svetlo ZELENA predlog dizajn.qxd

Transcription

DORACAK
MBI LEGJISLACIONIN KOMBËTAR
NË SFERËN E PËRDORIMIT
TË GJUHËVE TË BASHKËSIVE
ETNIKE NË REPUBLIKËN E MAQEDONISË
Prill, 2009
DORACAK
mbi legjislacionin kombëtar në sferën e përdorimit të gjuhëve të bashkësive etnike në Republikën e Maqedonisë
Botues:
Fondacioni Instituti Shoqëri e Hapur – Maqedoni
Shoqata e qytetarëve për përkrahje të dialogut ndëretnik
dhe zhvillim të bashkësisë “Vlera të përbashkëta”
Për botuesin:
Vladimir Millçin
Hajrije Ahmed
Autor: Darko Janevski
Redaktimi gjuhësor në gjuhën maqedonase: Ellka Jaçeva - Ullçar
Redaktimi gjuhësor - përkthimi:
Gjuhë
Gjuhë
Gjuhë
Gjuhë
Gjuhë
Gjuhë
Gjuhë
shqipe
turke
rome
serbe
vllahe
boshnjake
angleze
–
–
–
–
–
–
–
Sami Bushi
Talat Selim
Latif Demir Demir
Lidija Kungullovska
Ljubica Gjorgjieva
Emina Kurtoviç
Lençe Çadllovska
Dizajni dhe botimi: Brigada dizajn
Tirazhi: 1000
2
“Ky publikim është prodhuar me ndihmën e Unionit Evropian. Përmbajtja e këtij publikimi është përgjegjësi e vet autorit,
Fondacionit Instituti Shoqëri e Hapur Maqedoni dhe Vlera të përbashkëta dhe në asnjë mënyrë nuk mund të konsiderohet si
reflektim i pozitave të Unionit Evropian.”
Jetesë në mjedis multietnik - Qytetarë me të drejta, mundësi dhe mbrojtje të barabartë
PËRMBAJTJA
PARATHËNIE
RREGULLATIVA RELEVANTE NDËRKOMBËTARE
5
21
MARRËVESHJA KORNIZË
23
LIGJI PËR PËRDORIMIN E GJUHËS TË CILËN E FLASIN SË PAKU 20% E QYTETARËVE
NË REPUBLIKLN E MAQEDONISË DHE NË NJËSITË E VETADMINISTRIMIT LOKAL
28
KUSHTETUTA
25
LIGJI PËR PËRDORIMIN E GJUHËS MAQEDONASE
29
SHPALLJA E LIGJEVE DHE DISPOZITAVE DHE AKTEVE TË TJERA NË „GAZETËN ZYRTARE TË REPUBLIKËS SË MAQEDONISË“
32
PROCEDURA GJYQËSORE DHE ADMINISTRATIVE
36
PËRDORIMI I GJUHËS NË KUVENDIN E REPUBLIKËS SË MAQEDONISË
QEVERIA DHE ORGANET E ADMINISTRATËS SHTETËRORE
AVOKATI I POPULLIT
SHPALLJET DHE DEKLARATAT SOLEMNE NË GJYQËSI DHE ADMINISTRATË SHTETËRORE
ZGJEDHJET DHE FORMAT E DEKLARIMIT TË DREJTPËRDREJTË
DOKUMENTET PERSONALE DHE EVIDENCAT ZYRTARE
Dokumentet e udhëtimit të shtetasve të republikës së Maqedonisë
Evidenca amzë dhe evidenca të tjera
30
34
41
43
46
49
50
51
VETADMINISTRIMI LOKAL
52
SIGURIA NË KOMUNIKACIONIN RRUGOR
55
PËRCAKTIMI I EMRAVE TË RRUGËVE, SHESHEVE, URAVE DHE OBJEKTEVE TË TJERA INFRASTRUKTURORE
ARSIMI DHE KULTURA
VEPRIMTARIA RADIODIFUZIVE
FINANCAT DHE EKONOMIA
QASJA E LIRË NË INFORMATA
INSTITUCIONE PËR AVANCIMIN DHE MBROJTJEN E TË DREJTAVE TË BASHKËSIVE ETNIKE
1. Drejtoria për zhvillim dhe avancim të arsimit në gjuhët e pjesëtarëve të bashkësive
2. Drejtoria për afirmim dhe avancim të kulturës së pjesëtarëve të bashkësive të Republikës së Maqedonisë
3. Sekretariati për implementimin e Marrëveshjes kornizë
4. Agjencioni për mbrojtje të të drejtave të pjesëtarëve të bashkësive të cilët janë më pak
se 20% e popullatës në Republikën e Maqedonisë
PËRFUNDIME DHE REKOMANDIME
PËRGJIGJE TË PYETJEVE DHE PROBLEMEVE
54
56
60
63
65
66
66
67
67
67
68
70
3
DORACAK mbi legjislacionin kombëtar në sferën e përdorimit të gjuhëve të bashkësive etnike në Republikën e Maqedonisë
PARATHËNIE
Gjuha paraqet si një ndër shenjat themelore të secilit popull. Në të vërtetë, gjuha është një ndër karakteristikat, ndoshta edhe më e rëndësishmja, në bazë të
së cilës edhe dallohen popujt. Me anë të gjuhës
njerëzit komunikojnë dhe kuptohen mes vete. Gjuha
lehtëson jetën e përditshme dhe u mundëson qytetarëve t’i realizojnë të drejtat dhe liritë e tyre themelore.
Alfabeti vetëm ndërlidhet me gjuhën, respektivisht ajo
është forma me anë të së cilës shprehet të folurit.
Gjuha luan rol, më pak kontradiktor, të dyfishtë. Nga
njëra anë, homogjenizon, respektivisht shërben si
kanal për komunikim ndërmjet qytetarëve dhe institucioneve. Nga ana tjetër, diversifikon, respektivisht ndan
qytetarët sipas vijës etnike, kulturore dhe politike.
Nëse një gjuhë nuk praktikohet, ekziston rreziku i
zhdukjes së saj! Linguisti Dejvid Harison nga Instituti
për gjuhë të rrezikuara ka bërë një kërkim dhe ka ardhur në përfundime të habitshme. Prej 7 000 gjuhëve,
aq sa fliten sot në botë, deri më gjysma e popullatës
përdorin vetëm 83, ndërsa shumë gjuhëve të vogla u
kanoset zhdukje e tërësishme. Në këtë mënyrë, deri në
fund të këtij shekulli mund të zhduken deri më gjysma
e gjuhëve. Vetëm dhjetë për qind e popullatës botërore
flasin rreth 3 500 gjuhë. Kush e di se sa të përdoret një
gjuhë në rrethin e më të afërmve (familjes dhe farefisit),
megjithatë, kjo nuk është garanci e mjaftueshme se
gjuha do të mbijetojë dhe do të bartet prej gjenerate në
gjeneratë. Siguri më e madhe e ruajtjes së gjuhës
ekziston kur ajo përdoret edhe në nivel zyrtar si e
drejtë e garantuar e përdorimit nga ana e qytetarit dhe
nëse shteti ka obligim të mundësojë përdorimin e saj.
Përdorimi i gjuhës, në veçanti përdorimi i drejtë i
gjuhëve zyrtare, nuk paraqet vetëm të drejtë por edhe
obligim për të gjithë subjektet! Domethënë, shtrembërimi gjuhësor paraqet rrezik të madh, respektivisht
përdorimi i fjalëve të huaja për terme për të cilat ekzistojnë fjalë përkatëse në gjuhët zyrtare ose, shkrimi i një
fjale maqedonase me alfabet latin. Praktika e tillë
mund të ketë ndikim negativ në ruajtjen e gjuhës dhe
Gjuhë shqipe
në veçanti mbi autoktoninë e shprehjeve dhe nocioneve të caktuara. Për këtë shkak, ekzistojnë sanksione
të rrepta ligjore për ata të cilët nuk do t’i respektojnë
rregullat që kanë të bëjnë me përdorimin e gjuhëve
zyrtare në mënyrë dhe vende adekuate.
Në jetën politike në Republikën e Maqedonisë,
çështja e përdorimit të gjuhëve është aktuale. Në këtë
drejtim, ky doracak, së bashku me doracakun e botuar
më parë “Realizimi i të drejtës së përdorimit të gjuhëve
të bashkësive në komunikim me organet e pushtetit të
shtetit në Republikën e Maqedonisë: Harmonizimi me
Konventën kornizë për mbrojtjen e pakicave kombëtare
dhe me Kartën evropiane për gjuhët rajonale ose të pakicave“, i botuar nga ana e Shoqatës qytetare për
përkrahje të dialogut ndëretnik dhe zhvillimit të
bashkësive “Vlera të përbashkëta”, mund të shërbejnë
për njoftim më të gjërë të publikut për gjerësinë dhe
ndërlikueshmërinë e kësaj materieje.
Në Republikën e Maqedonisë, e drejta e përdorimit
të gjuhës është kategori kushtetuese dhe ligjore. Kjo
do të thotë se gjithçka që ka të bëjë me përdorimin e
gjuhëve rregullohet me Kushtetutën e RM-së dhe me
ligjet si akte juridike të cilat i miraton Kuvendi i RM-së.
Nuk lejohet që përdorimi i gjuhës të rregullohet me akte
nënligjore të cilat i miraton Qeveria e RM-së, organet
e administrimit shtetëror apo pushtetit lokal. Me këtë,
jo vetëm që theksohet rëndësia e kësaj të drejte, por
shmanget edhe mundësia e krijimit të kaosit dhe rregullave të shumta (të ndryshme) të cilat do t’i miratonin
qindra organe.
Një ndër hapat e parë që ndërmori Republika e
Maqedonisë në drejtim të përdorimit të gjërë të
gjuhëve është ratifikimi i „Konventës kornizë për mbrojtjen e pakicave kombëtare“. Përveç kësaj konvente, kornizë themelore për politikën e pakicave në Republikën
e Maqedonisë paraqet implementimi i Marrëveshjes Kornizë, e cila, kryesisht, tejkalon standardet e caktuara
me Konventën kornizë për mbrojtje të pakicave kom-
5
bëtare. Karta Evropiane për gjuhë rajonale dhe gjuhë
të pakicave është, gjithashtu, e nënshkruar dhe pritet
ratifikimi i saj. Megjithatë, për qytetarët e Republikës
së Maqedonisë më me rëndësi është ajo se Kushtetuta
dhe ligjet, veçanërisht Ligji i posa miratuar për përdorimin e gjuhës të cilën e flasin së paku 20% e qytetarëve në Republikën e Maqedonisë dhe në njësitë e
vetadministrimit lokal, mundësojnë përdorim mjaft të
gjërë të gjuhëve të cilat fliten në Republikën e Maqedonisë në nivel zyrtar.
Duke lexuar doracakun, do të vëreni se shumica e
ligjeve, ku në mënyrë të njëjtë apo të ngjashme është
rregulluar çështja e përdorimit të gjuhëve, janë miratuar në gjysmën e parë të kësaj dekade. Kjo nuk është
rastësi, nëse kemi parasysh atë se ajo që në mënyrë
radikale ndryshoi konceptin e përdorimit të gjuhëve në
sferën publike janë Marrëveshja Kornizë dhe amendamentet kushtetuese, të cilat u sollën në vitin 2001. Këta
të fundit, shkaktuan ortek të ndryshimeve dhe
plotësimeve ligjore në drejtim të përpunimit të mëtutjeshëm të dispozitave të përgjithshme që përmban
Kushtetuta. Megjithatë, më në fund, ndryshimet dhe
plotësimet ligjore ishin vetëm zgjidhje e përkohshme.
Debati shumëvjeçar rreth nevojës së sjelljes së një
ligji të vetëm me të cilin do të rregullohet çështja e përdorimit të gjuhëve zyrtare në të gjitha sferat e jetesës
shoqërore, përfundoi me sjelljen e Ligjit për përdorimin
e gjuhës të cilën e flasin së paku 20% e qytetarëve në
Republikën e Maqedonisë dhe në njësitë e vetadministrimit lokal. Ligji nuk përmban, pothuajse, asgjë të re,
por i përmbledh zgjidhjet ekzistuese mbi mënyrën e
përdorimit të gjuhëve të cilat i përmbajnë një numër i
madh ligjesh tjera.
6
Duke u prirë nga amendamenti kushtetues në lidhje
me përdorimin e gjuhëve në të gjitha ligjet do të hasni
në formulimin „gjuhë tjetër zyrtare të cilën e flasin së
paku 20% e qytetarëve në RM...“. Domethënë, askund
nuk përmendet në mënyrë eksplicite gjuhë dhe alfabet
tjetër, përveç gjuhës maqedonase dhe alfabetit të saj
cirilik. Por, sipas regjistrimit të fundit të mbajtur në vitin
2002, bashkësia e vetme etnike në RM e cila bën pjesë
me së paku 20% të popullatës së përgjithshme është
ajo shqiptare. Për këtë shkak, statusin e „gjuhë tjetër
zyrtare“, për momentin, e ka gjuha dhe alfabeti i
bashkësisë etnike shqiptare në RM.
Shqyrtimi i përdorimit publik të gjuhëve të bashkësive dhe alfabeteve të tyre ka të bëjë me këto fusha dhe
institucione: Kuvendi i RM-së; komunikimi i qytetarëve
me ministritë dhe organet e administratës shtetërore;
procedurave gjyqësore; procedurës administrative;
zbatimi i sanksioneve; Avokati i Popullit; procesi zgjedhor; shprehja e drejtpërdrejtë e qytetarëve; dhënia
e dokumenteve personale qytetarëve; drejtimi i evidencës amzë; zbatimi i autorizimeve policore; veprimtaria radiodifuzive; objektet infrastrukturore; vetadministrimi lokal; financat; ekonomia; arsimi dhe
shkenca; kultura; si dhe organet të cilat janë të rëndësishëm për avancimin dhe mbrojtjen e kësaj të drejte.
Në këtë doracak autori nuk shpreh qëndrimin dhe
mendimin e tij në lidhje me rregullimin ligjor të së
drejtës për përdorimin e gjuhëve në Republikën e
Maqedonisë, por mundohet që në mënyrë të thjeshtë
dhe të kuptueshme ta paraqet kornizën ligjore. Me anë
të një numri të madh shembujsh, pyetjesh, ilustrimesh
dhe formularësh kjo materie iu është afruar nevojave
dhe interesave të qytetarëve. Duke pasur parasysh
grupin qëllimor të këtij doracaku, qëllimi është që lexuesit me anë të këtij doracaku, ti kuptojnë të drejtat (e
qytetarëve) dhe obligimet (e pushtetit) në lidhje me përdorimin e gjuhëve në RM. Njëkohësisht, njohja e të
drejtës do të thotë aplikim adekuat i të njëjtës.
Versionin e plotë të Doracakut mund ta gjeni në web
faqet www.podistosonce.org.mk, www.soros.org.mk,
www.cv.org.mk, në secilën prej gjuhëve që fliten në Republikën e Maqedonisë.
Vodi~
za nacionalnoto zakonodavstvo vo sferata na upotrebata na jazicite na etni~kite zaednici vo Republika Makedonija
VOVED
Jazikot pretstavuva eden od osnovnite belezi
na sekoj narod. Vsu{nost, jazikot e edna od karakteristikite, moèbi i najzna~ajnata, po koja i se
razlikuvaat narodite. Preku jazikot lu|eto me|usebno komuniciraat i se razbiraat. Jazikot go
olesnuva sekojdnevniot ìvot i im ovozmoùva na
gra|anite da gi ostvaruvaat svoite osnovni slobodi i prava. Pismoto samo se nadovrzuva na jazikot, odnosno toa e forma preku koja se izrazuva
govorot. Jazikot igra dvojna, po malku kontradiktorna, uloga. Od edna strana, homogenizira, odnosno sluì kako kanal za komunikacija me|u gra|anite i instituciite; od druga, diverzificira,
odnosno gi razdeluva gra|anite spored etni~ka,
kulturna i politi~ka linija.
Ako ne se praktikuva eden jazik postoi opasnost
od negovo izumirawe! Lingvistot Dejvid Harison
od Institutot za zagrozeni jazici napravil istraùvawe i do{ol do frapantni zaklu~oci. Od 7000
jazici, kolku {to denes se zboruvaat vo svetot,
duri polovina od naselenieto koristi samo 83, a
na mnogu od malite jazici im se zakanuva celosno
izumirawe. Taka, do krajot na ovoj vek moàt da
is~eznat duri polovina od jazicite. Okolu 3500
jazici gi zboruvaat samo edna desettina od svetskoto naselenie. Kolku i da se koristi eden jazik
vo krugot na najbliskite (semejstvoto i rodninite), sepak, toa ne e dovolna garancija deka jazikot }e opstoi i }e se prenesuva od pokolenie na
pokolenie. Pogolema sigurnost za za~uvuvawe na
jazikot postoi ako toj se upotrebuva i na oficijalno nivo kako zagarantirano pravo na upotreba od
strana na gra|aninot i ako dràvata ima obvrska
da ovozmoì negova upotreba.
Upotrebata na jazikot, osobeno pravilnata
upotreba na slu`benite jazici, ne pretstavuva samo pravo, tuku i obvrska za site subjekti! Imeno,
mnogu golema opasnost pretstavuva jazi~noto izvrtuvawe, odnosno upotrebata na tu|i zborovi za
termini za koi postojat soodvetni zborovi vo
slu`benite jazici ili, pak, pi{uvawe na makedon-
Makedonski jezik
ski zbor so latini~no pismo. Takvata praktika moè da ima negativno vlijanie vrz za~uvuvaweto na
jazikot i posebno vrz avtohtonosta na odredeni
izrazi i poimi. Poradi toa, postojat strogi zakonski sankcii za onie {to nema da gi po~ituvaat
pravilata koi se odnesuvaat na pravilniot na~in
i mesta na upotreba na slu`benite jazici.
Vo politi~kiot ìvot na Republika Makedonija
pra{aweto za upotrebata na jazicite e aktuelno.
Vo taa smisla, ovoj vodi~, zaedno so prethodno izdadeniot vodi~ „Ostvaruvawe na pravoto na upotreba na jazicite na zaednicite vo komunikacijata
so organite na dràvnata vlast vo Republika Makedonija: Usoglasenost so Ramkovnata konvencija
za za{tita na nacionalnite malcinstva i so Evropskata povelba za regionalnite ili malcinskite jazici“, izdadena od Zdruènieto na gra|ani
za poddr{ka na me|uetni~ki dijalog i razvoj na
zaednicite „Zaedni~ki vrednosti“, moè da posluàt za po{iroko zapoznavawe na javnosta za
obemot i sloènosta na ovaa materija.
Vo Republika Makedonija pravoto na upotreba
na jazik e ustavna i zakonska kategorija. Ova zna~i
deka s# {to e povrzano so upotreba na jazicite se
regulira so Ustavot na Republika Makedonija i so
zakonite kako pravni akti koi gi donesuva Sobranieto na Republika Makedonija. Ne e dozvoleno
upotrebata na jazikot da se regulira so podzakonski akti koi gi nosat Vladata na Republika Makedonija, organite na dràvnata uprava ili lokalnata vlast. So ova ne samo {to se potencira zna~eweto na ova pravo, tuku se izbegnuva mo`nosta od
sozdavawe haos i golem broj (razli~ni) pravila
koi bi gi nosele stotici organi.
Eden od prvite ~ekori {to go prezede Republika Makedonija vo nasoka na {iroka upotreba na jazicite e ratifikacijata na „Ramkovnata konvencija za za{tita na nacionalnite malcinstva“. Osven
ovaa konvencija, osnovna ramka za malcinskata
politika vo Republika Makedonija pretstavuva
7
@iveewe vo multietni~ka sredina - gra|ani so ednakvi prava , mo`nosti i za{tita
sproveduvaweto na Ramkovniot dogovor, koj, glavno, gi nadminuva standardite utvrdeni so Ramkovnata konvencija za za{tita na nacionalnite
malcinstva. Evropskata povelba za regionalni jazici i jazici na malcinstvata e, isto taka, potpi{ana i se ~eka nejzino ratifikuvawe. Sepak, najzna~ajno za gra|anite vo Republika Makedonija e
{to Ustavot i zakonite, osobeno novodoneseniot
Zakon za upotrebata na jazikot {to go zboruvaat
najmalku 20% od gra|anite vo Republika Makedonija i vo edinicite na lokalnata samouprava,
ovozmoùvaat dosta {iroka upotreba na slu`beno
nivo na jazicite koi se govorat vo Republika Makedonija.
îtaj}i go Vodi~ot }e zabeleìte deka pove}eto
zakoni, vo koi na ist ili na sli~en na~in e regulirano pra{aweto za upotrebata na jazicite, se doneseni vo prvata polovina od tekovnata dekada.
Ova ne e slu~ajno, ako se ima predvid deka ona {to
radikalno go smeni konceptot na upotreba na
jazicite vo javnata sfera se Ramkovniot dogovor i
ustavnite amandmani, koi bea doneseni vo 2001 godina. Vtorite, predizvikaa lavina zakonski izmeni i dopolnuvawa vo nasoka na dorazrabotka na
op{tite pravila sodràni vo Ustavot. Sepak, na
krajot, zakonskite izmeni i dopolnuvawa bea samo
preodno re{enie. Dolgogodi{nata debata okolu
potrebata za donesuvawe na eden edinstven zakon
vo koj }e se regulira pra{aweto za upotrebata na
slu`benite jazici vo site sferi na op{testvenoto
ìveewe zavr{i so donesuvaweto na Zakonot za
upotrebata na jazikot {to go zboruvaat najmalku
20% od gra|anite vo Republika Makedonija i vo
edinicite na lokalnata samouprava. Zakonot ne sodrì, re~isi, nikakvi novini, tuku gi prezema ve}e
postojnite re{enija za na~inot na upotrebata na
jazicite koi se sodràt vo golem broj drugi zakoni.
8
Vodej}i se od ustavniot amandman vo vrska so
upotrebata na jazicite vo site zakoni }e ja sretnete formulacijata „drug slu`ben jazik {to go
zboruvaat najmalku 20% od gra|anite na Republika Makedonija...“. Zna~i, nikade eksplicitno ne
se spomnuvaat drug jazik i pismo, osven makedon-
skiot jazik i negovoto kirilsko pismo. No, spored
posledniot popis odràn 2002 godina, edinstvenata etni~ka zaednica vo Republika Makedonija
koja u~estvuva so najmalku 20% vo vkupnata populacija e albanskata. Poradi toa, statusot na „drug
slu`ben jazik“, vo momentov, go ima jazikot na albanskata etni~ka zaednica vo Republika Makedonija i negovoto pismo.
Pregledot na javnata upotreba na jazicite na
zaednicite i na nivnite pisma se odnesuva na
slednive oblasti i institucii: Sobranieto na Republika Makedonija; komunikacijata na gra|anite
so ministerstvata i organite na dràvnata uprava; sudskite postapki; upravnata postapka; izvr{uvaweto sankcii; narodniot pravobranitel; izborniot proces; neposrednoto izjasnuvawe na gra|anite; izdavaweto li~ni dokumenti na gra|anite; vodeweto na mati~nata evidencija; primenata
na policiski ovlastuvawa; radiodifuznata dejnost; infrastrukturnite objekti; lokalnata samouprava; finansiite; ekonomijata; obrazovanieto i
naukata; kulturata; kako i organite koi se zna~ajni za unapreduvaweto i za{titata na ova pravo.
Vo ovoj Vodi~ avtorot ne dava svoe mislewe i
stav vo vrska so zakonskoto ureduvawe na pravoto
za upotreba na jazicite vo Republika Makedonija,
tuku se obiduva na ednostaven i razbirliv na~in
da ja pretstavi pravnata ramka. Preku golem broj
primeri, pra{awa, ilustracii i obrasci ovaa materija e priblièna kon potrebite i interesite
na gra|anite. Imaj}i ja predvid celnata grupa na
ovoj Vodi~, idejata e ~itatelite preku ovaa publikacija da gi doznaat pravata (na gra|anite) i
obvrskite (na vlasta) povrzani so upotrebata na
jazicite vo Republika Makedonija. Naedno, poznavaweto na pravoto zna~i i negovo soodvetno
prakticirawe.
Celosnata verzija na Vodi~ot moète da ja
najdete na veb-stranicite www.podistosonce.org.mk,
www.soros.org.mk, www.cv.org.mk, na sekoj od jazicite koi se govorat vo Republika Makedonija.
Makedonya Cumhuriyetinde yaşayan etnik topluluklar dillerinin kullanılması alanından milli yasa mevzuatına ait Rehber
GİRİŞ
Dil her milletin temel simgelerinden biridir. Dil aslında, milletleri bir birinden ayırt eden belki de en
önemli özelliklerden biridir. Dil aracılığı ile insanlar
aralarında iletişim kurarak anlaşırlar. Dil günlük yaşamı kolaylaştırır ve vatandaşların temel hak ve
özgürlüklerini kullanmasını sağlar. Yazı, bir düşünce
ifade şekli olarak dile destek oluyor. Dilin, biraz da
birbirine ters düşen iki rolü var. Bir taraftan, birleştirici rolüyle vatandaşlar ile kurumlar arasında iletişim
kurma kanalı olarak kullanılmaktadır. Diğer taraftan
ise ayırımcı rolüyle vatandaşları etnik, kültürel ve siyasi hatta ayırmaktadır.
Bir dil kullanılmadığı halde, unutulma tehlikesiyle
karşı karşıya gelmektedir! Unutulma tehlikesiyle yüzeleşen diller Enstitüsü dil bilimcilerinden Deyvid
Harison’un yaptığı bir araştırmada inanılmaz sonuçlara ulaşmıştır. Günümüzde Dünyada konuşulan 7 000
dilden insanların yarısı sadece 83 dili konuşuyor,
küçük dillerin çoğu ise baybolma tehlikesiyle yüz yüze
gelmektedir. Bu yüzyılın sonuna kadar dillerin yarısının kaybolma tehlikesi ortada. Dünya nüfusunun
sadece yüzde on oranı yaklaşık 3 500 dili konuşuyor.
Bir dil her nekadar birbirine yakın insanlar çevresinde
kullanılsa da (aile fertleri ve akrabalar), dilin yaşayacağına ve nesilden nesile taşınacağına bir garanti
sayılamaz. Her vatandaşın kendi dilini kullanabilmesine imkan yaratarak, bunun resmi seviyede
kullanabilmesi ve devletin, dilin kullanılmasını sağlamakla yükümlü olması, dilin korunması için daha
büyük garanti sayılmaktadır.
Dilin kullanılması, özellikle resmi konuşulan dilin
doğru kullanılması, sadece hak olarak değil, tüm
faktörlerin yükümlülüğü anlamına da gelmektedir!
Aslında, dilin yanlış kullanılması beraberinde büyük
tehlike taşımaktadır, yani resmi dilde bir terim için gerekli sözün bulunmasına rağmen, yerine yabancı
sözcüklerin kullanılması veya Makedonca bir sözün
latin harfleriyle (Türkçe bir sözün Kiril harfleriyle)
yazılması. Bu uygulamanın, dilin korunmasını olumsuz
etkileyebilir, özellikle belirli ifade ve tanımlarım
özelliği açısından. Bu nedenle, resmi dillerin doğru
Türkçe
kullanılması ve kullanma yeri hakkında varolan kuralları ihlal edenlere karşı, çok ağır yasal önlemler
öngörülmüştür.
Makedonya Cumhuriyeti’ndeki siyasi sahnede dillerin kullanılması güncel bir konudur. Bu bağlamda
karşınızdaki bu Rehber, önceden “Ortak Değerler” adlı
Etniler Arası Diyalog ve Toplulukların Geliştirilmesine
Destek Olan Vatandaş Topluluğu tarafından yayımlanan “Makedonya Cumhuriyetinde Devlet Yönetim
Makamları ile İletişimde Topluluklar Dillerinin Kullanılması Hakkının Sağlanması: Milli Azınlıkların
Korunmasına Ait Çerçeve Konvansiyonu ile Bölgesel
ve Azınlık Dillerine Ait Avrupa Buyurusu ile Uyumluluk”
adlı Rehber ile birlikte, bu konunun ne kadar geniş
kapsamlı ve bileşik olduğunu anlamakta geniş kamu
oyun kavrayabilmesine yardımcı olabilir.
Makedonya Cumhuriyetinde dili kullanma hakkı
Anayasa ve Yasalarla düzenlenmiştir. Bu, dillerin
kullanılması ile alakalı her hususun MC Anayasası ve
MC Meclisi tarafından hukuki belge olarak çıkarılan
Yasalarla düzenlenmiş olduğu anlamına gelmektedir.
Dilin kullanılmasının, MC Hükümeti, Devlet Yönetim
Makamları veya Yerel Yönetim tarafından çıkarılan
Yasa hükmündeki Akitlerle düzenlenmesine imkan
verilmemiştir. Bu suretle, bir yandan bu hakkın önemi
vurgulanırken diğer yandan da yüzlerce makam
tarafından bir sürü (farklı) kuralların uygulanmasıyla
çıkabilecek kaos önlenmektedir.
Dillerin geniş anlamda kullanılması yönünde Makedonya Cumhuriyeti tarafından alınan ilk adımlardan
biri, “Milli Azınlıkların Korunmasına Ait Çerçeve Konvansiyonu”’nun onayıdır. Bu Konvansiyon yanısıra,
Makedonya Cumhuriyetinde Azınlık Politikaların temel
çerçevelerinden biri, genelde, Milli Azınlıkların Korunmasına Ait Çerçeve Konvansiyonu ile belirlenen
standartlar dışına çıkan Çerçeve Anlaşmasının uygulanmasıdır. Aynı şekilde Bölgesel ve Azınlık Dillerine
Ait Avrupa Buyurusu imzalanmış ve onay beklemektedir. Yine de Makedonya Cumhuriyeti vatandaşları için
en önemli husus Anayasa ve Yasaların, özellikle yeni
9
Multietnik Ortamda Yaşamak -Eşit hak, imkan ve korumaya sahip vatandaşlar
çıkarılan Makedonya Cumhuriyetinde ve Yerel Yönetim
Birimlerinde Nüfusun en az % 20 Oranının Konuştuğu
Dillerin Kullanılması Yasası, Makedonya Cumhuriyetinde konuşulan dillerin resmi iletişimde de kullanılmasına geniş imkanlar yaratmaktadır.
Rehberi okurken, dillerin kullanılması meselesinin
aynı veya çok benzer şekilde düzenlendiği Yasalardan
çoğunun, bulunduğumuz on yıllık dönemin ilk yarısında çıktığını fark edeceksiniz. Bu bir rastlantı değildir,
eğer kamu alanında dillerin kullanım konseptini radikal şekilde değiştiren etkenlerin, Çerçeve Anlaşması
ve 2001 yılında onaylanan Anayasa değiştirgelerin
olduğunu göz önüne alırsak. Anayasa değiştirgeleri,
Anayasa ile belirlenen genel kuralların düzeltilmesi
çerçevesinde, bir sürü Yasada değişiklik ve ilavelerin
yapılmasını gerektirdi. Sonuçta yine de, Yasalara
yapılan değişiklik ve ilaveler sadece geçici bir çözümdü. Toplumsal yaşamın her hücresinde dillerin resmi
kullanışını düzenleyecek tek bir Yasanın çıkarılması
ihtiyacı üzerine yıllarca süren tartışmalar nihayet,
Makedonya Cumhuriyetinde ve Yerel Yönetim Birimlerinde Nüfusun en az % 20 Oranının Konuştuğu Dillerin
Kullanılması Yasası’nın çıkarılmasıyla tamamlandı.
Yasada yok denilecek kadar az yenilikler bulunmakla
birlikte, birçok diğer Yasada dillerin kullanılması ile
ilgili düzenleme ve çözümleri içine alarak hazırlanmıştır.
10
Dillerin kullanılmasına ait Anayasa değiştirgesinden hareketle, bütün Yasalarda şu tanımla karşılaşacaksınız “MC nüfusunun en az % 20 oranının
kullandığı diğer resmi dil...”. Yani, Makedonca dili ve
bunun Kiril alfabesi dışında, hiç bir yerde açıkça diğer
bir dil ve alfabe yazılı değildir. Ancak, 2002 yılında
yapılan son nüfus sayımına göre, MC’de toplam nüfus
sayısından en az % 20 nüfusa sahip tek etnik topluluk
Arnavut topluluğudur. Bu yüzden, “diğer resmi dil”
statüsüne, şu anda sadece MC’de yaşayan Arnavut
etnik topluluğu ve onun alfabesi sahiptir.
