docUntitled
download 
Report Transcription
Untitled
Janusz Krzyżowski • Surender Bhutani poeci bollywood To J. J. Singh for his constant support and patronage for promoting Indian literature in Poland Janusz Krzyżowski • Surender Bhutani poeci bollywood WECO TRAVELS Opracowanie graficzne: Eliza Goszczyńska Projekt okładki: Barbara Jarosik Korekta: Danuta Wdowczyk Skład i łamanie: Eliza Goszczyńska Wydanie I 2008 Każda część tej książki może być reprodukowana lub przenoszona w jakiejkolwiek formie na wszelkie nośniki elektronicze, mechaniczne lub inne stworzone teraz lub w przyszłości, włączając kserokopiowanie, nagrywanie i wszelkie inne systemy magazynowania i odzyskiwania informacji, bez wcześniejszej pisemnej zgody autora. Wydawca: WECO TRAVELS Subamarus ISBN: 83-60440-07-7 Spis tresci Muzyka i poezja w filmach indyjskich .........................................................6 O autorach ksiazki ....................................................................................17 Antologia czołowych twórców gazeli filmowych ........................................18 Behzad Luknawi .................................................................................18 Arzoo Lucknawi ..................................................................................23 Fayyaz Hashmi ...................................................................................27 Majrooh Sultanpuri ............................................................................31 Shakeel Badayuni ...............................................................................38 Khumar Barabankvi ............................................................................47 Hazrat Jaipuri .....................................................................................52 Sahir Ludhianvi ..................................................................................57 Jan Nissar Akhtar ...............................................................................67 Kaifi Azmi ..........................................................................................77 Shamim Jajpuri ..................................................................................85 Gulzar ................................................................................................90 Sudarshan Fakir ..................................................................................96 Qateel Shifai ......................................................................................99 Nida Fazli ........................................................................................105 Javed Akhtar ....................................................................................114 Shahryar ..........................................................................................122 Ibrahim Ashk ...................................................................................127 Wybór najsłynniejszych filmów Bollywood, ich kompozytorów, poetów najwazniejszcych gazeli i ich wykonawców .................................132 Poeci Bollywood Muzyka i poezja w filmach indyjskich Nieważne, czy jest to muzyka indyjska, czy amerykańska. Każdy rodzaj muzyki – swoim rytmem, swoją melodią – daje ci coś, co jest pokarmem dla twojej duszy. Ali Akbar Khan W żadnym innym kraju oddziaływanie muzyki filmowej na szerokie rzesze odbiorców nie jest tak wielkie jak w Indiach. Wynika to z tradycji tego kraju, który sztuki piękne traktuje jako konglomerat i syntezę wielu rozdzielanych przez nas kierunków. Dramat indyjski zawsze był związany integralnie z muzyką i tańcem. A gdy pojawił się w XX wieku nowy rodzaj sztuki – film, został on w Indiach potraktowany jako odmiana dramatu. Dlatego już od czasu pojawienia się w 1931 roku pierwszego indyjskiego filmu pt. Alam Ana uznano, że pieśni i tańce są w filmie niezbędne. Piękne i stale śpiewane melodie filmowe, oparte bardzo często na poetyckich gazelach najlepszych poetów, komponowali w latach trzydziestych XX wieku dwaj muzycy ze stanu Maharasztra – Keshavrao Bhole i Krishana Rao. Uznano jednak, że „muzyka długich godzin” – tak nazywano klasyczną muzykę hinduska, nie nadaje się dla potrzeb filmu. Ustalono natomiast, że w pełnometrażowej produkcji powinno być do 50 pieśni. Był, więc to czas dla utalentowanych aktorów, którzy jednocześnie musieli być dobrymi śpiewakami. I dlatego w latach czterdziestych, gdy zmarł L. Saigal – jeden z filarów takiego aktorstwa, a Noor Jehan, nazywana Królową Melodii, wyemigrowała do powstającego Pakistanu, na pewien czas załamała się koniunktura filmowa w Indiach. Tuż przed rokiem 1960 wprowadzenie możliwości dubbingowania filmów pozwoliło na ponowny rozkwit tego przemysłu rozrywkowego. Zbiegło się to z powstaniem wielkiego studia w Bombaju, które ze względu na ogrom produkcji zaczęto nazywać Bollywood. Tu, w latach sześćdziesiątych XX wieku, odnosili wielkie sukcesy śpiewacy: Mohammed Rafi i Makesh oraz śpiewaczki: Lata Mungeshkar i jej młodsza siostra Asha Bhosle. Ta pierwsza nagrała nieprawdopodobną liczbę piosenek filmowych. Doliczono się ponad 30 000 jej wykonań w ponad 2 000 filmów. Janusz Krzyżowski, Surender Bhutani Inni znani wykonawcy to: Kishore Kumar, Hemant Kumar, Mahmood Talar, Manna Dey i Geeta Dutt. Wszyscy ci wykonawcy to „aktorzy bez twarzy”. Użyczali swych głosów w dubbingu, ale dzięki radiu zna ich cały kraj. Tak, więc typowy film indyjski przypomina nieco amerykański music-hall. Akcja, która się toczy, może zostać nagle przerwana, aktorzy zastygają i zaczynają śpiewać arie lub duety. Akcja może zostać przerwana również dla wykonania popisu tanecznego: solowego lub zespołowego. Jeśli jednak przerw takich jest w filmie kilkadziesiąt, to jest to zbyt trudne dla europejskiego widza. Akceptując konwencję, tak jak akceptuje się filmowaną operę lub operetkę, możemy w filmie hinduskim znaleźć wiele piękna. A takie właśnie filmy uwielbiają indyjscy kinomani. Tu za Ryszardem Piekarowiczem filmowa anegdota: Bileter w pewnym indyjskim kinie zauważył, że jeden z widzów regularnie ogląda stale ten sam film. Po kolejnym razie zapytał nieśmiało, co go w filmie tak intryguje. Kinoman odparł, że z przejęciem ogląda scenę, gdzie przez okno widać rozbierającą się piękną dziewczynę. W momencie jednak, gdy ma już zdejmować staniczek i majteczki, nadjeżdża zawsze pociąg i przesłania widok. Ma on nadzieję, że za którymś razem pociąg się spóźni, bo przecież wszystkie pociągi jednak się kiedyś spóźniają, i wtedy będzie mógł tę interesującą scenę zobaczyć do końca. Pieśni filmowe zazwyczaj dotyczą miłości i wszystkich możliwych komplikacji wynikających z namiętnych uczuć. Są to zazwyczaj gazele, gdzie oprócz melodii oczarowuje widzów jeszcze poezja. Wydawane w milionach egzemplarzy na kasetach, a ostatnio płytach CD i kasetach wideo, zawędrowały „pod hinduskie strzechy”. Śpiew żeńskich wokalistek odznacza się często specyficzną, dziwnie brzmiącą dla nas manierą. Gazele śpiewane są unisono, często głosem naśladującym głosy dziecięce. Melodyka w nowszych filmach jest czerpana ze wszystkich możliwych źródeł. Inspiracją mogą być rytmy i melodie z Egiptu (u Naushada Alego) czy południowoamerykańskie (u C. Rachandra). Inni kompozytorzy czerpali z nieprzebranego zbioru melodii rag indyjskich (Shanker Jaikishen). W filmach olbrzymią rolę odgrywa również taniec i muzyka baletowa. Należy choć pokrótce wspomnieć i o tej sztuce integralnie związanej Poeci Bollywood z muzyką. Zarówno Indie Północne jak i Południowe posiadały swoje odrębne szkoły i style tańca klasycznego. Była to oczywiście sztuka wyrafinowana, a tym samym dworska. Miała określoną symbolikę i własne kanony. Do dzisiaj można, mając trochę szczęścia, obejrzeć takie spektakle. Żyjący w V wieku pisarz Wisiakhadatta tak opisuje taniec Śiwy: W swym tańcu Zwycięzca Trzech Grodów stawia stopę ostrożnie, by krok jego nie strącił w dół ziemi; zwiera i krzyżuje na piersiach ramiona, które by mogły objąć wszystkie światy; odwraca się od rzeczy widzianych, aby wzrok jego miotający przeraźliwe iskry nie spalił ich; niechaj ma was w opiece ten taniec niebiański, przez wielkie utrudzenie będący miłosierdziem, które Pan Świata okazuje swemu królestwu. (Tłumaczenie Andrzeja Jakimowicza) Podobnie charakteryzuje orientalny taniec nasz wielki poeta Leopold Staff w swej wschodniej antologii Ogród Pieszczot. Wysoka i szczupła, stanęła z rękoma na karku. Gdy wyczarowuję jej piękność, serce wstępuje mi w gardło. Tańczyła już niektóre tańce swego plemienia: taniec Słońca, który był tańcem zawrotnym; taniec Księżyca, który był tańcem miarowym; i taniec Śmierci, który był tańcem nieruchomym. Słońce w swym orszaku melancholii, i Śmierć z swym orszakiem boleści, tańczyły już przed nami. Miłość czekała, byśmy usiali różami kobierce jej kapłanki. Dwoje dzieci pomogło rozpowić ją z zasłon i odesłała grajków. Zrazu tańczyła oczyma swymi i powiekami uskrzydlonymi w rzęsy. W koszu jej dłoni głowa jej ważyła jak świat. W końcu zachwyt rozjaśnił jej twarz. Uczyniła trzy kroki, z grzbietem w łuk zgiętym z dłońmi otwartymi, w namiętnym postanowieniu. I nagle, wyprostowała się, ofiarując nam swe dłonie, które więziły woń róż. Janusz Krzyżowski, Surender Bhutani Watsjajana, poeta żyjący blisko 2 tysiące lat temu, w swym słynnym dziele Kamasutra podaje wykaz sześćdziesięciu czterech sztuk wyzwolonych, jakie opanować powinien każdy aktor i aktorka, a rozumieć powinien każdy człowiek wykształcony. Są to, między innymi: śpiew, muzyka instrumentalna, taniec oraz wykonywanie tych trzech sztuk naraz. Nowoczesny balet indyjski związany jest jednak z osobą wybitnie utalentowanego twórcy – Udaya Shankara (starszy brat Raviego). W latach trzydziestych XX wieku wyjechał on na studia do Londynu i tu został zaproszony przez primabalerinę Annę Pawłową do współpracy. Razem stworzyli balet oparty na motywach hinduskich: Radha i Kriszna. Młody baletmistrz uczył się z zapałem europejskiego tańca klasycznego. Po powrocie do Indii wykorzystał te umiejętności do stworzenia nowej choreografii, kompozycji i muzyki w baletach takich jak: Śiwa Parvati, Lanka Dahan, Rytmy życia czy Praca i maszyneria. Zadziwiona publiczność indyjska przyjęła ten nowy trend początkowo ze zdziwieniem, ale później z wielkim entuzjazmem. Uday stworzył w mieście Almora szkołę nowoczesnego tańca, z której przeważnie rekrutują się dzisiejsi soliści baletu indyjskiego i znani choreografowie: Shankti Bardhan, Narendra Sharma, Sachin Shankar, Meneka, Ram Gopal czy Mrinalini Sarabhai. Liczni bardziej i mniej znani soliści występowali i występują w tanecznych intermezzach w indyjskich filmach. Roczna produkcja filmowa Indii to ponad 800 filmów ze wszystkich wytwórni w kraju. Filmy powstają w 16 językach subkontynentu. Dystrybucja dociera do najmniejszych nawet wiosek dzięki rozbudowanej sieci kin objazdowych. W tych „detalicznych” ośrodkach kultury zatrudniona jest olbrzymia rzesza ludzi, a przyjazd kina do wioski jest zawsze wielkim przeżyciem dla jej mieszkańców. W miastach, a w tym i w Delhi, kina są zawsze oblegane. Tłumy szturmują kasy, a zdobycie biletu nie jest łatwe. W 1972 roku, w czasie pierwszego pobytu w Indiach, mieszkałem w Delhi w dzielnicy dobrze znanej polskim turystom – na Pahar Ganju. Na głównej ulicy – Mein Bazaar jest kino, które wtedy odwiedziłem. Kostiumowy spektakl dotyczył miłosnych perypetii jednej z radżasthańskich księżniczek. Były oczywiście ostro zarysowane „czarne i białe” charaktery, był przepych dworu, była egzotyka pustyni Thar. Sceny przedstawiające losy jeńców zako- Poeci Bollywood panych po głowy w ziemię i stąpających po tych głowach słoni bojowych były drastyczne. Publiczność drętwiała, krzyczała lub wiwatowała na cześć dobrego księcia. Obrazy dworu pozwalały na pokazanie indyjskich tańców i muzyki. Kilka solistek dubbingowało zręcznie głosy księżniczek. Śpiewały dziecięcymi głosami, a w górnych rejestrach powtarzały liczne ozdobniki. W niektórych scenach cała armia pościgowa zatrzymywała się i zaczynała tańczyć i śpiewać. Po zakończeniu kilku zwrotek podejmowała dalej morderczy pościg, by później, przed bitwą, znów wykonać kolejne kuplety i ewolucje taneczne. (JK) Nawet w filmie Raj Kapoora pod tytułem Mister 420, przedstawiającym na wzór włoskiego neorealizmu sceny z życia miejskiej biedoty, ścigany i udręczony chłopak, który niesłusznie został posądzony o kradzież, zatrzymuje się co jakiś czas, aby wyśpiewać, jak los jest dla niego okrutny. Tak samo goniący go tłum, pałający żądzą mordu, co jakiś czas zamienia się w zespół baletowy. Taka jest konwencja tych filmów i to się podoba publiczności. A piosenki – w większości melodyjne i rytmiczne gazele, potrafią żyć własnym życiem przez dziesiątki lat. Jednym z najbardziej utalentowanych kompozytorów gazeli dla potrzeb przemysłu filmowego był Mahmood Talat. Pieśniarzami znanymi na całym kontynencie, są Pakistańczycy – Mehdi Hassan i Ghulam Ali. W ostatnich latach rozpowszechnił się w muzyce filmowej styl, masala co przypomina nasz styl disco w muzyce pop. Jego przedstawicielami w Indiach są Jagjit i Chitra Singh. W jednej z ostatnich muzycznych produkcji chwalą się, że nawet pendżabskie kołysanki śpiewają w tym nowym układzie. Inni twórcy i soliści trzymający się nurtu to Pankaj Udas i Anup Jolata. Wspomniany wcześniej Raj Kapoor (1924-1988) był jednym z kompozytorów i wykonawców, którzy położyli fundamenty pod muzyczną twórczość filmową Indii. Pochodził z rodziny przedsiębiorcy, który inwestował w sztukę. Ojciec jego, poza teatrem Prithi, miał jeszcze małe studio filmowe w Bombaju. Tu początkowo młody Raj statystował, ale już w 1948 roku nakręcił swój pierwszy film, w którym zagrał również jako aktor (film Aag). Od 1950 roku miał już własne studio w Bombaju i nakręcił kolejny film – Włóczęga. Sam przeważnie pisał scenariusze, reżyserował filmy i komponował do nich muzykę. W wielu filmach również grał. Po kilku latach zatrudnił swych dwóch braci, a później jeszcze trzech synów. Często wzorował się na postaciach Charliego Chaplina 10 Janusz Krzyżowski, Surender Bhutani i też przedstawiał uczciwych i romantycznych trampów. Piosenki z jego filmów są ogólnie znane i do dzisiaj cieszą się wielkim powodzeniem. Wydawane są obecnie całe antologie jego twórczości piosenkarskiej w wykonaniu archiwalnym i współczesnym. Twórczość muzyczna przemysłu filmowego w Indiach rządzi się własnymi regułami. Tradycyjnie już dialogi służą do przedstawienia akcji, podczas gdy muzyka odmalowuje nastroje i stan ducha bohaterów. W filmach zachodnich fragmenty wokalne służą raczej do potęgowania nastroju, podkreślania uczuć bohaterów czy wprowadzania widzów w określony klimat emocjonalny. Są one ważnym elementem np. w filmach Almodovara, gdzie często ów nastrój wywołują melancholijne ballady śpiewane przez jego ulubioną artystkę – Chavelę Vargas – wykonującą przejmujące meksykańskie boleros. W filmach indyjskich czy pakistańskich, jeśli aktor zaczyna śpiewać gazel, to przedstawia w nim stan swych aktualnych uczuć: miłość, lęk, zwątpienie czy nadzieję. A jeśli uczucia te są skomplikowane, to gazel musi zawierać wiele zwrotek, aby to wszystko wyjaśnić innym bohaterom filmu i zgromadzonej na widowni publiczności. A na dodatek, w filmie takich gazeli powinno być od pięciu do ośmiu. Do spotęgowania nastroju często w muzyce filmowej używa się (a może nadużywa) efektów takich jak burza z piorunami czy wycie wiatru na pustyni. Lubowało się w takich efektach wielu kompozytorów muzyki filmowej Indii. Satyajit Ray urodził się w 1921 roku w Kalkucie. Uważany jest za jednego z większych twórców filmowych XX wieku. Pochodził z rodziny artystów. Ojciec zajmował się ilustrowaniem pism i pisaniem poezji. Młody Satyajit do czasu ukończenia szkoły średniej uczył się w języku bengali i dopiero na uniwersytecie imienia Rabindranatha Tagore poznał dobrze angielski. Po studiach założył firmę, w której zajmował się grafiką do tygodników i książek. Jedna z książek, nad którymi pracował, Pather Panchali autorstwa Bibhuti Bushan Banarjee, zainspirowała go do napisania scenariusza. Towarzystwo Filmowe z Kalkuty zawierzyło młodemu twórcy i tak powstała trylogia filmowa Pather Panchali (Pieśń drogi 1955). Był to wielki sukces komercjalny i artystyczny. Filmy zyskały wiele nagród, w tym główną nagrodę w 1956 roku na festiwalu w Cannes. Twórca przyznawał, że olbrzymi wpływ mieli na niego reżyserzy Jean Renoir i Vittorio De Sica. Również przez cały czas czerpał natchnienie z dzieł Rabindranatha Tagore. Pierwszy kolorowy film Ray nakręcił Poeci Bollywood 11 w 1962 roku (Kanchenjunga). Stworzył również kilka filmów o muzykach, ale we wszystkich filmach piosenki i taniec odgrywały ważną rolę. Przez całe życie wydawał i pisał wiersze oraz artykuły do tygodnika dla dzieci, który jeszcze w 1913 roku założył jego dziadek. Zmarł w 1992 roku w Kalkucie. Poza filmami pozostawił po sobie olbrzymią liczbę gazeli filmowych, śpiewanych w Indiach do dzisiaj. Z ponad 800 filmów, produkowanych co roku w Indiach, wiele zawiera muzyczne przeboje, a te napędzają znów przemysł fonograficzny. Na każdym indyjskim targowisku czy w ubogim sklepie można kupić kasety z piosenkami filmowymi współczesnych i dawnych mistrzów. Podobnie wygląda sytuacja w wielkich amerykańskich czy europejskich skupiskach hinduskich lub pakistańskich. Wszędzie tam rozbrzmiewa specyficzna orientalna muzyka – w ostatnich latach w typie masala. O gazelu W krajach islamu i Indiach uważa się, że gazel (ghazal) to liryczna (lub mistyczna) rozmowa z ukochanym czy Ukochanym. Gazele muszą mieć określoną strukturę poetycką, która wywodzi się z wielowiekowej tradycji. Wedle tej tradycji gazel składa się ze zbioru kilku lub kilkunastu dwuwierszy (szer), które podporządkowane są regułom: beher, matla, maqta, kaafijaa i radif. Szer to krótka dwuwierszowa forma poetycka niekiedy tematycznie niepowiązana z następnym dwuwierszem. Tak więc gazel to zbiór dwuwierszowych zwrotek o określonej strukturze wewnętrznej. Beher to rytmika szer. Oba wiersze szer muszą mieć ten sam beher (rytm). Wszystkie szer gazeli muszą mieć ten sam rytm. Radif to zasada, że wszystkie drugie linie każdego szer muszą kończyć się tym samym słowem. Kaafijaa to zasada, że wszystkie słowa poprzedzające radif muszą mieć ten sam rytm. Matla to zasada, że w pierwszym szer gazela (w pierwszym dwuwierszu) musi być ten sam radif (to samo zakończenie). Maqta jest wreszcie zasadą, że na końcu gazela powinien być wymieniony przydomek jej twórcy. Prawie każdy z wielkich twórców gazeli wypełniał tę zasadę i dzięki temu często lepiej jest znany z przydomka niż z prawdziwego nazwiska. Widzimy, więc, że gazel to utwór skomplikowany, o określonej 12 Janusz Krzyżowski, Surender Bhutani rytmice i wielokrotnych powtórzeniach ważniejszych słów. Przez to wiersz był nadzwyczaj melodyjny, wpadający w ucho i z przyjemnością powtarzany przez liczne rzesze wielbicieli poezji, również przez prostych ludzi, których pozyskiwał swą zazwyczaj dowcipną treścią. Gazele poetów Bollywood Ponieważ w ciągu ostatnich osiemdziesięciu lat Bollywood, czyli przemysł filmowy Bombaju, stał się tak bardzo znany, to i śpiewana poezja, stanowiąca integralną ozdobę filmów, stała się popularna na całym subkontynencie i zaczęła podbijać świat. Wielki udział ma tu poezja tworzona w języku urdu. Od momentu udźwiękowienia filmów indyjskich znacząca liczba dobrych poetów literatury urdu zaczęła swą twórczością wspomagać przemysł filmowy. Wielcy reżyserzy, a za nimi miłośnicy sztuki filmowej od początku doceniali piękno gazeli urdu. Poeci i pisarze – twórcy scenariuszów, powodowani byli nie tylko względami zarobkowymi, ale również blaskiem sławy, jaki zapewniało Bollywood. Twórcy scenariuszy do filmów Bollywood korzystali niekiedy również z dawnej poezji, cytując np. gazele Mir Taki Mira (Mohammada Taki Mira), który urodził się w 1722 roku w Allahabadzie, a zmarł w 1810 roku w Lucknow. Był wybitnym poetą hinduskim piszącym w języku urdu. Najlepsze wiersze Mira powstawały właśnie w formie gazeli. Gulzar w znanym serialu Mirza Ghalib cytuje jeden z wierszy tego wybitnego poety: Jak bańka mydlana jest me życie, jak miraż. Wolność mnie cieszy, jeśli to tylko miraż. Jak opisać delikatność jej warg, gdy jeden płatek był jak cała róża. Nie, to nie był miraż! Stale chciałbym być z nią, w jej w domu. Sytuacja jest groźna. Czy wytrzymam? Mój lęk to nie miraż. Poeci Bollywood 13 Kiedy otwieram usta, aby chwalić jej piękno, mówi mi: „Zamilcz szalony. Wszak to tylko miraż”. Poeto, ta piękność z półotwartymi oczami, ona o smaku słodkiego wina – to tylko miraż. Gulzar w tym samym filmie wielokrotnie cytuje poetę, o którym opowiada fabuła filmu – Mirzę Ghaliba – nieszczęśnika surowo doświadczanego przez los, uwikłanego w beznadziejne uczucie, niedocenianego za życia. Każdy, kto obejrzał serial, będzie pamiętał piękne gazele śpiewane przez Jajidta Singha, który zresztą skomponował muzykę do filmu. A oto jeden z nich: Serce nie jest cegłą ani kamieniem. To wiedz! Czuję więc ból i płaczę. To moje prawo, wiedz. I ni w kościele, ni meczecie, ani u drzwi czyichś nie poznam Pana. Więc nie zmusisz mnie, wiedz. Jaśniejąca łaska Jego serca jak słońce błyszczy i gasi inne światło. Taką ma siłę, wiedz. Emocje niszczą, strzały Amora niosą śmierć. Wyobraźnia twoja też może być groźna. Wiedz. Miłość deklarowana górnolotnie też ma swe jądro prawdy. Rywale cię sprawdzą, to wiedz. Prawda jest ateistką, nieskromną, niestałą. Dla kogo jest wiara, ryzyko, serce, powiedz. Kto jeszcze poza zmęczonym Ghalibem walczy? Po co komu protest, kto o tym myśli? Powiedz. 