kahramanmaraş ili göz ve haman deresi yağış havzalarında corıne

Transcription

T.C.
KAHRAMANMARAŞ SÜTÇÜ İMAM ÜNİVERSİTESİ
FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ
KAHRAMANMARAŞ İLİ GÖZ VE HAMAN DERESİ
YAĞIŞ HAVZALARINDA CORINE
METODOLOJİSİ
İLE EROZYON RİSK HARİTALARININ
OLUŞTURULMASI
GAMZE SAVACI
YÜKSEK LİSANS TEZİ
ORMAN MÜHENDİSLİĞİ ANABİLİM DALI
KAHRAMANMARAŞ 2012
T.C.
KAHRAMANMARAŞ SÜTÇÜ İMAM ÜNİVERSİTESİ
FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ
KAHRAMANMARAŞ İLİ GÖZ VE HAMAN
DERESİ YAĞIŞ HAVZALARINDA CORINE
METODOLOJİSİ İLE EROZYON RİSK
HARİTALARININ OLUŞTURULMASI
GAMZE SAVACI
Bu tez,
Orman Mühendisliği Anabilim Dalında
YÜKSEK LİSANS
derecesi için hazırlanmıştır.
KAHRAMANMARAŞ 2012
Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü öğrencisi Gamze
SAVACI tarafından hazırlanan “Kahramanmaraş İli Göz ve Haman Deresi Yağış
Havzalarında CORINE Metodolojisi ile Erozyon Risk Haritalarının Oluşturulması” adlı bu
tez, jürimiz tarafından 06/01/2012 tarihinde oy birliği / oy çokluğu ile Orman Mühendisliği
Anabilim Dalında Yüksek Lisans tezi olarak kabul edilmiştir.
Yrd. Doç. Dr. Mahmut REİS (DANIŞMAN)
……………………………….
Orman Mühendisliği Anabilim Dalı, KSÜ
Prof. Dr. Recep GÜNDOĞAN (ÜYE)
……………………………….
Toprak Bilimi ve Bitki Besleme Anabilim Dalı, KSÜ
Yrd. Doç. Dr. Fatih TONGUÇ (ÜYE)
……………………………….
Orman Mühendisliği Anabilim Dalı, KSÜ
Yukarıdaki imzaların adı geçen öğretim üyelerine ait olduğunu onaylarım.
Prof. Dr. M. Hakkı ALMA
……………………………….
Fen Bilimleri Enstitüsü Müdürü
TEZ BİLDİRİMİ
Tez içindeki bütün bilgilerin etik davranış ve akademik kurallar çerçevesinde elde
edilerek sunulduğunu, ayrıca tez yazım kurallarına uygun olarak hazırlanan bu çalışmada
orijinal olmayan her türlü kaynağa eksiksiz atıf yapıldığını bildiririm.
Gamze SAVACI
Not: Bu tezde kullanılan özgün ve başka kaynaktan yapılan bildirişlerin, çizelge, şekil
ve fotoğrafların kaynak gösterilmeden kullanımı, 5846 sayılı Fikir ve Sanat Eserleri
Kanunundaki hükümlere tabidir.
KAHRAMANMARAŞ İLİ GÖZ VE HAMAN DERESİ
YAĞIŞ HAVZALARINDA CORINE METODOLOJİSİ İLE
EROZYON RİSK HARİTALARININ OLUŞTURULMASI
ÖZET
Bu çalışma ile Kahramanmaraş iline 40 ve 45 km uzaklıkta, eş-havza yöntemine göre
seçilen Göz ve Haman Deresi Yağış havzalarında CORINE erozyon risk modeli kullanılarak
potansiyel ve aktüel erozyon risk durumlarının belirlenmesi amaçlanmıştır. Bu modelin
uygulanması amacıyla toprak bünyesi, derinliği, taşlılık, eğim, güncel arazi kullanımı ve arazi
örtüsü haritaları oluşturarak birbirleriyle çakıştırılmıştır. Çakıştırma sonucunda elde edilen
verilerin Göz deresi yağış havzasında potansiyel risk haritası sonuçlarına göre alanın
%70.17’si düşük, %15.86’sı orta ve %13.97’si çok az kısmı ise yüksek erozyon riskine
sahiptir. Aktüel erozyon risk haritası sonuçlarına göre alanın %73.87’sinin düşük ve
%26.13’ünün orta derecede erozyona maruz kaldığı görülmüştür. Haman deresi yağış
havzasında ise; potansiyel erozyon risk haritası sonuçlarına göre alanın %70.83’ü düşük ve
%29.17’si yüksek erozyon riskine sahiptir. Aktüel erozyon risk haritası sonuçlarına göre,
alanın %23.22’sinin orta ve %76.78’inin yüksek derecede erozyona maruz kaldığı
görülmüştür. Sonuçlara göre, her iki çalışma alanında da eğim ve bitki örtüsünün erozyon
riski bakımından en önemli faktörler olduğu görülmüştür. CORINE Metodolojisi ile
potansiyel ve aktüel erozyon risk haritalarının oluşturulmasının çok ekonomik ve etkin bir
yöntem olduğu belirlenmiştir. Ayrıca Ağustos 2009 yılına ait, 30 m x 30 m çözünülürlüklü
Landsat7-TM uydu görüntüsü Uzaktan Algılama ve CBS programları yardımıyla çalışma
alanlarının güncel arazi kullanım haritaları oluşturulmuştur.
Anahtar Kelimeler: CORINE Metodolojisi, Toprak Özellikleri, Toprak Erozyonu, CBS
i
DETERMINATION OF EROSION RISK MAPS
ACCORDING TO CORINE METHODOLOGY OF
GÖZ AND HAMAN WATERSHEDS IN KAHRAMANMARAŞ
SUMMARY
The aim of this study is to determine potantial and actuel erosion risk status Göz and
Haman watersheds that are away from 40 km and 45 km from Kahramanmaraş selected
according to co-basin method by using CORINE erosion risk model. The purpose of applying
this model was to superpose soil texture, depth, stoniness, slope, actual land use and
landcover maps with each other by creating them. %70.17 of area has low, %15.86 of area has
medium and a little part as %13.97 has high erosion risk superposition as a result of the data
obtained according to potential risk map in Göz Watershed. It is also reported that %73.87 of
area has low and %26.13 of area has medium erosion as a result of actuel erosion risk map.
%70.83 of area has low and %29.17 of area has high erosion risk as a result of potential
erosion risk map in Haman Watershed. It is also reported that %23.22 of area has medium and
%76.78 of area has high erosion risk as a result of actual erosion risk map. According to the
results of both studies in the field showed that slope and landcover were the most important
factors in terms of erosion risk. CORINE Methodology to the creation of potential and actuel
erosion maps were determined to be a very economical and effective method. In addition, in
August 2009 for the years, actual land use maps were created to help Remote Sensing which
is 30 m x 30 m Resolution Landsat7 TM satellite image and GIS programs.
Keywords: CORINE Methodology, Soil Properties, Soil Erosion, GIS
ii
TEŞEKKÜR
“Kahramanmaraş İli Göz ve Haman Deresi Yağış Havzalarında CORINE Metodolojisi
ile Erozyon Risk Haritalarının Oluşturulması” adlı bu çalışma Kahramanmaraş Sütçü İmam
Üniversitesi, Orman Fakültesi, Orman Mühendisliği Anabilim dalında yüksek lisans tezi
olarak hazırlanmıştır.
Öncelikle çalışmanın her aşamasında sağladığı maddi ve manevi katkılardan dolayı
danışman hocam Sayın Yrd. Doç. Dr. Mahmut REİS’e teşekkür ederim. Ayrıca tez
aşamasında yardımcı olan Sayın Doç. Dr. Abdullah Emin AKAY’a ve Yrd. Doç. Dr. Murat
ZENGİN’e, tez jürisinde yer alan ve değerli katkılar sağlayan Sayın Prof. Dr. Recep
GÜNDOĞAN ve Yrd. Doç. Dr. Fatih TONGUÇ hocalarıma ayrıca teşekkür ederim.
Arazi çalışmaları sırasında ve laboratuar çalışmaların gerçekleştirilmesinde bana destek
olan arkadaşlarım Arş. Gör. Nurşen ŞEN’e ve Orman Mühendisi Enis BALTACI’ya teşekkür
ederim.
İstatistik analizlerinin gerçekleştirilmesinde Sayın Öğr. Gör. Nuri BOZALİ, uydu
fotoğraflarının temininde emeği geçen Sayın Yrd. Doç. Dr. Hakan OĞUZ’a da ayrıca
teşekkür ederim.
Son olarak, bu günlere gelmemde her türlü maddi ve manevi desteklerini gördüğüm
aileme sonsuz teşekkürlerimi sunarım.
OCAK 2012
Gamze SAVACI
KAHRAMANMARAŞ
iii
İÇİNDEKİLER
Sayfa No
ÖZET ......................................................................................................... i
SUMMARY ................................................................................................ ii
TEŞEKKÜR ............................................................................................... iii
İÇİNDEKİLER .......................................................................................... iv
SİMGELER VE KISALTMALAR DİZİNİ ................................................... x
ŞEKİLLER DİZİNİ .................................................................................. xiii
ÇİZELGELER DİZİNİ .............................................................................. xx
1. GİRİŞ ..................................................................................................... 1
2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR ........................................................................ 5
3. MATERYAL VE METOD ..................................................................... 11
3.1. Materyal .............................................................................................................. 11
3.1.1. Araştırma alanlarının tanıtımı .......................................................................... 11
3.1.1.1. Coğrafik konum ......................................................................................... 11
3.1.1.2. İklim ........................................................................................................... 13
3.1.1.2.1. Thornthwaite yöntemi ......................................................................... 13
3.1.1.2.2. Erinç yöntemi ...................................................................................... 16
3.1.1.2.3. De Martonne yöntemi ........................................................................ 17
3.1.1.2.4. Kantarcı tarafından geliştirilmiş Erinç formülünün yeniden
düzenlenmesi............................................................................................ 18
3.1.1.3. Jeolojik yapı ............................................................................................... 19
3.1.1.4. Genel toprak ve özellikleri ......................................................................... 21
3.1.1.5. Bitki örtüsü................................................................................................. 23
3.1.1.6. Sosyal ve ekonomik durum........................................................................ 25
3.2. Metod .................................................................................................................. 25
3.2.1. Arazide yapılan çalışmalar............................................................................... 25
iv
Sayfa No
3.2.2. Laboratuarda yapılan çalışmalar ...................................................................... 26
3.2.2.1. Mekanik analiz (tekstür tayini) .................................................................. 26
3.2.2.2. Dispersiyon oranı ....................................................................................... 27
3.2.2.3. Hacim ağırlığı............................................................................................. 27
3.2.2.4. pH tayini..................................................................................................... 27
3.2.2.5. Ateşte kayıp................................................................................................ 28
3.2.2.6.Permeabilite (geçirgenlik)........................................................................... 28
3.2.2.7. Su tutma kapasitesi..................................................................................... 28
3.2.2.8. Tane yoğunluğu.......................................................................................... 29
3.2.2.9. Gözenek hacmi........................................................................................... 29
3.2.2.10. Nem ekivalanı .......................................................................................... 29
3.2.2.11. Kolloid/Nem ekivalanı oranları................................................................ 30
3.2.3. Havzadaki fizyografik faktörlerin saptanması ................................................. 30
3.2.3.1. Arazi kullanma şekli .................................................................................. 30
3.2.3.2. Havzanın alanı............................................................................................ 30
3.2.3.3. Havzanın şekli............................................................................................ 30
3.2.3.4. Havzanın ortalama yüksekliği.................................................................... 32
3.2.3.5. Havzanın ortalama eğimi ........................................................................... 32
3.2.3.6. Havzanın bakı durumu ............................................................................... 33
3.3. Bilgisayar Yöntemleri ......................................................................................... 33
3.3.1. Coğrafi bilgi sistemi yöntemleri ...................................................................... 33
3.3.2. Verilerin bilgisayara girilmesi.......................................................................... 33
3.3.3. Uzaktan algılama yöntemleri ........................................................................... 34
3.3.3.1. Kontrollü sınıflandırma ( supervised classification) ..................................... 37
3.3.4. Toprak erozyon risk değerlendirmesinde CORINE metodolojisi.................... 43
3.4. Değerlendirme Yöntemleri.................................................................................. 47
v
Sayfa No
4.BULGULAR VE TARTIŞMALAR ......................................................... 48
4.1.Haman Deresi Yağış Havzası Topraklarının Bazı Fiziksel, Kimyasal ve
Hidrolojik Özelliklerinin Anakaya Gruplarına Göre Değişimi.................................. 48
4.1.1. Üst toprak katmanında (0-20 cm) .................................................................... 48
4.1.1.1. Kum, toz ve kil oranları ............................................................................. 48
4.1.1.2. Dispersiyon oranı ...................................................................................... 50
4.1.1.3. Ateşte kayıp ve pH ..................................................................................... 51
4.1.1.4. Tane yoğunluğu ve hacim ağırlığı ............................................................. 52
4.1.1.5. Porozite (gözenek hacmi), su tutma kapasitesi, nem ekivalanı................. 53
4.1.1.6. Permeabilite (geçirgenlik).......................................................................... 53
4.1.1.7. Kolloid/Nem ekivalanı oranı...................................................................... 54
4.1.2. Alt toprak katmanında (20-50 cm)................................................................... 54
4.2. Haman Deresi Yağış Havzası Topraklarının Bazı Fiziksel, Kimyasal ve
Hidrolojik Özelliklerinin Arazi Kullanım Şekillerine Göre Değişimi....................... 61
vi
Sayfa No
4.3. Göz Deresi Yağış Havzası Topraklarının Bazı Fiziksel, Kimyasal ve Hidrolojik
Özelliklerinin Anakaya Gruplarına Göre Değişimi ................................................... 76
4.3.2.2. Dispersiyon oranı ..................................................................................... 85
vii
Sayfa No
4.4. Göz Deresi Yağış Havzası Topraklarının Bazı Fiziksel, Kimyasal ve Hidrolojik
Özelliklerinin Arazi Kullanım Şekillerine Göre Değişimi......................................... 88
4.4.2.5. Porozite (gözenek hacmi), su tutma kapasitesi, nem ekivalanı............... 100
4.4.2.6. Permeabilite (geçirgenlik)........................................................................ 100
4.4.2.7. Kolloid/Nem ekivalanı oranı.................................................................... 101
4. 5. Havzanın Fizyografik Faktörleri ...................................................................... 102
4.5.1. Havzaların alanı ............................................................................................. 102
4.5.2. Arazi kullanma şekli ...................................................................................... 102
4.5.3. Havzanın şekli................................................................................................ 104
4.5.4. Havzanın ortalama yüksekliği........................................................................ 106
4.5.5. Havzanın ortalama eğimi ............................................................................... 107
4.5.6. Havzanın bakı durumu ................................................................................... 109
4.6 Toprak Erozyon Risk Değerlendirmesinde CORINE Metodolojisi................... 110
viii
Sayfa No
5.SONUÇ VE ÖNERİLER ...................................................................................... 119
5.1. Sonuçlar ............................................................................................................ 119
5.2. Öneriler ............................................................................................................. 122
KAYNAKLAR .........................................................................................123
ÖZGEÇMİŞ .............................................................................................129
ix
SİMGELER VE KISALTMALAR DİZİNİ
°C
:
Santigrat
AB
:
Avrupa Birliği
ABD
:
Amerika Birleşik Devleti
AGNPS
:
Agricultural Non-point Source Pollution Model
ANSWERS
:
Areal Nonpoint Source Watershed Environment Response
Simulation
CBS
:
Coğrafi Bilgi Sistemi
cm
:
Santimetre
CORINE
:
CooRdination of Information on the Environment
CREAMS
:
The Chemicals, Runoff and Erosion from Agricultural
Management Systems
d
:
DEM
Yıllık Su Açığı
Digital Elevation Model
e
:
Orta-Üst Eosen
EGEM
:
Ephemeral Gully Erosion Model
EPIC
:
Erosion Productivity Impact Calculator
EUROSEM
:
The European Soil Erosion Model
FSK
:
Aylık Yağış Ve Toprakta Depo Edilmiş Su
GeoWEPP
:
The Geospatial Interface For The Water Erosion Prediction
Project
GET
:
Gerçek Evapotranspirasyon
GLEAMS
:
Groundwater Loading Effects of Agricultural Management
ha
Hektar
Ia
:
Kuraklık İndisi
ICONA
:
Institute for Conservation of the Nature
x
Ik
:
En Kurak Aya Ait Kuraklık İndisi
Im
:
Yağış Etkenliği
Iy
:
Yıllık Kuraklık İndisi
K
Toprak Erozyon Duyarlılığı
KINEROS
:
Kinematic Runoff and Erosion Model
km
:
Kilometre
m
:
Metre
m
:
Alt Miyosen
mm
:
Milimetre
n
:
Yıllık Evapotranspirasyonu
OYO
:
Orman Yetişme Ortamı
P
Yıllık Ortalama Yağış
p
:
En Kurak Ayın Yağış Miktarı
PET
:
Potansiyel Evapotranspirasyon
RGB
:
Red-Green-Blue
RMSE
:
Root Mean Square Errors
RR
:
Erozyon Oluşturma Riski
RS
:
Remote State
RUSLE
:
Revised Universal Soil Loss Equation
S
:
Eğim Tehlikesi
s
:
Yıllık Su Fazlası
SAM
:
Sayısal Arazi Modeli
SWAT
:
Soil and Water Assesment Tool
t
:
En Kurak Ayın Ortalama Sıcaklığı
TM
:
Tematic Mapper
Tom
:
Yıllık Ortalama Sıcaklık
xi
TOPAZ
:
Topographic Parametirization
UA
:
Uzaktan Algılama
WATEM/SEDEM
:
Water and Tillage Erosion Model/Sediment Delivery Model
WEPP
:
The Water Erosion Prediction Project
xii
ŞEKİLLER DİZİNİ
Sayfa No
Şekil 3.1. Araştırma alanlarının sayısal arazi modeli ve Türkiye haritasındaki konumu.... 12
Şekil 3.2. Araştırma alanlarının thornthwaite yöntemine göre su bilançosu grafiği ........... 14
Şekil 3.3. Araştırma alanlarının jeoloji haritası................................................................... 20
Şekil 3.4. Araştırma alanlarının toprak haritası................................................................... 22
Şekil 3.5. Araştırma alanlarındaki kızılçam meşceresi........................................................ 23
Şekil 3.6. Araştırma alanlarındaki bozuk meşe ormanı....................................................... 24
Şekil 3.7. Araştırma alanlarındaki bozuk meşe ve ardıç meşceresi..................................... 24
Şekil 3.8. Araştırma alanlarındaki buğday ekili tarım arazisi ............................................. 24
Şekil 3.9. Araştırma alanlarındaki mera alanından bir görünüm......................................... 25
Şekil 3.10. Araştırma alanlarının uydu görüntüsü............................................................... 35
Şekil 3.11. Erdas IMAGINE 8.4 programın ara yüzü ........................................................ 37
Şekil 3.12a. havza_21.img görüntüsü.................................................................................. 38
Şekil 3.12b. Çizim araçlarından poligon ikonu ................................................................... 38
Şekil 3.12c. İmza menüsü penceresi.................................................................................... 38
Şekil 3.13. havza_21.img görüntüsünde google earth yardımıyla imza toplama................ 39
Şekil 3.14. Poligonal imza................................................................................................... 39
Şekil 3.15. İmza menü penceresinde yakın olan imzaların birleştirilmesi ve histogram .... 40
Şekil 3.16. İmza penceresinde toplanan imzalar ................................................................. 40
Şekil 3.17. IMAGINE ikon paneli....................................................................................... 40
Şekil 3.18. Supervised classification penceresi ................................................................... 41
xiii
Sayfa No
Şekil 3.19. Isodata havza_21.img to haman_supervised.img penceresi.............................. 41
Şekil 3.20. haman_supervised.img görüntüsü..................................................................... 42
Şekil 3.21. Araştırma alanının doğruluk testi (accuracy assessment) ................................. 43
Şekil 3.22. CORINE metodolojisi akış diyagramı .............................................................. 43
Şekil 4.1. Haman deresi yağış havzasının üst topraklarında farklı anakaya gruplarına göre
ortalama kum, toz ve kil oranlarının değişimi..................................................................... 49
Şekil 4.2. Araştırma alanı üst topraklarında farklı anakaya gruplarına göre ortalama
dispersiyon oranlarının değişimi ......................................................................................... 51
Şekil 4.3. Araştırma alanı üst topraklarında farklı anakaya gruplarına göre ortalama ateşte
kayıp, pH değerlerinin değişimi .......................................................................................... 52
Şekil 4.4. Araştırma alanı üst topraklarında farklı anakaya gruplarına göre ortalama tane
yoğunluğu ve hacim ağırlığı oranları değişimi.................................................................... 52
gözenek hacmi, su tutma kapasitesi, nem ekivalanı değerlerinin değişimi ......................... 53
permeabilite değerlerinin değişimi ...................................................................................... 54
kolloid/nem ekivalanı oranları değişimi .............................................................................. 54
Şekil 4.8. Araştırma alanı alt topraklarında farklı anakaya gruplarına göre ortalama kum,
toz ve kil oranlarının değişimi............................................................................................. 55
Şekil 4.9. Araştırma alanı alt topraklarında farklı anakaya gruplarına göre ortalama
xiv
Sayfa No
Şekil 4.11. Araştırma alanı alt topraklarında farklı anakaya gruplarına göre ortalama tane
gözenek hacmi, su tutma kapasitesi ve nem ekivalanı oranları değişimi ............................ 60
Şekil 4.15. Araştırma alanı üst topraklarında farklı arazi kullanım şekillerine göre ortalama
kum, tozve kil oranlarının değişimi..................................................................................... 62
ateşte kayıp, pH değerlerinin değişimi ............................................................................... 65
tane yoğunluğu ve hacim ağırlığı oranları değişimi ............................................................ 66
gözenek hacmi, su tutma kapasitesi, nem ekivalanı değerlerinin değişimi ........................ 67
Şekil 4.22. Araştırma alanı alt topraklarında farklı arazi kullanım şekillerine göre ortalama
kum, toz ve kil oranlarının değişimi.................................................................................... 70
xv
Sayfa No
ateşte kayıp, pH değerlerinin değişimi ................................................................................ 73
Şekil 4.29. Araştırma alanı üst topraklarında farklı anakaya gruplarına göre ortalama kum,
xvi
Sayfa No
Şekil 4.38. Araştırma alanı alt topraklarında farklı anakaya gruplarına göre ortalama ateşte
permeabilite değerlerinin değişimi. ..................................................................................... 87
xvii
Sayfa No
gözenek hacmi, su tutma kapasitesi, nem ekivalanı değerlerinin değişimi ...................... 100
permeabilite değerlerinin değişimi .................................................................................... 101
kolloid/nem ekivalanı oranları değişimi ............................................................................ 101
Şekil 4.57. Haman ve göz deresi yağış havzalarının arazi kullanım şekli haritası............ 103
Şekil 4.58. Araştırma alanlarının dere sınıfları haritası..................................................... 105
Şekil 4.59. Araştırma alanlarının sayısal yükseklik haritası.............................................. 107
Şekil 4.60. Araştırma alanlarının eğim sınıfları haritası.................................................... 108
xviii
Sayfa No
Şekil 4.61. Araştırma alanlarının yağış havzası bakı grubu haritası ................................. 109
Şekil 4.62. Araştırma alanlarının toprak bünye haritası .................................................... 112
Şekil 4.63. Araştırma alanlarının toprak derinliği haritası ................................................ 113
Şekil 4.64. Araştırma alanlarının toprak taşlılığı haritası.................................................. 114
Şekil 4.65. Araştırma alanlarının toprağın aşınabilirlik haritası........................................ 115
Şekil 4.66. Araştırma alanlarının potansiyel erozyon risk haritası.................................... 116
Şekil 4.67. Araştırma alanlarının aktüel erozyon risk haritası .......................................... 117
Şekil 4.68. Araştırma alanın potansiyel ve aktüel erozyon risk değerlerinin grafiği ........ 118
Şekil 4.69. Araştırma alanın potansiyel ve aktüel erozyon risk değerlerinin grafiği ........ 118
xix
ÇİZELGELER DİZİNİ
Sayfa No
Çizelge 3.1. Araştırma alanının 1975-2010 yılları arasında Kahramanmaraş Meteoroloji
İstasyonuna ait bazı iklim verileri ....................................................................................... 13
Çizelge 3.2. Thornthwaite yöntemine göre Araştırma alanlarının su bilançosu.................. 14
Çizelge 3.3. Erinç’in yağış etkenlik indisi ve belirlenen iklim tipleri................................. 17
Çizelge 3.4. De Martonne kuraklık indis değerleri ............................................................. 18
Çizelge 3.5. Göz deresi yağış havzasının jeolojik birimlerin alan ve oranları ................... 20
Çizelge 3.6. Haman deresi yağış havzasının jeolojik birimlerin alan ve oranları ............... 21
Çizelge 3.7. Göz deresi yağış havzasının büyük toprak grupları ........................................ 22
Çizelge 3.8. Haman deresi yağış havzasının büyük toprak grupları ................................... 22
Çizelge 3.9. Middleton tarafından ortaya konulan dispersiyon oranı.................................. 27
Çizelge 3.10. Kolloid/Nem ekivalanı oranı ......................................................................... 30
Çizelge 3.11. Geliştirilmiş Fournier indeksi sınıflaması ..................................................... 45
Çizelge 3.12. Bagnouls -Gaussen kuraklık indeksi tablosu ................................................ 46
Çizelge 4.1. Haman deresi yağış havzasına ait toprakların üst katmanlarının bazı fiziksel,
hidrolojik ve kimyasal özelliklerinin anakaya gruplarına göre değişimi ............................ 49
Çizelge 4.2. Haman deresi yağış havzasına ait toprakların alt katmanlarının bazı fiziksel,
hidrolojik ve kimyasal özelliklerinin arazi kullanım şekillerine göre değişimi .................. 62
xx
Sayfa No
Çizelge 4.5. Göz deresi yağış havzasına ait toprakların üst katmanlarının bazı fiziksel,
Çizelge 4.6. Göz deresi yağış havzasına ait toprakların alt katmanlarının bazı fiziksel,
hidrolojik ve kimyasal özelliklerinin arazi kullanım şekillerine göre değişimi. ................. 96
Çizelge 4.9. Göz ve Haman deresi yağış havzalarının arazi kullanım şekilleri, alanları ve
oranları .............................................................................................................................. 103
Çizelge 4.10. Göz ve Haman yağış havzalarının derelerinin sınıfları değerleri................ 105
Çizelge 4.11. Göz deresi yağış havzası eğim sınıfları....................................................... 108
Çizelge 4.12. Haman deresi yağış havzası eğim sınıfları .................................................. 109
Çizelge 4.13. Göz ve Haman deresi yağış havzalarının bakı durumu ve alan dağılımı .... 110
Çizelge 4.14. Üst topraklardan (0-20 cm) alınan örneklerin bünye değerleri ................... 111
Çizelge 4.15. Araştırma alanların toprak bünye sınıfları, alanları ve oranları .................. 112
Çizelge 4.16. Araştırma alanların toprak derinlik sınıfları, alanları ve oranları................ 113
Çizelge 4.17. Araştırma alanların toprak taşlılığı sınıfları, alanları ve oranları ............... 114
Çizelge 4.18. Araştırma alanların toprak aşınabilirlik sınıfları, alanları ve oranları ......... 115
Çizelge 4.19. Araştırma alanlarının potansiyel ve aktüel erozyon risk değerleri.............. 118
xxi
1. GİRİŞ
Erozyon rüzgar, su gibi kuvvetlerle ana kaya üzerinde oluşan toprağın aşınması,
taşınması ve birikmesi olayıdır. Jeolojik erozyon doğanın normal süreci içinde meydana
gelmektedir. Hızlandırılmış erozyon ise; insanın doğadaki toprak-su-bitki arasındaki doğal
dengeyi bozucu nitelikteki müdahaleleri sonucu meydana gelmektedir. Erozyonun başlıca
nedeni, toprağı koruyan bitki örtüsünün tahrip edilmesidir. Arazi eğimi, toprak yapısı,
iklim faktörleri, bitki örtüsü ve insanın müdahalesi erozyonun derecesini belirleyen
öğelerdir.
Türkiye’de bozkır alanlarda rüzgarla, diğer alanlarda ise suyun yüzeysel akışa
geçmesinden dolayı üst toprakların %20’si orta, %36’sı şiddetli ve %22’si çok şiddetli
toprak erozyonuna maruz kalmaktadır (GDREC, 2008). Erozyon sonucunda; toprak ve
arazi kaybı, sedimentasyon, su kalitesinin bozulması, toprakların verimsizleşmesi gibi
zararlar meydana gelmektedir. Toprak erozyonu, su kalitesi ve sucul habitat üzerine ciddi
olumsuz etki yapmaktadır (Akay, 2005; Akay ve ark., 2008).
Bu nedenle, Türkiye havzalarında hızlı ve güvenilir sediment verimi ve yüzeysel akış
tahmini, toprak koruma tekniklerinin planlanması ve uygulanması açısından çok önemlidir
(Yüksel ve ark., 2007a).
Erozyonla toprak kaybı miktarı, sediment verimi ve yüzeysel akış tahmini için
geliştirilmiş olan RUSLE, EPIC, ANSWERS, CORINE, ICONA, WEPP, GeoWEPP,
CREAMS, MOSES, GLEAMS, WATEM/SEDEM, AGNPS, EGEM, EUROSEM, SWAT,
KINEROS gibi farklı yöntemler vardır.
Bu yöntemlerden RUSLE (Revised Universal Soil Loss Equation); iklim, toprak türü,
arazi kullanım şekli, topoğrafya gibi erozyona neden olan faktörleri de dikkate alarak birim
alana düşen yıllık toprak kaybını tahmin eden ampirik bir yöntemdir (Renard ve ark., 1997;
Covert, 2003; Yüksel ve ark., 2007b).
EPIC (Erosion Productivity Impact Calculator) yöntemi, toprak ve su kaynaklarının
yönetiminin toprak verimliliği ve toprak erozyonu üzerinde etkisini belirler. EPIC modeli
simulasyon yaparken hava durumu, besin döngüsü, bitki gelişimi, toprak sıcaklığı, bitkinin
ortam kontrolü gibi faktörleri kullanır (Yüksel ve ark., 2007b).
ANSWERS (Areal Nonpoint Source Watershed Environment Response Simulation)
modeli, yüzeysel akış ve sediment veriminin minimize edilmesinde tarım arazilerinde
1
uygulanacak yöntemin seçimini belirleyen hidrolojik bir modeldir (Beasley ve ark., 1980).
CORINE (COoRdination of INformation on the Environment) modeli USLE
(Universal Soil Loss Equation) (Wischmeier, 1976) tabanlı olup, AB (Avrupa Birliği)
tarafından geliştirilen ve toprak erozyonu çalışmalarında kullanılan bir yöntemdir
(CORINE, 1992). CORINE modelinin avantajı; araştırma alanın tamamı için erozyon
tahmininin sağlanabilmesidir. CORINE metodolojisi ile toprak erozyon risk haritalarının
yapılması, Avrupa Birliği ile Türkiye arasında gelecekteki bilimsel çalışmaların
entegrasyonu için çok önemlidir (CORINE, 1992; Bayramin ve ark., 2003). Aktüel toprak
erozyon risk modeli, potansiyel toprak erozyon riski ve bitki örtüsü verisi olmak üzere 2
parametreden oluşmaktadır. Potansiyel toprak erozyon riskinde toprak aşınabilirliği
(erodobilite), aşındırıcı güç (erozivite) ve topografya fonksiyonları hesap edilmektedir.
Bitki örtüsü erozyon oranına önemli derecede etki ettiğinden, bitki örtüsü verisi erozyon
modelleri içerisinde çok önemli bir parametredir (Lal, 1994; Kılıç ve ark., 2006;
Evrendilek ve ark., 2007).
CORINE modelinin devamı olan ve çalışmalarda pek çok jeolojik veriyi de esas alan
ICONA (Institute for COnservation of the NAture) modeli geliştirilmiştir (Bayramin ve
ark., 2003). ICONA modeli, geniş alanlar için toprak kaybı tahmini yapabilmesine rağmen,
iklim verilerini dikkate almamaktadır (Yüksel ve ark., 2007b).
