. Sonra o mavi kalın bardaklar!..Yeşil suyunda kahve kaşığından kalan siyah noktalarla o limonata!..Üstelik gelin elbisesinin kuyruğu da üç arşın değildi!..Bir de, Senih Efendi, yağlıkçı Reşide Hanım’dan Melahat’ın yanağına üç yapıştırma olsun kiralayamaz mıydı?” (Üİ,230) Düğünün tek özelliği bu değildir, sonrasındaki fiyasko da mahalle halkı için ilgi çekici olmuştur. “Senih Efendi, düğün gecesinin sabahı yengenin kollarındaki sıcak buharla dolu bohçada kahverengi lekelerle uzun buruşuk paçavralar görmeye hazırlanırken bembeyaz bezlere gözleri dolarak bakakalmıştı. Melahat bir gecelik kocasını uyur bırakarak, sabah erkenden Sakallı Vasfi’nin karısı Seniha’ya kaçmıştı”. (Üİ,231) Hep O Şarkı’da da Cemil Bey’in büyük kardeşinin sünnet düğünü önemli bir sahnedir. Çünkü Münire ilk olarak o gün feraceye girip yaşmak tutunmuş ve Cemil Bey de söylediği şarkıyla ilk kez o gün Münire’ye ilan-ı aşk etmiştir. Romandaki diğer bir düğün de Münire’nin Rüknettin Molla Bey’le evlilik törenidir. “Önce bir 100 köşede, telimi duvağımı çıkarmışladı. Sonra, alnıma yanaklarıma yapıştırılmış pırlanta yıldızları birer birer sıyırıp yerlerini gül sulariyle silmişlerdi. Kimlerdi bunlar? Pek iyi hatırlamıyorum. Sonra, hepsi gidip birisi kalmıştı. Beni okşayarak ve kulağıma bir şeyler fısıldayarak yavaş yavaş gelinlik esvabımın düğmelerini çözmeye başlamıştı. Başımdan tepeliğimi almış, saçlarımı omuzlarımdan aşağıya koyuvermişti Bu kadın, tatlı dilli, güler yüzlüydü, amma, her sözü, her bakışı bana bir başka tiksinti, bir soğuk ürperme veriyordu. Derken, derken o sırada içeriye Rüknettin Bey girdi, zannederim. Bana koltuk merasimindeki gibi bir selam verdi. Ağır ağır pencerelerden birine doğru ilerledi. Beni soyan kadın hemen koştu. ‘Hoş geldinîz Molla Beyciğim’ diye yerden bir temennah edip önüne bir seccade serdi. Adam hemen namaza durdu. Kadın kapının aralığından süzüldü gitti”. (HOŞ,50) Bu düğün şaşaası ile İstanbul’da günlerce konuşulur. “Harem ve selamlık dairelerinde tabesabah saz âlemleri mi istersiniz, sokaklarda fener alayları mı, türlü şenlikler ve donanmalar mı, kına gecesinin çengileri, eğlentileri mi, koltuk ve paça günlerinin törenleri mi? Bunların hepsi, emsalsiz bir bolluk, zenginlik ve parlaklık içinde gelip geçmiş imiş. Hele gelin odam, yatağının elvan elvan bürümcükleri, duvarlarının bezgileri, tavanının avizeleri, pencerelerinin canfes perdeleri ve Nukul ağacının mumları, telleri, çevreleri, cici bicileriyle öylesine göz alıcı, öylesine letafetli imiş ki, görenler söyliye söyliye bitiremezlerdi... Gene rivayete göre ben, bizim konaktan Nafi Mollalar’ın konağına sütunları gümüşten, kafesleri altın tellerden bir tahtırevan içinde, önüm sıra çalparalar çalınarak gitmiştim. Laleli’den Vefa’ya kadar geçtiğim yollar boyunca halk öbek öbek sokaklara dökülmüş düğün alayını seyrederlermiş. Kaynatamın yüzlerce, belki binlerce davetli ile dolu geniş divanhanesindeki koltuk töreninin geçit resmini ise bir altın sikke ve inci yağmuru altında yapmışım”. (HOŞ,46) 2.9. Haremlik-Selamlık Uygulaması Romanlarda yer yer evlerdeki haremlik-selamlık bölümlerinden de söz edilir. Aynı evde yaşayan en yakın akrabaları bile birbirlerinden uzak tutan bu bölümlere, 101 kronolojik olarak daha geç zamanları anlatan romanlarda rastlanmaktadır. Üç İstanbul’daki Mermer Yalı’da da, Maliye Bakanının konağında da bu uygulamadan söz edilemez. Bu bölümler romanlarda eleştirel bir tutumla ele alınmaz, hatta evin reisine yani babaya duyulan hürmetin de bir gerekçesi gibidir. Fiziki koşullar gereği daha yoksul evlerde de bu bölümlere rastlanmaz. Hep O Şarkı’da Münire’nin ve Rüknettin Molla’nın evlerinde bu bölümler oldukça belirgindir. “Harem dairesi, bir türlü rahatında, işittiğime göre, selamlık bir türlü. Zaten, konağın bu iki kısmı iki ayrı ev gibi. Şeyhislam Efendi Hazretleri tevabiiyle (adamlarıyla) öbür tarafta vakit geçirir. Yemeklerini orada yer. Namazlarını orada kılar ve hareme ancak yassılardan sonra girer”. (HOŞ,54) 2.10. İtibar Gören Kurumlar, Kişiler Sosyal hayatta itibar sağlayan bazı kurumlar, kişiler romanlarda sıkça karşımıza çıkar. Üç İstanbul’da Hidayet’in konağı Abdülhamit karşıtları arasında itibar gören bir mekândır. Ancak, yazar romanın ilerleyen bölümlerinde, konaktaki padişah karşıtlığının ne kadar ikiyüzlü ve bencilce olduğunu göz önüne serer. Moiz ve Adnan’ın Hidayet’le ahbaplıkları olduğunu öğrenen matbaa sahibinin haftalıklara zam yapmasını ve Adnan’ın matbaada birdenbire Beyefendi olmasını saray çevresinden bir isimle birlikte anılmanın kazandırdığı itibara örnek olarak değerlendirebiliriz. Tekirdağlı Cemile Hanım da, İstanbul’daki konaklara girip çıkıyor olmasını Tekirdağ’da itibarı için kullanmaktadır. “Hiçbir karşılık beklemeden İstanbul’da dalkavukluk ederdi; fakat bundan, o, Tekirdağ’da istifade edecektir. İstanbul’daki konaklara girip çıktığı için Tekirdağ’da mutasarrıftan sonra gelirdi”. (Üİ,128) Sofular Mahallesi’nde Prens Hasan’la Hidayet’in konak arabalarının mahalleye yılda iki kez gerçekleşen ziyaretleri Senih Efendi ile Sakallı Vasfi’yi mahallelinin gözünde oldukça yükseltmektedir. Saray ferikinin ve Arap Avnullah’ın ziyaretleri, Macide’yi mahalle halkının gözünde imam ve muhtar gibi bir makam haline dönüştürür. İttihat ve Terakki’nin iktidara gelmesinden sonra, ittihatçılarla anılmak bile, sosyal yaşamda fazlasıyla itibar sağlayan bir durumdur. Hatta, 102 ittihatçılarla birlikte anılmak yalnızca sosyal itibar getirmekle kalmaz, yazar bu durumun getirdiği ekonomik kazanca da değinir. Sodom ve Gomore’de de İngiliz askerlerinin resmi yetkilerinin yanı sıra, sosyal hayattaki itibarları da oldukça yüksektir. Zorbalıklarına, hakaretlerine meydan veren de resmi yetkilerinden çok, gördükleri bu itibardır. Etraflarındaki pek çok kadın da bu itibardan yararlanmak amacındadır. Hüküm Gecesi’nde, Arnavutlar’ın özellikle Meşrutiyet dönemindeki nüfuzlarına değinen yazar “Nice Türk ailesi refah ve ikbale ermek için ataları arasında bir Arnavut icadına çalışıyordu” (HG,182) diyerek, bu nüfuzdan yararlanma çabalarından söz eder. Ankara romanında Hakkı Bey’in, Selma Hanım’ı aldatarak flört ettiği yabancı kadınla ilişkisini adeta isteyerek göz önüne sermesi de, benzer bir amaçla açıklanabilir. Yazar “Hakkı Bey, Ankara’nın en güzel, en zarif, en şuh ve en çok peşine düşülen bir ecnebi hanımının samimiyetini kazanmış olmakla iftihar ediyor ve bunun, herkes tarafından bilinip görülmesini istiyor gibiydi” (A,154) sözleriyle de bunu ifade eder. 2.11. Kabadayılık, Külhanbeylik Kabadayılık, külhanbeylik geçmiş zaman İstanbul’unda etkili olan bir sosyal yapıdır. Arap Avnullah, On İkiler, Çilli Mahmut, Üç İstanbul’da karşımıza çıkan kabadayılardır. Arap Avnullah’ı tanıtırken “Mahallede karakol ondan sonra gelirdi. Saraya misafir giderdi. Meclis-i vükela ile ahbaptı. Adı makamdı”. (Üİ,222) diyen yazar, bu sözlerle kabadayılığın etkili bir unsur olduğunu da belirtmiş olur. Macide’nin Sofular Mahallesi’ndeki evini bir geneleve dönüştürmesi de Çilli Mahmut’un himayesine girmesiyle mümkün olabilmiştir. Dönemin ünlü külhanbeylerinden Çilli Mahmut bu “mesleği” tarif eder. “İnsan mesleğe külhanbeyi olarak girer, yaşını aldıkça kabadayı olur. Külhanbeyi demek hazır yiyen adam demek değildir; çalışan adamdır. Bir kumarhane mi olur, bir 103 umumhane mi olur, hulasa bir şey işletecekti; yani elinden ne gelirse, insan onu yapacak, alnının teriyle para kazanacaktı”. (Üİ,292) Onun külhanbeyi tarifi bununla da sınırlı kalmaz. “Hükümet ve Külhanbeyi karşı karşıya duracaktı. Hükümete kaşını çatmayan adam nasıl kabadayı olurdu?” (Üİ,292) Külhanbeyleri, Sodom ve Gomore’de de karşımıza çıkar. Ancak, burada bu insanlardan, Üç İstanbul’da olduğundan daha farklı bir biçimde söz edilir. Yakup Kadri “İstanbul’un tortusunu” teşkil ettiğini düşündüğü bu sınıfta İstanbul’un bütün tadını tuzunu bulur, mertlikle kancıklığın bir arada kaynaştığını söyler. “Captain Marlow, asıl bunlardaki kurtlanmış ve kaşarlanmış medeniliğe şaşıyordu. Hepsinin tarihîn ta dibinden çıkıp gelmiş halleri vardı. Eski Akdeniz medeniyeti asırların rüzgârıyla çalkana çalkana, Cebelitarık Boğazı’ndan Boğaziçi’ne kadar, iki yanlı kıyıların her çeşitten bütün döküntülerini toplayıp Haliç’in içine atmış ve İstanbul külhanbeyliği denilebilir ki, bundan meydana gelmiştir. Zira, Captain Marlow bunların kiminde eski Cezayir piratlarını (korsanlarını), kiminde Adriyatik korsanlarını, kiminde Maltalı sergüzeştçileri, kiminde Korsika eşkıyalarının örneklerini görüp tanıyordu”. (SG,246) Romanda, Captain Marlow gibi bir eş cinselin de bu insanlarla birlikte olmaktan çok zevk aldığını belirtmemiz gerekir. Romanın ilerleyen kısmında bu kez sahneye “bıçkın takımı” çıkar ve Marlow’un bunlarla yaşadığı eş cinsel ilişkiler göz önüne serilir. Bu insanların cıvık oldukları ve eş cinselliklerini saklamaya çalışmadıkları da ifade edilir. Hüküm Gecesi’nde ise kabadayı ya da külhanbeyi değil ama komitacılık heveslileri karşımıza çıkar. Ahmet Kerim, komitacılığı Balkanlardan özellikle de Arnavutlardan aldığımızı düşünerek İttihat ve Terakki sayesinde yeni bir toplumsal hastalığımız haline geldiğini belirtir. Samiye’nin annesinin, ağabeyinin kendisine kurdukları komploda da bu hastalığın izlerini bulur. “Ahmet Kerim, asil Türkiye’yi saran bu adi Balkan komitacılığının, İstanbul şehrinin ortasında bile, mütevazi ve sessiz bir aileden nasıl bir eşkıya çetesi çıkardığını, daha bir ay önce kendi gözleriyle görmüş değil miydi? Her memlekette ve her devirde ancak iffetin, saffetin sembolü olan ‘genç kız’ı bir siyasi cinayete alet eden ve şefkat ve merhametin kaynağı Türk anasını yabani bir tuzağa seyirci kılan bu lanetleme zihniyet, bu uğursuz adet eğer kökleri koparılırken, birtakım ıstıraplara yol açsa bile, mutlaka, mutlaka memleketten sökülüp atılmalıydı!” (HG,120) 104 2.12. Komşuluk Komşuluk, Türk toplumunda hâlâ önemini koruyan ancak daha çok küçük şehirlerde geçerli olan bir ilişki ağıdır. İncelediğimiz romanlardaki İstanbul’da da komşuluk yer yer karşımıza çıkar. Üç İstanbul’da, Aksaray’da komşuluk ilişkileri gelişkindir. Adnan’ın yaşlı ve hasta annesiyle komşuları oldukça ilgilenmiştir. Macide, Sofular Mahallesi’ndeki gelişkin komşuluk ilişkilerini benimsemez. Üç İstanbul’da Mermer Yalı ya da Maliye Bakanının konağı gibi zengin evlerde, semtlerde komşuluk ilişkilerine rastlanmaz. Romanda komşuluk daha çok yoksul mahallelere özgüdür. Komşuluk ilişkileri, Hüküm Gecesi’nde Ahmet Kerim’in mahallesinde, Ankara romanında Tacettin Mahallesi’nde ve Hep O Şarkı’da Münire ile Cemil’in aileleri arasında da görülür. Belirttiğimiz gibi daha çok yoksul mahallelerde ya da Hep O Şarkı’daki gibi daha eski zamanlarda karşımıza çıkar. 2.13. Yangınlar Tarihsel bilgilerimizin de desteklediği bir biçimde, yangınlar eski İstanbul’da önemli bir sorundur. Sokak bekçilerinin haykırışlarıyla duyurulan bu yangınlar, Üç İstanbul’da Cerrahpaşa’da gerçekleşir. Hep O Şarkı’da Münire ile Cemil’in ailelerinin Baltalimanı’ndaki yalıları da bir yangınla kül olur. “Fazlıpaşa bekçisi sopasını vurup ‘Yangın var!’ diye bağırır bağırmaz ve daha yangının nerede olduğunu söylemeden evvel ben, okumakta olduğum bir romandan başımı kaldırıp telaşla yerimden fırlıyarak: _Bizim yalı yanıyor! demiştim. Evet; Boşnak bahçıvanın veya karısının devirdiği mangalın bir avuç ateşi, Baltalimanı’nın o güzelim, o kocaman çift yalılarını yarım saat içinde hak ile yeksan etmişti”. (HOŞ,144) “Yangın, yangın istibdat günlerinde idi. Tahta evlerin pencerelerinden, çürük bacalarından siyahlı kırmızılı, kurumlu, kıvılcımlı dumanlarla alevlerle kendini gösterir ve mahalle halkının: - Yangın var! Yanıyoruz! Yetişin! Vaveylalarıyla ve 105 İcadiye tepesinden atılan yangın toplarının gümbürtüleriyle gazaba gelir, alev ağzını açar, ateş kollarını uzatır. Sağındaki solundaki, önündeki ardındaki binaların saçaklarına sarılırdı. Ve halk bağrıştıkça, tulumbacılar çağrıştıkça büsbütün azgınlaşır gemi azıya alır, damlardan, camlardan, saçaklardan atlar, atılır, etraf mahallelere yayılır, çoluk çocuk, kadın, erkek binlerce halkı birkaç saat içinde sokaklarda bırakırdı”.16 Sadri Sema’nın bu tanıklığı da yangınların bir dönem İstanbul’daki en tehlikeli felaket olduğunu gösterir. Malik Aksel, yangınların zararlarını daha genel boyutlarda algılar. “Asıl acıklı olan taraf bu evlerde bulunan Türk sanatı ve Türk kültürünün yok olmasıdır. Minyatürlü divanlar, tezhipli Kur’anlar, yazma, tek nüsha kitaplar, türlü nadide el işleri, daha doğrusu sayılamayacak çeşitte sanat eserleri, hep bu cicili bicili konaklar, köşkler ve nihayet tahta evler yüzünden eriyip bitiyordu. Edebiyatçılarımızın güzelliklerini, hatıralarını anlata anlata bitiremedikleri İstanbul’a has dantel gibi süslü yapılar, ne yazık ki Türk sanatında büyük boşluklar yarattı”.17 2.14. Cariyeler Türkçe sözlükte “yabancı ülkelerden kaçırılıp özgürlükten yoksun edilen, alınıp satılabilen, her konuda efendisinin isteklerine bağlı bulunan genç kadın, halayık”18 şeklinde tanımlanan cariyeler geçmiş dönem İstanbul’unda aile içinde ya da sosyal ilişkilerde yer yer etkili olmuş figürlerdir. Üç İstanbul’da Naşit’in babası Samih Paşa’nın konağında her ay bir cariye çocuk düşürmektedir. “Bu Paşa çok kadın düşkünü idi; konağındaki hususi eczacısı, amber hapı uğuşturmaktan avuçları nasırlanmıştı ve Paşa’nın konağında her ay bir cariye çocuk düşürüyordu ve Balat’daki bir Yahudi bu konağa sarısabır fitilleri satıyordu”. (Üİ,244) Naşit’in üvey kardeşi Ahmet Cevat da Paşa’nın bir halayıktan olma oğludur. Bu örneklerde cariyeler bulundukları evin erkeğinin cinsel objesi konumudadırlar. Ancak, bu durum her zaman geçerli değildir. Hep O Şarkı’da Münire’nin cariyesi Cenan ona 16 Sadri Sema, Eski İstanbul Hatıraları, İstanbul, Kitabevi Yayınları, 2002, s.264. Malik Aksel, İstanbul’un Ortası, Ankara, Kültür Bak. Yay., 2000, s. 7. 18 Türkçe Sözlük, TDK Yay., Ankara, 1998, s. 387. 17 106 arkadaşlık ederken, Rüknettin Molla’nın konaktaki Habeş kızıyla gayrimeşru bir ilişkisi vardır. “Cenan, bizim evden dadımla beraber gelen iki hizmetçi kızdan biridir. Hemen hemen iki kardeş gibi beraber büyümüşüzdür. Birlikte hoplayıp zıplamışızdır”. (HOŞ,68) Aynı romanda, Ziver Paşa’nın cariyelerle gerçekleşen evlilikleri de görülür. Paşa’nın ilk eşi Müzeyyen Hanımefendi, Abdülmecid’in gözdelerinden bir halayıkken; Paşa, sonraki zamanlarda da üçüncü karısının cariyesiyle evlenir. Görüldüğü gibi cariyelerle gerçekleşen evlilikler de çok yadırganmamaktadır. Romanlarda evlerdeki hizmetçilerden çok söz edilmez. Ancak, Kiralık Konak’ta Nefise Hanım’ın döverek birkaç gün içinde terbiye ettiği hizmetçiler, onun ölümüyle yerlerini Beyoğlu’ndan gelmiş beyaz önlüklü, başı topuzlu hizmetçilere bırakırlar. 2.15. Bohçacılık Bohçacılık, günümüzde olduğu gibi geçmişte de bazı mahalle kadınlarının mesleğidir. Bir Sürgün romanında bohçacı kadın tiplemesi betimlenir. “Bu bohçacı kadın, daima o evden bu eve soluk soluğa dolaşır, siyah fistanı daima toz toprak içinde, şişman bir Lehli idi. Parlak mavi gözleri vardı. Acayip bir Türkçe konuşuyordu ve tırnaklarının ucu daima kirden kapkara idi”. (BS,252) Üç İstanbul’da Bohçacı Hayriye, Melahat ve Seniha ile eş cinsel ilişkiler içindedir. İlerleyen zamanda Tapu Müdürü Senih Efendi’nin kızı Melahat da bohçacılık yapmaya başlar. Bohçacılar, Hep O Şarkı’da da karşımıza çıkar. Üç İstanbul’da Belkıs, Hep O Şarkı’da da Münire’nin kayınvalidesi zaman zaman bohçacılardan alışveriş yaparlar. Ancak Münire’nin annesi kızıyla bohçacı arasındaki “selam yollama” gibi çok yüzeysel bir ilişkiyi bile hoş görmez. 107 2.16. Hafiyelik Hafiyeliğin özellikle İkinci Abdülhamit döneminde ne kadar yaygın ve tehlikeli olduğunu Sadri Sema şöyle dile getirir. “Hafiye, bu isim beni ürküntülü ve üzüntülü kara bir geceye sürükler. Hafiyeler, bunlar Yıldız baykuşunun kızıl fesli birer casusu ve Türk milletinin iğrenç sesli birer kâbusu idi. Ne olduğu ve nereden hayat bulduğu bilinmeyen bu cellat hüviyetler kin ve saltanat delisi Abdülhamit’in, yurdu yıllarca işkence ve ıstırap çölüne çeviren şuursuz, idraksiz, küstah, mel’un, meş’um haydutlarıydı. Ve Abdülhamit denilen hünkâr işte asıl bu haydutların elebaşısı idi. Şeametli bir devir ki hafiye olmayana ekmek yoktu. Menfa, zincir ve değnek vardı. Para, mansıp, ikbal, tefeyyüz, i’tila; hafiyelikte, ihvanını, yaranını mahva, ifnaya, iclaya alet olmakta idi”.19 Hafiyeler, Üç İstanbul ve Hüküm Gecesi’nde karşımıza çıkar. Her iki romanda da polis teşkilatının önemli bir parçası olarak sunulurlar. Üç İstanbul’da çok daha basit bir hafiyecilik hatta jurnalcilik görülürken, Hüküm Gecesi’nde Sırrı Bey’inki gibi daha organize hafiyelikler görülür. “Görünüşe bakılacak olursa her şey aleyhimdedir. Fakat, işin içyüzü büsbütün başkadır beyefendi. Sizi temin ederim ki, bu adamların ne yapmak istediklerinden hiç haberim yoktu. Hatta bunu anlamak için son derece emek harcayan arkadaşım Sırrı Bey’in de bu konuda benden çok bilgi sahibi olduğuna ihtimal vermiyorum. Cemal Bey şeytanca bir tebessümle güldü: Sırrı Bey; Sırrı Bey’i işe neden karıştırıyorsunuz? Onun bize çok hizmeti olmuştur, dedi. Ahmet Kerim, içinde bulunduğu şartların bütün ağırlığını unutup: Nasıl, Sırrı Bey mi? Nasıl Nasıl! diye haykırmaktan kendini alamadı”. (HG,282-283) Bu satırlarda da görüldüğü gibi, Sırrı Bey’in günümüzde casusluk olarak nitelendirilebilecek bir hafiyeliği vardır. Ahmet Kerim’e onun yandaşı gibi görünmüş, ancak bu görüntünün altında polis teşkilatı için bilgi toplamaya çalışmıştır. 19 Sadri Sema, Eski İstanbul Hatıraları, İstanbul, Kitabevi Yay., 2002, s. 83. 108 2.17. Mahalle Kültürü Yazarlar mahalle kültürünü her zaman olumlu biçimde anlatmamışlardır. Üç İstanbul’da Sofular Mahallesi halkı, Sakallı Vasfi’yi önce kıymete değer bulmazken, İttihatçıların iktidara gelmesiyle onu neredeyse hükümet gibi algılarlar. Macide’nin evi saray feriki, Arap Avnullah gibi isimleri ağırlarken Macide’den saygı ve sevgiyle söz ederler. “Macide bilmiyordu: Arap Avnullah’ın ve bu adamın geldiği gecelerden beri Macide Sofular Mahallesi’nde imam ve muhtar gibi bir makamdı. Kadını, mahalle halkı saray adamları sırasına koymuştu ve Sofular Mahallesi’nde Macide’nin iyiliğini görenler artıyordu: Gümrüğe koca kayırmak, yatı mektebine çocuk yerleştirmek için gelen ve haykıra haykıra: ‘Allah gül yüzünü soldurmasın!’ diyerek evin kapısını çeken yemenili kadınlar, bu evin mahalleye yüz karası olduğunu söyleyenleri yalnız kısık seslerle tasdik ediyorlardı”. (Üİ,288) Ancak, bu tür ziyaretçilerin ayağı kesilip İttihatçılar iktidara gelince evi taşlarlar, Macide’ye saldırmak isterler. “Sokağın efkâr-ı umumiyesi inkılabın üçüncü gününe kadar sabredebilmişti: Sofular Mahallesi’nde senelerden beri Macide için anlaşılmayarak duyulan dedikodular bu gece birdenbire anlaşıldı. Mahallenin ırzı kudurmuş, dili çıkmış soluyor: Sırtından, paçasından külahlar, şalvarlar, poturlar ve takunyalar sarkarak Macide’nin evine saldırıyor. İhtilalin fecrini kanlı sarık gibi saranlar kızıl, karanlık gözlerle Macide’nin evini taşlıyorlar”. (Üİ,295) Tüm bunlar böyle mahallelerde ahlakın ne kadar değişken olabileceğini açıkça gözler önüne serer. Temiz Türk mahallelerine kaçma isteği duyan Ahmet Kerim bile İstanbullu mahalle karısı tipini dünyanın en acayip insanı olarak niteler. Bu tür kadınların insana her hareketi yapma gücünde olduklarını söyler. “Şerife Hanım çeşidinden mahalle karıları insana her hareketi yapma gücündedirler. Genç adamın aklından Hüseyin Rahmi’nin romanlarındaki o zebella acuze tipleri, birbiri ardısıra sanki heyecan verici bir geçit töreni yapıyorlardı. Düşünüyordu ki onların yuvası bu sokaklardaki, kaburgası çıkmış evlerden başka bir yer değildir. Ahmet Kerim korka korka kafeslere bakarak: ‘Gerçekten insan cinsi, bir İstanbullu mahalle karısından daha acayip bir tip çıkarmamıştır’ diyordu. Hüseyin Rahmi’nin edebiyatında her sözüne güldüğümüz, her hareketini kahkahalarla karşıladığımız bu kaba ve şirret 109 kadın tipleri, ona ilk defa olarak, Shakespeare’in dramlarında gördüğü cadı tiplerinden daha ürkütücü geliyordu. Onun içindir ki, hallacın karşısındaki köhne evin kapısı, ikinci defa açılırken birdenbire cinlerle sarılmış kalan Macbeth gibi benzi sarardı”. (HG,163-164) Yakup Kadri, Ankara romanındaki mahalle kadınlarının da cahilliklerine ve bundan kaynaklanan bağnazlıklarına değinir. 110 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM ROMANLARA YANSIYAN YÖNLERİYLE İSTANBUL’DA SİYASAL DURUM 3. ROMANLARA YANSIYAN YÖNLERİYLE İSTANBUL’DA SİYASAL DURUM Mithat Cemal Kuntay’ın ve Yakup Kadri Karaosmanoğlu’nun romanlarında siyasal durum, toplum yapısını, sosyal ilişkileri, hatta çoğu zaman bireylerin kaderlerini etkileyen genel bir atmosfer olarak değerlendirilir. “Siyasal davranış, siyasal sürece herhangi bir şekilde (bireysel ya da kolektif) katılmayı veya hükümet ve politikayla ilişkili siyasal sonuçlar doğuran bir etkinliği gösterir. Bu geniş tanım, siyasal katılımın hem meşru biçimlerini (seçimlerde oy kullanma, çıkar gruplarında faaliyet ya da toplumsal hareketler gibi) hem de meşru olmayan siyasal etkinlikleri (hükümet darbesi, terörizm ve devrimler isyan gibi) kapsamaktadır”.20 şeklindeki tanımdan yola çıkarsak, incelediğimiz romanlarda hem meşru hem de gayrimeşru siyasal davranışlar sergileyen roman kişileri olduğunu söyleyebiliriz. Ancak, romanlarda herhangi bir siyasal davranıştan kaçınan; ama, genel kuşatmışlığı nedeniyle, siyasal durumdan etkilenen roman kişilerinin sayısı da fazladır. Bu nedenlerle romanlarda kimi zaman birebir anlatılan kimi zaman da yalnızca etkileriyle, izleriyle duyurulan siyasal durum, tezimizde bir bölüm olarak ele alınacaktır. Mithat Cemal Kuntay’ın Üç İstanbul romanında II. Abdülhamit, II. Meşrutiyet ve Millî Mücadele’nin ilk yıllarının sosyal, siyasal, askeri, kültürel atmosferini bulmak mümkündür. Yakup Kadri Karaosmanoğlu’nun romanlarında bu zaman çizgisi biraz daha uzar ve derinleşir; yaklaşık olarak Tanzimat yıllarından Cumhuriyet dönemine kadar bir çerçeve çizmek mümkündür. Yazarın kronolojik olarak en eski zamanlarda geçen romanı Hep O Şarkı’dır. Ancak, bu roman bir aşkın hüzünlü öyküsü olarak nitelendirilebilecek bir roman olduğundan, dönemin siyasi tablosuna dair fazla bir malzeme sunmamaktadır. 20 Gordon Marshall, Sosyoloji Sözlüğü (çev: Osman Akınhay, Derya Kömürcü) Ankara, Bilim ve Sanat Yayınları, 1999. 111 3.1. İkinci Abdülhamit Dönemi Pek çok siyasi, askeri olayın yaşandığı dönem olması nedeniyle, II. Abdülhamit dönemi tarihîmizde önemli bir yer tutar. İncelediğimiz romanlarda da bu döneme ait siyasi tabloların sayısı fazladır. Özellikle Üç İstanbul romanında II. Abdülhamit’ten öfkeyle, nefretle söz edilir. II. Abdülhamit’e yönelik eleştiriler şu alt başlıklar altında toplanabilir. 3.1.1. Baskıcı Yönetim Anlayışı II. Abdülhamit’e duyulan öfkenin, nefretin asıl nedeni, düşünce ve ifade özgürlüğüne getirilen kısıtlamalardır; jurnaller, hafiyelerle halkın günlük yaşamda bile fazlasıyla tedirgin edilmesidir; Abdülhamit’in kendisine muhalefet eden pek çok aydını ya sürgüne göndermesi ya da bazı siyasi lütuflarla susturmasıdır. “Müşir artık fena coştu: ‘Memleket, efendimizin sayesinde Avrupa’ya döndü’ dedi. Adnan da nihayet kızdı; korkmak lüzumunu unuttu. Yalnız bir farkla paşa hazretleri’ dedi, ‘mektepsiz gazetesiz, efkâr-ı umumiyesiz, hürriyetsiz bir Avrupa!’” (Üİ,175) Üç İstanbul’da, II. Abdülhamit’in, baskıcı rejimle sağladığı otoritesini sürdürebilmek için Kanun-ı Esasi’ye, neredeyse son anda, hafiye ve sürgün maddelerini ekletmesi, Sait Paşa’nın hatıralarından alıntılanarak anlatılır. “İngiliz Sait Paşa’nın hatıralarının birinci cildinin 32. sayfasından ‘6 zilhicce 1293 ve 11 kanun-ı evvel 1292, cumartesi: Efendimiz alesseher Hafız Behram Ağa’yı mabeynde odama gönderip beni harem-i hümayuna istedi. Huzur-ı hümayuna vardığımda: ‘ işte dün akşam müzakere ettiğimiz bendi şu suretle ta’dil ettim. Eğer bu da kabul olunmazsa ben de Kanun-ı Esasi’yi neşretmem’ diyerek kurşun kalem ile yazılmış bir kâğıt verdiler, şu: ‘polisin malumat-ı mevsukası üzerine taht-ı şüphede bulunanları zat-ı hazret-i padişahinin memalik-i şahaneden tart ve nefiy ile mücazat etmeye hakkı vardır’ sözlerini gördüm” (Üİ,115) 112 Yaygın kanaatin aksine, II. Abdülhamit döneminde “istibdad devri” yakıştırmasını hak edecek kadar yoğun bir baskı rejimi bulunmadığını söyleyen bilim adamları da mevcuttur. “Eğer Abdülhamit’in hükümetlerinin ve devlet ricalinin yaptığı bir istibdad varsa, bunu, dünyadaki baskı idareleri ile ve özellikle de İttihat ve Terakki partisinin uyguladığı oligarşik istibdad ile kıyaslamak mümkün değildir. Zira batıda istibdad deyince, bir şahsın veya grubun yargı, yasama ve yürütme güçlerini kendinde toplaması manası anlaşılır. Hâlbuki II. Abdülhamit devrinde, yargı tamamen şer’i hükümler çerçevesinde ve kadılar veya hâkimler tarafından yürütülmüştür… Yasama ise, 1876’da Kanun-i Esasi kabul edilmeden evvelki gibi, Tanzimat devrinin temel özelliği olan Meclisler eliyle yürümüştür. Hatta bazı hukukçular, tamamen ehliyetsiz kişilerden oluşan Meclis yerine, hukukçuların teşkil ettiği bu tarz meclisleri tercih etmektedirler… II. Abdülhamit’in yürütme gücünü, kendi kontrolündeki Meclis-i Vükela ve özellikle de devleti korumak için kurduğu Hafiye Teşkilatı ile birlikte yürüttüğü doğrudur. Ayrıca sadrazamı ve nazırları, kimseye danışmadan azil ve nasb etmesi, yürütmedeki tek güce misal olarak verilebilir. Bu noktada, Meclis-i Meşveret usulüne riayet etmediği için, bazı İslam âlimleri de onun zamanındaki icraatlara istibdad yaftasını vurmuşlardır. Netice olarak, Abdülhamit’in devrini, bütün hak ve hürriyetleri askıya alan bir baskı rejimi manasında istibdad devri diye vasıflandırmak mümkün değildir”.21 Bu satırlarda ifade edilen, Abdülhamit’in yürütme gücünü kendi elinde tutmak arzusu Üç İstanbul romanında, önemli devlet adamlarının görevde kalmalarına izin vermemesi biçiminde anlatılır. “‘Be adam, Sarı Selim kadar da mı olamıyorsun? O hiç olmazsa ne küçük padişah olduğunu bildi de Sokullu’ya, Piyale’ye, Kılıç Ali’ye, Sinan Paşa’ya dayandı; ayakta yaşadı, ayakta öldü. Sen bir Mithat Paşa’ya tahammül edemedin’ dedi”. (Üİ,42) 21 Prof. Dr. Ahmet Akgündüz, Doç. Dr. Said Öztürk, Bilinmeyen Osmanlı, Osav Yay., İstanbul, 1999, s. 275. 113 3.1.2. Askeri Başarısızlık Üç İstanbul’da, kendisi de bir 93 muhaciri olan Adnan yazdığı romanda 93 Muharebesi olarak bilinen Osmanlı-Rus savaşından, savaş sonrasında imzalanan Ayastefanos Antlaşması’ndan söz eder. “Rumi 1293 yılı Nisan’ının 11’inci Pazartesi günü bir Moskof, Babıali’ye bir mektup gönderiyor; Moskof Rus Maslahatgüzarıdır. Mektup, ültimatom. İki gün sonra Osmanlı-Rus harbi başlıyor. Bundan dokuz gün sonra da Sultan Hamit Şeyhülislam kapısının fetvasıyla gazi oluyor. Moskof’tan kutu kadar küçük Sohum Kalesi alındığı için saray imamı Ayasofya Camii’nde ‘Elgazi İbnülgazi Abdülhamit!’ diye haykırıyor. O, İstanbul’da gazi olurken Moskof çarı cebinden yere düşmüş bir ipekli mendil gibi Ardahan’ı alıyor; Moskof ordusu Tuna’yı haritadaki çizgiden atlar gibi telefatsız geçiyor. Nihayet 1294 Şubat’ın 19. Pazartesi günü Ayestefanos’ta bir Ermeni’nin Köşkü’nde Grandük Nikola ile Hariciye Nazırı Saffet Paşa Osmanlı İmparatorluğu’nun battığını alaturka saat on birde tasdik ediyorlar: 93 muharebesi bitti; Ayestefanos muahedesi imzalanıyor”. (Üİ,10) Bu satırların devamında Abdülhamit, devlet onurunu zedeleyecek davranışlar içinde gösterilir. “Abdülhamit Dolmabahçe Sarayı merdiveninin taşlarında duruyor ve Osmanlı İmparatorluğu’nun ayağa kalkan cenazesi Moskof başkumandanını selamlıyor. Ertesi günü Moskof başkumandanı Yıldız Sarayı’ndaki akşam ziyafetine alaturka saat on birde davetli. Galip kumandan, ziyafette gecenin dördüne kadar Abdülhamit’e gözlerini dikiyor. Mağlubu beş saat seyrediyor. Bu gözlerden Abdülhamit’in bile rahatsız olduğunu tarih yazar” (Üİ,11) 3.1.3. Yabancı Devletlerin İç İşlerimize Müdahalesi Üç İstanbul romanında II. Abdülhamit’in eleştirildiği noktalardan biri de, yabancı devletlerin iç işlerimize fazlaca müdahale etmelerine izin vermesidir. 114 “‘Memleketi taksim mi ederlermiş? Memleketin zaten neresi benim? Ereğli’de kömür Fransız! Haydarpaşa’da demir Alman! Yalnız Yemen’de dökülen kan Türk! Üstünde ölüp altında gömülecek kadar bir toprak; bu mu memleket? Elçi tercümanlarının çiğnedikleri leşe siz Osmanlı İmparatorluğu mu diyorsunuz? ‘Maliyeyi düzeltelim!’ Bunu padişah baş başa kiminle düşünüyor? Sadrazamla mı? Hayır! Alman Baştercümanı Testa ile!... Ermeni İhtilalinde yirmi beş Ermeni’yi Osmanlı Bankası’ndan çıkarmaya Sultan Hamit kimi gönderiyor? Zaptiye Nazırını mı? Hayır! Moskof Baştercümanı Maksimof’u! Siz ne diyorsunuz Nail Beyefendi? Hangi devlet; hangi imparatorluk? Diyarbekir’de bir Türk bir Ermeni’nin nasırına bassa devletler Galata’ya bir düzine karakol gemisi gönderiyor. Avrupa hariciye nazırları vilayetlerimize dâhiliye nazırlarımız kadar karışıyor. Sonra da ‘Avrupa bizi taksim etmez, çünkü sultan Hamit padişah’tır!’ diyorsunuz. Demek ki Abdülhamit’ten korkuyorlar?” (Üİ,73) 3.1.4. Kadın Düşkünlüğü Üç İstanbul’da Abdülhamit’e yönelik eleştirilerden biri de onun kadınlara olan düşkünlüğüdür. “İsterse Süleyman’ın oğlu olsun, ne çıkar? Kanuni, at sırtında öldü; seninki kadın üstünde can verecek’ dedi”. (Üİ,42) II. Abdülhamit geçmiş dönemlerin popüler kültüründe cinselliğe olan düşkünlüğü ile fazlaca yer bulmuştur. Bu konu Türk basınının dikkatini çektiği kadar Avrupa basınında da yankı bulmuştur. “Atina’da çıkan Ephyra gazetesinde 1897 yılında yayınlanan bir karikatürde Abdülhamit, eteklerinde “Almanya” ve “Rusya” yazılı iki kadını kucaklamış, “Fransa”, “İngiltere” vs. yazılı diğerlerini geride bırakmış; böylelikle Osmanlı Devletinin dış politikada yaptığı ittifak ve barışlar, padişahın yatağı için bir geceliğine cariye seçmesine indirgenmiştir! Viyana’da yayınlanan mizah dergisi Der Floh’ta 1877’de çıkan bir diğerinde, Osmanlı Devletini temsil eden, fırtınada batmakta olan hilal şeklindeki gemide Rusya’dan rüşvet alan iki devlet adamından başka kalanlar sadece Abdülhamit ile dört kadındır; yani 115 Osmanlı yönetimi, Abdülhamit ile haremi tarafından simgelenmiştir”.22 Ancak Avrupa basınının bu konuyu böylesine küçük düşürücü bir biçimde işlemesinde Osmanlı Devleti’ne yönelik bazı kötü niyetlerin etkisi olduğunu da göz ardı etmemek gerekir. Abdülhamit nefreti yalnızca Üç İstanbul’da, karşımıza çıkmaz. Bir Sürgün’de de benzer satırlar yer alır. “‘Müsaadenizle ben bir dakika Abdülhamit’e uğrayacağım’ diyerek istasyon ayakyoluna gidişi yok mu; Doktor Hikmet’e adeta bir kıyamın, bir ihtilal hareketinin ilk adımı gibi geldi”. (BS,46) Bu satırlar Abdülhamit nefretinin yoğunluğu kadar, ona yönelik eleştirel tavrın yer yer ne kadar düzeysizleşebileceğini de gösterir. 3.2. Jön Türkler İkinci Abdülhamit’in politikalarına karşı çıkanlar yalnızca İstanbul’la sınırlı kalmazlar. Sansürcü, antidemokratik ortam, bazı aydınların yaşadığı öldürülme ya da sürgün edilme korkusu İstanbul dışındaki bazı merkezlerde de Abdülhamit’e muhalif grupların toplanmasına yol açar. Yabancı basının Jön Türkler olarak adlandırdığı bu muhalif grubun, İkinci Meşrutiyet’in ilanında önemli rol oynadığı düşünülür. Jön Türk adlandırması, sayıları ya da üyeleri net olarak belirli, ortak program ya da fikir birliği içindeki bir örgütlenişi ifade etmez. “İkinci Abdülhamit yönetimine muhalefet eden bütün cemiyetlerin hepsi Jön Türk olarak adlandırılmıştır. Ancak tam anlamıyla Batı’daki tanıma uymuyordu. Ve hepsinin farklı görüşleri olmakla beraber tek bir amaç vardı: İkinci Abdülhamit idaresini yıkmak. Yıkılan rejim yerine tekrar meşrutiyet idaresi getirilecekti. Fakat bu rejim nasıl organize edilecek, Anayasa prensiplerinin mahiyeti ne olacak bunlar kesin belli değildi. Hedef ikinci Abdülhamit’in tahttan indirilmesiydi. Jön Türkler, Osmanlı millîyetçisidirler, İttihat-ı Anasır politikası izlemişlerdir”.23 22 23 Irvin Cemil Schick, “Sultan II. Abdülhamit’in Cinselleştirilmesi”, Virgül, Kasım-Aralık 2008, s. 10. Doğuştan Günümüze Kadar Büyük İslam Tarihi Ansiklopedisi, c. XII, s. 242. 116 Jön Türkleri, Genç Osmanlı hareketinin devamı olarak gören Nevin Yazıcı, aralarındaki benzerlikleri şöyle tespit eder: “Jön Türkleri harekete geçiren Genç Osmanlılar’daki aynı düşüncedir; ‘bu devlet nasıl kurtulur?’ Her iki grup da Osmanlı Devletinin parçalanmasını engellemek için harekete geçmiştir. Genç Osmanlılar Tanzimat bürokratlarını, Jön Türkler ise, II. Abdülhamit’i hedef almışlardır. Her iki grup da mevcut idareden memnun değildir ve yapılan ıslahatları kimi zaman yetersiz kimi zaman da aşırı Batılı bulmuşlardır. Azınlıkların ayrılıkçı faaliyetlerinden; büyük devletlerin iç politikaya müdahalelerinden rahatsızdırlar. Genç Osmanlılar hürriyet ve eşitlik ilkeleriyle meşruti idare ve anayasal sistem ve Osmanlı Devletinin birliğini Osmanlılık ülküsüyle sağlamak istemişlerdi. Jön Türkler de aynı istekler doğrultusunda hareket etmişlerdir”.24 Sinan Akşin de Jön Türk hareketinin Tanzimat dönemine dayandığını düşünür. “1865’te İstanbul’daki Belgrat Ormanı’nda piknik yapan altı genç, İttifak-ı Hamiyyet adında gizli bir dernek kurdular. Bunların arasında Mehmet ve Namık Kemal Beyler vardı. Ortak tutumları, Ali ve Fuat Paşa’ların siyasetine muhalefetleriydi. İktidardaki bu paşaları Avrupa Büyük Devletleri karşısında fazla tavizci buluyor, buna rağmen Osmanlı bütünlük ve egemenliğinin yine de gerektiği gibi korunamadığına, devletin dağılmaya doğru gittiğine inanıyorlardı… Hürriyetçiler, iç siyasette ise, bu paşaların ağır bir baskı rejimi kurduklarını, bir süredir yürütmeye başladıkları gazeteciliklerinin önüne dikilen yaptırım ve engellerden anladılar. Kendilerince, bu durumda yapılacak şey, halka siyasal haklar tanımak olarak görünüyordu. Böylece, Müslüman olmayan halkın Osmanlı Devleti’nden ayrılmak istemesi için, ya da Büyük Devletlerin azınlıklardan yana müdahalesi için bir neden kalmayacaktı. Çünkü böyle bir düzende halk, yalnız Tanzimat’ın getirdiği nimetlerden yararlanmakla kalmayacak, kendi siyasal kaderini de kendi tayin edecekti. Tabii bu sayede Tanzimat paşalarının baskıları da son bulmuş olacaktı. Demek ki, meşrutiyeti istemekle, bu gençler, hem devleti kurtarmakta olduklarına, hem de daha demokratik bir siyasal düzen uğrunda mücadele ettiklerine inanıyorlardı. 1867’de Fuat Paşa’yla kişisel nedenlerle çekişmesi dolayısıyla, Paris’te zenginlik içinde bir sürgün hayatı yaşayan Mısır Prensi Mustafa Fazıl Paşa da Osmanlı ülkesindeki meşrutiyetçi akımın içinde 24 Nevin Yazıcı, Osmanlılık Fikri ve Genç Osmanlılar Cemiyeti, Ankara, Kültür Bakanlığı Yay., 2002, s. 139. 117 olduğunu göstermek amacıyla, Fransızca bazı mektuplar yayımladı. Bunlardan birinde, kendisini Genç Türkiye Partisi’nin temsilcisi olarak sundu. Bu yakıştırma, Avrupa’da tutundu. Akımın böyle bir ad alması üzerine örgüt de, daha sonra Paris’te Namık Kemal, Ziya Paşa, Ali Suavi’nin katılmasıyla yeniden kurulduğunda, Yeni Osmanlılar Cemiyeti adını benimsedi... Böylece, artık “hasta adam” denen Osmanlı Devleti’ni özgürlükçü yollardan kalkındırmak amacını güdenlere, Fransızca Jeune Iurc- Jön Türk denildi… Avrupa’da gerek I. Meşrutiyet için çalışan Namık Kemallerin kuşağına, gerekse II. Meşrutiyet için çalışanlara Jön Türk denildiği halde, Türkiye’de Jön Türk deyince daha çok 1889’dan sonraki dönemde II. Meşrutiyet için çaba gösterenler anlaşılmaktadır. İlk devrimci kuşak ise Türkiye’de daha çok Yeni Osmanlılar diye tanınmaktadır”.25 Temeldeki ortak noktaları, II. Abdülhamit yönetiminin yıkılmasını istemek olan bu grup, Bir Sürgün romanında sıkça karşımıza çıkar. Romanda Jön Türkler, ortak hafızamızdaki olumlu imajlarından daha uzak bir görünüm içindedirler. Prens Sabahattin, Ahmet Rıza, Doktor Nazım, Bahaeddin Şakir, Sami Paşazade Sezai romanda Doktor Hikmet’in Paris’te karşılaştığı Jön Türklerdir. Doktor Hikmet, bu kişileri tanıyarak, onlarla sohbetler ederek “Jön Türklük” kavramını da algılamaya çalışır. Ancak, bu çabaları sonucunda, Jön Türklerle ilgili olumsuz izlenimler edinir. Jön Türklerin önemli isimlerinden Ahmet Rıza, romanda kibirli oluşuyla yad edilir. “Malum a, atinin sadrazamı olarak geçiniyor. Ve şimdiden kendini veziriazamın ard bacağı zannediyor. Bir kibir, bir azamet” (BS,91) İktidar çatışması, Jön Türklerin arasında da kendini gösterir. “Buraya geldiğim vakit hemen hemen benden başka Türk yoktu. Sonradan üremeye başladılar, maşallah! Fakat ne hikmettir bilmem, üredikçe itibarımız azalıyor. Çünkü yavaş yavaş ne mal olduğumuz meydana çıkıyor. Yalan, iftira, fitne, desise mi istersin; adım başında birbirimizin kuyusunu kazma mı istersin; gırla… Geçenlerde sözüm ona bir Jön Türk konferansı yapalım dediler, ağızlarına, yüzlerine bulaştırdılar. Ne imiş o? Sen Prens Sabahattin Bey taraftarı imişsin; ben Ahmet Rıza Bey taraftarı imişim. A efendim, aramızda hiç de vatan, millet taraftarı olan yok mu? Her gün vatan, millet diye hant hant ötersiniz, vatan, millet yolundaki fedakârlığınızı, 25 Sina Akşin, Jön Türkler ve İttihat ve Terakki, Ankara, İmge Kitabevi Yayınları, 2006, s.31-32. 118 feragatinizi ne vakit göstereceksiniz? Şimdiden yer kavgası. Günün birinde bunlar bir de iş başına gelirler ise tasavvur edin artık siz bir kere curcunayı…” (BS,92) Ancak Jön Türklerin tüm bunlardan daha önemli eksikleri, hataları vardır. “Doktor Hikmet, bunlara içindeki ideolojik buhranı açmak şöyle dursun, hatta alelade ideelerden bile bahse imkân görmüyordu. Bir iki “fikri sabit”, Fransız İhtilaline dair bir iki fıkra, bunların bütün kafa zenginliklerini teşkil eden unsurlardı. Sonra, yarının endişesi ve bin türlü geçim zorlukları- Sezai Bey müstesna olmak üzere- hemen hepsinde, zekânın kendi kendine arayış, buluş, müşahede ediş kabiliyetini körletmişti. Bundan başka, Jeune Turcler, o kadar kendi aralarında, kendi muhitlerinde mahsur yaşamaktadırlar ve bütün frenkperestliklerine rağmen frenklerle o kadar az ülfet etmektedirler ki, bunların adet ve seciyelerine, daha umumi surette, garp âleminin strüktürüne dair bir fikir ve malumat edinmiş olmalarının ihtimali yoktur. Gözü kapalı bir Avrupa medeniyeti hayranlığı, bu medeniyete dair kalıplaşmış birtakım kanaatler… İşte Doktor Hikmet’in Türk arkadaşlarıyla her konuşmasında, kendi şüphelerine, kendi suallerine karşı cevap olarak bulduğu şeyler bunlardan ibaretti”. (BS,175) Bu satırlarda da ifade edildiği kadarıyla Jön Türkler, Avrupa medeniyetinin merkezi sayılan Paris’te bulunmalarına rağmen kendilerini gerek teorik gerekse pratik açıdan geliştirebilmek, donanımlı hale getirebilmek çabasından yoksundurlar. Konuştukları konular genellikle Abdülhamit’in sağlık durumu ya da memlekette olup biten bazı olaylardır. 3.3. İkinci Meşrutiyet Dönemi II. Abdülhamit’in Jurnallere, hafiyelere dayanan sansürcü yönetimi, memleketteki havayı oldukça ağırlaştırmıştır. Bu ağır hava bir süre sonra katlanılamaz boyuta varmış ve halkta, özellikle de aydın kesimde bir karşı tepkiye yol açmıştır. İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin de dahil olduğu bu tepkiler sonucunda 10 Temmuz 1908’de gazetelerde Meclis-i Mebusan’ın yeniden toplanmasının, seçim yapılmasının illere Padişah buyruğu gereği bildirilmiş olduğu ilan edilir. 119 Bu durumun halkta yarattığı coşkuyu Servet-i Fünun matbaasının sahibi ve Servet-i Fünun Dergisinin idarecilerinden Ahmet İhsan Tokgöz şöyle dile getirir: “Her yanda bayrak, bando, göstericiler alayı, davul ve zurna dolaşıyor. Sokak söylevcileri rast geldikleri yerde durup söylüyor, söylüyor, bağırıyor! Halkın hakkı vardı: Tam otuz üç yıl kendi isteğiyle bayrak açamamış, bando çalamamış, üç kişi bir araya gelip gezememişti. Hele topluluğa karşı söylev vermek, Abdülhamit döneminde görülmüş şey değildi. Halk böyle coşkun ve coşkulu biçimde sokaklara döküldükçe, bir araya gelen üç adamı izlemeye çalışan polisler, şunun bunu söylediğini gizlice dinleyip, jurnaller yazan casuslar şaşırıp kalmışlardı… Özgürlük için gösteri yapanlar ise faytonlara dolmuşlar, arabaların fenerlerine Türk bayraklarını asmışlar, tekerlekleri ve körüğü çiçeklerle donatmışlardı. Göstericiler göğüslerine de hamaylı gibi kırmızılı beyazlı geniş kordonlar sarıp, üstüne “hürriyet, müsavat, uhuvvet” (özgürlük, eşitlik, kardeşlik) kelimelerini işlemişlerdi”.26 Memleketteki bu coşkun hava seçimlere de yansır. “Seçimler ışıklı hayaller, renkli neşeler içinde geçti. Gönüller ümit dolu. Halk semt semt sandıklara, sandık başlarına koştu. Büyük coşkunlukla, büyük istekle. Kimsede tereddüt yok. İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin gösterdiği müntahib-i sanilere avuç avuç rey verdi. Bu seçimler bitince sandıklar sayım merkezine, Şehremaneti’ne gönderildi, ama bir hamal sırtında, bir yük arabasında değil, süslü faytonlarla… Nasıl, ne halde bilir misiniz? Arabalar tekerlerine, dingillerine, hayvanlar kuyruklarına, nallarına kadar allı beyazlı kordelalar, bin bir renk çiçekler içinde. Hele sandıklar, tellere ve tüllere sarılı. Sandıklar arabalara yerleşti mi büyüklü küçük bir kalabalık sarıyor etrafını. Millî türküler, millî marşlarla yola çıkıyorlar. Gelin götürür gibi. Arabada fahri ve fedai muhafızlar. Arabanın geçtiği yollarda evlerden, pencerelerden, balkonlardan yağmur gibi çiçekler, konfetiler, serpantinler serpiliyor. Bu gürültüyü seyredenler taze bir sevinçle çırpınıyorlar. Bu coşkunluğu görünce, araba da hayvanlar da şaşalıyor. Başka bir naz, başka bir eda, başka bir ahenk ve bambaşka bir renk alıyor, nazan nazan hıraman oluyor”.27 Seçimler sonucunda Meclis-i Mebusan açılır. “Manastırlı’nın yanında Mekkeli oturuyordu; seste, telaffuzda, lehçede fetih haritası vardı: Osmanlı İmparatorluğu’nun Meclis-i Mebusan’ı açılmıştı”. (Üİ,297) 26 27 Ahmed İhsan Tokgöz, Matbuat Hatıralarım, İstanbul, İletişim Yayınları, 1993, s. 129-130. Sadri Sema, Eski İstanbul Hatıraları, İstanbul, Kitabevi Yayınları, 2002, s.393. 120 Çoğu İttihatçı olan siyasi sürgünler serbest bırakılarak memleketlerine dönerler. İttihat ve Terakki Komitesi, İstanbul’da en etkin siyasi unsur haline gelir. Üç İstanbul’da, Adnan, üyesi olduğu İttihat ve Terakki komitesini bünyesinde yanlış insanlara da yer verdiği için eleştirir. “Cemiyete lekeli adamların da girdiğini söylemek istedi. Cemiyet’in hareket adamı: ‘komitelerde fertler değil heyet-i mecmualar temiz olur’ dedi. Cemiyetin ilim adamı: ‘cemiyetler uzviyettir; beyaz küreyvelerin yanında renkleri de bulunur’ dedi. Adnan sustu; ‘renkli küreyvenin’ kendisini curnal ettiğini söylemedi; şahsından bahsedemezdi”. (Üİ,298) İttihat ve Terakki partisinin aslında memlekete büyük kötülükler ettiği ve oligarşik bir istibdad kurduğu şeklindeki düşünceler de yaygındır. Bilinmeyen Osmanlı adlı kitapta bu partinin memlekete zararları şu şekilde sıralanır: “a) Ordu siyasete alet edildi ve bu kötü adet Cumhuriyet döneminde de devam ettirildi. Onlar bazı makamları elde ettiler; ama devlet ve memleket kaybetti. b) Orduyu İttihatçı (halaskâr) ve muhalifler diye böldüler; bu yüzden Balkan Harbi kaybedildi. Çünkü, bölünen ordular zafer kazanamazdı. c) Türk milletine siyasi demagojiyi İttihatçılar yerleştirdi. Halkı ikiye böldüler. Muhaliflerine mürteci demeye bunlar başladı. d) Abdülhamit’in icra ettiğini iddia ettikleri istibdadı tek kişi temsil ediyordu, onu iktidardan almakla istibdada son verilebilirdi; İttihatçıların istibdadını ise tek kişi temsil etmiyordu. Kanlı, suikastli, sehpalı, devletin temellerine dinamit koyan ve orduyu kullanan oligarşik bir istibdad devri başlamıştı. Artık devlet, Talat-EnverCemal üçlüsünün başını çektiği oligarşik istibdadla idare ediliyordu”.28 İttihatçıların memleketteki gerici unsurları yeterince önemsememesi, 31 Mart Vak’ası’nın da gerekçelerinden birini oluşturur. “Hükümet kuvvetinin karşısında sarığın lafı mı olur hocam? Bin softayı bir jandarma önüne katar”. (Üİ,308) 31 Mart Vak’asını döneme tanıklık etmiş olan Ahmet ihsan Tokgöz şöyle anlatır: “ihtilal 31 Mart’ta çıkmıştır. Salıya rastlayan o gün İttihatçıların çok güvenerek Selanik’ten getirdikleri beyaz keçe külahlı Avcı Taburu’ndan kişiler, çevrelerine geniş bir kalabalık daha toplayıp erkenden Sultanahmet meydanında toplanmışlar, silahlar atmışlar ve sonra muzika (bando) çalarak Yıldız Sarayı’na gitmişler, orada ‘Padişahım çok yaşa!’ diye bağırmakla işe başlamışlar, Harbiye Nazırı’nın ve ittihatçı reislerin kaldırılmasını istemişlerdi. Bu durum, tarihîmizde 28 Prof. Dr. Ahmet Akgündüz, Doç. Dr. Said Öztürk, Bilinmeyen Osmanlı, Osav Yay., İstanbul, 1999, s. 283. 121 tekrarlanagelen Yeniçeri isyanını ve ‘istemezük!’ bağırışlarını çok andırmıştı. Abdülhamit 1898 Yunan Muharebesi’nde zafer kazanan Müşir (mareşal) Ethem Paşa’yı Harbiye Nazırı yaptıktan sonra ayaklanmacılar İstanbul’a geçerek Meclis-i Mebusan’daki mebusları kaçırmışlar, daha önce yazdığım üzere Adliye Nazırı Nazım Paşa’yı öldürmüşler, Trablusşam Mebusu Emin Arslan Bey’i de öldürmüşler, İttihat ve Terakki Cemiyetinin gazeteleri Tanin ve Şura-yı Ümmet’in yönetim yerlerini yıkmışlar, Divanyolu’ndaki Kadınlar İttihat Klübü’nü harap etmişlerdi. İş bundan sonra eski tarihlerimizde olduğu gibi hemen koyu bağnazlık ve kara bilmezlik tarafına dönmüş, gelen geçenin kolalı gömleklerine kadar karışmaya, ‘Bu Frenk gömleğidir, çıkar!’ demeye, bir tenha duvar dibine sokulan adamın omzuna yumruk vurup ‘Ulan! ayakta iş görülmez, çömel de öyle abdest boz!’ diye bağırmaya kalkışmışlardı. İstanbul’da hükümetten eser kalmamıştı. Taraf taraf ayaklanmacıların aradıkları ittihatçılar can korkusuyla hemen birer deliğe saklanmışlar, yolunu bulan İttihatçı reisler Avrupa’ya kaçıvermişlerdi ve sanıyorum ki Abdülhamit kendi hazırlatmadığı bu ayaklanmayı hemen benimsemek tutkusuna düşüvermişti”.29 Ancak, bu durum uzun sürmez ve Hareket Ordusu’nun müdahalesi sonucunda, İttihatçılar yönetimi tekrar ele geçirirler. Abdülhamit’i tahtan indirerek yerine V.Mehmet’i Padişah yaparlar. Sonrasında da, cezalandırma dürtüsüyle hareket ederler. Divan-ı Harplerde pek çok idam ya da sürgün kararı verilir. Basına yine sansür uygulanır. “31 Mart İhtilali’nden sonra, iktidara gelen radikal devrimciler hükümetinin dehşetle kapadığı tenkit ve tartışma kapısı ilk defa Nidayı Hakikat gazetesinin kuruluşu ile açılmıştı”. (HG,14) 29 Ahmed İhsan Tokgöz, Matbuat Hatıralarım, İstanbul, İletişim Yayınları, 1993, s. 179. 122 3.4. İttihat ve Terakki ile Hürriyet ve İtilaf Partileri Arasındaki Siyasi Mücadele Memleketin siyasi havasında oldukça etkili olmuş bir durum da, İttihat ve Terakki – Hürriyet ve İtilaf partileri arasındaki çekişme, mücadeledir. Yakup Kadri, Hüküm Gecesi’nde neredeyse tamamen bu mücadeleyi anlatır. Romanın merkez kişisi Ahmet Kerim, her ne kadar muhalefet cephesini içten benimseyememiş olsa da İttihat ve Terakki muhaliflerindendir. “Gerçekten, gündelik siyasetin üstüne çıkılıp da duruma yüksekten bakılacak olursa pek iyi hissedilir ki, memleketi ikiye ayıran İttihat ve Terakki aleyhtarlığı altında bir inkılap ve yenilik düşmanlığı gizlenmektedir”. (HG,41) sözleriyle muhalefet cephesinin en büyük kusurunu ifade eden Ahmet Kerim, bu cepheyle arasındaki uzaklığın sebebini de belirtmiş olur. Ahmet Kerim’in muhalefet cephesinde gördüğü tek kusur bu değildir. “Fakat yeni parti, adı İtilaf ve Hürriyet olmasına rağmen, bu konuda ne yeter derecede bir itilafçılık, ne de ününe layık bir liberallik gösteriyordu. Başına Ayan Meclisinden bir damat paşayı lider getiren bu parti, çoktan programını ilan etmiş ve bu programda kendisine göre, hürriyet ve itilafın ne olduğunu halka açıklamıştı. Buradaki “İtilaf” yalnız Türkler arasında bir itilaf değil, Osmanlı Devleti’ni teşkil eden çeşitli unsurlar arasında bir kaynaşma manasını taşıyor; “hürriyet”ten de, böyle bir kaynaşmaya yol açmak için Türkler tarafından öbür unsurlara karşı gösterilmesi gereken dinî ve mili müsamahalar anlaşılıyordu. Ve ne gariptir ki böyle bir fırkanın başında da en müteassıp hocalar ve en katı gelenekçiler bulunuyordu”. (HG, 118) Ahmet Kerim, bu şekilde algıladığı muhalefet cephesiyle birlikte hareket etmesini “fikrî ve vicdani bir tezat” olarak değerlendirse de İttihat ve Terakki zindanının yıkılması için bu tezada katlanır. “İtilafçılar her nasıla hükümeti ele aldılar mı, çalımlarından geçilmezdi. Ama ne yapacaklarını bilmezlerdi; şaşalarlardı. Bu şaşkınlık bütün idare şubelerine, hatta asayişin mümessili olan zabıtaya kadar sirayet eder, ortalığa bir durgunluk, bir uyuşukluk çökerdi. İttihatçılar ise her istedikleri zaman, her ne şekilde olursa olsun hükümeti ele alır, İtilafçıları kulaklarından tutup sokağa atıverirdi. Yolda giderken 123 insanlar afyon yutmuş gibi midir? Dairelerde memurlar esnemekte midir? Vapurlar, tramvaylar, arabalar seferlerini şaşırmış mıdır? Atlar, eşekler, kazlar başıboş mu bırakılmıştır? Şehir uykuda mıdır? Haydut pusuda mıdır? Emin olabilirsiniz ki Hürriyet ve İtilaf fırkası iktidara geçmiştir. Otomobiller kanatlanmış mı? Sönük ışıklar yanmış mı? Polisler, jandarmalar uçuşuyor mu? Memurlar işlerine koşuyor mu? Çehreler kanlı, adımlar canlı mı? İnce eleyip sık dokumaya lüzum yoktur, İttihat ve Terakki Fırkası iktidardadır”.30 İki parti iktidarı arasındaki farkı Sadri Sema bu şekilde dile getirir. Bu iki parti arasındaki mücadele zaman zaman faili meçhul cinayetlere de neden olur. Gazeteci Ahmet Samim’in öldürülmesi hem Hüküm Gecesi’nde önemli bir sahnedir. “Samim Bey’i vurdular! Bu sözün Ahmet Kerim üzerindeki tesiri, ne bir dehşet, ne bir hayret, hatta ne de manevi bir yürek acısı oldu. Bu, Ahmet Kerim’in beline, bel kemiğine dayanılmaz bir sancı halinde saplandı. O kadar dayanılmaz bir sancı ki, genç adam yere yuvarlanmamak için bütün gücüyle kapının tokmağına tutundu”. (HG, 70) Bu cinayet o dönem toplumunda, aydın kesim arasında da oldukça tepkiyle karşılanmıştır. “Birdenbire acı, zehir bir haber! Bir kara haber İstanbul’un her tarafına yayılıverdi ve birçok kalem sahibi kudretleri de yaraladı. Ahmet Samim, Bahçekapısı’nda, börekçinin önünde vurulmuş. Katil ele geçirilememiş! Nasıl olur? Orası her saat yüzlerce, binlerce insanın gelip geçtiği yer. Bir köşede de koca karakol var. Silah sesleri ortalığı çınlatırken karakol uykuda mı imiş? İşte hür kalem mücadelesinin, hür fikir muharebesinin meşum neticesi. Ahmet Samim gitti. Kim vurdu? Niçin öldürdüler? Hangi pusudan ateş açılmış? Araştırma, taraştırma, netice hiç. Esrarlı bir cinayet. Hasan Fehmi de böyle gitmedi mi? Köprünün üstünde öldürülmedi mi? Katil bulundu mu? Köprüde devriyeler varken ve köprünün iki başı karakol iken. Halkta kanaat şu: İttihat ve Terakki Cemiyeti vurdurdu. Cinayetler arasında aralık ve benzerlik ürküntülü”.31 Ahmet İhsan Tokgöz hatıralarında, bu cinayet üzerine gazetede çıkan yazısına yer verir. “Ahmet Samim’in katli ile memleketin selametine ve istirahatine indirilen darbe karşısında bütün akıl ve iz’an erbabı nefret duymuşlardır. 30 31 Sadri Sema, Eski İstanbul Hatıraları, İstanbul, Kitabevi Yayınları, 2002, s. 483. a.g. e., s. 467. 