14 Janusz Krzyżowski, Surender Bhutani Jednak wielcy poeci, tacy jak Firaq Gorakhpuri, Josh Malihabadi, Jigar Muradbadi, Majaz Lakhnavi nigdy nie traktowali poważnie pracy dla przemysłu filmowego, ponieważ uważali, że pisanie piosenek dla filmów było poniżej ich literackich standardów. Podobne przekonania dzielił również Bashir Badr (Syed Muhammad Bashir), który nie pisał wierszy dla filmów. Tym niemniej, niektóre jego gazele posiadały brzmienie – tak wielką „muzykalność”, że były wykorzystywane przez twórców filmów. Przykładem takiego właśnie gazela może być wiersz zamieszczony przez nas w antologii pt. Współczesna poezja urdu: Aniołem może stać się kamień, jeśli Bóg zechce, choć martwy, miłością się wypełni, gdy Bóg zechce. Jesteśmy jak rzeka, co zna swą moc, w którą stronę ruszymy, tam będzie jej koryto. Gdy Bóg zechce. To znana prawda życia: jeśli nie będziesz moją, to jakaś inna nią zostanie, jeśli Bóg zechce. O, przyjacielu, pijmy w imię Boga. Trucizna zmienić się może w lekarstwo, gdy tylko Bóg zechce. Wszystko do Niego należy: powietrze, zapachy, niebo, sztuka. Czuć będę Go wszędzie, gdy On zechce. Należy jednak przypomnieć, że większość piosenek była pisana do melodii komponowanych przez muzyków na poczekaniu, na potrzeby sytuacji filmowej. Praca poety stawała się w tym momencie pracą rzemieślniczą. Żartowano sobie, że trzeba było „zabijać trumnę, jeszcze przed przybyciem orszaku żałobnego”. Wielu poetów i pisarzy urdu przyłączało się do zespołów filmowych, gdyż w ten sposób nazwiska ich stawały się sławne, a sława uzyskiwana wcześniej w kręgach literackich była jednocześnie dobrą przepustką otwierającą bramy „fabryki snów”. W latach czterdziestych i pięćdziesiątych XX wieku tacy poeci jak Majrooh Sultanpuri, Shaleel Badyuni i Sahir Ludhanavi tworzyli magię słowami swoich piosenek i pokazywali wielkość swego kunsztu literac- Poeci Bollywood 15 kiego. Ich nazwiska były na ustach milionów, jako że ludzie nucili ich piosenki we wszystkich zakątkach indyjskiego subkontynentu. W późniejszym czasie pojawili się w światłach reflektorów dzięki swoim kompozycjom tacy poeci jak Jan Nissar Akhtar i Kaifi Azmi. Inni znani poeci, na przykład jak: Behzad Lacknavi, Khumar Barabaknvi czy Shamim Jaipuri działali w przemyśle filmowym, ale z niewielkim sukcesem, ponieważ nie zdołali przewyższyć swoich starszych kolegów w zaciętej rywalizacji, o której mówiono, że była „walką na noże”. W latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych XX wieku bardzo popularni stali się Gulzar i Javed Akhtar dzięki swoim piosenkom, a raczej filmom z ich piosenkami, które odniosły ogromny sukces. W niniejszej antologii zebraliśmy gazele tych poetów, którzy tworzyli zanim przyłączyli się do Bollywood. Mają one charakter literacki i były popularne, zanim pojawiły się w filmach. Ironiczny aspekt tej twórczości polega na tym, że ci poeci, z literackiego punktu widzenia, nie osiągnęli niczego znaczącego, bowiem zaangażowani byli później wyłącznie w sukces finansowy filmów. Szlachetnymi wyjątkami są tutaj Jan Nissar Akhtar, Kaifi Azmi i Gulzar, którzy zawsze dbali o wysoki poziom literacki swych utworów. Jeszcze inni poeci, tacy jak Khumar Barabakvi czy Shamim Jaipuri, spędzali większość czasu na sympozjach literackich, które zapewniały im byt i sławę. Znamienity twórca poezji urdu – Behzad, zakochany do szaleństwa w słynnej piosenkarce Begum Akhtar, porzucił Bombaj, ponieważ jego ukochana zrobiła to wcześniej. Bollywood jest pełne historii sukcesów i porażek wielkich poetów, tworzących w języku urdu. 16 Janusz Krzyżowski, Surender Bhutani O autorach ksiazki Jausz Krzyzowski Janusz Krzyżowski jest lekarzem i podróżnikiem zafascynowanym Orientem. Wydał kilka albumów poświęconych kulturze Indii oraz dokonał przekładów sufickiej poezji perskiej. Jest również autorem książek dla dzieci przedstawiających bajki Wschodu. Obecnie pracuje wspólnie z Surendrem Bhutanim nad tłumaczeniem poetów piszących w języku urdu. Surender Bhutani Surender Bhutani – poeta, nauczyciel akademicki i dziennikarz – mieszka w Polsce od wielu lat. W 1973 roku uzyskał doktorat z filozofii na uniwersytecie Jawaharlala Nehru w Delhi, a w latach 1978-1984 był dyrektorem Arabskiego Centrum Kultury w Delhi i profesorem na uniwersytecie w Bombaju. W latach 1984-1988 był profesorem na wydziale indologii Uniwersytetu Warszawskiego, a w 1989-1990 Uniwersytetu Poznańskiego. Obecnie jest oddelegowany przez rząd Indii i wykłada w Polskiej Akademii Nauk. Uprzednio również na podobnych zasadach prowadził zajęcia w Kolegium św. Antoniego na uniwersytecie w Oxfordzie. Od lat młodzieńczych zdradzał talent poetycki i wydał dotąd 6 tomów poezji w Indiach. W Polce wyszło zaś 7 tomów jego wierszy i jeden tom w Rumunii. Surender Bhutani ponadto regularnie pisuje artykuły dotyczące sytuacji ekonomiczno-społecznej w Europie i na świecie dla wiodących dzienników i magazynów w Indiach i Brukseli. Od czasu studiów zafascynowany jest mistyką safizmu i jej poetycką ekspresją – gazelami. Poeci Bollywood 17 Antologia czołowych twórców gazeli filmowych Behzad Luknawi Behzad Luknawi jest jednym z ulubionych poetów Indii tworzącym w ubiegłym wieku. Zadebiutowł gazelami do filmu Muhafiz, gdzie drugim poetą był wielki Faiz. Film zawiera gazele Behzada. Poeta znany jest też z innego typu poezji muzułmańskiej – naats (hymny). Jego naats były codziennie przedstawiane w porannych audycjach radiowych w latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych. Poeta pisał: Co jest celem życia? To intryguje nas wszystkich. Tak wiele pracy człowiek wykonuje na ziemi, ale czy to wszystko nie jest daremne?. Poeci i pisarze zastanawiają się w swojej twórczości, co się z nimi stanie? Czy ich dzieła pomogą następnym pokoleniom zrozumieć świat? Artyści czerpią satysfakcję z faktu, że światy tworzone przez ich poetycką inspirację będą pomagać następnym pokoleniom, a sami autorzy staną się być może „nieśmiertelni”. 18 Janusz Krzyżowski, Surender Bhutani Behzad Luknawi Ty, od gwiazd, księżyca piękniejsza, me Kochanie. Nie znasz burzy uczuć, nie wiesz, co to kochanie. Wybaczałem ci, choć często byłaś kłótliwa. Mnie nie chcesz wybaczyć, nie wiesz co to kochanie. Łatwo jest zniszczyć miłość, trudno odbudować. Trudno ugasić pożar, moje ty Kochanie. Umiesz spokojnie się przyglądać, gdy ktoś tonie, lecz morza toń może też dać przyjemność, Kochanie. Poeci Bollywood 19 Behzad Luknawi Ostatnio nie przejmuję się troskami życia. Niosę radość – światło, jak lampa pełna życia. Choć minęły wieki od naszego rozstania, to ogień serca płonie i pełno w nim życia. Gdy niepokój morza się przybliżał, moja łódź zmierzała do brzegu. Nie ryzykuję życia. Ty zgasiłaś uśmiech na zawsze na mej twarzy. To nie żart. Ustaje mi serce. Brak w nim życia. Ten księżyc, wiatr, niebo, wszystko zda się zamierać, gdy cię brak. I ja też pozostaje bez życia. 20 Janusz Krzyżowski, Surender Bhutani Behzad Luknawi Nie czuję bólu ni trosk, bo myślę o tobie. Zagubiłem się w świecie, bo myślę o tobie. Nie dbam o własną korzyść. Zaniedbałem też świat. Czuje się szczęśliwy, bo śnię tylko o tobie. Nawet gwiazdy ci powiedzą o moim szczęściu. W nocy nie śpię, stale tylko myślę o tobie. To nic, że cały świat mnie dzisiaj nie rozumie. Cóż mi po świecie, gdy mogę marzyć o tobie. Świat nadal wciąż oczekuje na boskie tchnienie. Behzed zaś stoi w ciszy, bo myśli o tobie. Poeci Bollywood 21 Behzad Luknawi Wszystkiego doświadczyć, wszystko przeżyć tak bym chciał! Przejść kilka kroków ku przeznaczeniu tak bym chciał. Niech ból serca towarzyszy mi na tej drodze. Osiągnąć chwałę razem z innymi tak bym chciał. Możesz prowadzić, lecz ostrzeż, kiedy na drodze miłości czyhać będzie śmierć. Tego bym nie chciał. O, pasjo serca, daj mi wskazówkę, poradę, co jest dla mnie ważne. To bym zawsze wiedzieć chciał. O, boski ogniu, jak Mojżeszowi wyjaśnij wszystko. Ja nie jestem krzewem, płonąć bym nie chciał. Zostaw swą łódź opiece boskiej. Nie dasz rady odnaleźć samodzielnie brzegu, choćbyś bardzo chciał. 22 Janusz Krzyżowski, Surender Bhutani Arzoo Lucknawi Arzoo Lucknawi należał do czołowych dwudziestowiecznych poetów języka urdu, którzy owocnie i przez długie lata współpracowali z przemysłem filmowym. Gazele Arzoo charakteryzują się kameralnością, liryzmem i wyważoną seksualnością. Przebija w nich wielki szacunek do kobiety – istoty, która może być źródłem męskiej udręki, lecz bez której świat zapewne nie miałby sensu i czaru. O Arzoo Lucknawi, jako znamienitym liryku wspominano swego czasu na spotkaniu poetyckim w New Theatres w Pakistanie podkreślając, że wspaniali wokaliści „o słodkich głosach” oczarowują obecnie już kolejną generację słuchaczy a fakty te wskazują na nieprzemijające piękno wierszy poety. Jako przykład podawany jest gazel Balam Aye Baso Morey Man Mein (Mój ukochany przebywa w mym sercu) z filmu Devdas uchodzącego dzis za klasyka stylu Bollywood. Podobnie na spotkaniu w Karaczi w Pakistan Arts Council znamienity poeta Hemayat Ali Shaer i ulubiony kompozytor pakistański Nisar Bazmi podkreślali, jak wielkie były zasługi Arzoo dla promowania kultury ich kraju. Spotkanie to odbyło się z okazji wydania książki Zakhmi Cawnpuriego sponsorowanej przez Al-Qalam Pakistan, której tematem jest omówienie literackich osiągnięć kraju. Prof. Saher Ansami i producent telewizyjny Amir Imam podkreślali, że chociaż pisarze i pracujący dla filmów pozostają poza głównym nurtem literatury, to jednak ich praca spotyka się z uznaniem szerokiej rzeszy spośród ludności kraju. Nisar Bazmi stwierdził, że w ciągu ostatnich 55 lat, począwszy od poezji Azroo Lucknawiego, aż do obecnych dni, poezja urdu jest obecna w sercach wielu wrażliwych ludzi. Jedwabiste głosy śpiewaków utrwaliły gazele Arzoo takie jak: Ay dil mujhe aesi jagah le chal jahan koi na ho „w naszej pamięci na zawsze”. Poeci Bollywood 23 Arzoo Luknawi Noc, twój szept, lampa i ćma były stale ze mną. Na koniec nocy byłem sam. Nikt nie był ze mną. Gdy wyszedłem z więzienia, fatum było za mną. Las i ciemna pustka zamknęły się nade mną. Gdy spragniony w tawernie sięgnąłem po puchar, ulewa zatopiła tawernę wraz ze mną. Kiedy przyjaciele byli gorsi od obcych, gęstniała ma krew. Nie, nie chcę, by byli ze mną. Miłości, któż pozna wszystkie twoje pułapki? Pali się lampa. Kto każe ćmie tańczyć ze mną? 24 Janusz Krzyżowski, Surender Bhutani Arzoo Luknawi Nieszczęśliwe serce pamiętało ten trudny czas. Mówiono o miłości. Ja płakałem wówczas. Kochając się, dzieliliśmy bóle i pasje. Ktoś, kto kocha, nie zważa na mijający czas. Przekręcałem się z boku na bok. Czułem – jestem sam. Czy człowiek może być szczęśliwy w taki czas? Jak być szczęśliwym, to jedno, co potrafisz, Arzoo. Między pięknościami spędziłeś swój czas. Poeci Bollywood 25 Arzoo Luknawi Strzepnięta z twoich włosów śmiałym ruchem woda zmusiła chmury do tańca. To była woda! Po długim płaczu wciąż jeszcze czuję ból. Gdy ogień się wzmaga, wnet gotuje się woda. Chmury, co zbierały się we mnie, były pełne deszczu. Gdy spadnie, wszystko zatopi wnet woda. Ludzie coś knuli, a ja bałem się ich myśli. Nie napędza młyńskiego koła taka woda. Gdy przemawiałaś do mnie, z twych ust spływał nektar. Arzoo, czas pełen pasji był jak wrząca woda. 26 Janusz Krzyżowski, Surender Bhutani Fayyaz Hashmi Fayyaz Hashmi, wspaniały poeta i twórca tekstów indyjsko-pakistańskiego kina i przemysłu rozrywkowego, urodził się w 1920 roku w Kalkucie i wielka szkoda, że jego nazwisko nie jest wymieniane wśród tych z pierwszego szeregu, jako że ani przemysł filmowy, w który jego wkład był nieoceniony, ani państwo, którego zdecydował się być obywatelem, nie doceniło jego pracy. Rozpoczął życie z Gramophone Company i w 1947 roku, przy nacisku z jego strony, został wysłany, aby organizować zrujnowaną scenę muzyczną w Pakistanie. Lahore – trzeci po Kalkucie i Bombaju ważny ośrodek EMI, było w ruinie – więc zaczął gromadzić wartościowych instrumentalistów i wokalistów, niektórych z drugiej strony podziału. To jemu zawdzięczamy pierwsze nagrania w Lahore po zawieruchach z 1974 roku i to on odkrył talent Munawwar Sultana, Farida Khanum i Zeenat Begum, wśród wielu innych. Kiedy mieszkali w Hayat Khan Lane w Kalkucie, jego ojciec, pisarz i reżyser, pracował dla Madan Theatre, obok Aghi Hashra Kashmiri – indyjskiego Szekspira. Fayyaz chłonął ducha artystycznego i literackiego a zgromadzenia, które odbywały się w ich domu, gdzie Agha Hashr bywał regularnie. W wieku 13 lub 14 lat Fayyaz napisał gazele, który był bardzo dobrze przyjęty. Potem Maste Fida Hussain zaśpiewał inny z cudownych gazeli chłopca i stały się one przebojem w każdym zakątku Indii. Miał 20 lat, kiedy Gramophone Company zatrudniła go jako stałego twórcę tekstów. Dyrektorem muzycznym firmy były wspaniały Kamal Dasgupta, z którym Fayyaz przez długi czas i kreatywnie współpracował. Fayyaz napisał pierwszą piosenkę, którą Talat Mahmood zaśpiewał w roku 1941, Sab din ek samaan nahin tha i ówczesny hit Tasveer teri dil mera behla na sakay gi. Napisał także niezapomniany gazel dla Pankhija Malika Ye raatain, ye mausam oraz pierwsze utwory w urdu dla Hemanta Kumara, Juthika Roy, Feroza Begum i Jagmohana. Ogółem napisał ponad 500 piosenek, a każda z nich określa ludzką sytuację w niezwykle wzruszający, romantyczny sposób. Był autorem także tekstów do dużej liczby filmów, zarówno w Indiach jak i Pakistanie. Poeci Bollywood 27 Fayyaz Hashmi Byłem zdrów do czasu, aż przyszła miłość twoja. Nie znałem wrogości, aż przyszła miłość twoja. To mój pech, a nie twoja wina. Zabiłaś mnie, zanim się urodziłem. Oto zręczność twoja. Mojego uczucia zazdrościł nawet księżyc. Kochałem cię wcześniej, niż sięga pamięć moja. Nie byłbym tak odważny, gdybym wiedział, jakie tortury wymyśli dla mnie inwencja twoja. To dziwne, że prosisz mnie, abym zapomniał. Czy to nowa strategia, czy tylko gra twoja? 28 Janusz Krzyżowski, Surender Bhutani Fayyaz Hashmi Patrzyliśmy na siebie. Będę to pamiętać. Lecz jak krwawe łzy roniłem, nie chcę pamiętać. Nie mogłem mówić o mej miłości, ze strachu poniżony. Któż chciałby taki czas pamiętać? Pełni intensywnej pasji i pożądania żyjemy. Jacy jesteśmy, winniśmy pamiętać! Ja, Fayyaz, już przekroczyłem skale szaleństwa. Takim na zawsze będą mnie ludzie pamiętać. Poeci Bollywood 29 Fayyaz Hashmi Ani sercem, ni słabością nie jesteś moja. Mimo próśb nie dałaś mi ust, bo nie jesteś moja. Nie przybyłaś też na spotkanie w dniu mej śmierci. Na nic lęki serca i niecierpliwość moja. Czemu byłaś taka dumna ze swych pomyłek? Ja też się myliłem, lecz ty byłaś nie moja. Słodki czas mych pomyłek miał na imię młodość. Ty się nie myliłaś – nie rzekłaś: jestem twoja. 