WEPP (The Water Erosion Prediction Project); toprak türü, iklim koşulları,
topografik durum, toprak örtü yüzdesi dahil olmak üzere belirli erozyon faktörlerini
kullanarak sediment verimi ve yüzeysel akış tahmini için geliştirilmiştir. WEPP modeli ile
aylık ya da yıllık olarak sediment verimi, yüzeysel akış, infiltrasyon, erozyon miktarı ve
depolama oranları hesap edilebilmektedir. WEPP işlem tabanlı model olduğundan, erozyon
değerlendirmesine ve sediment veriminin belirlenebilmesi için önemli miktarda veri girişi
olmalıdır (Flanagan ve Livingston, 1995).
WEPP’in CBS (Coğrafi Bilgi Sistemi) ile entegre edilmesi ile GeoWEPP (The
Geospatial Interface For The Water Erosion Prediction Project) programı geliştirilmiştir.
GeoWEPP programı GIS, WEPP ve TOPAZ (TOpographic PArametiriZation)
programlarını entegre eden ve özellikle büyük yağış havzaları için uygulama imkanları
sunan en son WEPP teknolojisidir (Yüksel ve ark.; 2007b).
GeoWEPP, DEM (Digital Elevation Model), ortofotolar, toprak haritaları, arazi
kullanım haritaları ve doğruluk analiz verileri gibi sayısal veri işlemleri kullanma imkanı
2
sağlamaktadır.
CREAMS (The Chemicals, Runoff and Erosion from Agricultural Management
Systems) modeli 1980 yılında Knisel tarafından geliştirilmiş özellikle tarım arazilerindeki
taşınan ve biriken materyalin miktarını belirlemektedir (Özsoy, 2007).
GLEAMS (Groundwater Loading Effects of Agricultural Management) alanı baz alan
bir simülasyondur. GLEAMS bir alanda arazi kullanımı, toprak ve yağışın homojen
olduğunu farzeder. Hidroloji, erozyon/sediment verimi, pestisitlerin taşınması ve besinler
diye dört ana bileşenden oluşmaktadır (Leonard ve ark., 2000).
WATEM/SEDEM (The WAter and Tillage Erosion Model/SEdiment DElivery
Model) sınırlı verilerin karşılanmasıyla havzadaki sediment verimi tahmini için
geliştirilmiştir. Belli bir grid hücresine dayalı olan bu model havza ölçeğinde sediment
verimi tahmininde kullanılmaktadır (Van Oost ve ark., 2000; Van Rompaey ve ark., 2001;
Alatorre ve ark., 2010).
AGNPS (Agricultural Non-point Source Pollution Model) modeli ilk olarak ABD
Tarım Bakanlığı -Tarımsal Araştırma Merkezi (USDA-ARS) tarafından 1989 yılında R.A.
Young, C. A. Onstad, D. D. Bosch ve W. P. Anderson'un çalışmaları ile geliştirilen, tek bir
olaydaki yüzey akış, sediment ve kimyasal madde taşınımını simüle ederek tahmine çalışan
bir bilgisayar programıdır. Büyüklüğü 0.4-16 ha arasında değişen hücrelerde, en fazla
20.000 ha alana sahip havzalarda simülasyon yapabilen model zamanla geliştirilerek, 1995
yılında 5.0 versiyonuna ulaşmıştır (Öztürk ve ark. 2003).
SWAT (Soil and Water Assessment Tool), ABD’nde kırsal havzalarda noktasal
olmayan kirlenmenin uzun dönemli etkilerini belirlemek ve su kaynaklarının gelişimi ve
yönetimi, nehir ölçekli havzalarda temel hidrolojik işlemlerin anlaşılmasını sağlamak için
geliştirilmiş bir havza modelidir (Arnold ve ark. 1998). SWAT, ABD’de 1970’li yılların
ortalarında, su kaynaklarının korunmasına yönelik olarak çıkarılan “Clean Water Act” adlı
kanuna bir karşılık olarak ABD Tarım Bakanlığı bünyesindeki tarımsal araştırma
enstitülerince başlatılan bir çalışmanın ürünüdür (Karaş, 2005).
CORINE metodolojisi ile havzadaki erozyon riski ve arazi kalitelerinin belirlenmesi
en önemli avantajıdır.
Kahramanmaraş ili Haman ve Göz Deresi yağış havzalarında yapılan bu araştırmanın
amacı, CORINE metodolojisi ile arazideki toprak erozyon riskinin belirlenmesidir.
Yöntem gereği toprağın erozyona duyarlılığı, iklimin erozyona etkisi, eğim ve bitki örtüsü
3
faktörleri ayrı ayrı incelenip, alanın potansiyel ve aktüel erozyon tehlikesi belirlenmeye
çalışılmıştır.
Uzaktan Algılama (UA) ve CBS yöntemiyle Kahramanmaraş ili Haman ve Göz
deresi yağış havzalarının güncel arazi kullanım haritaları belirlenmiştir. Ayrıca havza
topraklarının bazı fiziksel, kimyasal ve hidrolojik özellikleri ile erozyon eğilimlerini
belirlemek için, farklı anakayalar (kireçtaşı-çamurtaşı-killi kireçtaşı-kumtaşı) ve farklı
arazi kullanım şekilleri (orman, tarım, mera) göz önüne alınmıştır.
4
2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR
Avrupa Komisyonu, Akdeniz Avrupa ülkelerinde doğal kaynakların ve toprak
erozyon risk haritalarını daha ayrıntılı üretmek için ilk girişimlere başladığını belirtmiştir
(CORINE, 1992). CORINE yöntemi adı verilen bu erozyon tehlikesini belirleme
yönteminde; toprak aşınabilirliği, erozivite ve eğim açısı değerleri kullanılmak suretiyle
potansiyel erozyon riski ve arazinin bitki ile kaplanma durumu değerlendirilerek aktüel
erozyon tehlikesi elde edilmektedir. Yöntem ABD’de Wischmeier ve ark.’nın 1978 yılında
geliştirilen USLE eşitliği ile belirlenen parametre ve ilkeler temel alınarak hazırlanmıştır.
Verilerin 1x1 km’lik grid kareleri için hesaplanması ve coğrafik bilgi sistemleri
kullanılması suretiyle 1:1 000 000 ölçekte potansiyel ve aktüel erozyon risk haritaları
hazırlamışlardır.
Jayawardhana ve ark. (1991), Avustralya'da oyuntu erozyonu ve heyelanların tahmini
için CBS'nin uzaktan algılama ile birlikte kullanılması üzerine çalışmışlardır. Çalışma
kapsamında; erozyon problemleri ile bölgesel arazi kaynaklarının belirlenmesine yönelik
çalışmalara ait 1974, 1979 ve 1989 yıllarına ait veriler kaydedilmiştir. Toprak erozyonu,
heyelanlar ve tuzluluk arazi bozulmasının temel sebepleri olarak tanımlanmış ve CBS’nin
yardımıyla erozyon haritaları çizilmiştir.
Doğan ve ark. (2000), Akdeniz Bölgesinin batısında yer alan Dalaman Havzasının
toprak erozyon riskini CORINE metoduyla belirlemişlerdir. Sonuçlara göre havza
topraklarının %27’sinin düşük, %40’ının orta ve % 29’unun yüksek şiddetli erozyona
maruz kaldığı belirlenmiştir.
Doğan ve ark. (1999), Avrupa Birliği ve bazı Akdeniz ülkeleri tarafından uygulanan
CORINE modeli (Coordination of Information on the Environment) toprak erozyon
riskinin belirlenmesinde ve haritalanmasında kullanılmaktadır.
Erol ve Çanga (2004), Eskişehir İlinin Mihalıççık ilçesinde toprakların potansiyel ve
aktüel erozyon risk alanlarını CORINE metoduyla belirlemiştir. Potansiyel erozyon risk
haritası sonucuna göre alanın %44’ünün düşük, %52’sinin orta, %4’ünün ise yüksek
erozyon riski taşıdığı gözlenmiştir. Gerçek erozyon risk haritası sonucuna göre ise %31’i
düşük, %20’si orta, %49’unun yüksek erozyon tehlikesine sahip olduğu gözlemlenmiştir.
Bayramin ve ark. (2005), Beypazarı-Ankara ilindeki toprakların gerçek toprak
erozyon riskini CORINE metoduyla belirlemiştir. Sonuçlara göre ise toprakların %60’ı çok
5
yüksek erozyon riskine sahip olduğu ve yalnız toprakların
%20’sinde ciddi erozyon
problemi olmadığı gözlemlenmiştir.
Yüksel ve ark. (2008a), UA ve CBS yöntemiyle Kahramanmaraş İli Kartalkaya Baraj
Havzasının erozyon risk haritalarını belirlemişlerdir. Sonuçlara göre çalışma alanın
%33.82’si düşük , %35.44’ü orta ve %30.74’ü yüksek aktüel erozyon riskine sahiptir. UA
ve CBS teknolojilerin entegre edilmesiyle oluşturulan CORINE modeli ile, doğru ve
güvenilir potansiyel erozyon risk haritası oluşturulmuştur.
Yüksel ve ark. (2008b), Kahramanmaraş İli Orcan Yağış Havzasındaki sediment
verimi ve yüzeysel akışı bulmak için GeoWEPP modelini kullanmışlardır. RMSE (Root
Mean Square Errors) göz önünde bulundurularak ortalama yıllık sediment verimini 2.96
ton/yıl ve yüzeysel akış değerini 8.43 m³/sn bulmuşlardır.
Akay ve Şakar (2009), yarı kurak özellik gösteren Kahramanmaraş ili Pazarcık
yöresinde erozyon riski taşıyan çıplak toprak alanların uydu görüntüsü ve Sayısal Arazi
Modeli (SAM) kullanılarak sınıflandırma yapmışlardır. Çıplak toprak alanları ERDAS
Imagine 9.0 yazılımında Kontrollü Sınıflandırma (Supervised Classification) yöntemi
kullanarak ve SAM ile eğim sınıfları haritası geliştirerek çıplak alanların potansiyel
erozyon risklerine göre sınıflandırma yapmışlardır. Sonuçlara göre çıplak toprak alanların
yaklaşık %40.6’sı çok düşük, %38.2’si düşük, %16’sı orta, %4.9’u yüksek ve %0.3’ü çok
yüksek erozyon riskine sahip olduğunu belirtmişlerdir.
Karaş ve ark. (2009), Sakarya –Porsuk Çayı Sarısu Havzasında CBS yardımıyla
CORINE, LEAM ve USLE olmak üzere 3 farklı erozyon haritalama metodundan
yararlanarak erozyon risk haritalarını belirlemişlerdir. Sonuçlara göre CORINE metoduna
göre havza topraklarının %97.12 ‘lik kısmında gerçek erozyon riski görülmediği, erozyon
riski az ve orta olan kısım havzada %2.88’lik bir orana sahip olduğu gözlemlenmiştir.
LEAM metoduna göre ise havza topraklarının % 64.33'lük kısmının düşük, %29.29'unun
orta, % 5.42'sinin orta-yüksek ve %0.96’lık kısmının ise yüksek derecede erozyon riski
belirlenmiştir. Erozyonu niceliksel olarak belirleyen USLE metodu ile havzadaki ortalama
potansiyel toprak kaybı miktarı 1.88 t/ha/yıl olarak tahmin edilmiştir.
Ngatunga ve ark. (1984), erozyona karşı çok hassas olan topraklarda, erozyon
duyarlılığı (K) faktörü ile erozyon arasındaki ilişkiyi araştırmışlar ve toprakların erozyona
uğrama eğilimlerini, kil oranı, dispersiyon oranı ve erozyon oranı gibi ölçütler yardımıyla
değerlendirmişlerdir. Araştırmacılar dispersiyon oranı ile aşınım faktörü arasında önemli
6
ilişkiler elde etmişlerdir.
Bozali (2003), Kahramanmaraş Sır Barajı Derindere yağış havzasında yaptığı
yükseklisans çalışmasında farklı arazi kullanım şekilleri, farklı anakaya grupları, farklı
yükseklik kademeleri ve farklı bakı gruplara göre toprağın erozyon eğilimini belirlemiştir.
Yapılan çalışmada toprakların dispersiyon oranları 15’ten büyük bulunurak ,toprakların
erozyona duyarsız olduğunu belirtmiştir.
Ngatunga ve ark. (1984); Lal (1988), dispersiyon oranı değeri yağışın etkisi ile toprak
strüktüründe meydana gelen değişimin değerlendirilmesinde kullanılan bir parametre olup,
oran değeri %15'ten küçük olan toprakların erozyona karşı dayanıklı olduğunu belirtmiştir.
Miller ve Baharuddin (1986), yüzey toprağın dispersiyonunun erozyon üzerine
yapacağı etkiyi incelemek amacıyla yürütmüş oldukları bir çalışmada, dispersiyon oranı ile
aşınım değeri arasında önemli bir ilişki elde etmişlerdir.
Reis (2002), Trabzon Yöresi Alpin meralarında yaptığı bir araştırmada, dispersiyon
oranlarının araştırma alanındaki bütün toprak gruplarında 15'ten büyük olduğu dolayısıyla
toprakların erozyona duyarlı olduğu belirlenmiştir. Araştırma alanının vejetasyon yapısının
bozulmuş olması nedeniyle yörede aktif bir yüzey erozyonunun hüküm sürdüğünü
belirtmiştir.
Karagül (1994), Trabzon Söğütlüdere Yağış Havzasında yapılan araştırmada, farklı
arazi kullanım şekilleri altındaki toprakların erozyon eğilimleri incelemiş ve genel olarak
toprakların erozyona karşı duyarlı olduklarını belirlemiştir. Buna göre tarım toprakları
dispersiyon oranı değerleri bakımından daha yüksek değer alarak erozyona karşı nispeten
daha duyarlı olduğunu belirlemiştir.
Akalan ve ark. (1991), Orta Anadolu Bölgesi topraklarının bazı fiziksel özellikleri ile
aşınıma duyarlılık arasındaki ilişkileri belirlemek üzere, söz konusu bölgede yer alan beş
büyük toprak grubundan alınan toprak örnekleri üzerinde yürüttükleri bir çalışmada;
toprakların organik madde, bünye analizi, su geçirgenliği gibi bazı fiziksel özelliklerini
incelemişlerdir. Araştırıcılar, elde ettikleri bu temel toprak özelliklerinden yararlanarak,
bölgede yaygın olarak bulunan toprak gruplarına ilişkin toprak aşınım faktörü değerlerini
Wischmeier ve Smith tarafından geliştirilen abak yardımıyla belirlemişler ve toprakları
aşınabilirlik yönünden sınıflandırmışlardır.
Sönmez (1994); Aksoy (1968), toprakta değişebilir kalsiyum ve magnezyum
toplamları ile agregasyon arasında önemli pozitif ilişkiler elde etmişlerdir. Kil, organik
7
madde, kalsiyum ve magnezyumun, toprakların strüktürel dayanıklılığını artırarak,
erozyona uğrama eğilimlerini azalttığını ifade etmişlerdir.
Shepherd ve ark. (2002), toprak organik maddesi ile agregat stabilitesi arasında yakın
bir ilişki olduğunu, ancak toplam organik maddeden çok ilave olunan tam olarak
ayrışmamış organik madde ile agregat stabilitesi daha yakın ilişkisi olduğunu ileri
sürmüşlerdir.
Aşkın (1997), Ordu ili topraklarının erozyona uğrama eğilimlerini ortaya koymak
amacıyla laboratuvar analizlerine dayalı olarak gerçekleştirdiği bir çalışmada, strüktür,
stabilite indeksi, agregat stabilitesi, kil oranı, geçirgenlik oranı, dispersiyon oranı, erozyon
oranı ve toprak erozyon duyarlılık faktörü (K) gibi ölçütleri esas almış ve bu kriterlere göre
çalışmada söz konusu toprakların tamamına yakınını “erozyona karşı dayanıksız” şeklinde
nitelendirmiştir.
Bouyoucos (1935), toprakların erozyona uğrama eğilimlerini oransal olarak belirtmek
üzere kum ve silt miktarları toplamının kil miktarına oranını esas almış ve bu değerler
küçükse, toprağın erozyona dayanıklı, yüksekse erozyona yatkın olduğunu ifade etmiştir.
Çelebi (1971), toprağın erozyona uğrama eğiliminin belirlenmesinde agregat
stabilitesi ile organik madde arasında pozitif bir ilişkinin bulunduğunu, kirecin ise stabilite
üzerinde organik madde ile birlikte etkili olabileceğini kaydetmiştir.
Oğuz ve Noyan (2000), eğimli bir arazide topografyaya bağlı olarak toprakların
fiziksel ve kimyasal özellikleri ile erozyona uğramaya eğilimlerindeki değişimleri
incelemek amacıyla bir çalışma yapmışlardır. Toprak örneklerini iki farklı derinlikten (0–
20 ve 20-40 cm) alan araştırıcılar, deneme sonucunda arazinin tepe kısmına olan mesafenin
artmasıyla toprakta tuz, kil, P2O5 içeriği ile solma noktasının yükseldiğini, pH değeri,
CaCO3 ve kum içeriğinin ise azaldığını belirtmişlerdir. Araştırıcıların açıkladığı bir diğer
nokta da çalışma alanına ait toprağın erozyona uğrama eğiliminin, meyilli arazinin tepe
kısmından etek kısmına doğru gidildikçe azaldığını belirlemişlerdir.
Özden (1992), Doğu Anadolu Bölgesi’nde yer alan bazı büyük toprak gruplarının
aşınıma duyarlılığını ortaya koymak üzere yürüttüğü bir çalışmada, kil oranı, dispersiyon
oranı, erozyon oranı ve geçirgenlik oranı gibi ölçütleri esas almış ve araştırma sonunda söz
konusu ölçütler arasında saptadığı ilişkilerin istatistiksel açıdan önemli olduğunu
bildirmiştir.
8
Shiralipour
ve ark.
(1992),
yaptıkları bir
çalışmada,
topraklara kompost
uygulamasının, toprak fiziksel özelliklerini geliştiren stabil organik madde sağladığını,
aynı zamanda toplam gözeneklilik, agregat stabilitesi ve su tutma kapasitesi gibi özellikleri
de iyileştirdiğini belirtmişlerdir.
Özbek (1993), Doğu Anadolu Bölgesi topraklarının erozyona uğrama eğilimlerini
ortaya koymak üzere gerçekleştirdiği bir araştırmada; kil oranı, strüktür stabilite indeksi,
agregat stabilitesi, geçirgenlik oranı, dispersiyon oranı, erozyon oranı, Boekel oranı ve
toprak aşınım faktörü gibi ölçütleri belirlemiş ve bu ölçüt değerlerine göre çalışmasına
konu olan topraklarının tümünün, erozyona karşı dayanıksız olduğunu ifade etmiştir.
Wallis ve Stevan (1971), Kaliforniya'da 6 anakaya üzerinde gelişmiş olan doğal
vejetasyonla kaplı topraklar üzerinde yapılan çalışmada; toprakların dispersiyon oranları
15’ten büyük bulunarak, toprakların erozyona dayanıksız olduklarını ortaya koymuşlardır.
Balcı (1973), İç Anadolu'da anamateryal ve bakı faktörlerine göre toprakların
erodobilitelerini araştırmıştır. Dispersiyon oranı ortalama değerlerini sınır değer olan
15’ten büyük bulmuş ve güney bakılardaki toprakları, kuzey bakılara göre erozyona daha
çok hassas olduğunu belirlemiştir. Ayrıca dört farklı anamateryalden gelişmiş bulunan bu
toprakların erodobilite indeksleri arasındaki nisbi farkları; Neojen Tozu>Kumtaşı>Andezit
>Konglomera şeklinde sıralamıştır.
Özyuvacı (1976), Arnavutköy deresi yağış havzasında yaptığı araştırmada
dispersiyon oranlarını bütün toprak gruplarında 15'ten büyük bularak havza topraklarının
genel olarak erozyona duyarlı olduğunu belirtmiş ve bu duyarlılığın fazladan aza doğru
kristalin şist, killi şist, arkoz, granit, kuvarsit ve neojen formasyonuna ait topraklar şeklinde
olduğunu bulmuştur. Dispersiyon oranında görülen farklılık anamateryal için 0.05, toprak
derinliği için ise 0.01 seviyesinde önemli olduğunu varyans analizi ile belirlemiştir.
Özyuvacı (1975), Kocaeli yarımadası topraklarında erozyon eğiliminin hidrolojik
toprak özelliklerine bağlı olarak değişimi incelemiştir. Yapılan araştırmaya göre en etkili
faktörün anamateryal olduğu belirtilmiştir. Varyans analizi sonuçlarına göre, dispersiyon
oranı; anamateryal, arazi kullanım şekli ve örnekleme derinliğine bağlı olarak istatistiki
anlamda önemli farklılıklar göstermiştir.
Aydın (2009), Gümüşhane –Torul Barajı Yağış Havzasında WEPP modeli kullanarak
arazi kullanım durumuna göre toprak kayıplarını belirlemiştir. Sonuçlara göre, tahmini
toprak kayıpları havzanın % 69.70’ini oluşturan ormanlık alanlarda 10494.04 ton/yıl iken;
9
bu değer toplam havza alanının % 20.17’sini oluşturan mera alanlarında 12630.18 ton/yıl
ve % 10.77’sini oluşturan tarım alanlarında 10108.18 ton/yıl olarak tespit edilmiştir.
Okatan (1986), Trabzon-Meryemana deresi yağış havzası Alpin meralarında yaptığı
araştırmada, dispersiyon oranlarının araştırma alanındaki bütün toprak gruplarında 15'den
büyük olduğunu dolayısıyla havza topraklarının erozyona duyarlı olduğunu belirlemiştir.
Örnekleme derinliği ile doğru orantılı olarak değişen dispersiyon oranındaki bu
farklılıkların derinlik kademelerindeki kil, toz ve organik madde içerikleri ile ilişkili
olduğunu belirtmiştir.
Jha ve ark. (1981), Hindistan'da yapılan bir çalışmada; toprak işlemeli alanlar ve
sürekli orman vejetasyon örtüsü altında bulunan sahaların üst ve alt toprak katmanlarının
erodobiliteleri incelenmiştir. Alınan toprak örnekleri üzerinde laboratuvarda çeşitli fiziksel
özellikler belirlenerek erodobilite tahmini yapılmıştır. Buna göre, bütün erozyon oranları
(dispersiyon oranı ve kolloid/nem ekivalanı oranı) toprak işlemeli sahalarda 0-15 cm
derinlikte olan üst katmanda daha büyük bulunmuştur. Ayrıca diğer erodobilite
değerlerinin de (dispersiyon oranı ve erozyon oranı) daha büyük sonuçlar verdiği
belirlenmiştir.
Laflen ve ark. (1991), Coğrafi Bilgi Sistemlerinin havza amenajmanında kullanımı
her geçen gün arttığını belirterek, havzadaki erozyonun tahmin edilmesi, toprak koruma ve
planlama çalışmalarında çok geniş ve etkili bir yöntem olduğunu, CBS teknolojisi
kullanılarak daha etkin ve doğru veriler elde edildiğini ifade etmiştir.
Yılmaz (2006), Ankara-Çamlıdere Barajı havzasında yaptıkları araştırmada baraj
havzasının erozyon duyarlılık indeks haritasını çıkarmak için, uzaktan algılama ile arazi ve
laboratuvar çalışmaları CBS ortamında incelenerek erozyon indeks haritasını ortaya
koymuştur.
10
3.MATERYAL VE METOD
3.1.Materyal
3.1.1.Araştırma alanlarının tanıtımı
3.1.1.1.Coğrafik konum
Bu araştırmada, Göz Deresi Yağış Havzası ve Haman Deresi Yağış Havzası olmak
üzere 2 eş- havza seçilmiştir. Bu eş-havzalarının seçilme esası; benzer olan koşullara sahip
(topoğrafya, bakı, iklim, anakaya gibi) iki havzadan birinin koşullarını sabit tutup,
meydana gelen değişiklikleri diğerinde gözlemleyerek iki havzanın karakteristik özellikleri
birbirleriyle karşılaştırılmıştır (Özhan, 2004).
Kahramanmaraş İli Göz Deresi Yağış Havzası 36° 54' 28'' -36° 57' 59'' doğu
boylamları ile 37° 39' 58''- 36° 40' 54'' kuzey enlemleri arasında ve Kahramanmaraş şehir
merkezine 45 km uzaklıkta olup, 1336.6 ha alanı kapsamaktadır. Araştırma alanın sayısal
arazi modeli Şekil 3.1’de gösterilmiştir.
Kahramanmaraş İli Haman Deresi Yağış Havzası 36° 53' 56'' -36° 56' 46'' doğu
boylamları ile 37° 40' 50'' - 37° 39' 15'' kuzey enlemleri arasında ve Kahramanmaraş şehir
merkezine 40 km uzaklıkta olup, 1216.2 ha alanı kapsamaktadır. Araştırma alanın sayısal
arazi modeli Şekil 3.1’de gösterilmiştir.
11
Şekil 3.1. Araştırma alanlarının sayısal arazi modeli ve Türkiye haritasındaki konumu
Araştırma alanlarındaki dereler genelde Kuzey-Güney istikametinde akmaktadır.
Araştırma alanlarında Derviş, Karayatak, Ayı, Pamukyeri, Bayrak, Göçekli, Küçükçengil,
Küçüğünyurt, Kandil, Çengilkaya, Yellibelen ve Ömeroğlu Tepeleri yer almaktadır.
Araştırma alanının en yüksek noktası 2030 m ile Küçüğünyurt Tepesi, en alçak noktası 705
m ile Pamukyeri Tepesi yer almaktadır.
12
3.1.1.2. İklim
Kahramanmaraş, üç ayrı coğrafi bölgenin (Akdeniz Bölgesi, Doğu Anadolu Bölgesi,
Güneydoğu Anadolu Bölgesi) birbirine en çok yaklaştığı alanda yer almaktadır. Coğrafi
konumu ve diğer faktörlerin de etkisi ile üç farklı iklim arasında ‘’Bozulmuş Akdeniz
İklimi’’ne daha yakın bir iklim özelliği gösterir. Genellikle yazlar sıcak ve kurak, kışlar
soğuk ve karlıdır (Usta, 2011). Yıllık yağış miktarı 700 mm'nin üzerindedir. Yağışlar
genellikle kış ve ilkbahar aylarında görülmektedir. Araştırma alanının yıllık ortalama
sıcaklığı 16.7 C, maksimum sıcaklığı 45.2 C (Temmuz ayında), minimum sıcaklığı ise –
9.6 C (Şubat ayında)’dır. Araştırma havzaların iklimini belirlerken en yakın gözlem
istasyonu olan Kahramanmaraş Meteoroloji istasyonunun iklim verileri kullanılarak
havzalarının iklim değerleri saptanmıştır (DMİ, 2010). Bu iklim verileri Çizelge 3.1’de
verilmiştir.
Çizelge 3.1. Araştırma alanlarının 1975-2010 yılları arasında Kahramanmaraş Meteoroloji
İstasyonuna ait bazı iklim verileri (DMİ,2010)
Meteorolojik
A
Y
L A
R
Elemanlar
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
Yıllık
Max.Sıc (°C)
17.4
21.8
29.2
36.0
38.0
42.0
45.2
44.4
41.3
37.2
27.2
20.9
45.2
Min Sıc (°C )
-7.8
-9.6
-7.6
-0.6
5.0
11.0
15.6
16.0
8.6
2.2
-4.4
-7.6
-9.6
Ort. Sıc(°C)
4.8
6.3
10.6
15.4
0.4
5.1
8.3
8.4
25.1
19.0
1.5
6.6
16.79
Ort.yağış(mm)
118
109.8
94.5
77.1
37.2
7.6
2.9
2.2
7.8
50.9
88.1
124.1
720.4
Araştırma alanlarının iklim tipinin belirlenmesinde; Thornthwaite, Erinç, De
Martonne ve Kantarcı tarafından yeniden düzenlenen Erinç yöntemleri kullanılmış ve
bulunan değerler arasında kıyaslama yapılmıştır.
3.1.1.2.1 Thornthwaite yöntemi
Araştırma alanlarının su bilançosu, Kahramanmaraş Meteoroloji İstasyonuna ait iklim
verileri Thornthwaite yöntemine göre değerlendirilmesiyle havzaların su bilançosu ortaya
konulmuştur. Araştırma alanlarının Thornthwaite yöntemine göre oluşturulan su bilançosu
Çizelge 3.2’de gösterilmiştir.
Bu bilançoya göre araştırma alanları, yarı nemli orta sıcaklıktaki yazın çok kuvvetli
su açığı olan (C2B3’s2a’ ) iklime sahiptir.
13
Çizelge 3.2. Thornthwaite yöntemine göre araştırma alanlarının su bilançosu
A
Y
L
A
R
I
II
III
IV
V
VI
VII
VIII
XI
X
XI
XII
Yıllık
Sıcaklık (ºC)
4.8
6.3
10.6
15.4
20.4
25.1
8.3
28.4
25.1
19.0
11.5
6.6
16.79
Sıcaklık İndisi
0.94 1.42
3.12
5.49
8.41
11.50 13.80 13.87
11.50
7.55
3.53
1.52
82.65
5.9
10.0
24.9
59.8
81.9
125.1 149.4 150.2
125.1
73.4
29.7
11.0
PE(mm)
5.1
8.4
25.7
65.8
99.9
153.9 186.8 175.7
128.9
71.2
25.3
9.4
Yağış (mm)
118.0 109.8 94.5
77.1
37.2
7.6
2.9
2.2
7.8
50.9
88.1
124.1 720.4
DE S Aylk Değ
0
0
0
0
62.7
37.3
0
0
0
0
62.8
37.2
DE Su (mm)
100
100
100
100
37.3
0
0
0
0
0
62.8
100
Gercek EVP (mm) 5.1
8.4
25.7
65.8
99.9
44.9
2.9
2.2
7.8
50.9
25.3
9.4
348.3
Su açığı (mm)
0
0
0
0
0
109.0 183.9 173.5
121.1
20.3
0
0
607.8
Su fazlası (mm)
112.9 101.4 68.8
11.3
0
0
0
0
0
0
0
77.7
371.1
78.7
45.0
22.6
11.3
5.7
2.9
1.5
0.8
0.4
38.9
371.1
22.14 12.07 2.68
0.17
-0.63
-0.95 -0.98 -0.98
-0.94
-0.29 2.48
DüzeltilmemişPE
(mm)
Düzeltilmiş
Yüzeysel akış(mm) 75.8 88.6
Nemlilik oranı
956.1
12.22
Yağış ve potansiyel evapotranspirasyonun aylık değişimi Şekil 3.2’de incelendiğinde
Haziran- Ekim aylarında su noksanı, Ocak- Nisan aylarında ise su fazlası olduğu
200
200
180
180
160
160
140
140
120
120
100
100
80
80
60
60
40
40
20
20
0
PE
(mm)
YAĞIŞ (mm)
görülmektedir.
0
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
AYLAR
Şekil 3.2. Araştırma alanlarının thornthwaite yöntemine göre su bilançosu grafiği
14
Thornthwaite Formülüne Göre Araştırma Alanlarının İklim Tipinin Belirlenmesi;
1.
Yağış etkenliği indisi:
Bu formül Im =(100 s –60 d) / n
(3.1)
şeklinde olup, burada
Im = Yağış etkenliği indisi,
s = Yıllık su fazlasını (mm),
d = Yıllık su açığını (mm),
n = Yıllık evapotranspirasyonu (mm) ifade etmektedir.
Im = ((100*371.1) – (60*607.8) )/ 348.3
Im = 1.84
Bu değerler ile bulunan indislere göre Kahramanmaraş’ın iklim tipi
‘’20 – 0 YARI NEMLİ İKLİM C2’’ dir.
2. Sıcaklık etkenliği indisi:
Söz konusu indis, yıllık düzeltilmiş PE değerleri esas alınarak bulunmuştur. Bu
şekilde Kahramanmaraş’ın PE değeri 956.1 mm olduğundan; sıcaklık etkenliği indisine
göre iklim tipi
855 – 997 ORTA SICAK İKLİMLER B3’tür.
3. Yağış rejimine göre belirlenen indisler
Kahramanmaraş ili için kuraklık indisi bulunmuştur.
Bu formül Ia= (100d)/n
(3.2)
şeklinde olup, burada:
Ia = Kuraklık indisini
d= Yıllık su açığını (mm)
n = Yıllık PE (mm)’yi ifade etmektedir.
Ia = (100*607.8) / 348.3
Ia=174.50
15
Bu da Kahramanmaraş için kuraklık indis değeri (Ia) 33 ve daha fazlası (Ia=174.5)
olduğu için s2 yazın çok kuvvetli su açığı vardır.
