qishloq xo`jalik melioratsiyasi fanidan amaliy mashg`ulotlar va

Transcription

0 ‘ZBEKIST0N RESPUBLIKASI QISHLOQ УА
SUV XO‘JALIGI VAZIRLIGI
TOSHKENT DAVLAT AGRAR UNIVERSITETI
B. TO‘XTASHEV, S. AZIMBOYEV,
E. BERDIBOYEV
QISHLOQ XO‘JALIK
MELIORATSIYASI FANIDAN
AMALIY MASHG‘ULOTLAR VA
LABORATORIYA ISHLARI
( 0 ‘quv qo ‘llamna)
TOSHKENT-2009
“ Q ishloq x o ‘jalik melioratsiyasi fanidan amaliy m ashg'ulotlar
va laboratoriya ishlari” o ‘quv qo'llanm asi dehqonchilik va qishloq
xo'jalik m elioratsiyasi kafedrasi dotsenti Botir To'xtashyev, profes
sor Sobirjon A zim boyev va katta o'qituvchi Erkaboy Berdiboyevlar
tom onidan yozilgan bo'lib, unda qishloq xo'jalik ekinlarini sugorish
bilan bog'Iiq b o 'lg an masalalar: sug'oriladigan yerlarda sizot suv
sathini ko'tarilishi, yerlarni tekislash, tuproq nam ligini aniqlash,
tuproq va sizot suvlari orasida bo'ladigan bo'g'lanish ham da uning
sabablari, ek inlarni sug'orish rejimi, m inerallashgan suvlar bilan
go'zani su g 'o rish, sug'orish elementlarini aniqlash, suv balansi va
tuproq tarkibida y o 'l qo'yilishi mumkin bo'lgan tuz m iqdorini, suv
va tuz zahirasini, tuproqning sho'rlanganlik xarakterini, tuproq
eritm asining konsentratsiyasini aniqlash, sh o 'r yuvish m e’yorini
hisoblash, zovurlar orasidagi masofani hisoblash, zovur oqimi
modulini h am d a tuproqning aktiv qatlam idagi yillik tuz balansi
kabi m uhim b ir-b iri bilan bog'Iiq bo'lgan amaliy m ashg'ulotlar va
laboratoriya ishlari berilgan.
O 'quv q o 'lla n m a qishloq xo'jaligi sohasining 5140900-Kasbiy
ta’lim (5620200-A gronom iya), 5620200-Meva va sabzavotchilik,
5620500-Qishloq xo'jalik mahsulotlarini etishtirish, saqlash va
ularni dastlabki qayta ishlash texnologiyasi, 5620100-Agrokimyo va
tuproqshunoslik, 5620300-0'sim liklar himoyasi va karantini,
5620400-Qishloq xo'jalik ekinlari urug'chiligi va selektsiyasi,
5620900-Ipakchilik bakalavr yo'nalishi mutaxassislari bo'yica ta ’lim
olayotgan talabalar uchun m o'ljallangan.
Taqrizchilar:
Norqulov U. — T oshD A U Dehqonchilik va m elioratsiya asoslari
kafedrasi dotsenti.
Soliyev B. — T IM I G idrom eliorativ tizim lar va ulardan foydalanish
kafedrasi dotsenti.
U shbu o 'q u v qo'llanm a dehqonchilik va m elioratsiya asoslari
kafedrasining 2008 yil “ 13” sentyabr ”2 ” sonli, agronomiya
fakulteti o'qu v -u slubiy hay’atining 2008,yil “ 3” sonli va ToshD A U
ilmiy-uslubiy kengashi yig‘ilishining i -softli- qarori bilan m a’qullangan va nashrga & vsiya'etilgriiv:ypc М аркаЗИ
! и
i
j
7оп$АУ 2^атГДУ
MUNDARIJA
So‘z boshi........................................................................................................................4
Sug'oriladigan yerlarda sizot suvlar sathining ko‘tarilishini hisoblash................. 5
Sug'oriladigan yerlami tekislash............................................................................ .....9
Sug'orish shahobchalarini joylashtirish sxemasi va ularni suv o ‘tkazish
qobilyatini aniqlash....................................................................................................... 19
Tuproq namligini aniqlash.................................................................................... ..... 31
Tuproq va sizot suvlar orasida bo'Iadigan yillik suv almashinishni hisoblash. .. 37
Barg hujayra shirasi va tuproq eritmasining konsentrasiyasini aniqlash......... ..... 40
Qishloq xo'jalik ekinlarini sug'orish rejimini hisoblash..................................... ..... 43 *■
Suvning sug'orish tarmoqlaridan tuproqqa singib isrof bo'lishini aniqlash. .. 48
Minerallashgan suvning g‘o ‘zani sug'orish uchun yaroqliligini (xlor ioni va
tuzlarning umumiy miqdori bo'yicha) aniqlash.................................................. ..... 51
Sug'orish gidromoduli grafigini tuzish.................................................................. ......55
. Egatlab sug'orish texnikasi elementlarini hisoblash........................................... ......61
Yomg'irlatib sug'orish texnikasi elementlarini hisoblash................................... .....66
1 Tomchilatib sug’orishda suv sarfini hisoblash..........................................................74
Sug'orishga berilayotgan va oqova suv miqdorini hisoblash........................... ..... 80
Xo'jalik suvidan foydalanish rejasini tuzish.......................................................... ..... 86
Sug'oriladigan dalaning suv balansini aniqlash......................................................... 93
Tuproq tarkibida yo'l qo'yilishi mumkin bo'lgan tuz miqdorini aniqlash. ... 97
Tuproqlarning sho’rlanish darajasini tezkor elektrokonduktrometr usuli
bilan aniqlash..................................................................................................................102
Tuproqlarning sho'rlanganlik xarakterini aniqlash...................................................104
Tuproqdagi suv va tuz miqdorini aniqlash........................................................... .....107
Xlor ioni bo'yicha tuproq eritmasining konsentrasiyasini hisoblash............... ..... 109
Tuproqlarning sho'rlanganlik darajasi, sizot suvlarning joylashgan
chuqurligi va ularning minerallashganlik darajasini o'simlik qoplamiga
ko'ra aniqlash............................................................................................................ .....I l l
Zovurlashtirilgan va zovurlashtirilmagan sharoit uchun sho'r yuvishning
umumiy me’yorini hisoblash................................................................................... .....118
Sho'r yuvish ishlari rejasini tuzish.......................................................................... ..... 125
Sug'oriladigan yerlarda sizot suvlarining bug'lanish miqdorini hisoblash. ...
131
Dispersatsiya va koagulyatsiyani tuproqning suv singdirish tezligi va
koeffisientiga ta’sirini o'rganish.............................................................................. .....133
Tuproqlarni sho’r yuvishga tayyorlash va yuvish m e’yorini sho’rsizlantirishdagi ahamiyatini o ’rganish...................................................................................... .....137
Sho'rlangan tuproqlarni zovursiz sharoitda yuvish...................................................141
Doimiy chuqur zovurlar orasidagi masofani hisoblash............................................146
Zovu.-laming o'rtacha chuqurligini aniqlash........................................................ ..... 148
Zovur oqimi modulini aniqlash....................................................................................150
Sizot suvlarning yillik oqimini aniqlash................................................................ ......152
Tuproqning aktiv qatlamdagi yillik tuz balansini hisoblash.............................. ..... 156
Foydalanilgan adabiyotlar.............................................................................................161
S O ‘Z BOSHI
Tuproqlar m elioratsiyasi qishloq xo‘jaligida dolzarb m uam m olardan biri bo'lib qolm oqda. Qishloq xo'jalik ekinlarini sug'orishda
ortiqcha m e’yordagi suv sarfi sug'oriladigan yerlarning sifatini buzib, tuproqlarning m eliorativ holatini yom onlashishiga va ularning
qayta shurlanib ketishiga asos bo'lmoqda.
So'ngi yillarda respublika hukumati sug'oriladigan yerlarning
holatini nazorat qilish va tuproqlar melioratsiyasini yaxshilash
borasida juda k o 'p q aro r va qonunlar chqarm oqda. Jum ladan,
O 'zbekiston R espublikasi Prezidentining 2007 yil 30 oktabrdagi
“Yerlarni m eliorativ holatini yaxshilash tizim ini tubdan takom illashtirish chora-tadbirlari to 'g 'risid a”gi Farm oni bu sohada navbatdagi ishlarning bir ko'rinishidir. Ushbu F arm ondan kelib chiqib,
soha mutaxassislari oldiga m uhim vazifalar qo'yilm oqdaki, uning
yechim i bevosita sohani mukammal biladigan kadrlar tayyorlash
bilan bog'liqdir.
M elioratsiya fanidan am aliy mashg'ulotlar va laboratoriya ishlari» o'quv qo'llanm asi yuqoridagi vazifalarni ko'zda tutgan holda
tayyorlandi. Ushbu o 'q u v qo'llanm a yangi davlat standartlariga
binoan qabul qilingan
nam unaviy dastur asosida tayyorlangan.
O 'quv qo'llanm ada ekinlarni sug'orish asoslari va m elioratsiya fani
bo 'ich a amaliy m ash g 'u lo tlar va laboratoriya ishlari kiritilgan.
H ar bir amaliy m ashg'ulot va laboratoriya ishida uning m aqsadi, vazifasi, aham iyati
hisob-kitob qilish va bajarish tartibi,
shuningdek, m ustaqil ish topshiriqlari keltirilgan.
SU G ‘ORILADIGAN YERLARDA SIZ O T SUVLAR
SATHINING KO‘TARILISHINI H ISO BLASH
Sizot suvlarning joylashishi chuqurligi va ularning tarkibi
tuproqlarning m eliorativ holatiga (sho‘rlanish va botqoqlanish)
m a’lum darajada ta ’sir ko'rsatadi. H ar bir m eliorativ rayonda uning
sathini o'zgarishi nazorat qilib turlishi kerak. A lbatta nazorat qilib
tegishli xulosa chiqarish uchun m a’lum bir hisoblashlar olib borish
kerak bo‘ladi. Ana shu o'rinda sizot suvlarni o'zgarishiga ta ’sir
qiluvchi omillarga e ’tibor qaratish zarur. Ju m lad an , sug'oriladigan
yerlarda sug'orish tarm oqlarining yetarli darajada talabga javob
bermasligi tufayli ko‘p miqdorda suvlar tuproqlarning ostki qatlamiga shimilib sarf bo'lm oqda. Qaysiki bu jarayon sizot suvlariga
qo'shilib, ularning sathini ko'tarilishiga va tuproqlarning m eliorativ
holatini yom onlashuviga olib kelmoqda. S ho'rlangan sizot suvlari
ning yer sathiga yaqin joylashuvi natijasida ular kapillyarlar orqali
yuqoriga ko'tariladi, bug'lanib hisobiy qatlam da ko‘p m iqdorda tuz
to'planishiga sabab bo'ladi. C huchuk va kam sho‘rlangan sizot
suvlarni tuproq yuzasiga yaqin joylashganligi o ‘sim liklarning suvga
bo'lgan extiyojini qondirishda m a’lum darajada ahamiyatga ega.
Masalan, bunday sizot suvlari 1 m gacha chuqurlikda joylashgan
bo'lsa, o'sim liklarning suvga bo'lgan extiyojini 60-65% gacha, 1-2
metrgacha joylashgan bo'lsa - 35-40% gacha, 2-3 m etrgacha bo'lsa
— 10-15% gacha ta ’minlaydi va 3-3,5 m dan chuqurda joylashgan
bo'lsa, o'sim liklar amalda undan foydalana olm aydi.
Sho'rlangan sizot suvlar konsentrasiyasining 4-5 g / £ va undan
oshib ketishi ularning sathining kritik chuqurlikdan yuqoriga ko'tarib tuproqlarning sho'rlanish jarayonini tezlatadi, unum dorligini
pasaytiradi va yerlarni yaroqsiz holatga olib keladi. Shu sababdan
sug'oriladigan dehqonchilik sharoitida sizot suvlari sathining ko'tarilishiga alohida e ’tibor berish kerak.
1-Topshiriq. Quyidagi m a’lum otlar asosida sizot suvlar sathini
ko'tarilishini hisoblang:
> sizot suvlar chuqurligi — 2 , 1 m;
> tuproqning to iiq dala nam sig'imi — 22,4% ;
> sug'orish oldidan tuproq namligi — 18,2%;
> tuproqning hajm massasi — 1,36 t/m 3;
> tuproqning um um iy g'ovakliligi — 46,7%;
> novegetasiya davrdagi yog'ingarchilik m iqdori — 168 mm;
> yog'in suvlarining tuproqqa singish koeffisienti — 0,60;
> sh o 'r yuvish va ekishdan oldingi sug'orish m e’yorlari— 2400
m 3 /ga,
>
sug‘orish tarm oqlarida suvning flltrasiyaga sarf bo'lishi - 920
m 3 /ga;
> novegetasiya davrida suvning bug'lanishga sarf b oiishi — 1 1 0 0
m 3 /ga.
Yechish: Sizot suvlari sathi odatda tuproqning to'liq dala nam
sig‘im igacha nam langandan so‘ng yuqoriga ko'tarila boshlaydi,]
ya’ni tu p ro q q a o rtiqcha tushgan suv sizot suvlarga qo'shiladi. Shuni
hisobga olgan holda tuproqqa tushgan um um iy suv m iqdorini
(yog'in m iqdori, sh o ‘r yuvishda, ekishdan oldingi sug'orishda,
sug'orish tarm oqlarda filtrasiya bo'lishda) aniqlash kerak. Tuproqga
tushgan suvning um um iy yoki kirim qismi quyidagi tartibda
hisoblanadi.
T opshiriqning shartiga ko'ra, novegetasiya davrida 168 mm
yoki 1680 m 3/g a ( 1 m m qalinlikdagi suv bir gektar m aydonda 1 0
m 3/g a teng) y og'in tushgan va uning tuproq tom onidan o'zlashtirilish koeffisienti 0,60 teng. Yog'in-hisobiga tuproqda to'plangan
suv m iqdori quyidagi tenglik orqali hisoblanadi.
1 0 0 % — 1680 m 3/ga
60% - x
1680x60
з
100
D em ak, yog'ingarchilik hisobiga tuproqqa 1008 m 3/g a suv
tushgan.
S h o 'r yuvish va ekishdan oldingi sug'orish evaziga gektariga
2400 m 3 h am da sug'orish tarm oqlardan tuproqning ostki
qatlam lariga shim ilishi tufayli 920 m 3 suv tushgan. Bunda um um iy
suvning kirim qism i 1008+2400+920=4328 m 3/g a bo'ladi.
Endi tu p ro qn ing to'liq dala nam sig'im igacha nam iqtirish
uchun sarflanadigan ham da sizot suvlar sathini ko'tarilashiga olib
keluvchi suv sarfi aniqlanadi.
Dastlab tu pro qning to'liq dala nam sig'imi va amaldagi
namligi orasidagi farq hisoblab chiqiladi. Bu ko'rsatkich qo'yidagiga
22,4-18,2=4,2 % teng. Dem ak, shu nam lik farqiga (4,2%) teng
keladigan suv sarfi quyidagi formula yordamida aniqlanadi.
W=100 h d (Vcj n s —Va n ), m 3/ga
bu yerda. h — hisobiy chuqurlik, m;
d — tu proqning hajmiy massasi, t / m 3;
Vd.n.s. — tuproqning dala nam sig'im i, %;
Va n — am aldagi namligi, %.
W=100 h d ( V d n s - V ail)=100-2,M ,36 (22,4-18,2)= 1199 m 3 /g a .
Suvning tuproq sathidan b u g ia n g a n m iqdori 1100 m 3/g a
ekanligini inobatga olsak, sizot suvlar k o ‘tarilishida ishtirok etm ay digan
m iqdori
ikkalasining
yig‘indisiga
teng
b o'ladi:
1199+1100=2299 m 3 /ga.
Sizot suvlar sathini ko'tarilishga olib keluvchi suv m iqdori
kirim va chiqim qismi farqiga teng b o ‘ladi:
AW=4328-2299=2029 m 3 /ga.
Sizot suvlar sathining ko'tarilish balandligi Ah=AW/5 fo rm u la
bo'yicha hisoblanadi, m;
bu yerda: Ah—sizot suv sathining k o ‘tarilish balandligi, m
AW — sizot suv ko'tarilishga olib keluvchi suv m iqdori,
m 3 /g a;
5 - tuproq hajmiga nisbatan erkin g‘ovaklik, %.
Tuproqning erkin g‘ovakligi uning um um iy g‘ovakligi va
chegaraviy dala nam sig'imi (hajm ga nisbatan hisoblangan:
22,4-1,36=30,4) orasidagi farqqa tengdir: 46,7-30,4=16,7% .
D em ak, sizot suvlar hisobiy davr oxirida:
709Q
д /,=1214 sm 8 a k o 'tarilar ekan.
16.7
Shu m a’lum otlar asosida ekin ekish arafasida sizot suvlar
sathining joylashish chuqurligi hisoblab chiqiladi va u quyidagi
formula yordam ida amalga oshiriladi:
Hj=H0-Ah
bu yerda:
Hj - ekin ekish arafasida sizot suvlar sathining joylashish
chuqurligi, sm.
H 0 - sizot suvlarning dastlabki hisobiy davr boshidagi
chuqurligi, sm
Ah—sizot suvlarining hisobiy davr oxiridagi chuqurligi, sm
Hi=Ho-Ah=210-121,4=88,6 sm=87 m.
Sizot suvlar sathini ko'tarilishi shu jadallikda davom etsa,
tuproqlarning meliorativ holati yom onlashadi. Ana shuni hisobga
olib sug'oriladigan yerlarda m eliorativ tadbirlar ishlab chiqiladi.
Topshiriq: 1-jadvaldagi m a’lum otlar bo'yicha sug'orila-digan
zovurlashtirilgan va zovurlashtirilm agan yerlarida sizot suvlar
sathini ko'tarilish balandliklarini hisoblang.
Sizot suv sathini ko'tarilishini hisoblashga doir ma'lumotlar.
1.
2.
3.
4.
Takrorlash uchun savollar:
Sizot suvlarining sathi deganda nim ani tushunasiz?
Sizot suvlarining ko'tarilishini qanday aham iyati bor?
Qanday sharoitlarda sizot suvlarning sathi k o 'tarila d i va
aksincha?
Sizot suvlarining sathini ko'tarilishini hisoblashda nimalarga
e'tibor berish kerak?
S U G ‘ORILADIGAN YERLARNI T E K ISL A SH
Sug‘oriladigan yerlarni tekislash qishloq xo'jalik texnika-sidan,
ekinlarni sug'orish maqsadida berilgan suvdan, m ineral va organik
o'g'itlardan foydalanishning asosiy shartlaridan biri bo'lib hisobla
nadi.
Yaxshi tekislanm agan yerlarida ekinlarni sug'orish maqsadda
berilgan suv bir tekis taqsimlanmaydi, uning isrorfgarchiligi 2-3 barobar ko'payadi, tuproqlarning botqoqlanishi va sho'rlanishi kuchayadi, m ineral o'g'itlarni ko'p qismi yuvilib ketadi. Yaxshi tekislangan yerlarida sug'orish maqsadda berilgan suv bir tekis taqsim lanadi, tuproqning etilishi tezlashadi, ekin qator oralariga o 'z vaqtida
sifatli ishlov berishga erishiladi. Notekis dalalarda tuproqning bir
tekis nam bilan ta ’m inlanmaganligi oqibatida o'sim likning o'sishi
va rivojlanishi kechikadi, hosildorlik kamayib ketadi.
Tekislanmagan dalalarda suvning ortiqcha tn e ’yorda isrof bo‘lishi hisobiga yerning meliorativ holati buziladi: botqoqlanish va
qayta sho'rlanish jarayoni tezlashadi. Bundan tashqari suvchilarning
m ehnat unum dorligi pasayadi, aksincha tekislangan yerda suvchining ish unum dorligi kuniga 2-3 gektarni tashkil etsa, tekislanm a
gan yerlarda bu ko'rsatkich 0,5-0 , 8 gektarga teng bo'ladi. Tekis
langan yerlarda sh o 'r yuvish samaradorligi oshadi, kam m e’yordagi
suv bilan tuproqdan ko'p tuz yuviladi, tuproqlarning yetarli
darajada sho'rsizlanishi va bir tekisda nam lanishi oqibatida qishloq
ho'jalik ekinlaridan to'liq ko'chat olish im koniyati vujudga keladi.
Yer tekislash ishlari uch guruhga bo'linadi:
1. Qisman tekislash: dala sirti um um iy ko'rinishini yo'qotmaydi, bunda ko'zga tashlanadigan ayrim d o 'n g lik va chuqurliklar
tekislanadi. Tekislash ishlari 20-30% m aydonni qam raydi.
2. Joriy tekislash: har yili shudgordan so 'n g yoki ekish oldidan egat va pushtalar, ayrim dungliklar tekislanadi. Tuproq ish
hajmi gektariga 150-200 m 3 ni tashkil etib, sidirish chuqurligi esa
10-15 sm gacha bo'ladi.
3. Asosiy (kapital) tekislash: dalaning um um iy ko'rinish
m utlaqo o'zgartiriladi va tekislash yangi yerlarni o'zlashtirishda
ham da sug'oriladigan yerlarida har 10-15 yilda loyiha asosida bajariladi. G ek tarig a 300-700 m 3. va undan ortiq hajm da tuproq ishlari
o'tkaziladi.
T ekislashda sug'oriladigan dalaning ko'ndalang nishabligi
0 ,0 0 1 - 0 , 0 0 2 bo'ylam a nishabligi esa 0,002-0,008 bo'lishi ta ’m inlanadi. P ax ta-chilik zonalarida sug'oriladigan dalalar kattaligi 18-20
ga gacha b o 'lib , bunday yerlarda um um iy nishablikka erishish qiyindir. Shu sababdan nishablik har bir sug'orish tarm og'i oralig'ida
alohida-alohida yuzaga keltiriladi.
Asosiy (kapital) tekislash amalga oshirilishidan oldin uning
loyihasi tu ziladi va u o 'z ichiga quyidagilarni oladi:
a) d alan ing loyihaviy yuzasini;
b) kesib olinadigan do'nglik va toidiriladigan pastliklar sathi;
v) bajariladigan um um iy tuproq ish hajmi;
g) tekislashning ish tartibi;
d) tekislash ishlari um um iy harajati aniqlanadi.
T opshiriq. Q uyida dalaning planida berilgan ikkita nuqtasi
orasidagi nishablikni aniqlashni ko'rib chiqing ( 1 -rasm).
AB=284 м
Aa=9 mm
Ac=7,5 mm
Ha=23,73
Bd =7 mm
Bd=l8 mm
Hb=22,26
1-rasm. Sug'oriladigan dalaning plani (m asshtab 1:2000)
Birinchi navbatda A va В nuqtalarning absolyut balandligi
aniq-lanadi. Buning uchun A nuqtadan yaqin gorizontallikka qarab
Aa va As kesmalari o'tkaziladi va ularni sirkul yordam ida
uzunliklari hisoblab chiqiladi:
Dem ak, oraliq Aa=9 m m , As=7,5 mm va ularning yig'indisi
ZAa+As=9+7,5=16,5 mm ga teng. Endi “a ” va “ в ” nuqtalarning
balandlik bo'yicha farqi 24,0-23,5=0,5 m ni tashkil etsa, bu farq
masofaga to 'g 'ri bog'liqligini hisobga olib, A nuqtani “s ” nuqtadan
necha m etr balandda joylashganligi hisoblanadi:
0 ,5 x 7 ,5
Ah - ----------- - 0,23 m.
16,5
Dem ak, A nuqtaning absolyut balandligi 23,5+0,23=23,73 m.
ekan. H uddi shu usul bilan В nuqtaning absolyut balandligi aniq
lanadi: 22,5 — 22,0=0,5 m
B b= 17 mm va Bd=18 mm.
Bundan:
0,5x18
Ah = ----------= 0 ,2 6 m.
35
В nuqtaning absolyut balandligi 22,0+0,26=22,26 m
A va В nuqtalar absolyut balandliklari farqi:
23,73-22,26=1,47 m ga teng.
AB kesma loyiha bo'yicha 14,2 sm ga teng va m asshtab 1:2000
bo'lsa, bu oraliq quyidagi tartibda hisoblanadi.
AB=20 x 14,2=284 m. D em ak loyihadagi AB n u q talar orasi
dagi m asofa 284 m. ni tashkil etadi.
Shunday qilib, A va В n uqtalar orasidagi nishablik quyidagiga
teng:
1 47
i ——— = 0,00518^0,0018
284
Loyihani dalada amalga oshirish uchun bir q ancha q o 'shim cha
ishlarni bajarish zarur, ya’ni yerlar buta va daraxtlardan, to 'n k alardan, yirik toshlardan tozalanib, eski zovur va ariqlar tekislanadi.
Undan keyingina nivelerlash yordam ida bo'lgusi m uvaqqat ariqlar
bo'ylab loyiha tabiiy holatga ko'chiriladi. Niviler hisobi birinchi 10
m da va keyin har 20 m m asofada olinadi. N ivilerlash yo'li bilan
aniqlangan balandlik m a’lum otlari qayta ishlanadi va ish tartibi
belgilanadi.
S U G ‘ORILADIGAN DALANING GORIZONTAL YUZA
BO'YICHA TEKISLASH
Bostirib sug'orish o ‘tkaziladigan cheklar 20x20 m kvadratlar
shaklida b o 'lib olinadi.
N ivilerlash yo'li bilan h ar bir kvadrat markazining absolyut balandligi aniqlanadi. M asalan, kvadratlar soni 49 ta (2-rasm ) va1
absolyut balandliklar yig'indisi (EH ) quyidagiga teng:
воз
во,2
80.1
2-rasm. Sholichilik cheklarini nishabsiz tekislash plani
E H = H 1+H 2+...+ H h =80,22+79,96+...+79,98=3850. Bundan o 'r
tacha absolyut balandlikni topish mumkin va u quyidagi form ulada
topiladi:
bu yerda: EH — absolyut balandliklar yig'indisi
F — kvadratlar soni
И / = 3*50
F
49
Dem ak, bu balandlik gorizontal yuza hosil qilish uchun loyiha
balandligi (H 0'r) bo'lib hisoblanadi.
Loyihaviy balandlik va h ar bir kvadrat m arkazi balandligi
bo'yicha farq kesib olinishi yoki to'ldirilishi lozim b o 'lg an do'ng va
pastliklar qalinligini ko'rsatadi, y a’ni hj=±(Ro-Hj).
Agar natija manfiy bo'lsa, kesib olinadigan qatlam qalinligini,
m usbat bo'lsa to'ldiriladigan qatlam qalinligini bildiradi. Loyiha
balandligidan farqi 3-5 sm dan katta bo'lgan kvadratlardan yagona
kontur chizig'i o'tkaziladi, m anfiy ko'rsatkichli kvadratlar alohida
rang bilan, musbat ko'rsatkichlari ikkinchi rang biln bo'yaladi.
Navbatdagi jarayonda aniqlangan ish balandliklari bo'yicha
bajari-ladigan jam i tuproq ish hajm i quyidagi form ula yordam ida
aniqlanadi:
W = < Z \+ -L K )
200
0
bu yerda: W — tuproq ish hajm i, m 3;
Zhk - kesib olinadigan qatlam qalinliklari yig'indisi, sm;
Z h j _ to'ldiriladigan qatlam qalinliklari yig'indisi, sm;
W0.tekislash ishlari bajariladigan m aydon (20x20=400
m 2).
T uproq ish hajmi aniqlangandan so'ng har gektar hisobiga
bajariladigan o'rtacha ish hajm i (q) quyidagi form ula yordam ida
hisoblanadi:
q=W:S,
bu yerda: S — tekislanadigan um um iy m aydon, ga.
Tegishli hisoblashlardan so'ng tekislashlarning ish tartibi
(sxemasi) tuziladi, ya’ni qayerdan qancha tuproq olinib, qayerga
tashlanishi belgilanadi.
Topshiriq 1. Tekislanishi kerak bo'lgan tipik b o 'z tuproq
m aydoni 2 ga ( 1 0 0 x 2 0 0 m), chirindili qatlam ning qalinligi 60 sm,
paxta-bug'doy almashlab ekishi joriy qilingan va g 'o 'z a n i egatlab
sug'orish amalga oshirilishi uchun 0 ,0 0 1 - 0 , 0 0 2 ko'n d alan g va
um um iy bo'ylam a nishablik bo'yicha loyiha tuzilsin.
Tekislash o'tkaziladigan dala 20x20 m li kvadratlarga bo'linadi
va ular tom onlarining kesishgan nuqtalari shu kvadratlarning
markazi deb olinadi. Plandagi gorizontal liniyalar 5 hamida vertikal
— 10 ta nom er bilan belgilanadi (3-rasm ).
3-rasm. Dalalarni nishabsiz tekislash plani
(masshlab 1:2000).
H ar bir kvadratning absolyut balandliklari aniqlanib, 2-jadvalga yoziladi ham da har bir gorizontal bo'yicha m illimetrli qog'ozga
uning profili (ko'ndalang kesinii) chiziladi(4-rasm).
2-jadval
Yer tekislashda kvadrat maydonchalarning absolyut balandliklari
№
3.
Kvadratlarning absolyut balandliklari
1
2
3
4
5
6
8
7
9
10
95,57 95,47 95,39 95,34 95,23 95,18 95,20 95,34 95,39 95,33
95,47 95,39 95,34 95,25 95,09 95,08 95,17 95,31 95,27 95,22
95,39 95,35 95,28 95,18 95,04 94,99 95,16 95,27 95,19 95,10
4.
5.
95,30 95,28 95,22 95,12 95,01 94,92 95,12 95,24 95,15 95,06
95,24 95,21 95,14 95,06 94,96 94,93 95,05 95,19 95,12 95,05
1.
2
.
H ar bir gorizontal profil b o ’yicha umumiy loyihaviy nishablikning chizig'ini o ‘tkazib, har bir kvadrat b o ’yicha kesiladigan va
to 'ldiriladigan qatlam qalinliklari va tuproq ish hajmi 3 va 4jadvallarga yoziladi.
4-rasm. Tekislash profili (ko‘ndalang kesimi).
3-jadval
Kesib olinadigan va to’ldiriladigan tuproq qatlamlarining miqdori.
№
1
2
1.
-12
.
3.
4.
5.
-9
-4
-4
-3
-4
-4
2
-6
-4
-4
3
4
5
+2
-2
+4
+5
+7
+7
0
+6
+13
+18
+17
+14
+13
-2
-1
6
7
8
9
+15 + 1 0 -5 -13
+16 +5 - 1 1 - 1 2
+18 - 2 -15 - 1 1
+16 - 2 -16 - 1 0
+15 0 -16 - 1 0
10
-10
-8
-5
-4
-5
Yig’indisi
Kesib To’lolish
dirish
44
44
46
44
44
42
42
37
34
39
4-jadval
Tekislash qatorlari bo'yicha loyiha balandliklari
Kvadratlar
3
4
5
6
1
95,45 95,43 95,41 95,38 95,36 95,33
1.
95,38 95,35 95,32 95,30 95,27 95,24
2.
3. 95,33 95,32 95,24 95,25 95,22 95,17
4. 95,26 95,24 95,20 95,19 95,15 95,14
5. 95,20 95,14 95,14 95,12 95,09 95,07
№
2
7
8
9
10
95,30 95,29 95,26 95,23
95,22 95,20 95,15 95,14
95,15 95,12 95,08 95,05
95,08 95,05 95,10 95,02
95,05 95,03 95,01 94,98
T ekislash ishlari ±3-7 sm aniqlikda olib borilishi kerak. Abso
lyut balandligi um um iy o 'rta c h a balandlikdan ±3-7 sm dan ortiq
farq qilm aydigan kvadratlarda tekislash ishlari olib borilmaydi.
Keyin esa kesib olinadigan d o'nglik va to'ldiriladigan chuqurliklar
chegaralari belgilanib, tuproqlarini surish masofalari aniqlanadi.
Loyiha dalaga к о ' chirilayotganda har bir markaziy nuqtaga qoziqlar qoqilib, shu joydan qirqib olinadigan va tashlanadigan tuproq
qalinligi k o 'rsa tilad i. Texnika vositalarining harakat yo'nalishJarini
k o 'rsatish u ch u n ular kerakli ranglarda ranglanishi kerak. Tekislashlar bajarilgandan so 'n g kontrol nivelirlash o'tkaziladi.
Topshiriq 2. Sholi ekiladigan o 'tlo q i tuproq m aydoni - 1,96
ga, chirindili qatlam -40 sm. Reja bo'yicha bostirib sug'orish o 'tk a ziladigan sholichilik sug'orish tizim ini tekislash loyihasi tuzilsin.
5-jadval
№
Kvadratlar
80,22
80,15
3
80,09
. 80,16
3. 80,09
4. 80,04
5. 80,13
80,21
67. i 80,27
80,10
80,02
80,00
80,11
80,17
80,21
80,03
79,96
79,95
80,06
80,13
80,15
1
1.
2
2
4
80,03
5
79,06
79,96
79,91
79,92
80,01
80,06
80,12
79,90
79,85
79,87
79,94
80,01
80,08
6
79,91
79,83
79,78
79,83
79,92
79,98
80,04
7
79,83
79,75
79,73
79,80
79,86
79,22
79,98
O'rtacha
balandliklar
80,027
79,961
79,906
79,916
80,004
80,070
80,120
Loyiha tuzish uchun m aydonni 20x20 m li 49 ta (7x7) kvadratlarga bo'lib, ularning absolyut balandliklarini o 'lc h a sh yo'li bilan
5-jadvaldagi m a’lum otlar olinadi va quyidagi form ula yordamida
dalaning o 'rtacha absolyut balanligi hisoblanadi:
EH
W .v =
F
bu yerda.EH — absolyut balandliklar yig'indisi
F — kvadratlar soni
EH
560
7
on n
H . = ------= ------ = 80,0 m
or
F
Shundan so'ng har bir kvadratlar m arkazining absolyut balandliklari farqi aniqlanadi. U quyidagi form ula yordam ida bajariladi:
h ^K R o-H i).
Olingan m a’lum otlar 6 -jadvalga yoziladi.
Jadvaldagi m a’lum otlardan foydalanib tekislashdagi tuproq
ishlarining jam i hajmi hisoblanadi va quyidagi form ula yordamida
amalga oshiriladi:
w =
+
1
200
Л -)
o>
/
■ресурс мар-
W
—~ 69 2,-:6 6 x400 = 1070m3
200
"
1?ТашГАУ
6-jadval
Tekislanadigan kvadratlarda kesib olinadigan va to‘ldiriladigan
tuproq qatlami qalinliklari.
№
1
1.
.
3.
4.
5.
6.
7.
2
-0 , 2 2
-0,16
-0,09
-0,04
-0,13
-0 , 2 1
-0,27
3
2
Kvadratlar
4
5
6
-0,15 -0,09 -0,03 +0,04 +0,09
- 0 , 1 0 -0,03 +0,04 +0 , 1 0 +0,17
- 0 , 0 2 +0,04 +0,09 +0,15 +0 , 2 2
- 0 , 0 0 +0,05 +0,08 +0,13 +0,17
- 0 , 1 1 -0,06 - 0 , 0 1 +0,06 +0,08
-0,17 -0,13 -0,06 - 0 , 0 1 +0 , 0 2
- 0 , 2 1 -0,15 - 0 , 1 2 -0,08 -0,04
7
+0,17
+0,25
+0,27
+0 , 2 0
+0,14
+0,08
+0 , 0 2
Jami:
Jami, м
Kesib
To'lolish
dirish
0,30
0,49
0,56
0,29
0,11
0,77
0,04
0,63
0,31
0,28
0,58
0 ,1 0
0,87
0 ,0 2
2 ,6 6
2,69
So‘ngra h ar bir gektar hisobiga to 'g 'ri keladigan tuproq ish
hajmi q o 'y id ag icha hisoblab chiqiladi:
q = — = ------- = 545 m 3/ga ni tashkil etadi.
5
1,96
T u p ro q n i 100-300 m uzoqlikka olib borib tashlashda D-334
m arkali skreperlar qo'llaniladi. U ndan so'ng yerlarni loyihadagi
yuza hosil qilish uchun D-205 m arkali greydyerlaridan, PR -5, PT4A va PA-3 m arkali tekislagichlardan foydalaniladi.
T ekislash ishlari tam om langanch tuproq va iqlim sharoitlari
sug'oriladigan dalalarning nishabligiga ko'ra u yoki bu turdagi
sug'orish tarm o qlari quriladi.
1.
2.
3.
4.
Sug’oriladigan erlam i tekislashni qanday amaliy aham iyati bor?
Er tekislashning nechta turini bilasiz?
Loyiha nim alarni o 'z ichiga oladi?
L oyihani dala sharoitida bajarish tartibi.
S U G ‘O RISH SHAHOBCHALARINI JOYLASHTIRISH
SXEMASI VA ULARNI SU V 0 ‘TKAZISH
QOBILYATINI ANIQLASH
Qishloq xo'jalik ekinlarni suv bilan ta ’m inlashda dalalarda
olingan sug'orish shaxobchalariga alohida e ’tibor beriladi. Sug'orish
shaxobchalarining talabga javob berishi k o 'p jihatdan uni joylashtirilish tartibiga ham bog'liq. Sug'orish shahobchasi dalaning kattaligidan kelib chiqib, uni suv bilan ta ’m inlash im koniga ega bo'lishi
kerak. Shu bilan bir qatorda sug'orish shahobchasida suvning
isrofgarchiligini juda kam va uni etkazib berish im koniyati yuqori
bo'lishi kerak. Sug'orish shahobchalari olishda yerdan foydalanish
darajasi va texnika vositalarini ishlashi, harakati kabi jaray o n lar
hisobga olinishi kerak bo'ladi.
Sug'orish shahobchalarini joylashtirish dalalar m aydoni, uning
re’lefi, tuproq va xo'jalikdagi m avjud sharoitdan kelib chiqib
belgilana-di. Sug'orish shahobchalari foydalanishga qarab m uvaqqat
(o'q ariqlar, beshamaklar, egatlar, pollar, jo'yaklar va cheklar) va
doimiy (beton novlar, beton qoplam ali kanallar, yer o'zanli ariqlar)
turlarga b o iin a d i (5-rasm).
a
5-rasm. Lotoklar va ulardagi suv sathi:
a-eleps shaklidagi; b-parabola shaklidagi.
Qishloq xo'jalik texnikasini yaxshi ishlashi uchun su g 'o rilad i
gan dalalar uzunligi 500 dan 1200 m etrgacha va eni 500-700 m e tr
qilib olinishi kerak.
M uvaqqat sug'orish shahobchalari sug'oriladigan dalaga nisbatan
uzunasiga yoki ko'ndalangiga olinishi m um kin. Agar sug'orish
shahobchasi dalaning uzunasiga olinsa bunda bo'ylam a sxem a hosil
bo'ladi, ko'ndalangiga olinsa k o'ndalang sxema hosil bo 'lad i.
M uvaqqat sug'orish shahobchalarni bo'ylam a (5-rasm ) yoki k o 'n
dalang ( 6 -rasm ) sxemada joylashtirishda joyning nishabligi katta
aham iyatga ega. Kichik nishablikka ega bo'lgan dalalarda sug'orish
shahobchalari bo'ylam a sxemada joylashtiriladi.
Vchastka suv faqsimlagichi
Н П тр
20,0
6-rasm. Muvaqqat sug‘orish shahohehasini bo‘ylama
joylashtirish sxemasi
O ’rtacha qiyalikdagi dalalarda (i=0,002-0,008) sug'orish shahobchalarini bo'ylam a va ko'ndalang sxem alarda joylashtiriladi.
Bunday xolatda sug'orish shahobchalarini o ‘rniga yopiq sug'orish
tarm oqlaridan ham foydalanish yaxshi natija beradi. Nishabligi katta dalalarda (i>0,008) sug'orish shahobchalari ko'ndalang holda
joylashtiriladi.
Sug'orish shahobchari bo'ylam a joylashtirilganda suv m uvaq
qat ariqdan o'qariqlarga va undan egatlarga taqsim lanadi, ko'ndalangda esa suv o 'q ariq d an to'g'ridan-to'g'ri egatlarga taqsimlanadi.
7-rasm. Muvaqqat sug‘orish shahobchasini ko'ndalang
joylashtirish sxem asi
Sug'orish shahobchasi ko‘ndalang ko'rinishda joylashtirilganda
o'qariqlar soni egat uzunligiga qarab belgilanadi va ularni uzunligi
sug'oriladigan dalaning eniga teng qilib olinadi.
Sug'orish shahobchalari bo'ylam a sxem ada joylashtirilganda
m uvaqqt ariqlar orasidagi masofa 70-200 m etr qilib olinadi va
uning suv sarfi 40-60 1/sek, atrofida b o 'lish kerak. Sug'orish s h a
hobchasi ko'ndalang joylashtirilganda o'qariqdagi suv sarfi 40 1/sek
va b a’zan un d an ko'p bo'lishi m um kin.
D oim iy sug'orish tarm og'idan (b eto n novlar, beton qoplam ali
kanallar, er o 'zanli ariqlar) o'tayotgan suvning sarfini hisoblashning
bir necha usuli mavjud bo'lib, ulardan gidrom etrik parrak (vertushka) va pukak ususli keng ko'lam da q o 'llan ilad i (8-9 rasm).
8-rasM. Vertushka GR-21M ning Tuzilishi
1. о ’zak(korpus); 2. kontakli mexanizmning aylanma qismi;
3. parragi; 4. dum tutquchi.
Sug'orish tarm o g 'id a n o'tayotgan suv sathini aniqlashda gidrometrik parrak (vertushka) bo'lm aganda pukak usulidan foydalanish
mumkin. Bu usulda y o ‘l qo'yiladigan xato 7-10 foizni tashkil qiladi.
a)
Parabola shaklidagi sug‘orish tarmoqlardan suv sarfini
aniqlash.
Pukak y o rdam ida suvning tezligini aniqlash quyidagi tartibda
amalga oshiriladi: D astlab suvni tezligini o'lchash uchun kuzatish
joyi tanlab olinadi. Bu yuqori va qo'yi kuzatish nuqtasidan iborat
bo'ladi. Kuzatish nuqtasi masofasini tanlash suvning oqish tezligiga
bog'liq.
i
ii
w
9-rasm. Oqimning o ‘rtacha tezligini po‘kak yordmida o'lchash
Agar ariqdagi suvning tezligi 0,5 1/sek. dan kam bo'lsa suvni
tezligini o 'lchash u c h u n talab qilingan masofa 1 2 m etrdan kam
bo'lmasligi kerak, 0,5 1/sek. dan — 3 m /sek. gacha bo'lsa 18
m etrdan kam b o 'lm ag an masofa talab qilinadi.
Yuqori kuzatish nuqtasidan 3-4 pukak (diam etri 6 - 8 sm
b o ‘lgan yog‘och halqachalar) suvga birin-ketin tushiriladi va sekundom er yordam ida tushirilgan vaqt qayd etiladi h am da 7-jadvalga
yoziladi. Ariq yoki lotokning 2-3 joyidan uning chuqurligi o 'lc h a nadi va quyidagi formula yordam ida o'rtacha chuqurligi hisob
lanadi:
,
A, + hy + 1ц
= —------=------L ,m
bu yerda: h j—birinchi o'lchashdagi suvning sathi,m ;
h j — ikkinchi o'lchashdagi suvning sathi, m;
Ьз — uchinchi o'lchashdagi suvning sathi, m.
So'ngra pukakning quyi kuzatish nuqtasiga oqib kelgan vaqti
qayd qilinadi. H ar qaysi pukakning tezligi quyidagi form ula
yordam ida hisoblab chiqiladi:
/
/
/
v2 =~,
у ,= (,
V3 = ~ ,
t2
r3
bu yerda: Vb W2, V3 , - suvning betidagi oqish tezligi, m /sek ;
/ — bosib o'tilgan m asofa, m;
t] t 2 t 3 — bosib o'tish vaqti, sek.
Ushbu m a’lum otlar asosida suvning betidagi o 'rta c h a oqish
tezligi hisoblab chiqiladi. B uning uchun tezligi yuqori b o'lgan 2 ta
po'kakning tezligi o'rtacha tezlik deb olinadi. D em ak, o 'rta ch a
tezlik:
V
r
=
V +V
2
3
5
ga teng bo'ladi. Suv oqimiga qaram a-qarshi to m o n d an sham ol
bo'lgan holda pukak yordam ida suvning tezligi aniqlanm aydi.
SANI1RI ishlab chiqqan bu suv o'lchash usulida tarm o q n in g suv
sig'im ini o'lchash talab etilm aydi. Olingan m a’lum otlarni hisoblashda quyidagi formulalardan foydalaniladi:
Q = 0 , 5 \ - H - j H - V o.r„ ,
(L R -40, LR-60, L R -80
o'lcham dagi ariqlar uchun);
va
turdagi
beton
novlar
va
shu
Q = 0,7 l -Н- у]H •Vl),rl,
(L R -100 turdagi beton novlar va shu o ‘lcham dagi ariqlar
u ch u n );
bu yerda: Q — suv sarfi, m 3 /sek;
0,51 va 0,71 — beton novlarni texnik holatini belgilovchi
«notekislik» koeffisienti;
H — suv sathi, rn;
V0‘rt — suvning o 'rta c h a tezligi, m/sek.
O lingan natijalar 7-jadvaldagi shaklda yozib borildi.
T opshiriq. Nov yoki ariqdagi suvning tezligi va sathini o 'l
chash m aqsadida kuzatishning yuqori nuqtasidan 4 ta pukak suvga
tushirildi. Ular kuzatishning oxirgi nuqtasigacha bo'lgan masofani
30, 28, 27 va 29 sekundda bosib o'tdi. Masofaning uzunligi 18,5 m ,
suv sathi: hi=0,53; h 2 =0 , 5 5 m.
T arm oqning o'rtacha suv sarfi hisoblansin.
Yechish:
/
18 5
t,
30
I
18,5
/
18,5
t3
27
V i = — = — -— =0,61 m /sek ,
Wi= — = ------ =0 , 6 6 m/sek;
28
V3= — = ------ = 0 , 6 8 m /sek;
V4= — = - - - =0,63 m/sek.
*4
29
Suvning o 'rtach a sathi esa
h .h ,
0,53 + 0,55 A
h0.rt= ^ ^ + — = 0,54 m.
2
2
Suvning yuzasidagi oqish tezligini topshiriqdagi 2 chi va 3 chi
n am u n an in g o 'rtach a tezligi bo'yicha aniqlanadi:
Pukak usulida tarmoqdagi suv sarfini aniqlash ma'Iumotlarni qayd etish jadvali
1. O'rta Chirchiq tumani
1. Suv o'lchash muddati 05.09.07
2. A.Navoyi fermer xo'jaligi
2. Vaqti 4.30
ей
j О
го1 £сЗ
00
D х:
‘ СГ N
о ел
C
рJ х:
и
Л р
Н ж
ГО tj-
-
0,55
-
0,5 3
0 ,5 4
00
18,5
Suv o 'lch a sh
uchastkasining
uzunligi, m
о
o ’rta
cha
30
<N
0,68
0,63
29
0,66
0,61
T ezlik
m /s.