30 Janusz Krzyżowski, Surender Bhutani Majrooh Sultanpuri Majrooh Sultanpuri urodził się się jako Asrar ul Hassan Khan w Sultanpur (Uttar Pradesh) 1 października 1919 roku, był „królem” indyjskiego przemysłu filmowego w latach pięćdziesiątych i początku lat sześćdziesiątych ubiegłego wieku. Ojciec poety był podinspektorem policji, i nie mógł sobie pozwolić na opłacenie drogich lekcji języka angielskiego dla syna. Zamiast tego Majrooh ukończył siedmioletni kurs arabskiego i perskiego w Dars-e-Nizami i starał się uzyskać tytuł alima. Potem uczęszczał do Lucknow`s Takmeel-ut-Tib College nauczającego medycyny systemem Unani. Został właśnie lekarzem muzułmańskim (Hakimem), kiedy to zdarzyło mu się wyrecytować jeden ze swoich gazeli na spotkaniu poetyckim – mushaira w Sultanpurze. Utwór stał się popularny wśród publiczności, a Majrooh poczuł wreszcie swoje prawdziwe powołanie. Porzucił prosperującą praktykę lekarską i zaczął pisać poezję. Wkrótce jako twórca zaczął bywać na poetyckich sympozjach i zaprzyjaźnił się ze światwej sławy poetą urdu – Jigarem Moradabadim. W 1945 roku Majrooh odwiedził Bombaj, aby wziąć udział w mushaira w Saboo Siddique Institute. Jego poezja a szczególnie gazele zostały wysoko ocenione przez publiczność. Jednym z zachwyconych słuchaczy był producent filmowy A.R. Kardar. Skontaktował się on z Jigarem Muradabadim, który pomógł mu poznać bliżej Majrooha. Poeta jednak odmówił pisania tekstów do filmów, ponieważ nie miał o nich dobrego zdania. Dopiero gdy Jigar Muradabadi wyjaśnił mu, że praca przy filmach daje wysokie zarobki, Majrooh dał się namówić do współpracy i od tego czasu mógł bardziej wspomóc swoją rodzinę. Potem Kadar zabrał Majrooha do kompozytora Naushada, który postanowił sprawdzić młodego poetę. Dał mu melodię i poprosił go, aby ten napisał coś w tym samym metrum. Majrooh napisał Jab Usne Gesu Bikhraye, Badal Aaye Jhoom Ke. Kompozytorowi bardzo spodobał się gazel poety. Podpisano więc umowę na współpracę przy filmie Shah Jehan (1946). Piosenki z tego filmu osiągnęły tak niesamowitą popularność, że K.L. Saigal poprosił, aby w przyszłości Jab Dil Hi Toot Gaya zagrano na jego pogrzebie. Ale zanim Majrooh mógł zareagować na ogromny sukces swoich tekstów, poczuł się źle. Klimat Bombaju Poeci Bollywood 31 zmusił go do opuszczenia miasta i powrotu do rodzinnej miejscowości na północy. Po Shah Jehan pisał teksty gazeli do filmów S. Fazili Mehbooba Andaaz (1949) oraz Shahida Latifa Aarzoo. Kiedy Majrooh zdobywał reputację świetnego poety i twórcy tekstów, jego lewicowe poglądy ściągnęły na niego kłopoty. Rząd nie był zachwycony jego skierowanymi przeciw establishmentowi utworami i Majrooh został w 1949 roku wraz z innymi działaczami lewicy aresztowany. Oferującemu mu wolność prokuratorowi odmówił publicznego wycofania się ze swych poglądów i został skazany na dwa lata więzienia. Kiedy odsiadywał karę, urodziła się jego najstarsza córka. To były trudne finansowo czasy dla jego rodziny i nikt nie mógł im pomóc. Wtedy pojawił się Raj Kapoor, ale wiedząc, że Majrooh nie przyjmie darowizny, poprosił go, aby napisał dla niego gazel. Poeta napisał wtedy znany wiersz Ek Din Bike Jayega Maati Ke Mol, za który Kapoor zapłacił mu 1000 rupii. Lewicowe poglądy odziedziczyła po nim druga córka Zoe Ansami, która poślubiła syna znanego pisarza urdu i socjalisty. Jednak po kilku latach Majrooh i Zoe Ansari rozczarowali się kierunkiem, który prezentował Związek Sowiecki. Majrooh kontynuował pisanie tekstów do popularnych filmów przez lata pięćdziesiąte. Wraz z Faizem Ahmedem Fazizem, Majrooh był uważany za najlepszego twórcę gazeli. Wszechstronność Majrooha fascynowała słuchaczy jego utworów. Majrooh otrzymał jedyną nagrodę Filmfare Award za Dosti, co bardzo zabolało mistrza. Nie mógł zrozumieć, że słabsi pisarze otrzymują tak wiele nagród. On napisał prawie 4000 piosenek, i poziom jego sukcesu w przeliczeniu na popularność piosenek, wynosił 95%. Nie mógł, więc zrozumieć, jakie są kryteria wyboru państwowego jury. W 1993 roku Majrooh otrzymał nagrodę Dadasaheb Phalke Award. Był pierwszym twórcą tekstów, który otrzymał prestiżową nagrodę, nazwaną nazwiskiem Dadasaheba Phalke. Majrooh i Nasir Hussain po raz pierwszy współpracowali przy filmie Paying Gusest, którego scenariusz napisał Nasir. Po tym jak Nasir rozpoczął pracę jako reżyser, a później producent, współpracowali jeszcze przy kilku filmach i wszystkie odniosły duży sukces. Majrooh przyczynił się do przedstawienia Nasirowi R.D. Burmana, przed filmem Teesri Manzil. To trio współpracowało przy siedmiu innych filmach. Poeta zmarł 24 maja 2000 roku. 32 Janusz Krzyżowski, Surender Bhutani Majrooh Sultanpuri Wiatr przybliża szybko strzałę do celu. Pamiętaj! Zapłonie lampa, gdy spleciemy dłonie. Pamiętaj! Wstydziła się mych pytań i opuściła głowę, bo sekrety nocy czynią ludzi lękliwymi. Pamiętaj! Sprawy do przemilczenia trafiły do mych pieśni. Twe słodkie usta są dla mnie jak wino. Pamiętaj. Omdlewając, patrzyłaś na mnie. Zagubiliśmy się w miłości. O tych chwilach ze mną zawsze pamiętaj! Na koniec znalazłem cel swej wędrówki, lecz popatrz, ile kolców utkwiło w mych stopach. To pamiętaj! Poeci Bollywood 33 Majrooh Sultanpuri Ty, podająca wino, czemu ranisz serce? Że stłukłem kielich? Lecz spójrz, pękło też moje serce! Kiedy ją spotkałem, świat zaczął żyć od nowa. Gdy odeszła, opustoszał świat i me serce. Życie to stała podróż, dziewczyno. Bóg tylko wie, czy skosztujemy jeszcze wina. Tak, me Serce. Gdy krzywo na mnie spoglądałaś, gubiłem łzy. Ni słowa nie mogłem rzec. Puste miałem serce. Byłaś piękna, z uśmiechem na twarzy. Radość nas wypełniała. Lekkie miałem serce. Bracie, prostaczku, czułem w sobie żar płomienia. Nad tym żarem jak ćma spalało się me serce. Lepiej o nic nie pytaj, Majrodhdzie, tę dziewkę. Wino to samo, lecz inny puchar. Spójrz w serce! 34 Janusz Krzyżowski, Surender Bhutani Majrooh Sultanpuri Marni ludzie niech nie niszczą naszego szczęścia. Każdemu potrafią rzucić garstkę nieszczęścia. Gdzie jest noc, kiedy byłem w cieniu twych włosów? Suknią suszyłaś łzy, co je lałem ze szczęścia. Czy może być więcej powodów, by pożądać życia? Kto z nas z nas nie pragnie choć drobiny szczęścia? Teraz, gdy uwolniony jestem od fal sztormów, ci z bagien chcą zatopić łódź – pragną nieszczęścia. Tyle trosk i łez widać w twych oczach, Majrodhdzie. Obmyją one stygmaty twego nieszczęścia. Poeci Bollywood 35 Majrooh Sultanpuri Gdyby nie troski, lekka byłaby poezja. Malować słodycz ukochanej to poezja. Tak jak piękno twego ogrodu zanikało, tak coraz smutniejszy byłem ja i poezja. Samotnie musiałem zdążać ku przeznaczeniu. Gdy rusza karawana, na cóż jej poezja? Dokąd zmierzają ludzie gnani pożądaniem? Ciąg: kolec, kwiat, ogród – tak powstaje poezja. Nasza rzeczywistość, to historia żałoby. Opowieścią o niej i świecie jest poezja. Każdy kielich potrzebuje wina. Jego brak jest hańbą karczmarza, a to już nie poezja. Na tym świecie, Majrodhdzie, wszystko jest nietrwałe, nieśmiertelna zostanie tylko twa poezja. 36 Janusz Krzyżowski, Surender Bhutani Majrooh Sultanpuri Jak towar niesiony na bazar, tak się czuję. Wasze spojrzenia, to wzrok kupujących czuję. Jeden puchar może ugasić me pragnienie. W kurzu drogi on jest jak bogactwo, tak czuję. Nawet gdy jej nie ma, nawet gdy nie spogląda na mnie, to jej obecność stale sercem czuję. Nieraz do serca ukochanej wiedzie kręta jak jej loki ścieżka. Tak to widzę i czuję. Majrodhdzie, poeci opisują kochanków wiernych, a ja tu grzeszny stoję, nic nie czuję. Poeci Bollywood 37 Shakeel Badayuni Shakeel Badayuni urodził się 3 sierpnia 1916 roku w Badayun (Uttar Pradesh). Był uznanym poetą, twórcą tekstów i piosenek w języku urdu. Jego ojciec, Mohammed Janaak Ahmed Sokhta Qadri, chciał, aby syn miał dobry zawód, więc zorganizował mu prywatne lekcje arabskiego, perskiego, hinduskiego i urdu. Jeden z jego dalekich krewnych, Zia-ul-Qadriri Badayun był religijnym shayarem (recytatorem). Jego wpływ, a także współczesne otoczenie doprowadziło Badayuna do Sher-o-Shayari – religijnego zrzeszenia recytatorów świętych tekstów. W 1936 roku zaczął naukę w Aligarh Muslim University i brał udział w międzyszkolnych i międzyuczelnianych mushairas i często je wygrywał. W 1940 roku ożenił się z Salmą, która była jego daleką krewną i od dzieciństwa mieszkali we wspólnym domu. System parda był kultywowany w ich rodzinie, więc nie znali się przedtem dobrze. Po ukończeniu studiów przeniósł się do Delhi jako oficer zaopatrzeniowy, ale dalej brał udział w poetyckich sympozjach i zdobywał popularność w całym kraju. Shakeel przeprowadził się do Bombaju w 1944 roku, aby pisać piosenki do filmów. Poznał producenta filmowego A.R. Kardara i kompozytora Naushada, który poprosił Shakeela, aby ten podsumował swoje umiejętności poetyckie w jednym wersie. Shakeel napisał: Hum Dil Ka Afsana Duniya Ke suna Denge, Har, Dil Main Mohabbat Ki Ek Aag Laga Denge. Opowiem historię mojego serca całemu światu i rozpalę ogień miłości w każdym sercu. Naushad natychmiast zaprosił go do pracy przy filmie Kardara Dard (1947). Piosenki z tego filmu odniosły wielki sukces, szczególnie utwór wykonywany przez Uma Devi – Tun Tun i Asfana Likh Rahi Hoon. Tylko nieliczni mają tak wielkie szczęście, że odnoszą sukces przy pierwszym filmie, ale Shakeel zasłużył na to powodzenie, które zaczęło się przy Dard i trwało przez lata. 38 Janusz Krzyżowski, Surender Bhutani Shakeel napisał piosenki do około 89 filmów, i 99% tych filmów towarzyszyła muzyka stworzona przez Naushada, a pozostałe utwory skomponowali Ravi i Hemant Kumar. Razem, on i Naushad, stali się najbardziej poszukiwanym duetem (kompozytor i twórca tekstów) w całym przemyśle filmowym. Wśród zdumiewających wyników, które razem osiągnęli, wyróżniają się Baiju Bawra (1952), Mother India (1957) i Mughal-e-Azam (1960). Inne filmy to Dulari (1949), Shabab (1954), Ganga Jamuna (1961) i Mere Mehboob (1963). Chociaż Badayuni najczęściej współpracował z Naushadem, tworzył także z Ravim i Hemant Kumarem. Jego tekst do piosenki Husnwale Tera Jawab Nahin i muzyka Raviego otrzymały nagrodę Filmware Award za film Gharana. Innym ważnym filmem, przy którym pracował z Ravim, jest Chaudhvin Ka Chand (1960), podczas gdy Sahib Bibi Aur Ghulam (1962) jest największym osiągnięciem duetu Shakeela i Hemant Kumara. Tytułowa piosenka z filmu Chaudhvin Ka Chand, wykonywana przez Mohammeda Rafi, przyniosła poecie Filmware Award dla najlepszego twórcy tekstów w roku 1963. Poza piosenkami do filmów Shakeel stworzył także wiele wspaniałych gazeli, które ciągle są przypominane przez wokalistów takich jak Pankaj Udhas i innych. Shakeel był mocno zaprzyjaźniony z Naushadem, Ravim i Ghulamem Mohammedem, z którymi korzystał z uciech życia. W odróżnieniu od innych Shayaars nie był alkoholikiem. Shakeel Badayuni umarł z powodu komplikacji cukrzycowych w wieku 53 lat, 20 kwietnia 1970 roku, pozostawiając żonę, syna i córkę. Jego przyjaciele, Naushad, Ahmed Zakaria, oraz Rangoonwala założyli po jego śmierci fundusz nazwany Yaad-e-Shakeel, który jest teraz źródłem dochodu dla rodziny Shakeela. Poeci Bollywood 39 Shakeel Badayuni Gdy ból serca wznieci rewoltę, cóż się stanie? Gdy miłość owładnie jej sercem, cóż się stanie? Teraz zasłoną trosk zakryte są jej oczy. Kochając, zrzuci zasłonę, i cóż się stanie? Jeśli ona tu przybędzie, spełnią się moje sny. List, gdy przyjdzie po zerwaniu, to cóż się stanie? Przytuliliśmy się, po tak długiej rozłące. Wstyd nami wstrząsnął, bo kto wie, cóż się stanie. Shakeelu, widzieliśmy wszystkie sekrety gwiazd. Usnęliśmy, nie myśląc, cóż się teraz stanie. 40 Janusz Krzyżowski, Surender Bhutani Shakeel Badayuni Piękno otaczające nas przypomina raj. Gdy cię brak, to jest sądny dzień, na pewno nie raj. Życie ze śmiercią zamienia się też miejscami, lecz chwila spędzona z tobą przypomina mi raj. Gdyby chciała, mógłby podpalić me gniazdo pochodnią swych oczu. Czy byłby to dla niej raj? Takie piękno, taka delikatność, a trwa tak krótko jak zapach ciętych kwiatów. To zwiewny raj. Wspominasz ją, Shakeelu, o niej stale myślisz. Sądzisz, że taka modlitwa otworzy ci raj? Poeci Bollywood 41 Shakeel Badayuni Buntownikiem, wyrzutkiem ni zdrajcą nie jestem. Nie dokuczaj mi, bo szaleńcem też nie jestem. Zadałaś mi dużo bólu, a ja za nowym tęsknię. Jednak butlą, co ból zbiera, nie jestem. Chociaż traktują mnie jak znawcę miłości, to na twoje wdzięki stale wrażliwy jestem. Chciałem cię, miła, chronić przed życia kolcami, lecz sam na zasadzki kwiatów wrażliwy jestem. Piękno przyrody stale jeszcze mnie zachwyca. Dziś też pięknych twarzy wieńcem otoczony jestem. 42 Janusz Krzyżowski, Surender Bhutani Shakeel Badayuni Moje życie jest związane z tobą, piękna moja. Bardziej dbam o nie niż o własne, piękna moja. Związany z tobą, przez sztorm i fale do brzegu płynę, bo życie wciąż cenię, o piękna moja. Wiedz, że me przeznaczenie jest z tobą związane. Nie zboczę z drogi mimo czarów, piękna moja. Pustelniku, jakież różne życie wiedziemy. Twoje, cicha woda, me burza, miła moja. O, Shakeelu, jeślim nie szalony, to, jaki los mnie czeka. Ona wciąż milczy, piękna moja. Poeci Bollywood 43 Shakeel Badayuni O, życie, zbyt często nad złym losem płaczemy. Czemu, gdy mówimy ich imiona, płaczemy? Każdy nasz wieczór powinna zwieńczyć nadzieja Co złego przyniósł dzień, że wieczorem płaczemy? Zewsząd słychać lamenty nad kulawym życiem. W czasie tej podróży bezustannie płaczemy. Shakeelu, kiedy inni mówią o miłości, my z żalu nad biednym sercem płaczemy. 44 Janusz Krzyżowski, Surender Bhutani Shakeel Badayuni Znów mnie torturujesz. Mam przestać cię kochać znów? Niby chcesz zerwania, lecz kusisz mnie znów. Choć brak dobrych manier owładnął całym światem. Ja, nie pijąc, puchar w tawernie podnoszę znów. Dziś przez ogród snuł się upojny zapach wiosny. Głupi ludzie próbują użyć rozumu znów. Zamilkła po przeczytaniu listy, Shakeelu. Może twe słowa dotarły do jej serca znów. Poeci Bollywood 45 Shakeel Badayuni Drogą normalności i szaleństwa iść chciałbym. Tak, moje błędy z bliska obserwować chciałbym. Już długo oboje się na siebie boczymy, a ja stale wesoło rozmawiać z nią chciałbym. Nasze relacje, ta miłość już nie ma kolców, by ma namiętność znów ją ukłuła, tak chciałbym. Boże, sprawiedliwie rządzisz całym wszechświatem, a ja na stan mego serca skarżyć się chciałbym. Bój się Boga, Shakeelu, czynisz grzech za grzechem. Wiem. Na zrujnowane serce skarżyć się chciałbym. 46 Janusz Krzyżowski, Surender Bhutani Khumar Barabankvi Khumar Barabankvi (1919-1999) był znamienitym poetą urdu pochodzącym Barabanki (Utrat Pradesh). Jego prawdziwe nazwisko brzmiało Mohammed Haidar Khan, ale jako poetycki przydomek wybrał Khumar. Jego poezja charakteryzowała się ciepłym liryzmem i była rozumiana przez szerokie rzesze. Podobała się bardzo w Bollywood i dlatego znamienity reżyser Naushad zaproponował my pisanie liryk do swoich filmów. Równiez K.L. Seghal zaproponował mu współpracę i w efekcie w słynnym filmie Shahjahan najładniejsze gazele pochodzą od Khumara, na przykład: chaah barabaad karegii; ai dil-e-beqaraar jhuum; bedard na kar, a pozostałe od Majrodha. Tak jak wielu młodych poetów piszących liryki stosunkowo szybko zdecydował się wyjechać do centrum przemysłu filmowego. Sam autor w Bombaju nie czuł sie dobrze. Mówił: “Można chłopaka wysłać daleko od jego rodzinnych stron, ale nie można rodzinnych stron wysłać z serca tego chłopaka”. Synem Khumara był również znany poeta Suroor Barabankvi. Zmarł jednak w młodym wieku przed ojcem. Dziennikarze prasy urdu narzekają, że ostatnie 7-8 lat było szczególnie trudnych dla miłośników tej poezji. Odeszli jedni po drugich: Ali Sardar Jafri, Moin Ahsan Jazbi, Majrooh Sultanpuri, Khumar Barabankvi i Ahmed Nadeem Qasmi. Narzekają też na upadek poezji adaptowanej dla filmów. Piszą: kiedy gazele tworzyli Sahir Ludhianvi, Jan Nisar Akhtar, Majrooh Sultanpuri, Niraj, Khoomar Barabankvi i im podobni, poezja była zupełnie innego kalibru niż ostatnio, to jest od lat osiemdziesiątych. Jednak kiedy cały kontynent zajmował się tym, co działo się w Lahore, w czasie tzw. „autobusowej dyplomacji” (przybycie autobusem premiera Indii na pokojowe rozmowy z Pakistanem), Khumar Barabankvi cicho umierał w Lucknow, po krótkiej chorobie. To wydarzenie nie spotkało się z żadną wzmianką w prasie, nawet tej wydawanej w języku urdu. Co prawda Andy Warhol wspominał swego czasu, że każdy twórca może w dzisiejszych czasach liczyć najwyżej na „piętnastominutowe bycie w świetle jupiterów”, a jednak szkoda, że pamięć ludzka trwa tak krótko. Poeci Bollywood 47 Khumar Barabankvi O Śmierci, zapomniałem ją, minęły wieki. Proszę przyjdź, bo bez trucizny mijają wieki. Ty, odjeżdżająca daleko, wiedz, że droga nie zastąpi domu, nawet gdy miną wieki. Teraz już nie ma szczęścia ani trosk, nadziei ani zwątpienia. Wykorzenione przez wieki. O, mój przyjacielu, nie jesteś temu winien, że twe serce kamieniem się stało przez wieki. O, duszo wiosny, zobacz; człowiek więdnie jak kwiat. Wróć do mnie, bez twego ciepła mijają wieki. 48 Janusz Krzyżowski, Surender Bhutani Khumar Barabankvi Czy moja miłość, czy świat są marne? Któż to wie? Czy ten wiatr zagasi lampę życia? Ogarnęły mnie bezbrzeżny spokój i szczęście. Może to zasługa bólu serca? Któż to wie? Była tu ze mną, lecz tak jakby nieobecna. Może miłość to stała samotność? Któż to wie? Zazdrość i podejrzliwość w miłości to wielkie emocje. Może to też pieszczoty? Któż to wie? Zamiast zapalić lampę spaliła cały dom. Może lubi taki rodzaj światła? Któż to wie? Mój przewodniku, nie prowadź mnie na manowce. Czyżby taki był cel mej wędrówki? Któż to wie? Pijaku, Kumarze, czy wyrzekniesz się wina? Czy asceci cię zdeprawowali? Któż to wie? Poeci Bollywood 49 Khumar Barabankvi Radość życia mnie przez nią opuściła. Zabrała też nadzieję, nim mnie opuściła. A przecież w jednej chwili mogła osuszyć łzy. Ukradła mi serce, nim mnie opuściła. Straciłem kontrolę nad emocjami. Płakać ni śmiać się nie mogę, kiedy mnie opuściła. Jak łatwo, Kumarze, nadzieja na szczęśliwe, beztroskie i godne życie cię opuściła. 50 Janusz Krzyżowski, Surender Bhutani Khumar Barabankvi Czułem się tak onieśmielony jej uśmiechem. Doprawdy zniewalała mnie tym uśmiechem. Proszę, ucz mnie, jak okazywać emocje. Świat jest łagodniejszy, gdy witasz go uśmiechem. Jeśliś zamówił wino, to czemu uciekasz? Twój chwiejny krok tawerna powita uśmiechem. O, biedny, czemu wzdycham, gdy mnie chce opuścić. Ronię łzy. Czemu jednak żegnasz mnie uśmiechem? O, śmierci, o, ciszy, o perspektywo raju. Witajcie! Wyjdę wam na spotkanie z uśmiechem. Daj nam, o podczaszy, to, co masz w swej tawernie. Idziemy z pustyni abstynencji z uśmiechem. Jak ludzie mogą powiedzieć: „żegnajcie pomyłki”? Chcą być jak anioły. Kwitujmy to z uśmiechem. Czy dobrze byś się czuł, Kumarze, w świętej Kaabie? Jak chciałbyś się tam dostać? Pytam cię z uśmiechem. Poeci Bollywood 51 Hazrat Jaipuri Prawdziwe nazwisko Hazrata brzmi Iqbal Husain. Do 1939 roku żył w rodzinnym miasteście Dżajpur, gdzie uczył się języka angielskiego do poziomu średniego, następnie zdobył taalim – dyplom z języka urdu i perskiego. Nauczycielem był jego uczony dziadek, Fida Husain. Zaczął tworzyć poezję w wieku 20 lat i w tym okresie zakochał się w dziewczynie z sąsiedztwa, o imieniu Radha. „Miłość nie zna żadnych praw ani zakazów” – powiedział kiedyś – nie musi tak być, że chłopiec muzułmanin musi zakochać się w muzułmańskiej dziewczynie. Moja miłość była niema, ale napisałem dla niej wiersz Yeh Mera Prem Patra. Ten „list” mógł do Radhy nigdy nie dotrzeć, ale później Raj Kapoor przedstawił ten utwór w swoim filmie Sangam (1964) całemu światu, jako wieczną mantrę dla przyszłych pokoleń kochanków. W Bombaju, Hazrat Jaipuri podjął bezpieczną pracę konduktora w autobusach i zaspokajał swoje kreatywne potrzeby poprzez uczestnictwo w mushairas. Kiedy Prithviraj Kapoor usłyszał jego poezję, polecił go swojemu synowi Raj Kapoorowi, który planował stworzyć musical miłosny z dwoma nowymi kompozytorami Shanker i Jaikishan. Spotkaliśmy się w stołówce Royal Opera House – mówił Hazrad – gdzie Prithvirajji wystawiał swoje sztuki, i tam Rajdżi podpisał ze mną kontrakt na poezje do filmu Barsaat. Moją pierwszą nagraną piosenką była Jiya Beqaraar Hai, skomponowana przez Shankera. Drugą była Chhod Gaye Baalam. Ta współpraca trwała do 1971 roku. Po śmierci Jaja, i porażkach Mera Naam Jorek i Kaj Aaj Aur Kal, Rajsaab zmienił zespół muzyczny. Cieszyłem się, że pozwolił nam pracować dla innego dobrego zespołu w filmach – Lazmikant Pyarelal i Anand Bakshi. Ale później chciał mnie odwołać do Prem Rog. To była moja ostatnia praca z Raj Kapoorem – powiedział Hazrad głosem pełnym złości, żalu i rezygnacji. Wieczny realista, Hazrat Jaipuri wiedział, że miał wielkie szczęście, żeniąc się z kobietą, która doradziła mu inwestycje w nieruchomości. 52 Janusz Krzyżowski, Surender Bhutani Dziś czynsze z wynajmu dają mi duży komfort, nie muszę pracować. Przyjmuję propozycje, które mi są składane, i nie muszę uganiać się za filmami, dyrektorami muzycznymi oraz firmami płytowymi, aby zdobyć pracę. Jestem bardzo dumny z moich dzieci – dwóch synów i córki, ale talent poetycki jest darem od Boga, nie można się tego nauczyć – a oni nie otrzymali tego daru. Hazrat Jaipuri zdaje sobie sprawę z własnej wartości. Humne who naqsh chhod hai, „moja praca pozostanie zapamiętana nawet, kiedy odejdę” – powiedział kiedyś ze szczerą precyzją naukowca, który stwierdza udowodniony fakt. Poeci Bollywood 53 Hazrat Jaipuri Nawet jeśli miałabyś mnie podpalić, to przyjdź! Miotająca ogień, wskaż mi wzniosły Synaj, przyjdź! Jeśli chcesz rządzić mym losem, mym przeznaczeniem, jeśli chcesz zniszczyć mnie własnymi rękoma, przyjdź! O, przyjaciółko, jestem schwytany w pułapkę. Pozwól mi odetchnąć w cieniu twych włosów, przyjdź. Ludzie wokół mnie stoją niczym wysoki mur. Zniszcz go. Niech poznam wszystkie czary miłości. Przyjdź! Oczekuję twego przybycia i nic więcej, niech więc Hazrata zaboli serce. Zrób to. Przyjdź! 54 Janusz Krzyżowski, Surender Bhutani Hazrat Jaipuri Tysiąc słońc skrytych w jednej twarzy. To twój czar. Dlaczego więc ją zakrywasz? Ukrywasz swój czar. Gdy przechodzisz obok, czuję zapach ogrodu. Tysiącami odmian róż kwitną twe usta. Oto czar. W każdej strofie poezji skryte jest twe imię. Wciąż noszę księgę twego serca. To twój czar. W świecie poety Leila nieraz się ukarze i rzeka gdzie utonęła. To poezji czar. Poeci Bollywood 55 Hazrat Jaipuri Możesz zapomnieć troski – wino cię pocieszy. Odwiedzaj mą winiarnię – ona cię pocieszy. O, pielgrzymie, zapomnij o swych wyrzeczeniach, wstąp tu, zaufaj, weź kielich, on cię pocieszy. Bo czy warto wyrzekać się wszystkiego w życiu? Wstąp tu, zanurz się w winie, ono cię pocieszy. O, piękna, spełnij jedyną prośbę biedaka. Daj pić wino ze swoich ust, bo to mnie pocieszy. 