Korleis kan sjukepleiar bidra til ei verdig livsavslutning heime for

FORSIDEARK
Avsluttande eksamen i sjukepleie ved høgskulen Diakonova
Tittel: Korleis kan sjukepleiar bidra til ei verdig livsavslutning
heime for kreftpasientar?
Tillater du at oppgaven din publiseres i Brage? http://www.diakonova.no/neted/services/file/?hash=559909d9d5e4c99f5f3802
90c547647f (Sett kryss) x JA, jeg tillater NEI, jeg tillater ikke Dato for innlevering: 06.03.15
Kandidat nr.: 144
Kull: 183
Antall ord: 9784
Veileder: Ann-Kristin Fjørtoft
”Det går an å leve åpent og nært med døden.
Det beriker våre liv”
(Aakre & Langangen, 2001, s. 9)
2 Innhaldsliste
FORSIDEARK ............................................................................................................................ 1
1.0 INNLEIING ............................................................................................................................ 4
1.1 BAKGRUNN FOR VAL AV TEMA ........................................................................................... 4
1.2 PROBLEMSTILLING .............................................................................................................. 5
1.3 OPPGÅVAS AVGRENSINGAR ................................................................................................ 5
1.4 KORT PRESENTASJON AV OPPGÅVA SITT INNHALD ............................................................. 6
2.0 METODE ................................................................................................................................ 7
2.1 LITTERATURSØK.................................................................................................................. 7
2.2 BRUK AV EIGNE ERFARINGAR ............................................................................................. 9
2.3 KJELDEKRITIKK ................................................................................................................... 9
3.0 TEORIGJENNOMGANG .................................................................................................... 12
3.1 PASIENTEN SITT PERSPEKTIV............................................................................................. 12
3.1.3 Kroppslege forhold .................................................................................................... 13
3.1.4 Psykososiale forhold .................................................................................................. 14
3.1.5 Åndelege forhold........................................................................................................ 15
3.1.1 Å vere heime den siste tida ........................................................................................ 15
3.1.6 Pårørande .................................................................................................................. 16
3.2 SJUKEPLEIEFAGLEG PERSPEKTIV ...................................................................................... 17
3.2.1 Virginia Hendersons teori om sjukepleie .................................................................. 17
3.2.2 Sjukepleiar i heimesjukepleia .................................................................................... 19
3.2.3 Lovverk og yrkesetikk i forhold til pasient og sjukepleiar ......................................... 20
3.3 VERDIG LIVSAVSLUTNING ................................................................................................. 21
4.0 DRØFTING ........................................................................................................................... 23
4.1 HA EI HEILHETLIG TILNÆRMING. ...................................................................................... 23
4.2 BETYDING AV FAGLEG KOMPETANSE ............................................................................... 26
4.3 PRAKTISK TILRETTELEGGING ............................................................................................ 28
4.4 DEKKE GRUNNLEGGANDE BEHOV ..................................................................................... 29
4.5 KOMMUNIKASJON I LIVSAVSLUTNINGA ............................................................................ 30
4.6 BIDRA TIL VERDIGHET ....................................................................................................... 31
5.0 KONKLUSJON .................................................................................................................... 33
LITTERATURLISTE: ................................................................................................................ 34
3 1.0 Innleiing
I dette kapittelet vil eg presentere valet av tema og problemstilling. Deretter ser eg på
den faglege relevansen dette har for sjukepleiar. Eg har valt ulike avgrensingar innanfor
oppgåva som eg vil presentere vidare. Til slutt i første kapittel vil eg gje ein kort
presentasjon av innhaldet i oppgåva mi.
1.1 Bakgrunn for val av tema
Kvart år får 20 000 menneske diagnosen kreft i Norge (Reitan, 2008). Kreftpasienten
har mange ulike individuelle reaksjonar gjennom sjukdomstida (Reitan, 2008). Å leve
med diagnosen kreft er fylt med tankar om frykt og håp (Høj Anvik, 1996). Sæteren
(2008) fortel at 50% av alle som får kreft i Norge, døyr innan fem år. Det er derfor
relevant å sjå nærare på denne pasientgruppa.
”Eg vil vere heime” Kreftpasienten hadde hatt store smerter under stell og aktivitet i
lang tid. Det blei anbefalt frå heimesjukepleia å ta eit kort opphald på sjukehuset for å
bli heilt smertestilt. Vi klarte ikkje å lindre smertene tilstrekkelig heime. Pasienten
fortsette ”Det viktigaste er å få vere heime, her har eg det kjente og mine kjære. Eg er
redd om eg kjem på sjukehus, kjem eg aldri heim igjen. La meg få vere heime”.
Pasienten fekk vere heime den siste tida, heilt til siste døgnet vart han send inn på
sjukehus. Då vart pasienten svakare, og heimesjukepleia konkluderte saman med
pårørande at dei ikkje var komfortable å ha pasienten heime lenger.
Dette er ei oppleving frå ein sommar eg jobba i heimesjukepleia. I distriktet på
Vestlandet har eg følgt fleire kreftpasientar som har valt å døy i heimen. Situasjonen
over viser at pasienten vil vere heime, men blir likevel send inn på sjukehus heilt på
slutten. Eg lurer på kva som må ligge til rette for at pasienten skal få døy i sin eigen
heim. Dette er litt av bakgrunnen for val av tema. Er det manglande kompetanse og
usikkerhet som gjer at pasienten ofte blir sendt inn på sjukehus på slutten?. Eg har også
erfart at siste tida heime kan bli ei god oppleving for både pasient, pårørande og
helsepersonell. Å sikre at pasienten får ei god avslutning på livet er krevjande og
givande. Heimen er veldig viktig for mange, og dersom det blir lagt til rette på ein god
4 måte, trur eg at det kan opplevast godt å få vere heime i livsavslutninga. Temaet er både
spennande og utfordrande. Kreftpasientane har ofte samansette og kompliserte behov i
sluttfasen. Dette krev kompetente sjukepleiarar og nok tid til å utføre alle gjeremåla. Dei
andre på arbeidsplassen merka ofte at dette var tidkrevjande, og at det skapte
ekstraarbeid for å nå rundt til alle. God kommunikasjon på arbeidsplassen om
prioriteringane opplevde eg som nødvendig for å unngå irritasjon.
Forsking og faglitteratur viser at det er ulike faktorar som ligg til grunn for ei god siste
tid for pasienten, og det er viktig å møte desse behova som sjukepleiar (Gjerberg og
Bjørndal, 2007, Birkeland & Flovik, 2014, Brown, Johnston & Østlund, 2011). Sæteren
(2010) seier at dersom ein har levd med kreft i lang tid, og komen i den situasjonen at
det ikkje er mulig å bli frisk igjen, får det konsekvensar for heile menneske. Kvar
pasient er unik og treng ei individuell tilnærming (Sæteren, 2010). Ein viktig del av
sjukepleiaren sin jobb er å hjelpe pasient til ei verdig livsavslutning (Sæteren, 2010,
Henderson, 1998, Brown et al, 2011). Som sjukepleiar er dette noko eg har svært lyst å
lære meir om. Den nest hyppigaste dødsårsaka i Norge er kreft, og det er nødvendig at
sjukepleiar har god kunnskap om tema. Det krev god faglig kompetanse og personlig
innsats for å lindre pasienten si liding i sluttfasen (Sæteren, 2010).
1.2 Problemstilling
Med dette som grunnlag har eg valt problemstillinga:
Korleis kan sjukepleiar bidra til ei verdig livsavslutning heime for kreftpasientar?
1.3 Oppgåvas avgrensingar
Målet med oppgåva er å vise kva som er kreftpasienten sine behov, heimesjukepleiaren
sine føresetnadar og ressursar som ligg til grunn. I oppgåva vil eg vise korleis desse
faktorane samhandlar og utfordrar i livsavslutninga.
5 Tema blir belyst frå eit perspektiv som ser på problemstillinga frå eit overordna syn,
utan å gå djupt inn i nokre av faktorane. Dermed blir ikkje alle faktorane like godt
utdjupa og drøfta, men fokuset er å drøfte desse opp mot kvarandre. Eg har valt å
avgrense oppgåva til godt vaksne pasientar som er over 60 år. Denne pasientgruppa er i
ein livsfase der dei ikkje har små barn heime. Eg skriv om pårørande som ein viktig
faktor for pasienten og kva påverknad dei har. Pårørande har også mange behov i denne
tida, men dette går eg ikkje inn på i oppgåva.
1.4 Kort presentasjon av oppgåva sitt innhald
Vidare i kapittel to omhandlar det metode og kjeldekritikk. I kapittel tre presenterer eg
teorien som oppgåva bygger på. Problemstillinga blir her sett frå eit pasient- og
sjukepleieperspektiv. Sjølve verdigheita, samt lovverk og etikk vil også bli presentert
her. Dette vil danne eit grunnlag for kapittel fire, der eg drøftar problemstillinga. I
drøftinga vil eg knyte eigne erfaringar opp mot tema, og gjennom desse samt forsking
og faglitteratur svarer eg på problemstillinga. Oppgåva vil bli avslutta i kapittel fem
med ein konklusjon. Aktuelle omgrep blir belyst etterkvart i oppgåva.
6 2.0 Metode
I dette kapittelet vil eg belyse metoden som er brukt i oppgåva, søka som har blitt gjort,
litteraturen eg har funne og kritikk rundt kjeldene.
2.1 Litteratursøk
Litteraturstudie er brukt som metode. Ein metode beskriver for oss korleis vi skal skaffe
kunnskap om tema, og svare på problemstillinga på ein tilfredstillande fagleg måte
(Dalland, 2012). I eit litteraturstudie ser ein systematisk på ulike former for litteratur, og
gjennomgår det som er relevant utifrå problemstilling og tema. Gjennom denne
metoden vil problemstillinga bli belyst utifrå eit breitt spekter av litteratur (Dalland,
2012).
Eg har søkt på ulike relevante bøker på biblioteket om tema. Ein del anerkjente
fagbøker valte eg fordi dei går djupt inn i tema og ser det frå fleire vinklar.