Düzeltilmiş Yıllık PE’nin Üç Yaz Ayına Ait Düzeltilmiş PE Değerleri Toplamına
Oranı: (Haziran + Temmuz + Ağustos )
((440.6)/ 956.1)* 100 = %46.08
Kahramanmaraş için PE’nin üç yaz ayına oranı indisi 48’den daha az olduğundan a’
simgesiyle gösterilmektedir. Yani tam okyanusal iklim koşullarını ifade etmektedir.
Sonuç olarak araştırma alanı için, C2B3’s2a’ formülü oluşmuştur.
Buna göre araştırma alanları; yarı nemli orta sıcaklıktaki yazın çok kuvvetli su açığı
olan iklimler sınıfına girmektedir.
3.1.1.2.2. Erinç yöntemi
İklim sınıflandırılmasında en önemli unsur yağış etkenliğinin bulunmasıdır. Bu
yöntemlerden birisi olan Erinç yöntemine göre yağış etkenliği indisi aşağıdaki formülle
hesaplanmaktadır.
Bu formül Im=P/ Tom
(Usta ve ark., 2009)
(3.3)
Im: Yağış etkenliği indisini,
P: Yıllık ortalama yağışı (mm)
Tom: Ortalama yüksek sıcaklığı (ºC) ifade etmektedir.
Formülde yıllık ortalama yağış ile ortalama yüksek sıcaklık değerleri esas alınmıştır.
Evapotranspirasyonu en fazla etkileyen sıcaklık değerinin kullanıldığı bu formülün
uygulanmasında, ortalama yüksek sıcaklığın sıfır derecenin altındaki aylar dikkate
alınmamaktadır (Usta ve ark., 2009).
16
Çizelge 3.3. Erinç’in yağış etkenlik indisi ve belirlenen iklim tipleri (Erinç,1984)
İklim Tipi
İndis Değeri
Bitki Örtüsü
Tam Kurak
<8
Çöl
Kurak
8-15
Çölümsü Step
Yarı Kurak
15-23
Step
Yarı Nemli
23-40
Park Görünümlü Orman
Nemli
40-55
Nemli Orman
Çok Nemli
>55
Çok Nemli Orman
Araştırma alanlarının Erinç formülüne göre yağış etkenliği indisinin hesaplanmasında;
Im=720.4/28.4
=25.37
Elde edilen sonuca göre çalışma alanları yarı nemli iklim tipine sahiptir.
3.1.1.2.3. De Martonne yöntemi
İklim tipinin belirlenmesinde önce yıllık kuraklık indisi (Iy) ve sonra en kurak aya ait
kuraklık indisi (Ik) bulunmaktadır. Çizelge 3.4’te De Martonne kuraklık indis değerleri
(Çepel, 1995) gösterilmiştir.
Bu formül Iy = P/( T+2)
(Çepel, 1995a)
(3.4)
P: yıllık yağış miktarını (mm)
T: yıllık ortalama sıcaklığı (ºC) ifade etmektedir.
Bu formül Ik = px12/(t+10)
(Çepel, 1995b)
(3.5)
p: en kurak ayın yağış miktarını (mm)
t: en kurak ayın ortalama sıcaklığı (ºC) ifade etmektedir.
Böylece Iy ve Ik bulunduktan sonra
I=(Iy+Ik)/ 2
(Çepel, 1995c)
formülüne göre bir yörenin iklimini belirleyen kuraklık indisi (I) hesaplanabilir.
17
(3.6)
Çizelge 3.4. De Martonne kuraklık indis değerleri (Çepel, 1995)
İklim Tipi
Kuraklık İndis Değeri
Kurak
<5
Yarı Kurak
5-10
Yarı Nemli
10-20
Nemli
>20
Araştırma alanlarının De Martone göre kuraklık indis değeri;
Iy = 720.4/ (16.79+10)
(Yıllık Kuraklık İndisi)
= 26.89
Ik = 2.2x12/(28.4+10)
(En Kurak Aya Ait Kuraklık İndisi)
= 0.68
I=(26.89+0.68)/2
(Kuraklık İndisi)
=13.78
Elde edilen sonuca göre araştırma alanlarının iklim tipi yarı nemli olarak bulunmuştur.
3.1.1.2.4. Kantarcı tarafından Erinç formülünün yeniden düzenlenmesi
Kantarcı tarafından önerilen Erinç formülü kullanılarak kuraklık indisleri hesaplanmış
ve bu indislere karşılık gelen Erinç tarafından önerilen tabloya göre iklim tipi
belirlenmiştir. Diğer iklim formülleri ile edilen sonuçlar birbirleriyle karşılaştırılmıştır.
Erinç’e göre bitki ve topraktan oluşan buharlaşma, evapotranspirasyon ile
ölçülmektedir. Bu evapotranspirasyonu aylık ortalama yüksek sıcaklık (Tom) meydana
getirmektedir. Kantarcı’ya göre Erinç aylık kuraklık indisler için
I=12xP/ Tom
(3.7)
formülünü teklif etmiştir. (Usta ve ark., 2009) Formül, Erinç’in ortalama yüksek
sıcaklık (Tom) görüşüne sadık kalınarak orman yetişme ortamı (OYO) su ekonomisi
değerlendirmelerinde kullanılmak üzere Kantarcı tarafından değiştirilmiştir. OYO’nda
potansiyel evapotranspirasyonu (PET) karşılayacak su, OYO’na düşen aylık yağış ile
birlikte aynı zamanda toprakta depo edilmiş olan faydalanabilir su kapasitesinin (FSK)
toplamıdır. Bu iki kaynaktan gelen su gerçek evapotranspirasyon (GET) olarak PET’u
karşılamaktadır. Aylık kuraklık veya nemlilik indisi yalnız yağışa (P) göre değil, aylık
18
yağış ve toprakta depo edilmiş su (FSK) toplamından o ay için sarfedilen su miktarına
(yani aylık gerçek evapotranspirasyonu olan GET) göre değişim göstermektedir. Bu
nedenle, Erinç formülündeki aylık ortalama yağış (P) yerine aylık ortalama GET değerinin
kullanılması Kantarcı tarafından önerilmiştir (Usta ve ark., 2009).
Bu formül I =12xGET/ Tom
(3.8)
I: Kuraklık indisinin aylık değerini,
GET: Aylık ortalama gerçek evapotranspirasyonu
Tom: Aylık ortalama yüksek sıcaklığı (º C) ifade etmektedir.
Araştırma alanları için kuraklık indis değeri
I=348.3/28.4
=12.26
Kantarcı tarafından yeniden düzenlenen Erinç formülüne göre araştırma alanları
‘’kurak’’ iklim tipine sahiptir. Akdeniz Bölgesi’nin iklim analizi sonucu elde edilen
kuraklık indisi değerleri 12,1-18,4 arasında değişmektedir (Usta ve ark., 2009).
Sonuç olarak; araştırma alanlarında iklim ve tiplerinin belirlenmesinde kullanılan
Thortnhwaite, Erinç ve De Martonne formüllerine göre yarı nemli iken, Kantarcı
tarafından önerilen Erinç Formülüne göre ise kurak olduğu belirlenmiştir.
3.1.1.3. Jeolojik yapı
Orta-Üst Eosen (e): Orta-Üst Eosen yaşlı birimler, diğer birimler üzerine açısal
uyumsuz olarak çökelmiştir. Araştırma alanlarında oldukça geniş bir alanda yüzlek
vermektedir. Kumtaşı, çamurtaşı, çakıltaşı, spilit, serpantin, kireçtaşı ve konglomera
biriminden oluşmaktadır.
Alt Miyosen(m): Paleosen yaşlı birimler üzerine açısal uyumsuz olarak Alt Miyosen
yaşlı konglomera, marn, killi kireçtaşı, çamurtaşı ve bazalt birimi çökelmiştir (MTA,
2000). Araştırma alanlarının jeolojik haritaları Şekil 3.3’ te gösterilmiştir.
19
Şekil 3.3. Araştırma alanlarının jeoloji haritası
Göz Deresi Yağış Havzasının Jeoloji haritasına göre yapılan değerlendirmede,
havzanın yaklaşık olarak %72’nin orta-üst eosen ve % 28’i alt miyosen’de bulunmaktadır.
Bu araştırma alanında jeolojik birimlerin kapladığı alan ve oranları Çizelge 3.5’te
belirtilmiştir.
Çizelge 3.5. Göz deresi yağış havzasının jeolojik birimlerin alan ve oranları
Göz Deresi Yağış Havzası
Alan
Oran
İçin Jeolojik Birimler
(ha)
(%)
e-20-s (eosen, kumtaşı)
853
64
e-7-s (eosen, killi kireçtaşı)
101
8
m2-8-s (orta miyosen, kireçtaşı)
382
28
1336 ha
100
Toplam
Haman Deresi Yağış Havzasının Jeoloji haritasına göre yapılan değerlendirmede,
havzanın yaklaşık olarak % 48’inin orta-üst eosen ve % 52’si alt miyosen’de
bulunmaktadır. Bu araştırma alanında jeolojik birimlerin kapladığı alan ve oranları Çizelge
3.6’da belirtilmiştir.
20
Çizelge 3.6. Haman deresi yağış havzasının jeolojik birimlerin alan ve oranları
Haman Deresi Yağış Havzası
Alan
Oran
İçin Jeolojik Birimler
(ha)
(%)
e-20-s (eosen, kumtaşı)
420.83
35
e-7-s (eosen, killi kireçtaşı)
162.36
13
m2-8-s (orta miyosen, kireçtaşı)
633.15
52
Toplam
1216.34
100
3.1.1.4. Genel toprak özellikleri
Araştırma alanların genel toprakların özelliklerini belirlemek amacıyla Köy
Hizmetleri Genel Müdürlüğü tarafından yapılan 1/25.000 ölçekli toprak haritası
kullanılmıştır. Araştırma alanlarındaki topraklarının büyük çoğunluğunu Marn Kalkerler
üzerinde oluşan Kahverengi Orman toprakları, Kireçtaşları üzerinde oluşan Kırmızı
Kahverengi Akdeniz toprakları oluşturmaktadır (Anonim, 2000). Araştırma alanlarının
toprak haritası Şekil 3.4’te gösterilmiştir.
Bu toprakların genel özellikleri aşağıda verilmiştir.
Kırmızı Kahverengi Akdeniz Toprakları (E): A ve C horizonlu topraklardır. A horizonu
iyi gelişmiş orta derecede organik maddeye sahip ve organik madde mineral madde ile
iyice karışmıştır. Zayıf bir A2 horizonuda görülebilir. A1 horizonu kırmızı veya
kahverengi köşeli blok ve prizmatik yapıya haiz bünyesel B horizonu içine tedricen
geçmektedir.
B horizonundaki bünyesel ped yüzeylerinde taşınarak gelen kil zarları görülür. Killer
illit ve kaolin grubuna dahildir. Baz saturasyonu % 35’ten fazla ve bu miktar derinlik
arttıkça daha da artar. Kurak mevsimlerde A ve B horizonu sert bir hal alır. Bu penler
demir silikat penleri olabilir.
Kahverengi Orman Toprakları (M): Bulunduğu bölgenin zonal topraklarına nazaran çok
zayıf gelişmiş horizonlara sahip topraklardır. A, B ve C horizonları mevcut olup, bunlar
birbirlerine tedrici olarak geçiş yapar (Anonim, 2000).
Terra-Rossa’lar: Bu topraklar tipik olarak kireçtaşı ana materyali üzerinde teşekkül
etmektedirler. Renkleri kırmızıdır. Muhtelif miktarda humusun karışması üst katın rengini
koyulaştırır. Tipik terra-rossa topraklarında kil miktarı fazladır. Tipik numulerde kil
miktarı %33 – 59 arasında değişmektedir (Akalan, 1968).
21
Şekil 3.4. Araştırma alanlarının toprak haritası
Göz Deresi Yağış Havzasının Büyük Toprak Grupları hesaplamaları sonucunda,
Kırmızı Kahverengi Orman toprakların kapladığı alanlar toplam alanın %19'unu ve
Kahverengi Orman toprakların kapladığı alan toplam alanın %81’ini kapladığı
belirlenmiştir (Çizelge 3.7).
Çizelge 3.7. Göz deresi yağış havzasının büyük toprak grupları
ALAN
Göz Deresi Yağış Havzası İçin BTG Değerleri (ha)
Kırmızı Kahverengi Akdeniz Toprakları (E)
248.85
Oran
(%)
19
Kahverengi Orman Toprakları (M)
1087.75
81
Toplam
1336.6
100
Haman Deresi Yağış Havzasının Büyük Toprak Grupları hesaplamaları sonucunda,
Kırmızı Kahverengi Orman toprakların kapladığı alanlar toplam alanın %15'ini ve
Kahverengi Orman toprakların kapladığı alan toplam alanın %85’ini kaplamaktadır
(Çizelge 3.8).
Çizelge 3.8. Haman deresi yağış havzasının büyük toprak grupları
Haman Deresi Yağış Havzası İçin BTG Değerleri
ALAN(ha)
Oran(%)
Kırmızı Kahverengi Orman Toprakları (E)
177.93
15
Kahverengi Orman Toprakları (M)
1038.23
85
Toplam
1216.16
100
22
Araştırma alanlarında kireçtaşı, killi kireçtaşı ve kumtaşı olmak üzere 3 anakaya
grubu görülmektedir.
Kireçtaşı (Kalker) anakayasından oluşan toprağın özellikleri: Tortul kayaçlardan
oluşmakta olup bileşimi CaCO3‘tır. pH’ı bazik, su tutma kapasitesi iyi-orta, drenajı iyi,
ince-orta tekstürlü ve bitki besleme gücü toprak derinliği ve içerdiği organik maddeye göre
değişmektedir (Kulabaş ve Kılcı, 1998).
Kumtaşı anakayasından oluşan toprağın özellikleri: Tortul kayaçlardan oluşmakta olup,
bileşimi SiO2 bağlaç maddesi silis, FeOH, kil, CaCO3, bazı sülfat tuzları’dır. pH’ı bağlaç
maddesine göre değişmekte, su tutma kapasitesi zayıf, drenajı iyi, kaba tekstürlü ve bitki
besleme gücü ise bağlaç maddesi CaCO3 ve kil ise derin verimli topraklardır. Eğer bağlaç
maddesi silis ise fakir topraklar meydana getirmektedir (Kulabaş ve Kılcı, 1998).
Killi kireçtaşı anakayasından oluşan toprağın özellikleri: %50 oranında marndır.
Karstik boşluklar ve çatlaklar kille dolduğu için geçirimsiz ve zayıf topraklardır. Su tutma
kapasitesi iyi, drenajı kötü, ince tekstürlüdür.
3.1.1.5. Bitki örtüsü
Araştırma alanı Türkiye'nin 3 büyük flora bölgesinden biri olan Mediterranean
kesiminde yer almaktadır (Anşin, 1983). Araştırma alanlarında odunsu, otsu ve çalı
formunda bitki örtüsü mevcuttur. Araştırma alanlarında hakim orman ağaçları türleri Toros
Sediri (Cedrus libani) Meşe(Quercus brantii) ve Kızılçam(Pinus brutia) Şekil 3.7’de Ardıç
(Juniperus) olup bu ağaçların oluşturduğu meşcereler yoğun bir tahribat ile karşı karşıya
kalmıştır (Şekil 3.5, 3.6, 3.7). Bunun yanısıra çeşitli buğdaygil ve baklagil mera bitkileri
Şekil 3.8 ve Şekil.3.9’da gösterilmiştir.
Şekil 3.5. Araştırma alanlarındaki Kızılçam meşceresi
23
Şekil 3.6. Araştırma alanlarındaki bozuk meşe ormanı
Şekil 3.7. Araştırma alanlarındaki bozuk meşe ve ardıç meşceresi
Şekil 3.8. Araştırma alanlarındaki buğday ekili tarım arazisi
24
Şekil 3.9. Araştırma alanlarındaki mera alanından bir görünüm
3.1.1.6. Sosyal ve ekonomik durum
Haman Deresi Yağış Havzası içinde Kahramanmaraş iline bağlı Dönükler, Maksutlu
ve Mırzalar Mahallesi ile Göz Deresi Yağış Havzasında Dereliler Mahallesi olmak üzere
toplam 4 mahalle bulunmaktadır. Halkın orman üzerinde otlatma, açma, izinsiz kesimler
gibi olumsuz etkileri mevcuttur. Köy halkının genel geçim kaynağı tarımsal faaliyet ve
hayvancılıktır. Tarım ürünü olarak buğday, üzüm, elma yetiştirilmektedir.
3.2. Metod
3.2.1. Arazide yapılan çalışmalar
Orman, tarım ve mera arazilerinden "Faktöriyel Deneme Deseni" (Steel ve Torrie,
1994; Düzgüneş, 1963) esaslarına göre araştırma parsellerinden arazi kullanım şekline göre
ve anakayaya göre toplam 39 adet toprak profili alınmıştır. Açılan toprak profillerinden, 020 cm ve 20-50 cm derinlik kademelerinden toplam 78 adet torba ve her iki derinlik
kademesinden toprakların çeşitli hidrolojik özelliklerini belirlemek amacıyla, strüktürü
bozulmamış toplam 78 adet hacim ağırlığı silindir örneği alınmıştır.
Toprak profilleri açılırken, insan ve hayvanlar tarafından çiğnenmemiş alanlardan,
heyelan birikintisi, toprak akması, bataklık, kayalık, yaya yolu gibi arızalı yerlerden
kaçınılmıştır (Steel ve Torrie, 1994).
Toprak örneklerinin standart derinliklerden alınmasının sebebi, profillerde belirgin
horizonların mevcut olmayışından dolayı, karşılaştırmalarını kolaylaştırmak içindir
(Sevim, 1956).
25
Hacim ağırlığı örnekleri için kullanılan daraları önceden belirlenmiş, ağız kesimleri
keskin ve üzerleri numaralanmış olan çelik silindirlerle örnekler alınırken, çakma
esnasında içindeki toprağın sıkıştırılmamasına ve silindirin sarsılarak doğal strüktürün
bozulmamasına özen gösterilmiştir. Silindirler, 460- 490 cm3 toprağı alacak şekilde
istenilen derinliğe kadar çakıldıktan sonra kenarları ve tabanı keskin bir bıçakla
fazlalıklardan temizlenerek bütün yüzeyleri temizlenmiş ve polietilen torbalara
yerleştirilmiştir (Sevim, 1956).
3.2.2. Laboratuarda yapılan çalışmalar
Toprakların bazı fiziksel, hidrolojik ve kimyasal özelliklerini saptamak amacıyla
alınan toprak örnekleri hava kurusu hale getirilmek üzere özel laboratuvar kağıtları üzerine
serilmiştir. Hava kurusu hale gelen topraklar usulüne uygun olarak porselen havanlarda
dövülerek iki milimetrelik elekten geçirilip numaralanmış ve naylon torbalara doldurularak
analize hazır hale getirilmiştir.
3.2.2.1. Mekanik analiz (Tekstür tayini)
Toprakların tekstür tayini Bouyoucos'un hidrometre yöntemine göre yapılmıştır.
Analizler 2 mm'lik elekten geçirilmiş hava kurusu toprak örnekleri üzerinden yapılmıştır.
Bu işlem için ağır topraklardan 50 gr ve hafif topraklardan 100 gr'lık örnekler alınmıştır
(Bouyoucos, 1936; Irmak, 1972; Gülçur, 1974).
Analizler için 400 ml' lik beherlere konulan toprak örnekleri üzerine 200 ml saf su ve
10 ml 0.008 N NaOH çözeltisi (Uluslararası Toprak Cemiyetinin, toprakların
dispersleştirilmesi için uygun gördüğü miktar) (Baver, 1956) veya 10 ml %5'lik calgon
çözeltisi eklenen örnekler iyice karıştırılarak 24 saat süre ile dispersleşmeye bırakılmıştır.
Belirtilen bu süre sonunda süspansiyon karıştırıcıya (mikser) aktarılarak 5 dakika süre ile
karıştırılmıştır. Karıştırıcıda içinde saf su bulunan bir piset yardımıyla hidrometre
silindirine aktarılan süspansıyonun üzeri 1000 ml olacak şekilde saf su ile tamamlanmıştır.
İlk okuma 4 dakika 48 saniye (4'48'') de yapılmış, ikinci okuma ise 120 dakika (120') sonra
yapılmıştır (Özyuvacı, 1971). Okunan hidrometre değerleri üzerinde gerekli sıcaklık
düzeltmeleri yapılarak, ilk okumada (kil+toz) ikinci okumada (kil) ve bunların yardımıyla
da kum ve toz fraksiyonlarının miktarı bulunmuştur (Balcı, 1996).
26
3.2.2.2. Dispersiyon oranı
Bu oranın belirlenmesinde Middleton'un dispersiyon oranı esas alınmıştır. Buna göre
dispersiyon oranı, saf suda çalkalanarak elde edilen toprak solüsyonunda kimyasal ve
mekanik bir dispersleştirme yapmadan elde edilen (toz+kil) miktarının, toprakta mevcut
olan toplam (toz+kil) miktarına bölünmesi ile elde edilir (Özyuvacı, 1971; Balcı 1996).
Analizler mekanik analizde olduğu gibi 2 mm'lik elekten geçirilmiş hava kurusu
toprak örneklerinden 50 veya 100 gr'lık örnekler alınarak 400 ml'lik beherlere
konulmuştur. Her bir beher üzerindeki toprak örneğinin üzerine 200 ml saf su ilave edilmiş
ve 24 saat bekletilmiştir. Süre sonunda beherdeki materyal pisetle iyice yıkanarak
hidrometre silindirine aktarılmış ve saf su eklenerek 1000 ml'ye tamamlanmıştır
(Özyuvacı, 1971; Öztan, 1980). Bouyoucos'un hidrometre yöntemine göre yapılan
okumalar ve sıcaklık düzeltmeleri sonucunda kum, toz ve kil fraksiyonlarının miktarı
hesaplanmıştır. Elde edilen bu değerlerden toz ve kil fraksiyonlarının toplamı aynı örneğin
mekanik analizi ile elde edilmiş ( toz+kil ) miktarına bölünmek suretiyle dispersiyon oranı
tayin edilmiştir (Lutz, 1947).
Bu şekilde tayin edilen dispersiyon oranı Middleton tarafından ortaya konan
aşağıdaki Çizelge 3.9’taki ıskalaya göre değerlendirilmektedir (Lutz, 1947).
Çizelge.3.9. Middleton tarafından ortaya konulan dispersiyon oranı (Lutz, 1947)
Erodobilite İndeksi
Erozyona karşı
Erozyona karşı
dayanıklı topraklar
dayanıksız topraklar
<15
>15
Dispersiyon oranı
3.2.2.4. Hacim ağırlığı
Permeabilite ölçümleri yapıldıktan sonra hacim ağırlığı silindir örnekleri içindeki
toprak boşaltılmış ve 105°C’deki kuru ağırlığı tesbit edilmiştir. Örneğin silindir hacmi belli
olduğuna göre, örneğin fırın kurusu ağırlığı silindir hacmine bölünerek hacim ağırlığı
gr/cm3 olarak belirlenmiştir (Özyuvacı, 1976).
3.2.2.4. pH tayini
Toprak örneklerinin pH'sı 1/2.5 oranındaki toprak-saf su karışımında Checker by
HANNA pH metresi ile ölçülmüştür (Özyuvacı, 1971).
27
3.2.2.5. Ateşte kayıp
Ateşte kayıp miktarı, yakma fırınında 2 mm’lik elekten geçirilmiş 10 gr hava kurusu
toprak örneğinin yakılmasıyla tayin edilmiştir. Önce krozelere konulan toprak örnekleri
105 C‘de 24 saat kurutulmuş ve mutlak kuru ağırlıkları belirlenmiştir. Daha sonra
örnekler yakma fırınına alınmış ve 2 saat süre ile yakılarak, içerisindeki organik maddeler
ile kolloidler bertaraf edilmiştir. Yakma süresince örnekler tam bir yanma için bir kaç kez
karıştırılmıştır. Süre sonunda örnekler tartılmış ve iki ağırlık arasındaki farktan ağırlık
yüzdesi olarak ateşte kayıp miktarı belirlenmiştir (Gülçur, 1974).
3.2.2.6. Permeabilite (Geçirgenlik)
Permeabilite tayinleri için hacim ağırlığı silindir örnekleri, bir küvet içerisinde alttan
tedricen ıslanacak şekilde 24 saat süre ile bekletilerek su ile doygun hale getirilmiştir.
Doğal yapısı bozulmamış örneklerin doygun hale getirilmesinden sonra (Öztan, 1980)
tarafından geliştirilen özel geçirgenlik ölçme aletinde, belli bir su sütünu (hidrostatik
basınç yükü) altında örnek içinden su geçirilip, geçen suyun miktarı ile geçme zamanı
saptandıktan sonra Darcy kanununa dayanan formülün uygulanması ile toprak örneklerinin
permeabilitesi hesaplanmıştır (Öztan, 1980).
P= (Q/A)x(Hs/ Hs+Hw) cm/saat
(Özhan, 1977)
(3.9)
Burada, P permeabilite (cm/saat), Q belirli bir zamanda geçen suyun miktarını
(cm/saat), A toprak örneğinin kesit alanını (cm2), Hs toprak örneğinin yüksekliğini (cm),
Hw ise hidrostatik basıncı yapan su sütunu yüksekliğini (cm) ifade etmektedir (Özhan,
1977; Öztan, 1980).
3.2.2.7. Su tutma kapasitesi
Permeabilite testlerinde kullanılan ve su ile doymuş hale gelen hacim ağırlığı
örnekleri müteakiben eğimli bir yüzeyde serbest drenaja (yaklaşık olarak 30 dakika) tabi
tutulduktan sonra tartılmış ve doygun haldeki ağırlıkları tesbit edilmiştir. Daha sonra 24
saat süre ile 105 °C Etüv'de kurutularak tartılmış ve fırın kurusu ağırlıkları bulunmuştur.
Bu iki ağırlık arasındaki farktan ağırlık yüzdesi olarak su tutma kapasitesi hesaplanmıştır
(Özyuvacı,1975).
28
3.2.2.8. Tane yoğunluğu
Toprak örneklerinin tane yoğunluğu toprak-su yer değiştirme esasına göre
yapılmaktadır. Bu tayinde toprak örneğinin içerdiği organik madde miktarı göz önünde
tutularak iki değişik yol izlenmektedir. Bu iş için genellikle organik maddece zengin
topraklarda piknometre yöntemi, organik maddece fakir topraklarda ise balon jojeler
kullanılmaktadır (Lutz, 1947).
Bu işlem için balon joje fırın kurusu olarak ve 20 °C’de saf su ile işaret çizgisine
kadar doldurularak tartılmış ve hassas ağırlıkları bulunmuştur. İki milimetrelik elekten
geçirilmiş 20 gr fırın kurusu toprak balon jojeye aktarılarak üzerine saf su ilave edilerek
birkaç defa çalkalanmıştır. Daha sonra ağzına takılan lastik boru yardımı ile vakum
uygulanmış ve bu işlem kabarcıklar kayboluncaya kadar devam etmiştir. İşlem sonunda
balon jojelerin iç kenarları da yıkanmak suretiyle saf su eklenmiş ve bu sırada sıcaklık
kontrolü yapılarak 20 °C’de işaret çizgisine tamamlanmıştır (Özyuvacı, 1975). Saf su ile
doldurulmuş ağırlık ile toprak doldurulmuş ağırlık arasındaki farktan toprağın hacmi ve
ağırlık, bağıntısından da tane yoğunluğu hesaplanmıştır (Özyuvacı, 1975).
3.2.2.9.Gözenek hacmi
Hacim ağırlığı ile tane yoğunluğu arasındaki ilişkiye dayanılarak ;
Gh= (dy-ha)/dy x 100 formülüne göre hesaplanmıştır.
(Öztan, 1980).
(3.10)
Formüle göre;
Gh= gözenek hacmi (%),
dy = tane yoğunluğu (gr/cm3),
ha = hacim ağırlığı (gr/cm3)
3.2.2.10. Nem ekivalanı
‘’Soil Moisture Pressure Plate’’ kullanılarak, 2 mm’lik elekten geçirilmiş yaklaşık 10 gr’lık
toprak örnekleri doygun hale getirildikten sonra 1/3 atm’lik basınç uygulanması ve aynı
örneklerin fırın kurusu ağırlıklarının hesaplanması sonucu, mutlak kuru toprağın nem
ekivalanında tuttuğu nem olarak % cinsinden hesaplanmıştır (Gülçur, 1974).
29
3.2.2.11. Kolloid/Nem ekivalanı oranları
Mekanik analiz sonucu elde edilen kil miktarının aynı toprağın nem ekivalanı oranına
bölünmesiyle bulunmuştur. Çizelge 3.10’ da Kolloid/Nem Oranı gösterilmiştir (Baver,
1956; Özyuvacı, 1971).
Çizelge 3.10. Kolloid/Nem oranları
Erozyon Eğilim
İndeksleri
Kolloid/Nem Ekivalanı
Topraklar Erozyona
Dayanıklı
Duyarlı
>1.5
<1.5
3.2.3. Havzadaki fizyografik faktörlerin saptanması
Dere akımlarını etkileyen fizyografik etmenler; arazi kullanma şekli, toprak tipi, yağış
havzasının büyüklüğü ve şekli, ortalama yüksekliği, ortalama eğimi, genel bakısı ve drenaj
durumu gibi faktörlerden oluşmaktadır. Yağış havzasının alanı, büyüklüğü, şekli, ortalama
yüksekliği ve eğimi, genel bakısı 1:25.000 ölçekli sayısallaştırılmış haritalar üzerinden
yapılmıştır. Genel olarak bu etmenlerin haritalar üzerinde el ile saptanması güç olup, CBS
ortamında bu etmenlerin belirlenmesi hızlı, kolay ve güvenilir bir şekilde olmaktadır.
3.2.3.1. Arazi kullanma şekli
Yağış havzalarında dere akımlarının, erozyon, taşkın ve sellerin kontrol edilmesini
sağlamak için havzadaki arazi kullanım şekillerinin doğru olarak belirlenmesi ve arazi
kabiliyet sınıflarına göre araziden yararlanılması gerekmektedir. Araştırma alanının arazi
kullanım şekilleri Uzaktan algılama ve CBS yardımıyla arazi kullanım şekilleri haritası
oluşturulmuştur.
3.2.3.2. Havzanın alanı
Göz ve Haman Deresi Yağış havzalarının alanı CBS ortamında belirlenmiştir.
Havzayı sınırlayan su ayrım çizgisinden geçen hat harita üzerinde çizilerek havzanın
sınırları belirlenmiştir. Daha sonra CBS ortamında gerekli sayısallaştırma işlemleri ile
havza alanı belirlenmiştir.
3.2.3.3. Havzanın şekli
Yağış havzalarının şekilleri çok çeşitli faktörleri dikkate alan değişik yöntemlerle
saptanır. Bunlar içerisinde en pratik ve uygulamaya yarayışlı olanları aşağıdaki şekilde
açıklamak mümkündür (Hızal, 1984).
30
a) Form faktörü
Havzaya düşen yağışın derelere ulaşma hızı ve zamanını etkileyen bir havza
karakteristiği olup aşağıdaki şekilde hesaplanır:
F=b/L
(3.11)
F= Form faktörü
b= Havzanın ortalama genişliği (km)
L= Havzanın uzunluğu (km)
b) Dairesellik oranı
Havzanın şeklini saptamada kullanılan dairesellik oranı (Rc) havza alanının (Ah),
havzanın çevre uzunluğuna sahip bulunan bir dairenin alanına bölünmesiyle elde
edilmiştir.
c) Uzunlaşma oranı:
Havza şeklinin dar veya geniş oluşunu gösteren bu parametre, havza alanına eşit
alana sahip bir dairenin yarıçapının, havzanın maksimum uzunluğuna bölünmesiyle elde
edilmiştir.
d) Havzanın drenaj durumu
Bir havzanın drenaj durumu ya da drenaj kapasitesi, o havzadaki doğal drenaj
kanallarını oluşturan ana mecra ve ona bağlı bulunan çok çeşitli ve değişik derecelerdeki
yan kolların veya derelerin havzaya düşen yağış sularını boşaltabilme yeteneği veya
kapasitesidir (Hızal, 1984).
Derelerin sayısı, uzunluğu ve sıraları: Bir havzanın drenaj durumundaki en etkili
faktörlerden birisi derelerin toplam sayısıdır. Bunu saptayabilmek için derelere sıra
numarası vererek sıralamak gerekir. Burada, birinci sıradaki dereler yan kolları
bulunmayan derelerdir. İkinci sıradaki dereler ise yan kolları birinci sıradaki derelerden
oluşan derelerdir.