56 Janusz Krzyżowski, Surender Bhutani Sahir Ludhianvi Sahir Ludhianvi urodził się w bogatej rodzinie muzułmańskiego posiadacza wiejskiego, jako Abdul Hayee, 8 marca 1921 roku w Ludhianie, w Pendżabie. Rodzice Sahira żyli wiele lat w separacji. W 1934 roku matka zdecydowała się na opuszczenie męża, rezygnując ze wszelkich roszczeń finansowych i wtedy ojciec ożenił się ponownie. Ojciec Sahira wystąpił o opiekę nad synem, ale przegrał proces. Groził, że Sahir nie będzie długo mieszkał z matką, nawet jeśli miałoby to oznaczać odebranie mu życia. Matka chłopaka znalazła przyjaciół, którzy pilnowali syna i nie spuszczali go z oczu. W tym czasie strach oraz ubóstwo stale towarzyszyły chłopcu. Rozwód naraził jego matkę na nieustanną walkę o przeżycie. Sahir uczył się w Khalsa High School w Ludhianie. Po ukończeniu szkoły, przemieszczał się pomiędzy Lahore i Ludhianą. W 1939 roku rozpoczął studia na Government College w Lahore, gdzie już wtedy pisarka Amrita Pritam stała się jego wielbicielką. Otwarcie przyznawała się do swoich uczuć do Sahira w wywiadach i swoich książkach. W tym czasie poeta tworzył wiele znanych gazeli i nazmów. Jednak wkrótce potem został usunięty ze szkoły. Niektórzy twierdzą, że przyczynił się do tego ojciec Amrity Pritam, który nie akceptował Sahira jako potencjalnego partnera córki, ponieważ dziewczyna była sikhijką, a Sahir biednym muzułmaninem. W roku 1943, po tym jak został wyrzucony ze szkoły, Sahir osiedlił się w Lahore. Tutaj ukończył pisanie swojego pierwszego dzieła w języku urdu – Talkhiyaan („Żal”). Wtedy rozpoczął poszukiwania wydawcy, który opublikuje jego pracę, i po dwóch latach starań, w 1945, książka została wydana. Następnie rozpoczął pracę jako redaktor magazynów w języku urdu: Adab-e-Lateef, Shahkaar, Prithlari oraz Savera; pisma te cieszyły się dużą popularnością. Dzięki nim Sahir został członkiem Progressive Writer`s Association. Jednak poglądy i ideologa komunistyczna zawarta w Savera spowodowały wydanie nakazu jego aresztowania przez rząd w Pakistanie. W związku z tym w 1949 roku Sahir uciekł z Lahore do Delhi. Po spędzeniu kilku miesięcy w Delhi, przeniósł się i osiadł w Bombaju. Jeden z jego przyjaciół wspomina, że Sahir powiedział: „Bombaj mnie potrzebuje!” Poeci Bollywood 57 Sahir mieszkał na pierwszym piętrze głównego budynku Andheri. Do jego sławnych sąsiadów należeli poeta Gulzar oraz literat Krishan Chander. W latach siedemdziesiątych XX wieku Sahir zbudował elegancki dom – Parchaiyaan („Cienie”), gdzie mieszkał aż do śmierci. Sahir Ludhianvi zadebiutował w przemyśle filmowym, pisząc słowa do filmu Aazadi Ki Raah Par (1949). Znalazły się w nim cztery piosenki napisane przez Sahira, a pierwszą była Badal Rahi Hai Zindagi. Zarówno film, jak i piosenki nie zostały zauważone. Jednak, po kolejnym – Naujawaan (1951) – zaczął być rozpoznawany. Muzykę do tego filmu skomponował S.D. Burman. Nawet dziś piosenka z tego filmu, Thandi Hawayen Lehre Ke Aaye, pozostaje popularna. Jego pierwszy poważny sukces miał miejsce w tym samym roku, wraz z debiutem reżyserskim Baazi (1951), ponownie łącząc Sahira z kompozytorem S.D. Burmanem. Po sukcesie filmów Naujawaan i Baazi współpraca Sahira Ludhianviego i S.D. Burmana zaowocowała licznymi popularnymi utworami. Sahir współpracował z wieloma kompozytorami, takimi jak: Ravi, S.D. Burman, Roshan i Khayyam i pozostawił wiele niezapomnianych utworów dla wielbicieli indyjskiej kinematografii. Pyaasa oznaczała koniec jego odnoszącej sukcesy współpracy z S.D. Burmanem. Mówiono, że S.D. Burman był niezadowolony z tego, że to Sahir był bardziej podziwiany przez widownię za teksty piosenek, a nie on sam, za swoje wyjątkowe kompozycje. Później Sahir współpracował przy kilku filmach (m. in. przy filmie Mila z 1951 roku) z kompozytorem N. Duttą, który był wielbicielem rewolucyjnej poezji Sahira. W roku 1958 Sahir napisał teksty do filmu Ramesha Saigala pt. Phir Suban Hogi, który był oparty na powieści Dostojewskiego Zbrodnia i Kara. Odtwórcą głównej roli męskiej był Raj Kapoor, a muzykę miał stworzyć Shankar-Jaikishan. Jednak Sahir naciskał, że jedynie ktoś, kto czytał powieść, może oddać jej klimat. Wobec tego kompozytorem muzyki został Khayyam, a piosenka Won Suban Kabuli Toh Aayegi z minimalistycznym podkładem muzycznym pozostaje hitem do dziś. Khayyam kontynuował współpracę z Sahirem przy wielu filmach, takich jak Kabzie, Kabhie i Trishul. Wielbiciele i krytycy ocenili pracę Sahira przy filmie Guru Dutta Pyaasa jako najwybitniejszą. Niektórzy twierdzą, że kreowana tam postać Vijaya przypomina wczesne lata Sahira jako poety. Praca Sahira Ludhianviego w latach siedemdziesiątych ograniczała się głównie do filmów reżyserowanych przez Yasha Choprę. Chociaż wyniki pod 58 Janusz Krzyżowski, Surender Bhutani względem liczby filmów zmniejszyły się, to jednak jego twórczość zyskała duże uznanie. Kabhie Kabhie (1976) przywróciła blask jego sławie. Piosenki z tego filmu przyniosły my kolejną nagrodę Filmware Award dla „Najlepszego Autora Tekstów”. Pierwszą zdobył za Taj Mahal (1963). 25 października 1980 roku, w wieku 59 lat, Sahir Ludhianvi zmarł po ciężkim ataku serca, podczas gry w karty. Jego ostatnie gazele ukazały się w hinduskim filmie Lakshmi (1982). Na zawsze pozostanie zapamiętany, wraz z Kaifi Azmi, jako poeta, który wprowadził literaturę urdu na stałe do indyjskich filmów fabularnych. Ponad 25 lat po śmierci Sahira Ludhianviego jego poezje pozostają inspiracją dla dzisiejszych twórców. Kompozytorzy i śpiewacy z czasów Sahira zachwycali się głębią, intensywnością oraz czystością jego poezji. Śpiewak Mahendra Kapoor powiedział w wywiadzie dla Vividh Bharati: „Nie sądzę, żeby jeszcze kiedyś pojawił się taki pisarz jak Sahir Ludhianvi. Mistrz i jego poezja znajdą zawsze specjalne miejsce w sercach wrażliwych dusz”. Ironią losu było, że podczas gdy serce poety krwawiło dla innych, on nigdy nie przykładał wystarczającej uwagi do własnego życie, miał nonszalancję hazardzisty, jeśli chodzi o życie i śmierć. Jego przyjaciel, Prakasg Pandit, wspominał, jak po podziale Indii Sahir był nieszczęśliwy bez swoich hinduskich i sikhijskich przyjaciół (wszyscy oni odlecieli do Indii), a świeckie Indie bardziej mu odpowiadały niż islamski Pakistan. Sahira Ludhianviego uważano za egoistę, być może przyczyną było jego wychowanie w bogatej rodzinie. Zaciekle walczył o to, aby otrzymywać wszystkie tantiemy z firm fonograficznych. Często pisał teksty, zanim piosenka była skomponowana, co było niezgodne z normą Bollywoodu. Jednak niektóre jego piosenki powstawały już po ukończeniu muzyki. Na przykład Maang ke saath tumhaara (Naya Daur, 1957 – muzyka O.P. Nayyar). Na tym etapie popularności Sahir wymagał dodatkowej zapłaty w wysokości jednej rupii więcej za napisanie piosenki, niż to, co otrzymywała Lata Mangeshkar za jej śpiewanie. Pomimo to, był także zaangażowany w tworzenie muzyki, nie tylko pisanie do niej słów – tworzył bardzo melodyjne kompozycje. To dzięki Sahirowi w All India Radio podawano także twórcę tekstu wszystkich granych piosenek, oprócz wykonawcy i kompozytora. Przed Sahirem, to kompozytor wraz z wykonawcą zgarniali całą popularność filmowych gazeli. Poeci Bollywood 59 Ten „kolos wśród poetów” różnił się od sobie współczesnych. Poeta niezdolny do wychwalania Khuda (Boga), Husn (Piękna), ani Jaam (Wina) rozpaczał w swoich przesiąkniętych goryczą, ale nacechowanych wrażliwością utworach, nad upadkiem wartości społeczeństwa, bezsensownością wojen i obłudą polityki oraz dominacją zmaterializowanego realizmu nad miłością. Zawsze gdy tworzył gazele, były one przepełnione żalem, z powodu świadomości, że istnieją inne, poważniejsze sprawy, bardziej ważne niż miłość. Sahir mógł być nazywany bardem biedaków: bliski jego sercu był rolnik przygnieciony przez długi, żołnierz idący na wojnę żeby walczyć za innych, kobieta zmuszona do sprzedawania swojego ciała, młodzi ludzie sfrustrowani bezrobociem, rodziny żyjące na ulicy i inne ofiary społeczeństwa. Poezja Sahira miała w sobie wiele ze stylu Faiza. Tak jak Faiz Ahmed Faiz, Sahir także wprowadził do poezji urdu element intelektualny, który przyciągał uwagę młodzieży w połowie XX wieku. Pomógł im odkryć ich moralny kręgosłup. Zadawał pytania i nie bał się nazywać rzeczy po imieniu, wyciągał ludzi z ich samozadowolenia wywołanego niezależnością. Szykanował samozwańczych stróżów religii, wyrachowanych polityków, wyzyskujących kapitalistów oraz podżegające do wojen supermocarstwa. Poezja Sahira odzwierciedlała nastroje tego okresu. Czy było to aresztowanie postępowych pisarzy w Pakistanie, czy lądowanie Sputnika, Sahir zawsze reagował z pasją. Z dojrzałością nieobserwowaną u innych artystów młody – 25-letni poeta reagował na problemy społeczne gazelami w filmach: Kahate-Bangal („Głód Bengalu”), czy Subah-e-Navaroz („Świt nowego dnia”), w którym wyśmiewa beztroskie świętowanie, kiedy biedacy pogrążeni są w nędzy. Chociaż Sahir Ludhianvi przez całe życie pozostał kawalerem, miał dwa nieudane związku uczuciowe: z dziennikarką Amritą Pritam oraz wokalistką Sudhą Malhotra. Żaden z nich nie zakończył się małżeństwem, ponieważ ojcowie tych kobiet nie pozwalali im na poślubienie muzułmanina. W rzeczywistości Sahir był ateistą. Niepowodzenia te sprawiły, że Sahir stał się człowiekiem rozgoryczonym. Zaczął także dużo pić i pod koniec życia był alkoholikiem. Tragedie jego życia osobistego najlepiej wyrażone są w smutnej poezji. Poeta pozostał samotny przez całe swoje życie. 60 Janusz Krzyżowski, Surender Bhutani Jego związek z Amritą był tak namiętny, że pewnego razu na konferencji prasowej Amrita napisała jego imię setki razy na kawałkach papieru. Gdy ci dwoje spotykali się, nie mówiąc ani słowa, Sahir zaciągał się papierosami, a po jego wyjściu Amrita dopalała pozostawione przez niego niedopałki. Po jego śmierci miała nadzieję, że dym z jej papierosów spotka się z nim w innym świecie. Mówi się także, że Sahir zbudował w Ludhianie wyższy dom niż dom rodziców Amrity. Powodem było, że kiedy ojciec dziewczyny odrzucał jego oświadczyny, argumentował, iż Sahira nie stać na własny dom, w którym mógłby żyć z Amritą po ślubie. Poeci Bollywood 61 Sahir Ludhianvi Uczyniłaś me życie trzeźwe, ma Miłości. Wypiję nawet truciznę w imię miłości! Nadal żyję, rozpamiętując mą samotność, lecz co mi po życiu bez pragnień, bez miłości? Gdy nie mogę mieć ciebie, dręczy mnie pragnienie. Nie pomagają marzenia, gdy brak miłości. Ostatnio żyłem tylko nadzieją, lecz już wiem, że skrócę me cierpienia, bo brak mi miłości. 62 Janusz Krzyżowski, Surender Bhutani Sahir Ludhianvi Wielu spostrzegło, że ci na mnie nie zależy i rozpytywać o miłość już nie należy. Jeśli już odeszłaś, to dlaczego się skarżysz? Pij wino! Mnie na tobie też nie zależy! Nie interesują cię moje troski. Kłopoty i rozterki świata – na nich ci nie zależy. Zniszczyłaś naszą miłość. Niech już tak zostanie. Nie chcę już czuć goryczy. Na tym mi nie zależy. Wreszcie me serce bije równo. Czy twe piękno zbladło, czy może ja nie widzę jak należy? Poeci Bollywood 63 Sahir Ludhianvi Kto wcale nie cenił naszych spotkań? Odpowiedz! Komu oddałem serce i rozum? Odpowiedz! Ruina mego serca, gdzie znajdzie pociechę? Wspomnienia o kim stale mnie dręczą? Odpowiedz! Jak mogliśmy nie przewidzieć, że namiętności zniszczą na zawsze nasze relacje? Odpowiedz! O, moje odrzucone serce! Co mam sądzić o sobie, o nas i o tym wszystkim? Odpowiedz! 64 Janusz Krzyżowski, Surender Bhutani Sahir Ludhianvi Puste oczy patrzą na pusty świat. Co za życie? Żarliwie cię kocham, lecz chronię moje życie. My kreujemy piękno ogrodu i wiosny. W nas ono tkwi, lecz czy piękne jest nasze życie? Nie śpiewaj pieśni o miłości. Dla mnie ona brzmi fałszywie. Nie wierzysz? Spójrz na moje życie. Jak mogę wierzyć w twoje obietnice? Pomyśl! Mam zranione serce. Oszukało mnie życie. Dokąd zaprowadził mnie ten świat? Dokąd zmierzam? Teraz nawet ty nie masz wpływu na me życie. Poeci Bollywood 65 Sahir Ludhianvi Nie, nie musisz się poniżać. Bądź sprawiedliwy. Nie mów też, jaki jesteś ważny. Bądź sprawiedliwy. Alkohol na chwilę zagłusza nasze troski. Nie znajdzie lekarstwa na duszę sprawiedliwy. Magia miłości znikła. Masz trwać bez uczucia. Musisz słuchać losu. Bądź więc sprawiedliwy. Łamałeś serca, teraz twoje jest złamane. Nie spodziewaj się więc cudu. Bądź sprawiedliwy. Rozczarowania zabijają pasję życia. Nie ma lekarstwa dla duszy. Bądź sprawiedliwy. 66 Janusz Krzyżowski, Surender Bhutani Jan Nissar Akhtar Jan Nissar Akhtar urodzony 14 lutego 1912 roku był znanym indyjskim poetą piszącym gazele i nazmy (hymny religijne) w języku urdu oraz twórcą tekstów dla Bollywood. Był też ojcem twórcy tekstów i scenarzysty Javeda Akhtara oraz psychiatry i poety Salmana Akhtara. Poeta urodził się w Gwaliorze (Madhya Pradesh), w Indiach. Uczył się w szkole w Bhopalu, ale później przeprowadził się do Bombaju. Pisał teksty do filmów hinduskich w języku urdu jak również gazele i nazmy publikowane w książkach. Jego współpraca z kompozytorem Madan Mohanem dała wiele niezapomnianych gazeli filmowych. Ożenił się z Safiyą, siostrą znanego poety Majaza. Uważa się powszechnie, że był jednym z najważniejszych poetów lirycznych swych czasów. Znany był z subtelnej ekspresji wierszy, będących jednocześnie odbiciem jego własnych doświadczeń życiowych. Pisał językiem przejrzystym i zrozumiałym dla ogółu, unikał wyszukanego słownictwa. Do najbardziej znanych jego tomów poezji należą: Nazr-e-Butan, Salaasil, Javidaan, Ghar Angan i Khaak-e-Dil. Otrzymał w 1976 roku nagrodę Sahitya Academy Award Indii za zbiór poezji, zatytułowany Khaak-e-dil (“Popioły serca”). Jednym z najbardziej znanych jego dwuwierszy jest cytowany poniżej, który wszedł w Indiach do mowy potocznej: Chociaż moje wiersze są przeznaczone dla całego świata, Niektóre z nich są tylko dla ukochanej. Poeta zmarł w Bombaju 19 sierpnia 1976 roku. Poeci Bollywood 67 Jan Nissar Akhtar W każdym z nas skrywa się jakaś troska – tak sądzę. Każda dusza musi ponieść karę – tak sądzę. Gdy noc była spełnieniem wraz z naszymi łzami, jej ślady pozostaną w mej pamięci – sądzę. Ma piękna, nawet wtedy, kiedy ma oczy zamknięte, bacznie obserwuje mnie przez cały czas – sądzę. Lecz kiedy jestem zagubiony w myślach o niej, poczuję kłucie serca, gdy przemówi – sądzę. Doprawdy nie wie, jak głęboka jest jej wiara. Pewnie nie jest wystarczająco mocna – sądzę. Powiedz, czy jest sens liczyć każdy krok, nie skraca to drogi do wieczności – tak sądzę. Każdy odnosi na tej drodze jakieś rany. W każdym z nas kryć się może tragedia – tak sądzę. 68 Janusz Krzyżowski, Surender Bhutani Jan Nissar Akhtar Nieznacznie tylko zraniłem tradycję, wszak wiesz. Winne temu me destrukcyjne serce, wszak wiesz. Mignęłaś mi przed oczami, tak jak błysk iskry. Nawet nie miałem szans ciebie poznać, wszak wiesz. Potem przez resztę życia nie mogłem wybaczyć, że tak łatwo mnie wzruszyłaś, dobrze o tym wiesz. Kochające kwiaty chciałyby też pozostać pączkami. Dlaczego uciekłaś? Czy mi powiesz? Nie wiem, co się z nami stało. Nieprześnionych snów kilka na tym świecie pozostało, dobrze wiesz. Poeci Bollywood 69 Jan Nissar Akhtar Dobry czas do działania trwa chwilę, przyjacielu. Nie sądź, że dużo życia zostało, przyjacielu. Wyjdź z twego bezpiecznego domu, wyjrzyj i sprawdź. Życie twe jest oświetlone lampą, przyjacielu. Przez stulecia zajmowaliśmy się drobiazgami. Blask księżyca poznaliśmy wczoraj, przyjacielu. Choć myślałem, że od poznania dzieli mnie już krok, to poranek wciąż jest odległy, mój przyjacielu. Mieliśmy przyjść, udekorować cię, lecz na drodze leżał trup. Musieliśmy zawrócić, przyjacielu. Wszyscy bardzo chcieliśmy zmienić porządek świata. To jest proste, gdy się tylko mówi, przyjacielu. 70 Janusz Krzyżowski, Surender Bhutani Jan Nissar Akhtar Życie wydaje się przeczytaną księgą – dla mnie. Każda karta to nowa rewolucja – dla mnie. Chciałbym, aby światło mądrości mnie przeniknęło, by jej oznaki żarzyły się jak słońce – dla mnie. W naszym dzisiejszym spotkaniu nie było krzty kłamstwa. Piękna jak blask światła księżyca byłaś dla mnie. Trucizna to nie jest coś, co powinno się spożywać, choć często przybiera ona formę wina – dla mnie. Leżący na pękniętym stole zegarek, czemu jest jak odpowiedź na pytanie o życie – dla mnie. Poeci Bollywood 71 Jan Nissar Akhtar Szaleniec krąży po naszym mieście, czy uwierzysz? Teraz ja patrzę na świat, jak i on, czy uwierzysz? Nie pytaj, jaki los czeka nasze społeczeństwo. Pytanie to jest szalone, lecz czy w to uwierzysz? Myślałem, że ciężkie dni chaosu szybko miną, lecz twój tok myśli mnie zaszokował, czy uwierzysz? W efekcie zostałem sam, jak klejnot zakopany przez wędrowca na pustyni. Czy mi w to uwierzysz? Nieraz nieskończoność drogi mnie nie przestraszała, innym razem męczył już jeden krok, czy uwierzysz? Przemierzyłem jednak już długą drogę, ból dał mi hart ducha, uczynił silniejszym. Czy mi uwierzysz? 72 Janusz Krzyżowski, Surender Bhutani Jan Nissar Akhtar Twarzy jak księżyc, ust jak róża pragnę, a jeśli mam wargi spierzchnięte – wina pragnę. Grzeszny, lata byłem nieobecny – błądziłem. Teraz wielki dług wobec ciebie spłacić pragnę. Wiem, że będę musiał odpowiadać na wszystkie twe pytania. Uwierz, że szczerze mówić pragnę. Moje rozbite serce dziś chce być odważne. Nawet jeśli ma boleć, tego bólu pragnę. Przepełniony jestem namiętnością do ciebie i każdy dwuwiersz mówi, jak bardzo cię pragnę. Poeci Bollywood 73 Jan Nissar Akhtar Nie skarż się na brak radości – biedne me życie. Powoli, powoli spłacę długi – me życie. Szmery nocy czasem poruszają me serce. Myślę: to jej szept, i budzi się we mnie życie. Łzy zaczynają błyszczeć w mych oczach. Otrzyj je swym szalem. Twoja dobroć wskrzesi we mnie życie. Czuję się zawiedziony, że mieszkam w tym mieście, gdzie współczucie nie gości. Okrutne jest tu życie! 74 Janusz Krzyżowski, Surender Bhutani Jan Nissar Akhtar Zostań! Jak bezbronny jelonek, nie uciekaj! Pragnę cię! Mam zamiary uczciwe, więc czekaj! Cóż więcej mógłbym okazać czy powiedzieć? Dotknij ran mego serca, sprawdź je. Nie uciekaj! Twe loki, oczy, brwi czy wargi wciąż budzą mój podziw. Są ideałami piękna, więc nie uciekaj. Niech lęki twe nie burzą kołowrotu czasu. W mym sercu ból jak lampa świeci. Nie uciekaj! Roztrwoniłem wszystkie moje dobra. Miedziaków kilka mi zostało, mimo to nie uciekaj. Potrafię jednak czasem zajrzeć ludziom w serce. Twoje jest jak świątynia! Proszę! Nie uciekaj! Poeci Bollywood 75 Jan Nissar Akhtar Urok pałacu zanika, gdy przyjdzie północ. Kto odważy się to badać, gdy przyjdzie północ? Ten nędzny świat powstał z radości kamienia. Magia jednak przemija, gdy przyjdzie północ. Nie obiecuj, że przyjdziesz, ale przyjdź już dzisiaj. Niech usłyszę odgłos twych kroków. Jest już północ! Zapach twych włosów budzi słodki czar w mym sercu. Proszę, zrzuć wreszcie suknię, bo mamy już północ. Zostań i zapal, jak w lampie, w mym sercu płomień. Spójrz, wysoko stoi księżyc, bo mamy już północ. Nie czuje się tak bólu serca w rozgwarze dnia, lecz ból ten się uwidoczni, gdy przyjdzie północ. Chociaż tu jesteśmy, to pamięć mamy trzeźwą. Chwiejny krok ujrzy tawerna, gdy przyjdzie północ! 