Topluluklar dillerinin ve alfabelerinin kamusal
kullanışına ait İnceleme şu alanlara ve kurumlara
aittir: MC Meclisi; Vatandaşların Bakanlıklar ve Devlet
Yönetim Makamları ile iletişimi; Dava işlemleri; İdari
işlemler; İcra işlemleri; Halkın Savunucusu; Seçim
süreci; Vatandaşların dolayısız oylama işlemi; Vatandaşların kimlik belgeleri; Sicil kütük kaydı; Polis
yetkilerinin kullanılması; Radyodifuzyon faaliyeti; Altyapı yapıları; Yerel Yönetim; Maliye; Ekonomi; Eğitim
ve Bilim; Kültür; ve bu hakların geliştirilmesi ve korunması için önemli olan kurumlar.
Bu Rehberde müellif, Makedonya Cumhuriyetinde
dillerin kullanılması hakkının Yasal düzenlemesi hakkında kendi düşünce ve tutumunu açıklamaz, sadece
basit ve anlaşılır bir yaklaşımla, hukuki çerçeveyi
tanıtmaya çalışmaktadır. Verilen birçok örnek, soru,
ilüstrasyon ve form vasıtasıyla bu konunun vatandaşların ihtiyaç ve çıkarlarına daha yakın olması
amaçlanmaktadır. Bu Rehberin hedef kitlesini göz
önüne alarak, ana fikir, bu yayım aracılığı ile, MC’de
dillerin kullanılması ile ilgili (vatandaşların) hakları ve
(yönetimin) yükümlülükleri konusunda, okuyucuları
bilgilendirmektir. Nitekim, hukuku bilmek onu uygulayabilmek demektir.
Rehberin tamamını, Makedonya Cumhuriyetinde
konuşulan bütün dillerdeki versiyonlarda hazırlanmış
şekilde, aşağıda yazılı web sitelerinde bulabilirsiniz:
www.podistosonce.org.mk, www.soros.org.mk,
www.cv.org.mk.
Legarutno lil bašo nacionalno zakonoanipa ani sfera ko labaripe e čhibengere tare etnikane khedipa ani Republika Makedonia
XULIPE
I čhib si jekh tare fundavne belegoja sakone narodoskiri. Thaj adava majbut I čhib si jekh tare karakteristike, thaj adava šaj jekh tare majbare, pali savi si
aver maškar peste e sela/narodi. Prekal i čhib e
manuša kominicirinena thaj haljovena pumen. I čhib
lokharela o sakodivutno dživdipe thaj anela olenge
realizacia ke olengere fundavne tromalipa thaj hakoja.
O xramovipe sade dela jekh šukar phandlipe e čhibasa, ja pale adaja forma savi so ovela vakerdi prekal o
vakeripe. I čhib khelela dujengiri, pohari kontradiktorno, rola. Tari jekh rig, de;a homogenizacia, pa pale
ovela leli sar kanalo baši komunikacia maškar e dizutne thaj e institucie. Tari aver, kerela diverzifikacia, ja
pale ulavela e dizutnen uzal i etnikani, kulturnikani
thaj politikani linea.
Jekhe čhiba te nane ola praktika isi ola riziko taro
olakoro meripe! O lingvisto Dejvid Harison taro nstituto baše čhiba save so šaj te našaldjoven kerda jekh
rodljaripe thaj avilo dži frapantnikane phandle lafia.
Tare 7 000 čhiba, kobor so avdive ovena vakerde ani
lumia, thaj ekvaš tare dživdutne labarena sade 83, a
bute tikne čhibenge isi praktika ola te oven našalde
thaj te meren. Adjaar, dži agor akale šeliberšeskoro
šaj te našaldoven pobuter tare ekvaš e čhibendar.
Trujal 3 500 čhiba vakerena sade jekh deštori tare sa
e lumiakere manuša. Kobor thaj te ovel labardi jekh
čhib ano trujalipe tare majpaše (familia thaj jerija),
numa pale kodova nane odobor bari garancia kaj ičhib
ka ačhol thaj ka ovel legardi tari kustik ki kustik.
Pobaro sigurnipe bašo arakhipe e čhibakoro isi te si
vov labardo thaj ko oficialno nivo sar garantirime hako
bašo labaripe tari rig e dizutneskiri thaj i them te lelja
peske obligacia te šajdarel oleskoro labaripe.
O labaripe e čhibakoro, majbut o normativakoro
labaripe e oficialnikane čhibenge, na sikavela nisavo
sade hako, numa thaj obligacia baše sa e subjektoja!
Thaj adava majbaro riziko si o čhibakoro iranipe, ja
pale o labaripe e jabane lafengoro baše terminoja savenge nane lafia jekhuthe e lafenge ane oficialnikane
čhiba ja, pale, xramovipe ki makedonikani čhib e latinicakere xramovipasa. Kodoja praktika šaj te ovel ola
Romani čhib
negativnikano asari/vlijanie upral o arakhipe e čhibakoro thaj ulavdo upral e autohtonipa ke disave
terminirime fraze thaj kontekstoja. Adaleske, isi but
striktikane zakoneskere sankcie adalenge so nane te
patjivkeren e normativoja kola so si ki relacia e
normativnikane čhanesa thaj thanesa bašo labaripe e
oficialnikane čhibengoro.
Ano politikano dživdipe e Republika makedoniakoro pučipe e labaripaskoro e čhibengoro si but aktuelno. Ko adava dikhipe, akava Legarutno lil, jekhethane
e ikalde legarutne lilesa “Realiziripe e hakoskoro ko
labaripe e čhibengoro ko khedipa ani komunikacia e
organenca tari themakiri radžin ani Republika Makedonia: jekhajekhipe e Fremiskere konvenciasa bašo
arakhipa e nacionalnikane minoritetengoro thaj e Europakere konvenciasa baše regionalnikane ja pale
minoritetnikane čhiba” ikaldi taro Khedipe e dizutnengoro bašo dendo dumo ko maškaretnikano dialogol
thaj barjovipe e khedipangoro “Khetane baripena”, šaj
te den dumo bašo buvleder pendžaripa ano putardipe
baši forma thaj kompleksnipe akale materiakoro.
Ani Republika Makedonia, o hako e labaripaskoro e
čhibakoro si konstitucionaleskiri thaj zakoneskiri kategoria. Kodova anela kaj sa so si phandlo e
labaripasa e čhibengoro si regulirime e Konstitucionalesa ki RM thaj e zakonenca sar juristikane aktoja
save so anela o Parlamento e RM-koro. Nane dendo o
labaripe e čhibakoro te ovel regulirime e telozakoneskere aktonca save so anela i radži e RM-kiri, e
organoja ki themakiri vastarin ja lokalnikani vastarin.
Akalesa na sade so ovela potecirime o džnipe akale
hakoskoro numa ovela našaldo o šajdipe taro keripe
jekh haoso thaj baro gendo (verver) normativoja save
so ka anen šel organoja.
Jekh tare jekhto phirda so lela i Republika Makedonia ano drom e buvle labaripaskoro e čhibengoro si i
ratifikacia e “Fremiskere konvenciakoro bašo arakhipe
e nacionalnikane minoritetengoro”. Na sade akaja
konvencia, o fundavno fremi baši minoritetengiri politika ani Republika makedonia si o realiziripe e
11
Dźivdipe ano multietnikano maśkaripe -Dizutne jekhutne hakojenca, śajdipa thaj arakhipa
Fremiskere phandle lafesa, savo so majbut nakhavela
e standardoja zurarde e Fremiskere konvenciasa bašo
arakhipe e nacionalnikane minoritetengere. I europakiri konvencia baše regionalnikane čhiba thaj čhiba
e minoritetengere si, thaj adjaar, xramome thaj ovela
adžikerdo olakoro ratifikuipe. Numa pale, majbare
džanlipastar baše dizutne ani Republika Makedonia si
so o Konstitucionalo thaj e zakonoja, majbut o nevoando Zakono bašo labaripe e čhibengoro savo so
vakerena majhari 20% tare dizutne ani Republika
Makedonia si so o Konstitucionalo thaj e zakonoja,
majbut o nevoando Zakono bašo labaripe e čhibakoro
savo so vakerena majhari 20% tare dizutne ani Republika Makedonia thaj ane jekhina e lokalnikane
korkoriradžipaskoro, anena but buvlo labaripe ko oficialnikano nivo e čhibenge save so ovena vakerde ani
Republika Makedonia.
Drabarindo o Legarutno lil ka dikhen kaj pobuter e
zakonendar, savende so ko jekh ja pale paše čhani si
regulirime o pučipe e labaripaskoro e čhibengoro, si
ande ani jekhto ekvašin akale dešeberšipaskoro. Kodova nane nevo sar čipota, te dikhljam kaj adava so si
radikalno si o koncepto e labaripaskoro e čhibengoro
ani putardi sfera si thaj e Fremiskere phandle lafesa
thaj e konstitucionalnikane amandmanenca, save so
sine ande ano 2001 berš. E dujto, ande jekh butipe
tare zakoneskere averipa thaj džipheripe ano drom
taro džikeripe e generalnikane normativongoro saikerde ano Konstitucionalo. Numa pale ko agor, e zakoneskere averipa thaj džipheripa sine sade nakhavutni
solucia. I lungoberšengiri debata trujal o trubutnipe
bašo anipe jekhe jekhutne zakoneske ano savo ovela
regulirime o pučipe e labaripaskoro ke oficialnikane
čhiba ane sa e sfere ko amalipaskoro dživdipe
agorkerda e anipasa e Zakoneska bašo labaripe e čhibakoro savo so vakerena majhari 20% tare dizutne ani
Republika makedonia thaj ane jekhina tari loklanikani
korkoriradžin. O zakono na ikerela nisave nevipa te
dikhljam adava, numa lela akana e terdutne solucie
bašo čhani e labaripaskoro e čhibengoro save so si
ikerde ane pobuter avera zakonoja.
12
Cidindo e konstitucionaleskere amandmanestar e
labaripasa tare čhiba save so sas ane sa e zakonoja ka
arakhen i formulacia “aver oficialnikani čhib so vake-
rena majhari 20% tare dizutne e RM...”. Adjaar, nikote
eksplicitnikane na ovela vakerdi aver čhib thaj xramovipe, sade i makedonikani čhib thaj olakiri kirilicakiri
abeceda. Numa, aso o paluno xramovipe ikerdo ano
2002 berš, jekhutni etnikani khedin ani RM savi so
lela than majhari 20% ani sa i populacia si i albanikani. Adaleske, o statuso “aver oficialnikani čhib”, ano
momento, isi e albanikane etnikane khedinakere
čhiba ani RM thaj olakiri abeceda.
O dikhipe ko putardo labaripe e čhibengoro ke khedina thaj ke olengere abecede si ko akala ranika thaj
institucie: Parlamento e RM; komunikacia e dizutnengiri e ministeripanca thaj e organenca ki themakiri
vastarin; sudoskere procedure; vastaripaskere procedure; keripe sankcie; selikano hakojengoro arakhutno
/ombudsmano; o alusaripaskoro proceso, direktikano
deipe hango e dizutnengoro; ikalipe e personalnikane
dokumentongoro e dizutnengoro; legaripe matikani
evdencia; labaripe e policiakere autoripaskoro; radiodifuznikano keripe buti; infrastrukturakere objektoja;
lokalnikani korkoriradžin; finansie; ekonomia; edukacia thaj skiencia; kultura; sar thaj e organoja save so
si bare džanlipastar bašo anglipe thaj arakhipe akale
hakoskoro.
Ano akala Legarutno lil o auktoro na dela peskoro
gindipe thaj poza e zakoneskere lačharipasa thaj e hakosa bašo labaripe e čhibengoro ani Republika
Makedonia, numa dela šajdipe ko jekhutno thaj haljovutno čhani te sikavel i thamikani normative. Prekal
e bare misala, pučipa, ilustracie thaj formularoja akaja
material si pašakerdi kori e trubutnipa thaj e interesoja e dizutnengere. Isindo ko dikhipe akaja resarinakiri
grupa akale Legaripastar, i idea e drabarutneskiri si
prekal akaja publikacia te džanen e hakoja (e dizutnengere) thaj e obligacie (e radžakere) phandle e
labaripasa e čhibengere ani RM. Ko jekh, o pendžaripe
e hakoskoro anela džanipa thaj oleskoro jekhutno
prakticipiripe.
I sasti verzia akale Legarutne lileskiri ka šaj te
arakhen ke web riga www.podistosonce.org.mk,
www.soros.org.mk, www.cv.org.mk, ki sakoja čhib
savi so ovela vakerdi ani Republika Makedonia.
Vodi~ националног законодавства у сфери употребе језика етничких заједница у Републици Македонији
УВОД
Језик представља једнo од основних обележја
сваког народа. У суштини, језик је једна од карактеристика, можда и најзначајнија, по којој се
разликују народи. Путем језика људи међусобно
комуницирају и разумевају се. Језик олакшава свакодневни живот и омогућава грађанима остваривање својих основних слобода и права. Писмо се
само надовезује на језик, односно то је облик, којим се изражава говор. Језик игра двоструку,
помало контрадикторну улогу. С једне стране, хомогенизира, односно служи као канал комуникације између грађана и институција. С друге, диверзифицира, односно раздељује грађане по етничкој,
културној и политичкој линији.
Ако се не практикује један језик постоји опасност његовог изумирања! Лингвист Дејвид Харисон, са Института угрожених језика, током истраживања дошао је до фрапантних закључака. Од
7.000 језика, колико се данас говоре у свету, чак
половина становништва користи само 83, а многим малим језицима прети комплетно изумирање.
Тако је до краја овог века могуће да исчезне чак
половина језика. Око 3.500 језика говори само једна десетина светског становништва. Колико и да
се користи један језик у кругу најближих ( породица и рођаци ), ипак, то није довољна гаранција да
ће језик опстати и да ће се преносити с покољења
на покољење. Већа сигурност очувања језика постоји ако се тај користи и на официјалном нивоу,
као загарантoвано право употребе од стране грађана и ако држава има обавезу да омогући његову
употребу.
Употреба језика, посебно правилна употреба
службених језика, не представља само право, већ
и обавезу свих субјеката! Наиме, много већу опасност представља језичко извртање, односно
употреба туђих речи за термине, за које постоје одговарајуће речи у службеним језицима или писање
македонскe речи латиничним писмом. Таква пракса може да има негативан утицај на очување језика
Srpski jezik
и посебно на аутохтоност одређених израза и појмова. Због тога, постоје строге законске санкције
за оне, који не поштују правила која се односе на
правилан начин и место употребе службених језика.
У политичком животу Републике Македоније питање употребе језика је актуелно. У том смислу,
овај водич, заједно са претходно издатим водичем “Остваривање права употребе језика заједница у комуникацији са органима државне власти у
Републици Македонији: Усаглашеност са Оквирном
конвенцијом о заштити националних мањина и Европском повељом о регионалним или мањинским
језицима”, издатој од стране Удружења грађана
за подршку међуетничких дијалога и развоја заједница “Заједничке вредности”, могу да послуже
ширем запознавању јавности о обиму и сложености
ове материје.
У Републици Македонији, право употребе језика
је уставна и законска категорија. Ово значи да се
све што је повезано са употребом језика регулише
Уставом РМ и законима као правним актима, које
доноси Скупштина РМ. Није дозвољено да се употреба језика регулише подзаконским актима које
доноси Влада РМ, органи државне управе или локалне власти. Овим, не само што се потенцира
значај овог права, већ се избегава и могућност
стварања хаоса и већег броја (различитих) правила
која би доносила стотице органа.
Један од првих корака који је преузела Република Македонија у смеру шире употребе језика је
ратификација “Оквирне конвенције о заштити националних мањина”. Осим ове конвенције, основни
оквир политике мањина у Републици Македонији
представља спровођење Оквирног договора, који
углавном, надмашује стандарде, утврђене Оквирном конвенцијом о заштити нациoналних мањина.
Европска повеља о регионалним језицима и језицима мањина је, исто тако, потписана и чека се њено
13
@iveti u multietni~koj sredini - Graђani sa jednakim pravima, moguћnostima i za{titom
ратификовање. Ипак, најзначајније за грађане у Републици Македонији је што Устав и закони, посебно новодонешен Закон о употреби језика којим
говори најмање 20% грађана у Републици Македонији и у јединицама локалне самоуправе, омогућавају доста широку употребу на службеном нивоу,
језика, који се говоре у Републици Македонији.
Читајући Водич, забележићете да је више закона, у којима је на исти или сличан начин регулисано
питање употребе језика, донешено у првој половини текуће декаде. Ово није случајно, ако се узме у
обзир, да је оно што је радикално променило концепт употребе језика у јавној сфери, Оквирни договор и уставни амандмани, донешени 2001-е године. Друго, проузроковали су лавину законских
измена и допуна у смеру доразраде општих правила садржаних у Уставу. Ипак, на крају, законске
измене и допуне, биле су само прелазно решење.
Дугогодишња дебата око потребе доношења
једног јединственог закона у коме ће се регулисати питања о употреби службених језика у свим
сферама друштвеног живота завршило је доношењем Закона о употреби језика којим говори
најмање 20% грађана у Републици Македонији и у
јединицама локалне самоуправе. Закон не садржи
скоро никакве новине, већ је преузет из већ постојећих решења о начину употребе језика, који се
садрже у већем броју других закона.
14
Водећи се уставним амандманом у вези употребе језика у свим законима, срешћете се са формулацијом “ други службени језик којим говори најмање 20% грађана РМ...”. Значи, нигде се експлицитно не помиње други језик и писмо, осим македонског и његовог ћириличног писма. Али, према
последњем попису, одржаном 2002 године,
јединствена етничка заједница у РМ, која учествује
с најмање 20% у укупној популацији је албанска.
Због тога, статус “другог службеног језика”, моментално има језик албанске етничке заједнице у
РМ и његово писмо.
Преглед јавне употребе језика заједница и
њихових писама односи се на следеће области и
институције: Скупштину РМ; комуникацију грађана
са министарствима и органима државне управе;
судске поступке; управне поступке; извршавање
санкција; народног правобранитеља; изборни процес; непосредно изјашњавање грађана; издавање
личних докумената грађанима; вођење матичне
евиденције; примену полицијских овлашћења; радиодифузну делатност; инфраструктурне објекте;
локалну самоуправу; финансије; економију; образовање и науку; културу; као и органе који су значајни за унапређење и заштиту овог права.
У овом Водичу аутор не даје своје мишљење и
став у вези законског уређења права употребе језика у Републици Македонији, већ покушава да на
једноставан и разумљив начин представи правни
оквир. Путем великог броја примера, питања, илустрација и образаца ова материја је приближена
потребама и интересима грађана, Имајући у виду
циљну групу овог Водича, идеја је да читатељи
преко ове публикације дознају права (грађана) и
обавезе (власти ), повезаних употребом језика у
РМ. Исто тако, познавање права значи и његово
одговарајуће практиковање.
Целу верзију Водича можете наћи на веб страницама www.podistosonce.org.mk, www.soros.org.mk,
www.cv.org.mk, на сваком од језика, који се говори
у Републици Македонији
Conducãtor ti leghislativa natsionalã tu sfera a ufilizariljei a limbilor a comunitãtslor etnitsi tu Republica Machidunia
INTRODUCTSII
Limba easti un di seamnili fundamentali a cafi unlui
popul. S-cljeama, limba easti unã di caracteristichili,
poati shi naima importantã, dupu cari s-aleg miletsli.
Cu limba oaminjlji fac comunicatsii anamisa un di
alantu shi s-achicãsescu. Limba u-fatsi bana ma
lishoarã shi lã da puteari a bãnãtorlor su-realizeadzã
a lor libertati fundamentalã cum shi ãndrepturli a lor.
Grama mash s-leagã di limbã. Ica ia easti formã cu
cari s-spuni zborlu. Limba ari dau, cãt niheam shi rolji
contradictorã. Di unã parti, homoghenizeadzã, ica
easti ca cãnal ti comunicatsii anamisa di bãnãtorlji
shi institutsiili. Di altã, diverzificheadzã, ica lji-ãmpartã bãnãtorlji dupu linii etnicã, culturalã shi politicã.
Ma s-nu s-practicheadzã unã limbã, ari fricã di a
ljei cheardiri! Lingvistul Deivid Harison di la Institutlu
ti limbi cari cher adrã cercetari shi vini pãnã di
concluzii frapanti. Di 7000 di limbi, cãt s-zburãscu azã
tu lumea tutã, tãsh giumitati di bãnãtorlji ufilizescu
mash 83, a ti naima njitsli limbi ari mari fricã ti cheardiri di dip. Ashitsi, pãnã tu bitisita alishtei etã poati
s-chearã tãsh giumitati di tuti limbi. Vãrnã 3 500 di
limbi li-zburãscu 10% di bãnãtorlji di lumea tutã. Cãt
shi s-zburascã unã limbã tu familii, iara atsea nu easti
garantsii ca limba va s-armãnã shi ca va s-treacã di
bãrnu la bãrnu. Ma mari sigurantsã ti tsãnarea a limbãljei ari cara s-ufilizeascã shi pi nivel ofitsial ca
ãndreptu garantat ti ufilizari di partea a bãnãtorlui cu
atsea tsi statlu va s-aibã obligatsii s-da a lui ufilizeari.
Ufilizarea a limbãljei, ma multu ufilizarea a limbilor
ofitsiali, nu easti mash ãndreptu, ma shi obligatsii ti
tuti subiecti! S-cljeamã ma mari fricã easti shutsarea
a limbãljei, ica ufilizarea a zboarilor xeani ti cari ari
zboarã adecvati tu limbili ofitsiali, ica ãngrãpseari a
zborlui machidunescu cu gramã latinã. Ahtari praxã
poati s-aibã influentsã negativã ti tsãneari a limbãljei
sh-nica ma multu pi autohtonitatea a nãscãntilor
zboarã shi termini. Ti atsea, ari sanctsii rigorozi ti
atselj tsi noari s-li tinjiseascã regulili cari suntu ti
ufilizarea a limbilor ofitsiali.
Limba armãneascã
Tu bana politicã tu Republica Machidunia easti
actualã ãntribarea ti ufilizarea a limbilor. Ashitsi, aestu
conducãtor, deadun cu atsel di ma ninti „Realizarea
a ãndreptului ti ufilizarea a limbilor a comunitãtslor tu
comunicatsia cu organili a condutsirãljei a statlui tu
Republica Machidunia: Adecvat cu Conventsia ãncaduratã ti apurari a minoritãtslor etnitsi shi cu Documentul european ti limbili reghionali ica limbili a
minoritãtslor“, editatã di Sutsata a bãnãtorlor ti sustsãniri a dialoglui interetnic shi developari a
comunitãtslor „Valoari deadun“, poati s-priaducã ti
ma largã cunushteari a publicãljei ti mãriljea shi ti
atsea cãt complexã easti aestã materii.
Tu Republica Machidunia, ãndreptul ti ufilizarea a
limbãljei easti categorii constitutsionalã shi categorii
regulatã cu nomurli. Aestã s-cljeamã ca tut tsi easti
ligatã cu ufilizarea a limbilor s-reguleadzã cu Constitutsia ali RM shi cu nomurli ca acti iuritsitsi cari
li-aproachi Parlamentul ali RM. Nu poati ufilizarea a
limbãljei s-reguleadzã cu acti sum nomurli cari liaproachi Guvernul ali RM, organili a condutsirãljei a
statlui ica condutsirea localã. Cu aestã nu mash tsi sda ma mari importantsã pi aestu ãndreptu, ma shi
s-ascapã di haoslu shi ma multi (di tuti turlii) di reguli
cari va li-aproachi suti di oragni.
Unã di protili jgljoati tsi u-adrã Republica Machidunia ti ma largã ufilizari a limbilor easti ratificarea a
„Conventsiiljei ãncaduratã ti apurari a minoritãtslor
natsionali“. Pi ninga aestã conventsii, cadur fundamental ti politica ti minoritãtsli tu Republica
Machidunia easti shi realizarea a Contractului ãncadurat, cari, tu printsip li-nãstreatsi standardili dati cu
Conventsia ãncaduratã ti apurari a minoritãtslor
natsionali. Documentul european ti limbili reghionali
shi limbili a minoritãtslor idghea ashitsi easti
ãnsimnatã shi s-ashteaptã ratificarea a ljei. Ma iara,
naima importantã ti bãnãtorlji di Republica Machidunia easti atsea tsi Constitutsia shi nomurli, naima
multu nãulu Nom ti ufilizarea a limbãljei tsi u-zburãscu
naima ptsãn 20% di bãnãtorlji tu Republica Machidu-
15
Banã tu loc multietnic - Bãnãtori cu idghi ãndrepturi, puteri shi avigljeari
nia shi tu locurli a condutsirãljei localã, da puteari ti
largã ufilizari pi nivel ofitsial a limbilor cari s-zburãscu
tu Republica Machiduna.
Cu dghivãsarea alãshtui Conducãtor va s-bãgats
iergu ca ma multu di nomurli iu s-reaguleadzã ãntribarea ti ufilizarea a limbilor pi unã ica altã turlii, suntu
aprucheati tu prota giumitati di decada tsi urmeadzã.
Aestã nu vini ashitsi, cara s-aibã tu videari ca atsea
tsi adrã alãxiri radicalã a contseptului ti ufilizarea a
limbilor tu sfera publicã easti Contractul ãncadurat shi
amandmanili a Constitutsiiljei cari era aprucheati la
anlu 2001. Aesti alanti, arãpoi, provocarã mãri alãxiri
shi adãvgãri ti prilucrari a regulilor ghenerali dati cu
Constitutsia. Ma iara, tu soni, alãxerli a nomurlor cum
shi adãvgarea a lor era mash solutsii temporalã.
Debatili di multsã anj ti lipsitura ta s-aducã un nom iu
va s-reguleadzã ãntribarea ti ufilizarea a limbilor
ofitsiali tu tuti sferi di bãnaticlu bitisi cu adutsarea a
Nomlui ti ufilizari a limbãljei tsi u-zburãscu naima
ptsãn 20% di bãnãtorlji tu Republica Machidunia shi
tu locãrli a condutsirãljei localã. Nomlu noari, malju
dzã, vãrnã nali lucri, ma mash lo di solutsiili ti
ufilizarea a limbilor tsi suntu dati cu multi alti nomuri.
16
Dupu amandmanlu a Constitutsiiljei ligat cu
ufilizarea a limbilor tu tuti nomuri va u-stãvãrsits
formulatsia „altã limbã ofitsialã tsi u-zburãscu naima
ptsãn 20% di bãnãtorlji ali RM...“. S-cljeamã, iuva nu
s-adutsi a minti explitsit altã gramã shi limbã, ma
mash limba machiduneascã shi gramã a ljei chirilicã.
Ma, dupu reghistrarea a bãnãtorlor dit soni realizat la
anlu 2002, unicã comunitati etnicã tu RM cari
partitspeadzã cu naima ptsãn 20% di tutã populatsii
easti comunitatea arbinisheascã. Ti atsea, statuslu
„altã limbã ofitsialã“, tu aestu momentu, easti a
limbãljei a comunitatiljei arbinisheascã tu RM cum shi
grama a ljei.
Bilansul ti ufilizarea publicã a limbilor a comunitãtslor shi gramili a lor easti ti aesti sferi shi institutsii:
Parlamentul ali RM; comunicatsia a bãnãtorlor cu ministeriatili shi organili a condutsirãljei a statlui;
protsedurili la giudits; protsedurili conducatoari; realizarea a sanctsiilor; ombudsmanlu popular; protsesili
la alidzerli; declararea directã a bãnãtorlor; documentili personali a bãnãtorlor; evidentsia a bãnãtorlor;
ufilizarea a puteariljei a politsiiljei; radiodifuzia; obiectili infrastructuri; condutsirea localã; finansiili;
economia; educatsia shi shtintsa; cultura; cum shi
organili cari suntu importanti ti niintari shi avigljeari
alãshtiu ãndreptu.
Tu aestu Conducãtor autorlu nu da a lui mindueari
ligatã ti atsea cum s-ãndredzi cu nomlu ãndreptul ti
ufilizarea a limbilor tu Republica Machidunia, ma fatsi
eforturi cu un modus simplu shi achicãsit su s-lu spunã cadurlu iuristic. Cu multi egzempli, ãntribãri,
ilustrãri shi formulãri aestã materii easti ma aproapea
di lipsiturli shi interesili a bãnãtorlor. Cara su-avem tu
videari targhet grupa alãshtui Conducãtor, idea easti
dghivãsitorlji pit aestã publicatsii s-li ãnveatsã
ãndrepturli (a bãnãtorlor) shi obligatsiili (a statlui)
ligati cu ufilizarea a limbilor tu RM. Tu idghea oarã,
cunushtarea a ãndreptului s-cljeamã shi a lui
practicari adecvatã.
Verzia completã a Conducãtorlui putets su-aflats pi veb
frãndzãli www.podistosonce.org.mk, www.soros.org.mk,
www.cv.org.mk, pi tuti limbi cari s-zburãscu tu Republica Machidunia.
Vodič nacionalnog zakonodavstva u oblasti upotrebe jezika etničkih zajednica u Republici Makedoniji
UVOD
Jezik predstavlja jedno od osnovnih obilježja svakog naroda. Ustvari, jezik je jedna od karakteristika,
možda i najznačajnija po kojoj se narodi razlikuju. Putem jezika ljudi međusobno komuniciraju i razumijevaju se. Jezik olakšava svakodnevni život i omogućava građanima da ostvare svoje osnovne slobode i
prava. Pismo se samo nadovezuje na jezik, tačnije, to
je oblik preko kojeg izražavamo govor.
Jezik ima dvojnu , po malo i kontradiktornu ulogu.
S jedne strane homogenizira, tačnije služi kao kanal
za komunikaciju između gradjana i institucija. S druge
strane, diverzificira, tj. razdvaja građane na etničku,
kulturnu i političku osnovu.
Ukoliko se ne praktikuje jedan jezik, postoji opasnost za njegovo izumiranje! Lingvist Dejvid Harison sa
Instituta ugroženih jezika, uradio je jedno istraživanje
i došao do zapanjujućih zaključaka.
Od 7.000 jezika, koliko se danas govori u svijetu,
čak polovina stanovništva koristi samo 83, a mnogim
malim jezicima prijeti cjelosno izumiranje. Zbog toga,
krajem ovog vijeka može nestati čak polovina jezika.
Oko 3.500 jezika govori samo jedna desetina svjetskog stanovništva. Koliko god da se jedan jezik
upotrebljava u krugu najbližih (porodica i rodbina) ,
ipak to nije dovoljna garancija da će jezik opstati, i da
će se prenositi na buduće naraštaje. Veća je sigurnost
očuvanja jednog jezika ako se taj jezik upotrebljava i
na oficijalnom nivou, kao zagarantovano pravo upotrebe od strane gradjana, te ako država ima obavezu da
omogući njegovu upotrebu.
Upotreba jezika, posebno pravilna upotreba službenih jezika, ne predstavlja samo pravo, već i obavezu
svih subjekata! Naime, veoma veliku opasnost predstavlja jezično izvrtanje, tj. upotreba tuđih riječi za
termine za koje postoje odgovarajuće riječi u službenim jezicima, ili pisanje makedonskih riječi latinicom.
Takva praksa može imati negativni utjecaj na očuvanje
jezika i osobito na autentičnost određenih izraza i
pojmova. Zbog toga postoje stroge zakonske sankcije
Bosanski jezik
za one koji neće poštivati pravila koja se odnose na
pravilni način i na mjesta upotrebe službenih jezika.
U političkom životu u Republici Makedoniji pitanje
o upotrebi jezika je aktualno. U tom smislu, ovaj vodič,
zajedno sa prethodno izdatim vodičem ,,Ostvarivanje
prava za upotrebu jezika etničkih zajednica u komunikaciji sa organima državne vlasti u Republici
Makedoniji:
U suglasnosti sa Okvirnom konvencijom za zaštitu
nacionalnih manjina i sa Evropskom poveljom regionalnih ili manjinskih jezika, izdata od Udruženja
gradjana za podršku međuetničkog dijaloga i razvoja
zajednica ,,Zajedničke vrijednosti,, mogu poslužiti za
šire upoznavanje javnosti , kako bi shvatili obim i složenost ove materije.
U Republici Makedoniji pravo na upotrebu jezika je
ustavna i zakonska kategorija. To znači da sve sto je
povezano sa upotrebom jezika reguliše se Ustavom
RM i sa zakonima kao pravni akti, koje donosi Parlament RM. Nije dozvoljeno da se upotreba jezika
regulira podzakonskim aktima koje donosi Vlada RM,
organi državne uprave ili lokalne vlasti. Time se naglašava ne samo značenje ovog prava , već se
izbjegava i mogućnost za stvaranje haosa i velikog
broja (različitih) pravila, koja bi uspostavili stotine
organa.