27
20
Vaqt
sek.
Q alqonuchni
ng tartib soni
0,67
Suvni o ’rtacha
tezligi, m /sek
0,135
Suv sarfi,
м/sek .
6
rчо
m s o~
S Tf ’§>
to I/O ы
COo' о
+-»
o' ;a сз
-С
2-4-» Tph и
сз
С
/Э-C
p ts
ею о ъ
С
*3
С
> ’3
> >
p p р
00 оо 00
го Tt* i/S
о00
Ariqdagi suvning
chuqurligi
о
CO
Eslatma
у 0,п= _ *У+^з = 0 . 6 6 + 0 , 6 8
2
= 0)67
m /sek
2
Q =0,51 Н у / Н -V,,;, =0,51 0,54- y/fyS-4• 0 ,6 7 =0,134 m3/sek.
D em ak, ariqdagi suvning har sekundagi sarfi 0,134 m 3 yoki
134 1/ga te n g ekan.
b) T rapesiya shaklidagi sug'orish tarm oqlarda suv o'lchash.
B unday shakldagi sug'orish tarm oqlarda ham suv o'lchash jarayoni yuqoriga tartibda amalga orishiriladi va har qaysi pukakning
tezligi quyidagi form ula yordam ida alohida hisoblab chiqiladi:
V ,= -,
v2 = ~ ,
v3 = ~ ,
S h u n d an so'ng suvning yuzasidagi o'rtacha oqish tezligi hisob
lanadi:
V
V +V
= 2- 2
3
*
Suvning yuzasidagi o'rtacha oqish tezligi hisoblangandan so'ng
ariqdagi suv oqim ining o 'rtach a tezligi aniqlab chiqiladi va u
quydagi fo rm u la yordam ida hisoblanadi:
V =K V 0.rt,
bu yerda: V -suv oqim ining o'rtacha tezligi, m /s:
K -suv oqim ining tezligini tarm oq bo'ylab tarqalish xarakterini tuzatish koeffisenti (qiymati 0,55 dan 0,75 gacha):
Vo'rt-suvning yuzasidagi o'rtacha oqish tezligi, m/s:
S ug'orish tarm og'ining ko'ndalang kesimi to'nkarilgan trapesiyaga o'xshaganligi uchun, uning suv oqayotgan qismini yuzini
trapetsiyani yuzini topish formulasi yordamida xisoblanadi:
bu yerda: F -tarm o q n in g ko'ndalang kesimi yuzasi, m 2:
a-tarm o q n in g ustki qismi kengligi, m:
v -tarm o q n in g tubining kengligi, m:
ho-rt-tarmoqdagi suvning sathi, m.
Sug'orish tarm og'ining ko'ndalang kesim yuzasini bilgan holda
undan o'tayotgan suv sarfmi quyidagi form ula yordam ida a n iq la
nadi:
Q =F- V 0 ‘rt>
bu yerda: Q -tarm oqning suv sarfi, m 3 /sek:
V0‘rt-tarmoqdagi suvni o 'rta c h a oqish tezligi, m /sek:
F-tarm oqning ko'ndalang kesim yuzasi,m 2.
Topshiriq: Quyidagi 8 -jadval m a'lum otlaridan foydalanib, tra
petsiya shaklidagi sug'orish tarm o g 'id a n o 'tu v ch i suv sarfm i h i
soblab chiqing.
8-jadval.
Sug'orish tarmoqlarining suv sarfini hisoblashga doir ma'lumotlar
Masalalar
2
1
3
4
Parabol shaklidagi su g'orish tarmoqlar bo'yicha:
17.6 19.5 18.5 19,0
Pukakning bosib o 'tgan masofasi (1 ). m
vaqti (t),seK.
25.6 30.1 29.6 3 1 ,7
t.,seK
1’
27,3 32.6 27.6 33 ,6
t 2 ,seK .
23,1 27.6 25.6 3 4 ,4
t 3 ,seK .
22.6 24.2 20,2 30 ,2
t4, seK.
0,61 0,42 0,48 0,4 7
Suvning sathi (1). м
Trapetsiya shaklidagi su 'o rish tarmoqlari bo'yicha:
20,0 22,5 20,6
18,5
P o'kak bosib o'tgan masofa (1), м
Bosib o 'tg a n vaqt (t), seK
31,0 30,1 33,0 2 8 ,6
t b seK
36,0 37,1 28,0 27 ,0
t 2 ,seK .
28,0 37,0 29,0 29 ,0
t3,seK.
27,0 33,0 31,0 3 1 ,0
t4, sex.
0,55 0,60 0,65 0 ,7 0
N otekislak koefitsienti (K)
0,47 0,53 0,43 0 ,3 8
Suvning sathi (h ), м
0,65 0,70 0,60 0 ,5 0
T a r m o q n i n g u s t k i q is m i k e n g lig i
(а), м
0,30 0,34 0,28 0 ,2 5
Tarmoq tubining kengligi (в), м
K o ’rsatgichlar
5
2 1 ,0
33 .7
3 8 .8
3 7 ,7
3 6 ,5
0 ,5 4
19,0
3 1 ,0
3 0 ,0
3 3 ,0
2 9 ,0
0 ,7 5
0 ,4 2
0 ,4 5
.0 ,2 0
v) Yopiq sug‘orish tarmog‘ida suv sarfini hisoblash.
Qishloq xo'jalik ekinlarini sug'orishga ishlatiladigan har bir
kubom etr suvdan to'g'ri foydalanish talab etiladi. Suv zahiralari
kamayib borayatgan ushbu sharoitda yopiq sug'orish tizim laridan
foydalanish yuqori samaradorlik garovi hisoblanadi. U ning bir q a n
cha afzalliklari mavjud bo'lib, birinchidan, yopiq sug'orish usuliga
o 'tish d a suvning behuda isrof bo'lishi butunlay barham topib, tarm oqning foydali ish koeffisenti 0,98-0,99 gacha oshadi va suvchining sm enalik ish unum dorligini 2 ,0 - 2 ,5 m artaga oshishini ham da
egatlarga suvni bir tekisda taqsimlanishini tam inlaydi. Shuningdek,
erdan foydalanish koeffisienti 10-15 % ga oshadi. Yopiq sug'orish
tarm oqlari ham ochiq sug'orish tarmoqlari kabi dalalarda bo'ylam a
va ko'ndalang sxem alarda joylashtirishi m um kin. B o'ylam a sxem a
da orasidagi m asofa egatlar uzinligiga teng qilib olinadi. K o 'n d a
lang sxem ada esa suv etkazib beruvchi tarm oqqa paralel joylashtiriladi Q uvurlarni va shlanglarni uzunligi ko'ndalang sxemada 501 0 0 m etr qilib olinadi.
Yopiq sug'orish tarm o g 'in i joriy etishda quydagilarni hisobga
olish kerak:
1. Bitta suv etkazib beruvchi tarm oq bilan sug'oriladigan maydon 200-400 ga dan k o 'p bo'lm asligi kerak:
2. Sutkalik sug'orish m aydoni 10-15 gektar atrofida bo'lishi
kerak:
3. Bitta tarm oqning uzunligi 1500-2500 m bo'lishi va ular
orasidagi masofa 300-600 m qilib olinishi kerak:
4. Egiluvchan shlanglardagi suv sarfi 70-80 1/sek dan ortiq
bo'lm asligi kerak.
X o'jaliklarga yopiq sug'orish tarm og'ini joriy qilish uchun avvalo undan foydalanish texnologiyasini ishlab chiqm oq zarur. U lardan dalaga kerakli yopiq sug'orish tarm og'i - shlanglar soni, suv
sarfi, suvchilar soni va hokazolariga e ’tibor qaratish kerak bo'ladi.
Yopiq sug'orish tarm o g 'i joriy etilgan dalalarda bir vaqtda
ishlaydigan egiluvchan shlanglar sonini quydagi form ula yordam ida
aniqlash m um kin:
_^dala .
e.sh ~ j
’
egat
AJ
bu yerda: N e Sh — egiluvchan shlanglar soni, dona
L dala- dalaning uzunligi; m.
L egat- egatning uzunligi; m.
Topshiriq: Quydagi m alum otlar asosida sug'orish uchun dalaga
kerakli egiluvchan shlanglar sonini hisoblab chiqing:
L dala.uzunligi=2500 m
L egat =200 m
Yechish
N e.sh= L dala = 2500 = 12,5 » 13 ta egiluvchan shlang kerak bo'ladi.
L egat
200
D em ak, 180-200 gektarlik ekin m aydonida 13 ta egiluvchan
shlanglardan iborat yopiq sug'orish tarm og'i tashkil etish zarur.
Yopiq sug'orish tarm og'idan o'tayotgan suv sarfm i quydagi
form ula yordamida aniqlanadi:
Q = W- v,
bu yerda: W -quvur yoki shlangning ko'ndalang kesimi yuzasi, m 2:
v-suvning oqish tezligi, m /sek:
Bu formula bilan suv sarfini hisoblash uchun suvning tezligini
va quvurning ko'ndalang kesim yuzasini alohida hisoblab chiqish
kerak. Hozirgi vaqitda uzunligi 150 dan 400 m etrgacha bo'lgan va
diam etiri 200-400 mm. lik qattiq quvurlar ham sug'orish jarayonida
qo'llanilm oqda. Quvurlarni loyqa bosmasligi uchun suvning tezligi
0,8-1,2 m /sek bulishi kerak. Q uvurlardan oqib o 'tu v c h i suvning
tezligini Dyupen formulasi bilan hisoblanadi:
V — 2 5 , 5 - \ f d - i , m /sek.
bu yerda: V-suvning oqish tezligi, m /sek;
d- quvurning ichki diam etri, m;
i- quvurning nishabligi, m.
Buning uchun dastlab quvurning nishabligi aniqlab chiqiladi:
.
h
bu yerda: h-quvurning (boshi va oxirining) balandlik bo'yicha farqi, m;
L-quvurning uzunligi, m.
So'ngra quvurning ko'ndalang kesmi yuzasi hisoblab chiqiladi:
4
’
bu yerda: d-quvurning ichki diam etiri, m.
л- doimiy son (3,14).
Topshiriq: Qo'ydagi m alu m o tlar asosida quvurning suv sarfm i
hisoblab chiqing:
d=360 m m , h=140 m m , L=60 m.
Yechish:
..,-*.«^.0,004:
L
60
2. V=25,5- VO,36 • 0 ,0 0 4 =25,5 0,038=0,969 m /sek:
4
4
4. Q=v-w=0,969-0,102 =0,0988 m 3 /sek.
Bir sutkalik suv sarfi:
Qsut=Q-t=0,098-86400=8467 m 3 /sek.
Agar sug'orish m e ’yori 1000 m 3 va tarm oqning foydali ish
koeffisenti 0,99 ga teng b o 'lsa, shuncha miqdordagi suv bilan necha
g ek tar g ‘o ‘zani sug'orish m um kin?
Yechish:
^
0 ^
^
8 4 6 7 -0 ,9 9
m
1000
bu yerda: Q sut- sutkalik suv sarfi, m 3 /sek.
m -sug‘orish m e ’yori, m 3 /ga:
r|- tarm oqning foydali ish koeffisenti.
D em ak, 8467 m 3 suv bilan 8,3 ga g'o'zani sug'orish mumkin
ekan.
Topshiriq: 9-jadvaldagi m alum otlar asosida quvurdan o'tuvchi
suv sarfini va shuncha suv bilan necha gektar ekin m aydonini
sug'orish m um kinligini hisoblab chiqing.
9-jadval.
Suv sarfini hisoblashga oid malumotlar.
Ni
1
2
3
4
5
6
Ko'rsatgichlar
Quvurning diametiri (d), mm
Q uvurning balandligi bo'yicha
farqi (h), mm
Quvurning uzunligi (L), m
Sug'orish
davomiyligi
(t),
sutka
Sug'orish me’yori (M), m 3/ga
Tarmoqning
foydali
ish
koeffisinti (n)
Topshiriqlar
1
360
80
2
240
150
3
370
130
4
275
120
5
380
136
40
24
35
36
60
48
65
12
70
56
1000
0,97
900
0,96
800
0,98
1100
0,99
1200
0,95
1.
2.
3.
4.
5.
6.
Sug’orish shahobchalari necha turga b o 'lin a d i?
Sug’orish shahobchalari qanday tartibda joylashtiriladi?
Suv o 'tk az ish qobiliyati deganda nim ani tushunasiz?
Suv sarfi nim a yordamida aniqlanadi?
Yopiq sug’orish tarm og’i deganda nim ani tushunasiz?
Yopiq sug’orish tarm og’ida suv sarfi qanday aniqlanadi?
TUPROQ NAMLIGINI ANIQLASH
Qishloq xo'jalik ekinlarining m e’yoriy o ‘sib rivojlanishi uch u n
sharoit tuproq namligi ma’lum bir darajada bo'lgandagina yaratiladi. Shu sababdan tuproq namligi ekinlarni sug'orish m uddatlarini
belgilash, ularni sug'orish m e’yorilarini aniqlash uchun m uhim
ahamiyatga ega. Tuproqning hisobiy qatlam idagi suv sarfini a n iq
lash bilan uning etishmayotgan sarfini hisoblash m umkin.
T uproqlarning mexanik tarkibiga k o 'ra, uning nam sig'im i t u r
licha bo'ladi. M asalan, yengil qum oq tuproqlarning dala nam
sig'imi uning og'irligiga nisbatan 14-16% ni, o'rtacha m exanik ta r
kibli tuproqlarda — 18-20% ni, og'ir m exanik tarkibli tuproqlarda
25-27% ni tashkil etadi. Shunga k o 'ra ekinlarni sug'orishlardan
oldingi tuproq namligi ham har xil. Bu yerda: o'sim likni suvga
bo'lgan biologik xususiyati, o'sib rivojlanish davriga ko'ra hisobiy
qatlam qalinligi, sizot suvlar chuqurligi kabi om illarni ham hisobga
olish zarur.
T uproqda nam lik etishmasligi natijasida uning eritm asini k o n
sentrasiyasi ortib ketadi, bu esa xujayra shirasi konsentrasiyasini
tegishli ravishda ko'payishiga olib keladi va buning natijasida hosil
elem entlari to'kilib ketishi ham da m ahsulot sifati yom onlashadi.
Chunki, o'sim liklar tuproq eritm asida m avjud bo'lgan oziq m o d d alarni o'zlashtiradi. Oziq m oddalarning o'sim lik tom onidan o 'zlash tirilishi k o'proq undagi namlik bilan o 'lchanadi.
O ’simlik yaxshi o'sib rivojlanishi u ch u n sho'rlanm agan tu p ro q
larda nam lik dala nam sig'imiga nisbatan g 'o 'z a ko'saklarni shakillanish davrida 65-70% dan, ko'saklarni ochilish davrida 55-60%
dan kam bo'lm asligi zarur, sho'rlangan tuproqlarda bu ko'rsatkich
75-80% atrofida bo'lishi kerak.
T uproq nam ligi absolyut quruq tuproq og'irligi yoki hajm iga
nisbatan foiz bilan ifodalangan suv sarfidir. Tuproq namligi s u g 'o
rishdan oldingi suv zaxiralarini bilish, sug'orish va yerni ishlash
m uddatlarni belgilash uchun aniqlanadi. Buning uchun o'sim liklarni usuv davrida tuproqning namligi bir necha m arta aniqlanadi.
B a’zi tekshirishlarda tuproqning namligi sug‘orishdan oldin va
keyin takror aniqlanadi.
O ’zbekistonning sug'oriladigan rayonlarida tuproq namligi
m aqsaddan kelib chiqib, 1 - 2 m chuqurlikda har 1 0 sm qatlam dan
nam unalar olish asosida aniqlanadi. N am unalar olinadigan vaqtda
haydalm a qatlam bilan uning ostki qatlam i aralashtirib yuborm asligi juda m uhim dir. N am u n a har 10 sm qatlam dan 10-20 sm, 2030 sm, 30-40 sm , 40-50 sm , 50-60 sm, 60-70 sm va hakoza tartibda olinadi. H ar bir ekin uchun uni rivojlanish fazalarda m a’lum bir
hisobiy qatlam hisobga olinadi. Sug'orish m aqsadida berilgan suv
ana shu qatlam da o ptim al namlik yaratishi zarur bo'ladi. M asalan,
g 'o 'z a uchun bu qatlam gullashgacha 70 sm, gullash, ko'sak tugish
davrida 70-100 sm va ko'saklarni ochilish davrida 100 sm qilib
belgilangan.
N am likni aniqlash uchun tuproq nam unasi olish tartibi.
Nam likni aniqlash uchun namuna maxsus
burg'u ( 1 0 -rasm ) bilan tuproq qatlamlaridan yoki
1 .... Д
maxsus chuqurlik (razrez)dan olinadi. Birinchi
holda burg'u tu p ro q q a m a’lum chuqurlikkacha
kiritiladi, patrondagi tuproqni pastdagi qatlam dan
ajratish uchun u aylantiriladi va ehtiyotlik bilan
chiqarib olinadi. A niqlanadigan qatlam tuprog'ining nam unasi kosachaga solinadi va aralashtiriladi. K osachaning turli qismlaridan qoshiq bilan
o 'rtach a nam una olinadi va oldindan tortib q o ‘yilgan alyumin stakanchaga solinib, usti qopqoq
bilan yaxshilab berkitib qo'yiladi. Tuproq nam u-j— 3
nasi 30-40 gram m dan oshmasligi kerak. N am una
I
har bir belgilangan qatlam dan 2-3 qayta olinadi.
.
Olingan nam una tekshiriladigan barcha qatlam
aIj! ' '
uchun o'rtach a nam likni aniqlashga imkon beradi. tupi™ namunasi
Suv kam bug'lanishi uchun namuna ertalab yoki 0ijnadigan burg'u
kechqurun olinadi. T uproqli stakanchalar quyosh- l-chiiiqli shtanga;
dan him oyalab soya joyga qo'yiladi, keyin xonada 2-tu!qich; 3-silindr
quritiladi.
T uproq nam ligini aniqlashning bir necha usullari mavjud.
1. tuproq nam unasini 6 soat davomida 105-110°C da therm ostatda quritish usuli;
2. P.V. Ivanov ishlab chiqqan spirtda quritish usuli;
3. infraqizil nurlar tarqatuvchi elektr lam palar bilan aniqlash
usuli;
4. V.E.Kabaev to m o n id an ishlab chiqilgan tezkor usul/
Q uyida ana shu usullarga qisqacha to'xtalib o'tam iz.
a)
T uproq namunasini term ostatda quritish y o ii bilan n am li
gini aniqlash usuli. Tuproq nam ligi turli chuqurliklarda olinib,
texnik tarozida o ‘lchanadi. O bikor dehqonchilik sharoitida g ‘o ‘za,
g'alla va m akkajo'xori ekilgan dalalarga ishlov berish vaqtida su g 'o
rish bilan bog'liq bo'lgan agrotexnika m asalalarini o ‘rganishda
tuproq nam ligini o ‘simlik ildizi oziqlanadigan qatlam dan olib o 'l
chash maqsadga muvofiqdir. N am u n a uchun dala diagonali b o ‘ylab
har joydan tuproq namunasi olinadi.
N am una uchun olingan 30-40 g tuproq alyum iniy stakanlarga
solinadi, jurnalga yoziladi, 0 , 0 1 g aniqlikda o'lchaydigan tarozida
tortilib, so'ngra termostatga q o ‘yiladi.
T erm ostatda quritishdan oldin quyidagi ishlar bajariladi.
a) qopqoqli nomerlangan alyum in stakachalar (a) ning og'irligi
aniqlanadi;
b) tuproq nam unasi (b) stakanchalar bilan birga tortiladi;
в) nam tuproqning sof og'irligi aniqlanadi:
в - b -a
g) tuproq nam unasi term o statd a
( 1 1-rasm )
105°
tem p eratu rad a
o ‘zgarm as og'irlikkacha taxm inan 5-6
soat quritiladi va keyin eksi-katorda
sovitiladi;
d) absolyut quruq tu p ro q (g)li
stakanchaning og'irligi topiladi;
e) absolyut quruq tu p ro q n in g sof
og'irligi topiladi:
d= g-a
j) nam tuproq (v) va absolyut
quruq nam unaning og'irligi (d) o 'rta sidagi farqqa qarab, b ug'langan suv
sarfi aniqlanadi:
e= v—d
z) quyidagi proporsiyadan tuproq namligining m iqdori prosent
hisobida aniqlanadi:
Olingan m a’lum otlar quyidagi 10-jadvalga yoziladi.
10-jadval
Tuproq namligining foiz miqdorini aniqlash.
N am u n a
olingan
joy
o'
>
с
OO
С
О
с
3
в
со
Z
T o sh D A U
'С
о
В
о
с
ОО
с
'В
СО
Л
о
с
м
с3
Stakanchaning
og’irligi, g
с
СО
оо
е
сл
s
Si
S
СО J3
со -ч00
СГ ъ
Х>
'с*
си
а
3
’а*
о
a
3
СГ
2 с
3
O'
Ту
Е
1
а
3
Н
С
о
С
о
<0
с
3
в
со
О
1000 № 555 0 -5 0
<0
T u p ro q
ning sof
og’irligi, г
В
«0
С
а*
S
3
СГ
■*—
>
3
ос/э
-О
СО
3
21,26 56,00 50,7 34,74 2 9 ,4 4
00
си
00
тз
оо
о
00
с
*3
>
3(Л
с
(О
00
с
«0
00
3
со
5,3
с
о
(Л
о1-1
ае
с0
£
18,0
Z aru r narsalar: term o stat, eksikator, dalada nam una olish
u ch u n burg'u, nom erlangan alyumin yoki shisha stakanchalar,
texnikaviy tarozilar va tarozi toshlari, qoshiq.
b) Spirtni yondirib tu p ro q namligini aniqlash.
P.V.Ivanov ishlab chiqqan bu usul tuproq nam ligini murakkab
bo 'lm ag an jihozlar yordam ida aniq va tez hisoblash uchun qo'llaniladi. Tuproqdagi chirindi 10% dan ortiq bo'lmasligi kerak. C hirindisi kam bo'lishi bilan ajralib turadigan O ’zbekiston tuproqlari
uch u n ushbu usulni bem alol qo'llanishi mumkin.
Ishni bajarish tartibi
a) alyumin stakanchalar (a) tortilib, ularga 20-25 g' dan tu p
roq solinadi (b) va ustiga 20-25 sm 3 etil yoki metil spirt quyib yondiriladi. Spirt yongandan va eksikatorda sovitilgandan keyin tuproqli stakanchalar qaytadan tortiladi. Tuproq o'zgarm as og'irlikka
kelguncha (в) spirt 2-3 m arta va undan ko'p m arta yondiriladi.
Keyingi yondirishda spirtning miqdori 10-15 sm 3 gacha kam aytiriladi;
b) ayirm adan absolyut quruq tuproqning sof og'irligi aniqla
nadi:
С=в-а
v) stakanchadagi bug'langan namlikning og'irligi aniqlanadi:
D=b-c
g) quyidagi proporsiyadan tuproqdagi nam lik prosenti hisoblab
topiladi:
D 100
X = - ------- С
С - 100
D - x
M a’lum otlar quyidagi 11-jadvalga yozib olinadi.
11-jadval
!
Namlik protsenti
on
Bug'langan namliknin
og'irligi (r)
absolyut quruq
Tuproqning
sof og 'irligi, g
nam (b)
absolyut quruq
tuproqli, (в)
Stakanchaning
og 'irligi, g
bo'sh (a)
С
ЬО on
E
CT3
+c-»
d
СГ
G
cW
d)
G
'o
cd
G
3
E
cd
£
Tuproqli stakanchanin
nomeri
Namuna olingan vaqt
Namuna olingan joy
Spirtni yondirib tuproq namligini aniqlash
Z arur narsalar: nom erlangan alyum in staknchalar, n am u n a
olish uchun burg‘u, qoshiq, texnikaviy tarozi va toshlari, eksikator,
spirt, gugurt.
d) T uproqni infraqizil nur yordam ida tezkorlik bilan quritish.
Tuproqni infraqizil nur bilan quritish uning namligini juda tez
aniqlashga im kon beradi. Riming uchun 500 vattli infraqizil n u r
tarqatuvchi elektr lampasidan foydalaniladi. Tuproq nam unasi
zanglam aydigan metalldan bo'yi 4-6 m m qilib yasalgan uch sektorli
idishga solinadi. Olingan 10 g tuproq h ar uchala sektorga bir tekis
solinadi. T uproq solingunga qadar idish tubi ham shu lam pa bilan
yaxshilab quritiladi. Shundan keyin tu p ro q solingan idish asbest
o ‘choq ichiga qo'yiladi va quritiladi.
T uproq qurigandan keyin idish sovitiladi va tarozida tortiladi.
Shundan keyin yuqorida keltirilgan form ulaga q o ‘yib, tuproqning
namligi aniqlanadi.
e) T uproq nam ligini V.E.Kabaev usuli asosida dala sharoitida
tezkorlik bilan aniqlash. G ’o ‘za va boshqa qishloq xo'jalik ekinla-
rini sug'orish m u ddatlarini dala sharoitida juda tez va oddiy yo'l
bilan aniqlash u ch u n V.E.Kabaev toinonidan maxsus asbob yaratilgan. Bu asbob ch in n id an yasalgan bo'lib, hajm i 150 ml va 100 ml
sklyankadan iborat. U nda uchta probirka bo'lib, har biriga 3 ml
dan suv sig'adi. Ikkitasi zapas hisoblanadi. Asbobga 15 sm li
chizg'ich va o ic h a m i 35-40 mm li ikkita yog'och to 'g 'ri burchak
mavjud.
T uproq nam ligi dala nam sig'imiga nisbatan prosent hisobida
tuproq sharchalarning diyam etri bo'yicha aniqlanadi ( 1 2 -jadval).
D alaning katta-kichikligiga qarab, o'lchash ishlari har 3-6
nuqtada o'tkaziladi.
Ekinlar shonalishga qadar birinchi sug'orish m uddatini aniq
lash uchun tu p ro q nam unasi 2 0 sm, shonalash davrida ikkinchi
sug'orish m uddatini aniqlash uchun 30 sm, gullash-hosil tugish
davrida keyingi sug'orishlar uchun 40-50 sm chuqurlikdan olinadi.
Probirkaga 3 ml suv quyiladi.
12-жадвал.
Dala nam sig’imiga nisbatan sharchalarining katta-kichikligiga
qarab tuproq namligini aniqlash
Tuproq
sharchasining
diyam etri,m m
30
31
32
33
34
35
36
D ala nam
sig ’im iga
nisbatan tuproq
nam ligi, %
4 8 ,8 0
5 3 ,3 9
57,81
61,53
64,83
67,75
70,37
Tuproq
sharchasining
diyam etri,
mm
37
38
39
40
41
42
D ala nam
sig’imiga
nisbatan tuproq
nam ligi, %
72,71
74,80
76,69
78,40
79,94
81,31
81,31
U ndan suv ch in n i idishga quyilib, ustidan tuproq asta aralashtirib solinadi. Idishdagi loy qo'lga olinib, pishitiladi va sharcha
shakliga keltiriladi. Agar loy yumshoq bo'lsa, yana bir oz tuproq
qo'shilib, sirtida m ayda yoriqliklar hosil bo'lguncha pishitiladi.
Sharcha har qanday sharoitda ham dumaloq shaklini saqlab turishi
kerak. Sharchaning diam etri to'g'ri burchakli chizg'ich bilan o 'lchanadi. Sharcha diam etri o'lchangach, yordam chi jadvaldan
foydalanib, tu p roqning namligi aniqlanadi.
1.
2.
3.
4.
Tuproq
T uproq
T uproq
T uproq
namligini aniqlashning qanday agronomiy aham iyati bor?
nam ligini qaysi usullarda aniqlaydi?
nam unasi qaysi tartibda olinadi?
nam ligini V, E, Kabaev usulida qanday aniqlanfdi?
TUPRO Q VA SIZOT SUVLAR ORASIDA B O LA D IG A N
YILLIK SUV ALM A SH IN ISH N I HISOBLASH
Tuproq g'ovakliklari orqali sizot suvlarni pastdan yuqoriga h arakati natijasida tuproq m a’lum darajada nam lik bilan ta ’m inlanadi.
Sizot suvlari yaqin va sho'rlanm agan bo'lgan sharoitda bu jarayon
orqali tu p ro q namga to‘yinsa aksincha, sizot suvlari sh o 'rla n g an
bo'lsa tuproqlarning sho'rlanish alom atlari ko'zatilib, uning m elio rativ holati yomonlashadi. Shu jixatdan ushbu jarayonni o 'rg a n ib
hisobga olib borish muhim hisoblanadi.
O ’sim liklarni suv bilan t a ’m inlashda asosiy m anba tu p ro q
namligi hisoblanadi. Tuproq nam ligi yog'in suvlari, havo nam ligini
yutilishi (kondensasiya bo'lishi), sug'orishlarda beriladigan va sizot
suvlarni tuproq kapillyarlari orqali kelib turishi natijasida shakllanadi. Tuproqdagi namlik o'sim lik qabul qila oladigan va qabul qila
olm aydigan shakllarda mavjud bo'ladi.
O ’simlik qabul qila oladigan suv m iqdori tuproqning m exanik
tarkibiga uning nam sig'imiga, o'sim lik ildizining so'rish kuchiga
bog'liq bo'ladi. Suv tuproqda kechadigan barcha jarayon (bioxim ik,
ximik, mikrobiologik va boshqa)larga kuchli ta ’sir etadi. Shu sababdan, tuproq va sizot suvlar orasidagi suv alm ashinishni, uni o 's im likni suv bilan ta ’minlashga va sug'orish rejimiga ta ’sirini o 'rg an ish
katta am aliy ahamiyatga ega.
T uproq va sizot suvlar orasidagi suv almashinishi tuproqqa k e
lib tushuvchi (atmosfera yog'inlari, sug'orishda beriladigan suv) va
sarflanuvchi (bug'lanish, transpirasiya) miqdorlarga bog'liq b o 'lib ,
quyidagi form ula yordamida aniqlanadi:
A W = ( E e + М ) - ( Б + T r ),
bu yerda: AW — tuproqdagi suv m iqdorini yil davom ida o'zgarishi,
m 3 /ga;
Ee — tuproqga tushadigan atm osfera yog'inlari, m 3 /ga;
Б — suvni tuproq sathidan bug'lanish sarfi, m 3 /g a;
T t — suvni tranpirasiyaga sarfi, m 3 /ga;
M — mavsumiy sug'orish m e ’yori, m 3/ga
M a’lumki, yog'in suvlarini hammasi tuproqda nam shakllanishida ishtirok etm aydi (qayta bug‘lanish, boshqa dalalarga oqib
chiqib ketadi) balki uni bir qismigina ishtirok etadi, shu sababdan
bu yerda: yog‘in suvlarini tuproqqa sing‘ish koeffisientini hisobga
olish kerak:
Ee=a E,
bu yerda: a — yog‘in suvlarini tuproqqa sing‘ish koeffisienti;
E — tushgan um u m iy yog'in miqdori, m m /yil.
1 m m qalinlikdagi suv 1 ga maydonda 1 0 m 3 ga teng b o ‘lishini
hisobga olib, form ulaga quyidagi tuzatish kiritiladi
Ee=10-a-E, m 3 /ga.
Topshiriq. Quyidagi m a ’lumotlarga asoslanib, tuproq va sizot
suvlar orasida bo'ladigan suv almashinishini hisoblang:
- atm osfera yog'inlari (E ) — 342 mm/yil;
- yog‘in suvlarini sing'ish koeffisienti (a) — 0,72;
- yil boshida tuproqdagi suvning miqdori (Wn) — 5100 m 3 /ga;
- m avsum iy sug'orish m e ’yori (M ) - 6240 m 3 /ga;
- tuproqning dala nam sig'im i yoki shunga tu g ‘ri keladigan suv
m iqdori
- (Wd . n . s) — 6400 m 3 /g a;
- mavsum davom ida suvni transpirasiyaga sarfi (Tt) — 4420
m 3 /ga;
- tuproqdan suv bug‘lanishi (Б ) —jami sarfning 26%;
- tuproqni suv berish koeffisienti - hajmga nisbatan 14%.
Yechish: Birinchi navbatda atmosferadan tuproqga tushadigan
yog‘in m iqdori hisoblab chiqiladi.
Ee=10 a E= 10 0,72-342=2460 m 3 /ga.
U m um iy suv sarfi tranpirasiyaga va buglanishga bo'ladigan
sarflardan (Tt+B) iborat b o ‘lib, uni 100% deb olib, tuproqdan
bug'langan
suvning
sarfi
(26%)
hisoblanadi.
Demak,
transpiransiyaga sarflangan suv umumiy suv sarfni 74% ni tashikil
qilsa, buglanishga sarf bo'lgan suvning m iqdori qo'yidagicha
topiladi.
4420-77%
x-26%
4420-26
___
з
x = --------- — = \S S 2 m I g a
74
Endi tuproq va sizot suvlar orasida bo‘ladigan yillik suv
alm ashinishi hisoblab chiqildi.
AW=(Ee+M )-(B+Tt)=(2460-6240)+( 1552+4420) =2728 m 3 /ga.
D em ak, tuproqda 2728 m 3/g a suv to'planishi kuzatilgan. Agar,
bu to 'p lan ish va yil davomidagi tuproqdagi suv m iqdori yig'indisi
tuproq nam sig‘imidan ko‘p bo'lsa W 0 =(Wb+AW)>Wdns unda sizot
suvlar sathi yil oxiriga borib k o ‘tariladi. Bu ko‘tarilish (Ah) quyidagi
form ula yordam ida aniqlanadi.
A,
W o -W d n s
Ah = ---------------1 0 0 / 14
bu yerda: Wb — vegetasiya boshida tuproqdagi suv m iqdori, m 3 /g a;
Wo — vegetasiya oxirida tuproqdagi suv m iqdori, m 3 /g a;
AW — tuproqdagi suvning yil davom ida o'zgarishi, m 3 /ga;
W dns — tuproqning dala nam sig'im i, m 3 /ga;
t j 4 — tuproqning suv berish koeffisienti, %.
Topshiriq bo'yicha yil davom ida tuproqdagi suv sarfi yig'indisi
qo'yidagicha hisoblab chiqiladi
Wo=Wb+AW=5100+2728=7828 m 3 /ga.
T uproqning dala nam sig'im i (W dns) — 6400 m 3/g a bo 'lib , yil
davom ida tuproqdagi suv m iqdori yig'indisi dala nam sig'im idan
katta b o'lsa (7828=Wo>Wdns=6400), sizot suvlarining sathini k o 'ta rilishi
A,
7 8 2 8 -6 4 0 0
in
A h = ------------------= 1,0 m.ga teng bo ladi
100-14
D em ak, sizot suvlar sathi 1 in ga ko'tariladi. Bu esa o ‘z
navbatida tuproqlarning m eliorativ xolatini yom onlashuviga olib
keladi.
Topshiriq. 13-jadvalda keltirilgan m a’lum otlar bo 'y ich a tu p
roqda kechadigan suv alm ashinishini aniqlang va uning natijalari
bo'yicha tuproqning m eliorativ holatiga baho bering, yaxshilash
tadbirlarini belgilang.
13-jadval
Suv almashinish miqdorini hisoblash uchun ma'lumotlar
Ko'rsatkichlar
Masala nomeri
1
2
3
4
Yillik yog'in miqdori, mm
186 2 2 0
240
115
Yog'in suvlarning singish koeffitsienti 0,70 0,65 0,75 0,50
Tuproqning
yil
boshidagi
suv 5000 5200 4960 6200
miqdori, m3/ga
Mavsumiy sug'orish me'yori, M3/g a
5600 4400 5640 6640
Tuproqning dala nam sig'imi, M3/ga 6000 6430 6550 6810
Suvning transpiratsiyaga sarfi, M3/g a
4200 3820 4210 3400
Umumiy suv sarfidan bug'lanishga
28
26
25
28
ketadigan suv miqdori, %
Tuproqni suv berish koeffitsienti
14
16
15
13
1.
2.
3.
4.
5
206
0,65
5300
6480
6480
4320
30
17
Sizot suvlarni qanday aham iyati bor?
T u proq va sizot suvlar orasida qanday bog’lanish b o ’ladi?
T uproqdagi suv m iqdori qaysi omillarga bog’liq holda o'zgaradi?
T u proq va sizot suvlar orasida suv almashishini kuzatib borish
kerakm i?
BARG HUJAYRA SH IR A SI VA TUPROQ ERITM ASINING
KONSENTRASIYASINI ANIQLASH
Sug'oriladigan dehqonchilik sharoitida qishloq xo'jalik ekinlari
hosildorligi m a’lum darajada sug'orish m uddatlarini to 'g 'ri belgilanganligiga bog'liq bo'ladi.
T uproqda nam lik yetarli bo'lsa o'sim lik ildizi uni oson o 'zlashtiriladi, natijada barg xujayra shirasining konsentrasiyasi pasaib,
u n d a fiziologik jarayonlar m e ’yori kechadi, aksincha tuproqdagi
nam likni kamayib ketishi hisobiga uning konsentrasiyasi ortib,
fiziologik jarayonlar buziladi, o'sim likda chanqash alom atlari seziladi.
Shu sababdan sug'orish m uddatlarini o'sim likning fiziologik
k o'rsatkichlaridan biri-barg hujayra shirasining konsentrasiyasiga
k o 'ra belgilash muxim hisoblanadi. Barg hujayra shirasi konsentrasiyasini aniqlash uchun tekshirish o'tkazilayotgan daladagi o'sim liklardan kunning eng issiq vaqtida (soat 1500) nam unalar olinadi.
N am u n alar o'suv nuqtasidan hisoblaganda 5-6 tartibda joylashgan
barglardan kichik halqa shaklda olinib stakanchalarga joylashtiriladi
va unga 2-3 tom chi toluol eritm asi tom izilib 20 m inutdan keyin
shira siqib olinadi. Undan bir n echa tom chi q o ‘l refraktom etrini
o'lchash prizmasiga tom iziladi va okulyar orqali konsentrasiya
miqdori foiz hisobida aniqlanadi ( 1 2 -rasm ).
6
5
12-rasm. Q o‘l refraktometri
Hujayra shirasi konsentrasiyasi tuproq sharoitlari, o'sim lik rivojlanish fazalariga ko‘ra turlicha bo'ladi. M asalan, b o ‘z tu p ro q la r
da g‘o ‘za bargi hujayra shirasini konsentrasiyasini gullash fazasigacha 8 % ga etishi o ‘simlikni suvga kelganligidan dalolat beradi, d e
mak, g ‘o ‘zani ushbu m uddatdan kechiktirm asdan sug'orish kerak.
Gullash — meva to'plash fazasida bu ko'rsatkich 10% gacha, pishish fazasida esa 12-14% gacha ortishi o ‘simlikni sug'orish zaru ratini bildiradi. Hujayra shirasini bu qiym atlari sug'orishdan oldingi
tuproq namligi dala nam sig'im iga nisbatan 65-70% b o 'lg an d a
kuzatiladi.
O ’tloqi tuproqlarda hujayra shirasi konsentrasiyasi su g 'o rish
dan oldin bo 'z tuproqlardan nisbatan 2-5% ko‘p bo'lib, bu tu p ro q
ning dala nam sig'imiga nisbatan 70-75% namligiga to 'g 'ri keladi.
Hujayra shirasini konsentrasiyasini ko'rsatilgan m iqdorlardan k o 'ta rilishiga yo 'l qo'ym aslik yuqori hosil olish garovi hisoblanadi.
Dem ak, sug'orish m uddatlarini to 'g 'ri belgilash u ch u n dala
sharoitida hujayra shirasi konsentrasiyasini va tuproq eritm asi
konsentrasiyasini aniqlash kerak bo'ladi.
T uproq eritmasi konsentrasiyasini aniqlash uchun quyidagi
form uladan foydalaniladi:
.
5-1000
А —-----------
fi
bu yerda: X - tuproq eritm asining konsentrasiyasi, g / / ;
S - tuproqdagi tuz m iqdori, g;
P - tuproq nam ligi, og‘irlikka nisbatan %.
Topshiriq. T uproqning 0-10 sm qatlamida nam lik 17,6% va
xlor m iqdori 0,036% bo'lsa, tuproq eritmasi konsentrasiyasini xlorioni bo'yicha hisoblang.
M 3 6 -H O O .
,
17,6
D em ak, tuproq eritm asi konsentrasiyasi xlor ioni bo'yicha 2,05
g/ 1 ga teng ekan.
Z arur narsalar: q o i refrektom etri, shira siqqich (press) 100150 sm 3 li stakanchalar, barg namunalari.
Topshiriq. 14-jadvalda keltirilgan m a’lum otlar asosida har bir
q atlam va um um iy hisobiy qatlam uchun tuproq eritm asi konsentrasiyalarini hisoblang.
14-jadval
Tuproq eritmasi konsentrasiyasini aniqlash uchun ma’lumotlar.
Masala №
1.
2.
3.
4.
Tuproq gorizonti,
sm
0-30
30-50
50-80
80-100
100-200
0-200
0-10
10-30
30-50
50-80
80-100
0-100
0-10
10-30
30-50
0-50
0,-10
10-30
30-50
50-80
80-100
0-100
Tuproq namligi va xlor miqdori, %
xlor
namlik
0,037
19,2
0,043
21,4
22,6
0,049
0,052
22,0
0,047
22,8
0,045
22,0
0,050
16,2
0,052
16,7
0,061
18,4
0,065
20,5
0,072
21,3
0,070
20,0
0,034
16,6
0,030
17,8
0,027
18,5
0,029
18,9
0,040
18,8
0,046
18,7
0,037
19,5
0,045
21,3
0,046
21,7
0,044
21,0
1. Barg xujayra shirasini aniqlashning qan d ay am aliy ahamiyati
bor?
2. Q o 'l refraktom etrining ishlash printsipini tushuntirib bering.
3. Barg xujayra shirasi kontsektatsiyasi qaysi om illarga bog’liq holda
o'zgaradi?
4. Barg xujayra shirasini laboratoriya sharoitida aniqlash uchun
qaysi zaruriy jihozlar kerak?
QISHLOQ XO'JALIK EKINLARINI SU G 'O R ISH
REJIMINI H ISO BLASII
Parvarish qilinayotgan ekinlarni suvga b o 'lg an talabi, rejalashtirilgan hosildorligi, iqlim, tuproq va gidrogeologik sharoitlarni h i
sobga olgan holda ularni sug'orish sonini, m uddatlarini va m e’yorlarini aniqlashga qishloq xujalik ekinlarini sug'orish rejimi deyiladi.
O ’simliklar talabiga va o'tkazilayotgan agrotexnikaga ko'ra
sug'orish rejimini to 'g 'ri belgilash suvdan tejam li va samarali
foydalanishga, tuproq unumdorligini oshirishga, ham da m untazam
yuqori hosil olishga im kon beradi.
Ekinlarni sug'orish rejimini to 'g 'ri belgilash uchun ularni suvga
bo'lgan um um iy ehtiyojini bilish zarur. Suvga bo'lgan um um iy ehtiyojni ehtiyoj koeffisienti va rejalashtirilgan hosilga ko'ra aniqla
nadi va u 1 ц hosilni etishtirish uchun sarflanadigan suv miqdorini
bildiradi ( т 3 /ц ).
Ekinlarni suvga bo'lgan umumiy ehtiyoji quyidagi formula
bilan aniqlanadi:
E=X Kt,
bu yerda: E — suvga bo'lgan um um iy ehtiyoj, m 3 /ga;
X — rejalashtirilgan hosildorlik, ц/g a;
Kt — suvga bo'lgan ehtiyoj koeffisienti, т 3 /ц .
M asalan, rejalashtirilgan hosildorlik (X ) 35 ц/ga, suvga
bo'lgan ehtiyoj koeffisienti (K t) 200 т 3/ ц bo'lsa, suvga bo'lgan
um um iy ehtiyojini hisoblang:
E =X -K t=35- 200=7000 m 3 /g a,
Topshiriq-1. Rejalashtirilgan hosildorlik 30, 34, 45 ц/g a va
suvga bo'lgan ehtiyoj koeffisienti tegishli ravishda 210, 196 va 172
т 3/ц bo'lgan sharoit uchun umumiy suvga b o 'lg an ehtiyojni hisob
lang.
M a’lum ki, hosildorlik ko'payishi bilan suvga bo'lgan um um iy
ehtiyoj koeffisienti kamayib boradi.
Ekinlarini m avsum iy sug'orish m e ’yorini hisoblashda iqlim,
gidrogeologik sharoitlar va tuproq unum dorligini belgilovchi
tuzatish koeffisientlarni hisobga olish m aqsadga muvofiqdir. Buning
uchun V .E .E rem enko tom onidan ishlab chiqilgan form uladan
foydalaniladi:
M=X-Kt-3 K i,
3 — m intaqaviy iqlim koeffisienti (shimoliy iqlim
m intaqasi uchun 0,80, m arkaziy iqlim m intaqasi
u c h u n —1,00 va janubiy iqlim mintaqasi uchun 1,15);
i — yuqori unum dor tuproqlar uchun suv iste’mol
q ilishning tuzatish koeffisienti (0,90-0,92);
К — gidrogeologik koeffisient (sizot suvlari 3-3,5 m dan
p astd a joylashgan yerlar uchun 1; 2-3 m chuqurlikda
b o ‘lsa-0,85; 1-2 m da 0,60; 1 m gacha chuqurlikda
b o ‘lsa-0.40 ga teng)
Topshiriq-2. Shim oliy, markaziy va janubiy iqlim m intaqalari
yuqori u n u m d o r tuproqlarida parvarish qilinayotgan g 'o 'zaning
rejalashtirilgan hosidorligi 30,0; 32,0 va 42,0 ц/ga, suvga bo'lgan
ehtiyoj koeffisienti 2 0 0 , 180 va 162 т 3 /ц , sizot suvlar chuqurligi
2,7 m bo'lsa, g 'o 'z a n i um um iy suvga bo'lgan ehtiyojini hisoblang.
Qishloq x o'jalik ekinlarining sug'orish rejimlarini aniqlashda
mavsumiy va bir galik m e’yorlari alohida hisoblanadi. Ekinlarni
mavsumiy su g 'orish m e’yori deganda 1 ga maydonga mavsum
davomida beriladigan jam i suv miqdori tushuniladi va u quyidagi
formula bilan aniqlanadi:
bu yerda:
M n=E-10-a P-(W b-W o)-W s s,
bu yerda: M n — m avsum iy sug'orish m e’yori, m 3 /ga;
E — suvga bo'lgan umumiy ehtiyoj, m 3 /ga;
P — m avsum davomida tushadigan yog'in m iqdori, mm.