124 Bu vak’a eğer adi bir cinayet ise katilin ele geçmemesi ile, eğer siyasi bir cinayet ise böyle bir vak’ayı hayvani bir hisle yapacak kadar galiz dimağlıların aramızda bulunmasıyla çok bedbahtız. Memleketin inkılap ve ihtilalden çıkıp kuvvetli ve adil bir hükümete ve sükûnet ile gayrete muhtaç olduğu bir zamanda ortaya, böyle siyasi katil çıkaracak ve buna müzakere ile karar verecek hiçbir adam ve muhit tasavvur etmek istemiyorum. Hükümet bu vak’ayı saran perdeyi kaldırmalı ve hükümet ile efkârıumumiye arasına atılan itimatsızlık tohumunu 32 mahvetmelidir”. Üç İstanbul’da Sakallı Vasfi’nin Hürriyet ve İtilaf’a katılış gerekçeleri muhalefetin ciddi prensiplerden, fikir, ideal birliklerinden uzak olduğunun bir örneğini oluşturur. “Talat Bey, Sakallı Vasfi’den selamı kesince ertesi gün Vasfi’den, mahallede kimse korkmadı. Tanımadığı adamlar artık selam durmadılar. Vasfi o gece ateşler içinde, yatağında uyuyamadı. Kabahati biraz da kendinde buluyordu. O, Talat’a ‘bendeniz’ demeyecekti, ‘biz!’ diyecekti. Onunla yanyana durmayı bilmemişti. Arkada yürüyen adam uşaktır ve her uşak bir gün kovulurdu. Bunları düşündükçe bir türlü uyuyamıyordu. Kapalı perdenin kenarında gün beyaz sicim gibi titreyince, Vasfi sabah olduğunu anladı; evinden fırladı. Cemiyetin cinayetlerini kendi kendine sayarak Hürriyet ve İtilaf’a yazılmaya gidiyordu”. (Üİ,339) “Ne pahasına olursa olun, İttihatçılardan kurtulma” düşüncesi, Hürriyet ve İtilafçıları bazı yanlışlara iter. “Ahmet Kerim dedi ki: ‘Vallahi, Hasip Bey, ben şimdi, İttihat ve Terakki Komitesi’nin yıkılmasına yardım etmekten başka bir şey düşünmüyorum.’ Hasip Bey: ‘O olacak... Fakat harici bir kuvvetin tesiri altında.’ Ahmet Kerim yerinden hopladı: ‘Nasıl, nasıl?’ ‘Yabancı çevrelerdeki bazı dostlarımdan duydum, İtalya Trablusgarp’ı işgal için askeri hazırlıklarda bulunuyormuş.’ ‘Ne diyorsunuz Hasip Bey? Acaba bu haberler ne dereceye kadar doğrudur?’ ‘Dün gece Cercle d’Orient’da işittim. Tahkik etmeye vakit bulamadım.’ Hasip Bey bunları söyleyerek, herkesin bilmediğini yalnız kendi bilen bir adam gururuyla ayak ayak üstüne attı ve Ahmet Kerim’in tam iki kaşının ortasına baktı. İkinci defa olarak, Ahmet Kerim Hasip Bey’i hayretle seyretti. 32 Ahmed İhsan Tokgöz, Matbuat Hatıralarım, İstanbul, İletişim Yayınları, 1993, s. 19. 125 Beyninin içinde bu kadar kötü bir haberle dolaşan bu adamın, şu rahat ve memnun duruşu, ona, olağanüstü acayip bir şey gibi geliyordu”. (HG, 123) Trablusgarp’ın işgal edileceği haberini aldıkları halde, bu işgal İttihatçıların devrilmesine yol açabilir düşüncesiyle sessiz, kıpırtısız kalmaları bu yanlışların en büyüğüdür. Ancak, başka hatalar da söz konusudur. “Bu fırkaya girdiğine ilk zamanlar pişman olmadı. Fırkanın hükümete geçeceğinden emindi. Çünkü, Hürriyet ve İtilaf Rum Patrikhanesi’yle birleşmişti; Moskof Çarı’na da İstanbul’u vaad etmişti. Fakat bütün ümitler boşa çıktı. Vasfi, İttihat ve Terakki’den kovulduğuna kahırlandı”. (Üİ,339) 3.5. Trablusgarp ve Balkan Savaşları İstanbul, iki parti arasındaki bu siyasi mücadeleye sahne olurken, Trablusgarp işgal edilir. Ancak, İtilafçıların beklentisinin aksine bu durum İttihatçılara zarar vermez. “İttihat ve Terakki bu hadiseden zarar görmek şöyle dursun, hatta faydalandı bile. Aslında Hakkı Paşa, o ağır vücudu, o eti kadar yumuşak ‘adl ü ihsan’ politikasıyla, İttihat ve Terakki balonunda, bir fazla safra torbası idi; bu torbayı atar atmaz Cemiyet, kendisini her zamandan daha çok yükselmeye hazır buldu. Öte yandan genç, vatanperver ve idealist unsurlarını bir takım gizli vasıtalarla Bingazi’ye gönderip bir müdafaa cephesi kurmak suretiyle, memlekette sönmek üzere bulunan heyecanı ateşledi. Artık halka, bu müdafaa cephesiyle ilgili olmayan her şey yavan ve boş geliyordu”. (HG, 126) Muhalefete göre, işgalin ardından Trablusgarp’ta yaşanan savaş beyhudedir. “Onlarca İttihat ve Terakki ilk hatasını düzeltmek için bir sıra yeni hatalar işleyip durmaktaydı. Memleketin son kalan güçleri, boşuna Afrika’nın kızgın çöllerine gömülüyor ve muharebenin dairesi genişledikçe genişliyordu. Çünkü Bingazi’den bir adım ileriye gidemeyen İtalyanlar, Türkiye’yi başka cephelerde yenmeye çalışıyorlar ve Akdeniz’de bütün Türk limanlarına hâkim bir deniz üssü kuruyorlardı. Bugün Rodos’u işgal ediyorlar, yarın Midilli’ye asker çıkarıyorlar, öbür gün İzmir’i bombardımana tutuyorlardı”. (HG, 127) 126 İttihat ve Terakki ise, Trablusgarp’ın kaybedilmesinin sorumluluğunu üstlenmez. “Daha Abdülhamit zamanında, Trablusgarp’ta hekim, hastane, eczahane, posta, mektep hep İtalyan’dı. Ve bütün Trablusgarp, Osmanlı İmparatorluğu’nun, telgraf teli Malta’ya bağlı bir sürgün yeriydi. Sizin Trablusgarp dediğiniz yer bütün Abdülhamit devrinde Mısır ve Tunus gibi iki mamure arasında bir milyon kilometrelik bir viraneydi. Biz bu toprak yığınını 10 Temmuz’dan sonra birkaç senede cennet yapamazdık. Yalnız vermeyelim diye uğrunda ölebilirdik. Nitekim Cemiyet’in birçok kıymetli zabitleri ölesiye çalıştılar. Ölmedilerse tesadüfen ölmediler”. (Üİ,327) Tüm çabalara rağmen Trablusgarp’ın İtalyanların eline geçmesi önlenemez. Bu durumu, pek çok siyasi çalkantı izler. Sada-yı Millet gazetesinin yazarı Zeki Bey’in İttihatçılarca öldürtülmesi, İstanbul’daki mebus seçimi gibi olaylar gündemi meşgul eder. İttihatçılar, Kanun-ı Esasi’nin 35. maddesini değiştirerek, padişaha Meclis-i Mebusan’ı kapatma yetkisi vermek isterler. Bu durum, İttihat ve Terakki’den pek çok kopmalar olmasına yol açar. Sadarette bulunan Said Paşa, 35. maddenin değiştirilmesini teklif ederek istifa eder. Muhalefetin tüm karşı çıkışlarına rağmen Beşinci Mehmed, Said Paşa’yı tekrar Sadaret’e getirir ve o da meclisi dağıtma kararı alır. Bunu yeni seçim süreci izler. Her iki tarafın da yoğun seçim kampanyalarına rağmen, İttihatçılar bir süre iktidardan çekilmek durumunda kalırlar ve Gazi Ahmet Muhtar Paşa kabinesi kurulur. Arnavutluk ayaklanması patlak verir. İtilafçılar bu duruma İttihatçıların yol açtığını düşünürler, “Arnavutluk ayaklanması da, bu Balkan işleri gibi bir sebep değil, bir neticedir. Onu da bunu da İttihat ve Terakki’nin delice ve serserice politikası doğurdu. Bir yandan sertlik bir yandan uyuşukluk bu acayip politikanın biricik temeli olmuştur. Dağlarda ‘mukatele’ (birbirini öldürme, vuruşma) ve mücadeleyi beslemek ve Babıali’de her isteğe ‘pekiyi!’ demek, her tehdide boyun eğmek; hem kaçmak, hem de davul çalmak. İşte Osmanlı Devleti’nin tatbik etmekte olduğu Balkan Politikası! Arnavutluk ayaklanması diyorsunuz, Abdülhamit’in ancak silahşorluğa layık gördüğü Arnavut beylerini Meşrutiyet rejiminin baş tacı yapan ve Rumeli’nin siyasi emniyetini onların eline bırakan kimlerdir?” (HG, 182) Olaylar sadece Arnavutluk’la sınırlı kalmaz. Diğer Balkan devletlerinde de isyanlar, olaylar başlar. İstanbul’da ise İttihatçılar bir darbe teşebbüsünde bulunarak, Balkanlara savaş açılmasını isterler. 127 “Bazı elebaşları ardlarına yarı üniversite gençlerinden, yarı miting halkından ve yarısı da bayağı sokak kalabalığından bir insan yığını takıp Babıali’ nin kapılarına dayandı. Bunlar, Sadaret dairesi merdivenlerinin önünde hep bir ağızdan: ‘Harp isteriz. Harp harp!’ diye bağırıyorlardı”. (HG, 184) Hükümet hem içerdeki bu tür karışıklıklardan hem de Rumeli’de başlayan olaylardan ne yapacağını bilemez haldedir. Balkanlardaki olayları yatıştırabilmek için büyük Avrupa devletlerinin desteğine ihtiyaç duyulur. Bu amaçla da İngiltere’ye yakınlığıyla bilinen Kâmil Paşa başkanlığında bir hükümet kurulur. “Bu durumlar karşısında Saray ve Babıali bütün umudunu ünlü İngiliz yanlısı ve sözde İngilizlerin sevdiği Kâmil Paşa’ya bağlamıştı. Çünkü Kâmil Paşa elli yıldır Times gazetesine abonedir, onu okur, İngiliz siyasetini tanır ve İngilizler onu sever, diyorlardı!... Bu sadık Times abonesini bir daha Sadrazam yaptılar; Kâmil Paşa’dan yana gazeteler bayram etti. Şimdi her şey olacak, bitecek diyorlardı. Ama hiçbir şey olduğu yoktu. Büyük felaketin karşısında biz yerimizde sayıyorduk. Kâmil Paşacılar, yalnız İttihatçılara kabahat bularak gürültü yapıyorlardı”.33 Neredeyse hastalıklı biçimde, yalnızca Kâmil Paşa’nın kişiliğine ne kadar büyük umut bağlandığı Hüküm Gecesi’nde de şu satırlarla dile getirilir. “Bunun yanında, her ümidi Kâmil Paşa’nın kişiliğine bağlayanlar biraz daha mantıklı görünüyorlardı. Çünkü, bundan daha on ay önce, İngiltere Kral ve Kraliçesiyle birlikte çıkarılmış bir fotoğrafı yayınlanan bu ‘siyaset piri’nin Balkan ittifakı tehlikesini o kralın hükümetine dayanarak defedebilmesi ihtimali birçok kimselerin düşüncesine uygun geliyordu. Gerçekten, İngiliz mecmualarının birinde çıkan bu resim Kâmil Paşa’nın İngiltere nezdindeki itibarının en inandırıcı delillerinden biriydi. Bu resimde Osmanlı devlet adamının Kraliçe ile yan yana oturduğu ve Kralın, elini samimi bir jestle ihtiyar vezirin omzuna dayamış olarak ayakta durduğu görülüyordu. Kâmil Paşa’nın bir an önce iktidar mevkiine gelmesini isteyen takım bu resmi kopya ettirip yüzlerce ve binlercesini halka dağıtarak ‘işte, bizi kurtaracak adam budur!’ demek istiyordu”. (HG, 194) Kâmil Paşa’ya bağlanan umutlar da boşa çıkar. Yardımları beklenen büyük Avrupa devletlerinin de Osmanlı Devleti üzerinde türlü planları vardır. “Hâlbuki o sıralarda İngiliz politikasına bel bağlamak, Bulgar süngüsünün ucundan şifa 33 a.g.e., s. 219. 128 dilenmek gibi bir şeydi. Zira, her şey bu devletin Moskof İmparatoruyla birlikte Balkan İttifakının başlıca desteği ve belki de düzenleyicilerden biri olduğunu ispat ve ilan ediyordu. Nitekim Avusturya Elçisinin aracılığıyla her gün bir tanesi Babıali’ye verilen müşterek notaların da biricik manası, hazırlıklarını çoktan tamamlamış olan Balkan devletlerine en uygun saldırma fırsatını vermek için Osmanlı Devleti’ni oyalamaktı. Bu devlet Avrupalıların bütün isteklerini kabule hazır olduğunu söylediği halde mesele yine çözülmüş olmuyor ve havadaki elektrik sıcaklığı kızıştıkça kızışıyordu”. (HG, 194) Tüm bunlar olup biterken savaş sürmektedir ve sonunda düşman kuvvetleri Çatalca’ya kadar dayanır. “Vakit geçti ve devir İstanbul’un en fena devirlerinden biriydi. O meşum bozgundan sonra payitahta dökülen aç, çıplak, hasta kafilelerini şimdi Çatalca’nın yaralıları takip ediyordu. Gecenin ilk karanlığı çöker çökmez Sirkeci garından itibaren şehrin muhtelif taraflarına doğru uzanan sokaklarda birtakım başlar, kanlı yüzler, sarkık kollar taşıyan ve birer tabuttan hiç fark edilmeyen araba dizilerinden başka bir şey görünmüyordu. Her kalpte, bu arabaların sayısına göre son huduttaki mukavemete dair ümitler azalıyordu. Herkes, birbirine ‘bugün, yarın!’ diyordu. Ve ufuklarda geceleri bile top sesleri hiç dinmiyordu”. (KK, 131) Yaşanan bozgun, İstanbul’u yaralılarla dolu bir şehre dönüştürür. “Lakin her gece akın akın gelen başları, kolları ve bacakları beyaz sargılı yaralıları ne yapmalı? Her gün bir yanı yıkılan müdafaa hattının parça parça olmuş taşları İstanbul’un sokaklarına yürekler paralayıcı bir çatırtıyla dökülüyordu. Her gece, her gece Sirkeci’den Şişli’ye, Sirkeci’den Kabataş’a, Sirkeci’den Fatih’e veya Topkapı’ya doğru uzanan araba zincirleri şimdiden birer mumya haline gelmiş bu beyaz sargılı insanları taşımakla bitiremiyordu. Bir an geldi ki, İstanbul sağlam adamlardan çok bu yaralılarla, bu sakatlarla, bu koleralılarla doldu. Evet, koleralılar. Çünkü, Türk ordusunu bir yandan Bulgar şarapnelleri, öte yandan kolera basilleri el ele vermiş, çifte orak gibi biçmekte idi”. (HG, 208) Ahmet Kerim, yaşanan savaşı Avrupa diplomasinin tuzağı ve Haçlı Seferinin ilk adımı olarak algılar. 129 “Vücutları fenni aletlerle, takımlarla, silahlanmış olduğu kadar, ruhları bir sürü efsane kuruntuları ve yıllanmış kinlerle serilmiş olan Avrupalılar, ilk Haçlı Seferi adımı olarak etrafımızdaki azgın köpeklerini bizim üzerimize saldırtıyorlar ve bunun karşısında ortaçağ feodallerinin bir sürgün avı seyredişi gibi neşe ve ferahlık duyuyorlardı. Bütün devletler arasında hele İngiltere’nin asil yürekli insanlara, her vakitten daha insanlık dışı, daha vahşi, bir görünüşü vardı. Sanki her İngiliz bir hortlamış Gladstone idi ve o ıslak adanın sisleri arasından bize kırmızı yüzlerinin ortasında beyaz dişlerinin hain parıltılarıyla sırıtıyorlardı. Ve bu dişlek düşmanların Türk milletine karşı açtığı savaş, Bulgarların zincirleme cinayetlerinden daha vahşi, daha amansızdı. Bu bakımdan, Balkan İttifakının kanlı çemberi Avrupa diplomasisinin tuzağından çok daha az korkunç görünüyordu”. (HG, 211) Avrupa diplomasisinin tuzağı başarıya ulaşır ve Osmanlı devleti bütün Rumeli’yi kaybeder. Ancak Balkan Savaşlarının tek sonucu bu değildir. “Balkan hezimetinin yarattığı şok, travma ve olumsuz sonuçlar gerek devlet yönetimi ve siyaset düzeyinde, gerek kültürel alanda, gerekse halk arasında Türk millîyetçiliğine yönelişi arttırmış, Anadoluculuk ve halkçılıktan yayılmacı ya da irredantist eğilimli Turancılığa kadar uzanan bir millîyetçilik yelpazesinin oluşmasına yol açmıştır. Yine bu dönemde, siyasal rakipleriyle amansız bir mücadeleye girişen İttihat ve Terakki, 22 Ocak 1913’te gerçekleştirdiği Babıali baskını sonucu, denetleme iktidarı dönemini arkada bırakıp, ipleri gittikçe daha fazla sıktığı doğrudan iktidar dönemine geçecektir. Balkan Savaşı, II. Meşrutiyet döneminin bütün yanılsamalarını, liberal esintileri, unsurlar arasındaki kardeşlik ve Osmanlı birliği arayışlarını sona erdirecektir. İktidarı ele alan İttihat ve Terakki, soyunduğu ‘ülkeyi ne olursa olsun kurtarma misyonu’ doğrultusunda hızla Türk millîyetçiliğine yönelecektir”.34 Bu satırlarda da ifade edildiği gibi, Balkan Savaşları, Türk milliyetçiliğinin oldukça etkili bir ideolojik tutum olarak belirmesinde başlıca etkendir. 34 Erol Köroğlu, Türk Edebiyatı ve Birinci Dünya Savaşı (1914–1918), İstanbul, İletişim Yay., 2004, s. 117. 130 3.6. Birinci Dünya Savaşı Balkan Savaşları sonrasında Avrupa’da siyasi ortam oldukça gergin ve hareketlidir. Bu hareketlilik, I. Dünya Savaşı’nın patlak vermesiyle sonuçlanır. 20 Temmuz 1914’te İstanbul’da seferberlik ilan edilir. Bu ilan önceleri “bir önlem” olarak duyurulur. Ancak kısa bir süre sonra Almanlardan satın alınan Yavuz ve Midilli zırhlı gemilerinin boğazlardan geçerek Rus limanlarını bombalamasıyla Osmanlı Devleti de I. Dünya Savaşına katılmış olur. Savaşa Almanya’nın yanında katılmamızda Enver Paşa’nın rolü oldukça büyüktür. Enver Paşa’nın savaşla ilgili planlarını Erol Köroğlu’ndan aktaralım: “Almanlar, Halifenin cihat ilanıyla İngiliz ve Fransız sömürgelerindeki bütün Müslümanların ayaklanacağına inanıyordu. Bu yüzden, bu ayaklanmayı yaratmak Türklerin göreviydi. İttihatçılar, İngiltere ve Fransa’yı bu ayaklanmalarla yıpratacak, Almanlar kesin darbeyi vuracak ve savaşın sonunda ele geçecek Müslüman ülkelerden Mısır yine Türklere verilecekti. Aynı şekilde Boğazlar kapalı kaldığı için müttefiklerinden destek almayan Rusya, Müslüman Türklerin iç ayaklanmalarıyla sarsılacak ve doğuda Osmanlı, batıda Avusturya- Macaristan ve Almanya orduları tarafından yıkılacaktır. Böyle olunca da, orada yaşayanlar Türk olduğuna göre, Kafkasya ve Orta Asya toprakları Türklerin olacaktı. Enver bu planın birkaç ay içinde gerçekleşeceğine inanıyor, Alman danışmanlarından da destek alarak kendi genelkurmayındaki Türk subayların direncine rağmen bir an önce Kafkasya ve Mısır’ın fethine girişmek istiyordu”.35 Seferberlik ilanı ve o çağrıya uyuş sürecini Hakkı Celis için oldukça zordur ve onda bazı önemli değişimlere yol açar. “Seferberlik ilanının ilk gününden itibaren kendini bir mengeneye kaptırmış gibiydi. Ahzıasker şubelerinin o dürüşt (kaba-sert) muameleleri bu içli ve hayali genci dört gün zarfında duygu ve düşünceden mahrum mihaniki bir varlık haline sokmuştu. Bu şubelerin kapıları önünde bekleyen koyu kalabalık arasında evvela bir sürünün içinde bir koyuna, sonra odadan odaya, daireden daireye dolaşırken kirlenmiş ve buruşmuş bir kâğıt parçasına döndü. Amerika’da bazı makineler varmış ki bir taraftan canlı olarak giren bir hayvanı beş on dakika sonra diğer taraftan sucuk halinde çıkarırmış; Hakkı Celis için de askere 35 Erol Köroğlu, Türk Edebiyatı ve Birinci Dünya Savaşı, İstanbul, İletişim Yayınları, 2004 s. 172. 131 kaydediliş ve ihtiyat zabiti mektebine giriş böyle oldu. Genç adam hâlâ ne olduğunu bilmiyor, başında bir garip sersemlik bütün idrakini alt üst ediyordu”. (KK, 148) Birinci Dünya Savaşı farklı cephelerde sürmektedir. Anafartalar Cephesinde, Çanakkale’de memleketin iyi yetişmiş pek çok genci ölür. 1915 yılında Ali Ticaret Mektebi’nde İktisadi Coğrafya müderrisi olan Ahmet İhsan Tokgöz öğrencilerinin Çanakkale’ye gönderilip orada harcandığını, sınıflarda öğrenci kalmadığını ve bu nedenle de görevinden ayrıldığını belirtir”.36 Anafartalar’da kahramanca ölen Türk gençlerinden biri de Hakkı Celis’tir. “Biri omzunda biri de ta göğsünün ortasında üç yarası vardı; vurulurken görmedim lakin görenler söylüyorlar, o gün Anafartalar’da ilk süngü hücumunu yapanların arasındaymış, kurşunu ilk defa sağ kolundan yemiş; hiç sesini çıkarmamış, bir saniye bile tevakkuf etmemiş, (duraksamamış) derhal silahını sol eline almış, yürümüş; bu sefer omzundan vurulmuş ve yere yuvarlanmış fakat çok geçmemiş bir de bakmışlar ki iki kollarını göğsü üstüne kavuşturmuş, düşe kalka koşanların arkasından geliyor. İşte zannederim, bu sırada son kurşunu yemiş. Kolundaki ve omzundaki yaralar ehemmiyetsizdi; fakat göğsünün ortasından giren bir kurşun, alimallah kaburga kemiklerini parçalayarak sırtından çıkmıştı”. (KK, 215) Elbette ki kayıplar yalnızca Çanakkale ile sınırlı değildir. “Binbaşı Adnan’a gözlerini dikti: ‘Bey’ dedi: ‘Asker karlı arazide yirmi beş kilometre yürür. Hâlbuki askeri, Sarıkamış Harbi’nde Enver paşa kırk beş kilometre yürüttü’. Adnan elifi üç kere uzatarak: ‘Caaanım Efendim’ dedi; ‘Marne Muharebesi’nde Alman askeri günde altmış kilometre yapmıştı.’ Binbaşı: ‘Bey, Bey’ dedi; ‘Türk askeri Allahuekber Dağı’nda yürüdü; Alman askerleri Marne Meydanı’nda…’ Binbaşı sustu. Adnan’ın gözlerinin içine baktı: ‘Allahuekber Dağı’ndan ahret görünür, Marne’den Paris!... Sarıkamış bize 90 bin ölüye mal oldu. Bu ölüler Şark vilayetlerinin yayla çocuklarıdır. Uzun boylu, 36 Ahmed İhsan Tokgöz, Matbuat Hatıralarım, İstanbul, İletişim Yayınları, 1993, s. 189. 132 geniş omuzlu ölüler!... Emin ol Bey, Pamir yaylasında bu kadar gürbüz Türk yetişmemiştir. Az millet Allah’ına bu kadar dinç ölü göndermiştir”. (Üİ,385) Özellikle Sarıkamış’taki bu felaketin başlıca sorumlusu olarak bilinen Enver Paşa’nın bu olay karşısındaki davranışı sonraki satırlarda anlatılır. “Erzurum Valisi İstanbul’a kaçarken Enver Paşa’ya bir kızak tedarik ettirmiş, Enver Paşa bu kızakla kaçmıştı. Sonra bir Almanla bir otomobile binmişti. Şoförün yanında bir Alman miralayı vardı. Otomobil geceleri de yoluna devam ediyor. Alman Miralayı, uyumasın diye şoförün ağzına çikolata sokuyordu. Çünkü Enver Paşa, İstanbul’a felaket haberinden evvel yetişmeliydi; kabinede aleyhine bir cereyan çıkmasın diye İstanbul’da çabuk bulunması lazımdı”. (Üİ,385) 3.7. Mütareke Dönemi Birinci Dünya Savaşı, Osmanlı Devleti açısından şartları oldukça ağır olan ve 30 Ekim 1918’de imzalanan Mondros Mütarekesi ile son bulur. Bu mütareke ile tarihîmizde yeni bir dönem başlar. İstanbul’un işgali ve Millî Mücadele’nin başlaması bu dönemin belirleyici olaylarıdır. İmzalanan Mondros Mütarekesi’ni Üç İstanbul’da Adnan, yazdığı romanda şöyle anlatır: “1918 Mütarekesi demek Türk’ten Rum intikam alacak demektir.: Rum ekalliyeti bedbahttır çünkü!... Rum ekalliyetinin elinde dükkân beş ayda mağaza, mağaza beş yılda anonim şirket olmuştur çünkü!... Bu saadet azdır. Az olan saadet emel taşıyan insanlar için bedbahtlıktır. Beyoğlu’ndaki konak, Asya’daki kulübeyi İngiliz zırhlısındaki 38’liğe gösteriyor: Konak Rum ekalliyetidir; kulübe hâkim Türk unsurudur: 38’lik top hukuk-ı düveldir. Kulübenin kapısından ve konağın penceresinden iki kemik çubuk gibi iki iskelet uzanıyor: Türk kızı, Rum kızı. İkisi de zayıf. Fakat biri teneşire, biri moda gazetesine konacak kadar zayıf!” (Üİ,415) Mütarekenin hemen ardından İttihat ve Terakki kendini lağveder. Talat, Enver ve Cemal Paşalar yurt dışına kaçarlar. “Mütarekeden sonra Naşit namus nöbetleri geçiriyordu, hele kaçan İttihatçılara kızdığı zaman. ‘Kaçmamışlardır canım! Biletlerini gidip gelme almışlardır.’ 133 Belkıs bunu Naşit’e söylerken dönüp Adnan’a başka türlü bakıyordu. Bu gözlerin önünde Adnan hatırladı: İttihatçılar kaçtığı gün Belkıs: ‘Babamı memleketten zorla çıkardılar. Hafiye, hırsız dedikleri adam onlar gibi hesap vermekten kaçmadı’ demiş, Adnan’a gene bu türlü bakmıştı”. (Üİ,421) Bu kaçış memleketin aydınları tarafından da tepkiyle karşılanır: “Vurdular, kırdılar, yaktılar, yıktılar; astılar, kestiler; kastılar, kavurdular; nihayet leşimizi meydanlara sererek yılan gibi kaçtılar; memlekete düşmanları sokarak üstümüzden aştılar… Eli sopalı, beli palalı, gözü kanlı Paşalar damdan dama nereye?”37 Yakup Kadri, İttihat ve Terakki’ye duyulan bu öfkeye tanıklık etmiştir. “Burası birbirine zıt cereyanların kaynaştığı bir yerdi ve havasına hâkim olan yegâne müşterek his İttihat ve Terakki düşmanlığından ibaretti. Her tabakadan halk, okuryazarı, okumaz-yazmazı başlarını bu belaya sokup kaçanların arkasından lanetler okuyordu ve muhalefet, o eski Hürriyet ve İtilaf muhalefeti toplumdaki bu gönül kırgınlığını kendi lehine kışkırtıp duruyordu”.38 13 Kasım 1918’de müttefiklerin 55 parçalık gemilerinden İstanbul’a 3500 asker çıkarılır. Böylece, İstanbul fiili olarak işgal edilir. O sırada tahtta Sultan Mehmet Vahdettin vardır. Onun bu durumla ilgili tutumu ise şu şekildedir: “Vahdettin’in Osmanlıları yenmiş olan Müttefiklerle karşılıklı politikası, kendinden önceki Sultan-Halifelerin klasik politikasıydı. Müslüman eyaletler ismen onun hükümranlığı altında bırakıldığı sürece Padişah, İngilizlerin idari ve mali konulardaki denetimini umursamıyordu. Böylece, o, İngiliz himayesi altında İTP’nin (İttihat ve Terakki Partisi) millîyetçiliğinden kendini koruyabilecekti, İTP’nin yükselttiği genç subayları ve komutanları ordudan çıkartabilecekti ve ilk başta kişisel olarak kendisine sadık bir ordu yaratabilecekti. Ankara’nın bakış açısından Vahdettin’in politikası ihanet olarak görülebilir, fakat Padişah olarak Vahdettin mutlakıyeti geri getirmek ve halife olarak Müslüman topluluklar üzerindeki manevi egemenliğini yeniden kurmak istiyordu. İngilizlerin toprak ve para konularında taviz vermeye niyetleri yoktu, ama onlar, Hindistan Genel Valisi Montagu’nun uyarıları üzerine Halife’nin manevi gücünü kesinlikle kabul ettiler. Vahdettin, Müttefik’lerin onu İstanbul’dan dışarı sürmeyeceklerini anladığı zaman teselli buldu”.39 37 Refik Halid, “Efendiler Nereye?”, Zaman 210 (5 Teşrinisani 1334 (1918). Yakup Kadri, Vatan Yolunda, İstanbul, İletişim Yayınları, 2003, s. 40. 39 Bilge Criss, İşgal Altında İstanbul, İstanbul, İletişim Yayınları, 2007, s. 73. 38 134 Müttefik Kuvvetlerinin ilk icraatlarından biri, çoğu İttihat ve Terakki Partisi üyelerinden olan ve milliyetçi kimlikleri ön plana çıkmış 150 kadar aydını Malta’ya sürgüne göndermek olur. Sürgünden kurtulan İttihatçılar da saklanmak durumunda kalırlar. Bunlardan biri de Adnan’dır. “Mütareke olunca Naşit, Belkıs’ın kocası diye Adnan’ı karısıyla eve almıştı. Nişantaşı’nın saat beş çaylarında Naşit, İngilizlerle memleketin batması lazım geldiğini konuşuyordu. İngiliz yüzbaşısı Bennet’in Padişah Vahdettin kadar Naşit de adamıydı. Adnan nerede saklı? İngilizler bulamıyor: Naşit’in konağında Adnan’ın oturması, İngiliz konsoloshanesinde İttihat ve Terakki’nin toplanması kadar akla gelmezdi”. (Üİ,416) Bir süre sonra sürgün edilenlerin dönmelerine izin verilir ve İstanbul’daki İttihatçıların saklanmak zorunda kalmaları da son bulur. Mütareke Dönemi, Yakup Kadri’nin Sodom ve Gomore romanında, yakın tarihimizde “leke” olarak adlandırabileceğimiz bir dönem şeklinde anlatılır. Bireylerin ahlaktan, millî ve manevi değerlerden uzaklığı göze çarpar. Üç İstanbul’da da o döneme denk gelen olaylar Adnan’ın saklanması, Naşit’in İngiliz kuvvetleri ile samimi ilişkileri, Belkıs-Adnan ayrılığı, Moiz’in İtalya’ya gitmesi, Raşel’in Cevat’la ilişkisi, Belkıs’ın Rus Prensle evliliği gibi bireysel ahlakla bağdaşmayacak olaylardır. Mithat Cemal, bu olay örgüsüyle Yakup Kadri gibi, o dönemin yozlaşmışlığına işaret etmektedir. Ankara romanında, memuriyet için, eşiyle birlikte İstanbul’dan Ankara’ya taşınan Selma da o günlerin İstanbul’unu bir zindana benzetir. “Hele son zamanlarda, ecnebi işgali altında bir zindan haline giren İstanbul’da bir kaçış ve kurtuluş parolası gibi kulaktan kulağa fısıldanan, her fısıldanışta gözlerde ümit ve bir intizar ışığı parlatan ve o gizliliği kendisine esrarlı bir cazibe veren Ankara kelimesi, ideal Ankara’nın adı zihinde bir hayal ülkesi olarak yaşayan bu yeri adeta bir masal iklimi haline sokmuştu”. (A,17) Sodom ve Gomore’de karşımıza çıkan ilk siyasi tablo Müttefik Kuvvetlerin otoritesini ortaya koyar. “Pek acayip ve güçlükle anlaşılır bir çeşit kitap Türkçesi söylemekle beraber bütün yazılan şeyleri okuyup anlıyordu. Onun içindir ki İstanbul’da İntelligence Service’in en mühim vazifesi kendisine verilmişti. İstanbul’da siyasi cereyanların yürütülmesi ve idaresini, kabine değişikliklerini ve 135 payitahtla Anadolu arasında gizli haber alma işlerini İngiliz elçiliği baştercümanı Rayan’la beraber hep o düzenliyor ve çeviriyordu”. (SG,47) Ancak, Müttefik Kuvvetler bu kadarıyla da yetinmemektedir. “yakında enerjik bir harekete geçeceğiz. İstanbul’un idaresini tamamıyla elimize alacağız. Bu toplanmakta olan parlamentoyu dağıtacağız. Yine Ferit hükümeti gelecek”. (SG,48) Bu satırlar, Mütareke döneminde padişah ve Babıali hükümetinin ülke kaderine hâkimiyetleri konusunda bilgi vermektedir. Siyaset sahnesindeki bu hâkimiyetleri, İngiliz kuvvetlerini sosyal yaşamda da oldukça cüretkâr ve küstah kılar. “Hem bir Türk’ün bir İngiliz’e sual sorması iğrenç bir küstahlıktır” diyen İngiliz subay (SG,77) bu durumun en basit örneğidir. İngilizlerin bu tutumunu şu satırlar da doğrular. “o günlere şahit olan hemen herkes, İtalyanlar’ın ‘kibar işgalciler’, kadınları taciz eden Senegalli askerler hariç Fransızların ‘zararsız’, Amerikalıların ‘nezih’, fakat İngilizlerin ‘düşman’ olduğunda hemfikirdiler”.40 Mütareke dönemi İstanbul’unda Amerikalı misyonerler de kendilerince bazı faaliyetlerde bulunmaktadırlar. “Gerçi, Nermin’in babası bu kaçışın, daha doğrusu bu kaçırılışın, bütün mesuliyetini Protestan misyonerlerinin üzerine yüklemekte bir an tereddüt etmiyordu. Vaktiyle kaybolan çocukların Yahudiler tarafından çalınıp iğneli beşiğe konulduğunu sananlar gibi, Nermin’in babası da, kızının dinini değiştirmek için Protestan rahipleri tarafından aşırıldığı kanaatini güdüyordu. Lakin buna karşı hiçbir teşebbüste bulunmaya cesaret edemiyordu. Kimin ne haddine? Bu Amerikalı misyonerler Ermeni çocuğu aramak bahanesi ile ellerini en halis, en masum Türk evlerine sokarak beğendikleri çocukları bütün bir mahalle halkının feryatları, şikâyetleri arasında istedikleri yerlere alıp götürmüyorlar mıydı? Hangi ananın “bu benim evladımdır?” diye haykırmaya hakkı oluyordu? Hangi babanın adalet istemeye dili varıyordu? İnsan vicdanı, bu Hıristiyan taassubunun karanlığı içinde boğulup gitmişti”. (SG,256) İstanbul’da bunlar yaşanmakta iken Anadolu’da da millî hareket yeni yeni başlamaktadır. “Bu Cemil Kami’nin şimdi tek düşüncesi, biricik emeli bazı ocaklı arkadaşlarıyla beraber Anadolu’ya geçip orada yeni başlayan millî harekete bir an önce katılmaktan ibaretti”. (SG,76) 40 a.g.e., s. 96. 136 Yukarıdaki alıntıda Captain Marlow’un ifade ettiği gibi, Müttefik kuvvetler 15 Mart 1920’de şehri resmen ablukaya alırlar. Yeni tutuklamalar olur. Meclisi Mebusan dağılır. “16 Mart 1920 günü akşamı, İngiliz haber alma subayı Yüzbaşı John G. Bennet Parlamentoya gitti ve Rauf Bey ile Kara Vasıf Beyi tutukladı. 18 Mart’ta bu eylemi protesto için parlamento kendini feshetti ve bunu millîyetçi milletvekillerinin Ankara’ya toplu göçü izledi. Babıali İngiliz askerlerinin işgalini ve davranışlarını protesto etmekten başka bir şey yapamadı. Osmanlı Hükümeti Türk askerlerine ateş edilmesini ve Şehzade Tevfik ile bir Osmanlı prensesi olan karsının tutuklanmasını protesto etti; çünkü bu sonuncusu Padişah ve ailesinin hükümranlığına bir tecavüzdü. Yine, hükümet, milletvekilleri Rauf ve Kara Vasıf ile Âyan üyesi Çürüksulu Mahmut Paşa’nın tutuklanmalarını, parlamento üyelerinin dokunulmazlıkları olduğu gerekçesiyle protesto etti”.41 Necdet, İstanbul’un bu işgali utançla kabullendiğini düşünür. “Bu şehir 16 Mart işgali günü Necdet’e gene böyle bir canlı mahlûk manzarası göstermişti. O gün İstanbul, kendisine zorla ve açıkça, alçakça bir iş yapılmış ve utançtan yüzükoyun yere yatmış bir adamı hatırlatıyordu. Bu adam aylarca başını kaldırmaksızın hep aynı durumda sessiz ve hareketsiz kaldı”. (SG,192) Necdet’in İstanbul’da gördüğü bu sessizlik, hareketsizlik, acizlik Millî Mücadele’nin başlamasıyla yavaş yavaş son bulur. 3.8. Millî Mücadele Dönemi Mütareke döneminin İstanbul’u sosyal ve siyasal açıdan neredeyse bir bataklık haline dönüşmüşken Anadolu’daki Millî Mücadele ilerlemektedir. Ancak İstanbul’da da Ankara’ya yardım etmek için çabalayan bir kesim vardır. Bir zamanlar İttihat ve Terakki’nin en önemli isimlerinden olan Adnan da vatanın kurtuluşu için Mustafa Kemal’e umut bağlayanlardan biri olur. “Bütün memlekette bir tek adam vardı: Anafartalar Kahramanı!... Şimdi vatan bir insan gibi ölürken bir insan bir vatan gibi ayaktaydı: Mustafa Kemal!... Mustafa Kemal ayağa 41 Bilge Criss, İşgal Altında İstanbul, İstanbul, İletişim Yayınları, 2007, s.103. 137 kalkınca yeryüzüne vuran gölgesine bütün bir memleket sığıyordu. Mustafa Kemal ayağa kalktı demek on beş milyon mustaribin altında duracağı bir bayrak vardır demektir”. (Üİ,460) Ancak Adnan’ın bu sevgisinde “Ankara’dan davet edilme” beklentisinin de büyük rolü olduğunu belirtmek gerekir. Bu beklentinin bir türlü gerçekleşmemesi Adnan’ı zamanla Ankara muhalifine dönüştürür. Adnan bu durumu da yalnızca kendine itiraf etmekte, başka insanların yanında mücadeleyi sahiplenmeye devam etmektedir. İnönü Zaferi gazetelerde şu telgrafla duyurulur: “Saat 9.30’dan sonra Metris Tepe’den gördüğüm vaziyet: Gündüz şimalinde, sabahtan beri sebat eden ve dümdar olması muhtemel bir düşman müfrezesi sağ cenah grubunun taarruzu ile gayri muntazam çekiliyor; kıtaatımız yakından takip ediyorlar. Hamidiye istikametinde temas ve faaliyet yok. Bozüyük yanıyor. Düşman binlerce maktülleriyle doldurduğu muharebe meydanını muzaffer silahlarımıza terk etmiştir. Garp Cephesi Kumandanı İsmet”. (Üİ,462) Adnan’ı bu telgrafla ilgili en çok şaşırtan unsur, ondaki sadelik ve tevazudur. Bir süre sonra kazanılan Sakarya Zaferi, Necdet’in Anadolu’dan yana umudunu kuvvetlendirir. Cemil Kâmi de Necdet’e iyi haberler getirir. “artık bizim gelmemiz yaklaştı. Ben yola çıktığım sırada cephede öyle bir hazırlık vardı ki… Geceyi gündüze katarak çalışıyorlardı. Bu gidişle uzun sürmeyeceğe benziyor. Belki bu ayın sonunda ne olacaksa olup biter!” (SG,262) Türk Ordusu’nun başarıları İstanbul’da her şeyden önce hayret duygusu uyandırır. Duydukları başarılara inanmakta zorlananlar olur. İstanbul halkının bir kısmı büyük sevinç, bir kısmı büyük endişe duyar. Yakup Kadri, itilaf zabitlerinin düştüğü durumu ise şöyle anlatır: “Onlar, bir esirler karargâhında bir yığın harp esirine döndüler. Dün, işgal ettikleri şehirde şimdi sarılı ve hapis gibiydiler. Hepsine bir dağınıklık, bir süflilik geldi. Pantolonlarının ütüsü bozulmaya, düğme ve kordonlarının parıltısı sönmeye başladı. Otomobillerinin borusu ötmez oldu ve bütün harp esirleri gibi yüreklerine canlarının ve mallarının kaygısı düştü”. (SG,271) Marlow’a göre Millî Mücadele’nin kazanılması en çok İngilizleri bozguna uğratan bir olaydır. “Dört seneden beri en mükemmel harp malzemesiyle donattığımız iki yüz bin kişilik Yunan Ordusu nerede? Bunu kim altı günün içinde 138 üzerine kan pıhtıları yapışmış bir hırdavat yığın haline soktu? Herhalde o tarafta biri olacak! Ve bu biri’nin yaptığı iş sizin güvendiğiniz Büyük Britanya Devleti’nin arzu ve iradesine karşıdır. Nasıl? Asırlardan beri bütün dünyayı bir elma gibi avucunun içinde tutan İngiliz milletinin arzu ve iradesi dışında bir şey oldu demek? İlk defa olarak İngiliz emretti ve emrini dinleyen olmadı. Emrini dinleyen olmadı da söz mü? Hiç haberi olmadığı bir anda belinin orta yerine bir tekme yedi ve bir kargı gibi sallandı, sallandı, yere yuvarlandı”. (SG,274) İşgal sürecinin muhasebesini yapan Jackson Read, şunları söyler: “Yenilmiş düşman memleketinde bu dört senelik misafirlik neye yaradı? Gençliğimizin en güzel ve en tatlı yıllarını ve kim bilir nice milyon İngiliz lirasını Boğaziçi’nin kuyularına, anaforlarına bırakarak geliyoruz. Bizden çok daha idareli ve eli sıkı Fransızların da aynı macerayı geçirmiş olmalarını düşünerek bir parça teselli buluyorum. Yolda birbirimizin yüzüne oldukça küçümseyerek ve alayla bakarak döneceğiz ve bu hazin dönüş, ancak bu surette eğlenceli olacak” (SG,280) Adnan ise hâlâ Ankara’ya çağırılmamış olmanın öfkesi içindedir. Ankara’dan gelen asker konuğuna Enver ve Cemal Paşalar gibi memlekete yardım etmek isteyenlerin Ankara’ya sokulmamış olduğunu hatırlatır ve milletin bir gün bunun hesabını soracağını söyler. Aldığı yanıt ise şöyledir: “malum–ı aliniz ki çiftlik sahibi koyunları çobana otlatsın diye emanet eder. Çoban koyunları bir gün kurda kaptırır. Fakat kurttan kurtaramadığı koyunların pöstekisinden bir parça olsun kurdun ağzından kapar, sahibine getirir; sürünün kazaya uğradığını bununla ispat eder. Biz de sizin ellerinize bir vatan emanet ettik Beyefendi! Fakat üç kıtalı vatan haritasından bize, siz bu kanlı pösteki kadar bir parça olsun geri getirmediniz. Biz ise bunun hesabını yine sormadık. ‘ bu hesabı niçin sormadınız’ diye bu millet yarın bizden hesap isteyecek, işte bizden sorulacak hesap budur Beyefendi”. (Üİ,536) Ankara’nın ittihatçılara mesafeli durduğu gerçeğini, Yakup Kadri de anılarında dile getirir ve bu durumu şöyle açıklar: “Mustafa Kemal Paşa’yı en çok rahatsız eden meclis’teki eski ittihatçılar grubu idi. Bütün meşrutiyet devri boyunca başı bozuk gidişleri ve komitacı zihniyetleri ile mücadele ettiği bu ihtilalcı takımı, Osmanlı İmparatorluğu’nu yıktıktan ve memleketi bu hale soktuktan sonra başlarındaki şeflerle beraber etrafından kaybolup gideceğini ve tarihe karışacağını zannederken, ufak bir grup halinde olsa dahi, karşısına çıkışı onu hayli sıkmaktaydı. 139 Bu sıkıntı, kendi mevkiinin ve prestijinin tehlikeye düşmesi kuşkusundan değil, Millî Mücadele’ye yeni bir İttihatçılık damgası vurulmasının önüne geçmek endişesinden geliyordu. Zira dışarıda olsun, içeride olsun bu harekete o nazarla bakanlar ve Millî Mücadele’nin, ittihatçılar tarafından iktidarı tekrar elde etmek için girişilmiş bir teşebbüs olduğunu sananlar pek çoktu. Hele Babıali Hükümeti’nin idaresi altında bulunan yerlerde bu zan ve şüphenin nice niyet sahibi vatandaşları Millî Mücadele karşısında tereddüde düşürdüğünü görmemek mümkün değildir. İşte Mustafa Kemal Paşa bir millet ve devlet adamı sıfatıyla her şeyden evvel bu zan ve şüpheyi dağıtmak istiyordu. İstiyordu ki, başında bulunduğu hareket, gerek içeride gerek dışarıda her türlü siyasi ihtirasların üstünde bir millî ve vatani kıyam olarak bilinsin”.42 Türk askerlerinin İzmir’i Yunanlılardan alması, İstanbul’da büyük bir sevinçle karşılanır. İşgal kuvvetler ise büyük bir endişe içindedir. “İzmir Zaferi’nden sonra İtilaf Kuvvetleri daha birkaç ay İstanbul’u işgalde devam ettiler. Lakin işgalin bu devresi onlar için, adeta Dante’nin Cehennem’indeki Araf gibi bir şey oldu. Her günleri, her saatleri türlü türlü sıkıntılar ve azaplarla doldu, boşaldı. Harp cephelerinin hiçbir siperindeki bekleyiş onlara bu kadar uzun ve yorucu görünmemiştir. Zira Türk milletine bu düşmanlarından intikamlarının en tatlısını, en seçkinini, en incesini almak nasip olmuştur. Onların gözü önünde günlerce, haftalarca, aylarca eşsiz zaferin coşkun şenliklerini yapmıştır. Bazı geceler sabaha kadar devam eden bu şenliklerde, durmadan havaya atılan fişeklerin renk renk kıvılcımları Türklerin gözlerine, gönüllerine ferahlık saçarken, onların başı üstünde, sanki bir Tanrı gazabının ateşi gibi yağıyordu ve cümbüş sesleri onlar üzerinde gittikçe yaklaşan bir cezanın uğultuları tesirini yapıyordu. Kaygıdan, korkudan gece gözlerine uyku girmiyor; en hafif bir gürültü, onları bir top sesi gibi yerlerinden fırlatıyordu. Bu, Frenkler’in “brüler a petit feu” yani “hafif ateşte kavurmak” deyimlerini hatırlatan, bir çeşit derece derece “yakılma” cezası gibi bir şeydi”. (SG,281) İstanbul’da Millî Mücadele’nin başarıya ulaşmasından kaynaklanan sevinç, Türk askerinin şehre girişiyle doruğa ulaşır. “Yağız benizli ve çocuk bakışlı askerlerimiz ilk adımlarını Dolmabahçe rıhtımının taşlarına basar basmaz, bütün İstanbul tek parça bir sicim gibi bir anda baştan başa sarsıldı. Sanki bu şehrin gizli 42 Yakup Kadri Karaosmanoğlu, Vatan Yolunda, İstanbul, İletişim Yayınları, 2003, s. 120. 140 bir yerinde bir infilak olmuş gibi halkı coşkun bir sel haline girip sokaklarda dalgalana dalgalana akmaya, uğultularla yayılmaya başladı. Bu taştan heybetli unsur tramvayları durduruyor, duvarları aşıyor, binaların çatılarına kadar yayılıyor, minarelerden daha yüksek bir yüksekliğe kadar kabarıyor ve kâh kendi kendini boğacakmış gibi hep bir noktada yoğunlaşıyor, kâh şehrin surlarını aşarak dünyayı kaplayacak bir genişlik alıyordu”. (SG,283) Ancak, Ankara’da Binbaşı Hakkı Bey’in “İstanbul Hanımları bizi bir alay vahşi mi sanıyorlar? Bir gün muzaffer oluruz da İstanbul’a gireriz diye kim bilir kaç züppe hanımın yüreği hopluyordur”. (A,62) sözleriyle ön gördüğü gibi durumdan hoşnut olmayanlar da vardır. Leyla bunlardan biridir. “Anadolu denilen bir yerden birtakım askerler geliyor, bir hükümdar, bir hırsız gibi geceleyin kaçıyor, bir yerde bir gazeteciyi parçalıyorlar; bir devlet batacak, yerine bir başka devlet çıkacak diyorlar; öbür yandan, denizin karşı yakasından bir takım kocaman, siyah kalpaklı adamlar ortaya çıkmaya ve yavaş yavaş her tarafa yayılmaya başlıyor. Ne fena giyinmiş, ne kaba saba bu adamlar! Hepsi de bir yaban hayvanı avından dönmüş gibi toz toprak içindedirler; lakin her yerde saygı ve itibar gören de bunlardır! Ne acayip, ne mantıksız bir hal! Sakın yeni devrin efendileri bunlar olmasın? Ve bu düşüncelerle Leyla’nın yüreğine bir derin tasa çöküyordu. Bir gece, rüyasında bu traşı uzamış, kalpaklı adamlardan birinin kendisini esmer pençeleri arasına alıp sert göğsünün üstünde sıkarak bir yalçın dağa doğru kaçırdığını gördü ve uykusunun içinden öyle bir feryat kopardı ki, bütün ev halkı ayağa kalktı”. (SG,289) Millî Mücadele, topraklarımızdan yabancı askerlerin tamamen çıkarılmasıyla kesin bir zafere ulaşır. Ardından tüm millî tarihîmizin mihenk noktası olan Cumhuriyet’in ilanı ile yeni bir dönem başlar. 3.9. Cumhuriyet Dönemi Bu dönemin siyasal olayları, başkent oluşu, Meclis’e, Çankaya Köşkü’ne ev sahipliği yapması gibi gerekçelerle daha çok Ankara’da cereyan eder. 141 Mithat Cemal Üç İstanbul’da son olarak, İstanbul’un işgal altında olduğu ve Millî Mücadele’nin başladığı yılları anlatır. Bu nedenle, bu romanda Cumhuriyet ile ilgili malzeme yer almamaktadır. Yakup Kadri ise Ankara ve Panorama romanlarında Cumhuriyet dönemine yer verir. Ankara’da Cumhuriyet’in daha erken dönemleri anlatılırken, Panorama’da zaman oldukça ilerlemiştir. Ankara romanında, Cumhuriyet’in ilanını takip eden ilk birkaç yıl içinde, Millî Mücadele ruhundaki büyük değişim göze çarpar. “Medeniyet, batılılaşma” gibi kavramlar yoğun bir biçimde yanlış yorumlanmaktadır. “Milliyetçi Türk garpçısı için garpçılığın en karakteristik vasfı garplılığa Türk üslubunu, Türk damgasını vurmaktır. Şapka bize hâkim değil, biz şapkaya hâkim olmalıydık. Garplılaşma, muayyen bir hayat prensibidir. Bu prensip, ancak millî isteğin, millî kültürün ve nihayet millî ahlakın hizmetçisi, emirberi olmak şartıyladır ki, yaratıcı ve kurucu rolünü ifa edebilirdi. Garplılık namına Garbın Vice’lerini almakta, yarın öbür gün Garp medeniyetinin yıkılıp çökmesine sebep olacak unsurları bu taze, arı vatan topraklarına taşımakta ve aşılamakta ne mana vardı? Biz Garp namına, Garpta hüküm süren çürümüş bir sınıfın istihlak ve istihsal (tüketim ve üretim) şartlarını kendimize tatbike uğraşmaktayız”. (A,136) Neşet Sabit’in bu gözlemleri Ankara’da geçekleşmektedir. Ancak İstanbul’da farklı bir durum yaşandığını düşünmek oldukça zordur. Yazar, bu dönem İstanbul’u ile ilgili malzeme vermez. Romanın ilerleyen kısımlarında yazar, Cumhuriyet’in onuncu yılında hayal ettiği Türkiye’yi anlatır. Bu kısımda İstanbul yine zevk ve safa merkezi olarak anılmaktan kurtulamaz. Zira, İstanbul bütün manasıyla bir zevk ve safa merkezi, bir turizm şehri, bir kozmopolit liman halini almıştı. En iyi cazlar şimdi orada, en tantanalı gazinolar orada, palaslar, barlar, danslı çay salonları orada idi. Türk toplumunun sosyal yapısı açısından zengin malzeme sunan Panorama romanında İstanbul’u merkez alan siyasi gelişmeler yer almaz. 142 DÖRDÜNCÜ BÖLÜM ROMANLARA YANSIYAN YÖNLERİYLE İSTANBUL’DA EKONOMİK YAŞAM 4. ROMANLARA YANSIYAN YÖNLERİYLE İSTANBUL’DA EKONOMİK YAŞAM Türkçe sözlükte “insanların yaşayabilmek için üretme ve ürettiklerini bölüşme biçimlerinin ve bu faaliyetlerden doğan ilişkilerin bütünü”43 olarak tanımlanan ekonomi, hem bireylerin yaşam biçimlerinde hem de toplumsal yapıda belirleyici rol oynayan bir unsurdur. Mithat Cemal de Yakup Kadri de romanlarında, doğrudan ekonomiyi, ekonomik yapıyı anlatmazlar. Ancak, romanlarda dönemin ekonomik durumuyla ilgili ifadeler, yorumlar, bilgiler yer alır. 4.1. Devlet Bütçesinin Durumu Üç İstanbul‘da Maliye Bakanının Reji’den borç istediği sahne, devlet bütçesinin durumunu net olarak anlatır. “Reji komiseri Nuri Bey ‘felaket’i Rambert’e tercüme edecekti. Bu tercümeye –ve bütün bu tercümelere- hiç lüzum yoktu. Nazır Fransızca, Rambert Türkçe bilmedikleri halde ikisi de tercümanı dinlemezler, birbirlerinin yüzlerine bakarlardı ve Rambert daima Nazır’ın Reji’den Türkçe borç istediğini, Nazır da daima Rambert’in bu borcu Fransızca vermeyeceğini – birbirlerinin suratlarından – anlarlar ve tercüman boş yere yorulur, iki dilde kuvvetli kelimeler arardı. Şimdi borcun Fransızcasını dinlemeden, Rambert, istenilen paranın ne kadar olduğunu Nuri Bey’den, o da Nazır’dan sordu: Nazır küçük diline dolanan bir sesle cevap verdi: ‘beş yüz lira!’ Nuri Bey sakalına kadar sapsarı oldu. O gün devlet hazinesinde beş yüz lira yoktu; Osmanlı İmparatorluğu altı yüz senelik sakalıyla dileniyordu”. (Üİ,46-47) Romanın ilerleyen kısmında Maliye Nazırı, göreve başladığı gün hazinede yalnızca on yedi lira olduğunu itiraf edecektir. (Üİ,150) 43 Türkçe Sözlük, 1. Cilt, s. 684. TDK. 143 Devlet bütçesi ile ilgili ipucu verecek bir başka durum da, devlet hazinesine ya da padişahların şahsına kayıtlı kıymetli eşyaların satılmış olmasıdır. “Kocam Abdülhamit’in elmaslarını da alacaktı; fakat fırsatı kaçırdık; satılırken Avrupa’daydık. Alamadık. Dolabımda resimleri var hepsini ezber bilirim: Bir tane Goncold’u vardı, 45 kırattı; on bir altın kıymetindeydi. Bunu almayı çok isterdim, olmadı”. (Üİ,363) Ancak satılan yalnızca Abdülhamit’in elmasları değildir. “Mesela şu duvarda asılı duran yeşil Çin tabaklarına bakınız, dedi; bunların eşlerini şimdi ancak hazine-i Hassa’da bulabilirsiniz. Hazine-i Hassa’da diyorum, belki orada da yoktur. Zira, malumualiniz, Yıldız yağmasından sonra, hazinede ne kadar kıymetli eşya varsa Brüksel’de haraç mezat satıldı idi”. (HG, 24) Devletin borç para istemesi, daha sonraki dönemlerde de sürer. “Tam o sıralarda ise İttihat ve Terakki Hükümeti Avrupa’nın bütün banka gişelerine ayrı ayrı başvurmakta ve Mahmut Şevket Paşa’nın yapacağı askeri ıslahat işleri için her ne pahasına olursa olsun, biraz para aramakta idi”. (HG, 135) Devlet bütçesinin bozulmasında hiç şüphesiz rolü olan saray harcamalarının bolluğu, kimi zamanlarda bohçacı kadınların sohbet konusu haline bile gelmiştir. “Hanımefendiciğim; siz işlerin aslını, hiç şüphesiz daha iyi bilirsiniz. Dilin kemiği yok. Elalem uluorta söylenip duruyor, sarayın israfına takat getiremiyormuş vezir vükela diye. Sözde İstanbul’daki kesatlık da bundan ileri geliyormuş”. (HOŞ, 62) Bütçenin kendi kendine yetemeyerek dış borçlanmaya başlaması ve bu yeni süreç Osmanlı-Türkiye İktisadi Tarihi’nde şöyle anlatılır: “Dış borçlanmanın başladığı 1854 yılından Osmanlı Devleti’nin borçlarını ödeyemez duruma geldiğini açıkladığı 1876 yılına kadarki süre ilk dönemi oluşturuyor. Bu dönemde Osmanlı Devleti çok elverişsiz koşullarla, diğer ülkelerin ödediği faizlerden çok daha yüksek faizlerle ve büyük miktarlarda borç para aldı. Bu fonların büyük bir bölümü cari harcamalarda, saraylar yapımında, büyük bir donanmanın kurulmasında ve bürokrasinin maaşlarının karşılanmasında kullanıldı. Ekonomiyi canlandıracak, mali gelirleri artıracak yatırımlara hemen hiç kaynak ayrılmadı. Böylece kısa bir süre içinde Osmanlı Devleti var olan borçların anapara ve faiz ödemelerini karşılayabilmek için yeniden borç almak durumunda kaldı”.44 44 Şevket Pamuk, Osmanlı –Türkiye İktisadi Tarihi, 1500-1914, İletişim Yay., İstanbul, 2007, s. 231. 144 Dış borçlanma süreci 1876’da Osmanlı Devleti’nin borçlarını ödeyemez duruma geldiğini ilan etmesiyle geçici bir süre için son bulur. Devletin ekonomik durumuyla ilgili olarak, yabancı sermayenin gücü dikkat çekici bir unsurdur. “Yabancı sermayenin etki alanının Osmanlı İmparatorluğundan daha geniş olduğu bağımsız bir devlet herhalde yoktur”.45 Bu durumun Osmanlı Devleti’ni yarı sömürgeleşmiş bir duruma getirdiğini düşünenler de vardır. “Osmanlı İmparatorluğu’nun yarı sömürge niteliğinin en açık belirtisi, dış borçlanmalar, Düyun-ı Umumiye –sürekli imtiyazlar arayarak ülkeye giren yabancı sermaye yatırımları- giderek ağırlaşan ve yaygınlaşan Kapitülasyonlar zinciri sonunda ülke yönetiminin önce iktisadi, sonra büyük ölçüde askeri ve siyasi alanlarda emperyalizmin denetimine girmiş olmasıydı”.46 Bu satırlarda da ifade edildiği gibi, ekonomik bağımlılığın, ardından siyasi ve askeri bağımlılığa da yol açması kaçınılmaz bir sonuç olarak belirmiştir. 4.2. Düyun-ı Umumiye Uygulamaları “Muharrem kararnamesi olarak adlandırılan bu tartışma ile dış borçların miktarları indiriliyor, ödeme koşulları yeniden düzenleniyordu. Ancak buna karşılık Osmanlı Devleti, imparatorluk içinde yabancı alacaklıların temsilcisi olarak çalışacak ve devletin vergi gelirlerinin bir bölümünü yabancı alacaklılar adına toplayarak Avrupa’ya aktaracak yeni bir örgütün kurulmasını kabul ediyordu. Osmanlı Maliyesinin gelir kaynakları arasından tuz ve tütün tekelleri, damga resmi, balıkçılıktan ve alkollü içkilerden alınan vergiler, ham ipekten toplanan öşür ile Doğu Rumeli vilayetinin ödediği yıllık vergi, Düyun-ı Umumiye (Genel Borçlar) idaresi adı verilen ve yabancı alacaklılar tarafından yönetilen bu yeni kuruluşa teslim ediliyordu. Ayrıca, Osmanlı Devleti, 1883 yılında yabancı sermayeyle kurulacak olan Tütün Rejisi Şirketi’ne imparatorluk içindeki tütün üretiminin denetlenmesinde, tütün alım ve satımında ve sigara üretiminde tekelci ayrıcalıklar tanımaktaydı. Reji 45 46 E.G. Mears, Modern Türkiye. Korkut Boratav, Türkiye İktisat Tarihi, İmge Kitabevi Yay., Ankara, 2007, s. 21. 145 Şirketi’nin yıllık kârlarının bir bölümü dış borç ödemelerinde kullanılmak üzere Düyun-ı Umumiye İdaresi’ne aktarılacaktı”47 Devlet gelirlerinin önemli bir kısmına el konulması olarak algılayabileceğimiz Düyun-ı Umumiye uygulamaları, zaten kötü bir durumda olan Osmanlı devlet ekonomisini iyice açmaza sürükler. Ekonomide sözü en fazla geçen kuruma dönüşmesi, Düyun-ı Umumiye yöneticilerinin siyaset sahnesinde de etkin kişiler olmasına yol açar. “Şapkalı adam: Reji Müdürü Ramber’dir. Osmanlı İmparatorluğu’nun devlet esrarını sadrazamla beraber haber alan Şimendiferci Hügnen, Düyun-ı Umumiye’ci kumandan Berje gibi bu da bir ayağı Babıali’de, bir ayağı sarayda duran İsviçrelidir. (Üİ,46) Mithat Cemal, romanın ilerleyen kısmında bu isimlerin imparatorluğu idare ettiği düşüncesine yer verir. “İstanbul’da üç şapka vardır. Çamlıca Tepesi’nden evvel bu üç şapka görülür. Reji’deki Ramber’in Düyun-ı Umumiye’ci Berje’nin şimendiferci Hügnen’in kafasında duran üç serpuş! Bu üç şapka, bu üç kafadar bazen kaldırıma iner, bazen bulutlara fırlar; şimdi iki elde bir topaç olur, duru. Osmanlı İmparatorluğu denen uşak odasını bu üç şapka idare eder”. (Üİ,63) Düyun-i Umumiye uygulamaları zaman içinde daha da genişler ve devlet içindeki azınlıkların bazı haklar elde etmelerine kadar uzanan bir şekil değişimiyle kapitülasyonlara dönüşür. “Belediye adamlarının başını da kapitülasyonlar eziyordu. Yabancı uyruğundan olanları Belediye’nin sağlık ve düzen kurallarına boyun eğdirmek elde değildi. Onlardan süprüntü (çöp) parasından başka on para vergi alınmıyordu”.48 Bir dönem Beyoğlu Belediye Başkanlığı yapmış olan Ahmed İhsan Tokgöz, azınlıkların yoğun olarak yaşadığı bir yerde, kapitülasyonlar nedeniyle belediye hizmetlerinin daha da zorlaştığını bu satırlarla ifade eder. 4.3. Savaşların Ekonomik Sonuçları Tarihimizde 93 Muharebesi olarak bilinen Osmanlı - Rus savaşı, pek çok insanımızın muhacir olarak İstanbul’a göç etmelerine neden olur. Birdenbire yersiz 47 48 Şevket Pamuk, Osmanlı –Türkiye İktisadi Tarihi 1500-1914, İletişim Yay., İstanbul, 2007, s. 231. Ahmet İhsan Tokgöz, Matbuat Hatıralarım, İstanbul, İletişim Yay., 1993, s. 222. 