Tıbbi ve Aromatik Bitkilerin Organik Yetiştiricilikteki Yeri

Tıbbi ve Aromatik Bitkilerin Organik Yetiştiricilikteki Yeri

Tıbbi ve Aromatik
Bitkilerin Organik
Yetiştiricilikteki Yeri
Ahmet Bircan Tınmaz
Ziraat Yüksek Müh.
Atatürk Bahçe Kültürleri Merkez Araştırma Enstitüsü Yalova
[email protected]
TIBBİ VE AROMATİK BİTKİLERİN
KULLANIM YERLERİ
Gıda olarak kullanımı
Baharat Uçucu yağlar Gıda katkısı Kıvam verici antioksidan vs.
Beşeri İlaç olarak kullanımı
Bitkisel çay
İlaç hammaddesi
İlaç yardımcı maddesi
Bitkisel ilaç olarak kullanımı
İnsektisit Fungusit Herbisit Bitki besin maddesi
ORGANİK TIBBİ AROMATİK BİTKİLERİN İNSAN
SAĞLIĞINDA KULLANIMI
Son yıllarda insanlarda tekrar doğaya dönüş ile başlayan organik
tüketim tıbbi aromatik bitkilerin önemi insanlar tarafından tekrar
hatırlanmıştır. Fitoterapi ve aromaterapi bitki ve uçucu yağ ile tedavi
bugün sıklık ile uygulanmaktadır.
Bitkisel ilaçlar ile sentetik ilaçlar arasındaki farklar;
1.Bitkisel drogların yan etkileri oldukça azdır
2. Bitkisel drogların birçoğu birden fazla etkiye sahiptir. .
3. Bitkisel drogların etkileri geç görülür
Bitkisel İlaç şekilleri;
Tıbbi çaylar; hazırlanışı; infüzyon, dekoksiyon, maserasyon.
Galenik preparatlar; Ekstre, eliksir, pomad, tentür, alkola, hidrola
Hazır ilaçlar; Krem, yağ, gargara, losyon, şurup, solüsyon, injeksiyon,
kompres, yakı, bitki özü, şampuan, toz, lapa, parfüm, lavman, banyo,
sargı, süt, tütsü
ORGANİK TIBBİ AROMATİK BİTKİLERİN HAYVAN
SAĞLIĞINDA KULLANIMI
•Hayvan yemlerini korumada ve kalite arttırma:
•
Hayvan parazitlerine
•Hayvan hastalıklarında
ORGANİK TIBBİ AROMATİK BİTKİLERİN BİTKİ
SAĞLIĞINDA KULLANIMI
Halen organik bitki yetiştiriciliğinde hastalık ve zararlı
kontrolünde kullanılabilen en önemli ilaçlar bitki kaynaklı
organik preparatlardır. Örnek olarak;
Azadrachtin
Pyrethrin
Rotenone
Nicotine
Ryania
Acı ağaç (Quassine)
Sabadilla
ve bazı bitkisel yağlar
DÜNYADA FAZLACA KULLANILAN BİTKİSEL
DROGLAR
In 1999, the world market for herbal remedies was US$19.4 billion, with Europe in the lead
(US$6.7 billion), followed by Asia (US$5.1 billion), North America (US$4.0 billion), Japan
(US$2.2 billion) and the rest of the world (US$1.4 billion) (Laird and Pierce 2002).
TIBBİ VE AROMATİK BİTKİLERİN AVRUPA
TİCARETİ
•AB ülkelerine diğer Ülkelerden yıllık 120 000 ton
civarında ithalat gerçekleşmektedir
•Tıbbi ve aromatik bitki kullanım oranları AB Ülkelerinde
giderek artmaktadır. Almanya’ da yıllık Tıbbi ve aromatik
bitki tüketimi kişi başına 29 dolar dır.
Almanya’da Organik Tıbbi Bitki Ticareti
Almanya’ da organik üretim 1997 yılı itibarı ile 450-500
Ha civarında gerçekleşmiştir. Bu üretim Hessen, Bayern,
Thüringen, Rheinland dır.
Bu bölgelerde yetiştirilen en önemli çeşitler papatya, nane,
oğulotu, bin birdelikotu, ada çayı, ısırgan otu, maydonoz,
fesleğen, rezene, kimyon ve kişniştir.
Almanya’ da doktorların %80 i bitkisel ürünleri reçetelerine düzenli
olarak yazmaktadır
Almanya’da reçeteye en sık yazılan bitkiler ve toplam satış değeri.