Jedan od prvih koraka koje je preuzela Republika
Makedonija u pravcu široke upotrebe jezika je ratifikacija ,,Okvirne konvencije za zaštitu nacionalnih
manjina,,. Pored ove konvencije , osnovni ram manjinske politike u Republici Makedoniji predstavlja i
provedba Okvirnog (Ohridskog) ugovora , koji uglavnom prevazilazi standarde utvrđene Okvirnom konvencijom za zaštitu nacionalnih manjina.
Evropska povelja regionalnih jezika i manjinskih
jezika , također je potpisana i čeka se na njenu ratifikaciju. Ipak, najznačajnije za građane Republike
17
Živjeti u multietničkoj sredini - Građani sa jednakim pravima, mogućnostima i zaštitom
Makedonije je to što Ustav i zakoni , posebno novi Zakon za upotrebu jezika koji govori najmanje 20%
građana u RM i u jedinicama lokalne samouprave,
omogućavaju veoma široku upotrebu na službenom
nivou, jezicima koji se govore u Republici Makedoniji.
Čitajući Vodič, primjetit ćete da su većina zakona u
kojima je na isti ili sličan način regulirano pitanje o
upotrebi jezika, doneseni u prvoj polovini tekuće
dekade. To nije slučajno, imajući u obzir da ono što je
radikalno promjenilo koncept upotrebe jezika u javnoj
sferi su Okvirni ugovor i ustavni amandmani , koji su
bili donijeti 2001 godine. Ostali su izazvali lavinu
zakonskih izmjena i dopuna u pravcu doizgradnje
općih pravila , sadržanih u Ustavu. Ipak , na kraju su
zakonske izmjene i dopune bile samo prelazno riješenje. Dugogodišnja debata u vezi potrebe za donošenje
jednog jedinog zakona u kojem bi se regulisalo pitanje
za upotrebu službenih jezika u svim sferama društvenog života, završila je donošenjem Zakona za upotrebu jezika koji govore najmanje 20% građana u Republici Makedoniji i u jedinicama lokalne samouprave.
Zakon ne sadrži skoro nikakvih noviteta, samo
preuzima već postojeća riješenja o načinu upotrebe
jezika, koja se sadrže u velikom broju drugih zakona.
18
Vodeći se ustavnim amandmanom u vezi upotrebe
jezika u svim zakonima , naći ćete formulaciju ,,drugi
službeni jezik koji govori najmanje 20% građana
RM…,, Znači, nigdje se eksplicitno ne spominje drugi
jezik i pismo , osim makedonski jezik i njegovo kirilsko pismo.
Ali , prema posljednjem popisu održanom 2002 godine, jedina etnička zajednica u RM koja učestvuje sa
najmanje 20% u ukupnoj populaciji je Albanska. Zbog
toga, status „drugi službeni jezik“ u trenutku ima jezik
albanske etničke zajednice u RM i njeno pismo.
Pregled javne upotrebe jezika etničkih zajednica i
njihovog pisma, odnosi se na sljedeće oblasti i institucije: Parlament RM; komunikacija građana sa
ministarstvima i organima državne uprave; sudski postupci; upravni postupak; izvršenje sankcija; narodni
pravobranitelj; izborni proces; neposredno izjašnjavanje građana; vođenje matične evidencije; primjena
policijskih ovlaštenja; radiodifuzna dejnost; infrastrukturni objekti; lokalna samouprava; finansije; ekonomija; obrazovanje i nauka; kultura; kao i organi koji su
značajni za unaprijeđenje i zaštitu ovog prava.
U ovom Vodiču autor ne daje svoje mišljenje i stav
u vezi sa zakonskim uređenjem prava na upotrebu
jezika u Republici Makedoniji, već pokušava da na
jednostavan i razumljiv način predstavi pravni okvir.
Preko većeg broja primjera , pitanja, ilustracija i
obrazaca, ova je materija približena potrebama i interesima građana. Imajući u obzir ciljnu grupu ovog
Vodiča, ideja je da čitatelji preko ove publikacije saznaju prava (gradjana) i obaveze (vlasti) vezano za
upotrebu jezika u RM. Najzad, poznavanje prava znači
i njegovo adekvatno prakticiranje.
Cjelosnu verziju Vodiča, možete naći na web stranicama www.podistosonce.org.mk, www.soros.org.mk,
www.cv.org.mk, na svim jezicima koji se govore u RM.
Guide on the national legislation in the field of using the languages of ethnic communities in the Republic of Macedonia
INTRODUCTION
Language is one of the essential indicators of every
nation. It is certainly one of the characteristics, perhaps
the most significant, which makes the distinction
among nations. People communicate and understand
each other by means of languages. Language makes
daily life easier and enables citizens to achieve their essential freedoms and rights. Writing is complementary
to language, being a form through which speech is expressed. Thus language plays a dual, yet somehow contradictory role. On the one hand, it provides a homogenous channel of communication among people
and institutions. On the other hand, it diversifies, i.e.
divides people based on their ethnic, cultural and political line.
Unless a language is practised, it may simply disappear! Linguist David Harrison from the Institute of Endangered Languages has come to surprising conclusions based on research. Out of 7,000 languages
spoken today in the world, only 82 are used by as much
as half of the population and many of the ‘small’ languages are threatened with extinction. So, by the end
of this century as many as half of the languages will disappear. About 3,500 languages are spoken by one
tenth of the world population. As much a language is
used within the close family and friends, it is still not
a guarantee that it will survive and be passed on to next
generations. It is more certain that a language will survive if it is used at official level and is guaranteed as a
right to the citizens and certainly if the state has the
obligation to provide conditions for its use.
The use of a language, particularly the proper use of
the official language, is not only a right, but also an obligation for every entity! Language distortion is very dangerous, particularly the use of foreign words when there
is an equivalent in the official language, or for instance
writing the Macedonian word in Latin alphabet. This
practice may have a negative effect on preserving the language and particularly on the authenticity of certain expressions and concepts. Thus, there are stringent legal
sanctions for those who do not obey the rules related to
the correct way and place of using the official languages.
English Language
In the political life of the Republic of Macedonia the
issue of the use of languages is being discussed thoroughly nowadays. In this respect this Guide, along
with the previously published Guide on Exercising the
Right for Using Languages of Communities in Communication with the State Authorities in the Republic of
Macedonia: Harmonization with the Framework Convention on the Protection of National Minorities and the
European Charter on Regional and Minority Languages,
issued by the Citizens’ Association ‘Common Values’ for
the Support of Inter-Ethnic Dialogue and Community Development, can serve for better informing the public
about the scope and complexity of this matter.
In the Republic of Macedonia the right to using a language is a constitutional and legal category. This means
that anything related to languages is regulated by the
Constitution of the Republic of Macedonia and the legislation adopted by the Assembly of the Republic of
Macedonia. It is not allowed to regulate the use of languages with sub-laws adopted by the Government of
the Republic of Macedonia, the state institutions or local governments. This not only highlights the significance of this right, but also provides for avoiding the
chaos and a large number of different rules which may
be adopted by hundreds of institutions.
One of the first steps undertaken by the Republic of
Macedonia regarding the broad use of languages was
the ratification of the Framework Convention on the Protection of National Minorities. In addition to this Convention, the basic framework for the minority policy in
the Republic of Macedonia is the implementation of the
Framework Agreement which in general goes beyond
the standards defined by the Framework Convention for
the Protection of National Minorities. The European
Charter on Regional and Minority Languages has also
been signed and its ratification is underway. However,
the most important thing for the citizens in the Republic
of Macedonia is that the Constitution and laws, particularly the recently adopted Law on Using Languages
Spoken by at least 20% of the Citizens in the Republic
of Macedonia and the Units of Local Self-Government,
19
Living in Multiethnic Environment - Citizens with Equal Rights, Opportunities and Protection
provides for a comprehensive use of the languages spoken in the Republic of Macedonia for official purposes.
While reading the Guide you will notice that most of
the laws in which the language issue is regulated in the
same or similar way were adopted in the first half of this
decade. This is certainly not a coincidence if you take
into consideration that what radically changed the concept of using languages in public are the Framework
Agreement and the constitutional amendments adopted
in 2001. The latter aroused numerous legislative
changes and amendments to more precisely define
the general rules stipulated in the Constitution. However, in the end, the legislation changes and amendments were only a transitional solution. The years-long
debate on the need to adopt one comprehensive law
which will regulate the issue of using the official languages in all spheres of social life ended with the
adoption of the Law on Using Languages Spoken by at
least 20% of the Citizens in the Republic of Macedonia
and the Units of Local Self-Government. The Law does
not contain any new solutions, but rather translates the
existing solutions on using the languages which are included in a large number of other laws.
20
Based on the constitutional amendments related to
the use of languages, you will find the formulation:
“other official language spoken by at least 20% of the
citizens of the Republic of Macedonia…” Thus, a language or alphabet other than the Macedonian language and its Cyrillic Alphabet is not explicitly mentioned. However, based on the latest Census in 2002
the only ethnic community in the Republic of Macedonia participating with a minimum of 20% in the total
population is the Albanian. Accordingly, for the time being, the Albanian ethnic community in the Republic of
Macedonia and its alphabet has the status of “another
official language”.
The public use of the languages of communities
and their alphabets refers to the following areas and institutions: the Assembly of the Republic of Macedonia;
citizens’ communication with ministries and state authorities; court proceedings; administrative procedures;
executing sanctions; ombudsman; election processes;
direct citizens’ involvement; issuing personal documents for citizens; making records; executing police authority; radio and TV broadcasting; infrastructural constructions; local self-government; finance; economy;
education and science; culture; and the institutions relevant to the promotion and protection of this right.
In this Guide the author does not express his opinion and attitude regarding the legislative manner in
which to regulate the right to use languages in the Republic of Macedonia, but rather tries to present a legal
framework in a straightforward and understandable
way. A large number of examples, questions, illustrations and forms serve to meet the needs and interests
of the citizens. Having in mind the focus group of this
Guide, the idea is to inform the citizens of their rights
and of the obligations of authorities related to the use
of languages in the Republic of Macedonia. Knowing
your rights means being able to use them accordingly.
The complete version of this Guide can be found at
www.podistosonce.org.mk,
www.soros.org.mk,
www.cv.org.mk, in each of the languages spoken in the
Republic of Macedonia.
RREGULLATIVA RELEVANTE NDËRKOMBËTARE
Cilët janë dokumentet më të rëndësishëm ndërkombëtarë për Republikën e Maqedonisë në lidhje me
përdorimin e gjuhëve kombëtare?
Republika e Maqedonisë ka ratifikuar Marrëveshjen kornizë për mbrojtje të pakicave kombëtare („Gazeta Zyrtare e Republikës së Maqedonisë“ nr.11/97).
Kjo Konventë garanton të drejtën e përdorimit të gjuhëve të „çdo anëtari të një pakice konkrete kombëtare“ edhe atë në: sferën private, sferën publike,
formën me shkrim, formën me gojë dhe përdorimin e
lirë të gjuhës pa pengesa. Për sa i përket implementimit të kësaj Konvente kornizë, duhet pasur parasysh
se krahas obligimeve që rrjedhin prej saj, Korniza
Juridike në Republikën e Maqedonisë përmban
obligime shtesë, dhe me këtë tejkalon standardet
ndërkombëtare për sa i përket të drejtave dhe përdorimit të gjuhëve të bashkësive joshumicë të përcaktuara me këtë Konventë. Gjithashtu edhe Karta Evropiane për gjuhë rajonale dhe gjuhë të pakicave
është nënshkruar dhe pritet ratifikimi i saj.
Si është rregulluar përdorimi i gjuhëve në shtetet
tjera?
Në vazhdim vijojnë ekstrakte të shkurtër nga
kushtetutat e disa shteteve me përbërje etnike
heterogjene të popullatës, e të cilat kanë të bëjnë me
gjuhën zyrtare dhe përdorimin e gjuhëve të pakicave:
- Shqipëria: gjuhë zyrtare është gjuha shqipe. Të
drejtë për arsim fillor dhe të drejtë të kufizuar për
arsim të mesëm në gjuhën amtare të pakicës; para
gjyqit pakicat kanë të drejtë për përkthyes.
- Bullgaria: gjuhë zyrtare është gjuha bullgare.
Qytetari bullgar, gjuha amtare e të cilit nuk është
gjuha bullgare, ka të drejtë ta mësojë dhe përdorë
edhe gjuhën e tij, krahas të mësuarit të detyrueshëm
të gjuhës bullgare.
- Kroacia: gjuha kroate dhe alfabeti latin janë në
përdorim zyrtar. Në disa njësi të caktuara të vetadministrimit lokal, gjuhë dhe alfabet tjetër mund të bëhen
zyrtare me kusht që: grupi etnik të jetë shumicë në
komunë (mbi 50%), ose nëse ashtu është përcaktuar
me statusin e komunës apo zhupanisë, ose nëse
rrjedh si obligim nga ndonjë marrëveshje ndërkombëtare të cilën e ka nënshkruar Republika e Kroacisë.
- Bosnja dhe Hercegovina: si në nivel shtetëror,
ashtu edhe në nivel të entiteteve, tri gjuhë janë
zyrtare: gjuha boshnjake, serbe dhe kroate.
Korniza Juridike në Republikën e Maqedonisë
tejkalon standardet ndërkombëtare për sa i
përket të drejtave dhe përdorimit të gjuhëve
të bashkësive joshumicë
- Estonia: gjuhë zyrtare është gjuha estoneze.
Secili ka të drejtë t’i drejtohet pushtetit shtetëror
ose atij lokal dhe zyrtarëve të tij në gjuhën estoneze
dhe të pranojë përgjigje në gjuhën estoneze. Në
njësitë e vetadministrimit lokal ku së paku 50% e popullatës i takon pakicës etnike, secili ka të drejtë të
marrë përgjigje nga pushteti shtetëror dhe ai lokal në
gjuhën e asaj pakice etnike.
- Greqia: nuk lejohet përdorimi zyrtar i asnjë gjuhe
tjetër përveç gjuhës greke. Përdorimi i gjuhëve të
pakicave është i kufizuar në sferën private.
- Sllovakia: gjuhë zyrtare është gjuha sllovake. E
drejta e përdorimit të gjuhës amtare në komunikim
zyrtar aplikohet në mjediset ku pakicat janë së paku
20%.
21
DORACAK
- Sllovenia: gjuhë zyrtare është gjuha sllovene, e
në vendet ku jetojnë pakicat italiane dhe hungareze,
gjuha italiane dhe ajo hungareze janë, gjithashtu,
gjuhë zyrtare.
- Spanja: gjuhë zyrtare është gjuha spanjolle, e në
të ashtuquajturat bashkësi autonome, gjuhët lokale
janë zyrtare së bashku me gjuhën spanjolle.
Cili është regjimi gjuhësor në suaza të Bashkimit
Evropian?
Në kontekst të këtij doracaku, shkurtimisht edhe
për regjimin gjuhësor në Bashkimin Evropian (BE)
duke marrë parasysh aspiratat tona për t’u bërë
shtet-anëtarë. BE-ja është e vetmja ndër organizatat
botërore ndërkombëtare në implementimin e përdorimit publik të gjuhëve zyrtare të të gjitha shteteve të
veta anëtare. Shumëgjuhësia paraqet politikë të vërtetuar të BE-së qysh nga dita e parë e ekzistimit të saj
dhe, sigurisht se, do të mbetet si e tillë pa marrë parasysh sa shtete-anëtare të reja do t’i bashkëngjiten.
Për momentin ka njëzet e tri gjuhë autentike të barabarta nga marrëveshjet (duke përfshirë edhe gjuhën
irlandeze) dhe njëzet e dy gjuhë pune zyrtare.
Parimet kryesore që kanë të bëjnë me përdorimin e
gjuhëve në BE janë të caktuara në: Rregullativën nr. 1 të
Këshillit të vitit 1958 (4 gjuhë origjinale zyrtare, ndërsa
gjuhët e reja shtohen me secilin akt që ka të bëjë me
kushtet për aderim); Marrëveshjen për formimin e Bashkimit Evropian; Marrëveshjen për BE; Aktin i cili ka të
bëjë me kushtet për aderim dhe adaptim të marrëveshjeve sipas të cilave është themeluar BE-ja dhe Rregullorja
e institucioneve të BE-së.
Obligimet themelore që dalin nga këto marrëveshje janë: dokumentet juridike e politike të miratuara
nga ana e institucioneve, përkthehen në mënyrë të
rregullt në të gjitha gjuhët zyrtare; interpretimi është
në dispozicion për të gjitha takimet zyrtare në nivel
të ministrave dhe të gjitha takimet që kanë të bëjnë
me sjelljen e vendimeve; çdo anëtar i Parlamentit
Evropian, kur drejtohet në seancë parlamentare, flet
në gjuhën e tij amtare dhe çdo qytetarë i BE-së mund
të drejtohet në formë të shkruar deri te cilido qoftë
institucion ose trup i BE-së në një prej gjuhëve zyrtare
të marrëveshjeve dhe të marrë përgjigje në të njëjtën
gjuhë.
Me çdo aderim të ri e drejta e BE-së, e cila aplikohet për momentin, patjetër duhet të përkthehet në tërësi në gjuhën e shtetit të ri para aderimit, me qëllim
që qytetarët ta kuptojnë se me çka obligohen.
Të dhëna më të hollësishme për Bashkësinë Evropiane do të gjeni në: http://europa.eu/
PYETJE 1:
A ekzistojnë akte ndërkombëtare juridike të cilat e rregullojnë përdorimin e gjuhëve apo kjo çështje u është
lënë tërësisht legjislacioneve kombëtare? Si qëndron
puna me Republikën e Maqedonisë?
A ekziston në rajon shtet me dy apo më tepër gjuhë zyrtare?
22
Sa gjuhë zyrtare ka në BE? A mundet secili deputet të
flasë në gjuhën e tij amtare në Parlamentin Evropian?
Pamja e faqes kryesore të ueb-portalit zyrtar të BE-së ku
qasja dhe tekstet që përmban kjo faqe janë të shkruara në
23 gjuhë.
MARRËVESHJA KORNIZË
Çka paraqet Marrëveshja kornizë?
Marrëveshja kornizë (Framework Agreement), e
njohur edhe si Marrëveshja e Ohrit, është arritur në
vitin 2001 në Ohër ndërmjet kryetarëve, të asaj kohe,
të partive më të mëdha politike në Republikën e Maqedonisë. Në sistemin juridik të RM-së marrëveshjet
e arritura mes partive politike nuk paraqesin burim të
drejtësisë, sipas kësaj Marrëveshja kornizë, si e tillë,
nuk paraqet akt juridik. Për këtë arsye, Marrëveshja
kornizë nuk duhet të prodhojë të drejta dhe obligime
për qytetarët e RM-së.
Mirëpo, duke pasur parasysh faktet në vijim:
kontekstin në të cilin është arritur – gjatë konfliktit
të armatosur në RM;
qëllimin për se është arritur dhe vlerat të cilat i
promovon dhe mbron: - i dha fund konfliktit të
armatosur dhe paraqet kornizë për ndërtimin e një
shoqërie të integruar multietnike, e cila do të
garanton paqë, stabilitet dhe zhvillim demokratik
të Republikës së Maqedonisë dhe shprehje të
pacenueshmërisë të sovranitetit, integritetit
territorial dhe karakterit unitar të shtetit;
legjitimitetin e nënshkruesve të tij – kryetarë të
partive më të mëdha politike në RM, të cilët në
zgjedhjet e kaluara kishin fituar shumicën
dërmuese të votave të qytetarëve të RM-së; dhe
përkrahësit dhe garantët e fortë – përfaqësues të
bashkësisë ndërkombëtare, respektivisht të gjitha
organizatave relevante ndërkombëtare dhe
shteteve më të mëdha botërore,
ajo kishte karakter obligues për nënshkruesit e saj.
Megjithatë, me qëllim të ruajtjes së karakterit të
sistemit juridik në RM, dispozitat nga Marrëveshja
kornizë u futën në akte formale dhe juridike obliguese
siç është Kushtetuta e Republikës së Maqedonisë dhe
ligjet. Mu për këtë, implementimi i Marrëveshjes
kornizë tani është çështje e implementimit të
Kushtetutës dhe ligjit në Republikën e Maqedonisë!
Çka përfshin Marrëveshja kornizë?
Marrëveshja kornizë përfshin këto sfera:
Zhvillimin e pushtetit të decentralizuar
U rritën kompetencat e vetadministrimit lokal dhe
u bë revizion i organizimit territorial të shtetit.
Mosdiskriminimin dhe përfaqësimin e drejtë
- Përfaqësim adekuat dhe të drejtë të qytetarëve
që i përkasin të gjitha bashkësive në organet e
pushtetit shtetëror dhe në institucionet tjera publike,
në të gjitha nivelet;
- ndryshim në procedurat për zgjedhje të: Avokatit
të Popullit (vëmendje të posaçme i kushton mbrojtjes
së parimeve të mosdiskriminimit, përfaqësimit
adekuat dhe të drejtë të pjesëtarëve të bashkësive në
organet e pushtetit shtetëror, në organet e
vetadministrimit lokal dhe në institucionet dhe
shërbimet publike); tre anëtarëve të Këshillit të
sigurimit të cilët i emëron Kryetari i shtetit; tre
anëtarëve të Këshillit gjyqësor; tre gjykatësve të
Gjykatës Kushtetuese.
Aplikimin e procedurave kuvendore
- Ligjet të cilat në mënyrë të drejtpërdrejtë kanë të
bëjnë me kulturën, përdorimin e gjuhëve, arsimin,
dokumentet personale dhe përdorimin e simboleve,
Kuvendi sjell vendim me shumicë votash nga
deputetët që janë prezent, ku patjetër duhet pasur
shumicë votash nga deputetët që janë prezent të
cilët i përkasin bashkësive joshumicë në RM (e
ashtuquajtura shumicë e Badenterit ose shumicë e
dyfishtë);
23
DORACAK
Marrëveshja kornizë i dha fund konfliktit të
armatosur dhe paraqet kornizë për ndërtimin
e një shoqërie të integruar multietnike
- formimi i Komitetit për marrëdhënie midis bashkësive, i cili do të shqyrtojë çështje nga marrëdhëniet
midis bashkësive në shtetin tonë dhe do të japë
mendime dhe sugjerime për zgjidhjen e tyre;
- vendimi për ndryshimin e preambulës, ndryshimi
i çdo dispozite që ka të bëjë me të drejtat e
pjesëtarëve të bashkësive, si dhe ndryshimi i ligjeve
që kanë të bëjnë me vetadministrimin lokal, miratohen me shumicë të dy të tretave të votave nga numri
i përgjithshëm i deputetëve, ku patjetër duhet pasur
shumicë votash nga numri i përgjithshëm i deputetëve që i përkasin bashkësive joshumicë në Republikën e Maqedonisë.
24
Shprehjen e identitetit
- Kisha ortodokse maqedonase, si dhe Bashkësia
islame në Maqedoni, Kisha katolike, Kisha evangjeliste-metodiste, Bashkësia hebraike dhe bashkësitë tjera fetare dhe grupe religjioze janë të ndara nga shteti, janë të barabartë para ligjit dhe janë të lirë në
themelimin e shkollave fetare dhe institucioneve sociale dhe bamirëse sipas procedurës së paraparë me ligj;
- Pjesëtarët e bashkësive kanë të drejtë në mënyrë
të lirë ta shprehin, të kultivojnë dhe zhvillojnë identitetin e tyre dhe veçoritë e bashkësive të tyre dhe të
përdorin simbolet e bashkësive të tyre;
- Republika u garanton mbrojtje të identitetit etnik,
kulturor, gjuhësor dhe fetar të gjitha bashkësive;
- Pjesëtarët e bashkësive kanë të drejtë të formojnë institucione kulturore, artistike dhe arsimore,
si dhe shoqata shkencore dhe të tjera me qëllim të
shprehjes, kultivimit dhe zhvillimit të identitetit të
tyre;
- Pjesëtarët e bashkësive kanë të drejtë mësimi në
gjuhën e tyre në arsimin fillor dhe të mesëm në
mënyrë të paraparë me ligj. Në shkollat ku arsimi
zhvillohet në gjuhë tjetër, mësohet edhe gjuha maqedonase;
- Republika garanton mbrojtje, avancim dhe
pasurim të pasurive historike dhe artistike të
Maqedonisë dhe të gjitha bashkësive në Maqedoni,
si dhe të mirave që përmban pa marrë parasysh
regjimin e tyre juridik;
- Hapja e kanalit në televizionin kombëtar (Radiotelevizioni maqedonas) i cili shfaq program në gjuhët
e të gjithë bashkësive;
- Përdorim të lirë të simboleve të bashkësive.
Arsimin dhe përdorimin e gjuhëve
- Në seancat plenare dhe në trupat punues të
Kuvendit, deputetët mund të drejtohen në gjuhë
zyrtare;
- Ligjet do të shpallen në gjuhët zyrtare; dhe
- Të gjithë nëpunësit publik mund ta shkruajnë
emrin e tyre duke përdorur alfabetin e cilësdo gjuhë
në cilindo dokument zyrtar.
Aneksi C u dedikohet implementimit dhe masave
për ndërtim të mirëbesimit, dhe përmban pikë të veçantë 6, e cila ka të bëjë me kulturën, arsimin dhe
përdorimin e gjuhëve.
Më tepër të dhëna mbi Marrëveshjen kornizë
mund të gjinden në botimin në vijim, të Fondacionit
Instituti Shoqëri e Hapur Maqedoni: Pikëpamje të
kundërta: Studim mbi interpretimet që mbisundojnë
midis bashkësisë shqiptare dhe maqedonase në
lidhje me konfliktin në Maqedoni Raport i Komitetit
norvegjez të Helsinkit Botues: FISHHM, 2003
Maqedonia pas Marrëveshjes kornizë
Përmbledhje punimesh Botues: FISHHM, 2006
http://www.soros.org.mk/default.asp?lang=mak&menuid=430
Pyetje 2:
A është Marrëveshja kornizë akt juridik?
Pse u arrit Marrëveshja kornizë dhe cila është
rëndësia e saj për shoqërinë në përgjithësi dhe për
pjesëtarët e bashkësive etnike?
Cilat janë sferat të cilat janë të rregulluara me
Marrëveshjen kornizë?
Çka parasheh Marrëveshja kornizë në aspekt të
përdorimit të gjuhëve të bashkësive?
KUSHTETUTA
Çka është Kushtetuta?
Ekzistojnë lloje të ndryshme të akteve ligjore të cilat i miratojnë organe të caktuara shtetërore. Kushtetuta është akti më i rëndësishëm juridik dhe akt me
ndikim më të fuqishëm juridik nga gjithë të tjerat. Për
dallim nga ligjet, të cilat janë të shumta, Kushtetuta
është një. Në të, gjenden rregulla për çështjet më
thelbësore në një shtet. Mu për këtë, me të drejtë,
Kushtetutën e quajnë „ligj mbi ligjet“.
Kushtetuta e Republikës së Maqedonisë është miratuar nga ana e Kuvendit shumëpartiak të Republikës së Maqedonisë më 17 nëntor të vitit 1991.
Me Kushtetutë rregullohen çështjet më me rëndësi
në interes të qytetarëve dhe shoqërisë si tërësi, respektivisht të drejtat dhe liritë e qytetarëve dhe bazat
e sistemit juridik.
Shqyrtim i statusit, të drejtave dhe përdorimit të
gjuhëve të bashkësive në të gjitha Kushtetutat e
deritanishme të RM-së
Në tabelën në vijim, në mënyrë të përmbledhur
prezantohet statusi (emërtimi) i bashkësive etnike në
të gjitha kushtetutat e RM-së duke filluar që nga viti
1945 e këtej, si dhe sferat në të cilat u garantohet e
drejta e tyre e përdorimit të gjuhës amtare. Pastaj,
mund të vërehet evoluim në statusin dhe emërtimin,
por para së gjithash, ajo që është më me rëndësi,
zgjerimi i sferave ku u është mundësuar e drejta e
përdorimit të gjuhës së tyre. Gjithçka ka filluar me
formulime të përgjithshme: „e drejta e mbrojtjes së
identitetit kulturor“, gjë që në njëfarë mënyre nuk ka
mundësuar aplikim të qartë të së drejtës, por më
vonë gjithçka ka shkuar në drejtim të detajeve: „e
drejta e përdorimit të gjuhës dhe alfabetit në
procedurat para organeve të shtetit “.
25
DORACAK
Si është rregulluar përdorimi i gjuhëve në amendamentet kushtetuese?
30 amendamente janë sjellë në periudhën prej vitit 1992 deri në vitin 2006. Amendamentet paraqesin
formën përmes së cilës kryhen ndryshime të caktuara
dhe plotësime të Kushtetutës.
Numri më i madh i amendamenteve janë sjellë në
vitin 2001 si rezultat i arritjes së Marrëveshjes kornizë
dhe obligimeve që dolën prej saj. Amendamenti më
i rëndësishëm ku rregullohet përdorimi i gjuhëve
është amendamenti V plotësisht i dedikuar përdorimit
të gjuhëve, i cili thotë:
„1. Në tërë territorin e Republikës së Maqedonisë
dhe në marrëdhëniet e saja ndërkombëtare gjuhë zyrtare është gjuha maqedonase dhe alfabeti i saj cirilik.
Gjuhë tjetër që flasin së paku 20% e qytetarëve,
gjithashtu, është gjuhë zyrtare me alfabetin e saj, siç
është përcaktuar me këtë nen.
Krahas shënimit të qartë të gjuhës maqedonase
dhe alfabetit të saj cirilik si zyrtare, me paragrafin vijues, për herë të parë, në kushtetutat e RM-së mundësohet gjuhë tjetër dhe alfabeti i saj gjithashtu të
jenë zyrtare. Mirëpo, nevojitet plotësimi i një kushti
që gjuha tjetër të mund të jetë zyrtare – atë gjuhë
duhet ta flasin se paku 20% e qytetarëve të RM-së.
Për momentin, gjuha e vetme e cila plotëson këtë
kusht është gjuha e bashkësisë shqiptare në RM.
Teorikisht, edhe ndonjë gjuhë tjetër mund të bëhet
zyrtare nëse pjesëmarrja e bashkësisë e cila flet atë
gjuhë, arrin 20% e tërë popullatës së RM-së.
Megjithatë, në paragrafët në vijim të këtij
amendamenti jepet korniza se ç’do të thotë
„zyrtarizim“ i një gjuhe tjetër.
Me Kushtetutë rregullohen çështjet më me rëndësi
në interes të qytetarëve dhe shoqërisë si tërësi,
respektivisht të drejtat dhe liritë e qytetarëve dhe
bazat e sistemit juridik.
26
Dokumentet personale të qytetarëve që flasin
gjuhë zyrtare të ndryshme nga ajo maqedonase,
jepen në gjuhë maqedonase dhe alfabetin e saj si dhe
në gjuhën dhe alfabetin e saj në pajtim me ligjin.
Koj dispozitë është ripërpunuar në ligjet për letër
njoftim, dokumente udhëtuese, evidencë amzë,
respektivisht tani në Ligjin për përdorimin e gjuhës të
cilën e flasin së paku 20% e qytetarëve të Republikës
së Maqedonisë dhe në njësitë e vetadministrimit
lokal.
Çdo qytetarë i cili jeton në njësitë e vetadministrimit lokal ku së paku 20% e qytetarëve flasin gjuhë zyrtare të ndryshme nga ajo maqedonase, në
komunikim me njësitë rajonale të ministrive mund ta
përdorë cilëndo prej gjuhëve zyrtare dhe alfabetin e
saj. Njësitë territoriale kompetente për ato njësi të
vetadministrimit lokal përgjigjen në gjuhë maqedonase dhe në alfabetin e saj cirilik, si dhe në gjuhën
zyrtare dhe alfabetin që përdor qytetari. Çdo qytetar
në komunikim me ministritë mund të përdorë një
prej gjuhëve zyrtare dhe alfabetin e saj, ndërsa ministritë përgjigjen në gjuhë maqedonase dhe alfabetin e saj cirilik si dhe në gjuhën zyrtare dhe alfabetin
që përdor qytetari.
Kjo dispozitë është ripërpunuar (korresponduar) në
Ligjin për përdorimin e gjuhës të cilën e flasin së
paku 20% e qytetarëve të Republikës së Maqedonisë
dhe në njësitë e vetadministrimit lokal.
Në organet e pushtetit shtetëror në Republikën e
Maqedonisë gjuha zyrtare e ndryshme nga ajo maqedonase mund të përdoret në pajtim me ligjin.