1 0 — m illm etr hisobidagi yog'inni kubom etrga o'tkazish
u c h u n ko'paytuvchi;
a - y og'in suvlaridan foydalanish koeffisienti (shim oliy va
m arkaziy iqlim mintaqalarida 0,85, janubda 0,40-0,60 ga
teng);
W b — m avsum boshida hisobiy qatlam dagi nam m iqdori,
m 3 /g a ;
W 0 — m avsum oxirida hisobiy qatlam dagi nam m iqdori,
m 3 /g a;
Ws s — mavsum davom ida sizot suvlarni ildiz tarqalgan
(hisobiy) qatlamga kelish miqdori (gidrogeologik
rayonlarga ko'ra suvga bo'lgan um um iy ehtiyojni 60
foizgacha), m 3 /ga.
Yog'ingarchilik miqdori k o'p yillik m eteorologik m a ’lum otlardan olinadi.
Topshiriq-3. Agar suvga bo'lgan um um iy ehtiyoj (E) 7829
m 3 /g a, yog'in m iqdori (P) 100 m m , ulardan foydalanish koeffisien
ti (a) 0,5 mavsum boshida tuproqdagi nam m iqdori (W b) 2840
m 3 /ga, mavsum oxirida (W 0) 2100 m 3/g a va sizot suvlardan
foydalanadigan m iqdor (W s s) 1160 m 3/ga b o 'lsa janubiy iqlim
m intaqasi uchun g'o'zani mavsumiy sug'orish m e ’yorini hisoblang.
Yechish:
Mn=E-10 a P-(W b-Wo)-W s s=7829-10 0,5 100-(2840-2100) 1160=5779 m 3 /ga.
Mavsumiy sug'orish m e ’yorini sug'orish tarm og'idagi suv
isrofgarchiligini hisobga olgan holda aniqlash talab etilsa unda,
tarm oq boshidagi suv sarfini (M brutto) tarm o q n in g foydali ish
koeffisientiga bo'lish kerak
Masalan:
M netto - 5779 m 3/ga
П=0,70
M brutto - ?
M
M brullo=
- ^
77
5779
= - — = 8255 m 3 /g a.
0 ,7 0
Topshiriq-4. Quyidagi m a ’lumotlarga ko'ra kuzgi bug'doyni
mavsumiy sug'orish m e’yorini hisoblang: Suvga b o 'lg an umumiy
ehtiyoj — 5100 m 3 /ga, mavsumdagi yog'in m iqdori — 106 mm,
yog'in suvlaridan foydalanish koeffisenti — 0,80, m avsum boshida
tuproqdagi nam miqdori — 2780 m 3 /ga, m avsum oxirida esa 1860 m 3 /ga. Sizot suvlar chuqurligi 1 m (dem ak, sizot suvlarni ildiz
tarqalgan qatlamga kelib tushadigan miqdori E ni 60% ini tashkil
etadi).
Tuproqda optimal m e’yorda nam to'plash m aqsadida bir gek
tar ekin maydoniga bir m arta berilgan suv m iqdoriga ekinlarni su
g'orish m e’yori deb ataladi. Ekinlarning sug'orish m e ’yori uni ildiz
tizim i tarqalgan aktiv chuqurlikdagi nam lik etishm ovchiligidan
kelib chiqib hisoblanadi. O ’simlik o'sib rivojlangan sari ildizi tuproqga chuqurroq tarqaladi, shu bilan birga tu p ro q n in g ildiz foyda-
lana oladigan qatlam i chuqurlashadi. M asalan, g 'o 'za gullashgacha
ildizi tu p ro q g a 50-70 sm, gullash-ko'sak tugish davrida 100 sm dan
ortiq ch u q u rg a kirib boradi. Sug'orish m e’yorini hisoblaganda ana
shu chuqurlikdagi nam lik zahirasi etishmovchiligidan kelib chiqib
yondoshiladi. Ana shundan kelib chiqib g‘o ‘za uchun hisobiy qat
lam sh onalash fazasida — 50 sm, gullash va kusak tugish davrining
boshida 70-100 sm ham da ko'saklarni ochilish davrida 100 sm qilib
belgilash talab etiladi.
Q ishloq xo'jalik ekinlarini sug‘orish m e’yori professor
S.N .R ijov tavsiya etgan form ula yordam ida hisoblab chiqiladi
m =100h(A -B)+K
bu yerda: m — ekinlarni sug'orish m e’yori, m 3 /ga;
A — tuproqning dala nam sig'im i, hajmga nisbatan %
hisobida.
В — sug‘orishdan oldin tuproqning haqiqiy namligi,
hajm ga nisbatan % hisobida.
h — tuproqning hisobga olanadigan chuqurligi, sm
К — sug'orish davom ida suvni bug'lanishga sarf bo'lishi,
bu m e ’yor um um iy suvning 5-10 %ga tengdir.
Topshiriq-5. Quyidagi m a ’lum otlar asosida g'o'zani sug'orish
m e’yorini hisoblab chiqing.
A - 27,9%
В - 20,2%
h — 1 0 0 sm
К - 10%
m =100 h(A-B)+K=(27,9-20,2)- 100+K=847 m 3/g a
S h u n d ay qilib, qishloq xo'jalik ekinlarini sug'orish m e’yorini
aniqlash u c h u n tuproqning dala nam sig'im ini, sug'orishdan oldingi
nam likni ruxsat etiladigan qiym atini va hisobiy chuqurlikni bilish
talab etiladi (15-jadval).
Topshiriq-6. Quyidagi m a ’lum otlar bo'yicha g 'o 'zan i su g 'o
rish m e ’yorini hisoblang: gullash fazasida hisobiy qatlam qalinligi 0,7 m , tu p ro q xajmiy massasi — 1,24 t/m 3, dala nam sig'imi
og'irlikka nisbatan 25,1% va sug'orishdan oldingi namlik og'irlikka
nisbatan 14,9%. Sug'orishda bo'ladigan suv isrofgarchiligi — 10%.
15-jadval
Tuproqlarning suv-fizik xususiyatlari
Tuproqlar
Og'ir
tuproqlar
O ’rtacha
suglinik
tuproqlar
Q um oq
tuproqlar
Dala nam
sig'im i,
og'irlikka
nisbatan %
26
Hajm
m assasi,
t/m 3
D ala nam
sig'im i, hajmga
nisbatan %
1,5
39,0
Sug'orishdan
o ld in gi nam lik,
hajm ga nisbatan
%
27,3
23
1,3
29,9
2 1 ,2
17
1,1
18,7
13,1
O ’simliklarni sutkalik o 'rta ch a suv sarfi uning hosildorligiga
bog‘liq bo'lgan holda rivojlanish fazalari bo'yicha turlichadir. Bu
jarayon mavsum boshidan ortib borib, eng yuqori k o ‘rsatkichga
gullash va meva to'gish davrida erishilib, undan s o ‘ng sekin
kamayib boradi.
Topshiriq-7. Bir yul davom ida o ‘tkazilgan sug'orish natijasida
dalaga 1 0 0 0 m 3 suv berilgan (m netto) va kunlik o 'rta c h a suv sarfi
74,4 m 3/g a (V) bo'lsa, berilgan suv necha kunga etishi m um kinligini (T) quyidagicha aniqlanadi:
jr _
m n elto
V
bu yerda: m n e t t 0 — sug'orish m e ’yori, m 3 /ga;
V - o'rtacha suv sarfi, m 3 /kunga.
D em ak,
у
_
_
V
| 0 0 0
_
| 4
k u n
74,4
1 yulda berilgan suv 14 kunga etishini hisobga olsak, keyingi
suv 14 iyulda berilishi kerak. Yuqoridagi form uladan sizot suvlari
3-3,5 m etrdan chuqur joylashgan yerlarida foydalanish m um kin.
Sizot suvlari er betiga yaqin joylashgan yerlarida gidrogeologik
koeffisienti (K) ham hisobga olish kerak bo'ladi. Sizot suvlar 1-2
m etr chuqurlikda joylashgan tuproqlarda gidrogeologik koeffisient
0 , 6 ga teng, bunda sug'orishlar orasidagi davr:
т = ^\кно_ =
1000
= 2 2 кип.
V К
7 4 ,4 - 0 ,6
D em ak, bunday sharoitda keyingi suv 22 iyulda o'tkazilishi
kerak.
Topshiriq-8. Sizot suvlar 3,5 m chuqurlikda joylashgaiv
yerlarida g ‘o ‘zani shonalash fazasida kunlik o'rtacha suv sarfi (V)
30-44 m 3 /g a , gullash-ko'sak to'gish davrida — 68-70 m 3/g a va
pishish davrida 26 — 40 m 3 /g a , sug'orishlarning bir galgi m e ’yorlari
shu davrlarga tegishli ravishda 960, 1010 va 750 m 3/g a bo'lsa,
su g 'o rish lar orasidagi davrlarni hisoblab chiqing.
1.
2.
3.
4.
E kinlarni sug’orish rejimi qanday omillar ta'sirida o'zgaradi?
E kinlarning m avsum iy sug’oriy m e’yori nima?
S ug’oriy m e'yori qaysi form ula yordamida aniqlanadi?
S ug’orish m e'yoriga ta'sir etuvchi omillar.
S U V N I SU G 'O R ISH TARMOQLARIDAN TUPROQQA
SING IB ISROF B O ‘LISHINI ANIQLASH.
E kinlarini sug'orish uchun suv iste’mol qilish m iqdorlari kund an -k u n g a ortib borm oqda va keyingi yillarda respublikada bu
k o 'rsatk ich 56-60 m lrd, m 3 ni tashkil qilmoqda. Sug'orish tarm oqlarini, usullari va texnikasini takom illashtirilmaganligi tufayli suvdan foydalanish koeffisienti ju d a past — 0,50 - 0,70 ni tashkil
etadi. Suvdan foydalanish koeffisienti tuproqqa kelib tushgan va suv
m an b aid an olingan suv m iqdorlarining nisbatidir. Tizim ga berilgan
um um iy suv hajm ining 25% xo'jaliklararo, 30% xo'jalik sug'orish
shoxobchalarida isrof bo'ladi. Sug'orish tarm oqlardan suvning tu p
roqqa singib sarf bo'lishi hisobiga tuproqlarni m eliorativ holati
y om onlashib, ularni botqoqlanishi tezlashadi. Ikkinchi tom ondan
har bir gektar ekin maydoni uchun suvning nisbiy sarfi ortib ketadi.
B ularning ham m asi sug'orish tarm oqlarni talabga javob bermasligi
oqibatida kelib chiqadi. T uproqqa singib sarflanayotgan suvning
k o 'p m iq d o ri sizot suvlariga qo'shilib uning sathini ko'tarilishiga
olib keladi, bu esa tuproqlarni botqoqlanishiga va ikkilamchi
sho 'rlan ish ig a sabab bo'lib, sug'oriladigan erlar meliorativ holatini
yom onlashitiradi.
A na shularni hisobga olib suvdan foydalanish koeffisientini va
sug'orish tizim lari foydali ish koeffisentlarini oshirish m aqsadida
quyidagi tadbirlarni amalga oshirish kerak bo'ladi:
-
zarur gidrotexnik inshootlarga ega bo'lish;
tarm oqda uning tuproqqa singib yuqolishini kam aytirish va
yo'qotish;
qishloq xujalik ekinlaridan m untazam yuqori hosil olishni
ta ’m inlaydigan sug‘orishning optimal rejim larini qo'llash;
sug‘orishda suv taqsim lashni m exanizasiyalashtirilgan va avtom atlashtirilgan vositalaridan foydalanish(13-14 rasm );
sug'orish tizim larini fan-texnika yutuqlari asosida takom illashtirish va boshqalar.
I3-rasm. Suv taqsimlash va o ’lchash qurilmasining umumiy
ko’rinishi.
Sug'orish tarm oqlarida suvni tuproqqa singib isrof bo'lishini
quyidagi formula yordam ida aniqlanadi.
14-rasm. Xo’jalik sug’orish tarmog’idan fermer xo'jaligi uchun suv
taqsimlash.(hitovo'e ustroysva) qurilmasi.
netto
bu yerda: Ф к — tuproqqa singib ketgan suvning m iqdori;
rj - sug ‘orish tarm og'ining foydali ish koeffisienti;
Mnetto — mavsumiy sug'orish m e’yori, m 3 /ga.
Topshiriq 1 . Qishloq xo'jalik ekinlarini mavsum davom ida
sug'orish u ch u n 4720 m 3/g a (M nett0) suv kerak bo'lib, sug'orish
tizim ini foydali ish koeffisienti (r|) 0,70 ga teng bo'lsa, suvni
filtrasiyaga isro f bo'lish hajmini aniqlang.
Y echish: suvni filtrasiyaga isrof bo'lishi:
*
= 1 - ° » .7 ? . 4720 = 2023 m 3/ga
0,70
Suvni tu p ro q q a singib ketadigan (filtrasiyaga) sarfini tarm oq
boshidan olingan suv bilan tarm oq oxirdagi farqidan kelib chiqib,
aniqlash h am m um kin.
bu yerda:
Ф|<=Мьгиио-Мпецо>
“ tarm oq boshidagi suvning m iqdori, m 3 /ga.
Mnetto ~ dalaga etib kelgan suvning m iqdori, m 3 /ga.
M b ru tto
D astlab tarm oq boshidagi suv miqdori hisoblab chiqiladi. Buni
(M b ru tto n i) hisoblash uchun tizim ning foydali ish koeffisientiga
bo'lish kerak:
M , n e tto
T o p sh iriq bo'yicha: ‘
brutto
D em ak, tarm oqdagi suvning filtrasiyaga isrof bo'lishi:
Ф к=6743-4720=2023 m 3 /ga. teng ekan.
Topshiriq 2. 16-jadvalda keltirilgan m a’lum otlar asosida sug'o
rish tizim lardagi suv isrofgarchiligi miqdorlarini hisoblang.
16-jadval
Sug'orish tarmoqlarida suv isrofgarchiligini aniqlash uchun
ma’lumotlar.
Ko'rsatkichlar
Sug'orishning um um iy m e’yori (M
netto), m 3/ga
Sug'orish tizim ining Ф.1.К. (ri)
M asala nom erlari
2
3
4
5
6
7
1
4540 7770 7160 8 2 0 0 6750 7830 5620
0,68 0,80 0 ,5 6 0 ,8 5 0 ,9 0 0,82 0,75
1. Sug’orish tarm oqlarida suv qanday yo’l bilan isrof b o ’ladi?
2. Isrof bo'lishga qarshi qanday kurash choralarini bilasiz?
3. Sug’orish tarm oqlaridan suvning isrof b o 'lish in i qaysi formula
yordam ida aniqlanadi?
4. Amaliy m ashg’ulot darsida tarmoqdagi suvning isrof b o ’lishini
aniqlashda nim aga e ’tibor berish kerak?
MINERALLASHGAN SUVNING G'O'ZANI SU G 'O R ISH
UCHUN YAROQLILIGINI (XLOR IONI VA TUZLARNING
UM UM IY SATHI BO'YICHA) ANIQ LASH
Qishloq xo‘jalik meliorasiyasining m uhim vazifalaridan biri bu
ekinlarni sug‘orishda qo‘shim cha sug'orish m anbalardan foydala
nish bo‘lib, ular xissasiga zovur-kollektor, artizan, chiqindi va hokazo suvlar kiradi. Mavjud suv resursalrni etishm asligi hisobiga
xo'jaliklarda zovur-kollektor suvlardan foydalanish hollari ko'zatilm oqda. Ana shu jarayonda bu suvlarning m inerallashganlik darajasi
va uning tarkibini hisobga olish muhim aham iyatga ega.
Sug'orish maqsadida ishlatiladigan suvning sifati uning tarkibida erigan tuzlarning m iqdoriga bog'liq bo'lib, g 'o 'z a va boshqa
ekinlarini sug'orishda, uning miqdori odatda 3-4 g/ / dan ko'p
bo'lmasligi kerak.
Tarkibidagi tuz m iqdoriga qarab m ineral suvlar quyidagi 4
guruhga bo'linadi (N .G . M inashina bo'yicha).
1. M inerallashmagan -(chuchuk) tarkibida tuz m iqdori
2 g/ /
dan kam.
2. Kuchsiz m inerallashgan - tarkibida tuz m iqdori 2-4 g/ / .
3. O ’rtacha m inerallashgan tarkibida tuz m iqdori 4-8 g/ / .
4.
K uchli m inerallashgan tarkibida tuz miqdori 8-16 g/ /
undan k o ‘p.
T u p ro q n in g mexanik tarkibiga va suv-fizik xossalariga ko'ra
foydalaniladigan suvning ruxsat etiladigan minerallashganligi turlichadir. Z aru ratd an kelib chiqib, yengil mexanik tarkibli tuproqlarni
yuqori m inerallashgan, o'rtacha va og'ir m exanik tarkibli tu p ro q
larni esa kam m inerallashgan suv bilan sug'orish m a’quldir. Suv
ning yaroqliligi faqat tuzlarning um um iy miqdoriga bog'liq b o 'lmay, balki ularning tarkibiga ham bog'liq. Shu sababdan sug'orishga berilgan suvning yaroqliligini aniqlashda suvda oson eriydigan (zararli) tuzlarning salm og'ini hisobga olish kerak. Xlorli
tuzlar g 'o 'z a u chun ancha zararli bo'lib, uning miqdori 1 I suvda
1,0 g d an oshm asligi kerak. O ’simlik uchun xlorli tuzlar sulfatli
tuzlarga qarag an d a zararlidir.
S u g 'o rish uchun foydalaniladigan suvning tarkibida xlorli
( N a C / ) karbonatli (Ыа 2 СОз) va bikarbonatli (N a H C 0 3) tuzlar
k o 'p u chraydi va ularga alohida e ’tibor berm oq kerak.
Suvning tarkibida N C O 3 ning miqdori 0,5 g/1 gacha bo'lsa,
ulardan sug 'o rish da bem alol foydalanish m um kin, agar 0,5 g/1 dan
k o'p b o 'lsa, bunday suvlarni tarkibi foydalanishdan oldin yaxshilantiriladi.
Q ishloq xo'jalik ekinlarini sug'orishda foydalaniladigan suv
ning yaroqliligi uning tarkibidagi natriyli tuzlar (N aC / , N a 2 S 0 4)
va gips (C a S 0 4 )ning m iqdorlari bilan ham belgilanadi. Sug'orish
uchun foydalaniladigan suvning yaroqliligini aniqlash uchun undagi
xlor ioni va tuzlarning um um iy m iqdorlarini bilish kerak. Suvning
m inerallashganligi bo'yicha yaroqliligi N .G .M inashina taklif etgan
quyidagi form ula yordam ida hisoblanadi:
V-(C, - C 2) - g - x
*
bu yerda;
M
~ suvning ruxsat etiladigan minerallashganligi, g / 1 ;
V — tuproq namligi (hisobiy qatlam uchun), mm;
C] — tuproq eritm asining dastlabki konsentrasiyasi, g/ / ;
C 2 —tuproq eritm asining hisobiy davr oxiridagi konsen
trasiyasi, g / / ;
g -- hisobiy davrda sizot suvlarning bug'lanishga sarf
b o 'lish miqdori, mm;
x — sizot suvlarning m inerallashganlik darajasi, g / / ;
M — mavsumiy sug'orish m e’yori, mm.
va
Topshiriq 1. Quyidagi m a’lum otlar bo'yicha suvning sug'orish
uchun yaroqliligini aniqlang:
- hisobiy qatlam qalanligi (h) — 0 , 6 m;
- tuproqning hajm massasi (d) — 1 , 1 t / m 3;
- tuproqning chegaraviy dala nam sig'imi-og'irlikka nisbatan 2 2 , 0 %;
- tuproqning mavsum davomidagi namligi-dala nam sig'imining 78%;
- tuproqdagi xlorning dastlabki miqdori (C i)— 0,030 %;
- tuproqdagi xlorning mavsum oxiridagi m iqdori (C 2 ) — 0 , 1 0 %;
- mavsum davom ida sizot suvlarning bug'lanishi — 3450 m 3 /ga;
-
sizot suvining xlor ioni bo'yicha minerallashganJigi (X) — 0,30 g/1 ;
mavsumiy sug'orish m e’yori (M ) ~ 4900 m 3 /ga.
Yechish: Dastlab tuproqning hisobiy qatlam dagi o 'rtach a n am
lik sathi (%) aniqlanadi va u quyidagi tartibda am alga oshiriladi:
2 2 ,0 - 1 0 0 %
x - 78%
tenglashtirishdagi x ni В ga almashtiramiz:
л = 2 3 ± 2 ! = 17%
100
Shu nam likka (B) teng bo'lgan suvning m iqdori (V) quyidagi
formula yordam ida aniqlanadi:
V= 1 0 0 h d B ,
bu yerda: V - suvning miqdori;
h — hisobiy qatlam, m;
d — tuproqning hajmiy massasi, t / m 3.
V=100-0 , 6 1,30 17,0=1326 m 3/ga yoki 132,6 mm.
Demak, 10nv3 suv 1 gektarda 1 m m ni tashkil etishidan kelib
chiqib uni mm ga aylantiramiz va 1326 m 3 suv 1 gektarda 132,6
mm ni tashkil qiladi.
Tuproqning o'rtacha namligi va xlor m iddoriga asolanib o 'rg anilayotgan m uddat boshidagi tuproq eritm asining konsentrasiyasi
(C /) aniqlanadi.
_
Л, 1000
0,030-1000
, ^
• C . = —-------- = ----------------= l,7 6 g //
В
17,0
O ’rganilayotgan m uddatning oxirida tu p ro q
konsentrasiyasi (C^) quydagicha bo'ladi:
„
Aj ■1 0 0 0
0 ,0 1 1 0 0 0
n c o ,,
C , = —--------- = ----------------= 0 , 5 8 e / /
2
В
17,0
6
eritm asining
X lorning dastlabki va vegetasiya oxiridagi (C] va C 2) qiym atlarini bilgan holda, tuproqning o'rtacha namligida xlorning yo‘l
qo'yiladigan o ‘sishi aniqlanadi:
V ( C r C 2)= 132,6-(1,76-0,58)=156,4 g/m m
Sizot suvlarning xlor ioni bo'yicha minerallashganlik darajasi;
(X) 0,30 g/ / bo'lganda mavsum davomida bug'lanishi 3450 m 3 ga
yoki 345 m m ga teng. Shu hisobda tuproqqa fo'plangan xlor
miqdori qo'y id agicha hisoblanadi:
С I =d-x=345x0,30=103 g/m m
Ana shu m a ’lum otlar asosida sug'orishga beriladigan suvning
m inerallashganligi bo'yicha yaroqliligi hisoblab chiqiladi:
1
_ V- ( C, - C J g - x _ 132,6 -( l,7 6 - 0 , 5 8 )-1 0 3
490
M
S ug'orishda foydalaniladigin suvning um um iy minerallashganlik darajasining y o 'l qo'yiladigin qiymatini (g/ / ) xlor ionining
aniqlangan konsentrasiyasi bo'yicha quydagi shkala yordamida
topish m um kin (17-jadval). Suvning xlor bo'yicha yo'l qo'yiladigan
konsentrasiyasi 0,19 g/ / bo'lib, um um iy minerallashganliknm g
chegaraviy m iq dori 2 , 2 g/ 1 teng bo'ladi (shkalaga qarang)
Topshiriq: 18-jadval m a’lum otlaridan foydalanib, sug’orishga
berilayotgan suvning minerallashganlik darajasini aniqlang.
1 7-jadvai
Ekinlarni sug’orish uchun ishlatiladigan suv tarkibidagi xlorni yo'l
Xlor b o 'y ic h a
kontsentratsiya
Quruq qoldiq
Xlor b o ' yich a
kontsentratsiya
Quruq q old iq
1
1
0 ,0 6
Xlor va quruq qoldiq kontsentrats, g / /
S
3
4
5
2
6
7
0,08 0,10 0,12 0,14 0,16 0,18 0,20
9
0,22
0,50
0 ,2 6
0,75
0,28
1,0
0,30
1,2
0,32
1,4
0,34
1,6
0,36
1,8
0,38
2,2
0,40
2,6
0,42
3,8
4,4
5,0
5,6
6,2
6,8
7,4
8,0
8,7
K o'rsatgichlar
Topshiriq: 18-jadval m a’lum otlaridan foydalanib, sug’orishga
berilayotgan suvning m inerallashganlik darajasini aniqlang.
18-jadval
Sug'orishga beriladigan suvning m inerallashganlik darajasini
___ _____________ aniqlash uchun m alum otlar____________________
К о' rsatgichlar
Tuproqning hisobiy qatlam
qalinligi (li), м
Tuproqning xajmiy masofasi
(d ),
Masala nomeri
0,7
0,8
1,1
0,9
1,38
1,37
1,36
1,40
1,42
1,48
24,2
23,6
22,8
24,9
2 1 ,0
23,2
71,0
73,3
77,5
65,6
75,4
72,0
0,008
0 ,0 1 0
0 ,0 1 1
0,028
0,033
0,034 0,043 0,052 0,036
3600
3260
2400
2620
2230
3330
0,36
0 ,2 2
0,30
0,37
0,34
0,39
7000
4500
6400
7260 7500
7300
1,0
0,8
t/ m 3
Tuproqning chegaraviy data
nam sig'imi (HB), og'ir.
nis,%
Tuproqning o'rtacha namligi
(В), HB, nis, %
Xlorning dastlabki miqdori
(C,) %
Mavsum oxirida tuproqdagi
xlor miqdori (C7), %
Sizot suvning bug'lanishi (g)
м3/йа
Sizot suvning mirerallashganligi (X) , g/a
M-mavsumiy sug'orish
me’yori
0,013 0,014 0,009
1.
2.
3.
Qanday suvni minerallashgan suv deb aytiladi?
M inerallashgan suvning yaroqliligi qaysi usul bilan aniqlanadi?
Suvning tarkibida qancha g/1 tuz eritm a b o 'lsa , g’o 'z a va
boshqa ekinlarni sug’orish m um kin?
S U G 'O R IS H G ID R O M O D U L I G R A FIG IN I T U Z IS H
Ekinlarni m o'tadil sug'orish rejimi va suvga bo'lgan u m um iy
talabiga aniqliklar kiritish va sug'orish tarm oqlarining suv o'tkazish
qobilyatini hisoblash maqsadlarida sug'orish gidrom oduli grafigi
tuziladi.
Sug'orish gidrom oduli (q)-bu bir gektar m aydonga 1 sekunda
beriladigan litr hisobidagi suv m iqdori b o 'lib , u quydagi form ula
yordam ida hisoblanadi:
Tfl
d = ---------- / / s.g a ,
8 6 ,4 -t
bu yerda: q- sug'orish gidrom oduli; / ,/s ga
m -sug‘orish m e ’yori, m 3 /ga:
t-su g ‘orishning davomiyligi, kun.
Ayrim ekin turi
quydagicha aniqlanadi:
uchun
keltirilgan
sug'orish
gidromoduli
1 / s .g a ,
aл = —a m— - H
86,4 /
6
m yerda: a-ayrim ekining turi.
m -shu ekining sug'orish m e’yori, m 3 /ga:
t-sug‘orishlarning davomiyligi, kun.
Agar sug'orishlar kecha-kunduz amalga oshirilsa, unda form uladagi 86,4 ning o 'rin g a 3600 n t sonini qo'yish kerak bo'ladi. Bu
yerda: n t - bir kundagi sug'orish davomiyligi (soat hisobida).
Sug'orish gidrom oduli grafigini tuzish uchun ferm er xo'jaligidagi barcha ekinlarning sug'orish rejimi vedom osti tuzilishi kerak.
Sug'orish vedom osti iqlim mintaqalari va gidrom odul rayonlar
bo'yicha tavsiya etilgan O ’zPITlning hisobiy sug'orish rejimlari
asosid tuziladi (19-jadval).
Jadvalda (19-jadval) keltirilgan sug'orish gidro-m oduli kattaliklarini m illim etrli qog'ozga o'tkaziladi. Bunda ordinata o'qiga
sug'orish gidrom oduli kattalikJari ( 1 sm - 0 , 1 //s.g a ) va absissa
o'qiga vaqt kattalikJari (1 mm - 1 kun) joylashtiriladi. Agar bir
necha ekinlarning sug'orish muddatlari bir-biriga to 'g 'ri kelib qolsa,
shu ekinlarning sug'orish gidromodullari jam lanadi va grafika
ko'rsatiladi.
Ekinlarni aynan hisobiy sug'orish rejimlariga ko'ra tuzilgun
sug'orish gidrom oduli grafigida sug'orislilar orasida bo'sh vaqtlar
bo'lib qolgan va ayrim hollarda suvga bo'lgan talab kam, boshqa
hollarda haddan tashqari ortib ketgan. Bu esa o 'z vaqtida sug'orishlarni o'tkazishni, sug'orish tizimidan foydalanishni m urakkablashtiradi, suvdan foydalanish koeffisenti kamayib ketadi. Shu sababdan
bunday sug'orish gidrom oduli grafigi tabaqalashtirilm agan deyiladi
( 1 -grafik).
1400___________________________________________ 2.VII
8.VII ___ 5Л/И ____
1200______________________________________________12.VII
17. VII _________
26.VII ______
1000________________________________________________ 20.VII
1000
27.VII
3.VIII
29.VII
6
Sug'orish gidromoduli I /s.ga
19-jadval
6________ 14_______ 2.6
0.26
14. V II ___ 6________ 9________ 2.3
23.VII ___ 6________ 9________ 1.9
6_______ 1.9
0.19
Sug‘orishlar- jSug'orish т е ’уопГ Sug'orish muddati______Sug'orishlaming
Sug'orish
|
Sug'orishlar
ning tartib soni j
mVga
; -dan
j -gacha
o'rtacha kuni
davomiyligi, kun jorasidagi davr, kun
____ Ekinlarini sug'orish rejimi vedomosti va sug'orish gidromoduli kattaliklari. _ ________
0.2
0.1
S u g 'o rish tarm oqlaridan t o ‘g ‘ri foydalanish va sug‘orishni
to ‘g ‘ri tashkil etish m aqsadida bunday gidrom odul grafiklari
tabaqalashtiriladi.
S u g 'o rish gidrom odul grafigini tabaqalashtirish ferm er xo'jaligidagi asosiy ekinlarni sug'orish m e’yorilari, sug'orishlar orasidagi
davri, m uddatlari va davomiyligiga ayrim o'zgartirishlar kiritish
yo'li bilan amalga oshiriladi. Bunda g‘o ‘za uchun sug'orish
m ud d atlarin i 7-15, beda uchun 4-16 kungacha o'zgartirilishiga ruxsat etiladi. Sug'orishlarning o 'rta c h a kuniga g'o'za uchun 3-4 kun
ga, m akkajo'xori va beda uchun 4-5 kunga o'zgartirish m um kin.
B unday o'zgartirishlar kiritish tuproqning namligiga sezilarli darajada tasir etm asligi lozim. Ekinlarning sug'orishlar orasidagi davrini
5-7 k u n gacha o'zgartirish yoki qisqartirish mumkin. Xuddi shu yo'l
bilan 19-jadvalda keltirilgan ekinlarning sug'orish rejimiga o 'zgarti
rishlar kiritib, tabaqalashtirilgan sug'orish gidromoduli grafigini
tuzish u ch u n sug'orish rejimi vedom ostini olamiz ( 2 0 -jadval) va u
asosida sug'orish gidrom odulini tabaqalashtirilgan grafigini tuzaladi
( 2 -grafik).
q л/с. га
I
1
1
—
1
5 1
j ..
:I
in
iik 1:
1
1
...
1
Щ
I
AI
0
11 Ш
I
I I
"' ! Г
! i
1
Л IS I
p
I
iil
1
;i •
j 1^
!
|i
i:i
i
i
•mStI
i
ii;
i ,i :
~ i
i j“
i i = !! i i
| ]
/7 Г
I U Ш
rrni —
ТП7
j
i i
i Ц
1=
1
' !1
I ij!
1 '1 !i!
1 ! I -:' .l r+
i1
^ 1i '
/7
Ш
i
a
s
— з
l-grafik. Tabaqalashtirilmagan sug'orish gidromoduli grafigi
.2 ад
§<
tb "~5 •-
Tabaqalashtirilgan
<"4
sug'orish gidrom oduli grafigini tu/ish uchun sug'orish rcjimi vedomosti.
I'
»I —
4«I
:3
'О
;о <
' <N
:О
.5 о
.С js
a *002
О
О
rs
• О
О
О
CN
С
-
s
сi:
О'
№
о
E
ГЧ
о
'сБоо
•о
л(Л
Ec
*a
Я ?1
;гл so <
>
м1
£>
On
*П
а<о
-2
2
3
>
jG
;> "
I Os i $ !
:? !
'3
1)
;о .
CQ
•с
§;
о«
’те1 •
iS
т
2'
: »> >
CXj W
C3/2 Ё
сеX)
-С fl
лс
’П
с ею о
адс
е3л с
<> '
: cK;
>
»I ооrs <
<
: :8
.о
;>;
о -
;!>!
«so » 15;
| гч
q л/с. га
I f-------------M
0J —
....
(‘7
t ..
|
I
mm.
Л II,
!
ll'lllll IIIIIIH
L4
S
J 11 111 1 П 111 I
aprel
may
f
I! j 1; 1!,
I
1 j ij ■' '!
Щi II
. . i i _i i
j Г : ■■ ■ , TTTH 1T
—*
Jjj! ii■:■- .;: i iilj
i ;i! _L.i I
I
11 n r J
r
iyun
:!ii
7
1 1
li
* 14
iyul
n
avgust
111! II
I птpT M■.• T T; TIf1 —
(s
1 В 11!
J
sentyabr^
2-grafik. Tabaqaiashtirilgan sug‘orish gidromoduli grafigi
Tabaqalashtirilgan sug‘orish gidromoduli ferm er xo'jaligi dalasidagi ekinlarni sug'orishga beriiayotgan suvni deyarli bir hil
m iqdorlarga keltirishga va sug'orish tarm oqlari F .I.K ini oshirishga
im kon beradi. Shuningdek, bu yerda:n suv m anbai rejimini ham
xisobga olishimiz kerak va lozim bo'lsa ayrim tuzatishlar kiriladi.
M isolda sug'orish gidromoduli grafigining eng k o'p qiymati
Qmax =0-83 //s .g a va eng kam qiymati qmin =0.36 //s .g a ekan. Bu
qiy-m atlar sug'orish kanallari suv o'tkazish qobilyatm i loyixalashtirish uchun ham lozim dir. Sug'orish gidrom oduli asosida ferm er
xo'jaligi bo'yicha talab qilinayotgan umumiy suv m iqdorini aniq
lash mum kin:
QHTmax = qm« -f , / / s,
bu yerda: qmax- keltirilgan sug'orish gidrom odulining eng ko'p
qiym ati, / /s,ga.
F - barcha ekin maydoni, ga.
1. Sug’orish gidromoduli grafigi nima?
2. G idrom odul grafigini tuzishda nim alarga e’tibor berish kerak?
3. Sug’orish rejimi vedom ostida qaysi ekinlar kiritiladi?
4. Tabaqalashtirilm agan va tabaqalashtirilgan gidrom odul grafigi
deganda nim ani tushunasiz?
EGATLAB S U G 'O R IS H TEX N IK A SI E L E M E N T L A R IN I
H IS O B L A S H .
Qishloq xo'jalik ekinlarni egatlab sug‘orishda sug'orish sifati
egatga beriladigan suvning m iqdori, egat uzunligi, egat chuqurligi,
egatning kengligi, dalaning nishablik darajasi va suvchining m ahoratdan kelib chiqib aniqlanadi.
Egatlab sug’orishda tuproqning nam lanish dinam ikasi m uhim
ko’rsatkich bo’lib hisoblanadi va nam likning harakati quyidagi
rasm da ko’rsatilganicha kechadi(15-rasm ).
D ehqonchilik am aliyotida tuproq satxinidan sug‘orish usuli
(egatlab, pol olib bostirib) juda keng tarqalgan b o ‘lib, m uhim ahamiyatga egadir. Sug‘oriladigan dalaning o ‘lcham i sug'orish tizim ining joylashishi va dalaning tekisligiga bog‘liq b o ‘ladi. Joyning
nishabligiga ko‘ra muvaqat sug'orish tarm oqlari k o ‘ndalang yoki
b o ‘ylam a sxemalarda joylashtiriladi. Shunga k o ‘ra daladagi o ‘q
ariqlar, m uvaqat tarm oqlar, ular orasidagi m asofalar va suv sarfi xar
xil bo'ladi.
15-rasm. Egatlab sug’orishda tuproqda namlikning harakati:
a-engil mexanik tarkibli tuproqlarda; б-o'rtacha mexanik tarkibli
tuproqlarda; в -og’ir mexanik tarkibli tuproqlarda.
E gatlab sug'orish texnikasi elementlariga egatning uzunligi,
egatdagi suvning m iqdori, egatni jihozlash, qator orasining kengligi,
egat chuqurligi kabi ko‘rsatgichlar kiradi. Sug'orish texnikasi elem entlarning n o to 'g 'ri tanlanishi tuproqning ortiqcha nam bilan
ta ’m inlanishini yoki yetarli darajada nam bilan ta ’m inlanmasligiga,
o 'g 'itlarn in g yuvilib ketishi va oqova sarfming ko'payishiga olib
keladi. Shuningdek, suvdan foydalanish koeffisenti va suvchining
ish unum dorligi kamayib ketadi. Shu sababdan sug'orish texnikasi
elem entlarini to 'g 'ri tanlash masalasiga alohida etibor qaratm og'i
zarur.
E gatga oqizilayotgan suv miqdori tuproqning suv o'tkazuvchanligi, nishablik, qator orasi kengligi va egat uzunligiga qarab 0 , 1
dan to 2,5 / / s ga qadar bo'ladi. Egatlarga suv oqizish uchun o 'q
ariq yoki m uvaqqat ariqdagi suv sathi sug'oriladigan dala yuzasidan
5-10 sm baland bo'lishi kerak. Egatlarga suv tarash qog'oz, egiluvchan shlanglar, chim , sifon-naylar yordamiga amalga oshiriladi
(16-rasm ).
H ar bir egatga suv taqsim lash miqdori, qator orasining keng
ligi, egat uzunligi kabi sug'orish texnikasi elem entlari dalaning
nishabligi va tuproqning suv o'tkazuvchanligidan kelib chiqib
(N .T .L ak taev tavsiyalari) tanlanadi (21-jadval.)
16-rasm. O ’qariiqlardan egiluvchan shlanglar yordamida
egatga suv tarash.
2I-jadval.
Egatlab sug'orish texnikasi elem entlari.
______ (Laktaev N .T tavsiyalari).
______________
Joyning
nishabligi
T uproqning
Q ator
Egat Egatdagi Q a to r
Egat
Egatdagi
suv o'tkazuv- orasining uzunligi
suv
orasi
uzunligi
suv
chanligi
kengligi (Le) m m iqdori kengligi (Le), m miqdori
(a), m
(4e) 1/s (a ), m
(qe)
Kuchli
0,6
100
0,5
Yuqori
125
0,25
O ’rtacha
200
0,25
0.01
0,025-0,0075
Yom on
Kuchsiz
Kuchli
Yuqori
200
200
175
275
0,1
0,05
0,75
0,85
325
400
375
225
300
0,5
0,25
0,1
1,5
1,0
0,9
350
425
400
0,5
0,25
0,1
0,9
0.005
0,0075-0,0025
O ’rtacha
Sust
Kuchsiz
Kuchli
Yuqori
0,6
O ’rtacha
Sust
Kuchsiz
0,6
450
450
400
0,5
0,25
0,1
-
450
1,2
600
650
550
0,75
0,35
0,15
0.00175
0,0025-0,0011
Egat uzunligi quyidagi form ula yordamida aniqladi:
Le =\0000 ^ ^ , - m e t r
m -a
bu yerda: Le —egat uzunligi, m.
m - sug'orish m e’yori, m 3 /ga:
qe - egatga suv taqsim lash m iqdori, / / s:
te - egatga suv taqsim lash davomiyligi, m in:
1 0 0 0 0 -o ‘zgarmas son:
' a-qator orasining kengligi, m
Topshiriq 1. q=0,l / / s; t=24 soat, m=900 m 3 /g a ; a=0,9 m, L=?
Dastlab egatga taralgan suvning m iqdorini I /sek dan m 3/soatga
aylantiriladi.
1 sek — 0 , 1 litr
Cf. ,
60 sek — x
60-0,1
6
x = - — -----= - =
1
1
6
.
//m m .
1
m in — 6 litr
60 m in — x x = ^
^ = 360 / / soat. yoki 0,36 m 3 /soat.
1
E ndi yuqoridagi form ula bilan egat uzunligi hisoblab chiqiladi.
le= 1
- 4 ^ = 0 ,36w 3 / so a t 2 4soat = ,
т а
900 m 0,9 m
= 106=110 m etr
0 0 0 0
.M 4 =
810
Egatga suv taqsim lash m iqdori sug‘orish texnikasi elem entlari
ichida m u h im aham iyatga ega bo‘lib, uning qiymati quyidagi
form ula y o rdam ida aniqlanadi:
<?e = l,2 8 - /2 - V /
bu yerda: i-eg at tubining nishabligi:
h-egatning suv to'lish chuqurligi (sm) bo‘lib, u
h=0.6H-2A ga teng.
bu yerda:
0 , 6 -q a to r orasi kengligi, m:
H -egatning um um iy chuqurligi, sm:
A -dala yuzasining tekislanganlik darajasi (loyihaga
nisbatan qancha sm farq qilishi).
D alan in g tekislanganlik darajasi ± 2-3 sm dan ortiq farq qilmasligi kerak. D alaning tekislashdagi farq bo'yicha egatning suv
to iis h chuqurligi turlicha bo'ladi ( 2 2 -jadval).
22-jadavl.
D alaning tekislanganlik darajasiga ko'ra egatning suv to ‘Iish
chuqurligi. (Rijov S.N. malumoti)
Qator orasining
knegligi
Egatning umumiy
chuqurligi, sm
60
90
18
27
Tekislanganlik darajasiga ko'ra
egatning suv to'lish chuqurligi
± 3 sm
± 4 sm
± 5 sm
8
6
7
13
12
11
Topshiriq 2. Agar g 'o 'za qator orasining kengligi 60 sm, sug'oriladigan dalaning bo'ylam a nishabligi 0 , 0 0 1 ga teng bo'lsa va tekis-
langanlik darajasi +3 sm ga farq qilsa, egatga suv taqsim lash m iqdorini hisoblang.
Yechish: 22-jadval m alum otlariga k o ‘ra bunday sharoitda egatga
8 sm qalinlikda suv berish m um kin. Shunga ko'ra egatdagi suvning
m iqdori quydagiga teng:
qe= 1,28 • h • V / =1,28-8 - y j0 ,0 0 l =1,28 • 8 • 0,0316=0,32 / / s .
Egatga suv berish davomiyligi sug'orish m e’yori, egat uzunligi,
qator orasining kengligi va egatga suv taqsim lash m iqdoriga bog'liq
b o iib , u quydagicha hisoblanadi:
0 , 0 0 0 1
m l -a
t, = ------------------ 5— , soat.
3 6 0 0 • qe
O ’qariqning uzunligini topish uchun dalaning enini shu daladagi m uvaqat ariqlar soniga bo'lish y o ‘li bilan aniqlanadi, yani:
„
Bdala
Bo'4 = ----------
nma
bu yerda: В dala — dalaning eni, m;
n ma — muvaqqat ariqlar soni;
Topshiriq 3. Dalaning eni 288 m , g‘o ‘za qator orasining kengT
ligi 0,9 m muvaqat ariqlar soni 3 ta bo'lsa, o'q ariq uzunligi va har
bir o 'q ariqdagi egatlar soni hisoblansin.
Yechish: O ’qariq uzunligi quydagicha hisoblanadi:
B dala
288
K „ = --------- = — = 96 m.
3
D em ak, dalaning eni bo'yicha uchta, har biri 96 m dan b o 'l
gan o 'q ariq olinadi. H ar bir o 'q ariq q a to 'g 'ri keladigan egatlar soni
quydagicha aniqlanadi:
„ < = A i = i i = 1 0 6 la
e
a
0,9
Sug'orish tarmoqlarini joylashtirishning ko'ndalang sxem asida
ariqning suv sarfi 40 / /s, dan va bo'ylam a sxemasida 60 / / s dan
ko'p bo'lm asligi kerak, aks holda suvchi undan unum li foydalana
olmaydi.
Topshiriq 4. S ug'oriladigan dalaning uzunligi 480 m , eni 240
m , g ‘o ‘zani sug'orish m e ’yori 1 0 0 0 m3/ga va har bir egatga taqsim lanadigan suv m iqdori 0,75 / / s, qator orasi 90 sm , sug'orish 2
k u n d an ortiq davom etm asligi kerak bo'lsa, sug'oriladigan dalaning
m aydonini va egat sonini hisoblang.
Yechish: birinchi navbatda sug'oriladigan dalaning m aydonini
hisoblash kerak:
Wma=480-240 =115200 m 2= ll,5 2 ga.
D em ak, m uvaqat ariqqa biriktirilgan m aydon 11,52 ga ga teng.
M azkur dalani sug'orish 2 kundan ortiq davom etmasligini
hisobga olgan holda m uvaqat ariqdan talab etilayotgan suv m iqdori
hisoblanadi:
J
•"
^
= n .5 2 - 1 0 0 0
86, 4 /„
86, 4-2
H ar bir egatga taqsim lanadigan suv m iqdorini 0,75 / / s, deb
olsak bir vaqtda suv taqsim lanadigan egatlar soni quydagicha
aniqlanadi:
n
=
qe
= 89 egat.
0,75
Topshiriq 5. G ’o 'z a dalasining eni 150 m. uzunligi 400 m. su
g'o rish m e’yori 900 m 3/ga. har bir egatga 0,60 / /s. suv taqsim
lanadigan va qator orasi 90 sm ga teng bo'lsa ham da sug'orish 2
k u ndan ortiq davom ettirilishi mumkin bo'lm asa, talab etilayotgan
suv m iqdori va egatlar sonini hisoblang.
1.
2.
3.
4.
T akrorlash uchun savollar:
E kinlarni egatlab sug’orish deganda nimani tushunasiz?
T u p ro q sharoitiga qarab egat uzunligi qancha b o 'lad i?
Egat uzunligi qaysi form ula yordamida aniqlanadi?
Egatdagi suvning m iqdori qaysi formula yordamida aniqlanadi?
Y O M G ‘IRLA TIB S U G ‘O RISH TEXNIKASI
E L E M E N T L A R IN I H ISO B LA SH
Y om g'irlatib sug'orish qishloq xo'jalik ekinlarini sug'orishning
istiqbolli usuli hisoblanib, sug'orish jarayonini to'liq mexanizasiyalashtirishga im kon beradi.