Bu şekilde belirlenen derelerin uzunlukları ise Coğrafi Bilgi Sistemlerinden
yararlanılmış ve uzunlukları da öznitelik tablosunda oluşturulmuştır. Dere sayısı
belirlenirken hem devamlı hem de periyodik dereler dikkate alınmıştır.
31
e) Dere sıklığı
Dere sıklığı, bir havzadaki birim alana düşen dere sayısını ifade eder.
Ds=Ns/A
Burada;
(3.12)
Ds= Dere sıklığı
A= Havzanın alanı (km2)
Ns= Havzadaki her sınıftan toplam dere sayısıdır.
f) Drenaj yoğunluğu
Drenaj yoğunluğu, havzada bulunan bütün derelerin toplam uzunluğunun havzanın
alanına bölünmesiyle elde edilir (Hızal, 1984).
Dy= L/A
(3.13)
Burada;
Dy= Drenaj yoğunluğu
L= Derelerin uzunlukları (km)
A= Havzanın alanı (km2)
3.2.3.4. Havzanın ortalama yüksekliği
ArcGIS programı yardımıyla her iki havzasının ortalama eğim yüksekliklerin
haritaları oluşturularak bulunmuştur.
3.2.3.5. Havzanın ortalama eğimi
Havzanın ortalama eğimi aşağıdaki formülün uygulanmasıyla belirlenmiştir.
So= D*L/A
(3.14)
Burada;
So= Havzanın ortalama eğimi (%)
D= İki tesviye eğrisi arasındaki yükseklik farkı
L= Havzadaki tesviye eğrilerinin toplam uzunluğu
A=Havzanın toplam alanıdır.
32
3.2.3.6. Havzanın bakı durumu
Havzanın bakı haritası, CBS ortamında topoğrafik haritaların sayısallaştırılması
sonucunda elde edilen Sayısal Yükseklik Modeli haritası üzerinden elde edilmiştir.
3.3. Bilgisayar Yöntemleri
3.3.1. Coğrafi bilgi sistemi yöntemi
Coğrafi Bilgi Sistemi (CBS), grafik ve grafik olmayan bilgilerin bütünleşik olarak yer
aldığı ve çeşitli sorgulamalara cevap verebilecek şekilde yapılandırılmış bir sistemdir.
Bilgi sistemlerinin alt sistemi olan Coğrafi Bilgi Sistemi (CBS), büyük miktardaki
mekansal verilerin girişi, üretilmesi ve saklanması, türetilmesi, analizi ve sunulması
amacıyla geliştirilmiştir.
Coğrafi Bilgi Sisteminin coğrafi veri, donanım, yazılım ve insan gibi bileşenleri
vardır. Grafik ve grafik olmayan verileri işleyerek bilgi haline dönüştüren CBS, bilgi
sistemi olması yanında, envanter çalışmalarında, hizmet ağlarında, mühendislik
hizmetlerinde, görüş analizlerinde ve çevre çalışmalarında kullanılma imkanına sahiptir
(Köse ve Başkent, 1993).
Coğrafi Bilgi Sistemlerinin gelişimi bilgi teknolojisindeki değişimlere bağlı olmakla
birlikte, harita işlemlerinin daha hızlı ve doğru yapılabilmesi için bilgisayardan yararlanma
desteğide bu süreci hızlandırmıştır (Yomralıoğlu, 2000).
Sayısallaştırması yapılan topoğrafik, jeolojik ve deneme alanları haritaları üzerinde
gerekli düzeltme işlemleri yapılarak bu haritaların topolojileri oluşturulmuştur. Eşyükselti
eğrileri haritasından yararlanılarak sayısal arazi modeli elde edilmiştir.
Araştırma alanlarının edilen sayısal arazi modelinden eğim sınıflar haritası, yükselti
ve bakı haritası elde edilmiştir.
3.3.2. Verilerin bilgisayara girilmesi
Bu araştırmada, Coğrafi Bilgi Sistemlerine girilecek olan veriler grafik ve grafik
olmayan veriler olarak ikiye ayrılarak bilgisayar ortamına girilmiştir. Grafik ve Grafik
olmayan veriler şunlardır:
33
Grafik veriler :
Eşyükselti eğrilerinin bilgisayar ortamına aktarılmasında, çalışma alanı sınırlarının
bulunduğu 1/25 000 ölçekli topoğrafik harita (GAZİANTEP M37 c2 ) da 10 m'de bir
olacak şekilde eşyükselti eğrileri ArcGIS 9.2 ortamında sayısallaştırılmıştır.
Araştırma alanlarının 1/25.000 ölçekli Jeoloji haritaları da MTA kurumundan temin
edilmiş olup, sayısallaştırma işlemleri yapılmıştır. Köy Hizmetleri Genel Müdürlüğü
tarafından üretilen 1/25.000 ölçekli toprak haritaları kullanılmıştır. Bu toprak haritaları
yardımıyla toprak derinliği ve taşlılığı belirlenmiştir. Erdas Imagıne 8.3 ve ArcGIS
programları yardımıyla arazi kullanım şekli haritası oluşturulmuştur. Ayrıca CORINE
Metodolojisi ile çalışma alanlarının potansiyel ve aktüel erozyon risk haritaları
oluşturulmuştur.
Grafik olmayan veriler:
Grafik olmayan veriler olarak, arazide yapılan çalışmalar sonucunda elde edilen
veriler kullanılmıştır. Arazi çalışmaları sonucu alınan toprak örnekleri üzerinde yapılan
laboratuvar analizleri sonucunda bulunan değerler olarak toprak türü, dispersiyon oranı
değerleri ile yağış ve sıcaklık gibi iklim verileri de girilmiştir.
3.3.3. Uzaktan algılama yöntemleri
Tematic Landsat TM algılayıcısına “tematik görüntüleyici” ismi, tematik haritaları
elde edecek spektral detay tanımlama tekniklerine, sistem verilerini uygulamak amacıyla
verilmiştir (Önder, 1999).
TM algılayıcısının yapısı esas olarak, uzaydan bitki örtüsünü izlemek için
tasarlanmıştır. Algılayıcı yapısı, uzaydan bitki örtüsünü izlemek için en uygun spektral
çözünürlüğü bulan bir araştırmanın analizleri dikkate alınarak ve bunun yanı sıra politik,
ekonomik ve teknik detaylar da düşünülerek oluşturulmuştur (Lusch, 1999).
Araştırmada 2011 yılının arazi örtüsünün belirlenmesi Mapper (TM) algılayıcısından
alınmış 174 path, 34 row numaralı 10.08.2009 tarihli verisi kullanılmıştır. Çalışma
alanlarının uydu haritalarında görüntüsü Şekil 3.10’ daki gibidir.
34
Göz Deresi
Yağış Havzası
Haman Deresi
Yağış Havzası
Şekil 3.10. Araştırma alanlarının uydu görüntüsü
TM algılayıcısının kullanımı ile ilgili literatür aşağıdaki gibidir;
TM algılayıcısının 7 adet spektral bandı vardır. Bu bantlardan 1–5 ve 7’inci bantlar
30 m, 6’ncı bant ise 120 m konumsal çözünürlüğe sahiptir. TM’in tarama genişliği 185
km’dir. Sayısallaştırma her bant için 8 bitte (0-255 arası) yapılır (Kılıç, 2006).
Analist, TM bantlarını kullanarak gerekli bilgiye ulaşmak için, bantlara ait özellikleri
bilmelidir ve band seçimini buna göre yapmalıdır. En iyi TM bant kombinasyonu,
çalışmanın amacına, mevsime, coğrafik duruma ve diğer faktörlere bağlı olarak değişir.
Aşağıda maddeler halinde Landsat TM bantlarının özellikleri görülmektedir (Kılıç, 2006)
• Bant 1 (0.45–0.52 μm, mavi): Arazi kullanımı, toprak ve bitki örtüsü özelliklerinin
analizi yanında, sudaki tortuların görüntülenmesi, mercan adalarının haritalanması ve su
derinliğini inceleme olanağı sağlar. Mavi ışık diğer bantlardan daha çok saçıldığı için
Landsat bantlarının arasında en gürültülü banttır (Kılıç, 2006).
35
• Bant 2 (0.52–0.60 μm, yeşil): Bitki ayrımı ve canlılık gücünü belirlemeye yardım
eder. Bu bant aralığı, insan gözünün bitkilerde gördüğü yeşil ışığa karşılık gelir
(Kılıç,2006).
• Bant 3 (0,63-0,69 μm, kırmızı) Bitki ayrımı için en önemli banttır. Toprak ve
jeolojik bölge sınırlamalarında, toprak-bitki ayrımında ve bitki sağlığının izlenmesinde
yararlıdır. Atmosferik etkiler, bu bantta daha az olduğu için 1 ve 2’inci bantlardan daha
fazla kontrast gösterir (Jensen, 2000).
• Bant 4 (0,76-0,90 μm, yakın kızılötesi): Su kütleleri, bu dalga boyundaki ışığın su
tarafından tamamen emilmesi sonucu çok karanlık görünür. Ayrıca ürün tiplerinin
belirlenmesinin yanı sıra toprak-ürün, toprak-su sınırlarını vurgulamada kullanılabilir
(Kılıç, 2006).
• Bant 5 (1,55-1,75 μm, orta kızılötesi): Neme çok duyarlı bir bant olduğu için
bitkilerdeki ve topraktaki nemi izlemek ve bulut-kar ayrımının belirlenmesinde kullanılır
(Kılıç, 2006).
• Bant 6 (10,4-12,5 μm, uzak kızılötesi): Termal bir banttır ve yüzey sıcaklığını
ölçmek için kullanılır.Genel olarak jeolojik amaçlar için kullanılmakla beraber bitki
sınıflandırma uygulamalarında da kullanılabilir (Kılıç,2006).
• Bant 7 (2,08-2,35 μm, orta kızılötesi): Jeoloji ve toprak haritalarının yapılmasında
ve özellikle jeolojik kayaç formasyonlarının ayrıştırılmasında kullanılır (Jensen, 2000).
Uydu görüntüsünde arazi kullanım şeklini belirlemede kullanılan RGB (Red-GreenBlue) kombinosyonları için 3,2,1 bantları seçilmiştir.
Öncelikle uydu görüntüsünden ArcGIS 9.2 program yardımıyla çalışma alanlarını
kapsayan bölüm ayırt edilmiştir. Uydu görüntüsü 1/25000 ölçekli topoğrafik harita
yardımıyla ikincil polinom modelinde “neighbor” yöntemi kullanılarak UTM EUROPEAN
50 projeksiyon sistemi içerisinde koordinatlandırılmıştır (Geometric Correction) (Türker
and Gacemer, 2004). Geometrik düzeltme işleminde hata payı 0.35 düzeyinde tutulmuştur.
Geometrik düzeltmenin yapılmasının nedeni; uydulardan elde edilen görüntülerde
yeryüzünün yüksekliği nedeniyle genellikle değişime uğramaktadır (Baydemir, 2008).
Kontrollü Sınıflandırma işlemi (Supervised Classification) ERDAS IMAGINE 8.4
(ERDAS,2001) yazılımı ile gerçekleştirilmiştir (Şekil 3.11).
36
Şekil 3.11. Erdas IMAGINE 8.4 programın ara yüzü
3.3.3.1.Kontrollü sınıflandırma (Supervised classification)
Sınıf, aynı türe ait görüntü elemanları ya da belli biyofiziksel özelliklerle tanımlanan
arazi ya da alan türü olarak tanımlanmaktadır (Erdas Field Guide, 2001).
Haman Deresi Yağış Havzası üzerinden arazi kullanım şeklini nasıl belirlendiği
aşağıda sırasıyla anlatılmıştır. Bu metotla Göz Deresi Yağış Havzasının da arazi kullanım
şekli haritası oluşturulmuştur.
Kontorollü sınıflandırma için elde edilen havza_21.img görüntüsünden Şekil
3.12a’daki belirli alanlarda spektral sınıf (uydu görüntülerinin çeşitli bantlarında
kaydedilen elektromagnetik enerjinin benzer özelliklerine göre gruplanması ile elde edilen
sınıflardır) için görüntü üzerine çizim araçlarıyla poligonal Şekil 3.12b’deki bir alan
belirleyerek imzalar Şekil 3.12c’deki gibi toplanmıştır.
37
Şekil 3.12a. havza_21.img görüntüsü
Şekil 3.12b. Çizim araçlarından
poligon ikonu
Şekil 3.12c. İmza menüsü penceresi
Sınıflandırma işlemlerinde güncel arazi kullanım şeklini belirlemek için Google Earth
yardımıyla araştırma alanından imza Şekil 3.13’teki gibi toplanmıştır.
38
Şekil 3.13. havza_21.img görüntüsünde google earth yardımıyla imza toplama
Alanlardan imza toplarken, bir sınıfı en iyi temsil eden piksellerin seçilmesine dikkat
edilmelidir. Bu alanlar kendi içerisinde homojen özellik göstermelidir. Poligonal olarak
toplanan imzaların birbirine yakın olanları durumunda imza menüsünden Şekil 3.14’teki
gibi birleştirilerek yeni imza Şekil 3.15’ten elde etmiş oluruz. Topladığımız bu imzalara
Şekil 3.16’da belirtilen isimler verilir.
Şekil.3.14. Poligonal imza
39
Şekil 3.15. İmza menü penceresinde yakın olan imzaların birleştirilmesi ve histogram
Şekil 3.16. İmza penceresinde toplanan imzalar
Şekil 3.17. IMAGINE ikon paneli
IMAGINE ikon paneli Şekil 3.17 üzerindeki ‘‘Classifier
’’ ikonuna
tıklanarak erişilen komut dizininden “Supervised Classification” ifadesi seçilir. Ekrana
açılan “Supervised Classification”penceresi Şekil 3.18’deki gibi sırası ile aşağıda belirtilen
işlemler uygulanır:
40
Sınıflandırma işlemleri Erdas Imagine yazılımındaki “imza düzenleyicisi” (Signature
Editor) yardımıyla “kontrollü” (supervised) sınıflandırmada bulunan “maksimum
benzerlik” (maximum likelihood) algoritması kullanılarak kontrollü sınıflandırma olarak
gerçekleştirilmiştir.
Şekil 3.18. Supervised Classification penceresi
“Input Raster File: (*.img)” penceresine “havza_21.img” ifadesi getirilir ve “OK”
butonuna tıklanır. Filename: (*.img) penceresine “haman_supervised.img” yazılır ve
“OK” butonuna tıklanır. Input Signature filename ( *.sig ) haman_signature.sig seçilir “
OK ” butonuna tıklanır. Otomatik olarak işlemlerin % 100 tamamlandığını gösteren
“Isodata juniper_convolution.img to unsup_jun.img” Şekil 3.19’da ekrana gelir ve işlem
bitince yine ‘‘OK’’ butonuna tıklanır.
Şekil 3.19. Isodata havza_21.img to haman_supervised.img penceresi
Elde edilen haman_supervised.img görüntüsü Şekil 3.20’deki gibidir.
41
Şekil 3.20. haman_supervised.img görüntüsü
Arazi kontrollerinde kullanılan diğer uydu verisi GOOGLE EARTH programından
sağlanan veriler ile 1/25.000 ölçekli toprak haritaları, 1/100.000 ölçekli orman meşcere
haritaları, 1/25.000 ölçekli topografik haritalar kullanılmıştır. Ayrıca GPS konum belirleme
aracı yardımcı araç olarak kullanılmıştır.
Son olarak, sınıflandırma sonuçlarını gerçek arazi kullanımıyla karşılaştırmak
amacıyla doğruluk analizi (accuracy assessment) işlemi yapılmıştır. Bu amaçla rastgele
yöntemle 20 noktada sınıflandırma sonuçları ve gerçek arazi kullanımı karşılaştırılmıştır.
Karşılaştırma sonuçları karşılaştırma matrisine yerleştirilerek her bir kullanım için ve tüm
sınıflandırma sonuçları için doğruluk oranı (User’s accuracy, procedur’s accuracy, overall
acccuracy ve kappa oranı) Şekil 3.21’deki hesaplanmıştır (Jensen, 2001).
42
Şekil 3.21. Çalışma alanının doğruluk analizi (accuracy assessment)
3.3.4. Toprak erozyon risk değerlendirmesinde CORINE metodolojisi
1973 yılında Avrupa Topluluğu Çevre Programı’nın oluşturulması sonucunda, çevre
sorunları ile ilgili çalışmalar hız kazanmıştır. Topluluk içerisinde yer alan ülkelerin
topraklarındaki çevresel değişimleri belirlemek, doğal kaynakları uygun biçimde yönetmek
vb. amaçlar için 27 Haziran 1985 tarihinde Avrupa Topluluğu meclisinde CORINE
Programı kabul edilmiştir. CORINE programı içerisinde yer alan çevre politikaları
arasında toprak erozyonu değerlendirmesi ve arazi kalite sınıflandırması gibi iki konuya
özellikle önem verilmiştir (EEA, 2000).
43
Araştırma alanlarındaki toprakların potansiyel ve aktüel erozyon risk haritalarının kolay ve
anlaşılır
şekilde
yorumlanmasında
ve
haritalanmasında
CORINE
Metodolojisi
kullanılmıştır. CORINE (1992)’de Avrupa Komisyonu Akdeniz Avrupa ülkelerinde doğal
kaynakların ve toprak erozyon risk haritaları üretmeye başlamışlardır. CORINE
metodolojisi kullanarak 1:1.000.000 ölçekte potansiyel ve aktüel erozyon risk haritaları
benzer şekilde üretilmiştir. Doğan ve ark. (1999)’da AB ve bazı Akdeniz ülkeleri
tarafından uygulanan CORINE modelinin toprak erozyon risk belirlenmesinde ve
haritalanmasında kullanılacağını belirtmişlerdir.
CORINE yöntemi yardımıyla erozyon risk değerlendirmesi çalışmalarında, toprağın
aşınabilirliği (erodibilite), toprak için aşındırıcı güç (erosivite), arazinin topografyası
(eğim) ve arazi örtüsü gibi dört parametre kullanılmaktadır. Bu parametrelerden her biri
ayrı katmanı (coverage) oluşturmuş ve akış şeması halinde Şekil 3.22' de verilmiştir.
Şekil 3.22. CORINE metodolojisi akış diyagramı (Dengiz ve Akgül, 2004, Erol ve Çanga,
2004; Tombuş ve Özulu, 2007, Yüksel ve ark., 2008a;)
Toprak aşınabilirliği, toprağın yağış ve rüzgar gibi aşındırıcı güçlere karşı gösterdiği
hassasiyettir. Modelde toprak bünyesi, taşlılık ve derinlik parametreleri birlikte
44
incelenmekte, sonuç olarak toprak aşınabilirliği değeri belirlenmektedir. Toprak bünye
sınıflaması, USDA bünye sınıflamasına göre yapılmakta ve CORINE yöntemine göre
yeniden kod değerleri verilmektedir. Erozyonun bir göstergesi olan toprak taşlılığı
sınıflaması için toprak haritaları yardımıyla hesaplanmıştır. Erozyon bakımından önemli
olan, su tutma kapasitesini ve su geçirimliliğini belirleyen toprak yüzeyinden ana kayaya
kadar olan düşey mesafe olarak tanımlanmakta ve sınıflandırılmaktadır.
Toprak bünyesi, derinliği ve taşlılığı faktörlerin birleştirilmesi sonucunda toprak
aşınabilirlik indeksi bulunmaktadır.
Aşındırıcı güç (erozivite), toprağa aşındırıcı güç olarak etki eden yağış verileri
kullanılarak sadece Fournier yağış indeksi (FI) kullanılmış olup, Bagnouls Gaussen
kuraklık indeksi hesaplamaya dahil edilmemiştir. Bagnouls Gaussen kuraklık indeksinin
kullanılmamasının nedeni kuraklık indisini bulmak için kullanılan formülle elde edilen
sonuçlara göre indis değerlerinin düşük çıkmasından dolayı sıcaklığın erozyona etkisi
olmadığı gözlemlenmiştir.
CORINE yönteminde yağışın erozyona olan etkisi aşağıdaki formül yardımıyla
hesaplanmaktadır. (Tombuş ve Özulu, 2007)
12
Fournier Yağış İndeksi =∑ Pi
i=1 P
(3.15)
Formülde;
Pi: ( i ) ayındaki toplam yağış miktarı (mm.)
P: yıllık ortalama toplam yağış (mm.)’tır.
Her yıl için Fl değeri ayrı ayrı hesaplanmış ve sonra 10 yılın Fl değerin ortalaması
alınmıştır (Erol ve Çanga, 2004). Fournier indeks sınıflaması Çizelge 3.11’de
gösterilmiştir.
Çizelge 3.11. Geliştirilmiş fournier indeksi sınıflaması (Doğan ve Denli, 1999)
Fournier İndeks
Dağılımı
<60
60-90
91-120
121-160
>160
Sınıfı
Anlamı
1
2
3
4
5
Çok Az
Az
Orta
Yüksek
Çok Yüksek
45
CORINE yönteminde kuraklığı belirlemek için sıcaklık ve yağış bilgilerinin birlikte
değerlendirildiği Çizelge 3.12’deki Bagnouls-Gaussen kuraklık indeksi, aşağıdaki formül
yardımıyla hesaplanmaktadır.
12
Bagnouls - Gaussen kuraklık indeksi = ∑ (2ti-Pi).ki
(3.16)
i=1
Formülde;
ti: (i) ayı için ortalama sıcaklık değeri
Pi: (i) ayı için toplam yağış miktarı (mm) ve
ki: (2ti-Pi>0)olduğu ayların oranıdır.
Çizelge 3.12. Bagnouls -Gaussen kuraklık indeksi tablosu
Bagnouls-Gaussen Kuraklık İndeks Dağılımı
Sınıfı
Anlamı
0
1
Çok Az
0-50
2
Az
51-130
3
Orta
>130
4
Yüksek
Erozyon ile eğim derecesi ve eğim uzunluğu arasında önemli bir ilişki olduğu
belirtilmektedir. CORINE yönteminde topoğrafik faktör ortalama maksimum bölgesel
eğim açısına (%) göre belirlenmektedir.
Farklı arazi kullanım şekilleri, farklı derecelerde erozyona maruz kalmaktadır. Bu
arazi kullanım şekillerinden olan tarım alanı, çıplak alan, orman ve mera alanlarını
belirlemek için CORINE Land Cover yöntemi kullanılmıştır.
Bitki örtüsü verilerinin toplanmasında hava fotoğrafları ve uydu görüntüleri
kullanılmaktadır (Aranoff,1991).
CORINE yöntemi için gerekli olan bu parametreler elde edildikten sonra yöntem
gereği bir takım sınıflandırma, kodlama ve hesaplamalar yapılmakta, sonuç olarak
potansiyel ve gerçek erozyon tehlikesi değerleri bulunmaktadır.
Potansiyel erozyon tehlikesi, arazi kullanımı ve bitki örtüsü durumuna bakmaksızın
toprağın erozyon hassasiyeti olarak tanımlanmaktadır. Potansiyel erozyon tehlikesi
olabilecek en kötü durumdur ve toprak aşınabilirlik indeksi, aşındırıcı güç indeksi ve eğim
indeksinin birlikte değerlendirilmesi sonucu elde edilmektedir.
46
Potansiyel erozyon tehlikesi yanında bitki örtüsü ve arazi kullanım durumunun da
incelenmesi ve bunların birlikte değerlendirilmesi sonucunda gerçek erozyon tehlikesi
oluşturulmaktadır.
CORINE yönteminde potansiyel erozyon riski; aşağıdaki formül yardımıyla elde
edilmektedir.(Tombuş ve Özulu, 2007)
Potansiyel Erozyon Riski = Aşınabilirlik x Aşındırıcı Güç x Eğim
CORINE metodolojisi için elde edilen haritalar (toprak bünyesi,taşlılık,derinlik,eğim
vs.) ile arazi kullanım haritası ile çakıştırılarak (overlay) potansiyel ve aktuel erozyon risk
haritaları oluşturulmuştur.Eğim, derinlik gibi haritaların oluşturulması ve çakıştırma
işlemlerinin tümü ArcGIS 9.2 yazılımı ile yapılmıştır.
3.4. Değerlendirme Yöntemleri
Arazi ve laboratuarda yapılan çalışmaların sonucunda elde edilen veriler
bilgisayarda istatistik yöntemlerle değerlendirilmiştir. Toprakların erozyon eğilimi ile bazı
fiziksel ve hidrolojik özelliklerinin arazi kullanım şekli ve anakayaya göre farklılık
gösterip göstermediği varyans analizi yöntemi ile, toprakların çeşitli özellikleri arasındaki
ilişkiler korelasyon analizi yöntemi ile, ortalamaların karşılaştırılması ise Duncan testi ile
yapılmıştır. İstatistik işlemler SPSS 11.5 programı kullanılarak yapılmıştır.
47
4. BULGULAR VE TARTIŞMA
4.1. Haman Deresi Yağış Havzası Topraklarının Bazı Fiziksel, Kimyasal ve
Hidrolojik Özelliklerinin Anakaya Gruplarına Göre Değişimi
Araştırma alanı yağış havzasının bazı fiziksel, kimyasal ve hidrolojik toprak
özellikleri ile erozyon eğilimi değerlerinin farklılıklar gösterip göstermediğinin
araştırılması, toprakların üst ve alt katmanlarında ayrı ayrı olmak üzere, varyans analizi
yöntemi ile yapılmıştır. Anakaya gruplarının ve arazi kullanım şekillerinin birbirlerinden
olan farklılıkları ise Duncan Testi'ne göre çoğul değişim aralığı analizi (Duncan's Multiple
Range Test) uygulanarak bulunmuştur (Çizelge 4.1).
4.1.1. Üst toprak katmanında (0-20 cm)
Yapılan varyans analizleri sonuçlarına göre; topraklarının üst katmanlarının ortalama
kum, silt (toz), kil, dispersiyon oranı, hacim ağırlığı, tane yoğunluğu, gözenek hacmi, su
tutma kapasitesi, permeabilite, ateşte kayıp, nem ekivalanı, kolloid/nem ekivalanı
bakımından killi kireçtaşı, kireçtaşı ve kumtaşı anakayaları üzerinde gelişen topraklar
arasında istatistiki anlamda (%95 güven düzeyinde) farklılık tespit edilmezken; pH değeri
bakımından istatistiki anlamda bir farklılık belirlenmiştir (Çizelge 4.1).
4.1.1.1. Kum, toz ve kil oranları
Haman Deresi Yağış Havzasına ait toprakların üst katmanındaki (0-20 cm) ortalama
kum miktarları, killi kireçtaşı anakayası üzerinde bulunan topraklarda %68.29, kireçtaşı
anakayası üzerinde bulunan topraklarda %65.99, kumtaşı anakayası üzerinde bulunan
topraklarda %55.7, ortalama kil miktarları; killi kireçtaşı anakayası üzerinde bulunan
topraklarda %2.7, kireçtaşı anakayası üzerinde bulunan topraklarda %2.84, kumtaşı
anakayası üzerinde bulunan topraklarda %7.6, toz miktarı ise; killi kireçtaşı anakayası
üzerinde bulunan topraklarda %29.01, kireçtaşı anakayası üzerinde bulunan topraklarda
%31.17, kumtaşı anakayası üzerinde bulunan topraklarda %36.7 olarak belirlenmiştir
(Şekil 4.1).
48
Kum
68.29
70
Toz
Kil
65.99
55.7
Oranları (%)
60
50
36.7
40
31.17
29.01
30
20
7.6
10
2.7
2.84
0
Killi Kireçta şı
Kireçtaşı
Kumtaşı
Şekil 4.1. Haman deresi yağış havzasının üst topraklarında farklı anakaya gruplarına göre
ortalama kum, toz ve kil oranlarının değişimi
hidrolojik ve kimyasal özelliklerinin anakaya gruplarına göre değişiminin varyans analizi
Varyans Analizi
Bazı
Toprak
Özellikleri
Kum
Kil
Toz (Silt)
Kareler
Serbestlik
Kareler
F
Önem
Toplamı
Derecesi
Ortalaması
Oranı
Düzeyi
1.932
.174
N.S.
1.065
.366
N.S.
.600
.559
N.S.
.485
.623
N.S.
2.479
.112
N.S.
.475
.630
N.S.
Gruplar arası
479.501
2
239.750
Gruplar içi
2234.172
18
124.121
Toplam
2713.673
20
Gruplar arası
126.177
2
63.088
Gruplar içi
1066.477
18
59.249
Toplam
1192.653
20
Gruplar arası
135.642
2
67.821
Gruplar içi
2033.831
18
112.991
Toplam
2169.473
20
Dispersiyon
Gruplar arası
2076.583
2
1038.292
Oranı
Gruplar içi
38506.968
18
2139.276
Toplam
40583.551
20
Gruplar arası
.536
2
.268
Gruplar içi
1.944
18
.108
Toplam
2.480
20
Gruplar arası
.017
2
.008
Gruplar içi
.315
18
.018
Toplam
.332
20
Hacim Ağırlığı
Tane Yoğunluğu
49
Çizelge 4.1. (devamı) Haman deresi yağış havzasına ait toprakların üst katmanlarının
bazı fiziksel, hidrolojik ve kimyasal özelliklerinin anakaya gruplarına göre değişiminin
varyans analizi
Gözenek Hacmi
63.528
2
31.764
Gruplar içi
3805.670
18
211.426
Toplam
3869.199
20
Su Tutma
Gruplar arası
293.529
2
146.764
Kapasitesi
Gruplar içi
974.139
17
57.302
Toplam
1267.668
19
Gruplar arası
1888.701
2
944.350
Gruplar içi
27244.300
17
1602.606
Toplam
29133.001
19
Gruplar arası
163.389
2
81.695
Gruplar içi
430.883
18
23.938
Toplam
594.272
20
Gruplar arası
1.797
2
.898
Gruplar içi
2.435
18
.135
Toplam
4.232
20
Gruplar arası
32.752
2
16.376
Gruplar içi
712.473
18
39.582
Toplam
745.225
20
Permeabilite
Ateşte Kayıp
pH
Nem Ekivalanı
Gruplar arası
Kolloid/Nem
Gruplar arası
.115
2
.057
Ekivalanı
Gruplar içi
.895
18
.050
Toplam
1.010
20
.150
.862
N.S.
2.561
.107
N.S.
.589
.566
N.S.
3.413
.055
N.S.
6.641
.007
(1-2)*
.414
.667
N.S.
1.154
.338
N.S.
1: Kumtaşı (10 örnek), 2:Kireçtaşı (9 örnek) *: 0,0001 Yanılma İle Önemli, N.S: 0,0001 Yanılma ile Önemsiz
Haman Deresi Yağış Havzasında topraklarının üst katmanındaki (0-20 cm) ortalama
dispersiyon oranı değerleri, killi kireçtaşı anakayası üzerinde bulunan topraklarda %78.53,
kireçtaşı anakayası üzerinde bulunan topraklarda %112.6, kumtaşı anakayası üzerinde
bulunan topraklarda %100.59 olarak belirlenmiştir (Şekil 4.2).
50
Dispersiyon
112.6
120
100.59
Oranları (%)
100
78.53
80
60
40
20
0
Killi Kireçtaşı
Kireçtaşı
Kumtaşı
dispersiyon oranlarının değişimi
Bu değerlere göre; dispersiyon oranlarının bütün toprak gruplarında 15’den büyük
olduğu dolayısıyla toprakların erozyona duyarlı olduğu belirlenmiştir. Ülkemizde de çeşitli
bölgelerde yapılan çalışmalarda (Balcı, 1973; Özyuvacı, 1976; Özbek, 1993; Karagül,
1994; Aşkın, 1997; Reis, 2002; Bozali, 2003) benzer sonuçlar elde etmişlerdir.
Dispersiyon oranı değeri yağışın etkisiyle toprak strüktüründe meydana gelen
değişimin değerlendirilmesinde kullanılan bir parametre olup, oran değeri 15’den küçük
olan topraklar erozyona karşı dayanıklıdır (Jha ve ark. 1981; Ngatunga ve ark. 1984;
Okatan 1986; Lal 1988). Ngatunga ve ark. (1984)‘da erozyona karşı çok hassas olan
topraklarda, dispersiyon oranı ile aşınım faktörü arasında önemli bir ilişki olduğunu
belirtmişlerdir.