Me këtë dispozitë vihet një kornizë, respektivisht
qartë vendoset se vetëm me ligj (akt juridik të cilin e
sjell vetëm Kuvendi i RM-së, i cili në hierarkinë e akteve juridike gjendet nën Kushtetutë) mund të rregullohet përdorimi i gjuhëve. Në atë mënyrë, eliminohet
çfarëdo mundësie për rregullimin e përdorimit të
gjuhëve me akte nënligjore (akte ligjore që i sjellin
organet e administratës, organet e vetadministrimit
lokal dhe organe të tjerë). Ka një përjashtim nga kjo
rregull se përdorimi i gjuhëve rregullohet vetëm me
ligj. Pikërisht, Rregullorja e Kuvendit nuk është ligj,
por pasi që veprimet lidhur me Kuvendin e Republikës
së Maqedonisë nuk janë të rregulluara me asnjë ligj,
mendohet që kjo Rregullore të ketë karakter të ligjit.
Mu për këtë, ajo përmban dispozitat që kanë të
bëjnë me përdorimin e gjuhëve në punën e Kuvendit.
Në njësitë e vetadminsitrimit lokal, gjuha dhe alfabeti të cilin e përdorin së paku 20% e qytetarëve
është gjuhë zyrtare, krahas gjuhës maqedonase dhe
alfabetit të saj cirilik. Për përdorimin e gjuhëve dhe
alfabeteve të cilat i përdorin më pak se 20% e qytetarëve në njësitë e vetadministrimit lokal vendosin organet e njësive të vetadministrimit lokal.
Kjo dispozitë ripërpunuar në Ligjin për vetadministrim lokal dhe Ligjin për qytetin e Shkupit, respektivisht
tani në Ligjin për përdorimin e gjuhës të cilën e flasin
së paku 20% e qytetarëve të Republikës së Maqedonisë dhe në njësitë e vetadministrimit lokal. Në njëfarë
mënyrë edhe me këtë dispozitë bëhet përjashtim nga
rregulli se përdorimi i gjuhëve rregullohet me ligj.
Komunat dhe qyteti i Shkupit mund të caktojnë përdorim zyrtar edhe të një gjuhe dhe alfabeti tjetër,
respektivisht të një gjuhe të cilën e flasin më pak se
20% e qytetarëve në atë komunë ose në qytetin e
Shkupit. Kjo e drejtë mund të caktohet me aktin më të
lartë juridik të komunës – Statutin.
Në tërë territorin e Republikës së Maqedonisë dhe
në marrëdhëniet e saja ndërkombëtare gjuhë
zyrtare është gjuha maqedonase dhe alfabeti i saj
cirilik. Gjuhë tjetër që flasin së paku 20% e
qytetarëve, gjithashtu, është gjuhë zyrtare me
alfabetin e saj, siç është përcaktuar me këtë nen.
2. Me këtë amendament ndërrohet neni 7 i
Kushtetutës së Republikës së Maqedonisë.
Amendamenti VIII Kushtetues i dedikohet të
drejtës së pjesëtarëve të bashkësive në mënyrë të
lirë ta shprehin, kultivojnë dhe zhvillojnë identitetin
e tyre dhe veçoritë e bashkësive të tyre dhe të përdorin simbolet e bashkësive të tyre. Në nenin 5 të
këtij amendamenti është caktuar që:
„Pjesëtarët e bashkësive kanë të drejtë mësimi në
arsim fillor dhe të mesëm në gjuhën e vet në mënyrë
të caktuar me ligj. Në shkollat ku arsimi zhvillohet në
një gjuhë tjetër, mësohet edhe gjuha maqedonase.“
Kjo dispozitë është ripërpunuar në ligjet për arsim
fillor, të mesëm dhe të lartë, respektivisht tani në
Ligjin për përdorim të gjuhës të cilën e flasin së
paku 20% e qytetarëve të Republikës së Maqedonisë
dhe në njësitë e vetadminsitrimit lokal.
Pyetje 3:
Çka është dallimi ndërmjet Kushtetutës dhe ligjit?
Në çfarë mënyre është ndryshuar Kushtetuta e Republikës së Maqedonisë, e miratuar në vitin 1991? Kur
kanë ndodhur ndryshimet më të mëdha?
A cakton Kushtetuta përdorim zyrtar të më shumë gjuhëve? Cili është kushti që një gjuhë të jetë zyrtare?
27
DORACAK
LIGJI PËR PËRDORIMIN E GJUHËS TË CILËN E FLASIN
SË PAKU 20% E QYTETARËVE NË REPUBLIKËN E MAQEDONISË
DHE NË NJËSITË E VETADMINISTRIMIT LOKAL
Ky ligj („Gazeta Zyrtare e Republikës së Maqedonisë“ nr.101/08) është përpunuar plotësisht në
pjesën e mbetur të doracakut nëpërmjet citimit të
dispozitave ligjore, sqarimeve të mënyrave dhe
kushteve për përdorim të gjuhëve në sferat të cilat i
përfshin ligji, të mbështetura me shembuj dhe pyetje.
Në këtë pjesë janë sqaruar vetëm dispozitat e
përgjithshme (hyrëse) të ligjit.
Siç tregon edhe vet titulli i ligjit, me këtë ligj
rregullohet përdorimi i gjuhës të cilën e flasin së
paku 20% e qytetarëve në RM (gjuha maqedonase
dhe alfabeti i saj cirilik, si dhe gjuha shqipe dhe
alfabeti i saj) dhe në njësitë e vetadministrimit lokal
(ku numri i pjesëtarëve të një bashkësie të caktuar
është së paku 20% nga popullata në përgjithësi). Kjo
do të thotë se ky ligj, për momentin, ka të bëjë me
28
Me këtë ligj rregullohet përdorimi i gjuhës të cilën
e flasin së paku 20% e qytetarëve në RM
(gjuha maqedonase dhe alfabeti i saj cirilik, si dhe
gjuha shqipe dhe alfabeti i saj) dhe në njësitë e
vetadministrimit lokal (ku numri i pjesëtarëve të
një bashkësie të caktuar është së paku
20% nga popullata në përgjithësi)
gjuhën maqedonase dhe alfabetin e saj cirilik (gjuhë
dhe alfabet zyrtar), si dhe me gjuhën shqipe dhe
alfabetin e saj (si gjuhë tjetër zyrtare të cilën e flasin
më shumë se 20% e qytetarëve në RM). Megjithatë,
në nivel të caktuar ka të bëjë edhe me përdorimin e
kufizuar zyrtar të gjuhëve të bashkësive tjera (për
shembull, zyrtarizmi i gjuhës në organet e komunës
në të cilën numri i pjesëtarëve të një bashkësie të
caktuar është së paku 20% e tërë popullsisë ose
shkrimi i emrit personal në letër njoftim).
Sferat të cilat i përfshin ky ligj, respektivisht sferat
ku aplikohen dispozitat për përdorimin e gjuhës të
cilën e përdorin së paku 20% e qytetarëve në
Republikën e Maqedonisë janë: Kuvendi i RM-së;
komunikimi i qytetarëve me ministritë dhe organet e
administratës shtetërore; procedurat gjyqësore;
procedura administrative; ekzekutimi i sanksioneve;
Avokati i Popullit; procesi zgjedhor; shprehja e drejtpërdrejtë e qytetarëve; dhënia e dokumenteve personale qytetarëve; drejtimi i evidencës amzë; aplikimi
i autorizimeve policore; veprimtaria radiodifuzive;
objektet infrastrukturore; vetadministrimi lokal; financat; ekonomia; arsimi dhe shkenca; kultura; dhe
në sfera tjera dhe institucione në përputhshmëri me
këtë ligj.
LIGJI PËR PËRDORIMIN E GJUHËS MAQEDONASE
A e dini se:
- të gjitha botimet e shtypura në gjuhën maqedonase patjetër duhet të lekturohen nga ndonjë lektor
para se të shpallen publikisht;
- sanksioni (gjoba) për shpallje të një teksti jo të
lekturuar është prej 2 500 deri më 3 000 euro në kundërvlerë në denarë.
Me Ligjin („Gazeta Zyrtare e Republikës së Maqedonisë“ nr.5/98 dhe 89/08) për përdorimin e gjuhës
maqedonase rregullohet përdorimi i gjuhës
maqedonase, si gjuhë zyrtare në Republikën e
Maqedonisë. Gjuha maqedonase është gjuha letrare
maqedonase me alfabetin e saj cirilik, ndërsa përdorimi i saj përfshin mbrojtjen, avancimin dhe pasurimin
e saj. Megjithatë, qëllimi i ligjit nuk është kufizim i të
drejtës për krijimtari të lirë dhe zhvillim të identitetit
kulturor, gjuhësor dhe fetar të qytetarëve. Gjithashtu,
Qëllimi i këtij ligji është
mbrojtja e gjuhës maqedonase
dhe cirilikut.
me këtë Ligj, nuk kufizohet e drejta e pjesëtarëve të
bashkësive e përdorimit zyrtar të gjuhës dhe alfabetit,
gjë që është e rregulluar me Kushtetutën e RM-së dhe
me Ligjin për përdorim të gjuhës të cilën e flasin së
paku 20% e qytetarëve në Republikën e Maqedonisë
dhe në njësitë e vetadminsitrimit lokal. Qëllimi i këtij
ligji është mbrojtja e gjuhës maqedonase dhe cirilikut.
Një numër i madh i masave dhe mekanizmave që duhet të bëjnë të pamundshme shkatërrimin e gjuhës
dhe alfabetit, janë të përfshirë në të. Ligji parasheh
edhe sanksione të rrepta për mosrespektimin e dispozitave.
29
DORACAK
PËRDORIMI I GJUHËS NË KUVENDIN E REPUBLIKËS SË MAQEDONISË
Listë e ligjeve relevante:
Kushtetuta e RM-së ("Gazeta Zyrtare e Republikës së Maqedonisë" nr. 52/91); amandamentet
I dhe II (1/92), amandamenti III (31/98), amandamentet IV, V, VI, VII, VIII, IX, X, XI, XII, XIII, XIV,
XV, XVI, XVII dhe XVIII (91/01), amandamenti XIX
(84/03), amandamentet XX, XXI, XXII, XXIII, XXIV,
XXV, XXVI, XXVII, XXVIII, XXIX dhe XXX (107/95).
/*
Rregullorja e Kuvendit të Republikës së
Maqedonisë ("Gazeta Zyrtare e Republikës
së Maqedonisë" nr. 91/08)
Çka paraqet Kuvendi?
30
Kuvendi është organi më i lartë në shtet dhe është
bartës i pushtetit ligjdhënës. Në fjalimet e përditshme
për këtë organ përdoret edhe termi ndërkombëtar
Parlament, edhe pse emri i drejtë kushtetues është
Kuvend. Vetë emri i këtij organi tregon se paraqet
kuvend të përfaqësuesve - deputetëve. Ata zgjedhen
në zgjedhje të përgjithshme dhe të drejtpërdrejta
parlamentare. Mënyra e vetme për shpërndarjen e
Kuvendit para kalimit të mandatit është kur shumica
e deputetëve votojnë për të.
Me Kuvendin udhëheq Kryetari i saj. Kryetari, i cili
në fjalimet e përditshme emërtohet edhe si „spiker“,
zgjedhet nga ana e deputetëve. Ai udhëheq seancat
plenare (ku marrin pjesë të gjithë deputetët dhe ku
miratohen aktet më të rëndësishme) në gjuhën
maqedonase.
Si është rregulluar përdorimi i gjuhëve në punën
e Kuvendit dhe trupave punues të tij?
*Çështjet lidhur me punën e Kuvendit të
Republikës së Maqedonisë nuk janë të rregulluara me
asnjë ligj, përveç me Kushtetutën e RM-së dhe me
Rregulloren e Kuvendit. Nga aspekti formal-juridik,
Rregullorja e Kuvendit nuk është ligj. Mirëpo, pasiqë
nuk ekziston ligj për Kuvendin, kur bëhet fjalë për
Kuvendin, mendohet se kjo rregullore ka karakter të
ligjit.
Gjatë kohë janë “thyer shtiza” rreth përdorimit të
gjuhëve në punën e Kuvendit. Më në fund, me
miratimin e Rregullores së re të Kuvendit (në korrik të
vitit 2008), dhe menjëherë pas saj edhe me miratimin
e Ligjit për përdorimin e gjuhës të cilën e flasin së
paku 20% e qytetarëve në Republikën e Maqedonisë
dhe në njësitë e vetadministrimit lokal, u zgjidhën të
gjitha dilemat dhe mosmarrëveshjet. Gjuha maqedonase dhe alfabeti i saj cirilik, edhe më tutje është
gjuhë zyrtare e cila përdoret në punën e Kuvendit.
Risitë kanë të bëjnë me mundësinë për përdorim të
zgjeruar zyrtar të gjuhëve të tjera në punën e tij edhe
atë:
Deputeti i cili flet gjuhë të ndryshme nga ajo
maqedonase, e të cilën e flasin së paku 20% e qytetarëve në Republikën e Maqedonisë, mund të flasë në
gjuhën e tij në seancë të Kuvendit dhe në seancë të
trupit punues, si dhe kur udhëheq me seancë të
trupit punues.
Deputeti i cili flet gjuhë të ndryshme nga gjuha
maqedonase, të cilën gjuhë e flasin së paku 20% e
qytetarëve në Republikën e Maqedonisë, mund të
flasë në atë gjuhë kur udhëheq me seancë të trupit
punues të Kuvendit.
Një deputet, pjesëtar i bashkësisë etnike shqiptare, mund të flasë në gjuhën shqipe në seancë, e në
rast se është edhe kryetar i trupit punues kuvendor
mund ta udhëheq seancën e atij trupi në gjuhën
shqipe. Megjithatë, nëse deputeti është Kryetar ose
nënkryetar i Kuvendit, është e domosdoshme që
seancat plenare ti udhëheq në gjuhën maqedonase.
Gjithashtu, një deputet, pjesëtar i një tjetër bashkësie
etnike (nuk është maqedonas ose shqiptar) në
seancat plenare dhe seancat kuvendore të komisionit,
nuk mund të flasë në gjuhën e tij amtare.
Një deputet i cili flet gjuhë të ndryshme nga ajo
maqedonase, të cilën e flasin së paku 20% e qytetarëve në Republikën e Maqedonisë, materialet e
kuvendit mund ti merr në gjuhën dhe alfabetin e tij.
Qytetarët e shteteve tjera, të cilët janë ftuar të
marrin pjesë në punën e Kuvendit ose të mbajnë fjalim
në Kuvend kanë të drejtë të flasin në gjuhën e tyre.
Fjalimi i mbajtur në gjuhë të ndryshme nga ajo
maqedonase, patjetër duhet të përkthehet në gjuhën
maqedonase.“
Deputeti i cili flet gjuhë të ndryshme nga ajo
maqedonase, e të cilën e flasin së paku 20%
e qytetarëve në Republikën e Maqedonisë,
mund të flasë në gjuhën e tij në seancë të
Kuvendit dhe në seancë të trupit punues,
si dhe kur udhëheq me seancë të trupit punues.
Si realizohen dispozitat për përdorimin e gjuhëve
në praktikë?
Me qëllim të realizimit praktik të dispozitave të
lartpërmendura, Kuvendi i Republikës së Maqedonisë
është plotësisht i pajisur me sistem për përkthim
simultan prej/në gjuhë maqedonase dhe gjuhë
shqipe (me audio dalje dykanalëshe). Në hapësirat ku
mbahen seancat plenare dhe të komisionit ka të
instaluar sistem konference të pavarur të mikrofonave. Gjithashtu, shumë përkthyes profesionistë janë të
punësuar në Kuvend.
Më shumë të dhëna rreth Kuvendit të RM-së:
„11 Oktomvri“ pn, 1000 Shkup, Republika e Maqedonisë
tel: 02/ 3 112 255 ;
adresa elektronike: [email protected];
ueb faqja: http://www.sobranie.mk
Pyetje 4:
Çfarë organi është Kuvendi?
Kush udhëheq me Kuvendin? Në cilën gjuhë drejtohen seancat?
A mundet secili deputet, pa marrë parasysh cilës bashkësi i takon, të flasë në gjuhën e tij?
31
DORACAK
SHPALLJA E LIGJEVE DHE DISPOZITAVE DHE AKTEVE TË
TJERA NË „GAZETËN ZYRTARE TË REPUBLIKËS SË MAQEDONISË“
Listë e ligjeve relevante:
Ligji për shpalljen e ligjeve dhe dispozitave dhe
akteve të tjera në „Gazetën Zyrtare të Republikës
së Maqedonisë“ („Gazeta zyrtare e Republikës së
Maqedonisë“ nr.56/99 dhe 43/02)
Pse dhe ku shpallen ligjet dhe dispozitat tjera?
Me qëllim që qytetarët të sillen në përputhshmëri
me normat të përmbajtura në ligje dhe dispozita të
tjera, është e nevojshme që ata të njoftohen me
përmbajtjen e tyre. Mu për këtë është më se e
nevojshme dhe e rëndësishme që ligjet dhe dispozitat
tjera të shpallen publikisht para se të fillojë zbatimi
i tyre. Dispozita kushtetuese për shpalljen e ligjeve
dhe dispozitave të tjera në Gazetën zyrtare të
Republikës së Maqedonisë më së voni në afat prej 8
ditëve prej ditës së miratimit të tyre është përpunuar
në këtë ligj. Botimi i Gazetës zyrtare të Republikës së
Maqedonisë është në kompetenca të ndërmarrjes
publike në fjalë. Botimi i shtypur i Gazetës zyrtare
është me pagesë ndërsa qasja (shikimi, shkarkimi) në
internet faqen e kësaj NP për të gjitha botimet e
shpallura që nga viti 2001 deri në vitin aktual është
pa pagesë.
Në cilën gjuhë dhe alfabet shpallen ligjet dhe
dispozitat tjera në Gazetë zyrtare?
32
Gazeta zyrtare e RM-së botohet në gjuhën
maqedonase dhe alfabetin e saj cirilik, ndërsa është
e detyrueshme shpallja e ligjeve edhe në gjuhë dhe
alfabet tjetër zyrtar të cilën e flasin së paku 20% e
qytetarëve të RM-së. Duke marrë parasysh se gjuhë
dhe alfabet tjetër zyrtar të cilën e flasin së paku 20%
e qytetarëve të cilët i përkasin bashkësive në
Republikën e Maqedonisë është gjuha e bashkësisë
etnike shqiptare në Republikën e Maqedonisë, ligjet
shpallen edhe në gjuhën shqipe.
Ky rregull filloi të aplikohet prej qershorit të vitit
2002 dhe ka të bëjë me të gjitha ligjet të cilat i sjell
Kuvendi i RM-së, pavarësisht se në to rregullohen
çështjet në interes (kulturor, gjuhësor) të bashkësisë
shqiptare. Mirëpo, me këtë rregull janë përfshirë
vetëm ligjet, jo edhe aktet tjera juridike të cilat
detyrimisht shpallen në Gazetën zyrtare të RM-së. Për
shembull, Ligji për mbrojtje nga përdorimi i duhanit
shpallet në gjuhën maqedonase në alfabet cirilik dhe
në gjuhën dhe alfabetin e bashkësisë shqiptare. Por,
Rregullorja për përcaktimin e mesazheve për paralajmërim se përdorimi i duhanit dëmton shëndetin
shpallet vetëm në gjuhën maqedonase në alfabet
cirilik. I njëjtë është edhe rasti me shpalljet për
dokumente të pavlefshme dhe shpalljet për furnizime
publike të cilat, gjithashtu, detyrimisht shpallen në
Gazetën zyrtare të RM-së. Ato shpallen vetëm në
gjuhën maqedonase në alfabet cirilik, pavarësisht
se diploma e humbur i takon qytetarit i cili i përket
bashkësisë etnike shqiptare.
Më shumë informata për NP „Gazeta zyrtare e RMsë“ dhe botimeve të saj:
NP Gazeta zyrtare e RM-së
bul. „Partizanski odredi“ nr. 29, 1000 Shkup
tel. +389-2-3298860, +389-2-3290471; faks. + 389-23112267
adresa elektronike: [email protected];
ueb faqja: www.slvesnik.com.mk
Gazeta zyrtare e Republikës së
Maqedonisë botohet në gjuhën
maqedonase dhe alfabetin e saj cirilik,
ndërsa është e detyrueshme shpallja e
ligjeve edhe në gjuhë dhe alfabet tjetër
zyrtar të cilën e flasin së paku 20% e
qytetarëve të Republikës së Maqedonisë.
Pyetje 5:
A shpallen të gjitha ligjet në mënyrë publike?
A shpallen ligjet dhe dispozitat tjera ekskluzivisht në gjuhën maqedonase me alfabet cirilik?
A aplikohet në RM rregulla e BE-së për përkthimin e tërë legjislacionit dhe dokumentacionit zyrtar në gjuhët zyrtare
të të gjitha shteteve anëtare?
33
DORACAK
QEVERIA DHE ORGANET E ADMINISTRATËS SHTETËRORE
Lista e ligjeve relevante:
Ligji për Qeverinë („Gazeta zyrtare e Republikës së Maqedonisë“ nr.59/00, 26/01, 12/03, 55/05, 37/06,
115/07, 19/08 dhe 82/08)
Rregullorja për punën e Qeverisë („Gazeta zyrtare e Republikës së Maqedonisë“ nr.38/01, 98/02, 9/03,
47/03, 64/03, 67/03, 51/06, 58/06, 5/07, 15/07, 26/07, 30/07, 58/07, 105/07, 116/07, 129/07, 157/07,
29/08, 36/08 dhe 51/08)
Ligji për organizim dhe punë të organeve të administratës shtetërore („Gazeta zyrtare e Republikës së
Maqedonisë“ nr.105/07, 146/07 dhe 82/08
Çka paraqet Qeveria dhe si punon ajo?
34
Qeveria është pjesë e pushtetit ekzekutiv, e cila
zbaton ligjet e miratuara nga Kuvendi. Në anën tjetër,
pjesën dërmuese të akteve juridike të cilat i miraton
Kuvendi (ligje, amendamente kushtetuese, buxheti,
plani hapësinor, etj.) i përgatit dhe propozon Qeveria.
Ajo nuk zgjedhet në mënyrë të drejtpërdrejtë nga
qytetarët, por atë e zgjedh dhe e shkarkon Kuvendi!
Qeveria, me përbërje, është organ më i vogël se
Kuvendi, ku më shumë vjen në pah vullneti i partisë
e cila ka fituar shumicën e vendeve në Kuvend, dhe
me këtë edhe të drejtën për formim të Qeverisë.
Punën e Qeverisë e udhëheq dhe prezanton Kryetari i Qeverisë, i cili në fjalimet e përditshme quhet
edhe kryeministër. Qeveria është trup kolektiv ku
bëjnë pjesë ministra, të cilët drejtojnë sektorë (sfera)
të caktuar. Për shembull, të gjitha çështjet që kanë
të bëjnë me buxhetin, taksat, huazimet dhe kreditë
e shtetit, veprimet bankare dhe punë të tjera financiare trajtohen si një sferë dhe mu për këtë janë në kompetencë të Ministrisë së financave. Një numër i madh
i ministrive, përveç asaj se kanë një qendër dhe shërbimin kryesor, kanë edhe : а) organe në përbërje (për
shembull, Byroja për zhvillimin e arsimit në përbërje
të Ministrisë së arsimit dhe shkencës) dhe b) njësi
rajonale të vendosura nëpër komunat më të mëdha.
Nëpërmjet këtyre njësive rajonale ministritë mundo-
hen të jenë më afër nevojave të përditshme, që çdo
ditë janë në rritje, të qytetarëve dhe personave
juridik. Për dallim nga disa shtete (për shembull,
Republika e Serbisë), në RM nuk ekziston ministri e
posaçme për bashkësi ose pakica.
Qeveria punon dhe merr vendime në seanca, të
cilat mbahen një herë në javë, e sipas nevojës edhe
më shpesh. Qeveria dhe ministritë kanë një numër të
madh kompetencash, ndër të cilat përgatitjen dhe
sjelljen e akteve nënligjore (dekrete, rregullore,
vendime), si dhe masa urgjente për zgjidhje të situatave të caktuara në sfera të ndryshme (p.sh. vendim
për formimin e shtabit të emergjencës dhe dhënien
e ndihmave për një rajon të caktuar të përmbytur).
Cilat janë organet e administratës shtetërore?
Krahas ministrive, ekzistojnë edhe një numër i
madh i organeve dhe institucioneve të tjera të cilat i
ka formuar shteti, respektivisht pushteti (Kuvendi,
Qeveria, këshillat komunal) dhe janë në kompetencë
të tij. Të gjitha këto quhen organe të administratës
Qeveria, si pjesë e pushtetit
ekzekutiv, është trup kolektiv ku
bëjnë pjesë ministra,
të cilët drejtojnë sektorë të caktuar.
(shtetërore), dhe i hasim nën emra të ndryshëm: administrata, agjencione, ente, byro, drejtori, etj.. Edhe
pse ministritë dhe organet në përbërje të tyre janë
numri më i madh i organeve të cilat e përbëjnë administratën shtetërore, megjithatë ka edhe organe të
cilat janë të administratën por nuk janë në kompetenca të drejtpërdrejta të Qeverisë ose të ministrive,
respektivisht veprojnë si organe të pavarura (për
shembull, Agjencioni për komunikime elektronike
ose Komisioni rregullator për energjetikë).
Si është rregulluar përdorimi i gjuhëve në punën
e Qeverisë, ministrive dhe organeve të tjera të
administratës?
Si drejtohet qytetari? Çdo qytetarë i cili jeton në
njësitë e vetadministrimit lokal ku së paku 20% e
qytetarëve flasin gjuhë zyrtare të ndryshme nga gjuha
maqedonase, në komunikim me ministritë dhe njësitë
rajonale të ministrive në atë njësi të vetadministrimit
lokal, mund të përdorin atë gjuhë zyrtare dhe alfabetin e saj.
Si përgjigjen ministritë dhe njësitë rajonale?
Ministritë dhe njësitë rajonale të ministrive të cilët
janë kompetent për ato njësi të vetadministrimit lokal
përgjigjen në gjuhën maqedonase dhe alfabetin e saj
cirilik, si dhe në gjuhën zyrtare dhe alfabetin të cilin
e përdor qytetari.
Kjo do të thotë se e drejta për përdorim zyrtar të
një gjuhe në organet e administratës është e kufizuar,
respektivisht për momentin mund të:
përdoret vetëm për tu drejtuar dhe përgjigjur deri
te, respektivisht prej, ministrive dhe njësive të
tyre rajonale por jo edhe drejtpërdrejt te, respektivisht prej, Qeverisë së RM-së (sepse, pjesa dërmuese e çështjeve në interes të qytetarëve janë në
kompetenca të ministrive dhe qytetarët në mënyrë
të drejtpërdrejtë komunikojnë me ta);
përdorin vetëm pjesëtarët e bashkësisë shqiptare
në RM, por jo edhe pjesëtarët e bashkësive tjera
joshumicë në RM; dhe
përdorin në komunikimin me njësitë rajonale
vetëm ata pjesëtarë të bashkësisë shqiptare në
RM të cilët jetojnë në komunë ku janë të përfaqësuar me së paku 20% nga popullata e përgjithshme në atë komunë.
Për shembull, një shqiptar etnik, i cili jeton në rajonin e komunës së Gostivarit mund të dorëzojë kërkesë për denacionalizim të shkruar në gjuhën shqipe
dhe alfabetin e saj deri te njësia rajonale e Ministrisë
së financave për komunën e Gostivarit. Mirëpo, një
shqiptar etnik i cili jeton në rajonin e komunës së Ohrit nuk mund ta dorëzojë të njëjtën kërkesë në gjuhën
shqipe dhe alfabetin e saj, por vetëm ekskluzivisht në
gjuhën maqedonase dhe alfabetin cirilik, sepse në
territorin e komunës së Ohrit bashkësia etnike shqiptare është e përfaqësuar me më pak se 20% nga popullata e përgjithshme.
Më shumë informata për Qeverinë e RM-së dhe
organet e administratës:
„Ilindenska“ pn, 1000 Shkup
tel: 02 3 115 324 ; ueb faqja: http://vlada.mk
Pyetje 6:
Ministritë dhe njësitë rajonale të ministrive
të cilët janë kompetent për ato njësi të
vetadministrimit lokal përgjigjen në gjuhën
maqedonase dhe alfabetin e saj cirilik,
si dhe në gjuhën zyrtare dhe alfabetin
të cilin e përdor qytetari.
Kush e zgjedh Qeverinë dhe çfarë roli ka ajo?
Sa ministri ka në përbërje të Qeverisë dhe a ekziston
ministri e posaçme për bashkësitë etnike?
A mund të gjithë qytetarët të komunikojnë me Qeverinë dhe me organet e administratës shtetërore në
gjuhën e tyre amtare?
35
DORACAK
PROCEDURA GJYQËSORE DHE ADMINISTRATIVE
Ligji për procedurë penale („Gazeta Zyrtare e
Republikës së Maqedonisë“ nr.15/97, 18/99,
44/02, 27/04, 74/04, 15/05, 75/06 dhe 83/08)
Ligji për procedurë kontestimore („Gazeta Zyrtare
e Republikës së Maqedonisë“ nr.79/05)
Ligji për procedurë jashtëkontestimore („Gazeta
Zyrtare e Republikës së Maqedonisë“ nr.9/08)
Ligji për përmbarim („Gazeta Zyrtare e Republikës
së Maqedonisë“ nr.35/05, 44/06, 50/06, 124/06,
129/06, 20/07 dhe 8/08)
Ligji për kundërvajtje („Gazeta Zyrtare e Republikës së Maqedonisë“ nr.62/06 dhe 69/06)
Ligji për kontest administrativ („Gazeta Zyrtare e
Republikës së Maqedonisë“ nr.62/06 dhe 27/08)
Ligji për procedurën e përgjithshme administrative („Gazeta Zyrtare e Republikës së Maqedonisë“
nr.38/05)
Çfarë organi është gjykata?
Pushtetin gjyqësor e zbatojnë gjykatat. Shkelja e
rregullave dhe mosmarrëveshjet ndërmjet njerëzve
kanë ekzistuar çdoherë dhe do të vazhdojnë së
ekzistuari, e gjykata është organi i cili vendos drejtësinë në raste të tilla. Aplikimi i ligjeve nga ana e
gjykatave në rast konkret do të thotë shqiptim i
drejtësisë. Gjykatat janë të mëvetësishme dhe të
pavarura në kryerjen e funksionit të tyre. Në sistemin
gjyqësor, pushtetin gjyqësor e zbatojnë gjykatat
themelore, gjykatat e apelit, gjykata administrative
dhe gjykata supreme e Republikës së Maqedonisë.
36
Pse qytetarët dhe personat juridik drejtohet te
gjykatat dhe organet e administratës? Çfarë procedurash ekzistojnë dhe pse zhvillohen ato?
Qytetarët dhe personat fizik i realizojnë të drejtat
dhe interesat e tyre në procedura të cilat zhvillohen
para gjykatave ose organeve të administratës në
Republikën e Maqedonisë. Mirëpo, procedura para
këtyre organeve iniciohen dhe zhvillohen edhe për
shkak të mosrespektimit të obligimeve ose për shkak
të kryerjes së veprave penale. Qytetari mund të kërkojë
t’i vërtetohet pronësia e një prone të caktuar. Qytetari
është i dëmtuar për shkak se dikush i ka shkaktuar
lëndim të rëndë trupor. Përfundimisht, qytetari mund
të akuzohet për shkak të shmangies nga tatimi.
Disa nga këto procedura, siç janë ajo civile (kontestimore dhe jashtëkontestimore) dhe penale, zhvillohen para gjykatave ku edhe realizohen të drejtat.
Procedura administrative zhvillohet para organeve
administrative (ministri, drejtori, agjencione). Procedura për kundërvajtje është procedurë unike për të
cilën gjykatat kanë autorizim (sipas rregullës) dhe organet e drejtorisë (me përjashtim).
Pse është me rëndësi e drejta për përdorimin e
gjuhës në procedurat të cilat zhvillohen para organeve
gjyqësore ose administrative?
Çështje shumë e rëndësishme gjatë zhvillimit të
këtyre procedurave është që qytetarëve dhe personave juridik, pa marrë parasysh në çfarë cilësie paraqiten (kërkues, i dëmtuar, paditës, i akuzuar), t’u garantohen dhe mundësohen të gjitha të drejtat. Krahas
standardeve përgjithësisht të pranuara: pozitë të
barabartë dhe jodiskriminuese ndaj palëve, ofrimi i
ndihmës juridike për palët e paarsimuara dhe të
tjerë, shumë shpesh paraqitet edhe e drejta për përdorim të gjuhës amtare, respektivisht gjuhës të cilën
e përdor dhe kupton qytetari. Kjo është e nevojshme
sepse qytetarët ndjehen më të rehatshëm kur komunikojnë me organet në gjuhën e tyre amtare,
respektivisht në gjuhën të cilën më së miri e kuptojnë
dhe flasin. Të shprehurit e gabuar në formë të shkruar
(për shembull, kërkesë me shkrim për ndarjen e të
drejtës për ndihmë sociale) ose në mënyrë gojore (për
shembull, diskutim gojor në procedurë për dëmshpërblim) nga ana e palës, për shkak të njohjes së
dobët të gjuhës, mund të çojë deri në vërtetim të gabuar të fakteve, e me këtë edhe deri te mosrealizimi
i të drejtës, respektivisht deri në imponimin e obligimit.