146 yurtsuz kalan bu insanların yaşadığı sıkıntılar oldukça fazladır. “Binayı ev yapan merdivenlerin, bölmelerin ne kıymetli olduğunu o zaman anlamış, camilerde sathın ne felaket olduğunu hasırlarda yatarak görmüştü: Kubbenin başaşağı bir kuyuya benzeyen boşluğunda, uyurken bile uzanamayan muhacirlerin arasında 93 felaketini tanımıştı. Birinin topuğu ötekinin ensesinde durarak uyuyanların vücutlarındaki binbir şekli onların kollarında, bacaklarında görmeyenler bunu ezberden yazamazlardı. Bunu anlatmak için cami mermerlerinin üstünde denk gibi günlerce durmak lazımdı”. (Üİ,12) Bu savaştan etkilenen yalnızca muhacirler değildir. İstanbul halkı da savaştan kaynaklanan bazı sıkıntılarla karşılaşmıştır. “Ben bu haldeykendir ki, Moskof muharebesi oldu. Memleketin altı üstüne geldi. Herkes kendi başının derdine düştü. Hiç görmediğim, bilmediğim bir sürü geçim sıkıntıları baş gösterdi. Babam, bazı adamlarına yol vermek zorunda kaldı. Konağın kendisine zaten lüzumu kalmayan selamlık dairesini kapattı. Üç arabasından ikisini atlarıyla koşumlarıyla sattı. Yalnız benim kupamı bıraktı. Baltalimanı’ndaki yalı ise hemen büsbütün boşaltıldı. Eşyaların bir kısmı mezarda çıkarıldı, bir kısmı konağa nakledildi. Kayıkları, kayıkhaneye çektirildi ve kayıkçıların hepsine izin verildi. Yalnız emektar bir Boşnak bahçıvanımız ailesiyle birlikte alt kat odaların birinde bekçi gibi bırakıldı”. (HOŞ, 140) Ayrıca, şehirde kömür bulma sıkıntısı da yaşanır. “Düşman karlı bir Mart günü Ayestefanos önlerine kadar gelip dayanmıştı. Biz, konakta yalnız Moskof korkusundan değil, soğuktan da tir tir titriyorduk. Hizmetimizde kalan birkaç uşaktan her birini şehrin bir semtine saldırmıştık, bize bir parçacık kömür bulup getirsinler diye Annem bütün kışlık kürklerini çıkartıp bizlere dağıtmıştı. Dadım, ben, Hürmüz kalfa ve kendisi bu kürklere sarınarak oturma odasındaki gümüş mangalın etrafına üşüşüp ellerimizi ılık bir kül içinde boş yere ısıtmağa çalışıyorduk. Derken avluda bir araba patırtısı işitip pencereye koşuştuk. Bir de baktık, Ali Ağa benim kupadan bir küçücük kömür çuvalı çıkarıyor. Bunu görünce sevincimize payan olmamıştı”. (HOŞ, 142) Ekonomiyi olumsuz etkileyen, yalnızca bu savaş değildir. Balkan Savaşları, Birinci Dünya Savaşı, Osmanlı ekonomisini son derece zorlayan olaylardır. Birinci Dünya Savaşı’nın İstanbul halkı için “ekmek kuyruğu” gibi bir anlamı da vardır. “Sivil Nazır Adnan’a gözünü kırparak asker Nazır’ın edebiyatıyla alay 147 ederken sokakta bir gürültü koptu, çok acayip bir gürültü! Yığının tehevvürünü taşıyan bu gürültü divan-ı harp korkusuyla notalı öfkeydi; akıllı usulü hiddetti. Fakat bu isyan bu miskin halinde bile güzel ve acıydı. Ekmek almak için fırının önünde birikenler yatsı ezanına kadar beklemişler, şimdi bağırıyorlardı. Fakat gürültü, Moiz’nin konağına pencerelerdeki kalın perdelerden girerken acılığını ve sebebini kaybediyor, manasız bir sokak gürültüsü oluyordu. Pencereye koşan sivil Nazır, oradan sapsarı dönerek yerine oturdu”. (Üİ,365) Savaşın getirdiği yoksulluk, İstanbul’da bütün çehreleri birbirine benzetmiştir. “hastalık gibi fıkaralık da bütün çehreleri birbirine benzettiği için dudaksız denecek kadar renksiz ağzıyla Melahat, Adnan’ın muharebe İstanbul’unda her gün rastladığı kadınlardan biriydi”. (Üİ,341) Genel ekonomiyi böylesine olumsuz etkileyen savaşlar, bazı bireyler için tam bir zenginleşme fırsatı olur. Birinci Dünya Savaşı sırasında İttihat ve Terakki’ye yakın isimler oldukça kârlı işler yaparlar. “Vasfi, muharebede İttihatçı olmadığı için neler kaybettiğini düşünüyordu: Alman markı dolu İngiliz kasası. Kapısı istimbotlu yalı. Apteshanesi kaloriferli konak. Pahalı metres. Viyana seyahati. Berlin ticareti”. (Üİ,339) Komisyonculuk, savaş sırasında birdenbire zenginleşmenin en kolay ve en yaygın yollarından biri haline gelir. “Moiz daha Selanik’te avukatken sahte prova dı furtuna’lar yaparmış da hem sigorta kampanyalarından, hem mali kazaya uğrayan tüccardan para almıştı. Şimdi Suriye ile altın kaçakçılığı yapıyormuş. Bugünlerde de Almanların ithalat komisyoncusu olmuş da gece uyurken bile saatte altı yüz lira kazanıyormuş”. (Üİ,358) Şeker ticareti, Birinci Dünya Savaşı yıllarında oldukça kazançlı bir iş olarak belirir. “Harb-i Umumi’nin son senesinde İstanbul’a Viyana’dan üç bin vagon şeker geliyordu; bu şekerin kilosu Viyana’da beş kuruşa alınıyor, İstanbul’da iki buçuk liraya satılıyordu. Her vagonda lâakal on bin kilo şeker bulunuyordu. Kilo başına lâakal bir lira kazanıldığı kabul edilirse, üç bin vagon otuz milyon lira kâr bırakıyordu. Bu milyonların bir kısmı bu Adnan Bey’in cebine giriyordu”. (Üİ,572) Şeker vurgunu Kiralık Konak’ta da karşımıza çıkar. “nitekim bu akşam şerefine ziyafet çekilen zat, son şeker vurgununu vuranlardan, gayet mühim bir tüccardı. Servet Bey, bunun şeriki olduğunu söylüyordu. Lakin işin içyüzünü 148 bilenler, bu şeker tacirinin, gözlerini Seniha’dan hiç ayırmayan kaymakam Azmi Bey’in rakibinden başka bir kimse olmadığını pekâlâ görüyordu”. (KK, 212) Birinci Dünya Savaşı’na girildiği günlerdeki ekonomik durumu Ahmed İhsan Tokgöz, Servet-i Fünun’daki bir yazısında şöyle anlatır. “Kentimizde müthiş bir para bunalımı var. Şimdi herkes altına koşuyor, altın arıyor; güvenle, değerli kâğıtlarla yaşayan bütün bankalar bu altın talebi karşısında istimi tükenmiş vapurlar gibi felçli kaldı. Kentimizdeki çeşitli bankaların bu hastalığı, iktisadi gerçekleri anlayamayan halkın hücumuyla daha da azdı. Borç erteleme kanunu çıktı; vadeli borçların ve nakit mevduatın hemen iadesi zorunluluğu kaldırıldı. Yine aynı heyecanın yöneltisiyle, banknotu bile değerli görmeyen halk, bir başka kanunla banka kâğıt paralarını kabule zorlandı!”49 Bu yıllara tanıklık edenlerden biri de Sadri Sema’dır. “Harbin üçüncü yılı mı yoksa dördüncü yılı mı idi? Pekiyi hatırlayamıyorum. İstanbul ekmeksizlikten kırılıyordu; ışıksızlıktan bunalıyordu. Zaman oluyordu ki bir lokma ekmek için, koca şehrin içinde başvurmadığımız dükkân kalmıyordu; yine ekmek bulamıyorduk. Aç yaşıyorduk, aç yatıyorduk. Vesika denilen varakparelerin ise halkı doyurmaktan ziyade kimlerin kesesini doldurmaya yaradığını görüyorduk”.50 Birinci Dünya Savaşı’nın, tüm bu sıkıntılara rağmen millî ekonomimiz için yararlı, hatta gerekli bazı sonuçlar doğurduğunu belirten Korkut Boratav bu sonuçları şöyle anlatır. “Savaşın bu yöndeki etkileri iki doğrultuda meydana gelmiştir. Birinci olarak, coğrafi unsurları arasındaki ekonomik bağları pek zayıf olan bir yarı-sömürge toplumu nesnel zorlamalar sonunda ulusal bir ekonomiye dönüşmeye başlamış; ikinci olarak da kıtlık koşullarından doğan vurgun ve karaborsa olguları, bazı durumlarda meyveleri Cumhuriyet Türkiye’sinin ilk yıllarında derlenecek bir ilkel birikimi sağlayan ana mekanizmaları oluşturmuştur… Büyük bir hububat alanı olan İç Anadolu’dan İstanbul’a buğday nakletmek, New York’tan buğday ithal etmekten %75 daha pahalıydı. Bu nedenlerle İstanbul, hububat tüketimini büyük ölçüde Avrupa ve Amerika kaynaklı unlardan sağlıyordu. Birinci Dünya Savaşı, Batı’dan İstanbul’a ulaşan ticaret yollarını büyük ölçüde tıkadı. Bu, İstanbul nüfusunu çok ağır bir beslenme sıkıntısı içerisine sürükledi. Ancak, bu sıkıntı ve tıkanmalar, Osmanlı ekonomisinin modern anlamda bir ulusal ekonomi haline dönüşmesi doğrultusunda 49 50 a.g.e., s. 248. Sadri Sema, Eski İstanbul Hatıraları, İstanbul, Kitabevi Yay., 2002, s. 53. 149 da önemli etkiler icra etti. Mevcut ulaşım şebekesinin imkânları sonuna kadar kullanılarak Anadolu çiftçisi, metropol tüketicileri için (yani büyük boyutlu ulusal piyasa için) üretmeye başladı… Anadolu’dan İstanbul’a hububat sevki, savaş yıllarının en kârlı faaliyeti olarak ortaya çıktı. Savaş sevkiyatının da tıkadığı demiryolu şebekesinden buğday nakli için vagon tahsisi elde edebilen tüccar, İstanbul’a getirdiği gıda maddelerini spekülatif kârlarla pazarlama imkânı buldu. İttihatçılar bir yandan karaborsayla mücadele eder görünürlerken, bir yandan da kendilerine yakın grupların nemalandığı bir ilkel birikimin de gelişmesine yol açtılar. Benzer bir birikim, piyasa için üretim yapan zengin çiftçi katlarında da gözlendi. Savaş yıllarında, ‘Ey Türk zengin ol!’ diye başlık atan büyük gazeteler ve Harb-ı Umumi esnasında “Türk’ü iktisaden yükseltmek mutavassıt bir burjuvazi ihdas etmek” hedefini savunan Yusuf Akçura gibi etkili yazarların görüşleri, bu birikim biçiminin sadece nesnel zorunluluklardan doğmadığını, aynı zamanda bilinçli olarak istenmiş bunduğunu gösteren dolaylı kanıtlardır”.51 Görüldüğü gibi, ulusal piyasanın ve sermaye birikiminin oluşmasında savaş yılları ekonomisinin katkısı göz ardı edilemez. Katılmadığımız halde, İkinci Dünya Savaşı da Türk ekonomisinde ciddi sıkıntılara yol açar. İaşe Teşkilatı, bazı temel tüketim maddelerinin vesikalarla verilmesi, stokçuluk o yılların ekonomisinde belirgin uygulamalardır. “Savaşın bu ilk ayında, memleketin hemen her tarafında buna benzer şeyler konuşuluyordu. Ekmeğin fiyatı, deniliyordu, bilmem kaç kuruşa fırladı; şekerinki bilmem kaç liraya yükseldi. Şöyle böyle bir çift ayakkabıyı yirmi beş, otuz papelden aşağı almak mümkün değil. Ete, zerzevata gelince; yeme de yanında yat. Dün on lira aylıkla çalışan bir hizmetçi, bugün kırktan elliden aşağısına tenezzül etmiyor”. (P,394) “Türkiye İkinci Dünya Savaşı’na girmedi; ancak, cephelerde fiilen savaşmanın dışında savaş ekonomisinin koşullarını tüm ağırlığıyla yaşadı. 1930’lu yılların politikaları sonucu esasen bir hayli daralmış bulunan ithalat iki yıl içerisinde yarı yarıya düştü. Yetişkin nüfusun büyük bir bölümünün askere alınması üretimde büyük düşmelere yol açtı ve örneğin savaş yıllarında buğday üretiminde %50’ye yaklaşan bir gerileme meydana geldi. Savaş öncesinde başlayan planlama çalışmaları 51 Korkut Boratav, Türkiye İktisat Tarihi, İmge Kitabevi Yay., Ankara, 2007, s. 27-28-29. 150 ve sinai yatırım programları, savunma harcamalarının bütçeye hâkim olması yüzünden tümüyle ertelendi. Bunlar, savaş yıllarının bir iktisadi gerileme dönemi olmasına yol açan nesnel etkenlerdir ve 1940-1945 dönemini bu anlamda, yani iktisadi gelişme sürecinin durması anlamında, ‘bir kesinti’ olarak nitelendirmek doğrudur”.52 Stokçuluk ve altın alma telaşı, Birinci Dünya Savaşı döneminde de, bu dönemde de yaygın bir haldedir. “Cihet-i askeriye her şeye vaziyet ediyor; demirden, betondan tut da, tuza bibere kadar yiyeceğin, içeceğin, giyeceğin fiyatları durmadan yükseliyor. Piyasada, ticaret âleminde ise görülmemiş bir kesatlık var. Hacı Emin Efendi, deminki dinî murakabesinden uyanmıştı. ‘Bari’dedi. ‘sen buna göre tedbirli davrandın mı?’ ‘Elhamdülillah çiftlikte her şey bol ve emniyet altında. Ağamla birlikte birkaç yüz otomobil lastiği ve üç dört ton da çivi alıp saklamıştık. Bu iki kalem eşyanın fiyatlarında çok büyük bir artış olacak.’ Hacı Emin Efendi. ‘Altın kaça çıktı?’ Diye sordu. ‘ Pek bilmiyorum’ ‘Kaça bulursanız biraz da altın alın hem de öyle karaborsadan maraborsadan değil, köylülerden; nadas zamanını kollayın; köylülerden ucuz ucuz toplayıvermeli. Onlar altın babasıdır. Yarın, öbür gün elimizdeki bu kâğıt parçalarının kıymeti sıfıra inecek. Sen, gayrik işin yoksa istediğin kadar istif et!” (P,393-394) İaşe Teşkilatı, savaş ekonomisinin bir sonucu olarak kurulur. Katılmadığımız İkinci Dünya Savaşı’nın, Türk halkının hafızalarında en fazla iz bırakan etkisi bu teşkilatın uygulamalarıdır. “Bir kesatlık, bir kıtlık, bir pahalılık. Bu da yetmiyormuş gibi, başımıza bir de İase teşkilatı diye bir şey çıkarıp yiyeceği, içeceği vesikaya bağlamasınlar mı? Etten, kemikten tut da tuzuna biberine kadar her şey birdenbire piyasadan çekilip de ahali, günlerce aç ve biilaç kalmasın mı? Zaman oldu ki, litresine elli lira versen bir damla zeytin yağı bulamazdın. Şeker ise adeta lüks maddelerden addedilmeye başladı. Bir avuç pirinç bir dizi inci kıymetine çıktı. Gelsin kara ekmek, gitsin kara ekmek, giyim kuşam meselesine gelince, neredeyse 52 a.g.e, s. 81. 151 millet yalınayak, başıkabak dolaşacaktı. Bütün bunlar sana bir korkulu masal gibi gelir değil mi Ragıpçığım? İsviçre, kim bilir ne bolluk içindeydi?” (P,533-534) Türk halkının şikâyetlerle karşıladığı bu uygulamalar yalnızca Türkiye’de yaşanmamaktadır. Yukarıdaki alıntının sonunda, İsviçre’nin durumunun sorulması, iki ülke arasında karşılaştırma yapabilmek içindir. Yakup Kadri, büyük elçilik yaptığı yıllarda İsviçre’deki harp ekonomisi uygulamalarına da tanıklık etmiştir. Anılarında yer verdiği bu uygulamalar, Panorama romanında da anlatılır. “Sıkı bir Harp Ekonomisi Teşkilatı bütün iaşe maddelerini kontrolü altına almış, adam başına haftada iki yüz gram ete ayda bir yumurtaya ancak müsaade ediyordu. Aynı ekonomi sistemi yünlüden, deriden giyecek eşyalarını da tayına bağlamıştı. Köylünün sığırı, danası, domuzu gene bu teşkilat tarafından bir nevi nasyonalizasyona tabi tutulmuş ve evlerdeki kümeslerinin tavukları, yumurtaları umumi ihtiyaçlara tahsis edilmişti. İsviçre vatandaşı toprak mahsüllerinin hesabını da Harp Ekonomi ofislerine bildirmeğe ve onun tanzim ettiği pazarlara vermeğe mecburdu. Gerçi, bir çeşit karaborsa mevcuttu amma, bundan faydalanmak hem satan, hem alan için hayli tehlikeli idi… İsviçre halkı Harp Ekonomisi’nin bu baskısına altı yıl hiçbir şikâyette bulunmaksızın sessizce tahammül etmiştir. Zira ancak onun tedbirleri sayesindedir ki, ne aç ne çıplak kalmıştır. Bütün vatandaşlar tam bir eşitlik dairesinde ve en fenni ölçülere göre vücutlarına lüzumlu kaloriyi almıştır”.53 Bu uygulamaları Türk halkının şikâyetle, İsviçre halkının ise tevekkülle karşılamasının nedeni ise şöyle açıklanır. “Hah, gördün mü ya; şimdi iş değişti. Zengini fukarası aynı nispette, dedin. Anlaşıldı, neden hiç kimsenin çıkarmadığı. Hâlbuki bizde bunun tamamıyla aksi olmuştur. Bizde zengin, doyunup tıkınırken, fukara açlığından ölmüştür. Biri yer biri bakar, kıyamet ondan kopar demişler. İşte bizde kıyamet bundan koptu”. (P,535) İaşe Teşkilatı’nın uygulamalarında da zenginyoksul ayrımının gözetildiği bu satırlarla ifade edilmiştir. 53 Yakup Kadri Karaosmanoğlu, Zoraki Diplomat, İletişim Yay., İstanbul, 2004, s. 247. 152 4.4. Meslek Dağılımı Çok uluslu bir İmparatorluk olan Osmanlı İmparatorluğu’nda hâkim unsur, Türk milleti idi. Müslüman Türk toplumunun bireyleri ise kendilerine meslek olarak ticaret, esnaflık gibi seçimler yapmaktan kaçınmaktaydılar. Bu durumun çeşitli nedenleri vardır. “Osmanlılar da ancak şu dört mesleği benimsemişlerdi: devlet yönetimi, ordu, din ve tarım, öbür uğraşları onursuz sayarak, kendi buyruklarındaki azınlıklara bırakmışlardı: ticaret ya da bankerlik yapmak, hatta kimi zihinsel uğraşlar toplumda, İspanya’da yüzyıllar boyunca Yahudilerin, Mağriplerin, daha sonra da Hristiyanlığı yeni benimsemiş olanların uğraşları gibi, adi işler sayılıyordu… Adilik damgası o uzmanlık konusu ortadan kalktıktan sonra bile sürüp gitti. Öyle bir noktaya gelindi ki, ticaret ve mali işler küçümseniyor, hayatını bu yoldan kazananlar kuşku uyandırıyordu: tasarruf nekeslikle, girişimcilik açgözlülükle karıştırılıyordu. En övgüdeğer uğraşlar Tanrıya ve Devlete hizmetti, en saygıdeğer kişiler ise ulema, askerler ve devlet memurları. Geleneksel değer ölçülerine göre yalnız onlar soylu, onurlu ve saygıdeğer meslekler edinmişlerdi, her zaman yeterli kazancı sağlayamıyorsa da, bunun önemi yoktu. Öbür uğraşlar aşağılık işçi takımına ya da gözü doymaz ticaret erbabına göreydi. Özellikle el sanatları küçümseniyordu, esnaf kuruluşları dışında, insanın kendi uğraşında uzmanlık edinmesi ne nüfuz ne de saygı getirmiyordu”.54 Esnaflığın ne derece olumsuz algılandığına şu satırlar da örnek oluştur. “Hanım ninem beni geleceğin kaza kaymakamı görerek sevinirken, ben okuldan ilk geldiğim akşam ona: -Hanım nine, senin dediğin sanırım olmayacak. Ben okuldan çıkınca yazar ve matbaacı olmak istiyorum, dedim. Bu sözümün yaşlı kadının yüzünde yarattığı derin şaşkınlığı tanımlamam olanaksız. O adeta alıklaşmıştı, neşesi uçmuştu, iki eliyle başını tutmuş ve bağırmıştı:- Aman! Son demlerimde neler duyuyorum! Kıyamet belirtisi mi? Oğlum sen esnaf olacaksın demek! Yazık emeklerime! 54 Juan Goytisolo, Osmanlı’nın İstanbul’u, Yapı Kredi Yay., İstanbul, 2002, s. 20-21. 153 Hüngür hüngür ağlıyordu, hıçkırıkları arasında ara sıra söyleniyordu. -Esnaf parçasına kim kız verir. Bense neler kuruyordum!”55 Ticaret, esnaflık gibi iş kollarının bu şekilde algılanışı Türk burjuvazisinin oluşmaması, yerli sermaye birikiminin sağlanamaması gibi bazı sonuçlar doğurur. “Ekonomik kalkınma davası. Bu, silahla, yiğitlikle halledilir bir dava değildi. Bunun için muayyen bir bilgiye, bir tekniğe, bir geleneğe, bir sermayeye –yani birikmiş bir millî zenginliğe –ihtiyaç vardı; bu memleketin halkı ise, bunların hepsinden mahrumdu; daha doğrusu bunların hepsi şu memleketle hiçbir manevi bağlantısı olmayan bir sürü yabancı unsurların elindeydi. Para, yabancı bankalardaydı. Fabrikalar yabancılarındı. Tüccar, bezirgân, hatta esnaf sınıfını teşkil eden yabancılardı ve içinde bulunduğumuz şu İzmir şehri, diğer birçok deniz kenarı şehirlerimiz gibi, bir kozmopolit limandı. Burada oturan bir Mösyö A. bir Mister Z. Türkiye’nin mali ve iktisadi mukadderatı üzerinde Babıali’nin herhangi bir vezirinden, herhangi bir nazırından daha çok nüfuz sahibiydi. Buğday, arpa, pamuk, tiftik, incir, üzüm, vesaire, vesaire fiyatlarını bunlar indirip bunlar çıkarır; bütün pazarlarımızda bunların arzu, irade ve menfaatleri hüküm sürerdi. Bunlar köylülerimizi birer köle gibi çalıştırır ve çiftlik ağalarımızı birer kâhya gibi kullanırdı. Eyvahlar olsun, ya İzmir’de, ya İstanbul’da, ya Samsun’da böyle bir hamiden, böyle bir efendiden yoksun kalacak Türk müstahsillerine! Böyle bir talihsiz, malını hangi yollardan, nereye süreceğini bilemezdi”. (P,116- 117) Meslek dağılımı, ekonomik sınıfların oluşumunu ve ekonomik gelir dağılımını doğrudan etkileyen bir unsurdur. Askerlik, çiftçilik, din adamlığı ve devlet memurluğu gibi işlere itibar eden Müslüman Türk toplumu hem ekonomik anlamda zenginleşmesinin önünü tıkamış, hem de -imparatorluk içindeki hâkim unsur olmasına rağmen- sözü geçen bir ekonomik sınıf haline dönüşememiştir. Musevi cemaatinin Türk ekonomisinde güçlü bir konuma yükselmesinde yöneldikleri mesleklerin etkisi büyüktür. “Eğitimli, gayretli, girişimci kişilikleriyle Osmanlı yönetim hiyerarşisinde çarçabuk yükseleceklerdi. Padişah gümrüklerin yönetimini ve Frenk tacirleriyle ilişkilerin sorumluluğunu onlara bıraktı. Böylelikle Osmanlıların önemsemedikleri bir takım görevleri ve uygulamaları üstlenerek güç ve 55 Ahmet İhsan Tokgöz, Matbuat Hatıralarım, İstanbul, İletişim Yay., 1993, s. 29. 154 zenginlik kazandılar; levazım amirliği; bankerlik, komisyonculuk, tercümanlık yaptılar”.56 Korkut Boratav da Türk burjuvazisinin özellikleri arasında, çoğunlukla gayrimüslim unsurlardan oluşmasını sayar. “Ulusal nitelikte bir kapitalizme yönelişin karşısına çıkan belki de en çetin nesnel engel, Türk burjuvazisinin cılızlığından kaynaklanmaktaydı. Bir Osmanlı burjuvazisi şüphesiz ki vardı; ancak bu sınıfın üç belirgin niteliği, sanayide değil ticarette (ve özellikle dış ticarette) gelişmiş olması; buna bağlı olarak komprador bir özellik taşıması ve büyük üçlüde gayrimüslim (Rum, Yahudi, Levanten, Ermeni) unsurlardan oluşmasıydı. Bu özellikleri taşıyan bir sınıfın, ulusal nitelikli bir burjuva devrimini sürüklemesi elbette beklenemezdi. Buna karşılık iç ticarette küçük ve orta sermayeli (dolayısıyla esnaf özellikleri ağır basan) Türk ve Müslüman burjuvazi zayıf, dağınık, örgütsüz ve büyük ölçüde birincilere bağlı durumdaydı”.57 4.5. Gelir Dağılımı İncelediğimiz romanlarda, geçim sıkıntısı çeken bireylerin yanı sıra oldukça zengin sayılabilecek bireyler de yer alır. Geçim sıkıntısı yer yer yoksulluğa dönüşürken, zenginlik de kimi durumlarda snoblukla iç içe geçer. 4.5.1. Geçim Sıkıntısı Çekenler Geçim sıkıntısı, toplumun hemen her kesiminin yaşadığı bir sıkıntıdır. Gazetecilik, öğretmenlik gibi itibar gören meslek sahipleri de, bir dönem devletin üst kadrolarında çalışmış kimseler de bu sıkıntıda kurtulmayı başaramazlar. Yakup Kadri Hüküm Gecesi’nde Mithat Cemal de Üç İstanbul’da gazetecilik mesleğinin geçim 56 57 sıkıntısını gidermeye yetmediğini belirtirler. “Sabah gazetesindeki Juan Goytisolo, Osmanlı’nın İstanbul’u, Yapı Kredi Yay., İstanbul, 2002, s. 67. Korkut Boratav, Türkiye İktisat Tarihi, İmge Kitabevi Yay., Ankara, 2007, s. 24. 155 muharrirlikten aldığı para o kadar azdı ki, buna küpeyi mutlaka ilave etmek lazımdı. Zaten onların bir şey satmadan hava tebdiline gidemeyeceklerini sorulsa komşular da söyleyeceklerdi”. (Üİ,39) Adnan’ın gazetecilikten kazandığı para, verem olan annesini hava değişimi için Heybeli Ada’ya götürmesine yetmez. Ahmet Kerim de daha iyi bir durumda değildir. “Gittikçe artan geçim sıkıntısı annesinin evindeki orta halli, fakat temiz ve tatlı yaşayış tarzına, yoksulluğa yakın bir şekil vermişti. Sabahleyin ekmekçi ve kasap ve akşamüstü sütçü ile birtakım haysiyet kırıcı tartışmalara karşılık kurulan sofrasında yedikleri yemekte, Sirkeci aşçılarının piyazındaki kadar bile tat kalmamıştı. Bundan başka evin düzeni de bir hayli bozulmuştu. Bir hizmetçi kız ve bir aşçı kadınla idare olunan bu evde şimdi, her işi gören pasaklı bir zenci karı idi”. (HG, 254) Elbette ki, geçim sıkıntısı yalnızca gazetecilerin karşılaştığı bir sorun değildir. Üç İstanbul’da Fransızca muallimi Kadri de aynı dertten muzdariptir. “Kadri ondan altı ay evvel sekiz lira ödünç almıştı. Her ay sonu ‘size ufak bir borcum var; unuttum sanmayınız’ demiş, bu parayı altı ayda altı kere hatırlamış, altısında da vermemişti. O zamandan beri bu borcu, mümkün olduğu kadar geç ödemek için geçen Şeker Bayramı Adnan’a bayram tebrikine gelmişti”. (Üİ,184) Babasından kalmış olan serveti ve emekliliğinden önceki önemli memurluklarına rağmen Naim Efendi ve ailesi de geçim sıkıntısıyla karşı karşıya kalanlardandır. “Gerçi, son zamanlarda Naim Efendi konağında, bir yabancının bile gözüne çarpacak derecede bazı değişiklikler oldu. Bu sene yalıyı kiraya verişleri bunlardan biriydi; atlardan birinin ölümü üzerine diğer atı da satıp, hususi araba kullanmaktan vazgeçişleri ve arabacı ile seyisleri savışları bunlardan ikincisiydi. Altı aydan beri Madam Kronski’nin maaşını veremeyişleri ve Beyoğlu’nda bazı terzi ve tuhafiyeci hesaplarını ödeyemeyişleri bunlardan üçüncüsü ve belki de en ağırıydı”. (KK, 30) Naim Efendi’nin durumu, savaştan da etkilenen genel ekonomik durumla birlikte kötüye gider. “Yalnız kimsesizlik olsa ne ise evladım, ya bu yoksulluk. Geçen gün ekmeksiz kaldım. Yemeği ekmeksiz yedim. Vallahi evladım, bu da başıma geldi. Bazı geceler, karanlıkta kalıyoruz. Gaza para yetiştirmek ne mümkün. Bir gün Cenan’a dedim ki: ‘Bari yatağımı sokak üstündeki odalardan birine nakledelim, hiç olmazsa caddenin fenerlerinden biraz aydınlık alırız.’ Cenan acı acı güldü ve o gece tabağın içine biraz zeytinyağı koydu, etrafına pamuk ve bez parçaları 156 sıraladı: ben karanlıkta kalmayayım diye bu acayip kandili yaktı. Çoktandır kahvenin, çayın tadını unuttum”. (KK, 194) Panorama romanında yoksulluk daha ağır manzaralarla anlatılır. Sokaklardan yiyecek toplayan sokak çocukları karşımıza çıkar. “O, zaten Pertev’e ilk defa olarak bundan birkaç ay önce, soğuk bir kış gecesinin ilerlemiş bir saatinde, Tokatlıyan Lokantası’nın önündeki buhar deliklerinin sıcak ızgaraları üstünde yusyuvarlak kıvrılmış yatarken rastladı ve yavaşcacık gelip yanına oturduydu. Bu, Ziver’in tanımadığı sokak çocuklarının yanına ilk sokuluşu değildi. Gecenin bir saatinden sonra kendine sıcak bir yer de bulmuş olsa, orada yalnız başına yatmaktan korkardı”. (P,77) Bu romanda İstanbul’un varoşlarından da söz edilir. “İstanbul’un ücra varoşlarında öyle evler, öyle mahalleler, öyle bölgeler vardır ki, tıpkı Orta Anadolu’nun birçok köyleri gibi, yalnız sur dışı, şehir dışı değil, devirler dışıdır ve hangi çağa ait olduğu bilinmeyen birtakım hayat ve toplum normlarına gömülüdürler. Ülke ve tarih ölçüsünde nice hadiseler, bunlar üstünden hiçbir iz bırakmadan geçip gitmiştir. Belediye, bunlara ne numara, ne ad koymuştur. Şehir planları bunları içine almamıştır ve burada oturanların çoğu nüfusa kayıtlı değildir”. (P,541) Yazar, ilerleyen satırlarda, sözünü ettiği bu evlerin gecekondular olmadığını belirtir. Ona göre, gecekondular, bu evlerden çok çok daha iyi durumdadır. Yoksulluk, yalnızca İstanbul’da yaşanan bir durum değildir. Ankara romanında, Ankara’ya ait yoksulluk manzaralarına da yer verilir. Yazarlar, yoksulluğu yalnızca bireylere ya da ailelere ait bir durum olarak ele almazlar. Romanlarda, yoksul semtler, mahalleler de yer alır. Özellikle Yakup Kadri’nin romanlarında yoksul Türk Mahallesi “temiz Türk mahallesi” ne eşdeğer bir yaklaşımla ele alınmış ve buralardan genellikle olumlu biçimde söz edilmiştir. Ancak, Ankara romanının bu duruma uymadığını da belirtmemiz gerekir. Mithat Cemal’in Üç İstanbul romanındaki yoksul semtler Aksaray, Sofular gibi yerlerdir. Roman da bu semtlere yönelik belirgin bir olumlu tutumdan söz edilemez. 157 4.5.2. Mevki ve Kazanç Kaybına Uğramış Kişiler Devlet kademelerinde önemli mevkilere gelmiş insanların birdenbire bu mevkileri kaybetmeleri çok sıra dışı bir durum değildir. Bu kişiler mevkilerini kaybettiklerinde, hem itibar hem de ciddi bir ekonomik geliri kaybetmiş olurlar. “Vezirlerin ya da idarenin ve ordunun diğer yüksek rütbeli kişilerinin yetkisi padişahtan gelirdi, o da istediği anda yetkiyi geri alabilirdi. Ölen ya da gözden düşen erkânın malvarlığı kendiliğinden padişahın eline geçerdi. Böylelikle hünkârın önüne hiçbir engel dikilmezdi. Saray erkânının ne geçmişi olurdu, ne geleceği; onlara emretme yetkisi gibi, malları da ödünç verilmişti, iğretiydi. Sadakat ve liyakat gösterirlerse, elde edebilecekleri en büyük karşılık, ölümlerinden sonra dul eşlerinin ya da evlatlarının geçiminin sağlanmasıydı”.58 Bir Sürgün romanında Doktor Hikmet’in babası Ruşeni Bey’i bu kategoride değerlendirmek mümkündür. “Doktor Hikmet’in babası Ruşeni Bey, Sultan Murad mensuplarındandı. Bu yüzden 28, 29 yıldan beri bir nevi göz hapsi içinde yaşıyordu. Evinden hemen hiç dışarıya çıkmıyordu. Yakın hısımları haricinde hemen hiç kimse ile görüşmüyordu. Ve zaten görüşmek istese de kim onunla düşüp kalkabilir, kim kapısını sık sık çalmak cesaretini gösterirdi?” (BS,26) Hep O Şarkı’da Cemil Bey’in sultan damadı olmayı reddetmesi benzer bir sonuç verir. “Cemil Bey’in damatlığı reddettiği haberini duyduğu anda hemen huzura kabulünü rica etmiş ve demiş ki: ‘hanedanınızın tarihînde ilk defa vuku bulan bu müessif hadiseden en çok ıstırap çeken Hakkı Paşa’nın bizzat kendisidir. Gözümle gördüm, birkaç saat zarfında adeta erimiş, bitmiş, tanınmaz hale gelmiş. Şu günde ‘zikisadr’dan ‘esiri firaş’dır (göğüs darlığından hastadır). Oğlu Cemil Bey’e ne ceza verilse azdır. Fakat Hakkı Paşa kulunuza merhamet buyurunuz.’ İşte bunun üzerinedir ki, Hünkâr babama şu sert mukabelede bulunmuş: ‘-Paşa, paşa; demiş. Ben seni akıllı bir adam zannederdim. Hakkı Paşa için ettiğin şu şefaat doğrusu beni hayrete düşürdü. Oğluna sözünü geçiremeyen bir kimse devlet umurunda (işlerinde) emrini kime dinletebilir? Kendisini hizmetimden büsbütün çıkarmadığıma şükür eylesin” (HOŞ, 131) 58 Juan Goytisolo, Osmanlı’nın İstanbul’u, Yapı Kredi Yay., İstanbul, 2002, s. 24. 158 Ruşeni Bey’in de Hakkı Paşa’nın da aileleri bu olaydan sonra oldukça zor günler geçirirler. İkinci Abdülhamit’e yakınlığı ile bilinen, ancak Abdülhamit’in olmadığı yerlerde ona muhalefet eden Hidayet’in, İkinci Meşrutiyet’in ilanından sonra yaşadığı durum da bir tür ikbal düşkünlüğü olarak algılanabilir. İttihat ve Terakki Komitesi, Meşrutiyet ilanından sonra Hidayet’e önemli bir görev vermemiş, bu durum Hidayet’in eski itibarını yitirmesine neden olmuştur. “Hidayet hiçbir hastalığı olmadığı halde öldü. Konağına gelmeyen elçiler, arabasına selam durmayan polisler onu öldürdüler. 31 Mart’tan sonra misafirleri, uşakları, parası azaldı; eriyordu. Bir türlü Şehremini olamadığı için vücudu azalıyordu. Kendisinin ‘şema’sı olmuştu”. (Üİ,353) Panorama romanında, CHP’nin en aktif milletvekillerinden biriyken, birdenbire parti yönetimince itibar görmemeye başlayan Halil Ramiz’in durumu da bu başlık altında değerlendirilebilir. “Halil Ramız, bir saat önce Karpiç Lokantası’na geldiği vakit, koca salon içinde boş kalmış tek bir masa yoktu. Menkupluğundan (gözden düşmeden) evvel, -zira Halil Ramiz, şimdiki vaziyetine yarı alay, yarı ciddi bu vasfı vermişti kısa olarak –buraya her gelişinde, daha büyük bir kalabalıkla karşılaşsa bile kendine yer bulmakta hiçbir zorluk çekmezdi. Kapıdan içeri girerken muhtelif masalardan bir çok eş dost kolları, ‘Buyurun birlikte yemek yiyelim!’ işaretleriyle kendisine doğru uzanır ya da bizzat Karpiç, kâh o devlet düşkünü hanedan kişi nezaketiyle onu karşılamaya koşar; kâh bir eski Romalı serdar otoritesiyle başgarsonlarını seferber hale getirerek onu, mutlaka en iyi yerlerden birine oturtmanın çaresini bulurdu. Şimdi, meclis koridorlarında ya da gazinosunda olduğu gibi, burada da eş dost onu çok defa görmemezlikten geliyor ve kurnaz Karpiç onun yanına yaklaşmaktan bile çekiniyordu”. (P,146) Hüküm Gecesi’nde ikbal düşkünü olan Ömer Bey, tekrar ikbale geçmek arzusundadır. Ekonomik nedenlere dayanmayan bu arzuda, itibar görme isteği büyük rol oynar. “Ömer Beyefendi nazırların ne kadar komisyon aldıklarını ve ne kadar para çaldıklarını öğrenip bilmekten ve bununla kendi devrinin ahlakça şimdiki devre üstünlüğünü ispat ederek, tekrar, ikbale geçmekten başka bir şey istemiyordu. Tekrar ikbale geçmek mi? Ne için? Bugün yüz olanı yarın bine, yarın bin olacağı öbür gün on bine çıkarmak için mi? Hayır, belki de böyle değildi. Belki de bu adamı yakıp 159 kavuran ihtiras hemen herkese mahsus bir çeşit hükmetme ve büyüklük taslama hevesinden ibaretti. Doğduğu gün ‘salise’ rütbesini alan ve yirmi beş yaşına geldiği vakit, artık kazanacağı rütbe, erişeceği makam kalmayan bu Paşazadenin meşrutiyet devrine düşman oluşu belki de, arabasına kurulup karakollar önünden geçerken kendisine artık eskiden olduğu gibi selam durulmamasından ve fırsat düştükçe, gazetelerde kendisine ‘Utufetu Ömer Beyefendi Hazretleri’ denilmemesindendi” (HG, 26-27) Bu örnekte de olduğu gibi, ikbal düşkünlüğünde yaşanan itibar kaybı, ekonomik kayıptan daha önemli bir hale gelebilmektedir. 4.5.3. Zenginler İncelediğimiz romanlarda ekonomik açıdan güçlü, zengin roman kişilerinin sayısı fazladır. Bu kişilerin çoğu sosyeteye mensuptur. İstisnaları olmakla birlikte, çoğu millî ve manevi değerlerden uzaklaşmıştır. Üç İstanbul’da Maliye Nazırı da Hidayet de zengin insanlardır. Bu iki kişiyi karşılaştıran Adnan, ilkinden imrenmeyle, ikincisinden ise tiksinmeyle söz eder. “Maliye Bakanının konağından bugün çıkarken, Adnan, kaybettiği faziletleri tekrar bulan adam kadar seviniyordu. Hidayet’in konağına artık gitmeyecekti. Maliye Bakanının konağı ne kadar temizdi.: şehirsiz bir toprak gibi temiz! Bu konağın döşemelerinde bir insan alnı kadar namus vardı... Artık Hidayet’in konağı Maliye Bakanının konağına nisbet, fena boyanmış hokkabazdı. Memleketin tarihîni okkayla, bayrağını arşınla satabilecek adamlarla dolup boşalan Hidayet’in konağı! Sonra Hidayet’in kendisi: ağzını açınca kirli parayla çürük malumatın karmakarışık döküldüğü Hidayet!... Sonra Maliye Bakanının refahından utanıyor gibi sesi çıkmayan konağı: Bu konağın hali eşyada, taşta tahtada rikkatti” (Üİ,103) Adnan, zengin konaklara ölümü bile yakıştırmaz. “Tabut şark odası kadar süslü, Mihrace gibi zengindi ve cenaze sofanın billur avizeleri altından geçerken ölüm güzeldi; Adnan bu kadar müreffeh cenaze görmemişti. Erkânıharp Müşiri’nin gözleri taziyet eden bir vezirin önünde doluyor, aynı gözyaşları- eteğine eğilen kısa olarak – bir orta memurun üstünde kayboluyordu. Bu ölü, Adnan’ın gözünde bu 160 yalıya bir türlü yakışmıyordu; ve cenaze kendi de bunu anlamış gibi yalının altın yaldızlı tavanlarına yakışmak için bu salonlar kadar süslenmişti”. (Üİ,272) Aksaray’da küçük bir evde verem hastası annesiyle yaşayan, gazetecilik, özel ders hocalığı, avukatlık gibi işlerle geçimini sağlamaya çalışan Adnan, İkinci Meşrutiyet’in ilanından sonra zengin bir adam olur. “Karısına, adını, rengini bilmediği hediyeler alıyordu: blue-blanc tek taşlar, kırmızı inciler, lacivert elmaslar. Muharebe bitince karısıyla Avrupa’da nerelere gideceklerini şimdiden biliyorlardı; Adnan’da zenginlerin coğrafyası, milyoner koleksiyoncuların arkeolojisi; Belkıs’ta zengin sahne artistlerinin tuvalet masasındaki kimya vardı; bir damlası elli şişe ilaç fiyatında lavantalar, bir ponponluğu beş çuval un fiyatında pudralar. Kimsenin doğrusunu bilmediği kadar zengindi”. (Üİ,331) Ancak, büyük servetlerin de bazı sakıncaları vardır. “büyük servetler Hugo’nun eserleri gibi tezat doludur! Para maddi mesafeyi azaltırken, manevisini çoğaltıyordu; Adnan istediği yere beş dakikada giriyordu, her istediği şey beş dakikada cebinde, midesinde kollarındaydı. Fakat memleketin felaketleri ondan kaçıyordu, uzakta duruyordu; İstanbul’un kapısında üst üste yığılan genç ölüleri, Çanakkale’de balya balya şehitleri kısa olarak –sanki Çin’de veba’dan ölenlerdiuzaktan seçemiyordu. Memleketin ıstırabına resmini çekecek gibi, hesaplı mesafeden bakıyordu. Rahattı; yalnız bu servetin de bir mahzuru vardı: büyük iane veremiyordu. Çünkü servetinin ne kadar olduğu anlaşılırdı. Çünkü kazanıp sırıtanlar, kazanmayıp somurtanlar Harb-i Umumi’de Türkiye’nin tarifiydi. Bu memleket nasıl bir cehennemdi ki en iyi yürekli ‘Para’yı ‘duygusuz’ yapıyordu; iyilik yaparsa büsbütün tenkit edeceklerdi; sonra onun parasını tenkit edenlerden bazıları ne kadar zavallıydılar: karılarının Hermine kürklerini, platin kol saatlerini, yeşil altından el çantalarını Adnan almıştı; fakat bu tenkit olunan Adnan o kocaların isimleriyle sıfatlarını yan yana koyup söylemiyordu. Ve bu erkekliği gösterirken insanın zengin olunca ‘ne kolay faziletli’ olabileceğini düşünüyordu; en tuhafı karıların ‘bu pahalı süslerine kocaların’ ufak aylıkları yetiyordu; bu Hermine’lerin bu platinlerin önünde somurtmayan kocalar baktıkça insanlara acıyor, parayla neler yaptığını görerek paradan korktuğu için paraya tapıyordu”. (Üİ,333) Mithat Cemal, bu satırlarda manevi mesafeyi çoğaltan, büyük yardımlar yapmaya engel olan, miktarının daima saklı tutulmasını gerektiren, yoksul kocaların 161 çok pahalı aksesuarlar kullanan karıları olmasına yol açan para’nın gücünü etkileyici bir biçimde anlatmıştır. Sodom ve Gomore’de İstanbul’un zengin, sosyetik insanları sıkça karşımıza çıkar. Çoğunlukla Nişantaşı apartmanlarında oturan bu kişiler, millî ve manevi değerlerden yoksundurlar. Memleketin durumuna hiç ilgi göstermedikleri gibi, İstanbul’u işgal altında tutan İtilaf Devletleri ordularının subaylarıyla da yakın ilişkiler içindedirler. Bu kesimden biri olan Leyla ile gelecekte gerçekleşmesi muhtemel evliliklerini düşünen Necdet’in gözünde canlandırdığı manzara şu şekildedir: “sabahları, yatakta daha kahvaltının ilk lokmasını ağza sokmadan bir telefon çıngırağı. Ne o? ‘Beni at gezintisine çağırıyorlar. Sen de, istersen haydi çabuk ol!’ Tabiatıyla, bu yarım ağızla bir davet olduğu için Necdet kabul etmeyecektir. Öğleye doğru kapının önünde bir askeri otomobil. Bir şoför, elinde küçücük bir tezkere ile gelecek. Leyla’nın at üstünde aceleyle karalanmış bir kâğıdı: ‘Neciciğim, aman biz pek uzaklara düştük, geç kalırsak yemeğe bekleme, bu kâğıdı tesadüfen buradan geçen bir otomobille yolluyorum.’ Necdet yalnız başına zıkkımlandıktan sonra müthiş bir can sıkıntısıyla kendini sokağa atacak. Bir de ne görecek? Üç İngiliz zabitinin ortasında Leyla, alı alına moru moruna eve dönüyor. Durup selam mı verecek? Görmeden geçip gidecek mi? Tehlikeli acıklı ve rezilce bir tereddüt anı. Necdet sendeleyecek, görmeden geçecek. Akşam evine geldi mi Leyla yorgun yatıyordur. Kocasının ayak sesini duyar duymaz hasta taklidi yapmaya başlar. Hafif hafif inler. ‘Ne var? Ne oldu?’ ‘sorma, dokunma, aman bitkinim, harabım’… ‘Ah neciciğim; sen dört saat durmadan at üstünde dolaşmanın ne olduğunu bilir misin? Bundan sonra mı? Bin kere tövbe! ‘Kocanın yüreğine bir parça su serpilir. Hiç değilse bundan sonra şu at gezintileri eksik olacak. Fakat bu tesellinin zevkini tatmaya vakit kalmaz. Leyla, sanki bir tarafına ani bir sancı saplanmış gibi bir feryat koparır. Necdet benzi sapsarı yerinden hoplar! ‘Gördün mü bir kere, yaptığım deliliği! Şimdi aklıma geldi ben bu herifleri bu akşam yemeğe davet ettim! (SG,164) İşgal yılları İstanbul’unun zengin, sosyetik kesiminin tamamı buna benzer bir yaşam sürmektedir. Bu insanlardan bazıları, Türk olmayı hakaret sayarlar. “Ve günün birinde Madam Jımson’a, kendisinin ne İngiliz ne Avusturyalı olduğu ve elde bulunan belgelere göre mükemmel bir tarzda Türk tabiiyetinde bulunduğu söylenince müthiş bir öfke alameti gösterdi. 162 — Ne, ne! Bunu hiç işitmemiştim. Bu yalanı da hangi alçak uydurmuş; söyleyin hangi alçak bu iftirayı benim üzerime atmış? diye haykırmaya, tepinmeye başladı. Madam Jimson ne vakitten beri namusu, temizliği, haysiyeti, aleyhinde söylenen şeylerin hiç birine bu kadar kızmamıştı; sanki onun için Türk olmak rezaletlerin en büyüğü ve lekelerin en kirlisiydi”. (SG,205) Kiralık Konak’ta Belkıs, Nuriye, Neyyire Hanım gibi isimler de o dönemin zengin kesiminden, sosyetesindendir. Bunlar da yine memleketin ahvalini umursamayan, giyim kuşam derdinde olan, kendileriyle ilgili bazı romantik hayaller kuran kadınlardır, ayrıca ahlakî açıdan da pek saygıdeğer kimseler değillerdir. Faik Bey de aynı kesimden biridir, millî ve manevi değerlere oldukça uzaktır. Ancak aynı romanda, çok zengin olmasa da belli bir ekonomik güce sahip Selma Hanımefendi, manevi değerlere sıkı sıkıya bağlı bir kadındır. Onun torunu olan Hakkı Celis de yaşamı boyunca millî değerlere çok bağlı bir görüntü çizmese de, Çanakkale’de şehit düşer. Hep O Şarkı’da Münire’nin, Cemil Bey’in aileleri, akrabaları, yakın çevreleri zengin insanlardır. Bunlar, günlük siyasetten uzak duran, ancak manevi değerlere oldukça bağlı bir yaşam biçimi sürdüren kişilerdir. Ankara romanında karşımıza çıkan zenginler, genellikle Batılılaşmayı yanlış anlayan, Millî Mücadele kökenli olsalar bile o dönemin ruhunu yitirmiş olan, halktan gittikçe uzaklaşan insanlardır. “Eski Millî Mücadelecilerden bazıları gibi Hakkı Bey için de kıyafet değişiminden sonra millî dava adeta böyle bir mondenlik iddiası şekline girmişti. Bir Avrupalı gibi yaşayıp eğlenmek ve hele bu iddiada Avrupalılar nezdinde, Avrupalılar arasında muvaffak olmak bunlara büyük bir zafer kazanmak kadar ehemmiyetli görünüyordu”. (A; 106) Bu durum, Ankara’da sınıf farkının belirgin bir hal almasına yol açar. “Gene hiç birinin aklından, ona bir yer göstermek geçmedi. Zira, Selma Hanım şu dakikada, onlar için ne bir misafir, ne bir eski tanıdık, hatta ne de bir insandı. Önlerinde duran bu kürklü, kadife şapkalı ve beyaz eldivenli mahlûk, onlar için, kaç yıldır uzaktan uzağa yaratıldığını işittikleri bir âlemin, bir başka, bir garip âlemin ilk defa olarak yakından görebildikleri, ilk defa olarak kokusunu duyup elleriyle dokunabildikleri canlı bir parçası, merak uyandırıcı bir örneği idi”. (A,166) 163 Panorama romanında daha çok, aileden gelme değil de sonradan kazanılan bir zenginlik durumuyla karşılaşırız. Ankara romanında da bu romanda da emlak alım satımı ve müteahhitlik, zenginliğin en kolay ve kısa yollarından biridir. “Müteahhit Sırrı Bey, bu akşam Tarabya’da, Servet Bey ailesi şerefine bir tantanalı ziyafet tertip etmişti. Valinin kendi emrine verdiği bir motorbot, misafirlerini Kadıköy İskelesi’nden alarak oturduğu yalının ta önüne kadar getirecek ve gece, yemekten sonra, mehtapta yine aynı vasıtayla, aynı yoldan, fakat bu sefer hep birlik Kadıköy’e dönülecekti. Hem sofrada, hem de motorbotta şampanya su gibi akacaktı. Sırrı Bey, bir İstanbul çocuğu değildi, hiç de Avrupa görmemişti ama, bu gibi görgü ve cemiyet hayatı işlerinde herhangi bir kibar ve alafranga İstanbulludan aşağı kalmazdı. En iyi, en taze ıstakozlar nereden bulunup getirtilir; en halis, en temiz istiridyeler nasıl tedarik olunur, mevsimin en turfanda yemişleri hangileridir o bilirdi”. (P,203) Memleketin zenginleri döviz kaçakçılığı gibi yollara başvurarak servetlerini güvence altına almak isterler. “O da, memleketin birçok zengini gibi, harp patlarsa ilk ağızda Türkiye’nin dünya haritasından silineceğine, ya da para ve mülkiyet haklarını tanımayan bir rejim altına gireceğine hükmetmiş; şimdiden, tedbirlerini almaya başlamış ve Ragıp Bey’in acayip bulduğu bu yollardan parasının büyük bir kısmını dışarıya kaçırmanın çaresini bulmuştu. Hem de nereye? Savaşa girmeyeceğine yüzde yüz iman ettiği İsviçre’ye. Ragıp Bey’in şöyle tahmini bir hesaba göre, bir buçuk milyona yakın Türk liracıkları bu sayede ya frank, ya dolar, ya da esham ve tahvilat şekline girerek ve karısıyla kızının tedavisi, oğlunun tahsili için diye gönderilen on binlerin, yirmi binlerin artıkları halinde bir ana koynundan daha emniyetli federal bankaların kasalarında mışıl mışıl uyuyup semizlemekteydi”. (P,383) Snopluk, bu romanda sosyetenin, daha çok da genç sosyetenin kapıldığı bir hastalık olarak değerlendirilir. “Bunu, birçokları, Türkçedeki züppelik kelimesiyle tercüme etmek isterler. Hâlbuki snopluk, tamamıyla züppelik manasına da gelmez. Mesela, züppeler arasında birçok sevimli, tuhaf ve zararsız insana rast gelmek mümkündür ama snoplar arasında bu vasıfları verebileceğimiz tek kişi yoktur. Bunlar, umumiyetle soğuk, küstah, gösterişçi ve dünyanın boş, manasız şatafatlarından başka bir hayat gayesi bilmeyen sersemlerdir”. (P,458) 164 Bu romandaki zengin insanlar da ya tamamen bireysel çıkarlarını düşünen, ya memleket ahvalini umursamayan ya da halkı hor gören insanlar olarak belirir. Ancak, “halkı hor görme” daha çok aydın kesim için geçerli bir durum olarak anlatılır. Mithat Cemal, Üç İstanbul’da zengin kesimin yaşayışına da bolca yer vermiştir. Ancak, yazar anlattığı bu zenginliğin kimi durumlarda fazlasıyla mütevazı kaldığını da belirtme gereği duyar. “Bugün ilk defa kocasına Mermer Yalı’yı anlattı. Fakat, tuhaf! Prens Mermer Yalı’ya şaşmadı. İstanbul’un hâlâ unutmadığı bu sarayı Rus Prensi galiba ‘yalan’ sandı. Bu kadar durgun yüzle ‘yalan’a bakılırdı. İçerideki odada, sanat adamı, acı acı gülüyordu: ‘bu Türk kadını Çarlık Rusya’sını galiba oyuncak belliyordu. Çarlık Rusyası’nda dağ, göl, maden, hayvan, insan birkaç tombul adamındı. Papaz sakallı, kadın memeli bu tombul milyonerlerden biri de Prens’in babasıydı. Prens’in babası Moskova’da bir Fransız artistine böyle kaç Mermer Yalı’yı küpe ve bilezik diye takmıştı. (Bu Fransız kadını sanat adamının nikâhsız anası idi!) Prens’in babasının servetinde zulmün güzelliği vardı. İçinden nehirler, denizler geçen bir mezarlık kadar büyük servet!” (Üİ,445) 4.5.4. Haksız Kazanç Elde Edenler, Görevini Kötüye Kullananlar Romanlarda görevini, konumunu kötüye kullanan insanlar sıkça karşımıza çıkar. Ancak, bu duruma uymayan görüntülere de yer verilir. Her şeye karşın dürüstlüğünü, namusunu, onurunu koruyabilen devlet görevlileri de vardır. “İngiliz Sait Paşa’yı ona anlatan anası değil miydi? Paşa’ya sarayda rüşveti izah etmişler, O, bir türlü anlamamış ve irtikâbı anlamadan ölmüştü”. (Üİ,40) Ancak, Mithat Cemal bu durumu, neredeyse istisnaymış gibi anlatır. “Abdülhamit devrinde defterdar olduğu halde hırsız değildi”. (Üİ,141) Bazı durumlarda görev, mevki kişinin kendisi için değilse bile, arkadaşları için fırsat olur. “Hâlbuki Moiz de Navara sivil Nazır’ın Selanik’ten arkadaşı olduğu için on iki kere hırsız ve iki buçuk kere milyonerdi. Ve sivil Nazır parasızdı. Kendisi o kadar temiz olduğu halde niçin pis adamlar yaratıyordu? Adnan, bunu soran tavır 165 ile sivil Nazır’a bakarken, iki gözbebeğinden iki çengel sarkıyordu: “?...?..”. Sivil Nazır’ın gözbebekleri de iki nida işareti gibi uzamıştı: “!...!..”. (Üİ,365) Adnan’ın aldığı davayı kazanabilmek için yalancı şahitler tutması da bu açıdan değerlendirilebilir. “Yalancı şahitlerin biri Hacıydı, öteki Hoca! Bu iki kelimeden Adnan, başka zamanda kaçardı. Fakat şimdi kelimelerin ikisine de dört elle sarıldı. Mahkemede bu iki kelime iki mabet gibi duracaktı”. (Üİ,514) Millî Mücadele’nin başarılı subaylarından Hakkı Bey, Cumhuriyet döneminde oldukça farklı bir kişiliğe bürünmüş olarak karşımıza çıkar. Bazı yabancı şirketler, ihale alma işinde, onun devlet yetkilileriyle ilişkilerinden yararlanma talebinde bulunmaktan çekinmezler. “Hakkı Bey’den istedikleri, bu işle alakadar olan vekillerden biriyle ilk resmi temaslarının temini idi. Acaba, buna muvaffak olabilecek mi diye üçü birden gözlerinin içine bakıyordu… Nihayet, beşinci şarap kadehinden sonra bir tanesi Hakkı Bey’in kulağına eğilip ‘sizin komisyonunuza gelince’ diye söze başladı”. (A,104) Mebus Murat Bey ise, arsa spekülasyonlarıyla zengin olmuş bir müteahhide dönüşür. “Büyük çapta arsa spekülasyonlarından ve onu takip eden birkaç taahhüt işinden sonra devrin en zengin adamlarından biri sırasına giren ve mebusluktan çekilmiş olduğu için kâh İstanbul’da, kâh Avrupa’da dolaşmakta bulunan Murat Bey, şimdi Kavaklıdere’de, kuleli, verandalı ve konfor modernli bir büyük köşk içinde asri hayatın bütün zevkini sürmeye başlamıştı”. (A,106) Panorama romanında “hatırı sayılır tanıdık” olayıyla karşılaşırız. “Mübadillerden Yanyalı Fazlı Bey isminde bir adam, Ankara’da yüksek mevki sahibi olan akraba veya hemşerilerinden birinin nüfuzuna dayanarak haksız yere birçok emval ve emlake el koymuş ve bununla da kalmayıp, kendisini parti başkanlığına geçirttikten sonra, halkı her yandan istediği gibi kasıp kavurur olmuştu”. (P,62) Bankalardan kredi alma işinde de nüfuz sahibi dostlar etkilidir. “Sırrı Bey bir yıldan beri, işini lüzumundan fazla genişletmiş, milyonlarla lüzumundan fazla oynamaya başlamıştı. Ankara’da olsun, İstanbul’da olsun, burnunu sokmadığı resmi ve özel yapı müteahhitliği kalmamış; hem de devletle, altından kalkamayacağı kadar ağır bazı yol, köprü ve tünel inşaası mukaveleleri imzalamıştı. Gerçi, bir iki banka kendisine bu teşebbüslerinde elden gelen yardımı esirgemiyor, nüfuz sahibi birtakım 166 dostlar sayesinde satıh mikyası gittikçe yükselen bir kredi seli içinde yüzüyordu”. (P,136) Cumhuriyeti kuran, inkılapların yerleşmesi için uğraşan insanları akıncılar olarak gören Halil Ramiz, onların nereye gittiğini sorgular. “Şimdi, nereye gitti bu akıncılar?… Halil Ramiz’e göre bunlar, hemen bütün inkılap ve ihtilal hareketlerinin yol dönemeçlerinde pusu kuran talih tersliklerinden birinin ve belki, en kötüsünün kurbanı olmuşlardı. Ve Halil Ramiz, bunu, kendi kendine, ancak Fransızca’daki “corruption” ya da “luxure” (ahlaksızlık, sefihlik, çürüme) kelimeleriyle izah edebiliyordu. Zira, bu iki kelimede, hem sefahat, hem menfaat düşkünlüğü, hem de dünyanın maddi nimetlerine karşı doymak bilmeyen bir aç gözlülük manası vardı. Bar âlemleriyle arsa spekülasyonlarının, banka idare meclisi azalıklarının, köşk, konak ve apartman sahipliklerinin hep bir arada en şümullü tarifini de ancak bu iki kelimeyle yapmak mümkündü”. (P,585) Görevini kötüye kullananlar yalnızca Türkler değildir. “Son zamanlarda işi kumarbazlıktan kumarhaneciliğe döken Atıf Bey, başına geçtiği yeni müessesenin epeyce karışık ve dolambaçlı işleri içinde bunalmış kalmış; artık Captain Marlow’a verecek zaman bulamıyordu. Gerçi, bazı geceler binlerce lira getiren kumarhanesini Captain Marlow’un himayesi altında işletebiliyordu. Gerçi ancak onun delaletiyle İngiliz polis müdürü Maxwell’den aldığı müsaade olmaksızın Beyoğlu’nun orta yerinde böyle bir kumarhane açmaya imkân bulamazdı”. (SG,245) Mahkemelerde rüşvet olayı eski zamanlarda da yaşanmaktadır. “Düşünüyorum mahkemeye müracaat etmeği. Fakat, çok rüşvet yedirmek lazım diyorlar. Siz söyleseniz acaba Eşref Paşa Hazretleri benim için bir şey yapamaz mı?... Hakkımın istirdadı (geri alınması) yolundaki teşebbüslerimde beni himaye etseler demek istiyordum”. (HOŞ, 166–167) 167 BEŞİNCİ BÖLÜM ROMANLARA YANSIYAN YÖNLERİYLE İSTANBUL’DA KÜLTÜR, SANAT, BASIN, EDEBİYAT DÜNYASI 5. ROMANLARA YANSIYAN YÖNLERİYLE İSTANBUL’DA KÜLTÜR, SANAT, BASIN, EDEBİYAT DÜNYASI Mithat Cemal ve Yakup Kadri, romanlarında İstanbul’daki kültür-sanat olaylarına ve basın, edebiyat dünyasına da yer verirler. Anlattıkları dönemlerde kültür - sanat dünyası çok hareketli değildir. Ancak basın dünyası, özellikle Yakup Kadri’nin Hüküm Gecesi romanında bolca yer alır. 5.1. Kültür – Sanat Dünyası Üç İstanbul’da kültür-sanat dünyasında yoğun bir hareketlilik göze çarpmaz. Romanda, Sarah Bernhardt’ın Beyoğlu’ndaki tiyatroda oynadığı gece ve Naşit’in babasının konağında Musset’nin şiirlerini okuması, en dikkat çekici sanat olayıdır. Bergama’nın Berlin’e taşınmak istemesi de, kültür-sanat dünyasında ses getirmesi gereken bir olaydır. Ancak, bu olay hiç kimse tarafından yeterince önemsenmemiştir. “Üstelik de, bu Alman âlimlerin en fecisiydi: Asar-ı atika mütehassısı! Her gün yerin altına girip çıkıyordu. Uzun dişlerinden firavunların mumyaları salkıyordu. Bu âlimi, istibdatta Almanya imparatoru Abdülhamit’e yolladı: Bergama’yı Berlin’e taşısın diye. Harb-i Umumi’de aynı âlimi aynı imparator Cemal Paşaya gönderdi. Müzelerden mezarlara kadar her yere serbest girsin diye de, Cemal Paşa âlime binbaşı rubası giydirdi” (Üİ,404) Mithat Cemal, bazı roman kişilerine, millî kültürümüz, tarihimiz, musikimiz hakkında ayrıntılı bilgiler verdirtir. Yer yer teknik bir kusur olarak değerlendirebileceğimiz bu tutum, yazarın okuru bilgilendirme çabası olarak yorumlanabilir. Ancak, bu bilgi sunumları romanın akışı içerisinde genellikle anlamsız ya da gereksiz biçimde, konuyu değiştirmek, lafa girilmesini önlemek, zaman kazanmak gibi amaçlarla yapılır. Bu sunumlar klasik musikimiz, tespih koleksiyonu, çubuk odaları, eski konaklar, eski uşaklar, Abdülhamit’in mücevherleri, Kütahya çinileri gibi konulardadır. 