76 Janusz Krzyżowski, Surender Bhutani Kaifi Azmi Niemający pewności co do daty urodzenia Kaifi Azmi jednak był pewnien, że urodził się w zniewolonych Indiach, dorastał w niezależnym kraju, a umrze w socjalistycznych Indiach. Urodził się jako Akhtar Husain Rizvi, w małej wiosce Majwan w dystrykcie Azamgarh (Uttar Pradesh), w rodzinie właścicieli ziemskich. Jego ojciec syed Fateh Husain Rizvi, chociaż był właścicielem ziemskim, zatrudnił się najpierw jako tahsildra w małym stanie Balharan, potem w innych częściach Uttar Pradesh. Zdecydował się wysłać synów do szkoły przekazującej wiedzę nowoczesną, w tym język angielski, wbrew silnym sprzeciwom jego bliskich. Jednak, Azmi Saab nie mógł wykorzystać swoim możliwości, ponieważ najstarsze osoby w jego rodzinie chciały, aby został teologiem. Został przyjęty do Sultan-ul-Madaris, popularnego seminarium w Lucknow. Jego nonkonformistyczna natura sprawiała wiele problemów władzom seminarium. On tez założył zrzeszczenie studentów i namówił wszystkich do strajku, aby walczyli o spełnienie ich żądań. Strajk ciągnął się przez półtora roku. Chociaż strajk w końcu został odwołany, Azmiego wyrzucono z seminarium. To był koniec marzeń jego rodziny o tym, że chłopak zostanie teologiem. Kaifi Azmi nie mógł otrzymać nowoczesnego wykształcenia, ale zdał wiele egzaminów w Lucknow i na uniwersytecie w Allahabadzie, które pomogły mu w opanowaniu języków: arabskiego, perskiego i urdu. Już w tym okresie postępowi pisarze z Lucknow zauważyli młodego, zdolnego i zbuntowanego intelektualistę. Byli pod wielkim wrażeniem jego umiejętności przywódczych. Dostrzegli w nim także dobrze zapowiadającego się poetę, więc zapewnili mu wszelkie możliwe wsparcie i zachętę. Dzięki temu Kaifi Azmi szybciej zaczął zdobywać uznanie jako poeta. Początki jego fascynacji poezją miały miejsce, gdy miał 11 lat. W jakiś sposób udało mu się zdobyć zaproszenie na mushaira, gdzie wyrecytował własny gazel, która zdobyła wielkie uznanie prezydenta mushairy, Ustada Mani Jaisi. Większość obecnych, w tym jego ojciec, myśleli że wyrecytował gazelę stareszego brata. Kiedy zaś ten zaprzeczył, ojciec i jego doradcy zdecydowali, że należy sprawdzić poetycki talent Azmiego. Pokazali mu jeden wers dwuwiersza i kazali napisać gazel w tym samym stylu i rytmie. Azmi przyjął wyzywanie i wkrótce stworzył odpowiedni gazel. Później Poeci Bollywood 77 stał się on popularny w całym kraju i był śpiewany przez legendarną Begum Akhtara. Jednak Azmi porzucił studia nad językami perskim i urdu, i podczas zamieszek w 1942 roku został przekonanym marksistą. W 1943 roku zapisał się do partii komunistycznej. Poproszony o przeniesienie się do Bombaju, pracował wśród robotników. Pracę tę podjął z dużym entuzjazjmem i żarliwością. W tych latach często też brał udział w sympozjach poetyckich w różnych częściach Indii. W 1947 roku, gdy był w Hyderabadzie, spotkał Shaukat, zakochał się w niej i wzięli ślub. Potem Shaukat Kaifi została popularną aktorką filmową i teatralną. Jak większość poetów urdu, Azmi rozpoczął jako twórca gazeli, wypełniającym swoją twórczość popularnymi romantycznymi tematami miłości w stylu, który był pełen wzniosłych metafor. Jednak jego związek z Ruchem Progresywnych Poetów sprawił, że zajął się problemami społecznymi choć jego poezji nie można uznać za propagandę. Ma ona własne wartości: silne emocje, szczególnie duch współczucia i sympatii dla skrzywdzonej części społeczeństwa, to cechy charakterystyczne jego późniejszych utworów. Wiersze te są także cenione dzięki bogatej wyobraźni, a przez to jego wkład w poezję urdu był znaczący. Azmi Saab wydał trzy zbiory utworów: Aakhir-e-Shab, Jhankar oraz Awaara Sajde. Ostatnio wydawnictwo Penguin opublikowało tłumaczenie jego wierszy na język angielski – Selected Poems Kaifi Azmi. Kaifi Azmi był także aktywnym członkiem Indyjskiego Stowarzyszenia Ludzi Teatru (Indian People`s Theatre Association, IPTA), a w późniejszych latach jego prezesem. Azmi miał swój wkład w przemysł filmowy jako twórca tekstów, pisarz, a nawet aktor! Początkowo pracował jako scenarzysta, głównie przy filmach Nanubhai Vakila, takich jak Yahudi ki Beti (1956), Parvin (1957), Miss Punjab Mail (1958) i Id ka Chand (1958). Ale prawdopodobnie największym jego osiągnięciem jako scenarzysty był film Chetana Ananda Heer Ranjha (1970), w którym całe dialogi napisane są wierszem. To było niezwykłe osiągnięcie i jeden z największych sukcesów w indyjskiej kinematografii. Kaifi Azmi zdobył także najwyższe uznanie krytyków za scenariusz, dialogi i teksty piosenek do filmu M.S. Sathyu Garam Hawa (1973), opartego na fabule Ismat Chughtai. Film, kronika trudnej sytuacji muzułmanów w północnych Indiach, jest osadzony w Agrze po podziale kraju. Balraj Sahni perfekcyjnie odegrał główną rolę starszego muzułmańskiego szewca, który musi zdecydować czy 78 Janusz Krzyżowski, Surender Bhutani zostać w Indiach, czy przenieść się do nowo utworzonego Pakistanu. Garam Hwaw pozostaje do dziś jednym z najbardziej przejmujących filmów na temat podziału Indii. Azmi napisał także dialogi do filmu Shyam Benegala Manthan (1976) i Sathyu Kanneshwara Rama (1977). Chociaż jako twórca tekstów, pracował przy wielu filmach, jednak na zawsze pozostanie w pamięci za twórczość w filmach Guru Dutta Kaagaz Ke Phool (1959) oraz Chetana Ananda Haqeeqat (1964), “wojennym filmie indyjskim wszechczasów”. Zagrał on także godną zapamiętania rolę starca w filmie Naseem (1995), wzruszającym paradokumencie opowiadającym o zniszczeniu Barbi Masjid w Ayodhya. Akcja filmu dzieje się w okresie od czerwca do grudnia 1992 roku, w dniach poprzedzających zniszczenie meczetu 6 grudnia 1992 przez fanatyków Hindutva. Naseem (Mayuri Kango) jest uczennicą z klasy średniej w Bombaju, pochodzącą z rodziny muzułmańskiej. Ma ona bardzo dobre relacje ze starzejącym się, chorym dziadkiem (Azmi). Z rosnącym przerażeniem rodzina obserwuje w telewizji wiadomości o zgromadzeniach w Ayodhya, podczas gdy dziadek opowiada jej historie o życiu w zniewolonym mieście Agra. Dziadek umiera 6 grudnia, tego samego dnia napływają wieści o zniszczeniu meczetu. Była to gra, z której jego córka, Shabana Azmi, nagradzana licznymi nagrodami państwowymi aktorka, była dumna. Kaifi otrzymał wiele różnych nagród, był także uchonorowany przez rozmaite narodowe i międzynarodowe instytucje. Należą do nich Uttar Pradesh Urdu Academy Award, Soviet Land Nehru Award oraz Sahitya Academy Award za zbiór Awaara Sajde, Maharashtra State Urdu Academy`s Special Award za jego wkład w literaturę urdu, oraz Afro-Asian Writers’ Committee`s Lotus Award. Otrzymał także Nagrodę Narodową oraz od Przemysłu Filmowego za scenariusz i dialogi do filmu Garam Hawa. O życiu Azmi powstał film dokumentalny Kaifi Azmi (1979), nakręcony przez Raman Kumara. Syn Azmi, Baba Azmi jest uznanym operatorem filmowym, zięć Javed Akhtar znanym pisarzem, poetą i twórcą tekstów, a synowa, Tanvi, doskonałą artystką. Znaną gwiazdą była również córka poety Shabana Azmi. Twórca tekstów, poeta i pisarz Kaifi Azmi odszedł 10 mają 2002 roku w Bombaju, z powodu infekcji sercowych i dróg oddechowych. Poeci Bollywood 79 Kaifi Azmi Zapomniałem, o czym tu napiszę. Któż to wie? Wszyscy są obcy, a o mnie nikt nic nie wie. Wyruszyłem z karawaną już dawno temu. Czy spragnieni znajdziemy studnię? Któż to wie? Próbowałem się modlić w świątyni na szlaku. Czemu zamknięta na cztery spusty? Któż to wie? Ostatniej nocy snuł się tu spragniony pijak. Czy pamięta dziś nasze spotkanie? Któż to wie? O, Kafi, mam rozkaz rzucić w ciebie kamieniem. Czy zbawi cię jakiś Mesjasz, tylko Bóg to wie. 80 Janusz Krzyżowski, Surender Bhutani Kaifi Azmi Te przymknięte oczy są wystraszone, czy nie? Czy to może jest oznaka miłości, czy nie? Czy twe serce też bije przyspieszonym rytmem? Czy jest takie niespokojne jak moje, czy nie? Czy pamiętasz uniesienia młodej miłości? Czy dziś też marzysz o takich momentach, czy nie? Dla ciebie porzuciłem niepokoje świata. Powiedz, czy jesteś tego świadoma, czy też nie? Poeci Bollywood 81 Kaifi Azmi By zrozumieć twe serce, ile czasu trzeba? Aby to opowiedzieć, ile czasu trzeba? Odsłoniłaś zasłonę w mym domu, księżyca blask się rozlał, chwili tylko było potrzeba. Przeznaczeniem miłości migotanie. Oślepić mnie jak lampa, jednej chwili było trzeba. Gdy to dziś pisałem, ostatni kwiat spadł z drzewa. By nowa wiosna przyszła, ile czasu trzeba? 82 Janusz Krzyżowski, Surender Bhutani Kaifi Azmi Pełno tu bogów o kamiennych twarzach – dzisiaj, a przecież powróciłem z Księżyca dzisiaj. Cały świat podąża teraz w jednym kierunku. Powiedz, gdzie mogę znaleźć łagodny cień dzisiaj. Leila jest teraz wzniosłym symbolem miłości, lecz czy znajdziemy dzielnego Madżnuna dzisiaj. Sztuka teraz odświeża się co dzień w hammamie, lecz czy gotów jest ktoś kroplę krwi dać jej dzisiaj? Namioty nomadów przesiąknięte są ich krwią, ale kto spragnione wargi zwilży nam dzisiaj? Poeci Bollywood 83 Kaifi Azmi Szukam świata, którego dotąd nie znalazłem, lecz nowego nieba też jeszcze nie znalazłem. Nawet gdyby mi dano nowy świat i niebo, cóż z tego. Nowego człowieka nie znalazłem. Sztylet, którym mnie zabito, leżał w pobliżu. I co? Odcisków palców na nim nie znalazłem. Oglądałem zgliszcza wsi, gdzie się urodziłem. Cóż począć? Nawet śladu dymu nie znalazłem. Na cóż żałoba, gdy nie wiadomo, gdzie jest Bóg. Któż to pojmie? Nawet przyjaciół nie znalazłem. Wokół mnie gęsta dżungla o tysiącu twarzy. Miła, jednak twej między nimi nie znalazłem. 84 Janusz Krzyżowski, Surender Bhutani Shamim Jajpuri Shamim Jaipuri (1928-1999) był bardzo popularnym poetą w Indiach i Pakistanie. Przez niemal pół wieku aktywnie uczestniczył w sympozjach poetyckich i zawsze był tam witany z największą atencją. Na spotkania te przychodziło niekiedy do tysiąca osób, aby usłyszeć wiersze recytowane śpiewnym głosem. Mimo że dla Bollywood napisał stosunkowo niewielką liczbę gazeli, to wszystkie one są wysokiej klasy utworami poetyckimi. Nigdy nie chciał marnować swego talentu, jak powiadał, na „tanie piosenki”. Aktor Dharmendra zyskał dzięki poecie popularność, po tym jak występował w filmie, w którym naczelnym przebojem był gazel ze słowami „Nie wołaj mnie tej samotnej nocy”. Śpiewany był on przez obdarzonego słodkim głosem dublera Mukesha. Jego liryki lubiła również wykonywać diwa indyjskiej sceny Begum Akhtar, która bardzo ceniła talent poety. W jednym z wywiadów znany indyjski komentator zajmujący się filmem i muzyką stwierdził, że najbardziej cenił ze współczesnych poetów Bashira Badra, Sahila Hamdania, Jana Nissar Akhtar i Shamima Jaipuri i porównywał ich do klasyków urdu – Mirzy Ghaliba i Bahadura Shah Zafara. W wielkim zbiorze poezji urdu zatytułowanym Zikr-e-Rasool wydanym w 2006 roku pod redakcją Maulana Ubaidullah Azmiego i prof. Tanveera Alvi znalazły się również poezje Shamima Jaipuri. Poeci Bollywood 85 Shamim Jajpuri Cierpiałem wiele w życiu, lecz teraz już mam dość! Stale raniłaś moje serce, lecz rzekłem, dość! Błądziłem, szukając świątyni czy meczetu albo drogi do twego serca, lecz dziś mam dość. Teraz, gdy wzywa cię „szalony kochanek”, czy zaakceptujesz go, czy powiesz: mam dość. Dawno już o niej zapomniałem, lecz gdy wspomnę, mogę powiedzieć z przekonaniem, że mam jej dość. Ona – cyniczna piękność, umiała być miła. Życie zna takie triki, ale ja mam ich dość. Gdym był smutny, ona mówiła wciąż o sobie. Na koniec mnie wyśmiała, więc mam jej szczerze dość. Twa sytuacja w miłości jest delikatna. O, Shamimie, akceptuj miłość, lecz jej miej dość. 86 Janusz Krzyżowski, Surender Bhutani Shamim Jajpuri Twoje subtelne piękno sławić będę zawsze, ale ponad piękno miłość ceniłem zawsze. Zakochany szaleniec podąża bez celu. Każdy jego krok jest pierwszym. Tak robi zawsze. Kpiąc, mówiłaś obojętnie o moim sercu. Czy chciałaś zerwać nasze relacje na zawsze? Jak Mesjasz opuszczałem dom, cały w stygmatach. Byłem przekonany, że odchodzę na zawsze. Teraz jestem samotnym wędrowcem na drodze życia. Otacza mnie pustka. Tak będzie zawsze. Shamimie, czy gdzieś ją na tej drodze spotkałeś? Ona jest dla ciebie symbolem życia. Zawsze. Poeci Bollywood 87 Shamim Jajpuri Rozmowy z tobą, twe myśli, będę pamiętał. Dobroć losu, co mi cię dał, będę pamiętał. Dostojeństwa nie trwońmy, nawet w uniesieniu. Gdy żyłeś, jak w ogrodzie, chciałbym, byś pamiętał. Wszyscy ludzie starają się unikać kolców, lecz kolec może pobudzać. Obyś pamiętał! Całą noc bawiliśmy się pod gwiazdami z ukochanymi. Któż by o tym nie pamiętał? Nieważne, czy pijesz, czy nie pijesz. Jest ważne, by wina przybywało. Chcę, byś to pamiętał. 88 Janusz Krzyżowski, Surender Bhutani Shamim Jajpuri I w wiarę, i w nadzieję zazwyczaj wątpiłem. Czy ktoś zapuka do mego serca, wątpiłem. Przetrwałem całe me życie w potokach łez. Ono chciało, bym się stale śmiał, więc wątpiłem. Mówiono też, że jestem kolcem w sercach ludzi. Zawsze mówiłem prawdę, więc kolcem nie byłem. Dziś wciąż sarkazm czuję lub kamień mnie dosięga. Myślałem, że ona jest inna, lecz dziś zwątpiłem. Zawsze znajdowałem spokój w cieniu twych włosów. Dzisiaj jesteś całkiem inna, dlatego zwątpiłem. Poeci Bollywood 89 Gulzar Sampooran Singh – Gulzar urodził się w Deena (teraz w Pakistanie) 18 sierpnia 1934 roku. Po podziale kraju przyjechał do Delhi. Gulzar rozpoczął swoją karierę filmową jako asystent Bimala Roya. Współpracował także z Hrishikeshem Mukherjee na początku kariery. Zaczął pisać piosenki do filmów z Bimala Da`s Bandini. Mora Gora Ang Layee Le to prawdopodobnie jego pierwsza piosenka. Pierwszy jego film to Kabuli Wala, w którym także pojawił się taki hit jak Ganga Aaye Kahan Se. W latach sześćdziesiątych powstały następne: Sannata, Biwi aur Makan, Do Dooni Chaar i najlepszy ze wszystki Khamoshi. Po zdobyciu sławy jako poeta zaczął pisać scenariusze do filmów. W roku 1971 po filmie Mere Apne, został reżyserem. Od tamtej chwili podarował nam wiele pięknych chwil w swoich dziełach. Napisał scenariusze do około 60 filmów i wyreżyserował 17, z których każdy jest świadectwem jego talentu. W latach 1987-1996 nie pracował już tak intensywnie, jedynie napisał teksty gazali do 7 filmów i dwa znich wyreżyserował. W tym czasie powstało też jego wybitne dzieło dla małego ekranu – serial Mirza Ghalib, na cześć legendarnego poety. Mirza Ghalib ze względu na muzykę, reżyserię, dialogi, oraz odtwórcę roli poety, Naseeruddina Shaha, pozostanie najbardziej popularną w Indiach produkcją telewizyjną. W 1996 Gulzar wrócił do pracy, stając za kamerą przy Maachis, dokumentalnym filmie o terroryzmie w Pundżabie. Sukces tego filmu, sprawił, że Gulzar wrócił do Bollywood. Następną jego pracą reżyserską był film Bangla. W 2006 roku otrzymał nagrodę dla najlepszego autora scenariuszy i poezji filmowej. Chociaż to filmy przyniosły mu popularność, poezja pozostała jego największą miłością. Pierwszy zbiór wierszy Ek Boond Chaand, został wydany w 1962 roku. Wydawnictwo Roopa – Harper Colins opublikowało ostatnio jego nowe utwory w zbiorze Trivieni. Zbiór utworów Gulzara, zatytułowany Roat, Chaand aur Mein także został ostatnio wydany, jednak zawiera utwory związane jedynie z tytułowymi filmami. Gulzar zdobył 5 nagród narodowych oraz 18 nagród przemysłu filmowego. Otrzymał nagrodę Sahitya Akademy Award za zbiór krótkich opowiadań Dhuaan. Komitet Filmware nagrodził go za osiągnięcia literackie i filmowe oraz za wkład w rozwój kinematografii indyjskiej. W 2002 roku rząd Indii przyznał Gulzarowi honorowy tytuł Padmabhushan. 90 Janusz Krzyżowski, Surender Bhutani Gulzar Dziś zapach twój czuję w każdej chwili. Otwieram list dawne, nie czekam ni chwili. Ta historia opisuje moją ignorancję. Powtarzam dawny ból, nie żałując ni chwili. Pod wieczór wciąż mierzyliśmy cienie naszych rąk. Księżyc się spóźniał, nie rozpraszał nam tej chwili. Może to zająć trochę czasu, nim minie noc. Rano niech słońce oświetli nas w jednej chwili. Kto dzisiaj znów puka do serca mego bramy? Czyje to kroki słyszę już od dłuższej chwili? Poeci Bollywood 91 Gulzar Stale testowaliśmy cierpliwość, raz po raz. Dlatego porażkę przeżywaliśmy niejeden raz. Zawsze czyniłaś mi nęcące obietnice i dlatego wierzyłem ci niejeden raz. Zdążając ku tobie, wciąż zatrzymywałem się. Nie nadążałem za swym pożądaniem nie raz. O, mój Boże, już więcej nie będę Cię prosił o nowe życie. Taki błąd popełnia się raz. 92 Janusz Krzyżowski, Surender Bhutani Gulzar Długie, żmudne życie upływa mi samotnie. Podążam w karawanie, ale wciąż samotnie. Dotąd lękałem się nawet własnego cienia. Może to jest powód, że wędruję samotnie? Ostatnio całą noc mówiła do mnie cisza. Pytała, jaki sens pędzić życie samotnie? Ta, o której myślę, zbliżyła się do mnie, do mych drzwi, lecz zawróciła. Odeszła samotnie. Poeci Bollywood 93 Gulzar Dni mijają spokojnie, bez przeżyć, bez sensu. Tak jakbyśmy wciąż długi spłacali bez sensu. Czy czujesz satysfakcję, kiedy patrzysz w lustro? Tam widzisz tylko siebie, a to jest bez sensu. Kiedy tylko owoc dojrzał na drzewie, widzisz, jak ktoś ściska kamień w dłoni. To jest bez sensu! Znów po nieporozumieniach czuję, że mokre mam oczy. Cóż, relacje takie są bez sensu. Od dawna słyszę tylko echo ciszy. Chciałbym usłyszeć i wołanie. Czekanie nie ma sensu! 94 Janusz Krzyżowski, Surender Bhutani Gulzar Bliscy, co cofają swe dłonie. Niech tak będzie! Nie przycinaj drzewa czasu. Niech piękne będzie. W mym głosie jest zniecierpliwienie, a w oczach gniew. Rozbite są kawałki wspomnień. Niech tak będzie. Choć życia ubywa po kropli kropla, serce tego, co się oddala, cierpieć już nie będzie. Kto tylko przy brzegu żegluje, niech żegluje. Jemu nikt biegu rzeki odwracać nie będzie. Poeci Bollywood 95 Sudarshan Fakir Znany twórca wierszy wykorzystywanych w wielu filmach Bollywood Sudarshan Fakir zmarł 22 lutego 2008 roku. Miał 73 lata. Mężczyzna, którego kochały miliony wielbicieli gazeli na całym świecie, pokazał w swoich utworach nowe spojrzenie na miłość, życię oraz rozpacz. Jego teksty Ye Kaghaz Ki Kashti i Ishq Mein Ghairate dotknęły każdego wrażliwego ludzkiego serca. Poeta pisał teksty, które nastepnie były śpiewane przez takie sławy jak: Jagjit Singh i Beghum Akhta umarł w szpitalu po długiej chorobie. Spędził lepszą część swojego życia w mieście, Fakir miał tytuł magistra nauk politycznych i języka angielskiego z DAV College w Jalandharze. Aktywnie zainteresowany dramatem i poezją od czasów studiów, wyreżyserował film Mohana Rakesha Ashaar Ka Ek Din, który od razu stał się w Indiach hitem. Swoją pedagogiczną pracę zaczynał w Jalandharze, a potem wyruszył do Bombaju, gdzie dla All India Radio powstało wiele albumy muzycznych we współpracy ze znanymi kompozytorami Bollywood. Prawie na wszystkich albumach wydanych w latach osiemdziesiątych z Jagjitem Singhiem były gazele napisane przez Fakira. Pisał on także teksty do takich filmów jak Dooriyan i Prem Agan, oraz dialogi do filmu Yalgaar. Jasbir Rishi, wykładowca psychologii oraz sąsiadka Fakira, powiedziała: Był mężczyzną z dużym poczuciem własnej wartości. Nigdy nie szedł na kompromis, nawet w błahych sprawach. Kochał krykiet i prowadził proste życie. Fakir pozostawił żonę Sudesh, syna Manava, synową Ishitę oraz wnuka Aryamana. Został skremowany w Moidel Town. 96 Janusz Krzyżowski, Surender Bhutani Sudarshan Fakir Pokrętne wyjaśnienia miłej dziś śmieszą mnie. Mówienie o Leili i Madżnunie śmieszy mnie. Jeśli zaś pomyślę o spełnieniu w miłości, to myśli tak głupie, naiwne, też śmieszą mnie. Ludzie stale opowiadają o miłości, kto jej namiętnie poszukuje, ten śmieszy mnie. O, ty, który mi się przyglądasz, pospiesznie nie sądź, żem łagodny. Kto tak myśli, śmieszy mnie. Fakirze, światło księżyca może być piękne dla zakochanego, ale on dziś śmieszy mnie. Poeci Bollywood 97 Sudarshan Fakir Miła, rzuciłem cię. Nie mam wytłumaczenia. Sam też wypiłem truciznę bez tłumaczenia. Dotąd nie mówiłem nic o sobie i innych grzesznikach. Nie mamy nic do wytłumaczenia. Moim przeznaczeniem było lać zawsze ciężkie łzy. Me rany serca nie mają wytłumaczenia. Fakirze, kamień rzucono, rozbito puchar, leżę w całunie i nie mam wytłumaczenia. 