Si është rregulluar përdorimi i gjuhëve në
procedurën penale dhe për kundërvajtje?
Një nga qëllimet e dokumenteve ndërkombëtare për
të drejtat e njeriut është të sigurojnë të drejta minimale
për të akuzuarin në procedurën penale. Ndër to është
edhe e drejta për përdorim të gjuhës për të dyshuarin
ose të akuzuarin. Qëllimi i dispozitave është të sigurojnë që gjuha të mos jetë pengesë, respektivisht personi
të mund ta kuptojë aktakuzën me të cilën ngarkohet.
Mu për këtë, i garantohet e drejta të “informohet” mbi
„natyrën dhe shkaqet për akuzën kundër tij“ në gjuhë
të cilën e kupton.
Në legjislacionin vendor shkohet edhe një hap më
tutje drejt mundësive për përdorim të gjuhës amtare,
respektivisht mundësohet, pothuajse, në të gjitha
veprimet dhe fazat e procedurës, si dhe për të gjithë
personat të cilët marrin pjesë në cilësi të ndryshme
në procedurë. Në procedurat gjyqësore (penale,
kontestimore, jashtëkontestimore dhe kontesti
administrativ) gjuhë zyrtare është gjuha maqedonase
dhe alfabeti i saj cirilik, ndërsa përdoret edhe gjuhë
tjetër zyrtare dhe alfabeti i saj, të cilën e flasin së
paku 20% e qytetarëve në pjesën dërmuese të veprimeve dhe fazave të procedurës:
- E drejta e personit të ftuar, privuar apo arrestuar që
menjëherë të informohet në gjuhën të cilën e kupton
për shkaqet e ftesës, privimit apo arrestimit dhe për
çfarëdo akuze penale kundër tij, si dhe për të drejtat e
tij. Përdorimi i kësaj të drejte nuk është i kushtëzuar me
përkatësinë e personit ndonjë bashkësie etnike e cila
ka përfaqësim procentual adekuat në popullatën e
përgjithshme të RM-së, që do të thotë se mund ta
përdorë çdo qytetarë i RM-së ose shtetas i huaj;
Në procedurat gjyqësore (penale, kontestimore,
jashtëkontestimore dhe kontesti administrativ)
gjuhë zyrtare është gjuha maqedonase dhe
alfabeti i saj cirilik, ndërsa përdoret edhe gjuhë
tjetër zyrtare dhe alfabeti i saj, të cilën e flasin
së paku 20% e qytetarëve në pjesën dërmuese
të veprimeve dhe fazave të procedurës
- E drejta e të akuzuarit, dëmtuarit, paditësit privat,
dëshmitarëve dhe personave të tjerë të cilët marrin
pjesë në procedurën penale, të cilët flasin gjuhë
zyrtare të ndryshme nga gjuha maqedonase, gjatë
paraqitjes para veprimeve gjyqësore parahetuese,
hetimore dhe të tjera dhe gjatë shqyrtimit kryesor, si
dhe në procedurën e ankesës, ta përdorin gjuhën dhe
alfabetin e tyre. Gjykata do të sigurojë përkthim gojor
të asaj që deklaron personi, respektivisht të tjerët, si
dhe përkthim të shkresave dhe materialit tjetër të
shkruar dëshmues. Gjykata do të sigurojë përkthim
me shkrim të materialit i cili është me rëndësi për
procedurën ose për mbrojtjen e të akuzuarit;
- E drejta e palëve të tjera, dëshmitarëve dhe
pjesëmarrësve në procedurë për ndihmë të
përkthyesit pa pagesë, nëse nuk e kuptojnë ose
flasin gjuhën në të cilën zhvillohet procedura. Personi
do të njoftohet për të drejtën për përkthyes.
Përkthimin e bën përkthyes gjyqësor;
- E drejta e qytetarëve për t’i drejtuar paditë,
ankesat dhe parashkresat e tyre në gjuhë zyrtare të
ndryshme nga gjuha maqedonase. Parashkresat e
tilla gjykata i përkthen dhe i dorëzon deri te palët
tjera në procedurë;
- Detyrë e gjykatës është që ftesat, vendimet dhe
dokumentet tjera të shkruara t’i referon në gjuhën në
të cilën zhvillohet procedura, ndërsa qytetarëve të
cilët flasin gjuhë tjetër zyrtare të ndryshme nga gjuha
maqedonase, u’а dorëzon edhe në atë gjuhë. Të
akuzuarit, i cili është në paraburgim, në vuajtje të
dënimit ose në shërim psikiatrik të detyrueshëm dhe
ruhet në ent shëndetësor, i dorëzohet përkthim nga
këto parashkresa në gjuhën me të cilën është
shërbyer në procedurë. Të akuzuarit i cili nuk e
kupton gjuhën në të cilën zhvillohet procedura,
përkthimi nga aktgjykimi i dorëzohet në gjuhën me të
37
DORACAK
cilën është shërbyer në procedurë;
- E drejta e mohimit të aktgjykimit për shkak të
shkeljes së procedurës nëse në të nuk është respektuar
obligimi për përkthim në të gjitha pjesët e saj.
PROBLEMI 1
Policia ka privuar nga liria personat: Ilijaz Kadriu
(pjesëtar i bashkësisë etnike shqiptare dhe i punësuar në Avokaturën e shtetit të RM-së), Petko Stojanovski (pjesëtar i bashkësisë etnike maqedonase) dhe
Hakan Bellozogllu (pjesëtar i bashkësisë etnike
turke), që të tre shtetas të RM-së, të dyshuar për
kryerje të disa veprave penale: falsifikim të dokumenteve, mashtrim, keqpërdorim të detyrës zyrtare.
Shkaqet e privimit nga liria u janë shqiptuar në gjuhën maqedonase. Gjatë procedurës penale të
akuzuarit Ilijazi dhe Petkoja janë shërbyer me gjuhën
e tyre amtare, ndërsa Hakani ka folur në gjuhën maqedonase. Gjatë shqyrtimit kryesor dokumentet janë
prezantuar në gjuhën maqedonase. Ilijazi ka paraqitur
dokument të shkruar në gjuhën shqipe deri te gjykata, ndërsa Hakani në gjuhën turke, me ç’rast gjykata
ka përkthyer parashkresën e Ilijazit në gjuhën maqedonase dhe e ka paraqitur atë te palët tjera, por jo
edhe parashkresën e Hakanit.
A ka vepruar policia në përputhshmëri me ligjin kur
shkaqet për privimin nga liria ua ka lexuar të tre të
dyshuarve vetëm në gjuhën maqedonase?
A ka guxuar Iliijazi të shërbehet me gjuhën shqipe
gjatë procedurës, dhe a ka qenë i detyruar Hakani të
flasë në gjuhën maqedonase?
A është dashur që dokumentet të përkthehen edhe
në ndonjë gjuhë tjetër? Nëse po, në cilën?
A ka vepruar drejt gjykata kur dokumentin e
shkruar të paraqitur nga Ilijazi e ka përkthyer në
gjuhën maqedonase, por jo edhe parashkresën e
Hakanit?
38
Si është rregulluar përdorimi i gjuhëve në procedurën kontestimore, në procedurën jashtëkontestimore
dhe në procedurën për kontest administrativ?
Në procedurën kontestimore gjykata diskuton dhe
sjell vendime në kontestet në marrëdhëniet personale
dhe familjare, në marrëdhëniet e punës, si dhe në
marrëdhëniet pronësore dhe civile juridike të personave
fizik dhe juridik. Në procedurën jashtëkontestimore
gjykata vepron dhe vendos mbi gjendjet personale,
familjare, pronësore dhe të tjera të cilat, kryesisht, nuk
kanë karakter kontestues (për shembull, shpallja e një
personi të zhdukur për të vdekur ose vazhdimi i të
drejtave dhe obligimeve prindërore pas moshës
madhore). Kontesti administrativ fillon kur pala e cila
është e pakënaqur me vendimin përfundimtar nga
procedura administrative, me padi inicion kontest para
gjykatës Administrative. Përmbarimi është veprim gjatë
të cilit persona të autorizuar (përmbarues) veprojnë
me qëllim të përmbarimit me forcë të një vendimi
gjyqësorë, me të cilën kërkohet përmbushja e ndonjë
obligimi dhe të vendimit të sjellur në procedurë
administrative, me të cilën kërkohet përmbushje e
ndonjë detyrimi në të holla.
Në procedurën kontestimore, në procedurën
jashtëkontestimore dhe në procedurën e kontestit
administrativ gjuhë zyrtare është gjuha maqedonase
dhe alfabeti i saj cirilik, por mund të përdoret edhe
gjuhë tjetër zyrtare dhe alfabeti i saj. Qytetari i cili
përdor gjuhë tjetër zyrtare të cilën e flasin së paku
20% e qytetarëve, këtë të drejtë mund ta përdorë në
këto veprime dhe faza procedurale:
- Gjatë pjesëmarrjes në seanca dhe gjatë marrjes
përsipër të veprimeve të tjera gojore procedurale
para gjykatës. Gjatë seancës përkthyesit gjyqësorë në
mënyrë gojore u përkthejnë palëve dhe pjesëmarrësve të tjerë, dhe gjithashtu në mënyrë gojore
dhe me shkrim përkthehen dokumentet të cilat
përdoren si prova në seancë;
- Palët dhe pjesëmarrësit tjerë kanë të drejtë t’i
paraqesin paditë, ankesat dhe parashkresat tjera
deri te gjykata në gjuhën zyrtare dhe alfabetin
përkatës. Parashkresat e tilla gjykata i përkthen në
gjuhën maqedonase me alfabet cirilik dhe i paraqet
ato te palët dhe pjesëmarrësit tjerë në procedurë.
Në anën tjetër, detyrë e gjykatës është:
- Ta informojë palën, respektivisht ndonjë pjesëmarrës tjetër në procedurë i cili përdor gjuhë tjetër
zyrtare dhe alfabetin e saj, si dhe palën ose pjesëmarrësin në procedurë i cili është pjesëtar i bashkësisë që nuk e kupton gjuhën maqedonase dhe alfabetin e saj cirilik, për të drejtën e përdorimit të asaj
gjuhe ose për të drejtën për përkthyes;
- Ftesat, vendimet dhe shkresat tjera gjyqësore të
atyre qytetarëve t’ua dorëzojë në atë gjuhë dhe
alfabet zyrtar.
Në këto procedura është mundësuar përdorimi i
gjuhëve të bashkësive të tjera, gjuhët e të cilave
nuk kanë status të gjuhëve zyrtare. E drejtë e palëve
dhe pjesëmarrësve të tjerë në procedurë, shtetas të
RM-së, gjuhë amtare e të cilëve nuk është gjuha
maqedonase dhe alfabeti cirilik, dhe nuk është as
gjuhë zyrtare e ndryshme nga gjuha maqedonase
dhe alfabeti i saj, është që:
- të informohen mbi të drejtën e tyre që procedurë
gojore para gjykatës ta ndjekin në gjuhën e tyre me
ndërmjetësim të interpretuesit;
- të heqin dorë nga e drejta për përkthyes nëse
deklarojnë se e njohin gjuhën në të cilën zhvillohet
procedura;
- të marrin pjesë në seanca dhe në mënyrë gojore
të ndërmarrin veprime të tjera procedurale në gjuhën
e tyre.
Gjykata i mbulon harxhimet e përkthimit për palët
dhe pjesëmarrësit në procedurë të cilët janë qytetarë
të Republikës së Maqedonisë.
procedurën e përgjithshme administrative?
Procedurën e përgjithshme administrative e zbatojnë ministritë dhe organet tjera të administratës shtetërore kur vendosin mbi të drejtat, obligimet ose
interesat e personave fizik dhe juridik. Për shkak se
kjo procedurë zhvillohet para organeve të administratës shtetërore dhe përfshin komunikimin (paraqitjen)
ndërmjet këtyre organeve, nga njëra anë, dhe qytetarëve dhe personave juridik në anën tjetër, aplikohen
të njëjtat rregulla të cilat vazhdojnë për përdorimin e
gjuhëve në organet e administratës shtetërore (shih
pjesën „Qeveria dhe organet e administratës shtetërore“).
Qytetarët të cilët flasin gjuhë tjetër zyrtare (të
cilën e flasin së paku 20% e qytetarëve të RM-së), në
procedurën administrative e cila zhvillohet para
organeve të administratës shtetërore, në organet e
komunës dhe të qytetit të Shkupit, kanë të drejtë ta
përdorin atë gjuhë.
Të drejtën e përdorimit të një gjuhe tjetër zyrtare
dhe alfabetit të saj në komunikimin me njësitë
rajonale të ministrive, mund ta përdor secili qytetar,
i cili jeton në njësinë e vetadministrimit lokal në të
cilën së paku 20% e qytetarëve flasin gjuhë zyrtare
të ndryshme nga gjuha maqedonase. Njësitë rajonale,
kompetente për ato njësi të vetadministrimit lokal,
përgjigjen në gjuhë maqedonase me alfabetin e saj
cirilik, si dhe në gjuhën zyrtare me alfabetin të cilën
e përdor qytetari. Çdo qytetar në komunikim me
ministritë, mund të përdorë një nga gjuhët zyrtare me
alfabetin e saj, ndërsa ministritë përgjigjen në gjuhën
maqedonase me alfabetin e saj cirilik, si dhe në
gjuhën zyrtare me alfabetin e saj, të cilën e përdor
qytetari.
Qytetarët të cilët flasin gjuhë tjetër zyrtare (të cilën
e flasin së paku 20% e qytetarëve të Republikës së
Maqedonisë), në procedurën administrative e cila
zhvillohet para organeve të administratës
shtetërore, në organet e komunës dhe të qytetit të
Shkupit, kanë të drejtë ta përdorin atë gjuhë.
Palët në procedurë, të cilat flasin gjuhë të
ndryshme nga gjuha maqedonase, e cila gjithashtu
është zyrtare, parashkresat mund t’i paraqesin në atë
gjuhë dhe alfabet. Organet para së cilave zhvillohet
procedura, i përkthejnë parashkresat e tilla në gjuhën
maqedonase me alfabetin e saj cirilik dhe veprojnë
sipas tyre. Organet para së cilave zhvillohet procedura
administrative, gjatë zgjidhjes së çështjeve
administrative, përgjigjen në gjuhën zyrtare maqedonase me alfabetin e saj cirilik, si dhe në gjuhën
zyrtare me alfabetin të cilën e ka përdor pala në
fjalë.
39
DORACAK
Nëse në procedurën administrative dëshmitari nuk
e njeh gjuhën në të cilën zhvillohet procedura, do të
merret në pyetje me ndihmën e përkthyesit. Nëse një
dëgjim në procedurën administrative zhvillohet me
ndihmë të përkthyesit, në procesverbal do të
shënohet në cilën gjuhë ka folur pala dhe kush ka
qenë përkthyes.
Të gjitha këto të drejta i gëzojnë edhe personat e
gjykuar në komunikim me Drejtorinë për ekzekutimin
e sanksioneve, me entin për ekzekutim të
sanksioneve ose me organe të tjera shtetërore.
Pyetje 7:
Cili është roli i gjykatave?
Ku drejtohen qytetarët për t’i realizuar të drejtat e tyre?
Cilat procedura i zbatojnë gjykatat dhe cilat organet e administratës shtetërore?
40
A ka të drejtë një person i arrestuar të përdorë gjuhën të cilën e kupton dhe flet, apo kjo e drejtë do t’i mundësohet
vetëm nëse është i akuzuar në procedurë gjyqësore?
AVOKATI I POPULLIT
Ligji për Avokatin e Popullit („Gazeta Zyrtare e
Republikës së Maqedonisë“ nr. 60/03)
Çka paraqet Avokati i Popullit?
Në fjalimet e përditshme, shpesh, përdoret termi
Ombudsperson për Avokatin e Popullit, që në esencë
është fjalë e cila rrjedh nga gjuha suedeze me të cilën
emërtohet ky institucion në shumë shtete. Aplikimi i
këtij institucioni në sistemin juridik të RM-së është
paraqitur si nevojë për një shkallë më të lartë të
mbrojtjes së të drejtave të qytetarëve. Funksioni
kryesor i Avokatit të Popullit rrjedh nga definicioni
kushtetues dhe ligjor, respektivisht nga është
institucion i cili mbron të drejtat kushtetuese dhe
ligjore të qytetarëve kur ato shkelen nga ana e
organeve të administratës shtetërore (për shembull,
nga ministritë, drejtoritë, komisionet) dhe nga organe
të tjera me autorizime publike (për shembull, Oda
ekonomike, AMSM-ja). Avokati i Popullit është emri i
institucionit por edhe i personit i cili udhëheq këtë
institucion.
Kur dhe si i drejtohen qytetarët Avokatit të Popullit?
Çdo person, i cili vlerëson se ju kanë shkelur të
drejtat kushtetuese dhe ligjore, e në veçanti kur bëhet
fjalë për parimet e mosdiskriminimit dhe përfaqësimit
të drejtë dhe adekuat të pjesëtarëve të bashkësive në
organet e lartpërmendura, mund të dorëzojë
parashtresë deri te Avokati i Popullit. Avokati i Popullit
mund të ngrejë procedurë edhe me vet iniciativë,
nëse vlerëson se qytetarëve u janë shkelur të drejtat.
Parashtresa e dorëzuar te Avokati i Popullit duhet të
jetë e nënshkruar, të përmbajë të dhëna personale mbi
dorëzuesin dhe ti përmbajë rrethanat, faktet dhe
dëshmitë mbi të cilat bazohet parashtresa. Parashtresa
dorëzohet më shkrim ose me gojë në procesverbal dhe
për të nuk paguhet taksë apo kompensim.
Si është rregulluar përdorimi i gjuhëve në procedurën para Avokatit të Popullit?
Në procedurën para Avokatit të Popullit gjuhë
zyrtare është gjuha maqedonase dhe alfabeti i saj
cirilik, mirëpo zyrtare është edhe tjetër gjuhë dhe
alfabeti i saj të cilën e flasin së paku 20% e
qytetarëve. Çdo person në komunikim me Avokatin e
Popullit mund të përdorë njërën prej gjuhëve zyrtare
dhe alfabetin e saj. Avokati i Popullit është i
obligueshëm të përgjigjet në gjuhën maqedonase
dhe alfabetin e saj cirilik, si dhe në gjuhën zyrtare dhe
alfabetin e saj të cilën e përdor dorëzuesi i
parashtresës.
Në shikim të parë, të pakta janë dispozitat që
përfshihen në këtë ligj për sa i përket përdorimit të
gjuhëve. Megjithatë, një dispozitë e ligjit përcakton
se të gjitha dispozitat që kanë të bëjnë me
përdorimin e gjuhëve në procedurën e përgjithshme
administrative aplikohen në mënyrë adekuate edhe
në procedurën para Avokatit të Popullit.
Avokati i popullit është institucion
i cili mbron të drejtat kushtetuese
dhe ligjore të qytetarëve kur ato
shkelen nga ana e organeve të
administratës shtetërore.
41
DORACAK
Avokati i Popullit – zyra dhe informata për kontakt:
Ueb faqja:
http://www.ombudsman.mk
Shkup
Adresa: Rr. „Dimitrie Çuposki “ nr.2
telefon: 02/ 3 129 335; faks:
02/ 3 129 359
е-posta:
[email protected]
Strumicë
Adresa: Rr. „Marshall Tito“ pn (ndërtesa e Kjubi
Maqedoni-së)
telefon: 034/ 329 995; faks: 034/ 329 997
е-posta:
[email protected]
Kërçovë
Adresa: bul. „Oslloboduvanje“ pn (ndërtesa e Kjubi
Maqedoni-së)
telefon: 045/ 228 586; faks:
045/ 228 584
е-posta:
[email protected]
Tetovë
Adresa: Rr. „Ilindenska“ nr.85
telefon: 044/ 344 081; faks: 044/ 344 083
е-posta:
[email protected]
Manastir
Adresa: Rr. „Jane Sandanski “ pn (ndërtesa e Kjubi
Maqedoni-së)
telefon: 047/ 242 310; faks: 047/ 242 510
е-posta:
[email protected]
Shtip
Adresa: Rr. „Tosho Arsov“ pn (ndërtesa e Kjubi
Maqedoni-së)
telefon: 047/ 242 310; faks: 047/ 242 510
е-posta:
[email protected]
Kumanovë
Adresa: Rr. „Trg Nova Jugosllavija“ nr.24
telefon: 031/ 431 488; faks: 031/ 431 520
е-posta:
[email protected]
Pyetje 8:
Ku mund të drejtohen qytetarët kur të drejtat e tyre janë shkelur nga ana e një organi shtetëror?
42
A mundet komunikimi me Avokatin e Popullit të zhvillohet në gjuhët e bashkësive të cilat janë të
përmendura në Kushtetutë?
SHPALLJET DHE DEKLARATAT SOLEMNE NË GJYQËSI DHE ADMINISTRATË SHTETËRORE
Ligji për gjykatat („Gazeta Zyrtare e Republikës
së Maqedonisë“ nr.58/06, 62/06, 35/08 dhe
61/08)
Ligji për Këshillin gjyqësor të Republikës së
Maqedonisë („Gazeta Zyrtare e Republikës së
Ligji për prokurorinë publike („Gazeta Zyrtare e
Republikës së Maqedonisë“ nr.150/07)
Ligji për Këshillin e prokurorëve publik të
Republikës së Maqedonisë („Gazeta Zyrtare e
Ligji për Akademinë për trajnim të gjykatësve dhe
prokurorëve publik („Gazeta Zyrtare e Republikës
së Maqedonisë“nr.13/06)
Ligji për Avokaturën e shtetit („Gazeta Zyrtare e
Ligji për nëpunësit shtetëror („Gazeta Zyrtare e
30/01, 34/01, 103/01, 43/02, 98/02, 100/02,
17/03, 40/03, 84/03, 85/03, 17/04, 69/04,
81/05, 108/05, 61/06 dhe 36/07)
Gjykatat – Gjykatat janë organe shtetërore autonome
dhe të pavarura të cilat zbatojnë pushtetin gjyqësor.
Përdorimi i gjuhëve të bashkësive në gjykata, jashtë
procedurave që zhvillohen para gjykatave, vjen në
shprehje te ato gjykata Vula, titulli dhe selia e organit
nga sfera e jurisprudencës, selia e të cilës është në një
komunë në të cilën krahas gjuhës maqedonase dhe
alfabetit cirilik, gjuhë tjetër zyrtare dhe alfabet është
gjuha të cilën e flasin 20% e qytetarëve në atë komunë,
shkruhen në gjuhën maqedonase me alfabet cirilik dhe
në gjuhën dhe alfabetin, e cila gjithashtu është zyrtare
në territorin e asaj komune. Gjithashtu, në ato gjykata
deklarata solemne e gjykatësit të porsazgjedhur ose
gjykatësit-porotë, i cili është pjesëtar i bashkësisë e cila
flet gjuhë tjetër zyrtare, jepet në gjuhën maqedonase
ndërsa nënshkruhet në gjuhën maqedonase dhe
alfabetin e saj dhe në gjuhën dhe alfabetin e asaj
bashkësie.
Vula, titulli dhe selia e organit nga sfera e
jurisprudencës, selia e të cilës është në një
komunë në të cilën krahas gjuhës maqedonase dhe
alfabetit cirilik, gjuhë tjetër zyrtare dhe alfabet
është gjuha të cilën e flasin 20% e qytetarëve në
atë komunë, shkruhen në gjuhën maqedonase me
alfabet cirilik dhe në gjuhën dhe alfabetin, e cila
gjithashtu është zyrtare në territorin e asaj
komune.
Këshilli gjyqësor – Këshilli gjyqësor është
themeluar me qëllim të pavarësisë më të madhe të
pushtetit gjyqësor, e cila vjen në shprehje gjatë
zgjedhjes dhe shkarkimit të gjykatësve. Kompetenca
kryesore e Këshillit gjyqësor si garant për
autonominë, profesionalizmin dhe pavarësinë e
pushtetit gjyqësor është zgjedhja dhe shkarkimi i
gjykatësve. Zgjedhja, e 15 anëtarëve të këtij trupi
bëhet në mënyrë të kombinuar, respektivisht një
pjesë e anëtarëve bëhen pjesë e këtij trupi në mënyrë
automatike, një pjesë zgjedhen nga radhët e vetë
gjykatësve nëpërmjet shpalljes dhe zgjedhjeve të
brendshme, ndërsa një pjesë zgjedhet nga Kuvendi i
RM-së ne bazë të shpalljes paraprake ose me
propozim të Kryetarit të shtetit. Shpallja për zgjedhje
të anëtarit të Këshillit gjyqësor, si dhe shpallja për
zgjedhje të gjykatësit, shpallet në së paku dy gazeta
43
DORACAK
44
publike prej të cilave njëra në gjuhën zyrtare të
ndryshme nga gjuha maqedonase, të cilën e flasin së
paku 20% e qytetarëve të Republikës së Maqedonisë.
Për anëtarët e ri të Këshillit, të cilët janë pjesëtarë të
bashkësisë e cila flet gjuhë zyrtare të ndryshme nga
gjuha maqedonase, deklaratën solemne e japin në
gjuhën maqedonase, ndërsa e nënshkruajnë në
gjuhën maqedonase me alfabet cirilik por edhe në
gjuhën dhe alfabetin e asaj bashkësie.
Prokuroria publike është organi i vetëm shtetëror
autonom i cili i ndjek kryerësit е veprave penale dhe
veprave të tjera të ndëshkueshme. Prokuroria publike
mbron interesin shoqëror. Për shembull, nëse një
person në funksion udhëheqës ka bërë keqpërdorim
të detyrës zyrtare ose nëse një person ka kryer vjedhje
të rëndë, atëherë prokuroria publike është organi i cili
është kompetent të ngrejë aktakuzë kundër atyre
personave dhe ta përfaqësojë aktakuzën para
gjykatës. Përdorimi i gjuhëve të bashkësive vjen në
shprehje te ato prokurori publike rajonale të cilat janë
themeluar në territorin e një apo më shumë gjykatave
prej të cilëve, të paktën njëra prej gjykatave është me
seli në komunë ku gjuhë tjetër zyrtare është ajo të
cilën e flasin së paku 20% e qytetarëve të cilët jetojnë
në atë komunë. Në ato prokurori publike vula, titulli
dhe selia janë të shkruara në gjuhën maqedonase me
alfabet cirilik dhe në gjuhën dhe alfabetin, e cila
gjithashtu është zyrtare në territorin e asaj komune.
Gjithashtu, në ato prokurori publike deklarata solemne
e prokurorit të ri publik, i cili është pjesëtar i
bashkësisë e cila flet gjuhën tjetër zyrtare, jepet në
gjuhën maqedonase, ndërsa nënshkruhet në gjuhën
maqedonase me alfabetin e saj dhe në gjuhën dhe
alfabetin e asaj bashkësie. Për shembull, nëse për
territorin e Gostivarit zgjedhet prokuror publik nga
pjesëtarët e bashkësisë shqiptare, atëherë ai person
deklaratën me gojë do ta jep në gjuhën maqedonase,
ndërsa me shkrim do ta nënshkruan në gjuhën
maqedonase dhe në gjuhën shqipe me alfabetin
përkatës. Shpallja e emërimit të prokurorit publik
bëhet në „Gazetën Zyrtare të RM-së“ dhe të paktën në
dy gazeta, prej të cilave njëra është në gjuhën të
cilën e flasin së paku 20% e qytetarëve të cilët flasin
gjuhë zyrtare të ndryshme nga ajo maqedonase.
Këshilli i prokurorëve publik – Këshilli i prokuro-
rëve publik është themeluar në drejtim të autonomisë
më të madhe të prokurorisë publike, e cila më së
shumti vjen në shprehje gjatë zgjedhjes dhe
shkarkimit të prokurorëve publik. Kompetenca kryesore e Këshillit të prokurorëve publik si garant i autonomisë, profesionalizmit dhe pavarësisë së prokurorisë publike është zgjedhja dhe shkarkimi i
prokurorëve publik. Zgjedhja e 11 anëtarëve të këtij
trupi bëhet në mënyrë të kombinuar, respektivisht një
pjesë e anëtarëve bëhen pjesë e këtij trupi në mënyrë
automatike, një pjesë zgjedhen nga radhët e vet
prokurorëve publik nëpërmjet shpalljeve dhe zgjedhjeve të brendshme, ndërsa një pjesë zgjedhet nga
Kuvendi i RM-së me shpallje paraprake. Shpallja për
zgjedhje të një anëtari të Këshillit të prokurorëve
publik, sikur edhe zgjedhja e prokurorit publik,
shpallet të paktën në dy gazeta ditore prej të cilave
njëra shtypet në gjuhën të cilën e flasin së paku
20% e qytetarëve të cilët flasin gjuhë zyrtare të
ndryshme nga ajo maqedonase. Anëtarët e ri të
Këshillit të cilët janë pjesëtarë të bashkësisë e cila
flet gjuhë zyrtare të ndryshme nga gjuha maqedonase, të cilën e flasin së paku 20% e qytetarëve, deklaratën solemne e japin në gjuhën maqedonase,
ndërsa e nënshkruajnë në gjuhën maqedonase me
alfabet cirilik, mirëpo edhe në gjuhën dhe alfabetin
e asaj bashkësie.
Akademia për trajnim të gjykatësve dhe prokurorëve publik është institucion i ri, i cili duhet të kontribuojë në mbindërtimin profesional të gjykatësve
dhe të prokurorëve publik. Me të udhëheq Drejtori,
ndërsa organ ekzekutues është drejtori Ekzekutues.
Emërimi i këtyre dy personave bëhet në bazë të shpalljes publike paraprake. Shpallja publike, në bazë të
së cilës emërohen Drejtori dhe drejtori Ekzekutiv, si
dhe shpallja për pranim të kandidatëve në Akademinë
për ndjekje të trajnimeve, shpallet në „Gazetën
Zyrtare të RM-së“ dhe të paktën në dy gazeta ditore,
prej të cilave njëra në gjuhën të cilën e flasin 20% e
Avokatura e shtetit është organ nën kompetencë
të Qeverisë, i cili mbron të drejtat dhe interesat
pronësore të shtetit. Për shembull, nëse ekziston
kontest në lidhje me ndonjë shitblerje të tokës
ndërtimore në pronësi të shtetit, personi i punësuar
në Avokaturën e shtetit, me provim të dhënë të
avokaturës, do ta përfaqëson shtetin si palë në atë
procedurë gjyqësore. Shpallja publike, në bazë të së
cilës Qeveria emëron avokat të shtetit dhe avokatë të
shtetit, shpallet të paktën në dy gazeta publike prej
të cilave njëra në gjuhën zyrtare të ndryshme nga
gjuha maqedonase, të cilën e flasin së paku 20% e
Nëpunësit shtetëror janë persona të punësuar në
organet e administratës shtetërore, në organet e
njësive të vetadministrimit lokal (komunat dhe qyteti
i Shkupit), si dhe në organe të tjerë të caktuar me
Ligjin për nëpunës shtetëror (për shembull, shërbimet
profesionale të Kuvendit të RM-së, gjykata Kushtetuese, etj). Obligim i këtyre organeve është të shpallin
shpallje për pranim të nëpunësit shtetëror, i cili do të
punojë në çështjet profesionale, normativo-juridike
dhe çështje të tjera. Shpallja shpallet të paktën në dy
gazeta ditore, prej të cilave të paktën nga një prej
gazetave të cilat shtypen në gjuhën maqedonase dhe
gazetave të cilat shtypen në gjuhën të cilën e flasin
së paku 20% e qytetarëve të cilët flasin gjuhë zyrtare
të ndryshme nga gjuha maqedonase.
PROBLEMI 2:
Sami Vranezi është pjesëtar i bashkësisë shqiptare në RM, jurist me profesion. Në njërën prej
gazetave ka lexuar se është shpallur shpallje për
zgjedhje të një prokurori publik në territorin e
Gjykatës themelore në Kërçovë. Pasiqë ka plotësuar të gjitha kushtet ligjore, ka vendosur të
kandidohet. Këshilli i prokurorëve publik e ka
zgjedhur dhe ai është dashur ta japë dhe
nënshkruaj deklaratë solemne para se të fillojë
me detyrë.