168 Romanda, Osmanlı hanedanının sanatsal beğenilerinin düşük olduğunu düşündürtecek satırlar yer alır. “Balkanzuk’la o hafta İstanbul’a gelen Budapeşte orkestrası Tepebaşı’nda klasik eserler çalarken çalgıcılardan Çardaş isteyen Sultan’la eğlendi. Bir de bu Osmanlı hanedanı için müzisyen derler; tuhaf şey’ dedi. Sonra Kâğıthane’de zurna çaldıran şehzade ile eğlendi. Sonra yine Tepebaşı’ndaki Macar konserinde paylaşamadıkları erkek yüzünden iki Mısır Prensesinin yaptıkları sokak kavgalarını -vücudunda Adnan’ın kollarını zıplatarak- kahkahalarla anlattı” (Üİ,378) İşgal yılları İstanbul’unda, çok sık olmasa da, sanatsal faaliyetlerden söz edilebilir. “Union Française salonunda Çanakkale’de sakatlanan Fransız askerleri yararına bir konser verilecekti. Madam Jimson buna, doğrudan doğruya, ilk teşebbüs edenlerden biri oldu; bir teşebbüsçü heyeti başına geçti. Biletler bastırıldı, dağıtıldı. Gazetelerde günlerce tantanalı reklamlar yapıldı ve günlerce Madam Jimson’un ismi Beyoğlu ufuklarında pırıl pırıl parladı durdu”. (SG,210) Ancak, görüldüğü gibi burada amaç sanatsal değildir. Madam Jimson’un sosyetedeki itibarını pekiştirme gayesi vardır. Ayrıca, Çanakkale’de onlarca şehit vermiş bir milletlin, oradaki Fransız askerleri düşünüp onlara yardım etmek istemesi de düzenlenen etkinliğe gölge düşürmektedir. Şehrazad balesi de İstanbul’da sahnelenmektedir. “Şark zevkinin ve şark ihtişamının bir özünü temsil iddiası ile yapılmış olan bu bale İstanbul sahnelerinde o sene ilk defa sahneye konulmaktaydı. Fakat tamamıyla plastik bir kıymeti olan bu eserin musiki tarafı o kadar zayıftı ki, Azize Hanım’ın âşığı, genç Fransız bahriye zabiti bile Şark’a ait her şeyin gözü bağlı bir delisi olduğu halde, bunun zevkine varmakta epeyce güçlük çekiyordu”. (SG,220) İşgal sona erdikten sonra, millî anma törenleri de İstanbul’da kültür-sanat dünyasına hareket getirir. “Nihayet bir gün; bir millî anma töreni günü, umumi bir toplantı yerinde, genç kız eski nişanlısının, eski âşığının yanına yaklaşmayı başardı… Küçük mektep kızları yeni çıkan millî havaları gevrek ve körpe sözleri ile söylüyorlar. Biraz sonra konuşmasını çok beğendiği hatip söz alacak”. (SG,291) Böylesi günler, Necdet gibi Millî Mücadele’nin başarısını bekleyen insanlar için son derece coşku verici iken; Leyla gibi Millî Mücadele’yi anlamayan, benimsemeyen insanlar için anlamsız, hatta ürkütücü olur. 169 Hüküm Gecesi’nde Hürriyet ve İtilaf Fırkası yararına düzenlenen müsamere ayrıntılı bir biçimde anlatılır. “Lakin halk hiç de uykuya dalacak gibi değildi. Doktorun en basit cinasları bile onu Kel Hasan’ın tiyatrosundaki gibi kahkahalarla güldürüyor; bazen demagogca bir hezeli (olayı, şakayı) müthiş bir coşkunluk fırtınası koparıyordu. Bütün bu insanların bir kısmı buraya her ne olursa olsun alkışlamak, bir kısmı verdiği paraya karşılık mümkün olduğu kadar çok oturmak, başka bir kısmı da vaktinden önce gelip yer bulmuş olmanın mutluluğu içinde her söze alkış tutmaktan başka bir şey bilmiyordu. Rıza Tevfik’ten sonra Boşo Efendi sahneye çıkıp da yarım yamalak Türkçesi ile o bilinen ‘Babam Türkiye, anam Yunanistan’ cinasını tekrarladığı vakit sözde o gecenin en yurtseverce cümlesi bu imiş gibi Şehzadebaşı halkının bağrında öyle bir alkış tufanı koptu ki, hatip, en az beş dakika susmak zorunda kaldı… Hiç değilse Şehzadebaşı halkı gibi yerli itiyatlara bağlı insanları incitmesi gereken bu gülünç züppenin karşısında umumi cezbe gittikçe bir çılgınlık halini alıyordu. Alkışlamak için eller, ayaklar, sesler yetmiyordu, bütün vücutlar zembereği bozulmuş saat rakkasları halinde titreye titreye sallanıyordu. …İşte, başka bir ülkede, başka bir halk önünde ancak ıslıkla karşılanan bu gibi maskaralıklar İstanbul halkını coşturmak için yetiyor ve şiir okuma sanatı bir çeşit bayağı pantonima derecesine düşüyordu”. (HG, 176) Halkın sergilediği tüm bu manzaralar, Ahmet Kerim’e manevi iflas olarak görünür. “Belki başka yerlerde, belki başka milletlerin bağrından fışkıran başka türlü hayatlar vardır. Ahmet Kerim, bu hayatların nasıl olabileceğini hayal bile edemiyordu. Çünkü, bu akşam kendi milletinin, kendi memleketinin şairleri ile, âlimleri ile, muhabirleri ile bütün bir milletin ve bir memleketin manevi iflasına şahit olmuştu ve bu bir derece kendi varlığının iflası gibiydi”. (HG, 178) Hep O Şarkı’da Münire, tiyatro oyunları izleyen, hatta onlardan fazlası ile etkilenen bir roman kişisidir. “Geçen gün, Manakyan’ın tiyatrosunda Demirhane Müdürü’nü seyrederken geçirdiğim fenalık neyle izah olunabilir? Evet, ben şu satırları yazan bir faciadan arta kalmış kırkbeşlik ellilik kadın, evelsi gün Demirhane Müdürü’nün son perdesinde az kalsın bayılıp yerlere yuvarlanacak, el âleme rezil ve rüsva olacaktım”. (HOŞ, 15) Sanatçının, aydının büyük sorumlulukları olduğunu düşünen Ahmet Nazmi, bu düşüncesini şöyle ifade eder. “Ammenin ruhu üzerinde nüfuz sahibi olmak 170 sanatını bilen ve ammenin fikirlerini istediği yere sürüklemek kudretine ermiş bir sanatkâr ya da muharririn tarih önündeki mesuliyeti; bir milletin mukadderatını idare eden herhangi bir devlet adamının o millet önündeki mesuliyetinden daha ağır daha büyük olması lazım gelir. Şu yönden daha büyük, şu yönden daha ağır ki, devlet adamı işlediği hatanın cezasını görür; fakat muharrir, fikir hürriyeti namına, kanun önünde daima sorumsuzdur”. (P,227) Ahmet Nazmi, Hitler’in Fichte’den, Mussolini’nin de Reflexions sur la Violence (Şiddet Üzerine Düşünceler) kitabından etkilenerek hareket etmiş olmalarını bu durumun örnekleri olarak sunar. Ankara romanında Yakup Kadri, hayalini kurduğu Türkiye’de pek çok sanatsal olaya da yer verir. “Gelecek sene açılacak olan Büyük Devlet Tiyatrosu’nda ilk oynayacak eser, onun iki yıldan beri üstünde ihtimamla çalıştığı dört perdelik bir komedisi idi. Öbür taraftan, Türk Akademya’sının 1939 roman konkuruna yetiştirmek istediği diğer bir eseri de geceyi gündüze katarak bitirmeye çabalıyordu... Havanın iyi olduğu günlerde kır gezintileri spor eğlenceleri, stadyumdaki müsabakaları; fena olduğu günlerde, şehrin belli başlı sanat müesseselerindeki senfonik konserler, sergiler, Halkevi’nin gittikçe tekemmül eden temsilleri, onları kendine doğru çekiyordu”. (A,176) Ancak, tüm bunlar hayalî bir biçimde ve Ankara’da gerçekleşen sanatsal olaylardır. Yazarın hayali, böylesi olayların yalnızca niceliği değil niteliğiyle de ilgilidir. “Haklı olarak Türk Moliere’i namını alan genç bir komedia müellifinin yeni bir eseri, kozmopolit züppe ile bencil menfaatçinin suratına öyle bir cehennem damgası basmıştı ki, halk böylelerini dört yıllık yoldan tanıyor ve yüzlerine tükürmekten kendini güç zaptediyordu. Sinemalar bu piyesin kazandığı muvaffakiyetten sonra, artık halkın aşağı duygularına hitap eden ve hep insanlığın hayvanlık kısmını gıcıklayan, adi, bayağı ve zevksiz filmleri çevirmekten vazgeçmişler, bunun yerine millî davalara hizmet eden satirik ve epik filmler yapmaya başlamışlardı. (A,181) Yakup Kadri, bu satırlarla “millî sanat”anlayışını da ortaya koymuş olur. 171 5.2. Basın-Edebiyat Dünyası 5.2.1.Edebiyat 5.2.1.1. Edebiyatta Sansür Edebiyat dünyası da tıpkı basın gibi sansür tehlikesiyle karşı karşıyadır. Ahmet Rıza’nın siyasi içerikli makaleleri, Abdülhamit dönemi İstanbul’unda cinayet anlamına gelmektedir. “Süleyman namusuna yemin etti: Bu hafta mutlaka takdim edecekti. Habibullah şaştı, bu üç makale İstanbul’da cinayetti; herkesin yanında bunlar, yüksek sesle, nasıl isteniyordu? Habibullah bilmiyordu: Hidayet’in Ahmet Rıza’ya okuduğunu Sultan Hamit duyacak ve Avrupa’ya kaçmasın diye Hidayet’e ihsan verecekti” (Üİ,72) Mithat Paşa’nın adı geçtiği için Sait Paşa’nın hatıralarını okumak bile bazı tedbirler eşliğinde gerçekleşir. “Aksaray’daki küçük evinde Adnan, odasının pencere perdeleri üstüne yatak çarşaflarını asmış, karanlık gözlerle odada dolaşıyor, ikide birde eliyle bakıyordu. Çarşafların kenarları perdelerle bir hizada mıydı? İçeride lamba yandığı sokaktan belli olmamalıydı. Çünkü Mithat Paşa’nın memleketten kovulduğunu İngiliz Sait Paşa’nın hatıralarından, Adnan, bu gece gazete abajurlu lambanın altında okuyacak, birçok adam da dinleyecekti” (Üİ,103) Ziya Paşa, Terkib-i Bend, Terci-i Bend, Tevfik Fikret, Sis, Maliye Bakanının ağzında bile sakıncalı ve tedbir gerektiren konulardır. “Maliye Nazırı edebiyattan laf açtı; hem de Şair Ziya Paşa’yı anlatıyordu. Adnan şaştı; yalnız saray düşmanı gençlerin okumaya selahiyetli olduğu Terkib-i Bend’i bu adam ne hakla ezber biliyordu?... ‘Sis diye bir manzumesi var. Geçende, Reji Komiseri Nuri Bey’in konağında bir genç okudu. Bu şiiri bana bulur getirir misin oğlum? O gün Nuri Bey’in konağında tanımadığım birtakım adamlar vardı. Onların yanında manzumeyi yarıda bıraktım, dinlemeden kaçtım”. (Üİ,147) 172 5.2.1.2. Bireysel Edebiyattan Toplumsal Edebiyata Yöneliş Romantik şiirler, soneler yazan, Tevfik Fikret’i çok beğenen Hakkı Celis, cepheye gitmeye karar verdikten sonra, edebiyata, şiire bakış açısında büyük bir değişim gözlenir. “Hiç tanımadığım, bilmediğim bir adamın ıstırabından, neşatından (sevincinden) aşkından, bilir miyim daha nelerinden bahsetmesine ne lüzum var! Kimisi hatıralarını anlatır kimisi endişelerini söyler, kimisi su veya bu mesele hakkında ne kadar herkesten başka düşündüğünü anlatmaya çalışır. Niçin, niçin? Onlara soran var mı? Herkesin kendi derdi, kendi başından aşkın”. (KK, 178) Hakkı Celis, eleştirilerini daha da sertleştirerek sürdürür. “Bu yavan, bu tuzsuz ve mayasız edebiyata –affedersiniz- bir tek isim bulabiliyorum: zampara edebiyatı. Otuz yıldan beri kâh Edebiyatı Cedide; kâh ‘Fecriati’, şimdi de ‘hece vezni cereyanı’ adları altında hep bu çığır devam ediyor duruyor”. (KK, 179) Ona göre asıl şiirin, asıl edebiyatın tarifi şöyledir: “Mensup oldukları milletin itikatlarını, hezimetlerini; elem ve neşatını terennüm eden o büyük halk ve millet şairleri benim için daima mübarektirler. Şair denilen mahlûk biraz evliya ve kahraman arasında bir şey olmalıdır; Garbın ve Şark’ın eski şairleri böyleydi. Onun içindir ki, hâlâ hepimize tükenmez birer membadırlar. Son devrelerin ortaya çıkardığı cüceler, birtakım dolaşık yollardan sürüne sürüne bu membalara doğru gidiyorlar ve bize, oradan kâh bir tas, kâh bir avuç, kâh bir katre su getiriyorlar. Bütün bu cüceler bizim nazarımızda bu getirdikleri suyun miktarı derecesinde, aziz ve kıymetlidirler”. (KK, 180) Yakup Kadri, Hakkı Celis’in ağzından, kendisinin “edebiyat”ı nasıl algıladığını da ifade etmiş olur. Yazmış olduğu bir yazıda, o da, tıpkı Hakkı Celis gibi bireysel konuların fazlasıyla ele alınmasını eleştirir. “Türk entelektüeli, sahte, cılız ve çorak bir âlem içinde, bu âlem kadar sahte, cılız ve çorak bir dille, aldatan kadının, aldatılmış kızın, dar ihtiraslar içinde çırpınan delikanlının, züppe şehir beyinin psikolojisiyle meşgulken, engin deniz gibi uzak, engin deniz gibi yakın halk binbir türlü sesle derin ve nihayetsiz ıstıraplarını terennüm ediyor ve sesler tıpkı denizin sesleri gibi beyhude yere havalarda dağılıp kaybolur. Hâlbuki bunlar asıl 173 hakiki ve büyük millet edebiyatının kendi kendine topraktan fışkıran tabii ve halis malzemeleridir”.59 Yazar, başka bir yazısında kendi edebî serüvenini de şöyle anlatır. “Sanat şahsi ve muhteremdir! bayrağı elde, yıllarca, iniş yokuş yürümediğim yer, çatmadığım adam kalmadı. Sanat şahsi ve muhteremdir: Hiçbir şövalye kendi arması üstündeki döviz’i için eminim benim kadar candan cihada çıkmamıştır. Bu coşkunluğum, sanat perisi yolunda bu serdengeçtiliğim, ilk millî felaketimiz olan Balkan harbine kadar bütün ateşiyle devam etti. Fakat, ne vakit ki Çatalca önüne dayanan düşman toplarının sesini ta yatağım içinden işitmeğe başladım, hisseder gibi oldum ki, hayatta benim yaptığım mücadeleden daha mühimleri vardır. Balkan harbini daha bir sürü millî felaketler takip etti. Ben gene ‘sanat şahsi ve muhteremdir’ diyordum. Fakat onun yanı başında, hiç değilse onun kadar şahsi ve muhterem şeyler olabileceğini de düşünmeye başlamıştım. Nihayet 1914, 1918 geldi. Garp imperialismasının kandan ve yağmadan gözü dönmüş kurt sürüleri; bütün vahşetiyle bizim zavallı ağıllarımızın üstüne saldırdı ve ortada ne edebî cemiyetlerden, ne mukaddes sanat davalarından eser kaldı. O zaman, artık, bütün acı sarahatiyle anladım ki, istiklali uğrunda o derece ter döktüğüm sanat, evvela bir cemiyetin, bir milletin malıdır. Sonra da nihayet bir devrin ifadesidir. Bunlardan tecrit edilmiş bir sanatın ne manası, ne kıymeti vardır. Müstakil sanat müstakil vatanda olabilir”.60 Yakup Kadri’nin anlattığı bu sanatsal serüven, Hakkı Celis’inkiyle fazlasıyla benzeşmektedir. 5.2.1.3. Edebiyat Gerçek Hayatı Yansıtmalıdır Üç İstanbul’da Şair Mehmet Raif, Adnan’ın yazmakta olduğu Yıkılan Vatan adlı romanını “gördüğün şeyleri yazmalıydın” diyerek eleştirmek ister. Bu eleştiriyle, Adnan’ın yer yer abartıya kaçan romantik, hayalci anlatımı da eleştirilmiş olur. Ancak, Mehmet Raif, Adnan’ın romanıyla ilgili heyecanı, gururu karşısında bu eleştiriyi dile getirmekten vazgeçer. (Üİ,103) 59 60 Yakup Kadri Karaosmanoğlu, “Millî Tasarruf ve Halk Edebiyatı”, Kadro, 2 (Şubat 1932), s.26-28. Yakup Kadri Karaosmanoğlu, “Bir Kıssa ve Bir Hisse”, Kadro, 14 (Şubat 1933), s.25-27. 174 Romanlardaki trajik unsuru, gerçek hayatta da görmek isteyen Doktor Hikmet, bunu başaramamanın düş kırıklığını yaşar. “Gerçi, edebiyat, hassaten, Doktor Hikmet’in müptelası olduğu son devir edebiyatı, Paris’e dair bile olsa gene hayatın feci, iğrenç ve adi taraflarını ona hakikatte olduğu gibi göstermekten çekinmemiştir. Fakat, bir fukara çocuğun aç kalışı, bir masumun haksız yere cezaya çarpılışı, zeki ve ehliyet sahibi bir gencin hüsran ve muvaffakiyetsizlik içinde sönüp gidişi, içkiye düşkün bir amelenin fezahat ve cinayet içinde çöküp çürüyüşü veyahut çok defa Zola’nın romanlarında görüldüğü gibi, her insanın kendi varlığı dibinde bir çirkin ve galiz hayvan saklayışı bile, sanat sahasına girince bir ulvi tragedya mertebesine erer, bir mukaddes hadise olur. Hâlbuki Doktor Hikmet, şimdi burada, bu trajik unsuru da bulamıyordu ve bütün Paris’in kalabalığı onun gözleri önünde herhangi bir şehrin ahalisi gibi gündelik küçük kaygıların, gündelik, iş ve güçlerin alelade sıkıntılarını taşıyarak geçiyordu”. (BS,134) 5.2.1.4. Yabancı Eserler, Sanatçılar Edebiyat-ı Cedide’nin edebiyat dünyasına egemen olduğu dönemde yabancı yazarları okuyan gençlerin sayısı da az değildir. “En ziyade zevk aldığı kitaplar, Gyp’nin romanları, yeni tiyatro piyesleri ve Paris’in mizahi gazeteleriydi. Gyp, ona bir ikinci ana, bir, ikinci mürebbiye olmuştu. Bu muharririn romanlarındaki serbest tavırlı, yarı oğlan, yarı kadın genç kızlar, üzerlerinde ruhunu biçtiği modellerdir. Denilebilir ki, sabahtan akşama kadar her gün bütün meşguliyeti bu genç kız tiplerini hayta tatbik etmekten ibarettir”. (KK, 17) Voltaire, Freud II. Abdülhamit dönemi İstanbul’unda bilinen yazarlardır. Müslümanlığın medeniyet olduğu düşüncesi, Voltaire’in desteğiyle kanıtlamaya çalışılır, “Müslümanlık medeniyettir, dedi, sen biliyor musun ki Kur’an’daki Yusuf’un kıssası Homeros’un Odysse’sinden çok yüksektir... Bu benim lafım değil. Voltaire’in fikri! Oku Voltaire’in Kamus-ı Felsefi’sini!” (Üİ,495) Mithat Cemal, Freud’un kuramlarına açık göndermeler yapar. “Süheyla oğlunu öptü. Fakat öptüğü erkek birdenbire o kadar Adnan’dı ki dudaklarını emmeye 175 başladı. Birdenbire utandı, ürperdi. Fakat Salim, yirmi beş yıl evvel Süheyla’ya ders veren Adnan kadar güzeldi. İki eliyle oğlunu göğsünden itiyordu; dudakları yine bir türlü Salim’in dudaklarından kopmuyordu. İçinden kendi kendine: ‘Ne yapıyorsun? Canavar mı oldun Süheyla?’ diyor, sonra kendi kendine cevap veriyordu. Neden canavar olacaktı? Yirmi beş sene evvelki kocasını öpüyordu... Süheyla şezlongdan kalkarken kucağından bir kitap düştü. Adnan yerden aldı, karısına verirken kitaba baktı: Ooo, Freud’u okuyordun demek?” (Üİ,507) İktitaf, özel edebiyat hocalarının okuttuğu bir kitaptır. Ancak, bu kitabı okuyan öğrenciler arasında “Haumais’yi Mademe Bovary’nin kendisine tercih ederim; Vautrin’i de Goriot Baba’ya” (Üİ,98) diyebilecek kadar edebiyatla ilgili kimseler de vardır. Ekonomi, kültür ve medeniyet alanlarında sürdüğünü düşündüğü Millî Mücadele’ye katılmakta tereddüt eden Ahmet Nazmi, durumunu edebî örneklerle açıklamaya çalışır. “Bilmem, Fransızların büyük decadent şairi Charles Baudelaire’i tanır mısın? Devrinin romantik edebiyatına ilk sıtmalı raşeyi getiren bu hastalıklı dehanın doğuşunu, yine o devrin en büyük tenkitçilerinden bir olan Sainte-Beuve şöyle bir hijyenik endişeyle karşılamıştı: “zavallı çocuğum senin her şeyden önce, güneşe, açık havaya ihtiyacın var. Günün birinde bir deniz kıyısında seninle beraber dolaşmak fırsatını bulursam, bil ki, ayağına bir çelme vurup seni ummanın dalgaları içine itmekten kendimi güç zaptedeceğim”. Sainte-Beuve, bu metaforla genç şairi, hayata, tabiata, hayat ve tabiatın sonsuz ve ezeli güzelliklerine çağırmak istiyordu. Şairin, bu tecrübeli ve ihtiyar üstat sözüne kulak asmadığını ve ölünceye kadar korkunç bahtın pençesinde kıvranıp kaldığını biliyorum; fakat, ona bir cevap verip vermediğimden haberim yoktur. Ben onun yerinde olsaydım: “Bu denizin suları çok bulanık üstadım. Dibini görmediğim bir şeyin içine atılmak istemem” derdim”. (P,222) Cumhuriyet Türkiye’sinde Pierre Loti’ye, Aziyade’ye ait levhalar bulmak mümkündür. “Bunlar, kara mezar taşından ziyade, ilk çağlardan arta kalma Asur ya da Gildan putlarını andırıyordu. Gövdeleri, tıpkı o putların gövdesi gibi biçimsiz ve hantaldı. Kapanık yüzleri tıpkı bu putların yüzü gibi ifadesizdi. Hemen hepsinin çenesinden aşağıya bir uzun Buhtunnasır sakalı sarkıyordu. Fuat, bu acayip insan grubuna önce, egzotik ve antika bir kabartma seyreden yabancı bir turist tecessüsüyle 176 baktı. Kendi kendine: ‘İşte Pierre Loti İstanbul’undan bir levha’ dedi. ‘Burada, Aziyade’nin bütün atmosferi var. Cami duvarı, çınar ağacı, ezeli bir rüyaya dalmış görünen insan kafaları ve nihayet müezzin, müezzinin sesi.’ Zira, bu sırada bir yandan da ezan okunuyordu”. (P,588) 5.2.1.5. Yerli Edebiyatçılar ve Eserleri “Bütün ömrü roman okumakla geçmiş bir kadın” olan Münire’nin okudukları da Türk edebiyatının önemli eserleri arasındadır. “Olgunluk çağına geldikten sonra bana en çok zevk verenlerin Ahmet Mithat Efendininkiler olduğunu biliyorum. Bunlar arasına, biraz daha sonra okuduğumuz binlerce sayfalık cinayi sergüzeştleri de katmam lazım gelir. Ekmekçi Kadın’la Mecnuneler Tabibi beni, çok defa sabahlara kadar uykusuz bırakan, yahut da bütün vak’aları ve şahıslarıyle rüyalarıma giren bu çeşit romanların en belli başlılarındandır. Daha sonraları, gerçi, bu gibi eserlerden artık zevk almamaya başladım ve kendimi tamamı ile hissi romanlara verdimdi. Hikâye şeklinde olsun, tiyatro şeklinde olsun bu tarz kitaplardan da okumadığım kalmadı. Ihlamurlar Altında kadar İçli Kız’ı da hâlâ gözyaşlarımla ıslatıp dururum. Nihayet, şu günlerde Vecihi adında bir genç muharririn füsununa kapılmış bulunuyorum” (HOŞ, 11) Panorama romanında, polis teşkilatındaki bozulmaya değinen yazar Tevfik Fikret’in Sis şiirinden yaptığı alıntıyla, bu durumu pekiştirmiş olur. “Mesela maiyetinde çalışan, ya da başka komiserlerin maiyetinde bulunan polis memurlarının ahlak ve seciyeleriyle meşgul olmaya koyulurdu. Bunların hangileri, hangi yankesici gruplarıyla ortaktır; filan yerdeki kasa hırsızlığıyla-komiser de dahil olmak üzere –o mıntıka zabıtasının münasebet derecesi nedir? Kendisine mahsus gizli ve yer altı yollardan bunları meydana çıkarmakta büyük bir zevk duyardı. Hele, bu gibi meseleleri tahkik ederken ele geçirdiği ipuçları onu, Emniyet Müdürlüğü’nün bazı yüksek makamlarına kadar iletti mi, sevincinden ellerini avuşturmaya, kıs kıs gülmeye başlar, ya da hayatta, o zamana kadar meçhul kalmış realitelerden birini 177 keşfetmiş bir hâkim tavrıyla Tevfik Fikret’in mektepteyken ezberlemiş olduğu şu mısralarını mırıldanırdı. Milyonla barındırdığın escad arasından Kaç nasiye vardır çıkacak pak ü dırahşan? Örtün, evet, ey haile... Örtün, evet, ey Şehr; Örtün ve müebbed uyu, ey facire-i dehr” (P,90) 5.2.1.6. Edebî Dil Edebiyat-ı Cedide’nin güç anlaşılırlığı, Naim Efendi gibi eski dile, Osmanlıca’ya vakıf bir İstanbul beyefendisinde bile son derece somut bir biçimde gözlenir. “Naim Efendi adeta yeni kıraat dersine başlamış bir çocuk gibi, kelimeleri heceliyor, bir cümleyi bin zahmetle sonuna kadar ya tamamlıyor, ya tamamlayamıyor veya tamamladıktan sonra da okuduğu şeyin manasını iyice kavrayamıyordu. Vakıa bu, Edebiyat-ı Cedide külliyatından bir romandı. Naim Efendi ise, bütün ömründe hiç roman okumamıştı. Bununla beraber, onun bu kitapta anlayamadığı şey, ne eserin terkibi mahiyeti ne muharririn maksat ve gayesi idi, doğrudan doğruya kelimelerin manasıdır ki ona müphem geliyor, doğrudan doğruya cümlelerin teşkilindedir ki bir yabancılık, bir gariplik buluyordu. Fakat sonraları, torunları yetişip de aynı dili evin içinde konuşmaya başlayınca, onun nazarında bu kelimelerdeki garabet de yavaş yavaş zail olmaya ve bu cümlelerdeki garabet de yavaş yavaş kalkmaya başladı” (KK,13) 5.2.1.7. Edebî Eleştiri Okumayan, bilinmeyen, ancak, kendisini fazla önemseyen Jean Lavaliere edebî eleştiri ile ilgili görüşlerini şöyle ifade eder “Tenkit, bazılarının zannettiği gibi bir sanat değildir, bir ilimdir. Değişmez, ezeli kaideleri-ne diyorum? Kanunları 178 vardır. Edebî kıymetleri Jules Lemaitre veya Anatole France usulüne göre ölçmeğe kalkışanların aklına şaşarım. Çünkü, bu usulün adı, serapa usulsüzlüktür. Bu efendiler iddia ederler ki kritik nisbidir. O halde ne kadar insan varsa, ne kadar zevk ve mizaç varsa, bir edebî eser hakkında o kadar criterium olmak lazım gelir.Buna nasıl imkan verirsiniz?” (BS,144) 5.2.1.8. Politik Edebiyat Demokrat Parti’yi eleştiren Cahit Halit, ülkemizdeki politika edebiyatının seviyesizliğinden şikâyet eder: Siyasi nutuk ve yazı seviyesi bu memlekette hiç bu kadar aşağılaşmamıştı. Uluorta boşalan, sövüntü ve sayıntı gerizlerine, haydi, burnumuzu tıkayıp kafamızı çevirelim. Fakat, en entelektüel geçinenlerimizin şu köşe başı avukatlıklarına, şu meydan lafazanlıklarına ne diyelim? Politika edebiyatı, gerçi, hiçbir yerde, hiçbir devirde, asıl edebiyat, halis edebiyat mertebesine erememiştir. Ama, bunun, izdeki kadar, öbürünün aşağısında kaldığı hiç görülmemiştir. Sonra, o ne kötü diyalektik yarabbim! kâh mantık ve kelime oyunlarıyla, kâh mugalata ve ağız kalabalığıyla, bazen de İskenderiye gramercileri ve safsatacıları devrinden kalma birtakım tekerlemelerle muarızı susturmak usulünün, son skolastiklerle beraber tarihe karıştığını ve ‘ilm-i simya’ gibi bir fikrî ayıp haline geldiğini bilen yok mu, bu diyarda?” (P,574) 179 5.2.2. Basın 5.2.2.1. Basının Gücü Basın, kamuoyunu yönlendirmede oldukça etkili bir unsurdur bazı durumlarda, yalnızca kamuoyunda değil bireylerin kaderlerinde de etkili olabilmektedir. İncelediğimiz romanlarda da basının gücü vurgulanır. Yakup Kadri Hüküm Gecesi’nde Ahmet Kerim’le Ahmet Samim’in yazılarını Yahya Nebi’nin sesine benzetir. “Herkesin sustuğu o yıldırma devrinde gerçeği söyleyen bu iki yazarın sesi, bir zamanlar çölün içinden Orşilim beldesine haykıran Yahya Nebi’nin sesi gibi memleketin en ıssız köşelerine kadar yayılıyor ve kimini kızdırıyor, kimini ürkütüyordu”. (HG,14) İttihat ve Terakki’ye muhalefet eden grubun önde gelen isimlerinden olan Ömer Bey, elinde bulunan ve hükümet üyeleri ile ilgili bazı belgelerin gazetede yayınlanmasını ölümcül bir etki yaratacağını düşünmektedir. “Malumu âliniz; hücumlar bir takım vesikalara dayanılarak yapılacak olursa daha çok kuvvet kazanır. Tesirleri daha ‘mortel’ (ölümcül) olur. Bu bakımdan iddia edebilirim ki, sözüm yabana Meşrutiyet Nazırlarından birçoğunun canı benim elimdedir. Öyle değil mi Hasip Bey ne dersiniz? Mesela muhterem Maliye Nazırının Meşrutiyetten iki yıl önce acizlerine yazdığı ‘arizayı’ Nida-yı Hakikat’te bir neşredecek olsak, ha-ne dersiniz, bir neşredecek olsak?” (HG, 21) İttihat ve Terakki’nin yayın organı haline gelen Hak gazetesinin başındaki Süleyman Nazif, Moloh Tanrısına benzetilir. “İttihat ve Terakki bu mücadele devrinde, hemen hiçbir cepheyi boş bırakmıyordu. Doğrudan doğruya Dahiliye Nezaretinin verdiği ödenek ile Hak adında bir gazete, memleketin genç ve yaşlı hemen bütün aydınlarını, bütün edebiyatçılarını, şairlerini, yazarlarını, âlimlerini bir araya toplamış, yani ittihat ve Terakki safına çekmişti. Süleyman Nazif gibi kuvvetli bir polemist, bu gazetenin başına getirilmiş, halkın bütün demogojik heyecan kabiliyetini son dereceye varmış bir hararetle kaynatıyor ve bu Moloh tanrısının karıştığı kazana kim düşerse artık bir daha felah bulmuyordu”. (HG, 140) 180 Üç İstanbul’da “Direklerarası’nın Don Kişot’u” Dilaver, yazının gücüne dayanarak, ittihatçılar için bir tehlike olmayı ummaktadır. “Karisiz, muharrirsiz gazetelere bir nevi yazı yazmaya başlamıştı. Hükümetten sonra en kuvvetli şey “basılmış yazı” idi. Yazısından korkacaklar, ittihatçılar onu içlerine almak isteyeceklerdi. O, cemiyet’e girmeyecek, dışarısında kalarak bir tehlike kesilecekti”. (Üİ,454) Panorama romanında, iflasla sonuçlanan ve mahkemenin el koyduğu kooperatif projesinin sahibi Servet Bey, mahkemeden değil, ama basın’dan korkmaktadır. “Onun gözünü korkutan tek düşman, basındı. “Efkâr-ı umumiye” denilen gözle görülmez, elle tutulmaz, fakat varlığı her yerde hissedilir amacının bu kâğıttan kalkanı, ona, tunçtan daha sert, çelikten daha kırılmaz bir silah gibi geliyordu. Bunun bir örümcek ağına benzeyen sütunlarında kendi adının dolayısıyla geçtiğini (zira Servet Bey’in şahsından bu işte şimdiye kadar açıktan açığa bahis bile edilmemişti) ya da ima yoluyla zikrolunduğu günler (...) Bankası idare meclisi başkanının bütün huzuru ve rahatı elden gidiyor; o fıkrayı teşkil eden kelimeler, birer küçük haşere haline inkılap ederek, onu derisinin en hassas noktalardan iğnelemeye, ısırmaya başlıyordu. Bu yüzden bazı geceler, gözüne uyku girmemekte ve biçare adam sabaha kadar didinip kaşınmadan baş alamamaktaydı”. (P,384) 5.2.2.2. Basına Sansür İkinci Abdülhamit dönemi, basına çok sıkı sansür uygulanan bir dönemdir. Muhalif gazetelerden Meşveret’i bulundurmak, hatta bu gazeteyi bulunduran kişiyi tanımak Zaptiye Nezaretinde sorgulanmak için yeterli bir gerekçe oluşturmaktadır. Üç İstanbul’da Adnan da, bu gerekçeyle Zaptiye Nezareti’ne götürülmüştür. (Üİ,258) Basına uygulanan sansürü Ahmed İhsan Tokgöz de türlü örneklerle anlatır. “Sadrazam Kâmil Paşa’nın bir görevinden ayrılışında, değişikliğe ilişkin padişah yazısında “hasbelicab” (gereğince) sözünde eliflam’ın elif’i lam harfinden sonra gelerek “hasblaicab” biçiminde yayımladığından, Abdülhamit küplere binmiş ve bir 181 gecede Takvim-i Vakayi tümüyle kapatılmış; Reşid Mümtaz Bey bir daha devlet memurluğunda kullanılmamak koşulu ile görevinden alınmış ve bu görevden almanın nedeni ilan olunmuştu. Bu, bir Çarşamba akşamı oluyordu ve bizim bundan haberimiz yoktu; ertesi sabah duyduk Perşembe günü acele Babıali’ye çağırıldım. Matbuat Müdürlüğü’nde oluşan komisyonun karşısına çıktığım zaman heriflerin hallerinden fena halde ürktüm. Servet-i Fünun’un o gün çıkan sayısındaki Jacgues romanının son paragrafı ve ‘mabadı (arkası) var’ sözcükleri kırmızı kalemle çizilmiş olarak ortadaydı. Son paragraf şöyleydi: ‘Elde bir gazete lazımdı; iş görüldükten sonra gazetenin kapatılması kolay idi.’ Ve bana soruyorlardı: -Siz Takvim-i Vakayi’nin kapanacağını nereden duydunuz?”61 Basına sansür uygulayan yalnızca Abdülhamit değildir. Memlekete hürriyet getirmek iddiasıyla ilan edilen II. Meşrutiyet sonrasında da bu durum devam eder. İttihat ve Terakki komitesi muhalif basına karşı oldukça hoşgörüsüz bir tutum takınır. Hüküm Gecesi’nde İttihat ve Terakki muhalifi olan gazeteciler karşımıza çıkar. Bu dönemdeki sansür, genellikle, gazete kapatmak şeklindedir. Ancak, muhalif gazetecilerin pek çoğu öldürülme korkusu içinde yaşarlar ve bu da muhalefete yönelik oldukça etkili bir baskı unsurudur. “O sıralarda her yeni muhalif gazetenin çıkışı, halk arasında, Meşrutiyetin ilanı gibi bir tesir yaratıyordu ve bu çeşit gazetelerin her biri, kendi ehemmiyetine göre hükümetin ve devletin üstünde bir hüküm ve nüfuz kazanıyordu. Bu halin ağırlığını pek iyi sezen ittihatçılar ise, herhangi bir ilin kendi aleyhlerine silahlı ayaklanmasından ziyade, muhalefet basınının bu geçici kalkınışlarından ürküyordu. Bereket versin ki, Lütfi Fikri Bey’in kanunu oldukça yardımlarına yetişmişti. Bu kanuna göre en hafif bir yerme ve kötüleme işi bir gazetenin kapatılmasına yeter sebepti. Fakat, buna karşılık basın da, kendini savunmaya yarar birtakım hilelerle donanmış bulunuyordu. Mesela bir gazete kapandı mı hemen ertesi gün yerine bir başka adla yine aynı gazete çıkıyor ve bu bazen herkesi güldüren bir çocuk oyunu halini alıyordu. Nitekim, Tanin ve Tanzimat Gazeteleri bir hafta içinde yedi çeşitli adla çıkmış ve sonunda hükümet bu tedbirdeki ciddiyetsizliği görüp gazete kapatmaktan vazgeçmişti”. (HG, 125) 61 Ahmed İhsan Tokgöz, Matbuat Hatıralarım, İstanbul, İletişim Yayınları, 1993, s.75. 182 Bir cinayete kurban giden gazeteci Ahmet Samim, öldürüleceğini anlamış gibidir. “Çok zamandır, artık ne tehdit mektubu gönderiyorlar, ne sokakta arkamdan yürüyorlar, ne de bundan birkaç ay önce sık sık olduğu gibi, başımı belaya sokmak için bana çatmak manevrası yapıyorlar. Bu sessizlik, bu ağır davranış ispat ediyor ki, iş ciddiyete binmiş, artık göz korkutma usulünü bırakmışlar ve işe geçmeğe karar vermişlerdir”. (HG, 43) Öldürülen tek gazeteci Ahmet Samim değildir. Sada-yı Millet yazarı, Zeki Bey de aynı akıbete uğrar... “İşte, Zeki Bey bu sahadaki ihtisas ve itibarına dayanarak Sada-yı Millet’te çok gizli işaretlerle dolu, bir sura polemikler yayınlamağa başlamıştı. Bunun elinde ayrıca bazı kimseleri suçlayıcı birtakım vesikalar da bulunduğu söyleniyordu. Fakat zavallı adam, bunları yayınlamağa vakit bulamadı. Onu da bir akşam Samim gibi evine giderken karanlıkta arkasından vurdular... Bu ittihat ve Terakki’nin muhalefete en sakar darbelerinden biriydi. Aksi bir tesadüf eseri olarak bu sefer, katiller de ele geçmiş bulunuyordu. Mesele er geç mahkemeye düşecekti. Düştü. Zeki bey’in davası bir skandal havası içinde ve bütün İstanbul halkının gözcü önünde görülmeye başladı... Bu mahkeme, Türkiye’nin göğsünde birdenbire patlayan bir ur gibiydi. Bundan fışkıran irinlerin, kanların kirletmediği, lekelemediği ittihatçı kalmıyordu. komitenin, bu bir çeşit kokması gibi bir şey oldu. İttihatçılar çabaladıkça batıyorlardı”. (HG, 135) Panorama romanında da kapatılan gazetelerle, sorgulanan gazetecilerle karşılaşırız. Kapatılan Yol gazetesinin yazarlarından Fuat da bunlardan biridir. “Fuat Yol gazetesini hatırlayınca, kendini bir kere daha bu odada konuşulan şeylerden, bu odadakilerin endişelerinden, merak ve tecessüslerinden uzak hissetti. Zira oradayken geçirdiği son üç, dört hafif kâbus devresi, onu muhitin bütün realitelerinden ayırmış, kendi kafasının zindanı içine kapatmıştı. Geçirdiği kâbus, diyoruz. Bu da geçti mi, geçmedi mi? Pek malum değildi. Gerçi, Emniyet Müdürlüğü takiplerinden yakayı sıyıralı epeyce olmuştu. Gerçi, artık evinin etrafındaki abluka kaldırılmıştı. Ama, yatak odasının dolabından alınıp götürülen kitaplarla not defterleri henüz geriye gelmemişti. Ve bunların geriye gelmemesi, hakkındaki araştırmaların devam ettiğine bir delildi. Bundan başka Fuat, daimi bir göz hapsi altında bulunduğunu da hissediyordu”. (P,349) 183 5.2.2.3. Azınlık Gazeteleri, Yabancı Gazeteler, İstanbul Dışında Çıkan Gazeteler Hüküm Gecesi’nde Despina, ülkede olup bitenleri Rumca gazetelerden takip etmektedir “Bizim gazeteler hepsini yazıyorlar. Samim’i öldürten hükümettir diyorlar. Çünkü, o ki vurmuştur, işini tamam polisin gözü önünde yapmıştır”. (HG,91) Bu ifadeden Rumca gazetelerin biraz daha sansürsüz haber yapabildikleri anlaşılmaktadır. Ahmed İhsan Tokgöz, aynı durumun İstanbul dışında çıkan Türkçe gazeteler için de geçerli olduğunu belirtir. “İstanbul gazeteleri bir şey yazamadığı için. Filibe’de, Sofya’da çıkan Türkçe gazeteler İstanbul’da kucak kucak satılırdı. Halk, herhangi bir kaynaktan haber almak istiyordu”.62 Bazı gazete sahiplerinin Rum ya da Ermeni olmaları, Ahmed Samim’i “Rumlardan para alma” suçlamasıyla karşı karşıya bırakır. “Herkes gibi Ahmet Samim de pek iyi biliyordu ki baş yazarı olduğu gazetenin sahibi Kozmidi adında bir Rumdu. Nitekim, sabah gazetesinin sahibi de Ermenidir. Lakin, bu Kozmidi Efendi aynı zamanda bir Osmanlı mebusu idi. Yani, devletin bütün işlerinde reyi olan, devletin bütün sırları kendisine açık bulunan, istediği vakit millet kürsüsünde bütün millet namına söz söyleyen ve pek çoğu Türklerden hatta hele başı sarıklı hocalardan meydana gelmiş bir muhalefet partisinin stratejisini yöneten ve Türkiye vatandaşlığı haklarına, belki de Ahmet Samim’den daha çok sahip olan bir adamdı. Şu halde ona bu hakları, bu selahiyetleri verenler nasıl oluyor da onu, yalnız Ahmet Samim’in yanında gördükleri vakit “Vatan haini, Alçak! Casus! Yunanlı!”diye bağırmaya başlıyorlardı?” (HG,49) Doktor Hikmet, İzmir’de yabancı gazete ve dergileri kolayca bulabilmekte ve herkesin gözü önünde açıp okuyabilmektedir. Je sais Tout, Les Annalles gibi Fransızca dergi ve gazeteleri okuyan, hatta onlara abone olan Doktor Hikmet, Bu durumu İzmir’in İstanbul’dan farkı olarak görür”. (BS,27) 62 a.g.e., s.109. 184 İstanbul’da da bazı yabancı dergi ve gazeteleri bulmak mümkündür... Belkıs gibi modayı Avrupa dergilerinden takip eden kadınların varlığı da bunun bir örneğidir. 5.2.2.4. Basına Eleştiri Türk basını bazı dönemlerde ulusal duyarlılığa aykırı biçimde hareket etmiş olduğuna dair iddialar her dönemde dile getirilmiştir. Bu iddialar, özellikle Mütareke dönemindeki İstanbul basınına yöneliktir. “Bir süre Ali Kemal’in baş yazarlığını yaptığı İkdam gazetesi, işgalle ilgili ilk haberi (açıklamaları) 17 Mayıs’ta veriyor… İşgal haberi birinci sayfanın ancak son sütununda yer bulabiliyor. Toplumun işgale karşı yoğun tepkilerinin gazeteye iletilmesi karşısında sessiz kalamadığı için, bu tepkilerden ikisine yer vermek zorunda kalıyor. Bu tepkileri okuduğumuzda Türk milletinin, bu mütareke basınının aksine, işgale karşı ne denli şiddetli ve yoğun bir direniş gösterdiğine tanık oluyoruz. Yıldırım gibi yağan ulusal tepkilere direnemeyen ve bunları küçülterek yayınlamak zorunda kalan İkdam gazetesi, bu görüşlere katılmıyor. Halkın tepkisine karşın “yüce hükümet” dediği Damat Ferit hükümetinin çalışmalarının işgalciler tarafından iyi karşılanmasını, iyiye yorulmasını bekliyor! Yani işgalcinin merhametine sığınıyor! Mustafa Kemal karşıtı Damat Ferit’in Ali Kemal’li hükümetinin yanında yer alıyor… Halkın tepkisi yerine işbirlikçi hükümetin görüşlerini yayınlıyor”.63 Bu iddialarda doğruluk payı bulunduğu inkâr edilemez. Ancak, bu iddiaların o dönem basınının tamamına yöneltilmesinin bazı haksız suçlamalara yol açabileceği de göz ardı edilmemelidir. Halil Ramiz, Cumhuriyet dönemindeki Türk basınını şu sözlerle eleştirir. “Bazen vazifesi icabı, -zira, Halil Ramiz, merkez idare heyetinde matbuatla eğitim işlerine bakar-memlekette çıkan gündelik, haftalık, aylık gazete ve mecmuaları gözden geçirdikten sonra kafasının içinde bütün bunlardan ne kaldığını yoklardı; Bir hiç daima bir hiç. Ve hayalinde memleketin bütün matbaalarını boşta dönen çarklar gibi görürdü. Çoğu Halk Partisinden yardım gören bu irili ufaklı basım ve yayım 63 Hulki Cevizoğlu, İşgal ve Direniş, Ceviz Kabuğu Yay., Ankara, 2007, s. 43. 185 müesseselerinin günde kim bilir boş yere kaç ton kâğıt, kimbilir boş yere kaç yüz litre mürekkep israf ettiğini düşünerek yüreği burkulurdu. Kendi kendine: ‘Bu boşluğu doldurmak, bu kof ve nafile yazılara bir parça kan ve can verebilmek için ne gibi çarelere başvurmalı, ne etmeli, neylemeli?’ diye sorardı. Ortada, Kurtuluş Savaşı kadar mühim bir kalkınma davası var; geri bir ülkenin ileriye doğru itilme hamleleri var. Yeni baştan bütün kafaları ve ruhları durmadan işleme cehdi var. Hiçbir muharririn yazısında, hiçbir şairin şiirinde bunlara dair –heyecansız beylik bir kaside edebiyatından başka – tek can alıcı bir satıra neden rast gelinmiyor? Ara sıra Türk inkılabı ya da doğrudan doğruya Büyük Türk inkılapçısı hakkında çıkan yabancı eserler bile bu doruk ve sönük Türk basınına aksederken bütün rengini, hararetini kaybediyor”. (P,127) Bu eleştirinin, söz edilen dönemle sınırlı tutulduğunu belirtmemiz gerekir. Romanlarda Türk basınını eleştiren, suçlayan bir tutum hâkim değildir. Hüküm Gecesi’nde gazete idarecilerinin, sahiplerinin iktidara göre tavırlarını değiştirmeleri de basına yönelik bir eleştiri olarak görülebilir. “Rejim değişeli artık muhalefetle ilgisini kesmek lüzumunu duyan gazete sahibinin gerek Ali Kemal’e, gerek Ahmet Kerim’e matbaasından ayrılmak zorunda kalsınlar diye reva görmediği kötü muamele kalmıyordu. Muhalefet devrinde elli liraya yakın maaş alan Ali Kemal’in aylığı ine ine otuza, oradan yirmi beşe indi. Ahmet Kerim, yazılarını imzalarken imzasız yazı yazmağa ve daha sonraları artık hiç yazmamağa zorlandı. Genç adam, açlıktan ölmeyecek kadar bir ücrete karşılık, şimdi yalnız gazetenin tertip ve tashih işlerine bakıyor ve bu işler onu bazen gece yarılarına kadar masasının önünde iki büklüm çalışmaya mahkûm kılıyordu”. (HG, 253) Ancak, Hüküm Gecesi’nde basınla ilgili eleştiriler bununla sınırlı değildir. Kendisi de bir gazeteci olan Ahmet Samim, gazetecilikle fahişelik arasında benzerlikler bulur ve gazetecinin anlattığı hakikatin doğruluğunu şüpheyle karşılar. “Ahmet Kerim kendi kendine: “Günlük bir gazete yazarıyla bir kaldırım fahişesi arasındaki benzerlikler yalnız bundan ibaret değil” dedi. “Bunun da, onun da biricik sermayesi halkın budalalığıdır. Amme efkârı bunların birinde hakikat ihtiyacını, ötekinde aşk ihtiyacını tatmin ettiğine inanır. Hâlbuki fahişenin verdiği aşk ne derece samimi ise gazetecinin söylediği hakikat de o derece doğrudur”. (HG,13) 186 5.2.2.5. Yalan Haberler, Satılık Gazeteler Üç İstanbul’da Uşak Ahmet’in Cevat’ı vurması, İstanbul gazetelerinde pek çok değişikliklerle süslenerek anlatılır. “Gazete ertesi sabah cinayeti uzun yazdı yalnız bir muhabirini Raşelle görüştürecek kadar ufak bir yalanlar. Çünkü müddeiumumilik Raşel’i kimseyle görüştürmüyordu. Fakat gazete bunun da kolayını buldu: Yalana Raşel’in saçlarını, gözlerini taktı ve yalan bu çehreyle o kadar güzeldi ki, okuyanlar sarı saçlı, lacivert gözlü yalana bayıldılar. En ciddi bir gazete, bu yalana tenezzül etmedi; yalnız bir nevi edebiyat yaptı... Bu ciddi gazetenin buraya kadar ve bundan sonra yazdığı şeyler, dört defa atılan silah gibi ancak dörtte bir doğruydu”. (Üİ,490) Erkanıharp Müşiri, Avrupa gazetelerinin de para karşılığı istenen haberi yaptıklarını söyler. “Avrupa gazetelerinin Yıldız Sarayı’nda “silsile-i fiyat cetveli” vardır. İstediğiniz Avrupa gazetesinin bana adını söyleyin; bende size o gazetenin namusunun fiyatını söyleyeyim beyefendi!” (Üİ,176) Gazetelerin bazı haberleri değiştirmesi ya da süslemesi kimi durumlarda olumlu ve gerekli bir tavırdır. Bulgar kuvvetleri İstanbul’a yaklaştığı zaman, Rum gazetelerinin de, tıpkı Türk gazeteleri gibi, asılsız haberlerle Türk ordusunun başarılarını anlatması, Hüküm Gecesi’nde olumlu bir ifadeyle verilir. Özellikle savaş zamanlarında ya da millî birliğe, heyecana ihtiyaç duyulduğu zamanlarda gazetelerin halkı ümitlendirmek, cesaretlendirmek gibi amaçlarla bazı haberleri değiştirmeleri ya da uydurmaları sık rastlanabilecek bir durumdur. 187 ALTINCI BÖLÜM MEKÂN OLARAK İSTANBUL 6. MEKÂN OLARAK İSTANBUL 6.1. Semtler 6.1.1. Yüksek Zümrenin Bulunduğu Semtler Mithat Cemal ve Yakup Kadri’nin romanlarında pek çok yalı, köşk ve konakla karşılaşırız. Bu durum, İstanbul’un pek çok semtinin de, bu binalara ev sahipliği yapmak nedeniyle, romanlarda yer almalarına yol açmıştır. Bu semtleri “zengin semtler” olarak değerlendirmek mümkün gözükse de bu, çok genel geçer bir durum değildir. Hüküm Gecesi romanında Samiye’nin yaşadığı konakla, Ahmet Kerim’in küçük, yoksul evinin aynı semtte bulunması, konaklara ev sahipliği yapan semtlerin yalnızca zenginlerin ikamet ettiği yerler olmayabileceğinin bir örneğidir. Üç İstanbul romanında pek çok yalı, köşk ve konakla karşılaşırız. Bunlardan ilki, Kuzguncuk’tadır. Burası, 93 Harbi sonrası, Adnan’ın annesiyle birlikte muhacir olarak sığındığı Sait Paşa’nın yalısıdır. Kuzguncuk semti, bu yalıdan söz edilen satırlar dışında, bir daha karşımıza çıkmaz. Bu nedenle, semtle ilgili herhangi bir bilgi ya da izlenime rastlanmaz. Aynı romanda, Hidayet’in konağı ise Cağaloğlu’ndadır. Burası, Adnan’ın kaçmak istediği, ancak, bunu bir türlü başaramadığı, kendisini gitmekten alıkoyamadığı bir konaktır. Adnan’da Meşrutiyet döneminde, ünlü ve zengin bir avukat olunca, Cağaloğlu’nda taş bir konağa yerleşir. Romanda, semtin adı bir kez de, Mahmut Nedim Paşa türbesine ev sahipliği yapması nedeniyle geçer. Cağaloğlu, Panorama romanında da matbaaların yoğun olduğu bir semt olarak yer alır. Basın dünyasında bir iş arayan Fuat, Cağaloğlu’ndaki matbaalarda, idarehanelerde günlerce dolaşmıştır. Romanda önemli bir yer tutan, Maliye Bakanının konağı, Bozdoğan Kemeri’nde yer alır. Burayı, yakınındaki Fatih semtiyle birlikte değerlendirmek 188 mümkündür. Konaktaki ölüm, cenaze gibi olaylarda Fatih mahallesindeki cami, imam, kahvehane devreye girer. Hidayet’in dedesi Kazaskerin, Ratip’in konakları ve Hacı Hulusi Paşa’nın köşkü Beylerbeyi’nde yer alır. Ratip, Kazaskerin konağı ile ilgili oldukça fazla ayrıntıdan söz eder. Bu konak, tüm ayrıntılarıyla eski Osmanlı konaklarının tipik bir örneğidir. Ancak, diğer konaklarla ilgili bilgi yoktur. Hacı Hulusi Paşa’nın köşkünün, ilerde, Sakallı Vasfi tarafından icra yoluyla satın alındığını görürüz. Mesire yeri olarak da değerlendirebileceğimiz Kâğıthane, bazı dönemlerde pek çok Osmanlı şehzadesinin, paşasının köşklerine de ev sahipliği yapmıştır. Abdülhamit de henüz şehzade iken Kâğıthane’de bulunan köşkünde yaşamaktadır. Kağıthane, orada bulunan bir şehzadenin zurna çaldırması nedeniyle, Raşel’e alay konusu olmasıyla romanda bir kez daha geçer. İstanbul’un en güzel yerlerinden olan Çamlıca, Nur Baba romanında, Nigar’ın halası Ziba Hanımefendi’nin büyük sofalı, geniş bahçeli köşkünün bulunduğu yerdir. Hep O Şarkı romanında ise, Şahende Hala’nın büyük kızının oturduğu köşk Çamlıca’dadır. Şahende Hala buradan şöyle söz eder. “Ablanın – büyük kızından bahsediyordu- oturduğu köşk de Çamlıca’nın öyle ferah-feza bir yerinde ki, insanın canına canlar katar. Bağlık, bahçelik, koruluk, neresinden baksan bir başka manzara. Bir yandan Adalar, öbür yandan Boğaziçi ayaklar altında. Üç gün kaldım orada. Gözüm gönlüm açıldı. Gençleştim adeta”. (HOŞ, 111) Bu satırlarda Çamlıca’nın Şahende Hala’nın psikolojik dünyasında yarattığı olumlu etkilerden söz edilmektedir. Mithat Cemal ve Yakup Kadri, romanlarında pek çok semte yer vermiş, ancak bunlardan çok azını bireyin duygu dünyasıyla ilişkilendirmişlerdir. Çamlıca da bu semtlerden biridir. Kanlıca, Kiralık Konak, Nur Baba ve Hep O Şarkı romanlarında karşımıza çıkar. “Kanlıca koyunun dünyanın hiçbir yerinde bulunmayan tabii bir aksisadası vardır. Boğaziçi’nin meşhur mehtap alemleri bu körfezde yapılırdı. Güzel sesli hafızlar, musikişinaslar burada şarkı ve gazeller okurlardı. Bülbülderesi bülbüllerinin sadâları pek meşhur olduğu için erbâb-ı merak, eski tabirle âvâz-ı andelib, bülbül sesini dinlemek için Kanlıca koyuna gelirlerdi”.64 sözleriyle doğal güzellikleri övülen Kanlıca, Kiralık Konak romanında, Naim Efendi’nin konağına ev sahipliği yapar. 64 Ragıp Akyavaş, Âsitane I, Ankara, Türkiye Diyanet Vakfı Yay., 2004, s.137. 189 Tüm güzelliğine rağmen, Seniha ve Cemil yaz mevsiminde Kanlıca’ya taşınma geleneğinin bırakılmasından oldukça memnundurlar. Cemil’in memnuniyetindeki temel etken Kanlıca’nın, ulaşım zorlukları nedeniyle, Beyoğlu civarında geçireceği zamanı azaltmasıdır. Kanlıca, zaman içerisinde, İstanbullular tarafından da tercih edilmeyen bir semte dönüşür. Ragıp Efendi’nin Naim Efendi’ye söylediği şu sözler bunun açık tezahürlerindendir. “Bahusus ki Kanlıca’ya rağbet gittikçe azalmaktadır. Tarabya’da, Büyükdere veyahut Yeniköy’de olsaydı anlardım. Fakat bundan sonra Kanlıca’da koca bir yalının içinde kim gider oturur?” (KK, 82) Nur Baba romanında Kanlıca, Nigâr’ın dergâha katılmadan önce yaşadığı yalının bulunduğu semttir. Hep O Şarkı’da ise Münire’nin yaz mevsimlerini halasıyla birlikte geçirdiği yalı Kanlıca’dadır. Şahende Hala’nın hoşgörüsü nedeniyle, bu yalı Cemil ile Münire’nin buluşma yeri olarak da karşımıza çıkar. Sodom ve Gomore romanında oldukça önemli bir yer tutan ve o dönem İstanbullularının ahlakı zayıflıklarının en açık biçimde görüldüğü mekânlardan olan Major Will’in yalısı Yeniköy’dedir. Kiralık Konak romanında, Naim Efendi’nin konağı, romandaki en önemli mekândır. Yazar, ayrıca bu konağa simgesel anlamlar yüklemiş, Batılılaşma hareketi öncesindeki tüm bir eski nesli bu konakla birlikte ele almıştır. Bu konak da Cihangir’dedir. Büyükada, Kiralık Konak romanında karşımıza çıkar. Seniha ile Cemil’in halaları Necibe Hanımefendi’nin köşkü buradadır. Seniha’nın hava değişimi için gittiği Büyükada, romanda önemli olaylara sahne olur. Romanlarda adı geçen diğer birçok semtten farklı olarak, Büyükada bireylerin sosyal yaşamlarında, duygusal yaşamlarında etkin rol oynar. Yabancı otelleri, otellerdeki baloları, kırlarda düzenlenen kadınlı-erkekli akşam yemekleri ile Büyükada eğlenceli, hareketli bir sosyal yaşama sahne olur. Seniha ile Faik’in aşkları da adanın doğal güzellikleri içinde başlar. Büyükada’da doludizgin yaşanan bu aşk, İstanbul’da Naim Efendi konağına gönderilen imzasız mektuplara kadar varan dedikodulara yol açar. Baltalimanı da Hep O Şarkı romanında, Münire ile Cemil’in yaşadıkları çifte yalıların bulunduğu semt olarak karşımıza çıkar. Cemil’in babası Hakkı Paşa’nın düzenlediği saz âlemleri sayesinde, Baltalimanı da bazı günlerde, pek çok sandalın, kayığın yanaşıp toplandığı, kalabalık bir yer haline dönüşür. Aynı romanda ev 190 sahipliği yaptıkları yalılar, konaklar sayesinde Vaniköy, Fazlıpaşa gibi semtlerin de adı geçer. Panorama romanında, tüm bir servetten ve babasından kalan son mal olan yalısına haciz tebligatı gelen Osman Nuri Bey, durumu ailesine “Emirğan Rıhtımı’nın genişletilmesi meselesi” diye açıklar. Eşini teselli etmek isteyen Seniye Hanım, yalıdan ve semtten şikâyet ediyor görünür. “Burada adeta bir gurbette gibiyiz. Çarşı uzak, pazar uzak, hele kışın ısınma, gidip gelme zorlukları, başlı başına bir dert”. (P. 103) Bu satırlarda Emirğan da başka Boğaz semtleri gibi, neredeyse “taşra” olarak algılanır, uzaklığı ve ulaşım zorlukları dile getirilir. Tarabya, Üç İstanbul’da iki kez karşımıza çıkar. İlkinde, Filistin’de Yahudi devleti kurmak için Abdülhamit’ten yer satın almaya gelen Theodore Herzl’in Abdülhamit tarafından ağırlandığı yerdir. Adnan’ın yakın arkadaşı Moiz de bu kişiyi ziyaret etmek için Tarabya’ya gidenler arasındadır. Bunun yanı sıra, Adnan’ın günlerce misafir edildiği ve Süheyla ile evlendiği, Mısırlı Prens Hasan ile Prenses Bahire’nin köşkleri de Tarabya’dadır. Tarabya, Kiralık Konak romanında da Ragıp Efendi’nin Kanlıca’ya tercih edildiğini söylediği semtler arasındadır. Panorama romanında da Müteahhit Sırrı Bey, “en yüksek lüks hayat zirvesine vardığını hissettiği” (P,204) Tarabya’daki yalısında “kendi görgüsünü ve kendi hanedanlığını dünyaya ispat hevesiyle”, Servet Bey’in ailesi şerefine bir ziyafet verir. Görüldüğü gibi, romanlarda yalı, köşk ve konaklara ev sahipliği yapan pek çok semtin adı geçer. İlk bakışta, bu semtleri “zengin” diye nitelendirmek akla gelse de, bu durum her zaman geçerli değildir. Burada değerlendirdiğimiz semtler, sakinleriyle, barındıkları insanlarla yoğun bir ilişki içinde görünmezler. Yazarlar, daha çok, bu binaların içlerine yönelmişlerdir. Pek çok semtin adı, yalnızca köşkler, yalılar sayesinde romana girmiştir. Bu durumda, yalı ya da konak sakinlerinin, semtin diğer sakinleriyle yakın ilişkiler içinde olmamalarının etkisi büyüktür. Büyükada, Çamlıca gibi doğal güzellikleri ön plana çıkan semtlerin, roman kişileri üzerinde olumlu etkileri olduğunu görürüz. Ancak, bunlar dışında, semtler roman kişileri ya da olay örgüsünde etkin bir rol oynamazlar. 191 6.1.2. Orta Sınıf, Klasik Türk Mahalleleri Mithat Cemal ve Yakup Kadri’nin romanlarında karşımıza çıkan klasik Türk Mahallelerinde millî ve manevi değerlere bağlılık, zengin semtlere oranla, daha yoğundur. Ancak, yazarların bu semtlerden daima ve yalnızca olumlu biçimde söz ettikleri söylenemez. Her iki yazarın da romanlarından, roman kişilerinden bazıları temiz Türk mahallelerine özlem duyarlar. İsimleri belirtilmese de, bu mahallelerin orta sınıf, klasik Türk mahalleleri oldukları aşikârdır. Sodom ve Gomore’de Necdet, kendisinin de içinde bulunduğu, bir parçası olduğu istanbul’dan uzaklaşmak, kaçmak ister. Sığınmak istediği yerler de yine İstanbul’dadır. Necdet, belli semt adları vermese de, gitmek istediği yerlerin yoksul Türk mahalleleri olduğu anlaşılmaktadır. “Orada, buranın Madam Jimson’larına, Leyla’larına, Major Will’lerine, de Rochepierre’lerine, Azize Hanım’larına, Nermin’lerine, Fanny Moore’larına, Orhan Bey’lerine, Captain Marlow’larına karşılık babaları savaş gitmiş yavrularının beşiğini sallayan temiz ve sabırlı kadınlar, vücutlarını Allah tarafından kendilerine teslim edilmiş bir kutsal emanet gibi saklayan genç kızlar, bunların üstüne şefkatle titreyen nur yüzlü nineler ve Anadolu’ya dair son iyi haberleri bildiren gazeteyi bir muska gibi devşirip cebine yerleştirdikten sonra sanki kendisini bütün dünyanın hazinelerine sahip bir adam kadar mesut hisseden fakir vatandaşlar vardı”. (SG,193) Rum kızı Despina’nın Beyoğlu’ndaki evinde, onunla birlikte olan Ahmet Kerim, o gecenin sabahında Beyoğlu’ndan bir an önce kaçıp temiz Türk mahallelerine ulaşmak ister. “Hele şu anında sessiz, temiz Türk mahallelerinin ruhu üzerinde acayip ve esrarlı bir çekiciliği vardı. Bu mahallelerde herkes çoktan uyanmıştır. İhtiyar nineler, soğuk su ile abdestlerini alıp namazlarını kılmıştır. Aile babaları beyaz örtülü sedirlerin üstünde çocuklarıyla dizdize sabah kahvaltılarını ediyorlardır. Genç kızlar keten veya patiska gecelik entarilerinin içinde yarı çıplak, musluklara yanaşıyorlar ve beyaz kokusuz sabunla şakır şakır yıkanıyorlardır”. (HG,95) Ahmet Kerim, istediği “Türk atmosferi”ni nerelerde bulduğunu ilerleyen satırlarda ifade eder. “Bu düşüncelerle yürüye yürüye, bir de baktı ki Harbiye 192 Mektebi’nin önüne gelmiş, Nişantaşı’na doğru yol alıyor. Gereği gibi sabah olmuştu. Sokaklar uyanmaya, kımıldamaya başlamıştı. Ahmet Kerim kendisini artık büsbütün Beyoğlu’nun tesiri dışında hissediyordu. Burada atmosfer Türk’tür. Beyaz sabun kokan, beyaz entarili kız kadar Türk’tür. Kendi mahallesinin yakınlarına doğru yaklaştıkça bu duygu onda daha çok beliriyor. Havada lavanta çiçeği, Edirne sabunu ve bir parça da kekik kokuyor. Bu kokuları belki de Ahmet Kerim’in muhayyilesi icat ediyor. Çünkü, çocukluğundan beri, kendi evinde, annesinin çamaşırlarında duyduğu kokular bunlardır. Ahmet Kerim aslına her geri dönüşünde, her tahlil ve mürakebe anında bu kokuları duyar. Onun için millîyet bu kokudur”. (HG, 96) Romanlarda orta sınıf, klasik mahalleler olarak beliren belli başlı mahalleler şunlardır. Aksaray, eski İstanbul’un sembollerinden biri olarak görülen bir semttir. “Aksaray başka cihetlerden de eski İstanbul’un timsali sayılırdı; mesela devirdeki kalem efendilerinin, hulefaların, mümeyyizlerin pek çoğu bu semtten olduğu gibi, memleketin birçok tanınmış karagözcüleri, ortaoyuncuları, sazcıları, sonra camekânları deve derisi karagözlerle, çıkartma resimlerle, elvan ve meşk kâğıtlarıyla dolu olan eski aktarları da en çok bu civarda göze çarparlardı. Sonra, gene İstanbul’un o zamanlar on ikileri denilen maruf kabadayılarının reisi Arap Abdullah Paşa buralı olduğu gibi onun peykleri de ekseriyetle Aksaray’da bulunurlardı. Aksaray’ın bir hususiyeti de İstanbul yangınlarının bir kısmında Yusuf paşa kahvelerinin çok şöhretli, çok kalabalık bir geçit yeri olması idi”65. Üç İstanbul romanında Aksaray, ön plana çıkan yoksul semtlerden biridir. Burası, benzer ekonomik koşullara sahip, benzer sosyal sınıftan insanların yaşadığı, komşuluk ilişkilerinin yoğun olduğu, tekdüze yaşamların sürdüğü bir semttir. Mithal Cemal, bu semtteki gündelik yaşamı şu satırlarla gözümüzde canlandırmaktadır. “Zaten, Adnan, ne vakit romanını yazmaya otursa mutlaka bir aksilik olacaktı: Ya Aksaray’ın bütün kedileri damda bir kadın meselesi çıkaracaklardı; ya komşunun kundaktaki çocuğu bir sistem dahilinde ağlayacaktı; ya karşıki evde karı koca kavgası yine başlayacaktı; ya sokakta akkâmlar kıyamet koparacaklardı; ya dam akacaktı; yahut da bugünkü gibi, kilidi tutmayacak, şu hınzır kapı muttasıl açılacaktı”. (Üİ,9) 65 Osman Cemal Kaygılı, Köşe Bucak İstanbul, Selis Kitaplar, İstanbul, 2003, s.107. 