98 Janusz Krzyżowski, Surender Bhutani Qateel Shifai Qateel Shifai – Aurangzeb Khan (1919-2001) był najbardziej znanym poetą języka urdu ze względu na bardzo częste wykorzystywanie jego gazeli w twórczości filmowej. Wcześnie osierocony przez ojca, imał się w młodości różnych zajęć. Pracował w sklepie sportowym i jako ekspedytor w firmie transportowej, przez cały czas tworząc jednak poezję. W 1946 roku redaktor literackiego pisma Adab-e-Latif z Lahore, poznawszy się na talencie młodego poety, zaproponował mu stanowisko asystenta w redakcji. Jego pierwszy gazel opublikowany został w tygodniku „Star”, z Lahore, redagowanym przez Qamar Jalalabadiego. Pierwszym filmem, do którego napisał teksty piosenek, był Teri Yard. Później zdobył sławę i olbrzymią popularność jako twórca lirycznych gazeli, które wykorzystywane były w filmach pakistańskich i indyjskich, a płyty z nimi są wydawane w milionach egzemplarzy. Jest ceniony za jasność stylu i subtelną lirykę wierszy zebranych w czternastu tomach poetyckich. Jego gazele są śpiewane przez prostych ludzi ze względu na klarowność językowego przekazu, Najczęściej poruszanym problemem w wierszach Qateela jest miłość i różne jej perturbacje. W tej delikatnej materii poeta nigdy nikogo nie pouczał, a jedynie oddawał głos emocjom swego serca. Qatelle Shifai pracował przy licznych albumach z gazelami z Jagjitem i Chitrą Singhiem oraz Ghulamem Alim. Za tom poezji Mutroiba otrzymał główną nagrodę literacką Pakistanu. Opublikował ponad 20 zbiorów poezji, był też autorem ponad 2500 gazeli do pakistańskich i indyjskich filmów. Jego poezja została przetłumaczona na wiele języków, w tym hinduski, gudżaracki, angielski, rosyjski i chiński. W 1994 roku Qateel Shifai otrzymał nagrodę Pride of Performance Award. Ponadto przyznano mu Adamjee Award, Naqoosh Award, Abbasin Arts Council Award oraz w Indiach Amir Khusro Award. Zmarł 11 lipca 2001 roku w Lahore. Ulica, przy której mieszkał w Lahore została nazwana jego imieniem. Istnieje także część Haripuru, która nosi jego imię – Mohallah Qateel Shafai. Jego poezja jest obecna w programach nauczania wielu uniwersytetów w Indiach i Pakistanie. Qateel miał dwoje dzieci, Perviaz Qateel i Masirit Qateel. Poeci Bollywood 99 Qateel Shifai Siedzi naprzeciw mnie piękna, którą uwielbiam. Lica jej modlitwy godne, więc ją uwielbiam. Spójrz na mnie. Weź mnie. Tylko tobie się zaprzedam. Kupisz mnie za małą sumę, bo cię uwielbiam. Na nic cierpliwość, maniery, chcę żegnać wszystkich gości i zostać z nią sam, bo ją uwielbiam. Nie jestem już młody, porzuciłem beztroskę. Serce me wciąż żywo bije, bo ją uwielbiam. Pokochasz mnie, miła – będziesz świecić przykładem. Modlę się o to do imama, bo cię uwielbiam. Wiem, piękna jesteś od stóp do głowy. Qateelu, jak opisać moją miłość – jak ją uwielbiam? 100 Janusz Krzyżowski, Surender Bhutani Qateel Shifai Ona jest jak płomień. Czy zbliży się do niej kto? Sparzyć sobie dłonie czy zaryzykuje kto? Czy możliwe jest raz jeszcze stworzyć Tadż Mahal? Z lśnienia księżyca stworzyć napój czy może kto? Czyje ręce mogą schwytać grupę obłoków? Czy zamknąć wątły cień w swych dłoniach potrafi kto? Gdy na tym świecie jest tylko jeden wędrowiec resztę domów dla karawany wynajmie kto? O, Qateelu, znasz dobrze wszystkie pory roku, lecz dziś blask twój kto jest w stanie pojąć, kto? Poeci Bollywood 101 Qateel Shifai Miłość ma przepełnia cię powoli, powoli. Ty także wychodź jej naprzeciw, lecz powoli. Choć wyczerpany miłością, stale cię pragnę. Oboje osiągnęliśmy cel, lecz powoli. Czy warto jeszcze coś dodać, gdy się spotkamy? Gdy przyjdzie szczęście, troski odpłyną powoli. Jesteś gościem specjalnym w mieście mego serca, lecz prawdziwe twe piękno spostrzegam powoli. Wątpię, by serce me doznało pełni szczęścia, lecz nawet chmury zraszają ziemię powoli. O, Qateelu, pragnę dzielić los zakochanych i pragnę na jej rękach umierać powoli. 102 Janusz Krzyżowski, Surender Bhutani Qateel Shifai Uczyniłeś huragany posłańcami, Panie. Ludzie, którzy tu mieszkali, już nie wrócą, Panie. Cóż mamy począć, aby nie tylko śnić, Panie, aby nie malować księżyca na piasku, Panie? Winiarnia zamknięta, a ja stale szukam miłej. Gdzie jest ta, co ma w swych oczach truciznę, o, Panie? Z wielką pasją ludzie stroją się w szaty z papieru i ignorancji. Co poczną w czasie deszczu, Panie? Nie dawaj nam na ziemi nadziei na spełnienie. Ludzie, którzy w to wierzą, zginą niechybnie, Panie. Kto tutaj pozostanie z dobrych i sprawiedliwych? Kto tutaj przetrwa, jeśli mnie ukrzyżują, Panie? „Ten co tu śpi, chciał obudzić świat”, napiszą potem w krótkim epitafium mego grobowca, Panie. Poeci Bollywood 103 Qateel Shifai Wywołujesz zgromadzenia, boś jest szalony. Wszyscy znają twe imię, bo jesteś szalony. Derwisz nigdy nie powinien żebrać pod drzwiami. Niech kroczy dumnie jak król, nawet gdy szalony. Rywalizacja jest dobrą i ciekawą grą. Bacz, by nie stracić przyjaźni, nie bądź szalony. Gdy się poskarżę na skąpstwo szafarki, nie da mi wina i wszystkim powie, żem jest szalony. Qateelu, bacz na swój język. Człowieka można po jego wierszach poznać – czy szalony. 104 Janusz Krzyżowski, Surender Bhutani Nida Fazli Nida Fazli urodzony 12 grudnia 1938 roku jako Muqtada Husain w Delhi. Fazli był wychowywany w środowisku literackim, ponieważ jego ojciec Dua Dubaivi był poetą i uczniem Nuh Narvi. Także wielu członków jego rodziny oraz nauczycieli było poetami. Nida ukończył szkołę w Gwaliorze i uzyskał tytuł magistra literatury angielskiej. W czasie nauki był aktywnym członkiem Students Federation, które przyłączyło się do Partii Komunistycznej. Następnie przez wiele lat Nida pracował jako członek CPI. Ciągle wierzy w humanistyczny aspekt marksizmu i uważa siebie za poetę, który jest świadomy swojego socjalno-politycznego otoczenia. W latach sześćdziesiątych ubiegłego wieku jego rodzina wyjechała do Pakistanu i młody poeta przez wiele lat czuł się samotny w nowej indyjskiej rzeczywistości. W tym czasie poświęcił się intensywnym studiom starej poezji urdu. Szczególnie skłaniał się ku twórczości Mira i Ghaliba. Później tragiczne wydarzenie sprawiło, że zrozumiał, iż fałszywa ckliwość jest cechą charakterystyczną Daagh School of Poetry. Zdarzyło się to, kiedy dziewczyna, która była jego koleżanką ze studiów i w której się kochał, nagle zmarła. Cierpiał bardzo i chciał wyrazić swój żal w poezji. Poetyckie tradycje Daagh mocno go zawiodły. Wtedy usłyszał bhadżan: Madhu ban tum kat rahat harey. To zmieniło całą jego koncepcję poezji. Rzeczą, która najbardziej mu się spodobała w tej pieśni, było ludzkie pragnienie dzielenia się uczuciami z naturą. Kiedy poczuł inspirację, zaczął czytać poezję mistyków i stopniowo odczuwał coraz większą fascynację literaturą ludową. Fazli ciągle starał się zanegować „wyrafinowane” tradycje i stworzyć dla siebie styl poetycki, który jest bliższy ludowemu. Po krótkim czasie został ogólnie uznanym twórcą, jednym z najczęściej zapraszanych na recytacje poetyckie. Jego gazele zostały też szybko docenione przez twórców filmowych i dziś zalicza się do najbliższych współpracowników Bollywoodu. Wiele spośród jego dwuwierszy funkcjonuje dzisiaj jako idiomy w mowie potocznej Hindusów, a gazele śpiewane przez jego przyjaciela Jagjita Singha są znane na całym subkontynencie. Fazli wierzył, że poezja jest właściwie próbą ochrony piękna, ponieważ fanatyczni politycy oraz siły autory- Poeci Bollywood 105 tarne zawsze próbowały usuwać wszystko, co piękne z życia. Wiele jego wczesnych utworów, które zostały napisane przed jego przyjazdem do Bombaju, przedstawiają otoczenie, które jest małomiasteczkowe i wiejskie. W wierszach, napisanych krótko po przybyciu do Bombaju, można znaleźć niepokój, protest, gniew, frustrację oraz odwagę do zniszczenia status quo. To był oczywiście wynik wpływu życia w wielkim mieście. Stopniowo gniew był zastępowany przez zdumienie i podziw, i wtedy pojawiły się wpływy tradycji bhakti i sufi w jego późniejszej twórczości. Częstym motywem jego poezji stało się dziecko. Poza dziećmi kochał zwykłych ludzi i wolał wybierać tematy z codziennego życia biedaków. W wielu jego utworach obiekty natury, takie jak: pagórek, drzewo, rzeka są uosobione i występują jako istoty żywe. Fazli wierzy, że cały kosmos to organizm i nawet najmniejsza drobina jest integralną jego częścią. Fazli ciągle eksperymentował z formą i stylem, ale ostatnie dwa tomiki poezji zawierają kilka zdań pisanych prozą, które dały mu więcej możliwości do przeprowadzania eksperymentów. Jego poezja odzwierciedla burzliwe losy poety, który „podróżował w wielu kierunkach”. Pierwsza książka Nidy Fazli Mulaqatein, chociaż zawierała jedynie wywiady z głównymi pisarzami urdu, została bardzo dobrze przyjęta ze względu na styl, który można swobodnie określić jako proza kreatywna. Druga książka, Deewaron Ke Beech, według autora, jest powieścią autobiograficzną. Bez względu na to, czy krytycy zgodzą się traktować ją jako powieść, pozostaje faktem, że jest to książka niezwykła, biorąc pod uwagę jej oryginalny styl. Drugi tom powieści autobiograficznej, Deewaron Ke Bahar, został wydany ostatnio. Nida dobiera każde słowo z ogromnym staraniem i jak rzeźbiarz z kamieni, tworzy każde zdanie ze skały języka. Nida zawdzięcza mistrzostwo w użyciu języka swojej miłości do czytania, szczególnie przedrewolucyjnej powieści rosyjskiej. Twierdzi, że czytał więcej prozy niż poezji. Wyraża także pogląd, że pisanie prozy jest trudniejsze niż tworzenie poezji, ponieważ autor musi być bardziej ostrożny i odpowiedzialny przy jej pisaniu. Nida Fazli otrzymał wiele nagród, w tym Khusro Award, Poetry Award od Maharashtra Urdu Academy, Hindi Urdu Sangam Award oraz Sahitya Akademi Award w 1998 roku. 106 Janusz Krzyżowski, Surender Bhutani Nida Fazli Historii mej, księżyca i kwiatów posłuchaj. To są dzieje każdego z nas, więc ich posłuchaj. Nikt nie zna przyszłości, lecz czym jest życie, możesz poznać, patrząc na mą trudną miłość, więc słuchaj. Poznający musi unieść wszystkie zasłony. Nawet gdy nie wychodzisz z domu, to posłuchaj. Cichy mój szept dociera do twych uszu z każdego miejsca w tym pokoju. Bacznie się w niego wsłuchaj. Kto jest w stanie odczytać napisy na wodzie? Chcesz to zrobić? Szumu wody, co płynie, słuchaj. Chcesz pojąć, jak szczęśliwy może stać się więźniem księżyca? Chcesz? Więc śpiewu muezina słuchaj. Poeci Bollywood 107 Nida Fazli Człowiek zawsze ma w sobie zwierze, i tu, i tam. Nasz Bóg zawsze jednak jest wielki, i tu, i tam. Złe zwierzęta noszą tylko inne imiona. Smutek i samotność w miastach jest i tu, i tam. Raz posąg Boga, raz Jego imię to pole obłudnych, choć religijnych gier, i tu, i tam. Hindusi i muzułmanie o szczęściu mówią. Niestety, człowiek jest w kryzysie, i tu, i tam. Taki sam ból tkwi w naszych sercach, i tu, i tam. Piękno poezji Mira czcimy, i tu, i tam. 108 Janusz Krzyżowski, Surender Bhutani Nida Fazli By kroczyć śmiało, mila za milą, pamiętaj! Przeszkód na drodze spotkasz bez liku, pamiętaj! Patrz uważnie, to i kamień lustrem się stanie. Twarz grzesznika ujrzysz w nim. Toś jest ty. Pamiętaj. Każdy z nas wielu innych przypominać może. Patrz uważnie, gdy chcesz kogoś poznać. Pamiętaj! To sprawa losu, kto w życiu odniesie sukces. To w twoich rękach miecz może pęknąć. Pamiętaj! Na jednej stronie rzeki są gwiazdy i kwiaty. Gdy powódź wyleje – nic nie ujrzysz. Pamiętaj! Liczyłeś, że spotkasz przyjaciół w obcym mieście. Tłuszcza z bazaru z tym się nie zgodzi. Pamiętaj! Poeci Bollywood 109 Nida Fazli Wiedzą, co mówić, lecz ból serca kto zrozumie? Kto? Wokół tyle zgiełku. Czy wagę ciszy pojmie kto? Przez wieki grane są takie same przedstawienia. Kto na ciebie długo czekał i zagubił się? Kto? Mówi się o miłości, krwi, księgach, lecz znaczenie ich i sens kto we śnie przedstawił wyraźnie? Kto? Albo ja jestem cieniem, albo On jest mym lustrem. Podobny do mnie, przebywa w mym domu. Czy wiesz kto? Nawet słońce rano budzi się leniwie, wstaje zza horyzontu, by zajaśnieć. Kto to sprawił? Kto? 110 Janusz Krzyżowski, Surender Bhutani Nida Fazli Złe myśli, co mnie trapią, miałem już wcześniej. Na szczęście, Bóg mi zsyłał dobrych ludzi wcześniej. Chciano mnie skrycie zabić, gdy byłem bezbronny, lecz i ja potrafiłem rękę podnieść wcześniej. Stworzenie człowieka chyba trwało dość długo, a światło Boga przenikało Ziemię wcześniej. Niebo, pole, woda mogą bywać czerwone, ale słowo „krew” było dobrze znane wcześniej. Miasta mego kraju opustoszały później, ale biedny mój dom pustką zionął wcześniej. Poeci Bollywood 111 Nida Fazli Z oddali każda twarz twoja mi się wydaje. Że nigdy cię nie zapomnę, tak mi się zdaje. Stanowiłaś piękną paletę kolorów. Kto się tak nosi, mnie tobą być się wydaje. Gdy odeszłaś, to zerwałaś delikatną nić relacji. Nie chcę cię znać, tak mi się wydaje. Już tylko jaśmin wita mnie słodkim zapachem. Dziś tylko on jest wierny, tak mi się wydaje. Teraz nic mnie nie martwi i niewiele czuję, chociaż to puste miasto dziwne mi się zdaje. 112 Janusz Krzyżowski, Surender Bhutani Nida Fazli Dokąd wiedzie ta kręta droga? Nie wiadomo. Ścieżka się plącze, gdzie dojdziemy? Nie wiadomo. Wcześniej wszystko wydawało mi się bezpieczne. Czy nasz dom jest naprawdę naszym? Nie wiadomo. Ziemia i czas wiele podróżowały razem. A my skąd jesteśmy, gdzie nasz dom? Nie wiadomo. Od ciała do ducha wiedzie droga wielu słów. Czy tu mam dom, czy na księżycu? Nie wiadomo. Podróż jest przeznaczeniem wędrowca, lecz czasem idzie, gdzie go los niesie. Czemu? Nie wiadomo. Cały czas oceniani jesteśmy, jak wiersze nieznane poety. Czy ważne? Nie wiadomo. Poeci Bollywood 113 Javed Akhtar Javed Akhtar urodził się 17 stycznia 1952 roku w Gwaliorze (Madhya Pradesh) jako syn Jan Nissara Akhtar, twórcy tekstów do filmów w Bollywood i poety urdu, oraz Safii Akhta, nauczycielki i pisarki. W jego rodowodzie doliczyć się można siedmiu pokoleń pisarzy. Bardzo szanowany poeta urdu Majaz był jego wujem ze strony matki, a prace jego dziadka, Mutzer Khairabadi, są uznawane za kamień milowy w poezji urdu. Akhtar ma jednego brata, młodszego, który jest uznanym psychoanalitykiem, Salmana Akhtar. Po jego urodzeniu, rodzice przeprowadzili się do Lucknow, a później do Aligarh. Młody Javed Akhtar większość czasu spędzali ze swoimi krewnymi. W wieku ośmiu lat został przyjęty do znanej szkoły w Lucknow, Colvin Taluqdars Collage. Z Lucknow przeniósł się do Aligarh i tam zamieszkł z ciotką ze strony matki. Dostał się do popularnej szkoły w Aligarh, Minto Circle. Szkoła jest częścią słynnego Aligarh Muslim University, gdzie zdał egzaminy wstępne. Później w Saifiya Coillegoe w Bhopalu zdobył licencjat nauk humanistycznych. Był zapalonym dyskutantem i często zdobywał Rotary Club Prize. Do Bombaju przeniósł się w październiku 1964 roku. Javed pisał scenariusze w języku urdu, które potem były przepisywane po hindusku przez jego asystenta. Inny asystent pisał jednozdaniowe podsumowanie po angielsku. Javed skupił się na pisaniu tekstów do filmów, w której to dziedzinie osiągnął znaczący sukces. Piosenki Javeda Akhtara są rytmiczne, refleksyjne, bardzo melodyjne i wpadające w ucho. Javed próbował także tworzyć bardziej ambitne dzieła w języku urdu. Największy zbiór jego prac został opracowany w Tarkach i wydany także w formacie audio, gdzie sam autor czytał teksty. Wokaliści, tacy jak Jagjit Singh i Nusrat Fateh Ali Khan, śpiewali te z jego utworów, które nie pojawiły się w żadnym filmie. Obecnie Javed Akhtar jest także jurorem, wraz z Anu Malik, Udit Narayan i Alisha Chinai w znanym w Indiach programie szukającym talentów Indian Idol Series 3. Jest także członkiem zespołu doradczego przy Asian Academy of Film and Television. Poeta ożenił się z Irani, scenarzystką hinduskich filmów, z którą miał dwoje dzieci, Farhan Akhtar, reżysera filmowego, oraz Zoya Akhtar. Jest on także wujem reżysera Kabira Akhtara. Po rozwodzie z Irani Javed ożenił się z aktorką Shabana Azmi, córką innego sławnego poety urdu, Kaifi Azmi. 114 Janusz Krzyżowski, Surender Bhutani Javed Akhtar zdobył 5 nagród National Film Award dla najlepszego twórcy tekstów i 5 nagród Filmware. W latach 2004-2005, wszystkie nominowane piosenki były napisane przez niego. Od rządu Indii otrzymał Padma Shri w 1999 roku, i Padma Bhushan w 2007 roku. W 2007 otrzymał także Nagrodę Filmware za osiągnięcia życia. Poeci Bollywood 115 Javed Akhtar Bawimy się, mówimy, że zbędny nam ból, lecz nie ma sposobu, by ominął nas ten ból. Słońce zachodzi, długie są cienie, nie ma drogi. Jakie jest cel zadawać zagubionemu ból? Obcy w nawale spraw nie mają dla nas czasu i tylko przyjaciele mogą zadać nam ból. Z niemym zdziwieniem oglądamy nasze rany. Obcy mówią, że gdzieś jest maść na ten ból? Jak owoce na gałęziach umysłu, wiersze powstają, lecz gdzie szukać remedium na nasz ból. 116 Janusz Krzyżowski, Surender Bhutani Javed Akhtar Dzieciństwo spędziłem jak sierota – samotny. Wędrowałem po ulicach serca – samotny. Pod powiekami miałem obraz miasta. To przez nie wylewa potoki łez samotny. Smutkiem dekorowałem na niej wszystkie sklepy. Kolorów radości pragnie człowiek samotny. W tamtych dniach głodowało me serce i umysł, lecz nie ja jeden byłem biedny, samotny. Zabijać się było bez sensu. Śmierć nie miała czasu, więc bez nadziei był człowiek samotny. Ma wybranka nigdy mnie nie pochwaliła, wszak troski dostaje tylko człowiek samotny. To tak, jakby zabrano wiatr oceanowi. Z płaczącymi falami został on samotny. Chociaż byłem spragniony, to dano mi kilka kropel na przetarcie powiek – biedny, samotny. Poeci Bollywood 117 Javed Akhtar W mym sercu kiedyś były pożądania kwiaty. Może to były me krwawe łzy, a nie kwiaty. Stale pamiętam każde słowo z twego listu. Pamiętam, jak zrywałaś naszych rozmów kwiaty. I choć me słowa były nieśmiałe jak pączki, to przy tobie wnet zamieniały się w piękne kwiaty. Później na każdym kolcu róży była ma krew. Uczucia marniały jak na pustyni kwiaty. 118 Janusz Krzyżowski, Surender Bhutani Javed Akhtar Czy ktoś przyjmie na siebie cudzy ból? Odpowiedz. Czy ktoś przejmie się moją historią? Odpowiedz. Dawne dzieje zasnęły razem ze swym bólem. Czy odważyłbyś się go obudzić? Odpowiedz. Czy ten, co był mi bliski, naprawdę był taki? Kto ma cierpieć? Kto sprawiać cierpienie? Odpowiedz. Tylko w zapomnieniu można znaleźć ratunek. Jednakże, kto mógłby ją zapomnieć? Odpowiedz. Sponiewierane serce przepełnione smutkiem. Spójrz. Czy jest w stanie ktoś pamiętać? Odpowiedz. Poeci Bollywood 119 Javed Akhtar Zawsze coś brakuje, by być szczęśliwym, niestety. I błyszczące oczy też łzy kryją. Niestety. Każdy dzień powoli pochyla swą głowę i noc też często musi wstrzymywać oddech, niestety. Choć staramy się wyjaśniać nasze intencje, to rozum nie nadąża za sercem, niestety. Czy będzie to tylko sen, czy burza, i tak kurz zasypie nam strudzone powieki, niestety. Gdy komuś się zwierzysz nieopatrznie, bądź pewien, opowieść tę rozniesie w mieście, niestety. Samotność zamienia się w popiół. Czy był jednak przedtem jakiś ogień? Nie wiadomo niestety. 