Etken Madde
Tedavinin Kategorisi Satış Toplamı
(Milyon DM)
Ginkgo biloba
At kestanesi
Alıç
Kantoron
Mersin
Isırgan
Ekinasya
Saw palmetto (palmiye)
Deve dikeni
Duvar Sarmaşığı
Ökse otu
Papatya
Dolaşım preparatları
Damar preparatları
Kalp preparatları
Antideprasan
Öksürük ilacı
Ürolojik
İmmünostimülan
Ürolojik
Ürolojik
Öksürük ilacı
Kanser tedavisi
Dermatolojik
İstanbul Ticaret Odası 1999
461
114
65
59
35
35
34
30
29
26
22
15
TÜRKİYE TIBBİ -AROMATİK BİTKİ TİCARETİ
Türkiye
florası, yani bitki örtüsü belirlenen 10.000’in
üzerinde bitki çeşidi ile Avrupa’nın tamamının sahip olduğu
bitki sayısına (yaklaşık 12.000) yakın olup, büyük bir çeşitlilik
ve zenginlik göstermektedir. Floranın 1/3’ünü aromatik bitkiler
oluşturmakta olup, 3.000 kadar bitki de endemiktir.
Ülkemizde
tıbbi olarak kullanılan bitkilerin sayısı 500
civarında olup, neredeyse tamamı doğal olarak yetişmektedir.
Bunlardan çok az bir kısmı kültüre alınmıştır.
Aktarlarda
satılan bitki sayısı 300 civarında olup 70-100
kadar bitkinin ihracatı yapılmaktadır .Türkiye’de tıbbi ve
aromatik bitkiler, genel olarak doğadan toplama yöntemiyle
Dünyada ticareti yapılan tıbbi ve kokulu bitkilerin
% 50’si gıda, % 25’i kozmetik ve % 25’i de ilaç
sanayiinde kullanılmaktadır.
Dünya bitkisel drog ticaretinin 10-13 milyar
dolar seviyelerinde gerçekleşmekte olduğu tahmin
edilmektedir.
Dünyada en fazla tıbbi ve kokulu bitki ihracatı
yapan ülkeler Çin, Hindistan, ABD, Güney Kore,
Singapur ve Almanya'dır.
TÜRKİYE’NİN TIBBİ ve AROMATİK BİTKİLER
DIŞ TİCARETİ
Türkiye İstatistik Kurumu kayıtlarından
Türkiye’nin tıbbi ve aromatik bitkiler ihracatı
(2001-2005 yılları ortalaması), 60-70 milyon dolar
İthalatı, baharat bitkileri de dahil edildiğinde
11-12 milyon dolar seviyelerindedir.
YURT DIŞINA SATILAN
BİTKİLER
2005 yılında 62.6 milyon dolar olarak gerçekleşen tıbbi ve aromatik
bitki ihracatının değer olarak %28.6’sı kekik, %18.9’u defneyaprağı,
%17.1’i kimyon, %9.4’ü keçiboynuzu, %7.5’i adaçayı ve %7.4’ü
anason ihracatından elde edilmiştir
Defne yaprağı
Kekik
Anason
Adaçayı
Kimyon
Meyan kökü
Ihlamur
Keçi boynuzu
Biberiye
ÜLKEMİZE İTHAL EDİLEN
BİTKİLER
Safran Rezene Kekik Adaçayı Çemen Anason
Ihlamur Kişniş Kimyon Sumak Biberiye
Meyan Kökü Keçiboynuzu Çörekotu
Zerdeçal K. Kimyonu Tarçın Karanfil Zencefil
YETİŞTİRİCİLİĞİ
YAPILAN BİTKİLER
Kimyon Kekik Anason Haşhaş
Kapari Rezene Çörek otu
Nane Gül Şerbetçi otu
Türkiye Tıbbi ve Aromatik Bitki Ekiliş Alanı ve Üretim Miktarları
2004
Bitki Adı
Kimyon
Anason
Kekik
Şerbetçi Otu
Ekiliş Alanı
(da)
2005
Üretim
(ton)
Ekiliş Alanı
(da)
Üretim (ton)
285 400
15 000
258 000
14 300
175 300
11 000
167 000
9 500
52 500
7 000
47 000
6 400
2 400
1 100
2 530
1 280
TÜRKİYE’NİN UÇUCU YAĞLAR DIŞ
TİCARETİ
Türkiye’nin Uçucu Yağlar İhracatı
15 milyon dolar
Türkiye’nin Uçucu Yağlar İthalatı
8,5 milyon dolar
İHRACATI YAPILAN UÇUCU
YAĞLAR
Küçük Limon Bergamut Portakal Limon Diğer
Turunçgiller
Güve Otu Kekik Lavanta Nane Gül
Oğulotu Karanfil Diğerleri
ÜLKEMİZE İTHAL EDİLEN UÇUCU
YAĞLAR
Bergamut Portakal Limon
Küçük Limon Diğer Turunçgiller
Lavanta Nane Oğulotu Diğerleri
TÜRKİYE’NİN ORGANİK TIBBİ ve AROMATİK
BİTKİLER TİCARETİ
Tıbbi ve aromatik bitkilerde ürün yelpazesinin çok geniş olmasına
karşılık 2006 yılında toplam 309522 ton olarak gerçekleşen organik
tarımsal üretim içerisinde organik olarak üretilip sertifikalandırılan
tıbbi ve Aromatik bitki miktarı 12527 ton ile %4 seviyesindedir.