Hovudbøkene som eg har brukt er ”Kreftsykepleie, pasient-utfordring-handling” av
Reitan og Schølberg frå 2010, ”Sykepleie i hjemmet” av Birkeland og Flovik frå 2014
og ”Hjemmesykepleie” av Fjørtoft frå 2012.
Eg søkte 06.01.15 i databasen ”Swemed+” med kombinasjon av søkeorda ”Palliative
care” and ”Home nursing”. Dette søket resulterte i 86 treff. Deretter søkte eg på nytt
med søkeorda ”Palliative care” and ”Home nursing” and ”Cancer”. Eg fekk 13 artiklar
som eg las samandraga av. Eg valte artikkelen: ”Sykepleiers erfaringer med
smertelindring til hjemmeboende kreftpasienter” av Molnes. Dette var fordi det var ny
relevant forsking frå 2014 som var utført i tre distrikt i Midt-Norge.
Det blei starta å søke i databasen ”Ovid nursing” den 06.01.15. Eg søkte først med orda
”Palliative care”, som resulterte i 7689 treff. Deretter søkte eg på ”Home nursing” og
fekk 3567 treff. Eg kombinerte desse to søka med ”and” og fekk 94 treff. Desse søka
blei sett gjennom med utgangspunkt for å finne ny forsking om tema. Eg las gjennom
7 samandraga på forskingsartiklane som ikkje var meir enn fem år gamle for å få den
nyaste forskinga. To av forskingsartiklar valte eg fordi dei passa til tema. Den første eg
valte var frå 2012 og heitte ” Testing models of care for terminally ill people who live
alone: is a randomised controlled trial the best approach?”. Artikkelen frå Australia
samanlikna to sjukepleietiltak til kreftsjuke pasientar som budde åleine og ynskja å døy
heime. Den andre forskingsartikkelen var frå Canada og heitte ”Home care
nurses´decition about the need for and amount of service at the end of life”. Artikkelen
var frå 2010 og omhandla korleis heimesjukepleiaren vurderte kor mykje hjelp den
kreftsjuke skulle få på slutten av livet.
Eg søkte på ”sykepleien.no” den 07.01.15 med søkeorda ”Verdig død”. Dette resulterte
i fem treff. Eg valte to av artiklane som eg synest var mest relevant i forhold til mi
problemstilling. Den eine av desse heitte ”Gi eldre en verdig død” og var skreve i 2010.
Fagartikkelen fokuserer på ulike faktorar som smertelindring, ernæring og
kommunikasjon for å fremme ein verdig død for eldre. Den andre artikkelen var skreve i
2007 og heitte ”Hva er god død i sykehjem”. Eg valte denne forskingsartikkelen grunna
den viste generelle faktorar som ligg til grunn for ei verdig livsavslutning.
Gjennom tips og råd søkte eg i databasen ”PubMed” den 17.02.15 med søkeorda
”Challenges in home-based palliative care” med 27 treff. Valte ein relevant
forskingsartikkel frå Norge som heitte ”Challenges in home-based palliative care in
Norway: a qualitative study of spouses´ experiences”. Denne viste korleis ektefeller til
den kreftsjuke opplevde den siste tida i heimen. Søkte også på ” Care actions in dignity
in end-of-life care” og fekk 21 treff. Valte ein artikkel frå Skotland frå 2011. Den heitte
”Identifying care actions to conserve dignity in end-of-life care”. Artikkelen viste
mange ulike faktorar som påverkar opplevinga av verdighet for pasient.
Eg valte å bruke Virginia Henderson sin teori på sjukepleie fordi ho var ein av dei første
sjukepleieteoretikarane som poengterte at å fremje ein fredfull død var ei viktig
sjukepleieoppgåve (Henderson, 1998). Henderson fokuserer på dei grunnleggande
behov for pasienten, og gjev sjukepleiar ein oversikt over korleis ein kan møte desse
behova. Inn imot mi problemstilling tenker eg at det er vesentlig å få eit slikt overordna
8 fokus på ulike faktorar som spelar inn for pasienten, og korleis ein skal nærme seg desse
heilhetlig (Henderson, 1998).
2.2 Bruk av eigne erfaringar
Dalland (2012) seier at erfaringar som ein opplever i praksis kan knytast opp mot
litteraturen i drøftinga i litteraturstudie. Som nemnd tidlegare har eg jobba fleire somrar
i heimesjukepleia og følgt fleire kreftsjuke i siste livsfase heime. I kapittel fire drøftar
eg problemstillinga og viser til eigne erfaringar og opplevingar opp mot litteraturen.
Dette blir belyst utifrå min ståstad, og det gjev eit avgrensa bilete av verkelegheita.
Mine erfaringar er frå ei bygd på vestlandet, og det vil vere store ulikheiter frå bygd til
by i forhold til ressursar og måtar å organisere heimesjukepleia på. To av erfaringane tar
eg direkte inn i oppgåva for å gje eit djupare, konkret innblikk i tema. Ei erfaring er
direkte brukt i innleiing for å vise bakgrunnen for val av tema.
Eg tar mine erfaringar med for å belyse problemstillinga frå eit praksisnært perspektiv.
Desse erfaringane bidrar til å vise kva utfordringar sjukepleiar møter i praksis. Det vil
også vise ulike tiltak som blir gjort for å nærme seg pasienten med sine føresetnadar.
Inn i oppgåva vil desse erfaringane gje eit realistisk bilde av korleis det blir gjennomført
av sjukepleiarar på ein arbeidsstad. Gjennom opplevingane har det skapt ei interesse og
nysgjerrighet om å finne ut meir om denne pasientgruppa. Erfaringane frå sommaren
viser eit innblikk i korleis det er for sjukepleiarar på arbeidsplassen i forhold til
ferieavvikling.
2.3 Kjeldekritikk
Det er viktig å reflektere undervegs rundt den litteraturen ein nyttar (Dalland, 2012).
Når ein skal belyse problemstillinga frå fleire kjelder er det viktig å fokusere på kor
relevant kjelda er, truverdigheten, publikasjon, nøyaktighet og datering av kjelda
(Dalland, 2012).
9 Eg har valt ut mine primærkjelder fordi det er anerkjend litteratur som belyser
problemstillinga frå fleire sider. Det vart lagt vekt på at litteraturen skal vise både
pasientperspektivet og sjukepleieperspektivet på ein dekkande måte. Alle mine
primærbøker synest eg viser fleire aspekt av problemstillinga, der også omgrepet
verdighet blir belyst i bøkene. Sekundærlitteraturen som eg har brukt er valt fordi den
viser delar av temaet. To sekundærbøker, ” Ved livets slutt – Omsorg for den kreftsyke
og familien i hjemmet” og ”Verdier ved livets slutt”, er frå 1996 og 2001. Sjølv om
bøkene har gammal datering har eg valt å ta desse med fordi dei viser eit praksisnært
perspektiv på korleis verdiar heilt konkret utspeglar seg i verkelegheita. Bøkene handlar
mykje om omsorg og å møte pasient og pårørande på sine premisser. Det er noko
sjukepleiar alltid har hatt fokus på, og eg vurderer at det ikkje er forelda.
Artiklane eg har brukt er ikkje eldre enn 10 år gamle. Dateringa på artiklane har vore
med å styre søka og funna. Det var mykje forsking om temaet, og å finne den nyaste
forskinga var eit viktige kriterium for å sjå korleis situasjonen er i dag. Andre kriterium
som eg også hadde var å finne forsking der heimesjukepleiaren var i fokus, og at
pasienten var i avslutninga på livet. Artikkelen av Molnes om smertelindring til
heimebuande kreftpasientar er vektlagt i oppgåva fordi den viser både sjukepleiaren si
oppleving av den faglege oppdateringa, heimesjukepleia generelt og det tverrfaglege
samarbeidet. Ein forskingsartikkel som heiter ”Hva er god død på sykehjem” viser
korleis ein kan legge til rette for ein verdig død på sjukeheim. Artikkelen er tatt med
fordi dei ulike faktorane som dei vektlegger blir også vektlagt av andre kjelder som
viktige i palliasjon i heimesjukepleia (Norås, 2010).
Fire av forskingsartiklane som eg har brukt er engelskspråklege frå Canada, Australia,
Skotland og Norge. Alle artiklane omhandlar palliative pasientar i heimesjukepleia. Eg
valte dei på grunn av det tydelege sjukepleiefaglege fokuset i møte med pasienten.
Artikkelen frå Skotland drøftar verdighet på ein relevant måte inn mot tema. Artikkelen
frå Norge viser på ein dekkande måte korleis ektefellene til den kreftsjuke opplever den
siste tida, som er eit nødvendig perspektiv å ha med. Det vil vere andre føresetnadar for
heimesjukepleiaren i utlandet enn i Norge med tanke på ressursar, økonomi, kunnskap
og korleis det er organisert. Dette vil gjere til at forskinga er gjort på eit anna grunnlag
10 enn slik situasjonen er i Norge, og det kan vere med på å påverke kor mykje av
innhaldet som kan overførast direkte.
Eg har mine subjektive føresetnadar for å tolke og drøfte litteraturen i oppgåva, og dette
vil vere med å påverke den bodskapen som eg konkluderer med i kapittel fem.
11 3.0 Teorigjennomgang
I dette kapittelet vil eg presentere teorien eg har funne. Først vil eg sjå temaet frå eit
pasientperspektiv. Dei ulike faktorane til pasienten som må ligge til rette for å få ei
verdig livsavslutning blir presentert. Vidare vil eg gå inn på det sjukepleiefaglege
perspektivet, der eg bygger på Virginia Henderson sin teori om sjukepleiar og pasient.
Til slutt ser eg på kva litteratur og forsking seier om sjølve verdigheita i livsavslutninga.
3.1 Pasienten sitt perspektiv
Å få ein kreftdiagnose kan kjennest som å miste kontrollen over seg sjølv (Reitan,
2010). Mange vil ha tankar rundt diagnosen frå erfaringar med familie, venner eller
naboar. Det kan kjennest skremmande og usikkert. Pasienten vil ofte bekymre seg for
ulike undersøkingar og prøvesvar i starten av sjukdomsforløpet (Reitan, 2010).