4.1.1.3. Ateşte kayıp ve pH
Araştırma alanı topraklarının üst katmanındaki (0-20 cm) ortalama ateşte kayıp
değerleri, killi kireçtaşı anakayası üzerinde bulunan topraklarda %22.41, kireçtaşı
topraklarda %17.25 olarak belirlenmiştir. Ortalama pH değerleri ise killi kireçtaşı
anakayası üzerinde bulunan topraklarda %7.73, kireçtaşı anakayası üzerinde bulunan
topraklarda %8.07, kumtaşı anakayası üzerinde bulunan topraklarda %7.46 olarak
belirlenmiştir (Şekil 4.3).
51
Ateşte Kayıp
25
pH
22.93
22.41
Oranları
20
17.25
15
8.07
7.73
10
7.46
5
0
Killi Kireçtaşı
Kireçtaşı
Kumtaşı
kayıp ve pH değerlerinin değişimi
pH değerinin 0-20 derinlik kademesinde azalmasından dolayı; toprak stabilitesi
azalmaktadır. Thai (1971)’de organik madde ve kil içeriği toprak stabilitesi için önemlidir
ve toprak stabilitesi pH’nın artmasıyla artmakta olduğunu belirtmiştir.
4.1.1.4. Tane yoğunluğu ve hacim ağırlığı
Araştırma alanı topraklarının üst katmanındaki (0-20 cm) ortalama tane yoğunluğu
değerleri, killi kireçtaşı anakayası üzerinde bulunan topraklarda 2.75 gr/cm³, kireçtaşı
anakayası üzerinde bulunan topraklarda 2.68 gr/cm³, kumtaşı anakayası üzerinde bulunan
topraklarda 2.65 gr/cm³ olarak belirlenmiştir.
Ortalama hacim ağırlığı değerleri ise killi kireçtaşı anakayası üzerinde bulunan
topraklarda 1.27 gr/cm³, kireçtaşı anakayası üzerinde bulunan topraklarda 1.39 gr/cm³,
kumtaşı anakayası üzerinde bulunan topraklarda 1.06 gr/cm³ olarak belirlenmiştir (Şekil
4.4).
Tane Yoğunluğu
3
2.75
Hacim Ağırlığı
2.65
2.68
Değerler (gr/cm³)
2.5
2
1.5
1.39
1.27
1.06
1
0.5
0
Killi Kireçtaşı
Kireçtaşı
Kumtaşı
52
yoğunluğu ve hacim ağırlığı oranları değişimi
4.1.1.5. Porozite (Gözenek hacmi), su tutma kapasitesi, nem ekivalanı
Araştırma alanı topraklarının üst katmanındaki (0-20 cm) ortalama gözenek hacmi
topraklarda %55.73 olarak belirlenmiştir. Ortalama su tutma kapasitesi değerleri killi
kireçtaşı anakayası üzerinde bulunan topraklarda %34.52, kireçtaşı anakayası üzerinde
bulunan topraklarda %27.88 kumtaşı anakayası üzerinde bulunan topraklarda %35.77
olarak belirlenmiştir. Ortalama nem ekivalanı değerleri ise; killi kireçtaşı anakayası
(Şekil 4.5).
Gözenek Hacmi
60
Oranları (%)
Nem Ekivala nı
55.73
53.78
47.91
50
40
Su Tutma Kapasitesi
35.77
34.52
28.24
30
32.24
27.88 30.48
20
10
0
Killi Kireçtaşı
Kireçtaşı
Kumtaşı
gözenek hacmi, su tutma kapasitesi, nem ekivalanı değerlerinin değişimi
Araştırma alanı topraklarının üst katmanındaki (0-20 cm) ortalama permeabilite
değerleri, killi kireçtaşı anakayası üzerinde bulunan topraklarda 8.67 cm/saat, kireçtaşı
anakayası üzerinde bulunan topraklarda 27.57 cm/saat, kumtaşı anakayası üzerinde
bulunan topraklarda 40.37 cm/saat olarak belirlenmiştir (Şekil4.6).
53
Permabilite (cm/saat)
Permabilite
40.37
50
40
27.57
30
20
8.67
10
0
Killi Kireçtaşı
Kireçtaşı
Kumtaşı
permeabilite değerlerinin değişimi
4.1.1.7. Kolloid/Nem ekivalanı oranı
Araştırma alanı topraklarının üst katmanındaki (0-20 cm) ortalama kolloid/nem
ekivalanı değerleri, killi kireçtaşı anakayası üzerinde bulunan topraklarda 0.09, kireçtaşı
anakayası üzerinde bulunan topraklarda 0.08, kumtaşı anakayası üzerinde bulunan
topraklarda üzerinde bulunan topraklarda 0.23 olarak belirlenmiştir ( Şekil 4.7). Bu
değerlere göre anakaya gruplarına göre toprakların erozyona duyarlı olduğu belirlenmiştir.
Kolloid Nem Ekivalanı
0.23
0.25
Değerler
0.2
0.15
0.09
0.1
0.08
0.05
0
Killi Kireçtaşı
Kireçtaşı
Kumtaşı
kolloid/nem ekivalanı oranları değişimi
4.1.2. Alt toprak katmanında (20-50 cm)
Yapılan varyans analizleri sonuçlarına göre; topraklarının alt katmanlarının ortalama
kum, kil, silt (toz), dispersiyon oranı, tane yoğunluğu, ateşte kayıp, nem ekivalanı,
54
kolloid/nem ekivalanı bakımından killi kireçtaşı, kireçtaşı ve kumtaşı anakayaları üzerinde
gelişen topraklar arasında istatistiki anlamda (%95 güven düzeyinde) farklılık tespit
edilmezken; hacim ağırlığı, gözenek hacmi, su tutma kapasitesi, permeabilite değeri
bakımından istatistiki anlamda bir farklılık belirlenmiştir (Çizelge 4. 2).
Haman Deresi Yağış Havzasına ait toprakların alt katmanındaki (20-50 cm) ortalama
kum miktarları, killi kireçtaşı anakayası üzerinde bulunan topraklarda %69.62, kireçtaşı
topraklarda %55.97, ortalama kil miktarları; killi kireçtaşı anakayası üzerinde bulunan
topraklarda %4.86, kireçtaşı anakayası üzerinde bulunan topraklarda %3.5, kumtaşı
anakayası üzerinde bulunan topraklarda %8.5, toz miktarı ise; killi kireçtaşı anakayası
(Şekil 4.8).
Kum
Toz
Kil
69.62
70
61.7
55.97
Oranları (%)
60
50
35.53
34.8
40
25.52
30
20
8.5
4.86
10
3.5
0
Killi Kireçtaşı
Kireçtaşı
Kumtaşı
toz ve kil oranlarının değişimi
Varyans Analizi
Bazı Toprak
Kareler
Serbestlik
Kareler
F
Önem
Özellikleri
Toplamı
Derecesi
Ortalaması
Oranı
Düzeyi
Gruplar arası
364.834
2
182.417
1.192
.327
Gruplar içi
2755.232
18
153.068
Kum
55
İkili
Karşılaştı
rma
N.S.
Çizelge 4.2. (devamı) Haman deresi yağış havzasına ait toprakların alt katmanlarının bazı fiziksel,
Kil
Toz (Silt)
Dispersiyon Oranı
Hacim Ağırlığı
Tane Yoğunluğu
Gözenek Hacmi
Su Tutma Kaps.
Permeabilite
Ateşte Kayıp
pH
Nem Ekivalanı
Kolloid/Nem Ekv
Toplam
3120.066
20
Gruplar arası
125.604
2
62.802
Gruplar içi
2152.781
18
119.599
Toplam
2278.385
20
Gruplar arası
169.453
2
84.726
Gruplar içi
3320.411
18
184.467
Toplam
3489.864
20
Gruplar arası
59.040
2
29.520
Gruplar içi
7595.872
18
421.993
Toplam
7654.912
20
Gruplar arası
.347
2
.174
Gruplar içi
.441
18
.025
Toplam
.788
20
Gruplar arası
.035
2
.018
Gruplar içi
.648
18
.036
Toplam
.683
20
Gruplar arası
591.648
2
295.824
Gruplar içi
506.423
18
28.135
Toplam
1098.071
20
Gruplar arası
331.780
2
165.890
Gruplar içi
441.366
18
24.520
Toplam
773.146
20
Gruplar arası
6841.976
2
3420.988
Gruplar içi
13963.385
18
775.744
Toplam
20805.361
20
Gruplar arası
9.085
2
4.542
Gruplar içi
859.744
18
47.764
Toplam
868.828
20
Gruplar arası
1.165
2
.582
Gruplar içi
3.322
18
.185
Toplam
4.487
20
Gruplar arası
42.468
2
21.234
Gruplar içi
500.674
18
27.815
Toplam
543.142
20
Gruplar arası
.091
2
.045
Gruplar içi
2.067
18
.115
Toplam
2.158
20
.525
.600
N.S.
.459
.639
N.S.
.070
.933
N.S
7.080
.005
(1-2)*
(1-3)*
.488
.622
N.S
10.515
.001
(1-2)*
(1-3)*
6.765
.006
(1-2)*
4.410
.028
(1-2)*
.095
.910
N.S.
3.155
.067
N.S.
.763
.481
N.S.
.396
.679
N.S
1: Kumtaşı (10 örnek), 2: Kireçtaşı (9 örnek) 3: Killi kireçtaşı (2 örnek) *: 0,0001 Yanılma İle Önemli,
N.S: 0,0001 Yanılma ile Önemsiz
56
Haman Deresi Yağış Havzasında topraklarının alt katmanındaki (20-50 cm) ortalama
dispersiyon oranı değerleri, killi kireçtaşı anakayası üzerinde bulunan topraklarda
%108.73, kireçtaşı anakayası üzerinde bulunan topraklarda %104.58, kumtaşı anakayası
üzerinde bulunan topraklarda %102.91 olarak belirlenmiştir (Şekil 4.9).
Dispersiyon
108.73
Oranları (%)
110
108
104.58
106
102.91
104
102
100
Killi Kireçtaşı
Kireçtaşı
Kumtaşı
Bu değerlere göre; dispersiyon oranlarının araştırma alanındaki bütün toprak
gruplarında 15’den büyük olduğu dolayısıyla toprakların erozyona duyarlı olduğu
belirlenmiştir. Wallis ve Stevan (1971)’de 6 anakaya üzerinde gelişmiş olan topraklar
üzerinde yapılan çalışmada, toprakların dispersiyon oranları 15’den büyük ve erozyona
karşı dayanıksız olduğunu belirtmiştir. Özyuvacı (1975)’da Kocaeli yarımadası
topraklarında erozyon eğiliminin oluşumunda en önemli faktör anamateryal olduğunu
belirtmiş ve varyans analizleri sonuçlarına göre dispersiyon oranı, anamateryal, arazi
kullanım şekli ve örnekleme derinliğine bağlı olarak istatistiki anlamda farklılıklar
görmüştür. Bozali (2003)’de yaptığı çalışmada anakaya gruplarına göre alınan toprakların
dispersiyon oranlarını 15’ten büyük değerler bulmuş ve erozyona duyarlı olduğunu
belirtmiştir.
Araştırma alanı topraklarının alt katmanındaki (20-50 cm) ortalama ateşte kayıp
57
topraklarda %21.34 olarak belirlenmiştir. Ortalama pH değerleri ise killi kireçtaşı
anakayası üzerinde bulunan topraklarda 7.37, kireçtaşı anakayası üzerinde bulunan
topraklarda 7.96, kumtaşı anakayası üzerinde bulunan topraklarda 7.52 olarak
Ateşte Kayıp pH
23.67
21.87
25
21.34
Oranları
20
15
10
7.52
7.96
7.37
5
0
Killi Kireçtaşı
Kireçtaşı
Kumtaşı
Araştırma alanı topraklarının alt katmanındaki (20-50 cm) ortalama tane yoğunluğu
değerleri, killi kireçtaşı anakayası üzerinde bulunan topraklarda 2.72 gr/cm³, kireçtaşı
anakayası üzerinde bulunan topraklarda 2.61 gr/cm³, kumtaşı anakayası üzerinde bulunan
topraklarda 2.68 gr/cm³ olarak belirlenmiştir (Şekil 4.11).
Ortalama hacim ağırlığı değerleri ise killi kireçtaşı anakayası üzerinde bulunan
topraklarda 1.55 gr/cm³, kireçtaşı anakayası üzerinde bulunan topraklarda 1.45 gr/cm³,
kumtaşı anakayası üzerinde bulunan topraklarda 1.22 gr/cm³ olarak belirlenmiştir (Şekil
4.11).
58
Tane Yoğunluğu
2.72
3
Hacim Ağırlığı
2.68
2.61
Değerler (gr/cm³)
2.5
2
1.55
1.45
1.22
1.5
1
0.5
0
Killi Kireçtaşı
Kireçtaşı
Kumtaşı
Araştırma alanı topraklarının alt katmanındaki (20-50 cm) ortalama gözenek hacmi
topraklarda %54.56 olarak belirlenmiştir. Ortalama su tutma kapasitesi değerleri killi
kireçtaşı anakayası üzerinde bulunan topraklarda %23.59, kireçtaşı anakayası üzerinde
bulunan topraklarda %24.32 kumtaşı anakayası üzerinde bulunan topraklarda %32.14
olarak belirlenmiştir. Ortalama nem ekivalanı değerleri ise; killi kireçtaşı anakayası
(Şekil 4.12).
59
Gözenek Hacmi
Su Tutma Kapasitesi
Nem Ekivalanı
60
54.56
Oranları (%)
50
44.15
43.06
40
34.02
32.14 31.48
29.42
30
24.32
23.59
20
10
0
Killi Kireçtaşı
Kireçtaşı
Kumtaşı
gözenek hacmi, su tutma kapasitesi ve nem ekivalanı oranları değişimi
Araştırma alanı topraklarının alt katmanındaki (20-50 cm) ortalama permeabilite
değerleri, killi kireçtaşı anakayası üzerinde bulunan topraklarda 16.88 cm/saat, kireçtaşı
anakayası üzerinde bulunan topraklarda 9.64 cm/saat, kumtaşı anakayası üzerinde bulunan
topraklarda 49.96 cm/saat olarak belirlenmiştir (Şekil 4.13). Permabilitenin geçirimsiz
olmasının sebebi; toz değerinin yüksek olmasındandır.
Perma bilite
49.96
Permabilite (cm /saat)
50
40
30
20
16.88
9.64
10
0
Killi Kireçta şı
Kireçta şı
Kumtaşı
60
Araştırma alanı topraklarının alt katmanındaki (20-50 cm) ortalama kolloid/nem
ekivalanı değerleri, killi kireçtaşı anakayası üzerinde bulunan topraklarda 0.16, kireçtaşı
anakayası üzerinde bulunan topraklarda 0.12, kumtaşı anakayası üzerinde bulunan
topraklarda üzerinde bulunan topraklarda 0.26 olarak belirlenmiştir (Şekil 4.14). Bu
Kolloid/Nem Ekivalanı Oranı
0.26
0.3
Değerler
0.25
0.2
0.16
0.12
0.15
0.1
0.05
0
Killi Kireçtaşı
Kireçtaşı
Kumtaşı
4.2.Haman Deresi Yağış Havzası Topraklarının Bazı Fiziksel, Kimyasal ve Hidrolojik
Özelliklerinin Arazi Kullanım Şekillerine Göre Değişimi
kum, kil, silt (toz), dispersiyon oranı, tane yoğunluğu, gözenek hacmi, su tutma kapasitesi,
permeabilite, ateşte kayıp, pH, nem ekivalanı, kolloid/nem ekivalanı bakımından orman,
tarım ve mera arazileri üzerinde gelişen topraklar arasında istatistiki anlamda (%95 güven
düzeyinde) farklılık tespit edilmezken; hacim ağırlığı bakımından istatistiki anlamda bir
farklılık belirlenmiştir (Çizelge 4.3).
Haman Deresi Yağış Havzasına ait toprakların üst katmanındaki (0-20 cm) ortalama
kum miktarları, orman arazisi üzerinde bulunan topraklarda %64.7, tarım arazisi üzerinde
bulunan topraklarda %62.75, mera arazisi üzerinde bulunan topraklarda %50.02, ortalama
kil miktarları; orman arazisi üzerinde bulunan topraklarda %3.27, tarım arazisi üzerinde
61
bulunan topraklarda %6.44, mera arazisi üzerinde bulunan topraklarda %7.98, toz miktarı
ise; orman arazisi üzerinde bulunan topraklarda %31.8, tarım arazisi üzerinde bulunan
topraklarda %30.81, mera arazisi üzerinde bulunan topraklarda %42 olarak belirlenmiştir
(Şekil 4.15).
Kum
64.7
70
Toz
Kil
62.75
Oranları (%)
60
50.02
50
42
40
31.8
30.81
30
20
7.98
6.44
10
3.27
0
Orman
Tarım
Mera
kum, toz ve kil oranlarının değişimi
hidrolojik ve kimyasal özelliklerinin arazi kullanım şekillerine göre değişiminin varyans
analizi
Varyans Analizi
Bazı Toprak
Kareler
Serbestlik
Kareler
F
Önem
Özellikleri
Toplamı
Derecesi
Ortalaması
Oranı
Düzeyi
2.072
.155
N.S.
.584
.568
N.S.
1.418
.268
N.S.
.173
.843
N.S.
7.960
.003
(1-3)*
Kum
Kil
Toz (Silt)
Dispersiyon Oranı
Hacim Ağırlığı
Gruplar arası
507.770
2
253.885
Gruplar içi
2205.903
18
122.550
Toplam
2713.673
20
Gruplar arası
72.683
2
36.342
Gruplar içi
1119.970
18
62.221
Toplam
1192.653
20
Gruplar arası
295.214
2
147.607
Gruplar içi
1874.259
18
104.125
Toplam
2169.473
20
Gruplar arası
765.340
2
382.670
Gruplar içi
39818.211
18
2212.123
Toplam
40583.551
20
Gruplar arası
1.164
2
.582
Gruplar içi
1.316
18
.073
62
İkili
Karşılaşt
ırma
(2-3)*
Çizelge 4.3. (devamı) Haman deresi yağış havzasına ait toprakların üst katmanlarının bazı fiziksel
ve kimyasal özelliklerinin arazi kullanım şekillerine göre değişiminin varyans analizi
Tane Yoğunluğu
Gözenek Hacmi
Su Tutma Kapasite
Permeabilite
Ateşte Kayıp
pH
Nem Ekivalanı
Kolloid/Nem Ekv.
Toplam
2.480
20
Gruplar arası
.083
2
.041
Gruplar içi
.250
18
.014
Toplam
.332
20
Gruplar arası
346.545
2
173.272
Gruplar içi
3522.654
18
195.703
Toplam
3869.199
20
Gruplar arası
374.748
2
187.374
Gruplar içi
892.920
17
52.525
Toplam
1267.668
19
Gruplar arası
3357.824
2
1678.912
Gruplar içi
25775.177
17
1516.187
Toplam
29133.001
19
Gruplar arası
79.539
2
39.769
Gruplar içi
514.733
18
28.596
Toplam
594.272
20
Gruplar arası
.490
2
.245
Gruplar içi
3.742
18
.208
Toplam
4.232
20
Gruplar arası
31.049
2
15.525
Gruplar içi
714.175
18
39.676
Toplam
745.225
20
Gruplar arası
.061
2
.031
Gruplar içi
.948
18
.053
Toplam
1.010
20
2.980
.076
N.S.
.885
.430
N.S.
3.567
.051
N.S.
1.107
.353
N.S.
1.391
.274
N.S.
1.178
.331
N.S.
.391
.682
N.S.
.583
.569
N.S.
1:Orman (10 örnek), 2: Tarım (8 örnek) 3: Mera (3 örnek) *: 0,0001 Yanılma İle Önemli, N.S: 0,0001 Yanılma ile
Önemsiz
Haman Deresi Yağış Havzasında topraklarının üst katmanındaki (0-20 cm) ortalama
dispersiyon oranı değerleri, orman arazisi üzerinde bulunan topraklarda %98.6, tarım
arazisi üzerinde bulunan topraklarda %111.31, mera arazisi üzerinde bulunan topraklarda
%99.93 olarak belirlenmiştir (Şekil 4.16).
63
Dispersiyon
Oranları (%)
111.31
112
110
108
106
104
102
100
98
96
94
92
99.93
98.6
Orman
Tarım
Mera
Bu değerlere göre dispersiyon oranlarının araştırma alanındaki bütün toprak
belirlenmiştir. Bozali (2003), arazi kullanım yoğunluğu artıkça erozyon eğiliminin de
arttığını belirtmiştir.
değerleri, orman arazisi üzerinde bulunan topraklarda %21.71, tarım arazisi üzerinde
bulunan topraklarda %19.86, mera arazisi üzerinde bulunan topraklarda %15.89 olarak
belirlenmiştir. Ortalama pH değerleri ise orman arazisi üzerinde bulunan topraklarda 7.62,
tarım arazisi üzerinde bulunan topraklarda 7.94, mera arazisi üzerinde bulunan topraklarda
7.65 olarak belirlenmiştir (Şekil 4.17).
64
Ateşte Kayıp
25
pH
21.71
19.86
20
Oranları
15.89
15
10
7.94
7.62
7.65
5
0
Orman
Tarım
Mera
ateşte kayıp ve pH değerlerinin değişimi
Orman ve mera toprakları düşük, tarım toprakları yüksek pH’a sahiptir. Orman
topraklarının
tarıma
göre
düşük
pH’a
sahip
olmasının
organik
maddeden
kaynaklanabileceği sanılmaktadır. Diğer bir neden de tarım topraklarının işlenmesi olabilir.
Bozali (2003)’de yaptığı çalışmada alanın üst topraklarında farklı arazi kullanım şekillerine
göre pH değerlerini benzer şekilde bulmuştur.
değerleri, orman arazisi üzerinde bulunan topraklarda 2.67 gr/cm³, tarım arazisi üzerinde
bulunan topraklarda 2.73 gr/cm³, mera arazisi üzerinde bulunan topraklarda 2.53 gr/cm³
olarak belirlenmiştir (Şekil 4.18).
Ortalama hacim ağırlığı değerleri ise orman arazisi üzerinde bulunan topraklarda 1.27
gr/cm³, tarım arazisi üzerinde bulunan topraklarda 1.37 gr/cm³, mera arazisi üzerinde
bulunan topraklarda 0.99 gr/cm³ olarak belirlenmiştir (Şekil 4.18).
65
Tane Yoğunluğu
Değerler (gr/cm³)
3
Hacim Ağırlığı
2.73
2.67
2.53
2.5
2
1.37
1.27
1.5
0.99
1
0.5
0
Orman
Tarım
Mera
tane yoğunluğu ve hacim ağırlığı oranları değişimi
Bu ortalamalara göre orman üst toprakları tarıma kıyasla daha düşük hacim ağırlığına
sahiptir. Mera üst toprakları her ikisine göre daha düşük hacim ağırlığına sahiptir. Organik
madde ve kök bakımından orman topraklarından oldukça düşük değerlere sahip olan tarım
topraklarında hacim ağırlığı yüksek bulunmaktadır. Ayrıca tarım topraklarında hacım
ağırlığını düşürücü yönde etkide bulunan organik madde ve kök miktarının azlığı yanında
bu toprakların işlenmesi nedeniyle boşluk hacminin azalmasının da bunda etkisi olabilir.
Araştırma alanlarının üst topraklarında farklı arazi kullanım (orman ve tarım) şekillerine
göre ortalama tane yoğunluğu ve hacim ağırlığı değerlerine benzer sonuçlar (Bozali, 2003)
tarafından ortaya konulmuştur.
Tane yoğunluğu bakımından yapılan üçlü karşılaştırmaya göre arazi kullanım
şekilleri arasında farklılık bulunmaktadır. Tarım toprakları yüksek tane yoğunluğu
değerine sahiptir. Mera toprakları ise en düşük tane yoğunluğu değerine sahiptir. Bozali
(2003), tane yoğunluğunun tarım topraklarında yüksek olmasının sebebini, organik madde
miktarının azlığına bağlı olabileceğini belirtmiştir.
belirlenmiştir. Ortalama su tutma kapasitesi değerleri orman arazisi üzerinde bulunan
topraklarda %33.32, tarım arazisi üzerinde bulunan topraklarda %27.93, mera arazisi
66
üzerinde bulunan topraklarda %42.61 olarak belirlenmiştir. Ortalama nem ekivalanı
değerleri ise; orman arazisi üzerinde bulunan topraklarda %31.06, tarım arazisi üzerinde
Gözenek Hacmi
Su Tutma Kapasitesi
Nem Ekivalanı
70
60.4
60
52.51
49.31
Oranları (%)
50
40
42.61
33.32
31.06
33.88
27.93 30.11
30
20
10
0
Orman
Ta rım
Mera
Bozali (2003)’de yaptığı çalışmada benzer sonuçlar bulmuş ve su tutma kapasiteleri
bakımından arazi kullanım şekilleri arasındaki farklılığın sebebini, tarım topraklarında
organik madde miktarı ve gözenek hacminin az ve hacim ağırlığı ile tane yoğunluğunun
fazla olmasına bağlı olabileceğini belirtmiştir. Zira hacim ağırlığı ve tane yoğunluğu
değerlerinin fazla olması tarım topraklarının su tutma kapasitesini olumsuz yönde
etkilemektedir. Karagül, (1994)‘de Trabzon Söğütlüdere yağış havzası topraklarının
erozyon eğilimlerini belirlemek için yaptığı çalışmasında su tutma kapasitesi bakımından
benzer sonuçlar bulmuştur
değerleri, orman arazisi üzerinde bulunan topraklarda 28.28 cm/saat, tarım arazisi üzerinde
bulunan topraklarda 25.71 cm/saat, mera arazisi üzerinde bulunan topraklarda 70.14
cm/saat olarak belirlenmiştir (Şekil 4.20).
67
Perma bilite
80
70.14
70
60
50
40
28.28
25.71
30
20
10
0
Orman
Tarım
Mera
Orman topraklarında organik madde miktarının az olması toprağın strüktürünün
gelişmesine yardımcı olamamakta ve böylece geçirgenliği azaltmaktadır.
ekivalanı değerleri, orman arazisi üzerinde bulunan topraklarda 0.09, tarım arazisi üzerinde
bulunan topraklarda 0.19, mera arazisi üzerinde bulunan topraklarda 0.23 olarak
0.23
0.25
0.19
Değerler
0.2
0.15
0.09
0.1
0.05
0
Orman
Tarım
Mera
68
Bu değerlere göre arazi kullanım şekillerine göre toprakların erozyona duyarlı olduğu
belirlenmiştir Topraklar sınır değer olan 1.5’ten küçük değerler almıştır. Kolloid/nem
ekivalanı oranı aynı toprağın mekanik analizinde bulunan kil miktarının nem ekivalanına
bölünmesiyle hesaplanmaktadır. Araştırma alanındaki mera toprakları hem orman hem de
tarım topraklarından daha büyük kil değerine sahiptir. Dolayısıyla kolloid/nem ekivalan
oranı mera topraklarında daha yüksek çıkmaktadır. Bu değere göre mera ve tarım
toprakları daha düşük değere sahip oldukları için erozyona daha duyarlı olmaktadır, orman
toprakları daha dayanıklı olarak bulunmuştur. Bozali (2003)’de yüksek lisans tezinde
yaptığı çalışmada benzer sonuçlar elde etmiştir.
kum, kil, silt (toz), dispersiyon oranı, hacim ağırlığı, tane yoğunluğu, gözenek hacmi, su
tutma kapasitesi, permeabilite, ateşte kayıp, pH, nem ekivalanı, kolloid/nem ekivalanı
bakımından orman, tarım ve mera arazileri üzerinde gelişen topraklar arasında istatistiki
anlamda (%95 güven düzeyinde) farklılık belirlenmemiştir (Çizelge 4.4).
Haman Deresi Yağış Havzasına ait toprakların alt katmanındaki (20-50 cm) ortalama
ise; orman arazisi üzerinde bulunan topraklarda %32, tarım arazisi üzerinde bulunan
topraklarda %33.58, mera arazisi üzerinde bulunan topraklarda %44.52 olarak
69
Kum
70
Toz
Kil
63.31
57.87
60
52.04
Oranları (%)
50
44.52
40
33.58
32
30
20
8.55
10
4.69
3.44
0
Orman
Ta rım
Mera
analizi
Bazı Toprak
Kareler
Serbestlik
Kareler
F
Özellikleri
Toplamı
Derecesi
Ortalaması
Oranı
Kum
Kil
Toz (Silt)
Dispersiyon Oranı
Hacim Ağırlığı
Tane Yoğunluğu
Gözenek Hacmi
Gruplar arası
332.909
2
166.455
Gruplar içi
2787.157
18
154.842
Toplam
3120.066
20
89.274
2
44.637
Gruplar içi
2189.110
18
121.617
Toplam
2278.385
20
Gruplar arası
394.592
2
197.296
Gruplar içi
3095.272
18
171.960
Toplam
3489.864
20
Gruplar arası
303.951
2
151.975
Gruplar içi
7350.961
18
408.387
Toplam
7654.912
20
Gruplar arası
.149
2
.074
Gruplar içi
.640
18
.036
Toplam
.788
20
Gruplar arası
.116
2
.058
Gruplar içi
.568
18
.032
Toplam
.683
20
Gruplar arası
200.276
2
100.138
Gruplar içi
897.795
18
49.878
Gruplar arası
70
Önem Düzeyi
1.075
.362
.367
.698
1.147
.340
.372
.694
2.094
.152
1.832
.189
2.008
.163
Çizelge 4.4. (devamı) Haman deresi yağış havzasına ait toprakların alt katmanlarının bazı
fiziksel, hidrolojik ve kimyasal özelliklerinin arazi kullanım şekillerine göre değişiminin
varyans analizi
Su Tutma Kaps.
Permeabilite
Ateşte Kayıp
pH
Nem Ekivalanı
Kolloid/Nem Ekv.
Toplam
1098.071
20
Gruplar arası
190.705
2
95.353
Gruplar içi
582.441
18
32.358
Toplam
773.146
20
Gruplar arası
5618.375
2
2809.187
Gruplar içi
12777.980
15
851.865
Toplam
18396.354
17
Gruplar arası
11.302
2
5.651
Gruplar içi
857.527
18
47.640
Toplam
868.828
20
Gruplar arası
.637
2
.318
Gruplar içi
3.850
18
.214
Toplam
4.487
20
Gruplar arası
81.563
2
40.781
Gruplar içi
461.579
18
25.643
Toplam
543.142
20
Gruplar arası
.103
2
.052
Gruplar içi
2.055
18
.114
Toplam
2.158
20
2.947
.078
3.298
.065
.119
.889
1.488
.252
1.590
.231
.453
.643
Haman Deresi Yağış Havzasında topraklarının alt katmanındaki (20-50 cm) ortalama
71
Dispersiyon
110
108.16
Oranları (%)
108
106
104
101.2
100.32
102
100
98
96
Orman
Tarım
Mera
gruplarında 15’den büyük olduğu dolayısıyla topraklarının alt katmanlarının da (20-50 cm)
erozyona duyarlı olduğu belirlenmiştir. Bozali (2003), Kahramanmaraş Sır BarajıDerindere yağış havzasında yaptığı araştırmada, alt katmandaki topraklarda dispersiyon
oranlarını 15’den büyük bulmuş ve toprakların erozyona duyarlı olduğunu belirtmiştir.
72
Ateşte Kayıp
25
22.31
pH
21.77
20.1
Oranları (%)
20
15
10
7.65
7.91
7.54
5
0
Orman
Tarım
Mera
Orman toprakları en düşük, mera toprakları düşük ve tarım toprakları yüksek pH’ a
sahiptir. Bozali (2003) benzer sonuçlar bulmuş ve bu durumu orman topraklarının tarıma
göre düşük pH’ya sahip olmasının organik maddeden kaynaklanabileceğini düşünmektedir.
Diğer bir nedende tarım topraklarının işlenmesi olabilir. Orman toprakları doğal halde
kaldığından uzun yıllar boyunca bazik elementler profilde alt katmanlara yıkanmaktadır.
73
Tane Yoğunluğu
Değerler (gr/cm³)
3
2.72
Ha cim Ağırlığı
2.63
2.51
2.5
2
1.43
1.34
1.5
1.17
1
0.5
0
Orman
Tarım
Mera
Bu ortalamalara göre orman ve mera alt toprakları tarıma kıyasla daha düşük hacım
ağırlığına sahiptirler. En düşük hacim ağırlığına ve tane yoğunluğuna sahip olan mera
topraklarıdır. Bozali (2003)’de yaptığı yükseklisans tezinde organik madde ve kök
bakımından orman topraklarından oldukça düşük değerlere sahip olan tarım topraklarında
hacim ağırlığı yüksek bulunduğunu belirtmiştir. Ayrıca tarım topraklarında kilin fazla
olması ve bu tabakanın toprak işleme derinliğinin altında kalması nedeniyle sıkı bir yapı
göstermesi de hacım ağırlığının orman ve mera alt topraklarından yüksek olmasında bir
etken olarak düşünülmektedir.