Türkiye Organik Tıbbi ve Aromatik Bitki Üretimi
Yıllar
Toplam
Üretici
Sayısı
Tıbbi
Bitki
Üretici
Sayısı
Toplam
ürün
sayısı
Tıbbi
Ürün
sayısı
Toplam
Alan Ha
Tıbbi
alan Ha
Toplam
üretim Ton
Tıbbi bit.
Üretimi
Ton
2005
9427
349
205
84
175 073
2451
289082
11190
2006
8654
336
210
71
162 131
2107
309522
12527
Tarım ve Köyişleri Bakanlığı kayıtları 2007
www.igeme.org.tr
Türkiye Organik Tıbbi ve Aromatik Bitki Üretimi (Miktar: Ton)
2005
ÜRÜNLER
Adaçayı
Anason
Biberiye
Ebegümeci
Gül
Hayıt
Isırgan Otu
Kantaron
Kapari
Keçiboynuzu
Kekik
Kimyon
Mersin
Pelit
Rezene
Yaban Mersini
Yabani Elma
Diğerleri
TOPLAM
2006
Miktar
581,22
287,34
411,81
101,19
304,54
162,60
173,45
116,12
662,80
2842,65
1911,22
264,88
530,05
101,60
408,83
96,00
165,80
Miktar
1060,45
345,42
315,40
102,15
283,41
177,20
257,80
60,10
369,80
2137,00
2876,20
918,70
350,56
107,10
551,20
205,00
150,00
11189,94
12527,38
ORGANİK BİTKİ TEMİNİ
doğadan
proses sürdürülebilirlik
yetiştiricilik
tek
çoklu
DOĞADAN TOPLAMA
YÖNTEM
1. Bitkinin toplandığı yer
2. Toplama
3. Taşıma
4. Depolama
5. İşleme
6. Paketleme
Doğal populasyondan toplanan bitki materyali ile
kültür bitkilerinin karşılaştırılması
Kullanılırlık
Talep dalgalanması
Kalite kontrol
Botanik tanımlama
Genetik gelişim
Tarımsal kullanım
Hasat sonu işlemleri
Olgunlaşma
Doğal populasyon
Düşük
Stabil değil
Zayıf
Bazen yapılamaz
Yok
Yok
Zayıf
Uniform değil
Kültür ortamı
Yüksek
Kontrollü
Yüksek
Net yapılabilir
Var
Var
Genelde iyi
Güvenli
DOĞADAN TOPLAMA
SÜRDÜRÜLEBİLİRLİK
1. Bitki teşhisi ve üreme şeklinin tespiti
2. Bitkinin toplama zamanı
Etken maddenin en fazla olduğu gelişme döneminin tespiti
Bitkinin vejetasyondaki devamı için koruma tedbirleri
3. Bitkinin hasadı
Tohum. Yumru. Rizom ve stolon oluşturan bitkilerde hasat
Tek yıllık. İki yıllık ve çok yıllık bitkilerde hasat
Doğadan toplanan bazı tıbbi ve aromatik bitkilerin
toplama zamanları ve toplanan kısımları.
AYLAR
TÜR
Hatmi
Melekotu
Pelin
Yavşan
Hindiba
Centiyan
Zulfa otu
Ardıç
Defne
Lavanta
Mayıs papaty
Oğulotu
Nane
Reyhan
Kekik origan.