Livssituasjon blir heilt forandra ved å få diagnosen, og konsekvensane kan bli store for
både pasient og pårørande (Nome, 2010). Når pasienten startar behandling for si
kreftform kan dagane bli meir strukturerte og målretta. Men behandlingstida kan ofte
strekke seg over eit langt tidsrom. Gjennom dette tidsrommet vil det ofte svinge mellom
gode og dårlige dagar. Det kan vere periodar der håpet om å bli frisk er større enn i
andre periodar. Ofte skjer det tilbakefall etter første primære behandling, og pasienten
må lære å leve med sin kreftdiagnose (Nome, 2010). Forsking viser at gjennom denne
sjukdomsperioden er det viktig å kunne behalde det kvardagslege så lenge som mogeleg
(Hunstad & Svindseth, 2011). I det legg dei å verdsetje samtalar, positive aktivitetar og
å vere med dei nære.
For pasienten kan målet med behandlinga forandrast gjennom sjukdomsforløpet.
Dersom behandlinga kan kurere kreftsjukdomen vil det vere palliativ eller lindrande
behandling som er målet (Kaasa, 2007). Kreftpasienten er no kome i ein situasjon der
håpet om å bli frisk er ute. Helsedirektoratet vil definere lindringa som at ” Palliasjon er
aktiv behandling, pleie og omsorg for pasienter med inkurabel sykdom og kort forventet
levetid. Lindring av pasientens fysiske smerter og andre plagsomme symptomer står
sentralt, sammen med tiltak rettet mot psykiske, sosiale og åndelige/eksistensielle
problemer ”(Helsedirektoratet, 2013, s.10). Å leve med kreft, og så til slutt komme i den
12 situasjonen der døden er einaste alternativ, får konsekvensar for heile mennesket
(Sæteren, 2010). Målet med palliasjon er ikkje å redde livet til pasienten, men den skal
bekrefte livet og menneskeverdet (Aakre, 2001)
Reitan (2010) seier at kreftpasienten ofte vil kjenne seg sårbar i den palliative fasen på
grunn av alle dei forandringane kroppen har gjennomgått i løpet av sjukdomstida.
Forsking viser at pasient er sårbar i forhold til korleis han blir møtt av sjukepleiar
(Brown et al., 2011). Desse sårbare situasjonane var ofte knytt opp mot private grenser i
stell og det å kjenne seg som ei byrde. Kor stor grad av sjølvstendighet som er svekka
hos pasienten, forsterkar det sårbare hos den enkelte. Å miste meir og meir den rolla ein
hadde før vil og prege pasienten si sårbare side (Brown et al., 2011). Dette viser at det
er betydingsfullt å prøve å vere seg sjølv og leve så normalt som mogeleg den siste tida.
Pasienten vil ha behov for å lindre dei ulike formene for smerter som kjem opp i siste
fase. Smertene og behova kan vere både fysiske, psykiske, sosiale og åndelege
(Sæteren, 2010). Det kan vere mange og samansette plager pasienten har i forhold til
grunnsjukdomen til den enkelte (Loge, Bjordal, Paulsen & Kaasa, 2007). Det varierer
korleis pasienten opplever smerte, kvalme, hodepine og trøytthet. Det kan også vere
andre forhold kreftpasienten opplever ulikt som grad og mengde av symptom, erfaring
med kreftbehandling og korleis ein handterer pasientrolla (Loge et al, 2007). Vidare har
eg valt å gå inn på tre ulike forhold som litteratur og forsking seier er viktig for
pasienten den siste tida (Sæteren, 2010, Hunstad & Svindseth, 2011, Brown et al.,
2011).
3.1.3 Kroppslege forhold
Sæteren (2010) seier at pasienten har mange fysiske behov som er utfordrande å
tilfredsstille. Nokre kan ha stillferdige sjukdomsforløp, medan andre kan ha meir
kompliserte forløp (Rønning, Strand & Hjermstad, 2007). Eg vel å gå innpå behovet for
smertelindring. Smerter er ofte det kreftpasientar fryktar mest mot slutten av livet
(Sæteren, 2010). Aakre (2001) seier også at smerter er det hyppigaste symptom innanfor
13 lindrande behandling. Det er sentralt i all palliativ omsorg å lindre pasienten sine
smerter (Birkeland & Flovik, 2014).
Sjølve smerteopplevinga for pasienten er individuell og subjektiv (Kaasa &
Borchgrevink, 2007). Ein pasient med kreft vil ofte få smerter av ulike årsaker. Dei
psykiske og sosiale forholda, som eg kjem meir tilbake til nedanfor, vil ha innverknad
på smerteopplevinga for pasienten. Pasienten må sjølv få beskrive smerten med eigne
ord, og kjenne at han blir høyrt og trudd på (Kaasa & Borchgrevink, 2007).
I eit forskingsstudie som blei utført i tre distrikt i Midt-Norge var hensikta å kartlegge
heimesjukepleiaren si erfaring med smertelindring til heimebuande kreftpasientar
(Molnes, 2014). Studiet viste at pasient og pårørande hadde store forventningar til kva
heimesjukepleiaren kunne stille opp med i forhold til smertelindring. Mange pasientar
kom rett frå sjukehus der sjukepleiarane var tilgjengelig og kunne hjelpe heile døgnet.
Dersom ikkje pasientane vart smertestilt tilstrekkelig heime, kunne dei kjenne seg
utrygge og makteslause (Molnes, 2014).
3.1.4 Psykososiale forhold
Det psykologiske perspektivet handlar om korleis pasienten meistrar å ha ein dødeleg
sjukdom (Birkeland & Flovik, 2014). Når døden nærmar seg, vil mange få ei type
psykisk smerte som kan uttrykkast på fleire individuelle måtar. Dei fleste vil ha behov
for ekstra omsorg og nærhet (Birkeland & Flovik, 2014). Sæteren (2010) fortel at
reaksjonar som fornekting, sinne, depresjon og aksept er vanlege i møte med døden.
Pasienten har vore gjennom ulike behandlingar for kreften, og kan kjenne på følelsen av
tap. Måten pasienten har levd livet sitt på, vil også påverke korleis han ser på å døy.
Uansett korleis pasienten uttrykker sine kjensler på, skal han bli møtt med respekt og
verdighet (Sæteren, 2010).
Den sosiale smerte kan komme til uttrykk ved bekymring for korleis det vil gå med
pårørande etter bortgang, det kan vere både økonomiske og praktiske forhold (Høj
Andvik, 1996). Det kan vere nødvendig for pasient og pårørande å bruke psykolog eller
familieterapeut dersom dei kjenner behov for det (Høj Andvik, 1996).
14 3.1.5 Åndelege forhold
”Å ivareta den åndelege omsorga er av stor verdi for alle” (Norås, 2010 s. 346). Det er
viktig å hjelpe pasienten med åndelege spørsmål og handlingar utifrå pasienten sitt
ståstad (Busch & Hirsch, 2007). Når ein møter døden, vil det røre i det ukjente i oss
(Birkeland & Flovik, 2014). Det vil utfordre pasient i grunnleggande tankar om livet. Ei
tru kan hjelpe mange å finne ei meining med både livet og døden. Pasienten kan sjå sitt
liv i ein samanheng, og det kan gje eit håp om eit liv etter døden (Birkeland & Flovik,
2014). Mange pasientar kan kjenne på ein angst og frykt for det ukjente. For å
overvinne angsten må pasienten ha eit mot. Mange hentar mot av tanken på ei kraft eller
makt som er større enn livet. Pasienten vil ofte tenke meir over åndelege aspekt som tru
og tvil, liding, skyld og straff i møte med døden (Sæteren, 2010). Samtalar om dette bør
ein prioritere, for det kan vere med å gje tryggleik i livets avslutning (Hjort, 2010).
3.1.1 Å vere heime den siste tida
For mange pasientar er det ideelt å få vere den siste tida heime (Birkeland & Flovik,
2014). Å forlate heimen vil bety å forlate alle minna som heimen representerer. Det er
ulike situasjonar for kvar enkelt kreftpasient. Ein del er på sjukehus til nokre dagar før
dei døyr, og vel å komme heim dei siste dagane. Andre kan ha lengre periode heime
utan sjukehusopphald (Birkeland & Flovik, 2014).
Norås (2010) seier at for kreftpasienten kan det mange gongar vere vanskeleg å sei klart
ifrå om han ynskjer å døy heime eller ikkje. Ein del seier at dei ynskjer å vere heime så
lenge som mogeleg. Når sjukdomen utviklar seg og dei blir dårlegare, får mange
pasientar eit sterkt ynskje om å få døy heime. Pasienten kan vere seg sjølv på ein annan
måte heime enn på ein institusjon (Norås, 2010). Rykkje (2010) påpeikar at pasienten
kjenner seg styrka dersom han får vere med å bestemme angåande palliasjon. Dette er
utfordrande fordi omkring livets slutt svekkast ofte pasienten si evne til å ta val eller
formidle eigne synspunkt (Rykkje, 2010). Det er veldig viktig at kommunen har eit godt
15 tilbod når kreftpasientar skal få avslutte livet heime, og at det ikkje er mot det pasienten
ynskjer, eller mangel på andre tilbod (Birkeland & Flovik, 2014).
Pasienten sin identitet er ofte nær knytt til heimen (Sæteren, 2010). Det er viktig at
pasienten kjenner seg trygg heime, og sjølv om ramma er ulik, skal innhaldet i
palliasjonen vere den same som på institusjon (Sæteren, 2010). Mange pasientar kan
kjenne på ein større fridom å få døy heime i kjente omgjevnadar enn på ein avdeling
med andre sjuke pasientar (Birkeland & Flovik, 2014). Sjølv om pasienten har fått ein
alvorleg kreftdiagnose som ikkje kan helbredast, kan mange kjenne på ei lyst og eit
behov for å behalde ein del av rolla som ein har hatt før (Birkeland & Flovik, 2014).