193 Aksaray’da oturmak, bazı durumlarda Adnan’ı aşağılama vesilesi olarak kullanılır. “Vekilharç Salih’le Adnan’ın terzileri birdi. Sonra, ikisi de Mermer Yalı’dan aylık alıyorlardı. Salih’in gözünde Adnan’ın kendinden farkı yoktu. Müsaviydiler. Ve Belkıs salonda olmadığı zaman Salih, Adnan’la arkadaş olmaya kalkışıyordu. Adnanda, lakırdıyı kısa kesiyor, birdenbire salona girecek olan Belkıs’ın gözü önünde bu adamla arkadaş vaziyetinde yakalanmamaya dikkat ediyordu. Salih bunu anlıyor, Adnan’ı küçültmek için yalıdan çıkarken arkasından koşarak: “Bir gün Aksaray’a yolun uğrarsa geçip bir kahveni içeceğim inşallah!” diyordu” (Üİ,261) Hüküm Gecesi’nde de Aksaray ve yakınındaki semtler karşımıza çıkar. Ahmet Kerim’in hiç görmeden, sesine âşık olduğu, ancak daha sonra, ailesinin entrikaları nedeniyle nefret ettiği ve bunun üzerine intihar eden Samiye, Aksaray’da büyümüş bir genç kızdır. Abisi (ağabeyi) defterhanenin birkaç mecidiye aylıklı memurlarından biriyken Aksaray’da Sinekli Bakkal sokağında oturan Samiye, abisinin Beyoğlu Belediyesi’ne başkâtip olması üzerine Teşvikiye’ye taşınır. Aksaray, bu ailede çok da olumlu anılmamaktadır. “Sinekli Bakkal’daki o aşağı hayat şartlarından sıyrılıp bu konağa yerleşir yerleşmez ilk düşüncesi yaşlı anasına sırf onun hizmetine bakacak bir hizmetçi tutmak ve kız kardeşine bir piyano alıp hemen piyano derslerine başlatmak oldu. Gerçi, Selim Necati Bey’in kız kardeşi Samiye bu konağa gelmeden önce musikiden büsbütün kısmetsiz değildi. Doğuştan bir istidat bu genç kıza o cehennemin bucağında bile kendi kendine ut çalıp şarkı söylemek imkânını vermişti”. (HG, 99) Samiye’nin ölümünün ardından, ona dair bir şeyler duymak isteyen Ahmet Kerim, genç kızın yakını sayılabilecek Şerife Hanım’ı Aksaray yakınlarındaki yoksul mahallelerde arar. “Aksaray’dan Hobyar’a, Hobyar’dan Horhor’a oradan Fatih’e veya Şehzadebaşı’na giden iç İstanbul’un bütün ıssız, loş ve eğri büğrü sokakları Ahmet Kerim’in biricik gezinti yerleri oldu. Yürürken yaşlı kadınlardan başka hiçbir kimse dikkatini çekmiyor ve bunlar da çoğunlukla sımsıkı peçeli oldukları için bir türlü yüzleri göremiyordu. Ahmet Kerim, beş on gün içinde, o semtlerde ne kadar türbe, ne kadar çeşme, ne kadar saçak, ne kadar kırık mermer ve çatlak duvar varsa hepsini ayrı ayrı ezberlemişti. Bazen, bu her gün aralıksız gördüğü şeylerden bıkıp 194 yeni keşiflerde bulunmak ümidiyle Edirnekapı’ya ya da Topkapı’ya kadar yürürdü. Buralarda yabani otlarla ıssız, harap evler hüküm sürmeye başlar”. (HG, 161) Üç İstanbul’da, Hüküm Gecesi’nde yoksulluğuyla yer bulan Aksaray, Panorama romanında, gerici unsurların yoğun olduğu bir semt olarak karşımıza çıkar. Nitekim, Fuat ile Ahmet Nazmi’nin öldürüldükleri tarikat ayini, Aksaray civarında gerçekleşmiştir. Üç İstanbul romanında Aksaray’la ilgili belirgin bir olumsuz tutumdan söz edilemez. Ancak, bir başka yoksul mahalle olan Sofular için durum böyle değildir. “Sofular Mahallesi’nden bu iki araba geçerken dört atın adımından sesin tak-ı zaferleri uçardı. Bu iki konak arabası o iki evin önünde ne demektir? Onu anlamak için Sofular Mahallesi’ni tanımak lazımdır. Burası güneşin, ayın bile güzelleştirmekten ümidini kestiği yerdi; geceleyin, karşısına dikilirse ağaç denen güzel şeyden insan bu mahallede korkardı. Esmer evler güneşli günlerde simsiyahtı. Mehtaplı gecelerde çamur taşın salyası ve toprağın kabaran safrasıydı. Ceza Kanunu’ndaki zindan penceresizdir. Sofular Mahallesi’nin karanlık gecelerindeki zindan hem penceresiz, hem kapısızdı”. (Üİ,196) Romanda bu mahalleyle ilgili olarak göze çarpan olumsuz tutumda bazı mahalle sakinlerinin rolü büyüktür. Yalnızca kişisel çıkarlarına göre hareket eden, bu çıkarlar doğrultusunda jurnalcilikten kaçınmayan, kolayca siyasi tutum değiştiren, seçim sandığı başında beklemeyi karısının cenazesine gitmeğe yeğleyen Sakallı Vasfi; eş cinsel ilişkiler içindeki Melahat; eşini, bulduğu her fırsatta aldatan ve onun ölümünden sonra da genelev işletmecisi olan Macide bu mahallenin sakinlerindendir. Ancak, mahallede yalnızca bu tür bireysel ahlaksızlıklardan söz edilemez. Mahalle halkı, müşterileri aracılığıyla kendilerine küçük kolaylıklar sağlayan, adam kayıran fahişe Macide’yi iyiliklerle anarken, siyasi koşullar değişince, onun evini taşlamaktan çekinmez. “Kadını, mahalle halkı saray adamları sırasına koymuştu ve Sofular Mahallesi’nde Macide’nin iyiliğini görenler artıyordu. Gümrüğe koca kayırmak, yatı mektebine çocuk yerleştirmek için gelen ve haykıra haykıra: ‘Allah gül yüzünü soldurmasın!’ diyerek evin kapısını çeken yemenili kadınlar, bu evin mahalleye yüz karası olduğunu söyleyenleri yalnız kısık seslerle tasdik ediyorlardı” (Üİ,288) Bireylerin ve mahalle halkının hareketlerinde ekonomik nedenler göz ardı edilemese de, tek başına bu neden yeterli görünmemektedir. 195 Romanda Cerrahpaşa semtinin de adı geçmektedir. Yazar, bu semtin ekonomik durumuyla ilgili bilgi vermese de, burada oturan roman kişileri ve onların gündelik yaşamları, semtle ilgili olarak genel bir panorama çizmektedir. “Adnan bu adamı susturmak için bu kurban bayramı Cerrahpaşa’daki eve gidiyordu. Araba kapıda vaka olarak durdu. Cumbada bir kadın başı, kalkan kafesin altında, entarili, fesli Fransızca Muallimi Kadri; sokakta iki çocuk; dilenci, turşucu, posta müvezzii; eczacı çırağı hep birden durdular”. (Üİ,184) Bu satırlarla Aksaray’a benzediğini düşündüğümüz Cerrahpaşa’da oturan Fransızca Muallimi Kadri’nin ekonomik durumu da hiç iyi değildir. “Zerzevatçının çocuğu geldi; söylendi söylendi, gitti” dedi. Bu bir yalandı; fakat bu evde doğruya en çok benzeyen yalan alacaklılardan birinin sokak kapısında söylenmesiydi”. (Üİ,186) Burada belirtmemiz gereken bir nokta, Sofular Mahallesi’nin Macide’si ile Cerrahpaşa’nın Zehra’sı arasındaki benzerliktir. Her iki de yoksul yaşamlar sürmektedirler. Macide, eşinden hiç hoşlanmazken, Zehra’da eşine yönelik olumsuz duygular gözlenmemektedir. Ancak, her iki kadın da eşlerini aldatırlar. Eşlerinin ölümünden sonra ekonomik sıkıntıları artar. Her ikisi de sonunda fahişe ve genelev işletmecisi olurlar. Yazar, bu iki kadının kaderlerindeki benzerlikle, ekonomik koşulların insanları hangi durumlara sürükleyebileceğini anlatmış olur. Ancak, özellikle Macide’de tek nedenin ekonomik olmadığını da eklemek durumundayız. Hep O Şarkı’nın yalılarda doğup büyümüş Münire’si ile Cemil’i de, Münire’nin evliliğinden sonra, buluşabilmek için Zeyrek semtine gitmek zorunda kalırlar. Yazar, bu semtin yoksulluğunu türlü şekillerde belirtir. “Bunun üzerine bir takım acayip sokaklardan geçerek Zeyrek yolunu tutmuştuk. Lakin, bu dile kolaydı. Bütün sokak çocuklarının arkamızdan bir teneke çalmadıkları kalmıştı. Evlerin kapı aralıklarından, cunbalarından bir takım örtülü kadın başları uzanıyor, her birinden türlü türlü hayret sesleri çıkıyor ve ben, utancımdan ne yapacağımı bilmeyerek ellerimle yüzümü kapıyordum. Fatma Hanım boş yere beni teskine çalışıyordu: - Gelin hanımcığım, ne var böyle telaşeye düşecek? Bir şey yapmaz bunlar insana. Hem onlar size bakmıyorlar. Ömürlerinde hiç görmedikleri şu koçoya bakıyorlar. Siz de gülüp geçiverin, bu yabanilerin haline”. (HOŞ, 89-90) Yazar, bu satırlarla Münire ile Zeyrek halkının birbirlerini ne kadar garipsediklerini, Münire’nin onlara ne kadar yabancı olduğunu ifade eder. Akıllara Yaban romanını 196 getiren bu tutum, Fatma Hanım’ın Zeyreklileri “yabaniler” şeklinde tanımlamasıyla da pekişmiş olur. Fatih semti, Üç İstanbul romanında, önce “sarıklıların mekânı” şeklinde sunulur. “Dağıstanlı Hoca, Fatih’teki sarıklılardan ayrı adamdır. Baş açık namaz kılar. Dostları ona “ayran içen luther” derler”. (Üİ,43) Bu semt ve yakınındaki Süleymaniye’de “sarıklıların” yoğunluğunu İlber Ortaylı şöyle açıklar. “Fatih Sultan Mehmet Han, Fatih Camii çevresinde Sahn-ı seman dediğimiz Avrupa dillerinde sekiz auditorium anlamındaki en yüksek tahsil kurumunu meydana getirmiştir. Burayı bitiren kimseler 16. asırda Kanuni Sultan Süleyman’ın, Süleymaniye Camii civarında ihdas ettiği Süleymaniye medreselerini de, ki onlar daha yüksek bir kademeydi, ikmal ettikten sonra İstanbul Ruüsu alırlar… Bu semtlerin civarında da buna yönelik bir hayat oluşmuştu. Talebeler medresede yatar, kalkar, orada çalışırlardı. Bazı müderrisler oraya gelir, dersini verirdi”66. Bu semt, romanın sonunda camisiyle, kahvehanesiyle, imamıyla tekrar karşımıza çıkar. Ancak, bu kez, semtin ekonomik durumu daha ön plandadır. Burası imama göre “cenazelerinden bir su böreği parası bile çıkmayan” (Üİ,567) bir mahalledir. Bu düşünceyle, kahvehanede Adnan’ı gâvur ilan eden imam, eline tutuşturulan elli liralık banknottan sonra, cenazede Adnan’ı “beş vakit namazında niyazında sulehadan bir zat” (Üİ,570) ilan eder. İstanbul’un en eski semtlerinden olan ve pek çok tarihi eseri barındıran Üsküdar, Üç İstanbul romanında karşımıza çıkan semtlerdendir. Romanda, bu semtin adı ilk olarak Darbhor Reşit Paşa yalısı ile ilgili olarak geçer. Ancak, Üsküdar’la ilgili bilgiler, izlenimler ilerleyen kısımlarda yer alır. Uşak Ahmet’in öldürdüğü Cevat’ın annesi Üsküdar’da oturmaktadır. Bu kadın, hayatı boyunca kendisini reddetmiş olan oğlunun katilinin asılması için Avukat Adnan’a gelir. “Kadın Üsküdar’daki üç evinden ikincisini de bakkala rehin etmiş, onun parası koynunda, ölen oğluna bir avukat arıyordu”. (Üİ,509) Görüldüğü gibi, Üsküdar da, romanda adı geçen pek çok semt gibi başlı başına ele alınmamıştır. Sakinleri, semtin ekonomik yapısı hakkında fikir vermektedir. Ancak, aynı semtte bir yalının varlığından söz edilmesi, burayı, tamamen yoksul bir semt olarak değerlendirmeyi engeller. 66 İlber Ortaylı, Osmanlı’yı Yeniden Keşfetmek, Timaş Yay., İstanbul 2006, s.102. 197 6.1.3. Modern Hayatı Temsil Eden Semtler Mithat Cemal’in Üç İstanbul romanında, belirgin bir modern-eski İstanbul karşıtlığı ya da çatışması yer almaz. Yakup Kadri’nin romanlarında ise böyle bir çatışmadan söz edilebilir. Ancak, bu çatışma da yine, temelde semtler üzerinden anlatılmaz. Yazarlar yine, daha küçük mekânlara, binalara, bina içlerine yönelirler. Bu başlık altında değerlendirilebilecek semtler arasında Nişantaşı ve Şişli ön plana çıkarlar. Bunun temel nedeni ise, özellikle Şişli’deki apartman yoğunluğudur. Ulaşım kolaylıkları, apartmanların yoğunluğu ve apartmanların içlerindeki elektrik, havagazı gibi “asrın nimetleri” dışında bu semtlerde de modern olarak niteleyebileceğimiz unsurlar, ayrıntılar fazla sergilenmez. Üç İstanbul romanında Nişantaşı, Meşrutiyet döneminin zengin ve iktidara çok yakın avukatı Adnan’ın oturduğu semttir. Adnan’la Belkıs evlendikten sonra Nişantaşı’nda bir konakta yaşarlar. Bu konak, modern hayatın değil, ama “yeni”nin simgesidir. Abdülhamit’in Erkânıharp Müşiri’nin kızı Belkıs, Meşrutiyet döneminin önemli ismi Adnan’la Nişantaşı’nda yaşamaktadır. Vücuduyla, parmaklarıyla Süleyman, Selim devirlerini çağrıştıran Belkıs, Adnan’daki “yeni”liğe öfke duymaktadır. Nişantaşı da, Adnan ve oturdukları konak nedeniyle “yeni”yi çağrıştırır. Mütareke döneminde Nişantaşı, Naşit’in konağı ile ön plana çıkar. “Nişantaşı’nın saat beş çaylarında Naşit İngilizlerle memleketin batması lazım geldiğini konuşuyordu”. (Üİ,416) Üç İstanbul romanında ilk olarak II. Abdülhamit dönemi anlatılır. Bu dönemde adı hiç geçmeyen Nişantaşı, Meşrutiyet ve Mütareke dönemlerinde romana girer. Nişantaşı, Nur Baba romanında da modern hayatın semti değildir. Ancak, “birbirine zıt iki âlemin kutuplarından biri”dir. Nigar’ın Kanlıca ile Nişantaşı’ndaki yaşamı birbirinden çok farklıdır. “Kendi babasının on beş yirmi sene süren o kapalı, renksiz ve sessiz devrine rağmen havasında, hâlâ Safa Efendi ile kızı Ziba Hanım zamanına ait o aşifte şarkılardan, cuşişli (coşkulu) seslerden bir şey saklayan Kanlıca’daki yalı ile Madrid Sefiri Eşref Paşa’nın bir sefarethaneden daha resmî ve daha muntazam konağı, İstanbul’da birbirine zıt iki âlemin kutuplarını teşkil eder. Bu âlemin birinde hiçbir şeyin hududu yoktur, diğerinde her şey geçilmez bir çizgi içine 198 alınmıştır”. (NB,135) Bu satırlarda Nişantaşı, resmî, soğuk, fazlaca düzenli bir yaşam biçimini simgeler. Ancak, burada da yine esas olan semt değil, “ev”dir, konaktır. Yazar yine, dış’a değil, iç’e yönelmiştir. Nişantaşı, Hüküm Gecesi romanında da, ihtilal işlerini “sevk ve idare ettiği söylenen Damat Salih Paşa’nın” konağı sayesinde karşımıza çıkar. Romanda, Nişantaşı’nın bu konağa ev sahipliği yapmak dışında bir işlevi yoktur. Sodom ve Gomore romanında, Nişantaşı, Leyla’nın yaşadığı semttir. Leyla, Nişantaşı’nda yeni bir apartmanın ikinci katında, annesi ve babasıyla birlikte yaşamaktadır. Romanda, bu ev önemli bir mekândır. Leyla’nın ve ailesinin İtilaf Devletleri zabitleriyle özellikle de İngiliz subaylarla yakın ilişkileri, o zamanın İstanbul sosyetesinin ahlak dışı ve millî duyguları zedeleyici davranışları bu evde sıkça karşılaşılan durumlardır. Sodom ve Gomore’nin ilerleyen kısmında Nişantaşı ve Şişli birlikte değerlendirilir. Millî Mücadele’nin başarıyla sürdüğü, İzmir’in kurtarıldığı günlerde Nişantaşı ve Şişli kadınları tedirgin, ürkek, yabancı ruh halleri içinde anlatılır. “Nişantaşı’nın ve Şişli’nin çoğu şuh ve genç kadınları, hanım ninelerinin bol ve siyah çarşafları içinde, yüzleri kalın peçelerle örtülü, sarılmış, bohçalanmış birer gümrükten kaçırılan eşya haline giriverdiler. En hafif hareket, en ehemmiyetsiz gürültü onlara kalp çarpıntısı veriyor. Umacıdan korkan ürkek çocuklar gibi kulaklarını tıkayıp, gözlerini yumup hepsi bir köşeye sinmiş, kalmıştırlar. Sanki kafataslarının içinde bir tehlikenin gelişini haber veren bir çan ara vermeden çalıp durmaktadır. İşte bunların bir kısmı kendi ruhlarının selametinden emin olmayan şüphelilerdir. Bir kısmı cezayı muhakkak bilen günahlılardır. Bu kadınlar da mukaddes vatan kapısının anahtarlarıyla bir oyuncak gibi oynayan ve namuslarını yok pahasına yabancılara satan bir takım beyinsiz mahluklardır”. (SG,271) Kadınları tedirgin eden, ürküten, yabancılaştıran asıl unsurlar, Millî Mücadele’ye olan uzaklıkları ve namuslarını yabancılara satmış olmalarıdır. Bu satırlarda Nişantaşı ve Şişli, millî duygulardan ve olaylardan uzak ve -İtilaf zabitleriyle kurulan yakın ilişkiler, Avrupa devlerine bağlanan umutlar nedeniyle- Batı dünyasına yakın bir görünüm içindedir. Panorama romanında, yaşadıkları yalıya haciz tebligatı gelen Seniye Hanım, eşini teselli etmek için şu sözleri söyler: “Ne var sanki, yalıyı istimlak ederlerse. Biz 199 de kendimize Şişli’de bir küçük apartman bulur, taşınırız, hem Fuat için daha kolaylık olur, hem ev idaresi bakımından daha derli toplu yaşarız”. (P. 102) Seniye Hanım, Şişli’deki ulaşım kolaylıklarına ve bir apartman dairesindeki elektrik, banyo gibi kolaylıklara dikkat çeker. “Yalıyı boşaltma” meselesi gündeme gelince akla gelen ilk yerin Şişli olması, Şişli’nin apartmanlarla özdeş olarak algılandığını göstermektedir. Üç İstanbul romanında, Raşel’in sefarethane balosuna gittiğini duyan Şişli kadınları kıskançlık duygusuyla dolarlar. “Kaç gündür, Şişli apartmanları talihsiz kadınlarla dolu. Raşel’in sefaret balosuna gittiğini duymuşlardı. Birdenbire hepsi elmaslarından bıktılar. Servetlerinin bu neticelerini sade birbirlerine mi göstereceklerdi? Mademki bu gerdanlıkları, bu küpeleri sade bir kâğıt şirketi müdürünün karısı, bir tütün muhammiminin kızı görecekti; bunlar lüzumsuz şeylerdi. Bunlar ziynet değil, servetti”. (Üİ,386) Bu satırlarda Şişli kadınları, elmaslar içinde yaşayan, zengin kadınlar olarak gösterilirler. Bu kadınlarda kıskançlık duygusunun yoğun olduğuna dikkat çekilir. Şişli kadınlarının kıskançlığı Belkıs için de önemlidir. “Peşte’den İstanbul’a Belkıs Prenses döndü. Fakat Rus Prensi’yle evlenmesi Şişli’de hadise olamadı. “Rus Prensi!” diyorlardı. Mesut olacak kadar kıskanılmayınca Belkısda kendini mesut bulmamaya başladı”. (Üİ,438) Belkıs’ı rahatsız eden tek durum, Şişli’de kıskanılmamak değildir. Bir zamanlar Adnan’ı “sonradan görme” bulan Şişli’nin eski aileleri, boşanmalarından sonra Adnan’ı Belkıs’a oranla daha fazla takdir etmeye başlamışlardır. Adnan için düşünceleri şu şekle dönüşmüştür: “Çapkındı ama, Belkıs’ı hoş tutuyordu. Zaten çapkın olmayan koca var mıydı? Elverirdi ki aldatıldıklarını karıları anlamasınlar”. (Üİ,438) Bu satırlar, Şişli kadınlarının aldatılmakla ilgili düşüncelerini de anlatmış olur. Şişli, Kiralık Konak romanında “modern hayatın simgesi” olma durumuna tam anlamıyla kavuşur. Romanda Naim Efendi’nin konağı ile Servet Bey’in Şişli’deki apartmanı iki ayrı dünya, iki ayrı kutuptur. Biri eski’yi, diğeri yeni’yi simgeler. Asıl karşılaştırma konak-apartman arasındadır. Şişli, apartmanı barındırdığı için romanda yer alır. Şişli’deki apartman dairelerini hayranlıkla inceleyen Servet Bey, caddede de “Avrupa şehri” havasını bulur. “Cadde, genişliği, gürültüsü, telgraf, telefon, tramvay telleri, otomobilleri, ortasından geçen rayları, duvarlardaki ilanları ile onun beyninde tamamıyla bir Avrupa şehri manzarasını canlandırıyordu. Hele 200 yeni işlemeye başlayan elektrikli tramvay arabalarının çıkardığı sesler ona âdeta bir bando mızıka gibi geliyordu”. (KK, 142) Romanlarda Şişli de Nişantaşı da zengin insanların yaşadıkları semtler olarak karşımıza çıkar. Nur Baba ve Hüküm Gecesi dışında, bu semtlerin sakinleri olarak adı geçenler, muteber kişiliklere sahip olmayan insanlar olarak sunulurlar. Nişantaşı, Nur Baba romanında, diğerlerinden çok farklı bir yaşam biçiminin, dünyanın ev sahipliğini yapar. Nişantaşı ve Şişli’yi birlikte değerlendirmemizde, özellikle Sodom ve Gomore romanında Yakup Kadri’nin de bu iki semti birlikte değerlendirmiş olmasının rolü büyüktür. Nişantaşı, Nur Baba, Hüküm Gecesi ve Üç İstanbul’da konakların bulunduğu bir semt olarak karşımıza çıkar. Ancak, Üç İstanbul’da da Hüküm Gecesi’nde de bu konaklardaki yaşam, eski, klasik Osmanlı konaklarındaki yaşamdan farklıdır. Bu durum, Adnan’ın düşünmüş olduğu ve tamamladığı tüm ayrıntılara rağmen, Nişantaşı’ndaki konakta “yeni”nin çok baskın olduğunu düşünen ve bundan rahatsız olan Belkıs’ın tutumunu da açıklar. 6.1.4. Beyoğlu Beyoğlu, Yakup Kadri’nin romanlarında da Mithat Cemal’in Üç İstanbul adlı romanında da önemli bir yer tutar. Her iki yazarda da Beyoğlu, İstanbul’un diğer tüm semtlerinden farklı bir anlam taşır. İncelediğimiz romanlarda da, İstanbul’un yerleşim sisteminde de GalataBeyoğlu civarını birlikte değerlendirmek mümkündür. “Nedir Beyoğlu? Bizans devrinde Pera denirdi, bu “karşı” demektir. Şehrin hayatıyla, devletin bünyesiyle alakası olmayan, uzaktan gelme insanların yerleşip yaşadıkları yer, Pera olarak görülürdü. Bizanslı burayı sevmezdi. Tıpkı İstanbullunun, Osmanlı devrindeki İstanbullunun şüpheyle karşıladığı gibi”.67 İlber Ortaylı’nın sözünü ettiği bu şüphe, kimi durumlarda Galata-Beyoğlu civarını İstanbul’dan saymamaya kadar uzanır. “Yalnız hoşlanmadığı bir şey vardı: Köprünün öbür tarafına, karşıya geçmek. Kendi zamanının kadınları gibi karşıyı, 67 İlber Ortaylı, Üç Kıtada Osmanlılar, Timaş Yayınları, İstanbul, 2007, s.167. 201 Galata’yı, Beyoğlu’nu ülkemden saymazdı. Halamın oğluya Beyoğlu’na çıktığımızı duyunca: -Oğlanı Frengistan’a götürmüşler! Eyvah! diye ağlamıştı”.68 Ahmed İhsan Tokgöz’ün anıları arasında anlattığı bu olay da, sözünü ettiğimiz durumun açık tezahürlerinden biridir. Üç İstanbul romanında Adnan, Beyoğlu’ndan nefretle söz eder. “Beyoğlu! Damarsız, kansız bir toprağın ayağa kalkmasını andıran bu beyaz binalar! Çamurun bayramlık elbisesini giydiği, taşın sonradan görme olduğu bu caddeler! Panayır tiyatrolarına benzeyen bu evler! İçinde Konyalı Rum’un, Antepli Ermeni’nin komita oynadığı odalar! Bu yerde en korkak gözler, bir şapkanın gölgesinde korkunç olur ve bir şapkanın altında bu sokaklarda Samatyalı Şarlman’lar, Tatavlalı Venedik Dojları dolaşır. Bu tahta bıçaklar, bu mukavva bombalar, Moskof bayrağının altında durduğu gün demirdir, alevdir. Şebinkarahisarlı kadar alaturka dalavereye aklı eren bu yerli firenk! Eski ter ve ekşi lavanta kokan bu kokona! Sonra bu Konsolos medeniyeti! Sonra bu vatansız sokaklarda, bir damla ecdat kanı gibi Cuma günleri bikes dolaşan bayrak! Sonra, yüzünü ağyar gözlerden dizlerinin arasında gizleyen dul kadınlar gibi bu yıkık Kamerhatun Camii! Beyoğlu, fethedilmeyen İstanbul’dur”. (Üİ,50-51) Adnan’ın romanında yer verdiği bu satırlarda, Beyoğlu’nda yaşayan azınlıkların onu rahatsız ettiği gözlenir. Gerçekten de bu bölgede yaşayan Türk nüfus oldukça azdır. Adnan, İstanbul’da iki ayrı dünya bulur. Bunlardan ilki, “bizim” İstanbul’dur ve romanda Süleymaniye Camii ile özdeşleştirilir. İkincisi ise “bizim olmayan” İstanbul’dur ve Adnan bu İstanbul’un merkezine de Beyoğlu’nu yerleştirir. Beyoğlu’nun kimi durumlarda İstanbul’dan çok farklı bir diyar gibi algılandığını şu satırlar da doğrular: “Beyoğlu karnaval günlerinde cadde ve sokakları, her nevi eğlence yerleri ile çok değişik hayat tezahürlerine sahne olur. Bunları seyreden İstanbullu delikanlılar kendilerini imparatorluk payitahtından uzak bir diyarda zannederler. Yalnız zaman zaman dinledikleri Türk musikisinden alınmış parçalar az da olsa onlara yabancılıklarını unutturur. Alafranga dans, cadde ve sokaklarda tertip edilen eğlenceler, muhtelif seviyelerde kadın erkek münasebeti, konuşmalarda kullanılan dil ve takınılan tavır ananevi Osmanlı terbiyesine göre yetişmiş delikanlıların alışmadıkları, yabancı oldukları hususlardır. Ancak İstanbul’da ikamet eden müslüman olmayan halkın tertip ettiği bu eğlencelere, 68 Ahmed İhsan Tokgöz, Matbuat Hatıralarım, İletişim Yayınları, İstanbul, 1993, s.28. 202 müslüman ahalinden bazı erkekler de iştirak etmektedir. ‘Rezalet dökümü’ birçok beşerî arzunun Beyoğlu cadde ve sokaklarında sergilendiği sezilmektedir”.69 İlk zamanlarda yalnızca yerli azınlığın rağbet ettiği Beyoğlu gece hayatı, zamanla yerli müslüman halkı da cezbeder. “Geniş selamlığın dostları, misafirleri, ziyaretçileri, dalkavukları, ricacıları arasında çubuk ve kahvelerini içerek, saz yaptırarak, şiirden, politikadan bahsederek yaşamaya alışmış. 2. Mahmud devrinden kalan ricalin yanı başında, iyi kötü tahsillerini Avrupa’da yapmış veyahut oralarda memuriyet ve staj senelerinde alafrangaya alışmış nesiller yetiştikçe bu hayat benimsenir. Ve Beyoğlu, şehrin hayatına yapıcı ve yıkıcı çehreleriyle girer. Tiyatrosu ile birdenbire parlayan semt, Abdülaziz devrinde büyük otellerin, mağazaların, zenginler için kibar Avrupa terzilerinin, fakirler için hazır elbise mağazalarının ve her sınıf halk için Paris ve Avrupa ithalatı bir yığın eğlencenin, alafranga konserlerin, şöhretsiz muganniye ve rakkaselerin göz alıcı köşesi olur. Yeni teşkil edilen Altıncı Daire-i Belediye, etrafında toplanan eğlence hayatının değişik hadiseleriyle gazete dedikodularının baş mevzuu olur”.70 Galata, Beyoğlu civarı, romanlarda ahlaki zayıflığın en üst boyuta vardığı semtler olarak görülür. Birahaneler, meyhaneler, genelevler, hep Beyoğlu’ndadır. Üç İstanbul’da Adnan, Moiz ve Tevfik Galata’daki birahanede içki içtikten sonra Beyoğlu’nda İbil Sokağı’ndaki geneleve giderler”. (Üİ,16-17) Bu semtlerle ilgili olarak, Balıkhane Nazırı Ali Rıza Bey de benzer ifadeler kullanır. “Bir tarafta, Galata ve Beyoğlu taraflarında kumarhaneler ve şehveti gıcıklayıcı resimlerle süslenmiş gazinolar, balozlar, kafeşantanlar yavaş yavaş açılmakta ve bunlar sabahlara kadar açık bulundurulmakta idi… Yerli ve ecnebi karılarla dolu genelevler günden güne çoğaldı. Hele Karnaval zamanları Galata ve Beyoğlu taraflarına akan bir avareler seli hasıl oldu. Konak ve kira arabaları etrafa zifoslar saçarak son hızla gençleri o taraflara taşırlardı. Balolar, gazinolar ağız ağza dolu olup buralarda sabahlamak da adet oldu. Umumhanelerdeki cicili bicili kızların sürünmüş oldukları lavanta kokuları gençleri mest ve şakraklıkları da gönüllerini cezb ederek aşk ve alâka saikası ve kıskançlık parlayışı ile her şeyi yapmağa hazır bir hale gelirler. Bu yüzden nice feci vak’alar birbirini takip ederdi. Hele İstanbul’un her tarafına dal budak salan kumar belasına da halkımızın büyük bir kısmı kapıldı. 69 70 Şerif Aktaş, Ahmet Rasim’in Eserlerinde İstanbul, T.C. Kültür Bak. Yay., Ankara, 1997, s.23. Ahmed Hamdi Tanpınar, Beş Şehir, Dergâh Yayınları, İstanbul, 2006, s. 176. 203 Zengin gençler servetlerini, aylıkçı takımı maaşlarını, esnaf ve işçi güruhu kazançlarını hep Galata ve Beyoğlu âlemlerine sarfettiler”.71 Kiralık Konak romanında da Beyoğlu, benzer nitelikleriyle yer alır. “Hususiyle, Servet Bey’in oğlu Cemil, henüz yirmi yaşında bir mektep çocuğu olmasına rağmen, Beyoğlu’ndaki büyük lokantaların, gazinoların, barların, bazı eğlenceli evlerin sadık bir gediklisidir; bu yaşında birçok tiryakilikleri, vazgeçemediği bir çok itiyatları, ve ikinci bir tabiat haline girmiş zevkleri, hazları vardır. Hemşiresine ara sıra delicesine sevdiği bir metresinden bahsettiği de olurdu. Bittabi, bu metresi de yaz kış Beyoğlu’nda oturanlardandı”. (KK, 15) Yazar, Cemil’in metresinin Beyoğlu’nda oturduğunu “bittabi” sözüyle vurgulamış ve böylece okurda Beyoğlu’yla ilgili olumsuz bir izlenim oluşmasına yol açmıştır. Yakup Kadri’nin diğer romanlarında da, Üç İstanbul’da da ahlak dışı durumlar, olaylar yalnızca Beyoğlu’nda yaşanmaz. Ancak, Sodom ve Gomore’de Yakup Kadri’nin “pisliği”, ahlak dışı durumları Beyoğlu’yla sınırlamayıp, İstanbul’da daha geniş bir coğrafyaya yaydığını görürüz. Bu durum, yazarın tüm İstanbul’u Sodom ve Gomore’ye benzetmesinin bir sonucu olarak düşünülebilir. Sodom ve Gomore’de Necdet, Beyoğlu’ndan “bataklık” şeklinde söz eder (SG,37) Ancak, özellikle Leyla’dan ayrılışlarında Beyoğlu’na gitmekten vazgeçmez. “Beyoğlu’nda bir büyük Rus barının açıldığı geceydi. Açılış töreni münasebetiyle bir umumi balo veriliyordu. Leyla’dan her ayrılışında mutlaka Beyoğlu’nun eğlence yerlerine düşen Necdet de yanında birkaç arkadaşıyla orada bulunuyordu. Çoğunluğu sivil giyinmiş İtilaf zabitlerinden meydana gelen bir kalabalık burasını dansın, kahkahanın, sarhoşluğun çeşitli gürültüleriyle doldurmuştu”. (SG,168) Leyla’nın, Necdet ile evlenmeyi imkânsız kılmak için yaptığını söylediği ve Necdet’in ona “pis orospu” demesine yol açan şuh, dikkat çekici ve ahlaksız davranışları da yine bu barın açılış gecesinde gerçekleşir. Beyoğlu, yalnızca barlara ya da genelevlere ev sahipliği yapmaz. Captain Marlow’la eş cinsel ilişki içindeki Atıf Bey, onun nüfuzu sayesinde Beyoğlu’nda kumarhane işletmecisi olabilmiştir. “Gerçi, bazı geceler binlerce lira getiren kumarhanesini Captain Marlow’un himayesi altında işletebiliyordu. Gerçi ancak onun delaletiyle İngiliz polis müdürü Maxwell’den aldığı müsaade olmaksızın 71 Balıkhane Nazırı Ali Rıza Bey, Bir Zamanlar İstanbul, Tercüman 1001 Temel Eser, Kervan Kitapçılık, A.Ş. s.308. 204 Beyoğlu’nun orta yerinde böyle bir kumarhane açmaya imkan bulunamazdı”. (SG,245) Hüküm Gecesi romanında Ahmet Kerim de Beyoğlu’ndan tiksintiyle söz eder. Ancak, onun bu tiksinmesinde, en yakın arkadaşı olan ve birkaç ay önce öldürülen Ahmet Samim’in sevgilisi Despina ile birlikte olmuş olmasının etkisi büyüktür. “Ahmet Kerim Despina’nın evinden çıktığı vakit, çoktan şafak sökmüştü. Kuşkulu ürperişlerle dolu ıslak bir kış sabahı. Öyle bir sabah ki, sanki, günün başı değil sonudur. Sanki, günün bir çeşit hastalığıdır. Beyoğlu bütün bir uzun kış gecesinin kirlerini yutmağa hazır geniş bir lağım gibi açılıyor. Şurada bir süprüntü yığını, orada bir sarhoş kusmuğu, beride küme küme köpek tersleri göz çarpıyordu. Kül rengi aydınlıkta evlerin öyle bir kirli ve isli görünüşü vardı ki, Ahmet Kerim bunların her birinin içinde ancak gözleri çapaklı birtakım insanların, ağızlarının kıyısından salyalar akarak uyuduğunu hayal edebiliyordu”. (HG, 94) Geçirdiği gecenin ardından bir an önce Beyoğlu’ndan çıkmak isteyen, “burası olmasın da, neresi olursa olsun!” (HG, 95) diyen Ahmet Kerim, hayallerinde, Beyoğlu’nun pisliğinin orada yaşayanlara da bulaşmış olduğunu, hatta, belki de onlardan kaynaklandığını da belirtmiş olur. Nitekim, aynı saatlerde hayalini kurduğu temiz Türk mahalleleriyle ilgili olarak zihninde beliren görüntüler oldukça farklıdır. “İhtiyar nineler, soğuk su ile abdestlerini alıp namazlarını kılmıştır. Aile babaları beyaz örtülü sedirlerin üstünde çocuklarıyla diz dize sabah kahvaltılarını ediyorlardır. Genç kızlar keten veya patiska gecelik entarilerinin içinde yarı çıplak, musluklara yanaşıyorlar ve beyaz kokusuz sabunla şakır şakır yıkanıyorlardır”. (HG, 95) Görüldüğü gibi romanlarda, Beyoğlu barları, meyhaneleri, genelevleri, hayat kadınları ile türlü ahlaksızlıkların mekânıdır. Yakup Kadri ve Mithat Cemal yer yer bu durumu pekiştirirken yer yer de Beyoğlu’nun sıradan insanlarını da olumsuz görünümlerle sunarlar. Üç İstanbul romanında Beyoğlu’nun levanten kadınları, eşini sefaret kâtibiyle aldatıp ondan hamile kalan bir kadını kıskanacak kadar ahlaki düşkünlük içindedirler. “Fakat kadın, Cevat’ın sandığından çok zekiydi. Kocasına ‘kaza’yı Cevat’tan diye yazmayacak ‘sefaret kâtibinden!’ diyecekti. Biliyordu ki kordiplomatikten gelince “kaza” kocasına çok ağır görünmeyecekti. Hatta bunu 205 Beyoğlu’ndan Levanten kadınlar duyabilirlerdi de: kıskançlıklarından bitmek için!” (Ü.İ. 467) Genelev işletmecisi, işyerinde çalışan kadınlardan birini “Beyoğlu kadınlarından değildir” diyerek övmeye çalışır. Üç İstanbul’daki bu sahne, yazarın Beyoğlu’nu nasıl algıladığının en açık örneklerindendir. Yakup Kadri’nin daha geç yazılmış olan romanı Panorama’da Beyoğlu ön plana çıkmaz. Bu kitapta, İstanbul’un zenginleri Beyoğlu’nda sıkışıp kalmamışlardır, şehrin farklı semtlerinde varlık göstermektedirler. Ancak, yine de Beyoğlu bu romanda da züppe, snop gençleri ve barları ile anılır. Beyoğlu, yalnızca olumsuz durumların, olayların, mekânı değildir. Tokatlıyan, Lebon gibi bir dönem İstanbul’un sosyal yaşamının önemli, seçkin mekânları da yine Beyoğlu’ndadır. Ünlü ses sanatçısı Sarah Bernhardt, İstanbul’a geldiğinde Beyoğlu’ndaki bir tiyatroda sahne almıştır. Üç İstanbul romanında yer bulan bu olay, Beyoğlu’nun kültür hayatımız için de önemli bir mekân olduğunun göstergelerindendir. Beyoğlu, terzileriyle de öne çıkar. Üç İstanbul romanında, Hidayet’in konağında yer bulmanın koşulları arasında Beyoğlu terzilerinden giyinmek de vardır. “Cağaloğlu’ndaki antika eşyalarla dolu konağında, lakırdı ederken hususi tavırları olan adamları toplardı. Bir adam hem bir Avrupa dili bilir, hem Beyoğlu terzilerinde giyinir, hem de padişaha söverse konağında ona antika bir koltuk verirdi”. (Üİ,13) Adnan, zengin olduğunda Beyoğlu terzilerinden giyinmeye başlar. Bu durum onu oldukça mutlu eder. “Adnan, Beyoğlu’ndaki bu meşhur terziyi az daha öpecekti: Bu zamana kadar kendini dümdüz sanıyordu; meğer beli varmış! Meğer ceketin iki yakası da insanın yanağını iki taraftan aşağıya çeken iki muzip değilmiş! Fakat biraz mahzundu: Her ceketin başka bir kravatı olduğunu Meşrutiyet’in ilanından sonra öğreniyordu: Terzi ‘kravat görünmemelidir’ deyince Adnan, göğsünden utandı”. (Üİ,305) Ancak, Adnan’a göre çok daha zengin olan Moiz’nin karısı Raşel, bu durumdan hoşnut kalmaz: “Adnan giyinirken Raşel Fransızca sordu: ‘Seni kim giydiriyor Adnan? Adnan’ı Beyoğlu terzileri giydiriyordu. Kadın, yattığı erkeğe bunu layık görmedi ve Fransızca: “Senin gibi bir adam Beyoğlu terzilerinin kendisini giydirmesine razı olur mu?” (Üİ,380) 206 Kiralık Konak romanında, Seniha’nın, maddi durumlarının kötüye gittiğini fark etmesini sağlayan olaylardan biri, Beyoğlu’ndaki bazı terzi ve tuhafiyeci hesaplarını ödeyememeleridir. Beyoğlu, yerli ve yabancı mağazalarıyla da bir alışveriş merkezi gibidir. Nur Baba romanında, Nur Baba günlerce göremediği Nigar’ı Beyoğlu mağazalarından takip etmiş ve daha sonra onu görebilmek için yine aynı yerlerde dolaşıp durmuştur. Au Lion, Beyker, Nur Baba ile Nigar Hanım’ın karşılaştıkları mağazalar arasındadır. Nüfusunun çoğunluğunun gayrimüslimlerden oluşmasının da etkisiyle, Beyoğlu civarındaki yabancı işyerleri yalnızca mağazalar değildir. Özellikle, Galata’daki ecnebi postaneleri İstanbullu hanımların Avrupalı terzilere sipariş vermeleri açısından oldukça elverişlidir. “Ama bizim Belkıs Hanım’ın terzi mektupları bitmez ki. Her gün Galata’ya kadar ineceksin. Avrupa’daki terzilere yazdığı sipariş mektuplarını ecnebi postanelerine mutlaka elinle bırakacaksın. Yoksa kıyametin koptuğu gündür. Yalı yerinden oynar”. (Üİ,262) Beyoğlu, Yakup Kadri ve Mithat Cemal’in romanlarında tüm bu özellikleriyle yer bulur. Ancak, asıl üzerinde durulması gereken nokta, Beyoğlu’na yüklenen simgesel anlamdır. Her iki yazar da Beyoğlu’nu, İstanbul’u kirleten ve aslında bizim olmayan, İstanbul’a ait olmayan bir dünya şeklinde algılarlar. Fiziksel olarak İstanbul’un merkezinde sayabileceğimiz Beyoğlu, manevi anlamda İstanbul’a oldukça uzaktır. Orada insanlar bir kokuşmuşluğun içinde gibidir. Camiler bile “ağyar gözler” arasında gibidir. Üç İstanbul romanında Adnan, “bizim” İstanbul’u Süleymaniye Camii ile; “bizim olmayan, fethedemediğimiz” İstanbul’u ise Beyoğlu ile özdeşleştirir. Dinsizliği açıkça belirtilen Adnan’ın Süleymaniye Camii’ni bu kadar önemsemesi bir paradoks gibi görünebilir. Ancak, romanın ilerleyen kısmında Adnan, Hidayet’in konağında “sahte Avrupa”yı bulduğunu ifade eder ve oradan da Şair Raif, Süheyla’nın gözleri, Koca Ragıp Paşa’nın lahdi gibi “gizli şark”ı simgeleyen unsurlara doğru kaçmak ister. Bu noktadan hareketle, Adnan’ın Beyoğlu’nu da benzer biçimde “sahte Avrupa” ve Süleymaniye Camii’ni de “şark”a ait bir unsur olarak gördüğünü düşünebiliriz. Tüm öfkelerine, nefretlerine, tiksintilerine rağmen, her iki yazarın roman kişileri Beyoğlu’ndan uzak durmayı başaramazlar. Bu durum onların kişiliklerindeki 207 tutarsızlıklarla açıklanabileceği gibi, yazarların Beyoğlu’nu her şeye karşın varlığımızın, kültürümüzün, tarihimizin bir parçası saydıklarını da düşündürmektedir. Adnan’ın dikkat çektiği gayrimüslim nüfus yoğunluğu, İstanbul’un tarihî bir mirası olarak değerlendirilebilir. Yakup Kadri’de daha ön plana çıktığını düşündüğümüz, ancak, yazarın Beyoğlu ile sınırlandırmadığı ahlaki düşkünlük ise ulusal tarihimizin bir dönemine damgasını vurmuş bir gerçekliktir. 6.1.5. Boğaziçi Yeni Türk edebiyatıyla ilgili bazı araştırmalarda, Boğaziçi’nin ayrı bir inceleme konusu olarak ele alındığı görülmektedir. Boğaziçi dendiğinde akla gelen coğrafi sınırlar şu şekilde belirlenmiştir. “İstanbul Boğazı, her ne kadar Haydarpaşa Limanı’yla Ahırkapı Feneri arasından başlatılabilirse de, Boğaziçi özelliğine Tophane –Salacak arasında kavuşur. Bu başlangıç Rumeli Feneri-Anadolu Feneri hattına kadar uzayabilmekle beraber Rumeli Kavağı-Anadolu kavağı sınırında son bulur”.72 Belirtilen bu coğrafi sınırlar, pek çok mahalle ya da semti barındırır. İncelediğimiz romanlarda da, bu sınırlar içinde kalan, ancak kendi adıyla anılan semtler, mahalleler bulunur. Romanlardaki adlandırılışlarından yola çıkarak, biz bu yerleri Boğaziçi başlığı altında değerlendirmiyoruz. Bizim, Boğaziçi başlığı altında değerlendirdiğimiz yerler, romanlarda da “Boğaz” ya da “Boğaziçi” şeklinde adlandırılmış olanlardır. Mithat Cemal ve Yakup Kadri’nin romanlarında Boğaziçi, bağımsız bir inceleme konusu olarak ele alınabilecek boyutlarda değildir. Bu durumda, her iki yazarın da eserlerinde sosyal temalara ağırlık vermelerinin rolü olduğu söylenebilir. Boğaziçi, Hep O Şarkı ve Nur Baba romanlarında sıklıkla karşımıza çıkar. Her iki romanda da bir aşkın tanığı ve mekânı olarak belirir. Ancak Boğaziçi, bu romanlarda yalnızca aşklara ev sahipliği yapmaz. Çeşitli yalılarda düzenlenen saz lemleri de Boğaz’ın güzelliklerinden, renklerinden biridir. “Bu muhteşem yalının 72 A. Haluk Dursun, “Yaşayan Boğaziçi”, İstanbul Armağanı 2: Boğaziçi Medeniyeti, İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kültür İşleri Daire Başkanlığı Yay., İstanbul 1996, s. 183. 208 bütün yaz mevsimi her gece sabahlara kadar açık ve aydınlık duran pencerelerinden ta karşı sahillere kadar bitmez tükenmez saz sesleri, revnakı (parlaklığı, güzelliği) hiç sönmeyen uzun “hey hey” sadaları dökülürdü. Hele koy bir şehr-ayinde (şenlikte) gibi kamilen nur ve ahenkle mümteli (dolu) kalırdı. Boğaziçi’nin Bebek ve Kandilli’den başlayıp ta Sarıyer’le Çubuklu’ya kadar uzanan çifte sahillerinden, neş’e avına çıkmış bütün sandallar çevik ve titrek, akın akın, küme küme gelip hep burada dururlardı”. (NB,39) Safa Abad yalısındaki bu saz âlemleri bazı gecelerde çok daha coşkun bir hal alır. “Bazen – ayın on üçünden on altısına kadar – kalabalık o mertebe çoğalırdı ki, kadınları erkeklerden, erkekleri kadınlardan ayırmak adeta güç bir mesele halini alırdı; bazen de koydakilerle, yalıdakilerin ahengi birleştirdikleri bile olurdu. Mesela yalıda henüz biten bir faslı dışarıdan bir diğer fasıl takip eder ve hanendelerden birinin yarım kalmış bir gazelini koydaki seyircilerden biri tamamlardı; kâh aynı şarkının her iki taraftan bir anda okunduğu da işitilirdi”. (NB,40) Hiç şüphesiz, bu saz âlemlerinin coşkusunda, Boğaz’ın doğal güzelliklerinin, mehtabın ve aşkın katkısı büyüktür. Hep O Şarkı romanında da Boğaz’daki yalılar saz âlemlerine ev sahipliği yapar. “Burası haftada hiç değilse bir kere, devrin en seçkin hanende ve sözedenlerinin sesi ve ahengi ile dolup taşan bir nevi musiki encümeni halini alırdı. Dede’nin en son bestelerini, Rıfat Efendi’nin en yeni güftelerini ilk defa buradan işitip dinlemek mümkün olurdu. Böyle akşamlarda, artık her iki yalının önünü bir görmeliydi. Yüzlerce sandal, kayık hep bir araya gelip toplanarak adeta bir küçük ada gibi hareketsiz bir kitle teşkil eder ve buradan, hele saz fasıllarının sonlarına doğru, birbirinden coşkun bir takım seslerin “Ah, of, yaşa, Varol!” nidalarıyla etrafı çın çın çınlattığı işitilirdi”. (HOŞ, 27) Münire, Cemil Bey’e duyduğu aşkın verdiği mutlulukla, ilk gençlik yıllarına denk düşen bu zamanları neşeyle anar. Boğaziçi ile özdeş olarak algıladığı bu saz âlemlerini böyle güzel anmasında, aşkın verdiği mutluluğun, heyecanın payı yadsınamaz. Aradan geçen on, on beş seneye, trajediyle biten evliliğine rağmen, yalıya döndüğünde Boğaziçi’ni hiç değişmemiş bulmasındaki asıl etken aşkının şiddetinin hiç değişmemiş olmasıdır. “İşte, biraz sonra penceremden dışarıya bakınca her şeyi bundan on sene, bundan on beş sene evvelki gibi yerli yerinde bulacağım. Boğaziçi, bütün güzellikleriyle ter ve taze 209 gözlerim önüne serilecek. Karşı tepeler, sanki, üstlerinden hiçbir kışın karı ve rüzgârı geçmemişçesine ezeli bir bahar yeşilliğiyle yemyeşil. Tabiat, sanki, bugün yaratılmış gibi”. (HOŞ, 106) Münire’nin aşkıyla, Boğaziçi’ni algılayışı arasında paralellik kurulabilir. Münire, Cemil Bey’le ayrı düşen yollarının, yıllarının ardından Boğaz’daki mehtaba, zevke, sefaya kayıtsız kalır. “Koy, mehtap âlemleri yine o mehtap âlemleri, zevk ve sefalar yine o zevk ve sefalar olsun. Benim şarkım söylenip bittikten sonra bütün bunların ne hükmü var?” (HOŞ, 142) Şahende Hala’nın “aynı zarafet, aynı zevk, aynı sefa, aynı saz âlemleri” diye anlattığı Boğaziçi, Münire’ye artık, bir şey ifade etmez; çünkü onun şarkısı söylenip bitmiştir. Boğaziçi, Nur Baba ile Nigar arasındaki aşkın en mutlu demlerinde de ev sahibidir. “Nitekim Nur Baba ile Nigar Hanım da bütün bir yaz seviştiler. Çamlıca tepeleri, Boğaziçi koruları, Marmara sahilleri, bütün bir yaz bu sevdalı çiftin sözleri ile kahkahaları ile, ahuvahları ile doldu. Onlar ilk âşıklar gibi hep bu yerlerde badeyle, şarkı ile, açık sineler ve açık başlarla elele vererek, yan yana oturarak başıboş dolaştılar. Hiçbir şeyden çekinmediler. Tepeleri o kadar tenha, koruları o kadar emin, sahilleri o kadar sırdaş buldular”. (NB,134) Her iki romanda da Boğaziçi, tesadüfî bir mekân değildir. Roman kişilerinin duygu dünyalarını, aşk hayatlarını etkileyen önemli bir mekândır. Üç İstanbul romanında, Adnan, Belkıs’ı Boğaz’la özdeşleştirir: “Boğaziçi’nin bir avuç denizini, bu ufak suyu, deniz kelimesinin tahatturu bir engin kadar büyütüyordu; içindeki büyük heyecana, bu bir avuç suyun kelimesi tekabül ediyordu. Bir taraftan da denizin vakasızlığı, insansızlığı, tenha bir sokak gibi ıssız olan Boğaziçi denizi; insanın bütün geçmiş hayatını bir an içinde hatırlamayacak kadar geniş ve büyük olan bu tenhalık onun karşısına Belkıs’ı dikti. Şimdi bütün Boğaz’da bir tek dağ, bir tek deniz ve bir tek kadın görüyordu: Belkıs”. (Üİ,126) Adnan’ın bu özdeşleştirmesinde, Belkıs’ın Boğaz’daki Mermer Yalı’da oturuyor olmasının da payı vardır. İlerleyen satırlarda Adnan’la Belkıs arasında aşılamaz, üstesinden gelinemez farklılıklar, uzaklıklar olduğu belirtilir. Yazar, dile getirmese de, bu farklılıklarda Belkıs’ın Boğaziçili bir kadın, Adnan’ınsa Aksaraylı bir adam oluşunun payı büyüktür. Adnan, Belkıs’la evlense de, aralarındaki bu farklılıkları 210 silip bir bütün olmayı başaramazlar. Mutsuzlukla biten bu evliliğin ardından Adnan, Süheyla ile Boğaziçi’ndeki bir köşkte evlenir. Boğaziçi, Üç İstanbul romanında, Hep O Şarkı ve Nur Baba romanlarındaki kadar etkili bir mekân değildir. Ancak, Belkıs’la özdeşleştirilmesi, ona türlü çağrışımlar yükler. 6.1.6. Kalabalık, İşlek ve İş Hayatının Yoğun Olduğu Semtler Üç İstanbul romanında, Adnan ve Şair Raif, Abdülhak Hamid’e yaptıkları ziyaretten dönerken Eminönü’nde tramvaya binerler. Ancak, ikisinde de on para olmadığı için inmek zorunda kalırlar “Onlar, süklüm püklüm tramvaydan inerken, biletçi bilet parasını gürültüye getirmek için ıstılahlı konuşan bu iki dolandırıcının arkalarından başını sallıyordu”. (Üİ) Bu satırlarda Eminönü, tramvay durağı olmak gibi bir özellikle karşımıza çıkar. Aradan geçen uzun yıllara rağmen, aynı semt Panorama romanında da benzer gerekçeyle yer bulur. “Böylece birbirlerini kovalayarak ve Eminönü’nün tramvay, otomobil, otobüs, kamyon, araba kaynaşmaları içinden sıyrılıp geçerek köprüye geldiler”. (P,76) Eminönü, bu satırlarda da günlük koşuşturmacanın yoğun olduğu, kalabalık ve ulaşım açısından önemli bir semt olarak belirir. Ayrıca Meşrutiyet döneminde, zengin ve büyük avukat Adnan’ın yazıhanesi de Eminönü’ndedir. Tepebaşı, romanlarda barların, otellerin bulunduğu bir yer olarak belirir. Kuşkusuz, bu durumda, Tepebaşı’nın Beyoğlu’na yakınlığının payı büyüktür. Üç İstanbul’da, insanların bir evi olmasına kızan Habibullah Efendi, Tepebaşı’nda bir otelde kalmaktadır. Belkıs’ın inci gerdanlığını çalan Cevat, onu bozdurup parasını Tepebaşı barlarında harcamıştır. “Gerdanlığı nasıl bulurlardı? Onlar Tepebaşı barının bodrumunda boş şampanya şişeleriydi”. (Üİ,413) Mütareke döneminde mevki ve para kaybeden Adnan, Tepebaşı’ndaki bir otele yerleşmek zorunda kalır. Osman Cemal Kaygılı da Tepebaşı’nın benzer özelliklerinden söz eder. “İşte bunlar hep şekil, manzara ve girdisi çıktısı itibariyle birbirine benzeyen ve Tepebaşı caddesini asıl Beyoğlu caddesine rapteden aynı cinsten bir takım 211 sokaklardır. Buralarda evler, oteller, pansiyonlar vardır ki ev midir, otel midir, pansiyon mudur, gazino mudur, cin peri yatağı mıdır, yoksa dışları eve, otele, pansiyona benzediği halde içleri temiz, kirli, loş, aydınlık birer billur köşk müdür?”73 Kiralık Konak romanında Faik Bey’le Hakkı Celis, eğlenmek için Tepebaşı’nda bir bara giderler. Üç İstanbul romanında, Tepabaşı, Budapeşte orkestrasının klasik eserler çaldığı bir yer olarak da karşımıza çıkar. Asmaaltı da Üç İstanbul romanında ticaret nedeniyle adı geçen semtlerdendir. Tapu Müdürü Senih Efendi’nin evinin erzağını Asmaaltı’ndan toptan alması, mahalle bakkalının Senih Efendinin karısı Macide ile ilgili türlü dedikodular etmesine neden olur. Uşak Ahmet’in yargılanacağı dava için bulunan sahte şahitlerden biri de Asmaaltı’nda tüccardır. Panorama romanında, kendisine basın dünyasında bir iş arayan Fuat’ın dolaştığı semtler, basın dünyasının merkezi sayılabilecek yerlerdir. “Ankara Caddesi, Cağaloğlu, Nuruosmaniye mahallelerinde o matbaa senin, bu matbaa benim, haftalarca çalmadığı kapı, çıkıp inmediği merdiven, eşiğinde beklemediği idarehane kalmamıştı”. (P,188) Adı geçen semtler, gazete ya da matbaa binaları ile iş hayatının hareketli olduğu semtlerdir. Taksim, bu gün de İstanbul’un en kalabalık semtlerindendir. Burası, Panorama romanında, Demokrat Parti mitingine ev sahipliği yapmasıyla yer bulur. Romanda anlatılan sahneler, bu mitinge ait kalabalıkla doludur. Ancak, Taksim, böylesi mitingler dışında da yoğunluğuyla, kalabalığıyla öne çıkan bir semttir. 6.1.7. Varoşlar İstanbul’un en kenar, en ücra, en yoksul, en bakımsız semtleri olan varoşlar, Hüküm Gecesi ve Panorama romanlarında karşımıza çıkar. Hüküm Gecesi’nde yazar, bu mahalleleri “varoşlar” diye adlandırmaz; ancak, betimlemeleri bu sözcüğe son derece uygundur. “Tarlabaşı’nın daha ötelerinde bir takım acayip yerlere gelmişlerdi. Fakat etraf bazen o kadar karanlık oluyordu ki, Sırrı 73 Osman Cemal Kaygılı, Köşe Bucak İstanbul, Selis Kitaplar, İstanbul, 2003, s. 259. 212 Bey, kibrit çakmak zorunda kalıyor ve hangi sokakta olduklarını ancak böylece anlamaya çabalıyordu. Birtakım inişler indiler, yokuşlar çıktılar. Bir umumi hela koridorunu andıran dar, kaypak ve keskin sidik kokulu sokaklardan geçtiler. Kaba, seyrek ve yamru yumru Arnavut kaldırımları arasındaki her boşluk, her çukur mutlaka kıştan kalma bir kokuşmuş su ile dolu idi”. (HG, 265) Ahmet kerim, bu sokaklara, Sırrı Bey’le birlikte, Hürriyet ve İtilaf’tan bazı kimselerle buluşmak, hayat kadınlarının da katıldığı bir içki alemi yapmak için gider. Sözünü ettiğimiz bu gece, daha sonra, Ahmet Kerim’in ve pek çok insanın tutuklanmasında, sorgulanmasında önemli rol oynar. Yazar, sokakların çirkinliğiyle yaşanan bu durum arasında da paralellik kurmuş gibidir. Panorama romanında da İstanbul’un pek çok semtinin adı geçer. Sokak çocukları, cezaevinden çıkmış suçlular gibi roman kişileri şehrin tenha semtlerini mesken tutmuşlardır. Yakup Kadri, bu romanda İstanbul’un varoşlarından söz eder; ancak, bu varoşların hangi semtler olduğunu açıkça belirtmez. “İstanbul’un ücra varoşlarında öyle evler, öyle mahalleler, öyle bölgeler vardır ki, tıpkı Orta Anadolu’nun bir çok köyleri gibi, yalnız sur dışı, şehir dışı değil, devirler dışıdır ve hangi çağa ait olduğu bilinmeyen bir takım hayat ve toplum normlarına gömülüdürler. Ülke ve tarih ölçüsünde nice hadiseler, bunlar üstünden hiçbir iz bırakmadan geçip gitmiştir. Belediye, bunlara ne numara, ne ad koymuştur. Şehir planları, bunları içine almamıştır ve burada oturanların çoğu, nüfusa kayıtlı değildir”. (P,541) Yazar, ilerleyen satırlarda, gecekondu semtlerinin bu varoşlara göre çok daha iyi durumda olduklarına da değinir. Varoşların Orta Anadolu köylerine benzetilmesi, Yaban romanıyla düşünsel bir benzerlik çağrıştırmaktadır. 6.2. Evler “Ev, insanın iç dünyasını ve yetiştiği kültürü birebir yansıtan önemli bir yaşama alanıdır. Bu açıdan ev, psikolojik ve sosyolojik çözümlemeler için verimli bir laboratuar işlevi görür. Romancı, ele aldığı kişiyi ev ortamında göstererek onun 213 kimliğini oluşturan unsuları da açığa çıkarmış olur”.74 Bu satırlarda ifade edildiği gibi, “ev” kimi durumlarda bireyin aynasıdır. Ancak bireyle ev arasındaki yoğun ilişki, kimi durumlarda da bunun aksine yol açar ve birey, ev’in aynası haline dönüşür. Mithat Cemal Kuntay ve Yakup Kadri Karaosmanoğlu’nun romanlarında da ev, önemli bir mekândır. Her iki yazar da yer yer ev’i mekân olmaktan çıkarıp, ona simgesel anlamlar yüklemişlerdir. Her iki yazarın romanlarında da “ev” sözcüğünden çok, yalı, köşk, konak, apartman gibi ev türlerini anlatan sözcüklere rastlanır. Yalnızca “ev” sözcüğüyle nitelenenler ise, genellikle, yoksul mahallelerdeki küçük ve konforsuz binalardır. 6.2.1. Yalı, Köşk ve Konaklar Eski İstanbul hayatında oldukça önemli yeri olan bu binaları Abdülhak Şinasi Hisar şöyle tanımlar: “Şimdi geçmiş zaman diyebileceğimiz o zamanlarda İstanbul’un evleri üçe ayrılırdı. Bunların Boğaziçi’nde su kıyılarında ve ahşap olanlarına yalı; İstanbul’un sayfiye semtlerinde, bahçe içlerinde ve yine ahşap olanlarına köşk; şehirde, ayrı harem ve selamlık daireli ve çokları kâğir olanlarına konak denilirdi”.75 İncelediğimiz romanlarda, bu binalar arasındaki ayrım çok net değildir. Yazarların aynı bina için köşk, konak, yalı gibi farklı isimlendirmeleri kullandıkları durumlar vardır. Romanlarda pek çok yalı, köşk ve konakla karşılaşırız. Burada tüm bu binaları tek tek ele almayacak, önemli olanlarına değineceğiz. Üç İstanbul’da, Adnan’ın, annesiyle birlikte sığındığı, Sait Paşa’nın Kuzguncuk’taki yalısı, onun yaşamında önemli bir yer tutar. Adnan, burada, muhacirliğin zor koşullarından kurtulmuş, kendisine sağlık ve refah veren bir ortama 74 Handan İnci Elçi, Roman ve Mekân, Arma Yayınları, İstanbul, 2003, s.17. Abdülhak Şinasi Hisar, “Geçmiş Zaman Köşkleri”, Geçmiş Zaman Köşkleri, Varlık Yay. İstanbul, 1956, s.5. 75 214 girmiş olur. Teyzesinin bu evde, veremden ölüşü de Adnan için önemlidir. Ayrıca, Sait Paşa, Adnan’ın Darüşşafaka’ya girmesine de vesile olan kişidir. Romandaki en önemli mekânlardan biri, Hidayet’in Cağaloğolu’ndaki konağıdır. “Cağaloğlu’ndaki antika eşyalarla dolu” olan bu konak, Süleyman tarafından, Fransız İhtilali’nde önemli rol oynayan Palais-Royal’e benzetilir. Konağın dekorasyonu Hidayet hakkında fazlasıyla bilgi verir. “Habibullah Efendi, konağın mermer merdivenlerinden, Karabağ halıları üzerinden, dalga dalga yükselen sarığı ile çıkıyor; merdivenin iki kenarında sekiz palmiyenin yeşil kubbeli sütunlarından geçti; merdivenin üst başında insan boyu iki tunç ampir şamdanın kesilmiş karpuz dilimlerini andıran kısa kollarındaki mumların yıldızları arasında beyaz sarığı titredi; bu kadar iddialı döşenen bu sofaya şaşmıştı. Yaldızlı tavandan bir Venedik avizesi, donmuş bir deniz parçası gibi, buzlanarak, ışık ve altın yağmurları içinde yerlere sarkıyor; mertebani dört küp sofanın dört köşesini sütunlaştırıyor. Hila seccadelerinin havaya karışıp yere vuran renkleriyle parkeler esmer. Napolyon’un Mısır dönüşünden sonra ortaya çıkan modanın yuvarlak çizgileri ve paslı tunçlarıyla bütün eşya bir hükümet kadar resmi. Mısır Kölemenleri’nin tunç sarıklı heykelleri koltukların, kanepelerin kollarını ve bacaklarını kucaklıyor; yeşil ipeklere işlenen altın arılar kanatlarını açmış titriyorlar… Karısını genç ordu müteahhidiyle Napolyon bu konakta basabilirdi; bu eşyada o derece Napolyon vardı. Karnaval kadar boya ve tarih gibi gürültü olan bu konağa kızmalı mı, gülmeli miydi? Habibullah buna karar veremezken duvardaki büyük resmi gördü: İçinden İsa’sı sökülen ikon çerçevede Hidayet’in yağlıboya resmini! İsa peygamberin yerinde birinci mecidi nişanlı Hidayet!..”