Y om g'irlatib sug'orishda havo harorati 3-4 °S pasayib, nisbiy
namligi 15% dan 40 gacha oshadi, ham da uning ta ’siri 3-4 kungacha saqlanadi. H ar gektar maydonga suv sarfi egatlab sug'orishga
qaraganda 2,0-2,5 marta qisqarib, hosildorlik o'rtacha 15-20%
gacha oshadi. Y om g‘irlatib sug'orishning sifatli o'tkazilishi su g 'o
rish texnikasi elem entlarini to ‘g‘ri belgilash va tanlashga bog'liq. Bu
yerda asosiy om illardan biri yom g‘irlatish jadalligi, yom g‘ir
tom chisining katta-kichikligi va uni tekis taqsim lanishdir(17-rasm ).
17-rasm. G ’o ’zani ikki qanotli yom g’irlatish (D D A -1 0 0 M )
agregati yordamida su g ’orish.
Yomg‘irlatish jadalligi o'rtacha Ro r = 0,004 — 0,1 m m /m in va
kuchayganda R0>r = 2-10 m m /m in, b a ’zan undan ham ko'proq
bo'ladi.
H ar qaysi sharoitda yom g'irning tushish jadalligi uning tu p ro q
qa singishidan kam bo'Iishi kerak. Q achonki m ana shu qonuniyat
saqlab qolingandagina tuproq sifatli nam iqadi. Y om g'irni tuproqga
singishi jadalligi o g 'ir tuproqlar uchun 0 , 1 - 0 , 2 m m /m in., o 'rta ch a
tuproqlar uchun 0 ,2-0,3 m m /m in va yengil tuproqlar uchun 0,50 , 8 m m /m in dan oshmasligi kerak.
Yom g'irni tuproqga singish jadalligi quyidagi form ula orqali
aniqlanadi:
bu yerda: Ro r = yom g'irlatish jadalligi, m m /m in ;
Q — yom g'irlatish mashinasining suv sarfi, //s e k ;
F — yom g'irlatib sug’orilayotgan ekin m aydoni, m 2.
Agrotexnik talablarga ko‘ra 90% yom g‘ir tom chisining dia
metri 2 m m . d an katta bo'lmasligi kerak. Tom chining tushish tez
ligi esa 4-4,5 m /se k ., ayrim holda 8 m /sek ga etish mumkin.
Yomg‘irlatib sug'orishda tom chini dala bo'ylab bir tekis taqsimlanishi m u h im aham iyatga ega. Tom chini bir tekis taqsim lanish
sug'orishni sifatli o'tkazilishini ta ’minlaydi. Shuning uchun ham
yom g‘irlatib su g'o rishda tom chini bir tekis taqsim lanish koeffisenti
ishlab chiqilgan.
Bir tekisda taqsim lanish koeffisienti m a’lum maydonga tushgan o 'rta ch a qatlam dagi yom g'irning ana shunday maydonga tushgan m aksim al sathiga bo'lgan nisbati bo'lib, u quyidagi formula
yordam ida aniqlanadi.
К tek.iaq. = h°'*
,
так
bu yerda: K.e^.taq tom chining bir tekis taqsim lanish koeffisenti:
h0‘rt — m a ’lum maydondagi yom g'ir tom chisining o 'rta
cha q atlam i, mm
hmak — shu maydonga tushgan eng ko'p m iqdori, mm.
T om chining bir tekisda taqsimlanish koeffisienti 0 ,7 -0 , 8 atrofida bo'lishi zarur.
Y om g'irlatib sug'orishda sug'orishnig qanday darajada o'tganligini belgilovchi ko'rsatgichlardan biri bu meteorologik om illarni
(suvning bug 'lanish va shamol ta ’sirida isrof bo'lishi) keskinlik yoki
kuchayish koeffisentidir. Meteorologik faktorlarni oshib borishi
bilan suvning bug'lanishi va shamol bilan yo'qotilishi ham ortib
boradi (23 jadval).
23-jadval
Suvning bug‘lanishi va shamol ta ’sirida isrof boMishi
Yomg’irlatish
mashinalari
D M -454-I00
“Fregat”
D M -454-70
“ Fregat”
DK Sh-67
“Voljanka”
D D A -100 Ma
Uzoqqa suv otar
mashinalar
Xisoblash
formulalari
.
E=0,206
F 0,81
E=0,512
F 0,65
E=2,26
F 0,54
E=0,35
F 0,82
E=8,75
F 0,22
Meteorologik omillarni kuchayish
koeffisenti
20
40
140
60
80
100
120
2,4
8,7
10,1 11,4
5,7
7,2
4,1
3,6
5,7
7,4
8,0
10,3
11,6
12,9
11,4
16,6
20,6
24,1
27,2
30,0
32,6
4,1
7,2
10,6
12,7
15,9
17,7
20,1
16,9
19,7
21,5
22,9
24,1
25,1
26,0
M eteorologik omillarni kuchayish koeffisenti quyidagi form ula
yordam ida aniqlanadi:
f=t - ( 1 - 0 , 0 1 - ot) - ( v + 1 ),
bu yerda: f — meteorologik om illarni kuchayish koeffisenti:
t — havoning harorati, °C;
a — havoning nisbiy namligi %;
v - shamolning tezligi m /sek.
Topshiriq 1. “Voljanka” m ashinasi bilan yom g‘irlatib su g 'o
rishda bug'langan va shamol t a ’sirida isrof bo'lgan suv sarfini hi
soblab chiqing: t = 25°C.
<x=40%
y= 5 m /c
f= t (1-0,01 - a ) - ( y+ 1 ) = 2 5 - (1-0,01 • 40) • (5 + l)= 1 0 0 .
Endi 23-jadvaldan foydalanib m eteorologik om illarni kucha
yish koeffisienti 1 0 0 ga teng bo'lgan sharoit uchun suv isrofgarchiligi topiladi.
D em ak, “ Voljanka” m ashinasi ana shu sharoitda ishlaganda
sug'orish m e’yorini 27,2% ni isrof b o 'lar ekan.
Quyidagi m a’lum otlardan (24-jadval) foydalanib “ F reg a t” va
D D A -100M A mashinasi bilan yom g'irlatib sug'orishda bug'langan
va sham ol ta ’sirida isrof bo'ladigan suv sarfini hisoblang.
24-jadval
Suv isrofgarchiligini aniqlashga doir m a’lum otlar
Ko'rsatgichlar
Havoning harorati,°S
Havoning nisbiy namligi, %
Shamolning tezligi, m/sek.
Suv isrofgarchiligi, %
Masalalar
1
2
30
35
7
36
30
9
-
-
3
25
40
10
-
Q ishloq xo'jalik ekinlarnini yom g'irlatib sug'orishda m ashina
va agregatlarni bir joyda turib, yom g'irlatish davom iyligi alohida
aham iyatga ega.
“ Fregat” , “ D nepr” D D A -100M A yom g'irlatish m ashinalarining bir vaziyatda turib ishlash vaqti quyidagi form ula yordam ida
aniqlanadi:
г _ 0,61 m-F
<2(\00-Е)’
bu yerda: T —pozisiyada tui ish vaqti, min.
m —sug'orish m e ’yori. m 3 /ga;
F —bir pozisiyada sug'oriladgan maydon. ga;
Q —yom g'irlatish m ashinasining suv sarfi. / /sek
E—bug'langan va sham ol ta’sirida yo'qotilgan suv sarfi. %
Topshiriq 2. Quyidagi m a ’lum otlar asosida D D A -100M A m a
shinasining bir pozisiyada turish vaqtini toping. M =300 m 3 /ga. F =
114 ga; Q = 115 //s e k . E=27 %.
v
^ 0,67-300000-114
•
Yechish: T = —---------------------- rnm. =236 m in=3 soat 56 mm.
115 - (1 0 0 - 2 7 )
H ar bir yom g'irlatib sug'orish mashinasidan unum li foydalanish m aqsadida shu m ashina u ch u n zaruriy maydon hajm i aniqlanm o g 'i lozim . D D A —100MA m ashinasi bilan sug'oriladigan m aydon
hajm i quyidagi form ula yordam ida hisoblanadi:
O t
F = 86,4 • K-K.! • ^ - 2 m
bu yerda: F —m ashinaga berkitilgan maydon, ga;
K—m ashinadan foydalanish koeffisenti;
K j—sutka davom ida ish vaqtidan foydalanish koeffisenti;
Q —m ashinaning suv sarfi, / /sek.:
t n—sug'orishning davomiyligi, sutka;
m — sug'orish m e ’yori, m 3 /ga.
Topshiriq 3. G ’o 'zan i sug'orish m e’yori 300 m 3 /g a, sug'orish
davom iyligi 6 sutka, m ashinadan foydalanish koeffisenti 0,65, ish
vaqtidan foydalanish koeffisenti 0,84 ga va m ashinaning suv sarfi
100 / /s e k ga teng bo'lsa, DD A - 100MA m ashinasi xizmat
ko'rsatad ig an m aydonini aniqlang.
Y echish: F -8 6 ,4 • К • K, •
=
4 7
. 600 =
300
4 7
= 86,4 • 0,65 • 0,84 •
=
m
300
. 2 = 9 4 , 0 ga.
D em ak. D D A -100M A mashinasi 94 ga m aydonga xizmat
ko 'rsatad i.
25-jadval m a’lum otlari asosida “ Fregat” , “ D nepr” va D D A 100M A m ashinalarining turish vaqtini va bitta m ashinaga berki
tilgan m aydonning um um iy hajm ini hisoblang.
“ F regat” yomg'irlatib, cug‘orish m ashinasi uchun yom g‘ir to m chisining o 'rtach a tushish jadalligi quyidagi form ula yordam ida
aniqlanadi:
6 0 -g
°'rl
n -i2
bu yerda: Port — tom chining o 'rta ch a tushish jadalligi, m m /m in .:
Q — bitta apparatning suv sarfi, //se k .:
71 - o'zgarm as son (3,14);
£ - oqim ning etib borish m asofasi, m.
25-jadval
lYlashinalarni bir vaqtda yom g'irlatish vaqti va unga birkitilgan
maydonni aniqlashga doir m a’lumotlar
№
Masalalar
Ko'rsatgichlar
1
2
350
300
Sug'orish me’yori (m), m 3 /ga.
82
Bir pozisiyada sug‘oriladigan maydon
78
(F), ga.
115
125
3. Yomg'irlatish mashinasining suv sarfi
(Q), //sek.
27
18
4. Bug'lanishga va shamol orqali bo'ladigan
suv isrofgarchiligi (E) , %
0,80
5. Mashinadan foydalanish koeffisenti (K).
0,75
0,84
0,90
6 .
Ish vaqtidan foydalanish koeffisenti (K|).
7
6
5
Sug'orishning davomiyligi (tK), sutka
Topshiriq 4. Agar bir apparatning suv sarfi 1 / / s .
masofasi 17 m bo'lsa, yom g'irlatish jadalligi aniqlansin.
.
2 .
1
. . . . .
60 Q
60
n -t
3,14-17
1 ,0
...
3
400
76
130
28
0,90
0,76
8
o q ish
.
Yechish: P , = ---- Ц------------ = 0,202w/w/min.
""
Quyidagi (26-jadval) m a’lum otlar asosida “ Fregat” y o m g 'irla
tib sug'orish mashinasi uchun yom g'ir tom chisining o 'r ta c h a
tushish jadalligini xisoblang.
26-ja d va l
№
.
2 .
1
3.
Masalalar
Ko'rsatgichlar
Bitta aparatning suv sarfi (Q). / /sek.
Oqimning etib borish masofasi (I), m.
Tomchining o'rtacha jadalligi (Pn‘rt) mm/min.
1
2
1,1
1,0
16.
-
15
3
0,85
14
-
-
Yom g'irlatib sug‘orishlarda har bir m ashina yoki agregatdan
unum li foydalanish asosiy maqsad qilib qo‘yilm og‘i kerak. M ashina
yoki agregatning bir sm enadagi ish unum dorligi quyidagi formula
rijsh unum = 3,6 • к ■——
m
bu yerda:
unum — m ashina yoki agregatning bir smenadagi ish
unum dorligi, ga;
к — m ashinadan foydalanish koeffisenti;
Q — m ashinaning suv sarfi, / /sek;
t — sm enadagi sug'orish davomiyligi, soat;
m — sug'orish m e ’yori, m 3 /ga.
Topshiriq 5. Agar DD A -100M A m ashinasining suv sarfi 100
I/s. sug'orish m e’yori 300 m 3 /ga, smena davomiyligi 7 soat va m a
shinadan sm enada foydalanish koeffisenti 0,95 bo'lsa, unig sm ena
dagi ish unum dorligini aniqlang.
Yechish: n ish unum. = 3,6 k-
= 3,6 0.95-
= 9 ,5 ga
Dem ak, D D A -100 M A mashinasi bilan sm enada 9,5 ga
m aydonni sug'orish m um kin.
Quyidagi m a ’lu m o tlar asosida (27-jadval) yom g'irlatib sug'orish m ashinasining sm enadagi ish unumdorligini aniqlanng.
27-jadval
Yomg'irlatib sug'orish mashinasining smenadagi ish
unumdorligini aniqlashga doir ma’lumotlar.
№
.
2 .
1
3.
4.
5.
Masalalar
Ko'rsatgichlar
Mashinadan foydalanish koeffisenti (K).
Mashinaning suv sarfi (Q), I /sek.
Sug'orish davomiyligi (t), soat
Mashinaning ish unumdorligi
(I^ish unum )’ Sa
1
2
0,85
0,70
3
0,90
100
110
120
7,0
400
~
350
6,0
7,5
300
“
D D A -100M A m ashinasi bir marta o'tganda hosil bo'lgan
y om g'ir qatlam ini aniqlash ham sug'orishni sifatli o'tkazishda katta
ahahiiyatga ega bo'lib, u quyidagi formula yordam ida aniqlanadi:
,
3 6 0 0 -0
п = — ■—
l-u0
bu yerda: n 1 - yom g'ir qatlam i, mm:
Q - suv sarfi //se k .:
t — sug'orish tarm oqlari orasidagi m asofa, m:
u 0 - m ashinaning ishchi tezligi, m /soat.
Topshiriq 6. D D A -100M A m ashinasining suv sarfi 100 //s .,
ishchi tezligi 410 m /s., va m uvaqat sug'orish tarm o q lari orasidagi
m asofa 1 2 0 m b o lsa, uning bir o'tishda hosil qiladigan suv qatlami
hisoblansin.
J
3 6 0 0 0,1
360
1 2 0 -4 1 0
49200
n = --------------= ----- —
= 0,0073m =7,3 m m /so a t.
Bitta ferm er xo‘jaligi yoki brigada uchun talab qilinayotgan
yom g‘irlatib sug'orish m ashinalarining soni quyidagi formula
a -m
3 6 0 0 -Q ■K 0 -t0 -Tmjk
tj
bur yerda: no — talab etiladigan m ashina soni;
a — ekin m aydoni, ga;
m - sug'orish m e ’yori, m 3 /ga;
Q — m ashinaning suv sarfi m 3 /sek:
ко — m ashinadan foydalanish koeffisenti
to — m ashinaning ishlash vaqti, s;
Tmik — sug'orish davomiyligi, sutka;
tj — yom g'irlatib sug'orish m ashinasining foydali ish
koeffisenti.
Topshiriq 7. Agar sug'oriladigan m aydon 90 ga., o'rtacha
sug'orish m e’yori 500 m 3 /g a., m ashinaning suv sarfi 62 / / s . (0,062
m 3 /s ), m ashinadan foydalanish koeffisenti 0,80 ishlash vaqti 1 2
soat, sug'orish davomiyligi 1 0 sutka va m ashinaning foydali ish
koeffisenti 0,60 bo'lsa, talab qilinayotgan m ashinalar sonini aniq
lang.
Quyidagi m a’lum otlar asosida (28—jadval) ferm er xo'jaligi
uchun talab etilgan yom g'irlatib sug'orish m ashinalarining sonini
aniqlang.
I
28-jadval
Talab etilayotgan mashinalar sonini aniqlashga doir m a’Iumotlar
№
.
2 .
3.
4.
5.
6 .
7.
1
Masalalar
Ko'rsatgichlar
Ekin maydoni (a) ga.
Mashinaning suv sarfi (Q), //sek.
Mashinadan foydalanish koeffisenti (ко).
Mashinaning ishalsh vaqti (t), soat/sutka.
Ekinlarni sug'orish davomiyligi (T™*), sutka.
Yomg'irlatib sug'orish mashinasining foydali
ish koeffisenti. (rj).
8
3
80
350
80,0
0,85
7
0,75
0,80
1
2
70
400
60
300
75,0
0,77
66 ,0
0,72
9
0,70
1.
2.
3.
4.
Y o m g ’irlatib sug’orishning o 'z i nima?
Y o m g ’irlatib sug’orish m ashinalari turlarini ayting.
Y o m g ’irlatib sug’orishga m eteorologik omillar ta'sir etadim i?
B itta ferm er xo'jaligi u ch u n talab etilayotgan yom g’irlatib
su g ’orish m ashinalari soni qaysi formula yordamida aniqlanadi?
T O M C H IL A T IB
S U G ’O R IS H D A SU V SARFINI H ISO B L A SH
T o m ch ilatib sug'orish istiqbolli sug'orish usullaridan biri b o '
lib, suv tanqisligi oshib borayotgan bir davrda uni boshqa sug'orish
usullari bilan bir qatorda qishloq xo'jalik ekinlarini sug'orishda
q o 'llash shu kunning dolzarb masalalaridandir. Hozirgi kunda
dunyo m iqiyosida bu sug'orish usuli keng maydonlarda qo'llanilib,
yuqori hosil etishtirilm oqda.Agarda 1980 yilda dunyo miqiyosida
400 m in g ga ekinzor tom chilatib sug'orilgan bo'lsa, endilikda bu
k o'rsatgich 470 ming gektardan ortib ketdi. Tom chilatib sug'orish
usuli asosan qurg'oqchil va issiq iqlimli — Avstraliya, AQSh, Isroil,
Yangi Z elandiya, Meksika va Tunis kabi m am lakatlarda bugungi
kunda keng qo'llanilib kelinm oqda. Bu usulda bog' va tokzorlarni
sug'orish yuqori samara beradi.
T o m ch ilatib sug'orishda tuproq eroziyasiga chek qo'yilib, suv
isrofgarchiligi m inimal ko'rsatgichga tushadi. Sug'orish m e ’yori
egatlab sug'orishga qaraganda 2,0-2,5 marta qisqaradi. Suvdan
foydalanish koeffisenti 0,85-0,95 ni tashkil etadi. M ehnat harajatjari esa tuproq ustidan sug'orishga nisbatan 90-92%, yom g'irlatib
sug'orishga nisbatan 64-71% kamayadi.
Respublikada yirik bog‘va tokzorlar tashkil etishda bu sug'orish
usuli ayni m uddaodir. Shu bilan birga qatorda har b ir tok ko'chati
va daraxt yonida o'rnatilgan tom chilatish qurilm asi orqali talab
etilgan m e’yordagi suvni o 'z vaqtida berish im koniyati tu g ‘iladi
ham da sug‘orishni keng k o ‘lam da m exanizasiyalashtirish va avtomatlashtirishga erishiladi. Hozirgi kunda respublikaning N am angan
va Jizzax viloyatlarida 200 gektardan ortiq ekinzorlari shu usulda
sug'orilm oqda.
Tom chilatib sug'orishda suv sarfini hisoblash u ch u n uni texnologik elem entlarini, ya’ni sug'orish m e’yorini, sug‘orishning davomiyligini, nam iqtirish hajm ini aniq tuproq-iqlim sharoiti uchun
maxsus o'rganish talab qilinadi.
Sug'orish m e’yori bir gektar maydonga bir m a ita sug'orishda
beriladigan suvning sarfi b o 'lib , u tom chilatib su g'orishda quyidagi
formula yordamida aniqlanadi.
m o=N • Mo m 3/ga
bu yerda: mo — sug'orish m e ’yori, m 3/ga
N — bir gektardagi daraxtlar (toklar) soni
Mo — nom ogram m a yordam ida hisoblab chiqiladigan
sug'orishning elem entar netto m iqdori, m 3 /d o n a.
Topshiriq 1. Agarda nam iqtirish chuqurligi (H ) 0,8 m ., radiusi
(R) 0,9 m ., diam etri (D) 2,0 m bo'lsa, bitta daraxtga va bir gektar
bog'ni sug'orish uchun talab etilgan suv sarfini hisoblab chiqing.
Yechish: Dastlab nom ogram m adan (18-rasm ) foydalanib 1 ta
daraxt uchun talab etilayotgan suv miqdori hisoblab chiqiladi. Bu
ning uchun nom ogram m ani o 'n g burchagidagi kalitdan foydalaniladi.
Sun'orish me’yori, m3
18-rasm. Sug’orish me’yorini aniqlash nom agram m asi.
D em ak m asala bo'yicha namiqtirish chuqurligi 0,8 m.,
ekanligidan kelib chiqib, nom ogram m ani vertikal o ‘qidan 0 , 8 soni
topiladi va uni nam iqtirish radiusi (R = 0,9 m) ga tutashtiriladi,
so‘ngra kalit bo'yicha yuqoridagi radius gorizontalligigacha chiziq
chiziladi va nam iqtirish diam etri 2,0 boig an i uchun (bu 29-jadval
m a ’lu m o tlarid an olinadi) chiziqni Aw = 0 , 2 0 sonli gorizontallik
chizig'i bilan tutashtiriladi va kalit bo'yicha pastga tushiriladi,
oxirgi so n ( 0 , 1 2 ) bitta daraxtga kerak bo'lgan suv sarfmi ifodalaydi.
Ana sh u y o 'l bilan bitta daraxtga kerak bo'lgan suv sarfi hisoblab
topiladi. M asalani echim i bo 'y ich a u 0,12 m 3 yoki 120 litr. Endi 1
ga bog' u ch u n talab etilgan suv sarfi hisoblanib chiqiladi. Agar
daraxtlar orasi 3 m va qatorlar orasi ham 3 m bo'lsa I ga m aydonga
1111 ta daraxt to 'g 'ri kelar ekan. So'ngra bitta daraxtni bir m arta
sug'orish uchun 1 2 0 1 suv kerak bo'lishidan kelib chiqib 1 1 1 1 ta
daraxt u c h u n suv sarfi hisoblab chiqiladi va u quyidagiga teng
bo'ladi:
m 0 = N -M 0 = 1 1 1 1 1 2 0 = 133320 / yoki 133,3 m 3/ga
S u g 'o rish jarayonida 10% suvni bug'lanib ketishini hisobga
olsak, u h o lda sug'orish m e’yori 133 + 13,0 = 146 m 3 /ga.
D em ak , bir gektar bog'ni bir marta sug'orish uchun 146 m 3
suv talab q ilinar ekan.
29-jadval
N om ogram m a bo'yicha sug'orish me’yorini hisoblashda tuproq
namiqishining ko'rsatgichlari, m.
Bog' va
tokzorlar
Mevali
bog'lar
Tokzorlar
Ildizning
rivojlanish
chuqurligi
Qatorlar
kengligi
1-1,5
4-8
0,7 - 1,0
Namiqtirish
diametri yoki
kengligi
2,0 - 2,5
,6 - 1 ,5
2-4
0,6 - 0,9
1,4 - 2,0
0
Namiqtirish bo'yicha
ko'rsatgichlar
Chuqurligi
T opshiriq 2. Nam iqtirish chuqurligi (H ) 0,6 m.; radiusi (R)
0.7 m. nam aqtirish diam etri (D ) 1,8 bo'lsa bitta daraxtga va 1,5
gektar b o g 'n i sug'orish uchun talab etilgan suv sarfmi hisoblab
chiqing.
T o m ch ilatib sug'orishda asosiy e ’tiborni sug'orishlarni o 'tk a
zish m u d d atin i to 'g 'ri belgilashga qaratish kerak. Buni quyidagi
form ula yordam ida hisoblash m um kin:
bu yerda: T — sug‘orishlar orasidagi davr, sutka;
mo — sug'orish m e ’yori m 3 /ga;
Afd — sutkalik o‘rtcha suv etishm ovchilig, m 3 /g a , sut. :
Topshiriq 3. Berilganlar asosida: f = 0,50; m f = 600 m 3 /ga; m
= 146 m 3 /ga; Tf = 30 sutka, nisbiy nam lanish m iqdorini (f),
tuproqni bir tekisda nam iqm aslik koeffisentini (K 2 ), odatdagi
sug'orishda ekinni suvga bo'lgan talabini (Ef), sutkalik o 'rta ch a suv
yetishmovchiligini (Afd) va nihoyat sug‘orishlar orasidagi davrni (T)
hisoblang.
Sug‘orishlarni o ‘tkazish m uddatini to ‘g‘ri belgilash uchun
sutkalik o 'rtacha suv tanqisligi (A£j), tuproq ustida sug'orishda
ekinni suvga bo'lgan talabi (Ef) va tom chilatib sug'orishda
sug'oriladigan m aydonni bir tekisda nam iqm aslik koeffisenti (K u)
alohida hisoblab chiqiladi.
Dastlab bir tekisda nam iqm aslik koeffisenti hisoblab chiqiladi.
Buning uchun quyidagi form uladan foydalaniladi.
К
“
1
1 + (1 + / ) 2
1
1 + 0 + 0 ,5 0 )2
1
1 + 2 ,2 5
1
3 ,2 5
Q 55’ ’
bu yerda (f) ni qiymatini hisoblab chiqish u ch u n / = —
В
form ulasidan foydalaniladi, bunda в -o 'rtach a nam iqtirish kengligi
(m ) (bu jadvalda berilgan); В - qatorlar orasi kengligi (m ). Ikkinchi
odatdagi sug'orishda ekinni suvga bo'lgan talabi quyidagi formula
yordam ida hisoblab chiqiladi.
m,
E f = —— m 3 /ga.sut
Tf
bu yerda: m f- odatdagi sug'orishda m e’yori, m 3 /ga:
Tf — odatdagi sug'orishda sug'orishlar orasidagi davr, sut.
M asalan, bir gektar bog'ni odatdagi sug'orishda 600 m 3 suv
bilan har 30 kunda sug'orib turilsa, u holda suvga b o 'lg an sutkalik
talab quyidagiga teng bo'ladi:
mf
600
E f = —— = ------=
1
Tf
30
2 0
,
m 3 .ga/sut
E ndi sutkalik o 'rtach a suv tanqisligi quyidagi form ula yorda
m ida hisoblab chiqiladi.
Atd = N 0 • Ef = 0,55 • 20 = 11,0 m 3 .ga/sut.;
S h u n d an so‘ng tom chilatib sug'orishda sug'rishlar orasidagi
davr hisoblab chiqiladi:
m
146
T -------- = ------ = 13,0 sut;
11
D em ak, sug'orishlar orasida davr 13 sutka bo‘lib, navbatdagi
sug'orish 14-kun o'tkazilishi kerak.
Topshiriq 4. Quyidagi m a ’lum otlar asosida (f = 45. mf_ = 800
m 3 /.g a , T f = 2 5 sutka m = 200 m 3 /ga) nisbiy nam lanish m iqdorini,
tu proqni bir tekisda nam iqm aslik koeffisentini, odatdagi sug'orishda
ekinni suvga bo'lgan talabini, sutkalik o'rtacha suv tanqisligini va
nihoyat sug'orishlar orasidagi davrni hisoblab chiqing.
T om ch ilatib sug'orishda bog' yoki tokzorni sug'orish uchun
m avjud sug'orish m e’yorining sutkalik sarfi quyidagi form ula
.K m
,
q 1 = --------, m V soat yoki m-ysutka,
ЛГ, t
bu yerda: К — sug'orish vaqtida bug'lanishga ketadigan suv sarfini
belgilovchi koeffisent (1,05-1,1);
K j - tuproq sharoitini belgilovchi koeffisent (qum loq
tup ro qlar u ch u n —1,1 ;qum oq tuproqlar—1,3; soz tuproq
l a r - 1,4);
m - sug'orish m e ’yori, m 3 /ga;
t — sug'orish davomiyligiga, sutka.
Topshiriq 5. Quyidagi m a’lum otlar asosida (K-1,05; K[ — 1,2;
m —200 m 3; t — 13 sutka) tom chilatib sug'orish tizim ining suv
sarfini hisoblang.
w
,
K -m
1,05-200
Y echish: q 1 = --------, = -------------- = 13,4 m 3 /sutka.
K x-t
1,2-13
D em ak, tizim ning suv sarfi sutkasiga 13,4 m 3 ekan.
30-jadval m a ’lum otlariga asoslanib, sug'orish tizim ining suv
sarfini hisoblang.
№
1
.
2
.
3.
4.
5.
30-jadval
Tizim ning suv sarfini hisoblashga do ir m a ’lumotlar.
Ko'rsatgichlar
Masalalar
1
2
3
Sug'orish vaqtida bug‘lanishga sarf boigan
1,05
1,1
1,1
suvning sarfi (K)
Tuproq sharoitini belgilovchi koeffisent
1,2
1,3
1,1
(Ki).
Sug'orish me’yori (m). m 3
150
200
250
Sug'orish davomiyligi (t). sutka
14
16
18
Sutkalik o'rtacha suv sarfi (q1) m 3 sutka
-
Bir gektar bog‘ yoki tokzor uchun kerakli tom chilatish
qurilm alarning soni quyidagi formula yordam ida hisoblab chiqiladi:
l
_q_
n ~
, dona,
Я
bu yerda: n — kerak bo'lgan tom chilatgichlar soni:
q 1 — sutkalik o'rtacha suv sarfi: m 3;
q — bitta tochilatgichni suv sarfi. / /so a t.
Quyidagi m a’lum otlar b o 'y ich a (q 1 = 1 3 ,4
m 3 /sutka; q= 7,0 / /so at) zarur miqdordagi tom chilatgichlar sonini
hisoblab chiqing.
Topshiriq
6.
Yechish:
qx
13,4
1 3 400
n = — , = — — = ---------= 1914,2 ta dona.
q
7 ,0
7 ,0
Demak, bir gektar bog‘ uchun 1914,2 ta “ M oldaviya-1” to m
chilatib sug'orish qurilmasi kerak ekan.
Quyidagi berilganlar (q 1=16,7 m 3 /su tk a, q = 5,07 //s o a t)
asosida talab etilgan tom chilatish qurilm alari sonini hisoblang.
1. Tom chilatib sug’orish deganda nim ani tushunasiz?
2. Tom chilatib sug’orishda suv sarfi qanday aniqlanadi?
3. Tom chilatib sug’orish vositalari qaysi fom ula yordam ida
aniqlanadi?
S U G 'O R IS H G A BERILAYOTGAN VA OQOVA SU V
M IQ D O R IN I H IS O B L A SH
S ug'orishga berilayotgan va oqova suv m iqdorini hisoblash
m aqsadida su g'orish tizimlarida maxsus xizmat tashkil qilingan.
Har bir xo'jalik kerakli m iqdordagi suvni o 'z vaqtida olib, uni rejaga asosan taqsim lash zarur. Buning uchun suv o'lchash va taqsim
lash inshoatlariga ham da malakali mutaxassislarga ega bo'lm oq ke
rak.
M uvaqat sug'orish shahobchalariga-o'qariqlarga, almashlab
ekish dalalariga, sholichilik cheklari va pollarga berilayotgan suv
m iqdorini hisobga olish maqsadida italyan olimi C hipoletti tom ondan ishlab chiqilgan trapesiya shaklidagi suv o'lchash asbobidan
foydalaniladi.
C h ip o letti suv o'lchash asbobining (ChSA) ostonasini eni 0,25
m. va 0,50 m . shakli muvaqat sug'orish tarm og'idan o'tayotgan va
sarfi 5- 80 I /s e k gacha bo'lgan suv m iqdorini o'lchash im koniyatini beradi. C h S A - 0,75 m. va boshqalari esa 15-230 //sek .g ach a
bo'lgan suv m iqd orini o'lchaydi.
C h ip o letti (C hSA -0,25; ChSA-0,50; ChSA -0,75) suv o'lchash
asbobi trapesiya shaklida bo'lib, uning asosini ostonasi va suv o 'l
chash reykasi tashkil etadi (19-rasm).
Oqavaga chiqib ketayotgan suvning m iqdorini o'lchash uchun
ingliz olim i T om son ishlab chiqgan va burchagi 90° bo'lgan (TSA90°) suv o 'lc h a sh asbobi ishlatiladi. Asbobning suv o'lchash
qobiliyati h a r sekundda 1-45 litir.
.
19-rasm. Chipoletti suv ulchas asbobi (C h S A -0,50).
1-suv ulchas asbobining ostonasi; 2-asbobning suv о ‘tkazish qismi;
3-ulchash reykasi.
M azkur suv o ‘lchash asboblari sug'orish tarm oqlarida doim iy
yoki k o 'ch m a (bir joydan ikkinchi joyga ko'chirib ishlatiladigan)
holda ishlatiladi.
T om sonning uch burchak shakJdagi suv o'lchash asbobi h iso
blash reykasi va 90° lik bo'rchakdan iborat (20-rasm ).
$00
м3
20-rasm. Tomsonning uch-burchak shaklidagi suv
o lchash asbobi (T S A -9 0 0).
1-asbobning quyi qismi, 2-su g’orish (armog’ining kesimi,
3-suv ulchash reykasi.
Suv o'lch ash asboblarini o ‘rnatish jarayonida uning yonlaridan
va ostidan suv sizib o'tmasligi uchun u tuproq bilan yaxshilab
shibbalanib o'rnatiladi. O’rnatishda undan o'tayotgan suvni erkin
oqib o'tish in i ta ’minlash kerak ( 2 1 -rasm ).
/*
■1 1Уi i i r i g n : 4 Mi П1 Ш. 1
— ——
..III
ilminH
lll
II l l l l i t
it
21-rasm . Suv ulchas asbobining o ‘rnatilishi.
1-sug‘orish tarmog‘i; 2-suvning tezligini muvafiqlashtirish hovuzchasi;
3-suv о ‘Ichash asbobi; 4-mahkamlagich taglik.
Buning uchun qo'yidagilarga e ’tibor berish zarur:
suv o'lch ash asbobini o'rnatishda uni ostki qism ini loyqa bilan
ko'm ilib ketmasligi u ch u n undan o'tayotgan suv sharshara hosil
qilishi kerak.
- shu m aqsadda uni ostonasi tarmoq tubidan 4-5 sm baland
b o ‘lishi kerak;
- suv o'lchash asbobidan 1-1,5 m oldinda oqim ni tezligini sekinlashtirish uchun m axsus hovuzcha qazilishi kerak. H ovuzchaning kattaligi suv o 'lch a sh asbobidan o'tayotgan suvning m iqdo
riga, suv o'lchagichga va sug'orish tarm og'ining nishabligiga
bog'liq. Agar sug'orish tarm og'ining nishabligi qancha katta
bo'lsa, suvning tezligi shuncha katta, shunga m uvofiq sekinlatgichning uzunligi ham katta bo'ladi.
- suv sug'orish tarm o g 'id an hovuzchaga o'tishi bilan sekinlashib
va o'lchagichga yaqin kelishi bilan tezlashishi kerak. Buni to ‘g‘riligini tekshirish u ch u n sug'orish tarm og'idan hovuzchaga kiradigan suvga yengil jism tushiriladi, agar u hovuzchaga kirishda
sekinlashib, suv o'lchagichga etishi bilan tezlashsa, to 'g 'ri
o 'rnatilgan bo'ladi;
- o'lchash asbobi suv yuzasiga nisbatan tik o'm atilishi kerak;
- o'lchash asbobining ostonasi gorizontal bo'lishi kerak;
- reykalar suv o 'lch a sh asbobining oldiga o'rnatiladi. Reykadagi
nol soni o'lchash asbobining ostonasi bilan barobar turishi
kerak;
- suv o'lchash asbobi yog'och taxtaga yaxshilab o'rnatiladi.
Asbobdan o'tayotgan suvning miqdorini hisoblashda har kuni
kuzatish ishlari olib boriladi va mahsus jurnalga qayd etiladi. U nda
2 ta suv o'lchash reykasi bo'lgan hollarda ularning o 'rta ch a ko'rsatgichi olinadi. Reyka b o 'y ich a m a’Iumotlarni olish takroriyligi tar
m oq orqali o'tayotgan suvning xususiyatiga bog'liq bo'ladi. Agar
ariqdagi suv sarfi tez-tez o'zgarib tursa, unda har soatda o'lchash
kerak, suv sarfi o 'zgarm as bo'lganda o'lchashni kuniga 3-4 m arta
o'tk azish kerak.
Suv ulchash asbobidan o'tadigan suvning sarfmi maxsus grafiklar yordam ida ham aniqlash mumkin (3 va 4-grafiklar).
Hisoblashlar o 'tkazishdan oldin suv o'lchash asbobining rey
kasi yaxshilab loyqadan tozalanadi, so'ngra sekinlashtiruvchi hovuzchani ustiga yog'och doska qo'yilib asbobga qaram a-qarshi turib
hisoblash o'tkaziladi.
-
Suvning sarfi, sm.
3-grafik. O stonasining eni 50 sm bo'lgan C hipoletti suv o'lchash
asbobidan o'tayotgan suvning sarfini aniqlash grafigi.
750\
j
i
w
i-
8»
15Q
$
JO
S3
Suvning sarfi, sm.
w
ss
4-grafik. T om son suv ulchash (T S A -9 0 0) asbobidan o'tayotgan
suvni hisobga olish graflgi.
K o'zatish ishlari tugatilgandan so‘ng hisbolash orqali C hipoletti suv o 'lch a sh asbobdan o'tayotgan suvning sarfi hisoblab chiqi
ladi. Buning u ch u n quyidagi form uladan foydalaniladi:
Q = l,&6 - В - H ■s[W ,
bu yerda: Q — o 'lch a sh asbobidan o'tayotgan suv sarfi, m3/sek;
В — o 'lch a sh asbobining ostonasini kengligi, m;
H — asbob orqali o'tayotgan suvning balandligi, m.
Topshiriq: Agar suv o'lchash asbobi ostonasining kengligi 0,50
m bo'lib, u n d an o'tayotgan suvning balandligi 90 mm bo'lsa, har
sekundda o 'lc h a sh asbobidan o'tayotgan suvning sarfini hisoblang.
Yechish:
Q = l , 8 6 B H л /77 = 1,86 0,5 0 ,0 9 - 7 ^ 0 9 -0,025 m 3 /sek.
D em ak, suv o'lchash asbobidan sekundiga 25 / /sek suv oqib
o'tayotgan ekan.
Topshiriq: Asbobdan 25 I /sek suv o'tayotgan bo'lib, sug'orish
m e’yori 800 m 3/g a bo'lsa, bir sutkada necha gektar ekin m aydonini
sug'orish m um kin?
Yechish: D astaw al har minutdagi suv sarfi hisoblab chiqiladi:
1 sek—25 / X=60-25=1500 //m in = l,5 0 m 3 /m in.
60 sek — x. I
1 m inutda 1500 I suv o'tayotgan bo'lsa, 1 soat da:
X=60 1500 =90000 I /so at yoki 90 m 3 /soat.
60 m inut — x. I
1 soatda 90 m 3 bo'lsa, 1 sutkada qancha suv o'tadi?
X=24-90 m 3=2160 m3.
D em ak,
ft,
2160
F = — — = ------- =2,7 ga ekin
m
800
m aydonini sug'orish
m um kin.
D em ak, asbobdan o'tayotgan sutkalik suv bilan 2,7 gektar ekin
m aydonini sug'orish mumkin ekan.
Topshiriq: Quyidagi 3l-jadval m a ’lum otlaridan foydalanib, suv
o'lchash asbobidan o'tayotgan suv m iqdorini (Q) va shu suv bilan
necha gektar ekin maydonini sug'orish m um kinligini aniqlang.
31-jadval
Suv sarfini hisoblashga doir m a’lumotlar_____________
Ko’rsatkichlar
1
1. Suv o’lchash asbobi ostonasining
kengligi (V) m
2. Asbob orqali o’tayotgan suv qalinligi
(H), mm
3. Sug’orish me’yori (m), m3/ga
4. Sug’orish davomiyligi (t), soat
5. Suv sarfi (Q), I /sek.
6 . Sug’orilishi mumkin bo’lgan ekin
maydoni (F), ga
0,25
Topshiriqlar
3
4
0,50 0,75 1 , 0 0
2
80
90
100
800
24
-
700
36
-
900
48
-
-
-
5
1,25
110
125
1000
1 1 0 0
60
-
72
-
-
-
Tom son suv o'lchash asbobidan o'tayotgan suv sarfi quyidagi
formula yordam ida aniqlanadi:
Q = l,4-H2- j H ,
bu yerda: Q — suv sarfi, m 3/sek
H — asbob orqali o'tayotgan suvning sathi, m.
Topshiriq: Tom son (burchak 90°) suv o'lchash asbobidan
o'tayotgan suvning chuqurligi 1 0 sm bo'lsa, 1 sutkada oqovaga
chiqqan suv sarfini hisoblang.
Yechish: Hisoblash quyidagi tartibda olib boriladi:
g = l , 4 - t f 2 - V # = 1 ,4 - 0 ,l 2 -VOJ = 1,4 0,01 0,31 =
= 0 , 0 0 4 4 m 3 / s e k , y o k iA , 4 I /sek
Endi 1 sutkada o ‘tgan suv sarfi hisoblanadi.
lsek-4,4 / .
24 soat yoki 86400 sek, -x
x _ 8 6 4 0 0 4 ,4 = 3 3 i ^ o i yoki 330 m 3/sutka
1,0
Dem ak, 1 sutkada 330 m 3 suv oqovaga chiqib ketar ekan.
1.
2.
3.
4.
C hinoletti suv o 'lc h a s h asbobi bilan suv qanday o'lchalanadi?
Laboratoriya sharoitida Chinoletti suv o 'lc h a sh asbobidan
o 'tay o tg an suv m iqdori qaysi formula yordam ida aniqlanadi?
Tom son suv o 'lc h a s h asbobi tarmoqning qaeriga o 'm atilad i?
Tom son suv o 'lc h a s h asbobidan o'tayotgan suv sarfi qaysi
form ula yordam ida aniqlanadi?
XO'JALIK S U V ID A N FO YDALANISH R E JA SIN I T U Z IS H .
Suvdan foydalanish rejasini asosiy maqsadi xo'jalik sug'orish
tarm oqlardan to 'g 'ri foydalanish, mavjud suv m anbalaridan ekinlarni sug'orishda yuqori sam araga erishish, ularni isrofgarchiligiga yo'l
qo'ym aslik va nihoyat kam mehnat va moddiy xarajatlar evaziga
yuqori ham da sifatli hosil yetishtirish asoslarni yaratishdan iboratdir.
Suvdan foydalanish rejasi ishlab chiqarish moliya rejasi bilan
bir vaqtda tuzilib, uning tarkibiy qismi hisoblanadi. U ning bosh
vazifasi - yerga ishlov berish va o'simliklarni parvarishiga doir ishlar bilan m uvafiqlashtirilgan holda sug'orishni tashkil etish va
am alga oshirishdir.
Suvdan foydalanish rejasini tuzish uchun xo'jalikning yoki m av
jud ferm er xo'jaliklarining 1 : 1 0 0 0 0 masshtabli plani, tuproq m elio
rativ va gidrom odul jih atd an rayonlashtirishning 1 : 1 0 0 0 0 yoki
1:25000 m asshtabli xaritasi, parvarishlanayotgan ekinlar uchun su
g'orish rejimi vedom osti va sug'orish gidrom oduli grafigi asos bo'lib
hisoblanadi. X o'jalik planida sug'orish tarm oqlari, suv olish, o 'l
chash va taqsim lash inshaotlari sug'oriladigan paykaliar chegaralari,
ekinlarning joylashishi tartibi va ularning m aydoni, yo'llar, ixota
daraxtlari, taqsim lagichlarning suv o'tkazish qobilyati va foydali ish
koeffisentlari ko'rsatilgan bo'lishi lozim (22-23-rasM .).
22-rasm. B eton novlardan o'qariq va egatlarga suv taqsimlash
jarayoni
Topshiriq: Quydagi m a’lum otlar asosida xo'jalik suvdan foyda
lanish rejasini tuzib chiqing. Xo'jalik Toshkent viloyati O ’rta C hirchiq tum ani V l-gidrom odul rayonda joylashgan, uning umumiy
maydoni 50 ga va ekinlarni sug'orish rejimi vedom osti 32-jadvalda
keltirilgandek bo'lsin (O ’zP IT I tavsiyasi).
23-rasm. M anbadan fermer x o ‘jaliklariga suv taqsim lash.
Bu m alu m o tlar (32-jadval) asosida xo'jalikda suvdan foydala
nish rejalashtiriladi, yani talab qilinayotgan dekadalik suv m iqdorlari hisoblab chiqiladi (32-jadval). Ekinlarning yuqorida qabul
qilingan su g 'o rish rejimi buyicha har bir dekadada sug'orilishi kerak
bo'lgan m aydoni (F i) quydagicha aniqlanadi:
Z7 _ Fum *
1 ~~7~
”
bu yerda: F u m - ekini um um iy m aydoni, ga
t-h a r bir sug'orishning davomiyligi, sut.
t] —ekinni dekadada sug'orish davomiyligi, sut.
32-jadval
Q ish oq x o ’jalik e kinlarni sug’orish rejimi vedomosti
Ekin turi
G ’o’za
30 ga
Sug’orish
sxemasi va
umumiy
m e’yori,
m 3/ga
1-3-1
6200
Sug’orish
me’yori,
m3/ga
1200
1300
1300
1200
1200
Bug’doy
17 ga
-2 - 1
3600
1
800
900
1000
Makka1 jo’xori
3 ga
5
900
900
4800
1000
1000
1000
900
Sug’orish muddati
-gacha
-dan
11. VI
26.VI
11. VII
25.VIII
11.VIII
l.XI
l.IV
15.IV
30.IV
ll.V
16.VI
l.VII
16.VTII
31.VIII
16.VTII
4. XI
5.IV
19.IV
4.V
1 2 .V
26.V
17.VI
3.VII
2 1.VII
27.V
18.VI
5.VIII
22. VII
Sug’orish
davo
miyligi,
kun
6
n/
7
7
6
4
5
4
5
2
2
2
3
2
T o p sh iriq bo'yicha kuzgi bug'doyning um um iy m aydoni
(Fum ) 17 ga, birinchi-sug'orish davomiyligi 4 kun bo'lsa, noyabrning b irinchi-dekadasida sug'orilishi kerak bo'lgan m aydon quyidagiga ten g bo'ladi:
17
F. = -----4 = \1 g a
’
4
Birinchi sug‘orish m e’yori (M i) 900 m 3/g a b o ‘lganligidan, 17
ga m aydon (F j) uchun talab qilinayotgan suv sarfi quyidagicha
aniqlanadi:
Qum=F r m l= 17-800=13600 m 3.
U m um iy talab etayotgan suv sarfi (Qum) asosida xar sekundda
talab etilayotgan suv sarfi (Q um) qo'yidagicha hisoblanadi.
Q um
13600
1360
л-8 6,4
4-86,4
345,6
= 39,3 / /sek.