3.1.6 Pårørande
I eit studie frå Australia er det forska på ulike metodar for å pleie palliative
kreftpasientar som bur åleine heime (Aoun, O´Connor, Breen, Deas & Skett, 2013). I
studien fekk 58% av pasientane regelmessig besøk og hjelp frå vaksne barn (Aoun et
al., 2013). Dette understrekar at pårørande er viktige for at pasienten kan få vere heime.
Grov (2012) seier at palliative pasientar som bur åleine er spesielt utsatt. For å ha
heimebaserte tenester er det avgjerande med tilgjenglighet på pårørande, slektningar
eller venner (Grov, 2012).
Forskinga til Hunstad & Svindseth (2011) viser korleis ektefellene til den palliative
kreftpasient opplever den siste tida i heimen. Her vil dei ha ei meir aktiv rolle, på godt
og vondt. Det var tøffe periodar der ektefellene måtte setje sine behov på vent, og gi alt
dei hadde til pasienten. Når den kreftsjuke hadde store ubehag, som smerter, kvalme og
utmatting, kjente ektefellene seg hjelpelause. Alle i studiet sa at dei var ikkje var godt
nok informert om utfordringane som det innebar. Trass i tunge periodar, var dei ingen
som angra på at deira kjære fekk døy i heimen. Fleire ektefeller beskriver det som ein
viktig og god periode (Hunstad & Svindseth, 2011). Fjørtoft (2012) understrekar at det
er veldig positivt for pasienten å ha pårørande i heimen. Dei har fokus på den eine
personen, og gjennom den kjennskapen og relasjonen dei har til pasienten, har det ein
veldig positiv verdi.
16 3.2 Sjukepleiefagleg perspektiv
I dette kapittelet startar eg med Virginia Henderson sin teori på sjukepleie. Eg vil
spesielt gå inn i teorien i forhold til dei grunnleggande behova til pasienten. Deretter vil
eg knytte opp heimesjukepleiaren mot problemstillinga. Så vil eg vise kva lovverket og
dei etiske retningslinjene seier.
3.2.1 Virginia Hendersons teori om sjukepleie
Å ha ein sjukepleieteori gjev oversikt og eit sjukepleiefagleg fokus i møte med praksis
(Kristoffersen, 2012). Virginia Henderson var ein av dei første sjukepleiarane etter
Florence Nightingale som prøvde å definere sjukepleia sitt unike fagområde (Kirkevold,
1998). Henderson laga ein sjukepleiedefinisjon fordi ho erfarte at det mangla viktige
delar frå fagområdet frå tidlegare formuleringar (Kristoffersen, 2012). Med dette som
utgangspunkt definerte Virginia ein del av sjukepleia som ”Sykepleierens enestående
funksjon er å hjelpe mennesket, enten det er sykt eller friskt, til å utføre de handlinger
som bidrar til helse eller gjenvinning av helse (eller til ein fredfull død)” (Henderson,
1998, s.10).
Kristoffersen (2012) seier at Henderson er ein av dei første i denne perioden (1950talet) som direkte påpeikar sjukepleiar sitt ansvar for menneske som nærmar seg
avslutninga på livet. Henderson (1998) seier at dersom død er uunngåelig, blir det eit
anna mål enn elles i sjukepleie. No er målet å beskytte pasienten mot tap av verdighet
den siste tida. Pasienten er avhengig av hjelp, og sjukepleiar skal vere open for kva som
gjev pasienten fysisk og åndeleg velvære. Henderson seier at det innerste vesenet til
sjukepleiaren alltid er omsorg. Sjukepleiaren skal hjelpe pasienten til å takle reaksjon på
sjukdom gjennom lindrande omsorg. Dette skal gjerast i eit forhold prega av omsorg og
tillit (Henderson, 1998).
Virginia Henderson (1998) meiner at grunnleggande sjukepleieprinsipp kan delast inn i
14 punkt som kan tenkast på som gjeremål:
1. ”Puste normalt
2. Spise og drikke tilstrekkelig
17 3. Kvitte seg med avfallsstoff
4. Bevege seg og innta behagelige kroppsstillingar
5. Sove og hvile
6. Velge passende klær – kle på og av seg
7. Oppretthalde normal kroppstemperatur ved å velge passende klær og regulere
omgivelsene
8. Holde kroppen ren og velpleid og beskytte hudoverflaten.
9. Unngå farer i miljøet og å skade andre
10. Kommunisere med andre ved å uttrykke følelser, behov, frykt eller oppfatninger
11. Dyrke sin tro
12. Arbeide på en måte som styrker selvfølelsen
13. Koble av eller delta i ulike former for rekreasjon
14. Lære, oppdage eller tilfredstille den nysgjerrigheten som fører til normal
utvikling og helse, og benytte de helsetjenester som finnes” (Henderson, 1998 s.
46-47).
Desse 14 punkta er knytt opp mot pasienten sine grunnleggande behov. Dei første åtte
punkta omhandlar i større grad fysiologiske behov. Dei siste seks punkta handlar meir
om psykososiale og åndelege behov. Henderson (1998) seier at det ikkje er mulig å
skilje sinn og kropp. Behova opplevast og blir ivaretatt ulikt frå pasient til pasient.
Sjukepleiar må skaffe seg kunnskap om korleis pasient opplever sine behov for å dekke
dei på best mulig måte (Kristoffersen, 2012). Virginia Henderson (1998) seier også at
det er viktig å fokusere på utforming av hjelpemiddel innanfor sjukepleie.
Menneskesynet til Henderson går ut ifrå at mennesket har ein del grunnleggande behov
som nemnt over (Kristoffersen, 2012). Dersom pasienten manglar dei nødvendige
ressursane for å dekke sine behov, er det viktig å komme inn med sjukepleie. Henderson
ser pasienten som ein som manglar kunnskap, krefter eller vilje til å dekke sine
grunnleggande behov. Det er viktig for Henderson å påpeike at det er pasienten sjølv
som veit best sine behov, og det er viktig å inkludere og samarbeide med pasient i den
sjukepleia ein gjev (Kristoffersen, 2012). Kirkevold (1998) seier at Henderson er opptatt
av korleis omgjevnadane påverkar pasienten. Det innverkar på pasienten si fysiske og
psykiske helse. Det er viktig med alt frå korleis ein brukar tida hos pasient, til kvaliteten
på luft og lys rundt pasient (Kirkevold, 1998). I forhold til kreftpasienten vil det å vere
18 heime påverke opplevinga for pasienten (Norås, 2010). Uansett kor pasienten er, vil han
ofte ha mange og samansette plager. Etter kvart som kreftpasienten blir dårlegare, vil
han mangle krefter til å dekke sine grunnleggande behov. Som sjukepleiar skal vi då
komme inn med vår kompetanse og kartlegge saman med pasient dei grunnleggande
behov, og sjå kor det er nødvendig at vi kjem inn og hjelper (Norås, 2010).
3.2.2 Sjukepleiar i heimesjukepleia
Birkeland og Flovik (2014) definerer heimesjukepleie som pleie og omsorg i pasienten
sin heim som blir utøva av profesjonelle. Fokuset er å ta vare på pasienten sine
grunnleggande behov, samtidig stimulere til velvære, trivsel og få fram pasienten si
oppleving av situasjonen. I slutten av definisjonen nemner dei også palliativ pleie som
ei viktig oppgåve (Birkeland og Flovik, 2014). Det er viktig å vere profesjonell, som
sjukepleiar kjem ein fordi det er behov for hjelp (Fjørtoft, 2012). Å ha respekt og
audmjukhet er viktige faktorar når ein møter ulike heimar som kan utfordre våre verdiar
og haldningar (Fjørtoft, 2012).
Ramma i heimesjukepleia er noko anna for sjukepleiar enn på ein institusjon (Fjørtoft,
2012). Ein møter pasienten på ein heilt unik måte. Ved å sjå på bilete på veggar og
gjenstandar i bustaden, kan ein sjå meir av heilheten til den enkelte pasient. Dette kan
vere ein nøkkel til tillit og ein unik moglegheit til å kartlegge behov (Fjørtoft, 2012). I ei
forskingsstudie frå Canada såg dei på kva faktorar heimesjukepleiaren legg til grunn for
kor mykje hjelp palliative pasientar får i livsavslutninga heime (Stajduhar, Funk,
Roberts, McLeod, Cloutier-Fisher, Wilkinson, & Purkis, 2010). For å ta avgjersle om
hjelp, blei kapasiteten til pårørande og pasient heile tida vurdert. Når pasient og
pårørande kjenner sjukepleiar betre blir dei tryggare på å ta kontakt å evt. spørje om råd
og hjelp. Arbeidsmengde og heimesjukepleia sine ressursar på den staden ein er,
påverkar også kor mykje hjelp palliative pasientar fekk (Stajduhar et al., 2010).
Heimesjukepleiaren arbeidar ofte åleine og det kan vere flytande grenser mellom
behova til pasienten (Fjørtoft, 2012). Når ein møter pasientar i heimen, kjem ein som
sjukepleiar og som gjest i huset. Det er ikkje kontinuerlig helsepersonell der og
observerer pasienten, og ein veit aldri heilt sikkert kva som møter ein (Birkeland &
19 Flovik, 2014). Ein kan ikkje hjelpe pasienten med alt til ei kvar tid, og det å arbeide
med lindrande omsorg for kreftpasienten heime er eit tverrfagleg prosjekt (Fjørtoft,
2012). Sjukepleiar er ofte den yrkesgruppa som kjem nærast pasient og pårørande, men
det vil ofte vere ideelt å ha fleire instansar rundt seg (Birkeland & Flovik, 2014).
Fjørtoft (2012) seier at lindrande omsorg heime gjev ei rekke utfordringar. Ei av desse
er nok tid, og denne faktoren er viktig for å gje god palliativ omsorg. Det kan utfordre
sjukepleiaren å møte pasienten i ein så vanskeleg situasjon. Det vil utfordre oss som
medmenneske, og berøre oss å sjå andre si smerte og liding. Mange sjukepleiarar kan
kjenne seg usikre innanfor feltet i å pleie døande pasientar. Når ein møter andre sin død
på så nært hald, blir ein ofte konfrontert med sitt eige forhold til døden (Fjørtoft, 2012).