Në çfarë gazete është shpallur shpallja? Gazetë
Zyrtare dhe/ose gazetë ditore? A është respektuar
ligji nëse shpallja është shpallur në „Vreme“ dhe
„Nova Makedonija“?
A është e nevojshme njohja e gjuhës maqedonase për t’u zgjedhur për zëvendës prokuror publik?
Në cilat gjuhë e ka lexuar dhe dhënë deklaratën,
dhe në cilat gjuhë dhe alfabete e ka nënshkruar?
Pyetje 9:
Çka shkruhet gjithçka edhe në gjuhë tjetër zyrtare dhe alfabet në organet nga sfera e avokaturës?
Ku shpallen shpalljet për zgjedhje të funksionarëve dhe anëtarëve të këtyre organeve?
45
DORACAK
ZGJEDHJET DHE FORMAT E DEKLARIMIT TË DREJTPËRDREJTË
Kodi zgjedhor („Gazeta Zyrtare e Republikës së
Pse janë të nevojshme zgjedhjet dhe format tjera
të të shprehurit të drejtpërdrejtë?
Zgjedhjet u mundësojnë qytetarëve të votojnë dhe
të vendosin për ardhmërinë e tyre. Votimi paraqet
obligim moral e jo ligjor për qytetarët e RM-së, për
dallim nga shtetet tjera ku votimi paraqet obligim
ligjor për çdo qytetarë (për shembull, në Australi
mosvotimi dënohet me të holla). Qytetarët votojnë për
të zgjedhur përfaqësues në pushtet. Të gjithë
qytetarët të cilët kanë të drejtë vote mund ta realizojnë
të drejtën e tyre votuese në disa zgjedhje, edhe atë::
zgjedhjet presidenciale – zgjedhet Kryetari i
Republikës së Maqedonisë;
zgjedhjet parlamentare – zgjedhen deputetët në
Kuvend;
zgjedhjet lokale – zgjedhen kryetarët e komunave
dhe këshilltarët në këshillat e komunave dhe të
qytetit të Shkupit.
46
Për momentin, për zgjedhje të deputetëve në
Kuvendin e RM-së dhe këshilltarëve në këshillat e
komunave dhe të qytetit të Shkupit, aplikohet modeli
zgjedhor proporcional, ndërsa për zgjedhje të
Kryetarit të shtetit dhe kryetarit të komunës,
respektivisht të qytetit të Shkupit, aplikohet modeli
zgjedhor i shumicës.
Krahas këtyre zgjedhjeve ku njerëzit votojnë për
partitë politike ose për kandidatë (të pavarur), ka
edhe raste kur votohet „pro“ dhe „kundër“ ndonjë
propozimi. Lloji i tillë i votimit quhet referendum dhe
paraqet formë të të shprehurit të drejtpërdrejtë të
qytetarëve. Në shtetin tonë, më 8 shtator të vitit
1991, qytetarët dolën të votojnë në referendum për
mëvetësi dhe pavarësi të shtetit, me ç’rast 95%
votuan „pro“.
Si është rregulluar përdorimi i gjuhëve në procesin
zgjedhor?
Rregulli kryesor: Gjatë zhvillimit të zgjedhjeve, në
punën e komisioneve zgjedhore komunale dhe
këshillave zgjedhor, në komunat ku së paku 20% e
qytetarëve flasin gjuhë zyrtare të ndryshme nga ajo
maqedonase, krahas gjuhës maqedonase dhe
alfabetit të saj cirilik, në përdorim zyrtar është edhe
gjuha dhe alfabeti të cilën e flasin së paku 20% e
qytetarëve në atë komunë.
Në cilën gjuhë parashtrohen listat e kandidatëve?
Gjatë zhvillimit të zgjedhjeve lokale parashtruesi i
listave në njësinë e vetadministrimit lokal në të cilën
së paku 20% e qytetarëve flasin gjuhë zyrtare të
ndryshme nga ajo maqedonase, parashtrimi i listave
të kandidatëve, respektivisht i listës së kandidatëve
për kryetar komune, bëhet në gjuhën dhe alfabetin të
cilën e përdorin qytetarët në atë
njësi të
vetadministrimit lokal.
Gjatë zhvillimit të zgjedhjeve parlamentare,
parashtruesi i listave në njësitë zgjedhore në të cilat
së paku 20% e qytetarëve flasin gjuhë zyrtare të
ndryshme nga ajo maqedonase, parashtrimi i listave
të kandidatëve bëhet, përveç në gjuhën maqedonase
dhe alfabetit të saj cirilik, edhe në gjuhën dhe
alfabetin të cilën e përdorin qytetarët në atë njësi të
vetadministrimit lokal.
Me këto dispozita mundësohet që listat e parashtruara, në komunat ku krahas gjuhës maqedonase ka
edhe gjuhë tjetër zyrtare, të jenë të shkruara në cilëndo gjuhë të cilën e flasin qytetarët në ato komuna.
Ku dhe në cilën gjuhë shpallen listat? Listat e
caktuara unike të kandidatëve për deputetë shpallen në:
- shtypin ditor, prej të cilëve njëri është në gjuhën
e bashkësisë të cilën e flasin së paku 20% e
qytetarëve të Republikës së Maqedonisë, edhe atë
më së voni 25 ditë para ditës së caktuar për zhvillimin
e zgjedhjeve.
- komunat në të cilat së paku 20% e qytetarëve
flasin gjuhë zyrtare të ndryshme nga gjuha maqedonase, edhe në gjuhën zyrtare dhe alfabetin të cilën e
përdorin qytetarët në atë komunë.
Si shkruhet udhëzimi? Udhëzimi për votim i
lëshuar nga Komisioni shtetëror zgjedhor është i
shtypur në gjuhën maqedonase dhe alfabetin e saj
cirilik dhe në gjuhët dhe alfabetet e bashkësive të
përmendura në Preambulën e Kushtetutës së
Republikës së Maqedonisë (në gjuhën shqipe, turke,
rome, serbe, vllahe dhe boshnjake).
Si shkruhet fletëvotimi? Fletëvotimi shtypet në
gjuhën maqedonase dhe alfabetin e saj cirilik. Emri i
parashtruesit të listës, emri dhe mbiemri i kandidatit,
respektivisht emri i bartësit të listës shkruhen në
gjuhën maqedonase me alfabetin e saj cirilik.
Për pjesëtarët e bashkësive, emri i parashtruesit
të listës dhe emri e mbiemri i kandidatit, respektivisht
bartësit të listës, shkruhen në gjuhën maqedonase
me alfabetin e saj cirilik dhe në gjuhën dhe alfabetin
e bashkësisë të cilës i përkasin.
Në komunat ku së paku 20% e qytetarëve flasin
gjuhë zyrtare të ndryshme nga gjuha maqedonase,
fletëvotimet e zgjedhjeve shtypen, përveç në gjuhën
maqedonase me alfabetin e saj cirilik edhe në gjuhën
zyrtare dhe alfabetin të cilën e përdorin qytetarët në
atë komunë.
Me këto dispozita mundësohet që krahas gjuhës
maqedonase me alfabetin e saj cirilik, fletëvotimi të
shtypet edhe në gjuhë tjetër zyrtare me alfabetin e
saj, por vetëm në komunat ku së paku 20% e
qytetarëve e flasin gjuhën tjetër zyrtare. Për shembull,
Për pjesëtarët e bashkësive, emri i parashtruesit
të listës dhe emri e mbiemri i kandidatit,
respektivisht bartësit të listës, shkruhen në
gjuhën maqedonase me alfabetin e saj cirilik dhe
në gjuhën dhe alfabetin e bashkësisë të cilës i
përkasin.
47
DORACAK
edhe pse bëhet fjalë për të njëjtin fletëvotim,
fletëvotimi për zgjedhjet parlamentare i cili do të
përdoret në komunën e Strugës, do të jetë i shkruar
edhe në gjuhën shqipe me alfabetin e saj, mirëpo në
komunat fqinje të Ohrit dhe Vevçanit vetëm në gjuhën
maqedonase dhe alfabetin cirilik. Poashtu, dispozitat
mundësojnë që emri i parashtruesve dhe kandidatëve
të shënuar në fletëvotim të shkruhet në gjuhën dhe
alfabetin të cilën e flet kandidati.
Si është rregulluar përdorimi i gjuhëve gjatë
formave të deklarimit të drejtpërdrejtë?
Referendum në nivel shtetëror – fletëvotimi për
referendum në nivel shtetëror shtypet në gjuhën
maqedonase me alfabetin e saj cirilik. Në komunat
dhe qytetin e Shkupit ku krahas gjuhës maqedonase
dhe alfabetit të saj cirilik në përdorim zyrtar është
edhe ndonjë gjuhë tjetër zyrtare me alfabetin e saj,
fletëvotimi shtypet në gjuhën maqedonase me
alfabetin e saj cirilik dhe në gjuhën zyrtare dhe
alfabetin të cilën është në përdorim zyrtar në atë
komunë dhe qytetin e Shkupit.
Referendum në nivel lokal - fletëvotimi për referendum në nivel lokal shtypet në gjuhën maqedonase me
alfabetin e saj cirilik. Në komunat, në qytetin e Shkupit dhe në komunat në qytetin e Shkupit ku, krahas
gjuhës maqedonase dhe alfabetit të saj cirilik në
përdorim zyrtar është edhe ndonjë gjuhë tjetër zyrtare dhe alfabeti i saj, fletëvotimi shtypet në gjuhën
maqedonase me alfabetin e saj cirilik dhe në gjuhën
zyrtare dhe alfabetin e saj, e cila është në përdorim
zyrtar në atë komunë, në qytetin e Shkupit dhe në komunat në qytetin e Shkupit.
Iniciativa qytetare – nënshkrimet e qytetarëve për
iniciativë qytetare në nivel shtetëror jepen në formular
para organit të administratës shtetërore, kompetent
për evidencën e të drejtës për votim. Formulari
përmban propozimin për të cilin mbledhen nënshkrimet e qytetarëve dhe të dhëna bazike për qytetarët.
Në komunat dhe qytetin e Shkupit ku, krahas gjuhës
maqedonase dhe alfabetit të saj cirilik, në përdorim
zyrtar është edhe ndonjë gjuhë tjetër dhe alfabeti i
saj, formulari shtypet në gjuhën maqedonase me
alfabetin e saj cirilik dhe në gjuhën zyrtare dhe
alfabetin, e cila është në përdorim zyrtar në atë
komunë dhe qytetin e Shkupit.
Pyetje 10:
Pse votojnë qytetarët?
A zgjedhen me anë të zgjedhjeve të gjitha organet e pushtetit?
A është sistemi zgjedhor për zgjedhje të deputetëve në Kuvendin e RM-së dhe këshilltarëve në këshillat e
komunave, sistem i shumicës (votohet për çdo kandidat individual) apo proporcional (votohet për listën e
kandidatëve)?
48
Në cilën gjuhë dhe alfabet shkruhen fletëvotimet?
DOKUMENTET PERSONALE DHE EVIDENCAT ZYRTARE
Ligji për letërnjoftimin („Gazeta Zyrtare e
Republikës së Maqedonisë“ nr. 8/95, 38/02,
16/04, 12/05 dhe 19/07)
Ligji për dokumentet e udhëtimit të shtetasve të
Republikës së Maqedonisë („Gazeta Zyrtare e
46/04, 73/04 dhe 19/07)
Ligji për evidencën amzë („Gazeta Zyrtare e
Republikës së Maqedonisë“ nr.8/95, 38/02 dhe
66/07)
LETËRNJOFTIMI
Çka paraqet letërnjoftimi?
Letërnjoftimi është dokument kryesor me anë të
cilit identifikohen qytetarët kur komunikojnë me
organet e pushtetit, por edhe me institucionet private.
Letërnjoftimi është dokument publik me të cilin
vërtetohet identiteti, shtetësia dhe vendbanimi i
qytetarit të Republikës së Maqedonisë. Çdo qytetar
që mbush 18 vjet është i detyruar të ketë letërnjoftim,
e ai mund t’i jepet edhe qytetarit që ka mbushur 15
vjet, me kërkesën e tij. Letërnjoftimin e jep Ministria
për Punë të Brendshme në kërkesë të qytetarit me
formular të përcaktuar. Qytetarët janë të obliguar
t’ua tregojnë letërnjoftimin vetëm personave të
autorizuar zyrtarë, ndërsa gjithë të tjerëve mund t’ua
tregojnë sipas dëshirës.
Si është rregulluar përdorimi i gjuhëve në letërnjoftim?
Duke marrë parasysh funksionin dhe rëndësinë që
ka letërnjoftimi, në këtë dokument më së shumti
vjen në shprehje amendamenti V i Kushtetutës së RMsë i cili parasheh dokumentet personale të jepen në
gjuhën dhe alfabetin maqedonas dhe në gjuhë dhe
alfabet tjetër, të cilën e flasin së paku 20% e
qytetarëve të RM-së. Në letërnjoftim shënohen këto
të dhëna: emri dhe mbiemri i qytetarit, data e lindjes,
gjinia, shtetësia, vendbanimi dhe adresa e banimit,
numri unik i qytetarit, numri i regjistrit, afati i
vazhdimit të letërnjoftimit dhe nënshkrimi i pose-duesit të letërnjoftimit.
Në cilën gjuhë plotësohet formulari për
letërnjoftim? Për qytetarët të cilët flasin gjuhë zyrtare
të ndryshme nga gjuha maqedonase, formulari për
letërnjoftim shtypet edhe në gjuhën zyrtare dhe
alfabetin të cilën e përdor qytetari.
Në cilën gjuhë shënohet emri personal i qytetarit
në letërnjoftim? Qytetarët të cilët flasin gjuhë të
ndryshme nga gjuha zyrtare, në kërkesë të tyre personale, të dhënat mbi emrin personal që plotësohen
në letërnjoftim shënohen në gjuhën maqedonase me
alfabetin e saj cirilik dhe në gjuhën dhe alfabetin të
cilën e përdor qytetari.
Për qytetarët të cilët flasin gjuhë zyrtare të
ndryshme nga gjuha maqedonase, formulari për
letërnjoftim shtypet edhe në gjuhën zyrtare dhe
alfabetin të cilën e përdor qytetari.
49
DORACAK
DOKUMENTET E UDHËTIMIT TË SHTETASVE TË
REPUBLIKËS SË MAQEDONISË
Çka paraqet dokumenti i udhëtimit dhe viza?
Dokumenti i udhëtimit (pasaporta) është dokument
ndërkombëtar, dokument të cilin qytetarët (shtetasit)
e Republikës së Maqedonisë patjetër duhet ta posedojnë nëse kalojnë kufirin shtetëror dhe qëndrojnë në
një shtet tjetër. Për këtë arsye, në këtë dokument
ekziston një larmi në aspekt të gjuhëve të cilat përdoren. Sipas standardeve përgjithësisht të pranuara
ndërkombëtare, krahas gjuhës zyrtare të shtetit i cili
e jep dokumentin e udhëtimit, formulari dhe të dhënat të cilat i përmban shënohen edhe në gjuhën angleze dhe frënge, si gjuhë botërore të cilat janë në
përdorim më të gjërë. Organi i vetëm kompetent në
RM i cili jep këtë dokument është Ministria e Punëve
të Brendshme.
Nga ana tjetër, viza paraqet leje për hyrje në
territorin e një shteti të huaj. Shteti vendos në mënyrë
të pavarur, e më së shpeshti duke u nisur nga parimi
i reciprocitetit, a do të kërkojë vizë për hyrje të
qytetarëve nga shtete të caktuara.
dokumentin e udhëtimit?
Rregull i përgjithshëm – formularët për dokumente
të udhëtimit dhe të vizave shtypen në gjuhën
maqedonase me alfabetin e saj cirilik, me përkthim në
gjuhën angleze dhe frënge me alfabetet e tyre.
Gjuhë tjetër zyrtare – për qytetarët të cilët flasin
gjuhë zyrtare të ndryshme nga gjuha maqedonase, në
kërkesë të tyre personale, formulari për pasaportë
dhe fletudhëtim shtypen në gjuhën zyrtare dhe
alfabetin, të cilën e përdor qytetari. Të dhënat të
50
Qytetarët të cilët flasin gjuhë të ndryshme nga
gjuha zyrtare, në kërkesë të tyre, të dhënat
mbi emrin personal të cilat plotësohen për
pasaportë shënohen në gjuhën maqedonase
me alfabetin e saj cirilik dhe në gjuhën dhe
alfabetin, të cilën e përdor qytetari.
cilat plotësohen në to, gjithashtu shënohen në gjuhën
zyrtare dhe alfabetin, të cilën e përdor qytetari.
Gjuha e bashkësive të tjera – qytetarët të cilët
flasin gjuhë të ndryshme nga gjuha zyrtare, në
kërkesë të tyre, të dhënat mbi emrin personal të
cilat plotësohen për pasaportë shënohen në gjuhën
dhe alfabetin, të cilën e përdor qytetari.
PROBLEMI 3:
Enver Elezi është shtetas maqedonas me
prejardhje etnike shqiptare, i cili jeton në
Shkup. Dëshiron të shkojë jashtë shtetit për
vizitë të afërmit të tij Veton Elezi. Është
informuar se për qëndrim dymujorësh në
Gjermani, ku jeton Vetoni, patjetër duhet të
dorëzojë leje për hyrje dhe dokument me anë
të cilit do të identifikohet. Ai asnjëherë më
parë nuk ka qenë jashtë RM-së, ndërsa prej
dokumentacionit personal ka pasur vetëm
letërnjoftim. Shërbimet kufitare nuk e pranojnë
letërnjoftimin, sepse nuk e kuptojnë dhe nuk
paraqet dokument të pranuar
ndërkombëtarisht. Ai dëshiron t’i sigurojë
dokumentet e nevojshme. Duke marrë parasysh
njohjen e dobët të gjuhës maqedonase,
dëshiron që komunikimin me organet
kompetente ta realizojë në gjuhën e tij amtare.
Ç’duhet bërë Enveri? Çfarë dokumente dhe
leje i nevojiten?
Deri te cili organ dhe në cilën gjuhë e
dorëzon kërkesën për sigurimin e dokumenteve
personale?
Në cilën gjuhë do t’i jepet dokumenti dhe në
cilën gjuhë do të jenë të dhënat në të?
Në cilën gjuhë do t’i jepet leja për hyrje dhe
qëndrim dhe prej kujt?
EVIDENCA AMZË DHE EVIDENCA TË TJERA
Ekzistojnë më shumë lloje të evidencave amzë ku
shënohen dhe udhëhiqen të dhëna lidhur me
qytetarin. Në këtë mënyrë udhëhiqen: libri amzë i të
lindurve, libri amzë i të kurorëzuarve dhe libri amzë
i të vdekurve, të cilat kanë cilësi të dokumenteve
publike. Evidencat tjera (regjistrat) të cilat udhëhiqen,
si dhe dokumentet të cilat jepen në bazë të tyre, kanë
të bëjnë me: patentë shoferi, leja për traktor,
vërtetimi i vozitjes, leja e qarkullimit dhe vërtetimi i
regjistrimit.
Si është rregulluar përdorimi i gjuhëve në evidencat amzë?
Formulari, të dhëna dhe certifikata në gjuhë tjetër
zyrtare: Në territoret e njësive të vetadministrimit
lokal në të cilat së paku 20% e qytetarëve flasin
gjuhë zyrtare të ndryshme nga gjuha maqedonase,
formulari i librave amzë shtypet në gjuhën maqedonase me alfabetin e saj cirilik dhe në gjuhën zyrtare
dhe alfabetin, të cilën e përdor qytetari. Në të njëjtën
mënyrë shënohen edhe të dhënat në të. Certifikatat
të cilat jepen në bazë të librave amzë, jepen në
gjuhën maqedonase me alfabetin e saj cirilik, si dhe
në gjuhën zyrtare dhe alfabetin të cilën e përdor
qytetari.
Rregulli kryesor: Librat amzë udhëhiqen në gjuhën
maqedonase me alfabetin e saj cirilik.
Pyetje 11:
Për çka shërben letërnjoftimi dhe për çka shërben dokumenti i udhëtimit?
A janë qytetarët të obliguar ta prezantojnë letërnjoftimin e tyre në kërkesë të kujtdo?
A plotësohet formulari për letërnjoftim ekskluzivisht në gjuhën maqedonase dhe alfabetin cirilik?
A mjafton vet fakti që një qytetar i cili është pjesëtar i bashkësisë, gjuha e së cilës, është gjithashtu zyrtare,
të dhënat të cilat i përmban dokumenti i udhëtimit të shënohen në gjuhën dhe me alfabetin adekuat për
atë gjuhë të cilën e flet qytetari?
51
DORACAK
VETADMINISTRIMI LOKAL
Ligji për vetadministrimin lokal („Gazeta Zyrtare e
Ligji për qytetin e Shkupit („Gazeta Zyrtare e
Çka paraqet vetadministrimi lokal dhe si realizohet ai?
Vetadministrimi lokal është mënyrë e organizimit
të pushtetit në nivel lokal. Në vetadministrimin lokal,
pushtetin e realizojnë qytetarët në mënyrë të
drejtpërdrejtë ose nëpërmjet të zgjedhurve të tyre Me
anë të së drejtës për vetadministrim lokal, qytetarëve
u mundësohet pjesëmarrje në vendimmarrje për
çështje në interes të tyre lokal. Në këtë mënyrë, te
Në një komunë ku së paku 20% e qytetarëve
përdorin gjuhë tjetër zyrtare të ndryshme nga
gjuha maqedonase, emri i rrugës, krahas në gjuhën
maqedonase me alfabetin e saj cirilik, shënohet
edhe në gjuhën dhe alfabetin të cilën e përdorin së
paku 20% e qytetarëve në atë komunë
qytetarët krijohet ndjenjë e afërsisë më pushtetin.
Tek ne, vetadministrimi lokal është i organizuar me
komuna të cilat paraqesin bashkësi të banorëve të një
rajoni të caktuar territorial. Vetadministrimi lokal në
Republikën e Maqedonisë është i organizuar në 84
komuna dhe qytetin e Shkupit si njësi e posaçme e
vetadministrimit lokal. Organe të njësive të vetadministrimit lokal janë Këshilli (organ përfaqësues i qytetarëve)
dhe Kryetari i komunës (organ i cili ekzekuton vendimet
e Këshillit dhe përfaqëson komunën).
52
Si është rregulluar përdorimi i gjuhëve në vetadministrimin lokal?
Një ndër specifikat e vetadministrimit lokal është
mekanizmi juridik për miratimin e dispozitave të cilat
kanë të bëjnë me kulturën, përdorimin e gjuhëve
dhe alfabeteve të cilat i flasin më pak se 20% e
qytetarëve në atë komunë, dhe për përcaktimin e
përdorimit të stemës dhe flamurit të komunës. Këto
dispozita miratohen me shumicë votash nga anëtarët
prezent të Këshillit, ku patjetër duhet të ketë shumicë
votash nga anëtarët prezent të Këshillit të cilët i
përkasin bashkësive joshumicë në atë komunë.
Rregulli kryesor – në komunat dhe qytetin e
Shkupit, gjuhë zyrtare është gjuha maqedonase dhe
alfabeti i saj cirilik.
Gjuhë tjetër zyrtare – gjuhë zyrtare në komunat
dhe qytetin e Shkupit, krahas gjuhës maqedonase me
alfabetin e saj cirilik, është edhe gjuha dhe alfabeti
të cilën e përdorin së paku 20% e banorëve të asaj
komune.
Përdorimi i gjuhëve të bashkësive të tjera – për
përdorimin e gjuhëve dhe alfabeteve në të cilat flasin
më pak se 20% e banorëve të asaj komune, vendos
Këshilli i komunës, respektivisht Këshilli i qytetit të
Shkupit.
Shembuj:
- Një këshilltar në komunën e Vraneshticës i cili
është pjesëtar i bashkësisë turke në RM, në seancë
të Këshillit mund të flasë në gjuhën turke.
- Një qytetar i komunës së Shuto Orizares, i cili
është pjesëtar i bashkësisë rome në RM, mund të
parashtrojë kërkesë deri te organet e komunës të
shkruar në gjuhën rome me alfabetin e saj.
- Administrata e qytetit të Shkupit, doemos duhet
t’i përgjigjet kërkesës së shkruar të një banori të
qytetit të Shkupit, pjesëtar i bashkësisë etnike
shqiptare (pa marrë parasysh në cilën komunë të
qytetit jeton) në gjuhën maqedonase dhe në gjuhën
shqipe, në rast se kërkesën e ka shkruar në gjuhën
shqipe dhe alfabetin e saj.
Pyetje 12:
Çka mundësohet me decentralizimin dhe të
drejtën e vetadministrimit lokal?
Komunat
Bogovinjë
Brvenicë
Çashkë
Çuçer Sandevë
Dibër
Dollneni
Gostivar
Haraçinë
Jegunovcë
Kërçovë
Krushevë
Kumanovë
Likovë
Mavrovë-Rostushë
Osllomej
Petrovec
Pllasnicë
Qendër Zhupë
Sopishtë
Strugë
Studeniçan
Tearcë
Tetovë
Vraneshticë
Vrapçishtë
Zajas
Zelenikovë
Zhelinë
Qyteti i Shkupit
Butel
Çair
Saraj
Shuto Orizarë
Gjuhë zyrtare
maqedonisht
maqedonisht
maqedonisht
maqedonisht
maqedonisht
maqedonisht
maqedonisht
maqedonisht
maqedonisht
maqedonisht
maqedonisht
maqedonisht
maqedonisht
maqedonisht
maqedonisht
maqedonisht
maqedonisht
maqedonisht
maqedonisht
maqedonisht
maqedonisht
maqedonisht
maqedonisht
maqedonisht
maqedonisht
maqedonisht
maqedonisht
maqedonisht
maqedonisht
maqedonisht
maqedonisht
maqedonisht
maqedonisht
shqip
shqip
shqip
shqip
shqip
shqip
shqip
shqip
shqip
shqip
shqip
shqip
shqip
turqisht
shqip
shqip
turqisht
turqisht
shqip
shqip
shqip
shqip
shqip
turqisht
shqip
shqip
shqip
shqip
shqip
shqip
shqip
shqip
shqip
serbisht
turqisht
vllehe
rome
Burimi: Bashkësia e njësive të vetëqeverisjes lokale
(BNJVL), 2008
Cilat janë organet kryesore të vetadminstrimit
lokal?
A është i n evojshëm përfaqësimi i caktuar
procentual i bashkësisë konkrete për zyrtarizimin e gjuhës dhe alfabetit të një bashkësie
etnike konkrete në suaza të vetadministrimit
lokal?
53
DORACAK
PËRCAKTIMI I EMRAVE TË RRUGËVE, SHESHEVE,
URAVE DHE OBJEKTEVE TË TJERA INFRASTRUKTURORE
Ligji për përcaktimin e emrave të rrugëve,
shesheve, urave dhe objekteve të tjera infrastrukturore („Gazeta Zyrtare e Republikës së
Maqedonisë“ nr. 66/2004 dhe 55/07)
Informata të përgjithshme mbi përcaktimin e
emrave të rrugëve, shesheve, urave dhe objekteve të
tjera infrastrukturore
Çfarë emra mund të caktohen? Emri i rrugës,
sheshit, urës dhe një objekti tjetër infrastrukturor në
territorin e komunës ose në territorin e qytetit të
Në një komunë ku së paku 20% e qytetarëve
përdorin gjuhë tjetër zyrtare të ndryshme nga gjuha
maqedonase, emri i rrugës, krahas në gjuhën
maqedonase me alfabetin e saj cirilik, shënohet edhe
në gjuhën dhe alfabetin të cilën e përdorin së paku
20% e qytetarëve në atë komunë
Shkupit, mund të përcaktohet me tipar gjeografik,
etnografik, historik ose tjetër, emër i ndonjë personi
të shquar nga sfera e historisë, shkencës dhe
kulturës, emra të tjerë të përshtatshëm, si dhe emër
të ndonjë ngjarjeje apo date të rëndësishme, në bazë
të listës së emrave...
Çfarë emra nuk mund të caktohen? Nuk mund të
caktohet emër për një rrugë, shesh, urë ose objekt
tjetër infrastrukturor me të cilin prishet reputacioni i
Republikës së Maqedonisë, fyen ndjenjat kombëtare
të qytetarëve të Republikës së Maqedonisë dhe të
qytetarëve të shteteve të tjera, si dhe prishja e
marrëdhënieve ndërmjet bashkësive, traditave dhe
moralit publik.
Si është rregulluar përdorimi i gjuhëve gjatë përcaktimit të emrit?
Rregulli kryesor – emri i rrugës, sheshit, urës dhe
ndonjë objekti tjetër infrastrukturor shënohet në
gjuhën maqedonase me alfabet cirilik.
Gjuhë tjetër zyrtare – në një komunë ku së paku
20% e qytetarëve përdorin gjuhë tjetër zyrtare të
ndryshme nga gjuha maqedonase, emri i rrugës, krahas
në gjuhën maqedonase me alfabetin e saj cirilik,
shënohet edhe në gjuhën dhe alfabetin të cilën e
përdorin së paku 20% e qytetarëve në atë komunë.
Tabelë me
mbishkrim të
rrugës në
komunën e
Çairit, ku së
paku 20% e
banorëve flasin
gjuhë tjetër
zyrtare (shqip)
Pyetje 13:
Ulica
XON KENEDI
Rruga
XHON KENEDI
A është me ligj e lejuar që sheshi në Vinicë të emërtohet „Nelson Mandela“ dhe të shënohet vetëm në
gjuhën maqedonase me alfabet cirilik?
54
Në cilat gjuhë duhet të shënohet tabela para Urës së gurit në Shkup?
SIGURIA NË KOMUNIKACIONIN
RRUGOR
Ligji për siguri në komunikacionin rrugor
(„Gazeta Zyrtare e Republikës së Maqedonisë“
nr. 54/07, 84/07 dhe 15/08)
Informata të përgjithshme në lidhje me sigurinë
në komunikacionin rrugor
Me këtë ligj rregullohet siguria dhe mbrojtja në
rrugë; rregullat e komunikacionit rrugor; sistemi i
shenjave të komunikacionit, lejeve të qarkullimit, etj.
Rrugët publike shënohen me shenja të përcaktuara të
komunikacionit të një lloji në tërë territorin e Republikës së Maqedonisë. Ngjyra, përmbajtja, lloji dhe
kualiteti i materialit të formularit të lejes së qarkullimit është i njëjtë në tërë territorin e Republikës së
Maqedonisë.
Si është rregulluar përdorimi i gjuhëve te shenjat
e komunikacionit dhe leja e qarkullimit?
Rregulli i përgjithshëm – shenjat e komunikacionit
për lajmërim dhe tabelat shtesë të cilat janë pjesë
përbërëse e shenjave të komunikacionit dhe të cilat
përsëafërmi përcaktojnë domethënien e shenjës së
komunikacionit, janë të shkruara në gjuhën
angleze dhe frënge me alfabetet e tyre. Formulari i
lejes së qarkullimit dhe të dhënat në të shkruhen në
gjuhën maqedonase me alfabetin e saj cirilik dhe në
gjuhën angleze me alfabetin e saj.
Gjuhë tjetër zyrtare – në territoret e njësive të
vetadministrimit lokal ku së paku 20% e qytetarëve
flasin gjuhë zyrtare të ndryshme nga gjuha maqedo-
nase, këto shenja shkruhen edhe në atë gjuhë zyrtare
dhe alfabetin e saj. Formulari i lejes së qarkullimit për
qytetarët të cilët flasin gjuhë zyrtare të ndryshme nga
gjuha maqedonase, në kërkesë të tyre personale,
shtypet në gjuhën zyrtare dhe alfabetin e saj, të cilën
e përdor qytetari, sipas së cilës shënohen edhe të
dhënat në të.
Përdorimi i gjuhëve të bashkësive të tjera – për
qytetarët të cilët flasin gjuhë të ndryshme nga ajo
zyrtare, në kërkesë të tyre, të dhënat të cilat i
përmban leja e qarkullimit shënohen në gjuhën
dhe alfabetin të cilën e përdor qytetari, si dhe në
alfabetin latin.
Pyetje 14:
A mundet tabela e komunikacionit për lajmërim
të drejtimeve rrugore para hyrjes në Dibër, të
shkruhet edhe në gjuhën shqipe me alfabetin
e saj?
Në cilat gjuhë dhe alfabete mund të plotësohet
formulari i lejes së qarkullimit, dhe në cilat
gjuhë mund të shënohen të dhënat në të?