. (Üİ,66) Bu satırlarla abartılı, özentili ve karmakarışık bir eşya yığınına sahip olduğunu öğrendiğimiz bu konakla ilgili ayrıntılar bu kadarla sınırlı değildir. Konakta pek çok antika eşya vardır. “Misafirler bu antikaları fark etmezlerse” endişesiyle, bu eşyaları anlatmakla görevli sayılabilecek insanlar da konağın gediklilerindendir. Tesbih koleksiyonu, bu açıdan oldukça işe yarar bir koleksiyondur. Hem tesbihleri tek tek anlatan Hidayet’in “engin bilgisi” açığa çıkmakta, hem de misafirler sıkılmamaktadır. Konağın yemek odası da ayrıntılarıyla anlatılır. “Hidayet’in konağında akşam yemeği şamdanlarla yenirdi… Uşakların frakları salonun karanlığında kayboluyor, kolalı gömleklerinin müstatil beyazları ağır ağır 215 kımıldıyordu. Uzun bir yemek masası. Fransız gümüşünden altı büyük şamdan… Cordove derisi kaplı İspanya koltuklarında on iki misafir mumların sarı aydınlığında paslı burunlarıyla tunçtan heykeldiler. Habibullah, yavaş yavaş etrafını görmeye başladı. İspanya papazlarının ayin cübbelerini koydukları siyah kilise dolapları yanıp kömürleşmiş sfenksler gibi Habibullah’a somurttular. Habibullah, yemek odasında bu enkizisyon gardroplarının manasını anlamadı; çünkü, o bilmiyordu: Hidayet daima derdi ki “Yemek odası, yemek odasına benzemeyecektir. Büfeyi Avrupa’da küçük burjuva kullanır; büfeye yüksek asalet tahammül etmez; yemek salonu büfesiz, loş, bitaraf bir oda olacaktır!” (Üİ,70-71) Hidayet, bu sözlerle konağın dekorasyonunda Avrupa’nın yüksek asillerini referans aldığını da belirtmiş olur. Konağın önemli bir kısmı da şark odasıdır. Bu oda güzelliğiyle Moiz’nin canını acıtmış, onun konağı çabucak terk etmesine yol açmıştır. Bu odanın eşyaları, ilerde Adnan’ın da Moiz’nin de sahip olmayı çok istediği eşyalardır. Adnan’ın tüm isteğine rağmen, bu oda ilerde Moiz tarafından satın alınacak ve onun konağında başka bir kimliğe bürünecektir. II. Abdülhamit döneminin önemli bir ismi olan Hidayet’in konağı, romanda simgesel anlamlar yüklenir. Adnan, bu konakta sahte Avrupa’yı bulur. “Bu Adnan, bu İstanbul’daki Hidayet’in konağında tunçlu koltukların, sırmalı kitapların, tek gözlüklerin, yemek listelerinin sahte, yalınkat, boyadan ibaret Avrupa’sından”. (Üİ,100) Saraya çok yakın bir isim olan Hidayet, konağında dönemin ünlü ve etkin muhaliflerini ağırlamaktan büyük memnuniyet duyar. Konağın misafirleri arasında, o dönemin önde gelen bürokratları, memurları, aydınları da yer alır. Burası Abdülhamit’le ilgili en sert eleştirilerin dile getirildiği bir konaktır. Tüm bunlar, o dönemin bir panoramasını verir: Abdülhamit, yokluğunda herkesin eleştirdiği, ancak, huzurunda ses çıkarmaya cesaret edilemeyen padişahtır. Meşrutiyet’le birlikte bu konak gözden düşer, itibar kaybeder. Konağının yaşadığı bu ziyaretçisizlik, kimsesizlik dönemi ve kendisine selam durmayan görevliler, ziyarete gelmeyen elçiler Hidayet’in ölümüne sebep olur. Maline Nazırı’nın Bozdoğan Kemeri’ndeki konağı da romanda önemli yer tutar. Burası Hidayet’in konağına oranla çok daha sade, iddiasız, sakin, mütevazı bir konaktır. Adnan, bu iki konağı kıyaslar: “Maliye Bakanının konağı ne kadar temizdi: Şehirsiz bir toprak gibi temiz!... Artık Hidayet’in konağı, Maliye Bakanının 216 konağına nisbet, fena boyanmış hokkabazdı”. (Üİ,102) Adnan, bu kıyaslamayı konakların sakinleri arasında da yapar. Bu durum, onun, konakları sakinleriyle özdeşleştirdiğinin göstergesidir. Hidayet ile konağı, birbirlerinin yansımalarıdır; Maliye Nazırı ve Süheyla ile onların yaşadığı konak da öyle. “Memleketin tarihini okkayla, bayrağını arşınla satabilecek adamlarla dolup boşan Hidayet’in konağı! Sonra Hidayet’in kendisi: Ağzını açınca kirli parayla çürük malumatın karmakarışık döküldüğü Hidayet! Hâlbuki Süheyla’nın gürültüsüz, patırtısız irfanı bir çiçeğin boynunu bükmesi kadar güzeldi. Sonra Maliye Bakanının refahından utanıyor gibi sesi çıkmayan konağı: Bu konağın hali eşyada, taşta, tahtada rikkatti”. (Üİ,103) Romandaki bir diğer bir önemli yalı da, Kurmay Mareşalin Rumeli kıyısındaki Mermer Yalısıdır. Burası da ayrıntılarıyla betimlenmiştir. “Onu büyük bir salona aldılar; hiçbir şey parlamıyordu; her taraf yaldızsızdı; yüksek pencerelerden koyu kırmızı renkli Cenevre kadifesi perdeler bol büklümlerle yerlere sarkıyor, duvardaki Hollanda tablolarının koyu renkleri duvardan odaya doluyor, ayağa kalkan eşyadan salona ağır bir azamet çöküyordu; pencerelere bütün Boğaziçi sığıyor, denizin mavisi ve dağın yeşili tablolardaki boyaların karanlığına karışıyordu. Chippendale koltuklar ve kanepeler köşeler teşkil ederek odayı döşüyorlar; bir tarafta aynı İngiliz evinin yuvarlak camlı uzun vitrinininde yeşim statue’ler, mertebani heykeller, Rodos vazoları duruyor; bir tarafta da velurdöjen kaplı paravananın üstünde çok kıymetli Polonya kuşağının ipek çizgileri dalgalanıyordu”. (Üİ,124) Burası da Avrupai tarzda ve Avrupai eşyalarla döşenmiştir. Ancak, Hidayet’in konağındaki eşya karmaşıklığı burada yoktur. Mermer Yalı’daki eşya bütünlüğü, döşemenin güzelliği açıkça göz önüne serer. Hidayet’in konağı ile Maliye Bakanının konağını sakinlerinin kişilikleriyle paralellik içinde gösteren Mithat Cemal, Mermer Yalı’yı Belkıs’ın fiziksel görüntüsüyle de bütünleştirir. “Çorabından görünen hafif damarlar mermerin canlı olduğunu hatırlatıyordu”. (Üİ,125) cümlesinde Belkıs’ın güzelliğinde, mermeri hatırlatan bir beyazlığın payı dillendirilmiş olur. Meşrutiyet, Mermer Yalı’nın da sonunu getirir. Kurmay Mareşal sürgüne yollanır. Yalıya birçok alacaklı, icra memuru gelir, haciz konur. Tüm bunlara rağmen, Belkıs’ın annesinin yalıyı hacizden kurtaracak kadar parası vardır. Adnan “Belkıs’ın düştüğü yer’in bile kendisinin çıktığı yerden yüksek” olduğunu anlar. 217 Bu üç konak, II. Abdülhamit döneminin panoramasını çizer. Hidayet’in salonlarındaki riyakâr, ikiyüzlü muhalifler, çıkarlarını korumayı tek amaç edinmiş devlet adamları, sahte-taklitçi Avrupa sevdalıları, milletini, dinini küçümseyen aydınlar, Mermer Yalı’da memleket sevgisinden yoksun Batı medeniyeti hayranı, kendi halkını küçümseyen Kurmay Mareşal, Bozdoğan Kemeri’ndeki konakta ise tüm farkındalığına, memleket sevgisine, bilgi ve kültür birikimine rağmen, dönemin hükümet işlerinde görev alan, muhalif tavrına rağmen görevini aksatmayan, Abdülhamit’e karşı sesli muhalefet etmeyen Maliye Bakanı.. Tüm bunlar Abdülhamit dönemi İstanbul’unda en sık karşılaşılabilecek insan manzaralarıdır. Meşrutiyet’in ilanı ile birlikte bu üç konak, İstanbul’daki siyasi ve sosyal itibarını yitirir. Bu kez sahneye İttihatçılar çıkar. Meşrutiyet dönemi pek çok ittihatçının itibar kazandığı ve ekonomik anlamda da zenginleştiği bir dönemdir. Adnan da bunlardan biridir. Cağaloğlu’nda taş bir konağa yerleşir, Belkıs’la evlendikten sonra da Nişantaşı’nda bir konakta yaşamaya başlar. Adnan, bu konaktaki yeni’yi eskitmek için uşaklardan, eşyalardan medet umar. “Gâvur sofracı, sofu bahçıvan, sarı uşak, siyah halayık, Louis-Quinze salon, Bağdat köşkü oda, Edirne sandık, Rönesans büfe. Bu konakta bunların hepsi var. Fakat 10 Temmuz’un bayramlık rubası bir türlü eskimiyor”. (Üİ,320) Tüm bu eşyaya rağmen, konağın bir türlü eskimemesi, Adnan’la ilgilidir. “Çünkü Adnan kendisi yeni adamdı”. (Üİ,321) Dönemin en zengin avukatlarından ve İttihat ve Terakki hükümetine en yakın isimlerden biri olan Adnan, Abdülhamit döneminin Hidayet’i gibidir. “Vaktiyle Hidayet’e gidenler, şimdi Adnan’a geliyorlar. Fakat Adnan’ın salonunda yeni adamlar da var. Memlekete ziyafetlerde acıyan bir nevi gençler. Ve bunların bir nevi namusları var. Bunlar Talat ve Cemal Paşa’nın bulunmadığı yerlerde cemiyete muhalif! Adnan’ın salonu sahne. Bu aktörler, bu sahnede edebiyat oynuyorlar, ilim ve fen oynuyorlar, politika oynuyorlar. “Bir taksim üç” İttihat ve Terakki olan Adnan bile salonunda bu gençlerle el ele muhalefet oynuyor. Adnan bu gençlerin önünde, memlekete acıdıkça serveti namuslu oluyor. Bazen İttihat ve Terakki’yi ikiye bölüyor, temiz tarafında durarak kirli kısmına sövüyor. Bazı kendisini ikiye ayırıyordu, gündüz Merkez-i Umumi’de Cemiyet’in cinayetlerine karar veriyor, gece bu gençlerin yanında o cinayetleri havsalası almıyor. Hariciye Mümeyyizi Burhan’ın Müstantik Behçet’in kulağına dediği gibi: “Adnan acemi Hidayet!” (Üİ,381) Burada 218 da bir özdeşleştirmeden söz edilebilir. Adnan’ın konağının eşyası, ihtişamdaki eksikliğine, karmaşıklıktan uzak olmasına karşın, Hidayet’in konağını anımsatmaktadır. Adnan’ın kendisi de, Hidayet’i anımsatmaktadır. Bu açıdan Adnana konağı arasında da bir benzeşme söz konusudur. Ayrıca, konağın ve Adnan’ın “yeni” oluşlarında da özdeşlik vardır. Romanda, Meşrutiyet döneminde öne çıkan bir konak da Moiz ile Raşel’in Harbiye’deki konaklarıdır. Bütün eşyası Avrupa’dan, Amerika’dan alınan bu konaktaki her eşya bir servet değerindedir. Şark odası ise Hidayet’in konağındaki şark odasıdır. Ancak, Raşel bu odayı çok daha güzelleştirmiş, “hayata karıştırmıştır” (Üİ,365) Raşel, para vererek ne şekilde kullanılacağını öğrendiği sitil örtüsü gibi detayları kullanıma sokmuştur. Bir Yahudinin konağındaki bu kadar güçlü şark vurgusu, Raşel’i daha da Avrupalı göstermektedir. “Raşel, siyah terlikleriyle Süleymaniye Camiinde dolaşıyor gibi şark odasında büsbütün Avrupalılaşmıştı”. (Üİ,364) Moiz’nin bu kirli serveti, Meşrutiyet’in temiz Nazırlarından birinin yardımıyla oluşmuştur. Bu durum, Meşrutiyet’in ekonomik boyuttaki gücünün de bir göstergesidir. Bu konak, pek çok ahlaksızlığa da sahne olur. Moiz, her gece karısı Raşel’i ortaklarından biriyle bu evde baş başa bırakarak, kendisi Küçük Klüp’te sabahlar. Raşel’in eşini Adnan’la aldattığı yer de yine bu konaktır. Raşel, kocası İtalya’dayken bu konakta, Cevat’la birlikte yaşamaktan çekinmez. Romanın sonunda Adnan’ın oğlu olduğunu öğrendiğimiz Uşak Ahmet, Raşel’e duyduğu aşk yüzünden, bu konakta Cevat’ı vurur. Meşrutiyet’te Hidayet’in konağının uğradığı akıbete, Mütareke döneminde de Adnan’ın konağı uğrar. Mütareke döneminin önemli konağı, sahnesi Naşit’in konağı olur. “İstibdatta Hidayet’in, Meşrutiyet’te Adnan’ın konağında toplananlar, Mütareke’de hep Naşit’in salonunda”. (Üİ,493) Bu üç konak arasında, ziyaretçilerinden konuşulan konulara kadar pek çok benzerlik vardır. Hidayet’in konağında tespih koleksiyonunu anlatan Süleyman, Adnan’ın konağında kalemtraş koleksiyonunun anlatıcılığını üstlenmiş, bu görev Naşit’in konağında da başka kimseye bırakmamıştır. “Bu konakta Naşit’in servetine kadar her şey Avrupalı”dır. (Üİ,495) Ancak, Naşit’in konağını, Adnan’ınkinden ayıran unsurlar da vardır. “Otomobil durunca Naşit’in konağının kapısı kendiliğinden açıldı. Kaskatı, upuzun uşak ferforje kapının kenarına yapıştı. Adnan, vaktiyle, ziline basılmadan açılmayan 219 kendi konağının kapısını hatırladı; sonra Belkıs’ın bir türlü o konaktan memnun olmayan gözlerini düşündü. Adnan’ı salona aldılar. Krinolin koltuklarla, Etrüsk sandalyeler döşeli salon. Adnan kahvesini bitirince, uşak, beyefendinin evde olmadığını söyledi. Beyefendi yatıyla üç günden beri denizdeydi. Adnan gene kendisinin bir zamanki konağını düşündü: Gelenlere onun evde olmadığını uşaklar sokak kapısından söylerdi; Belkıs’ın müstehzi gözlerini hatırladı”. (Üİ,470) Belkıs’ın “ruhundan derisine kadar şık” (Üİ,352) bulduğu Naşit’in konağında uşakların tavırları da Adnan’a şık gelmiş ve bir anlamda Belkıs’ın müstehzi gözlerini anlamıştır. Bu anlamda Naşit’le konağı arasında da bir özdeşlik söz konusudur. Bozdoğan Kemeri’ndeki konak, romanında sonunda tekrar karşımıza çıkar. Adnan, Süheyla ile evlenerek burada yaşamaya başlar. Bu süreçte Adnan, parasızdır. Konağın ve kendilerinin maddi ihtiyaçlarını Süheyla karşılar. Süheyla’nın bu konudaki aşırı duyarlılığına rağmen, Adnan, bu durumdan çok rahatsızdır. “Sonra bu yirmi sekiz odalı felaketi dayayıp döşeyen yüzlerce musibet: Konağın eşyaları! Birkaç odasındaki “fena yeni”ler. Öteki odalarda yeni’den daha adi olan “fena eski”ler. Üzerlerinde yirmi otuz ölünün taziyetçisi oturmadan yıpranmasın diye örtülere sarılmış koltuklar! Kadifeden başka kumaş tanımayan perdeler! Sineklerin ishallerine karşı tedbirlere bürünmüş avizeler! Tüllerinin altından birer ampul sarkan hınzırlar. Sonra bu hazine odası! Konağın en güzel sanat eserlerini insanlarla ihtilattan meneden hapishane! 17. asır Süleymaniye mangalının içinde demet demet perde püskülleri!” (Üİ,538) Konaktaki eşyada böylesine kusur, çirkinlik bulan Adnan, Süheyla’ya da yönelir. Süheyla’yı Belkıs’la kıyaslayarak, giyinişinde, konuşmasında, aşkında, malumatında kalabalık, eksik bulur. Talat Paşa’nın “sahici bir Türk kadını” (Üİ,543) dediği Süheyla, Adnan’a göre, pek çok eksiklik, kabalık taşıyan bir kadındır. Adnan, bu tutumuyla, konakla Süheyla arasında benzerlikler kurmuş gibidir. Süheyla’nın yıllar önceki bir mektubunda “Sizin acınacak hale geldiğiniz günü bekleyeceğim ve o gün ben merhamet ederek, ben size evlenelim! diyeceğim” (Üİ,170) diye yazdığını hatırlayan Adnan, bu konaktan kaçmak ister. Ancak, gidebileceği başka bir yer yoktur. Yine bu konağa gelir ve burada da ölür. Üç İstanbul romanında ayrıntılarıyla anlatılan bir konak da, Hidayet’in dedesi olan Kazaskerin konağıdır. Hidayet’in içinde büyümüş olduğu bu konak, tüm ayrıntılarıyla klasik bir Osmanlı konağıdır. Ratip’in en önemli sohbet konularından 220 olan bu konak, romanda yine Ratip’in Sacit’le bir sohbeti sayesinde yer bulmuştur. Bu konakla ilgili olarak anlatılan pek çok ayrıntı, klasik Osmanlı konaklarındaki günlük yaşam hakkında da bilgi vermektedir. Romanda “konak”la ilgili daha genel çağrışımlar da yer alır. Handan İnci Elçin’in de dikkat çektiği bu simgesel anlamlardan ilki “konak, Rum ekalliyetidir; kulübe hâkim Türk unsurudur”. sözündedir. Adnan, bu ifadeyle, daha zengin, müreffeh bir yaşam mekânı olan konakları Rumlara, daha yoksul yaşamları çağrıştıran kulübeyi ise Türklere ait olarak sunar. “Vaktiyle saray adamlarının konaklarında misafir kaldığı için Tekirdağ ahalisinin korktuğu kadın, Meşrutiyet’ten sonra Adnan’ın konağına girip çıktığı için Tekirdağ’da gene korkunçtu”. (Üİ,312) cümlesi, İstanbul konaklarının taşra vilayetlerinde ne kadar önemsendiğini gösterir. Yazar, böylelikle konakların sosyal yaşamdaki nüfuzunu da belirtmiş olur. Kiralık Konak, Yakup Kadri’nin romanları arasında, konağın en ön plana çıktığı romandır. Yazar, bu romanda konak’tan yola çıkarak, belli tarihî dönemlerde yaşanan toplumsal değişimi anlatır. Romanın başında, İstanbul’da iki ayrı dönemden söz edilir. Birbirini izleyen bu iki dönem arasındaki temel farklar ise giyinişte ve yaşanan mekândadır. İlk dönemi İstanbulin ve konakla özdeşleştiren yazar, ikinci dönemi redingot ve köşkle özdeşleştirir. “Bizde, Çerkes halayıkları, harem ağaları, Boşnak bahçıvanlarıyla büyük ev hayatı asıl bu devirden başlar. Yüksek rütbeli devlet adamlarının tesis ettikleri Osmanlı kibarlığının kundağı canfes astarlı ve serapa ilikli İstanbulin idi. Sonra redingot devri geldi ve redingotu içinden yarı uşak, yarı kapıkulu, riyakar, adi bir nesil türedi… Bunların elinde İstanbul’da konak hayatı birdenbire köşk hayatına intikal ediverdi”. (KK, 11) Redingotlu nesilden olsa da, çocukluğunu İstanbulin içinde geçiren Naim Efendi’nin konağında da, eşi Nefise Hanım ölünceye kadar, klasik Osmanlı konağındaki günlük yaşam sürdürülmüştür. Ancak, Nefise Hanım’ın ölümüyle pek çok şey değişir. “Alafranga hayat namına sabahta akşama kadar bin türlü garabet yapan bu adam, Büyük Hanım’ın vefatını müteakip, evi kendi heveslerine göre esasından değiştirmeye kalktı; ne kadar eski eşya varsa hepsini tavan aralarına ve mahzenlere arttırdı, her odayı Avrupa’dan gelmiş mobilya kataloglarına göre ayrı bir uslüpta, ayrı bir renkte Pisaltiye döşetti”. (KK, 14) Naim 221 Efendi’nin damadı Servet Bey’in bu davranışları, alafrangalığı ne kadar yüzeysel algılandığını da göstermiş olur. Konakta, Avrupa’ya benzetilmeye çalışılan yalnızca eşyalar değildir, günlük yaşam da Avrupa’ya özenilerek düzenlenir. “Pazartesi günler Seniha’nın çay günleridir. Avrupa’nın bütün kibar kadınları gibi o günleri giyinir; kuşanır ve tam saat beşte konağın büyük salonunda kendisinde nadir görülen bir hanımefendi vakarıyle ziyaretçilerini beklerdi”. (KK, 20) Eşyalara ve Avrupai günlük yaşantıya rağmen Seniha, konaktan hoşnut değildir. “Bu ev, bazı günler, bazı saatler ona bir mezar gibi görünüyordu”. (KK, 28) Seniha’nın hoşnutsuzluğu bu benzetmeyle sınırlı kalmaz. “Bu memlekette ve bu konakta ona her şey, dar, az ve adi görünüyordu. Eşya, arzusuna göre değildi. Evin nizamı her türlü ihtişamdan ari idi”. (KK, 28) Handan İnci Elçi’nin de dikkat çektiği gibi, bu satırlarda konakla memleket arasında bir özdeşlik kurulmuştur. İlerleyen satırlarda Seniha’nın yalnızca konaktan değil, memleketten de kaçması bu özdeşliği vurgulayan bir davranıştır. Naim Efendi, yaşadıkları ekonomik sıkıntıya rağmen, Kanlıca’daki yalısını bile satmak istemez. “Naim Efendi yalıyı satmaya karar veremiyordu. Çünkü, oraya ruhi bir irtibatı vardı; gençliğinin en hoş demleri bu yalıda geçmişti; ihtiyarlığının en sakin ve en rahat günlerini yine bu yalıya medyundu. Karşıdan görünüşünü, arka taraftaki bahçesini; geniş ve aydınlık odalarını, denize doğru uzanan şehnişini daha birçok teferruatını adeta ulvi bir muhabbetle seviyordu”. (KK, 82) Naim Efendi’nin bu tavrı, onun, yaşadığı mekâna duyduğu sevginin, bağlılığın da bir ifadesidir. Romanın bütününde Naim Efendi’nin konağa sıkı bağlılığını gözlemleriz. Hatta, Naim Efendi konağı kendisiyle bir algılamaktan, kendisini onunla özdeşleştirmekten de çekinmez. Naim Efendi’de doğal sayabileceğimiz bu tutum, yer yer Seniha’da da ortaya çıkar. Seniha da bazı zamanlarda kendisini konakla özdeş algılamakta ve bu durumu değiştirmek istemektedir. “Odanın yekpare camlarından eşyanın üzerine kirli bir aydınlık sızıyordu. Bu aydınlığın altında, bu eşyanın sanki küflenen, dökülen bir hali vardı. Seniha kendisinin de bu kirli aydınlığın altında bu eşya ile beraber küflendiğini hissetti”. (KK, 117) “Mezarım” dediği bahçeye kendi gençliğini gömmek istemeyen Seniha, konağa nefret besler. “Ya bu oda, ya bu mobilyalar. Şimdi simsiyah görünen şu koyu fes rengi halının üstünde küçükken kim bili kaç defa emekledi. Tavandan sarkan şu billur avizenin lambası kim bilir kaç defa, kaç sıkıntılı gecenin 222 karanlığında yarı uykuda bir göz gibi açıldı. Genç kız öteye beriye süs diye konulmuş şeyleri, etajerleri, aynaları, duvardaki levhaları birer birer söküp atmak, kırıp parçalamak istiyordu. Bu evin içinde her şey ve herkes ona hiç bu akşamki kadar sevimsiz, eski ve tahammül edilmez görünmemişti. Bu konağın çivisinden, tahta budağından kapılarına ve damına varıncaya kadar her noktasından ayrı ayrı nefret ediyordu”. (KK, 118) Konağın fiziki koşullarını Servet Bey şöyle sıralar: “Hem doğrusu, bu evde bir türlü rahat edemiyordum; senelerden beri bu geniş odalarda altı ay kış bir türlü ısınmanın, senelerden beri altı ay yaz bir taraftan nefes almanın imkânını bulamadım. Bu ne çok pencere, bu ne çok kapı. Kanunusanide (ocak ayında) duvarların arasında bile hava işliyor. Nasıl döşesek, ne yapsak nafile. Daima her tarafında bir sığıntı gibisin… Koca evde adamakıllı bir banyo odası bile yok. O hantal hamamı yakmak için üç gün evvel hazırlatmak, üç çeki odun yakmak, ikide birde kazanını sıvattırmak, ikide birde kurnalarını tamir ettirmek lazım geliyor. Bu şerait dahilinde ayda bir kere bile yıkanmak müyesser olamıyor”. (KK, 141) Servet Bey’in bu yakınmaları, konaktan apartmana taşınmayı mazur göstermek içindir. Servet Beyler apartmana taşındıktan sonra, Naim Efendi, konakta birkaç uşakla yalnız kalır. “Seniha’nın odası, konağın diğer metruk odaları gibi, perdesiz, eşyasız, bakımsız, toz ve toprak içindedir. Tavanın köşe yerlerinden, pencerelerden camla kafes aralarından külrengine girmiş örümcek ağları sarkıyor. Yalnız bir eski koltuk, yatağı kaldırılmış bir karyola ve ayağı kırık bir masa bu odanın yegâne eşyasını teşkil ediyor”. (KK, 157) Konağın bu hali ile Naim Efendi’nin durumu arasında da benzerlik vardır. “Naim Efendi’nin böyle nezaret altında bulunmaya ihtiyaç vardı; zira, o şimdi yalnız kimsesiz bir ihtiyar değil, aynı zamanda alil ve sefil bir adam haline de girmişti”. (KK, 158) Naim Efendi’nin “buradan çıktığım gün ölürüm” (KK, 161) dediği konak, kızkardeşi Selma Hanım’a göre uğursuzdur. “hem bu koca konağın içinde, türbe bekçisi gibi, tek başına senin işin ne?... Uğursuz konağı da düşünmeden ya satar ya kiraya verirsin!” (KK, 159) Selma Hanım’ın dile getirdiği konağı kiraya verme düşüncesi Naim Efendi’nin rahatını, huzurunu kaçırır. Onu bu konağa bağlayan şey, hatıralarıdır. “Burada doğmuşum, burada yaşamışım, ihtiyarlamışım! Nasıl bırakır giderim?” (KK, 161) Naim Efendi, hayatı boyunca yaptığı ilk hileyi de yine bu 223 konak için yapar; gelen müşterilerin savıverilmesi şartıyla konağın kiralık olduğunu ilan eder. Bu hileyle, konaktan ayrılmak zorunluluğunu gidermiş olur. Ancak, Selma Hanım’ın konağa yolladığı kiracı adayları onun rahat bir nefes almasını engeller. “Günün birinde Selma Hanımefendi’nin bizzat kendisi, bir araba dolusu ev bakıcıları getirdi ve bunları ta biraderinin yatak odasına kadar soktu. Zavallı Naim Efendi, o gün haysiyetinden büyük bir şeyin kırıldığını hissetti; kendini adeta bir hancı, bir bezirgân ya da bir dilenci derecesine inmiş sandı ve ziyaretçiler gittikten sonra bütün bir gece sabaha kadar teessüründen hıçkırdı, durdu”. (KK, 163) bu satırlarda Naim Efendi’yi üzen asıl neden, ekonomik açıdan konağın kirasına muhtaç hale geldiğini düşünmesidir. O, yıllarca yaşamış olduğu konağı başkalarına kiralamayı dilencilik olarak algılar. “Birkaç zamandan beri bu hıçkırıklar, bu ıssız ve koca evin içinde işitebilen yegâne sesti ve bu ses etrafı yangın harabeleriyle çevrilmiş, bu eski, metruk konağın bir nevi nabız vuruşu gibiydi”. (KK, 164) Yazar bu satırlarla konağa kişileştirir ve Naim Efendi’nin hıçkırıklarını konağın nabzı olarak değerlendirerek ikisi arasında güçlü bir özdeşlik kurar. Konağı görmeye gelen ev bakıcıları arasında son dönemin mebuslarından biri ve onun ailesi de vardır. Kadınlar evi pis, bakımsız, soğuk, kasvetli bulurken Mebus Beyde ahşap konak mimarisinin menşeini bulmanın zorluğundan, eski ecdadımız taş binalarda oturmuşken, Tanzimat’la birlikte başlayan ahşap konak modasının anlamsızlığından söz eder. Mebus Beyin ve onun kız kardeşinin, eşinin bu tavırları genç neslin konak yaşantısını ne kadar geride bıraktığının da göstergesidir. Bu sözlerle konağı dolaşan bu grup Naim Efendi ile karşılaştıklarında, onu da “mevta, mezardan çıkmış kadit” (KK, 166) diye nitelerler. Bu nitelemelerde de konakla Naim Efendi arasında paralellik kurulduğu söylenebilir. Konak da, Naim Efendi de yeni nesil için ürkütücü, itici yadigârlar, maziye ait unsurlardır. Romanda konak, başlıca iki farklı bakış açısıyla ele alınır. İlki, Seniha’ya aittir. Seniha, konaktan nefret eder. Gençliğini, ömrünü o konakta tamamlama düşüncesi onun için ürkütücüdür. Naim Efendi’de ise çocukluk, gençlik, olgunluk, ihtiyarlık dönemi hep o konakta tamamlanmıştır. Bu durum, Naim Efendinin gözünde konağı, vazgeçilmez kılmaktadır. Onu bu konağa bağlayan unsur, hatıraları kadar, konak dışındaki yabancılığıdır. Konağın içinde torunlarına, damadına karşı 224 yer yer yabancılık hisseden bu ihtiyar adam, konağın dışına çıkınca kendisini bütün âleme, İstanbul’a yabancı hisseder. “Naim Efendi, konağa vasıl olur olmaz, dünden beri ilk defa olarak bir geniş nefes aldı. Hele çocuklarından hiçbirine tesadüf etmeksizin odasına girip kapanmayı büyük bir saadet telakki etti. Burası, hayatta onun yegâne sığınağıydı. Asrın tepkileri onu ite, ite evvela şehirden konağın içine, sonra konağın içinden bu odaya sürükleyip tıkmıştır. Buradan ötesi, biliyordu ki, artık yoktur ve sevince yakın bir hisle biliyordu ki buranın ötesi, ahret denilen sesiz ve ilahî âlemin ilk merhalesidir. Nitekim, pek neşeli zamanlarında, hoşlandığı bazı kimselerle konuşurken derdi ki: Bu oda Azrail’in intizar salonudur”. (KK, 106-107) Naim Efendi, bu satırlarla konağı terk etmemekteki kararlılığının gerekçelerinden birini de ifade etmiş olur. Sodom ve Gomore romanında da bazı yalılar romanın kurgusunda ve yazarın iletmek istediği mesajda önemi bir yer tutar. Bunlardan ilki Major Will’in tuttuğu Yeniköy’deki yalıdır. “Eski Osmanlı İhtişamı devirlerinin hatırası bir kocaman ve tantanalı binanın selamlık dairesi” (SG,98) olan bu yalı Major Will tarafından, 1 Mayıs’ta düzenlenen bir açılış partisi ile işgal dönemi İstanbul’unun sosyetesine tanıtılır. Yalı “sinemalardaki şark estetiğini tamamıyla uygulamak hevesiyle” (SG,99) oryantalist bir zevkle döşenmiştir. Bu hevesle yerleştirilen bazı eşyalar, davete katılan Osmanlı hanımlarını bile şaşırtmaktadır. Yakup Kadri’nin bu yalıyı simgesel anlamlar yükleyerek ele aldığını söyleyebiliriz. Bir Osmanlı yalısının bir İngiliz’in elinde bu hale dönüşmesi, romanın iç zamanına uygun olarak, İstanbul’un işgal edilmiş olduğu gerçeğine göndermeler yapar. Handan İnci Elçi’nin de belirttiği bu durum, romanda göz ardı edilemeyecek kadar belirgindir. Yalıyı, kendince Şark estetiğine, Türk kültürüne uygun biçimde döşemiş olan Major Will’in geçmişte mescit olarak kullanılan odayı tamamen zıt bir biçimde döşemiş olması da simgesel anlamlar taşır. Major Will, bu eski mescidi pornografik eşyalarla dolu bir yatak odası haline dönüşmüştür. Dinî kimliğimiz açısından evin en önemli odası olan bu mescidde oryantalist tutumundan vazgeçmesi ve kullandığı pornografik eşyalar Mojor Will’in klasik Osmanlı kültürüne gösterdiği ilginin ne kadar sahte ve kötü niyetli olduğunun da göstergesidir. Major Will, gerçek bir mabet olan bu eski mescidi “yalnız erkeklere mahsus bir mabete” (SG,101) dönüştürmüştür. Necdet dışındaki ziyaretçiler bu durumu kanıksamış görünürler. Hatta yalıyı Major 225 için kiralayan Orhan Bey de çocukluğunda babasıyla birlikte o mescitte namaz kılmış biridir. Yalının gerçek sahipleri ise ekonomik anlamda oldukça kötü duruma düşmüş ve “harap, barhane bir şey” (SG,103) olan yalının selamlık kısmında yaşamaya başlamışlardır. Bir Osmanlı yalısında, oranın gerçek sahibi olan kimselerin bu şekilde yaşamak zorunda kalmaları ve Major’un yalının asıl sahibi gibi davranarak, kira karşılığında da olsa, buranın en güzel kısmında yaşaması, o günün koşullarıyla örtüşmektedir. Bu yalı gibi İstanbul da yabancıların işgali altındadır. İlerleyen satırlarda Necdet’in “Düşman çamurlu çizmeleriyle bizim evlerimize kadar girdi; ne diyorum-bizim yataklarımıza kadar!” demesi de, işgal altında olma açısından yalıİstanbul benzerliğinin açık bir ifadesidir. Hüküm Gecesi romanında karşımıza çıkan ilk konak, eski sadrazam Halil Paşazade Ömer Beyefendi’nin Nişantaşı’ndaki konağıdır. Ahmet Kerim, eski sadrazam konağı olduğu için aradığı Abdülhamit devrinin dillere destan ihtişamını bu konağın bahçesinde bulamaz. “Güz mevsiminin ilk kuru yaprak yığınları ile yıllardan beri terk edilmiş bir yer hali alan bahçede Abdülhamit devrinin dillere destan olan ihtişamını hatırlatır hiçbir şey yoktu. Hafif bir iki devrim soluğu bu eski sadrazam konağının bahçesini hemen birkaç yıl içinde İstanbul’un en bakımsız tekke ve türbe bostanlarına çevirmiştir”. (HG, 14) Ancak, aynı konağın içinde durum farklıdır. İçerdeki Sevres porselenleri, Çin kari işi koleksiyon, masif abanozdan muhteşem büfe, büfedeki gümüş takımlar gibi eşyaların her biri servet parçalarıdır. “Kaba ve zengin bir devrin küstahlığına alamet olan bu servet parçalarına bakarak bunların sahiplerindeki mülkiyet hırsının hâlâ neden sönmemiş olduğuna şaştı”. (HG, 25) Meşrutiyet döneminde, Abdülhamit devri ricalinden Ömer Bey’in konağının bahçesi metruk bir görünümdeyken, konağın içinde ise Abdülhamit döneminin küstahlığı, eşyalar aracılığıyla da olsa, varlığını sürdürmektedir. Bu durum da da dönemin siyasi tablosuna uygunluk söz konusudur. Konağın içinde hüküm süren, Abdülhamit döneminin küstahlığı, İttihat ve Terakki’nin iktidarda olduğu bir İstanbul’da konağın duvarları dışına taşımaya cesaret etmemiştir. Romanda karşımıza çıkan bir diğer konak da, ihtilal işlerini sevk ve idare ettiği söylenen Damat Salih Paşa’nın yine Nişantaşı’ndaki konağıdır. Burası, Ömer 226 Bey’in konağına göre daha iyi durumdadır. Ancak, bu konakta, ihtilalcilere yakışabilecek bir günlük hayat sürdürülmektedir. “Konağın önüne araba ile yanaşanlar belki dikkati çekmiştir diye, içeriye kabul olunmazlar. Paşa’nın kabul saatleri de muayyendir. Buraya ya sabahleyin erken veya akşamüstü alacakaranlıkta gidilebilirdi”. (HG, 259) Konakta egemen olan bu tedirgin yaşantıda, ittihat ve Terakki Hükümeti’nin muhalefete yönelik sert tavrının ve o günlerde bu hükümete yönelik olarak düşünülen ihtilal girişiminin etkisi büyüktür. Samiye’nin abisi ve annesiyle birlikte yaşadığı konak, romanda fazlaca betimlenmez. Samiye’nin ailesi ve kendisi hakkında anlatılanlardan yola çıkarak, burasının orta halli bir Türk ailesinin konağı olduğunu ve bu aile yapısına uygun bir günlük yaşamın mekânı olduğunu söyleyebiliriz. Hep O Şarkı romanında iki komşu yalının çocukları arasındaki bir aşk öyküsü anlatılır. Bu nedenle, bu romanda yalılar, konaklar sıkça karşımıza çıkar. Haremselamlık uygulamalarıyla, yemek alışkanlıklarıyla, cariyeleriyle, giysileriyle eski İstanbul yaşantısına ayna tutan bu konak ve yalılar, Yakup Kadri’nin diğer bazı romanlarındakilerin aksine belirgin simgesel anlamlar yüklenmemişlerdir. Münire ve Cemil’in ailelerinin Baltalimanı’ndaki çifte yalıları, Münire’nin ailesinin kışlık konağı, Nafi Molla Konağı, Sahende Hala’nın yalısı, Eşref Paşa’nın Vaniköy’deki yalısı romanda karşımıza çıkan konak ve yalılardır. Kiralık Konak romanında Naim Efendi aracılığıyla övgüyle anlatılan İstanbulin dönemi, bu romanda Münire ile Cemil’in çocukluk, ilk gençlik yıllarının yaşandığı zamanlardır. Bu zamanlarda yalılarda, konaklarda oldukça huzurlu, güzel günler yaşanmaktadır. Münire’nin babasının ölümü ile birlikte redingot devri de başlar. Bu devirde sosyal hayat da oldukça değişir. “Devlet düşkünleri sırasına girmiş olan” (HOŞ, 141) Münire’nin ailesi için de zor zamanlar başlar. Münire’nin babası hastalanır, sonra da vefat eder, Moskof Muharebesi sonucu yaşanan ekonomik sıkıntı Münire’lerin konağında da oldukça belirgin bazı değişimlere neden olur. Münire ile Cemil dönemin siyasi ve sosyal olaylarına ilgi göstermezler. Ancak, her ikisi de devlet memuru sayılabilecek babaları nedeniyle dönemin siyasi gelişmeleri onların konaklarında, yalılarında net bir biçimde gözlemlenir. Nur Baba romanında da Nur Baba, Nigar ve Ziba Hala sayesinde yalılar ve konaklarla karşılaşırız. Nigar da Ziba Hala da yalılarda, konaklarda doğup 227 büyümüşlerdir. Nigar’ın kocası Eşref Paşa’nın Nişantaşı’nda bir konağı vardır. Nigar ile Nur Baba buluşmak için dergâhtan bazı kadınların konaklarından da yararlanmışlardır. Bu romanda da konaklar, yalılar yalnızca mekânsal boyutlarıyla ele alınmışlardır. Hep O Şarkı romanında da Nur Baba romanında da yalılar, konaklara göre daha fazla sevilen mekânlardır. Hiç şüphesiz, bunda yalıların tabiatın güzelliğiyle daha iç içe oluşunun payı büyüktür. Ayrıca, Münire de Nigar da âşıklarını yalılarda iken daha fazla görebilmekte, onlarla daha rahat buluşabilmektedirler. Bu durum, Nur Baba romanında açıkça ifade edilir. “Kanlıca’daki yalı ile Madrid Sefiri Eşref Paşa’nın bir sefarethaneden daha resmi ve daha muntazam konağı, İstanbul’da birbirine zıd iki âlemin kutuplarını teşkil eder. Bu âlemin birinde hiçbir şeyin hududu yoktur, diğerinde her şey geçilmez bir çizgi içine alınmıştır”. (NB,135) Bu satırlarda yalı ile konak arasında, yaşam biçimi açısından da belirgin farklılıklar olduğu ifade edilmiştir. Panorama romanında, Osman Nuri Bey’in Emirgân’daki yalısı, ailenin iyi günlerine de kötü günlerine de ev sahipliği yapmıştır. Ekonomik koşullar nedeniyle Şehzadebaşı’ndaki mükellef konağı tasfiye edip bu yalıya sığınan aile, zamanla burada da ekonomik sıkıntılarla karşılaşır. “Şimdi harem kısmıyla diğer bir odasını, ya tavanlar aktığı, ya döşemeye imkân bulamadığı için kapayıp da eskiden selamlık adı verilen bir dairesine tıkıldıkları bu viran yalıda, yine bu yüzden, bir zindan hayatı sürüyor ve emektar bir zenci bacının bin zahmetle pişirip, yalınayak bir besleme kızın önlerine koyduğu yemekler lokma lokma boğazına diziliyordu”. (P,101) Ancak, ekonomik sıkıntılar bununla sınırlı kalmaz ve yalının istimlak edilmesi gündeme gelir. Bu durum karşısında eşini teselli etmek isteyen Seniye Hanım, apartmana taşınmaktan söz eder ve yalıdaki bazı konforsuzluklara değinir. Daha sonra taşınmak zorunda kaldıkları Aksaray’daki apartmanla yalıyı kıyaslayan Fuat şöyle düşünür. “Emirgândaki yalı bütün eksikliklerine, bütün düzensizliklerine rağmen, ne de olsa tek bir odası, bu külüstür apartmanın bütün bir dairesini içine alacak kadar geniş, kocaman ve gösterişli bir binaydı ve ona Nuri Paşa Yalısı deniliyordu. İçerisinde eskiden kalma koltuklar, kanepeler, masalar, aynalar, halılar, karyolalar vardı. Bunların hepsi yalnız geçmiş bir refahın tanıklığını yapmakla kalmıyor; insana, bu geçmişin hâlâ devam ettiği ya da edebileceği hissini veriyordu”. 228 (P,184) Fuat, bu sözlerle yalının çağrıştırdığı refah hissinin hem geçmişle hem de gelecekle ilgili olduğuna değinmiş olur. Konaklarda doğup büyümüş Osman Nuri Bey ve eşinin aksine, Anadolu’dan gelme bir iş adamı olan Müteahhit Sırrı Bey de Tarabya’da bir yalıda yaşamaktadır. “En yüksek lüks hayat zirvesine vardığını hissettiği bu yalıda kendi görgüsünü ve kendi hanedanlığını dünyaya ispat hevesiyle” (P,204) bir ziyafet düzenler. Romanda adı geçen diğer zengin ya da mevki sahibi kişilerin de müreffeh, konforlu,lüks evleri vardır. Ancak, bunlar romanın iç zamanına da uygun olarak, genellikle villalar ya da lüks apartman daireleri olarak karşımıza çıkar. Benzer bir durum, Ankara romanının ikinci bölümünde de karşımıza çıkar. Burada da, Cumhuriyet’in ilk yılları ile beraber ekonomik anlamda oldukça zenginleşen ve yanlış bir Garb medeniyeti algısı ve hevesiyle yaşayan insanlarla karşılaşırız. Yazar, bu kişilerin evlerinden söz ederken yer yer “köşk” sözcüğünü kullansa da, anlatılan evlerin yine villa ya da lüks apartman daireleri olduğunu anlarız. Sözü edilen bu evlerde de, hem mimari açıdan hem de iç dekorasyon açısından tutarsız, abartılı ve yerli geleneklerden çok uzak unsurlar yer alır. Çalışmamızda bu romanın fazlaca yer tutmamasının nedeni, Yakup Kadri’nin bu roman için özellikle Ankara şehrini seçtiğini düşünmemizdir. Millî Mücadele’nin beyni, kalbi sayılan bir şehir, bu mücadelenin sonraki süreçlerde ne kadar yozlaştırılabildiğinin, ne kadar yanlış bir yola saptığının gösterilmesi açısından da çok daha anlamlı ve işlevseldir. 6.2.2. Apartmanlar Mithat Cemal’in Üç İstanbul romanında apartmanlarla karşılaşmayız. Romanın zengin insanları konaklarda, köşklerde, yalılarda yaşarlar. Zengin olmayanlarsa genellikle kenar mahallelerde, yoksul evlerde yaşarlar. Romanın ilerleyen kısımlarında Millî Mücadele’nin başlangıç yıllarına tanıklık edilir. Bu zaman diliminde İstanbul’da apartmanlar, gündelik hayatın bir parçası olmuşlardır. Buna karşın, romanda apartmanların yer almaması Mithat Cemal’in, buralara 229 yerleşen ve o dönemin burjuvazisi olarak da nitelendirilebilecek sosyal kesime fazla ilgi duymamasıyla açıklanabilir. Yakup Kadri ise, romanlarında apartmanla konağı iki ayrı dünya, iki zıt değerler bütünü olarak ele alır. Yazarın bu tutumu, en belirgin olarak Kiralık Konak romanında gözlenir. Yakup Kadri, apartmanı kültürel bir yozlaşmanın mekanı olarak ele alır. Ancak, bu tutum yalnızca Yakup Kadri’de görülmez. “II. Meşrutiyet sonrasını anlatan romanlarda, apartmanlar hemen daima yüzeysel, gösterişçi, batı taklitçisi ve ahlaki değerleri zayıf insanların evi olarak gösterilir ve bu kargaşa döneminin simgesi gibi kullanılır”.76 Kiralık Konak romanında Naim Efendi, kızı, damadı ve torunları Seniha ve Cemil’le Cihangir’deki bir konakta yaşar. Bu konağa en fazla tepki duyanlar Seniha ile babası servet Bey’dir. Seniha, konaktan hoşlanmaz, ancak onun apartmana yönelik bir ilgisi yoktur, onun tüm isteği Avrupa’ya gitmektir. Servet Bey’de ise durum farklıdır. O, neredeyse saplantı düzeyinde bir apartman sevdasına tutulmuştur. “Bu apartman ziyaretlerinde, konağa döndüğü akşamlar Sekine Hanım kocasını adeta bir sefahat yerinden henüz çıkmış kadar neşeli buluyordu. Ekseriya sukûti olan Servet Bey, böyle akşamlarda susmasını bilmiyordu. Karısına uzun uzun, inceden inceye, en küçük teferruatına kadar o gün gördüğü apartmanları birer birer tarif ediyordu. Sekine Hanım kocasını o zamana kadar hiç bu derece hoş sohbet görmediğini düşünüyordu. Filvaki, Servet Bey, apartman bahsinin haricinde hâlâ ya hiç konuşmaz, ya pek fena konuşur bir adamdır. Fakat bahis bu yeni aşkına dokunur dokunmaz dünyanın en mükemmel bir hatibi kesiliverirdi”. (KK, 142) Servet Bey’in bu apartman merakında, bu binaların o döneme göre pek çok konfor barındırmasının da etkisi vardır. Servet Bey, özellikle konağın ısınma ve banyo problemlerinden şikâyetçidir. Ancak, apartmanla ilgili olarak Servet Bey’i mutlu eden nokta, bu problemlerin giderilmesinden çok “apartmanda yaşama” düşüncesidir. Öteden beri Batı medeniyeti haranı olan Servet Bey için, apartman modern yaşam simgesidir. Burada belirtilmesi gereken bir nokta da, Servet Bey’in ailesiyle birlikte taşındığı apartmanın Şişli’de olduğudur. Şişli, o dönem, apartmanları, tramvayı, geniş caddeleriyle “onun beyninde tamamiyle bir Avrupa şehri manzarası canlandırıyordu”. (KK, 142) 76 Handan İnci Elçi, Roman ve Mekân, Arma Yayınları, İstanbul, 2003, s. 159. 230 Romanda apartmanın önemi, yalnızca Servet Bey’den kaynaklanmaz. Seniha da Avrupa’dan döndükten sonra bu apartmanda ailesiyle yaşamaya başlar. Seniha’nın buradaki yaşantısı da millî ve manevi değerlere aykırı, yozlaşmış bir görünüm içindedir. “İç içe oda ağzına kadar doluyor. Birçok Şarkvari köşeler yapmışlar, bunlar üstünde bağdaş kurup oturmuş Alman zabitleri, ellerinde bir tambur veya bir gitar ile yan yatmış Viyanalı Kadınlar; duvardan indirilmiş bir uzun çubuğu tüttürmeye uğraşan Beyoğlulu gençler var. Herkes kendi havasında gülüp eğleniyor. Seniha, ayakta olsun, oturmuş bulunsun, daima hiç çözülmeyen bir çemberle çevriliyor. Dört muhtelif lisanla konuşan, dört muhtelif cinsten, dört muhtelif yaşta, en az yedi sekiz erkekten müteşekkil bu çember, Seniha ayağa kalktığı vakit onunla beraber kalkıyor. Seniha yürümeye başlar başlamaz onunla beraber yürüyor ve bir tarafa çekilip oturunca o da beraber çekilip oturuyor”. (KK, 171) Bu manzarayı Naim Efendi’ye anlatan Hakkı Celis bazı ayrıntıları saklamak gereğini de duyar. “Mesela bütün bu halkın içinde Asyai bir hükümdar gibi salınıp dolaşan, oturup kurulan ve her tavrı ile: “Bu salon, bu süsleri, bu şaşaası ve etrafında kölelerle dolaşan bu kadın bütün bu cazibesi, bütün bu zarafetleriyle benimdir, benim malımdır!” diyen o adamdan, o şüpheli aile dostundan hiç bahsetmiyordu” (KK, 172) Hakkı Celis’in anlatmadığı bu ayrıntı, Seniha’nın ve babasının ahlâki yozlaşmışlıklarının da en belirgin göstergesidir. Hakkı Celis’in Naim Efendi’ye anlatmaktan çekindiği ayrıntı, Seniha’nın hayatına girmiş erkeklerden yalnızca bir tanesidir. Seniha saha sonra bir mebusla evliliğin eşiğine kadar gelir. Ancak, bu evlilik gerçekleşmez. Seniha kısa bir süre sonra da bir Türk zabitini nişanlısı olarak tanıtmaya başlar. Roman, Seniha’ların apartmanında yenen bir akşam yemeği sahnesiyle son bulur. Yemekte iki Türk zabiti “Son şeker vurgununu vuranlardan gayet mühim bir tüccar” (KK, 212), Alman zabit ve Seniha’nın ailesi hazır bulunur. Şeker tüccarı ile Seniha’nın yeni nişanlısı Azmi Bey arasında Seniha için gizli bir rekabet de yaşanmaktadır. Naim Efendi’nin can çekişmekte olduğu ve Hakkı Celis’in cephedeki ölüm sahnesi yemekte konuşulan konular arasındadır. Seniha’nın ve ailesinin, en yakınları sayılabilecek bu insanlarla ilgili böylesine kötü haberleri son derece sıradan sohbet konuları olarak algıladıkları görülür. Hakkı Celis’in ölüm sahnesi “Böyle bir sofrada bu hazin şeyleri tekrara ne lüzum var?” (KK, 217) denilerek geçiştirilir. 231 Seniha’yı etkilemek isteyen şeker tüccarı, Hakkı Celis için muhteşem bir mezar yaptıracağını söyler. Yazar, bu haber karşısında Seniha’nın tavrını şöyle anlatır. “Seniha sadece güzel ve süslüydü” (KK, 217) Bu cümle Seniha’nın bu olaya olan kayıtsızlığını da açık biçimde vurgulamış olur. Apartmanda sürdürülen bu gündelik hayat, Seniha ve ailesinin Batı medeniyetini ne kadar yanlış algıladıklarını, millî ve manevi değerlerden ne kadar uzaklaştıklarını gösterir. Onlar böyle bir yaşam sürerken, Naim Efendi’nin konakla birlikte can çekişmesi, ölmek üzere olması, Naim Efendi’nin ve konağının temsil ettiği dönemin ve dünyanın da yıkılmak üzere olduğunu gösterir. Sodom ve Gomore romanında Leyla, ailesi ile birlikte Nişantaşı’nda yeni bir apartmanın ikinci katında yaşamaktadır. İstanbul sosyetesinin önemli bir siması olan Leyla’nın etrafındaki insanların gündelik yaşamları da Leyla’nınkine benzemektedir. Roman, İstanbul’un İtilaf Devletleri askerlerinin işgali altında olduğu Mütareke dönemini anlatır. Leyla ve onun çevresindeki sosyetik kesim, bu işgali görmezden gelmekte, hatta işgal zabitleriyle kurdukları yakın ilişkilere işgali benimser bir görüntü vermektedirler. Leyla’nın evine beş çayı için giden Jackson Read’in girişte karşılaştığı manzara ve tepkisi şöyledir “Genç zabit kapıdan içeri girince karşısına tesadüf eden portmantoyu renk renk askeri kaputlarla, pelerinlerle, kasketlerle, tıka basa yüklü buldu ve bu kargaşalıktan irkilmiş bir adam tavrıyla - Vay, bütün işgal kuvvetleri burada! diye söylendi” (SG,16) Romanda ahlaki açıdan en düşük sahneler genellikle bu apartman dairesi dışındaki kapalı mekânlarda yaşanmaktadır. Ancak, bu apartman da kimi zaman bu tür sahnelere ev sahipliği yapar. “Bugün çayda burada bulunsaydınız da görseydiniz. Ne manzaralar oldu. Şu, hani meşhurlardan bir Madam Jimson var ya, o Leyla’nın omzuna dayanmış, Azize Hanım denilen beyinsiz kaz öte taraftan yanına sokulmuş, Captain Jackson Read’i almışlar aralarına. Bir göz süzmeler, bir gülümsemeler, bir kırıtıp dökülmeler. Aman Allahım, daha ne soğukluklar, ne soğukluklar!..”. (SG,30) Nermin’in bu ifadelerle anlattığı çay toplantısı, Leyla’nın apartman dairesindeki sıradan bir günde gerçekleşmiştir. Romanda Leyla ve onun sosyetik arkadaşları, bir bütün olarak ele alınmaktadır. Apartman, bu bütünü temsil eden simgelerden biridir. Apartman 232 dairelerinde çok nahoş sahneler yaşanmasa da, apartmanın çağrıştırdığı sosyal kesimin genel yaşantısı çok çirkin sahneler içermektedir. Apartmanın bu romandaki önemi de, bu durumdan kaynaklanmaktadır. Panorama romanında, Osman Nuri Bey ve eşi Seniye Hanım, İstanbul’un büyük konaklarında doğup büyümüş kimselerdir. Ekonomik koşullar nedeniyle Emirgân’da oturdukları yalı tek mal varlıkları olarak ellerinde kalmıştır. Ancak, yalı da haczedilir. İşini de kaybeden Osman Nuri bey, intihar eder. Ailesi Aksaray’da bir apartmana taşınır. Panorama’da apartman, Kiralık Konak ve Sodom ve Gomore’deki gibi bir değerler bütününü temsil etmez. Apartman, artık sıradan ve yaygın bir yaşam mekânıdır. Yazar, apartmana simgesel bir anlam yüklemez. Ancak, bu ailenin ferlerinden olan ve bilinçli, aydın bir Türk genci olarak niteleyebileceğimiz Fuat, çocukluğunun geçtiği yalıya bazı olumlu anlamlar yüklemiştir. Apartman, bu ailenin kaderinde olumlu bir zaman dilimine denk düşmemiştir. Aile reisi Osman Nuri Bey ölmüş, Seniye Hanım yarı yatalak bir hale gelmiş, Semra “bir biblo”ya (P,185) dönüşmüştür. Fuat da annesini “bu çöplükten kurtaramamanın” (P,187) hırçınlığı içindedir. Fuat’ın bu yeni evini, apartman dairesini sevmediğini, benimsemediğini görürüz. O, annesini “bu çöplüğe düşmüş” görmektedir. Görüldüğü gibi, Kiralık Konak ve Sodom ve Gomore romanlarında Yakup Kadri, apartmanı alafranga insanların özentili, sahte ve millî, manevi değerlerden uzak yaşantılarının mekânı olarak sunar. Yazar, bu romanlarda apartmanı yalnızca bir mekân olmaktan çıkarıp, bu yaşam biçimlerinin simgesi konumuna yükseltir. 6.3. Eğlence Mekânları 6.3.1. İçkili Eğlence Yerleri Üç İstanbul romanında Adnan, Hukuk Fakültesinden arkadaşları Moiz ve Tevfik Hoca, Beyoğlu’ndaki geneleve gitmeden önce, Galata’da mezesi bol 233 birahaneye girerler. Bu birahanenin adı belirtilmemektedir. İşsiz üç gencin buraya gitmesi, bu birahanenin çok pahalı bir yer olmadığını düşündürmektedir. Romanın ilerleyen kısmında Adnan’ın, Mermer Yalı’nın vekilharcı Salih’le buluşup konuştuğu yer de yine Galata’da Cenyo adlı içkili bir mekândır. Belkıs’ın inci gerdanlığını çalan Cevat, gerdanlığın parasını Tepebaşı’ndaki barlarda yemiştir. “Gerdanlığı nasıl bulurlardı? Onlar Tepebaşı bodrumunda boş şampanya şişeleriydi” (Üİ,413) Yakup Kadri’nin Sodom ve Gomore romanında İstanbul barları geniş yer tutar. Leyla ile Jackson Read arasındaki telefon görüşmesine öfkelenen Necdet, Jackson Read’i de görebilmek ümidiyle Taksim civarındaki Maksim Bar’a gider. “Paltosunu vestiyere dar attı; soluğu içki masalarından birinin başında aldı. Çoktan numaralar bitmiş, umumi dans başlamıştı. Kâh aç kalmış bir sürü çakal ulumalarını, kâh babası tutmuş bir alay zenci karısının çığlıklarını, kâh sadece dar bir oluktan akan su seslerini hatırlatır bir karışık gürültü içinde kadınlı erkekli elli altmış kişilik bir insan kümesi mihaniki bir ahenkle dönüp duruyordu. Hava ılık ve kokulu idi ve koyu bir aydınlık içinde birçok duman halkaları beyaz ipekten serpantinler gibi herkesin başı üstünde durmadan çözülüp toplanıyorlardı”. (SG,39) Necdet’in, arkadaşı Cemil Kâmi ile birlikte gittiği Moskovit de Rus usulüne göre düzenlenmiş içkili bir lokantadır. “Ortada hora tepen ince belli, levent Kafkas delikanlıları, masaların arasında dolaşan berrak gözlü Rus prensesleri, Asyalı sefahatin ve Asyalı coşkunluğun her sesiyle haykıran çılgın bir müzik, yemek esnasında su yerine votkanın insanı birdenbire kavrayan sinsi ve kancık tesiri, vakit henüz akşamın dokuz buçuğu olmasına rağmen, herkesin aklını çoktan başından almıştı. O kadar ki burada vestiyerden başlayarak insana bütün hizmet edenler de müşteriler kadar sarhoş görünüyordu”. (SG; 74) Burası, Necdet’le arkadaşının, İngiliz subaylarının hakaretlerine maruz kaldıkları ve bu subayların dans eden Kafkas delikanlıya yönelik eş cinsel ilgilerini saklama gereği duymadıkları bir yerdir. Yazarın, bu barın Rus barı olduğunu söylemesi gelişügüzel bir durum değildir. Gerçekten de, Ruslar bir dönem, İstanbul gece hayatında oldukça etkili olmuşlardır. Ahmet Hamdi Tanpınar da bu durumu tespit eder. “Bu Rus muhacirleri Beyoğlu’nu iyice zaptettikten sonra yavaş yavaş İstanbul semtine ve bizim çıktığımız kahvelere kadar yayıldı. Kürklü, çizmeli, saçları çok düz taranmış, hafif tombul 234 yanaklı, beyaz yüzleri bol düzgünlü, bol mücevherli, bir yığın kontes ve prenses, parasını güçlükle ödediğimiz kahve ve çaylarımızı, lokantalarda rakı ve yemeklerimizi getirmeye, vestiyerlerde yırtık ve eski pardesü ve paltolarımızı göğsüne kadar sakallı sabık generaller veya miralaylar tutmaya başladılar. Çar yaveri, eski miralay veya asilzade delikanlılar karşımızda çevik Kafkas oyunları oynadılar77. Beyoğlu’nda bir başka Rus barının açılış gecesi, Necdet’le Leyla arasında uzaktan uzağa ancak oldukça şiddetli bir biçimde yaşanan kopuşa sahne olur. “Leyla, alayın arasında kapını elinde sürükleyerek çıplak kolları, çıplak omuzlarıyla sokaktan bu loş meyhane koridoruna akseden sabah aydınlığına doğru sendeleye sendeleye yürüyordu. Necdet, bu kızın yanından geçerken kendini tutamadı; yalnız onun işitebileceği alçak, fakat sert bir sesle: - Pis orospu! dedi. Öbürü utanmaz bir kahkahayla güldü ve kapını bir yırtık bayrak gibi havada sallayarak: - Beğenmiyor musun? Evlenmeyi imkânsız kılmak için, monşer! diye bağırdı” (SG,177) Yine aynı romanda, Captain Marlow, kendisi gibi eş cinsel Türk arkadaşlarıyla birlikte, kıyafet değiştirerek gittiği Galata meyhanelerinde “söylenen türküleri dinlemeye başladığı zaman kendini asırların öbür yakasında, yarı İtalyan yarı Berberi bir limanda, yeraltında bir tavernanın taşlarına uzanmış, bilmem hangi baharatlı şaraptan içer sanıyordu” (SG,246) Hüküm Gecesi romanında Yani ve Nikoli Birahaneleriyle Sketing Barı, Ahmet Samim’le Ahmet Kerim’in siyasi rakiplerince taciz edildikleri mekânlar olarak karşımıza çıkar. “Locaya girip oturdukları zaman, aynı şefkatle kızı okşamaya başladı. İşte, tam bu sıradaydı, o üç kişiden biri locanın karşısındaki masadan, herkesin işitebileceği bir sesle: “Görüyor musunuz şunu? Rumlardan aldığı parayı yine Rumlara yediriyor, işte!” diye söylendi. Barın, kalabalığı, hareketsizliği, çalgısı ve dumanı içinde ortaya atılan bu söz, tam bir isabetle geldi, Despina’nın kahkahaları arasından Ahmet Samim’in kulağına çarptı. Bilinemez bu kulağa, o anda, şu söz yerine bir kurşun çarpsaydı, Ahmet Samim ne hale gelirdi. Fakat, herhalde, benzi 77 Ahmet Hamdi Tanpınar, Beş Şehir, Dergâh Yay, İst., 2006, s.175. 235 bundan daha çok sararmaz ve bütün vücudunu bu kadar dehşetli bir sarsıntıya düşürmezdi. Hemen Despina’yı dizinden itti ve bir hamlede, önündeki masayı devirip locadan aşağıya atladı”. (HG, 49) Romanın ilerleyen kısmında, Sırrı Bey’den başka arkadaşı kalmayan Ahmet Kerim, boş vakitlerinin çoğunu, onunla birlikte Sirkeci’deki Strasbourg Birahanesi’nde geçirir. Kiralık Konak romanında Macit Bey de Beyoğlu’ndaki bazı barların gediklilerindendir. “Gerçi, bazı geceler onun sabaha karşı Beyoğlu barlarında Viyanalı fahişelerle vals ettiğini ve her akşam üstü, kıyafetine ait bir iş için Mir’e uğradığını bilenler vardı” (KK, 25) Yazar, burada belli bir bar adı vermez, ancak, diğer romanlarıyla paralel olarak barlardaki fahişelerden söz eder. Faik Bey’in Seniha’ya duyduğu aşkı, öfkeyi, nefreti yine Seniha’ya âşık olan Hakkı Celis’e anlattığı yer de yine Tepebaşı bahçesinin barıdır. Oradaki görüntüler de tıpkı diğer barlardaki gibidir. “Locaların birinde, kıyafetlerinden dışarlıklı veya harp zengini olduğu anlaşılan iki şişman adam yanlarında saçları ve suratları boyalı yarı çıplak kadınlarla mütemadiyen şampanya içiyorlar, meyve yiyorlar ve mütemadiyen sırıtarak birbirlerine bakıyorlardı. Hakkı Celis, oturdukları masanın yanında kendi gibi bir ihtiyat zabitini, masadan masaya her türlü vasıtalık vazifesini gören dilsiz adama elleriyle, gözleriyle, dudaklarının ucuyla sigara dumanları arkasından yarı kaybolmuş bir köşesini gösterdi ve dilsiz o tarafa gitti. Biraz sonra o dumanlar arasında siyahlar giyinmiş, kolları omuz başlarına kadar açık ve sarı saçlı, uzun ince bir kadın belirdi; yavaş yavaş o genç zabitin yanına geldi ve otuz iki dişini birden gösteren bir tebessümle, elini uzattı: Guten Abend”. (KK, 185) Ankara romanında, milletvekili Murat Bey, Ankara’da bulamadığı birayı, İstanbul’da Bomonti’de içtiği günleri özlemle anar. “Canına yandığım, arattım arattım, bayat mayat bir şişe bira bulduramadım. Ah, bir bardak bira, gözümde tütüyor. İstanbul’da iken yaz geldi mi, haftada hiç olmazsa iki defa soluğu Bomonti’de alırdım. Hani ne diyorlar ona, şop mu, pop mu, işte o bardaklarla üç tane üst üste yuvarladım mı bütün günün yorgunluğunu unuturdum”. (A,52) Türk eğlence hayatına Cumhuriyet sonrası dönemde girmiş bir mekân olan gazino, anlattıkları dönemler nedeniyle, incelediğimiz romanlarda pek fazla görülmez. Panorama romanında Sevim, arkadaşlarıyla biraz oturup bir limonata 236 içtiği Suadiye Gazinosunun önünden bindiği taksi şoförünün tecavüzüne uğrar. Romanda adı geçen bir diğer gazino Taksim gazinosudur. Burası da, fiyatların yüksekliği ile romanda yer bulur. 