74
Gözenek Hacmi
Su Tutma Kapasitesi
Nem Ekivalanı
60
53.19
50.79
Oranları (%)
50
45.2
40
34.46
32.89
29.47
28.78
28.28
30
25.16
20
10
0
Orman
Tarım
Mera
Shiralipour
ve
ark.
(1992)’da
yaptıkları
çalışmada,
topraklara
kompost
uygulanmasıyla, toprak fiziksel özelliklerini geliştiren organik madde sağladığını, ayrıca
toplam gözeneklilik ve su tutma kapasitesi gibi özellikleri de iyileştirdiğini belirtmiştir.
bulunan topraklarda 13.8 cm/saat, mera arazisi üzerinde bulunan topraklarda 66.74 cm/saat
Permabilite
66.74
70
60
50
40
26.79
30
13.8
20
10
0
Orman
Tarım
Mera
75
bulunan topraklarda 0.28, mera arazisi üzerinde bulunan topraklarda üzerinde bulunan
topraklarda 0.11 olarak belirlenmiştir (Şekil 4.28).
Kolloid/Nem Ekivala nı Oranı
0.28
0.3
Değerler
0.25
0.2
0.14
0.15
0.11
0.1
0.05
0
Orman
Ta rım
Mera
Bu değerlere göre arazi kullanım şekillerine göre toprakların 1.5’dan küçük erozyona
duyarlı olduğu belirlenmiştir. Bozali (2003)’de yaptığı çalışmada da kolloid/nem ekivalanı
oranı 1.5’tenn küçük bulmuş ve erozyona duyarlı olduğunu belirtmiştir. Kolloid/nem
bölünmesiyle hesaplanmaktadır. Araştırma alanındaki tarım topraklarında kil oranı %8.55
orman topraklarından kil oranı %4.69 olan ve mera topraklarından kil oranı %3.44 olan
daha büyük kil değerine sahiptir. Dolayısıyla kolloid/nem ekivalan oranı tarım
topraklarında daha yüksek çıkmaktadır. Bu değere göre tarım toprakları daha düşük değere
sahip oldukları için erozyona daha duyarlı olmaktadır, mera ve orman toprakları daha
dayanıklı olarak bulunmuştur.
4.3.Göz Deresi Yağış Havzası Topraklarının Bazı Fiziksel, Kimyasal ve Hidrolojik
Özelliklerinin Anakaya Gruplarına Göre Değişimi
kum, kil, silt (toz), dispersiyon oranı, tane yoğunluğu, gözenek hacmi, permeabilite, ateşte
76
kayıp, nem ekivalanı bakımından kireçtaşı ve kumtaşı anakaya grupları üzerinde gelişen
topraklar arasında istatistiki anlamda (%95 güven düzeyinde) farklılık tespit edilmezken;
kil, hacim ağırlığı, su tutma kapasitesi, pH, kolloid/nem ekivalanı bakımından istatistiki
anlamda bir farklılık belirlenmiştir (Çizelge 4.5).
Göz Deresi Yağış Havzasına ait toprakların üst katmanındaki (0-20 cm) ortalama
kum miktarları, kireçtaşı anakayası üzerinde bulunan topraklarda %66.68, kumtaşı
anakayası üzerinde bulunan topraklarda %61.07, ortalama kil miktarları; kireçtaşı
topraklarda %10.34, toz miktarı ise; kireçtaşı anakayası üzerinde bulunan topraklarda
(Şekil 4.29).
Kum
Toz
Kil
66.68
70
61.07
Oranları (%)
60
50
40
32.44
28.59
30
20
10.34
0.88
10
0
Kireçtaşı
Kumtaşı
Şekil 4.29. Araştırma alanı üst topraklarında farklı anakaya gruplarına göre ortalama kum,
hidrolojik ve kimyasal özelliklerinin anakaya gruplarına göre değişiminin varyans analizi.
Varyans Analizi
Bazı Toprak
Kareler
Serbestlik
Kareler
F
Önem
Özellikleri
Toplamı
Derecesi
Ortalaması
Oranı
Düzeyi
.527
.478
8.745
.009
Kum
Kil
Gruplar arası
125.365
1
125.365
Gruplar içi
3802.935
16
237.683
Toplam
3928.300
17
Gruplar arası
357.651
1
357.651
Gruplar içi
654.393
16
40.900
77
Çizelge 4.5. (devamı) Göz deresi yağış havzasına ait toprakların üst katmanlarının bazı
fiziksel, hidrolojik ve kimyasal özelliklerinin anakaya gruplarına göre değişiminin varyans
analizi.
Toplam
Toz (Silt)
Dispersiyon Oranı
Hacim Ağırlığı
Tane Yoğunluğu
Gözenek Hacmi
Su Tutma Kaps.
Permeabilite
Ateşte Kayıp
pH
Nem Ekivalanı
Kolloid/Nem Ekiv.
1012.044
17
59.521
1
59.521
Gruplar içi
3334.976
16
208.436
Toplam
3394.497
17
Gruplar arası
303.921
1
303.921
Gruplar içi
4258.415
16
266.151
Toplam
4562.336
17
Gruplar arası
.194
1
.194
Gruplar içi
.488
16
.031
Toplam
.682
17
Gruplar arası
.079
1
.079
Gruplar içi
.571
16
.036
Toplam
.651
17
Gruplar arası
158.508
1
158.508
Gruplar içi
622.606
16
38.913
Toplam
781.114
17
Gruplar arası
440.370
1
440.370
Gruplar içi
1013.526
16
63.345
Toplam
1453.896
17
96.218
1
96.218
Gruplar içi
47816.326
12
3984.694
Toplam
47912.543
13
Gruplar arası
16.187
1
16.187
Gruplar içi
420.440
16
26.278
Toplam
436.628
17
Gruplar arası
1.525
1
1.525
Gruplar içi
3.496
16
.219
Toplam
5.021
17
Gruplar arası
45.901
1
45.901
Gruplar içi
485.281
16
30.330
Toplam
531.182
17
Gruplar arası
.279
1
.279
Gruplar içi
.544
16
.034
Toplam
.823
17
Gruplar arası
Gruplar arası
78
.286
.600
1.142
.301
6.342
.023
2.222
.155
4.073
.061
6.952
.018
.024
.879
.616
.444
6.980
.018
1.513
.236
8.208
.011
Göz Deresi Yağış Havzasında topraklarının üst katmanındaki (0-20 cm) ortalama
dispersiyon oranı değerleri, kireçtaşı anakayası üzerinde bulunan topraklarda %102.78,
kumtaşı anakayası üzerinde bulunan topraklarda %111.49 olarak belirlenmiştir (Şekil
4.30).
Dispersiyon
111.49
112
Oranları (%)
110
108
106
102.78
104
102
100
98
Kireçtaşı
Kumtaşı
Bu değerlere göre; dispersiyon oranlarının bütün toprak gruplarında 15’den büyük
olduğu dolayısıyla toprakların erozyona duyarlı olduğu belirlenmiştir. Ülkemizde de çeşitli
bölgelerde yapılan çalışmalarda (Balcı, 1973; Özyuvacı, 1976; Özbek, 1993; Karagül,
1994; Aşkın, 1997; Reis, 2002; Bozali, 2003) benzer sonuçlar elde etmişlerdir.
Dispersiyon oranı değeri yağışın etkisiyle toprak strüktüründe meydana gelen
değişimin değerlendirilmesinde kullanılan bir parametre olup, oran değeri 15’den küçük
olan topraklar erozyona karşı dayanıklıdır (Jha ve ark. 1981; Ngatunga ve ark. 1984;
Okatan 1986; Lal 1988). Ngatunga ve ark. (1984)‘da erozyona karşı çok hassas olan
topraklarda, dispersiyon oranı ile aşınım faktörü arasında önemli bir ilişki olduğunu
belirtmişlerdir.
değerleri, kireçtaşı anakayası üzerinde bulunan topraklarda %18.86, kumtaşı anakayası
üzerinde bulunan topraklarda %20.87 olarak belirlenmiştir. Ortalama pH değerleri ise
79
kireçtaşı anakayası üzerinde bulunan topraklarda %7.88, kumtaşı anakayası üzerinde
bulunan topraklarda %7.27 olarak belirlenmiştir (Şekil 4.31).
Ateşte Kayıp
pH
25
20.87
18.86
Oranları (%)
20
15
7.88
10
7.27
5
0
Kireçtaşı
Kumtaşı
pH değerinin 0-20 derinlik kademesinde azalmasından dolayı; toprak stabilitesi
azalmaktadır. Thai (1971)’de organik madde ve kil içeriği toprak stabilitesi için önemlidir
ve toprak stabilitesi pH’nın artmasıyla artmakta olduğunu belirtmiştir.
değerleri, kireçtaşı anakayası üzerinde bulunan topraklarda 2.67 gr/cm³, kumtaşı anakayası
üzerinde bulunan topraklarda 2.53 gr/cm³ olarak belirlenmiştir (Şekil 4.32).
Ortalama hacim ağırlığı değerleri ise; kireçtaşı anakayası üzerinde bulunan
topraklarda 1.39 gr/cm³, kumtaşı anakayası üzerinde bulunan topraklarda 1.17 gr/cm³
80
Tane Yoğunluğu
2.67
3
Değerler (gr/cm³)
Hacim Ağırlığı
2.53
2.5
2
1.39
1.17
1.5
1
0.5
0
Kireçtaşı
Kumtaşı
üzerinde bulunan topraklarda %54.04 olarak belirlenmiştir. Ortalama su tutma kapasitesi
değerleri kireçtaşı anakayası üzerinde bulunan topraklarda %26.03, kumtaşı anakayası
değerleri ise; kireçtaşı anakayası üzerinde bulunan topraklarda %30.76, kumtaşı anakayası
üzerinde bulunan topraklarda %34.14 olarak belirlenmiştir (Şekil 4.33).
Gözenek Hacmi
Su Tutma Kapasitesi
60
Nem Ekivalanı
54.04
47.75
Oranları (%)
50
36.52
40
34.14
30.76
30
26.03
20
10
0
Kireçtaşı
Kumtaşı
81
değerleri, cm/saat, kireçtaşı anakayası üzerinde bulunan topraklarda 52.18 cm/saat,
kumtaşı anakayası üzerinde bulunan topraklarda 46.88 cm/saat olarak belirlenmiştir (Şekil
4.34).
Permabilite
52.18
53
52
51
50
49
46.88
48
47
46
45
44
Kireçtaşı
Kumtaşı
Araştırma alanı topraklarının üst katmanındaki (0-20cm) ortalama kolloid/nem
ekivalanı değerleri, kireçtaşı anakayası üzerinde bulunan topraklarda 0.02, kumtaşı
anakayası üzerinde bulunan topraklarda üzerinde bulunan topraklarda 0.28 olarak
belirlenmiştir (Şekil 4.35). Bu değerlere göre anakaya gruplarına göre toprakların erozyona
duyarlı olduğu belirlenmiştir.
0.28
0.3
Değerler
0.25
0.2
0.15
0.1
0.02
0.05
0
Kireçtaşı
Kumtaşı
82
kum, silt (toz), dispersiyon oranı, tane yoğunluğu, gözenek hacmi, su tutma kapasitesi,
permeabilite, ateşte kayıp, nem ekivalanı, bakımından killi kireçtaşı, kireçtaşı ve kumtaşı
anakayaları üzerinde gelişen topraklar arasında istatistiki anlamda (%95 güven düzeyinde)
farklılık tespit edilmezken; kil, hacim ağırlığı, pH, kolloid/nem ekivalanı, değeri
bakımından istatistiki anlamda bir farklılık belirlenmiştir (Çizelge 4.6).
Göz Deresi Yağış Havzasına ait toprakların alt katmanındaki (20-50 cm) ortalama
kum miktarları kireçtaşı anakayası üzerinde bulunan topraklarda %65.21, kumtaşı
anakayası üzerinde bulunan topraklarda %53.33, ortalama kil miktarları; kireçtaşı
topraklarda %11.86, toz miktarı ise; kireçtaşı anakayası üzerinde bulunan topraklarda
(Şekil 4.36).
Kum
70
Toz
65.21
53.33
60
Oranları (%)
Kil
50
40
34.81
32.16
30
20
11.86
2.63
10
0
Kireçtaşı
Kumtaşı
Bazı Toprak
Kareler
Serbestlik
Kareler
F
Önem
Özellikleri
Toplamı
Derecesi
Ortalaması
Oranı
Düzeyi
Kum
Gruplar arası
564.062
1
564.062
Gruplar içi
3108.199
16
194.262
Toplam
3672.261
17
83
2.904
.108
fiziksel, hidrolojik ve kimyasal özelliklerinin anakaya gruplarına göre değişiminin varyans
analizi
Kil
Toz (Silt)
Dispersiyon Oranı
Hacim Ağırlığı
Tane Yoğunluğu
Gözenek Hacmi
Su Tutma Kaps.
Permeabilite
Ateşte Kayıp
pH
Nem Ekivalanı
Kolloid/Nem Ekiv.
Gruplar arası
341.018
1
341.018
Gruplar içi
875.254
16
54.703
Toplam
1216.272
17
27.914
1
27.914
Gruplar içi
2241.693
16
140.106
Toplam
2269.606
17
Gruplar arası
Gruplar arası
2.528
1
2.528
Gruplar içi
8441.466
16
527.592
Toplam
8443.994
17
Gruplar arası
.215
1
.215
Gruplar içi
.703
16
.044
Toplam
.918
17
Gruplar arası
.057
1
.057
Gruplar içi
.401
16
.025
Toplam
.458
17
Gruplar arası
168.697
1
168.697
Gruplar içi
875.274
16
54.705
Toplam
1043.971
17
Gruplar arası
234.345
1
234.345
Gruplar içi
1930.226
16
120.639
Toplam
2164.571
17
Gruplar arası
1382.898
1
1382.898
Gruplar içi
47470.512
13
3651.578
Toplam
48853.410
14
25.823
1
25.823
Gruplar içi
1012.760
16
63.297
Toplam
1038.583
17
Gruplar arası
2.470
1
2.470
Gruplar içi
3.264
16
.204
Toplam
5.734
17
Gruplar arası
38.979
1
38.979
Gruplar içi
194.286
16
12.143
Toplam
233.265
17
Gruplar arası
.289
1
.289
Gruplar içi
.876
16
.055
Toplam
1.165
17
Gruplar arası
84
6.234
.024
.199
.661
.005
.946
4.886
.042
2.266
.152
3.084
.098
1.943
.182
.379
.549
.408
.532
12.108
.003
3.210
.092
5.286
.035
Göz Deresi Yağış Havzasında topraklarının alt katmanındaki (20-50 cm) ortalama
dispersiyon oranı değerleri, kireçtaşı anakayası üzerinde bulunan topraklarda %90.52,
kumtaşı anakayası üzerinde bulunan topraklarda %91.31 olarak belirlenmiştir (Şekil 4.37).
Dispersiyon
91.31
91.4
Oranları (%)
91.2
91
90.8
90.52
90.6
90.4
90.2
90
Kireçtaşı
Kumtaşı
Bu değerlere göre; dispersiyon oranlarının araştırma alanındaki bütün toprak
belirlenmiştir. Wallis ve Stevan (1971)’de 6 anakaya üzerinde gelişmiş olan topraklar
üzerinde yapılan çalışmada, toprakların dispersiyon oranları 15’den büyük ve erozyona
karşı dayanıksız olduğunu belirtmiştir. Özyuvacı (1975)’da Kocaeli yarımadası
topraklarında erozyon eğiliminin oluşumunda en önemli faktör anamateryal olduğunu
belirtmiş ve varyans analizleri sonuçlarına göre dispersiyon oranı, anamateryal, arazi
kullanım şekli ve örnekleme derinliğine bağlı olarak istatistiki anlamda farklılıklar
görmüştür. Bozali (2003)’de yaptığı çalışmada anakaya gruplarına göre alınan toprakların
dispersiyon oranlarını 15’ten büyük değerler bulmuş ve erozyona duyarlı olduğunu
belirtmiştir.
üzerinde bulunan topraklarda %23.8 olarak belirlenmiştir. Ortalama pH değerleri ise;
kireçtaşı anakayası üzerinde bulunan topraklarda 8.05, kumtaşı anakayası üzerinde bulunan
topraklarda 7.26 olarak belirlenmiştir (Şekil 4.38).
85
Ateşte Kayıp
25
pH
23.8
21.26
Oranları (%)
20
15
8.05
10
7.26
5
0
Kireçtaşı
Kumtaşı
değerleri, kireçtaşı anakayası üzerinde bulunan topraklarda 2.69 gr/cm³, kumtaşı anakayası
üzerinde bulunan topraklarda 2.57 gr/cm³ olarak belirlenmiştir (Şekil 4.39.)
Ortalama hacim ağırlığı değerleri ise; kireçtaşı anakayası üzerinde bulunan
topraklarda 1.42 gr/cm³, kumtaşı anakayası üzerinde bulunan topraklarda 1.19 gr/cm³
Tane Yoğunluğu
Değerler (gr/cm³)
3
2.69
Hacim Ağırlığı
2.57
2.5
2
1.42
1.19
1.5
1
0.5
0
Kireçtaşı
Kumtaşı
4.3.2.5. Porozite (gözenek hacmi), su tutma kapasitesi, nem ekivalanı
86
üzerinde bulunan topraklarda %53.69 olarak belirlenmiştir. Ortalama su tutma kapasitesi
değerleri kireçtaşı anakayası üzerinde bulunan topraklarda %24.56 kumtaşı anakayası
değerleri ise; kireçtaşı anakayası üzerinde bulunan topraklarda %30.39 kumtaşı anakayası
üzerinde bulunan topraklarda %33.52 olarak belirlenmiştir (Şekil 4. 40.).
Gözenek Ha cmi
Su Tutma Ka pasitesi
53.69
60
Oranları (%)
50
Nem Ekiva la nı
47.19
40
32.21 33.52
30.39
24.56
30
20
10
0
Kireçta şı
Kumta şı
gözenek hacmi, su tutma kapasitesi ve nem ekivalanı değerlerinin değişimi
değerleri, kireçtaşı anakayası üzerinde bulunan topraklarda 35.44 cm/saat, kumtaşı
anakayası üzerinde bulunan topraklarda 55.04 cm/saat olarak belirlenmiştir (Şekil 4.41).
Permabilite
55.04
60
50
35.44
40
30
20
10
0
Kireçtaşı
Kumtaşı
87
ekivalanı değerleri, kireçtaşı anakayası üzerinde bulunan topraklarda 0.08, kumtaşı
anakayası üzerinde bulunan topraklarda 0.35 olarak belirlenmiştir (Şekil 4.42). Bu
0.35
0.35
Değerler
0.3
0.25
0.2
0.15
0.08
0.1
0.05
0
Kireçtaşı
Kumtaşı
4.4. Araştırma Alanı Topraklarının Bazı Fiziksel, Kimyasal ve Hidrolojik
Özelliklerinin Arazi Kullanım Şekillerine Göre Değişimi
kum, silt (toz), dispersiyon oranı, tane yoğunluğu, gözenek hacmi, permeabilite, ateşte
kayıp, nem ekivalanı, bakımından orman, tarım ve mera arazileri üzerinde gelişen topraklar
arasında istatistiki anlamda (%95 güven düzeyinde) farklılık tespit edilmezken; kil, hacim
ağırlığı, su tutma kapasitesi, pH, kolloid/nem ekivalanı, değeri bakımından istatistiki
anlamda bir farklılık belirlenmiştir (Çizelge 4.7).
Göz Deresi Yağış Havzasına ait toprakların üst katmanındaki (0-20 cm) ortalama
88
Kum
80
Toz
Kil
73.31
70
61.83
55.14
Oranları (%)
60
50
36.92
40
29.96
26.08
30
14.9
20
10
1.25
0.61
0
Orman
Tarım
Mera
analizi.
Bazı Toprak
Kareler
Serbestlik
Kareler
F
Önem
Özellikleri
Toplamı
Derecesi
Ortalaması
Oranı
Düzeyi
.527
.478
8.745
.009
.286
.600
1.142
.301
6.342
.023
2.222
.155
Kum
Kil
Toz (Silt)
Dispersiyon Oranı
Hacim Ağırlığı
Tane Yoğunluğu
Gruplar arası
125.365
1
125.365
Gruplar içi
3802.935
16
237.683
Toplam
3928.300
17
Gruplar arası
357.651
1
357.651
Gruplar içi
654.393
16
40.900
Toplam
1012.044
17
59.521
1
59.521
Gruplar içi
3334.976
16
208.436
Toplam
3394.497
17
Gruplar arası
303.921
1
303.921
Gruplar içi
4258.415
16
266.151
Toplam
4562.336
17
Gruplar arası
.194
1
.194
Gruplar içi
.488
16
.031
Toplam
.682
17
Gruplar arası
.079
1
Gruplar arası
89
.079
varyans analizi.
Gözenek Hacmi
Su Tutma Kaps.
Permeabilite
Ateşte Kayıp
pH
Nem Ekivalanı
Kolloid/Nem Ekiv.
Gruplar içi
.571
16
Toplam
.651
17
Gruplar arası
158.508
1
158.508
Gruplar içi
622.606
16
38.913
Toplam
781.114
17
Gruplar arası
440.370
1
440.370
Gruplar içi
1013.526
16
63.345
Toplam
1453.896
17
96.218
1
96.218
Gruplar içi
47816.326
12
3984.694
Toplam
47912.543
13
Gruplar arası
16.187
1
16.187
Gruplar içi
420.440
16
26.278
Toplam
436.628
17
Gruplar arası
1.525
1
1.525
Gruplar içi
3.496
16
.219
Toplam
5.021
17
Gruplar arası
45.901
1
45.901
Gruplar içi
485.281
16
30.330
Toplam
531.182
17
Gruplar arası
.279
1
.279
Gruplar içi
.544
16
.034
Toplam
.823
17
Gruplar arası
.036
4.073
.061
6.952
.018
.024
.879
.616
.444
6.980
.018
1.513
.236
8.208
.011
Göz Deresi Yağış Havzasında topraklarının üst katmanındaki (0-20 cm) ortalama
90
Dispersiyon
115
111.28
Oranları (%)
110
105.92
105
100
95.47
95
90
85
Orman
Tarım
Mera
belirlenmiştir. Bozali (2003), arazi kullanım yoğunluğu artıkça erozyon eğiliminin de
arttığını belirtmiştir.
Ateşte Kayıp
25
21.58
20.24
20
Oranları (%)
pH
17.07
15
8.03
10
7.79
6.86
5
0
Orman
Tarım
Mera
Şekil 4.45 Araştırma alanı üst topraklarında farklı arazi kullanım şekillerine göre ortalama
91
Orman toprakları yüksek, tarım toprakları ve mera toprakları düşük pH’a sahiptir.
Orman topraklarının mera ve tarıma göre yüksek pH’a sahip olmasının organik maddeden
kaynaklanabileceği sanılmaktadır. Diğer bir neden de tarım topraklarının o arazide az
olmasındandır.
Tane Yoğunluğu
3
2.73
Hacim Ağırlığı
2.67
2.38
Değerler (gr/cm³)
2.5
2
1.43
1.35
1.5
1.04
1
0.5
0
Orman
Tarım
Mera
Bu ortalamalara göre orman üst toprakları tarıma kıyasla daha düşük hacim ağırlığına
sahiptir. Mera üst toprakları her ikisine göre daha düşük hacim ağırlığına sahiptir. Bozali
(2003)’de yaptığı araştırmada alanların üst topraklarında farklı arazi kullanım (orman ve
tarım) şekillerine göre ortalama tane yoğunluğu ve hacim ağırlığı değerleri sonuçlarına
göre organik madde ve kök bakımından orman topraklarından oldukça düşük değerlere
sahip olan tarım topraklarında hacim ağırlığı yüksek bulunduğunu ve tarım topraklarında
hacım ağırlığını düşürücü yönde etkide bulunan organik madde ve kök miktarının azlığı
yanında bu toprakların işlenmesi nedeniyle boşluk hacminin azalmasının da bunda etkisi
olabileceğini belirtmiştir.
92
Tane yoğunluğu bakımından yapılan üçlü karşılaştırmaya göre arazi kullanım
şekilleri arasında farklılık bulunmaktadır. Mera toprakları ise en düşük tane yoğunluğu
değerine sahiptir. Bozali (2003), tane yoğunluğunun tarım topraklarında yüksek olmasının
sebebini, organik madde miktarının azlığına bağlı olabileceğini belirtmiştir.
4.4.1.5. Porozite (Gözenek hacmi), su tutma kapasite, nem ekivalanı
Gözenek Hacmi
Su Tutma Kapasitesi
Nem Ekivalanı
56.2
60
49.98
50
41.39
Oranları (%)
38.52
40
30
36.47
33.41
27.76 27.74
24.52
20
10
0
Orman
Tarım
Mera
gözenek hacmi, su tutma kapasitesi ve nem ekivalanı değerlerinin değişimi
Su tutma kapasitesi bakımından arazi kullanım şekilleri arasında farklılık
görülmüştür. Orman ve tarım tarım topraklarına nazaran mera topraklarında daha yüksek
su tutma kapasitesi değerleri çıkmıştır.Bu farklılığın sebebi, mera topraklarında organik
madde miktarı ve gözenek hacminin az olması olabilir.
93
Permabilite
69.65
70
58.31
60
50
40
30
11.9
20
10
0
Orman
Tarım
Mera
Orman topraklarında organik madde miktarının fazla olması toprağın strüktürünün
gelişmesine yardımcı olmakta ve böylece geçirgenliği arttırmaktadır.
94
Değerler
0.41
0.45
0.4
0.35
0.3
0.25
0.2
0.15
0.1
0.05
0
0.03
0.01
Orman
Tarım
Mera
Bu değerlere göre arazi kullanım şekillerine göre toprakların erozyona duyarlı olduğu
belirlenmiştir Topraklar sınır değer olan 1.5’ten küçük değerler almıştır. Kolloid/nem
bölünmesiyle hesaplanmaktadır. Araştırma alanındaki mera toprakları (kil oranı %14.9)
hem orman (kil oranı %0.61) hem de tarım (kil oranı %1.25) topraklarından daha büyük kil
değerine sahiptir. Dolayısıyla kolloid/nem ekivalan oranı mera topraklarında daha yüksek
çıkmaktadır.
dispersiyon oranı, gözenek hacmi, permeabilite, ateşte kayıp, nem ekivalanı, bakımından
orman, tarım ve mera arazileri üzerinde gelişen topraklar arasında istatistiki anlamda (%95
güven düzeyinde) farklılık tespit edilmezken; kum, kil, silt (toz), hacim ağırlığı, tane
yoğunluğu, su tutma kapasitesi, pH, kolloid/nem ekivalanı, değeri bakımından istatistiki
anlamda bir farklılık belirlenmiştir (Çizelge 4.8.).
4.4.2.1.Kum, toz ve kil oranları
Göz Deresi Yağış Havzasına ait toprakların alt katmanındaki (20-50 cm) ortalama
kum miktarları, orman arazisi üzerinde bulunan topraklarda %72, tarım arazisi üzerinde
95
Kum
80
Toz
Kil
72
70
54.85
Oranları (%)
60
50
53.62
41.04
40
31.1
26.16
30
15.28
20
10
4.11
1.84
0
Orman
Tarım
Mera
analizi
Bazı Toprak
Kareler
Serbestlik
Kareler
F
Önem
Özellikleri
Toplamı
Derecesi
Ortalaması
Oranı
Düzeyi
Kum
Kil
Toz (Silt)
Dispersiyon Oranı
Hacim Ağırlığı
Tane Yoğunluğu
Gruplar arası
1328.372
2
664.186
Gruplar içi
2343.889
15
156.259
Toplam
3672.261
17
Gruplar arası
489.681
2
244.841
Gruplar içi
726.591
15
48.439
Toplam
1216.272
17
Gruplar arası
793.939
2
396.969
Gruplar içi
1475.667
15
98.378
Toplam
2269.606
17
Gruplar arası
282.115
2
141.058
Gruplar içi
8161.879
15
544.125
Toplam
8443.994
17
Gruplar arası
.413
2
.207
Gruplar içi
.504
15
.034
Toplam
.918
17
Gruplar arası
.153
2
.076
Gruplar içi
.305
15
.020
Toplam
.458
17
96
4.251
.034
5.055
.021
4.035
.040
.259
.775
6.146
.011
3.761
.047
Çizelge 4.8. (devamı) Göz deresi yağış havzasına ait toprakların alt katmanlarının bazı
varyans analizi
Gözenek Hacmi
Su Tutma Kaps.
Permeabilite
Ateşte Kayıp
pH
Nem Ekivalanı
Kolloid Nem Ekiv.
Gruplar arası
294.934
2
147.467
Gruplar içi
749.037
15
49.936
Toplam
1043.971
17
Gruplar arası
881.159
2
440.579
Gruplar içi
1283.413
15
85.561
Toplam
2164.571
17
Gruplar arası
828.483
2
414.241
Gruplar içi
48024.927
12
4002.077
Toplam
48853.410
14
Gruplar arası
39.449
2
19.724
Gruplar içi
999.134
15
66.609
Toplam
1038.583
17
Gruplar arası
4.344
2
2.172
Gruplar içi
1.390
15
.093
Toplam
5.734
17
Gruplar arası
46.948
2
23.474
Gruplar içi
186.317
15
12.421
Toplam
233.265
17
Gruplar arası
.455
2
.228
Gruplar içi
.710
15
.047
Toplam
1.165
17
2.953
.083
5.149
.020
.104
.902
.296
.748
23.438
.000
1.890
.185
4.812
.024
Göz Deresi Yağış Havzasında topraklarının alt katmanındaki (20-50 cm) ortalama
97
Dispersiyon
95.03
96
Oranları (%)
94
91.54
92
90
86.1
88
86
84
82
80
Orman
Tarım
Mera
gruplarında 15’den büyük olduğu dolayısıyla topraklarının alt katmanlarının da (20-50 cm)
erozyona duyarlı olduğu belirlenmiştir. Bozali (2003), Kahramanmaraş Sır BarajıDerindere yağış havzasında yaptığı araştırmada, alt katmandaki topraklarda dispersiyon
oranlarını 15’den büyük bulmuş ve toprakların erozyona duyarlı olduğunu belirtmiştir.
98
Ateşte Kayıp
25
pH
23.95
21.15
20.57
Oranları (%)
20
15
8.13
10
7.97
6.88
5
0
Orman
Tarım
Mera
Orman toprakları en yüksek, mera toprakları en düşük ve tarım toprakları düşük pH’ a
sahiptir. orman topraklarının mera ve tarım arazilerine nazaran yüksek pH’a sahip
olmasının organik maddeden kaynaklanabilir.
olarak belirlenmiştir ( Şekil 4.53).
Tane Yoğunluğu
Değerler (gr/cm³)
3
2.73
Hacim Ağırlığı
2.67
2.49
2.5
2
1.44
1.4
1.5
1.06
1
0.5
0
Orman
Tarım
Mera
Şekil 4.53.Araştırma alanı alt topraklarında farklı arazi kullanım şekillerine göre ortalama
99
Bu ortalamalara göre mera alt toprakları orman ve tarıma kıyasla daha düşük hacim
ağırlığına sahiptirler. En düşük hacim ağırlığına ve tane yoğunluğuna sahip olan mera
topraklarıdır. Bozali (2003)’de yaptığı yükseklisans tezinde organik madde ve kök
bakımından orman topraklarından oldukça düşük değerlere sahip olan tarım topraklarında
hacim ağırlığı yüksek bulunduğunu belirtmiştir.
Gözenek Hacmi
Su Tutma Ka pasitesi
60
50
Nem Ekiva lanı
56.93
47.33
47.06
Oranları (%)
40.17
40
30
33.42
32.25
29.49
23.89
22.86
20
10
0
Orma n
Tarım
Mera
Shiralipour
ve
ark.
(1992)’da
yaptıkları
çalışmada,
topraklara
kompost
uygulanmasıyla, toprak fiziksel özelliklerini geliştiren organik madde sağladığını, ayrıca
toplam gözeneklilik ve su tutma kapasitesi gibi özellikleri de iyileştirdiğini belirtmiştir.