55
DORACAK
ARSIMI DHE KULTURA
Ligji për arsimin fillor („Gazeta Zyrtare e
Ligji për arsimin e mesëm („Gazeta Zyrtare e
24/96, 34/96, 35/97, 82/99, 41/01, 29/02, 52/02,
40/03, 42/03, 78/03, 67/04, 51/05, 55/05,
113/05, 3/06, 35/06, 30/07, 49/07 dhe 92/08)
Ligji për arsimin sipëror („Gazeta Zyrtare e
Republikës së Maqedonisë“ nr.35/08 dhe 103/08)
Ligji për themelimin e Universitetit Shtetëror në
Tetovë („Gazeta Zyrtare e Republikës së
Maqedonisë “ nr.8/04 dhe 81/08)
Ligji për Kulturë („Gazeta Zyrtare e Republikës së
Maqedonisë “ nr.31/98, 49/03, 66/03, 82/05,
24/07 dhe 15/08)
Vërejtje hyrëse
56
Në programin kombëtar për zhvillim të arsimit në
Republikën e Maqedonisë në vitet 2005-2015 trajtim
të posaçëm kanë fëmijët që nuk e njohin gjuhën në
të cilën zhvillohet programi edukativo-arsimor. Në
kuadër të sistemit parashkollor është paraparë që me
to të punojnë persona të aftësuar në mënyrë
profesionale. Gjithashtu me ligj është garantuar e
drejta e pjesëtarëve të grupeve të tjera etnike, që janë
të përfaqësuar në përqindje të konsiderueshme, e të
cilët gjuhën maqedonase nuk e kanë gjuhë amëtare,
që programin edukativo-arsimor ta ndjekin në gjuhën
e tyre amëtare. E një rëndësie të posaçme është
rritja e përfshirjes së fëmijëve në kategorinë e
fëmijëve me nevoja speciale, gjuha amëtare e të
cilëve nuk është gjuha maqedonase. Qëllimi është që
atyre fëmijëve t’u mundësohet fillim i barabartë në
procesin e edukimit, respektivisht kur të kyçen në
arsimin e obliguar të mos i ndjejnë pasojat negative
të mosnjohjes së gjuhës maqedonase.
E drejta e arsimit fillor dhe të mesën në gjuhën
amëtare për bashkësitë etnike joshumicë tashmë
është realizuar në praktikë, kështu që në këtë aspekt
Marrëveshja kornizë vetëm se e vërteton dhe
potencon gjendjen ekzistuese ligjore dhe faktike.
Risitë janë në pjesën e dokumentimit pedagogjik, e
cila përveç se në gjuhën maqedonase me alfabetin
cirilik, mbahet edhe në gjuhën dhe alfabetin e
pjesëtarëve të bashkësive.
Pjesëtarët e bashkësive e realizojnë të drejtën e
arsimit në gjuhën e vet nëpërmjet: të drejtës së arsimit
të plotë parashkollor në gjuhën e bashkësive; të
drejtës së arsimit të plotë fillor në gjuhën e bashkësive
dhe të drejtës së arsimit të plotë të mesëm në gjuhën
e bashkësive. Kjo do të thotë që ndaj pjesëtarëve të
bashkësive që ndjekin mësimin në gjuhë të ndryshme
nga gjuha maqedonase dhe alfabeti cirilik, aktiviteti i
përgjithshëm edukativo-arsimor zhvillohet në gjuhën
dhe alfabetin e bashkësisë përkatëse, ndërsa
dokumentacioni i përgjithshëm pedagogjik udhëhiqet
në gjuhën maqedonase dhe alfabetin cirilik si dhe në
gjuhën në të cilën zhvillohet mësimi. Këto të drejta nuk
e ndalojnë obligimin për pjesëtarët e bashkësive, të
cilët mësimin e ndjekin në gjuhën e tyre, ta mësojnë
edhe gjuhën maqedonase dhe alfabetin e saj cirilik.
Si është rregulluar përdorimi i gjuhëve në arsimin
fillor?
Programi edukativo-arsimor në shkollat fillore
zhvillohet në gjuhën maqedonase dhe alfabetin cirilik.
Për pjesëtarët e bashkësive të cilët ndjekin mësimin
në gjuhë të ndryshme nga gjuha maqedonase dhe
alfabeti cirilik, puna edukativo-arsimore në shkollat
fillore dhe ato të mesme publike zhvillohet në gjuhën
dhe alfabetin e bashkësisë përkatëse. Mirëpo këta
nxënës detyrimisht e mësojnë edhe gjuhën maqedonase.
Arsimtari, punëtori profesional dhe edukatori në
shkollat fillore në të cilat mësimi zhvillohet në gjuhë
të ndryshme nga gjuha maqedonase, përveç
arsimtarëve të lëndës së gjuhës maqedonase, duhet
ta njohë gjuhën dhe alfabetin në të cilin zhvillohet
arsimi. Shkolla fillore është e obliguar të organizojë
kontrollin e njohjes së gjuhës ndër arsimtarët.
Për realizimin e veprimtarisë edukativo-arsimore,
në shkollë fillore shfrytëzohen libra dhe mjete
ndihmëse mësimore. Pjesëtarët e bashkësive të cilët
e ndjekin mësimin në gjuhë të ndryshme nga gjuha
maqedonase shfrytëzojnë libra në gjuhën e
bashkësisë përkatëse. Dokumentacioni pedagogjik
në shkollat fillore udhëhiqet dhe jepet në gjuhën
maqedonase me shfrytëzimin e alfabetit cirilik. Për
nxënësit pjesëtarë të bashkësive të cilët e ndjekin
mësimin në gjuhë të ndryshme nga gjuha maqedonase, dokumentacioni pedagogjik udhëhiqet dhe
jepet në gjuhën maqedonase me alfabetin cirilik dhe
në gjuhën dhe alfabetin në të cilën zhvillohet mësimi.
e mesëm?
Veprimtaria edukativo-arsimore në shkollat e
mesme zhvillohet në gjuhën maqedonase me alfabet
cirilik. Për pjesëtarët e bashkësive të cilët e ndjekin
mësimin në gjuhë të ndryshme nga gjuha maqedonase dhe alfabeti cirilik, veprimtaria edukativo-arsimore
në shkollat e mesme publike zhvillohet në gjuhën dhe
alfabetin e bashkësisë përkatëse. Mirëpo këta nxënës detyrimisht e mësojnë edhe gjuhën maqedonase.
Për realizimin e veprimtarisë edukativo-arsimore
në shkollë publike shfrytëzohen libra. Pjesëtarët e
bashkësive të cilët e ndjekin mësimin në gjuhë të
ndryshme nga gjuha maqedonase shfrytëzojnë libra
në gjuhën e bashkësisë përkatëse. Dokumentacioni
pedagogjik në shkollat e mesme udhëhiqet dhe jepet
Për pjesëtarët e bashkësive të cilët ndjekin
mësimin në gjuhë të ndryshme nga gjuha
maqedonase dhe alfabeti cirilik, puna
edukativo-arsimore në shkollat fillore dhe
ato të mesme publike zhvillohet në gjuhën
dhe alfabetin e bashkësisë përkatëse.
në gjuhën maqedonase me shfrytëzimin e alfabetit
cirilik. Për nxënësit pjesëtarë të bashkësive të cilët
e ndjekin mësimin në gjuhë të ndryshme nga gjuha
maqedonase, dokumentacioni pedagogjik udhëhiqet
dhe jepet në gjuhën maqedonase dhe alfabetin cirilik
dhe në gjuhën dhe alfabetin në të cilin zhvillohet
mësimi. Ditari i paraleles udhëhiqet në gjuhën dhe
alfabetin, në të cilën zhvillohet mësimi.
sipëror?
Mësimi në institucionet e arsimit sipëror zhvillohet
në gjuhën maqedonase. Pjesëtarët e bashkësive, për
arsye të shprehjes, kultivimit dhe zhvillimit të
identitetit të vet dhe veçorive të tjera, kanë të drejtë
mësimin në institucionet e arsimit sipëror, në programe dhe përmbajtje adekuate studimore ta zhvillojnë në gjuhën e bashkësisë, që është e ndryshme
nga gjuha maqedonase. Financimi nga ana e shtetit
do të sigurohet për arsim sipëror edhe në gjuhën në
të cilën flasin së paku 20% e popullatës në Republikën e Maqedonisë.
Arsimi në institucionet pedagogjike shtetërore të
shkollimit sipëror për edukimin e edukatorëve për
shkollim parashkollor dhe arsimtarëve të shkollimit
fillor, si dhe në lëndët didaktiko-metodike për
arsimtarët e shkollave të mesme, mund të zhvillohet
edhe në gjuhët e pjesëtarëve të bashkësive të tjera
që nuk janë shumicë në Republikën e Maqedonisë.
Mësimi në institucionet privatë të arsimit sipëror
mund të zhvillohet edhe në gjuhët e bashkësive që
nuk janë shumicë në Republikën e Maqedonisë ose
në gjuhët botërore. Kur mësimi zhvillohet në gjuhët
e bashkësive që nuk janë shumicë në Republikën e
Maqedonisë ose në gjuhët botërore, gjuha maqedonase mësohet si lëndë e veçantë dhe mësimi në
57
DORACAK
Mësimi në institucionet privatë të arsimit sipëror
mund të zhvillohet edhe në gjuhët e bashkësive
që nuk janë shumicë në Republikën e Maqedonisë
ose në gjuhët botërore.
gjuhën maqedonase zhvillohet edhe për më së paku
dy lëndë mësimore.
Me sjelljen e ligjit për themelimin e Universitetit
Shtetëror në Tetovë filloi financimi shtetëror i arsimit
sipëror në gjuhë të cilën e flasin së paku 20% e
popullatës së Republikës së Maqedonisë (mësimi
filloi në vitin shkollor 2004/05, pas marrjes së
akreditimit). Ndërsa me sjelljen e Ligjit për ndryshim
dhe plotësim të Ligjit për arsimin sipëror, diskriminimi pozitiv u bë obligim ligjor gjatë regjistrimit në universitetet shtetërore (kjo masë ishte praktikë gjatë
regjistrimit në universitete shtetërore që prej vitit
1994). Me formimin e Universitetit te EJL (privatisht i
financuar, i përkrahur nga bashkësia ndërkombëtare,
i cili ofron arsimim në gjuhën shqipe, maqedonase
dhe angleze) dhe fillimin e Universitetit në Tetovë,
përqindja e studentëve Shqiptarë për vitin shkollor
2004/05 u rrit në 15.5% prej numrit të përgjithshëm
të studentëve të regjistruar në të gjitha universitetet.
Cilët janë universitetet në Republikën e Maqedonisë në të cilët mësimi zhvillohet në gjuhët e bashkësive
etnike?
Me Ligjin për themelimin e Universitetit shtetëror
në Tetovë rregullohet themelimi i Universitetit
Shtetëror në Tetovë, si institucion më i lartë autonom
i arsimit sipëror, shkencor dhe artistik. Në kuadër të
Universitetit Shtetëror në Tetovë në këtë moment
bëjnë pjesë këto institucione të arsimit sipëror:
Fakulteti matematiko-natyror; Fakulteti i artit; Fakulteti
Ekonomik; Fakulteti Juridik; Fakulteti i Mjekësisë;
Fakulteti Filozofik; Fakulteti Filologjik dhe Fakulteti i
shkencave të aplikuara. Mësimi zhvillohet në gjuhën
shqipe. Mjetet për financimin e veprimtarisë së
Universitetit sigurohen nga Buxheti i Republikës së
Maqedonisë dhe nga burime të tjera.
58
Komisari i lartë për pakica kombëtare i OSBE-së,
Max Van Der Stoel, në vitin 2000 dha iniciativë për
themelimin e fondacionit të donatorëve ndërkombëtarë për hapjen ë një universiteti të ri në Republikën
e Maqedonisë. Në pajtueshmëri me Ligjin për arsimin
sipëror, i cili lejon themelimin e universiteteve me
financim joshtetëror dhe me ligjërim kryesisht në
gjuhën shqipe, planifikimi i detajuar për hapjen e
universitetit të ri filloi kah fundi i vitit 2000. Universiteti i Evropës Jug-Lindore (EJL ose i njohur edhe si
Universiteti i Shtulit) u hap në vitin 2001, me çka në
fillim kishte 900 studentë, ndërsa sot mbi 5.000.
Universiteti e ka selinë në Tetovë dhe ka pesë fakultete në kuadër të tij: Fakultetin Juridik, Fakulteti i administrimit te biznesit; Fakulteti i administratës
Publike dhe shkencave politike; Fakulteti i shkencave
dhe teknologjive bashkëkohore dhe Fakulteti i
gjuhëve, kulturave dhe komunikimit. Universiteti ishte
i pari në Republikën e Maqedonisë në të cilin lëndët
kryesore ligjërohen në gjuhën shqipe dhe udhëhiqet
politikë e të mësuarit fleksibil të gjuhëve, mirëpo në
të njëjtën kohë janë siguruar edhe kurse në gjuhën
maqedonase. Të gjithë studentët e mësojnë gjuhën
angleze (dhe në mënyrë zgjedhore edhe atë gjermane
ose frënge) për të aplikuar mësim në gjuhën angleze
më kuadër ndërkombëtar akademik vizitues.
Për sigurimin e përfaqësimit të drejtë dhe adekuat
të studentëve pjesëtarë të bashkësive që nuk janë
shumicë në Republikën e Maqedonisë, në institucione
e shkollimit sipëror të Universitetit ‘Sh. Qirili dhe
Metodij’ në Shkup, çdo vit në mënyrë plotësuese
regjistrohen studentë të cilët janë pjesëtarë të këtyre
bashkësive, numri i të cilëve nuk është më i madh se
10% nga numri i përgjithshëm i studentëve që
regjistrohen në vitin e parë në nivel të programit
studimor (të rregullt në kuotën shtetërore dhe të
rregullt më kofinancim). Në kuadër të kësaj përqindje
në mënyrë adekuate janë të përfaqësuar pjesëtarët
e të gjitha bashkësive, varësisht nga përqindja me të
cilën bashkësia përkatëse është e përfaqësuar në
popullatën e përgjithshme të Republikës së Maqedonisë.
Më shumë informata:
Universiteti Shtetëror në Tetovë:
http://unite.edu.mk/
Universiteti i Evropës Jug-Lindore:
http://www.seeu.edu.mk/
Universiteti ‘Sh.Qirili dhe Metodij’:
http://www.ukim.edu.mk/
Si është i rregulluar përdorimi i gjuhëve në sferën
e kulturës, respektivisht në punën e institucioneve
kulturore?
Ministria e Kulturës, për realizimin e interesit
kombëtar, shpall konkurse publike për projekte që
janë në interes kombëtar, në muajin maj të vitit
rrjedhës për vitin e ardhshëm. Konkurset shpallen në
mjetet e informimit publik dhe zgjasin 30 ditë nga dita
e shpalljes. Konkurset shpallen në së paku një nga
gazetat që botohen ne gjuhën maqedonase dhe
gazetat që botohen në gjuhën në të cilën flasin së
paku 20% e qytetarëve që flasin gjuhë zyrtare të
ndryshme nga gjuha maqedonase.
Plaketa që u ndahet fituesve të titullit Ambasador
i Kulturës i Republikës së Maqedonisë, pjesëtarëve të
bashkësisë etnike që është mbi 20% në Republikën
e Maqedonisë, përveç se në gjuhën maqedonase
ndahen edhe ne gjuhën të cilën e flet pjesëtari i asaj
bashkësie.
Bibliotekat lokale në njësitë e vetadministrimit
lokal në territor të të cilave janë themeluar dhe në të
cilat përveç gjuhës maqedonase dhe alfabetit cirilik,
janë zyrtare edhe gjuha dhe alfabeti të cilën e flasin
së paku 20 % e qytetarëve të Republikës së
Maqedonisë, evidencën hyrëse dhe katalogun kryesor
të fondit të bibliotekës e udhëheqin në gjuhën
maqedonase dhe alfabetin cirilik dhe në gjuhën dhe
alfabetin të cilën e flasin së paku 20% e qytetarëve
të Republikës së Maqedonisë në territorin e asaj
njësie të vetadministrimit lokal.
Pyetje 15:
Cilave bashkësi u është mundësuar mësimi në gjuhën amëtare dhe në cilët nivele të arsimit?
A është mësimi i gjuhës maqedonase i obliguar në të gjitha nivelet e arsimit?
Në cilët universitete shtetërore është mundësuar studimi në gjuhë të ndryshme nga gjuha maqedonase?
59
DORACAK
VEPRIMTARIA RADIODIFUZIVE
Ligji për veprimtari radiodifuzive („Gazeta Zyrtare
e Republikës së Maqedonisë“ nr. 100/05, 19/07,
115/07 dhe 8/08)
Çka paraqet Këshilli për radiodifuzion?
Këshilli për radiodifuzion është trup i pavarur
rregullator në sferën e veprimtarisë radiodifuzive, i cili
përkujdeset për ekzistimin e pluralizmit, lirisë,
pavarësisë dhe mëvetësisë së mediumeve. Një ndër
kompetencat kryesore të Këshillit është të sjellë
vendime mbi dhënien, marrjen dhe ripërtrirjen e lejes
për kryerjen e veprimtarisë radiodifuzive, si dhe të
mbikëqyr punën e mediumeve elektronike. Dhënia e
lejeve bëhet me shpallje paraprake të konkursit dhe
dorëzimit të fletëparaqitjeve. Këshilli i vlerëson
fletëparaqitjet për leje në bazë të llojllojshmërisë së
zhanreve dhe tematikës së përmbajtjeve të programit,
përqindjes së pjesëmarrjes së programeve burimisht
të prodhuara në gjuhën maqedonase ose në gjuhët
e bashkësive etnike pakicë të cilat jetojnë në
Republikën e Maqedonisë, programit të përgjithshëm
ditor që planifikohet të transmetohet dhe në bazë të
kritereve të tjera.
Cilat janë obligimet e radiodifuzerëve në aspekt
të përdorimit të gjuhëve?
60
Radiodifuzerë janë stacionet radio dhe televizive të
cilat transmetojnë shërbime programore për publikun.
Ata në punën e tyre duhet patjetër t’i ndjekin rregullat
që përmban Ligji për radiodifuzion, pjesa dërmuese
e të cilave kanë të bëjnë me burimin e programeve
dhe gjuhën në të cilën transmetohen.
Burimi i programeve – një obligim të cilin duhet
patjetër ta respektojnë të gjitha stacionet radio dhe
televizive është që brenda një dite të transmetojnë së
paku 30% program burimisht të krijuar në gjuhën
maqedonase ose në gjuhët e bashkësive joshumicë
të cilat jetojnë në Republikën e Maqedonisë. Më
tutje, në kohën për transmetim brenda ditës nuk
llogaritet koha e caktuar për lajme, evenimente
sportive, lojëra, reklama, teleteksti dhe shërbimet e
teleshopingut. Radiodifuzerët janë të obliguar të
sigurojnë së paku 30% transmetim të muzikës
vokalo-instrumentale në gjuhën maqedonase ose në
gjuhën e bashkësive etnike të cilat nuk janë shumicë
në Republikën e Maqedonisë. Përjashtim nga ky
rregull bëjnë radiodifuzerët të cilët kanë shërbime
programore tematike (tipike) ose janë të kushtëzuar
me pagesë nga ana e shfrytëzuesit.
Për shembull, televizioni А1, si radiodifuzer është
i obliguar të transmetojë së paku 30% filma, emisione
dokumentare, programe kulturore dhe zbavitëse të
cilat burimisht janë krijuar në gjuhën maqedonase
ose në cilëndo gjuhë tjetër të cilën e flasin bashkësitë
etnike në RM (shqipe, turke, rome, serbe, vllahe,
boshnjake).
Gjuha e programeve – rregull i përgjithshëm është
që radiodifuzerët të transmetojnë programin në
gjuhën maqedonase, e në raste kur programi ka për
qëllim bashkësinë e cila nuk është shumicë – në
gjuhën e asaj bashkësie. Rregulli vazhdon edhe për
shërbimet programore të cilat ritransmetohen
nëpërmjet rrjetëve të komunikimit publik (televizionet
kabllovike). Nëse ato titrohen në gjuhë të ndryshme
nga gjuha origjinale e prodhimit, patjetër duhet të
titrohen në gjuhën maqedonase, përveç teleshopingut
dhe reklamave.
Për shembull, një film në gjuhën angleze i cili
transmetohet në HTV (radiodifuzer i Republikës së
Kroacisë) i cili ritransmetohet nëpërmjet operatorit
kabllovik maqedonas CableTel patjetër duhet të ketë
titra edhe në gjuhën maqedonase.
Programet në gjuhët e huaja ose pjesë të tyre të
cilat transmetohen në programet e radiodifuzerëve,
duhet të përkthehen në gjuhën maqedonase,
respektivisht në gjuhën e bashkësisë e cila nuk është
shumicë. Ky rregull nuk vazhdon për transmetimet e
evenimenteve muzikore dhe skenike, programet
edukative për mësim të një gjuhe të huaj, si dhe për
pjesët e programeve të dedikuara për të huajt. Pjesët
e programeve të cilat nuk përkthehen, lajmërohen në
gjuhën maqedonase, respektivisht në gjuhën e
bashkësisë e cila nuk është shumicë. Spotet
reklamuese ose të teleshopingut, patjetër duhet të
transmetohen në gjuhën maqedonase, me përkthim
në gjuhën maqedonase ose në gjuhën e bashkësisë
etnike përkatëse.
Për shembull, një deklaratë e dhënë nga një
politikan nga Polonia në gjuhën polake për redaksinë
informative të Sitel-it, patjetër duhet të përkthehet në
gjuhën maqedonase. Ndërsa, transmetimi i
evenimentit të muzikor Live Aid transmetohet pa
përkthim.
Cilat janë obligimet plotësuese të TVM-së në
aspekt të përdorimit të gjuhëve?
Funksionin e shërbimit radiodifuziv publik në
Republikën e Maqedonisë e kryen radio-televizioni
Maqedonas (RTVM). Me qëllim të realizimit të interesit
publik, RTVM-ja, ndër të tjerat, është e obliguar që të:
zhvillojë dhe planifikojë skemën programore në
interes të publikut në përgjithësi dhe të prodhojë
dhe transmetojë programe për të gjitha segmentet
e shoqërisë pa diskriminim, duke mos i lënë anash
grupet specifike shoqërore;
përkujdeset që në programe të reflektohen ide të
ndryshme, të kultivohet identiteti kulturor i
bashkësive, të respektohen dallimet kulturore dhe
religjioze dhe të nxitet kultura në dialog publik, me
qëllim të sforcimit të mirëkuptimit të ndërsjellë
dhe tolerancës në funksion të avancimit të
marrëdhënieve ndërmjet bashkësive në një mjedis
multietnik dhe multikulturor;
t’i kultivojë dhe zhvillojë standardet e të folurit dhe
ato gjuhësore të të gjitha bashkësive në
Republikën e Maqedonisë;
t’i kultivojë, nxit dhe zhvillojë të gjitha format e
krijimtarisë audiovizuale shtëpiake, të cilat
kontribuojnë në zhvillimin e kulturës maqedonase,
si dhe në afirmimin ndërkombëtar të identitet
kulturor maqedonas...
Në territorin e Republikës së Maqedonisë, TVM
transmeton një shërbim programor televiziv në
gjuhën maqedonase (MTV1) dhe një shërbim
programor televiziv në gjuhën të cilën e flasin së
paku 20% e qytetarëve, e cila gjuhë është e
ndryshme nga gjuha maqedonase, si dhe në gjuhët
e bashkësive të tjera joshumicë (MTV2). RTVM, në
territorin e Republikës së Maqedonisë, transmeton së
paku dy shërbime radioprogramore në gjuhën
maqedonase dhe një shërbim radioprogramor në
gjuhën të cilën e flasin së paku 20% e qytetarëve, e
cila gjuhë është e ndryshme nga gjuha maqedonase,
si dhe në gjuhët e bashkësive të tjera joshumicë.
Radiodifuzerët të transmetojnë programin
në gjuhën maqedonase, e në raste kur
programi ka për qëllim bashkësinë e cila
nuk është shumicë – në gjuhën e asaj bashkësie.
RTVM, transmeton programe të posaçme në gjuhën
maqedonase dhe në gjuhën të cilën e flasin së paku
20% e qytetarëve, e cila është e ndryshme nga gjuha
maqedonase, si dhe në gjuhët e bashkësive të tjera
joshumicë, që kanë për qëllim informimin e
mërgimtarëve dhe qytetarëve të Republikës së
Maqedonisë të cilët jetojnë në vendet fqinje, në
Evropë dhe në kontinentet tjerë. RTVM transmeton së
paku një shërbim televiziv dhe një radioprogramor me
anë të satelitit në gjuhën maqedonase dhe në gjuhën
të cilën e flasin së paku 20% e qytetarëve, e cila
është e ndryshme nga gjuha maqedonase, si dhe në
gjuhët e bashkësive të tjera joshumicë, që ka për
61
DORACAK
qëllim mërgimtarët dhe qytetarët e Republikës së
Maqedonisë të cilët jetojnë në Evropë dhe në
kontinentet tjerë.
RTVM-ja është e obliguar, në secilin shërbim
televiziv programor në periudhën prej orës 18:00
deri 22:00, të sigurojë së paku 40% program
burimisht të krijuar në gjuhën maqedonase ose në
gjuhët e bashkësive joshumicë të cilat jetojnë në
Republikën e Maqedonisë.
Periudha prej orës 18:00 deri 22:00 llogaritet si
periudhë ku më së shumti shikohen shërbimet
programore. Mu për këtë RTVM është e obliguar, në
secilin shërbim televiziv programor në periudhën prej
orës 18:00 deri 22:00, të sigurojë së paku 40%
program burimisht të krijuar në gjuhën maqedonase
ose në gjuhët e bashkësive joshumicë të cilat jetojnë
në RM. prej kohës së caktuar vjetore për transmetim,
ku së paku 30% program, gjatë një dite, burimisht të
prodhuar në gjuhën maqedonase ose në gjuhët e
bashkësive joshumicë të cilat jetojnë në Republikën
e Maqedonisë. RTVM është e obliguar që gjatë një
dite, në çdo shërbim radioprogramor të sigurojë së
paku 40% program burimisht të prodhuar në gjuhën
maqedonase ose në gjuhët e bashkësive joshumicë
të cilat jetojnë në Republikën e Maqedonisë. RTVM
është e obliguar të sigurojë së paku 45% nga muzika
vokalo-instrumentale e transmetuar të jetë në gjuhën
maqedonase ose në gjuhën e bashkësive etnike të
cilat nuk janë shumicë në Republikën e Maqedonisë.
Përgjegjësinë për transmetim të shërbimit programor që ka për qëllim transmetimin e aktiviteteve të
Kuvendit të Republikës së Maqedonisë (MTV – kanali
i kuvendit) e ka vet Kuvendi.
Pyetje 16:
A është patjetër që të përkthehet në gjuhën maqedonase programi të cilin e transmetojnë stacionet radio-
televizive?
A është në përputhshmëri me dispozitat ligjore reklama për gazetën e përditshme “Koha”, e cila
transmetohet në gjuhën shqipe në programin e televizionit A1?
A është në përputhshmëri me dispozitat ligjore ritransmetimi i programit dokumentar në kanalin televiziv
62
Discovery, nëpërmjet operatorit kabllovik maqedonas me titra në gjuhën bullgare?
FINANCAT DHE EKONOMIA
Ligji për procedurën tatimore („Gazeta Zyrtare e
Republikës së Maqedonisë“ nr.13/06, 90/07 dhe
88/08)
Ligji për shoqëritë tregtare („Gazeta Zyrtare e
71/06, 25/07 dhe 87/08)
Çka paraqesin tatimet dhe procedura tatimore?
Në çdo sistem, qytetarët dhe personat juridik janë të
obliguar të paguajnë të dhëna të caktuara ndaj shtetit.
Me anë të këtyre mjeteve shteti financon nevojat e
veta dhe nevojat e shoqërisë. Ekzistojnë shumë lloje të
ndryshme të të dhënave publike, ndër të cilat më të
përfaqësuara janë tatimet. Për shembull, një shoqëri
tregtare e caktuar, gjatë vitit ka realizuar profit nga puna
e saj. Shoqëria duhet të ndajë nj përqindje të caktuar
nga ai profit (për momentin 10%) dhe të paguajë në
arkën e shtetit si tatim të fitimit. Shteti i shfrytëzon
paratë e paguara për plotësimin e nevojave të caktuara,
siç janë për shembull, rrogat e nëpunësve shtetëror.
Shumica e tyre paguhen në llogari të buxhetit të shtetit,
mirëpo ka edhe një pjesë të vogël të cilat shkojnë në
llogari të buxheteve të njësive të vetadministrimit lokal
(për shembull, tatimi mbi pasurinë).
Ajo që është specifike për tatimet është se janë të
rregulluara me ligje të ndryshme, mirëpo ekziston
edhe një ligj i përgjithshëm i cili e përfshin
procedurën tatimore. Duke marrë parasysh atë se
procedura tatimore është një lloj procedure
administrative, aplikohen të njëjtat rregulla, të cilat
kanë të bëjnë me përdorimin e gjuhëve, sikur në
procedurën e përgjithshme administrative.
Si udhëhiqen librat afaristë, tregtarë dhe
evidencat tjera administrativo-financiare?
Parimisht, librat afaristë, librat tregtarë dhe
evidenca tjetër administrativo-financiare të cilën çdo
subjekt juridik duhet ta udhëheqë dhe/ose dorëzojë
shkruhen dhe parashtrohen në gjuhën maqedonase
me alfabet cirilik. Megjithatë, Drejtoria për të hyra
publike mund të lejojë, me përjashtim, librat afaristë
dhe evidencat të jenë në gjuhë të cilën e njeh personi
i autorizuar.
Çka janë dhe si shkruhen mbishkrimet e firmave?
Shpesh, në të folurit e përditshëm, fjala firmë
përdoret gabimisht, respektivisht përdoret si sinonim
për shoqëri tregtare. Firmë, në të vërtetë, është titulli
me të cilin shoqëria tregtare punon dhe identifikohet.
Për shembull, Shoqëria për prodhim dhe tregti „JAZ“
ShPK Shkup, ku firmën e përbëjnë titulli „JAZ“, por
edhe të gjitha elementet para dhe pas emërtimit.
63
DORACAK
Rregull i përgjithshëm është se firma e shoqërisë
tregtare është në gjuhën maqedonase, dhe shkruhet
me alfabet cirilik. Megjithatë, firma e shoqërisë
tregtare me seli në një komunë ku së paku 20% e
qytetarëve flasin gjuhë tjetër zyrtare, mund të
shkruhet edhe në atë gjuhë dhe të përdoret vetëm së
bashku me mbishkrimin e firmës në gjuhën
maqedonase me alfabet cirilik.
Firma e shoqërisë tregtare me seli në një
komunë ku së paku 20% e qytetarëve
flasin gjuhë tjetër zyrtare, mund të shkruhet
edhe në atë gjuhë dhe të përdoret vetëm
së bashku me mbishkrimin e firmës në
gjuhën maqedonase me alfabet cirilik.
Mbishkrim i shkruar në mënyrë korrekte
Mbishkrim i shkruar në mënyrë jokorrekte
Pyetje 17:
Pse paguhen tatimet dhe cili organ shtetëror është kompetent t’i mbledh ato?
64
A është e mundur që mbishkrimi i një firme në pronësi të një të huaji të shkruhet në çfarëdo gjuhe dhe
alfabeti?
Jetesë në mjedis multietnik - Qytetarë me të drejta, mundësi dhe mbrojtje të
QASJA E LIRË NË INFORMATA
Ligji për qasje të lirë në informata të karakterit
publik („Gazeta Zyrtare e Republikës së
Pse është e nevojshme qasja e lirë në informata?
Ligji i posaçëm për qasje të lirë në informata të
karakterit publik është sjellë për shkak të
transparencës më të madhe në punën e organeve
shtetërore në një anë, dhe në anën tjetër për
informim më të madh të qytetarëve. Me këtë ligj
sigurohet publicitet dhe çiltërsi në punën e
poseduesve të informatave, ndërsa personave fizik
dhe juridik u mundësohet realizimi i të drejtës për
qasje të lirë në informata të karakterit publik. Qasje
të lirë në informata kanë të gjithë personat fizik dhe
juridik. Megjithatë, për të arritur deri te informata,
është e nevojshme që të plotësohen disa kushte të
caktuara ligjore dhe të ndiqet procedura ligjore për
realizimin e të drejtës për qasje të lirë në informata
të karakterit publik.
procedurën për qasje të lirë në informata të
karakterit publik?
Rregull i përgjithshëm: kërkuesi dorëzon kërkesën
deri te poseduesi i informatave (organ shtetëror) në
gjuhën maqedonase në alfabetin e saj cirilik.