3.2.3 Lovverk og yrkesetikk i forhold til pasient og sjukepleiar
I Helsepersonellova (1999) kapittel 2 §4 står det at helsepersonellet skal utøve
omsorgsfull hjelp ut frå sine kvalifikasjonar og korleis situasjonen er. FN har laga ei
erklæring om rettigheter for den døande (NOU 1999:2). Punkta omhandlar bl.a. rett til
smertelindring, sleppe å døy åleine, bevare individualitet og gje uttrykk for åndelege
behov. Eit punkt lyder slik: ” Eg har rett til å få dø i fred og med verdighet” (NOU
1999:2, s.35). Det siste punktet i erklæringa er ” Eg har rett til å bli behandla av
omsorgsfulle, medfølande, kyndige menneske som vil prøve å forstå mine behov og
som vil oppleve det som givande å hjelpe meg å møte min død” (NOU 1999:2, s. 35).
Pasient- og brukerrettighetslova (1999) fortel at formålet med lova er bl.a. å fremme
tillitsforhold mellom pasient og helse- og omsorgstenesta. Det er og eit mål å ta vare på
respekten for pasienten sitt liv, menneskeverd og integritet. I §3-1 står det om at så langt
som mulig skal tilbodet pasienten får utformast i samarbeid mellom pasient og pleiar.
Det skal leggast tyngde på det pasienten meiner. I §3-2 står det om at pasienten har rett
til god nok informasjon for å få oversikt over eigen helsetilstand (Pasient- og
brukerrettighetslova, 1999).
Yrkesetiske retningslinjer for sjukepleiarar (2011) seier at sjukepleiaren har eit
personlig ansvar i møte med pasient, i forhold til om forsvarligheten er etisk, juridisk og
20 fagleg. Sjukepleiar skal gje heilhetlig omsorg til pasienten, og gje tilpassa og forståelig
informasjon. I retningslinjene står det at ”Sjukepleiaren har ansvar for å lindre liding, og
bidrar til ein naturlig og verdig død” (Norsk sykepleierforbund, 2011, s.9).
3.3 Verdig livsavslutning
Bredland, Linge & Vik (2011) forklarer verdighet utifrå eit subjektivt og eit objektivt
perspektiv. Det subjektive handlar om korleis kvar enkelt opplever verdighet, ved at
andre bekreftar den. Det betyr at ein må bli behandla med verdighet av andre, elles vil
ein kjenne på ei kjensle av mindreverdighet. Det objektive fokuset handlar om den
ibuande verdigheten som Menneskerettighetserklæringa har fastslått at kvart menneske
har (Bredland et al., 2011).
Knutstad (2010) beskriv verdighet utifrå tre dimensjonar. Det første aspektet er det
filosofiske i at mennesket har ein ibuande verdighet og er unikt. Det andre aspektet er ei
subjektiv kjensle, som handlar om stolthet og korleis ein opplever seg sjølv. Det siste
aspektet er i forhold til korleis vi skal oppføre oss for å opptre verdig ovanfor andre, og
korleis andre sin åtferd påverkar vår verdighet (Knutstad, 2010).
Fjørtoft (2012) seier at ei verdig livsavslutning handlar om å ta utgangspunkt i den
enkelte pasient sine ynskjer og behov. Den kreftsjuke skal leve best mogeleg den siste
tida, og møte døden på sine premissar. Det er viktig å bli behandla som eit heilt
menneske trass sin sjukdom (Fjørtoft, 2012). Å ha eit heilhetlig menneskesyn vil sei å
godkjenne alle delar av menneskets natur (Odland, 2012). Det blir kalla holistisk
tankegang å hevde at heilheten er meir enn summen av delane. Menneskesynet kan få
konsekvensar for korleis pasienten skal få leve og få døy (Odland, 2012).
I eit forskingsstudie der fokuset var ein god død på sjukeheim, viser dei ulike faktorar
som ligg til grunn generelt for ein god død (Gjerberg & Bjørndal, 2007). Å møte pasient
og pårørande med respekt var heilt grunnleggande for ei verdig livsavslutning. Andre
faktorar som var veldig viktige var systematisk observasjon og dokumentasjon, god
kompetanse på lindrande behandling og god kommunikasjon. Fire viktige punkt for
pasienten vart funnen i forskinga:
21 -
God smerte- og annan symptomlindring.
- Tryggleik – Skape dette gjennom nok ressursar i personale, men og gjennom
samtalar med pasient om den siste tida og døden.
- Livsforlengane behandling – Det var stor diskusjon om det vart ofte satt i gang
unødvendig livsforlengande behandling som gjorde til at pasienten fekk ei
dårlegare livsavslutning.
- Pårørande (Gjerberg & Bjørndal, 2007).
For å døy med verdighet har Brown et al. (2011) gjennom si forsking funne ulike
områder som er med å påverke. Bekymringar i forhold til sjukdomen er med å prege
verdigheten i livsavslutninga. Grad av sjølvstendighet og symptomlindring var dei
viktigaste faktorane for pasientane. Dersom dei tenkte mykje på ulike symptom og
sjølve døden, prega dette i stor grad den siste tida. Autonomi, akseptasjon, åndelighet,
psykososiale faktorar og å leve til ein døyr understrekar også Brown et al. (2011) som
nødvendig for å oppleve verdighet.
Den palliative pasienten bestemmer sjølv kva som er ei verdig avslutning for han, og det
er viktig å gje aksept og støtte for han i dei vala han tek (Sæteren, 2010).
22 4.0 Drøfting
I dette kapittelet drøftar eg problemstillinga ”Korleis kan sjukepleiar bidra til ei verdig
livsavslutning heime for kreftpasientar?”. Gjennom heilhetlig tilnærming, fagleg
kompetanse, praktisk tilrettelegging, dekke grunnleggande behov og kommunikasjon vil
eg vise korleis sjukepleiar kan bidra med verdighet til pasienten. Tidlegare i oppgåva
har eg skilt på pasient- og sjukepleieperspektivet, men i drøftinga vil eg sjå desse
perspektiva saman for å sjå korleis sjukepleiar kan møte pasient sine behov.
4.1 Ha ei heilhetlig tilnærming.
Å nærme seg pasienten heilhetlig blir definert som ”Å ha et helhetssyn innebærer at vi
må prøve å fange opp alle aspekter ved personens situasjon, både opplevelser, tanker,
medisinske og kroppslige forhold – og relasjonene mellom dette og det som skjer i
omgivelsene” (Bredland, Linge & Vik, 2011, s. 52). Fjørtoft (2012) seier at ein må gå
utifrå kvar enkelt sine behov og ynskjer for å oppnå dette. I dei yrkesetiske
retningslinjene står det at sjukepleiar har eit personleg ansvar i å gje heilhetlig omsorg
til pasienten (Norsk sykepleierforbund, 2011). I kvardagen har eg erfart at det er
utfordrande å klare å sjå alle behova til pasienten. Når ein skal på besøk har ein fått
rapport om kva sjukepleiar skal gjere, og det kan vere krevjande å klare å sjå nye behov
som oppstår. Eg kan oppleve at ein blir for snever i oppgåvefokus, på grunn av
tidspress, lite erfaring og manglande kompetanse.
Pasienten si oppleving av den siste tida vil i stor grad bli påverka av kor han er (Reitan,
2010). Birkeland & Flovik (2014) seier at sjukepleiar må ha ei tydeleg avklaring om
pasienten ynskjer å døy heime, og at tilbodet i kommunen kan møte dette ynskje på ein
tilfredstillande måte. Det betyr at ein må ha ein open samtale på forhand med både
pasient og pårørande om kor pasienten ynskjer å døy. I denne samtalen må ein avklare
forventingar til heimesjukepleiar, og gje eit realistisk bilde av korleis den siste tida i
heimen kan bli (Birkeland & Flovik, 2014). Pasient- og brukerrettighetslova (1999)
understrekar også viktigheita av god nok informasjon for å ta eit val i forhold til kor
pasienten ynskjer å døy. Eg opplever at det kan vere vanskeleg å kome med eit
23 tilfredstillande tilbod som kan møte alle behova til pasienten den siste tida. Det er viktig
er å understreke kva hjelp vi har mogelegheit å kome med, kva andre yrkesgrupper kan
gje, og så må pasient med pårørande vurdere om dei kjenner det best å vere heime.
I punkt 3.1 i oppgåva ser ein på kroppslege-, psykososiale- og åndelege-forhold i tillegg
til pårørande som viktige faktorar for pasienten. Sjukepleiar må lindre dei symptoma
som dukkar opp hos pasienten, og det er større behov for god symptomlindring etter
nærare døden kjem (Rønning et al., 2007). Molnes (2014) sine funn viser at
sjukepleiarane var usikker på når dei skulle gje meir smertestillande. Fleire opplevde at
personlege meiningar påverka den smertelindringa kreftpasienten fekk. Det kunne
oppstå ueinigheit om administrering av medikamentet. Når tablettar ikkje var nok
lenger, kunne fleire sjukepleiarar vegre seg på å gå over på smertepumpe, og ville heller
ha smerteplaster. Dette fordi smertepumpe var meir ressurskrevjande og det var fleire
som kvidde seg på å gje morfin i frykt for å gje for mykje (Molnes, 2014).
Henderson (1998) understreker at sjukepleiar skal vere opptatt av kva som gjev
pasienten fysisk velvære. Av Henderson sine grunnleggande behov omhandlar dei første
åtte fysiologiske behov, og viktigheten av å tilfredstille dei (Henderson, 1998). Forsking
viser at om ikkje pasientane blir smertestilt tilstrekkelig vil dei og pårørande kjenne seg
utrygge (Molnes, 2014, Hunstad & Svindseth, 2011). Fjørtoft (2012) understrekar at
smerter ofte er eit stort problem i siste fase for kreftpasienten. I mine tidlegare
erfaringar har det vore stor skilnad i kor stor grad vi har klart å smertelindre pasienten. I
dei situasjonane vi har tatt i bruk smertepumpe har ein lindra smertene til pasienten på
ein betre måte. Desse situasjonane har krevd meir ressursar og tid for
heimesjukepleiaren. For pårørande opplevde eg at det var lettare for dei å ha den
kreftsjuke i heimen når han var best mulig smertelindra. Dei kunne konsentrere seg om
andre oppgåver enn å bekymre seg for smertene til pasienten. Hunstad & Svindseth
(2011) understrekar også i sitt forskingsstudie at ektefellene opplever dei tøffaste
periodane når deira nære hadde store smerter og ubehag.