Araştırma alanı topraklarının alt katmanındaki (20-50 cm) ortalama permabilite
100
Permabilite
54.93
60
50
41.2
35.29
40
30
20
10
0
Orman
Tarım
Mera
Değerler
0.46
0.5
0.45
0.4
0.35
0.3
0.25
0.2
0.15
0.1
0.05
0
0.12
0.06
Orman
Tarım
Mera
Bu değerlere göre arazi kullanım şekillerine göre toprakların 1.5’dan küçük erozyona
duyarlı olduğu belirlenmiştir. Bozali (2003)’de yaptığı çalışmada da kolloid/nem ekivalanı
oranı 1.5’dan küçük bulmuş ve erozyona duyarlı olduğunu belirtmiştir. Kolloid/nem
101
bölünmesiyle hesaplanmaktadır. Araştırma alanındaki mera topraklarında kil oranı %15.28
orman topraklarından kil oranı %1.84 olan ve tarım topraklarından kil oranı %4.11 olan
daha büyük kil değerine sahiptir. Dolayısıyla kolloid/nem ekivalan oranı mera
topraklarında daha yüksek çıkmaktadır. Bu değere göre mera toprakları daha düşük değere
sahip oldukları için erozyona daha duyarlı olmaktadır, tarım ve orman toprakları daha
dayanıklı olarak bulunmuştur.
4. 5.Havzanın Fizyografik Faktörleri
Dere akımlarını etkileyen fizyografik etmenler; arazi kullanma şekli, toprak tipi, yağış
havzasının büyüklüğü ve şekli, ortalama yüksekliği, ortalama eğimi, genel bakısı ve drenaj
durumu gibi faktörlerden oluşmaktadır. Araştırma alanının fizyografik faktörleri ile ilgili
bulgular aşağıda sırasıyla açıklanmıştır.
4.5.1. Havzaların alanı
Göz Deresi Yağış havzasının toplam alanı 1336 ha ve Haman Deresi Yağış Havzası
ise 1216 ha olarak hesaplanmıştır. Bu parametre çeşitli havza amenajmanı uğraşlarında en
çok kullanılan ve değişik hesaplamalara projeksiyonlara temel teşkil eden bir havza
unsurudur. Özellikle hidrolojik değerlendirmelerde havzaya düşen yağış miktarının hesabı
ve yağış-akış arasındaki ilişkilerde alan daima ön planda gelir (Özyuvacı,1976).
4.5.2. Arazi kullanma şekli
Uzaktan algılama ve CBS yardımıyla elde edilen arazi kullanım şekilleri haritası ve
alan yüzdeleri Haman ve Göz Deresi Yağış Havzası için ayrı ayrı değerler bulunmuştur
(Şekil 4.57).
102
Şekil 4.57. Haman ve göz deresi yağış havzalarının arazi kullanım şekli haritası
Çizelge 4.9.Göz ve haman deresi yağış havzasının arazi kullanım şekilleri, alanı ve oranları
Sınıf Adı
(Haman Deresi)
Nadas
Su Kaynakları
Seyrek Orman
Ekili Alan
Orman
Mera
Çıplak Alan
Toplam
Alan (ha)
92.97
5.85
130.5
723.24
129.15
23.85
111.33
1216.89
Oran (%)
7.64
0.48
10.72
59.43
10.61
1.96
9.15
100
Sınıf Adı
(Göz Deresi)
Ekili Alan
Mera
Orman
Nadas
Anız
Çıplak Alan
Seyrek Orman
Toplam
Alan (ha)
142.38
135.54
266.58
110.07
83.25
13.5
585.27
1336.59
Oran (%)
10.65
10.14
19.94
8.24
6.23
1.01
43.79
100
Göz Deresi Yağış Havzasında arazi kullanım şekli olarak toplam havza alanının
%63.73’ünü orman, %25.12’sini tarım, %10.14’ünü mera ve % 1.01’ini ise çıplak alan
oluşturmaktadır.
Haman Deresi Yağış Havzasında arazi kullanım şeklinin toplam havza alanının
%21.33’ünü orman, %67.07’sini tarım, %10.14’ünü mera ve 1.46’sını diğer arazi kullanım
şekilleri oluşturmaktadır.
Araştırma alanlarının arazi kullanım şekilleri için uydu görüntüleri ve CBS
yardımıyla ERDAS Imagine yazılımında Kontrollü sınıflandırma yöntemi kullanılarak
sınıflandırma yapılmıştır. Akay ve ark. (2009)’ da Kahramanmaraş ili Pazarcık yöresinde
103
erozyon riski taşıyan çıplak toprak alanların uydu görüntüsü ve Sayısal Arazi Modeli
kullanarak benzer şekilde sınıflandırma yapmışlardır.
4.5.3. Havzanın şekli
a)
Form faktörü
Havzaya düşen yağışın derelere ulaşma hızı ve zamanını etkileyen bir havza
karakteristiği olup aşağıdaki şekilde hesaplanmıştır.
Göz deresi yağış havzası için form katsayısı ;
F = 3.31/7.93=0.41
Haman deresi yağış havzası için form katsayısı ise;
F = 2.86/7.36=0.38 olarak belirlenmiştir.
Havzanın uzunluğu, havzayı boşaltan derenin çıkış noktasından kaynak tarafındaki
sırtlarda bulunan en uzak nokta arasındaki yatay (harita üzerinde) mesafe olarak alınır.
Form faktörü (F) genellikle 1'den küçük çıkar. Ortalama genişlik (b) havza
uzunluğuna eşit olduğunda form faktörü 1'e eşittir. Araştırma alanlarının genişliği havza
uzunluğundan daha küçük olduğu için form faktörü 1'den küçük çıkmıştır Bu sonuçlara
göre, küçük form faktörüne sahip havzalarda şiddetli bir yağışın az ve aynı yüz ölçümlere
sahip olduğu görülmüştür.
b)
Dairesellik oranı
Göz Deresi Yağış Havzasının Dairesellik Oranı;
Rc= 10.49/13.36 = 0.78
Haman Deresinin Yağış Havzasının Dairesellik Oranı;
Rc=8.67/12.16=0.71 olarak belirlenmiştir.
Her iki havzanın dairesellik oranları (0.78- 0.71) hesaplanması sonucunda jeolojik yapı
bakımından havza şekilleri arasında büyük bir benzerlik görülmektedir.
c)
Uzunlaşma oranı:
Göz Deresi Yağış Havzasının Uzunlaşma Oranı
2.06/7.9 = 0,26.
Haman Deresi Yağış Havzasının Uzunlaşma Oranı
104
1.97/7.3=0.27 olarak hesaplanmıştır.
d)
Havzanın drenaj durumu
Havzanın drenajını sağlayan derelerin sıraları ve durumu aşağıdaki şekil 4.58’de
gösterilmiştir. Bu şekilden de görülebildiği gibi araştırma alanlarında dört sınıf dere
bulunmaktadır. Göz deresinde 67 adet ve Haman deresinde 86 adet dere sayısı vardır
(Çizelge 4.10).
Çizelge 4.10. Göz ve Haman yağış havzalarında dere sınıflarının durumu
Göz Yağış
Havzası
Haman Yağış
Dere
Adedi
Sınıfı
Havzası Dere
Adedi
Sınıfı
1 sıra no
46
1 sıra no
62
2 sıra no
14
2 sıra nolu
18
3 sıra no
3
3 sıra no
5
4 sıra no
4
4 sıra no
1
Toplam
67
Toplam
86
Şekil 4.58. Araştırma alanlarının dere sınıfları haritası
Bu şekilde belirlenen derelerin uzunlukları ise Coğrafi Bilgi Sistemlerinde
yararlanılmış ve uzunluklarını da öznitelik tablosunda oluşmuştur. Dere sayısı belirlenirken
hem devamlı hem de periyodik dereler dikkate alınır.
105
e) Dere sıklığı
Göz Deresi yağış havzasının dere sıklığı değeri;
Ds= Ns /A = 67/13.36 = 5.01
Haman Deresi yağış havzasının dere sıklığı değeri:
Ds= Ns/ A=86/12.16= 7.07’dir.
f) Drenaj yoğunluğu
Göz Deresi Yağış Havzasının drenaj yoğunluğu değeri;
Dy = 40.53/13.36 = 3.03
Haman Deresi Yağış Havzasının drenaj yoğunluğu değeri;
Dy= 47.66 /12.16= 3.92 olarak hesap edilmiştir.
Buradan da görüldüğü gibi drenaj yoğunluğu havzadaki birim alana isabet eden
ortalama dere uzunluğunu ifade etmektedir. Genel olarak küçük drenaj yoğunluğu
değerleri reliyefin alçak olduğu ve arazinin sık bir vejetasyonla kaplı bulunduğu
havzalarda ve alt toprağın çok dayanıklı veya geçirgen olduğu bölgelerde görülmektedir.
Buna karşılık büyük drenaj yoğunluğu değerleri ise daha ziyade dağlık ve
vejetasyonun seyrek olduğu ve alt toprağın da dayanıksız veya geçirgenliğinin az olduğu
yerlerde söz konusudur. Haman deresi yağış havzasındaki drenaj yoğunluğu değeri 3.92,
Göz deresi yağış havzasında ise 3.02 bulunmuştur.
4.5.4. Havzanın ortalama yüksekliği
Göz Deresi Yağış havzasının ortalama yüksekliği 1295 m olarak belirlenmiştir.
Haman Deresi Yağış havzasının ortalama yüksekliği ise 1133 m olarak belirlenmiştir
(Şekil 4.59). Göz deresi yağış havzasının sayısal yükseklik haritasına göre en düşük
noktası 600 m ve en yüksek noktası 2030 m’dir. Haman deresi yağış havzasının sayısal
yükseklik haritasına göre en düşük noktası 600 m ve en yüksek noktası 1870 m’dir. Bu
havzaların en yüksek kesimlerinde kış periyodunda kar birikimi olduğu görülmektedir.
İlkbahar ayının başlarında karlar eridiği zaman yüzeysel akış olayı görülmektedir.
106
Şekil 4.59. Araştırma alanlarının sayısal yükseklik haritası
4.5.5. Havzanın ortalama eğimi
Topoğrafya öğelerinden eğim, havza amenajmanında gerek hidrolojik gerekse su
erozyonu bakımından büyük önem taşır.
Havzanın ortalama eğimi ise yüzeysel akışın oluşmasında ve dolayısıyla dere akımına
ait hidrografın şekli ve pik akım oluşumunda önemli bir etkendir. Havzanın eğim
sınıflarını gösteren harita şekil 4.60’da, her bir sınıfa isabet eden alan ve oran ise Çizelge
4.11. ve Çizelge 4.12’de verilmiş bulunmaktadır.
107
Şekil 4.60. Araştırma alanlarının eğim sınıfları haritası
Göz Deresi Yağış Havzasında Ortalama Eğim = %38
Haman Deresi Yağış Havzasında Ortalama Eğim= %31
Araştırma alanlarının eğim sınıfları ve bu sınıflara karşılık gelen alanlar aşağıda
verilmiştir.
Çizelge 4.11. Göz deresi eğim sınıfları durumu
Eğim
Alan (ha)
Oran (%)
Sınıfları
Düz (0-2)
0.36
0.023
Hafif (2-6)
7.2
0.54
Orta(6-12)
35.1
2.63
Dik(12-20)
97.65
7.3
Çok Dik(20-30)
229.32
17.1
Sarp(30-90)
967.32
72.35
TOPLAM
1336.95
100
108
Çizelge 4.12. Haman deresi eğim sınıfları durumu
Eğim Sınıfları
Alan (ha)
Oran (%)
Düz (0 -2)
0.09
0.007
Hafif (2 -6)
3.78
0.31
Orta (6-12)
25.02
2.06
Dik (12 -20)
132.66
10.91
Çok Dik (20-30)
417.51
34.33
Sarp (30 - 90)
637.2
52.4
1216.26
100
TOPLAM
Araştırma alanlarının eğim haritasına göre yapılan değerlendirmede, havzaların
yaklaşık olarak %85-90’ın çok dik ve sarp eğime sahip olup, ortalama eğimi Göz Deresi
Yağış Havzasında %38, Haman Deresi Yağış Havzasında ise %31’dir. Havzanın bu kadar
eğimli olması, erozyon problemini ve sedimentasyon problemini de artırmaktadır. Ayrıca
havzadaki yoğun ve yanlış arazi kullanımından dolayı, bitki örtüsü son derece tahrip olmuş
ve bununla birlikte topraklar erozyona karşı son derece hassas hale gelmiştir.
4.5.6. Havzanın bakı durumu
Araştırma alanları genel olarak kuzey bakı grubu (Kuzey, Kuzeydoğu, Kuzeybatı)
içerisinde yer almaktadır (Şekil 4.61).
Şekil 4.61. Araştırma alanlarının yağış havzası bakı grubu haritası
109
Araştırma alanlarının genel bakı durumu ve bu bakılara karşılık gelen alanlar
aşağıdaki Çizelge 4.13’te verilmiştir.
Çizelge 4.13.Göz ve Haman deresi yağış havzalarının bakı durumu ve alan dağılımı
Bakı
Alan (ha)
Oran (%)
Alan (ha)
Oran (%)
Kuzey
274.86
20.58
355.32
29.21
Kuzey Doğu
400.31
29.97
302.4
24.86
Doğu
230.13
17.23
141.84
11.67
Güney Doğu
61.47
4.6
41.49
3.41
Güney Batı
3.06
0.23
1.71
0.14
Batı
38.07
2.85
33.48
2.75
Güney
152.09
11.38
121.32
9.98
Kuzeybatı
175.86
13.16
218.7
17.98
1336
100
1216
100
Toplam
4.6. Toprak Erozyon Risk Değerlendirmesinde CORINE Metodolojisi
Araştırma alanlarından 0-20 cm derinlik kademesinden alınan ve toprak örneklerinin
laboratuar ortamında yapılan bünye analizlerin sonuçları Çizelge 4.14’de gösterilmiştir.
Toprak örnekleri, toprak ve topoğrafik haritalar göz önünde bulundurularak farklı
jeomorfolojik birimlerden ve farklı arazi kullanım alanlarından alınmıştır (Wishmeier ve
Mannering, 1969), balçık, killi balçık, siltli balçık ve kumlu balçık bünye özelliğine sahip
55 toprak örneğinde yaptıkları tarla ve laboratuvar denemeleri ve istatistik analizler
sonucunda toprağın fiziksel ve kimyasal özelliklerinin erozyon duyarlılığını önemli ölçüde
etkilediğini belirtmişlerdir.
Laboratuar
analiz
sonuçları,
CORINE
metodolojisine
göre
kodlandırılarak
değerlendirilmiş ve sınıflandırılmıştır. ‘’Thiessen Polygon’’ yöntemiyle toprak tekstür
sınıfı haritası tüm havza için oluşturulmuştur (Parlak ve ark., 2007).
Göz Deresi Yağış Havzasının bünye hesaplamaları sonucunda, çıplak kayalıkların
kapladığı alanlar toplam alanın %0.25’ini, orta aşınabilirlikli killi balçık toprakların
kapladığı alanlar toplam alanın %26.89'unu, yüksek aşınabilirlikli kumlu ve balçıklı kumlu
toprakların kapladığı alan toplam alanın %72.86’sını kapladığı belirlenmiştir (Çizelge
4.15). Tüm parametreler ayrı ayrı incelenip haritalanmıştır (Şekil 4.62).
110
Çizelge 4.14. Üst topraklardan(0-20 cm) alınan örneklerin bünye analiz sonuçları
Örnek No
1
%Kil
%Toz
%Kum
Düşük
Kumlu Balçık (SL)
Yüksek
Kumlu Balçık (SL)
Yüksek
Balçıklı Kum (LS)
Orta
Kumlu Balçık (SL)
Yüksek
Kumlu Balçık (SL)
Yüksek
Kumlu Balçık (SL)
Yüksek
Orta
Orta
Orta
Kumlu Balçık (SL)
Yüksek
Kumlu Balçık (SL)
Yüksek
Kumlu Balçık (SL)
Yüksek
Kumlu Balçık (SL)
Yüksek
Kum (S)
Orta
Balçık (L)
Yüksek
Orta
Orta
Kumlu Balçık (SL)
Yüksek
Kumlu Balçık (SL)
Yüksek
Kumlu Balçık (SL)
Yüksek
Orta
Kumlu Balçık (SL)
Yüksek
Orta
Kumlu Balçık (SL)
Yüksek
Kumlu Balçık (SL)
Yüksek
Kum (S)
Orta
Kumlu Balçık (SL)
Yüksek
Kum (S)
Orta
Kumlu Balçık (SL)
Yüksek
Toz Balçığı (SiL)
Yüksek
Kumlu Balçık (SL)
Yüksek
Toz Balçığı (SiL)
Yüksek
Kumlu Balçık (SL)
Yüksek
Balçık (L)
Yüksek
44.68
Killi Balçık (CL)
Orta
44.13
46.17
Balçık (L)
Yüksek
4.6
20.16
75.24
Kumlu Balçık (SL)
Yüksek
22.25
17.54
60.21
Kumlu-Killi Balçık (SCL)
Orta
15.13
49.33
8.13
24.41
67.46
2.23
30.69
67.08
1.15
23.9
74.95
0.83
41.01
58.16
7.2
44.8
48
3.52
32.94
63.54
1.18
23.17
72.71
0.31
27.23
72.56
0.83
27.02
72.15
0.31
41.2
58.49
1.38
40.23
58.39
1.15
43.76
55.09
5.93
42
52.07
0.62
8.41
90.97
9.16
47.9
42.94
1.13
17.77
81.1
1.2
27.23
71.57
0.62
39.58
59.8
1.15
30.85
68
0.1
41.62
58.28
0.41
20.23
79.36
0.52
41.65
57.83
0.62
17.95
81.43
3.13
40.82
56.05
1.81
33.75
64.44
0.1
9.72
90.18
0.63
29.62
69.75
2.18
9.98
87.84
0.1
36.86
63.04
3.27
55.8
40.93
0.1
43.34
56.56
5.62
53.94
40.44
35
4.5
9.74
41.72
40.15
53.78
50.11
36
27.13
28.19
37
9.7
38
39
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
31
32
33
34
Toprak Aşınabilirlik Sınıfı
Killi Kum (CS)
35.54
2
Toprak Bünye Sınıfı
111
Haman Deresi Yağış Havzasının bünye hesaplamaları sonucunda çıplak kayalıkların
kapladığı alanlar toplam alanın %1.27’sini, düşük aşınabilirlikli killi toprakların kapladığı
alanlar toplam alanın %5.86’sını, orta aşınabilirlikli killi balçık toprakların kapladığı
alanlar toplam alanın %23.5’ini, yüksek aşınabilirlikli kumlu ve balçıklı kumlu toprakların
kapladığı alan toplam alanın %69.37’sini kapladığı belirlenmiştir (Çizelge 4.15).
Şekil 4. 62. Araştırma alanlarının toprak bünye haritası
Çizelge 4.15. Araştırma alanların toprak bünye sınıfları, alanları ve oranları
Toprak Bünye Sınıfları
Toprak Bünye Sınıfları
Oran
Sınıf
Alan (ha)
Oran (%)
3.33
0.25
-
-
2 SCL, CL, SiCL, LS, S
359.59
3 L, SiL , Si, SL
Toplam
0 Çıplak kayalık
1 C, CS, SiC
Sınıf
Alan (ha)
(%)
0 Çıplak kayalık
15.4
1.27
1 C, CS, SiC
71.2
5.86
26.89
2 SCL, CL, SiCL, LS, S
285.7
23.5
973.79
72.86
3 L, SiL , Si, SL
844.4
69.37
1336.68
100
Toplam
1216.7
100
Toprak derinliği; Göz Deresi Yağış Havzasında 25-75 cm arası toprak derinliğine
sahip olan alanlar orta aşınabilirliğe sahip ve toplam alanın %25.38'ini kapsamaktadır. 25
cm'den daha az toprak derinliğine sahip olan alanlar yüksek aşınabilirliğe sahip ve toplam
112
alanın % 74.62'sini kapsamaktadır (Şekil 4.63). Toprağın su tutma kapasitesini etkileyen
toprak derinliği azaldıkça, suyun yüzey akışına geçmesini hızlandıracak, organik madde ve
bitki besin maddelerinin kaybına neden olarak toprak verimliliğini azaltacak ve
degradasyonu hızlandıracaktır (Lal ve Pierce,1993). Araştırma alanı oldukça litozolik ve
sığdır. Bu yüzden erozyon açısından oldukça duyarlı bir sınıfa girmektedir.
Haman Deresi Yağış Havzasında 25-75 cm arası toprak derinliğine sahip olan alanlar
orta aşınabilirliğe sahip ve toplam alanın %38.65'ini kapsamaktadır. 25 cm'den daha az
toprak derinliğine sahip olan alanlar yüksek aşınabilirliğe sahip ve toplam alanın
%61.35'ini kapsamaktadır (Şekil 4.63) ,(Çizelge 4.16).
Şekil 4.63. Araştırma alanlarının toprak derinliği haritası
Çizelge 4.16. Araştırma alanların toprak derinlik sınıfları, alanları ve oranları
Toprak Derinliği Sınıfları
Toprak Derinliği Sınıfları
Sınıf
Alan (ha)
Oran (%)
1 >75 cm (Düşük)
-
-
2 25-75 cm (Orta)
339.30
3 < 25 cm (Yüksek)
Toplam
Sınıf
Alan (ha)
Oran (%)
1 >75 cm (Düşük)
-
-
25.38
2 25-75 cm (Orta)
470.16
38.65
997.38
74.62
3 < 25 cm (Yüksek)
746.18
61.35
1336.68
100
Toplam
1216.34
100
113
Göz Deresi Yağış Havzasında toprak taşlılığı %10’dan büyük olan alanlar düşük
aşınabilirliğe sahip ve toplam alanın %34.73’ünü, %10’dan küçük olan alanlar yüksek
aşınabilirliğe sahip ve toplam alanın %65.27’sini kapsamaktadır (Şekil 4.64) (Çizelge
4.17).
Haman Deresi Yağış Havzasında toprak taşlılığı %10’dan büyük olan alanlar düşük
aşınabilirliğe sahip ve toplam alanın %43.15’ini ve , %10’dan küçük olan alanlar yüksek
aşınabilirliğe sahip ve toplam alanın %56.85’ini oluşturmaktadır (Şekil 4.64), (Çizelge
4.17).
Şekil 4.64. Araştırma alanlarının toprak taşlılığı haritası
Çizelge 4.17. Araştırma alanların toprak taşlılığı sınıfları, alanları ve oranları
Toprak Taşlılığı Sınıfları
Toprak Taşlılığı Sınıfları
Sınıf
Alan (ha)
Oran (%)
1 >%10 (Düşük)
464.31
34.73
2 <%10 (Yüksek)
872.64
65.27
Toplam
1336.95
100
Sınıf
Alan (ha)
Oran (%)
1 >%10 (Düşük)
524.88
43.15
2 <%10 (Yüksek)
691.46
56.85
Toplam
1216.34
100
114
Göz Deresi ve Haman Deresi Yağış Havzalarında ‘’Fournier Yağış İndeksi ‘’ diğer
bir ifadeyle yağış erozivite indeksi 136.06 olarak belirlenmiştir. Elde edilen yağış erozivite
indeksine göre, Kahramanmaraş’ın yağışa karşı erozyon riski yüksektir.
Göz ve Haman Deresi Yağış Havzalarında ‘’Bagnouls-Gaussen Kuraklık
İndeksi’’ Çizelge 3.12’deki değerler arasında olmayıp sıfır (0)’ın altında bir sonuç
çıktığı için erozyon risk haritası oluşturmada göz önünde bulundurulmamıştır.
Eş yağış havzalarından elde edilen toprak bünyesi, toprak derinliği ve toprak taşlılığı
haritalarının ArcGIS programında çakıştırılması (Overlay) sonucunda Şekil 4.65’teki gibi
Toprak Aşınabilirlilik Haritası ortaya çıkmıştır.
Şekil 4.65. Araştırma alanlarının toprağın aşınabilirlik haritası
Çizelge 4.18. Araştırma alanların toprak aşınabilirlik sınıfları, alanları ve oranları
Toprak Aşınabilirlik Sınıfları
Toprak Aşınabilirlik Sınıfları
Sınıf
Alan (ha)
Oran (%)
1 Düşük (0-3)
12.03
0.9
2 Orta (3-6)
676.02
3. Yüksek (>6)
Toplam
Sınıf
Alan (ha)
Oran (%)
1 Düşük (0-3)
648.46
53.32
50.59
2 Orta (3-6)
130.86
10.76
648.11
48.51
3. Yüksek (>6)
436.77
35.92
1336.16
100
Toplam
1216.09
100
Göz Deresi Yağış Havzasında toprak aşınabilirliği %0-3 arası olan alanlar düşük ve
115
toplam alanın % 0.9’unu, %3-6 arası olan alanlar orta ve toplam alanın %50.59’unu,
%6’dan büyük olan alanlar yüksek ve toplam alanın %48.51’ini kapsamaktadır (Çizelge
4.18).
Haman Deresi Yağış Havzasında toprak aşınabilirliği %0-3 arası olan alanlar düşük
ve toplam alanın %53.32’sini, %3-6 arası olan alanlar orta ve toplam alanın %10.76’sını,
%6’dan büyük olan alanlar yüksek ve toplam alanın %35.92’sini, hiç toprak aşınabilirliği
olmayan alanlarda ise %0.2’sini kapsamaktadır (Çizelge 4.18).
Toprak aşınabilirlik, aşındırıcı güç ve eğim derecesi haritaların birleştirilmesi sonucu
potansiyel erozyon risk haritası oluşturulmuştur. İki-Eş Yağış Havzalarında potansiyel
erozyon risk haritası Şekil 4.66’da gösterilmiştir.
Şekil 4.66. Araştırma alanlarının potansiyel erozyon risk haritası
Göz Deresi Yağış Havzasında potansiyel erozyon risk haritası %0-5 arası olan alanlar
düşük ve toplam alanın %70.17’sini, %5-11 arası olan alanlar orta ve toplam alanın
%15.86’sını, %11’den büyük olan alanlar yüksek ve toplam alanın %13.97’sini
kapsamaktadır.
Haman Deresi Yağış Yağış Havzasında potansiyel erozyon risk haritası % 0-5 arası
olan alanlar düşük ve toplam alanın %70.83’ünü, %11’den büyük olan alanlar yüksek ve
toplam alanın %29.17’sini kapsamaktadır.
116
Potansiyel erozyon risk haritası ile bitki örtüsü ve Uzaktan Algılama yöntemiyle elde
edilen arazi kullanım şekli katmanlarının birbirleriyle irdelenmesi sonucunda Şekil
4.67’deki gibi aktüel erozyon risk haritaları oluşturulmuştur. Ülkemizde de çeşitli
bölgelerde CORINE metodolojisi ile toprakların potansiyel ve aktüel erozyon risk
haritalandırmaları yapılan çalışmalarda (Doğan ve ark. 2000; Erol ve ark. 2004; Yüksel ve
ark. 2008a) benzer sonuçlar elde etmişlerdir.
Şekil 4.67. Araştırma alanlarının aktüel erozyon risk haritası
Göz Deresi Yağış Havzasında aktüel erozyon risk haritasına göre alanın %73.87’si
düşük ve %26.13’ü orta derecede erozyonun olduğu belirlenmiştir (Çizelge 4.19). Bu
değerleri grafikte gösterimi Şekil 4.68 ve Şekil 4.69’taki gibidir.
Haman Deresi Yağış Yağış Havzasında aktüel erozyon risk haritasına göre alanın
%23.22’si orta ve %76.78’i ise yüksek derecede erozyonun olduğu belirlenmiştir (Çizelge
4.19). Bayramin ve ark. (2005)’da Beypazarı-Ankara ilindeki toprakların aktüel topral
erozyon riski aynı metotla belirlemişler ve toprakların %60’ı çok yüksek erozyon riskine
sahip olduğunu ve yalnız toprakların %20’sinde ciddi erozyon sorunu olmadığını
belirtmişlerdir.
117
Çizelge 4.19. Araştırma alanlarının potansiyel ve aktüel erozyon risk değerleri
İndeks
Potansiyel Erozyon Risk
Değerleri
Haman Deresi
Göz Deresi
Alan
Alan
Yüzde
Aktüel Erozyon Risk
Haman Deresi
Yüzde
Alan
Göz Deresi
Yüzde
Alan
Yüzde
866.07
70.83
948.61
70.17
-
-
987.4
73.87
-
-
214.11
15.86
282.42
23.22
349.2
26.13
3 (Yüksek)
355.76
29.17
188.64
13.97
933.93
76.78
-
-
Toplam
1221.83
100
1351.36
100
1216.35
100
1336.6
100
1 (Düşük)
2 (Orta)
Haman Deresi Yağış Havzası Potansiyel ve Aktüel Erozyon Risk
1(Düşük)
Alan (ha) ve Oranları (%)
1000
900
2(Orta)
3(Yüksek)
933.93
866.07
800
700
600
500
355.76
400
282.42
300
200
70.83
100
29.17
76.78
23.22
0
Potansiyel (Alan)
Aktüel (Alan)
Potansiyel (Oran)
Aktüel (Oran)
Şekil 4.68. Araştırma alanın potansiyel ve aktüel erozyon risk değerlerinin grafiği
Göz Deresi Yağış Havzası Potansiyel ve Aktüel Erozyon Risk
1 (Düşük)
Alan (ha) ve Oranları (%)
1000
948.61
2 (Orta)
3 (Yüksek)
987.4
900
800
700
600
500
349.2
400
300
214.11
188.64
200
70.17
15.86 13.97
100
73.87
26.13
0
Potansiyel (Alan)
Aktüel (Alan)
Potansiyel (Oran)
Aktüel (Oran)
Şekil 4.69. Araştırma alanın potansiyel ve aktüel erozyon risk değerlerinin grafiği
118
5. SONUÇLAR VE ÖNERİLER
5. 1. Sonuçlar
İki eş-havzasının potansiyel ve aktüel erozyon risk haritaları CORINE Metodolojisi
ve CBS kullanarak oluşturulmuş ve yapılan hesaplamalar ve sınıflandırma işlemleri
sonucunda, havzadaki erozyon risk durumun belirlenmesi mümkün olmuştur. Potansiyel
erozyon risk haritasına göre Haman deresi yağış havzasında %70.83’ünün düşük ve
%29.17’sinin yüksek derecede erozyon riski göstermektedir. Aktüel erozyon risk haritasına
göre ise %23.22’sinin orta ve % 76.78’nin yüksek derecede erozyon riskine sahip olduğu
belirlenmiştir. Düşük potansiyel erozyon riski gösteren alan %70.83’lük bir alanı
kaplarken, aktüel erozyon risk haritasında da %76.78’nin yüksek derecede erozyon
görüldüğü görülmektedir. Bu farkı; araştırma alanındaki bitki örtüsü, eğim ve arazi
kullanım şeklinin erozyona etkisi olduğunu göstermektedir. Erol ve ark. (2004)’da
yaptıkları çalışmada benzer sonuçlar elde etmişlerdir.
Göz deresi yağış havzasında ise; potansiyel erozyon risk haritasına göre %70.17’sinin
düşük, %15.86’sı orta ve %13.97’sinin yüksek derecede erozyona sahip olduğu
görülmüştür. Aktüel erozyon risk haritasına göre bakacak olursak, %73.87’sinin düşük ve
%26.13’nün orta derecede erozyon görülmektedir. Her iki risk haritasında da alanda
ortalama %72 düşük derecede erozyona sahip olduğu görülmektedir.
Haman deresi yağış havzası topraklarının genellikle kumtaşı, kireçtaşı killi kireçtaşı
anakayası üzerinde yer aldığı ve bu anakayalardan oluşan toprakların kum, kumlu balçık,
balçık, balçıklı kum, kumlu kil ve toz balçığı tekstüründe olduğu belirlenmiştir. Göz deresi
yağış havzası topraklarının genellikle kumtaşı ve kireçtaşı anakayası üzerinde yer aldığı ve
bu anakayalardan oluşan toprakların kum, kumlu balçık, kumlu-killi balçık, balçık, balçıklı
kum, toz balçığı ve killi balçık tekstüründe olduğu belirlenmiştir.
Göz deresi yağış havzasında toprak fraksiyonları bakımından; kum fraksiyonlarının
arazi kullanım şekillerinde (orman, tarım ve mera) örnekleme derinliği ile ters orantılı, kil
ve toz fraksiyonlarının ise doğru orantılı olduğu görülmüştür.