6.3.2. Klüpler, Kumarhaneler Üç İstanbul romanında, İttihat ve Terakki iktidarıyla birlikte, memleketin en zenginlerinden biri haline gelen Adnan, Serkldoryan Kulübü’nün müdavimlerinden olur. Serkldoryan, Meşrutiyet’le birlikte rütbesini kaybeden Naşit’in de kendisini hâlâ zengin göstermek ve bu sayede iş kapmak, Adnan’a dalkavukluk etmek için gittiği klüptür. “Babasından kalan parayı Avrupa’nın her tarafında yedi; şimdi bu servette elinde ufak bir parçayla Avrupa’dan dönmüştü; elbiseye nispet düğme kadar küçük bir kısım. Fakat Naşit bu parçayla Serkldoryan’da yatıp kalkmaya dikkat ediyor, çehresin klübün çerçevesinde göstermeye çalışıyordu. Ve bu çerçeve içinden bakan gözlerle bir iş avı arıyor, lüzumlu bir adam bekliyordu”. (Üİ,347) Aynı romanda, “Raşel’in Viyanalı komisyoncu, Leh müteahhit, Alman mühendis üç dostu vardı. Kocası da bu üç âşığı biliyordu. Çünkü bu üç adam Moiz’in iş ortaklarıydı ve Moiz her gece, karısını bu üç adamdan biriyle evinde yalnız bırakıyor, kendisi küçük kulüpte gece yarısından sonra sabah gazetelerini okuyordu” (Üİ,359) satırlarıyla Küçük Klüp’ten de söz edilir. Ancak, yazar, buraya dair başka bilgi vermemiştir. Moiz’in eşi Raşel, Adnan’ın Büyükada’daki Yat Klüp’e yapacağı ziyaretler sayesinde bütün bir yaz mevsimi boyunca onunla sık sık birlikte olmayı planlar. “Bozdoğan Kemeri’ndeki konağa kalpaklı misafirin geldiğini bütün Beyoğlu beş saatte duydu. Adnan, Serkldoryan’da Maarif Vekili oluyordu; Küçük Klüp’te Paris elçisi!” (Üİ; 536) satırlarıyla yazar, bu tür klüplerdeki dedikodu kazanına da dikkat çekmiş olur. Sodom ve Gomore romanında, Captain Marlow’la Atıf Bey’in tanışmaları bir klüpteki bakara masası başında gerçekleşir. Bu tanışma aralarında gelişen eş cinsel 237 ilişki sonucunda Atıf Bey’e bazı imtiyazlar tanınmasına yol açar, Atıf Bey de Beyoğlu’nda bir kumarhane açmakla bu imtiyazları kullanmış olur. “Gerçi bazı geceler binlerce lira getiren kumarhanesini Captain Marlow’un himayesi altında işletebiliyordu. Gerçi ancak onun delaletiyle İngiliz polis müdürü Maxwell’den aldığı müsaade olmaksızın Beyoğlu’nun orta yerinde böyle bir kumarhane açmaya imkân bulamazdı” (SG,245) Aynı romanda sosyetenin ünlü simalarından Madam Jimson, genç dostları, âşıklarıyla birlikte çıktığı deniz gezintisine bazı akşamlar, Büyükada’daki Yat Klüp’te ara vermektedir. Böyle akşamlarda, çevredeki herkes “başlarını döndürüp bunların yüzlerine bakmaktan utanmaktadır”. Hüküm Gecesi romanında, hakkındaki bütün olumlu rivayetlere rağmen, Ahmet Kerim’i düş kırıklığına uğratan eski Sadrazam Halil Paşazade Ömer Beyefendi, Cercle d’orient adlı klübün “altın sesli bülbülü”dür. Panorama romanında Servet Bey’in “Mahdum-u mükerremleri” Nedim, Sırrı Bey’in kendileri için verdiği akşam ziyafetinden habersizce ayrılarak Tokatlıyan Oteli’nde kumar oynamaya gider. 6.3.3. Oteller, Lokantalar, Pastaneler Romanlarda bazı oteller, ev sahipliği yaptıkları buluşmalarla, partilerle, akşam yemekleriyle eğlence hayatının bir parçası olarak görünürler. Sodom ve Gomore romanında, Necdet’in Fanny Moore ile karşılaşıp birlikte oturduğu ve Leyla’nın da onları birlikte gördüğü Lebon, bir pastane olarak değerlendirilebilir. Her ne kadar Necdet, oraya çay içmek için gitmişse de, içeride bulunan kadınlı-erkekli grup, buranın klasik bir çayhaneden farklı olduğunu göstermektedir. Sevgilisinin istekleri doğrultusunda şarklı bir yaşayış tarzı sürdüren Azize Hanım, bu durumu Tokatlayan Oteli’nde açıkça sergiler. “Bir gün onu Tarabya’nın Tokatlıyan Oteli’nde bir Mısır Melikesi kıyafetinde foxtrot oynarken gördüler” (SG,247) 238 Yukarıda sözünü ettiğimiz, Madam Jimson’un deniz gezintileri, bazı akşamlarda Tokatlıyan Oteli’nde son bulur. “Yunan mitolojisindeki deniz Bacchanele’ini andıran bu grup bazı geceler dalgaların arasından, ya Büyükada’nın Yat Klübü’ne, ya Tarabya’nın Tokatlayan Oteli’ne çıktıkları vakit en sinoque (kaçık) İngilizlerle en gariplik düşkünü Amerikalılar bile başlarını döndürüp bunların yüzlerine bakmaktan utanıyordu”. (SG,252) Tokatlıyan Lokantası, Hüküm Gecesi romanında da karşımıza çıkar. Ancak, bu kez lokantanın içindekiler değil, dışındakiler dikkat çekicidir. “Tokatlıyan’ın mutfak deliklerini örten demir ızgaralar üzerinde köpeklerle koyun koyuna yatmış çocuklar var”. (HG; 111) Ahmet Kerim’in, İttihatçıların hükümet darbesini izledikten sonra, gittiği ilk yer Tokatlıyan’dır. Kiralık Konak romanında Labon, Mulatye, Tokatlıyan, Seniha’nın sıkça gittiği mekânlar olarak sunulur. Hakkı Celis, Seniha’yla buralarda karşılaştığını söylerken utanır, ancak Seniha’nın benzer bir rahatsızlığı yoktur. “Geçen gün Hakkı bile yaşına bakmadan diyor ki: “Her yerde Seniha ablama rast geliyorum. ‘Her yer neresi?’ dedim. ‘Labon, Mulatye, Tokatlıyan!’ diye cevap verdi ve birdenbire gözlerini yere indirip kıpkırmızı kesildi”. (KK, 35) Seniha’nın Perapalas’ta bir Amerikalı ile baş başa yemek yemesi, o günün koşullarında inanılması zor bir olaydır. “Selma Hânımefendi: ‘Bana gözüyle görmüş birisi hikâye etti! Geçen gün Perapalas’ta bir hususi odada baş başa yemek yemişler” diyordu; Amerikalının ismi ve şekli hakkında da ayrıca malumat veriliyordu. Lakin bütün saffetine rağmen bu malumata karşı Naim Efendi bile omuz kaldırıyordu”. (KK, 120) Panorama romanında da Tokatlıyan Lokantası’nın buhar deliklerinin ızgaraları, sokak çocuklarına ev sahipliği yapar. “O, zaten Pertev’e ilk defa olarak bundan birkaç ay önce, soğuk bir kış gecesinin ilerlemiş bir saatinde, Tokatlıyan Lokantası’nın önündeki buhar deliklerinin sıcak ızgaraları üstünde yusyuvarlak kıvrılmış yatarken rastladı ve yavaşçacık gelip yanına oturdu”. (P,77) Yakup Kadri, zenginlerin gittiği bir yer olduğunu düşündürttüğü Tokatlıyan’ın hemen dışındaki sokak çocuklarıyla toplumdaki gelir dağılımının dengesizliğini de işaret etmiştir. Aynı görüntünün hem Hüküm Gecesi’nde, hem de 239 Panorama’da karşımıza çıkması ise, aradan geçen yıllara rağmen bu dengesizliğin düzelmediğinin göstergesidir. 6.3.4. Çayhaneler, Kahvehaneler, Kıraathaneler Şerif Aktaş, Ahmet Rasim’in eserlerinden yola çıkarak “Bazı kahvehaneler ediplerin, âlimlerin, münevverlerin toplantı yeri durumundadır; bazıları, müsikişinasların sanatlarını icraya imkân vermeleriyle benzerlerinden ayrılır. Semai kahvehanelerinin ise, bunlar arasında ayrı bir yeri ve değeri vardır. Halk temaşasına sahne olmalarıyla ayrı bir hususiyet kazanan kahvelerin yanında, külhanbeylerin, kabadayıların, kopukların 78 bulunmaktadır”. toplantı yeri durumunda olan kahvehaneler de şeklinde bir gruplandırma yapar. Mithat Cemal ve Yakup Kadri’nin romanlarında karşımıza çıkan kahvehaneler, genellikle mahalle halkının toplantı yeri ya da çalgılı içkili mekânlardır. Üç İstanbul romanında Adnan, Raif, Dağıstanlı Hoca, Dilaver gibi, diğer roman kişilerine göre daha yerli, daha Doğulu, daha temiz arkadaşlarıyla genellikle çayhanelerde ya da mahalle kahvelerinde görüşür. Dilaver de, Adnan’la Raif’in çayhane arkadaşıdır. “Adnan, Süleyman’ın karısının cezazesinden dönmüş, Direklerarası’ndaki çayhanede her cenazeden dönenin dargın yüzüyle oturuyor, çaycı hacı’ya Şair Raif’i soruyordu” (Üİ; 224) Romanlarda kahvehaneler daima olumlu mekânlar olarak karşımıza çıkmaz. Üç İstanbul’da Tapu Müdürü Semih Efendi’nin düşmanları, ona çamur atmak için “gençliğinde semai kahvelerinde çığırtmalar, darbukalarla âlemler yapar, esrar kahvelerinde uyur, tulumbacı koğuşlarında uyanırmış” (Üİ,233) şeklinde cümleler kurarlar. Senih Efendi’nin müdavimi olmakla suçlandığı semai kahveleri, eski İstanbul’un ilginç sosyal mekânlarındandır. Sadri Sema, bu kahveleri şöyle betimler: “Bu kahvelerin her tarafı al, mor, yeşil, sarı, beyaz uçurtma kâğıtlarından yapılmış halka zincirlerle süslüdür. Bu zincirlerin bir kısmı kahvenin dört çevresinden 78 Şerif Aktaş, Ahmet Rasim’in Eserlerinde İstanbul, Kültür Bak. Yay., Ankara, 1997, s. 212. 240 tavandaki asma lambanın altına bağlanmıştır. O çağlarda başka kahvelerde olduğu gibi bu kahvelerde de baştan başa sabit peykeler ve yerlerde arkalıklı ve arkalıksız iskemleler vardır. Hepsinin tavanlarında mutlaka üç beş ve bu kafeslerde ispinoz, flurya, saka, kanarya gibi kuşlar”79 Adnan’ın cenazesinin kaldırıldığı Fatih Camii ve mahalle kahvesi, cenazeye katılanların ikiyüzlülüklerinin açık biçimde ortaya çıktığı bir yer olur. Kaçırmış olduğu cenaze ve nikâh paralarına öfkelenen mahalle imamı, önce cenazeye gitmeyeceğini duyurur ve Adnan’ın gâvur olduğunu söyler; ancak, Süheyla’nın kendisine yolladığı paradan sonra Adnan’ın ölürken kelime-i şahadet getirdiğini, imanla öldüğünü söyleyerek cenaze namazını kıldırır. Naşit, Sakallı Vasfi, Tevfik Hoca gibi Adnan’ın eski tanıdıkları ise, onun hakkında gayet olumsuz ifadeler kullanırlar. Sodom ve Gomore romanında, yalısının bir odasını Türk kahvesine dönüştürmek isteyen Major Will, odayı şöyle dekore eder: “Üzerleri Buhara ve Acem seccadeleriyle örtülü birtakım sedirler, bunların önünde muhteşem marpuçlu nargileler, sedef kakmalı sigara iskemleri, yuvarlak gümüş tepsiler, içlerinde çubuklar, lüleler ve tavanda birtakım kuş kafesleri”. (SG,101) Yazar, böylelikle, o dönem İstanbul’unda “Türk kahvehanesi” denince akla gelen dekoratif unsurları da vermiş olur. Tanpınar’ın “Tanzimat’tan sonra insanla beraber kahve zevki de değişti. Viyana ve Paris usulü, duvarları aynalarla süslü, sandalye ve masalı kahveler açıldı”.80 Şeklinde tarif ettiği kahvelerden biri de Necdet’in arkadaşı Cemil Kâmi ile birlikte gittiği Arnavutköy’deki kahvedir. Burası “tam akıntıya bakan ve bütün duvarları aynalarla çevrili yarı kahve, yarı meyhane bir yer”dir. (SG,261) Aynı mekân, Marlow’la İstanbul’un bıçkın takımından olan bazı eş cinsel delikanlıları da ağırlar. Panorama romanında da benzer biçimde çalgılı bir kahveden söz edilir. “Onun biraz altında çalgılı bir kahve var. Aynı manzara, aynı içkiler ve bin defa daha nefis mezeler, fiyatça da öbüründen kat kat ehven” (P. 530) Romanda bu satırlar, Taksim Gazinosu ile karşılaştırma yapmak için dile getirilmiştir. Böyle bir karşılaştırmayla yazar, hem kahvehane ile gazino arasındaki fiyat farkına, hem de 79 80 Sadri Sema, Eski İstanbul Hatıraları, Kitabevi yay, İstanbul, 2002, s. 225. Ahmet Hamdi Tanpınar, Beş Şehir, Dergâh Yay., İstanbul, 2006, s.167. 241 müzik, içki, meze açısından görülen benzerliklere değinmiş olur. Burada sözü edilen “kahvehane” dendiğinde akla gelen bilindik mahalle kahvesinden oldukça farklı bir mekândır. 6.3.5. Fuhuş Mekânları, Genelevler Romanlarda fuhuş sıkça karşımıza çıkar. “Daha II. Selim zamanında ortaya çıkan fuhuş Galata’da Tophane’de, hatta Eyüp’de Rum, Ermeni, Yahudi, Bulgar ve Valakyalı kadınların çalıştıkları çok sayıda genelevin açılmasına yol açtı; Frenk mahallesinin meyhanelerinde ya da, gizli gizli, İstanbul’un Müslüman mahallelerindeki muhallebici dükkânlarının arka odalarında sanatını icra eden kadınlar da vardı”81 satırlarıyla Juan Goytisolo’nun da belirttiği gibi İstanbul’da genelevler oldukça yaygındır. Üç İstanbul’da Adnan, Tevfik Hoca ve Moiz birlikte bir geneleve giderler. Gittikleri ev, Beyoğlu’nda İbil Sokağı’nda “koridorunda Meryem Ana kandili yanan ev” dir. Buranın işletmecisi ve çalışanları Rum ya da Ermeni kadınlardır. Bu evi Beyoğlu’na yerleştiren yazar, Meryem Ana kandiliyle kadınların dinî ve etnik kimliğini vurgular. Romanda, temiz birer aile evi iken, yaşanan olaylar sonrasında geneleve dönüşen evler de yer alır. Fransızca muallimi Kadri ile eşi Zehra’nın Cerrahpaşa’daki evleri ile Tapu Müdürü Semih Efendi ile eşi Macide’nin Sofular Mahallesindeki evleri de bu akıbete uğramıştır “Çıbanlı Zehra! Ama bu karı sermaye değilmiş. Ev sahibiymiş. Süleyman o gece Zehra’nın evinde başka kadın bulamayınca onunla kalmış. Adnan fenalaştı; Fransızca muallimi Kadri’nin karısı umumhane işletiyordu”. (Üİ,226) Romanda, lezbiyen ilişkilere ev sahipliği yapan Bohçacı Hayriye’nin evi de bu mekânlar arasında değerlendirilebilir. “Ve Melahat artık Bohçacı Hayriye’nin evindeydi. Bu evde erkeksiz aşkın tatlı alevlerine bütün göğsüyle yine dalmıştı. Bazı günler Seniha da geliyor, dişiler birbirlerinin vücutlarında kıvrılıp bükülüyorlardı. 81 J. Goysitolo, Osmanlı’nın İstanbul’u, İstanbul, Yapı Kredi Yay., 2002, s. 98. 242 Geceleri ev, başka dişilerle doluyordu. Odalar yığın yığın kol, bacak, kalçaydı. Gecenin sarı karanlığında odalarda istalaktitleriyle korkunç bir yer altı vardı” (Üİ,220) Hüküm Gecesi romanında, Ahmet Kerim’in Sırrı Bey’le birlikte giderek ihtilal komitesinden bazı kimselerle buluştuğu Ziba Sokağı 8 numaralı ev de bu başlık altında değerlendirilebilir. “Bunu söyleyen genç adam, ciddi bir tavırla kaşlarını çatarak kadehini doldurdu; sonra yine aynı tavırla yanındaki kızın başını göğsüne doğru çekip okşamaya başladı: ‘Güzel değil mi haspa, Allah aşkına söyleyin; Kerim Bey, güzel değil mi? Hem de ne adamcıldır, ne candır, bilseniz”. (HG, 274) Aynı akşamda sözü edilen Yeni Çarşı ve Hanriyet’in evi de fuhuş için kullanılan mekânlardır. “Ama, sakın büyük adam olunca siz de Yeni Çarşı’ya gitmeyesiniz. Sonra karışmam, bütün gidenler hastalık alıyor, Bizde fantazya yoktur amma temizlik çok”. (HG, 273) İncelediğimiz romanlarda, bunlar dışındaki pek çok mekânda da gayrimeşru diye niteleyebileceğimiz ilişkiler yaşanır. Ancak, bu tür ilişkileri mekânın işlevi şekline dönüştüren başlıca mekânlar bunlardır. 6.4. Mesire Yerleri Mesire yerleri, eski İstanbul’un sosyal hayatına renk katan mekânlardır. Özellikle kadınlı erkekli girilebilen kapalı sosyal mekânların henüz olmadığı ya da yaygınlaşmadığı zamanlarda, mesire yerleri âşıkların buluşma mekânları olarak karşımıza çıkar. İstanbul hükümetinin mesire yerleri ile ilgili bir tembihname yayınlaması da, bu mekânların sosyal hayatın önemli bir parçası olduğunun göstergelerindendir “İstanbul’da Veliefendi, Çırpıcı çayırları, Bayrampaşa, Üsküdar, Çamlıca, Merdiven Köyü, Haydarpaşa, Duvardibi, Beylerbeyi ve Havuzbaşı mesirelerine Cuma ve Pazar günleriyle diğer adi günlerde herkes gidebilecektir. Fakat erkek ve kadınlar için özel yerler bulunduğundan kadın ve erkek karmakarışık oturmayacak ve oturamayacaktır. 243 Şayet bunun aksine hareket edenler olursa Kanunun 254. maddesine göre cezalandırılacaktır”.82 Hep O Şarkı romanında, “saza söze, cemiyetli hayata pek düşkün” Şahende Hala, bu mesire yerlerinin gediklilerindendir. Göksü, Çubuklu, Kâğıthane, bu hanımefendinin sıkça görüldüğü yerlerdir. Aynı romanda, Münire ile Cemil de birbirlerini en çok mesire yerlerinde görürler. “Bundan başka bazı tesadüflerin her ikimizi Göksu, Çubuklu, Beykoz mesirelerinde karşı karşıya getirdiği de olurdu. Mesela Göksu’da kayıklarımız birbirinin yanından geçerken, annem, belli etmeksizin şemsiyesini hafifçe ondan tarafa indirirdi. Lakin, bu tedbir gözlerimiz arasında bir uzun, bir derinden konuşup sözleşmeği önleyemezdi. Mesela Beykoz çayırında bir kafes veya tahta havale aralığından sanki mıknatısla çevrilen gözlerim ta karşıdaki erkek kümelerinin içinde, birdenbire ona takılıverir ve üstünde oturduğumuz kırmızı renkli ihram beni bir alev gibi yakmağa başlardı” (HOŞ, 39) Beşiktaş bahçesi de “hava almak” için gidilebilecek yerler arasındadır, burası Münire ile Cemil’in bir buluşmalarına da ev sahipliği yapmıştır. Mihrâbat koruluğu da pek çok âşığın buluşma yeridir. Hep O Şarkı romanında, zenginlerin yaz mevsimini geçirmek için tercih ettikleri semtlerden Kanlıca, Çamlıca da mesire yeri olarak değerlendirilebilir. “Ablanın –büyük kızından bahsediyordu- oturduğu köşk de Çamlıca’nın öyle ferahfeza bir yerinde ki, insanın canına canlar katar. Bağlık, bahçelik, koruluk, neresinden baksan bir başka manzara. Bir yandan Adalar, öbür yandan Boğaziçi ayaklar altında”. (HOŞ, 111) Çamlıca’nın güzelliği başka pek çok eserde de dile getirilir. “Çamlıca’nın tabii güzellikleri o kadar bol, o kadar geniş, o kadar taşkındır ki, insan buraya çıktığı zaman nerede oturacağını, nereye bakacağını, ne tarafı gezeceğini, hangi ağaç altında ve su başında dinleneceğini şaşırır”.83 Nur Baba romanında Yakup kadri, İstanbul’da aşk-mevsim ilişkisinin çok iç içe olduğunu ifade eder. “Hicran deminde ağlayan herhangi bir bedbaht âşıkın kalbinde yârin iştiraki ile, geçmiş bir yazın hasretini birbirine karışmış bulursunuz. Bizde her aşk hikâyesi az çok bir yazın tarihidir”. (NB,134) 82 83 Balıkhane Nazırı Ali Rıza Bey, Bir Zamanlar İstanbul, Tercüman 1001 Temel Eser, s.219. Osman Cemal Kaygılı, Köşe Bucak İstanbul, Selis Kitaplar, İstanbul, 2003, s.51-52. 244 Yazar ilerleyen satırlarda, Nur Baba ile Nigar Hanım arasında bütün bir yaz mevsimi boyunca yaşanan sevişmelere İstanbul’un farklı mesire yerlerinin ev sahipliği yaptığını söyler. “Çamlıca tepeleri, Boğaziçi koruları, Marmara sahilleri, bütün bir yaz bu sevdalı çiftin sözlerile, kahkahalarile, âhuvahlarile doldu. Onlar ilk âşıklar gibi hep bu yerlerde bâdeyle, şarkı ile, açık sineler ve açık başlarla el ele vererek, yan yana oturarak başıboş dolaştılar. Hiçbir şeyden çekinmediler. Tepeleri o kadar tenha, koruları o kadar emin, sahilleri o kadar sırdaş buldular”. (NB,134) Ankara romanında, Selma Hanım’ın “birtakım dolambaçlı sokaklardan, hiç insan eli değmemiş kır yollarından, derelerden, tepelerden geçerek” gittiği Etlik havasının iyiliği, tazeliğiyle de ona İçerenköyü’nü hatırlatır. (A,35) Çoğunlukla mesire yerlerinde gerçekleşmeleri dolayısıyla bu başlık altında değerlendireceğimiz kır gezileri, kır yemekleri de sosyal hayatın bir başka yönüdür. Üç İstanbul’da, Üçüncü Napolyon’un kızı Eugenie’nin Türk kadınlarını mesirede görmek istemesi üzerine gerçekleşen piknik anlatılır. “Biz vükela aileleri, konak arabalarımızı pazar kayıklarıyla Beykoz’a geçirttik. Çayırlara şilteler serildi. Sırmalı ayvazlar, beyaz patiskalar içinde yemek tablalarını getirdiler. Beykoz çayırına bir ahşap köşk kurulmuştu; etrafı fırdolayı balkon. Bu balkondan Sultan Aziz, İmparatoriçe Eugenie’yle yan yana, yemeklerimizi yiyip bitirinceye kadar, bizi seyretti”. (Üİ,172) Kadınların mesire yerlerine gidişleriyle ilgili daha ayrıntılı bilgiyi Balıkhane Nazırı Ali Rıza Bey verir: “Kadınlar kır gezintileri sırasında lüzumlu olan birçok eşyayı beraberlerinde götürürlerdi. Bir ailenin hususi kayığı olmasa da zarif ve değerli kumaştan bir kayık takımı, al renkli ehram, gümüş ve armudi seyir aynası, gümüş su tası ve sürahisi, iki gözlü Venedik sepeti, sefer tası, sofra takımı bulunurdu. Kayık döşemeleri, üç parmak kalınlığında kenarları çifte fitilli bir tane pamuk şilte ve yine çifte fitilli üç tane yastıktan ibaretti. Gezme yerine denizden gidildiği zaman kayığın kıç üstüne al ehram serilir ehramın saçakları deniz sularına temas edercesine kayığın iki tarafına salıverilirdi”.84 Kır gezileri Kiralık Konak’ta kadınlı, erkekli, içkili kır yemeklerine dönüşür. “Faik Bey, ilk vapurla çıkageldi. Onu, Hristos’da bir kır yemeğine davet ettiler. Sofranın üstünde birçok bira ve şarap şişeleri vardı, bunların arasında taze balık 84 Balıkhane Nazırı Ali Rıza Bey, Bir Zamanlar İstanbul, Tercüman 1001 Temel Eser, s.200. 245 ızgaralarının kokusu tütüyordu”. (KK, 54) Büyükada’da sıkça düzenlenen bu yemekler, eğlenceler Seniha ile Faik’in aşk oyunlarına sahne olur. Bir Sürgün romanında, Doktor Hikmet, Paris’teki Luxembourg bahçesinin Ağustos ayının son günlerindeki mahzun, bakımsız halini “İstanbul sayfiyelerinin viran köşklerini çevreliyen metruk bahçelerine” benzetir ve her iki mekânda da “huzu ve tevazu” bulur. (BS,94) Sodom ve Gomore romanında Leyla ile Jackson Read’in birlikte at gezintilerine çıktıkları Büyükdere Caddesi, Silahtarağa sırtları da mesire yeri olarak değerlendirilebilir. 6.5. Camiler İslamiyet’in en önemli simgelerinden olan camiler, İstanbul’un da en güzel mimari yapıları arasındadır. İstanbul’daki camiler, gerek sayılarının çokluğu, gerek mimari güzellikleriyle bu şehirden söz eden hemen tüm edebî metinlerde yer bulur. “Evliya Çelebi 17. yüzyıl ortalarında başkentte bulunan anıtların sayımını yaparken hünkâra bağlı yetmiş dört camiyle, büyük vezirlere bağlı neredeyse iki bin camiden başka, değişik semtlerde yer alan on iki bin mescitten bahsediliyor. Mantran bu sayıyı aşırı abartılı buluyor ve başka değerlendirmelere dayanarak, üçte birine indiriliyor: toplam beş bin cami ve mescit öyle bile olsa, yine de etkileyici bir sayı bu ve gezginlerin akıl durdurucu minare ormanı karşısında düştükleri şaşkınlığını açıklıyor”.85 Bu satırlarda da ifade edildiği gibi, şehirdeki camilerin sayıca fazlalığı, pek çok kimsenin dikkatini çekmektedir. Mithat Cemal ve Yakup Kadri’nin romanlarında da şehrin bazı camileriyle karşılaşılır. Ancak, burada belirtilmesi gereken, her iki yazarın da bazı camileri fiziksel nitelikleriyle değil, simgesel boyutlarıyla ele aldıklarıdır. Üç İstanbul romanında simgesel boyutlarıyla ele alına camiler Süleymaniye ve Kamerhatun Camileridir. Yazar, bunlar dışında da pek çok camiye yer vermiş, ancak bunları genellikle fiziksel olarak, mekânsal boyutlarıyla işlemiştir. 85 J. Goytisolo, Osmanlı’nın İstanbul’u, Yapı Kredi Yay. İstanbul, 2002, s.94. 246 Üç İstanbul’da, camilerin 93 muhacirlerine sığınak olduğu sahne dikkat çekicidir. “Binayı ev yapan merdivenlerin, bölmelerine kıymetli olduğunu o zaman anlamış, camilerde sathın ne felaket olduğunu hasırlarda yatarak görmüştü: Kubbenin baş aşağı bir kuyuya benzeyen boşluğunda, uyurken bile uzanamayan muhacirlerin arasında 93 felaketini tanımıştı. Birinin topuğu ötekinin ensesinde durarak uyuyanların vücutlarındaki binbir şekli onların kollarında, bacaklarında görmeyenler bunu ezberden yazamazlardı. Bunu anlatmak için cami mermerlerinin üstünde denk gibi günlere durmak lazımdı”. (Üİ,12) Bu satırlarda belli bir cami adı verilmez. Ancak, camilerin günlük yaşamda yalnızca dinî boyutlarıyla değil de, işlevsel olarak da yer alabileceğini gösterir. Romanda adı geçen ilk cami, Dağıstanlı Hoca ile Maliye Bakanının buluşmak için sözleştikleri Beyazıt Camii’dir. Romanın en temiz, namuslu kişileri arasındaki bu isimlerin, buluşmak için bu camiyi seçmelerinin rastlantısal bir durum olmadığını söyleyebiliriz. Ahmet Hamdi Tanpınar’ın “etrafında bütün bir eski ve yerli İstanbul’u buluruz”, “buradaki insanlar bize kendi içlerine çekilmiş, bir mazi daüssılasında yaşıyormuş gibi gelirler”86 cümleleriyle söz ettiği bu cami ve çevresi eski İstanbul’un simgelerindendir. Tanpınar, bu camide başka simgesel anlamlar da bulur. “Gerçek Bizans saltanatı Fatih ile Beyazıt külliyelerinin, İstanbul’un iki tepesine bir fecirden ardı ardına boşanmış güvercin sürüleri gibi beyaz ve yumuşak kondukları zaman yıkılır… Beyazıt Camii, İstanbul’un toprağına atılmış bir çekirdek gibidir. Bütün ilerideki gelişmeler, çiçek açmalar, bütün feyizli mevsimler onda vardır”.87 Tanpınar’ın Beyazıt Camii’nde bulduğu “Bizans saltanatını yıkma” anlamını Üç İstanbul romanında Adnan, Süleymaniye Camii’nde bulur. “Camilerinin kurşun kubbelerinde fetih ordularının miğferleri duran İstanbul! Bir devin ufka yuvarladığı bir dağ: Süleymaniye Camii! Altında bir millet ayağa kalkıyor gibi duran kubbe! Süleymaniye’nin bu kubbesi ufuktan sökülmelidir ki İstanbul ne kel, ne uyuz bir topraktır anlaşılsın. Sonra bu minareler: Gökyüzünü madalyon bir ayna parçası gibi tutan, birer kız kadar narin minareler! Bunların ucuna her fetih bayrağından takılan bir hilal! İstanbul, Süleymaniye yapıldığı gün bizim oldu”. (Üİ,50) Tanpınar’ın bu camiyle ilgili olarak, daha çok üstünde durduğu nokta, güzellik ve mimarî başarıdır. 86 87 Ahmet Hamdi Tanpınar, Beş Şehir, Dergâh Yay. İst. 2006, s. 121. a.g.e., s. 136. 247 Mimar Sinan’ın en başarılı eserlerinden biri olarak gördüğü bu cami için Tanpınar şunları söyler: “Süleymaniye’nin dış avlusundan görülen ve insana caminin bir parçası, çok ustaca düzenlenmiş, geniş planlı, ağaçlı, büyük suları olan bir üçüncü avlusu duygusunu bırakan Boğaz, vapurla geçerken gördüğümüz başka bir tepeden seyrettiğimiz Boğaz’dan çok farklıdır”.88 Bu satırlarda da ifade edildiği gibi, şehrin en güzel camilerinden olan Süleymaniye, İstanbul Boğazı için de oldukça güzel bir perspektif sunar. Adnan, fethedemediğimizi düşündüğü Beyoğlu’ndaki Kamerhatun Camii’nin ise ağyar gözler arasında olduğunu söyler. Ağyar gözler arasında olmasının nedeni ise Beyoğlu’ndaki gayrimüslim ve yabancılardan oluşan nüfus yoğunluğudur. Adnan, caminin yıkık oluşunu “yüzünü ağyar gözlerden dizlerinin arasında gizleyen dul kadın gibi” (Üİ,51) şeklindeki başarılı benzetmeyle anlatır. Adnan’ın Beyoğlu’ndaki Kamer Hatun Camii’nde bulduğu bu anlamları, yıllar sonra Nazım Hikmet Ran, Beyoğlu civarındaki bir başka camide bulur. Mustafa Armağan’ın Osmanlı’yı imparatorluk Yapan Şehir-İstanbul adlı kitabında da dikkatimizi çektiği üzere89, Nazım’ın Ağa Camii adlı şiiri bu açıdan ilginç bir benzerlik taşır. Mütareke dönemi İstanbul’unda yazılmış bu şiirde şair şöyle söyler: Ne kadar yabancısın böyle sokaklarda sen! Böyle sokaklarda ki anası can verirken, Işıklı kahvelerde kendi öz evladı var… Böyle sokaklarda ki çamurlu kaldırımlar, En kirlenmiş bayrağın taşıyor gölgesini, Üstünde aşüfteler yükseltiyor sesini… Burda bütün gözleri bir siyah el bağlıyor, Yalnız senin göğsünde büyük ruhun ağlıyor. Kendi elemim gibi anlıyorum ben bunu, Anlıyorum bu yerde azap çeken ruhunu… Bu imansız muhitte öyle yalnızsın ki sen Bir arkadaş bulurdun ruhumu görebilsen! Şiirde mütareke dönemi İstanbul’unda, Beyoğlu çevresinde yabancı devletlerin nüfus yoğunluğundan söz edilirken gayrı ahlaki, gayrı millî yaşamlara da 88 89 a.g.e. s. 134. Mustafa Armağan, Osmanlı’yı İmparatorluk Yapan Şehir İstanbul, Timaş Yayınları, İstanbul, 2007. 248 gönderme yapılmaktadır. Bizim, üstünde durmak istediğimiz nokta, Nazım Hikmet’in de Beyoğlu’ndaki bir camiyi yabancı ve yalnız bulmasıdır. Adnan’ın II. Abdülhamit döneminde yazmakta olduğu romanla Nazım Hikmet’in mütareke döneminde yazdığı bu şiir arasındaki ortak düşünce, Beyoğlu’nun nasıl algılandığını gözler önüne serer. Romanda, Ratip Sait, Hacı Hulusi Paşa gibi, kişilikleri hakkında olumlu cümleler kuramayacağımız isimler Yeni Cami’de görülürler. Yazarın, bu camiyle ilgili olumlu ya da olumsuz bir çağrışım oluşturmadığını söyleyebiliriz. Tanpınar, bu camide 17. asrın bütün karakteristik özelliklerini bulur. “Yeni Camii’nin kubbe sistemi, Sultanahmet’e yakındır. Fakat onun güzelliğini planından ziyade teferruatındaki mükemmellikte, şehrin bir sahilinde henüz karaya yaklaşmış masal gemisi duruşunda aramalıdır. Bütün 17. asır Türkiye’si, burada yazının, tezhibin, ciltçilik sanatının mimariyi adeta giydirdiği ahenk mucizesinde aranmalıdır… Yeni Cami’nin bütün bir romanı vardır. Zaten 17. asırda her şeyin bir geçmişi, bir psikolojik macerası, tesadüflere bağlı bir tarihi vardır. Zayıflayan cemiyette müesseseler de fertler gibi bir nevi istiklal kazanır. Yeni Cami’i vezir değiştirmesi, yangın ve birçok arıza asrıyla bir arada birleştirir”.90 Tanpınar’ın sözünü ettiği ve caminin yapım sürecinde görülen arızaları Ragıp Akyavaş şöyle ifade eder. “Safiye Sultan halka karşı dindârâne gösteriş olmak için yeni bir cami yaptırmaya karar verdi ve bu iş için Mimar Davud Ağa’yı memur etti. Mabedin planını Davut Ağa yapmış, temelini 1597 yılında atmış, bir seneden fazla da çalışmıştır. Fakat o sıralarda şehirde müthiş bir taun çıkmış, Davud Ağa bu amansız hastalığa tutularak ölmüştür. Yerine Başmimar tayin edilen Dalgıç Ahmed Ağa Yenicami’in inşaatına 1603 senesine kadar devam etmiş ise de, Sultan Üçüncü Mehmed’in ölümü ile Safiye Sultan’ın eski saraya nakli üzerine inşaat yüzüstü kalmakla beraber bu civarda çıkan müthiş bir yangında da mutazarrır olmuştur. Nihayet, Sultan Dördüncü Mehmed’in annesi Turhan Sultan Camiin ikmalini Mimar Mustafa Ağa’ya havale etmiş, cami, kasır, darülhadis, mektep, çarşı, sebil ve türbeden mürekkep bu külliye cümlekapısı kitabesinde de belirttiği gibi (1074) 1663’de ikmal edilmiştir”.91 90 91 Ahmet Hamdi Tanpınar, Beş Şehir, Dergâh Yay., İstanbul, 2006, s. 144 A. Ragıp Akyavaş, Asitane I, Türkiye Diyanet Vakfı Yay., Ankara, 2004, s.274. 249 Romanda Ayasofya ve Fatih Cami de karşımıza çıkar. Ayasofya’dan çıkan Sakallı Vasfi ve Tapu Müdürü Senih Efendi ile Fatih Camii’nden çıkan Habibullah Efendi’nin ortak noktaları, Hidayet’in evine iftar için gidecek olmalarıdır. İlerleyen satırlarda, Adnan’ın “sahte, yalınkat boyadan ibaret Avrupa’yı bulduğu evdeki iftar yemeğine katılacak pek çok farklı ismin, farklı camilerden çıkmalarıyla yazar, İstanbul’daki manevi, ahlaki bozulmayı da genel bir panoramaya yayar. Ayrıca, tüm bu isimlerin, camilerden çıkarak, dine küfre kadar varan konuşmaların yapıldığı bir konağa iftar yemeği için gitmeleri de, çelişkilerle dolu bir durumdur. Yazarın, bu çelişkiyi kurmak için de camilerin dini boyuttaki anlamlarından yararlandığını söyleyebiliriz. Romanda, İstanbul’daki kiliseden bozma camileri gezmek isteyen karısını, gezdirmesi için Sacit’e emanet eden yabancı bir şirket müdürü görürüz. Bu şirket müdürünün karısı, Ayasofya, Kariye gibi kiliseden bozma camileri eşini aldatmak için kullanır. Cami gezmek için çıktığı her gezinti, aslında eşini Sacit’le aldatmak için planlanmaktadır. “İstanbul’da kaç tane kiliseden bozma cami varsa say, kadınla kaç defa yattığımın sayısını öğrenmiş olursun” dedi”. (Üİ,90) Söz edilen aldatma olayı, muhtemelen kadının kocasının da bilgisi dahilinde gerçekleşmektedir. Yazar, romanda yer verdiği bu olayda da yine simgesel anlamlardan yararlanmaktadır. Kadının gezmek için camileri seçmesi, ancak, bu camilerin kiliseden bozma oluşları göndergesel anlam taşır. Yazar, önce, caminin aldatma vesilesi oluşuyla durumun çirkinliğini vurgulamakta, sonra da “kiliseden bozma” olduğunu söyleyerek camilerin böyle bir işe alet olmasını önlemektedir. Romanın son sahnelerinden biri, daha önce camiye gittiğine dair herhangi bir bilgi verilmeyen, ve dini kabul etmeyi küçülmek sayan Adnan’ın Fatih Camii’nde kılınan cenaze namazıdır. Adnan’ın Süheyla ile evlendikten sonra Bozdoğan Kemeri’ndeki konakta yaşaması ve orada ölmesi, konağa yakınlığı, bu cenaze töreni için Fatih Camii’nin seçilmesine neden olan durumlardır. Yakup Kadri’nin Kiralık Konak romanında belli bir cami adı geçmez. Yazar, camilerle birlikte türbelerin genel imajından yararlanır. Hakkı Celis cami kapılarında bulduğu “mukaddes sükût”un korunmasını ister, çünkü, ona göre, bu sükût “dünyanın en ulu evliyalarıyla en kahhar (kahredici) cihangirlerinin uyudukları son uykunun yegâne bekçisi”dir. (KK, 173) Bu satırlarda, Hakkı Celis için camilerin 250 kutsal yerler olduğunun ifadesini buluruz. Bu kutsallıkta evliyaların ve cihangirlerin payı büyüktür. Böylelikle yazar, dinî ve millî tarihimizin içe içe geçmişliğini vurgular. Camiler, bizim için dinî olduğu kadar tarihî de olan yapılardır. Yazarın Ahd-i Atik’ten alıntılara bolca yer verdiği Sodom ve Gomore romanında da camilerle karşılaşmayız. Sodom ve Gomore’ye benzetilen İstanbul tüm çürümüşlüğüyle, kokuşmuşluğuyla, ahlaksızlığıyla sergilenir. Yazar, İstanbul’un bu durumunu tespit etmeyi açlar. Roman kişisi Necdet yer yer temiz İstanbul’dan söz etse de, yazarın temelde böyle bir karşı kutup ya da alternatif üretme amacı yoktur. 6.6. Saraylar Osmanlı hanedanının oturduğu saraylar, özellikle Üç İstanbul romanında sıkça karşımıza çıkar. Romanda anlatılan tarihî dönemlerde saraylar, hâlâ, hanedanın ev’i konumundadır, tarihi yapılara henüz dönüşmemiştir. Adnan, romanın ilk sayfalarında Ayastefanos Antlaşması’ndan söz eder. Adnan’ın Osmanlı İmparatorluğu’nun batışı olarak algıladığı bu antlaşma Hariciye Nazırı Saffet Paşa ile Moskof başkumandanı Grandük Nikola arasında imzalanır. Adnan, Abdülhamit’in Yıldız Sarayı’ndan Dolmabahçe Sarayı’na bu başkumandanı selamlamak için gittiğini ve ertesi gün de başkumandanı Yıldız Sarayı’nda akşam ziyafetine davet ettiğini yazar. Bu satırlarda saraylarla ilgili herhangi bir bilgi yoktur. İlerleyen satırlarda, saraya oldukça yakın bir isim olan Hidayet, Beylerbeyi Sarayı’ndan söz eder. İki bölük Rus askeriyle Beylerbeyi Sarayı’nda kalan Nikola’ya iade-i ziyaret için Abdülhamit’in bu saraya gittiğinin de romana eklenmesini ister. İkinci Abdülhamit’in ikametgâhını Yıldız Sarayı’nda bulundurmasının, güvenlik gerekçesiyle olduğu şeklindeki düşünceler yaygındır. “Sultan İkinci Abdülhamit amcasının ve büyük biraderinin içinde hal’ edildikleri ve denizden, karadan kuşatılmaya müsait olan Dolmabahçe Sarayında oturmayı emniyetli bulmamış, ikametgâhını Yıldız’a nakletmişti. Geniş bir arazi üzerinde bulunan Yıldız 251 Sarayını saltanatının devamı müddetince adeta müstahkem bir şehir haline getirmişti. Büyük duvarların etrafı kışlalarla, muhafız askerlerle kuşatılmıştı”.92 Bu satırlarda anlatılan, Abdülhamit’in kendi can güvenliği konusundaki fazlaca hassas tutumu, romanda Suavi Vak’asının anlatılışıyla da doğrulanmış olur. Çırağan Sarayı’nda gerçekleşen Suavi Vak’ası, Abdülhamit’i yermek için kullanılır: “Tam o anda Çırağan’da tüfekler atılmış, Suavi vak’ası olmuştu; Abdülhamit hareme koşar, selamlık üniformasını giyer, silahlarını takıp at üstünde Suavi’yle muharebe etmeye hazırlanırken Sait Paşa, Adnan’nın mektep iradesini alamazdı ve alamamıştı. Ondan sonra, Suavi vak’asında çok telaş etmedi diye, Sait Paşa’yı Abdülhamit sürüyor, ve Adnan Darüşşafaka’ya giriyordu”. (Üİ,33) Şehzade Yusuf İzzettin’in Dolmabahçe Sarayı’nda gerçekleşen sünnet düğünü de, düğüne katılan bir hanım tarafından anlatılır. “Sonra sarayda akşam olmuş, nefti hotozlu hanımefendi Sultan Aziz’in huzuruna girmiş, sedirdeki kırmızı minderde oturan “cennetmekân” iki altın şamdanın çifte yıldızı arasında, bu hotozlu hanımefendinin yeri öptüğüne bakmıştı. Ve nihayet bu hotozlu kadın –o zaman on dört yaşında- annesiyle beraber Muayede Salonu’ndaki pandomima takımını seyrederken uyumuş kalmıştı”. (Üİ,27) Yazdığı romanda, Sultan Mecit’ten söz etmek isteyen Adnan, şu fikre kapılır; “Bazı geceler Abdülmecit Yıldız Köşkü’nde sarhoş olur, onu bir seccadeye sararlar, Dolmabahçe Sarayı’nda yatağına baygın bırakırlardı”. (Üİ,278) Görüldüğü gibi, Üç İstanbul romanında ve özellikle de bu romanın içindeki ikinci roman diye niteleyebileceğimiz Adnan’ın Yıkılan Vatan adlı romanında saraylar, Abdülhamit’in ya da Abdülmecid’in olumsuz davranışlarının sergilendiği mekânlar olarak karşımıza çıkar. Yazar, saraylarla ilgili başka bilgi vermez. Adnan, babadan oğula geçen ve saray nezdinde de makbul olan makamlara da öfke duymaktadır. “Sünnet olurken binbaşı, evlenirken kaymakam, bıldırcın avlarken Paşa olan bu adamların hem Yıldız Sarayı’nın duvarlarına hem Avrupa’nın fikir mihraplarına arkalarını dayayarak göbeklerinin azametiyle kurulmaları, Adnan’ı kudurtuyordu”. (Üİ,282) Adnan, başkalarında gördüğü ve hiç çaba harcamadan kazanılan bu kadar talihe garez duymaktadır. Yıldız Sarayı da onun gözünde, bu 92 a.g.e., s.209. 252 adamların hak edilmemiş talihlerini ve bundan kaynaklanan azametlerini perçinlemektedir. Yakup Kadri’nin romanlarında ise saraylar, sıkça karşımıza çıkmaz. Sodom ve Gomore romanında, yazar İstanbul’a yayılmış bir ahlaki düşkünlük tablosu çizer. Romandaki tek saraylı diyebileceğimiz Şehnaz Sultan da bu tablonun içinde yer alır. “Padişahın yeğenlerinden biri ve Nail Paşa’nın karısı” olan Şehnaz Sultan, kendi sarayında Jackson Read’le ilişkiye girmekten çekinmez. “Tıpkı Binbir Gece masalı buluşmalarında olduğu bir sakallı uşak önüme düştü, beni bir karanlık araba kapısından geçirdi, ayak altında çıtır çıtır çıtırdayan ince hasır döşeli merdivenlerden çıkardı ve bir geniş divanhanenin eşiğinde, başı örtülü bir ihtiyar kadına teslim etti. Bu kadınla önce uzun bir dehlizden yürüdük, sonra kapısı ve eşyası sedef kakmalı bir odaya girdik. Burası sultan hanımın budvarı mıydı, neydi hâlâ bilmiyorum. Çünkü, ondan sonra her gidişimde bir başka odaya alındım. Bu odalar da mutlaka bir başka odaya bitişik oluyor, zira, sultan hanım benim yanıma hep bir küçük ara kapısından sessizce geliveriyordu”. (SG,156) Yazarın sultanın sarayıyla ilgili olarak verdiği bilgi, bu kadardır. Sultanın hareketleriyle, cüretiyle sürdürdüğü ilerleyen satırlar ve burada yer verdiğimiz alında yine oryantalist bir yaklaşım söz konusudur. Yapılan “Binbir Gece Masalı buluşmaları” benzetmesi de bu yaklaşımın tezahürüdür. Bir Sürgün romanında, Acenta Cemal, Atina’daki kralın sarayıyla Yıldız Sarayı arasında küçük bir karşılaştırma yapar: “Biraz ileride gördüğünüz şu bahçe içindeki bina Kralın sarayı. Herkes girip seyredebilir. Öyle, sözüm ona Yıldız gibi değil ha” (BS,45) Bu karşılaştırma, Yıldız Sarayı’nın halka açık olmadığını, oraya sıradan insanların giremediğini anlatmak amacıyla yapılır. Asıl amaç, Abdülhamit yönetimine eleştiridir. 253 6.7. Türbeler, Mezarlıklar İstanbul’da çok sayıda bulunan türbeler, incelediğimiz romanlarda da yer yer karşımıza çıkar. Bunlardan bir kısmına simgesel anlamlar yüklenmişken, bir kısmı da İstanbul’da var olan millî, tarihî dokunun parçaları olarak sunulmuşlardır. Üç İstanbul romanında karşımıza çıkan en önemli tarihi yapı olan Koca Ragıp Kütüphanesi, bahçesindeki kabirle birlikte ele alınır. Bu kütüphane ve bahçesindeki kabir, Adnan’ın gözünde, masalsı bir tarihin canlanmasına yol açar. “Koca Ragıp’ın bahçedeki kabrine gözlerini dikti: Bu mermer kavuk Rekka’ya giden kavuktu. Önünde dakikalarca durdu. Mezar taşının boynuna sarılmak istiyordu ve Adnan caddeye çıkınca bu taş kalbindeydi. Koca Ragıp’ı verseler, Adnan, bu mezar taşıyla değişmeyecekti. Milyonla ecdat sarığını tek kavukta görüyordu; ve bu kabirde, istila ordusunun ayak sesleri vardı. Tarihin masallaşması ne kadar güzeldir; Adnan şimdi demir kaşlı yeniçerilerle altı yüz yılın rüyasında yürüyordu”. (Üİ,52) Adnan’ın kabirdeki kavuğu böyle önemsemesinin nedeni onda milyonla ecdat sarığını görmesi yani yine ecdat sevgisidir. Mezar taşındaki kavukla ilgili olarak Ortaylı da şunları söyler: “Kallavi dediğimiz sarıklar, yani vezir-i azam kavukları Koca Ragıp Paşa gibi, Nevşehirli Damat İbrahim Paşa gibi sadrazamların mezarlarında veya Fatih Camii haziresindeki sadrazamlarda görülür”.93 Adnan, bu kabirle tarihte bir yolculuğa çıkmış gibi olur. “Yürüdü, yürüdü; harbili tüfeklerin orman karanlığında, terli başı serin ve uyuşuk; tarihe basan ayakları etrafa gölge saçarak, yürüdü; kendi vücudunun karanlığında kayboldu. Bu siyahlıkta, yeniçerilerin kırmızı çizmelerinden fecirler uçuyordu. Bu hayal ordusunun yanında her şey oyuncaktı: Mukavva tramvay, tahta beygirler, kumaş insanlar, şekillerinin seslerini çıkarmayarak geçiyorlardı”. (Üİ,52) Adnan’ın bu kabri böylesine çok sevmesini yazar, ilerleyen satırlarda açıklamaya devam eder. Ecdat lahitleri, Adnan’ın “pis İstanbul”dan kaçmak istedikçe, sığındığı mekânlardandır. Ayrıca, Adnan bu lahitte gizli şark’ı da bulmaktadır: “Bu Adnan, bu İstanbul’daki Hidayet’in konağında tunçlu koltukların, 93 İlber Ortaylı, Son İmparatorluk Osmanlı, Timaş Yayınları, İstanbul, 2006, s.110. 254 sormalı kitapların, tek gözlüklerin, yemek listelerinin sahte, yalınkat, boyadan ibaret Avrupa’sından –kendi de farkında olmayarak- bıktıkça, Şair Raif’in, Koca Ragıp lahdinin içindeki gizli şarka kaçardı”. (Üİ,100) Roman kişilerinden Burhan, iki önemli devlet adamı arasında yaptığı kıyaslamayı, türbelerindeki mermer miktarı üzerinden yapar. “bir millet hem Koca Reşit Paşa’nın hem Mahmut Nedim paşa’nın türbesine aynı miktarda mermer koyarsa vay o memleketin haline!” (Üİ,61) Burhan’ın bu düşüncesinde rastladığımız Mahmut Nedim Paşa türbesi, ilerleyen satırlarda, Tapu Müdürü Senih Efendi ile Sakallı Vasfi’nin fatiha okuyup geçtikleri yer olarak karşımıza çıkar. Üç İstanbul romanında karşımıza çıkan bir diğer türbe de Sultan Mahmut türbesidir. “Sultan Mahmut türbesine kadar, yıkılmış bir vücutla, yavaş yavaş yürüdü. Türbenin mezarlığı önünde durdu. Mermer satan dükkân kadar beyaz mezarlık! Adnan dinsizdi, fakat mezarlıklarda Allah ve karanlık arardı”. (Üİ,183) Bu türbe, romanda işlevsel bir mekân değildir. Ancak, yazar İstanbul’da bulduğu ve anlatmak istediği millî, tarihî kimliğimizi bu tür yapılarla sergiler. Kadri’nin cenazesi için gittiği mezarlık, Adnan’ın edebiyat tarafını arttırır. Adı belirtilmeyen bu mezarlıkta, Kadri’nin, kendisine emanet etmiş olduğu karısı Zehra ile evlenmeyi düşünen Adnan, mezarlıktan uzaklaştıkça bu düşünceden de uzaklaşır. Adnan, Abdülhamit’e duyduğu öfkeyle, onu İngiliz mezarlığındaki askerlere şikâyet eder: “Selimiye Kışlası’nın ilerisindeki İngiliz mezarlığına girdi. Kırım Harbi’nde orada kalan İngiliz şehitlerini uyandırdı; iskeletlerini mezarlıktaki dört mermer perinin sırtındaki granit sütunda ayağa kaldırdı. Yıldız sarayını göstererek: “Bakın” dedi, “sizin Türk olmayarak kurtarmak istediğiniz Türk vatanını düşmana muharebesiz veren bu adam Türk padişahıdır”. (Üİ,255) Romanda adı geçen bir türbe de Buhari türbesidir. Yazar, bu türbeden, Çilli Mahmut’daki değişimi anlatmak için yararlanır. “Sofular’daki umumhaneyi işleten adam Kapalıçarşı’daki Buhari türbesine dönmüş Bey! O girince Nizamiye Mahkemesi öd ağacı koktu; hani lâteşbih şeriat mahkemesi!” (Üİ,527) Bu cümleden yola çıkarak, yazarın Buhari türbesine olumlu çağrışımlar yüklemediğini söyleyebiliriz. 255 Hüküm Gecesi romanında adı geçen Yahya Efendi Türbesi, Samiye’nin mezarının bulunduğu yerdir. Hep O Şarkı romanında ise Eyüp Sultan Türbesi ile karşılaşırız. Münire’nin kayınvalidesi, üç yıldır evli olmasına rağmen kendisine torun vermeyen gelininin çocuk için dua etmesi amacıyla Eyüp Sultan Türbesi’ni ziyaret etmesine izin verir. Bu amaçla evden çıkan Münire ve beraberindeki Fatma Hanım, Zeyrek’e giderler ve Münire ile Cemil arasında bir buluşma gerçekleştirirler. Nur Baba romanında, Nigâr’ın dergâhın mezarlığında yaptığı gezinti anlatılır. Dergâha bağlı kimselerin gömüldüğü bu mezarlıkta, mezar taşlarını da Nur Baba’ya ait manzum ya da mensur satırlar süsler: Nigârda günün birinde o mezarlığa gömüleceğini bilmektedir. “Nitekim, Nigâr Hanım başını çevirip o tarafa baktığı zaman, uzun bir uykusuzluktan sonra yatağını tahayyül eden kimselerin duyduğu teselliye benzer bir hisle: “Öldüğüm vakit burada yatacağım!” diye düşündü. Yavaş yavaş kalktı ve bu durgun kış aydınlığında lüzumundan fazla beyaz duran taş dizilerine doğru gitti”. (NB,155) Türbeler Panorama romanında bambaşka bir işleve bürünmüş olarak karşımıza çıkarlar. “Fuat önde, Ahmet Nazmi arkada, türbeye yaklaştılar ve dört duvarla bir kubbeden ibaret bu yapının geniş bir mazgalı andıran kapısından içeri baktılar. Yer yer birtakım taş ve moloz yığınları üstüne gelişigüzel kondurulmuş birkaç mumu dipten yarı aydınlattığı bu viran türbede, ilk gözlerine çarpan şey, her biri bir dev büyüklüğünde bir sürü insan gölgesinin duvarlar boyunca kubbeye kadar uzanıp kımıldanışları oldu”. (P,604) Bu satırlarda, bir türbede gerçekleşen zikir ayini anlatılmaktadır. Fuat’ın heyecanlı ve öfkeli tavrı, türbedekilerin nefret duygularıyla birleşince, ayinin sonu Fuat ile Ahmet Nazmi’nin kafalarının taşla ezilerek öldürülmesi sahnesiyle gerçekleşir. 6.8. Hastaneler Mithat Cemal ve Yakup Kadri’nin romanlarında İstanbul’un hastanelerine fazla yer verilmez. 256 Üç İstanbul romanında Gureba Hastanesi, Fransızca muallimi Kadri’nin kanser tedavisiyle yattığı ve bir süre sonra öldüğü mekân olarak karşımıza çıkar. Yazar, ölümü bekleyen bir hastanın psikolojik durumunu başarıyla anlattıktan sonra, hastaneyi anlatır. “Kışın sokaktaki ıstırabından kurtulunca hastanenin manasıyla karşılaştı. Kadri’nin odasına giderken, hastanenin koridorlarındaki insanların yüzlerine baka baka, bir ölüm hastasına geldiğini unutuyordu. Ölüm, burada fabrika eşyasına dönmüştü; tadı kalmamıştı; burası, ıstırabın mağazalaşan binasıydı. Burada ölenlere ağlamak, bir alışverişe, bir mağazanın paket yapıp verdiği kumaşa ağlamak kadar tuhaf olacaktı. Sokak kapıları gibi numaralı hastalarla, makbuzlu ölülerle bu bina feciydi. Aşkın umumhanelerde kaybolan güzelliğini, ölüm, hastanelerde kaybediyordu. Açık bir koğuşta yan yana yatan hastaları gördü; ıstıraplarını anlatacak adam aramamak şartıyla yatan yüzlerce muztarip-hâlbuki on hasta vardıbir kapının dar çerçevesine sığıyordu. Bu hastanede yatmadığı için anasını ölüm hastalarının en mesutu buldu. Hastane hademelerinin ölüme memur suratıyla bakan çehrelerinden aldığı lakayıtlıkla Kadri’nin odasına sakin yüzle gireceğini sanıyordu; kapı açılınca birdenbire girmedi; eşikte mıhlandı”. (Üİ,191) Yazar, bu satırlarda hastanenin soğukluğunu, ölüm karşısındaki umursamaz tavırlı hastaları, görevlileri, ölümün bir hastane için en doğal sayılabilecek bir olay olduğunu başarıyla anlatır. Gureba Hastanesi, romanın ilerleyen kısmında, Belkıs’ın inci gerdanlığı çalınınca, polislerin karakolda dayak atarak bayılttıkları Uşak Ahmet’le ilgili olarak tekrar karşımıza çıkar. Adnan, masumiyeti tespit edilen, boş yere dayak yiyen bu uşağın Gureba Hastanesi’ne yatırılmasını ister. Romanlarda hastanelerle sıkça karşılaşmamızın başlıca nedenlerinden biri, roman kişilerinin sağlık sorunlarıyla karşılaşınca, eve gelen doktorlar tarafından tedavi edilmeleridir. Üç İstanbul’da Adnan’ın annesi, Sodom ve Gomore’de Leyla, Kiralık Konak’ta Naim Efendi hep eve çağrılan doktorlar tarafından muayene edilmişlerdir. Üç İstanbul romanında Hilal-i Ahmer de savaş yaralarının tedavi edildiği bir merkez olarak yer alır. Ancak, buranın fiziki koşulları yeterince anlatılmaz. Burası, vatansever, yardımsever Süheyla’nın gönüllü olarak hasta bakıcılık yaptığı yerdir. Hilal-i Ahmer’le ilgili olarak yazarın bize anlattığı şey, hasta bakıcıların pansuman 257 eldivenlerinin olmayışıdır. Yazar, bu bilgiyle, merkezde ekonomik koşullardan kaynaklanan malzeme eksikliğini duyurmuş olur. Ankara romanında Selma Hanım, Eskişehir ve Ankara’daki hastanelerde Millî Mücadele için savaşan askerlerimize hemşirelik, hasta bakıcılık yapar. Vatan sevgisiyle üstlendiği bu vazife, kocası ve yakınları tarafından desteklenmese de Selma Hanım bu vazifeden asla kaçmaz. Bu hastanelerde fiziksel koşulların eksikliği, yetersizliği yer yer göz önüne serilir. 6.9. Diğer Tarihî Yapılar Romanlarda, İstanbul’daki tarihî yapılarla da karşılaşırız. Bu yapıların çoğu, işlevsel olarak ele alınmamıştır; genellikle İstanbul’daki tarihi dokunun ya da şehrin güzelliğinin birer parçası olarak karşımıza çıkarlar. Üç İstanbul romanında Hidayet, aslında gitmediği Siyavuş Paşa kasrın övgülerle anlatır. “Koca Mimar Sinan’ın eseri harap oluyor efendiler! Havuzun ortasında fevvare gibi yükselen muazzam köşk! Makırköyü’nün kefeki taşından yapılma o nefis cephe! Şöminesini kucakladım! Mermer hücrelerini öptüm!” (Üİ,15) Hidayet tüm bu bilgilere, Adnan’ın yapıyı gezerken almış olduğu notlar sayesinde sahiptir. Gidip görme zahmetine bile katlanmadığı bir yapıdan, böyle sevgiyle söz etmesi, Hidayet’in kişiliği hakkında bir izlenim edinmemize yol açar. Bu yapı, hem Mimar Sinan’ın eseri olması nedeniyle İstanbul için bir miras niteliğindedir; hem de diğer tüm tarihi yapılar gibi şehrin güzelliğinin, estetik ve tarihi dünyasının bir parçasıdır. Kapalıçarşı, Adnan’ın babasından kalan elmas küpeyi bozdurmak için gittiği yer olarak karşımıza çıkar. Romanda, Kapalıçarşı ile ilgili bir bilgi ya da yorum yer almaz. Adnan’ın gittiği kuyumcunun elması çok ucuza kapattığını öğreniriz. Kapalıçarşı, İkinci Abdülhamit döneminde olduğu gibi, bugün de İstanbul’da önemli bir alışveriş merkezidir. “labirentler, yollar, iç içe çarşılar, bedestenler ile donanmış çarşı dört bin civarında dükkânı, altmış bir sokağı ve 30.7 hektar yüzölçümü ile dev 258 bir alışveriş şehri görünümündedir”.94 Her ne kadar günümüzün modern alışveriş merkezleri Kapalıçarşı’ya rağbeti azaltmış olsa da, Kapalıçarşı özellikle kuyumcularıyla şehrin görülmesi gereken mekânlarındandır. Kapalıçarşı, Üç İstanbul romanının ilerleyen kısmında, bu kez de antikacılarıyla karşımıza çıkar. Antikacılar, dükkânlarında sahte antikalar satmakta ve sattıkları bu eşyaları da Beyoğlu’ndaki bir Rus’a oldukça ucuza yaptırmaktadırlar. Üç İstanbul romanında, Çemberlitaş Hamamı, Abdülhamit’in, Buhari’nin hadis kitabını yaktırdığı mekân olarak yer alır. Romandaki en önemli tarihi yapılardan biri de Koca Ragıp Kütüphanesi’dir. “Klasik Osmanlı kütüphane sistemini tanımak açısından nadir ve sağlam bir örnek95 olarak tanımlanan bu yapı, Adnan için de oldukça önemlidir. Adnan, bu kütüphaneye ve bahçesindeki kabre pek çok simgesel anlam yüklemiştir. “Hilaliyle bir kubbe gördüğü vakit, damarlarındaki ecdat kanıyla sarhoş olan Adnan, daima bu Koca Ragıp Kütüphanesi’nin serin karanlığına kendinden geçerek dalar, kitap camekânlarını kuşatan demir parmaklığa alnını dayar, düşünür; sonra Koca Ragıp’ın cenklerde bile koynunda taşıdığı beyaz kılafdanlı kitabın kabını öper, içine Ragıp’ın kendi eliyle yazdığı haşiyeleri okşar; sonra kubbeden sarkan dört tahta avizenin siyah püsküllerini, iskemleye çıkıp parmaklarıyla kımıldatırdı ve kütüphaneye her girişinde, sarışın yüzü, kırmızı bayrağa sarılmış ölü gibi sararırdı”. (Üİ,51) Paragrafın ilk cümlesinden yola çıkarak, bu kütüphanenin Adnan’ı bu kadar çok etkilemesinin nedeninin, millî tarihimizle ilgili çağrışımlar olduğunu söyleyebiliriz. Adnan’ın damarlarında dolaşan ve onu sarhoş eden ecdat kanında Koca Ragıp’ın da payı vardır. Adnan’ın kendinden geçişinde, Koca Ragıp’ın kitabının kabını öpüşünde, yazdığı haşiyeleri okşayışında ecdada duyulan sevgi etkendir. Paşabahçe fabrikası, Hidayet’in malumatfüruşluğuyla gösteriş yapmak için sözünü ettiği yerlerden biridir. Hidayet, burasıyla ilgili olarak da şu bilgileri verir: “Sultan Mahmud’un damadı olan Fethi Paşa Rodosludur. Fethi Paşa, Paris’te elçi iken Sevr Fabrikasından aldığı ilhamla Beykoz’da Paşabahçe Fabrikasını açmıştır. Fabrikada, adına Beykoz denen sürahiler de yapılmaktadır”. (Üİ,68) Romanda, Uşak Ahmet’in Cevat’ı öldürmekle yargılandığı mahkeme binası biraz ayrıntılı bir biçimde betimlenir. “Cinayet Mahkemesi, eski Osmanlı 94 95 Mustafa Armağan, Osmanlı’yı İmparatorluk Yapan Şehir, İstanbul, Timaş Yay., İst., 2007, s. 30. a.g.e., s. 292. 259 İmparatorluğu’nun resmi dairelerinden olduğu anlaşılmayacak kadar güzel döşenmiştir. Kürsülerin oymaları Süleymaniye Camii’nin motiflerinden, Evkaf Müzesi’ndeki antika çerçevelerden alınmıştı. Kürsülerin panolarında eski kitap kapaklarının güzelliği var”. (Üİ,544) Binanın içi kadar dışı da betimlenir. “Adliye binasının güzel tarafı deniz cephesidir Mis; Grek üslubunda yapmak istemişler; o tarafın üslubunun sütunlu olmasına çok ehemmiyet vermişler; ecnebiler vapurla İstanbul’a gelirken görsünler diye. Kara tarafı yerliler görecek diye sarı sıvadır”. (Üİ,545) Bir Ermeni tercümana ait olan bu sözler, biraz haksızlık içermektedir ve tarafsızlıktan uzaktır. Tercüman bu sözlerin devamında Beyoğlu’ndaki Altıncı Belediye Dairesi’nden söz eder. Yabancılara buradan önce beş tane daha belediye kurulmuş olduğuna dair bir izlenim vermek için “altıncı” belediye adı verildiğini, oysa gerçekte, buranın ilk belediye dairesi olduğunu söyler. 