120 Janusz Krzyżowski, Surender Bhutani Javed Akhtar Kwiaty piękna też wysychają. Tak działa czas. Każda rana też się zabliźni. Tak działa czas. Na mej drodze nie spotykam nikogo. Pielgrzym, taki jak ja, też zniknął w dali. Tak działa czas. Trudno było zatrzymać ulotne momenty. Kochaliśmy, lecz przestaliśmy. Tak działa czas. Miękki głos, miła rozmowa, dobre maniery – deszcz zgasił te wszystkie kolory. Tak działa czas. Poeci Bollywood 121 Shahryar Shahryar, najstarszy z poetów urdu, mimo wczesnego uznania i sukcesu komercyjnego stale odmawiał występów na mushaira, lub bycia “maszynką” do ciągłego produkowania hitów w studiach Bollywoodu. Praktycznie od początku swojej kariery z doskonałą łatwością balansował pomiędzy dwoma światami – tym z uczelni, oraz światem poezji. To, co oddziela poezję Shahryara od twórczości innych nowoczesnych poetów urdu, to czysty liryzym, słodka melodyjność, bardziej uderzająca, ponieważ ubrana w codzienny, potoczny styl. Nieustanne wsłuchiwanie się we własne serce, oraz trudna sytuacja ludzi są widziane przez pryzmat jego własnych głębokich doświadczeń. Jednocześnie nie ma silnych i ideologicznych przekazów żadnej konkretnej szkoły myśli, które pojawiają się w dużej części współczesnej poezji z Indii, bez względu na język. Zamiast tego jest wachlarz obrazów, które same w sobie opowiadają historię. Zmysłowe, wielobarwne, delikatne i filigranowe te obrazy – słowa, wypływające z kalejdoskopu rzeczy znanych i bliskich – obejmują patos i alienację jednostki w mieście za pomocą zaledwie kilku zręcznych uderzeń. Niewątpliwie osobista poezja Shahryara, zdaje się tworzyć bezpośrednią więź, dotykając niektórych strun, wywołując cud marzeń. Gazele Shahryara do znanych hinduskich filmów, takich jak Umrao Jaan, Gaman, Anjuman i Faasle zyskały dużą popularność. Taksówkarze w Bombaju nadal słuchają Seene Mein Jalan wiele lat po premierze filmu. Popularna wokalistka śpiewająca piosenki w wielu filmach, Asha Bhonsle, ciągle rozpoczyna koncerty od pierwszych wersów piosenki z filmu Umrao Jaan – Yeh Kya Jagah. Równie szanowany przez znawców poezji urdu, Shahryar ma dziś mocną reputację głównego poety swego pokolenia. Trwający ponad 40 lat, jego głos pozostał istotny, wnikliwy i zupełnie niezakłamany. Uwielbiany poeta urdu, Shahryar, teraz będzie mógł dotrzeć do szerszej publiczności, dzięki nowym tłumaczeniom jego poezji na język angielski. Opublikowany przez znane wydawnictwo, Rupa & Co., przetłumaczony przez Rakhshanda Jalil, zbiór setki nazmów stał się do września 2007 we wszystkich głównych miastach Indii hitem. Zatytułowany był “Przez zamknięte drzwi”. 122 Janusz Krzyżowski, Surender Bhutani Wiiersze te odkyrwają radości i smutki zwykłych życiowych doświadczeń, złożoność życia miejskiego, oraz przytłaczające uczucie melancholii i zakłócenia środowiska miejskiego. Uhonorwany licznymi prestiżowymi indyjskimi i międzynarodowymi nagrodami, takimi jak nagroda Sahitya Akademi, Shahryar przeszedł na emeryturę jako przewodniczący i profesor urdu z Aligarh Muslim University w 1996 roku. Jego pierwszy zbiór wierszy, Sme-Aazam, został wydany w 1965 roku. Od tamtej pory wydał cztery kolejne: Saatvan Dar, Hijr Ke Mausam, Khawab Ka Dar Band Hai oraz Neend Ki Kirchein. Wydał także pięć zbiorów w piśmie devanagri, przez co połączył oba języki i dotarł do tych, którzy doceniają poezję urdu, ale nie są w stanie odczytać tego pisma. Jego ostatni zbiór, wydany przez Sahitya Akademi, ma tytuł Dhund Ki Roshni – Światło mgły. Poeci Bollywood 123 Shahryar Rzadko jesteśmy pogodni przy rozstaniach, trudno. Przy tobie zapomnieć o troskach nie jest trudno. Czemu w piasek mają wsiąkać krople moich łez? Wybacz płacz w twych ramionach. Jest mi bardzo trudno. Nie mam już teraz odwagi udać się w podróż. Nocny chłód pustyni stale mnie mrozi, trudno. Spójrz na ten świat z otwartymi oczami. Jakież sny on wywołuje co noc, że mówić trudno! Sforsowaliśmy rwącą rzekę w łodzi z papieru. Znam moc trików, wyobrazić sobie trudno. 124 Janusz Krzyżowski, Surender Bhutani Shahryar Przeżyłem dziwne wydarzenie, przyjacielu. Wczoraj zląkłem się swego cienia, przyjacielu. Gdy budzi się we mnie wiosenne pożądanie, to leczy ono serca rany, przyjacielu. Łódź, co miała utonąć w nurtach groźnej rzeki, jest bezpieczna. Wody opadły, przyjacielu. Kim on był? Jaki jest jego los? Dziś już wiemy, że ten, co pożądał, dawno zmarł. Przyjacielu. Poeci Bollywood 125 Shahryar Zdecydowałem się zapomnieć cię. Cóż, trudno. Powiesz, że powód był błahy. Cóż z tego, trudno. W nocy dobiegły mnie odgłosy czyichś kroków. Zwykle ty mnie budziłaś. Dziś to nie ty, trudno. Wiedz, zawsze chciałem oglądać tylko ciebie, lecz serce martwiło się całym światem. Trudno. Spójrz, wyschła nawet nasza rzeka, a pojemność jej wielka. Nie ugasi już pragnienia. Trudno. Na naszej ziemi nawet cienie łańcuch wiąże, lecz ja nie zdradzam tajemnic. Wybacz, trudno. 126 Janusz Krzyżowski, Surender Bhutani Ibrahim Ashk Ibrahim Ashk stosunkowo niedawno nawiązał współpracę z Bollywood i jest jednym z grona „nowych poetów urdu”. W ostatnich latach jego poezja, a w szczególności gazel, zyskuje coraz większą popularność, chociaż nie taką, jak ich wielcy poprzednicy; Gulzar czy Javed Akhtar. Nowe filmy bollywoodzkie rzadko dają okazję zaprezentować prawdziwą wielkość talentu literackiego, ale mimo to Ibrahim Ashk dał się poznać w świecie wyrafinowanych miłośników poezji urdu i fanów Hollywoodu – świecie snów i iluzji. Dobrzy poeci stawali się popularni w całym kraju właśnie dzięki filmom Bollywood. Lata Mangeshkar – słowik przemysłu filmowego, aktywna przez prawie pięćdziesiąt lat, wspominała: „W ciągu dwudziestu lat, na szczęście, nie powstał tu ani jeden lichy gazel”. Aż do dzisiaj poeci urdu błyszczą pełnym blaskiem dzięki filmom z Bollywood. Poeci Bollywood 127 Ibrahim Ashk Przyjdź, odwiedź mnie dziś. O życiu ci opowiem. Historię mojego serca szczerze ci opowiem. Kto kochał, zrozumie meandry tej historii. Abyś odróżniał łzy od wody, ci opowiem. Tylko to uczucie wydaje się prawdziwe. Wycisz serce a zrozumiesz, co ci opowiem. Czasem wypytujesz mnie o mą historię życia. Ja, Ashk, szczery poeta, ci o niej opowiem. 128 Janusz Krzyżowski, Surender Bhutani Ibrahim Ashk Fałszem było to, co mówili o mnie ludzie. Kłamstwami stawiali między sobą mur ludzie. Nie pozwolili, abym lał łzy, ani był rad, i podłożyli ogień pod mój dom ci ludzie. Żaden przyjaciel nie powstrzymał ich śmiechu. Mieli święto, gdy złamali serce, ci ludzie. W takim czasie żyć jest bardzo trudno. Tradycją się staje dręczenia innych. To lubią ludzie. Poeci Bollywood 129 Ibrahim Ashk Spojrzałem i wiedziałem: kochać cię nie warto. Z podobną osobą zadawać się nie warto. Nadal żyję, choć dziwić to może, bo zabić mnie chciałaś dawno temu. Wspominać nie warto. Szybko cię, miła, przejrzałem. Czy uwierzę jeszcze w miłość, dobroć twego serca? Kiedyś nawet aniołowie nie mogli się wznieść, by kochać jak my. Dziś o tym mówić nie warto! 130 Janusz Krzyżowski, Surender Bhutani Ibrahim Ashk O, dziewczyno, na Boga, przynieś wino i je lej! Weź flaszę, na mnie spójrz, przynieś wino i je lej! Daj mi to wino, które nosi twoje imię. Nie żałuj wina, miej dla mnie litość, i je lej! Aby nie było smutku w naszym sercu ni łez w oczach. Wsuń wszelki smutek. Dzisiaj wino lej! Noc jest piękna, a twoje towarzystwo czarujące. Dodaj trochę szaleństwa do tego. Wino lej! Rozkwita poranek i już wszędzie jest wiosna. Ty błyszczysz urodą jak ona, więc wino lej. Poeci Bollywood 131 Wybór najsłynniejszych filmów Bollywood, ich kompozytorów, poetów najwazniejszcych wierszy i ich wykonawców. 132 Film Rok Kompozytor Poeta Śpiewacy Yahudi ki Ladki 1933 Pankaj Mullick Ghalib K.L. Saigal Amrithmanthan 1934 Keshavrao Bhole Veer Mohammedpuri Shanta Apte Devdas 1935 R.C. Boral Kidar Sharma K.L. Saigal Achyut Kanya 1936 Saraswati Devi J.S. Kashyap ‘Natwan’ Ashok Kumar, Devika Rani Amar Jyoti 1936 Keshavrao Bhole Pt. Narottam Vyas Shanta Apte President 1937 Pankaj Mullick Kidar Sharma K.L. Saigal Dhartimata 1938 Pankaj Mullick Pt. Sudarshan K.L. Saigal Street Singer 1938 R.C. Boral Aarzoo Lucknawi K.L. Saigal Dushman 1939 Pankaj Mullick Aarzoo Lucknawi K.L. Saigal Kapalkundala 1939 Pankaj Mullick Pankaj Mullick Pankaj Mullick Alibaba 1940 Anil Biswas Safdar Surendra, Wahidan Bai Nartaki 1940 Pankaj Mullick Aarzoo Pankaj Mullick Zindagi 1940 Pankaj Mullick Kidar Sharma K.L. Saigal Nartaki 1940 Pankaj Mullick Aarzoo Pankaj Mullick Doctor 1941 Pankaj Mullick A.H. Shor Pankaj Mullick Khazanchi 1941 Ghulam Haider D.N. Madhok Shamshad Begum Naya Sansar 1941 Saraswati Devi & Ramachandra Pal Pradeep Ashok Kumar, Renuka Devi Doctor 1941 Pankaj Mullick A.H. Shore Pankaj Mullick Sharda 1941 Naushad D.N. Madhok Suraiya Pardesi 1941 Khemchand Prakash D.N. Madhok Khursheed Khazanchi 1941 Ghulam Haider D.N. Madhok Ghulam Haider, Shamshad Begum Chitralekha 1941 Jhande Khan Kidar Sharma Ram Dulaari Jawaab 1942 Kamal Das Gupta Pt. Madhur Kanan Devi Bhakt Surdas 1942 Gyan Dutt D.N. Madhok K.L. Saigal, Khursheed Jawaab 1942 Kamal Das Gupta Pt. Madhur Kanan Devi Bandaam 1942 Ghulam Haider D.N. Madhok Noorjehan Khandaan 1942 Ghulam Haider D.N. Madhok Noorjehan Janusz Krzyżowski, Surender Bhutani Tansen 1943 Khemchand Prakash D.N. Madhok K.L. Saigal Kismet 1943 Anil Biswas Pradeep Ameerbai, Aroon Kumar Ram Rajya 1943 Shankar Rao Vyas Ramesh Gupta Manna Dey Meenakshi 1943 Parkaj Mullick Pt. Bhushan K.C. Dey Rattan 1944 Naushad D.N. Madhok Zohrabai My Sister 1944 Pankaj Mullick Pt. Bhushan K.L. Saigal Dost 1944 Sajjad Hussain Shams Lucknavi Noorjehan Bhartruhari 1944 Khemchand Prakash Pt. Indra Chandra Ameerbai My Sister 1944 Pankaj Mullick Pt. Bhushan K.L. Saigal Pehle Aap 1944 Naushad D.N. Madhok Rafi Bhartruhari 1944 Khemchand Prakash Pt. Indra Chandra Ameerbai Zeenat 1945 Hafiz khan Unknown Noorjehen Pehli Nazar 1945 Anil Biswas Aah Sitapuri Mukesh Anmol Ghadi 1946 Naushad Tanvir Naqvi Surendra, Noorjehan Shahjehan 1946 Naushad Majrooh K.L. Saigal, Shamshad Begum Anmol Ghadi 1946 Naushad Tanvir Naqvi Noorjehan, Zohrabai Shehnai 1947 C. Ramchandra P.L. Santoshi Shamshad Begum, Chitalkar Dard 1947 Naushad Shakeel Suraiya, Shamshad Begum Jugnu 1947 Firoze Nizami Asghar Sarhady Noorjehan Do Bhai 1947 S.D. Burman Raja Mehdi Ali Khan Geeta Roy (Dutt) Jugnu 1947 Firoze Nizami Asghar Sarhady Noorjehan, Rafi Anokhi Ada 1948 Naushad Shakeel Mukesh Ziddi 1948 Khemchand Prakash Prem Dhawan Lata Veena 1948 Anil Biswas Swami Ramanand Ameerbai Mela 1948 Naushad Shakeel Shamshad, Mukesh Anokha Pyar 1948 Anil Biswas Behzad Lucknawi Lata, Mukesh Aag 1948 Ram Ganguly Behzad Lucknawi Shamshad, Mukesh Anokha Pyar 1948 Anil Biswas Behzad Lucknawi Lata, Meena Kapoor Pyar Ki Jeet 1948 Husnlal-Bhagatram D.N. Madhok Suraiya Barsaat 1949 Shanker-Jaikishan Hasrat Jaipuri Lata, Mukesh Poeci Bollywood 133 134 Dulaari 1949 Naushad Shakeel Shamshad, Rafi Sipahiya 1949 C. Ramchandra Ram Murthy Chaturvedi Lata Samadhi 1949 C. Ramchandra Rajinder Krishan Lata, Ameerbai Andaaz 1949 Naushad Majrooh Mukesh, Lala Patanga 1949 C. Ramchandra Rajinder Krishan Shamshad, Chitalkar Dillagi 1949 Naushad Shakeel Suraiya, Shyam Laadli 1949 Anil Biswas Behzad Lucknawi Lata Badi Behen 1949 Husnlal-Bhagatram Qamar Jalalabadi Suraiya Mahal 1950 Khemchand Prakash Nakshab Jarachavi Lata, Rajkumari Jogan 1950 Bulo C. Rani Meerabai Geeta Dutt Jaan Pehchan 1950 Khemchand Prakash Shakeel Talat, Geeta Dutt Aarzoo 1950 Anil Biswas Majrooh Talat Lahore 1950 Shyam Sunder Rajinder Krishan Lata Albela 1950 C. Ramchandra Rajinder Krishan Lata, Chitalkar Babul 1950 Naushad Shakeel Shamshad Begum, Talat Sargam 1950 C. Ramchandra P.L. Santoshi Lata Baawre Nain 1950 Roshan Kidar Sharma Getta Dutt, Mukesh, Raskumar Jogan 1950 Bulo C. Rani Meerabai Geeta Dutt Nirala 1950 C. Ramchandra P.L. Santoshi Lata Babul 1950 Naushad Shakeel Talat Mashaal 1950 S.D. Burman Pradeep Manna Dey Dastaan 1950 Naushad Shakeel Suraiya, Rafi Awara 1951 Shanker-Jaikishan Hasrat Jaipuri Lata, Mukesh Aaraam 1951 Anil Biswas Rajinder Krishan Mukesh, Talat Deedar 1951 Naushad Shakeel Lata, Shamshad, Rafi Humlog 1951 Roshan Anil & Udhav Mukesh Buzdil 1951 S.D. Burman Sahir Lata Baazi 1951 S.D. Burman Sahir Kishore, Geeta Dutt Madhosh 1951 Madan Mohan Raja Mehdi Ali Khan Talat Ada 1951 Madan Mohan Prem Dhawan Lata Janusz Krzyżowski, Surender Bhutani Taraana 1951 Anil Biswas D.N. Madhok Talat, Lata Albela 1951 C. Ramchandra Rajendra Krishan Lata, C. Ramchandra Malhaar 1951 Roshan Indeewar Mukesh Baazi 1951 S.D. Burman Sahir Getta Dutt Naujawaan 1951 S.D. Burman Sahir Lata Laajawab 1951 Anil Biswas Prem Dhawan Lata, Mukesh Baiju Bawra 1952 Naushad Shakeel Ustaad Amir Khan, Pt. D.V. Paluskar, Lata Raag Rang 1952 Roshan Traditional Lata Naubahaar 1952 Roshan Meerabai Lata Daag 1952 Shanker-Jaikishan Shailendra Talat, Lata Sangdil 1952 Sajjad Hussain Rajinder Krishan Geeta Dutt, Talat Aasmaan 1952 O.P. Nayyar Prem Dhawan Geeta Dutt Shisham 1952 Roshan Zia Sarhadi Mukesh Anandmath 1952 Hemant Kumar Traditional Hemant Kumar, Geeta Dutt Parchayin 1952 C. Ramchandra Noor Lucknawi Lata, Talat Anhonee 1952 Roshan Sathyendra Athaiyya Talat Aashiana 1952 Madan Mohan Rajinder Krishan Talat Do Raha 1952 Anil Biswas Sahir Talat Jaal 1952 S.D. Burman Sahir Getta, Hemant Shin Shinaki Babla Boo 1952 C. Ramchandra P.L. Santoshi Lata Anarkali 1953 Basant Prakash Jan Nisar Akhtar Geeta Dutt, Lata Aah 1953 Shanker-Jaikishan Hasrat Jaipuri Mukesh, Lata Baaz 1953 O.P. Nayyar Majrooh Geeta Dutt Ladki 1953 Dhani Ram Sudarshanam Traditional Geeta Dutt Laila Majnu 1953 Ghulam Mohammed Shakeel Talat Parineeta 1953 Aroon Kumar Bharat Vyas Geeta Dutt Do Bighaa Zameen 1953 Salil Choudhury Shailendra Manna Dey, Lata Patita 1953 Shanker-Jaikishan Shailendra Talat, Lata Baghi 1953 Madan Mohan Majrooh Lata Humdard 1953 Anil Biswas Prem Dhawan Manna Dey, Lata Poeci Bollywood 135 136 Shikast 1953 Shanker-Jakishan Shailendra Talat Footpath 1953 Khayyam Ali Sardar Jafri Talat Dil-e-Naadaan 1953 Ghulam Mohammed Shakeel Talat Thokar 1954 Sardar Malik Majaz Talat, Asha Aar Paar 1954 O.P. Nayyar Majrooh Geeta Dutt, Rafi Dhun 1954 Madan Mohan Kaif Irfani Lata Naukri 1954 Salil Choudhury Shailendra Kishore, Lata Mirza Ghalib 1954 Ghulam Mohammed Ghalib Talat, Suraiya, Rafi Bilwamangal 1954 Bulo C. Rani D.N. Madhok Suraiya Jaagriti 1954 Hemant Kumar Pradeep Rafi Amar 1954 Naushad Shakeel Rafi Taxi Driver 1954 S.D. Burman Sahir Talat, Lata Naaz 1954 Anil Biswas Prem Dhawan Lata Naagin 1954 Hemant Kumar Rajinder Krishan Lata Shabab 1954 Naushad Shakeel Rafi, Lata Shama Parwaana 1954 Husnlal-Bhagatram Majrooh Suraiya Amar 1954 Naushad Shakeel Lata Shart 1954 Hemant Kumar S.H. Bihari Geeta Dutt, Hemant Kumat Devdas 1955 S.D. Burman Sahir Geeta Dutt, Manna Dey, Lata, Talat Railway Platform 1955 Madan Mohan Sahir Lata Shri 420 1955 Shanker-Jaikishan Shailendra Manna, Lata, Rafi Munimji 1955 S.D. Burman Sahir Hemant, Geeta, Lata Mr. & Mrs. 55 1955 O.P. Nayyar Majrooh Rafi Udan Khatola 1955 Naushad Shakeel Lata Jasoos 1955 Anil Biswas Indeewar Talat Jhanak Jhanak Paayal Baaje 1955 Vasant Desai Meerabai, Hasrat Lata Seema 1955 Shanker-Jaikishan Shailendra, Hasrat Rafi, Manna, Lata Azaad 1955 C. Ramchandra Rajinder Krishan Lata, Chitalkar Seema 1955 Shanker-Jaikishan Shailendra Lata Joru Ka Bhai 1955 Jaidev Sahir Lata, Talat Janusz Krzyżowski, Surender Bhutani House No. 44 1955 S.D. Burman Sahir Hemant, Lata Halaku 1956 Shanker-]aikishan Shailendra, Hasrat Rafi, Lata Rafi, Geeta, Shamshad CID 1956 O.P. Nayyar Jan Nisar Akhtar, Majroh Raj Hath 1956 Shanker-Jaikishan Hasrat Jaipuri Rafi, Mukesh, Lata, Manna Bhai Bhai 1956 Madan Mohan Rajinder Krishan Geeta,Lata Yasmeen 1956 C. Ramchandra Jan Nisar Akhtar Talat Basant Bahaar 1956 Shanker-Jaikishan Shailendra Manna, Rafi, Lata, Asha Heer 1956 Anil Biswas Majrooh Geeta, Hemant Funtoosh 1956 S.D. Burman Sahir Kishore, Asha Basant Bahaar 1956 Shanker-Jaikishan Shailendra Pt. Bhimsen Joshi, Manna Dey, Rafi Anuraag 1956 Mukesh Kaif Irfani Mukesh Chori Chori 1956 Shanker-Jaikishan Hasrat Jaipuri Lata, Manna, Rafi Pardesi 1956 Anil Biswas Prem Dhawan Meena Kapoor Jaagte Raho 1956 Salil Choudhury Shailendra Mukesh, Lata, Rafi Pyaasa 1957 S.D. Burman Sahir Geeta, Rafi, Hemant Naya Daur 1957 O.P. Nayyar Sahir Rafi Dekh Kabira Roya 1957 Madan Mohan Rajinder Krishan Asha, Lata, Manna Do Aankhen Barah Haath 1957 Vasant Desai Bharat Vyas Lata, Manna Paying Guest 1957 S.D. Burman Majrooh Lata, Kishore, Asha Bhabhi 1957 Chitragupta Rajinder Krishan Rafi, Lata Tumsa Nahin Dekha 1957 O.P. Nayyar Majrooh Asha, Rafi Aasha 1957 C. Ramchandra Rajendra Krishan Kishore, Asha Nau Do Gyarah 1957 S.D. Burman Majrooh Kishore, Asha, Rafi Ek Gaon Ki Kahaani 1957 Salil Choudhury Shailendra Talat, Lata Ek Saal 1957 Ravi Prem Dhawan Talat, Lata Madhumati 1958 Salil Choudhury Shailendra Lata, Mukesh, Rafi Parvarish 1958 Dattaram Hasrat Jaipuri Mukesh Howrah Bridge 1958 O.P. Nayyar Qamar Jalalabadi Asha, Geeta, Rafi Tower House 1958 Ravi Asad Bhopali Lata Poeci Bollywood 137 138 Raagini 1958 O.P. Nayyar Jan Nisar Akhtar Salaamat, Amaanat Ali, Rafi, Asha Phir Subah Hogi 1958 S.D. Burman Sahir Mukesh, Asha Phagun 1958 O.P. Nayyar Qamar Jalalabadi Asha, Rafi Champakali 1958 Hemant Kumar Rajinder Krishan Lata, Hemant Sanskaar 1958 Anil Biswas Sarshar Sailani Asha Chalti Ka Naam Gaadi 1958 S.D. Burman Majrooh Kishore, Asha Kaala Paani 1958 S.D. Bumran Majrooh Rafi, Asha Aakhri Dao 1958 Madan Mohan Majrooh Rafi, Asha Dilli Ka Thug 1958 Ravi Majrooh Kishore, Asha Kala Paani 1958 S.D. Burman Majrooh Asha, Rafi Post Box No. 999 1958 Kalyanji Virji Shah P.L. Santoshi Hemant Kumar, Lata Sone Ki Chidiya 1958 O.P. Nayyar Sahir Talat, Asha, Rafi Aji Bas Shukriya 1958 Roshan Farooq Kaiser Lata Savera 1958 Sailesh Mukherjee Prem Dhawan Geeta, Manna, Lata Adalat 1958 Madan Mohan Rajinder Krishan Lata, Rafi, Asha Phir Subah Hogi 1958 Khayyam Sahir Mukesh, Asha Yahudi 1958 Shanket-Jaikishan Shailendra Mukesh, Lata Chacha Zindabad 1959 Madan Mohan Rajinder Krishan Lata Kaagaz Ke Phool 1959 S.D. Burman Kaifi Azmi Rafi, Geeta Dil Deke Dekho 1959 Usha Khanna Majrooh Rafi, Asha Goonj Uthi Shehnai 1959 Vasant Desai Bharat Vyas Lata, Rafi Laajwanti 1959 S.D. Burman Majrooh Asha, Manna Char Dil Char Raahein 1959 Anil Biswas Sahir Lata, Meena Sujata 1959 S.D. Burman Majrooh Talat, Geeta Shararat 1959 Shanker-Jaikishan Shailendra Kishore, Rafi, Lata, Geeta Anari 1959 Shanker-Jaikishan Shailendra Mukesh, Lata Main Nashe Main Hoon 1959 Shanker-Jaikishan Hasrat Jaipuri Lata, Mukesh, Rafi Dhool Ka Phool 1959 N. Dutta Sahir Rafi, Mahendra Kapur, Lata Didi 1959 Sudha Malhotra Sahir Sudha Malhotra, Mukesh Satta Bazaar 1959 Kalyanji-Anandji Gulshan Baawra Hemant, Lata Janusz Krzyżowski, Surender Bhutani Kaagaz Ke Phool 1959 S.D. Burman Kaifi Azmi Getta, Rafi Kala Bazaar 1960 S.D. Burman Shailendra Rafi, Asha, Manna, Deeta Mughal-e-Azam 1960 Naushad Shakeel Lata, Rafi Kalpana 1960 O.P. Nayyar Jan Nisar Akhtar Asha Bambai Ka Babu 1960 S.D. Burman Majrooh Mukesh, Rafi, Asha Chhalia 1960 Kalyanji-Anandji Qamar Jalalabadi Mukesh, Lata Chaudhvin Ka Chand 1960 Ravi Shakeel Rafi, Asha Kohinoor 1960 Naushad Shakeel Rafi, Lata, Asha Ghungat 1960 Ravi Shakeel Lata Dil Bhi Tera Hum Bhi Tere 1960 Kalyanji-Anandji Shamim Jaipuri Mukesh, Lata Barsaat Ki Raat 1960 Roshan Sahir Rafi, Manna Dey, Asha, Lata Parakh 1960 Salil Choudhury Shailendra Lata Mitti Mein Sona 1960 O.P. Nayyar Raja Mehdi Ali Khan Asha Saranga 1960 Sardar Malik Bharat Vyas Mukesh, Lata Barsaat Ki Raat 1960 Roshan Sahir Rafi, Lata Amar Rahe Ye Pyar 1961 C. Ramchandra Pradeep Pradeep Chhaya 1961 Salil Choudhury Rajinder Krishan Talat, Lata Hum Dono 1961 Jaidev Sahir Rafi, Asha, Lata Kaabuliwaala 1961 Salil Choudhury Prem Dhawan Manna Dey, Hement Sanjog 1961 Madan Mohan Rajinder Krishan Mukesh Shama 1961 Ghulam