Dem ak, noyabr oyining birinchi dekadasining dastlabki 4
kunida 17 ga kuzgi bug'doyni har gektariga 800m 3 m e ’yorida
sug'orish uchun xo'jalikka R -7-2 taqsimlagichi orqali h a r sekundda
39,3 / /sek suv oqib turishi kerak. Bu davrda xo'jalikdagi g 'o 'z a va
m akkajo'xori sug'orilmaydi. N oyabr oyining birinchi dekadasi
dastlabki 4 kunida talab qilinayotgan jam i suv m iqdori (Q „ tum)
quydagiga teng:
um
bug'
mik
g‘o ‘za‘
Qm= Qm + Qnt + Qnt =39,3+0+0=39,3 I /s.
X o'jalik suv taqsim lagich (R -7-2) ning foydali ish koeffisienti
(rj R -7-2) 0,70 ga teng bo'lsa, ko'rsatilgan shu m u d d atd a suv
m anbaidan taqsimlanishi lozim bo'lgan suv m iqdori (Q brum) n >
hisoblash kerak:
um
О
H r-
7-2
um
39 3
= 7 T t r 56’‘ ,/s e k -
0,70
Shunday qilib, noyabr oyining birinchi dekadasi dastlabki 4
kunida
17 ga kuzgi bug'doyni sug'oirsh
u ch u n
R -7-2
taqsim lagichiga 56,1 / / s e k suv taqsimlanishi kerak, bu esa
xo'jalikda dekada bo'yicha h ar sekunda 56,1 litrdan suv oqib turishi
va har bir ekin turining sug'orish rejimini hisobga olgan holda shu
m uddatda zaruriy suv bilan tam inlash im koniyatini yaratadi.
Ana shu hisoblash taritibida ushbu ferm er xo'jaligidagi g 'o 'z a
va makkajuxori uchun dekadalik sug'orilishi kerak bo'lgan ekin
m aydoni, har bir ekin turi uch u n talab qilinayotgan um um iy suv
sarfi, har sekunda talab etiladigan suv m iqdori va b arch a ekinlar
uchun jam i suv sarfi hisoblab chiqiladi (33-jadval).
I
Aprel
о
о
о
C
Mо
о
о
о
о
о
^1- г- о
г-
о
о
о
о
tr,
C
Oо
о
о
о
о
<N о
о
о
о
о
о
о
о
о
Noyabr
-
сз
ьо
-
о
о
о
о
о
о
о
CV о
г-
о
о
со
1Г)
U
O о о о
С
О
о
un
1/"Г o '
со LTi
о
о
о
о о о
о
о
о
о
о
о
о о о
о
о
о
о
со
оС
со
4сГ
о
о
Г"- 40
•“н ГО
о
о о
O
N
Tj- о о
со
аС о
со
о о
м
о
С
О
(U
о
ю
со
е
40
1
1
с*
о
гo'
сз
ьй
<о
1
см S
1 о
о
40
СО
Makkajo’xori
СО
Kuzgi bug’doy
Ekin turi,
sug’orish sxemasi
сз
са
гп
м 1
Ъ сл
о
"оо
о
(N
сч
о
я
а> о
М
ьо
<и
оо
г
л
"
"
0
0
ЬО
N
-*
«
•А
•ь- аГ В.Й “"■
ч
—
» иГ 6 .S
иГ Ё .S
£
в
ЕЁ
£Ё с
£Ё
я э
с
э
3
э
Зи
СУ
о
СУ 8 X
о
а
СУ
СУ
о
СЗ
оо
1)
|
Maydon
i, ga
Ko’rsatkichlar
-
Sug’orish tarm.
va F.I.K.
suv miqdorlari vedomosti.
dekadalik
X o‘jalikda ekinlarni sug‘orish uchun talab qilinayotgan
■
со О о
сз
оО
<
*
■
>
a
о
о
00
Tj-
ле
•—1
Sug’orish
tarmog’i va
F.I.K.
R-7-2
o'
О
о
О О
о
о
о
о
о
CN го
3000
17,3
17,3
25,0
CN
о
о
О
о
о
о
о
о
сч
ГО
2700
4Сл 4©л
vf ио"
о
о
о
о
ш Г".
о
о
о
О
О
о
о
о
о
о
о
гм
ГО
3000
17,3
О
о
о
о
о
о
о
о
о
аьо
4—1
г1—<
0Ы
3)
г*^4' ьс <и
(-С £ .5
е3 е с
СУ
а
сд
40
ГО
о
о
В
4—1
го
евО
Ь
ГО
в
о
о
оо
64,4
92
о
86,8
64,4
30
39000
о
гп
яад
22,3
rO
о
35,4
50,5
О
о
50
о
35,4
зо
о
о
о
О
69,5
Г
Iyun
40
го
о
Jami
-
15300
May
CN 40
Makkajo’xori
Ko’rsatgichlar
М
ос 0 )
\
- иГ 6 е .S
с
£
3
с/ О
30
Maydo
ni, ga
r-
Kuzgi bug’doy
1 -2 - 1
Ekin turi,
sug’orish sxemasi,
me’yori
g’o’za
1-3-1
6200 m3/ga
33-jadvalni davomi.
ro
<N
о
м 0)
ьо (D
и? в .в
а 6
а3 § С 3g> 3 vЛ
О
СУ
СУ СУ
I
о о
о о о о
о о о о
о о о
о
I/O
оС о о о
40
о о о о
v> rs
о ON ON
40 ON
о о о о
о о о о
о о о
чо
ON о
wo
о
о
о
о о о
о
о
о
(N со С"-
о о о о
о
со со
о
40 осо о
40
со
rs
о
-
О
CO
С4-* Осо
fN
о
о
г- О
со ON
со
О
1
Avgust
О
о
|
о
о
40
со
о
о
о
оо
о
о
*л
1
Г)
W0 00
40^
irT
оОС
40л
40 wo
оС
СЧл
40"
со
Ko’rsatgichlar
40
о
ма> <L>
cd
cd
оо ма>
00
ClO м
о
(D
го'" 00
гя"" 0 0
гя''~ 00
(-U S .S
е3 3a
- Рч Ё .9
- Рн Ё6 .S
6 Ё
3 а с ас JW
3 Ё ас
3Е Ё о с
Z
а
СУ
а
а а
Maydo
ni, ga
о О о
оС О
Cd
о-
о
Ю
со
*Ьо
00
1
со
1
m
е
о
о
(N
00
<*Ч
1
(N в
1 о
о
40
со
|
40
а
Makkajo’xori
CN
1 О
С**1* г~o'
cd
а
ы
Kuzgi bug’doy
1
Ekin turi,
sug’orish sxemasi,
m e’yori
Ъ
Sug’orish tarmog’i va F.I.K.
33-jadvalni davomi.
CO
cd
00
ся
W0
В
о
о
00
Tt*
S
cd
>“ 1
Suvdan foydalanish rejasining bajarilishi doim nazorat qilib
borilishi kerak. Bunda asosiy ko'rsatgichlardan biri, bu suvdan
foydalanish koeffisientidir. Suvdan foydalanish koeffisienti (SFK )
xar 5-10 kun, oy yoki mavsum davri uchun aniqlanadi. Sug'orish
texnikasi elem entlarining n o to ‘g ‘ri tanlanishi, suvni ch u q u r qatlam lariga singib isrof bo'lishi va oqovaning ko'payish oqibatida SFK
pasayib ketadi, bu tuproqning m eliorativ ahvolini yom onlashuviga
olib keladi.
Am alda SFK 0,9-1,1 ga teng b o isa xo‘jalikda suvdan yaxshi
foydalanilayotganligini ko'rsatadi. SFK quydagi form ula yordam ida
aniqlanadi:
bu yerda: Wa-dekada davomida am alda sug'orilgan m ay d o n , ga
Wh- dekada davom ida beriladigan suv bilan sug‘orish
m um kin bo'lgan hisobiy m aydon, ga
M asalan, dekadada berilgan suv bilan sug'orish m um kin
bo'lgan m aydon 1 0 0 ga bo 'lib , am alda shu suv bilan 80 ga yer
sug’orilgan bo'lsa, suvdan foydalanish koeffisienti
80
S F A ' = — = 0 ,8 0 ni tashkil qiladi, yani taqsim langan
suvning
2 0
%i isrof bo'lgan.
1.
2.
3.
4.
Suvdan foydalanish rejasini tuzishda nim alarga e'tib o r berish
kerak?
Ekinlarni sug’orish rejim i vedom ostida qaysi k o 'rsa tk ic h la r
o ’rin oladi?
Suvdan foydalanish rejasi qaysi m uddatga tuziladi?
Dekadalik suv sarfi nima?
S U G ‘O R ILADIG AN DALANING S U V
B A L A N SIN I AN IQ LA SH
T uproqlarning meliorativ holatini yaxshilash m aqsadida ekin
dalasiga kiradigan va undan chiqib ketayotgan suv m iqdorini tartibga solish, ham da doimiy nazorat qilib turish m aqsadda sug'orila
digan dalaning suv balansi o'rganiladi.
Sug'orilayotgan dalaning suv balansini, y a’ni er usti, sizot va
tu p ro q osti suvlarning balansini aniqlash tuproq unum dorligini
oshirishga qaratilgan m eliorativ tadbirlarni ishlab chiqishning negizi
hisoblanadi. Dalaning suv balansi m uhim aham iyatga ega b o ‘lib,
yerlarning meliorativ holati k o ‘p tom ondan unga b o g iiq bo'ladi.
Suv balansi muayyan davr u ch u n tuzilib, dekadalik, oylik, yillik va
k o ‘p yillikka bo'linadi.
S ug‘oriladigan dalaning suv balansini um um iy ko'rinishda
quyidagicha ifodalanadi:
dW = IW kr - EWchq
bu yerda: dW — tuproqning hisobiy qatlamidagi suv zahirasining
o'zgarish, m 3 /ga;
£W kp — tuproqning hisobiy qatlamiga kelib tushadigan
suv m iqdori, m 3 /ga;
! W chq - tuproqning hisobiy qatlam idan bo'ladigan suv
m iqdori, m 3 /ga.
Balans davri oxiridagi
form ulaga ko'ra aniqlanadi:
suv
to'planish
m iqdori
quyidagi
W 0 =Wb±dW,
bu yerda: Wb — daladagi suvning boshlang‘ich m iqdori, m 3 /ga.
Suv balansning kirim qismi quyidagi
jam lan ad i va form ula yordam ida aniqlanadi:
om illar
ishtiroqida
SW kr= P + M + 0 (a )+ 0 ’,
bu yerda: P - atm osfera yog'inlari hisobiga suvning to ‘planishi,
m 3 /ga;
M —'m avsum iy sug'orish m e’yori, in 3 /ga;
Ф (а) — sug'orish tarm og'idan suvning tuproqqa singib
yo‘qolishi, m 3 /ga;
O ’ — yer osti suvlarning kelib qo'shilish m iqdori, m 3 /ga.
Suv tuproqdan har xil sabablar orqali chiqib ketadi va
balansning chiqim qismi quyidagi formula yordam ida aniqlanadi:
2 We|1q=Ei+E2+£D+0,
bu yerda: Ej — tuproq yuzasidan bo'ladigan bug'lanish, m 3 /ga;
E 2 — o'sim liklar transpirasiyasiga sarflangan suv, m 3 /ga;
ZD — zovurlar orqali b o ‘ladigan suv sarfi, m 3 /ga;
О — yer osti suvlarining oqib chiqib ketishi, m 3 /ga.
Topshiriq: Boshlang'ich m a’lum otlar asosida sug'oriladigan
yerlarning suv balansini aniqlang.
1)
tuproqqa tushadigan atmosfera yog'inlari — 190 m 3 /ga;
2) tuproqqa tushadigan sug'orish suvlari — 5120 m 3 /ga;
3) sug'orish kanallaridan suvning filtrasiyaga yo'qolishi — 980
m 3 /ga;
4) yer osti suvlarining kelib qo'shilishi — 290 m 3 /ga;
5) tuproqdan suvning bug'lanishi — um um iy bug'lanishga
nisbatan 30%;
6 )
o'sim lik
tom onidan
suvning
bug'lanishi:
tarnspirasiya
koeffisienti — 540 birlik;
7) paxta hosildorligi — 31,6 ц/g a; hosilning quruq m assasini
aniqlash uchun o'tkazish koeffisienti — 2,5 - 3,0;
8 )
Suvning zovur orqali chiqib ketadigan m iqdori — um um iy
kirimga nisbatan 19%;
9) suvning er ostidan oqib ketadigan m iqdori — 92 m 3 /ga.
Yechish: A w al tuproqning hisobiy qatlam iga keladigan suvning
um um iy m iqdori (m 3 /ga) aniqlanadi. U atm osfera yog'inlari (190
m 3 /g a), sug'orish jarayonida sarf bo'lgan suv miqdori (5120
m 3 /g a), sug'orish tarm oqlaridan suvning tuproqqa singib yo'qolishi
(980 m 3 /g a) va yer osti suvlarning kelib qo'shilishi hisobiga
shakllanadi.
ZWkr= 190+5120+980+290=6580 m 3 /ga.
S hundan so'ng, tuproqning hisobiy qatlam idan bo'ladigan
um um iy suv sarfi hisoblab chiqiladi (m 3 /g a). Topshiriqda tu p ro q
sirtidan bug'lanishga, transpirasiyaga va zovur orqali chiqib
ketadigan suv m iqdori haqidagi m a’lum otlar berilmagan. Shuning
uchun ularning qiymatlari hisoblanadi.
U m um iy suv sarfi transpirasiya va bevosita tuproq yuzasidan
bo'ladigan bug'lanishlar yig'indisi b o 'lib u 1 0 0 % ni tashkil qiladi.
Jum ladan tuproq sathidagi bug'lanishga suvning sarfi 30% ga teng
bo'lsa, u holda transpirasiyaga sarfi — 70% tashkil qiladi.
Trnspirasiyaga sarflangan suv m iqdori tarnspiransiya koeffi
sienti qiym ati va paxta hosiliga ko'ra hisoblanadi. Tarnspiransiya
koeffisienti 540 ga teng bo'lganda 1 t hosilning quruq m assasini
shakllanishiga 540 t suv sarflanadi. H osilning quruq massasini to pish uchun — paxta hosilni ( 3 1 ,6 s/ga) o'tkazish koeffisientiga (2,5
ga) ko'paytiriladi:
31,6-2,5=79 s yoki 7,9 t,
va bu qiym atni transpirasiya koeffisientiga ko'paytirib, shu m iqdorda hosil etishtirish uchun sarf bo'lgan suv m iqdori hisoblab chiqiladi:
7,9 540=4266 m 3 /ga.
Bu um um iy suv sarfining 70% ini tashkil etadi. U m um iy sarf
bo'lgan suv qo'yidagicha hisoblab chiqiladi 4266:0,70=6094 m 3/ga
bo'ladi. Tuproq sathidan bug'langan suv sarfi um um iy sarfga
nisbatan 30% ni tashkil etsa, bu sarf 6094 0,30=1828 m 3/g a teng.
Suvning zovur orqali chiqib ketadigan m iqdori uning tuproqqa
um um iy
kirishi
(6580
m 3 /ga)
ga
nisbatan
19%
yoki
- 1250 m 3/g a ni tashkil etadi.
100
Dem ak, yuqoridagilarga asoslanib suvning um um iy sarfi
(£W chq) tuproqdan bug'lanishga (1828 m 3 /g a), tamspirasiyaga
(4266 m 3 /g a), zovur oqim iga (1158 m 3 /ga) va er ostidan oqib
ketishga (92 m 3 /g a ) sarflari yig'indisiga teng bo'lib, quyidagi
tartibda hisoblanadi. Bu 1828+4266+1250+92=7436 m 3/ga teng.
Hisoblash o'tkazilgan davrda suv sathining o'zgarishi (dW)
suvning kirimi (SW kr) va sarfi ( 2 Wchq) o'rtasidagi farqqa ko'ra
aniqlanadi. D em ak, dW =
- lW chq =6580-7436=-856 m 3 /ga,
ya’ni balans m anfiydir. Bu suv zaxirasini yil oxiriga borib tuproqda
gektariga 856 m 3 kam aishni bildiradi.
Topshiriq. 34-jadvaldagi m a’lumotlar bo'yicha sug'oriladigan
dalaning yillik suv balansini aniqlang, tuproqqa m eliorativ baho
bering va uni yaxshilash tadbirlarini belgilang.
34-jadval
Sug'oriladigan dalaning suv balansini aniqlashga doir m a’lumotlar.
Masala
nomeri
1
2
3
4
5
R
M
F(a)
230 4850 920
208 5710 1330
2 00
6240 1 1 2 0
6740 1050
210
95 8670 1350
O ’ E„%
280
460
240
205
22 0
34
25
33
30
33
K,
u«
620
650
680
580
630
34,2
40,0
38,0
43,5
39,8
O’t
XD,%
kaz. koef
2,7
3,3
3,2
2,9
3,1
1.
2.
3.
4.
Suv
Suv
Suv
Suv
balansi deganda nim ani tushunasiz?
balansining kirim qismi nima?
balansining chiqim qismi nima?
balansini aniqlashning qanday aham iyati bor?
27
34
25
30
33
Ot
73
110
88
110
86
T U P R O Q TARKIBIDAGI YO‘L Q O ‘Y IL IS H I M U M K IN
B O ‘LGAN TUZ M IQ D O R IN I A N IQ L A SH .
Sho'rlangan tuproqlar sharoitda qishloq xo'jalik ekinlarini
ekish boshlanishdan oldin (erta bahorda) tuproq tarkibida
o'sim liklarni o'sishi va rivojlanishiga salbiy ta ’sir etadigan tuzlar
tulig'icha yuvib yuborilish kerak. Aks holda bunday tuproqlarda
ekilgan urug'lar, ko'chat va maysalar nobud bo'ladi. S ho'r yuvish
ishlarini yuqori darajada o'tkazilishi tupro q tarkibidagi tuzlarni
tuliq yuvilishi bilan xarakterlanadi. Shu m aqsadda har yili erta
bahorda tuproq tarkibidagi tuzlarni yo'l qo'yilishi m um kin bo'lgan
miqdori o'rganiladi. O ’rganish natijalari bo'yicha ekin ekishga
qadar tuzning m e’yori yo'l qo'yilishi m um kin bo'lgan m e’yoridan
ortiq bo'lsa tuproq qayta yuviladi.
Tarkibida qishloq xo'jalik ekinlarining o'sish va rivojlanishiga
salbiy ta ’sir ko'rsatadigan darajada suvdan eridigan tuzlar bo'lgan
tuproqlar sho'rlangan tuproqlar deb aytiladi. T uproqning tarkibida
uning og'irligiga nisbatan 0,3% tuz bo'lsa, sho'rlanm agan, 0,30 , 8 % gacha kuchsiz sho'rlangan, 0 , 8 - 1 , 2 % b o'lsa, o'rtacha sh o 'r
langan va 2 % ham da undan ortiq tuz bo'lsa kuchli sho'rlangan
tuproqlar deb aytiladi.
Har bir meliorativ rayon uchun sh o 'rlan ish darajasining
aloxida shkalasi mavjud. M irzachul sharoitida tu p ro q lar xlori tuzlar
bilan sho'rlanganligi uchun ekin ekishdan oldin yo'l quyilishi
m um kin bo'lgan tuz miqdori quruq qoldik bo'yicha 0,3-0,4% ga,
xlor bo'yicha 0 ,0 1 - 0 ,0 2 % ga teng.
Farg'ona vodiysi tuproqlarida sulfat tuzlar ko'proq uchraydi.
Shuning uchun yo'l quyilishi mumkin bo'lg an tuz miqdori quruq
qoldiq bo'yicha 0 , 6 - 0 , 8 % ga va sulfat b o 'y ich a, 0,3-0,4% ga teng
bo'ladi.
Q oraqolpog'iston avtonom respublikasida va Xorazm viloyatida ekin ekishdan oldin yo'l qo'yilishi m um kin bo'lgan tuz miqdori
yanada yuqoriroq bo'ladi, chunki bu yerlarning, tuproqlarida Ca
kationlari ko'p uchraydi va tuzlar o'sim liklar uchun uncha k o'p
xavf to'g'dirm aydi. H ar qanday holatda ham tuproqda tuz m iqdo
rini yuqoridagi ko'rsatkichdan ko'p bo'lishi ularning meliorativ
jihatdan tayyor emasligini ko'rsatadi. U shbu holatda tuproqning
sho'ri to'liq yuvilmagan deyiladi.
Tuproqda yo'l qo'yilishi mumkin bo'lgan tuz m iqdorini aniq
lash, sh o 'r yuvish m e’yorlarini belgilashda m uxim ahamiyatiga ega.
Tuproqdagi tuzlarning miqdori va tarkibini o'rganish uchun
uning qatlam laridan nam una olinadi. N a m u n a la r ayrim olingan
dalalarda sh o 'rla n ish darajasi o ‘rganilayotgan 1 , 0 -1,5 m chuqurlik
da har 5-10 sm dan konvert usulida kamida 5 ta nuqtadan olinadi.
Olingan n am u n ala r suvli surim tayyorlanadi. Daladan olingan tu p
roq n am unalari laboratoriyada (uy havosida) quritiladi va xovonchada m aydalanib teshikchalari 1 mm diam etrda bo'lgan elakdan
o'tkaziladi. S o 'n g ra ulardan o'rtacha 30 g analitik nam una olinadi.
N am una V L T K -500 elektr tarozisi yordam ida olingani m a’qu l . 1
Suvli surim tayyorlash uchun daladan olib kelingan tuproq nam unasi (har bir qatlam dan 30-40 gramm tuproq olinadi) shisha idish
ga solinadi va ustiga tuproqqa nisbatan 5 m arta ko‘p suv qo'yiladi.
Idishning o g ‘zi tiqinch bilan berktilib yaxshilab chayqaladi, so'ngra
qalin filtr orqali ikkinchi idishga o'tkaziladi. Suzib olingan eritm a
suvli surim deyiladi. Olingan nam unalardan har bir qatlam bo'yi
cha quriq qoldiq va tuzning miqdori aniqlanadi ham da ushbu m a’lum otlardan foydalanib tuproqdagi tuzning o'rtacha m iqdori
tegishli form ula bilan hisoblanadi
N am una olingan chuqurliklardagi tuz m iqdori qo'shilib qatlam
soniga bo'linsa bu ko'rsatkich tuproqdagi tuzning o'rtacha arifm etik m iqdorini bildiradi. Masalan, 7 ta qatlam dan (0-5, 5-10, 10-20,
20-30,
30-50,
50-70,
70-100) olingan
tuzning
m iqdori
5,219:7=0,746%. Bu chiqqan m iqdor tuzning tuproqdagi o'rtacha
miqdorini to 'g 'r i aks ettirm aydi, balki o 'rta ch a arifmetik m iqdordir
(35-jadval).
T uproq tarkibidagi tuzlarning haqiqiy foyiz miqdorini hisoblab
chiqish u ch u n n am u n a olingan tuproq chuqurligini shu chuqurlikdagi tuz m iqdoriga ko'paytiriladi va um um iy chiqqan sonini jam lab, nam una olingan tuproq chuqurliklarining yig'indisiga b o 'lin a
di, ya’ni:
35-jadval
Tuzlarning o'rtacha arifmetik miqdorini hisoblash
Namuna olingan
chuqurliklar, sm
0-5
5-10
1 0 -2 0
20-30
30-50
50-70
70-100
Jami:
O’rtacha arifmetik miqdori:
Tuzlarning tuproq og'irligiga nisbatan%
miqdorlari
Quruq qoldiq
Xlor
1,246
0,090
0,950
0,078
0,740
0,065
0,060
0,685
0,045
0,612
0,440
0,027
0,546
0,030
0,395
5,219
0,746
0,056
X
— Л ' \ + /Ц •
Л| ‘
o'rtacha
kl+h2 + К
bu yerda: X - qatlamdagi tuz m iqdori, %,
h - qatlam qalinligi, sm.
Yuqoridagi jadval m a ’lum otlari asosida tuproq tarkibidagi
tuzlarni o'rtach a haqiqiy m iqdorini aniqlashni ko'rib chiqam iz.
д
_Л1-Л1+Л2*/12 + /^-/25+ Я4 -А4 + Я5’Л5+Я(;-/1б + Я7-/17
‘nath°
/г, + /ij + /г, + h4 + /г5 + h6 + k,
_ (1,246x5) + (0, 950x5) + (0,740*10) + (0, 685jc10 + (0,612*20) + (0,440x20) + (0,546x30)
5+ 5 + 10 +10 +20 т 20+ 30
_ 6,230 + 4,750 + 7,400 + 6.850 + 12,240 + 8,800 + 16,380 60,7
_
--------------------------------------------------= -------= 0,607
7%
100
Dem ak, aniqlash jarayonida tuproqdagi tuzlarning o'rtach a
haqiqiy miqdori quruq qoldiq bo'yicha =0,607 ga xlor ioni bo'yicha
=0,044% teng bo'lgan. O ’rtacha arifmetik m iqdori esa 0,746% va
0,056% edi (36 jadval).
36-jadval
Tuzlarning o ‘rtacha haqiqiy miqdorlarini hisoblash
Namuna
olingan
chuqurliklar, sm
0-5
5-10
Gorizont
qalinligi,
sm
5
5
10-20
20-30
30-50
50-70
70-100
1
Gorizont qalinliklari va tuzlar
ko'paytmasi
quruq qoldiq
xlor ioni
1,246x5=6,230
0,090x5=0,450
0,950x5=9,750
0,078x5=0,390
10
0,740x10=7,400
0,065x10=0,650
10
0,685x10=6,850
0,060x10=0,600
20
0,612x20=12,240
0,045x20=0,900
20
0,440x20=8,800
0,027x20=0,540
30
0,546x30=16,380
0,030x30=0,900
Ko'paytmalar yig'indisi
I
62,650
|
4,430
O’rtacha haqiqiy miqdor
62,650:100=0,607 4,430:100=0,044%
%
Agar tuproq nam unasi olingan chuqurlik bir-birini takrorlasa
(m asalan, 0-5, 5-15, 15-30, 35-65, 65-90, 90-100) sonlar ham birbiriga yaqin bo'lsa, o ‘rtacha m iqdorni soddaroq yo‘l bilan hisoblash
m um kin (37 jadval).
B unda olingan chuqurlikdagi tuz miqdori shu chuqurlikning
takrorlanishiga ko'paytiriladi, so ‘ngra chiqqan sonni jam lab nam u
na olingan um um iy chuqurlikka boiinadi. M asalan, 39-jadval b o ‘icha: 0-5 sm dagi tuz m iqdori 0,660%, qatlam qalinligining takrorlanishi 1 bo'lsa, 5-15 sm dagi tuz miqdori 0,454%, qatlam qalinli
gining takrorlanishi 2 .. . huddi shu tartibda boshqa qatlam dagi tu z
lar h am hisoblanadi.
37-jadval
Tuzlarning o ‘rtacha haqiqiy miqdorlarini soddaroq aniqlash.
Namuna
Gorizont
olingan
qalinligi, sm
chuqurliklar,
sm
0-5
5
5-15
10
15-30
15
30-65
35
65-90
25
90-100
10
Takroriyliklar:
Gorizont
qalinligi
takror
lanishi
Tuz miqdori (%) va
qatlam qalinligining
ko‘paytmasi
1
0,660x1=0,660
0,545x2=1,090
0,456x3=1,368
0,352x7=2,464
0,540x5=2,700
0,394x2=0,788
Ko‘paytmalar yig'indisi:
9,070
O’rtacha haqiqiy
miqdor:
9,070:20=0,454%
2
3
7
5
2
20
T opshiriq 38,39,40,4l-jadvallarda keltirilgan m a’lum otlar-dan
foydalanib tuproqdagi tuzlarning o'rtacha haqiqiy m iqdorini hisob
lang.
38-jadval
Topshiriq 1 uchun ma’lumotlar
Tuproq gorizontlari, sm
0-15
15-30
30-50
50-70
70-100
10 0 -1 2 0
quruq qoldiq, %
0,940
0,850
0,720
0,510
0,570
0,640
39-jadval
Topshiriq 2 uchun m a’Iumotlar
Tuproq gorizontlari
0-5
5-25
25-50
50-75
75-100
Sulfat-ioni,%
0,510
0,420
0,450
0,430
0,470
Kerakli narsalar: sho'rlangan tuproq nam unasi, burg'u, kolbalar, silindrlar,shtativ, distilyator, elektr tarozisi, filtr qog‘ozi va
boshqalar.
40-jadval
Tuproq gorizonta, sm
0-15
15-30
30-50
50-70
70-100
1 0 0 -1 2 0
quruq qoldiq,%
0,860
0,820
0,700
0,630
0,520
0,530
41-jadval
Tuproq
0-5
5-25
25-50
50-75
75-100
Sulfat-ion,%
0,610
0,450
0,420
0,400
0,420
1.
2.
3.
4.
Laboratoriya sharoitida tuproq tarkibida yo’l qo/yilishi m um kin
b o ’lgan tuz m iqdori qanday usul bilan aniqlanadi?
T uproq nam unalari qaysi tartibda olinadi?
Suvli s o 'rim tayyorlashdan qanday m aqsad ko’zlanadi?
Tuproq tarkibida y o 'l qo'yilishi m um kin b o ’lgan tuz m iqdorini
aniqlash uchun nimalar kerak b o 'lad i?
T U P R O Q N IN G S H O ’RLA N ISH DA RA JASINI TEZK O R
E L E K T R O K O N D U K T O R O M E T R U S U L I BILAN ANIQ LASH
Tuproqning sh o ‘rlanish darajasini aniqlash uchun hozirgacha
suvli so‘rim analizi usulidan foydalaniladi. Suvli so‘rim analizida
to ‘liq va qisqartirilgan analizlar qilinadi.
T o ‘liq analizda quruq qoldiq (suvda eriydigan m oddalarning
um um iy m iqdori ) N S O 3 , N SO , CL, SO 4 , C a, Mg, N a, К ning
suvda eriydigan m ikdorlarini aniqlash qabul qilingan.
Qisqartirilgan analizda esa quruq qoldiq va xlor ioni aniqlanadi. lkkala holatda ham juda katta hajmda analitik ishlar bajariladi
va uzoq vaqt talab qilinadi ham da analizlar maxsus jihozlangan
laboratoriya sh aroitda o ‘tkaziladi.
Tezkor usulda esa elektrokonduktorom etr asbobi yordam ida
tuproq suspenziyasining elektr tokini o ‘tkazish qobiliyati asosida
aniqlanadi.
Bu usul xorijiy m am lakatlarda keng q o ‘llaniladi. Bizning sharoitim izda ham hozirgi kunda keng joriy qilinm oqda. 0 ‘rta Osiyo
irrigasiya ilmiy - tadkikot instituti (S A N IIR I) olimlari Yu. I.
Shirokova va A. K .C hernikovlar tezkor usulni M arkaziy Osiyo respublikalarining turli darajada sho‘rlangan tuproqlarida 0 ‘rganib
chiqdilar va bu usulni ishlab chiqarishga joriy qildilar.
Tuproq namunalarini olish tartibi.
T uproqning sh o 'rlan ish darajalarini elektrokonduk-torom etr
usulida aniqlash u ch u n har bir dalaning 3-5 ta joyidan burg‘u
yordam ida tuproq nam unalari olinadi. N am unalar har 10 sm yoki
sm qatlam dan 1 - 2 m yoki sizot suvlarining joylashishi
2 0
chuqurligigacha b o 'lg an masofadan olingani m a’qul. H ar bir
qatlam dan olingan tuproq namunasi alohida-alohida qilinib
jurnalda nam un a olingan xo'jalikning nom i, dala va nam una
olingan nuqtaning tartib raqam i, qatlam qalinligi, nam una olingan
sana ko'rsatiladi. U quyidagi shaklda ifodalanadi:
Jizzax viloyati Paxtakor tumani
«Navbahor» fermer xo‘jaligi
4-dala 1-nuqta
0-20 sm 5.04.2007 yil
Olingan tOproq nam unasi 100 ml xajm dagi stakanga solinib,
uning ustiga 30 ml distillagan suv quyiladi va shisha tayoqcha bilan
aralashtiriladi. Aralashm adagi loyqa to ‘liq ch o 'k ib b o ‘lgandan keyin
eritm aga elektrokonduk-torom etm ing elektrodi 1 sm chuqurligi
botiriladi va asbobning ish tugmachasi bosiladi shunda asbob
tablosida m azkur eritm aning elektr tokini o ‘tkazish miqdori
desisim ent/m etr (s/t) da ko'rinadi.
Olingan natija tuproq qatlamlari bo'yicha maxsus daftarga
yozib boriladi.
42-jadval
D ala ishlari borishini qayd etish jadvali
Namuna olingan
joy va sana
1
Jizzax viloyati
Paxtakor tumani
Navbaxor f/u
05.04.2007
Namuna olingan
qatlam chuqurligi, sm
2
ES/ ds/t
3
Sho'rlanish
darajasi
4
0 -1 0
10-20
20-30
30-40
40-50 va h.k.
Elektrokonduktorom etr elektrodi tem p eratu ra kom pen-satori
yordam ida suspenziyaning elektr toki o ‘tkazishni 3 ta shkala
b o ‘yicha ES 0,1 dan 40 s/t (detsisim en/m etr xalqaro SI birligi
b o‘yicha ) gacha aniqlaydi.
Olingan natijalar tuproqning xalqaro sh o 'rlan ish darajalari
(FAO) klassifikasiya asosida va 0 ‘rta Osiyo tuproqlari uchun qabul
qilingan shkala bo'yicha baholanadi.
43-jadval
FAO bo‘yicha tuproqning sho‘rlanish klassifikasiyasi
va tuzatish shkalasi
ES, ds /t FAO
bo'yicha
0 -2
2-4
4-8
8-16
>lb
Sho'rlanish darajasi
Sho'rlanmagan
Kuchsiz sho'rlangan
0 ‘rtacha sho‘rlangan
Kuchli sho'rlangan
Juda kuchli sho'rlangan
ES,:, ds /t (K3.5) ( 0 ‘rta
Osiyo tuproqlari uchun)
0 -0 , 6
0,61-1,15
1,16-2,30
2,31-4,7
>4.7
T alahalarning laboratoriya ishini bajarish tartibi:
1. T alab alar laboratoriyada 2-3 kishidan iborat kichik guruhlarga b o 'lin ad i va har bir guruh talabalariga bitta nuqta bo'yicha
turli qatlam chuqurliklardan olingan tuproq nam unalari ( 1 0
tagacha) beriladi.
2. T u p ro q nam unalari qatlam chuqurligi bo'yicha (0-10, 1020, 20-30 sm va h.k) joylashtiriladi.
3. H a r bir tuproq nam unasi hovonchada m aydalanadi va 1
m m teshikli elakdan o'tkaziladi.
4. V L TK - 500 elektr tarozisi yordam ida tuproq nam unalaridan 30 g d an o ‘lchab olinadi va 100 ml li stakanlarga solinadi.
5. Stakanlardagi tuproq nam unasiga 30 ml dan distillangan suv
quyiladi va shisha tayoqchalar bilan aralashtiriladi (3-5 m in davomida).
6 . S takandagi loyqa to'liq cho'kib b o ‘lgandan keyin (stakanlarning usti yopilgan holda keyingi dars soatigacha qoldirish m u m
kin. E ritm an in g to k o'tkazuvchanligi qatlam lar bo'yicha elektrok o n d u k to ro m etr yordam ida aniqlanadi va olingan natijalar jadval
(42-jadval) ga yozib boriladi.
7. O lingan natijalarning 0-30 sm, 0-100 sm, 100-200 sm , 02 0 0
sm q atlam lar uchun o ‘rtacha miqdori hisoblanadi va har bir
qatlam ning sh o ‘rlanish darajasi 43-jadval b o ‘yicha aniqlanadi.
Laboratoriya ishi uchun zarur jihozlar: 1. Sho‘rlangan tuproq
nam unalari. 2. 1 m m teshikli elak. 3. Xovoncha ezgich. 4. VLTK 500 elektr tarozisi. 5. 100 ml li stakanlar. Distillangan suv. 7.
E lek trokonduktorom etr asbobi. 8 . Shisha tayoqchalar.
Takrorlash uchun savoliar:
.
2.
1
3.
4.
U shbu usulda to 'liq analizda qaysi tuzlar aniqlanadi?
N im a u ch u n xlor ioni to 'liq va qisqartirilgan analizlarda
aniqlanadi?
T u p ro q nam unalari qanday tartibda olinadi?
L aboratoriya m ashg’ulotini o 'tis h uchun qanday jihozlar kerak
b o ’ladi?
T U P R O Q L A R N IN G S H O ‘RLANGANLIK
XARAKTERLARINI A N IQ LA SH .
S h o ‘rlan g an tuproqlarni o ‘rganishda faqat ularning sho‘rlanganlik d arajalarni aniqlab qolm ay, balki sho'rlanish xarakterini ham
o ‘rganiladi. T uproqlarning sho‘rlanganlik xarakterini - tuzlarning
tarkibini anion va kationlarga boMib o'rganish, ularni yaxshilashda
ya’ni m eliorativ tadbirlar ishlab chiqishda m uhim aham iyatga ega.
C hunki sh o ‘rlanish xarakterlari tuproqning qator fizik-xim yavim y,
m eliorativ xususiyatlariga tasir etadi. Shu bilan bir q ato rd a m alum
turdagi tuproqlam i tarkibidagi tuzni siqib chiqishga doir tadbirni
q o ‘llash uchun ham zarur hisoblanadi.
T uz anionlariga ko‘ra sh o ‘rlanganlik xarakterlari b o 'y ich a tuproqlar xlorli, sulfat-xlorli, xlor-sulfatli va sulfatli, kationlarga k o ‘ra,
natriyli, m agniy-natriyli, kalsiy-natriyli, magniyli va kalsiyli turlarga
bo'linadi.
Quydagi 44-jadvalda tuproqlarning sho'rlanganlik xarakterini
aniqlash shkalasi keltirilgan.
44-jadval
Tuproqlarning sho‘rlanganlik xaraklerlarini aniqlash shkalasi.
lonlar nisbati va qiymatlari
(mg-ekv.)
so 4
Cl
SO4
>2
1-2
.2 - 1
< 0.2
0
Na
Sa + Mq
4 va >
1-4
1-4
< 1
<1
Cl
< 0.5
0.5-1
1-5
>5
Mq
Ca
>1
<1
>1
<1
Tuproqlarning sho'rlanish
xarakteri.
Xlorli
Sulfat-xlorli
Xlor-sulfatli
Sulfatli
Natriyli
Magniy-natriyli
Kalsiy-natriyli
Magniyli
Kalsiyli
T uproqlarning sho'rlanganlik xarakterlarini aniqlash uchun
tekshiradigan daladan olib kelingan tuproq nam unalari suvli surim
qilinadi va uni ximyaviy analiz qilish yo'li bilan anion va kationlarning og'irlik nisbatlari foiz hisobida hisoblanadi h a m d a ularni
m illigramm ekvivalienlariga o'tkazish koeffisentlariga k o ‘paytirish
yo'li bilan ionlarning milligram ekvivalent og'irliklari topiladi (45jadval).
45-jadval
Ionlarni milligramm ekvivalienlariga o ‘tkazish bo‘icha m a’lumotlar
H CO V
C l’
S O 4”
Ca”
M q”
N a’
O g'irlik prosentilari
—
0,024
0,084
0,304
0,091
0,026
O ’tkazish koeffisienlari
28,17
49,90
20,83
83,33
43,47
16,39
1 0 0 g. tuproqning m iligramm-ekvivalentlari
0,34
2,36
6,33
4,54
2,17
2,32
Izoh: N a ning m iqdori m illigram m ekvivalentlari farqi bo'yicha
hicoblab chiqiladi, ya’ni jam i anionlar yig'indisidan kationlar
yig‘indisi ajratib tashlanadi.
2 r A n io n -2 r kation= Na.
Io n lar m iqdori m illigram m ekvivalentlarda aniqlangandan
so 'n g , ularning nisbatlari hisoblanadi va olingan natijalar b o ‘yicha
44-jadvaldagi shkala yordam ida tuproqning sho‘rlanganlik xarakterlari aniqlanadi.
Topshiriq: Quyidagi m a ’lum otlar bo'yicha tuproqning sho'rlanganlik xarakterlarini anionlarga va kationlarga ko‘ra aniqlang:
BerilganIar:Cl- 2,36 m g/ek;
SO 4 - 6,33 m g/ek;
Ca - 4,54 m g/ek;
M q - 2,17 m g/ek;
Na ni hisoblab chiqing.
C 1:S04=2,36:6,33=0,37; S 0 4:C1=6,33:2,36=2,68; A nionlar b o '
yicha o ‘rganilgan tuproqlar xlor-sulfatli sho'rlangan.
Na(Ca+M q)=2,32:(4,54+2,17)=0,34 va M q:Ca=2,17:4,54 =0,48.
K atio n lar bo'yicha o'rganilgan tuproqlar kalsiyli sho'rlangan.
D em ak, suvli surim natijalaridan kelib chiqib o'rganilgan
tu p ro q lar anionlarga ko'ra xlor-sulfatli va kationlarga ko'ra kalsiyli
ekan.
X o'jalik miqyosidagi (ferm er xo'jaligi, shirkat xo'jaligi va h.k.)
tu p ro q lar sho'rlanganlik xarakteri bo'yicha aniqlab chiqilgandan
so 'n g uni yaxshilash tadbirlari ishlab chiqiladi.
T opshiriq. 46-jadvalda keltirilgan malumotlarga k o 'ra tuproqlarning sho'rlanganlik xarakterlarini aniqlang.
46-jadvai
Ionlarning o g ‘irIi i foizlari.
Masala
№ 24
1
2
3
4
5
H C 03’
0,026
0,040
0,033
0,050
0,036
СГ
SO4 "
Ca"
M q”
0,034
1,006
0,350
0,160
0,180
0,140
0,170
0,070
0,042
-
0 ,1 1 0
-
0.210
0,077
0,160
0,044
0 ,2 1 0
0,062
0,190
0,035
0,082
0,096
Na’
-
1.
2.
3.
4.
Tuproqning sho'rlanganlik xarakteri nim a?
A nionlar b o 'y ich a necha turga bo'linadi?
Natriyning m iqdori qanday topiladi?
K ationlar bo 'y ich a tuproqlarni sho'rlanganlik xarakteri qanday
aniqlanadi?
. U PR O Q D A G I SU V VA T U Z M IQ D O R L A R IN I A N IQ L A SH
Tuproq tarkibidagi suv va tuz m iqdorlarini aniqlash tuproqga
m eliorativ baho berish va sh o ‘r yuvish m eyorini belgilashda m uhim
aham iyatga ega. Sho‘r yuvish jarayoni m uhim agrotexnik tadbir
bo‘lib uning sifatli o ‘tkazish ko‘p holatda tuproq tarkibidagi suv
zahirasi va tuz miqdoriga bog‘liq bo‘ladi. T uproqdagi suv va tuz
m iqdorlarni bilgan holda sh o ‘r yuvishning m uddati va m e ’yorlari
belgilanadi. Tuproqdagi suv m iqdori uning m exanik tarkibiga, nam
sig‘imiga va adsorbsiyalash xususiyatiga bog‘liq b o ia d i. Tuproq
tarkibidagi suv va tuz m iqdorlarini aniqlashda uning hajm
massasini, namligini, hisobiy qatlam ini hisobga olish kerak b o iad i.
Dastlab m a’lum m aydondagi, aniq hisobiy qatlam va hajm
massasidagi tuproq og‘irligi (t/ga) hisoblab chiqiladi.
U quydagi formula bilan aniqlanadi:
B = s h d , t/ga
bu yerda: B- tuproq og‘irlig‘i, t/g a
s-lg a m aydon yuzasi ( 1 0 0 0 0 ) m 2,
h-hisobiy qatlam , m
d- tuproqning hajm massasi t/m 3.
Topshiriq: Hisobiy qatlam 10 sm, tuproqning hajm massasi
1,40 t/m 3 bo'lsa, 1 ga m aydondagi tuproq o g ‘irligi quydagicha
topiladi:
B = sh d = 10000 0,1 1,40= 1400 t/ga.
S h u n d ay qilib 10 sm chuqurlikdagi hajm massasi 1,40 t/m 3
bo'lgan tu p ro q og'irligi 1400 t/g a teng. Agar uning 18,0% ni
nam lik tash k il etsa 1 gektardagi suv miqdori (Wv) quyidagi form ula
В n ing o 'rniga yuqoridagi formuladagi qiymatini qo'ysak, u
holda fo rm u la qo'yidagi ko‘rinishga ega bo'ladi.
B A, s - h - d - X
10000 0,1-1,40 18,0
..
rr f~>———
———
—
—2j 2 > t / 8 ^
c
100
100
100
yoki 252,0 m 3 /g a, chunki 1 m 3 suv 1 tonna og‘irlikka teng.
bu yerda: H 'c-tuproq tarkibidagi suvning m iqdori m 3 ga
A -tuproqning nam ligi, %
T u p ro q tarkibidagi tuz m iqdori ( Wj) quyidagi form ula yorda
m ida hisoblab chiqiladi.
W j=
1 0 0
-hdc
bu yerda: ^ x -tuproq tarkibidagi tuzning yalpi miqdori, t/g a
c- tup roq tarkibidagi tuzning foiz miqdori.
Topshiriq: Hisobiy qatlam (h=10 sm ), hajm massa ( d - 1,35
t/m 3) va m alum yuzadagi tuzning foiz miqdori 0,65 % b o ‘lsa,
uning yalpi m iqdorini quydagicha hisoblab chiqiladi:
Wc=100 0 ,l- 1,35 0,65=8.77 t/ga.
Topshiriq. 47-jadvaldagi m a ’Ium otlar b o ‘yicha tuproqdagi tuz va
suv m iqdorlarini hisoblang ham da tuproqga meliorativ baho bering.
47-jadval
T uproqdagi suv va tuz miqdorlarini aniqlashga doir m a’Iumotlar
Tuproq
chuqurligi, sm
0 - 1 0
1 0 -2 0
20-30
50-100
1 0 0 -2 0 0
0 - 1 0 0
0 - 2 0 0
Tuproqning hajm
massasi t/m 3
1,30
1,38
1,36
1,35
1,40
1,39
1,38
Suv va tuz miqdori,
og’irlikka nisbatan %
suv
tuz
14,5
0,80
20,1
0,70
0,55
19,9
0,56
20,3
22,4
0,46
0,70
21,1
21,6
0,71
K erakli narsalar: T u p ro q n i hajm m assasini an iq la sh silindri,
b u rg ‘u , alyum in sta k a n c h a la r,th e rm o sta t, e le k tr ta ro z i, suvli so 'rim
analizi natijalari va boshqalar.
1. T u p ro q tarkibidagi tuz va suv m iq d o rin i a n iq la sh n in g qanday
aham iyati bor?
2. L aboratoriya sharo itid a tu z va suv m iq d o rin i an iq lash u ch u n
n im a qilinadi?
3. T u p ro q o g ’irligi n im a m aq sad d a aniqlanadi?
X L O R IO N I B O ‘Y IC H A T U P R O Q E R IT M A S IN IN G
K O N S E N T R A S IY A S IN I H IS O B L A S H .