Anoson
Biberiye
Ada çayı
1
2
3
K
K
K
G
K
K
Y
K
4
G
5
6
7
8
ÇD
G
Y
Y
ÇD
Y
Y
Y
Y
ÇD
ÇD
ÇD
ÇD
Y
YÇD ÇD
9
M
ÇD
Y
K
Y
Y
Y
11
12
K
K
K
K
K
K
K
K
K
K
K
M
M
ÇD
ÇD
Y
ÇD
ÇD
Y
ÇD
YÇD
YÇD YÇD
ÇD
10
ÇD
YÇD
YÇD
ÇD
M
Y
Y
Not:K-kök, ÇD-çiçek veya çiçekli dal, G-gövde, M-meyve, Y-yaprak
YÇD YÇD
YÇD YÇD
ÇD
M
Organik Üretimde ekim öncesi bilinmesi
gerekenler
•
Tohumun Çimlenme ve çıkış gücü
•
Doğadan temin edilen veya satın alınan üretim materyalinin
1. Kimyasal yapısı (Amacı karşılamalı)
2. Etken maddenin oranı standartlara uygun olmalı
3. Hasat zamanı iyi tespit edilmeli
4. En iyi Ekim veya dikim zamanı bilinmeli
5. Hastalık ve zararlıları
6. Verim
7. Hasat sonu işleme teknolojisi
ORGANİK BİTKİ YETİŞTİRİCİLİĞİ
Tekli ekim
Tohum ile
a-Direkt ekim b-Fide ile üretim
Bitkinin vejetatif üreme organları ile üretim
a-Çelik b-Daldırma c-Kök. Yumru v.s ayırma ile üretim
TIBBİ BİTKİLERİN ORGANİK TARIM
SİSTEMİNDE YER ALMASININ NEDENLERİ
Bitkiye olan hammadde taleplerini karşılamak
Ülkemizde bu yönde bazı çalışmalar yapılmakta olup,
organik adaçayı, Nane, kekik, Kimyon, Gül v.b. bu
amaçla halen üretilmektedir.
Ekim nöbetinde kullanmak:
Bilindiği gibi bitkilerin organik olarak üretilmesi
anında organik tarım yapılan yerde ürün çeşitlemesine
gidilmediği taktirde hem ürün miktarı azalmakta
hemde hastalık zararlı ve yabancı ot populasyonu
artması
Verim ve kalite artışı amaçlı Karışık ekim:
Bugün bilinen bir gerçek tıbbı ve aromatik bitkiler ile diğer
bitkilerin birbirlerini olumlu veya olumsuz olarak etkilediğidir.
Örneğin
Viola
tricolor
yalnız
ekildiğinde
yeterince
çimlenemezken çavdar ile karışık ekimde %100 çimlenme
sağlanmaktadır .
Bazı tıbbi bitkiler birlikte ekildiklerinde diğer bitkilerin verimlerinde
artış sağlarlar. Örn:Kediotu x sırık domatesi. Soğan x hatmi. Havuç x
mercanköşk
Hastalık ve zararlılardan koruma amaçlı karışık ekim
1- Ön bitki
2- Karışık ekim Örn:Biberiye; lahana fasulye adaçayı havuç ile
birlikte ekildiğinde lahana kelebeği fasulye hortumlu böceği havuç
sineğini kaçırır
Yemeklik soğan ile gülhatmi, sırık domatesi ile kediotunun
karışık ekilmesi iyi sonuç vermiştir.
Örtü bitkisi veya alta ekim:
Bu şekilde birlikte dikim meyve ağaçları ile tıbbi
bitkilerinin birlikte yetiştirilmesidir
Güneş isteği yönünden nötr bitkiler ağaç altında
yetiştirilebilir. Örtü bitkisini alta ekmede dikkat
edilecek hususlar;
1. Gölgeleme ile yabancı bitki gelişimi geriletmeli
2. Birim alandan alınacak verimi arttırmalı
3. Erken olgunlaşmalı ve hasadı kolay olmalı
4. Alt bitkisinin fazla ışık su ve besin maddesi
istememeli
5. Yetiştirme yönünden alta ekilen bitki ile yakınlık
olmalı
Tıbbi ve aromatik bitki yetiştiriciliğine karar verebilmek
için
λ Yetiştirilecek bitkinin ekonomik değeri olmalı
λ Nesli tehdit altında olmalı
λ Standart ürün temininde güçlük
λ Etken maddenin azlığı
λ Toplama ve hasat sonrası işlemlerde heterojenlik
λ Yabancı bitki ve maddeler ile karışma riski
λ Hammadde temininde zorluk
λ hammaddenin toplamada pahalı olması
λBitkinin Ülke doğasından temininin mümkün olmadığı
Tıbbi ve aromatik bitkileri doğadan toplamanın Kültüre
tercihi
λ Ucuz hammadde
λ Bitkilerin doğada fazla bulunması ve türünün tehdit
altında olmaması
λ Yetiştiriciliği yapılamayan bitkiler
λ Yapı bakımından homojen ve karıştırılması tehlikesi
olmayan bitkiler
λ Fazla emek ve para gerektirmemesi
λ Ülke kaynaklarının değerlendirilmesi
λ Atıl işgücünün değerlendirilmesi
ÖNCELİKLİ
YETİŞTİRİLEBİLECEK
BİTKİLER