I forhold til psykososiale forhold hos pasienten vil kvar enkelt uttrykke individuelle
reaksjonar på si psykiske smerte (Birkeland & Flovik, 2014). Pasienten vil trenge
nærhet og kontakt frå sjukepleiar. Det handlar om å støtte, lytte og oppfordre både
24 pasient og pårørande til å leve så godt som mulig inntil dødens komme (Birkeland &
Flovik, 2014).
Eg kjem til pasienten om morgonen. Han er stille og betenkt. Kreften har satt sitt merke
på både kropp og sinn. Stellet blir gjennomført og medisinane gitt. Eg spør om det er
noko spesielt han tenker på og vil snakke om. Han ristar på hovudet. Utanfor vindauget
ser eg naboar slår graset og barnebarn leikar og ler. Eg trillar pasienten ut på altanen,
og kona hentar kaffi og tar med ut. Straks kjem eit barnebarn og kastar ein ball til
bestefar. Ansiktet lyser opp. Når eg køyrer vidare ser eg i spegelen at naboen har
stoppa traktoren og går med rolige skritt mot altanen. To gamle vener gjev kvarandre
eit handtrykk, og samtalen er i gang på altanen som sikkert så mange gangar før.
Denne sterke opplevinga eg hadde viser at enkle psykososiale tiltak kan hjelpe
pasienten, og skape sosial kontakt. Ektefeller til kreftsjuke poengterar at sjukepleiarar
må bli flinkare å observere psykiske forandringar hos pasienten (Hunstad & Svindseth,
2011). Dersom ikkje sjukepleiar har mogelegheit til å gje respons eller hjelpe, må ein
henvise vidare slik at pasienten får snakka om det (Høj Andvik, 1996).
Å gje omsorg til døande pasientar beskriv Sæteren (2010) som ei vandring i det
åndelege livsrom. Sjukepleiar må ha kunnskap om kva som kan komme opp av
åndelege og religiøse spørsmål (Hjort, 2010). I det fleirkulturelle samfunnet har vi fleire
utfordringar med å kartlegge det åndelege hos kvar enkelt (Norås, 2010). Sjukepleiar
må vere trygg nok på å spørje kva ynskje og behov pasienten har (Norås, 2010). Ein del
vil ha eit ynskje om å få snakke med prest, og må få tilbod om dette (Hjort, 2010).
Nokre pasientar kan kjenne seg meir trygg på å snakke med ein sjukepleiar som han
kjenner. At pasienten merkar at sjukepleiar tar seg tid til desse samtalane, bidrar til
trygghet i livets avslutning (Hjort, 2010). Henderson (1998) seier også i fleire av dei
grunnleggande sjukepleieprinsippa at ein skal la pasienten dyrke si tru, delta i
rekreasjon, kommunisere kjensler, frykt, oppfatningar og behov. Dette gjev oss eit
tydeleg bilde av viktigheten i å sjå på det psykososiale og åndelege som heilt
grunnleggande behov for kvart menneske. Men Henderson påpeikar også at ein skal
ivareta desse behova ulikt frå person til person. Det viktigaste for sjukepleiar er å få ei
forståing av korleis pasienten ynskjer å få dekka sine behov. Dersom pasienten manglar
25 krefter til å kome i kyrkja for å dyrke si tru, kan ein kontakte prest å spørje om det er
mulig med heimebesøk (Henderson, 1998).
Forskingsstudiet frå Australia viste at over halvparten av kreftsjuke palliative pasientar
som ynska å døy heime, fekk jamleg besøk av vaksne barn (Aoun et al, 2013). Desse vil
bety veldig mykje for pasient den siste tida. Dersom det ikkje er pårørande i nærleiken,
vil det by på fleire utfordringar for pasienten (Norås, 2010). Eg har opplevd det som ei
betre avslutning på livet etter fleire pårørande det er i bustaden.
Eg kjem inn i stova med smertestillande medisin i hendene. Eg ser dyner, puter,
barnebarn og eit par kattungar rundt i rommet. Dotra til den kreftsjuke kjem bort og tar
meg i handa og tek meg med ut på soverommet. I senga ligg ein bleik kropp omgitt av
diverse pumper. Eg set meg på sengekanten og spør korleis dagen er i dag. ”No er den
yngste guten på veg heim her med sin familie, og då har eg alt og alle eg treng rundt
meg. Det er ofte nokon som sit med meg, eller så høyrer eg dei frå kjøkken eller stove.
Trass alt, kan eg ikkje klage”.
Denne erfaringa som eg har, viser det unike med å få vere heime den siste tida med
familien rundt seg. Fleire gongar har eg sett pårørande ta ut pleiepengar og vore aktivt
med å pleie pasienten den siste tida. Dette har eg opplevd som ei unik avslutning for
begge partar. Pårørande til ein kreftsjuk er og i ein sårbar fase. Eg har erfart at dei fleste
strekker seg langt for å oppfylle den sjuke sine ynskjer, med fare for å slite seg ut. Dette
kan ein sjukepleiar som kjem utanfrå merke. Pasient vil kjenne det som ei ekstra byrde
om pårørande er veldig sliten (Rønning, Strand & Hjermstad, 2007). Dersom det skulle
skje må ein prøve å fordele oppgåvene meir. I nokre tilfelle kan det vere aktuelt med eit
kortare opphald på sjukehus/sjukeheim for at dei pårørande skal ta seg inn igjen og
heller ikkje forsømme andre i familien. Å nytte seg av frivillige organisasjonar som
bidrar i palliasjon kan ofte vere ei god hjelp og avlasting (Rønning et al, 2007).
4.2 Betyding av fagleg kompetanse
Å gje sjukepleie i livets siste fase krev omfattande faglig kompetanse (Fjørtoft, 2012,
Molnes, 2014). Det står at det er sjukepleiar sitt ansvar at pleia er fagleg forsvarleg i dei
26 yrkesetiske retningslinjene for sjukepleiarar (Norsk sykepleierforbund, 2011). Forsking
viser at den enkelte sjukepleiar sin fagkunnskap og kompetanse har innverknad på kor
mykje og kor god palliativ omsorg den kreftsjuke får i heimen (Stajduhar et al., 2010).
Av ulike yrkesgrupper er det oftast sjukepleiar som kjem nærast pasienten, og er mest
involvert den siste tida (Birkeland & Flovik, 2014). I FN sine rettigheiter for døande
står det at pasienten har rett til å bli behandla av kyndige menneske i den siste fasen av
livet (NOU 1999:2). For å oppnå dette i heimesjukepleia bør det vere ein
pasientansvarleg sjukepleiar (Birkeland & Flovik, 2014). Denne sjukepleiar er
primærkontakten til pasienten, og skal vere lett å kontakte for pasient og pårørande. Det
er vanleg at kommunane har ein kreftansvarleg sjukepleiar som jobbar i
heimesjukepleia. Denne personen kan jobbe både nært med kreftpasienten og som
vegleiar for andre helsepersonell (Birkeland & Flovik, 2014).
Molnes (2014) poengterer at sjukepleiarane hadde lyst å oppdatere seg fagleg, men at
det vart ikkje lagt til rette på arbeidsplassen. Det var fleire som meinte at det burde vere
nokon i heimesjukepleia som hadde vidareutdanning i kreftsjukepleie (Molnes, 2014).
Eg har erfart i heimesjukepleia at det har vore ein sjukepleiar med vidareutdanning
innanfor kreft som er ansvarlig for kreftpasientane i kommunen. Denne personen hadde
alltid første besøket hos pasienten, og kartla ulike behovsområder og tiltak. Dette skapte
tryggleik for kolleager, og eg tenker det kan vere ein god måte å sikre god faglig
kompetanse for pasient og pårørande. Fjørtoft (2012) seier at dersom sjukepleiar har
god fagleg kompetanse med omsorg og innleving, kan det ein gjev til heimebuande
kreftsjuke i palliativ fase bli meiningsfullt. Utfordringa som eg opplevde var at gjennom
sommaren var det mange ferievikarar og det var vanskeleg å oppretthalde kontinuitet av
faglege personar til kreftpasienten. Når den kreftansvarlege gjekk ut i ferie var det ofte
knytt usikkerhet opp mot vidare oppfølging. Det blei brukt mykje tid og prioritet av
faglege personale til desse pasientane, som igjen kunne gå ut over andre pasientar i
heimesjukepleia. Birkeland & Flovik (2014) påpeikar at ein skal gje så god omsorg som
mulig, samtidig som ein må sjå at livet snart er slutt. Sjukepleiaren vil ofte vere usikker
om ein gjer nok, men det er viktig å sjå det verdifulle i det ein gjere (Birkeland &
Flovik, 2014).
27 4.3 Praktisk tilrettelegging
Rammene i heimesjukepleia er annleis enn på ein institusjon. I heimesjukepleia handlar
der mykje om korleis ein praktisk legg opp dagen for å nå rundt til alle som skal ha
hjelp (Birkeland & Flovik, 2014). Forskingsstudiet frå Canada viste at det var ulike
faktorar som spelte inn på kor mykje av dagen heimesjukepleiaren brukte hos den
palliative kreftpasient (Stajduhar et al., 2010). Ein av faktorane var kor stor
arbeidsmengde heimesjukepleiaren hadde den dagen. Molnes (2014) fastslår også i sitt
forskingsstudie at heimesjukepleiarane erfarte for tung pleietyngde i forhold til
bemanning. Eg har opplevd at det kan utfordre å planlegge dagen sin når ein skal til ein
palliativ pasient. Det var ofte eit spesielt tidspunkt ein skulle vere der, slik at den
kreftsjuke fekk brukt dagen på ein best mogeleg måte. Denne sjukepleieoppgåva var
prioritert fordi ein såg at det var ei viktig siste tid.