Erozyon eğilim indeksi olarak dispersiyon oranı her iki araştırma alanında orman,
tarım ve mera arazi kullanım şeklinde ve anakaya gruplarında sınır değer olan 15'ten büyük
olarak bulunması havza topraklarının genel olarak erozyona duyarlı olduğunu göstermiştir.
Haman deresi yağış havzasında dispersiyon oranı kireçtaşı anakayasında en büyük değerini
almıştır. Göz deresi yağış havzasında ise dispersiyon oranı kumtaşı anakayasında en büyük
119
değerini almıştır.
Göz deresi yağış havzasındaki topraklarının nem ekivalanı değerleri kireçtaşı ve
kumtaşı anakaya topraklarında örnekleme derinliği ile ters orantılı ve orman topraklarında
örnekleme derinliği ile doğru orantılı, tarım ve orman topraklarında ise ters orantılı olduğu
belirlenmiştir. Arazi kullanım şekilleri ve anakaya grupları arasında (%95 güven
düzeyinde) önemli bir farklılık bulunmamıştır. Haman deresi yağış havzasındaki
topraklarının nem ekivalanı değerleri killi kireçtaşı anakaya topraklarında örnekleme
derinliği ile doğru orantılı ve kireçtaşı ile kumtaşı topraklarında ise ters orantılıdır. Arazi
kullanım şekillerinde ise; orman topraklarında örnekleme derinliği ile doğru orantılı iken,
tarım ve mera topraklarında ters orantılı olduğu belirlenmiştir. Arazi kullanım şekilleri ve
anakaya grupları arasında (%95 güven düzeyinde) önemli bir farklılık bulunmamıştır.
Kolloid/nem ekivalanı değerleri olarak arazi kullanım şekilleri arasında (%95 güven
düzeyinde) orman, tarım ve mera toprakları arasında önemli bir farklılık belirlenmemiştir.
Her iki arazi kullanım şeklinin de kolloid/nem ekivalanı değerleri sınır değer olan 1.5'ten
küçük olmasına rağmen orman topraklarının nisbeten daha az duyarlı olduğu
belirlenmiştir. Ayrıca değerlerin örnekleme derinliği ve anakaya gruplarına göre doğru
orantılı olarak değiştiği belirlenmiştir. Her iki havzada Anakaya gruplarında kolloid/nem
ekivalanı değerleri sınır değer olan 1.5’ten küçük olmasına rağmen kireçtaşı anakayası
üzerindeki topraklarının daha az duyarlı olduğu belirlenmiştir.
Her iki araştırma alanlarında hacim ağırlığı değerleri kireçtaşı, kumtaşı ve killi
kireçtaşı anakayalarında gelişen topraklarında örnekleme derinliği ile doğru orantılıdır.
tane yoğunluğu değerleri ise orman topraklarında doğru orantılı oldukları belirlenmiştir.
Gözenek hacmi değerleri her iki havzada da örnekleme derinliği ve anakaya grupları ile
ters orantılı olduğu belirlenmiştir. Yapılan varyans analizi sonuçlarına göre 0-20 ve 20-50
cm örnekleme derinliklerinde tane yoğunluğu ve gözenek hacmi değerlerinin arazi
kullanım şekillerine göre (%95 güven düzeyinde) farklılık göstermediği belirlenmiştir.
Her iki araştırma alanlarında ateşte kayıp değerleri kumtaşı anakayaları üzerinde
gelişen topraklarda örnekleme derinliği ile ters orantılıdır. Ateşte kayıp, mera topraklarında
daha yüksek değerleri almışlardır.
Araştırma alanı topraklarının ortalama su tutma kapasitesi bakımından örnekleme
derinliği ile ters orantılı olarak değişim göstermektedir. Su tutma kapasitesi orman
topraklarında en yüksek değerini almıştır. Anakaya gruplarına göre ise kumtaşı daha
120
yüksek değerleri almışlardır.
pH bakımından Haman deresi yağış havzasında üst toprakları daha yüksek değerler
almaktadır. pH ortalama değerleri olarak ise arazi kullanım şekilleri arasında, tarım
topraklarının daha yüksek değer aldıkları belirlenmiştir. Göz deresi yağış havzasında alt
toprakları pH bakımından daha yüksek değerler almaktadır. pH ortalama değerleri olarak
ise arazi kullanım şekilleri arasında, orman topraklarının ve anakaya grupları arasında
kireçtaşı anakayanın pH değeri yüksek değer aldığı görülmüştür.
Araştırmada kullanılan verilerin CBS ortamında kullanılabilir şekle dönüştürüldükten
sonra sisteme aktarılan veriler yardımıyla Göz Deresi Yağış Havzasının alanı 1336.6 ha,
Haman Deresi Yağış Havzasının alanı ise; 1216.2 ha bulunmuştur.
ArcGIS 9.2 programından elde edilen Sayısal Yükseklik Modeli üzerinde, Göz Deresi
Yağış Havzanın minimum yüksekliği 600 m, maksimum yüksekliği 2030 m ve Haman
Deresi Yağış Havzası için minimum yükseklik 600 m ve maksimum yüksekliği 1870 m
bulunmuştur. Havzaların ortalama yüksekliği Göz Deresi Yağış Havzası için 1295 m,
Haman Deresi Yağış Havzası için ise 1133 m bulunmuştur. Bu havzaların en yüksek
kesimlerinde kış periyodunda kar birikimi olduğu görülmektedir.
Araştırma alanlarının iklim tipinin belirlenmesinde; Thornthwaite, Erinç, De
Martonne ve Kantarcı tarafından yeniden düzenlenen Erinç yöntemleri kullanılmış ve
bulunan değerler arasında kıyaslama yapılmıştır. Thornthwaite yöntemine göre iklim tipi
yarı nemli orta sıcaklıktaki yazın çok kuvvetli su açığı olan iklim sınıfında olup ‘C2B3s2a’
simgesiyle gösterilmiştir. Erinç yöntemine göre, değer 25.37 olup, yarı nemli iklim tipine
sahiptir. De Martonne yöntemine göre; değer 13.78 olup, yarı nemli iklim tipine sahiptir.
Kantarcı tarafından güncelleştirilmiş Erinç yöntemine göre araştırma alanlarının değeri
13.78 bulunmuş ve kurak iklim tipine sahip olduğu gösterilmiştir. Sonuç olarak
Kahramanmaraş ilinin iklim tipi Thornthwaite, Erinç ve De Martonne Yöntemlerine göre
yarı nemli özellik gösterirken, Kantarcı tarafından yeniden düzenlenen Erinç Yönteminde
iklim tipinin kurak olduğu görülmüştür. Erinç formülündeki ortalama yağış (P) yerine aylık
ortalama gerçek evapotranspirasyon (GET) değerinin kullanılması Kantarcı tarafından
önerilmiştir.
Araştırma alanları yarı kurak iklim özelliğine sahip olup, arazi kullanım şekilleri uydu
görüntüsü ve Sayısal Arazi Modeli (SAM) kullanılarak sınıflandırılma yapılmıştır.
Sınıflandırma işleminde Erdas Imagine 8.4 yazılımında Kontrollü Sınıflandırma
121
(Supervised Classification) yöntemi kullanarak ve SAM ile eğim sınıfları haritası
geliştirerek Göz ve Haman Deresi Yağış Havzaları için arazi sınıflandırması yapılmıştır.
Göz Deresi Yağış Havzasının %63.73’ü orman, %25.12’si tarım ve %11.15’i mera
bulunmuştur. Haman Deresi Yağış Havzasının %21.33’ü orman, %67.07’si tarım ve
%11.59’u mera bulunmuştur. Yapılan arazi incelemelerinde Haman havzasında çok fazla
sayıda üzüm bağı arazilerinin fazla olduğu gözlenmiştir.
5.2. Öneriler
122
KAYNAKLAR
Akalan, İ., 1968. Toprak (Oluşu Yapısı ve Özellikleri). Ankara Üniversitesi Ziraat
Fakültesi Yayınları, No:356, 556s, Ankara.
Akalan, İ., Doğan, O., Küçükçakar, N., 1991. Orta Anadolu Topraklarının Bazı Fiziksel
Özellikleriyle Aşınıma Duyarlılığı Arasındaki İlişkiler. Köy Hizmetleri Genel
Müdürlüğü Teknik Bülteni, 2(1): s.34–45, Ankara.
Akay, A.E., Sessions, J., 2005. Applying the Decision Support System, TRACER, to
Forest Road Design. Western Journal of Applied Forestry, 20(3), s.184-191.
Akay, A.E.; Erdaş, O., Reis, M., Yüksel, A., 2008. Estimating Sediment Yield From a
Forest Road Network by Using a Sediment Prediction Model and GIS
Techniques. Building and Environment, 43 (5), s.687-695.
Akay, A.E., ve Şakar, D., 2009. Erozyon Riski Taşıyan Çıplak Toprak Alanların Uydu
Görüntüsü ve Sayısal Arazi Modeli Kullanılarak Sınıflandırılması 1.Ulusal
Kuraklık ve Çölleşme Sempozyumu 16-18 Haziran, s.93-97, Konya.
Alatorre, L.C., Begueria, S., Garcia Ruiz, JM., 2010. Regional Scale Modeling of Hillslope
Sediment Delivery: a Case Study in the Barasona Reservoir Watershed Using
WATEM/SEDEM. Journal of Hydrology 391: s.109–123, Spain.
Anonim, 2000. Topraksu Genel Müdürlüğü, Türkiye Geliştirilmiş Toprak Haritası Sınıf ve
Haritaları, Ankara.
Anşin, R., 1983. Türkiye'nin Flora Bölgeleri ve Bu Bölgelerde Yayılan Asal Vejetasyon
Tipleri, K.Ü. Orman Fakültesi Derg., 6, 2, s.318-339, Kastamonu.
Arnold, J.G., Neitsch, S.L., Williams, J.R., 1998. Soil and Water Assesment Tool User
Manual, (version 98.1). USDA. ARS, Blackland Research Center, Temple, TX.
Aronoff, S., 1991. GIS: A Management Perspective. WDL Publication, Ottawa, Canada.
Ottawa, Canada, s.1-27 and 47-100
Aşkın, T., 1997. Ordu İli Topraklarının Strüktürel Dayanıklılığının ve Aşınıma
Duyarlılığının Belirlenmesi Üzerine Bir Araştırma. Yüksek Lisans Tezi. Ondokuz
Mayıs Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü. Samsun.
Aydın, M., 2009. Gümüşhane-Torul Barajı Yağış Havzasında Arazi Kullanımına Göre
WEPP (Water Erosion Prediction Project) Modeli ile Toprak Kayıplarının
Belirlenmesi ve Alınması Gereken Önlemler Kastamonu Üni., Orman Fakültesi
Dergisi, 9 (1): s.54-65, Kastamonu.
Balcı, A.N., 1973. İç Anadolu'da Anamateryal ve Bakı Faktörlerinin Erodibilite İle İlgili
Toprak Özellikleri Üzerindeki Etkileri. İ.Ü. Orman Fak., Yay. No:195, İstanbul.
Balcı, A.N., 1996. Toprak Koruması Ders Notları, İ.Ü. Orman Fak., İstanbul.
Baver, L.D., 1956. Soil Physics, John Wiley and Sons Inc., New York.
Baydemir, A.H., 2008. Coğrafi Bilgi Sistemleri ve Uzaktan Algılama Teknikleri
Yardımıyla Toprak Haritalarının Güncelleştirilmesi Kahramanmaraş Sütçü İmam
Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü. Toprak Anabilim Dalı. Kahramanmaraş.
123
Bayramin, D.O, Baksan, O., Parlak, M., 2003. Soil Erosion Risk Assessment with ICONA
Model; Case Study: Beypazarı Area. Turkish Journal of Agriculture and Forestry,
23, s.105-116. Ankara.
Bayramin, İ., Erpul, G., Erdoğan, E.H., 2005. Use of CORINE Methodology to Assess Soil
Erosion Risk in the Semi-Arid Area of Beypazarı, Ankara.
Beasley, D.B., Huggins, L.F., Monke, E.J., 1980. ANSWERS: A Model for Watershed
Planning. Trans. of The ASAE, 23(4), 938-944.
Bouyoucos, G. J., 1935. The Clay Ratio as a Criterion of the Susceptibility of Soil to
Erosion, Jour, Am. Soc. Argon, 27, 738-741,
Bouyoucos, G.J., 1936. Direction for Making Mechanical Analysis of Soils by the
Hydrometer Method, Soil Science, 42, 225-229.
Bozali, N., 2003. Kahramanmaraş Sır Barajı Derindere Yağış Havzasında Farklı Arazi
Kullanım Şekilleri Altındaki Toprakların Bazı Fiziksel, Kimyasal ve Hidrolojik
Özellikleri ile Erozyon Eğilimleri Üzerine Araştırmalar Düzce Üniversitesi
Orman Fakültesi. 197s, Düzce.
Corine, 1992. Soil Erosion Risk and Important Land Resources in the Southeastern
Regions of the European Community. EUR 13233, BELGIUM.
Covert, A., 2003. Accuracy Assessment of WEPP-Based Erosion Models on Three Small,
Harvested and Burned Forest Watersheds. MSc Thesis, Natural Resource College
of University of Idaho, USA.
Çelebi, H., 1971. Toprak Erozyonu, Atatürk Üniversitesi Ziraat Fakültesi Yayınları, No:37,
s.46 -62, Erzurum.
Çepel N., 1995. Orman Ekolojisi Kitabı, İÜ. Orman Fak. No:4, 536s, İstanbul.
Dengiz, O.,ve Akgül S., 2004. Soil Erosion Risk Assessment of the Gölbaşı Environmental
Protection Area and Its Vicinity Using the CORINE Model, Ankara.
DMİ, 2010. Devlet Meteoroloji İşleri Gn. Md., K.Maraş Meteoroloji İl Müdürlüğü,
K.Maraş Meteoroloji İstasyonu Verileri, 1975-2010. Kahramanmaraş.
Doğan, O., Denli, Ö., 1999. Türkiye’nin Yağış-Kuraklık-Erozyon İndisleri ve Kurak
Dönemleri,Genel Yayın No: 215, Teknik Yayın No:60, 209s, Ankara.
Doğan, O., Özel, M,E.,Yıldırım, H., 2000. Erosion Risk Mapping of Dalaman Basin
Located in West Mediterranean Region Using CORINE Method. Proceedings of
International Symposium on Desertification, s.125-129. Konya.
Düzgüneş, O., 1963. Bilimsel Araştırmalarda İstatistik Prensipleri ve Metotları, Ege
Üniversitesi Matbaası, İzmir.
Erdas, 2001. Erdas Tour Guide, Erdas Inc. Atlanta, Georgia.
Erinç, S., 1984. Klimatoloji ve Metodları, İÜ. Deniz Bilimleri ve Coğrafya Enstitüsü.
No:2, İstanbul.
Erol, E., Çanga, R.M., 2004. Coğrafi Bilgi Sistemi Tekniği Kullanılarak Erozyon Risk
Değerlendirmesi, Tarım Bilimleri Dergisi 10 (2) s.136-143
EEA (European Enviromental Agency), Corine Land Cover Methodology Report, URL
(erişim tarihi: 18.08.2011) http://reports.eea.eu.int/COR0-part 1
124
Evrendilek, F., Berberoğlu, S., Gülbeyaz, O., Ertekin, C., 2007. Modeling Potential
Distribution and Carbon Dynamics of Natural Terrestrial Ecosystems: A Case
Study of Turkey. Sensors, 7, s.2273-2296.
Flanagan, D.C., Livingston, S.J., 1995. WEPP User Summary: USDA-Water Erosion
Prediction Project (WEPP). USDA-ARS National Soil Erosion Research
Laboratory, NSERL Report No:11.
GDREC, 2008. General Directorate of Reforestation and Erosion Control, URL (erişim
tarihi: 08.01.2011) http://www.agm.gov.tr.
Gülçur, F., 1974. Toprağın Fiziksel ve Kimyasal Analiz Metodları. İ.Ü. Orman Fak. Yay.
No:201, İstanbul.
Hızal, A., 1984. Hava Fotoğrafları Yorumlamasının Havza Amenajmanı (Ova Deresi
Havzası, Kocaeli) Çalışmalarında Uygulanma Olanaklarının Araştırılması,
İ.Ü.Yay No: 3144, Orman Fakültesi Yay No:341, İstanbul.
Irmak, A., 1972. Toprak İlmi, İ.Ü. Orman Fak. Yay. No:184, İstanbul.
Jayawardhana, P., Hill,.M., Gregory, J.E., 1991. Development of Remote Sensing and
Gully Erosion Hazard Areas in Based Models for Predicting Landslide and Gully
Erosion Areas in Australia, Proc. of the International Symposium on Remote
Sensing of Environment, Publ. by Env. Research Inst. of Michigan. Ann Arbor.,
Mi, 325-334. USA.
Jensen, R.J., 2000. Remote Sensing of The Environment: an Earth Resource Perspective”,
Prentice Hall, New Jersey.
Jensen, J.R., 2001. Introductitory Digital Image Processing: A Remote Sensing
Perspective. Second ed. Prentic Hall, New Jersey.
Jha, M.N., Rathore, R.K., 1981. Erodibility of Soil in Shifting Cultivation Areas of Tripura
and Orissa, Indian Forester, 107, 5: s.310-313.
Karagül, R., 1994. Trabzon Söğütlüdere Havzasında Farklı Arazi Kullanım Şartları
Altındaki Toprakların Bazı Özellikleri ile Erozyon Eğiliminin Araştırılması.
Doktora Tezi. Karadeniz Teknik Üniversitesi Orman Fakültesi. 165s
(yayınlanmamış). Trabzon.
Karaş, E., 2005. Küçükelmalı ve Güvenç Havzalarının Su ve Sediment Verimlerine Göre
Sürdürülebilir Yönetimi Doktora Tezi. Ankara Üniversitesi Tarımsal Yapılar ve
Sulama Anabilim Dalı. 235s. Ankara.
Karaş, E., Oğuz İ., Türkseven E., ve Keskin S., 2009. Sakarya-Porsuk-Sarısu-Havzasında
CORINE, LEAM ve USLE Metodolojilerinin Kullanılarak Erozyon Risk
Haritalarının Hazırlanması, 1. Ulusal Kuraklık ve Çölleşme Sempozyumu 16-18
Haziran, s.106-112, Konya.
Kılıç, A., 2006. Uydu Görüntüleri ile Arazi Kullanımı ve Değişikliğinin Araştırılması
Yüksek Lisans Tezi. Yıldız Teknik Üniversitesi. 57s. İstanbul.
Kılıç, S., Evrendilek F., Berberoğlu, S., Demirkesen, A.C., 2006. Environmental
Monitoring of Land-use and Land-cover Changes in a Mediterranean Region of
Turkey. Environmental Monitoring and Assessment, 114, s.157-168.
Köse, S., Başkent, E.Z., 1993. Coğrafi Bilgi Sisteminin Ormancılığımızdaki Önemi, I.
Ormancılık Şurası, 1-4 Kasım, Tebliğler ve Ön Çalışma Gurubu Raporları, Cilt
III, 195- 204, Ankara.
125
Kulabaş, E., Kılcı, M., 1998. Anakayalar ve Toprakların Karakteristik Özellikleri ve Pratik
Teşhis Anahtarları. Orman Bak. Orman Toprak Laboratuar Müdürlüğü, Yayın
No:02, 137s, İzmir.
Laflen, J., Lane, J. L., Foster, G., 1991. WEPP A New Generation of Erosion Prediction
Technology, Jornual of Soil and Water Conservation, January-February, s.34-38.
Lal, R., 1988. Soil Erosion Research Methods, Soil and Water Conservation Society, ISBN
0-935734-18-X, St. Lucie, USA.
Lal, R., Pierce, F. C., 1993. The Vanishing Resource. Soil Managemet for Sustainabilty.
Soil and Water Conservation Society.
Lal, R., 1994. Soil Erosion Research Method; Second Edition. Soil and Water
Conservation Society. Ankeny IA, 352s. USA.
Leonard, A. R., Davis, M. F., Knisel, G.W., 2000. Groundwater Loading Effects of
Agricultural Management Systems. URL (erişim tarihi: 19.09.2011)
ecobas.org/www-server/rem/mdb/gleams.html
Lusch, P.D., 1999. Introduction to Environmental Remote Sensing. Center for Remote
Sensing and GIS, Michigan State University. USA.
Lutz, J.H., 1947. Chandler, F.R., Forest Soils, John Wiley and Sons Inc., 514s. New York.
Miller, W.P., Baharuddin, M.K., 1986. Relationship of Soil Dispersibility to Infıltration
and Erosion of Southeastern Soils. Soil Sci., Am. J. 51: s.1610–1615.
MTA, 2000. K.Maraş ili Sayısal Jeoloji Haritaları, Maden Tetkik ve Arama Genel
Müdürlüğü, Ankara.
Ngatunga, E. L. N., Lal, R., Singer, M. J., 1984. Effect of Surface Management on Run off
and Soil Erosion from Some Plot Milangano, Geoderma, 33:1–12. Tanzania.
Oğuz, İ., Noyan, Ö.F., 2000. Soil Properties and Soil Erodobility Changes along a Slope.
Proceedings of International Symposium on Desertification. Turkey. Symposium
Book, s.129–134. Konya.
Okatan, A., 1986. Trabzon-Meryemana Deresi Yağış Havzası Alpin Meralarında Bazı
Fiziksel ve Hidrolojik Toprak Özellikleri ile Vejetasyon Yapısı Üzerine
Araştırmalar. O.G.M. Eğt. Dairesi Başk.,Yayınları. Tan. Şb. Müd. Matbaası,
Ankara.
Önder, M., 1999. Uzaktan Algılama Ders Kitabı, Kara Harp Okulu Yayınları, Ankara.
Özbek, A.K., 1993. Doğu Anadolu Bölgesi Topraklarının Erozyona Uğrama Eğilimleri ve
Aşınıma Duyarlılıkları Üzerine Bir Araştırma. Yüksek Lisans Tezi
(Yayınlanmamış). Atatürk Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü. Erzurum.
Özden, S., 1992. Doğu Anadolu Bölgesi’nde Yaygın Bazı Büyük Toprak Gruplarının
Aşınma Duyarlılığı Üzerine Bir Araştırma. Yüksek Lisans Tezi (Yayınlanmamış).
Atatürk Üniv. Fen bilimleri Enstitüsü. Erzurum.
Özhan, S., 1977. Belgrad Ormanı Ortadere Yağış Havzasında Ölü Örtünün Hidrolojik
Bakımdan Önemli Özelliklerinin Bazı Yöresel Etkenlere Göre Değişimi, İ.Ü.
Orman Fak. Yay. No.235, İstanbul.
Özhan, S., 2004. Havza Amenajmanı Kitabı, İ.Ü. Orman Fakültesi, Havza Yönetim
Anabilim Dalı, Orman Fakültesi Yayın No:481, İstanbul.
126
Özsoy, G., 2007. Uzaktan Algılama (UA) ve Coğrafi Bilgi Sistemi (CBS) Teknikleri
Kullanılarak Erozyon Riskinin Belirlenmesi. Doktora Tezi. Uludağ Üniversitesi
Fen Bilimleri Enstitüsü. Toprak Anabilim Dalı, 154s. Bursa.
Öztan, Y., 1980. Meryemana Deresi Havzasında Değişik Bakılardaki Orman ve Mera
Arazileri Topraklarının Erozyon Eğilimi (Erodibility) Değerlerindeki
Farklılıklarının Araştırılması, K.T.Ü. Orman Fak. Derg., 3,2. s.185-213. Trabzon.
Öztürk, F., Sönmez, K. F., Yıldırım, E. Y., Bayramin, İ., Apaydın, H., Karaş, E., 2003.
Kurukavak Deresi Havzasında Yüzey Akış ve Sediment Miktarının AGNPS
Modeli ile Tahmini, Tarım Bilimleri Dergisi, 9 (3) s. 344-351.
Özyuvacı, N., 1971.Topraklarda Erozyon Eğiliminin Tesbitinde Kullanılan Bazı Önemli
İndeksler. İ.Ü. Orman Fak. Derg. B, 21,1 s. 190-207.İstanbul.
Özyuvacı, N., 1975. Topraklarda Erozyon Eğiliminin Tahmini Açısından Yapılan Bazı
Değerlendirmeler. TÜBİTAK V. Bilim Kongresi, Tarım ve Ormancılık Araştırma
Grubu Tebliğleri Ormancılık Seksiyonu, 29 Eylül-2 Ekim, s.123-134. İzmir.
Özyuvacı, N.1976. Arnavutköy Deresi Yağış Havzasında Hidrolojik Durumu Etkileyen
Bazı Bitki-Toprak-Su İlişkileri. İ.Ü.Orman Fak. Yay. No:221, İstanbul.
Parlak, M., Dinçsoy, Y.,ve Seyrek, K., 2007. Determination of Erosion Risk According to
Corine Methodolgy (A Case Study: Kurtboğazı Dam) – International congress on
river basin management.
Reis, M., 2002. Trabzon Yöresi Alpin Meralarında Azot, Fosfor ve Potasyumlu Gübrelerin
Vejetasyon Yapısı Üzerindeki Etkilerinin Arastırılması. Doktora Tezi,
(yayınlanmamış) K.T.Ü. Fen Bilimleri Enstitüsü, Orman Mühendisligi A.B.D.
698s. Trabzon.
Renard, K., Foster, G., Weesies, G., McCool, D., Yoder, D., 1997. Predicting Soil Erosion
by Water: A Guide to Conservation Planning with the Revised Universal Soil
Loss Equation (RUSLE), USDA Agr. Handbook, No:703.
Sevim, M., 1956. Belgrad Ormanı Bazı Meşçerelerinde Üst Toprağın Fizik ve Şimik
Özellikleri Üzerine Araştırmalar, İ.Ü. Orman Fak. Derg., 6, 1 s.114-126. İstanbul.
Shepherd, M.A., Harrison, R., Webb, J., 2002. Managing Soil Organic Matter Implications
for Soil Structure on Organic farms. Soil Use and Management 18: s. 284-292.
Shiralipour, A., McConnell, D.B., Smith, W.H., 1992. Physical and Chemical Properties of
Soils as Affected by Municipal Solid Waste Compost Application.Biomass and
Bioenergy, Vol 3, Issues 3–4, s.261–266.
Sönmez, K., 1994. Toprak Koruma Ders Kitabı. Atatürk Üniv. Ziraat Fak. Yayınları.
No:169, s.192, Erzurum.
Steel, G.D.R., Torrie, J.A., 1994. Principles and Procedures of Statistics, Mc. Graw- Hill
Book Company Inc. London.
Türker, M., Gacemer, Ö.A., 2004. Geometric Correction Accuracy of IRS-1D PAN
Imagery Using Topographic Map Versus GPS Control Points International
Journal of Remote Sensing, Vol: 25, No:6, s.1095-1104.
Tombuş, E.F., Özulu, M.İ., 2007. Uzaktan Algılama ve Coğrafi Bilgi Sistemleri
Kullanılarak Erozyon Risk Belirlemesine Yeni Bir Yaklaşım: Çorum İli Örneği
TMMOB Harita ve Kadastro Mühendisleri Odası Ulusal Coğrafi Bilgi Sistemleri
Kongresi 30 Ekim –02 Kasım, KTÜ. Trabzon.
127
Usta, A., Altun, L., Güvendi, E., Yener, İ., 2009. Türkiye’nin Bölgesel İklim Analizleri ile
Ormanların Yayılışı Arasındaki İlişkiler, 1. Ulusal Kuraklık ve Çölleşme
Sempozyumu 16-18 Haziran, s.171-180, Konya.
Usta, Ö., 2011. Kahramanmaraş’ta Coğrafi Konum. URL (erişim tarihi: 22.09.2011)
http://www.k-maras.com/a_dos/c_konum.htm
Van Oost, K., Govers, G., Desmet, PJJ., 2000. Evaluating the Effects of Landscape
Structure on Soil Erosion by Water and Tillage. Landscape Ecology 15: s.579–
591.
Van Rompaey, AJJ., Verstraeten, G., Van Oost, K., Govers, G., Poesen, J., 2001.
Modelling Mean Annual Sediment Yield Using a Distributed Approach. Earth
Surface Process Landforms 26: s.1221–1236. DOI: 10.1002/esp.275.
Wallis, J.R., Stevan, L.J., 1971. Kaliforniya'da Yer Alan Doğal Vejetasyonla Kaplı Bazı
Topraklarda Erozyon Eğiliminin Metalik Katyon Kapasitesi ile İlişkisi (çeviren:
Özyuvacı, N.,). İ.Ü. Orman Fakültesi Dergisi, B, 21 (1): s.180-189. İstanbul.
Wischmeier, W.H., 1976. The Use and Misuse of the Universal Soil Loss Equation.
Journal of Soil and Water Conservation, 31 (1), s. 5-9.
Yılmaz, H., 2006. Çamlıdere Barajı Havzasında Erozyon Problemi ve Risk Analizi.
Yüksek Lisans Tezi. -Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. Fiziki
Coğrafya Anabilim Dalı. 100s. Ankara.
Yomralıoğlu, T., 2000. Coğrafi Bilgi Sistemleri Temel Kavramları ve Uygulamaları, Seçil
Ofset, Bağcılar, İstanbul.
Yüksel, A., Akay, A.E.; Elliot, W.J., 2007a. Using WEPP: Road Model in Estimating
Sediment Yield from the Road Network in KSU Baskonus Research and
Application Forest in Kahramanmaras, Turkey. International Mountain Logging
and 13th Pacific Northwest Skyline Symposium, Oregon State University,
Corvallis, Oregon, 1-6 April. USA.
Yüksel, A., Akay, A.E., Reis, M., Gundogan, R., 2007b. Using the WEPP Model to Predict
Sediment Yield in A Sample, Watershed In Kahramanmaras Region. International
Congress River Basin Management, 2, s.11-22. Antalya.
Yüksel, A., Gündoğan, R., Akay, E.A., 2008a. Using the Remote Sensing and GIS
Technology for Erosion Risk Mapping of Kartalkaya Dam Watershed in
Kahramanmaraş, Turkey-Sensors 8, s.4851-4865; Switzerland.
Yüksel, A., Akay, E.A., Gündoğan, R., Reis, M., Çetiner, M., 2008b. Application of
GeoWEPP for Determining Sediment Yield and Runoff in the Orcan Creek
Watershed in Kahramanmaraş Sensors,8, s.1222-1236. Switzerland.
128
ÖZGEÇMİŞ
Kişisel Bilgiler
Adı, soyadı
: Gamze SAVACI
Uyruğu
: T.C.
Doğum tarihi ve yeri : 01.07.1987 - Sarıkaya/Yozgat
Medeni hali
: Bekar
Telefon
:
Faks
:
e-posta
: [email protected]
Eğitim
Derece
Eğitim Birimi
Mezuniyet tarihi
Lisans
KSÜ/ Orman Mühendisliği Bölümü
2009
Lise
Yozgat Atatürk Lisesi (Y.D.A.L)
2005
İş Deneyimi
Yıl
Yer
Görev
2010- 2011
K.S.Ü-Orman Fakültesi
Araştırma Görevlisi
2011-
Kastamonu Ün.-Orman Fakültesi
Araştırma Görevlisi
Yabancı Dil
İngilizce
Yayınlar
1. REİS, M., SAVACI, G., Kahramanmaraş Ahır Dağı Yöresi Akdere Yağış
Havzasında Erozyon Üzerinde Etkili Olan Faktörler. Ekoloji 2011 Sempozyumu. 03-05
Mayıs. Düzce. (2011).
2. REİS, M., SAVACI, G., BALTACI, E., Kahramanmaraş İli Keklik Deresi Yağış
Havzasında Geotekstil (Silt Fence) Kullanılarak Erozyon ile Kaybolan Toprak
Miktarlarının Belirlenmesi. 25-27 Ekim. I. Ulusal Akdeniz Ormancılık Sempozyumu. 2527 Ekim. Kahramanmaraş. (2011)
3. REİS, M., ŞEN, N., SAVACI, G., Kahramanmaraş İli Ahır Dağı Meralarında
Sorunlar ve Çözüm Önerileri I. Ulusal Akdeniz Ormancılık Sempozyumu. 25-27 Ekim.
Kahramanmaraş. (2011)
Hobiler
Sinema, Kitap Okuma, Doğa Yürüyüşü, Basketbol
129

kahramanmaraş ili göz ve haman deresi yağış havzalarında corıne

Transcription

Similar documents

indir - Uluslararası Hrant Dink Ödülü

Formulation and Optimization of Ezetimibe Containing Solid