O ’sim liklarning tu p ro q d a n oziqlanishi a w a lo u n d a n mavjud
b o ‘lgan m ineral va organik m o d d alarn in g e ru v c h an lig ig a bog'liq.
Erish jaray o n i tu p ro q d a m avjud b o 'lg an suv m iq d o ri b ilan xarakterlanadi. T u p ro q d a yetarli n am b o ‘lganda organik va m in e ra l m o d d alar yaxshi erib, tu p ro q e ritm asin i hosil qiladi, a k sin c h a bu m o d d alar o 'sim lik iar o 'zlash tirish i qiyin b o 'lg an form aga o ‘tib ketadi.
T u p ro q eritm asi tark ib id a o 'sim lik larn i o ‘sishi v a rivojlanishi
u c h u n zaru r b o ‘lgan ju d a k o ‘p xim iyaviy e le m e n la r m av ju d bo 'lib ,
ularn in g m iqdorlari doim iy em as-v aq t m o b a y n id a o ‘zgarib turadi.
O ’sim liklar h ayotida tu p ro q eritm asi m u h im rol o ‘ynaydi. S h o ‘rlangan yerlarida tu p ro q eritm asin in g tarkibidagi k o 'p la b C l va SO 4
ionlari uchraydi. T u p ro q eritm asin in g k o n sen tratsiy asi u n in g osm atik bosim ini belgilaydi. T u p ro q osm atik bosim i 2 -5 a tm .d a n oshm ag an sh aro itd a o ‘sim lik yaxshi o ‘sib rivojlanadi. A g ar tu p ro q e rit
m asining o sm atik bosim i, o 'sim lik xujayrasi surishi k u c h id a n yuqori
b o ‘lsa, 0 ‘sim lik tu p ro q d an kerakli elem en tlarn i o ‘z la sh tira olm aydi
va buning natijasida u o‘sishdan to ‘xtaydi, ayrim h o la td a nobud
ham b o ‘ladi.
T u p ro q eritm asi k o nsentratsiyasi q an ch alik k o ‘p b o 'lsa , uning
o sm atik bosim i sh u n c h a y u q o ri b o 'la d i va o ‘sim lik d a s o ‘lish holati
vujudga kelib, u n o b u d b o 'la d i.
T u p ro q eritm asining konsentrasiyasi u n d ag i m o d d alarn in g
m iq d o ri va tarkibi bilan b ir q a to rd a u ning n am lig ig a h a m bo g ‘liqdir. T u p ro q nam ligi q an c h a lik kam b o ‘lsa, tu p ro q e ritm a si osm atik
bosim i sh u n ch alik yuqori b o 'la d i va aksincha. S h u sab ab li sh o 'rla n gan yerlarda o 'sim lik iarn i su g ‘orish rejim i s h o 'rla n m a g a n yerlaridagiga q araganda b irm u n ch a “y u m s h o q ” qilib b e lg ilan ad i.
T u p ro q eritm asin in g konsentrasiyasini quyidagi fo rm ula bilar
a n iq la n a d i:
„
51000
bu yerd a : K x- tu p ro q e ritm asin in g konsentrasiyasi, g/ / :
S -1 0 0 gr q u ru q tu p ro q d ag i xlor m iqdori, g:
1 0 0 0 - 1 / suvning g ram m lard a berilgan qiym ati:
M - tu p ro q n am ligi, o g 'irlikka nisbatan %
T o p sh iriq : M a ’lum tu p ro q q atlam d a (0-10 sm ) 17,6% nam lik
va 0 ,0 2 6 % x lo r ioni b o ‘lsa, tu p ro q eritm asining konsentrasiyasining
h iso b lan g . E slatm a: 0 -10 sm q atlam d a 17,6% nam lik va 0,026%
xlor io n i b o 'ls a , bu 100 gr tu p ro q d a 17,6 gr suv va 0,026 gr xlor
bo rlig in i b ild irad i.
D e m a k , to p sh iriq b o 'y ic h a tuproqdagi xlor ioni konsentrasiyasi
q o 'y id a g ig a te n g
^
К
5 -1 0 0 0
0 ,0 2 6 -1 0 0 0
2 6 ,0
= ------------= ------------------- = -------- = 1, 6 6 ? / /
M
1 7 ,6
1 7 ,6
S h u fo rm u la y o rd am id a boshqa qatlam lar b o 'y ic h a ham
tu p ro q e ritm a si konsen tratsiy asi aniqlanadi. Q uyidagi 48-jadvalda
tu p ro q e ritm a sin in g konsentrasiyasini aniqlash b o 'y ich a m a lu m o tla r
berilgan.
T o p sh iriq . 48-jadvalda keltirilgan m a ’lum otlar b o ‘yich a tu p ro q
e ritm a si k o n sen trasiy asin i xlor ioni b o 'y ic h a xisoblang va uning
salbiy o q ib a tla rin i kam aytirish u ch u n qanday m eliorativ tad b irlar
q o 'lla s h k erak lig in i ko'rsating.
48-jadval
Tuproq eritmasi konsentrasiyasini xlor ioni bo'yicha
aniqlash uchun ma’lumotlar.
Tuproq
gorizonti, sm
0-10
10-30
30-50
50-80
80-100
M iqdorlar
namlik
Xlor ioni
17,6
17,8
18,5
20,6
21,0
0,026
0,033
0,029
0,054
0,057
Eritma konsentratsiyasi
%n
1,66
1.
2.
3.
T u p ro q eritm asin in g k ontsentratsiyasi n im a?
T u p ro q
eritm asin in g k o n tsen tratsiy asin i o 's im lik u c h u n
q an d ay ah am iy ati bor?
T u p ro q eritm asin in g kontsentratsiyasi qaysi form ula y o rd am id a
an iq lan ad i?
TUPROQLARNING SH O ‘RLANGANLIK DARAJASI, SIZO T
SUVLARNING JOYLASHGAN CH UQ URLIG I VA ULARNING
MINERALLASHGANLIK DARAJASINI 0 ‘SIMLIK
QOPLAMIGA KO‘RA ANIQLASH
T u p ro q la r va sizot suvlarning s h o ‘rla n g a n lik darajalari o d a td a
tegishli d alalard a o lin g an tuproq n a m u n a la rn i kim iyaviy tahlil qilish
y o ‘li bilan an iq lan ad i.
Bu usul ju d a aniq b o ‘lib xisoblanadi. L ek in , k o ‘p m ashaqqatli
ish, (k o ‘p v aqt va m oddiy xarajatlar ta la b qiladi). M adaniy va
y o w o y i o ‘sim lik larn in g tuzga chidam ligi h a r xil va ular tu p ro q d ag i
tuzga tu rlic h a m u n o sab atd a b o ‘ladi. S h u n in g u ch u n ham tu p ro q va
sizot suvlarning s h o ‘rlanganlik d arajalarin i o 's im lik qoplam iga k o ‘ra
tezko r an iq lash usuli B .F .F edorov (1964) to m o n id a n O ’zbekiston
sharo itid a (M irz a c h o ‘1 va Farg‘ona vodiysi) ishlab chiqilgan. U sh b u
tezk o r aniqlash usuli ayrim k a m c h ilik la rd a n holi em as, a m m o
zarurat va v aziy atlard an kelib chiqib m a z k u r usul bilan d alalarn in g
holatiga m elio rativ b ah o berish m u m k in (2 3 -2 4 -rasm ).
U zo q evolyusiya jarayonida h ar xil s h o ‘rlangan tu p ro q la r va
sizot suvlar sh aro itlarig a turlicha m o slash g an o 'sim lik turlari kelib
chiqq an . A yrim o'sim lik lar kuchsiz s h o ‘rla n g a n va b o tq o q lan g an ,
boshqalari - o ‘rta c h a , uchinchilari esa k u c h li sh o ‘rlangan va b o t
qoqlangan tu p ro q la rd a o ‘sib-rivojlanishi m u m k in . B irinchi gru p p a
o'sim lik lari s h o ‘rlan g an va botqoqlanish ja ra y o n la ri m e ’yorl b o 'lg a n
tu p ro q lard a yaxshi m oslashgan b o 'lsa , ik k in c h ilari esa bir oz qiynalib u sib -riv o jlan ad i, uchinchilari u m u m a n o ‘sm asligi va riv o jlan masligi m u m k in .
T u p ro q la rn i s h o ‘rlanish va b o tq o q la n ish sharoitlariga b u n d ay
m oslashishi m a ’lu m bir o'sim lik g ru p p a la rin i shakillanishiga olib
keladi. Bu jix a td an o ‘simlik g ru p p alarin i o ‘rganish ularga k o ‘ra
tuproqlarni sh o ‘rlanishi va b o tq o q lan ish d arajalarini an iq lash
im koniyatini beradi.
Bu usulni aniqligi va ishonchligi am aliy to m o n id a n tasd iq lan g an
bo‘lib, y an g itd an o 'zlashtiriladigan q u ru q va b o ‘z yerlarni m e lio
rativ jix atd an b ah o lash d a keng q o ‘lla n ilm o q d a (25-2 6 -rasm .).
Ill
23-rasm. Kurmak. Sizot
suvlari 0-1 m da joylashgan
o ‘tloqi-botqoq tuproqlarda
o ‘sib rivojlanadi.
25-rasm. Zubturum.
Sizot suvlari 0 -1 m da
joylashgan o ‘tloqi-bot-qoq
tuproqlarda o ‘sib rivojlanadi.
24-rasm. 01abo‘ta. Sizot
suvlari 3-4 m da joylashgan
tuproq-larda o ‘sib
rivojlanadi.
26-rasm. K akra.
Kuchsiz sho‘r!angan yerlarda (xlor 0,0 1 -0 ,0 4 ) o ‘sadi.
T u p ro q larn in g s h o 'rla n g a n lik darajalari b esh ball sh ak a la yord am id a q u ru q qoldiq, xlor, sulfat ionlariga k o ‘ra a n iq la n a d i (49
jadval). M azkur besh balli sh k ala M irzach o ‘l va F a rg 'o n a vodiysi
tu p ro q la rn in g sh o 'rlan g an lik xarak erlari va m a d a n iy o 'sim lik la rn in g
tu zg a chidam liligini hisobga o lg an holda ishlab ch iq ilg an .
49-jadval
Tuproqlar sho'rlanganlik darajalarini besh balli shkalasi.
Shurlanganlik
balli
1
n
III
IV
V
I
II
III
IV
V
Тщ -oqning
sho'rlanish
darajalari
Tuzlarning hisobiy qatlamdagi
og'irligi %
Qattiq
Xlor(Cl)
Sulfat(S04)
qoldiq
M irzachoi
0,4-0 ,8
Juda kuchsiz
0,01-0,04
0,18-0,36
Kuchsiz
0 ,8 - 1,2
0,04-0,10
0,36-0,54
O ’rtacha
1,2 - 1,6
0 , 10- 0,20
0,54-0,72
Kuchli
1,6 - 2,0
0,20-0,30
0,72-0,96
Sho'rxok
2 ,0 - 2 ,5
0,30-0,40
0,96-1,20
Farg'ona vodiysi
Juda kuchsiz
1,0 - 1,8
0,01-0,04
0 , 10 - 1,20
Kuchsiz
1,8-3,0
0,04-0,10
1,20-1,80
O ’rtacha
2,6-3 ,6
0 , 10- 0,20
1,80-2,16
Kuchli
3,6-4,9
0,20-0,30
2,16-2,88
Sho'rxok
0,30-0,40
-
M a ’lum ki ayrim o 'sim lik larn i h ar xil s h o 'rla n g a n tu p ro q larg a
m oslashganlik darajalari tu rlic h a b o 'lad i. Shu sababli b u o 'sim lik laga k o 'ra tu p ro q n i sh o 'rla n g a n lik darajasi va sizot su v larin i joylashish chuqurliklairni aniqlash m u m k in em as. A n a sh u n i hisobga
olib m a ’lum sharoitga m oslashgan o 'sim lik g ru p p a si an iq la n ib ,
ulard an eng yaxshi m oslashgan (o 'sib rivojlanishiga k o 'ra ) o 'sim lik
tu rlarin i ajratib olinadi va u larga k o ‘ra tuproqga m e lio ra tiv jih a td a n
baxo beriladi.
Q uyidagij jadvalda tu p ro q n i va sizot suvlarni sh o 'rla n g a n lik
darajalari ham da sizot suvlar ch u q u rlig in i aniqlashga im k o n beruvchi asosiy o'sim lik lar g ruppalari keltirilgan. Bu y erd a : o 'sim lik lar
tu p ro q tiplariga (o 'tlo q i-b o tq o q , o 'tlo q i, o 'tlo q i b o 'z va b o 'z ) k o 'ra
gruppalarga b o 'lin g an (50-jadval).
S huni aytib o 'tis h kerakki, ayrim o 'sim lik lar o 'z in in g tuzga
chidam liligi bilan h ar xil darajad a sh o 'rla n g a n tu p ro q la rd a u ch rashi
m u m k in . M asalan: qam ish va y a n to q sh o 'rla n m a g a n va sh o 'rla n g a n
yerlarda o 'z in i juda yaxshi his etad i.
•
T u p ro q la rn in g s h o 'rla n g a n lik darajasi va sizot suvlarning
m in e ra lla sh g a n lig i bilan bir q a to rd a sizot suv satxini h am o 'sim lik
q o p la m ig a k o ‘ra aniqlash m u m k in . C h u n k i, sizot suvlarining uzoq
vaqt ta siri n atijasid a shu terito riy ad a ayrim o 'sim lik g ru p p alarin i
sh a k lla n ish i vujudga keladi. M azk u r daladagi o ‘sim lik qoplam iga
q a ra b fa q a t sizot suv sa th in i aniqlabgina qolm ay, balki uning'
m in e ra lla sh g a n lik darajasiga xam baxo berish m um kin.
M a lu m k i, sizot suvlari y e r betiga qanchalik yaqin joylashgan
va m in e ra lla sh g a n b o ‘lsa, tu p ro q d a sh o ‘rlanish jaray o n i sh u n ch alik
tez
b o ra d i.
S izot suvlarning
m inerallashganlik darajasi va
tu p ro q n in g sh o 'rla n ish darajasi orasidagi bu bog‘liqlik sizot suvlari
yer b e tig a 3 -4 m e trd a n yaqin joylashgan bir xil gruntli tu p ro q lard a
y aq q o l k u z a tila d i (2 7 -2 8 -rasm .).
27-rasm . Qamish. Sizot suvlari
0 -1 tn da joylashgan o ‘tloqibotqoq tuproqlarda о ‘sib
rivojlanadi
28-rasm. Qoraajriq.
Tarkibida 0,03-0,04 % xlor
bo‘lgan tuproqlarda о ‘sib
rivojlanadi.
л О
"О
£>
£ са &
Tuproqlarning sho'rlanganlik va sizot suvlarining chuqurligini xaraktcrlovchi o ‘simliklar
gruppalari.(B.V.Fedorovning umumlashtirilgan shkalasi).
I §
Iff £
Й
: СГ
=з
15
Ъ*
сл С
on
>
»
о>
■К > О й
<?ъ ^ 2
«л О
о^
00
;
е
0в0 ^В
5
£—
>’-О«3 Л _о
£ •> :* -а
МЯ
иJ
Ц Ii
^
4
d
JS
о
Г
О
SU
О
-25 CO
£
е
I?
.w '
^
J* '
■3 §■ © ^
o *o •
M"
I с
1»
Jо2
г
£а ■
Wi
c -L
Ioof©
ьо
__
о
3 ;
ся '
ixT5
и
03
cd
во *
СТ
2QJ.
*(Я
С
31
С
ш
J<
30
C
•с
я
SUi
2 40
s
О
х.
R
СГ
a*
£a
<N 2
Ri
3-1
1 ^
OJ
—< СГ
■s£
4
>*
= 2^5“
ст* о> л
Iа4^
I
;§ а
л
>
>
о
1 00
it
is
а
С
,2 о с
!о .
!М Iя •
^.£2
Я Ё
О
з
я^ 3 в
I 3
a4
b
о Л
^ С
's'
О
тэ
о
>я
IО-сg
и
я •—
оЬ С
W
1н Я
X)! Я
SN
3 | Е
С/5 о
‘5
1— • N
л
02
-С
riS
с
оз >q
ot. о
N
О ел
а
_
2
З
СО
я£
СО
> л
ВМ
м
со
М
с/1 в
©
■a Яи
СО 4-1
td я
I I
^a gQ l
CN
I
я £
С -Р
5 4>
*&
( N 3s gJ
^ 154 с
О
СУ 60
? О о
■4 . о
* ? v
vo
гл
ОI
V
*/-> оо ~
О
00
>»
ъ
S .S
с * 2 о
Р00 32 -С QJ
СГ--*
2 3 В 'с
гтз
eft л
>4 о4
(0
со
it
Ё мС 3
o -g 5 а
о -Ё
В СО 22
Л 05
O' СЛ ;.§
О
<U
TJ
I
2 &
Ъ 5
XI
on ^и
о- a
° т5э
&
£?
(2
^ 'Я
£,
<о
я
-N
.a Ы и
О
’Я
о ‘2
^ Я .*
о
О*^<
л
■Я Ё —
Я
Я
,5 я
СО Ь
tr i Я
>1
^ £.
О
о
я
>>
с Ъ
5.Ш со 2
О 5Г1& е
з «з
О. '
о : ° .&
Г
Ч
с
3
U,
аЗ О.
1
•° с
S Я
ь^
то
s2S
^
в
03
тз
2 >,
о 2
-С
(Л .<л
м
2 §
О N
О 2
с
£Н с
—
D .*
сл
С
* ;
со
b a ll
II
й
О
s j
>, о
*о р
■О я
о
•с
£
"о
1Л
Я
сл
ОС
S N
г*") ■£ 5
х>
•с
о.
ТЗ
О
О
с
я
5
я 1JО
и. с
О
<л Слс л
й
Яс
3 >
>*
я
>
сг мо
>>
2 о
О .52
МЯ
3 |
о ь
Izoh: 1 . tu zlarn in g m iq d o rlari hiso b iy qatlam u c h u n o g 'irlik
foizlarda berilgan:
2.
N o m la ri tagiga chizilgan o 's im lik la r tu p ro q ustki q a tla m id a
tarq alg an ildiz sistem asiga ega b o ‘Iib (tu z la r tu p ro q n in g ustki y a rim
m e trid a ), chizilm aganlari esa ildiz sistem asi ch u q u rg a k e tg a n
o 'sim lik lard ir (tu zlar 1 m etirli q a tla m da). M irz a c h o 'ln in g S h o 'ru zak p astlik lari va F a rg 'o n a d a g i F ed ch en k o tajrib a
dalasida o lin g an m a ’Ium otlar 5 1 -jad v alda berilgan
X ulosa qilib shuni aytish k erak i,
tu p ro q n i, sizot suvlarni sh o 'rla n g a n lik
darajalarin i h am d a ularni jo y lash ish
ch u q u rlik larin i o 'sim lik qoplam iga k o ‘ra
aniqlash h a r bir alohida olingan tab iiy
zon a u c h u n o ‘ziga xos shkalalarni ishlab
ch iq arish n i talab qiladi. A yrim jo y
u ch u n ishlab chiqilgan bu usulni t o ‘g ‘rid a n -to ‘g ‘ri ikkinchi joy u c h u n q o 'lla s h
m u m k in em as.
T opshiriq 1. Y uqorida keltirilgan
m a ’Iu m o tlar asosida tu p ro q n i, sizot suvlarini s h o ‘rlan g an lik darajasini va u la r29-rasm. G ‘umoy. Sho‘rlanning ch u q u rlig in i o'sim lik q o p lam ig a
magan tuproqlarda (quruq
qarab an iq lash usulini o ‘zlashtirish
qoldiq 0,3% xlor 0,01 %
(2 9 -rasm ).
Sacha> ° ‘sadiT opshiriq 2. G erbariylar bilan ta n ish ib , h a r xil d ara jad a s h o ‘rlangan tu p ro q la r, sizot suvlarni m in erallash g an lik d arajalari va
joylashgan chuqurliklarni aniq lash g a im k o n beradigan o 's im lik
gru p p alarin i aniqlang.
5 1 -ja d v a l
O ’sim lik qoplam iga q arab an iq lan ad ig an sizot suvlarning
minerallashganlik darajalari.
Sho‘rlanganlik
balli
I
II
HI
IV
V
Mirzacho'lda
qattiq qoldiq
xlor
0,3-0,5
0,05-0,12
0,5-0 ,8
0 , 12 - 2,0
8,0-15,0
2,0-4,0
15,0-20,0
4,0-5,0
20,0-60,0
5,0-20,0
Farg‘ona vodiysida
qattiq qoldiq
xlor
0 ,5-1,0
0,05-0,10
1,0-15,0
0 , 10- 2,0
15,0-50,0
2,0-4,0
50,0-70,0
4,0-5,0
70,0-150,0 ...5 ,0 -1 5 ,0 .
1.
2.
3.
4.
T uproqning sh o 'rla n g a n lik darajasi deganda nim ani tushunam iz?
S h o ’rlan ish n i o ’sim lik qoplam asiga k o ’ra aniqlash kim
to m o n id a n ishlab c h iq ilg an ?
Bu u su ln i h a m m a sh a ro itd a ham q o 'lla s h m u m k in m i?
S izot suv larin in g sh o 'rla n is h in i o 'sim lik larg a qarab aniqlasa
b o ’ladim i?
ZOVURLASHTIRILGAN VA ZOVURLASHTIRILMAGAN
SHAROIT U C H U N S H O ‘R YUVISHNING UM UM IY
M E ’YORINI HISOBLASH
S h o ‘rlangan tu p ro q la r sharoitda tuproq tarkibidagi tuzni yuvib
chiqarib yuborish asosiy agrotexnik tadbirlaridan b o ‘lib, uni sifatli o 'tishi erni sh o ‘r yuvishga tayyorlash, sho‘r yuvish usullari, m uddati bilan
bir q atorda sh o ‘r yuvish m e ’yorini to ‘g‘ri belgilanganligiga bog‘liqdir.
T u p ro q la rn in g s h o 'r n i yuvish m aqsadda o rtiq c h a m e ’yorda suv
berish ern in g m e lio ra tiv h o latin i yom onlashuviga olib kelib,
tu p ro q q a bahorgi ishlov b erish m u d datlarini va ekishni kechiktirib
yu b o rad i. Bu h o la t a y n iq sa , s h o ‘r yuvish b ah o rd a (fevral, m art
oylarid a) o 'tk a z ilg a n d a y aq q o l k o ‘zga tashlanadi.
S h o ‘r yuvishni k ic h ik , k a m m e ’yorlarda o 'tk a z ish esa tu p ro q n i
yetarli d arajada s h o ‘rsizlan m aslik k a olib keladi.
S h o ‘r yuvish m e ’y o ri tu p ro q n in g m exanik tarkibiga, dalalarda
yetarli zovurlar m avju d lig ig a, tuproqdagi tu zlarn in g tarkibi va uning
m iq d o rig a, sizot su v la rin in g chuqurligiga h am d a boshqa om illarga
b o g ‘liq b o ‘ladi (3 0 -ra sm .).
30-rasm.
Sho‘rlangan
yerlarda cheklarga
bo‘lib bostirib sho‘r
yuvish usuli
Zovurlashtirilgan sharoit uchun sho‘r yuvishning umumiv me’yorini hisoblash. S izot suvlar oqib ketishi yaxshi b o 'lg a n zovurlashtirilgan s h o ‘rlan g an yerlar u ch u n s h o 'r y u v ish n in g u m u m iy m e ’yorini A .E .N ero zin to m o n id a n tavsiya etilg an fo rm u la yordam ida
aniqlanadi:
M =(Г1-т) +— + (п-А ),
К
bu yerda: M -s h o ‘r yuvishning um um iy m e ’y o ri, m 3/g a ;
П -tu p ro q hisobiy q atlam ining n a m sig‘im i yoki shu
nam lik k a t o ‘g ‘ri keladigan suv m iq d o ri, m 3/g a ;
m -s h o ‘r yuvish arafasida tu p ro q n in g n a m zaxirasi yoki
shu n am lik k a teng keladigan suv m iq d o ri, m 3/g a ,
S -tu p ro q n in g hisobiy q atlam id an yuvilishi kerak b o 'lgan
xlor m iq d o ri, kg/ga;
K -suvning
sh o ‘r
yuvish
im k o n iy a tin i
ko'rsatuvchi
koeffisient (xlor b o 'y ic h a ), k g /m 3;
« -sh o ‘r
yuvishdan
ekin
ek k u n g a
qadar
suvning
b u g ‘lanishga sarfi, m 3/g a;
A -shu dav rd a tushadigan yog‘in m iq d o ri, m 3/g a .
T u p ro q n in g hisobiy qatlam nam sig‘im i ( П ) , s h o ‘r yuvish oldida tu p ro q n in g n am zahirasi (m ) va h isobiy q a tla m d ag i yuvilishi
kerak b o 'lg a n tu z n in g m iqdori (S )ni h iso b lash d a hisobiy qatlam
qalinligi h ar xil tu p ro q sharoitlari u c h u n tu rlic h a belgilanadi. Ju m ladan, suv k o ‘taru v ch an lik xususiyati kam b o 'lg a n F a rg 'o n a vodiysining sharqiy rayonlaridagi m exanik ta rk ib ig a k o ‘ra og‘ir tu p ro q lar
u ch u n 0 ,7 -0 ,8 m , o 'rta c h a b o 'lg an suglinik tu p r o q la r u ch u n — 0 , 8 1,0 m va M irzach u ld ag i suv k utaruvchanlik x u su siy ati k a tta b o 'lg an
m ik ro stru k tu rali tu p ro q la r u c h u n 1,0-1,3 m q ilib belgilanadi. S h o ‘r
yuvishning u m u m iy m e ’yorini hisoblash u c h u n d astlab tu p ro q n in g
hisobiy qatlam n am sig'im i, shu q atlam d ag i n am lik va tu zn in g
m iq d o ri alo h id a hiso b lab chiqiladi. S o 'n g ra A .E .N e ro z in form ulasidan foydalanib s h o ‘r yuvishning u m u m iy ri m e ’yori hisoblab
chiqiladi.
T u p ro q n in g hisobiy qatlam id a m avjud n a m sig'im iga ten g
keladigan suv m iq d o ri (m 3/g a ) quyidagi fo rm u la y o rd a m id a an iq la
nadi:
n = 100 h d.^max, ( 1)
bu yerda: h -h iso b iy q atlam , m ;
d -tu p ro q n in g xajm m assasi, t / m 3;
X.max'tu Pr° q n in g d ala nam sig 'im i, o g 'irlik k a nisbatan %;
S h o 'r y u v ish oldidagi tu p ro q n in g n am zaxirasi yoki shu
nam likka t o ‘g ‘ri k elad ig an suv m iqdori q o ‘yidagicha aniqlanadi:
m = 1 0 0 h d X , (2 )
bu yerda:
k - s h o ‘r yuvish
n is b a ta n %.
oldidagi
tu p ro q
nam ligi,
og'irlikka
5 2 -jad v ald a d , Xmax va -X larning q iy m atlari ko'rsatilgan.
T u p ro q d a yuvilishi kerak b o 'lg an xlor m iqdori quyidagi
form ula y o rd a m id a hisoblanadi:
S=100 h d (z -z i) 1000, (3)
bu yerda: z - s h o ‘r yuvish oldidan tu p ro q d ag i tuz yoki xlorning
m iq d o ri, o g ‘irlikka nisbatan% ;
Z i-s h o ‘r yuvishdan keyin tu p ro q d a qoldirilishi m u m k in
b o ‘lg a n x lo r m iqdori, og‘irlikka n isb atan %;
1 0 0 0 -k ilo g ra m m
hisobidagi xlor m iqdorini to n n a g a
a y la n tirish u c h u n ko'paytuvchi.
52-jadval
Mirzachulning ayrim tuproqlari uchun d, Xmax
___________ va X larning qiymatlari.___________________
Sizot
suvlarning
joylanish
chuqurligi
(h) ш
1,5
2,5
3,5
1,5
2,5
3,5
1,5
2,5
3,5
Tuproqning
xajm massasi
t/m 3
Tuproqning dala
Sho‘r yuvish oldidagi
nam sig‘imi
tuproqning namligi,
og‘irlikka nisbatan %
(Vax) og‘irlikka
nisbatan %
Hisobiy qatlam, m
0,7-1 | 1-1,3 | 0,7-1 | 1-1,3 | 0,7-1
|
1-1,3
Og‘ir tuproqlar
1,40
26,0
22,0
1,40
25,5
21,5
1,40
25,5
21,5
D onador lyossimon suglinik tuproqlar
25,0
24,0
1,35
1,35
24,0
22,0
1,35
23,0
21,0
Qumoq va yengil suglinik tuproqlar
1,30
22,0
18,0
21,0
17,0
1,30
1,30
16,0
20,0
X isobiy q a tla m d a xlor m iqdori 0,40% gacha b o iis h i m um kin.
S h o ‘r y u v ilg a n d a n so ‘ng uning tu p ro q d a eng k o ‘p qoldirilishi
m um kin b o 'lg a n m iq d o ri 0 , 0 2 % ga teng b o ia d i.
Suvning s h o ‘r yuvish im k o n iy atin i k o ‘rsa tu v ch i koeffisienti (K )
sizot suvlar chuqurligiga, tu p ro q n in g m e x a n ik tarkibiga, s h o 'r la n
ganlik darajasiga bog‘liq b o ‘lib, u n in g q iy m a tlari 5 3 -jadvalda
keltirilgan.
S h o ‘r y u vishdan ekin ekkunga q a d a r tu p ro q d a g i suvni b o ‘g ‘la nishga isro f b o iis h i (n ) k o ‘p yillik o ‘rta c h a m eteorologik m a ’lu m o tlard an o lin ad i va k o ‘p hollarda 150-350 m 3/g a ni tashkil q iladi.
5 3 -ja d va l
Suvning sho‘r yuvish imkoniyatini ko‘rsatuvchi
koeffisient (K) qiymatlari
Sizot suvlar
chuqurligi, m
1,5
2,5
3,5
1,5
2,5
3,5
1.5
2,5
3,5
Sho‘r yuvish oldidan tuproqdagi xlor miqdori, %
0,40
0,30
0,20
0,05
0,10
Og‘ir tuproqlar
3,0
2,3
2,7
1,2
1,8
3,8
1,6
2,6
4,1
3,3
5,2
2,0
4,9
3,3
4,2
Donador lyossimon suglinik tuproqlar
4,5
4,4
4,0
3,2
1,9
5,7
5,6
2,2
3,9
4,9
6,7
6,9
5,8
2,5
4,5
Qumoq va yengil suglinik tuproqlar
5,2
6,2
2,4
3,7
4,7
6,4
6,5
4,8
5,8
2,9
7,5
7,8
3,4
5,8
6,9
S hu davrda atm osferadan tu sh g an y o g 'in m iqdori (A) h a m
ko ‘p yillik o 'r ta c h a m a ’lu m o tlard an o lin ib , u n ing yarm i s h o ‘r
yuvish m e ’y o rin i aniqlash uchun hisobga o lin a d i.
Sho‘r yuvish me’yorini hisoblashga oid topshiriqlar.
Z o v u rlash tirilg an sharoit u ch u n q u y id agi m a ’lum o tlar a so sid a
sh o ‘r yuvishning u m u m iy m e ’yorini hisoblang:
- hisobiy q atlam (h) - 0,9 m ,
- tu p ro q n in g xajm massasi (d) — 1,35 t / m 3,
- dala n am sig‘im i (A.max) — 26,5% ,
- sh o ‘r yuvish d an oldingi tu p ro q nam lig i (X) — 22,4% ,
- sh o ‘r yuvish d an oldingi tu proqdagi x lo r m iq d o ri (z) — 0,30% ,
- s h o ‘r yuvishdan keyin tu p ro q d a q o lish i m u m k in b o ‘lgan x lo r
m iqdori (z j) — 0 , 0 2 %,
- suvning s h o ‘r yuvish im koniyatini k o ‘rsa tu v ch i koeffisient (K ) —
4,2 k g /m 3,
-
sh o ‘r y u v ish d an e k in ekkunga qadar tu sh ad ig an yog‘in m iqdori,
(A) — 100 m m ,
- usha dav rd a su v n in g b o ‘g‘lanishga isro f b o 'lish i, (n ) — 230
m 3/g a.
Y echish: T o p s h iriq b o 'y ich a tu p ro q n in g dala n am sig‘im i
uning 26,5% - n i tash k il etganligini hisobga olib, quyidagi form ula
yord am id a h iso b iy qatlam dagi nam likka t o ‘g ‘ri keladigan suv
m iqdori h iso b lan a d i
n _ 1 0 0 0 0 -h • d Ят1Х = 1 0 Q , 0 9 ,] з 5 .2 6 ,5 = 3 2 1 9 m 3/g a
100
S o 'n g ra s h o ‘r y u v ish d an oldingi tu p ro q d ag i suv zahirasi
hisoblab ch iqilidi:
m = 1 0 0 h d -X = 1 0 0 0 ,9 1,35-22,4=2016 m 3/g a.
Keyigi n a v b a td a tu p ro q d an yuvilishi lozim b o 'lgan xlor
m iqdori h iso b lan ad i.
S = 1 0 0 h d -(z -z ,) 1 0 0 0 = 1 0 0 0 ,9 T ,3 5 (0.30-0.02)-1000=34020 kg/ga.
T o p sh iriq b o ‘y ic h a sh o ‘r yuvishdan ekin ekkunga qadar
tushadigan a tm o sfe ra y o g 'in lari (R) 100 m m ga teng. 1 m m
qalinlikdagi suv 1 ga m ay d o n d a 10 m 3ni tashkil qilganligi sababli
(100 x 10 = 1000 m3/g a ) uning m iqdorini 1000 m 3/g a deb olinadi.
Lekin sh o ‘r yuvish jaray o n ig a bu m iqdordagi suvni 50% ishtiroq
etadi qolgani h a r xil sab ab lar bilan sarf b o ‘ladi.
1000 m 3/g a - 1 0 0 %
A
- 50%
B undan A - -------------- = 5 0 0 m 3/g a
100
S h u n d ay q ilib , П , m , S larning qiym atlari hisoblab to p ilgandan so ‘ng s h o ‘r y u v ish n in g um um iy m e ’yori quyidagicha hisob
lanadi:
г*
M = ( 7 / - / и ) + -^- + ( п - Л ) = ( 3 2 1 9 - 2 0 1 6 ) + ^ - ^ — + ( 2 3 0 - 5 0 0 ) =
= 9 0 3 3 m 3 / ga .
T opshiriq. 5 4 -ja d v a ld a keltirilgan m a ’lu m o tlarg a asoslanib, h ar
xil sh aro itlar u c h u n s h o ‘r yuvishning um um iy m e ’yorini hisoblang.
. 2
Q. O'
o *c
1/i
Hisobiy
qatlam
(h) m
1
T up
roqning
xajm
massasi
(d), t/m
-
Tj-
<N
40
-
m
oo
24,4
23,0
22,5
2 3 ,0
20,0
20,5
1
0,23
0,27
0,32
0,36
0 ,3 5
0,02
0,03
0,02
0,04
2,9
3,7
3,9
4,5
2,8
Sho‘r
Sho‘r
Sho‘r yuvish
Suvning
yuvish
oldidagi xlor
yuvishdan
sho‘r yuvish
oldidagi
miqdori (z), keyingi yo‘l
qobiliyati
tuproq
qo‘yilgan xlor (K), kg/m
%
miq.% Z\
namligi (л),
%
OS
1,31
1,42
20,0
ЧО
ГП
<N
1,32
1,40
2 7 ,6
(A.vax)
Tup
roqning
nam
sig‘imi
Suvning
bo‘g‘Ianish
isrof bo‘lish
(n) m3/ga
270
320
240
260
370
Yog‘in
miqdori
(A) mm
120
180
170
130
165
Zovurlashtirilgan sharoit uchun sho‘r yuvishning umumiy me’yorini hisoblash uchun ma’lumotlar.
IT,
Ол
o’
On
*c
a
aa
з
>
C
3
>4
5
о
>
£
43
о
.s
’2
00
>
3
a
-C
о 60
- л
° J3)
^
-о
IS
a *
и
00 тэ
с л
■=£
E
£ 'S
:s "
■2 2
s. &
о я
н §
x:
о
3
Zovurlashtirilmagan sharoit uchun sho‘r yuvishning umumiv
m e’yorini hisoblash.
D a la la rd a yetarli zo v u rlar mavjud b o 'lm ag an sh aro it u ch u n
s h o ‘r y uvish m e ’yori sizot suvlar satxini kritik chu q u rlik d an
b a la n d g a k o 'tarilish ig a im k o n berm aydigan m iq d o rd a belgilanadi.
K ritik c h u q u rlik sizot suv sath in in g kapillyarlar orqali k o 'tarilib
o ‘sim lik n in g ildizi tarq alg an qism ig a etadigan va tu p ro q n i s h o ‘rlata
b o sh lay d ig an ch u q u rlik d ir. T u p ro q q a bahorgi ishlov berish o ‘z
v aq tid a sifatli qilib o ‘tk a z ish u c h u n bu chuqurlik o g ‘ir tu p ro q lar
u c h u n 1-1,1 m , d o n a d o r ly o ssim o n sugliniklar u c h u n 1-4 ,-1 ,5 m
va q u m o q , yengil suglinik tu p ro q la r uchun 1,2-1,3 m ga teng.
Z o v u rla sh tirilm a g a n sh a ro it u ch u n sh o ‘r yuvishning um um iy
m e ’y o ri I.F .M u z ic h ik ta k lif etg an quyidagi form ula bilan hisoblab
ch iq ilad i:
M - Г 1 - m + H ~ H ' -1 0 0 0 0 ,
V
'
bu yerd a : M — s h o 'r yuvish n in g um um iy m e ’yori, m 3/g a;
П — tu p ro q n in g d ala nam sig‘im i, tu z la rn i eritish
m e ’yori, m 3 /g a;
m — sh o ‘r y u v ish d an oldingi tuproqdagi suv zahirasi,
m 3/g a ;
H — s h o ‘r y u vishdan oldingi sizot suvlar ch u q urligi, m;
H j — s h o ‘r y u v ish d an keyin sizot suvlarning k o 'tarilish i
ruxsat etiladigan c h u q u rlig i, m ;
V - sizot suvlar k o ‘ta rilg a n balandlikni shu k o ‘tarilishga
olib keluvchi suv qalinligiga nisbatan;
H —H
---------- sizot su v larn i yo‘l q o 'yidadigan darajasigacha
k o 'ta rilish i t a ’m in lo v c h i suv qalinligi, m;
_
J .J
-----------L.-. 10000 — tu z la rn i yuvib chiqarish m e ’yori, m 3/g a.
V
Sho‘r yuvish me’yorini hisoblashga oid topshiriq.
Topshiriq. Q uyidagi m a ’lum otlarga ko‘ra zovurlashtirilm agan
sh a ro it u c h u n s h o 'r yuvishning um um iy m e ’yorini hisoblang.
xisobiy q atlam (h ) — 1,1 m;
tu p ro q n in g xajm iy m assasi (d ) - 1,30 t / m 3;
tu p ro q n in g nam sig 'im i (^ max) ~ 25,6%;
s h o 'r yuvishdan oldingi tu p ro q n in g n am ligi, (A,) —
18,4% ;
s h o 'r yuvishdan oldingi sizo t suvlar chuqurligi ( H ) —
2,01 m;
s h o ‘r yuvish natijasida siz o t suvlarning ko‘tarilishi
ruxsat etiladigan ch u q u rlik ( H i ) - 1,1 m.
sizot suvlari k o 'tarilg an b a la n d lik n i shu k o 'ta rilish g a olib
k eluvchi suv qatlam iga n isb ati (V )- 6 , 9 .
T o p sh iriq n i ishlash tartibi zovurlashtirilgan sharoitdagi kabi olib
boriladi. D astlab, tuproqning n a m sig'im i va sh o ‘r yuv ish d an oldingi
nam ligi hisoblab chiqiladi. S o 'n g ra I.F .M u zich ik tak lif etg a n fo rm ula
bilan s h o ‘r yuvishning um um iy m e ’yori hisoblab chiqiladi.
1.
2.
3.
Z o v u rn in g vazifasi n im a d a n ib o rat?
Z ovurlashtirilgan sh aro itd a s h o 'r yuvishning u m u m iy m e ’yori
qaysi form u la yordam ida a n iq la n a d i?
Z avurlash tirilm ag an sh a ro it u c h u n s h o 'r yuvishning u m u m iy
m e ’yori q an d ay hisoblab c h iq ilad i?
Sho‘r yuvish ishlarining rejasini tuzish.
S h o 'rla n g a n m aydo n lard a s h o ‘r yuvish rejasini tu z ish fe rm e r
x o ‘jaligiga olingan m avjud suv m iq d o rid an t o ‘g ‘ri fo y d alan ib ,
tu p ro q tarkibidagi sh o 'rn i yoki tu z n i sifatli yuvish va b u ja ra y o n g a
tegishli m elio rativ tadbirlarni o ‘z v aq tid a o ‘tkaz‘ish kabi m u h im
vazifalarni q am rab oladi.
S h o 'r yuvish sam aradorligi k am m iqdordagi suv sarfla sh y o 'li
bilan tu p ro q tarkibidan o 'sim lik larn i o 'sish i va riv o jlan ish ig a salbiy
ta ’sir etad ig an k o 'p m iqdordagi tu z n i chiq arib y u b o rish g a a so sla n gan. T u p ro q la r sifatsiz yuvilgan y e rla rid a ekinlar h o sild o rlig in i 20%
va h a tto 50% gacha kam ayishi k u zatilg an . Shu sa b ab d a n s h o 'r la n
gan y erlarn i yuvishni o ‘z v a q tid a sifatli qilib o 'tk a z is h tu p ro q
u n u m d o rlig i va parvarish q ilin a y o tg a n ek in lar h o sild o rlig in i o sh irishda ju d a katta aham iyatga eg ad ir.
Suv resurslaridan unum li fo y d a la n ish , s h o 'r yuvishni o 'z v a q ti
da sifatli qilib o 'tk azish va m a v ju d m e h n a t resurslaridan to 'g 'r i fo y
dalan ish m aqsadlarida sh o 'r y u v ish ish lari rejalashtiriladi.
S h o 'r yuvish ishlarini re ja la sh tirish u c h u n , b irin c h i n a v b a td a ,
har yili kuzd a xo'jalik x u d u d id a m a h su s tekshirish ishlari o 'tk a z ilib ,
b u n d a s h o 'rla n g a n m a y d o n larn in g hajm i sh o 'rla n g a n lik d arajasiga
k o 'ra an iq lan ad i. S h o 'r yuvish sam aradorligiga sizot su v larn in g
jo y lash ish chuqurligi va m inerallash g an lik darajasi k a tta ta ’sir etishi
sab ab li u larn i tavsifi berilish i kerak. T uproqdagi tu z larn in g m iqdori
va tark ib la rin i hisobga o lg an h o ld a sho‘r yuvish soni va m e ’yorilari
b elg ilan ad i (55-jadval).
55-jadval
S h o ‘rIangan maydonlarning hajmi, sho'r yuvish soni va me’yorilari.
Tuproqlar
Kuchsiz
sho'rlangan
O ’rtacha
sho'rlangan
Kuchli
sho'rlangan
Jami:
S h o 'r yuvish
S ho'r yuvishning
Maydoni,
Sho‘r yuvish
ning umumiy
o'rtacha me’yori
soni
ga
m e’yori, m3/ga
m 3/ga
15
2000
1
2000
7
4000
2
2000
3
6000
3
2000
25
K eyingi n avbatda k o n tu rla r (dalalar) b o 'yicha sh o ‘rlangan tu p
ro q la r m ay d o n i a n iq la n ib , u la rn in g hajm i sug‘oriladigan — gektar
h iso b id a an iq lan ad i (5 6 -jad v al). Tabiiy sh o 'ri yuviladigan m aydon
h a jm in i su g 'o rilad ig a n —g e k ta r hisobida aniqlash u c h u n uni sh o ‘r
yuvish soniga k o 'p a y tirish zaru r. M asalan, 1 k o n tu rd a ham m asi
b o 'lib 11 ga s h o ‘rlangan e r b o 'lib , uning 7 gektari k uchsiz, 4 gekta ri o ‘rta c h a sh o 'rla n g a n b o 'ls in . U larni tegishli ravishda s h o 'r
yuvish sonlariga k o 'p a y tirish b ilan sh o 'ri yuviladigan m ay d o n lar
h a jm in i su g 'o rilad ig an g ek tar hisobida aniqlanadi: (7xl)+ (4x2)= 15
su g ‘/g a . S h u usulda b o sh q a k o n tu rlar b o 'y ich a h am hisoblashlar
o 'tk a z ilib , jam lash y o ‘li b ilan s h o 'ri yuviladigan m ay d o n la r hajm i
su g 'o rila d ig a n gektar h iso b id a aniqlanadi.
S o 'n g ra sh o 'ri y uviladigan m aydonlar dekadalar ( o 'n kunliklar)
b o 'y ic h a taq sim lan ib c h iq ila d i. S h o 'r yuvishni eng qulay o 'tk az ish
m u d d a ti - bu kuz va e rta qish oylaridir (oktyabr, n o y abr, dekabr).
C h u n k i bu davrda sizot suvlar sathi eng ch u q u rd a joylashgan
b o 'la d i. H a r bir k o n tu r b o 'y ic h a s h o 'r yuvish m u d d atlari va
d e k a d a d a g i ish hajm i u m u m iy yuviladigan m aydonga, m eh n at
v ositalarig a va ish k u ch in i b a n d emasligiga k o 'ra belgilanadi.
S h o 'ri yuviladigan m a y d o n la r sharoitiga k o 'ra h a r kuni har bir
su g 'o rila d ig a n gektarga 1-2 ta d a n suvchi ajratiladi. S h o 'r yuvish
rejasid a yuviladigan m a y d o n g a qaysi sug'orish ta rm o g 'id a n suv
o lin ish i h am k o 'rsatilad i. K a n allard an suvni deyarli bir xil m iq d o rda e tk a z ib tu rish u c h u n s h o 'r i yuviladigan m ay d o n lar hajm i d ek a
d a la r b o 'y ic h a iloji b o ric h a te n g taqsim lanishi kerak (57-jadval).
ЯЧ 2 rС
X
CO
wo
со e
1
(N
1
1
I
Sug'oriladigan
gektar hisobidagi
yuviladigan
maydon
Sug‘oriladigan/ga hisobida yuvish kerak.