Përjashtim: kërkuesi i cili flet gjuhë tjetër zyrtare
të ndryshme nga gjuha maqedonase dhe alfabeti i saj,
kërkesën mund ta dorëzojë edhe në gjuhën zyrtare në
Kërkesa për qasje të lirë në informata të
karakterit publik, e cila drejtohet deri te
organi i komunës, mund të jetë e shkruar
edhe në gjuhën të cilën e flasin së paku
20% e banorëve të asaj komune.
alfabetin të cilin e përdor. Kërkesa për qasje të lirë në
informata të karakterit publik, e cila drejtohet deri te
organi i komunës, mund të jetë e shkruar edhe në
gjuhën të cilën e flasin së paku 20% e banorëve të
asaj komune.
Përveç këtyre dispozitave, ligji nuk përmban
rregulla të tjera për përdorimin e gjuhëve në
procedurë. Mirëpo, duke pasur parasysh se kjo
procedurë është një lloj procedure administrative,
aplikohen të njëjtat rregulla, të cilat kanë të bëjnë me
përdorimin e gjuhëve, sikur në procedurën e
përgjithshme administrative.
Pyetje 18:
Pse është e nevojshme qasja e lirë në informata
të karakterit publik?
A nënkupton qasja e lirë në informata edhe liri
në mënyrën se si do të kërkohet informata, duke
përfshirë edhe gjuhën dhe alfabetin në të cilin
do të jetë e shkruar?
65
DORACAK
INSTITUCIONE PËR AVANCIMIN DHE MBROJTJEN E
TË DREJTAVE TË BASHKËSIVE ETNIKE
Ligji për organizimin dhe veprimtarinë e organeve
të administratës shtetërore („Gazeta Zyrtare e
Republikës së Maqedonisë“ nr.105/07, 146/07
dhe 82/08)
Ligji për Qeverinë („Gazeta Zyrtare e Republikës së
Maqedonisë“ nr.59/00, 26/01, 12/03, 55/05,
37/06, 115/07, 19/08 dhe 82/08)
Ligji për avancimin dhe mbrojtjen e të drejtave të
pjesëtarëve të bashkësive të cilat janë më pak se
20% e popullatës në Republikën e Maqedonisë
(„Gazeta Zyrtare e Republikës së Maqedonisë “
nr.92/08)
Disa organe shtetërore janë formuar dhe
funksionojnë me qëllim të realizimit dhe zhvillimit të
të drejtave të bashkësive etnike, veçanërisht në
pjesën e kultivimit dhe zhvillimit të identitetit,
kulturës dhe arsimit. Në vazhdim vijon pasqyrim i
shkurtër i kompetencave të këtyre organeve.
1.
66
Drejtoria për zhvillim dhe avancim të arsimit në
gjuhët e pjesëtarëve të bashkësive
gjuhët e pjesëtarëve të bashkësive, drejton të gjitha
aktivitetet e saja në sferën e arsimit në gjuhët e
pjesëtarëve të bashkësive. Drejtoria punon drejt
kapërcimit të barrierave gjuhësore dhe drejt avancimit
të mirëbesimit ndëretnik. Ajo i kushton vëmendje të
veçantë arsimit të pjesëtarëve të bashkësive të
ndryshme gjuhësore. Mu për këtë, Drejtoria, në nivel
bilateral dhe multilateral, bashkëpunon me vende
dhe organizata ndërkombëtare-donatorë dhe
organizata joqeveritare.
Drejtorinë e udhëheq drejtori, i emëruar nga
Qeveria e Republikës së Maqedonisë, i cili zakonisht
është pjesëtar i një bashkësie të caktuar. Në Drejtori,
ekziston Sektori i gjuhës shqipe, turke, serbe, rome,
boshnjake dhe vllahe, i cili ndër të tjerat:
përcjell, studion dhe përpunon çështjet që kanë të
bëjnë me avancimin e arsimit në gjuhët e
pjesëtarëve të bashkësive;
përpunon propozime për avancimin e arsimit në
gjuhët e bashkësive dhe përcjell realizimin e tyre;
jep mendim për projekte të cilat i përpunojnë dhe
propozojnë të tjerët, e që kanë të bëjnë me
arsimin në suaza të sistemit arsimor; dhe
merr pjesë në përpunimin e ligjeve dhe dispozitave
të tjera në pjesën e avancimit të gjuhëve të
bashkësive.
Në Drejtori ekziston Sektori për paqë dhe tolerancë
dhe për të drejtat e fëmijëve, i cili përcjell, avancon
dhe bën me dije në mënyrë preventive për gjendjen
e tolerancës ndëretnike, kohezionit ndërkulturor dhe
edukimit, ndërtimit të mirëbesimit të ndërsjellë dhe
bashkëpunimit në institucionet bietnike dhe
multietnike arsimore dhe shkencore në RM.
Të dhëna për kontakt:
Bulevardi „Ilindenska“ pn, 1000 Shkup
tel: 02 3 118 022
http://www.mon.gov.mk/mk/ministerstvo/organi/uojz
2.
Drejtoria për afirmim dhe avancim të kulturës së
pjesëtarëve të bashkësive të Republikës së
Maqedonisë
pjesëtarëve të bashkësive në Republikën e
Maqedonisë, është organ këshillëdhënës në përbërje
të Ministrisë së Kulturës. Kompetencat kryesore të
këtij institucioni janë përkujdesja për afirmim,
avancim dhe prezantim të krijimtarisë kulturore dhe
përkujdesja, kultivimi dhe prezantimi i trashëgimisë
kulturore të pjesëtarëve të bashkësive.
Drejtoria ka dy sektorë: 1) Sektori për nxitje dhe
avancim të bashkëpunimit me vendet fqinje, për
ndihmë ndërkombëtare dhe teknike të përkushtuar
kultivimit dhe avancimit të identitetit kulturor të
pjesëtarëve të bashkësive në RM dhe për përkrahje të
kabinetit të drejtorit, и 2) Sektori për afirmim, avancim
dhe prezantim të krijimtarisë kulturore dhe për
përkujdesje, kultivim dhe prezantim të trashëgimisë
kulturore të pjesëtarëve të bashkësive në RM.
Të dhëna për kontakt:
rr.„Gjuro Gjakoviq“ nr. 61, 1000 Shkup
tel: 02 3240 512
http://kultura.gov.mk/sector_content.php?code=UA
3.
Sekretariati për implementimin e Marrëveshjes
kornizë
kornizë u themelua në suaza të Qeverisë së
Republikës së Maqedonisë, me qëllim të mbikëqyrjes
së implementimit të dispozitave kushtetuese dhe
ligjore që kanë të bëjnë me Marrëveshjen kornizë. Në
Sekretariat funksionojnë disa njësi të cilat përfshijnë
këto sfera: përmirësimin e përfaqësimit të drejtë dhe
adekuat; koordinimin dhe bashkëpunimin;
mbikëqyrjen e procesit të decentralizimit të pushtetit
dhe reformat në administratën publike në RM që
kanë të bëjnë me Marrëveshjen kornizë; resurset
njerëzore dhe mjetet financiare dhe marrëdhëniet
me publikun.
Sekretariati përkrah Qeverinë në realizimin e
obligimeve të cilat dalin prej Marrëveshje kornizë;
përpunon dhe koordinon plan Aksional për përgatitje
Disa organe shtetërore janë formuar dhe
funksionojnë me qëllim të realizimit dhe zhvillimit
të të drejtave të bashkësive etnike, veçanërisht në
pjesën e kultivimit dhe zhvillimit të identitetit,
kulturës dhe arsimit.
të projekteve nga Marrëveshja kornizë; punon në
sigurimin e resurseve të nevojshme njerëzore për
realizimin e procesit të implementimit të Marrëveshjes kornizë. Themelimi i Sekretariatit duhet të sigurojë
aplikim unik të Marrëveshjes kornizë nëpërmjet
bashkëpunimit jo vetëm me organet e administratës
shtetërore por edhe me komunat dhe qytetin e
Shkupit dhe të sigurojë implementim profesional të
Marrëveshjes kornizë.
4.
Agjencioni për mbrojtje të të drejtave të
pjesëtarëve të bashkësive të cilët janë më pak
se 20% e popullatës në Republikën e Maqedonisë
Në drejtim të mbrojtjes dhe, para së gjithash, për
shkak të avancimit dhe promovimit më të madh të të
drejtave të bashkësive, përqindja e të cilëve sipas
regjistrimit të fundit është më pak se 20% e
popullatës në RM, u soll ligj i veçantë. Për këtë arsye
duhet të themelohet Agjencioni, kompetenca kryesore
e të cilit do të ishte të përcjell aplikimin dhe mbrojtjen, si dhe të kontribuojë në avancimin e të drejtave
të këtyre bashkësive. Të drejtat e këtyre bashkësive,
para së gjithash, kanë të bëjnë me: përfaqësimin
adekuat dhe të drejtë gjatë punësimit në shërbimet
publike, përdorimin e gjuhës, arsimin, kulturën, informimin publik dhe sfera të tjera. Agjencioni duhet të
bashkëpunojë dhe për së afërmi ti koordinojë aktivitetet e tij me tre organet shtetërore të lartpërmendura.
Pyetje 19:
Cilat janë sferat për të cilat janë themeluar
institucione për nevojat e pjesëtarëve të
bashkësive joshumicë?
Cili trup qeveritar është kompetent për
mbikëqyrjen e implementimit të Marrëveshjes
kornizë?
67
DORACAK
PËRFUNDIME DHE REKOMANDIME
Si është rregulluar me ligj përdorimi i gjuhëve në
Republikën e Maqedonisë?
Republika e Maqedonisë ka ratifikuar Konventën
kornizë për mbrojtje të pakicave kombëtare, e në vet
legjislacionin kombëtar shkon edhe një hap më
përpara drejt mundësimit të përdorimit të gjuhëve në
shumë sfera të jetës shoqërore.
E drejta e përdorimit të gjuhëve të bashkësive në
Republikën e Maqedonisë rregullohet me Kushtetutën e Republikës së Maqedonisë dhe me disa ligje,
por jo edhe me akte nënligjore.
Pas debatit shumëvjeçar në Republikën e Maqedonisë, në qershor të vitit 2008, Kuvendi i Republikës
së Maqedonisë solli një Ligj të përgjithshëm për
përdorimin e gjuhës të cilën e flasin së paku 20% e
qytetarëve në Republikën e Maqedonisë dhe në njësitë e vetadministrimit lokal. Mirëpo, në disa ligje të
posaçme, edhe më tutje ekzistojnë dispozita lidhur
me përdorimin e gjuhëve.
Cili është statusi i gjuhëve të bashkësive në
Republikën e Maqedonisë?
68
Në Republikën e Maqedonisë ka:
а) një gjuhë zyrtare (maqedonase) dhe alfabet
(cirilik),
b) gjuhë tjetër zyrtare të cilën e flasin së paku 20%
e popullatës (për momentin vetëm gjuha shqipe),
e cila është në përdorim të njëkohësishëm me
gjuhën maqedonase për pjesëtarët e bashkësisë
e cila flet atë gjuhë, dhe
c) gjuhë të bashkësive të tjera të cilat janë më pak
se 20% e popullatës, e të cilët kanë përdorim të
kufizuar zyrtar.
Si realizohet e drejta për përdorim zyrtar të gjuhës
së bashkësisë pakicë në Republikën e Maqedonisë?
Një qytetar, pjesëtar i bashkësisë e cila flet gjuhë
tjetër zyrtare, të cilën e flasin së paku 20% e
qytetarëve në RM (për momentin vetëm gjuha
shqipe), ka të drejtë ta përdorë atë gjuhë dhe alfabet
në nivel zyrtar, pothuajse, në të gjitha sferat,
respektivisht gjatë komunikimit me shkrim ose gojor
me organet e shtetit, në procedurat gjyqësore apo
administrative, në të gjitha nivelet në arsim, si dhe ka
të drejtë për posedim të dokumenteve personale dhe
shkresave të shkruara në atë gjuhë dhe alfabet.
Në të shumtën e rasteve, e drejta për përdorim të
gjuhëve të bashkësive të cilat janë më pak se 20% të
qytetarëve të RM-së nuk realizohet në mënyrë
automatike, por me kërkesë të qytetarit. Për
shembull, kur kemi të bëjmë me letërnjoftim ose me
dokument udhëtimi, duhet në mënyrë të qartë të
plotësohet kërkesa me qëllim të realizimit të
dispozitës që të dhënat personale të përmbajtura në
këto dokumente shënohen edhe në gjuhën të cilën e
flet pjesëtari i bashkësisë.
Si të arrihet deri te avancimi dhe rregullimi më i
mirë i të drejtës për përdorim të gjuhëve?
Nëse qytetarët nuk janë të kënaqur me mënyrën se
si është rregulluar e drejta për përdorimin e gjuhëve,
mund të ngrenë iniciativë për ndryshim të Kushtetutës (janë të nevojshëm nënshkrimet e së paku 150
000 zgjedhësve) ose të ligjit (janë të nevojshëm nënshkrimet e së paku 10 000 zgjedhësve).
Amendamentin për ndryshimin ose plotësimin e
propozim-ligjit, i cili gjendet në procedurë kuvendore,
mund ta paraqesë çdo qytetarë nëpërmjet ueb faqes
së Kuvendit të RM-së. Ky amendament nuk do të
hyjë në procedurë kuvendore, por me përmbajtjen e
tij, krahas shpalljes publike, do të njoftohen të gjitha
strukturat relevante të Kuvendit të RM-së.
Ku duhet të drejtohet qytetari nëse i është shkelur
e drejta e përdorimit të gjuhës?
Nëse qytetarit i është shkelur një e drejtë kushtetuese apo ligjore nga ana e ndonjë organi të administratës shtetërore, duke përfshirë edhe të drejtën e
përdorimit të gjuhës, qytetari mund të drejtohet me
parashtresë te Avokati i Popullit.
Ku duhet të drejtohet qytetari për t’u njoftuar më
mirë me të drejtat ose për të parashtruar propozime
ose iniciativa lidhur me përdorimin e gjuhëve?
Nëse qytetari ose personi juridik dëshiron të marrë
informatë të caktuar prej organeve të administratës
shtetërore ose organeve të vetadministrimit lokal
pavarësisht se a ka të bëjë me përdorimin e gjuhëve,
ka të drejtë të kërkojë dhe të marrë informatë pa
pagesë prej organit të cilit ka kërkuar.
Nëse qytetari mendon se dispozitat ligjore dhe
kushtetuese për përdorimin e gjuhëve aplikohen në
mënyrë jo adekuate, ose ka propozime për avancimin
e këtyre të drejtave, mund të drejtohet deri te:
gjuhët e pjesëtarëve të bashkësive,
bashkësive në Republikën e Maqedonisë,
kornizë, dhe
Agjencioni për avancim dhe mbrojtje të të drejtave
të pjesëtarëve të bashkësive të cilët janë më pak
se 20% e popullatës në Republikën e Maqedonisë.
Të gjitha institucionet e lartpërmendura, kuptohet,
secila prej tyre në suaza të rrethit të veprimit të tyre,
janë kompetent për ndjekjen e zhvillimit, avancimit
dhe mbrojtjes së të drejtave të bashkësive në sfera
të caktuara, duke përfshirë edhe sferën e përdorimit
të gjuhëve.
69
DORACAK
PËRGJIGJE TË PYETJEVE DHE PROBLEMEVE
Përgjigje 1:
Konventa kornizë për mbrojtjen e pakicave kombëtare dhe Karta Evropiane për gjuhë rajonale dhe gjuhë
të pakicave janë akte juridike ndërkombëtare të cilat e rregullojnë përdorimin e gjuhëve. Republika e
Maqedonisë ka ratifikuar Konventën kornizë për mbrojtjen e pakicave kombëtare, por jo edhe Kartën
Evropiane për gjuhë rajonale dhe gjuhë të pakicave.
Në Bosnje dhe Hercegovinë tri gjuhë janë zyrtare: gjuha boshnjake, serbe dhe kroate.
Në suaza të BE-së ekzistojnë njëzetedy gjuhë pune zyrtare.
Çdo anëtar i Parlamentit Evropian flet në gjuhën e vet amtare në seancat parlamentare.
Përgjigje 2:
Marrëveshja kornizë nuk paraqet akt juridik, sepse marrëveshjet nuk janë pjesë e rendit juridik në RM, por
ka (kishte) karakter obligues për nënshkruesit e saj.
Me Marrëveshjen kornizë u ndërpre konflikti i armatosur dhe u vendos korniza për ndërtimin e shoqërisë
së integruar multietnike, e cila do të garantojë paqë, stabilitet dhe zhvillim demokratik në Republikën e
Maqedonisë.
Këto sfera janë përfshirë me Marrëveshjen kornizë: Zhvillimi i pushtetit të decentralizuar, Mosdiskriminimi dhe
përfaqësimi i drejtë, Aplikimi i procedurave kuvendore, Shprehja e identitetit, Arsimi dhe përdorimi i gjuhëve.
Me Marrëveshjen kornizë, për sa i përket përdorimit të gjuhëve të bashkësive, u parashikua: në seancat
plenare dhe në trupat punues të Kuvendit deputetët mund të drejtohen në gjuhët zyrtare; ligjet do të
shpallen në gjuhët zyrtare; dhe të gjithë nëpunësit publik mund ta shkruajnë emrin e tyre me alfabetin e
cilësdo gjuhë në cilatdo dokumente zyrtare.
Përgjigje 3:
Kushtetuta është akti më i rëndësishëm juridik dhe akt me ndikim më të fuqishëm juridik. Për dallim nga
ligjet, të cilët janë të shumtë, kushtetuta është një.
Amendamentet paraqesin forma përmes së cilave bëhen ndryshime dhe plotësime të caktuara të
Kushtetutës. Numri më i madh i amendamenteve janë sjellur në vitin 2001 si rezultat i arritjes së
70
Krahas gjuhës maqedonase dhe alfabetit të saj cirilik, edhe gjuhë tjetër të cilën e flasin së paku 20% e
qytetarëve, gjithashtu, është gjuhë zyrtare si dhe alfabeti i saj. Kusht është që atë gjuhë ta flasin së paku
20% e qytetarëve në RM.
Përgjigje 4:
Kuvendi është organi më i lartë në shtet dhe është bartës i pushtetit ligjdhënës.
Me Kuvendin udhëheq Kryetari i saj. Ai udhëheq seancat plenare në gjuhën maqedonase.
Një deputet, pjesëtar i një tjetër bashkësie etnike (i cili nuk është maqedonas ose shqiptar) në seancat
plenare dhe seancat kuvendore të komisionit, nuk mund të flasë në gjuhën e tij amtare.
Përgjigje 5:
Të gjitha ligjet dhe dispozitat tjera shpallen në Gazetën Zyrtare të Republikës së Maqedonisë.
Ligjet detyrimisht shpallen edhe në gjuhë tjetër zyrtare dhe alfabetin e saj të cilën e flasin së paku 20% e
qytetarëve, pjesëtarë të bashkësive në Republikën e Maqedonisë.
Në RM, vetëm ligjet përkthehen/shpallen në gjuhët zyrtare.
Përgjigje 6:
Qeveria është pjesë e pushtetit ekzekutiv, e cila i zbaton ligjet. Kuvendi e zgjedh dhe e shkarkon Qeverinë.
Qeveria e RM-së ka 15 ministri, por nuk ka ministri të posaçme për bashkësi apo pakica.
Në komunikim me ministritë dhe njësitë e tyre rajonale përdoren vetëm gjuhët zyrtare, respektivisht gjuha
maqedonase dhe alfabeti cirilik, si dhe gjuha shqipe dhe alfabeti i saj, por me përdorim të kufizuar për sa
i përket njësive rajonale të ministrive.
Përgjigje 7:
Gjykata është organ i pavarur i cili vendos drejtësinë atëherë kur ka shkelje të rregullave dhe mosmar-
rëveshje ndërmjet qytetarëve.
Qytetarët dhe personat juridik realizojnë të drejtat dhe intereset e tyre përmes procedurave të cilat zhvil-
lohen para gjykatave ose organeve të administratës në Republikën e Maqedonisë.
Procedura civile dhe penale (kontestuese dhe jo kontestuese) zhvillohet para gjykatave. Procedura admin-
istrative zhvillohet para organeve administrative (ministri, drejtori, agjenci). Procedura për kundërvajtje
ëhtë procedurë unike për të cilën gjykatat kanë autorizim (sipas rregullës) dhe organet e drejtorisë (me
përjashtim).
Personi i arrestuar ka të drejtë që menjëherë të informohet për shkaqet e arrestimit të tij, në gjuhën të
cilën e kupton.
Përgjigje 8:
Drejtohet te Avokati i Popullit si institucion i cili mbron të drejtat kushtetuese dhe ligjore të qytetarëve kur
ato janë shkelur nga ana e organeve të administratës shtetërore dhe organeve me autorizime publike.
Secili person mund të përdor një prej gjuhëve zyrtare dhe alfabetin e saj në komunikim me Avokatin e
Popullit.
71
DORACAK
Përgjigje 9:
Në organet nga sfera e jurisprudencës vula, titulli dhe selia e organit, në komunë ku së paku 20% e qyte-
tarëve flasin gjuhë tjetër zyrtare, janë të shkruara edhe në gjuhën dhe alfabetin gjithashtu zyrtare në territorin e asaj komune.
Shpallja për zgjedhje të një funksionari ose anëtari të një organi nga sfera e jurisprudencës shpallet në
më së paku dy gazeta të përditshme prej të cilave njëra botohet në gjuhën të cilën e flasin së paku 20%
e qytetarëve të cilët flasin gjuhë zyrtare të ndryshme nga ajo maqedonase
Përgjigje 10:
Qytetarët votojnë që të zgjedhin përfaqësuesë në pushtet.
Deputetët e Kuvendit të RM-së dhe këshilltarët e këshillave të komunave dhe të qytetit të Shkupit, si dhe
Kryetari i shtetit dhe kryetari i komunës, respektivisht qytetit të Shkupit, zgjedhen nëpërmjet zgjedhjeve.
Për momentin, për zgjedhjen e deputetëve në Kuvendin e RM-së dhe këshilltarëve në këshillat e komunave
dhe në qytetin e Shkupit aplikohet modeli zgjedhor proporcional ndërsa për zgjedhje të Kryetarit të shtetit
dhe kryetarit të komunës, respektivisht të qytetit të Shkupit, aplikohet modeli zgjedhor i shumicës.
Fletëvotimi shtypet në gjuhën maqedonase dhe alfabetin e saj cirilik, ndërsa në komunat ku së paku 20%
e qytetarëve flasin gjuhë tjetër zyrtare shtypet edhe në atë gjuhë dhe alfabet.
Përgjigje 11:
Letërnjoftimi është dokument publik me të cilin vërtetohet identiteti, shtetësia dhe vendbanimi i qytetarit
të Republikës së Maqedonisë. Dokumenti i udhëtimit (pasaporti) është dokument ndërkombëtar, dokument të cilin qytetarët (shtetasit) e Republikës së Maqedonisë duhet patjetër ta posedojnë nëse kalojnë
kufirin shtetëror dhe qëndrojnë në një shtet tjetër.
Qytetarët janë të obliguar të ua prezantojnë letërnjoftimin e tyre vetëm personave të autorizuar zyrtarë.
Formulari i letërnjoftimit shtypet edhe në gjuhën dhe alfabetin të cilin e përdor qytetari.
Me kërkesë të qytetarit, formulari për pasaportë dhe fletëudhëtimi shtypen në gjuhën zyrtare dhe alfabetin
të cilin e përdor qytetari. Poashtu edhe të dhënat të cilat shënohen në to shkruhen në gjuhën zyrtare dhe
alfabetin të cilin e përdor qytetari.
Përgjigje 12:
Me anë të së drejtës për vetadministrim lokal, qytetarëve u mundësohet pjesëmarrje në vendimmarrje në
lidhje me çështje të interesit të tyre lokal.
Organet e njësive të vetadministrimit lokal janë: Këshilli dhe Kryetari i komunës.
Këshilli komunal, respektivisht këshilli i qytetit të Shkupit vendos për përdorimin e gjuhëve dhe alfabetëve
të cilat i flasin më pak se 20% e qytetarëve të komunës.
72
Përgjigje 13:
Sheshi në Vinicë mund të emërohet „Nelson Mandela“ dhe të shkruhet vetëm në gjuhën maqedonase dhe
alfabetin e saj cirilik, sepse Nelson Mandela është figurë historike dhe luftëtar i njohur për të drejtat e
njeriut, dhe në komunën e Vinicës gjuhë e vetme zyrtare është gjuha maqedonase dhe alfabeti i saj cirilik.
Tabela para Urës së gurit në Shkup duhet të shkruhet në gjuhën maqedonase dhe alfabetin e saj cirilik dhe
në gjuhën shqipe dhe alfabetin e saj.
Përgjigje 14:
Tabela e komunikacionit për lajmërimin e drejtimeve rrugore para hyrjes në Dibër mund të shkruhet edhe
në gjuhën shqipe dhe alfabetin e saj, sepse në Dibër gjuhë zyrtare është edhe gjuha shqipe dhe alfabeti
i saj.
Formulari i patent shoferit dhe të dhënat në të shkruhen në gjuhën maqedonase dhe alfabetin e saj cirilik
dhe në gjuhën angleze dhe alfabetin e saj, ndërsa për qytetarët të cilët flasin gjuhë zyrtare të ndryshme
nga ajo maqedonase, në kërkesë të tyre personale, edhe në gjuhën zyrtare të cilën e përdorin dhe alfabetin e saj.
Përgjigje 15:
Pjesëtarët e bashkësive të cilët ndjekin mësim në gjuhë të ndryshme nga ajo maqedonase dhe
alfabetit të saj cirilik, të gjitha aktivitetet edukativo-arsimore në arsimin parashkollor, fillor dhe të
mesëm e kryejnë në gjuhën dhe alfabetin e bashkësisë përkatëse.
Mësimi i gjuhës maqedonase është i obligueshëm në të gjitha nivelet e arsimit.
Universiteti shtetëror në Tetovë dhe Universiteti i Evropës Juglindore janë universitete shtetërore
ku është mundësuar studimi në gjuhë të ndryshme nga gjuha maqedonase.
Përgjigje 16:
Radiodifuzerët transmetojnë programin në gjuhën maqedonase, ndërsa në raste kur programi ka për qël-
lim bashkësinë e cila nuk është shumicë – në gjuhën e asaj bashkësie. Programet në gjuhë të huaja apo
pjesë të tyre të cilat transmetohen në programet e radiodifuzerëve duhet të përkthehen në gjuhën maqedonase, respektivisht në gjuhën e bashkësisë e cila nuk është shumicë.
Reklama e të përditshmes „Koha“ e cila transmetohet në gjuhën shqipe në programin e televizionit A1
është në përputhshmëri me dispozitat ligjore, sepse spotet reklamuese mund të transmetohen në gjuhën
e bashkësisë etnike përkatëse.
Ritransmetimi i një programi dokumentar në kanalin televiziv Discovery nëpërmjet operatorit kabllovik
maqedonas me titra në gjuhën bullgare nuk është në përputhshmëri me dispozitat ligjore, sepse programet
të cilat titrohen në gjuhë të ndryshme nga gjuha origjinale e prodhimit, patjetër duhet titruar në gjuhën
maqedonase.
73
DORACAK
Përgjigje 17:
Taksat paguhen me qëllim që shteti të mundet t’i financojë nevojat e veta dhe nevojat e shoqërisë.
Mbishkrimi i firmës në pronësi të të huajve nuk mund të shkruhet në çfarëdo gjuhe dhe alfabeti, sepse
mbishkrimet e firmave shkruhen në gjuhën maqedonase dhe alfabetin e saj cirilik, ndërsa mbishkrimet e
firmës e cila gjendet në një komunë ku së paku 20% e qytetarëve flasin gjuhë tjetër zyrtare, mund të
shkruhet edhe në atë gjuhë dhe alfabetin e saj
Përgjigje 18:
Qasja e lirë në informata është mundësuar me qëllim të transparencës më të madhe në punën e organeve
të shtetit dhe informim më të madh të qytetarëve.
Qytetari lëshon kërkesën e tij për qasje në informatë në gjuhën maqedonase dhe alfabetin cirilik, por mund
ta bëjë këtë edhe në gjuhën dhe alfabetin të cilin e përdor. Kërkesa e cila i drejtohet organit të komunës
mund të shkruhet edhe në gjuhën të cilën e flasin së paku 20% e banorëve të komunës.
Përgjigje 19:
Sferat për të cilat janë formuar institucione për nevojat e pjesëtarëve të bashkësive joshumicë janë: iden-
titeti, kultura dhe arsimi si dhe sferat e përfshira me Marrëveshjen kornizë.
Sekretariati për implementimin e Marrëveshjes kornizë është kompetent për mbikëqyrjen e realizimit të
74
Problemi 1:
Policia ka vepruar në përputhshmëri me ligjin kur dy të dyshuarve Ilijaz Kadriut dhe Petko Stojanovskit u
ka shqiptuar arsyet e heqjes së lirisë vetëm në gjuhën maqedonase, sepse gjuha amtare e Petkos është
gjuha maqedonase, ndërsa Ilijazi, krahas asaj që gjuhë amtare e ka gjuhën shqipe, funksionin të cilin e
kryen kërkon njohjen e gjuhës maqedonase dhe supozohet se e kupton gjuhën maqedonase. Në rastin me
Hakan Bellozogllu policia nuk ka vepruar në përputhshmëri me ligjin, edhepse Hakani është shtetas i
Maqedonisë, ka gjasa të mos e kuptojë gjuhën maqedonase.
Gjatë procesit Ilijazi ka mundur të përdor gjuhën shqipe, sepse është pjesëtar i bashkësisë, gjuha e së
cilës është gjithashtu zyrtare dhe mund të përdoret gjatë procesit kryesor. Në rast se Hakani nuk e kupton
gjuhën maqedonase, është dashur t’i sigurohet përkthyes, por nëse e ka kuptuar atëherë patjetër duhet
ta përdor gjuhën maqedonase.
Dokumentet është dashur të përkthehen edhe në gjuhën shqipe si gjuhë tjetër zyrtare, me të cilën është
shërbyer i akuzuari Ilijazi.
Gjykata ka vepruar drejt kur dokumentin e shkruar në gjuhën shqipe, të dorëzuar nga Ilijazi, e ka përkthy-
er në gjuhën maqedonase, por edhe në rastin e parashtresës së Hakanit të shkruar në gjuhën turke dhe
nuk e ka përkthyer atë.
Problemi 2:
Shpallja është shpallur në më së paku 2 gazeta të përditshme.
Ligji nuk është respektuar gjatë publikimit të shpalljes, sepse nuk është shpallur edhe në gazetë të përdit-
shme e cila shtypet në gjuhën shqipe si gjuhë tjetër zyrtare të cilën e flasin së paku 20% e qytetarëve të
RM-së.
Për t’u zgjedhur për postin e zëvendës prokurorit publik, është e nevojshme njohja e gjuhës maqedonase.
Deklaratën solemne e ka dhënë në gjuhën maqedonase, ndërsa e ka nënshkruar në gjuhën maqedonase
dhe alfabetin cirilik dhe në gjuhën shqipe dhe alfabetin e saj.
Problemi 3:
Enveri duhet të nxjerë pasaportë maqedonase dhe vizë për hyrje në RS të Gjermanisë.
Kërkesën për pasaportë e dorëzon në Ministrinë e Punëve të Brendshme në gjuhën maqedonase dhe alfa-
betin cirilik ose në gjuhën shqipe dhe alfabetin e saj.
Formulari për pasaportë dhe plotësimi i të dhënave në të do të bëhen në gjuhën maqedonase dhe alfa-
betin cirilik dhe në rast se kërkohet, edhe në gjuhë shqipe dhe alfabetin e saj.
Viza për hyrje dhe qëndrim do t’i jepet nga ana e Ambasadës së RS të Gjermanisë në formular të shkruar
në gjuhën gjermane, angleze dhe franceze.
75
DORACAK
CIP-Каталогизација во публикација
Национална и универзитетска библиотека “Св. Климент Охридски“, Скопје
342.725;340.13 (497.7) (036)
81’246.3; 340.13 (497.7) (036)
Janevski, Darko
Doracak mbi legjislacionin kombëtar në sferën e perdorimit të gjuhëve të
bashkësive etnike në Republikën e Maqedonisë / [autor Darko Janevski]. [Shkup] :
Fondacioni Instituti Shoqëri e hapur-Maqedoni,2009, - 75 стр. ; 23 см
Вовед на повеќе јазици
76
ISBN 970-9989-105-95-3
а) Право на јазик-Законодавство Македонија Водичи 6
Мултилингвизам Законодавство Македонија водичи
COBISS.MK-ID 77758730

svetlo ZELENA predlog dizajn.qxd

Transcription

Similar documents

Programi Legjislativ për Vitin 2013