Sjukepleiar er ikkje hos pasienten kontinuerlig og det er nødvendig å samarbeide med
andre tenester i kommunen eller i spesialisthelsetenesta (Fjørtoft, 2012). Det handlar om
å legge til rette heilt praktisk for pasienten, slik at han kan nytte seg av relevante tilbod.
Birkeland & Flovik (2014) seier at det er viktig å avklare kva dei ulike yrkesgruppene
kan bidra med. I mange tilfelle treng heimesjukepleiarane tett samarbeid med
spesialisthelsetenesta for å få opplæring i bruk av meir avansert utstyr som
smertepumper (Birkeland & Flovik, 2014). Tverrprofesjonell samarbeid handlar om å
jobbe saman mot eit felles mål (Fjørtoft, 2012). Høi Andvik (1996) seier at eit
tverrfaglig teamarbeid vil føre til at pasient og pårørande får oppleve ei verdig
livsavslutning heime.
Det handlar også om praktisk tilrettelegging av bustaden til pasienten slik at den kan
egne seg for pleie (Hjort, 2010). Dei hjelpemiddelmiddela som er nødvendig må bli
skaffa fort, slik at pasienten kan nytte seg av desse lengst mulig (Hjort, 2010).
Langtkomen kreft med redusert allmenntilstand er høgast prioritet i
hjelpemiddelsentralen sine retningslinjer (Norås, 2010). Henderson (1998) påpeikar
også viktigheita av å utforme hjelpemiddel for pasienten. Forsking viser at 23% brukar
mindre enn tre hjelpemiddel i bustaden, medan 77% nyttar meir enn tre hjelpemiddel
(Aoun et al., 2013). Dette tyder på at hjelpemiddel blir søkt om og tatt i bruk i praksis.
Mine erfaringar tilseier at når først hjelpemiddel som elektrisk seng, stol etc. vart søkt
28 om, kom det på plass i løpet av få dagar. Utfordringa var å få søkt om det fort nok, og
sjå behova til pasienten tidleg nok til å nytte seg av det lengst mogeleg.
4.4 Dekke grunnleggande behov
For å setje i gang sjukepleietiltak er det viktig med ei systematisk kartlegging av
pasienten sine grunnleggande behov (Fjørtoft, 2012, Henderson, 1998). Å dekke
pasienten sine behov viser forsking er viktig for å fremje fagleg forsvarlighet (Tønnesen
& Nortvedt, 2012). Dersom ein klarte det, bidrog det til ei verdig livsavslutning i rolige
og trygge omgjevnadar (Tønnesen & Nortvedt, 2012).
For at sjukepleiar skal klare å kartlegge korleis behova blir ivaretatt, er det viktig med
grundig observasjon ved kvar kontakt med pasienten (Rønning et al., 2007). Bruk av
smertekartleggingsverktøy kan like godt skje i heimen som på institusjon. Observasjon
og kartlegging som sjukepleiar gjere, vil danne eit nødvendig utgangspunkt for korleis
ein vidare vurderer problemområder (Rønning et al., 2007). Forsking viser at vurdering
av pasienten sine grunnleggande behov er med på å avgjere kor mykje hjelp den
kreftsjuke får av heimesjukepleia (Stajduhar et al., 2010). Norås (2010) seier at det
første møtet med pasienten er med på å prioritere og definere behov. Samtidig må ein
kontinuerlig kartlegge forandringar i behovsområder (Norås, 2010). Eg tenker at det kan
vere utfordrande å ivareta alle behova til pasienten optimalt når behova opplevast så
ulikt frå person til person. Dersom ein kjem om morgonen til ein pasient der ein skal
stelle og gje medisinar, har kanskje pasienten mange tankar som er kome om natta. For
ein pasient er det like viktig som stellet å få uttrykke desse kjenslene. For ein anna
pasient vil det vere unaturleg å snakke med sjukepleiar om desse kjenslene. Dette vil
føre til at hos nokre vil ein bruke meir tid på nokre behov, og kartlegginga av behova vil
vere med å styre tidsbruken. Henderson understrekar at å prate med andre om kjensler,
frykt og oppfatningar er eit grunnleggande behov.
Dokumentasjon er nødvendig og viktig (Birkeland & Flovik, 2014). Formålet er å
kommunisere med andre i helsetenesta om kva som skal gjerast av observasjonar,
konkrete tiltak, vurderingar og å dokumentere det som faktisk har skjedd (Birkeland &
Flovik, 2014). Ein er pliktig til å dokumentere når ein gjev helsehjelp sjølvstendig, som
29 ein oftast gjere i heimesjukepleia. Det ein dokumenterer skal vere nødvendig og
tilstrekkelig. Dette skal vere med å sikre at kreftpasienten får individuell oppfølging og
ein klar plan for kven og kva ein skal hjelpe med til ei kvar tid (Fjørtoft, 2012). Dette
opplever eg som både positivt og negativt. Å kome som sjukepleiar til ein pasient i siste
livsfase er utfordrande. Konkrete arbeidsoppgåver kan gjere det lettare å møte den andre
si liding. Eg tenker at det kan slå ut negativt dersom ein fokuserer berre på nokre få av
pasienten sine behov som ein har i oppdraget, framfor å kontinuerlig vurdere alle
behova som Henderson presiserer.
4.5 Kommunikasjon i livsavslutninga
Å arbeide med palliative pasientar og pårørande krev veldig gode
kommunikasjonsferdigheter (Rønning et al., 2007, Hunstad & Svindseth, 2011). Molnes
(2014) si forskingsstudie konkluderer med at dersom fleire kreftpasientar skal få ei
verdig livsavslutning i sin eigen heim, må ein fokusere meir på god kommunikasjon.
Eide & Eide (2012) understrekar at kommunikasjonen skal vere retta mot fleire aspekt.
Det handlar om å få fram pasienten sitt perspektiv og forstå personen sin unike
psykososiale kontekst. Dette kan sjukepleiar oppnå ved å lytte, observere verbal og nonverbal kommunikasjon, utvikle ein relasjon prega av likeverd og gje informasjon
forståelig og tydeleg (Eide & Eide, 2012). Henderson (1998) påpeikar i punkt 10 i sine
grunnleggande sjukepleieprinsipp at pasienten skal kommunisere og få uttrykke sine
kjensler, behov eller oppfatningar.
Reitan (2010) understrekar at pasienten er i ein sårbar fase, og det å bruke
kommunikasjonen for å bli kjend med pasienten er viktig. Hunstad & Svindseth (2011)
understrekar også i si forsking at pasient med familie er i ein sårbar fase, og det er
avgjerande med faglig god kommunikasjon. I eit fagstudie påpeikar dei at opne etiske
samtalar bør prioriterast for å bidra til ei verdig livsavslutning (Rykkje, 2010). Dei seier
også at pårørande spelar også ei viktig rolle dersom pasienten ikkje klarer å gjere rede
for sine eigne ynskjer lenger. I ein hektisk kvardag er det utfordrande å ta seg tid til
desse viktige samtalane. Sjølv om både forsking og faglitteratur påpeikar viktigheita av
samtalar er det ikkje alltid sjukepleiar har mogelegheit til det. Prøv å forklare for
30 pasienten at ein kan legge opp til lengre samtalar enkelte dagar. Desse dagane kan ein
vise til på meir travle dagar.
Å vere lyttande til pasienten handlar om å akseptere det den andre kjem med, og ikkje
bagatellisere det (Norås, 2010). Eg opplever at det er vanskeleg å kome med trøst og råd
i samtalar med pasientar der det ikkje er håp om å bli frisk, men ofte kan det hjelpe å
berre vere der for pasienten. Pasientar har ofte eit stort behov for å prate om sine
opplevingar, eller berre generelle tankar om livet. Å ha empati i møte med den andre,
ved å prøve å forstå og sette seg inn i deira situasjon kan skape kontakt og tillit
(Fjørtoft, 2012). Å bruke kommunikasjonen aktivt kan skape tryggleik for pasienten
heime.
4.6 Bidra til verdighet
I forhold til problemstillinga ”Korleis kan sjukepleiar bidra til ei verdig livsavslutning
heime for kreftpasientar” vil eg vidare drøfte sjølve omgrepet verdig livsavslutning og
korleis sjukepleiar kan bidra inn mot dette som ei avslutning på oppgåva.
FN erklærer at alle pasientar har rett til å døy med verdighet (NOU 1999:2). Yrkesetiske
retningslinjer fastslår at det er sjukepleiar sitt ansvar å bidra til ei verdig livsavslutning
(Norsk sykepleierforbund, 2011). Sjukepleiar må vere bevisst på at kvart menneske er
verdifullt i seg sjølv, uansett alder, sjukdom eller korleis det ser ut rundt der pasienten
døyr (Bredland et al, 2011). For at pasienten skal oppleve verdighet, må andre bekrefte
den (Bredland et al, 2011). Heilt konkret seier Knutstad (2010) at sjukepleiar må vere
sensitivt lyttande og vise respekt. Pasienten skal ikkje føle at han er til bry sjølv om han
treng hjelp (Knutstad, 2010, Brown et al., 2011).
Henderson (1998) poengterer at målet den siste tida for sjukepleiar er å beskytte
pasienten mot tap av verdighet. Den kreftsjuke pasienten er i ein sårbar fase, og er
avhengig av hjelp. For å bidra til verdighet må ein møte pasienten i eit forhold prega av
omsorg og tillit (Henderson, 1998). Eg har opplevd at det er ulikt frå pasient til pasient
kva som gjev verdighet i livsavslutninga. For nokre kan det å vere smertelindra gje
verdighet, for andre er det verdighet å få døy heime utan å bli flytta på.