I
I1-20.XI
I 21-30.XI
1-10.X
1 t
I/O CN -
-
38
7 marta
yuviladigan
(sho'rhok)
О
:luref
R-1
R-i
R-2
ro
X со
(N
[
t I I i
Sho‘ri yuviladigan
maydon, sug‘/ga
|
4 marta
yuviladigan
(kuchli
sho‘r)
1 ■ > i
Konturlar soni
1x3
Shu jumladan
3 marta
yuviladigan
(kuchli
sho‘r)
oo
- m
Sug'orish
tarmog'i
_
2 marta
yuviladigan
yuviladigan
(kuchsiz
(o'rtacha
sho‘r)
sho‘r)
7x1
I
4x2
1
5x1
j
1 marta
wo (N
|
1
[
1
Sho‘ri
yuviladigan
maydon,
ga
- Э©
Kontur №
Konturlar bo'yicha sho‘ri yuviladigan maydoniar hajmi
(sug‘oriladigan — gcktar hisobida)
><
1
1 i wo wo
r- wo 40 00
oo C"* i
1 1
(N CO
I
S h o ‘r y u v ish n i sh o 'rh o k , kuchli sh o 'rla n g a n yerlaridan b o sh lash m a q sa d g a m uvo fiq d ir.
S h o 'r y u v ish ishlari rejalashtirilgandan so 'n g k o n tu rlar b o 'y i
cha s h o 'ri y u v ilad ig an m aydonlarga su g 'orish ta rm o q lard an suv
taq sim lash rejasi tu zilad i (58-jadval).
58-jadval
Konturlar, su g‘orish tarmoqlari va fermer xo'jaligi bo‘yicha sho'ri
yuviladigan maydonlarga suv taqsimlash rejasi.
Sug'orish T arm oq- Kontur
soni
tarmog'i ning f.i.k.
0,81
0,81
0,81
R -l
R -l
R -l
1
2
3
Qnetto
Qbrutto
Suv taqsimlash miqdori, / /s (fermerlar
uchun Qn(, kanallar uchun Qhr)
1-10.XI 11-20.XI 21-30.XI
1-10.XII
18,5/22,8 16,7/20,0
16,7/20,0 11,6/14,2
13,9/17,1 11,6/14,2
35,2
42,2
11,6
42,8
51,3
14,2
-
B u n in g u c h u n su g 'o rish gidrom oduli (q ^ ) aniqlanadi. S u g 'o
rish g id ro m o d u li 1 ga m aydonga 1 sek undda beriladigan litr hisobidagi suv sa rfid ir. U quyidagi form ula y o rdam ida aniqlanadi:
m
qso'g' ~ t - 8 6 , 4 ’
A gar s h o 'r yuvish m e ’yori (m ) 2000 m 3/g a va davom iyligi (t)
10 kun b o 'ls a , su g 'o rish gidrom oduli quyidagiga teng:
m
2000
= --------- = ------------= 2,31 H e . v a
i0g
t - 86,4
10-86.4
bu yerda: 1000 — m 3/g a hisobidagi s h o 'r yuvish m e ’yorini I /g a
a y la n tirish u c h u n ko'pay tu v ch i;
864 0 0 — 1 sutkadagi sekundlar soni.
S h u n d a y q ilib , h a r gektar m aydonga 1 0 kun davom ida 2 0 0 0
m 3 suv b e rish u c h u n k o 'rsatilgan davr m o b ay n id a har gektar m a y
donga se k u n d ig a 2 , 3 1 litrdan suv oqib tu rish kerak. Bu yerda su
g 'o rish k a n a lla rid a n suvni filtrasiyaga k o 'p la b isrof b o 'lish n i ham
inobatga o lish kerak. A gar, suv isrofgarchiligi 1 9 % b o 'lsa, k an alning
foydali ish k o effisien ti (Ф .И .К .) t | = 0 , 8 1 ga teng. Suvning isrofgarchiligini h a m hiso b g a olgan holdagi su g 'o rish gidrom oduli (qt,r)
q o 'y id ag ich a an iq la n a d i:
T arm o q n i boshidagi suv m iq d o rin i h iso b lab (Qbrutto) chiqish
u c h u n uning f.i.k. h am hisobga olish kerak:
Qbrutto=2,85 x 8 = 22,8 1 /g a
M asalan, 1-ko n tu rd a noyabrning 2 d ek ad asid a 8 sug‘/g a
m aydon yuvilishi kerak b o'lsa, R -l kan al o rq a li shu dalaga m a z k u r
dekada d av o m ida h a r sekundda 18,5 litrd a n (2,31 x 8 ) suv berib
turish kerak.
X o'jalik b o 'y ic h a sh o 'r yuvishga ta la b qilinayotgan u m u m iy
suv m iqdori m 3 hisobda quyidagicha a n iq la n a d i:
Qnetto=SSugVga ITi=38 • 2000= 76000 m 3;
S t -m , S 2 -m | S s -m _ 38 2000 | 0 0 0 0 0 < 00000 _ 9 3 S :7 ]j;j3
Ip-I
np - 2
np. 3
0,81
0
0
bu yerda: S i, S 2 va S 3 — 1,2 va 3 k a n a lla rn in g foydali ish
koeffisientlari.
Topshiriq: 59-jadval m a ’lum otlarga k o ‘ra s h o 'r yuvish ishlarini
rejalashtiring.
1
[
I
32
28
36
34
26
1
1
27
2 -masala
J 1
|
1 1
o\ СП
rn 4 0
С»
o ' o'
mi
&
a
0,82
0,89
0,85
I
sho'rhok
(6 marta
yuviladi)
1 j 1
I
1
1
0,82
0,75
Sho'rlangan maydonlar hajmi, ga
o'rtacha sho'r
Kuchli sho'r
langan (2 marta langan (3 marta
yuviladi)
yuviladi)
1-masala
Sho‘r
yuvishning
o ‘rtacha
m e’yori
2000
1
40
|
I
2000
2000
1
|
оо оо
R -l
R-2
R-3
I
I
o\
cT
Os
R-2
R-l
R-2
R-3
*П i—^
I
I
40
<N
1
Kuchsiz sho'r
langan (1 marta
yuviladi)
ОО
*z
Dala
soni
ОО
1
LZ
Kanalning
f.i.k.
Г
Sug'orish
tarm og'i
Sho'r yuvish ishlarini rejalashtirishga oid ma’lumotlar
О О О
о О о
О
о
о
2000
CJ
1 1 40
i
in оо <N
C/5
00 1
CO
s1
СЛ
1
CMm
- <N ГЛ
|
1
|
|
1
1
1.
2.
3.
4.
5.
N im a u ch u n s h o 'r yuvish ish larin in g rejasi tu zilad i?
R eja tu zish d a nim alarga e ’tib o r beriladi?
R eja tu zish d an oldin d a la d a q a n d a y ishlar am alga o sh irila d i?
S u g ’orish gidrom oduli n im a ?
S u g ’oriladigan gektar d e g a n d a n im a tush u n ilad i?
SUG'ORILADIGAN YERLARDA SIZOT SUVLARNI
BUG ‘LANISHIGA SARFINI H ISO BLA SH .
T u p ro q n in g ustki q ism in in g q o 'y o sh nurlari t a ’sirid a qizib
ketishi u n d a suv b u g'lanish ja ra y o n n i tezlashtiradi. T u p ro q q a n c h a
isib ketsa suvning bug'lanishi sh u n c h a li jadallashadi. S uv b u g 'la n ish
ja ra y o n id a tu p ro q n in g ustki q a tla m id a tu zlar to 'p la n is h i k o 'c h a y ib ,
tu p ro q la rn in g s h o ‘rlanish ja ra y o n n i tezlashtiradi. M elio rasiy a jih a tid an tu p ro q sirtidan suv b u g 'la n ish in i kam aytirish m u h im h iso b la nadi. A n a shu o 'rin d a d alalarni e k in la r bilan d o im o b a n d b o 'lis h ig a
alo h id a e tib o r berish kerak b o 'la d i. A m aliy jih a td a n siz o t su v larn in g
bu g ‘lanishga sarfi m u n tazam k u zatib borilishi va u n i k a m a y tirish
ta d b irla rn i ishlab chiqish k e-rak .
S u g 'o rish d a berilgan va siz o t suvlarning sarflan ish m iq d o rla ri
tu p ro q n in g suv-fizik xususiyatlariga va sizot suvlar jo y la sh g an
chuqurligiga k o 'ra turlicha b o 'la d i.
F a rg 'o n a vodiysining o g 'ir m ex an ik tarkibli tu p ro q la ri k u ch siz,
M irz a c h o 'ln in g don ad o r m ik ro stru k tu ra li tu p ro q la ri k u ch li suv
k o 'ta ru v c h a n lik xususiyatiga ega, o 'rta c h a su gliniklar esa o raliq
h o la tn i egallaydi. Sizot su v larn in g b u g 'lan ish g a sarfi u la rn in g jo y
lashgan chuqurligiga bog'liq. M a sa la n , sizot suvlari 1 m c h u q u rlik da jo y lash g an yerlarida tu p ro q d a g i u m u m iy suvning 6 4 -8 6 ,5 % i 2
m ch u q u rlik d a joylashgan b o 'ls a — 27,7 -45 ,7 va 3 m c h u q u rlik d a
jo y lash g an b o 'lsa 4,9-7,3% i b u g 'la n ish g a sa rf b o 'la d i. M in e ra lla sh gan suvlarning kapillyarlar o rq a li hisobiy qatlam ga k o 'ta rilis h i shu
q a tla m d a tu zlarn in g m avsum da to 'p la n ish ig a katta t a ’sir e ta d i. T u z larning m avsum da to 'p la n ish i q ish lo q x o 'jalik ekinlari h o sild o rlig ig a
salbiy t a ’sir etadi va shu sa b a b d a n sizot suvlarni b u g 'la n ish g a is ro f
b o 'lish sath in i bilish su g 'o rilad ig an yerlarida bu salbiy h o d isa n i o ldini o lish d a m u h im aham iyatga egadir. Sizot su v larn in g b u g 'la n ish i
bilan b o g 'liq b o 'lg an ana s h u n d a y salbiy ja ra y o n la rn i h iso b g a olib
uni b u g 'lan ish ga sarfini o 'rg a n ib b o rish m aqsadga m u v o fiq d ir.
Sizo t suvlarning b u g 'lan ish g a sarflanishi quyidagi fo rm u la y o r
d am id a aniqlanadi:
Е = Еп
1-
h_
V
bu yerd a : E — sizot su v larn in g b u g ia n is h m iqdori, m m /y il.
E 0 — suv sa th id a n b o la d ig a n bug‘lanish, m m /y il.
h — sizot su v larn i joylash ish chuqurligi, m ;
h i — sizot su v larn in g tu p ro q betiga k o 'ta rilish
b u g la n ish g a sarfi t o ‘xtaydigan chuqurlik, m .
va
T o p sh iriq . Q uyidagi m a ’lum otlarga k o ‘ra sizot suvlarning
tu p ro q d a n b u g ‘lanish q iy m a tin i aniqlang:
- suv sa th id a n yil d a v o m id a b o ‘ladigan b u g ia n ish — 1120 m m ;
- sizot suvlarning bug‘lanishga sarfi to ‘xtaydigan chuqurlik — 2 ,6 m;
- sizo t suvlarn in g jo y lash g an chuqurligi — 1,8 m .
Y ech ish . S izot su v larn i b u g ‘lanishga sarfi u larn in g joylashish
c h u q u rlig ig a va tu p ro q n in g kapillyarlik xususiyatiga b o g liq b o lib ,
m a ’lu m b ir c h u q u rlik d a u la rn in g tuproq b etigacha k o ‘tarilishi va
b u g la n is h g a sarfi m u tla q o t o ‘xtaydi. B undan k o ‘rinib turibdiki,
sizo t suvlari sathi er b e tig a q an ch alik yaqin joylashgan b o ls a ,
s h u n c h a lik k o ‘p suv b u g ‘la -n ish g a sarflanadi.
A g ar sizot suvlar sath i tu p ro q betigacha k o ‘tarilg an b o ‘lsa u la r
n in g b u g ‘lanishga sarfini o d a td a g i suv yuzasidan b u g ia n is h sathiga
te n g d e b q ab u l qilish m u m k in . Sizot suvlarning joylashish c h u q u r
ligini o rtish i bilan b u g ia n is h sath i kamayib boradi.
B erilgan m a ’lu m o tlarg a k o 'r a sizot suvlarni b u g la n ish g a sarfi
q u y id ag ig a tengdir:
£ = 1120
1- i i i
2,6
= 347,0 m m / y il
1 m m qalinlikdagi suv 1 gektarda 10 m 3 ni tashkil qilganligi
sa -b a b li, sizot suvlarni b u g la n is h g a sarfi quyidagiteng b o ld i (1 0 x
347=3470 m 3/g a ).
T o p sh iriq . 6 0 -jad v ald a keltirilgan m a ’lu m otlar b o ‘yicha sizot
su v -la rn i b o ‘g ‘lanishga sarfini aniqlang.
60-jadval.
Suvni buglanishga
Sizot suvlar
Suv sathidan
Masala
№
boladigan bugianish chuqurligi (h), sarfi to ‘xtaydigan chuqurlik
m
(hi) m
(En), m m /yil
1,70
2,6
1250
1
2,8
1,50
1370
2
3,0
1100
1,40
3
1.
2.
3.
S izot suvlarini b u g ’lan ish i deganda n im an i tu sh u n a siz ?
S izot suvlarining bug’la n ish in i q anday zarari b o r?
S izot suvlarining b u g ’lan ish i sarfini qaysi fo rm u la yordam ida
aniqlanadi?
DISPERSASIYA VA KOAGULYASIYANING T U PR O Q N IN G
SUV SING DIRISH TEZLIGI VA K OEFFISIENTIGA
TA’S IR IN I 0 ‘RGANISH
T u p ro q d a tash q i m ex an ik t a ’sirotlar va ish la n ish jarayonida
un in g m ayda ch angsim on z a rach alarn i b ir-b irig a q o 'sh ilish i (koagulyasiya) va yirik agreg atlarn i m aydalanishi (d isp ersasiy a) kuzatiladi.
M an a shu ikki jaray o n tu p ro q n in g m elio ra tiv h o latig a katta
ta ’sir etadi. Ju m lad an koagulyasiya — bu tu p ro q m a y d a zarrachalari
(agregatlari)ning yiriklashish jaray o n i b o 'lib , b u n in g n atijasid a tu p
roq d o n a d o r strukturaga ega b o 'la d i. K oagulyasiya tu rli xil om illar
t a ’sirida, y a ’ni elektro litlar (tu z la r eritm asi) ish tiro k id a so d ir b o 'la
di. Kalsiyli tu zlarn in g e ritm a la ri aktiv k o ag u ly a n tlik xususiyatiga
ega b o 'lib , ular ishtirokida tu p ro q n in g kolloid va lo y q a zarrach a
lari birikadi. D ispersasiya koagulyasiyaga tesk ari ja ra y o n b o ‘lib,
b u n d a tu p ro q agregatlarning buzilishi kuzatiladi. T u p ro q n in g singdirish kom pleksida n a triy n in g k o 'p lab to 'p la n is h bu jarayonni
k u chaytiradi. K oagulyasiya va dispersasiya tu p ro q n in g suv singdirish tezligiga k atta ta ’sir etadi.
T u p ro q n in g filtrasiya xususiyati d eganda b o sim va og'irlik
kuchi t a ’sirida to 'liq nam sig 'im ig a ega b o 'lgan tu p ro q d a g i suvning
tin im siz xarakati tushiniladi. Filtrasiya jarayoni tu p ro q n in g h am m a
g 'ovakliklari suv bilan to 'lg a n vaqtdan b o sh la n ad i va gravitasion
ku ch lar t a ’sirida suv xarakati tezlashadi. Singdirish ja ra y o n in i tezligi
va singdirishga ketgan suv m iq d o ri m asofaga, tu p ro q su v -fizik xossasiga va suv singdirish o q im in in g xarakat m a y d o n ig a bog 'liq d ir.
T u p ro q n in g m exanik xolati koagulyasiya va d isp ersasiy a jarayoni
ta ’sirida an ch a o'zg arad i. K oagulyasiya ja ra y o n id a tu p ro q agregat
larn in g bir-biriga q o 'sh ilish i n atijasida ular o rasidagi g ‘ovaklik kattalash ad i oqibatda tu p ro q n in g filtrasiya jaray oni k u c h a y a d i, aksincha dispersasiya jarayonida tu p ro q -n in g filtrasiya te zlig i kam ayadi.
T u p ro q n in g suv-fizik xususiyatlaridan u n in g ag reg at holati m u
him aham iyatga ega, ch u n k i u koagulyasiya va d isp erasasiy a ta ’si
rida m a ’lum darajada o 'zg arib tu rad i. K oagulyasiya ja ra y o n id a tu p -
ro q d ag i n o k a p ily a r govakliklar k o 'p ay ib , filtrasiyani tezlatad i, va
a k sin c h a , d ispelrasiya ja ra y o n id a esa filtrasiya kam ayadi. S h o 'rla n gan tu p r o q la r n i yaxshilashda (zo v u rlar qurish, sh o ‘r yuvish), turli
xil g id ro te x n ik in sh o o tlar, k a n a lla r, tugonlar, suv o m borlari q u rish da tu p ro q n in g filtrasiya xususiyati alohida aham iyatga ega. T u p ro q
nin g s u v -fiz ik va xim iyaviy xususiyatiga bo g'liq holda filtrasiya
k o 'rs a tk ic h la ri tu rlich ad ir. F iltrasiy a k o 'rsatk ich larin i koagulyasiya
t a ’sirid a o 'z g a ris h n i quyidagi lab o rato riy a ishini bajarish d avom ida
k o 'ris h m u m k in .
B u n in g u c h u n sh o 'rla n m a g a n d o n a d o r tu p ro q (d o n a c h a la r
d ia m e tri 1 -2 m m ) olinib id ish n in g tubida filtr q o g 'o zi b o 'lg an
shish a q u v u rc h a g a 10-12 sm q alinlikda joylashtiriladi va ehtiyotlik
bilan z ic h la sh tirila d i. Q u v u rc h a n in g ichki diam etri bilgan xolatda
u n in g k u n d a la n g kesim yuzasini quyidagi form ula y o rd am id a a n iq
lanad i.
4
bu yerd a : S - q u v u rch an in g k o 'n d a la n g kesim yuzasi, sm 2;
D - q u v u rch an in g ichki diam etri, sm;
n - aylan a uzunligini u n in g diam etriga b o 'lg an nisbati
(3 ,1 4 ga teng).
T a jrib a d a CaSC>4, C a C / , N a C / , Ы аН С О з ning 0 ,1 H e ritm a lari va su v n i tu p ro q q a ta ’siri o 'rg a n ila d i.
T u p ro q b ilan to 'ld irilg a n q u v u rch alar shtativlardagi v o ro n k alar
ustiga o 'm a tila d i. Y uqorida k o 'rsatilg an eritm alar bilan t o ‘ldirilgan
k o lb alar q u v u rc h a d a g i tu p ro q la r ustiga tunkarib q o 'y ilad i, b u n d a
suv q a tla m i 2 sm b o 'lish i k erak va u tajribani oxirigacha saqlab t o ‘riladi. V o ro n k a d a n birinchi to m c h i suv yoki eritm a tu sh ish i tu p ro q
to 'liq n am la n g a n lig in i bildiradi v a sh u n d an keyin tu p ro q d a n suyuqlikning sizib o ‘tishi b oshlanadi va shu vaqt belgilab q o ‘yiladi.
S u y u q lik la rn in g sizib o ‘tg a n m iqdori 3 m arta har 30 m in u td a
(tb h , 1з) o 'lc h a b turiladi (Q i, Q2 , Q3 ). O lingan natijalar asosida
su y u q -lik la rn in g filtrasiya tezligi hisoblanadi.
F iltra siy a tezligi (Vf) bu suyuqlikni ixtiyoriy m a ’lum bir gidravlik n ish a b lik sharo itid a tu p ro q qatlam idan sizib o 'tis h tezligi
b o 'lib , m /s u t, s m /m in , sm /sek lard a o ‘lchanadi.
F iltra siy a tezligi quyidagi fo rm u la bilan aniqlanadi:
К = -£ .
f
t-S ’
bu y e r d a : \f — filtrasiya tezligi, s m /m in ;
Q — m a ’lum vaqt ich id a sizib o 'tg a n suyuqlik, sm 3;
t — k u zatish vaqti, m in;
S -quv u rch ad ag i tu p ro q n in g k o 'n d a la n g kesim y u z a si,sm 2.
Suv sin g d irish koeffisienti g idravlik nishablik 1 ga te n g b o ‘lgandagi su y u q lik n in g filtrlanish tezlig id ir va u tu p ro q n in g suv
o ‘tk azu v ch an lig in i asosiy k o 'rsa tk ic h id ir.
G id rav lik nishablik q u v u rch ad ag i suv bosim ini undagi tu p ro q
qalinligiga n isb a ti bilan aniqlanadi:
.
H
l~ Z ’
bu yerda: i — gidravlik nishablik;
H — quvur tubidan suyuqlik sathigacha bo'lgan m asofa, sm ;
Z — quvurchadagi tu p ro q q alin lig i, sm.
F iltrasiya koeffisienti quyidagi fo rm u la yordam ida h iso b la n a d i:
К
f ~
i ’
O lingan n atija la rn i 61-jadvalga y o zib boriladi.
6 1 -ja d v a l
Eritmalar va
ularni quyuqligi
C a S 0 4 0,1N
CaCL2 0,1N
NaCL 0,1N
NaH C O j 0,1N
H20
Quvuming
ko'ndalang kesimi
yuzasi, sm 2
Gidravlik
nishablik, i
Tajriba natijalari
Siz ib o ‘tgan
suy uqlikning
ha mi, sm 3
Qi
q2
Q3
Filtrasiya
tezligi,
sm /m in
Vi
v2
V3
Filtrasiya
koeffisienti,
sm /m in
K'f
K2r
K 3f
Topshiriq. Q u y id ag i m a ’lum otlarga asoslanib filtrasiya koeffisien tin i aniqlang:
- sizib o 'tis h y o 'lin in g uzun lig i (tuproq qalinligi) — 32 sm ;
- q u vurchadagi su v d an tu p ro q n in g tubigacha b o 'lg a n m asofa — 37
sm ;
- tu p ro q n in g k o 'n d a la n g kesim i yuzasi — 210 sm 2;
- kuzatish vaqti — 90 m in ;
- sizib o ‘tgan su v n in g h ajm i — 230 sm 3.
Y echish. T o p sh iriq b o 'y ic h a dastlab filtrasiya tezligi an iq la
nadi:
V , = - £ - = - •23Q - - = 0 ,0 1 2 s m / m in .
f
t-S
9 0 -2 1 0
S o 'n g ra gidravlik n ish a b lik aniqlanadi:
_ 37 _ 1 os
Z
32
’
Filtrasiya k o effisien ti quyidagiga teng b o ia d i:
V
0 01 ?
K f — — —------ = 0,01 \ s m / m in .
/= i
1,05
Filtrasiya k o e ffisie n tin i m /k u n da aniqlash u c h u n olingan
natijan i 100 ga b o 'lib , keyin 1440 ga (1 kundagi m in u tlar soni)
k o 'p ay tirilad i: 0,011:100x1440= 0,16 m /k u n .
Topshiriq. 6 2 -ja d v a ld a keltirilgan m a ’lu m otlarga asoslanib filt
rasiya tezligi va k o e ffisie n tin i hisoblang va u larn in g s h o 'r yuvishdagi
ah am iy atin i k o 'rsa tin g .
62-jadval
Quvur tubidan
suyuqlik
sathigacha bo'lgan
balandlik, sm
Quvurchaning
ko'ndalang kesim
yuzasi, sm 2
Kuzatish
davomiyligi, min
Sizib o ‘tgan
suyuqlik hajmi,
sm 3
20
50
30
23
55
33
100
314
150
90
150
120
372
2246
546
Filtrasiya
koeffisienli,
sm /m in
Quvurchadagi
tuproq qalinligi,
sm
1
2
3
Filtrasiya lezligi
sm /m in
Masala №
Filtratsiya tezligi va flltratsiya koeffitsientini aniqlash
bo‘icha va’lumotlar
2
3
50
30
55
33
314
150
150
120
2246
546
Takrorlash uchun savol ar:
1.
2.
3.
4.
D isp ertsasiy a jarayoni nim a?
K o gulyatsiyaning qanday a g ro n o m ik aham iyati bor?
T u p ro q n in g filtratsiya xususiyati d e g a n d a nim ani tu sh u n a siz ?
D isp ertsasiy a va kogulyatsiya la b o ra to riy a sharo itid a q a n d a y
an iq la n a d i?
TUPROQLARNI SHO R YUVISHGA TAYYORLASH VA
YUVISH M E ’YORINI UNI S H O ‘RSIZLANTIRISHDAGI
AHAMIYATINI 0 ‘RGANISH
H ozirgi v aq td a sug'oriladigan ek in m a y d o n larin in g 60-65 foizi
har xil d a ra ja d a sh o 'rlan g an b o ‘lib, u la rn in g tarkibidagi o 's im lik lam in g o 'sish i va rivojlanishi u c h u n z a ra rli tu z n i ketkazish u c h u n
m a ’lum b ir agrom eliorativ tad b irlar ish lab chiqilishi ta lab etilad i.
S h o 'r vuvish d a yuqori sa m a ra d o rlik k a erishish eng a w a lo y e rn i
sh o ‘r yuvishga tayyorlashdan b o sh la n ib , keyingi ja ray o n lar y u vishga
berilayotgan suv n i erkin oqib ch iq ib k e tish i b ilan x arak terlan ad i.
Ju d a yyengil tuproqlar s h o 'r yuv ish g a tay o rla n ay o tg a n id a m a ’
lum bir zich lik k a ega bo'lishi kerak. C h u n k i, suvni tu p ro q q a tla m i
orqali sizib o 'tis h tezligi q a n c h a lik sek in b o ‘lsa, u n i tu p ro q d a g i
tuzn i yuvishi sh u n ch alik katta b o ‘ladi.
T u p ro q n i s h o ‘r yuvishga tay y o rlash va yuvish m e ’y o rini a h a m iyatini quyidagi tajriba m isolida o 'rg a n ib chiqiladi.
B uning u c h u n 75 g. sh o ‘rla n m a g a n d o n o d o r (1-2 m m z a rra chali) tu p ro q olin ib , u tubida filtr q o g ‘o zi b o 'lg an shisha silin d rg a
joy lashtiriladi.
T ajriba ikki variantda olib beriladi: b irin ch i v arian td a tu p r o q
silindrga zich lan tirm asd an , a m m o y u m sh o q jism ga yengil u rilib
tabiiy zich lik k a yaqin holatda va ik iin c h i v ariantda esa y ax sh ilab
z ich lan tirilad i. S ilindrlar shtativdagi v o ro n k alarg a o 'rn a tila d i va
tu p ro q n i s h o ‘rlatish uchun quvurdagi tu p ro q ustiga 0,25 g. kalsiy
xlorid tu zi solinad i va 1 qavat filtr q o g ‘ozi b ilan yopiladi.
T ajrib an in g keyingi bosqichida tu p ro q n i s h o ‘rlatish u c h u n se pilgan tu z n in g tarkibida q an ch a xlor io n i b o rligini quyidagi p ro p o rsiya b ilan an iq lan ad i. Kalsiy xlorid tu z in in g m olek u ly ar o g ‘irligi
111 ga te n g b o 'lib , uning 71 qism ini x lo r tashkil qiladi. D em ak:
S h u n d a n so ‘ng p ip e tk a yordam ida silindrdagi tu p ro q ustiga suv
q atlam i hosil q ilm a sd a n suv quyiladi.
T u p ro q t o i i q n a m la n ib , silindrning tu b id a b irin c h i to m c h i suv
p ay d o b o 'lg a n d a suv b e rish to 'x tatilib , uning hajm i aniqlanadi.
T u p ro q n i ch eg arav iy dala nam sig 'im igacha nam lash u ch u n
sarflangan suvning m iq d o ri tuzlarn i eritish m e ’yori deb qabul qilinishi m u m k in . T u p ro q d a g i etishm agan n am lik m iq d o ri chegaraviy
d ala n a m sig'im i va s h o 'r yuvishdan oldingi tu p ro q nam ligi orasidagi farqqa te n g b o 'la d i.
DW = П т ,
bu yerda: П - tu p ro q n in g chegaraviy dala nam sig'im iga teng
b o 'lg a n suv m iq d o ri, sm 3;
m — s h o 'r y u v ish d a n oldingi tu p ro qd agi suv m iqdori sm 3.
T ajriba u c h u n q u ru q tu p ro q olinganligi tufayli s h o 'r yuvishdan
oldingi tu p ro q d ag i suv m iq d o rin i 0 ga teng desak (m = 0 ), unda
tu z la rn i eritish m e ’y o ri tu p ro q n in g chegaraviy d ala n am sigimiga
te n g b o 'la d i (П ).
T u p ro q d ag i x lo rn i siqib chiqarish m e ’yori tu zla rn i eritish m e ’yoriga n isbatan I; 1,5 v a 2 baro b ar (n) k o 'p m iq d o rla rd a olinadi.
Birinchi v ariantda silindrga tuproqning chegaraviy dala nam si
g'im iga teng bo'lgan m iq d o rid a (П = 1 ) suv quyiladi. B unda silindrdagi
tu p ro q sathida I sm qalinlikda suv bo'lishi ta ’m inlanishi kerak.
Ikkinchi v a ria n td a tu p ro q n in g chegaraviy d ala nam sig'im iga
nisb atan 1,5 va 2 b a ro b a r m iqdorlardan k o 'p suv o lin ib , xuddi shu
y o 'sin d a silindrga q uyiladi.
B erilgan suv to 'liq filtrlanib o 'tg an d an so 'n g , filtratdagi xlornin g u m u m iy m iq d o ri an iq lan ad i. Buning u c h u n filtratd an 5 sm 3
suv olin ib , unga 2-3 to m c h i kaliy xrom at (K .2 C r O 4) in d ik ato rd an
q o 'sh ila d i va 0,1 n o rm a lli kum u sh nitrat (Ag N O 3) bilan titrlanadi.
T itrlash d a quyid ag i reaksiya sodir bo'ladi: C aC /2 + 2 AgNC>3
= 2AgC/ + Ca (N 0 3 )2 va kum ish xlor (Ag C l ) ip ir-ip ir c h o 'k m aga tushadi.
T itrlash d a x lo rn in g b arc h a m iqdori kum ush bilan to 'liq birikkan d an so 'n g b e rila y o tg a n kum ushning o rtiq ch a m iqdori xrom at
bilan birikib q iz g 'ish c h o 'k m a paydo b o 'la d i va bu reaksiyani
tugaganligini k o 'rsa ta d i.
K2Cr0 4 + 2AgN03 = 2KN03 + Ag2 Cr0 4.
E ritm a ran g in in g b u n d a y o'zgara boshlashi titrlash tugaganligidan d alo lat b erad i va titrlash g a sarflangan AgNC >3 ning um um iy
m iq d o ri / v / a n iq la n a d i.
E ritm a rangining b u n d ay o 'z g a ra b o shlashi titrla sh tugaganligidan dalo lat beradi va titrlash g a sarflangan AgNC >3 n in g um um iy
m iq d o ri / v / aniqlanadi.
I sm 3 0,1 norm allikdagi A gN 0 3 0,00355 g. x lo rn i biriktirib
olishni hisobga olsak filtratdagi xlorning u m u m iy m iqdorini
quyidagi ifoda b o 'y ic h a aniqlash m u m kin:
^,
0,0355 - f - b - W
a
bu yerd: a — tekshirish u c h u n olingan filtratning m iq d o ri / 5 sm 3/
b — titrlashga sarflangan 0 ,1 № AgNC >3 m iq d o ri, sm 3;
W - filtratning u m u m iy m iq d o ri, sm 3;
f - AgNC >3 ning n o rm allig in i tu zatish k o effisienti;
S o ‘ngra yuvilib o ‘tgan xlorn in g m iq d o ri q u y id a g ic h a an iq la
nadi:
0,16 - 100%
C / 1 0 ° 0 /.
Xv = -------------,%
Cl ~ x
0,16
S hun d an so ‘ng 1 litr filtratd ag i xlorning k o n sen trasiy asi hisoblanadi (K ):
„
0 , 0 3 5 5 - / AT000
,,
A = ------------- ----------------, g / l
a
T u proqdagi tu zlarn i eritish (П ), siqib c h iq a rish (п -П ) va u m u
m iy s h o ‘r yuvish m e ’yori (M ) gektariga m 3 hiso b id a a n iq la n a d i.
T u p ro q n in g chegaraviy d a la n am sig 'im igacha n a m la sh u c h u n
etishm ayotgan suv m iqdori ( П -m ) О ga te n g b o 'lg a n d a s h o 'r
yuvishning u m u m iy m e ’yori quidagiga teng b o 'la d i:
M = II + n -n .
П va n • П larning m iq d o rin i m 3/g a larda h iso b la sh u c h u n
q u v u m in g k o 'n d a la n g kesim yuzasini aniqlash lozim :
C
' D% sm12
о = n
----------,
4
bu yerda: D - q u v u m in g ichki d iam etri, sm.
T u p ro q d ag i tu zlarn i e ritish m e ’yorini / П / sh u y u zag a / S /
I
sm qalinlikdagi suv I g ektarda 100 m 3 ga ten g ekanligini
hisobga olsak:
П = h-100, m3/ga.
n ■ П.
an iq lad i.
T a jrib a
ladi va h a r
sh o ‘r y u v ish
lanadi.
n in g m 3/g a hisobidagi m iqdori ham xuddi shu usulda
n atijasid a olingan m a ’lum o tlar 63-jadvalga yozib b o rixil tay y o rlan g an tu p ro q n i, sh o ‘r yuvish m e ’yorlarini
sam adorligiga t a ’siri o ‘zaro taqqoslash yo‘li bilan a n iq
63-jadval
Tajriba natijaiari
Zichlangan tuproq
П=1
П =1,5
П =2
Zichlanm agan tuproq
П=1
11=1,5
_________________________ U =2_____________________________________
T a jrib a o 'tk a z ish u c h u n kerakli q urol-aslaha va reaktivlar:
sh ta tiv la r / 6 / , silindrlar / 6 / , tarozi / 6 / , o ‘lchash silindlari / 6 / ,
len ey k alar / 6 / , kolba / 6 / , p ipetk a / 6 / , ch in ni kosachalar / 12/ ,
shisha ta y o q c h a la r / 6 / , filtr q o g 'o z i / 12/ , byuretka / 1/ , reaktivlar
va tu z la r.
1.
2.
3.
4.
L a b o ra to riy a sharoitida s h o 'r yuvishga tayyorlash q a n d ay olib
b o rilad i?
S h o 'r yuvish m e'yori nim a?
X lo rn in g k ontsentratsiyasi qanday aniqlanadi?
Q a n d a y h o ld a reaktsiya tug ad i deb hisoblanadi?
SHO'RLANGAN TUPROQLARNI Z O V U R SIZ
SHAROITDA YUVISH
S izot suvlari oqib chiq ib ketm aydigan /z o v u r s iz / sh o 'rla n g an
tup ro q larn i yuvishda kam suv sarflangan h o ld a tu p ro q d a n k o 'p ro q
tu zlarn i yuvib yuborishga alo h id a e ’tib o r b e rish kerak. B unday
sh aro itd a o rtiq ch a berilgan suvlar sizot suvlar s a th in i ko'tarilishiga
olib keladi, bu esa tu p ro q n in g qaytadan s h o 'r la n is h jaray o n in i
tezlashtirilishi m u m k in . Bu sharoitda s h o 'r y u v ish d a suvning s h o 'r
yuvish qobilyatini oshirishga qaratilgan ta d b irla m i, xususan, o g 'ir
tup ro q larn i yuvish o ld id an zichlantirish, s h o 'r y u v ish n in g m uvofiq
rejim ini q o 'llash zarur.
S izot suvlari yaxshi oqib chiq ib k etm ay d igan sh a ro itd a tu p ro q
ning sh o 'in i yuvish m avzusini talabalarga e tk a z ish d a quyidagi laboratoriya tajribasi am algam oshiriladi.
B uning u c h u n d iam etri 8-10 sm va b a la n d lig i 2 5 -3 0 sm li shisha yoki m etall idish o lin ad i va u tu p ro q b ilan to 'ld irila d i. Idishga
u c h ta shisha nay o 'rn a tild i: birinchisi idish tu b ig a c h a tushiriladi,
ikkinchisi b irin ch isid an 6 sm yuqoriga va u c h in c h is i ikkinchisidan
y an a 6 sm yuqoriga o 'rn a tila d i.
N aylarning pastki u chiga b ir qavat filtr q o g 'o z i bilan doka
b o g 'ic h qilinadi. Y uvishdan old in nay atro fid ag i tu p ro q yaxshilab
shibbalanadi. Shibbalash u c h u n ichki d iam etri s h ish a nay n in g tash qi d iam etrid an sal k a tta ro q rezinka n ay d an fo y d a la rn ila d i. Shisha
nay lar suvdan n a m u n a olish va suvning k o 'ta rilis h in i kuzatish
u c h u n q u d u q lar vazifasini o 'ta y d i.
T ajribaning m aqsadi yuvishga berilayotgan su v n in g dastlabki
ulushlari tu proqdagi tu zlarn i ham m asini yuvib y u b o ra d im i, degan
jara y o n n i an iq lash d an iborat.
Suvning keyingi ulushlarini berish b ilan filtrasiy a suvining ch u chuklashgan q atlam lari /q a tla m la n is h / vujudga k e la d i bu bilan tu p
ro q n in g tez qayta sh o 'rla n ish i b artaraf etiladi.
X atolikka y o 'l q o 'y m aslik uchun yuqorigi 2 ta k a lta naylarni
yuvishdan oldin tiqin bilan zich yopish lozim , to k i filtrasiya suvi
ularga o 'tm a sin . Idish tu b ig ach a tushirilgan n a y tiq in b ilan berkitilm ay d i, u orqali tu p ro q d ag i havo chiqadi. Bu ju d a m u h im d ir, negaki b u bilan siqilgan tu p ro q havosining yuvishga sa lb iy t a ’sir k o 'rsa tish b a rta ra f qilinadi. Shu n a y orqali shisha tu b id a su v ning paydo
bo 'lish i va u n in g sath i k o 'ta rilish i kuzatiladi. B u n in g u c h u n nayq u d u q q a yuvishdan o ld in pastki u chida k ich k in a p ro b k a tiqin / p o ‘k ak /li poxolpoya o 'rn a tila d i. Poxolpoya n a y n in g u stk i u ch i bilan
b aro b ar qilib kesiladi.
Id ish g a suv k o ‘tarilishi poxolpoyani ham shu balandlikka k o ‘tarad ik i, b u suv k o 'tarilish in in g aniq o 'lc h a m in i k o 'rsatadi. Idishda
suv sa th i d arajasi ikkinchi q u d u q tubiga yaqinlashganda, tegishli
n ay d an tiq in o lin a d i va quyi u ch id a probka tiqinli poxolpoya tu sh iriladi va u o rq a li ikkinchi q u d u q n i suv b ilan to 'lish i an iq lan ad i.
U c h in c h i q u d u q d a ham k u zatishlar shu kabi am alga oshiriladi.
Laboratoriya tajribasini o'tkazishning tartibi:
1.
2.
S h ish a n a y la r bilan idishni og'irligi aniq lanadi /A ,g /;
Id ish , s h ish a n aylar va tu p ro q n in g birgalikdagi og‘irligi
a n iq la n a d i /V , g /;
3. T u p ro q n in g og'irligi an iq lan ad i /М = V — A, g /;
4. Id is h n in g ich k i radiusi o 'lc h a n a d i, / R , sm /;
5. N a y la rn in g ichki radiusi o 'lc h a n a d i / rj, sm /;
6 . N a y la rn in g tash q i radiusi o ic h a n a d i rt) sm /;
7. Id ish d a g i tu p ro q qilinligi o 'lc h a n a d i / Н , sm /;
8 . T u p ro q d a g i b irin ch i nay /c h u q u r q u d u q / uzunligi o 'lc h a n a d i
/ h i , s m /;
9. T u p ro q d a g i ikkinchi nay /o 'r ta c h a q u d u q / uzunligi o 'lc h a n a d i
/ h 2) s m /;
10. T u p ro q d a g i u ch in ch i nay /sa y o z q u d u q / uzunligi o 'lc h a n a d i
/ h 3, s m /;
11. T u p ro q h a jm i / V / quyidagi form ula b o 'y ich a aniqlanadi:
V = n R 2 - H - n r H 1 •(/?, + h 2 +h^) ,sm 2
12. T u p ro q n in g
a n iq la n a d i:
hajm i
m assasi
/d /
quyidagi
form ula
b o 'y ic h a
?
M
a = — , r/sm
V
13. T u p ro q n in g g'ovakligi / R / u ning hajm iga nisbatan p ro sen tlard a
q u y id a g i fo rm u la b o 'y ich a hisoblab chiqariladi:
д = ( ! 1 ^ ) . 1 00
D
bu yerda: D -tu p ro q n in g so lishtirm a og'irligi /o 'rta c h a 2,6 ga te n g /.
14. T u p ro q n in g u m u m iy
b o 'y ic h a an iq lan ad i:
g'ovakligi
/
w
B P sm 3
W = -------
100
W
/
quyidagi
form ula
15. T ajribaga sh o'rlangan tu p ro q o lin a d i va uni sh o ‘rlatish u c h u n
1 g. C a C l 2 solinadi, agar q u in o lin g an b o ‘lsa unga N a C l solish
m u m k in .
16. M asalan , qum ga osh tu z i solin g an b o ‘lsa, u n d ag i xlor
m iq d o rin i m uvofiq proporsiyalarga k o ‘ra aniqlaym iz:
58,5 - 35,5
1,0 - x
b u n d a n , N a С / ning m oekulyar o g ‘irligi-58,5
C l ning atom og‘irlig i-3 5 ,5 .
35 5
A' = £ ^
= 0 , 6 l£
5 8 ,5
17. S h o 'r yuvishning um um iy m e ’y ori tu p ro q n i /q u m n i/ c h e k la n gan d ala n am sig'im igacha b o ’lgan suv m iqdori va tu z la rn i siqib
yub o rish m e ’yorlaridan ib o rat.
C h e k la n g a n dala nam sig 'im ig a m uvofiq keluvchi suv h a jm i
tu p ro q d ag i tu z la rn i eritish u c h u n z a ru rd ir. Q o 'sh im c h a suv m e ’yori
esa tu p ro q / q u m / dagi tuz e ritm a sin i siqib chiqarib yu b o rish u c h u n
beriladi.
T u z la rn i t o ‘liq eritish u c h u n tu p ro q n i ch ek lan g an d ala n a m
sig'im ig ach a t o ‘yintirish zaru r va b u n in g u chun lozim b o ‘lgan suv
m iqdori q uyidagicha aniqlanadi:
„
M -(s-n)
з
II - m = -----------------, sm
100
bu yerda: П - tu p ro q (qum )ning d a la n a m sig'im iga m uvofiq
keluvchi suv hajmi sm 3;
m - qum /tu p ro q / dagi m av ju d nam m iq d o ri, sm 3;
M - qum (tuproq)ning o g 'irlig i, g;
s - q u m /tu p ro q /n in g c h e k la n g a n dala sig 'im i, % ;
n - q u m /tu p ro q /n in g m av ju d nam ligi %.
O g ‘irlikka nisbatan p ro sen tlard ag i cheklangan dala n a m sig 'im i
va m avjud n am lik oldindan a n iq la n a d i /y o k i cheklangan d a la n a m
sig‘im i — 14-20% , mavjud n a m lik a g a r qum quruq b o ‘lsa — 0% d e b
olinishi m u m k in /. B unda П ga te n g h ajm dagi suvni a sta -se k in q u m
yuzasiga q o ‘yish lozim.
18. T u z eritm asin i siqib c h iq a rib y uborish m e ’yori y u q o rid a g i
q u d u q d a sizot suvi paydo b o ‘lgunga q ad ar b eriladi. B u n in g
u c h u n 500 sm 3 suv olib, tu p ro q li idishga asta-sek in q o 'y ila d i.
Bu suvn in g qolgan sathi o 'lc h a n ib , idishga q a n c h a suv q o ‘y ilganligi aniq lan ad i (ya’ni 500 s m 3 - q oldiq, sm 3).
T u z la rn i siqib c h iq a rib yub o ish m e’yoriga e ’tib o r berish kerakki, to k i c h u q u r / 1- c h i / q u d u q d a g i probka 6 sm k o ‘tarilm ag u n ch a
o ‘rta c h a / 2 - c h i/ q u d u q d a g i tiq in olinm asin, yuqoridagi qudu q d a
esa / З - c h i/ o 'rta c h a / 2 - c h i / quduqdagi pro b k a h a m 6 sm
k o ‘ta rilm a g u n c h a tiq in o lin m a y d i.
19. S izo t suvining m in erallash g an lig i darajasini an iq lash u ch u n
tekshirishga n a m u n a la r to m izg ich /p ip e tk a / b ilan h ar bir qud u q d a n a lo h id a -a lo h id a 5 sm 3 dan o d in a d a va ularga ikki
to m c h id a n K.2 C r O 4 indikatori q o ‘shiladi va 0,1 m e ’yorlli
k u m u sh n itra t /0 ,1 N AgNC>3/ eritmasi bilan titrlan a d i. 1 sm 3
0,1 N A gN 0 3 0 ,0 0 3 5 5 g. xlorni biriktirib olishini hisobga
o lsak, sizot suvining x lo r io n i bo'yicha konsentrasiyasi q u y id a
gi fo rm u la b o 'y ig a a n iq la sh m um kin.
„
0 ,0 0 3 5 5 - Л - / -1000 3 ,5 5 - f - A
K ==
, g/l
a
a
bu yerda: A — titrlash g a sa rflan g an 0,1 N AgNC >3 m iq d o ri sm 3;
a — tekshirishga o lin g a n sizot suvi m iqdori sm 3;
f — 0,1 N agN C >3 eritm asin in g m e ’yorlligiga tu zatish
koeffisenti.
20. P astki q u d u q d a n o lin g a n sizot suv konsentrasiyasini
o 'rta c h a q u d u q d ag in i K 2 va yuqoridagi q u d u q d ag i K 3 deb
belgilansa, h a r ikki q u d u q orasidagi qatlam d ag i suvning
o 'r ta c h a k o n sen trasiy asin i quyidagicha aniqlanadi:
B irin ch i /p a s tk i/ q a tla m d a g i sizot suv konsentrasiyasi K n:
Ik k in ch i /y u q o rid a g i/ qatlam dagi sizot suv konsentrasiyasi K ^ :
к уи21.
^
,
ё п.
Q u m n in g pastki q a tla m i /id is h tubidan 6 sm /d a g i suv hajm i
/ W j / quyidagi fo rm u la b o 'y ic h a hisoblab chiqiladi:
1
100
100
= 0 , \ 9 - P - ( R 2 - r n 2) + \ S , S r 2.
S h u tariq a o 'rta d a g i q u d u q tubidan u ch in ch isin in g tubigacha
b o 'Ig a n q u m q atlam id ag i / 6 s m / suv hajm i aniqlanadi:
( 6 - I7R2 - 6 - 2 - П rn2) - P t , ^ г,
г 6 n P - ( R 2 - 2 rn 2)
W. = -------------------------------------- 1-6-2-II -rn = ------------------------------- +
100
100
+12 + П г2 = 0 ,1 9 - P ( R 2 - 2 - т 2) + 3 1 , 1 - г 2.