260 SONUÇ Mithat Cemal Kuntay ve Yakup Kadri Karaosmanoğlu, Türk edebiyatı tarihînde “romancı” kişilikleriyle yerlerini almış sanatçılardır. Yazarların romanlarında, İstanbul oldukça önemli bir yer tutar. Romanlarda yalnızca “mekânsal” boyutuyla değerlendiremeyeceğimiz İstanbul, yer yer figür konumuna yükselir; yer yer de tema’yı oluşturur. İstanbul’daki sosyal yaşamı pek çok boyutuyla yansıtan bu romanlar, sosyolojik açıdan da incelenebilecek eserlerdir. Romanlarda yalnızca sosyal yapı değil, İstanbul’daki siyasal, ekonomik, kültürel, dinî yaşam da anlatılmıştır. Mithat Cemal’in ve Yakup Kadri’nin İstanbul’a bakış açılarında bir benzerlik söz konusudur. Her iki yazar da İstanbul’da iki farklı dünya bulurlar. Bu farklı dünyalardan ilki “bizim” İstanbul; diğeri ise “öteki” İstanbul’dur. “Bizim” olan İstanbul’da millî kültürümüze, tarihîmize, dinîmize ait unsurlar ön plana çıkar. Yakup Kadri’deki “bizim” İstanbul belli toplumsal kesimler ya da insan gruplarıyla özdeşleştirilirken; Mithat Cemal’in “bizim” İstanbul’unda ise tarihî ve kültürel motifler, özellikle de mimari yapılar ön plandadır. Mithat Cemal’in “bizim” İstanbul’unda camiler, türbeler, kütüphaneler oldukça önemlidir. Taşıdıkları dinî değerlere rağmen, bu yapılar Mithat Cemal’de, tarihî ve kültürel boyutlarıyla önem kazanırlar. Yakup Kadri’nin “bizim” İstanbul’u ise millî ve manevi değerlere bağlı olan, aklı, vicdanı, namusu kirlenmemiş Türk insanlarının yaşadıkları İstanbul’dur. “Öteki” İstanbul ise, Mithat Cemal’de, fethedemediğimiz İstanbul’dur, Beyoğlu’dur. Beyoğlu, özellikle, azınlıkların yoğun olarak yaşadığı bir semt oluşu nedeniyle “fethedemediğimiz” bir yer olarak anılır. Yakup Kadri’nin “öteki” İstanbul’u ise, belli bir fiziki bölgeden çok, belli bir toplumsal kesimi ifade eder. Bu kesim, millî ve manevi değerlerden kopmuş insanlardan oluşmaktadır. Her iki yazar da “öteki” İstanbul’dan öfkeyle, nefretle söz eder. Ancak, Yakup Kadri’nin romanlarında “öteki” İstanbul daha trajik bir biçimde anlatılır. Şöyle ki; Yakup Kadri’nin romanlarında, fiziksel olarak “öteki” İstanbul’da yaşayan, ancak manevi anlamda “bizim” İstanbul’u arzulayan roman kişileri görülür. Bunlar, tüm arzularına, özlemlerine rağmen, “bizim” İstanbul’a gidemezler. Bu durum, onların yaşamlarında önemli bir trajedidir. Bu kişiler arasında bu trajik duruma daha fazla katlanamayarak ölümü seçenler bile olur. Yakup Kadri, “bizim” İstanbul’u arzulayan, ancak, bir türlü oraya gidemeyen bu insanları, okuyucunun gözünde mazur göstermek ister gibidir. Mithat Cemal’de ise “bizim” İstanbul ile “öteki” İstanbul arasındaki sınır bu kadar net değildir. Adnan, romanında nefretle söz ettiği Beyoğlu’nda oturmayı düşünebilmektedir. Ancak, burada, Adnan’ın kimi durumlarda “tutarsız” olarak niteleyebileceğimiz kişiliğinin de etkisi büyüktür. Romanlar arasında da bazı benzerliklerden söz edilebilir. Hüküm Gecesindeki Hasip ve Ömer Bey’lerle, Üç İstanbul’daki Süleyman ve Hidayet Bey’ler arasındaki benzerlik dikkat çekicidir. Ayrıca, Adnan’ın kişiliğinde de Necdet’ten bazı izler bulmak mümkündür. Sonuç olarak, Tevfik Fikret’in Sis şiiri ile doruğa çıkan İstanbul’u lanetleme duygusunun Yakup Kadri ve Mithat Cemal’de de bulunduğunu söyleyebiliriz. Ancak, bu yazarlar İstanbul’u tümden lanetlemek yerine, onda iki ayrı dünya bulurlar. Bu dünyalardan birini lanetle, diğerini ise sevgiyle, özlemle yad ederler. Yakup Kadri’de “öteki” İstanbul’un er geç temizleneceği müjdelenirken Mithat Cemal’de böyle bir işaret yoktur. Mithat Cemal’de, İstanbul’daki bu “iki ayrı dünya” durumu benimsenemese bile kanıksanmış gibidir. Mithat Cemal Kuntay ve Yakup Kadri Karaosmanoğlu’nun romanlarında pek çok kadın karakterle karşılaşırız. Bu kadınların çoğunun olumsuz karakterler olduğunu söyleyebiliriz. Üç İstanbul’un Süheyla’sı ile Ankara romanının Selma’sı dışında benlik bilinci gelişmiş, sosyal yaşamda bir yer edinmek isteyen kadın karakterle karşılaşmayız. Akıllı, kültürlü, yetenekli Süheyla ile hayatının merkezine duygusal bazı amaçlar yerleştirmiştir. Ankara romanının sonunda çalışan, kültürlü, kendi ayakları üzerinde duran, milletine bağlı bir kadın olarak karşımıza çıkan Selma, hayatının her aşamasında olduğu gibi bu aşamada da bir erkeğin yanı başındadır. Romanın sonunda Selma’yı ideal Cumhuriyet kadını olarak sunan yazar, onu daima bir erkekle birlikte ele alarak bu imajı gölgelemiş olur. Selma’nın geçirdiği önemli kişisel aşamaların her birinde yanında farklı bir koca vardır. Bu da onun “kendi ayakları üstünde duran, kendine yeten” kadın imajını zedeler. Ancak, yazarın bunu bilinçli olarak yaptığını, böylelikle “aile” kurumunun yadsınmasına karşı kendince bir önlem aldığını da düşünebiliriz. Her iki yazar da “anne” kimliği ön plana çıkan kadınlara karşı daha olumlu tavır takınmışlardır. Adnan’ın, Ahmet Kerim’in, Doktor Hikmet’in, Münire’nin, Fuat’ın anneleri sevecen, müşfik, evine, eşine bağlı, fedakâr kadınlar olarak karşımıza çıkarlar. Ancak, burada da Yakup Kadri’nin Mithat Cemal’e oranla daha olumlu bir tutumu olduğunu söyleyebiliriz. Üç İstanbul’da Süheyla’nın ve Belkıs’ın anneleri, Tekirdağlı Cemile Hanım akıllarda yer eden klasik “anne” imajından oldukça uzak karakterler olarak sunulmuşlardır. Kiralık Konak’ta Sekine Hanım da her bakımdan silik yetersiz bir anne olarak karşımıza çıkar. Seniha, Leyla, Belkıs, Süheyla, Semra kadınların sosyal yaşamda etkin roller üstlenmemelerinin her zaman cehaletten kaynaklanmadığının örneklerini oluştururlar. Bunlar, kendi zamanlarına göre donanımlı, bilgili, kültürlü genç kızlardır. Mithat Cemal, kadınların sosyal yaşamda etkin roller üstlenmemelerinde siyasi iktidarın sorumluluğunu hatırlatırken Yakup Kadri, özellikle Ankara romanında bu durumdan Türk kadınını sorumlu tutar. Ancak, bu değerlendirmeyi yaparken iki roman arasındaki iç zaman farklılığını da dikkate almak gerekir. Romanlarda sapkın ilişkilerle, yasak aşk maceralarıyla sıkça karşılaşırız. Yazarlar bu tür ilişkilerin her dönemde ve toplumun her kesiminde yaşanabileceğini gösterirler. Yakup Kadri Mütareke dönemi İstanbul’unun çirkinliğini vurgulamak için eş cinsel ilişkilerden de bolca yararlanır. Ancak, aynı ilişkiler Üç İstanbul’da II. Abdülhamit döneminde de karşımıza çıkar. Yazarlar romanlarda karşılaştığımız hayat kadınlarının çoğunu gayrimüslim unsurlardan seçmişlerdir. Ancak, özellikle Üç İstanbul’da önemli bir yer tutan Zehra ve Macide yerli düşkün kadınlardır. Yazar, onların evli birer kadından bir fahişeye dönüşmelerinde ekonomik nedenlerin ve mizaçlarının rolünü başarıyla sergiler. Romanlarda ele alınan meselelerden biri de yanlış Batılılaşmadır. Yakup Kadri’nin romanlarında bu konu Üç İstanbul’a göre daha yoğun olarak ele alınmıştır. Üç İstanbul’da Avrupa yüksek sosyetesini taklit etmeye çalışan Hidayet, Adnan’a göre “sahte Avrupa”dır. Ancak, Hidayet’in Osmanlı kültüründen, kimliğinden tamamen vazgeçmediğini de belirtmek gerekir. Hidayet iki farklı kültürün ortasında, arasında kalmış gibidir. Aynı romanda Mermer Yalı’da, yalının sakinlerinde de Batı medeniyeti hayranlığı gözlenir. Mithat Cemal, romanda, Batı medeniyeti hayranı Doktor Haldun’la “Müslümanlık medeniyettir” (Üİ,495) diyen Habibullah Efendi’yi karşı karşıya getirir. Bu tartışmalarda Doktor Haldun’un fikri bir alt yapıdan yoksun sözleri okuyucunun da ona tepki duymasına yol açar. Yakup Kadri’nin romanları arasında Kiralık Konak, yanlış Batılılaşmanın en yoğun biçimde işlendiği romandır. Seniha, babası Servet Bey, kardeşi Cemil, Faik Bey ve Seniha’nın yakın arkadaşları yanlış Batılılaşmanın en açık örneklerini oluşturan davranışlar sergilerler. Seniha ile aynı nesilden olan, ancak, ondan farklı bir kişilik yapısına sahip olan Hakkı Celis, neslinin bu hale gelmesinde Tanzimat dönemi aydınlarının rolü olduğunu düşünür. Aradan geçen yıllara rağmen, yanlış Batılılaşma sorunu Cumhuriyet döneminde de varlığını sürdürür. Yakup Kadri, Ankara romanında yer verdiği bazı sahnelerle bu sorunu açıkça sergiler. Hatta, bu romanda okuyucunun yanlış Batılılaşmanın örneğini oluşturan roman kişilerine karşı daha tepkili olmasını sağlar. Çünkü, bu romanda karşımıza çıkan “yanlış Batılılaşma temsilcileri” kısa bir süre öncesine kadar Millî Mücadele ruhunun, ulusal bilincin temsilciliğini yapmış kişilerdir. Bu durumun en açık örneği Binbaşı Hakkı Bey’dir. Millî Mücadele döneminin bu parlak, cesur, milletin gücüne inanan, milleti ile gurur duyan, İstanbul hanımlarının yabancı askerlerle dans ettikleri şeklindeki haberleri aklı almayan subayı Cumhuriyet’in ilanından sonraki süreçte oldukça büyük bir değişim geçirir. Kibarlık budalası bir salon erkeğine dönüşür, yabancı kadınlarla flört eder ve bunu da sosyetik bir başarı şeklinde algılayarak herkese duyurmaya çalışır. Türk aile yapısından oldukça uzak bir aile ve ev düzeni oluşturur. Sodom ve Gomore romanında da Türk kadınları, erkekleri geleneksel toplum yaşantımıza, millî kültürümüze oldukça aykırı davranışlar içindedirler. Özellikle Leyla bu davranışların en uç örneklerini sergiler. Leyla ile Seniha’nın davranışları arasında yüzeysel bir benzerlik söz konusudur. Ancak, bizce, Leyla’nın temel sorunu yanlış Batılılaşma değildir. Leyla daha hırslı, planlı, çıkarlarını gözeten bir roman kişisidir. Leyla’yı ve onun gibileri kuşatan ahlaki düşkünlük bir batılılaşma özentisi ile açıklanamayacak boyutlardadır. Leyla, iktidara, güce yakın olmak arzusundadır. Mütareke dönemi İstanbul’unda gücün simgesi olan Müttefik Kuvvetler subaylarıyla özellikle de İngiliz subaylarla yakınlığı bu arzudan kaynaklanır. Yakup Kadri ve Mithat Cemal, romanlarında düğün törenleri, evlerdeki haremlik –selamlık uygulaması, kişilerin giyim kuşamları gibi sosyal hayatın farklı yönlerini de yansıtırlar. Özellikle giyim kuşam her iki yazarın romanlarında da öne çıkar. Üç İstanbul’da kişinin hangi terziden giyindiği onun sosyal sınıfını da belirleyen bir unsurdur. Yakup Kadri ise Kiralık Konak’ta İstanbul’da istanbulin ve redingot devri şeklinde adlandırdığı ve giysileri simge olarak kullandığı iki ayrı tarihsel dönemden söz eder. Üç İstanbul’u bu algılayışın dışında tutmak mümkün olsa da, incelediğimiz romanlarda daha çok yüksek, zengin ya da aydın zümrenin anlatıldığını söyleyebiliriz. Bu durum hem zengin insanların sosyal yaşamlarının hem de sınıf farklılıklarının romanlarda yer bulmasına yol açmıştır. Mithat Cemal, romanında sınıf farklılıklarının açıkça görüldüğü sahnelere sıkça yer vermiştir. Sınıf farkının yalnızca ekonomik nedenlerden kaynaklanmadığını anlatmak için zengin Adnan’la Belkıs’ın arasında birinin alt sınıfın sosyal yaşam biçiminden gelmekten diğerinin ise asaletinden kaynaklanan uyuşmazlıkları sergiler. Ancak, yazar, Osmanlı dönemindeki zengin zümrenin diğer bazı ülkelerdeki zengin zümrelere kıyasla fazla mütevazi kalabileceğini belirtmekten de kaçınmaz. Yaban romanında Orta Anadolu köylüsünün cahilliğini, yobazlığını anlatan Yakup Kadri, bu durumda Türk aydınının sorumluluğu olduğunu düşünür ve bu nedenle köylülere hoşgörüyle yaklaşmayı dener. Ancak, yazar, aynı hoşgörüyü İstanbullu mahalle kadınına göstermez. Kuşkusuz, bu durumda, Ankara romanında Neşet Sabit’in Türk kadınının durumundan yine Türk kadınını sorumlu tutan düşüncelerinin izlerini bulmak mümkündür. Yakup Kadri, Sodom ve Gomore romanında yer verdiği bazı sahnelerle oryantalizm eleştirisi de yapmış olur. İngiliz subayların Kafkas delikanlıyı taciz etmeleri, Major Will’in yalısında filmlerde görülen Şark estetiğine uygun dekorasyon, mescidin şehvet odasına dönüştürülmesi, mihrabın içindeki öpüşen çıplak çift heykelleri, ziyaretçilerden birinin Major Will’in şehvet işlerini Asya ve Uzak Şark’ta öğrendiğini ima etmesi bu eleştiriye meydan veren sahnelerdir. Yakup Kadri böyle bir eleştiriyi açıkça ifade etmemiştir. Ancak, tüm bu sahneler, Avrupalı’nın gözündeki “şark” imajı hakkında fikir vermektedir. Yazar, romanda yer verdiği sahnelerle okuyucunun bu imaja tepki duymasını sağlar. İncelediğimiz romanlarda dönemlerin siyasi yapıları, gelişmeleri ana hatlarıyla yer bulur. Özellikle Üç İstanbul romanında II. Abdülhamit döneminin baskıcı, sansürlü yönetim sistemi şiddetle eleştirilir. Yazar, eleştirilerini Abdülhamit’in kişiliğine de yönelterek yer yer onunla alay eder. Yakup Kadri’nin romanlarında Abdülhamit’e duyulan öfke bu kadar ön planda değildir. Bir Sürgün romanında Abdülhamit’le ilgili olumsuz ifadeler yer alır. Ancak, aynı romanda eleştiriler çoğunlukla Jön Türklerle ilgilidir. Yazar Jön Türklerin kendi aralarındaki anlaşmazlıklara, koltuk kapma telaşına, Avrupa’da bulundukları halde kendi kabuklarına çekilmiş olmalarına, Avrupalılarla ilişki kurmaktan kaçınmalarına değinir. II. Meşrutiyet’in ilanı, bununla birlikte memlekette yaşanan coşku romanlara fazla yansımaz. Üç İstanbul’da İttihat ve Terakki iktidarı, “içeriden” bir isim olan Adnan aracılığıyla eleştirilir. Siyasi iktidarı bireysel hırsları tatmin için kullanmak, halktan uzaklaşmak, memleketteki gerici unsurları yeterince önemsememek, parti içi çekişmelere katılmak Adnan’ın örneklerini sergilediği davranışlardandır. Adnan, tüm bu konularda kendisini uyaran dostlara sahiptir, ancak uyarılara kulak asmamayı seçer. Adnan, Sarıkamış felaketini Enver Paşa’nın gözden düşmesi için yararlanılacak bir fırsat olarak düşünen adama dönüşmüştür. Yakup Kadri ise İttihat ve Terakki iktidarını Hüküm Gecesi romanında muhalefet cephesinden olan Ahmet Kerim aracılığıyla eleştirir. Romanda iki siyasi parti arasındaki mücadele anlatılır. Ahmet Kerim, muhalefet kesiminden olmasına rağmen bu kesimi tam anlamıyla benimseyememiştir. Yazarın, romanda İttihat ve Terakki ile ilgili olarak yalnızca olumsuz ifadelere yer vermediğini söylemek durumundayız. Yazar, Ahmet Kerim aracılığıyla bu partiyi eleştirse de, gerektiğinde olumlu yönlerini anmaktan çekinmez. Aynı romanda muhalefet cephesinden gelse de millî duyguları zedeleyici davranışlar sert biçimde eleştirilir. Mütareke dönemi Sodom ve Gomore romanında neredeyse tüm İstanbul’un ahlaktan, millî ve manevi değerlerden uzaklaştığı bir dönem olarak anlatılır. Elbette ki, o dönemde de bu durumun istisnası sayılabilecek bölgeler, mahalleler vardır. Ancak, İstanbul’da ikinci bir dünya sayılabilecek bu yerler, roman kişileri için uzak diyarlar gibidir. Pek çok roman kişisi bu yerlerin varlığının farkında bile değildir. Millî Mücadele İstanbul’da farklı kesimlerin farklı tepkiler gösterdiği bir süreçtir. Bir tarafta bu mücadeleyle ilgili iyi haberlerin yer aldığı gazeteleri bir muska gibi koynunda taşıyan, iyi niyetli, iyi yürekli insanlar vardır. Diğer tarafta ise bu mücadelenin başarısını endişeyle izleyen ve hâlâ Avrupa devletlerinden medet uman insanlar vardır. Zafer sonrası İstanbul’a gelen Türk askerlerini büyük sevinçle karşılayanlar olduğu gibi, onların varlıklarından rahatsız olanlar da vardır. Romanlarda Millî Mücadele daha çok yoksul ya da millî değerlere bağlı kesim tarafından sahiplenilmiş olarak görünür. Bu kesimin karşısında yer alan grupta da Millî Mücadele’yi destekleyenler olduğu yadsınamaz. Ancak, romanlarda bu kesim Necdet, Hakkı Celis, Adnan gibi bir türlü harekete geçemeyen ya da harekete geçse bile bunun yalnızca memleket sevgisinden kaynaklandığı konusunda okuyucuda ciddi şüpheler uyandıran isimlerle karşımıza çıkar. Yakup Kadri, Hakkı Celis üzerinde önemle durmuştur. Hakkı Celis’in edebî serüveni yazarın kendi edebî serüveni ile özdeştir. Yazar, Hakkı Celis’in bireysel edebiyattan toplumsal edebiyata doğru gelişen açılımını aktarmıştır. Ancak, onun romantik bir şairden cepheye gitmek için can atan ve sonunda şehit düşen bir Türk askerine dönüşme süreci romanda gereken açıklıkla yer almaz. Yazarın, Hakkı Celis için okuyucuda olumlu duygular uyandırmak arzusu taşıdığını söyleyebiliriz. Ancak, Hakkı Celis için hazırladığı son, onun tüm roman boyunca anlatılan kişiliğiyle, gelişim süreciyle çok da tutarlı değildir. Hakkı Celis’in cepheye gitmesinde de millî duygulardan çok, Seniha’ya duyduğu aşkın etkili olduğu düşüncesi, yazara rağmen, beliren bir düşüncedir. Yakup Kadri, Cumhuriyet dönemini anlatırken, toplumsal sorumluluk duygusu yüksek bir yazar olarak karşımıza çıkar. Ankara romanında yanlış Batılılaşmanın örneklerini sergiler. Hem örnekleriyle hem de Neşet Sabit’in cümleleriyle bu durumu eleştirir. Yazar, bu eleştirilerle Cumhuriyet dönemi Türk aydınını uyarmak ister gibidir. Ancak, onun uyarıları yalnızca bu konuyla sınırlı değildir. Aynı tavrı Panorama romanında da sürdürür. Bu romandaki uyarıları ise inkılapların Türk toplum yapısına henüz tam olarak yerleşmediği, bu nedenle inkılapçı ruhların çalışmalarını sürdürmek zorunda olduklarıyla ilgilidir. İstanbul’un ekonomik durumu romanlarda farklı biçimlerde ifade edilir. Devlet hazinesinin durumu, Düyun-ı Umumiye uygulamaları, savaşların ekonomik sonuçları, gelir dağılımındaki dengesizlik romanlarda sergilenen ekonomik manzaralardandır. İki yazarda da ortak olan bir nokta savaş zenginleri olarak adlandırılabilecek kesime karşı takındıkları olumsuz tavırdır. Yakup Kadri, benzer tavrı Ankara’da arsa spekülasyonu, emlak alım-satımı, müteahhitlik gibi işlerle birdenbire zenginleşen kesime karşı da sürdürür. Yakup Kadri ile ilgili olarak belirtilmesi gereken bir nokta da yazarın Bir Sürgün ve Panorama romanlarında materyalist düşünceye eleştirel bir yaklaşım sergilediğidir. Panorama romanında memlekette “gerici” unsurların artışını endişeyle izleyen yazar, materyalist düşünceye de aynı yaklaşımı sergiler. Romanlarda İstanbul’daki kültür-sanat dünyasında bir hareketlilik gözlenmez. Ancak, Ankara romanında Yakup Kadri’nin bir ütopya olarak sunduğu Ankara’da kültür-sanat olaylarının yoğunluğu, yazarın bu tür etkinlikleri ne kadar önemsediğinin göstergesidir. Her iki yazar da, roman kişileri de edebiyat ve basın dünyasıyla daha ilgilidir. Kültürlü, aydın roman kişilerinin çoğu, kendi dönemlerinin önde gelen edebiyatçılarını, edebî hareketlerini tanıyan, izleyen kişilerdir. Her iki yazar da basını oldukça önemser. Basının gücü, sorumluluğu, basına yönelik sansür ve eleştiri romanlarda sıkça karşımıza çıkar. Gerçekten de basın, toplumsal ve siyasal gelişmelere yön veren oldukça etkili bir güçtür. İncelediğimiz romanlarda da görüldüğü gibi Osmanlı Devleti’nin son dönemleri ile Türkiye Cumhuriyeti’nin kuruluş dönemlerinde de oldukça etkili olmuştur. Özellikle II. Meşrutiyet sonrasında bazı ideolojik akımların yaygınlaşmasında, taraftar bulmasında gazeteler çok etkili olmuşlardır. Üç İstanbul’da Adnan “cebinden Meşveret gazetesi çıkan adamı yakından tanıdığı için” gözaltına alınır. Günümüzde görsel kitle iletişim araçlarının yaygınlığı, yazılı basını ikinci plana itmiş gözükse de bu, çok genel geçer bir durum değildir. Yakup Kadri’nin romanlarında basın daha işlevsel, yönlendirici, güçlü bir rolle karşımıza çıkar. Üç İstanbul’da basının memleket ve kamuoyu üzerinde fazla etkili olduğuna dair bir anlatım bulunmaz. Yakup Kadri’nin romanlarında ve özellikle Hüküm Gecesi’nde ise basın, kamuoyunu yönlendirmedeki en etkili unsurlardan biri olarak karşımıza çıkar. Basının gücünü anlatan Yakup Kadri, basını eleştirmekten de geri durmaz. Bir gazeteci olan Ahmet Kerim, basın dünyasına yönelik genel ve özel bazı eleştirilerini dile getirir. Panorama romanında bu eleştiriler daha özele indirgenerek Cumhuriyet dönemi Türk basınına yöneltilir. Halil Ramiz, basın dünyasını yavan bulur, işlevinin farkında olmadığını ve dolayısıyla da onu gerçekleştiremediğini ifade eder. Mithat Cemal’de bir basın eleştirisi söz konusu değildir. İstanbul’u mekânsal boyutuyla da değerlendiren yazarlar ekonomik açıdan benzer koşullara sahip kişileri genellikle aynı semtlerde bulundururlar. Ancak, romanlarda bu durumun istisnalarıyla da karşılaşırız. Romanlarda semtlerle ekonomik sınıf arasında çok net bir paralellik bulunmaz. Her iki yazar da dış mekânlardan çok iç mekânlara yönelmişlerdir. Roman kişilerinin çoğu, yaşadıkları semtten kopuk bireyler olarak karşımıza çıkarlar. Ancak, bunda, roman kişilerinin çoğunun üst ekonomik sınıflardan seçilmiş olmasının rolü büyüktür. Çünkü, her iki yazarın romanlarında da gözlenen bir başka ortak nokta, alt ekonomik sınıflardan olan roman kişilerinin semte, sokağa daha yakın oluşlarıdır. Üç İstanbul romanında, Mermer Yalı’daki cenaze töreni semt halkı ile yalı sakinlerinin birbirlerine ne kadar yabancı olduklarının da açığa çıktığı bir sahnedir. Ancak, Sofular, Aksaray gibi yoksul mahallelerde durum farklıdır. Romanın başında Adnan’ın şikâyet ettiği koşullar, yaşadığı evle sokak arasındaki iç içeliği, yakınlığı da içerir. Meşrutiyet’in ilanı bile, sokak göstericilerinin nidalarıyla Macide’nin evinde açıkça varlığını duyurur. Oysa aynı olay, Belkıs’ın babası Zaptiye Nezareti’nden gelen görevlilerce götürülünceye kadar, Mermer Yalı’da neredeyse fark edilmemiştir. Meşrutiyet döneminin ileri gelenlerinden Adnan, serveti arttıkça sokaktan, halktan da uzaklaştığının farkındadır. Ankara romanının ilk bölümünde, Tacettin Mahallesi’nde oturan Selma, sokaktan kopuk değildir. Ancak, aynı romanın ikinci bölümünde Yenişehir’de lüks bir evde oturan Selma, halktan çok uzak düşmüş olduğunun farkına varır. Romanlarda İstanbul’un pek çok semtinin de adı geçer. Yazarlar, bu semtlerin çoğunu yalnızca mekân olarak kullanmış ve işlevsel kılmamışlardır. Ancak, Çamlıca, Büyükada gibi doğal güzellikleriyle ön plana çıkan semtler, roman kişilerinin duygu dünyalarında yarattıkları olumlu etkilerle ön plana çıkarlar. Nur Baba ile Nigar’ın aşklarında Boğaziçi oldukça etkin bir rol oynamıştır. Bu durum, yalnızca Nur Baba romanı ile sınırlı değildir. Yakup Kadri, romanlarında yer verdiği aşk ilişkilerinin çoğunu tabiatla iç içe geliştirir. Seniha ile Faik’in Büyükada’da gelişen aşkları da bu durumun örneğidir. Ancak, Mithat Cemal romanında, İstanbul’un doğal güzelliklerini fazla önemsememiş görünür. Çünkü, onun, yazmış olduğu bu tek romandaki asıl amacı, İstanbul’un üç farklı tarihî dönemdeki siyasi kokuşmuşluğunu sergilemektir. Dış mekânların üstünde fazla durmayan yazarlar, iç mekânları ise oldukça önemserler. Her iki yazar da roman kişileri ile yaşadıkları evler arasında özdeşlik kurma eğilimindedirler. Kiralık Konak, bu özdeşliğin en güçlü bir biçimde kurulduğu romandır. Yakup Kadri, bu romanda Naim Efendi ile konağını sıkı biçimde özdeşleştirir. Naim Efendi’nin hıçkırıkları konağın nabız atışı gibidir. Aynı tutum Üç İstanbul romanında da güçlü bir biçimde varlığını duyurur. Hidayet’in konağı onun kişiliğinin aynası gibidir, ve aynı durum Maliye Nazırı ile konağı arasında da söz konusudur. Adnan, Belkıs’ın ayakları ile Mermer Yalı’nın mermerlerinin beyazlıkları açısından birbirlerine benzediklerini söyleyerek bu özdeşliği fiziksel boyutlara da taşımış olur. Kiralık Konak romanında konağın metruk, bakımsız hali ile Naim Efendi’nin yaşlı, hastalıklı, güçsüz görüntüsü de örtüşen görüntülerdir. Her iki yazarında belli mekânlara simgesel anlamlar yükledikleri söylenebilir. Üç İstanbul romanında Hidayet’in, Adnan’ın ve Naşit’in konakları üç farklı tarihî dönemin simgesidir. Mithat Cemal, mekânlara simgesel anlamlar yüklemeyi bu üç konakla da sınırlamaz. Koca Ragıp Kütüphanesi, Maliye Bakanının konağı simgesel anlamlar taşıyan diğer mekânlardandır. Yakup Kadri de Kiralık Konak romanında Naim Efendi’nin konağı ile tüm bir değerler sistemini, düşünce yapısını, Seniha ve Hakkı Celis’e göre “eski” nesli simgeler. Konağın çökmeye yüz tutması, bu eski neslin de artık zamanını tamamladığını ifade eder. Yakup Kadri’nin romanlarında bir İstanbul-Ankara karşıtlığından söz edilebilir. Ankara romanının birinci bölümünde Ankara’da bulunması mümkün olmayan bazı ev gereçleri, bir bardak bira gibi ayrıntıların İstanbul’daki bolluğundan söz edilir. Böylelikle Ankara yoklukların şehri, küçük bir taşra kasabası konumuna indirgenmiş olur. İstanbul ise “istenen hemen her şeyin bulunduğu”, büyük şehirdir. Çankaya’da at üstünde dolaşan Selma, bir kadının böyle bir gezinti yapmasının İstanbul’da bile hoş karşılanmayacağını söyler. Onun bu ifadesinde de, özellikle “bile” sözcüğü ile vurgulanan ve İstanbul’un daha serbest tavırların görülebildiği, dolayısıyla da daha “medeni” bir şehir olduğuna dair gönderme vardır. Hakkı Bey, “İstanbul kadınları bizi bir alay vahşi mi sanıyorlar?” diyerek bu imayı güçlendirir. Mütareke dönemi İstanbul’u bu romanda “yabancı zabitlerle dans eden Türk kadınları” ile anılır. İstanbul’da Sodom ve Gomore romanını çağrıştıran sahnelerin varlığı işaret edilir. Millî Mücadele sürecinde Ankara, manevi anlamda neredeyse kutsal bir şehir olarak algılanmaya başlar. İstanbul ise, aynı süreçte, en iyi ihtimalle “durup beklemenin” şehridir. İstanbul’da da bu mücadeleye yardım etmeye çalışan vatanseverlerin varlığı yadsınamaz. Ancak, her iki yazar da romanlarında bu kesime yer vermez. Üç İstanbul’da Adnan, Ankara’dan çağrılmayı bekler. Aynı romanda, İstanbul’dan Ankara’ya gizlice yardım eden kesimin varlığı duyurulur, ancak bu kesimle ilgili başka bir bilgi yer almaz. Sodom ve Gomore’de Necdet de “heyecanla beklemek” dışında bir eyleme girişmemiştir. Çanakkale’de şehit düşen Hakkı Celis’in bu eyleminin, İstanbul’la ilgili bu genel yargı için güçlü bir istisna oluşturduğunu söylemek güçtür. Böylelikle, her iki yazarın da Millî Mücadele sürecinde İstanbul ve Ankara’yı iki farklı düşüncenin, tutumun simgesi olarak kullandıklarını söylemek mümkündür. Mithat Cemal’in romanında İstanbul-Ankara karşıtlığı belirgin biçimde vurgulanmaz. Çünkü yazar, bakışlarını Ankara’ya çevirmemiştir. Ancak, Yakup Kadri’nin romanlarında bu karşıtlık varlığını daha çok hissettirir. Ankara romanının üçüncü kısmında anlatılan ütopyada bile İstanbul bir zevk ve sefa merkezi olarak anılırken Ankara kültür, sanat etkinliklerinin başkentidir. ÖZET Bu çalışmada “Mithat Cemal Kuntay ve Yakup Kadri Karaosmanoğlu’nun Romanlarında İstanbul” teması incelenmiştir. Öncelikle, Giriş bölümünde, yazarların romanlarında geçen tarihî dönemlerin sosyal, siyasal ve kültürel durumları hakkında genel bilgi verilmiştir. Birinci bölümde bu çalışmada incelediğimiz romanların özetlerine yer verilmiştir. İkinci bölümde, İstanbul’daki sosyal yaşam, romanlara yansıyan yönleriyle ve çeşitli alt başlıklarla anlatılmıştır. Üçüncü bölümde, İstanbul’un romanlarda geçen tarihî dönemlerdeki siyasal durumu anlatılmıştır. Dördüncü bölümde, İstanbul’un ekonomik durumu, yine alt başlıklarla sunulmuştur. Beşinci bölümde, İstanbul’daki kültür-sanat , basın-edebiyat dünyasından söz edilmiştir. Altıncı bölümde, İstanbul’un romanlardaki mekânsal boyutu alt başlıklarla incelenmiştir. Sonuç bölümünde, Mithat Cemal Kuntay ve Yakup Kadri Karaosmanoğlu’nun İstanbul’a bakış açılarıyla ilgili olarak tespit ettiğimiz belli başlı ortaklıklar ve farklılıklar özlü bir biçimde ortaya konmuştur. 272 ABSTRACT In this study, “İstanbul in Mithat Cemal Kuntay and Yakup Kadri Karaosmanoğlu’s novels” theme is examined. First of all, the social, political and cultural situations of the historical times which are told in the novels are given in the Prolog. In the first chapter, the abstracts of the novels which are examined in this study are given. In the second chapter, the social life of İstanbul with the aspects which are reflected to the novels are described with subheadings. In the third chapter, the political situation of İstanbul in the historical times which are told in the novels is given. In the fourth chapter, the economical situation of İstanbul is described with subheadings. In the fifth chapter, culture-art, press-literature world in İstanbul is described. In the sixth chapter, the locality format of İstanbul is examined with some subheadings. In the Conclusion chapter, the main similarities and differences which we defined at Mithat Cemal Kuntay and Yakup Kadri Karaosmanoğlu’s perspectives to İstanbul are described. 273 KAYNAKÇA ÇALIŞMAYA ESAS OLAN ESERLER Karaosmanoğlu, Yakup Kadri, Ankara, İletişim Yayınları, İstanbul, 1983. Karaosmanoğlu, Yakup Kadri, Bir Sürgün, İletişim Yayınları, İstanbul, 1983. Karaosmanoğlu, Yakup Kadri, Hep O Şarkı, İletişim Yayınları, İstanbul, 1983. Karaosmanoğlu, Yakup Kadri, Hüküm Gecesi, İletişim Yayınları, İstanbul, 1983. Karaosmanoğlu, Yakup Kadri, Kiralık Konak, İletişim Yayınları, İstanbul, 1983. Karaosmanoğlu, Yakup Kadri, Nur Baba, İletişim Yayınları, İstanbul, 1983. Karaosmanoğlu, Yakup Kadri, Panorama, İletişim Yayınları, İstanbul, 1987. Karaosmanoğlu, Yakup Kadri, Sodom ve Gomore İletişim Yayınları, İstanbul, 1983. Karaosmanoğlu, Yakup Kadri, Yaban, İletişim Yayınları, İstanbul, 1983. Kuntay, Mithat Cemal, Üç İstanbul, Oğlak Yayıncılık, İstanbul, 1998. YARARLANILAN ESERLER 1. Ansiklopediler Büyük Türk Klasikleri Ansiklopedisi,“Yakup Kadri Karaosmanoğlu”, Aktaş, Şerif, c.12, Ötüken Söğüt Yayıncılık, İstanbul, 1992. Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, “Tarihte Boğaziçi”, Artan, Tülay, Kültür Bakanlığı-Tarih Vakfı Yay., c.2, İstanbul, 1994, s. 281-286. İslam Ansiklopedisi, “Boğaziçi Mehtapları”, Akün, Ömer Faruk, Türkiye Diyanet Vakfı Yay., c. 6, İstanbul, 1992, s. 262-265. Türk Dili ve Edebiyatı Ansiklopedisi, “ Vatan Yolunda”, Tekin, Mehmet, c.8, Dergâh Yayınları, İstanbul, 1992. 274 Türk Dili ve Edebiyatı Ansiklopedisi, “Nur Baba”, Enginün, İnci, c.7, Dergâh Yayınları, İstanbul, 1990. Türk Dili ve Edebiyatı Ansiklopedisi, “Sodom ve Gomore”, Kandur, Nuray, c.8, Dergâh Yayınları, İstanbul, 1992. Türk Dili ve Edebiyatı Ansiklopedisi, “Yakup Kadri Karaosmanoğlu”, Enginün, İnci, c.5, Dergâh Yayınları, İstanbul, 1982. Türk ve Dünya Edebiyatçıları Ansiklopedisi, “Karaosmanoğlu, Yakup Kadri”, c.6, Anadolu Yayıncılık, 1983. Yurt Ansiklopedisi, “Edebiyatta İstanbul”, Anadolu Yayıncılık, c.6, İstanbul, 19821983, s. 4212-4221. 2. Edebiyat Tarihleri Akyüz, Kenan, Modern Türk Edebiyatının Ana Çizgileri, Beşinci Baskı, İnkılap Kitabevi, İstanbul. Banarlı, Nihad Sami, Resimli Türk Edebiyatı Tarihî, Millî Eğitim Bakanlığı Yayınevi, İstanbul, 1971. Çetişli, İsmail, Çetin, Nurullah, Doğan, Abide, Gür, Alim, Demir, Şenol, Karataş, Cengiz, II. Meşrutiyet Dönemi Türk Edebiyatı, Akçağ Yayınları, Ankara, 2007. Korkmaz, Ramazan, Yeni Türk Edebiyatı El Kitabı, Grafiker Yayınları, Ankara, 2005. Kudret, Cevdet, Türk Edebiyatında Hikâye ve Roman, İnkılâp Kitabevi, İstanbul, 1987. Kurdakul, Şükran, Çağdaş Türk Edebiyatı, Meşrutiyet Dönemi, Broy Yayıncılık, İstanbul, 1986. Oktay, Ahmet, Cumhuriyet Dönemi Edebiyatı 1923-1950, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara, 1993. Önertoy, Olcay, Cumhuriyet Dönemi Türk Roman ve Öyküsü, Türkiye İş Bankası Yayınları, Ankara, 1984. 275 Tuncer, Hüseyin, Meşrutiyet Devri Türk Edebiyatı, Akademi Kitabevi, İzmir, 1994. Ünlü, Mahir Özcan, Yirminci Yüzyıl Türk Edebiyatı, İnkılap Kitabevi, İstanbul, 1988. Yalçın, Alemdar, Cumhuriyet Dönemi Türk Romanı, Günce Yayıncılık, Ankara,1992. 3. Sözlükler Marshall, Gordon, Sosyoloji Sözlüğü (Çev. Osman Akınhay, Derya Kömürcü), Bilim ve Sanat Yayınları, Ankara, 2005. Necatigil, Behçet, Edebiyatımızda İsimler Sözlüğü, Varlık Yayınları, İstanbul, 2000. 4. Biyografik Çalışmalar Akı, Niyazi, Yakup Kadri Karaosmanoğlu İnsan- Eser- Fikir- Üslup, İletişim Yay., İstanbul, 1960 Aktaş, Şerif, Yakup Kadri Karaosmanoğlu, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yay., Ankara, 1987 Göktürk, Halil İbrahim, Mithat Cemal Kuntay, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yay., Ankara, 1987 Oğuzkan, Ferhan, Yakup Kadri Karaosmanoğlu, Varlık Yayınları, İstanbul, 1979 Sanay, Ayşe Belkıs, Mithat Cemal Kuntay Hayatı, Sanatı ve Eserleri, Kültür Bak. Yay., Ankara, 2002 Uyguner, Muzaffer, Yakup Kadri Karaosmanoğlu, Bilgi Yayınevi, İstanbul, 1993. 276 5. Anı Kitapları Akyavaş, Ragıp, Asitane I, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara, 2004. Balıkhane Nazırı Ali Rıza Bey, Bir Zamanlar İstanbul, Tercüman 1001 Temel Eser, Kervan Kitapçılık. Hürmen, Fatma Rezan, Ressam Naciye Neyyal’in Mutlakiyet, Meşrutiyet ve Cumhuriyet Hatıraları, Pınar Yayıncılık, İstanbul, 2004. Karaosmanoğlu, Yakup Kadri, Anamın Kitabı, İletişim Yayınları, İstanbul, 2003. Karaosmanoğlu, Yakup Kadri, Gençlik ve Edebiyat Hatıraları, İletişim Yayınları, İstanbul, 2003. Karaosmanoğlu, Yakup Kadri, Politikada 45 Yıl, İletişim Yayınları, İstanbul, 2006. Karaosmanoğlu, Yakup Kadri, Vatan Yolunda, İletişim Yayınları, İstanbul, 2003. Karaosmanoğlu, Yakup Kadri, Zoraki Diplomat, İletişim Yayınları, İstanbul, 2004. Sema, Sadri, Eski İstanbul Hatıraları, Kitabevi Yayınları, İstanbul, 2002. Sunata, İ. Hakkı, İstanbul’da İşgal Yılları, İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul, 2006. Tokgöz, Ahmed İhsan, Matbuat Hatıralarım, İletişim Yayınları, İstanbul, 1993. 6. Diğer Kitaplar Akgündüz, Ahmed, Öztürk, Said, Bilinmeyen Osmanlı, Osav Yayınları, İstanbul, 1999. Aksel, Malik, İstanbul’un Ortası, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara, 2000. Akşin, Sina, Jön Türkler ve İttihat ve Terakki, İmge Kitabevi Yayınları, Ankara, 2006. Aktaş, Şerif, Ahmet Rasim’in Eserlerinde İstanbul, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara, 1997. Alus, Sermet Muhtar, İstanbul Yazıları, Haz.: E.Ş. Dinç-F. Ilıkan, İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kültür İşleri Daire Başkanlığı Yay., İstanbul, 1994. 277 Armağan, Mustafa, Osmanlı’yı İmparatorluk Yapan Şehir İstanbul, Timaş Yayıncılık, İstanbul, 2007. Arslan, Necla, Gravür ve Seyahatnamelerde İstanbul: 18. Yüzyıl Sonu ve 19. Yüzyıl, İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kültür İşleri Daire Başkanlığı Yay., İstanbul, 1992. Ataman, Sadi Yaver, Türk İstanbul, Haz: S. Şenel, İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kültür İşleri Daire Başkanlığı Yay., İstanbul, 1997. Balabanlılar, Mürşit, Türk Romanında Kurtuluş Savaşı, İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul, 2003. Balcı, Yunus, Türk Romanında Aydın Problemi, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara, 2002. Banoğlu, Niyazi Ahmet, Tarihi ve Efsaneleriyle İstanbul Semtleri, Selis Kitaplar, İstanbul, 2007. Bayrak, M. Orhan, İstanbul Tarihi, İnkılap Kitabevi Yay., İstanbul, 1996. Belge, Murat, Edebiyat Üstüne Yazılar, İletişim Yayınları, İstanbul, 2006. Berkes, Niyazi, Türk Düşününde Batı Sorunu, Bilgi Yayınları, İstanbul, 1975. Beyatlı, Yahya Kemal, Aziz İstanbul, Millî Eğitim Bakanlığı Yay., İstanbul, 1989. Birsel, Salâh, Ah Beyoğlu Vah Beyoğlu, Türkiye İş Bankası Kültür Yay., Ankara, 1983. Birsel, Salâh, Boğaziçi Şıngır Mıngır, Türkiye İş Bankası Kültür Yay., Ankara, 1981. Boratav, Korkut, Türkiye İktisat Tarihi, İmge Kitabevi Yayınları, Ankara, 2007. Cevizoğlu, Hulki, İşgal ve Direniş, Ceviz Kabuğu Yayınları, Ankara, 2007. Criss, Bilge, İşgal Altında İstanbul, İletişim Yayınları, İstanbul, 2007. Çakır, Serpil, Osmanlı Kadın Hareketi, Metis Yayıncılık, İstanbul, 1996. Çelik, Zeynep, 19. Yüzyılda Osmanlı Başkenti Değişen İstanbul, Tarih Vakfı Yurt Yay., İstanbul, 1998. Dethier, Philipp Anton, 19. Yüzyıl Sonunda Boğaziçi ve İstanbul, Çev.: Ümit Öztürk, Eren Yay., İstanbul, 1993. Elçi, Handan İnci, Roman ve Mekân, Arma Yayınları, İstanbul, 2003. Freely, John, Saltanat Şehri İstanbul, İletişim Yay., İstanbul, 1998. Garnier, Jean Paul, Osmanlı İmparatorluğu’nun Sonu, Remzi Kitabevi, İstanbul, 2007. 278 Goytisolo, Juan, Osmanlı’nın İstanbul’u, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul, 2002. Gülersoy, Çelik, Göksu Kitabı, Türkiye Turing ve Otomobil Kurumu Yay., İstanbul, 1993. Gyllius, Petrus, İstanbul’un Tarihi Eserleri, Çev.: E. Özbayoğlu, Eren. Yay., İstanbul, 1997. Hayber, Abdülkadir, Halide Edip, Yakup Kadri ve Reşat Nuri’nin Romanlarında Nesil Çatışmaları, Milli Eğitim Bakanlığı Yay., İstanbul, 1993. Hisar, Abdülhak Şinasi, Boğaziçi Yalıları-Geçmiş Zaman Köşkleri, Ötüken Neşriyat, İstanbul, 1978. İnciciyan, P. G., 18. Asırda İstanbul, Haz.: H.D. Andreasyan, İstanbul Fetih Cemiyeti Yay., İstanbul, 1976. Karaca, Nesrin Tağızade, Abdülhak Şinasi Hisar’ın Eserlerinde Geçmiş Zaman ve İstanbul, Kültür Bakanlığı Yay., Ankara, 1998. Kavcar, Cavit, Batılılaşma Açısından Servet-i Fünun Romanı, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yay., Ankara, 1985. Kaygılı, Osman Cemal, Köşe Bucak İstanbul, Selis Kitaplar, İstanbul, 2003. Koç, Dr. Murat, Boğaziçi ve Boğaziçi Medeniyeti, Eren Yayıncılık, İstanbul, 2005. Koloğlu, Orhan, Osmanlı’dan 21. Yüzyıla Basın Tarihi, Pozitif Yayınları, İstanbul, 2006. Köroğlu, Erol, Türk Edebiyatı ve Birinci Dünya Savaşı, İletişim Yayınları, İstanbul, 2004. Lady Montagu, Doğu Mektupları, Yalçın Yayınları, İstanbul, 1996. Lewis, Bernard, Modern Türkiye’nin Doğuşu, Arkadaş Yayıncılık, Ankara, 2008. Mantran, Robert, XVI. ve XVII. Yüzyılda İstanbul’da Gündelik Hayat, Çev.: M. A. Kılıçbay, Eren Yay., İstanbul, 1991. Mardin, Şerif, Jön Türklerin Siyasi Fikirleri, İletişim Yay., İstanbul, 1984. Mardin, Şerif, Türk Modernleşmesi, İletişim Yay., İstanbul, 1991. Moran, Berna, Türk Romanına Eleştirel Bir Bakış 1-2-3, İletişim Yayınları, İstanbul, 1994. Naci, Fethi, Yüz Yılın 100 Türk Romanı, İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul, 2007. Ortaylı, İlber, Osmanlı Barışı, Timaş Yayıncılık, İstanbul, 2007. Ortaylı, İlber, Osmanlı’yı Yeniden Keşfetmek, Timaş Yayıncılık, İstanbul, 2006. 279 Ortaylı, İlber, Son İmparatorluk Osmanlı, Timaş Yayıncılık, İstanbul, 2006. Ortaylı, İlber, Üç Kıtada Osmanlılar, Timaş Yayıncılık, İstanbul, 2007. Pamuk, Şevket, Osmanlı-Türkiye İktisadi Tarihi, İletişim Yayınları, İstanbul, 2007. Tanpınar, Ahmet Hamdi, Beş Şehir, Dergâh Yayıncılık, İstanbul, 2006. Tanpınar, Ahmet Hamdi, İstanbul (Y.K. Beyatlı ve A.Ş. Hisar’la Beraber), Yapı ve Kredi Bankası Yay., İstanbul, 1954. Timur, Taner, Osmanlı-Türk Romanında Tarih, Toplum ve Kimlik, İmge Kitabevi Yayınları, Ankara, 2002. Yanardağ, Merdan, Türk Siyasal Yaşamında Kadro Hareketi, Siyah Beyaz Kitap, İstanbul, 2008. Yazıcı, Nevin, Osmanlılık Fikri ve Genç Osmanlılar Cemiyeti, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara, 2002. Yücel, Hasan Ali, Edebiyat Tarihimizden, İletişim Yay., İstanbul, 1989. 7. Tezler Akpınar, Soner, Yakup Kadri Karaosmanoğlu’nun Romanlarının Yapı ve Muhteva Bakımından İncelenmesi, Yüksek Lisans Tezi, Ankara, 2002. Alpaslan, İlknur, Mithat Cemal Kuntay’ın Son Posta Gazetesindeki (1943-1956) Yazılarının Bibliyografyası ile Dil, Edebiyat ve Sanat Üzerine Düşüncelerinin Değerlendirilmesi, Yüksek Lisans Tezi, İzmir, 1997. Bayram, Menderes, Yakup Kadri Karaosmanoğlu’ndaki Din ve Aile, Yüksek Lisans Tezi, 1999. Caner, Sabri, Yakup Kadri Karaosmanoğlu’nun Romanlarında Alafranga Tipler, Yüksek Lisans Tezi, Van, 1997. Çelen, Gülru, Yakup Kadri Karaosmanoğlu’nun Cumhuriyet Dönemi Siyasal Gelişmeleri Üzerine Düşünceleri, Yüksek Lisans Tezi, 2000. Demirci, Berat, Mithat Cemal Kuntay’ın Üç İstanbul Adlı Romanında Toplumsal Değişme, Yüksek Lisans Tezi, Sivas, 1992. 280 Küçükbatur, Y. Tuncer, Hermann Brach ve Yakup Kadri’nin Romanlarında Yitirilmiş Değerlerin İncelenmesi, Doktora Tezi, 1999. Özcan, İhsan, Yakup Kadri Karaosmanoğlu’nun Romanlarında Sanat ve Mitoloji, Yüksek Lisans Tezi, İstanbul, 2002. Öztürk, E. Emine, Hikaye ve Romanlarına Yansıyan Yönleriyle Yakup Kadri Karaosmanoğlu’nun Siyasi ve Edebî Hatıraları, Yüksek Lisans Tezi, 2000. Öztürk, İ. Halil, Yakup Kadri Karaosmanoğlu’nun Romanlarında Kültür Öğeleri, Yüksek Lisans Tezi, Urfa, 2001. Saray, Zehra, Yakup Kadri Karaosmanoğlu’nun Romanlarında Kültür Kompleksi, Yüksek Lisans Tezi, 1998. Satı, Gülümay, Yakup Kadri Karaosmanoğlu’nun Romanlarında Aydın Tipi, Yüksek Lisans Tezi, 2001. Serdar, Ali, Yakup Kadri Karaosmanoğlu’nun Romanlarında Cinsellik, Yüksek Lisans Tezi, Ankara, 2002. Şahin, Cemile, Yakup Kadri Karaosmanoğlu ve Türk Devrimi, Yüksek Lisans Tezi, 1999. Uludağ, M. Emin, Yakup Kadri Karaosmanoğlu’nun Makalelerinde Edebiyat ve Sanat, Yüksek Lisans Tezi, 2002. 8. Makaleler Aker, Haluk, “Metin Eleştirisinde Yöntem”, Yordam, 17 (Kış/1968) Akı, Niyazi, “Yakup Kadri Karaosmanoğlu’nun Dil Kaynakları ve İmajlar”, Doğumunun Yüzüncü Yılında Yakup Kadri Karaosmanoğlu, Marmara Üniversitesi, Fen Edebiyat Fakültesi Yayınları, İstanbul (1989) Aksoy, Nazan, “Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Yakup Kadri Karaosmanoğlu”, Parşömen, 3.3 (Bahar 2004), s. 161-172. Aktaş, Şerif, “ II. Meşrutiyet Sonrası Türk Romanında Batılılaşma ve Getirdikleri Hakkında”, Kırıkkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 2, s. 8594 (1999) 281 Aktaş, Şerif, “ II. Meşrutiyet Sonrası Türk Romanlarında Siyasi Temalar, Eskinin Tenkidi, Yönetim Sisteminde Düzensizliğin Ortaya Konulması”, Türk Yurdu Aktaş, Şerif, “Kiralık Konak Üzerine Bir Tahlil”, Fikir ve Sanatta Hareket, s. 51-55 (Mart 1981) Aktaş, Şerif, “Milli Edebiyat Kavramı ve Türk Edebiyatı”, Kırıkkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 1 (1998). Argunşah, Hülya, “Yakup Kadri Karaosmanoğlu’nun Tanzimat ve Servet-i Fünun Edebiyatları Hakkındaki Düşünceleri”, Doğumunun 100. Yılında Yakup Kadri Karaosmanoğlu, Marmara Üniversitesi Fen Edebiyat Fak., Yay., İstanbul, 1989. Arık, Şahmurat, “Cumhuriyet Öncesi Türk Romanında Değerler Çatışması”, Hece, 65-66-67 (2002) Balcı, Yunus, “Türk Romanında Aydın Sorunu”, Hece, 65-66-67 (2002) Belge, Murat, “ Türk RomanındaTip”, Yeni Dergi, 46 (1968) Belge, Murat, “Çeşitli Açılardan Roman Kişisi”, Yeni Dergi, 50 (1968) Belge, Murat, “Metin İncelemesi Üzerine”, Papirüs, 3 ( Ağustos 1966) Bingöl, Necdet, “Yakup Kadri Karaosmanoğlu’nun Romanlarında Fransız Realist ve Natüralistlerinin Tesirleri”, Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi Dergisi, c.3, 49 (1944) Broch, Hermann, “ Romanda Dünya Görüşü” (Çev. Cemil Ziya Şanbey), Türk Dili, 159 (1964) Bürün, Vecdi, “Yaban”, Çınaraltı, 49, 1942. Cansever, Turgut, “Sonsuzluğa Çakılı Bir Yıldız: Boğaziçi”, İstanbul Armağanı 2: Boğaziçi Medeniyeti, İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kültür İşleri Daire Başkanlığı, Yay., İstanbul, 1996, s. 51-54. Çağan, Kenan, Alver, Köksal, “Üç İstanbul ya da Bir Çözülüşün Zayıf Halkaları”, Hece, 65-66-67 (2002) Çalışlar, Aziz, “Maddeci Estetik ve Sanat Kuramı ile Toplumcu Gerçekçiliğe Doğru Bakış”, Varlık, 929 (Şubat 1985). Çetin, Nurullah, “II. Abdülhamit Dönemi Türk Romanı”, Hece, 65-66-67 (2002) Çetin, Nurullah, “II. Meşrutiyet Dönemi Türk Edebiyatı”, Hece, 65-66-67 (2002) Ediboğlu, Baki Süha, “Yakup Kadri ile Bir Konuşma”, Vatan, 19/1/1941. 282 Emil, Birol, “Türkiye’de Çağdaşlaşma Meselesi ve Edebiyattaki Akisleri”, Türk Kültürü, 230 (1982) Enginün, İnci, “Yakup Kadri Karaosmanoğlu’nun Sodom ve Gomore’sinde Yabancılar”, Mukayeseli Edebiyat, Dergâh Yay., İstanbul, 1992, s. 205-219. Erdoğan, Tamer, “Bir Çöküş ve Ona Eşlik Eden Çürüme”, Virgül, 57 (Aralık 2002), s. 31-35. Esen, Nükhet, “ Bir Türk Aydınının Batı Medeniyetini Değerlendirişi: Alp Dağlarından”, Doğumunun Yüzüncü Yılında Yakup Kadri Karaosmanoğlu, Marmara Üniversitesi, Fen Edebiyat Fakültesi Yayınları (1989) Georgeon, François, “Türkiye’de Aydınlanmanın Fikri Kökenleri: Osmanlı İmparatorluğundan Türkiye Cumhuriyetine Kuşaklar Olgusu Üstüne Bir Not”, Türkiye’de Aydınlanma Hareketi Sempozyumu, Adam Yayınları, İstanbul (1997) Göçgün, Önder, “ Yakup Kadri Karaosmanoğlu’na Veda”, Hisar, 134 (1975) Gümüş, Hüseyin, “Romanda Anlatım Şekilleri”, Dil Dergisi, 20 ( 1994) Hisar, Abdülhak Şinasi, “Geçmiş Zaman Mahalleleri”, Türk Yurdu, 247, Ağustos 1955, s. 118-120. Huyugüzel, Ö. Faruk, “Yakup Kadri Karaosmanoğlu’nun Hikayelerinde Anadolu”, Doğumunun 100. Yılında Yakup Kadri Karaosmanoğlu, Marmara Üniv., Fen Edebiyat Fak. Yay., İstanbul, 1989. Kahraman, Alim, “II. Meşrutiyet’ten Cumhuriyet’e Türk Romanı”, Hece, 65-66-67 (2002) Kaplan, Mehmet, “Türk Edebiyatında İstanbul”, Türk Edebiyatı Üzerinde Araştırmalar II, Dergâh Yay., İstanbul, 1987, s. 37-59. Karaosmanoğlu, Yakup Kadri, “Açlar ve Çıplaklar İçin”, İkdam, 8542, 19/12/1920. Karaosmanoğlu, Yakup Kadri, “Ahlak Nizamnamesi”, İkdam, 8518, 24/11/1920. Karaosmanoğlu, Yakup Kadri, “Anadolu ve İstanbul”, İkdam, 8888, 13/12/1921. Karaosmanoğlu, Yakup Kadri, “Ankara”, Kadro, 28, (Nisan, 1934). Karaosmanoğlu, Yakup Kadri, “Ateş Birdir”, Dergâh, 22, 5/3/1338. Karaosmanoğlu, Yakup Kadri, “Avrupa Harsı ve Biz”, İkdam, 8399, 3/7/1920. Karaosmanoğlu, Yakup Kadri, “Avrupakâri, Avrupai”, Milliyet, 1168, 10/7/1924. Karaosmanoğlu, Yakup Kadri, “Bir Elem ve Bir Teselli”, Dergâh, 31, 20/7/1338. 283 Karaosmanoğlu, Yakup Kadri, “Bir Kıssa ve Bir Hisse”, Kadro, 14, 2/1933. Karaosmanoğlu, Yakup Kadri, “Cami ve Cephe”, İkdam, 9025, 1/5/1922. Karaosmanoğlu, Yakup Kadri, “Edebiyat Buhranına Dair”, Kadro, 8, 8/1932. Karaosmanoğlu, Yakup Kadri, “Edebiyat Tükeniyor mu?”, Milliyet, 1158, 3/5/1929. Karaosmanoğlu, Yakup Kadri, “Edebiyat ve Din”, İkdam, 9033, 9/5/1922. Karaosmanoğlu, Yakup Kadri, “Edebiyat ve Milli Cereyan”, Dergâh, 29, 20/6/1338. Karaosmanoğlu, Yakup Kadri, “Edebiyatımız Niçin Vatanperverane Eserlerden Mahrumdur”, Rübab, 49, 28/2/1328. Karaosmanoğlu, Yakup Kadri, “Edebiyatımız Niçin Vatanperverane Eserlerden Mahrumdur II”, Rübab, 50, 1328. Karaosmanoğlu, Yakup Kadri, “Edebiyatta Yenilik ve Estetik”, Milliyet, 1167, 12/5/1929. Karaosmanoğlu, Yakup Kadri, “Enderun Şairleri ve Halk Edebiyatı”, Kadro, 10, 10/1932. Karaosmanoğlu, Yakup Kadri, “Eser ve Halk”, Kadro, 28, 4/1934. Karaosmanoğlu, Yakup Kadri, “Eski Şeylerimizdeki Büyü”, Dergâh, 26, 5/5/1338. Karaosmanoğlu, Yakup Kadri, “Eski ve Yeni Türklük”, İkdam, 8547, 28/12/1920. Karaosmanoğlu, Yakup Kadri, “Ferdiyet ve Şahsiyet”, Kadro, 7, 7/1932. Karaosmanoğlu, Yakup Kadri, “Fikri Türkiye”, İkdam, 8523, 29/11/1920. Karaosmanoğlu, Yakup Kadri, “Halk Kitleleri”, İkdam, 8630, 21/3/1921. Karaosmanoğlu, Yakup Kadri, “Ham Madde ve Sanatkâr”, Kadro, 3, 3/1932. Karaosmanoğlu, Yakup Kadri, “Harb ve Siyaset”, İkdam, 8919, 13/1/1922. Karaosmanoğlu, Yakup Kadri, “Hürriyet ve Cumhuriyet”, Hâkimiyet-i Milliye, 1011, 4/1/1924. Karaosmanoğlu, Yakup Kadri, “İnkılap Edebiyatı”, Kadro, 25, 1/1934. Karaosmanoğlu, Yakup Kadri, “İnkılap ve İnkılapçılar”, İkdam, 9112, 29/7/1922. Karaosmanoğlu, Yakup Kadri, “İstanbul Matbuatı Devleti”, Cumhuriyet, 96, 13/8/1924. Karaosmanoğlu, Yakup Kadri, “İstanbul Matbuatı ve Milli Hareket”, İkdam, 8889, 14/12/1921. Karaosmanoğlu, Yakup Kadri, “İstanbul ve Anadolu”, İkdam, 8623, 16/3/1921. Karaosmanoğlu, Yakup Kadri, “İstanbul’da Fuhuş”, İkdam, 8973, 10/3/1922. 284 Karaosmanoğlu, Yakup Kadri, “İstanbul’da Müdafaa-i Milliye Teşkilatı”, İkdam, 8925, 19/1/1922. Karaosmanoğlu, Yakup Kadri, “İstanbul’un Harareti”, İkdam, 8918, 12/1/1922. Karaosmanoğlu, Yakup Kadri, “İstanbul’un İmarı”, İkdam, 8522, 28/11/1920. Karaosmanoğlu, Yakup Kadri, “İstanbul’un İstikbali”, Hâkimiyet-i Milliye, 1145, 13/6/1924. Karaosmanoğlu, Yakup Kadri, “İstanbul’un Sefahati”, İkdam, 8967, 4/3/1922. Karaosmanoğlu, Yakup Kadri, “İstanbul’un Sefaleti”, Hâkimiyet-i Milliye, 1120, 15/5/1924. Karaosmanoğlu, Yakup Kadri, “İttihat ve Terakki Erkânı”, İkdam, 9017, 23/4/1922. Karaosmanoğlu, Yakup Kadri, “Kadınlığın Terakkisi”, İkdam, 8562, 12/1/1921. Karaosmanoğlu, Yakup Kadri, “Kültür ve Medeniyet”, Kadro, 15, 3/1933. Karaosmanoğlu, Yakup Kadri, “Lisan Sadeleşti mi?”, İkdam, 8574, 24/1/1921. Karaosmanoğlu, Yakup Kadri, “Mahut Millet”, İkdam, 8639, 1/4/1921. Karaosmanoğlu, Yakup Kadri, “Malul İstanbul”, İkdam, 9091, 8/7/1922. Karaosmanoğlu, Yakup Kadri, “Medeniyet ve Milliyet Yolları”, Dergâh, 30, 5/7/1338. Karaosmanoğlu, Yakup Kadri, “Milli Edebiyat I”, İkdam, 8495, 1/11/1920. Karaosmanoğlu, Yakup Kadri, “Milli Edebiyat II”, İkdam, 8496, 2/11/1920. Karaosmanoğlu, Yakup Kadri, “Milli Edebiyat III”, İkdam, 8498, 4/11/1920. Karaosmanoğlu, Yakup Kadri, “Milli Gurur”, Milliyet, 1207, 24/6/1929. Karaosmanoğlu, Yakup Kadri, “Milli Tasarruf ve Halk Edebiyatı”, Kadro, 2, (Şubat 1932). Karaosmanoğlu, Yakup Kadri, “Milliyet Meselesi mi Din Davası mı?”, İkdam, 9056, 3/6/1922. Karaosmanoğlu, Yakup Kadri, “Muhalefetin Psikolojisi”, İkdam, 9096, 13/7/1922. Karaosmanoğlu, Yakup Kadri, “Peçe, Kafes ve İffet”, İkdam, 8904, 29/12/1921. Karaosmanoğlu, Yakup Kadri, “Politika İlleti”, Hâkimiyet-i Milliye, 1158, 29/6/1924. Karaosmanoğlu, Yakup Kadri, “Rehbersiz İstanbul”, İkdam, 8637, 28/3/1921. Karaosmanoğlu, Yakup Kadri, “Rezalet Değil Sefahat”, Cumhuriyet, 82, 30/7/1924. Karaosmanoğlu, Yakup Kadri, “Rumluk ve Yunanlılık”, İkdam, 8984, 21/3/1922. 285 Karaosmanoğlu, Yakup Kadri, “Şarktan ve Garptan Gelen Sesler”, İkdam, 9001, 7/4/1922. Karaosmanoğlu, Yakup Kadri, “Türk Kadını”, İkdam, 8662, 24/4/1921. Karaosmanoğlu, Yakup Kadri, “Türkçe”, Kadro, 9, 9/1932. Karaosmanoğlu, Yakup Kadri, “Yalın Söz”, Kadro, 11, 11/1932. Karaosmanoğlu, Yakup Kadri, “Yeni Türkiye Lüzumundan Fazla Maddiyetperesttir”, Hâkimiyet-i Milliye, 1160, 1/7/1924. Karaosmanoğlu, Yakup Kadri, “Yeni Türkiye’nin Hariçten Görünüşü”, Hâkimiyet-i Milliye, 1019, 14/1/1924. Karaosmanoğlu, Yakup Kadri, “Yine Anadolu ve İstanbul”, İkdam, 8664, 26/4/1921. Karaosmanoğlu, Yakup Kadri, “Yine İnkılap Edebiyatına Dair”, Kadro, 26, 2/1934. Karaosmanoğlu, Yakup Kadri, “Zafer Münasebetiyle”, İkdam, 8645, 7/4/1921. Karay, Refik Halid, “Efendiler Nereye?”, Zaman, 210 (5 Teşrinisani) 1334. Kefeli, Emel, “Yaban’da Tesirler”, Doğumunun 100. Yılında Yakup Kadri Karaosmanoğlu, Marmara Üniversitesi Fen Edebiyat Fak., Yay., İstanbul, 1989. Körükçü, Muhtar, “Yakup Kadri’nin Panoraması”, Varlık, 164/1954. Mauriac, François, “Romancı ve Kişileri” (çev. Salah Birsel), Türk Dili, 154 (1964) Moran, Berna, “Romanda Tip Olgusu ve Tipin işlevi Üzerine”, Yazko Edebiyat, 24 (1982) Münir, Hikmet, “Yakup Kadri ile Mülakat”, Yedigün, 261, 1938. Nayır, Yaşar Nabi, “Yakup Kadri ile Konuşma”, Varlık, 32,1947. Oğuzertem, Süha, “Sodom ve Gomore’de Aşk, Ahlak ve Millilik”, Pasaj, 4-5 (Ağustos 2006-Kasım 2007), s. 79-124. Okay, Orhan, “Edebiyatımızda Batılılaşma”, Sanat ve Edebiyat Yazıları, İstanbul, 1990 Oktay, Ahmet, “Siyasal Roman Üzerine”, Hece, 65-66-67 (2002). Parlatır, İsmail, “Tanrılar Susamışlardı ile Hüküm Gecesi Arasında Bir Karşılaştırma”, Türkoloji Dergisi, 6 (1), (1974) Parlatır, İsmail, “Türk Romanında Tipler: Ahmet Cemil”, Türk Dili, 399 (1985) Parlatır, İsmail, “Türk Romanında Tipler: Naim Efendi”, Türk Dili, 411 286 Schick, Irvin Cemil, “Sultan II. Abdülhamit’in Cinselleştirilmesi”, Virgül, KasımAralık 2008, s. 10. Serdar, Ali, “Yakup Kadri Karaosmanoğlu’nun Romanlarında Cinsellik”, Pasaj, 4-5 (Ağustos 2006-Kasım 2007), s. 125-160. Sevim, Acar, “Esere Dönük Tahlil Metodunun Yakup Kadri’nin Yaban Adlı Romanına Uygulanması”, Doğumunun Yüzüncü Yılında Yakup Kadri Karaosmanoğlu, Marmara Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Yayınları, İstanbul, 1989 Sevük, İsmail H., “Yaban Romanı”, Cumhuriyet, 5704, 1940. Sözer, Önay, “Yakup Kadri Karaosmanoğlu’nun Romanı Gerçekçi Bir Roman Mıdır?”, Çağdaş Eleştiri, 7 (Eylül 1982) Su, Hüseyin, “Adalardan Bir Roman Kıtası: Panorama”, Hece, 65-66-67 (2002) Süreyya, Şevket, “Polemik (Yaban)”, Kadro, 18, 1933. Tekin, Mansur, “Ankara”, Kadro, 28, 1934. Tekin, Mehmet, “Bir Sürgün Romanında Edebî ve Fikri Temeller”, Doğumunun Yüzüncü Yılında Yakup Kadri Karaosmanoğlu, Marmara Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Yayınları, İstanbul, 1989 Tekin, Mehmet, “Roman Sanatında Mekân Unsurunun Yeri ve Önemi”, Millî Eğitim, 87 (Temmuz 1989). Tural, Sadık, “Edebiyat Eseri ile Çevre Arasındaki Bağlar”, Türk Edebiyatı, 214 (1991). Uğurcan, Sema, “Kiralık Konak ve Tatarcık Romanlarında Nesiller”, Mehmet Kaplan’a Armağan, Dergâh Yay., İstanbul, 1984, s. 286-305. Uğurcan, Sema, “Yakup Kadri Karaosmanoğlu’nun Hatıraları ile Romanları Arasındaki Münasebet”, Doğumunun Yüzüncü Yılında Yakup Kadri Karaosmanoğlu, Marmara Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Yayınları, İstanbul, 1989 Ümir, Burhan, “Köylü ve Münevverler”, Varlık, 4, 1933. Ünver, A. Süheyl, “147 Sene Önceki Üsküdar ve Kadıköy”, Türk Yurdu, c.2, S.4 (186), Temmuz 1960, s. 11-12. 287