31 Brown et al. (2011) poengterer at å imøtekomme pasient og pårørande bidrar til
verdighet. Det betyr å bli kjend med pasient og familien på eit tidleg stadium, halde
avtalar, vise respekt under besøk, skaffe hjelpemiddel, kommunisere om den siste tida
og gje rom for sorg. Dette viser at ein bidrar til verdighet frå ulike perspektiv. Både det
konkrete med det ein gjer og seier, men også bevisstheten om at dette er ei vanskeleg og
utfordrande tid for både pasient og pårørande.
32 5.0 Konklusjon
”Korleis kan sjukepleiar bidra til ei verdig livsavslutning heime for kreftpasientar?”
Gjennom litteratur, forsking og eigne erfaringar ser eg at det er ulike utfordringar for
heimesjukepleiaren i møte med den sårbare palliative kreftpasient. Rammer som tid,
kompetanse og praktisk tilrettelegging i kvardagen er med å setje grenser for kor mykje
og god hjelp pasienten får. På den andre sida møter heimesjukepleiaren pasienten på ein
unik måte i sin eigen heim, og kan opprette ein tillit og kontakt gjennom det kjente og
kjære.
For at pasienten skal oppleve ei verdig livsavslutning må sjukepleiar ta utgangspunkt i
den enkelte sine ynskjer og behov (Fjørtoft, 2012). Som Henderson understrekar er
kartlegginga av behova ein viktig peikepinn for å danne eit bilete av sjukepleietiltak ein
skal iversetje. Gjennom denne kartlegginga vil sjukepleiar kunne møte pasienten
heilhetlig i forhold til viktige faktorar. Både forsking og eigne erfaringar viser at å ha
ein kreftsjukepleiar i heimesjukepleia er styrkande. Burde dette bli lovfesta i framtida?
Det ville bidra til å sikre fagleg kompetanse over heile landet, som er ein viktig faktor
for at den kreftsjuke opplever ei verdig livsavslutning i heimen (Fjørtoft, 2012, Molnes,
2014, Tønnesen & Nortvedt, 2012).
Djupast sett er å gje omsorg til døande å gje respons på dei livsuttrykka pasienten gjev,
og gjere den lidinga pasienten har mindre vondt (Sæteren, 2010). Forsking og eigne
erfaringar viser at pårørande er ofte avgjerande for at pasienten skal få ei verdig
livsavslutning heime. Sjukepleiar og andre yrkesgrupper må møte pasient og pårørande
heime på ein fagleg, empatisk og bekreftande måte. Gjennom den tilnærminga kan
pasient, pårørande og sjukepleiar oppleve det Aakre & Langangen (2001, s. 9)
understrekar:
”Det går an å leve åpent og nært med døden. Det beriker våre liv”
33 Litteraturliste:
Aakre, M. & Langangen, J.E. (2001). Forord. I K. Ronge, M. Aakre, K. Alm & L.
Bomann-Larsen. Verdier ved livets slutt, en antologi (s. 7-9). Verdikommisjonens
styringsgruppe.
Aakre, M. (2001). Å dø er naturlig. I K. Ronge, M. Aakre, K. Alm & L. BomannLarsen. Verdier ved livets slutt, en antologi (s. 11-21). Verdikommisjonens
styringsgruppe.
Aoun, S.M., O´Connor, M., Breen, L.J., Deas, K. & Skett, K. (2013) Testing models of
care for terminally ill people who live alone: is a randomised controlled trial the best
approach? Health and social care in the community 21(2), 181-190.
Birkeland, A. & Flovik, A.M. (2014). Sykepleie i hjemmet (2.utg). Oslo: Cappelen
Damm Akademisk.
Bredland, E.L., Linge, O.A. & Vik, K. (2011) Det handler om verdighet og deltakelse
(3.utg.). Oslo: Gyldendal akademisk.
Brown, H., Johnston, B. & Østlund, U. (2011) ”Identifying care actions to conserve
dignity in end-of-life care”. British Journal of Community Nursing. 16(5), 238-245.
Bursch, C.J. & Hirch, A. (2007). Eksistensiell og åndelig omsorg. I: S. Kaasa (red.).
Palliasjon (s. 115-141). Oslo: Gyldendal Norsk Forlag.
Dalland, O. (2012). Metode og oppgaveskriving (5.utg.). Oslo: Gyldendal Akademisk.
Eide, H. & Eide, T. (2012). Kommunikasjon i relasjoner (2.utg.). Oslo: Gyldendal
Akademisk.
34 Fjørtoft, A-K. (2012). Hjemmesykepleie – Ansvar, utfordringer og muligheter (2.utg.).
Bergen: Fagbokforlaget.
Gjerberg, E & Bjørndal, A. (2007) Hva er en god død i sykehjem? Sykepleien Forskning
2 (3), 174-180.
Grov, E.K. (2012). Hjemmet som lindrende enhet for gamle døende. Sykepleien Geriatrisk Sykepleie nr. 3, 26-33.
Helsedirektoratet (2013). Nasjonalt handlingsprogram for palliasjon i kreftomsorga.
Henta 15. januar 2015 frå http://helsedirektoratet.no/publikasjoner/nasjonalthandlingsprogram-med-retningslinjer-for-palliasjon-i-kreftomsorgen/Publikasjoner/nasjonalt-handlingsprogram-for-palliasjon-i-kreftomsorgen.pdf
Helsepersonelloven. (1999). Lov om helsepersonell m.v. (helsepersonelloven). Henta
15. januar 2015 frå https://lovdata.no/dokument/NL/lov/1999-07-0264/KAPITTEL_2#KAPITTEL_2
Henderson, V. (1998). Sykepleiens natur. Oslo: Universitetsforlaget.
Hunstad, I. & Svindseth, M.F. (2011) Challenges in home-based palliative care in
Norway: a qualitative study of spouses´experiences. International Journal of Palliative
Nursing 17(8), 398-404.
Hjort, P.F. (2010). Pleie og omsorg ved livets slutt I: M. Kirkevold, K. Brodtkorb &
A.H. Ranhoff (Red.). Geriatrisk sykepleie (s. 447-454). Oslo: Gyldendal.
Høj Anvik, V. (1996) Ved livets slutt – omsorg for den kreftsyke og familien i hjemmet.
Otta: Tano Aschehoug.
Kaasa, S. (2007). Palliativ medisin – en introduksjon. I: S.Kaasa(red.). Palliasjon (s. 3146). Oslo: Gyldendal Norsk Forlag.
35 Kaasa, S. & Borchgrevink, P.C. (2007). Hva er smerte? Et klinisk perspektiv. I:
S.Kaasa(red.). Palliasjon (s. 271-283). Oslo: Gyldendal Norsk Forlag.
Kirkevold, M. (1998). Sykepleieteorier – analyse og evaluering. Oslo: Ad Notam
Gyldendal.
Knutstad, U. (2010) Pasienten i sentrum av helsetjenesten. I: Knutstad, U. (Red.)
Sentrale begreper i klinisk sykepleie (3.utg.) (s. 19-25). Oslo: Akribe Forlag.
Kristoffersen, N. (2012). Teoretiske perspektiver på sykepleie. I: N. Kristoffersen, F.
Nortvedt & E. Skaug (Red.). Grunnleggende sykepleie, bind 1 (s. 207-270). Oslo:
Gyldendal.
Loge, J.H., Bjordal, K., Paulsen, Ø. & Kaasa, S. (2007). Den palliative konsultasjonen.
I: S.Kaasa(red.). Palliasjon (s. 63-73). Oslo: Gyldendal Norsk Forlag.
Molnes, S.I. (2014). Sykepleieres erfaringer med smertelindring til hjemmeboende
kreftpasienter. Nordisk sykeplejeforskning 4 (2), 142-156.
Nome, O. (2010). Generell onkologi. I: A.M. Reitan & T.K. Schølberg(red.)
Kreftsykepleie (s. 367-398). Akribe Forlag.
Norsk sykepleierforbund (2011). Yrkesetiske retningslinjer for sykepleiere; ICN´s etiske
regler. Oslo: Norsk sykepleierforbund
Norås, I.L. (2010). Kreftsjukepleie i heimen. I: A.M. Reitan & T.K. Schølberg(red.)
Kreftsykepleie (s. 331-350). Akribe Forlag.
NOU 1999:6. (1999). Livshjelp - Behandling, pleie og omsorg for uhelbredelig syke og
døende. Oslo: Statens forvaltingstjeneste.
Odland, L-H. (2012). Menneskesyn. I: B.S. Brinchmann (Red.) Etikk i sykepleien
(3.utg.) (s. 23-40). Oslo: Gyldendal Norsk Forlag.
36 Pasient- og brukerrettighetsloven (1999). Lov om pasient og brukerrettigheter (Pasientog brukerrettighetsloven). Henta 15.januar frå
https://lovdata.no/dokument/NL/lov/1999-07-02-63?q=lov+pasientrettighet
Reitan, A.M. (2010). Kreftsykepleie. I: A.M. Reitan & T.K. Schølberg(red.)
Kreftsykepleie (s. 21-34). Akribe Forlag
Reitan, A.M. (2010). Krise og mestring. I: A.M. Reitan & T.K. Schølberg(red.)
Kreftsykepleie (s. 72-101). Akribe Forlag.
Rykkje, L. (2010). Gi eldre en verdig død. Sykepleien 98 (2), 70-73.
Rønning, M., Strand, E. & Hjermstad, M.J. (2007) Palliativ behandling utenfor sykehus
– Hjemmesykepleien. I: S.Kaasa(red.). Palliasjon (s. 213-227). Oslo: Gyldendal Norsk
Forlag.
Stajduhar, K.I., Funk, L., Roberts, D., McLeod, B, Cloutier-Fisher, D., Wilkinson, C. &
Purkis, M.E. (2010). Home care nurses´decition about the need for and amount of
service at the end of life. Journal of advanced nursing 67 (2), 276-286.
Sæteren, B. (2010). Omsorg for døende pasienter. I: A.M. Reitan & T.K. Schølberg
(red.) Kreftsykepleie (s. 235-256). Akribe Forlag.
Tønnesen, S. & Nortvedt, P. (2012) Hva er faglig forsvarlig hjemmesykepleie?
Sykepleien Forskning 2012 7 (3), 280-285.
37