22.
Sizot suvining birinchi va ikkinchi q atlam larid agi yuvilgan xlor
m iqdori quyidagi tarzd a aniqlanadi:
p _Wi ' K n
_
W,-Km
t>\ —------------ , g- va В = —-— — e
1000
1000 ,g '
2
Jam i yuvilgan xlor Vi Q V 2 = C l, r.
23. Y uvish sam arasini tu p ro q q a solingan yuvib y u b o rilg a n xlorning
pro sen t farqi b o ‘yicha h isoblab chiqiladi:
pastki q atlam d a
_ 100
o/0.
0 ,6 1
’
yuqori q atlam d a _ 100
o/0.
0 ,6 1
ikkila q atlam d a
_
’
’
100~(Д|
’
+ Д2) 0/0.
0 ,6 1
’
24. T u p ro q n in g aerasiya zo n asid a
gram m va foizlarda an iq lan ad i:
0 , 6 \ - { B l Q - B 2) = C l , g
’
xlorning
va
q o lg a n
m iq d o rlari
=
0,61
Bajarilgan laboratoriya tajribasi natijalari 49-jadvalga yoziladi va
zovursiz sharoitlarda sh o 'r yuvishning borishiga xarakteristika beriladi.
L aboratoriya tajribasi u c h u n kerakli q u ro l-asla h a va reaktivlar:
diam etri 8-10 sm , balandligi 25-30 sm b o 'lg a n sh ish a silindr;
d iam etri 1,5 sm , uzunligi 27,21,15 sm b o 'lg an sh ish a n a y la r — 3 ta;
diam etri 1,5 sm .li probka / tiq in /la r — 3 ta; p o x o lp o y a la r — 3 ta;
filtlovchi q o g 'o z, d oka, qay ch i, leneykalar to m iz g 'ic h la r /p ip e tk a /,
katta hajm i ch in n i idishlar — 3 ta, to m izg 'ich lar — 1 ta , by u retk a,
shisha tay o q ch alar — 3 ta, ta ro z i va m ayda q ad o q to s h la r, 0,1 №
AgNC >3 , K.2 C r O 4 . L aboratoriya tajribasi 6 kishiga m o 'lja lla n g a n .
1.
2.
3.
4.
T a k ro rla sh uchun savollar:
U shbu tajriba u ch u n n e c h a xil nay lar o lin adi?
Idishdagi p oxolpoyalarning vazifasi nim a?
Sizot suvlarning sath in in g k o 'ta rilis h i ta jrib a d a n im a g a qarab
kuzatiladi?
L aboratoriya ishini o 'tk a z is h u c h u n q an d ay z a ru riy jih o zla r
kerak b o ’ladi?
D O IM IY C H U Q U R Z O V U R L A R O R A S ID A G I
M A S O F A N I H IS O B L A S H
Z o v u rla r orasidagi m asofa tu p ro q - g ru ntning suv-fizik xossasiga, u n in g ch u q u rlig ig a, zovur o q im in in g berilgan o ‘lcham iga (m o d u lg a), tu z la rn in g tarkibi va m iq d o rig a h am da ynvilish jadallagiga,
q arab b elg ilan ad i. T u p ro q la rn in g ushbu xususiyatdan kelib chiqib
zov u rlar o rasid ag i m asofa an iq lan ad i. D em ak, sh o 'rla n g a n tu p ro q
lar s h a ro itd a zov u rlar orasidagi m asofani hisoblash va shu asosda
ekin d a la la rid a zovurlar tizim in i yaratish m uhim am aliy aham iyatga
ega.
Y u q o rid a g ila rd a n kelib c h iq ib zovurlar orasidagi m aso fan i belg ilash d a zo v u r o q im i m o d u li q iy m atin i — (vaqt birligida bir gektar
m a y d o n d a n b o ‘ladigan suv o q im i / /s. ga) — hisobga olish kerak
b o 'la d i. Z o v u r oqim i m o d u lin in g yillik o ‘rtacha m iqdori o g ‘ir
m e x a n ik ta rk ib li tu p ro q la rd a 0 ,1 5 , o‘rtach a m exanik tarkibli tu p
ro q la rd a — 0 ,2 0 va yengil m ex an ik tarkibli tu p ro q lard a 0,25 / / s . ga
ni ta sh k il etad i. S h o 'r yuvish davrida bu k o‘rsatkich esa 0 ,5 0 -0 ,8 5
/ / s g e k ta rg a c h a o rtadi. S h o 'rla n g a n yerlarida zovurlar ch u q u rlig i 23 m b o 'lg a n d a u lar orasidagi m asofa ju d a o g ‘ir m ex an ik tarkibli
tu p ro q la rd a 100-150 m , o g ‘ir m ex an ik tarkibli tu p ro q lard a 150-200,
o 'r ta c h a m e x a n ik tarkibli tu p ro q la rd a - 200-250, yengil m exanik
tark ib li tu p ro q la rd a — 300-400 m qilib belgilanadi.
D o im iy c h u q u r zo v u rlar orasidagi m asofani hisoblab chiqish
u c h u n d a stla b zovur o q im in in g m oduli quyidagi form ula yo rd am id a
hiso b lab c h iq ilad i. C h u n k i, zo v u r o qim ining m oduli qiym atiga
qarab u la r orasidagi m asofa an iq lan ad i.
1000 - Ш
4
_
Ж
~ 8 6 4 0 0 - T ■F ~ 8 6 , 4 - T • F ’
bu y e rd a :q — zovur o q im i m o d u li, 1/s. ga
1000 — m 3 ni / ga aylantirish u ch u n k o 'p ay tu v ch i;
F — zov u rlash tirilay o tg an dala m aydoni, ga;
T — zov u r o q im in in g davom etish m uddati, sutka.
Z o v u r o q im i m o d u li an iq lan g an d an keyin sh o ‘rlangan tu p ro q
lar s h a ro itid a zovurlar o rasidagi m asofani T .N .P rio b rajen sk iy form u lasi y o rd a m id a hisoblanadi:
t
l
=
a
-Jk ,
bu yerda: L — zo v u rlar orasidagi m aso fa, m ;
A — zov u r o qim ining b erilg an o 'lc h a m i (m o d u li),
filtrasiya koeffisienti va suv t o ‘sar q a tlam n in g ch u q u rlig ig a
b o g 'liq b o 'lg a n k o ‘paytuvchi;
К — tu p ro q n in g filtrasiya k o effisien ti, m /su t.
64-ja d va l
Suv to‘sar qatlamning turlicha chuqurlikda joylashuviga ko‘ra zovur
oqimining berilgan o ‘lchamining qiymatlari.
Suv to‘sar qatlam
Chuqur
Yaqin
Zovur oqim ining moduli, 1/s ga
0 , 10 - 0,20
0,075-0,10
0,20-0,25
240
300
180
120
150
90
Topshiriq. Z o v u rn in g chuqurligi 2 ,4 -3 ,2 m ., zo v u rlash tirilay o tgan d alan in g u m u m iy m aydoni — 16 ga; bir yil davom ida (365
kun) zo v u rd an ch iq ib ketishi kerak b o ‘lgan suv m iqdori (z o v u r
oqim i) 71660 m 3; tu p ro q n in g filtrasiya ko effisienti — 0,9 m /s u t;
zovur o q im in in g m oduli va ular orasidagi m asofani hisoblab c h iqing (64-jadval).
Y echish. D a la d a n chiqib ketishi k e ra k b o ‘lgan u m u m iy suv
sathi E W (71660 m 3) va zo v u rlash tirilad ig an dalaning m ay d o n ig a
(16 ga) aso slan ib , zovur oqim i m o d u lin i kerak bo'lgan q iy m ati
aniqladi. Z o v u r o qim ining davom etish m u d d a ti 1 yil (365 ku n ) va
1 kundagi se k u n d a la r soni 86400 ek an lig i sababli uning m iq d o ri
qo 'y id ag ich a hisoblanadi:
71660
= 0 ,1 4 H ga.
q = ------------------8 6 ,4 •365 • 16
64-jadvalga m uvofiq, zovur o q im i m o d u li 0,14 / / s ga va suv
t o ‘sar q atlam c h u q u r b o 'lg an d a A n in g q iy m a tin i 240 deb o lin a d i.
T u p ro q n in g filtrasiya koeffisienti 0,9 m /s u t b o ‘lsa ch u q u r z o v u rla r
orasidagi m asofa quyidagicha h isoblanadi:
L = A ■4 K = 240 •J O , 9 = 2 4 0 • 0 ,9 5 = 2 8 0 * 230w .
Topishirq. 65-jadvalda keltirilgan m a ’lu m o tlarg a aso slan ib ,
ch u q u r zo v u rlar (2 ,5 -3 ,0 m ) o 'rtasid ag i m aso fan i hisoblang.
2 ,4
ch u q u r
0 ,6
1,2
yaq in
ch u q u r
4
20
96300
1,5
ch u q u r
5
25
110200
1,6
yaq in
Masala
Zovurlar orasidagi
m asofa, m
Suv t o ‘sar
q a tla m in in g
joylan ish i
85500
96750
80250
Zovur o q im in in g
m oduli, 1/s. ga
Tuproqning filtrasiya
koeffisien ti, m /s u t
10
22
16
Z ovu rlash tirilad igan
m aydon , ga
1
2
3
nom eri
Zovur o q im in in g
umumiy m iqdori, m 3
Chuqur zovurlar orasidagi masofalarni aniqlashga
doir ma’lumotlar.
1.
2.
3.
4.
Z ovur o q im i m o d u li nim a?
Z ovur o q im i m iq d o ri qaysi vaqtda k o 'p b o 'la d i?
Z ovurlar o rasid ag i m asofa qaysi form ula y o rdam ida aniqlanadi?
Z ovur o q im in in g m o d u li qaysi form ula y o rd am id a aniqlanadi?
ZOVURLARNING 0 ‘RTACHA CH UQURLIGINI
ANIQLASH
Z ovur sizo t su v lar rejim ini yaxshilash va tu p ro q -g ru n td ag i
o rtiq ch a suvlarni o lib chiqib ketish u c h u n qurilgan gidrotexnik
inshoat. Z o v u rn in g yaxshi ishlashi, y a'n i zovur oqim i m o dulining
talabga jav o b b e rish i u n in g chuqurligiga va nishabligiga b o g ‘liq
b o'lad i. Z o v u rn in g loyqa bosib to ‘lib qolm asligi u c h u n u n d a suvning oqish tezlig i sek u n d ig a 0,25-0,40 m e trd a n , zovurning n ishabligi esa 0 ,0 0 1 -0 ,0 0 2 d a n kam bo'lm asligi kerak. A ksincha zovurning
chuqurligi va n ish a b lig i loyha talabiga jav ob berm asa u n i tezd a
loyqa bosadi va su v n in g oqib chiqib ketishi sekinlashadi. Bu xol
zovur y o n larin i u p irilib ketishiga, g runtlarda suffoziya boshlanishiga
y a ’ni zovur q iy a lik la rin in g buzilishiga sabab b o 'la d i.
S h o 'rla n g a n va s h o ‘rlanishga moyil y erlarida zovurlarning c h u
qurligiga q o 'y ilg a n ta la b m inerallashgan o rtiq c h a sizot suvlarni oqib
chiqib k etish in i va sizot suvlar sa th in i k ritik chuqurlikda u sh la b
tu rish n i t a ’m in lash i kerak. Z o v u rlarn in g ch u q u rlig i sizot su v larn in g
kritik ch u q u rlig i, tup ro q n in g m ex an ik ta rk ib i, sh o 'rla n ish darajasi
va uning m inerallashganligiga k o ‘ra b elg ilan ib , eskidan su g 'o rila d igan s h o 'rla n g a n yerlarida aksariyat h o lla rd a 2 , 0 - 2 ,5 m e trn i, b a ’z a n
esa 3,0 m e trn i tash q il qiladi.
O ch iq g o rizo n tal zovurlarning ch u q u rlig i, orasidagi m asofa va
nishabligi jo y n in g sh art-sh aro itin i h isobga olgan holda lo y ih ala sh tiriladi. B arch a h o llard a gorizontal zo v u rn in g loyihadagi ch u q u rlig i
u ning uzunligi b o 'y ic h a o'rtasid ag i c h u q u rlik d ir. Shunga aso slan ib
gorizontal zo v u rn in g boshidagi ch u q u rlig i quyidagi form ula y o rd a m ida hisoblanadi:
'
2
zovurning o xiridagi chuqurligi:
h
= h i. + —2
-
bu yerda: H b — zovurning boshidagi c h u q u rlik , m;
H 0 — zovurning oxiridagi c h u q u rlig i, m ;
H ! — zovurning loyihadagi c h u q u rlig i, m;
L — zov u rn in g uzunligi, m ;
i — zo v u rn in g nishabligi.
T o p sh iriq . Z ovurning o 'rta c h a c h u q u rlig i 2,8 m , uzunligi 540
m va nishabi 0 ,0030 ga teng b o 'lsa , u n in g boshidagi va oxirid ag i
ch u q u rlik larin i aniqlang.
Y echish. Z o v u rn in g boshidagi ch u q u rlig i:
__
__
L i
5 4 0 - 0 ,0 0 3 0
= 2 , 4 -------------------- = 1,59m;
, L i
„ , 5 4 0 - 0 ,0 0 3 0
^ Л1
= 2 , 4 -------------------- = 3,21m ;
Я Й= Я , - —
oxiridagi chuqurligi:
rr
„
Я„ = Я , + —
T o p sh iriq . 6 6 -jadvaldagi m a ’lu m o tla rg a k o 'ra zovurning b o sh i
va oxiridagi chuq u rlik larin i hisoblang.
1,7
3,1
Iz o h
Z o v u m in g
oxiridagi
chuqurligi m
0,0 0 2 5
0 ,0 0 1 5
0 ,0 0 2 6
0 ,0 0 3 6
0 ,0 0 2 2
0 ,0 0 3 8
Z o v u m in g
b osh id agi
chuqurligi, m
520
440
470
450
570
500
Z ovur
nish ab ligi
2 ,7
3,2
3 ,4
4 ,2
3,0
3 ,7
Z ovu r
uzunligi m
Z o v u m in g
o 'rta ch a
chuqurligi m
1
2
3
4
5
6
№
Masala
Zovuming boshi va oxiridagi chuqurligini aniqlash uchun uning
o ‘rtacha chuqurligi, uzunligi va nishabligi.
1.
2.
3.
Z o v u rlarn i lo y q a bosm asligi uchun chuqurligi q a n ch a bo 'lad i?
Z o v u rlarn in g b o s h la n g ’ich chuqurligi va oxirgi chuqurligi
q an d ay fo rm u la y o rd a m id a aniqlanadi?
Z ovu rlarn in g o 'r t a c h a chuqurligi nim a?
ZOVUR O Q IM I M ODULINI ANIQLASH
H ozirgi d av rd a R espublikam izda s h o 'rla n g a n erlar su g 'o rilad i
gan m ay d o n la rn in g 60 -6 5 % tashkil etib, u la r yetarli darajada
zovurlashtirilgan. Z o v u rla rn in g um um iy uzunligi 120 m ing km dan
ortiq va h ar b ir g e k ta r sh o 'rla n g a n erga u n in g solishtirm a uzunligi
45-50 m tashkil qilad i.
Z ov u rlar s h o 'rla n g a n sug'oriladigan y erlarida sizot suvlar rejim in i va tu p ro q n in g su v -tu z rejim ini tartibga solishning aktiv vositasi hisoblanadi. Z o v u rla rn in g sam aradorligi u la r orqali chiqib ketayotgan suv va u n d a g i tu z la r m iqdoriga k o 'ra b ah o lan ad i.
Z ovur o q im i m o d u li deganda sho'ri yuvilayotgan m ayd o n n in g
har g ek tarid an se k u n d ig a chiqib ketayotgan suv m iqdori ( 1/s ga)
tush u n ilad i. S u g 'o rila y o tg a n sho'rlangan va sh o 'rlan ish g a m oyil
b o 'lg a n yerlarida o 'tk a z ilg a n tadqiqotlarning k o 'rsatish ich a zovur
o qim i m o d u lin in g o 'r ta c h a yillik qiym atlari quyidagichadir: o g 'ir
m exanik tu p ro q la r u c h u n — 0,15; o 'rta c h a m exanik tu p ro q la r
u c h u n — 0,20 va y en g il m exanik tuproqlar u c h u n — 0,25 / /s ga.
S h o ‘r yuvish davrida zovur o q im i m o d u li a n c h a o sh a d i va 0 ,5 0 0,85 / / s ga bo'lishi m u m k in . Z a h i qoch irilayotgan b o tq o q la sh g a n
yerlarida zov u r oqim i m oduli 1 ,5 -2 ,5 I / s ga gacha o rtad i.
S h o 'rla n g a n tu p ro q lar sh a ro itid a zovurlar faoliyati sa m a ra d o rligini an iq lash va baholash u c h u n zo v u r o qim i m o d u lin i bilish z a ru r
b o 'lad i. Z o v u r oqim i m o d u lin i to p ish u ch u n bir g e k ta rd a n oqib
chiqib k eig an suvning m iqdori h iso b lan ad i. D astlab u m u m iy o q im
m iq d o ri hisoblab chiqiladi va u quyidagi fo rm ula y o rd a m id a
topiladi.
W = I W :F
bu yerda: W — 1 ga dan ch iq ib k e tg a n oqim m iqdori m 3/g a ;
£ W — zovur o qim i m 3;
F — sh o 'ri yuviladigan d ala ga;
D a la d a n chiqib k etayotgan u m u m iy oqim m iq d o ri hisoblab
ch iq ilg an d an keyin zovur o q im i m o d u li quyidagiform ula y o rd a m id a
an iq lan ad i.
W
q = -----------
8 6 ,4 -Г
bu yerda: W — bir gektardan c h iq ib ketay o tgan o q im m iq d o ri,
m 3/g a;
T — kuzatish davom iyligi, kun;
T opshiriq. Quyidagi m a ’lu m o tla r b o 'y ic h a zovur o q im i m o d u li
an iq lan sin : S h o 'ri yuviladigan d ala m ay d o ni — 20 ga; k u z a tish la rning d av o m etish m uddati — 205 k u n ; shu davrdagi zo v u r o q im i —
44600 m 3.
Y echish. Z ovur oqim i 44600 m 3 ni, s h o ‘ri yu v ilad ig an d ala
m ay d o n esa 20 gektarni tashkil etish i sababli 205 kun d a v o m id a h ar
gektardagi u m u m iy oqim q u y id ag ich an i tashkil etadi:
W =X W :F=44600:20=2230 m 3/g a
T o p sh iriq bo'yicha zo v u r o q im in i kuzatish m u d d a ti 205
kunligini hisobga olib zovur o q im i m o d u li quyidagiga te n g b o 'la d i.
q=
2230
ZZJU
= 0 ,1 3 / /s ga
8 6 ,4 - 2 0 5
T o p sh iriq . 67-jadvalda k eltirilg an m a ’lu m o tla r b o 'y ic h a zo v u r
oqim i m o d u lin i aniqlang va zo v u r faoliy atini yaxshilash c h o ra la rin i
belgilang.
Zovur oqimi modulini (q) aniqlash uchun ma’lumotlar.
Uchastka
Kuzatish
Masala
Jami oqim Zovur oqimi moduli
maydoni, muddati (t),
№
<IW ), m3 qiymati (q), I / s ga
sutka
ga
1
16
185
48600
0,19
2
12
180
25600
3
16
340
58800
4
18
170
39640
5
20
360
49600
6
24
250
66800
Izoh
1.
2.
3.
Z o v u r o qim i m o d u lin i aniqlashning nim a ah am iy ati bor?
S h o ’r yuvish d av rid a zo v u r oqim i m odulining qiym ati q ancha
b o ’ladi?
B otq o q erlard a zo v u r o q im i m oduli q an ch a b o ’ladi?
SIZO T SUVLARNING YILLIK OQIM INI ANIQLASH
S u g 'o rilad ig an s h o 'rla n g a n yerlarida sizot suvlar sath in i kritik
c h u q u rlik d a n (k ritik c h u q u rlik - tu p ro q larn i sh o 'rla n ish va
b o tq o q la n ish ig a olib k e la d ig a n chuqurlik) yuqoriga k o ‘tarilib ketishi
u la rn in g m eliorativ h o la tin i yom onlashtiradi. A gar sizot suvlari
s h o 'rla n g a n b o 'lsa tu p ro q la r sh o 'rlan ad i, aksincha sizot suvlari er
sath ig a yaqin b o 'lib c h u c h u k b o'lsa tu p ro q lar b o tq o q lan ad i. Shu
o 'r in d a sizot suvlarning sa th in i ko'tarilib k etish in i oldini olish
ta d b irla rn i ishlab ch iq ish k erak bo'ladi. Bunga u la rn i d alalardan
d o im iy h o ld a chiq arib y u b o rish orqali erishiladi. T u p ro q d a n tu z la r
ni o rtiq c h a m iq d o rin i c h iq a rib yuborishda zo v u rlarning yillik oqim in i ta itib g a solish o rq ali erishiladi.
M in erallash g an sizo t suvlar yetarii darajada o q ib ketm aydigan
sh a ro itla rd a , o d a td a , tu p ro q n in g m eliorativ holati y o m o n lash ad i va
ik k ila m c h i sh o 'rla n ish a lo m a tla ri paydo b o 'ladi. D em ak , su g 'o riladig an sh o 'rla n g a n y erlarid a tu p ro q d a n tuzlarning o rtiq c h a m iq d o ri
ni c h iq a rib ta sh la sh n i tu p ro q unum dorligini va qishloq xo'jalik
ek in la rin i h o sildorligini o sh irish n i ta ’m inlaydigan zovur oqim ini
yillik q iy m atin i an iq lash m u h im d ir.
O ’zlash tirilad ig an s h o 'rla n g a n yerlarida sizot suvlarning yillik
o q im in i aniqlash q uyidagi ta rtib d a amalga oshiriladi. B uning uchun
tu p ro q q a tu sh ad ig an a tm o sfe ra yog'inlarini, su g 'o rish tarm o q la ri-
dan tu p ro q q a shim ilib k e tg a n suvning m iq d o rin i, tran spirasiya sarfi
va b o shqalarni hisobga o lib boriladi h am d a zo v u r o q im in in g qiym atlarin i b erilganlar asosida q u yidagiform ula y o rd am id a an iq la
nadi.
Д р = (Os + Op + Фк +17 + P) - (Б + Tp + О)
bu yerda: Д р — zovur o q im i, m 3/g a;
Os — tu p ro q q a tu sh ad ig an atm osfera y o g 'in la ri, m 3/g a;
O p — sh o ‘r yuvish va m avsum iy su g ‘o rish la r hisobiga 1 ga
ekin m aydonga beriladigan suvning m iq d o ri (n etto ),
m 3/g a;
Ф к — su g 'o rish ta rm o q lard an su v n in g flltrasiyaga isrof
b o ‘lishi, m 3/g a;
П — er osti suvlarining kelib turish m iq d o ri, m 3/g a ;
P — sizot suvlarning oqib kelishi, m 3/g a ;
Б — tu p ro q d an b u g 'lan ish g a suv sarfi, m 3/g a ;
T p — o 'siin lik lar transpirasiyasi u c h u n suv sarfi, m 3/g a;
О — sizot suvlarning tu p ro q ostidan o q ib ketishi, m 3/g a.
Sizot suvlarning yillik o q im in i aniqlash ja ra y o n id a sh o ‘r yuvish
va m avsum iy su g 'o rish lar hisobiga ekin m a y d o n ig a b eriladigan suv
ning m iqdori, yer osti suvlarning kelib turish m iq d o ri, tu p ro q sirtid a n b u g'lanishga suv sarfi va sizot suvlarning tu p ro q o stid an oqib
ketish m iqd o rlari berilgan b o 'lib , am m o tu p ro q g a yil davom ida tu
shadigan yog'ingarchilik m iq d o ri, sug 'o rish ta rm o q la rid a n suvning
isro f b o 'lish i va o 'sim lik lar to m o n id a n tra n sp irasiy ag a sa rf bo'lgan
suvning m iqdorini hisoblab chiqish kerak b o 'la d i.
Bir yildagi atm osfera y o g 'in lari q iy m atini (O s) y o g 'in g arch iliklar yig'indisini y o g 'in su vlarini tuproqqa s in g 'ish q ism in i hisobga
oluvchi koeffisientga k o 'p a y tirish y o 'li b ilan a n iq la n a d i va u
quyidagicha am alga oshiriladi:
Os =
ZOsKf
1
100
bu yerda: Z O s — y o g 'in g arch ilik lar yig'indisi, m m
Kf — y o g 'in suvlarid an foydalanish k o e ffisie n ti
Bir m m suv qatlam i 1 gektarda 10 m 3 ni ta sh k il etishini hisob
ga olsak, tu p ro q q a singuvchi suv m iqdori sh u n g a asosan hisobga
olinadi.
S ug'orish ta rm o q la rid a n suvning flltrasiyaga sa rflan ish qiym ati
ni quyidagi form ula b o 'y ic h a hisoblab ch iq arish m u m k in :
Фк = ^—У"Ор,
г/
bu yerda: O p — su g 'o rish m e ’yori (n e tto ), m 3/g a;
T| - su g 'o irsh k an allarin in g foydali ish koeffisenti.
S o 'n g ra o 'sim lik la r o rqali transpirasiyaga sarf b o 'lg a n suvnine
m iq d o ri h iso b la b ch iqiladi. O d a td a sug'orish jaray o n id a suvning
ta rn sp ira siy a g a sarfi 70-75% tash k il qilib, 25-30% suv bevosita tu p
roq u s tid a n b u g 'la n ish y o 'li b ilan y o'qoladi. S h u n d an kelib chiqib,
tran sp irasiy ag a sa rf b o 'lg a n suvning qiym atini q o 'y idagicha hisbolab
to p ilad i.
T u p ro q sa th id a n b u g 'lan g an suv — 25%
x 75%
T o p sh iriq . Z o v u r o q im in i yillik qiym atini aniqlang: bir yilda
y o g 'a d ig a n a tm o sfe ra yog 'in lari (O s) — 200 m m ; tu p ro q n i n a m iq tirishda u la rd a n foydalan ish koeffisienti (K f) — 70; sh o 'r yuvishda va
m av su m iy su g 'o rish la rd a I ga m ay d o n g a beriladigan suv (O p n e tto )
- 8 1 0 0 m 3/g a ; x o 'jalik su g 'o rish sistem asining foydali ish koeffisienti — 0,7 6 ; siz o t suvlarning oqib kelishi (P ) — 2005 m 3/g a ; er osti
suvlarning kelib tu rish i (П ) — 2200 m 3/g a ; tu p roqdan bug'lan ish g a
suv sarfi ( Б ) — 1950 m 3/g a ; ja m i suv sarfidan o 'sim liklar tra n sp irasiyasi s a th i (T p ) — 78 %; suvning tu p ro q ostidan boshqa dalalarga
oqib k e tish i (O ) — 1520 m 3/g a.
Y ech ish : T o p sh iriq b o 'y ic h a dastlab tu p ro q q a tushadigan a t
m osfera y o g 'in la r m iq d o ri h iso b lab chiqiladi. H isoblash quyidagifo rm u la y o rd a m id a aniqlanadi:
_
ZOs-Kf
2 0 0 -7 0
Os = ----------— = ----------- = 140,0 mm
100
100
B ir m m suv q atlam i 1 gek tarid a 10 m 3 ni tashkil etishini hisobga
olsak, tu p r o q q a singuvchi suv m iqdori shunga asosan hisobga
olin ad i 140,0 x 10=1400 m 3/g a.
E n d i s u g 'o ris h ta rm o g 'id a n suvning filtrasiyaga sarfini hisoblab
ch iq ilad i va u q o 'y id a g ic h a aniq lan ad i.
1 -7 .
1 - 0 ,7 6 - 8 1 0 0
3/
Фк ------- L-Or, = ------ -------------- = 2558m / g a
rj
0 ,7 6
T o p s h iriq b o 'y ic h a transpirasiyaga sarf bo'lgan suvning qiym ati
q o 'y id a g ic h a hisoblanadi:
T u p ro q s a th id a n bug'langan suv x l5 1950-75 r o r „ 3 .
X ----------------------------- — 2 ------- 2 -----------------= ------------ = 5850m / г а
25
25
O lingan qiym atlarni
oqim i aniqlanadi:
form ulaga
q o 'y ib ,
zo v u rlarn in g
yillik
Д р = (1400 + 8100 + 2 5 5 8 + 2 2 0 0 + 2 0 0 5 ) - (1 9 5 0 + 5 8 5 0 + 1500) = 16263 - 9 3 0 0 = 6 9 6 5 m 1 / ga.
Topshiriq. 6 8 -jadvalda keltirilgan m a ’lu m o tla r b o 'y ic h a o 'z lashtirilayotgan sh o 'rla n g a n u ch astkaning yillik zo v u r oqim ini a n iq
lang va ular n atijasida tu p ro q la r m eliorativ ah v o lig a b ah o bering
h am d a uni yaxshilash ch o ralarin i belgilang.
68-jadval
Zovur oqimi modulini aniqlashga doir m a’lumotlar.
K o‘rsatkichIar
1
86
0,52
2
120
0,62
Atmosfera yog'inlari (Os), mm
Yog'in suvlaridan foydalanish koeffisienti (К о)
Mavsumiy sug'orish m e’yori (Or), 11600 10200
m 3/ga
X o ‘jalik
sug'orish
sistemasining 0,92 0,88
Ф .И .К. (pq)
Er osti suvlarining kelib turishi (P), 1800 2200
m3/ga
Sizot suvlarning oqib kelishi (R),
960 1800
m3/ga
Suvni tuproqdan bug'lanishga isrof 2560 2000
bo‘lishi (I), m 3/ga
Umumiy suv sarfidan transpirasiya
75
74
sathi (Tr), %
Sizot suvlarni boshqa uchastkalarga 1760 1480
oqib ketishi (0) m3/ga
Zovurlarning yillik oqimi (Drt),
m3/ga
3
140
0,56
M asala №
4
5
220
290
0,70 0,65
6
160
0,72
7
180
0,6
9860
9800
9900
8100 7800
0,92
0 ,76
0,72
0,87
2200
1900
2400
1700
1200
1500
1600
800
1800
2640
2300
1780 2100
1820
76
68
70
75
74
1480
1100
1460
1200
1410
6905
1.
2.
3.
Sizot suvlarining yillik o q im i nim a?
S izot suvlar d alad an etarli oqib c h iq ib k e tm ag a n holda
qanday jaray o n kuzatiladi?
A m aliy m ash g ’ulo t darsida sizot su v la rin in g yillik oqim i
q an d ay ta rtib d a aniq lan ad i?
TU PR O Q N IN G AKTIV QATLAMDAGI YILLIK TUZ
BALANSINI HISOBLASH
M a ’lu m k i, tu p ro q tarkibidagi zararli tu zlar o 'sim lik larn in g
o ‘sish va riv o jlan ish ig a salbiy t a ’sir k o 'rsatadi. T u p ro q d a zararli tu z larning m iq d o ri u n i quriq vazinga nisbatan 0,3% dan ortib ketishi
hisobiga s h o 'rla n is h jaray o n i kelib chiqadi. A gar shu vaqtda tu p ro q
yuvilib tu z la r c h iq a rib yuborilm asa u n in g m iqdori ortib boradi.
T u p ro q d a tu z to 'p la n is h d a bu b itta om il hisoblanadi. A na shu u rin da tu p ro q ta rk ib id a g i tu zlarn i to 'p la n ish sabablarni o ‘rganish kerak
b o 'la d i. T u z la r tu p ro q d a turli xil y o 'llar bilan to 'p la n a d i. T u zlarni
tu p ro q q a k elib tu sh ish i va chiqishi orasida m a ’lum bir bog'liklik,
yani b a la n s ( - ) b o 'lsa , tu p ro q lard a tu z k o 'p to 'p la n ib qolm aydi,
ak sin ch a b a la n s (+) b o 'lsa tu z yig'ilishi jadallashadi. S huni hisobga
olib tu p ro q n in g aktiv q atlam dagi tu z m iqdorini balans davr
d av o m id a a n iq la b borish talab qilinadi.
S u g 'o rila d ig a n yerlarida tu p ro q aktiv q atlam in in g tu z balansiga
asosan siz o t su v larn in g chuqurligi va m inerallashganlik darajasi ta ’
sir etad i. T u z b alan sin i aniqlash u ch u n tu p ro q d ag i tu zlarn in g boshla n g 'ic h m iq d o rin i, shu vaqt ich id a tu zlarn in g q o 'shilishi va k am ayishini b ilish kerak. Agar tuzlarn in g kirim i (q o 'shilishi) ularning
ch iq im i (sa rfi)d a n o rtiq b o 'lsa , bu yerlarning m eliorativ ho latin i
y o m o n lash u v ig a olib keladi. Q ayd etib o 'tilg an id ek , tu zlarn in g tu p
ro q n in g ak tiv q a tla m id a to 'p la n ish i sizot suvlarning joylashish c h u
qurligiga, m in erallash g an lig ig a va u larn in g bug'lanishga sarflanishiga q a ra b b elg ilan ad i.
T u p ro q ak tiv q atlam in in g tu z balansini quyidagi fo rm ula b o '
yicha a n iq la n a d i:
A S=ZS[ - XS 2=(Ss+Sss+Sug‘) — (Syu+Szr+Shs),
bu yerda: AS — N q atlam d a tu z m iqdorini o'zgarishi (ortish yoki
k a m a y ish i), t/g a;
Z S ] — o 'rg an ilay o tg an davrida shu qatlam ga tu zlarn in g
kelish i (k irim ), t/g a ;
Z S 2 — shu davrda tu zlarn in g kam ayishi, t/g a ;
Ss — su g 'o rish suvi bilan tuzlarning kelib tu shishi, t/g a ;
Sss — sizo t suvlar bilan tuzlarn in g kelib to 'p la n ish i, t/g a ;
S u g ' — o 'g 'itla r bilan tuzlarn in g kelib tushishi, t/g a ;
S yu — tu p ro q n in g ch u q u r qatlam lariga tu zlarn in g yuvilib
k e tish i, t/g a ;
S z r — zov u r suvi bilan tu zlarn in g olib chiqib ketishi, t/g a ;
S hs — hosil bilan tuzlarn in g olib chiqib ketishi, t/g a
T u p ro q n in g aktiv q atlam d ag i yillik tu z b a la n sin i aniqlash
u c h u n dastlab b alans d av r davom ida tu p ro q g a tu z la rn in g kelib
tu sh ish sabablari o 'rg a n ila d i.
D astlab su g 'o rish lar n atijasid a tu p ro q d a tu z la rn in g to 'p la n ish
m iq d o rin i, m avsum iy su g 'o rish m e ’yorini va suvdagi tu z la r m iqdori
an iq lan ad i h am d a u quyidagi form ula y o rd am id a a m a lg a oshiriladi.
Ss=N^n'T ss
bu yerda: M n — su g 'o rish m e ’yori m 3/g a ;
T ss — sug 'o rish suvdagi tuz m iq d o ri g/ / ;
S o 'n g ra sizot suvlar b ilan tuzlarning kelib to 'p la n is h m iqdorini
(Sss) sizot suvlarning b u g 'lan ish g a sarflanishi va u n in g m inerallashganlik darajasiga k o 'ra h isoblab chiqariladi.
Sss = Б 8'Т к
bu yerda: Bs — sizot suvning b u g ia n is h sarfi m 3/g a .
Т и — sizot va zo v u r suvdagi tu z m iq d o ri, g.
Z ovur o q im in in g m iq d o ri va sizot su v n in g m inerallashish
darajasi berilgan b o ig a n d a zov u r suvlari b ilan tu z la rn in g chiqib
ketishi (Szr) quyidagi fo rm u la y ordam ida a n iq la n a d i:
Szr =3o‘T Szt
bu yerda: 3 0 — zov u r o q im i m 3/g a
T szt — sizot va zo v u r suvdagi tu z m iq d o ri
T u p ro q n in g c h u q u r q atlam larig a tu z la rn in g yu v ilib ketish m iq
d o ri (Syu) zovur suvlari b ilan tuzlarning c h iq ib k e tish i m iqdorini
30% ini tashkil etishini in o b atg a olsak u quyidagi fo rm u la yo rd am i
da an iqlanadi:
S -3 0
S WI = — ------ t/g a b o 'lad i.
я '
100
D em ak , tu zlarn in g u m u m iy kirim i ( I S j )
y o rd am id a aniqlanadi:
qu y id ag i form ula
ES]=Ss+Sss+Sug‘
va ch iq im qism i esa:
S S 2= Syu+Szr+Shs
K irim va chikim (sarf) qism lari o 'rta sid a g i farq b o 'y ich a
tu p ro q n in g yillik tu z balansi (AS) q o 'y id ag icha h iso b la n a d i
A S=ZSr Z S 2 t/g a .
T u z la r m iq d o ri (t/g a) o 'zg arish i (q o 'shilishi yoki kam ayishi)ni
qu ru q tu p r o q og'irligiga n isb atan prosentlarga o 'tk a zish quyidagi
fo rm u la b o 'y ic h a am alga oshiriladi:
M % = ----- — —
100-h-d
bu yerda: h — tu p ro q n in g hisobiy qatlam qalinligi, m;
d — tu p ro q n in g h ajm iy m assasi, t / m 3.
T o p sh iriq . Q uyidagi m a ’lum otlarga asoslanib, tu p ro q n in g tu z
balan sin i an iq lan g :
- h iso b iy q a tla m i — 1,7 m ,
- tu p ro q n in g h ajm i m assasi — 1,5 t / m 3,
- s u g 'o ris h m e ’yori - 5100 m 3/g a ,
- s u g 'o rish suvidagi tuzlar sath i — 1,3 g / / ,
- sizot su v la rin in g b u g 'lan ish i — 3900 m 3/g a,
- zo v u r o q im i — 3100 m 3/g a ,
- sizot va z o v u r suvidagi tu z la r sathi — 3,6 g / / ,
- o 's im lik q o ld iq lari va o 'g 'itla r bilan tuzlarning kelib tu sh ish i —
1,9 t/g a ,
- tu p ro q n in g ch u q u r q atlam larig a tu zlarning yuvilib ketishi —
z o v u rla r o rq a li chiqarib yuboriladigan tuzlarning 30% sath id a;
- hosil b ila n tu zlarn in g olib c h iq ib ketilishi - 2,5 t/g a .
Y ech ish . S u g 'o rish suvi b ilan tu p ro q q a tuzlarning kelib tushishi
m iq d o rin i (S s) m avsum iy su g 'o rish m e ’yori va su g'orish suvidagi
tu z la rn in g m iq d o ri b o 'y ich a an iq lan ad i. Agar sug'orish m e ’yori
5100 m 3/g a , 1 I suvdagi tu z la rn in g m iqdori -
1,3 g b o 'lsa , unda:
Ss= 5 100 0,0013=6,6 t/ga.
A gar sizo t suvlarning b u g 'lan ish g a sarflanishi 3900 m 3/ 8 a n >
tashkil e tsa , 1 / sizot suvda tu zlar sathi 3,6 g b o 'lsa , u n d a
tu z la rn in g to 'p la n is h i (Sss) quyidagini tashkil etadi:
Sss=3900 0 ,0036= 14,0 t/ga.
Z o v u r suvlari bilan tu zlarn i chiqib ketishi m iqdori q o 'y idagiga
teng
Szr =3100 0,0036=11,6 t/g a
T u p ro q n in g ch u q u r qatlam larig a
quyidagi te n g lik b o 'y ic h a hisoblanadi
tuzlarning
yuvilib
ketishi
Syu=—1— — = 3 ,4 8 t/g a bo 'lad i.
^
100
A n a shu hisoblashlardan
qism ini hisoblanadi.
keyin
tu zlarn in g
u m u m iy
kirim
Z S,= 6,6+14,0+ 1,9=22,5 t/g a
Va nixoyat chiqim qismi q o 'y id ag ig a ten g b o 'la d i.
I S 2=3,48+1 1,6+2,5=17,58 t/g a
O ’rtadagi farq bo'y ich a tu p ro q n in g yillik tu z b alan si o 'zg a rish i
hisoblanadi.
A S = IS 1- I S 2= 2 2 ,5-17,58= 4,92 t/g a.
T u z la r m iqdorini o 'zgarishi - kam ayishi va k o 'p a y ish i q u riq
tu p ro q o g'irligi nisbatan p ro sen tlarg a o 'tk azish q o 'y id a g ic h a am alga
oshiriladi
4 Q?
A5% = — — — = ------- г--------- = 0.020% ,
1 0 0 - h- d
100- 1, 7- 1, 5
T egishli hisoblashlar n atijasid a tu p ro q d a tu z n in g to 'p la n is h i
k u zatilm o q d a. Bu kelgusida y e rla rn in g m eliorativ h o la tin i y o m o n la shuvga olib kelishi m um kin. S h u n in g u c h u n tegishli m e lio ra tiv
tad b irla r tizim in i ishlab chiqish zaru r.
Topshiriq. 69-jadvalda k eltirilg an m a ’lu m o tlarg a a so slan ib ,
tu p ro q n in g yillik tu z balansini (t/g a va % hisobida) a n iq la n g va
unin g natijalari b o 'y ich a tu p ro q q a m eliorativ jih a td a n b a h o berin g
h am d a u n i yaxshilash ch o ralarin i belgilang.
1.
2.
3.
4.
T u z balansi deganda n im a n i tushunasiz?
U n i hisoblashning q anday a h am iy ati bor?
B alans davri nim a?
B alans m usbat yoki m anfiy b o 'Is a tu p ro q d a q a n d a y ja ra y o n
k echadi?
|
Tuz balansi
1 610 0 |
in
os
ГП
СЧ
%
in (N
<N (N rn
rn
in
cn"
Ц1[[ЛГЬ( S u i u z n j
40 00 fS
40
О
m (N >“ ( CM m m <N
bS jb i- ш в ц в Ь л п Ь п ц э
OO
CN
rn ГП
rn
rn >n
GO
rn
in
вЗ/ j z n i
UBSipBqsnj U B p i,S ip jo b
о
о
00
rn
<N 4q. 00 CN (N
rn
<N
in
rn rn
00^ cc
OS
<N
40" rn
| 4200
О
о
00
<N
| 4200
I 3600
в З Д ш im ib o д п л о 2
I 3000
I 3200
1
l/3 u o p b i u i
z n j SBpiAnS JHAOZ
О
О
m
cs rn 00
o'
оол СЮ40^
CN O"
B 3 q siu E i,3 n g
i
jo zis
1
1
|
|
l /8 u o p b i u i z n j й в р л п ^
в З Д ш ‘is u o A .s u i
l(SU0,3nS SA B ^
u o p b iu i
qo i.S u B jijso q S u i u j e j z n j
cu i / j ISBSSBUI
О О О
О 40 О
00 40 CN
*n
| 5600
b 8 / £u i ijjb s
An s
3700
i 3500
|
l/S u o p b i u i
z n j iSBpAns j o z is
| 3500 ]
j 3600
Г 3900 |
| 3600
э д и ш . о вл 1 1 ,8 ,0
I 4500
[ 4600
| 5200
Tuproqning yillik tuz balansini aniqlash uchun ma’lumotlar
вЗ/ j ‘Zni UBSipBJ35{
q i b i i p UBjiq [i s o h
CN
1 in CN 00 ГП <N OO
о"
(N «п 40 OO fS
I/") 40
Tf ГП
ГП
Xiuifei] 8 u i u b o j d n x
u i uiB |jB b X iq o siH
oJs[ BJBSBp^
so
<N
- (N m
o^ 00 40^ in
СЧ
(N
-n 40
r-
FO Y D A L A N IL G A N A D A B IY O TLA R :
1.
A rtu k m eto v Z ., Sheraliev H . “ E kln larn i su g ’o rish aso slari” .
T o sh k e n t, 2007 y.
2. Lev V. T. “ O b ik o r d e h q o n c h ilik ” . T o sh k e n t, “ O ’q itu v c h i” ,
1974 y.
3. Lev V T. “ O rash aem o e z e m le d e n ie ” . T a sh k e n t. “ O ’q itu v c h i”
i
1981 g.
4. Lev V. Т ., T o 'ra e v A ., B obanazarov G ’. “ S u g ’oriladigan
d e h q o n ch ilik va q ishloq x o ’jalik m e lio ratsiy asid an am aliy
m ash g ’u lo tla r” . T o sh k e n t, 1992 y.
5. N ero zin A. E. “ Q ishloq x o ’jalik m e lio ra tsiy asi” . T o sh k en t.
“ O ’q itu v c h i” , 1966 y.
6 . N ero zin A. E. “ Selskoxozyaystvennye m e lio ra tsii” . T ash k en t
“ O ’q itu v c h i” , 1980 g.
1. N o rq u lo v U. B o’riev S. “T u p ro q n in g s h o ’rlan ish d arajalarini
tezk o r e le k tro k o n d u k to ro m e tr usuli bilan a n iq la s h ” (uslubiy
■
q o ’llan m a), T o sh k en t, 2002 y.
8 . N o rq u lo v U ., Sheraliev H . “ Q ishloq x o ’jaligi m elio ra tsiy asi” .
O ’zb ekiston m illiy en tsik lo p ed iy asi” . T o sh k e n t, 2003 y.
9. M aslov B. S., M inaev I. V ., G u b e r К. V. “ S p ra v o c h n ik po
m elio ratsii” . M oskva. “ R o sa g ro p ro m iz d a t” . 1989 g.
10. T o ’raev A. A. “ Q ishloq x o ’jalik ek in larini su g ’orish d a suvni
tejovchi yangi sug’o rish
tex n o lo g iy alaridan
fo y d a la n ish ” .
T o sh k e n t, “ M a'n av iy at” . 2003 y.
B O TIR T O ‘XTASHEV, SO BIRJO N AZIMBOYEV
ERKABOY BERDIBOYEV
Q ISH L O Q XO‘JAKIK MELIORATSIYASI FANIDAN
AM ALIY M A SH G ‘ULOTLAR VA LABORATORIYA ISHLARI
( 0 ‘quv qo'llanma)
Muharrir. Ortiqboy Xudoyberdiyev
Bosishga ruxsat etildi: 25.01.2009. Qog‘oz bichimi (60х84)У16 .
Ofset qog'oz. Nashr bosma tabog‘i 10,5. Shartli bosma tabog‘i 10.
Buyurtma 17. Adadi 500 nusxa. Bahosi kelishilgan narxda.
0 ‘zbekiston Respublikasi Matbuot va axborot Agentligi
ruxsatnomasiga asosan Toshkent Davlat agrar universitetining
tahririyat-nashriyot bo'limi RIZOGRAF apparatida chop etildi.
Toshkent—140, Universitet ko‘chasi, 2. T o sh D A U .

qishloq xo`jalik melioratsiyasi fanidan amaliy mashg`ulotlar va

Transcription

Similar documents