Mohammed Kaifi Azmi Suraiya Ganga Jumna 1961 Naushad Shakeel Lata Chote Nawaab 1961 R.D. Burman Shailendra Lata Jis Desh Mein Ganga Behti Hain 1961 Shanker-Jaikishan Shailendra Mukesh, Lata Maya 1961 Salil Choudhury Majrooh Lata, Rafi Shola Aur Shabnam 1961 Khayyam Kaifi Azmi Rafi, Lata, Jagijit Kaur Hamari Yaad Aayegi 1961 Snehal Bhatkar Kidar Sharma Mubarak Begum Usne Kahaa Tha 1961 Salil Choudhury Shailendra Lata Rustom Sohrab 1961 Sajjad Hussain Jan Nisar Akhtar Manna Dey, Rafi, Suriya Sasuraal 1961 Shanker-Jaikishan Hasrat Jaipuri Rafi, Lata Poeci Bollywood 139 140 Jhumroo 1961 Kishore Kumar Majrooh Kishore Asli Naqli 1961 Shanker-Jaikishan Hasrat Jaipuri Rafi, Lata Ek Musafir Ek Haseena 1962 O.P. Nayyar Raja Mehdi Ali Khan Rafi, Asha Aarti 1962 Roshan Majrooh Rafi, Lata China Town 1962 Ravi Majrooh Rafi, Asha Junglee 1962 Shanker-Jaikishan Shailendra Rafi, Lata, Mukesh Anpadh 1962 Madan Mohan Raja Mehdi Ali Khan Lata Rangoli 1962 Shanker-Jaikishan Shailendra Lata, Kishore Sangeet Samraat Tansen 1962 S.N. Tripathi Shailendra Mukesh, Lata Bees Saal Baad 1962 Hemant Kumar Shakeel Lata, Hemant Sahib Bibi Aur Ghulam 1962 Hemant Kumar Shakeel Geeta, Asha Hariyali Aur Raasta 1962 Shanker-Jaikishan Hasrat Jaipuri Lata, Rafi Son Of India 1962 Naushad Shakeel Rafi, Lata Phir Wohi Dil Iaya Hoon 1963 O.P. Nayyar Majrooh Rafi, Asha Bandini 1963 S.D. Burman Gulzar Asha, Lata, Mukesh, Manna Bahurani 1963 C. Ramchandra Sahir Lata Gumrach 1963 Ravi Sahir Mahendra Kapoor Kinaare Kinaare 1963 Jaidev Nyaya Sharma Talat, Mukesh, Manna Taj Mahal 1963 Roshan Sahir Rafi, Lata, Asha, Meena Dil Hi To Hai 1963 Roshan Sahir Manna Dey, Lata, Asha Mere Mehboob 1963 Naushad Shakeel Rafi and Lata Meri Soorat Teri Aankhen 1963 S.D. Burman Shailendra Rafi, Manna, Lata, Mukesz Mujhe Jeene Do 1963 Jaidev Sahir Asha, Lata, Rafi Stree 1963 C. Ramchandra Bharat Vyas Lata Jahan Aara 1963 Madan Mohan Rajinder Krishan Talat, Rafi, Lata, Suman Parasmani 1963 Laxmikant-Pyarelal Asad Bhopali Rafi, Lata Dil Ek Mandir 1963 Shanker-Jaikishan Shailendra Rafi, Lata, Suman Kohraa 1963 Hemant Kumar Kaifi Azmi Hemant, Lata Janusz Krzyżowski, Surender Bhutani Yeh Raaste Hain Pyanr Ke 1963 Ravi Rajinder Krishan Asha, Rafi Door Gagan Ki Chaon Mein 1964 Kishore Kumar Shailendra Kishore Waqt 1964 Ravi Sahir Asha, Rafi, Mahendra Beti Bete 1964 Shanker-Jaikishan Shailendra Rafi, Lata Kashmir Ki Kali 1964 O.P. Nayyar S.H. Bihari Asha, Rafi Dosti 1964 Laxmikant-Pyarelal Majrooh Rafi, Lata Zindagi Aur Maut 1964 C. Ramchandra Shakeel Asha, Mahendra Kashmir Ki Kali 1964 O.P. Nayyar Majrooh Rafi, Asha Sangam 1964 Shanker-Jaikishan Shailendra Mukesh, Lata, Rafi Fariyaad 1964 Snehal Bhatkar Kidar Sharma Suman Kalyanpur Haqeeqat 1964 Madan Mohan Kaifi Azmi Talat, Rafi, Bhupinder, Manna, Lata Zindagi 1964 Shanker-Jaikishan Hasrat Jaipuri Rafi, Lata Dulha Dulhan 1964 Kalyanji-Anandji Indeewar Mukesh, Lata Leader 1964 Naushad Shakeel Rafi, Lata Sati Savithri 1964 Laxmikant-Pyarelal Bharat Vyas Lata Door Gagan Ki Chaon Mein 1964 Kishore Kumar Shailendra Kishore Woh Kaun Thi 1964 Madan Mohan Raja Mehdi Ali Khan Lata, Mahendra, Asha Sant Gyaneshwar 1964 Laxmikant-Pyarelal Bharat Vyas Lata, Mukesh Sharaabi 1964 Madam Mohan Rajinder Krishan Rafi Mr. X in Bombay 1964 Laxmikant-Pyarelal Anand Bakshi Kishore, Lata Chitralekha 1964 Roshan Sahir Rafi, Lata, Asha Ghazal 1964 Madan Mohan Sahir Lata, Rafi Do Badan 1964 Ravi Shakeel Rafi, Asha Suhaagan 1964 Madan Mohan Hasrat Jaipuri Rafi, Lata Sati Savitri 1964 Laxmikant-Pyarelal Bharat Vyas Lata, Manna Dey Aayee Milan Ki Bela 1964 Shanker-Jaikishan Hasrat Jaipuri Rafi, Lata Guide 1965 S.D. Burman Shailendra Lata, Rafi, S.D. Burman Bhoot Bangla 1965 R.D. Burman Hasrat Jaipuri Manna Dey Neela Aakash 1965 Madan Mohan Raja Mehdi Ali Khan Rafi, Asha Poeci Bollywood 141 142 Waqt 1965 Ravi Sahir Manna Dey, Asha Aarzoo 1965 Shanker-Jaikishan Hasrat Jaipuri Rafi, Lata Shagun 1965 Khayyam Sahir Suman Kalyanpur, Rafi Himalay Ki Godh Mein 1965 Kalyanji-Anandji Indeewar Mukesh, Lata Bheegi Raat 1965 Roshan Majrooh Rafi, Lata Mere Sanam 1965 O.P. Nayyar Majrooh Asha, Rafi Saheli 1965 Kalyanji-Anandji Indeewar Mukesh, Lata Chhoti Chhoti Baatein 1965 Anil Biswas Shailendra Meena Kapoor, Mukesh Jaanwar 1965 Shanker-Jaikishan Shailendra Rafi, Lata, Asha Jab Jab Phool Khile 1965 Kalyanji-Anandji Anand Bakshi Rafi, Lata Poonam Ki Raat 1965 Salil Choudhury Shailendra Lata, Mukesh Kaajal 1965 Ravi Sahir Asha, Rafi Yeh Raat Phir Na Aayegi 1965 O.P. Nayyar S.H. Bihari Asha, Rafi Teesri Manzil 1966 R.D. Burman Majrooh Rafi, Asha Baharein Phir Bhi Aayengi 1966 O.P. Nayyar Anjaan Rafi, Asha Mera Saaya 1966 Madan Mohan Raja Mehdi Ali Khan Rafi, Lata Suraj 1966 Shanker-Jaikishan Hasrat Jaipuri Rafi, Lata Aakhri Khat 1966 Khayyam Kaifi Azmi Lata, Rafi Lal Bangla 1966 Usha Khanna Indeewar Mukesh, Lata, Asha Teesri Kasam 1966 Shanker-Jaikishan Hasrat Jaipuri Mukesh, Lata, Asha Dulhan Ek Raat Ki 1966 Madan Mohan Raja Mehdi Ali Khan Rafi, Lata Sau Saal Baad 1966 Laxmikant-Pyarelal Anand Bakshi Manna Dey, Lata Dil Diya Dard Liya 1966 Naushad Shakeel Rafi, Lata Love In Tokyo 1966 Shanker-Jaikishan Shailendra Lata, Rafi Anupama 1966 Hemant Kumar Kaifi Azmi Lata, Hament, Asha Aaye Din Bahaar Ke 1966 Laxmikant-Pyarelal Anand Bakshi Lata, Rafi Amrapali 1966 Shanker-Jaikishan Shailendra Lata Anupama 1966 Hemant Kumar Kaifi Azmi Hemant, Lata Saawan Ki Ghata 1966 O.P. Nayyar Majrooh Asha. Mahendra Kapoor Janusz Krzyżowski, Surender Bhutani Baharon Ke Sapne 1967 R.D. Burman Majrooh Lata, Rafi An Evening In Paris 1967 Shanker-Jaikishan Hasrat Jaipuri Rafi, Lata Raaz 1967 Kalyanji-Anandji Shamim Jaipuri Rafi, Lata Palki 1967 Naushad Shakeel Lata, Rafi, Manna Bahu Begum 1967 Roshan Sahir Lata, Rafi Anita 1967 Laxmikant-Pyarelal Raja Mehdi Ali Khan Lata, Mukesh Upkaar 1967 Kalyanji-Anandji Indeewar Manna, Mahendra Tumse Achcha Kaun Hain 1967 Shanker-Jaikishan Rajinder Krishan Rafi, Asha, Lata Farz 1967 Laxmikant-Pyarelal Anand Bakshi Rafi, Lata Naunihal 1967 Madan Mohan Kaifi Azmi Rafi, Lata Humraaz 1967 Ravi Sahir Mahendra Kapoor Chandan Ka Palna 1967 R.D. Burman Anand Bakshi Lata Baharon Ke Sapne 1967 R.D. Burman Majrooh Lata Anokhi Raat 1967 Roshan Indeewar Mukesh Paththar Ke Sanam 1967 Laxmikant-Pyarelal Majrooh Rafi, Lata, Mukesh Milan 1967 Laxmikant-Pyarelal Anand Bakshi Mukesh, Lata Khamoshi 1967 Hemant Kumar Gulzar Hemant, Lata Naunihal 1967 Madan Mohan Kaifi Azmi Rafi, Lata Dil Ne Pukaara 1967 Kalyanji-Anandji Indeewar Mukesh, Lata Jewel Thief 1967 S.D. Burman Majrooh Kishore, Rafi, Asha Aadmi 1968 Naushad Shakeel Rafi, Lata Padosan 1968 R.D. Burman Rajinder Krishan Lata, Kishore, Manna Mere Humdum Mere Dost 1968 Laxmikant-Pyarelal Majrooh Rafi, Lata Saraswatichandra 1968 Kalyanji-Anandji Indeewar Mukesh, Lata Humsaaya 1968 O.P. Nayyar Shewan Rizvi Rafi, Asha Aashirwaad 1968 Vasant Desai Gulzar Lata, Ashok, Kumar Mere Humdum Mere Dost 1968 Laxmikant-Pyarelal Majrooh Rafi Kismet 1968 O.P. Nayyar S.H. Bihari Sahmshad, Asha. Mahendra Kapoor Inteqam 1969 Laxmikant-Pyarelal Rajinder Krishan Lata, Rafi Sambandh 1969 O.P. Nayyar Pradeep Asha, Mukesh, Mahendra Kapoor Poeci Bollywood 143 144 Aradhana 1969 S.D. Burman Anand Bakshi Rafi, Lata, Kishore Do Raaste 1969 Laxmikant-Pyarelal Anand Bakshi Lata, Rafi Bramhachari 1969 Shanker-Jaikishan Hasrat Jaipuri Rafi, Lata Talash 1969 S.D. Burman Majrooh Lata, Rafi, S.D. Burman Chirag 1969 Madan Mohan Majrooh Rafi, Lata Pyar Ka Mausam 1969 R.D. Burman Majrooh Kishore, Rafi, Asha Izzat 1969 Laxmikant-Pyarelal Sahir Rafi, Lata Aan Milo Sajna 1970 Laxmikant-Pyarelal Anand Bakshi Kishore, Lata Dastak 1970 Madan Mohan Majrooh Lata, Rafi Heer Ranjha 1970 Madan Mohan Kaifi Azmi Lata, Rafi Amaanat 1970 Ravi Sahir Rafi, Asha Kati Patang 1970 R.D. Burman Anand Bakshi Mukesh, Lata Anand 1970 Salil Choudhury Yogesh Mukesh, Lata, Manna Khilona 1970 Laxmikant-Pyarelal Anand Bakshi Rafi, Lata Purab Aur Paschim 1970 Kalyanji-Anandji Indeewar Mukesh, Lata, Mahendra Johny Mera Naam 1970 Kalyanji-Anandji Indeewar Kishore, Lata, Asha Abhinetri 1970 Laxmikant-Pyarelal Majrooh Lata Kati Patang 1970 R.D. Burman Anand Bakshi Kishore, Lata Lal Paththar 1970 Shanker-Jaikishan Hasrat Jaipuri Rafi, Lata, Manna, Asha Heer Ranjha 1970 Madan Mohan Kaifi Azmi Rafi Anand 1970 Salil Choudhury Yogesh Manna Dey, Lata, Mukesh Safar 1970 Kalyanji-Anandji Indeewar Kishore, Lata Budda Mil Gaya 1971 R.D. Burman Majrooh Manna Dey, Lata, Kishore Mera Naam Joker 1971 Shanker-Jaikishan Neeraj Manna Dey, Asha Amar Prem 1971 R.D. Burman Anand Bakshi Lata, S.D. Burman Guddi 1971 Vasant Desai Gulzar Vani Jairam Jaane Anjaane 1971 Shanker-Jaikishan S.H. Bihari Manna Dey Gambler 1971 S.D. Burman Neeraj Kishore, Rafi, Asha Hare Rama Hare Krishna 1971 R.D. Burman Anand Bakshi Asha, Usha Uthup Janusz Krzyżowski, Surender Bhutani Sharmilee 1971 S.D. Burman Neeraj Kishore, Lata Anubhav 1971 Kanu Roy Gulzar Geeta Dutt Mere Apne 1971 Salil Choudhury Gulzar Kishore, Lata, Mukesh Jal Bin Machli Nritya Bin Bijli 1971 Laxmikant-Pyarelal Majrooh Lata, Mukesh Caravan 1971 R.D. Burman Majrooh Asha, R.D. Burman, Rafi Andaaz 1971 Shanker-Jaikishan Hasrat Jaipuri Kishore, Asha Mere Jeevan Saathi 1972 R.D. Burman Majrooh Asha, Kishore Mome Ki Gudiya 1972 Laxmikant-Pyarelal Anand Bakshi Lata Parichay 1972 R.D. Burman Gulzar Lata, Bhupinder Lakhon Mein Ek 1972 R.D. Burman Anand Bakshi Kishore, Lata Bombay To Goa 1972 R.D. Burman Rajinder Krishan Kishore, Asha Apna Desh 1972 R.D. Burman Anand Bakshi Asha, R.D. Burman, Kishore Rampur Ka Laman 1972 R.D. Burman Majrooh Kishore, Lata Seeta Aur Geeta 1972 R.D. Burman Anand Bakshi Kishore, Asha Shor 1972 Laxmikant-Pyarelal Santosh Anand Lata, Mukesh, Mahendra Kapoor Jawaani Diwaani 1972 R.D. Burman Anand Bakshi Kishore, Asha Abhimaan 1972 S.D. Burman Majrooh Kishore, Lata, Rafi Parichay 1972 R.D. Burman Gulzar Kishore, Lata Dastaan 1972 Laxmikant-Pyarelal Sahir Rafi, Lata Kaanch Aur Heera 1972 Ravindra Jain Ravindra Jain Rafi, Chandrani Mukherjee Jagnu 1972 S.D. Burman Anand Bakshi Kishore, Lata, Asha Annadaata 1972 Salil Choudhury Yogesh Gaud Lata Reshma Aur Shera 1972 Jaidev Balkavi Bairaagi Lata Piya Ka Ghar 1972 Laxmikant-Pyarelal Anand Bakshi Kishore, Lata Loafer 1973 Laxmikant-Pyarelal Anand Bakshi Rafi, Lata Hanste Zakhm 1973 Madan Mohan Kaifi Azmi Lata, Rafi Pran Jaaye Par Vachan Na Jaaye 1973 O.P. Nayyar S.H. Bihari Asha Yaadon Ki Baaraat 1973 R.D. Burman Majrooh Asha, Rafi, Kishore Namak Haraam 1973 R.D. Burman Anand Bakshi Kishore, Lata Poeci Bollywood 145 146 Hindustan Ki Kasam 1973 Madan Mohan Kaifi Azmi Manna Dey, Lata Bobby 1973 Laxmikant-Pyarelal Anand Bakshi Lata, Shailendra Singh, Chanchal Joshilaa 1973 R.D. Burman Sahir Kishore, Asha Shareef Badmaash 1973 R.D. Burman Anand Bakshi Asha, Kishore Blackmail 1973 Kalyanji-Anandji Rajinder Krishan Kishore Kumar, Lata Heera Panna 1973 R.D. Burman Anand Bakshi Lata, Kishore Aa Gale Lag Jaa 1973 R.D. Burman Sahir Kishore, Lata Zanjeer 1973 Kalyanji-Anandji Indeewar Manna Dey, Lata, Asha Prem Parbat 1973 Jaidev Padma Sachdev Lata Kaadambari 1974 Ustaad Vilayat Khan Amrita Pritam Asha Manoranjan 1974 R.D. Burman Anand Bakshi Asha, Kishore Majboor 1974 Laxmikant-Pyarelal Anand Bakshi Kishore, Lata Dost 1974 Laxmikant-Pyarelal Anand Bakshi Kishore, Lata Roti Kapda Aur Makaan 1974 Laxmikant-Pyarelal Verma Malik Lata, Mukesh Aavishkaar 1974 Kanu Roy Kapil Kumar Manna Dey Rajnigandha 1974 Salil Choudhury Yogesh Gaud Mukesh, Lata Kora Kaagaz 1974 Kalyanji-Anandji M.G. Hashmat Kishore, Lata Hawas 1974 Usha Khanna Saawan Kumar Rafi, Asha, Sankalp 1974 Khayyam Kaifi Azmi Sulakshana Pandit, Vinod Sharma, Kishore Prem Nagar 1974 S.D. Burman Anand Bakshi Lata, Kishore Aap Ki Kasam 1974 R.D. Burman Anand Bakshi Kishore, Lata, Asha Chupke Chupke 1975 S.D. Burman Anand Bakshi Lata, Kishore Zakhmee 1975 Bappi Lahiri Gauhar Kanpuri Lata Uljhan 1975 Kalyanji-Anandji M.G. Hashmat Lata, Kishore Mili 1975 S.D. Burman Yogesh Gaud Kishore, Lata Julie 1975 Rajesh Roshan Anand Bakshi Kishore, Lata, Preeti Sagar Mausam 1975 Madan Mohan Gulzar Bhupinder, Lata, Rafi Khe1 Khel Mein 1975 R.D. Burman Gulshan Baawra Asha, Kishore, R.D. Burman Aandhi 1975 R.D. Burman Gulzar Lata, Kishore Janusz Krzyżowski, Surender Bhutani Kabhie Kabhie 1975 Khayyam Sahir Mukesh, Lata Sholay 1975 R.D. Burman Anand Bakshi R.D. Burman, Lata, Manna Chhoti Si Baat 1975 Salil Choudhury Yogesh Gaud Lata Geet Gaata Chal 1975 Ravindra Jain Ravindra Jain Aarti Mukherjee, Jaspal Singh Anuraag 1975 S.D. Burman Anand Bakshi Lata, Kishore Charas 1976 Laxmikant-Pyarelal Anand Bakshi Rafi, Lata Anurodh 1976 Laxmikant-Pyarelal Anand Bakshi Kishore, Lata Sankoch 1976 Kalyanji-Anandji M.G. Hashmat Sulakshana Pandit Laila Majnu 1976 Madan Mohan Sahir Rafi, Lata Chalte Chalte 1976 Bappi Lahiri Amit Khanna Kishore, Lata Chitchor 1976 Ravindra Jain Ravindra Jain Yesudas, Hemlata Mehbooba 1976 R.D. Burman Anand Bakshi Kishore, Lata Chitchor 1976 Ravindra Jain Ravindra Jain Yesudas, Hemlata Shankar Hussain 1977 Khayyam Jan Nisar Akhtar Lata, Rafi Hum Kisi Se Kum Nahin 1977 R.D. Burman Majrooh Kishore, Asha, R.D. Burman, Rafi Gharonda 1977 Jaidev Gulzar Bhupinder, Runa Laila Amor, Akbar, Anthony 1977 Laxmikant-Pyarelal Anand Bakshi Lata, Rafi, Mukesh, Kishore Swami 1977 Rajesh Roshan Amit Khanna Yesudas Aalaap 1977 Jaidev Rahi Masoom Raza Yesudas Doosra Aadmi 1977 Rajesh Roshan Majrooh Rafi, Lata, Kishore Kinaara 1977 R.D. Burman Gulzar Lata, Bhupinder Phir Janam Lenge Hum 1977 Bappi Lahiri Gauhar Kanpuri Kishore, Lata Kotwaal Saab 1977 Ravindra Jain Ravindra Jain Asha Khatta Meetha 1977 Rajesh Roshan Gulzar Kishore, Lata Wohi Baat 1977 Jaidev Naqsh Lyallpuri Asha Apnapan 1978 Laxmikant-Pyarelal Anand Bakshi Rafa, Lata, Anuradha Paudwal Ghar 1978 R.D. Burman Gulzar Kishore, Lata Akhiyon Ki Jharakon Se 1978 Ravindra Jain Ravindra Jain Hemlata Satyam Shivam Sundaram 1978 Laxmikant-Pyarelal Anand Bakshi Lata, Mukesh Poeci Bollywood 147 148 Don 1978 Kalyanji-Anandji Anjaan Kishore, Asha Toote Khilone 1978 Bappi Lahiri Kaifi Azmi Yesudas Main Tulsi Tere Aangan Ki 1978 Laxmikant-Pyarelal Anand Bakshi Lata, Rafi Mr. Natwarlal 1978 Rajesh Roshan Anand Bakshi Amitabh Bachchan Gaman 1978 Jaidev Shahryar Suresh Wadkar Des Pardes 1978 Rajesh Roshan Amit Khanna Kishore, Lata, Asha Golmaal 1979 R.D. Burman Gulzar Kishore, Lata Ratnadeep 1979 R.D. Burman Gulzar Asha, Kishore Noorie 1979 Khayyam Jan Nisar Akhtar Lata, Mukesh Sargam 1979 Laxmikant-Pyarelal Anand Bakshi Lata, Rafi Kaala Paththar 1979 Rajesh Roshan Sahir Kishore, Lata Dostaana 1979 Laxmikant-Pyarelal Anand Bakshi Rafi, Lata Muqaddar Ka Sikander 1979 Kalyanji-Anandji Prakash Mehra Kishore, Asha Grihapravesh 1979 Kanu Roy Gulzar Chandrani Mukherjee Jurmaana 1979 R.D. Burman Anand Bakshi Lata, Kishore Aangan Ki Kali 1979 Bappi Lahiri Shaili Shailendra Lata, Bhupinder Baaton Baaton Mein 1979 Rajesh Roshan Indrajeet Singh Tulsi Lata, Amit Kumar Khaandaan 1979 Khayyam Naqsh Lyallpuri Lata Lahu Ke Do Rang 1979 Bappi Lahiri Farooq Kaiser Yesudas, Lata Dooriyan 1979 Jaidev Sudarshan Fakir Anuradha Paudwal, Bhupinder Qurbani 1980 Biddu Indeewar Nazia Hassan, Mukesh, Asha Abdullah 1980 R.D. Burman Anand Bakshi Kishore, Asha Karz 1980 Laxmikant-Pyarelal Anand Bakshi Rafi, Lata Pyaara Dushman 1980 Bappi Lahiri Anjaan Usha Uthup Abdullah 1980 R.D. Burman Anand Bakshi Rafi, Asha The Burning Train 1980 R.D. Burman Sahir Rafi, Asha Khubsoorat 1980 R.D. Burman Gulzar Asha Aasha 1980 Laxmikant-Pyarelal Anand Bakshi Lata, Rafi Sitaara 1980 R.D. Burman Gulzar Asha Yaarana 1981 Rajesh Roshan Amit Khanna Kishore Janusz Krzyżowski, Surender Bhutani Umrao Jaan 1981 Khayyam Shahryar Asha, Talat Aziz Nikaah 1981 Ravi Hasan Kamaal Mahendra Kapoor, Salma Agha Kudrat 1981 R.D. Burman Majrooh Parveen Sultana, Kishore, Lata, Asha Ek Duje Ke Liye 1981 Lixmikant-Pyarelal Anand Bakshi Lata, S.P. Balasubramaniam Disco Dancer 1981 Bappi Lahiri Anjaan Vijay Benedict Rocky 1981 R.D. Burman Anand Bakshi Lata, Kishore Himmatwala 1981 Bappi Lahiri Indeewar Asha, Kishore Zamaane Ko Dikhaana Hain 1981 R.D. Burman Majrooh Asha and Rafi Armaan 1981 Bappi Lahiri Indeewar Usha Uthup, Bappi, Asha Love Stary 1981 R.D. Burman Majrooh Lata, Amit Kumar Silsila 1981 Shiv-Hari Javed Akhtar Lata, Kishore, Amithabh Kranti 1981 Laxmikant-Pyarelal Santosh Anand Lata, Nitin Mukesh Namak Halaal 1982 Bappi Lahiri Anjaan Kishore, Asha Khuddaar 1982 Rajesh Roshan Majrooh Sultanpuri Kishore, Lata Bazaar 1982 Khayyam Mirza Shauq Jagjit Kaur, Lata, Talat Aziz Hathkadi 1982 Bappi Lahiri Majrooh Asha, Kishore Vidhaata 1982 Kalyanji-Anandji Anand Bakshi Suresh Wadkar, Anwar Naram Garam 1982 R.D. Burman Gulzar Asha Angoor 1982 R.D. Burman Gulzar Asha Arth 1982 Jagjit and Chitra Singli Kaifi Azmi Jagjit Singh Bemisaal 1982 R.D. Burman Anand Bakshi Kishore Saath Saath 1982 Kuldeep Singh Javed Akhtar Chitra Singh, Jagjit Masoom 1982 R.D. Burman Gulzar Vanita Mishra, Gauri Bapat, Gurpreet Kaur Laawaris 1982 Kalyanji-Anandji Anjaan Amitabh Bachchan, Alka Yagnik, Kishore Razia Sultan 1983 Khayyam Jan Nisar Akhtar Lata, Kuban Mirza Betaab 1983 R.D. Burman Anand Bakshi Lata, Shabbir Kumar Bale Dilwaala 1983 R.D. Burman Majrooh Kishore, Asha Poeci Bollywood 149 150 Mawaali 1983 Bappi Lahiri Indeewar Kishore, Asha Hero 1983 Laxmikant-Pyarelal Anand Bakshi Reshma, Lata, Kishore Justice Chaudhury 1983 Bappi Lahiri Indeewar Asha, Kishore Bhaavna 1984 Bappi Lahiri Kaifi Azmi Lata Sunny 1984 R.D. Burman Anand Bakshi Asha, Suresh Wadkar Pyaas 1984 Bappi Lahiri Naqsh Lyallpuri Lata Agar Tum Na Hote 1984 R.D. Burman Gulshan Baawra Kishore, Lata Sharaabi 1984 Bappi Lahiri Anjaan Kishore, Asha Mashaal 1984 Hridaynath Mangeshkar Javed Akhtar Kishore Utsav 1984 Laxmikant-Pyaretal Vasant Dev Lata, Asha, Suresh Wadekar Tohfa 1984 Bappi Lahiri Indeewar Asha, Kishore Pyar Jhukta Nahin 1984 Laxmikant-Pyarelal S.H. Bihari Kavita Krishnamurthy, Shabbir Kumar Saagar 1985 R.D. Burman Javed Akhtar Kishore, Lata, S.P. Balasubramaniam Ram Teri Gartga Maili 1985 Ravindra Jain Ravindra Jain Lata, Suresh Wadkar Arjun 1985 R.D. Burman Javed Akhtar Shailendra Singh Saagar 1985 R.D. Burman Javed Akhtar S.P. Balasubramaniam, Asha Meri Jung 1985 Laxmikant-Pyarelal Anand Bakshi Lata, Nitin Mukesh, Shabbir Kumar Naam 1986 Laxmikant-Pyarelal Anand Bakshi Pankaj Udhas Jaanbaaz 1986 Kalyanji-Anandji Indeewar Manhar, Sadhna Sargam Karma 1986 Laxmikant-Pyarelal Anand Bakshi Anuradha Paudwal, Mohammed Aziz Jaanbaaz 1986 Kalyanji-Anandji Indeewar Sapna Mukherjee Mr. India 1987 Laxmikant-Pyarelal Javed Akhtar Kavita Krishnamurthy, Kishore Ijaazat 1987 R.D. Burman Gulzar Asha Qayamat Se Qayamat Tak 1988 Anand-Milind Majrooh Udit Narayan, Alka Yagnik Tezaab 1988 Laxmikant-Pyarelal Javed Akhtar Alka Yagnik Maine Pyar Kiya 1989 Ram Laxman Asad Bhopali Lata, S.P. Balasubramaniam Janusz Krzyżowski, Surender Bhutani Lal Dupatta Malmal Ka 1989 Anand-Milind Majrooh Anuradha Paudwal, Anwar Ram Lakhan 1989 Laxmikant-Pyarelal Anand Bakshi Mohammed Aziz, Anuradha Paudwal, Nitin Mukesh Daddy 1990 Rajesh Roshan Suraj Sanim T’alat Aziz Aashiqui 1990 Nadeem-Shravan Sameer, Rani Malik Kumar Sanu Yaara Dildaara 1990 Jatin-Lalit Majrooh Udit Narayan, Kavita Krishnamurthy Lekin 1990 Hridaynath Mangeshkar Gulzar Lata Aashiqui 1990 Nadeem-Shravan Sameer Kumar Sanu, Anuradha Paudwal Dil 1990 Anand-Milind Sameer Udit Natayan, Anuradha Paudwal Saajan 1991 Nadeem-Shravan Sameer Alka Yagnik, S.P. Balasubramaniam Beta 1991 Anand-Milind Sameer Anuradha Paudwal, Udit Narayan Dil Hain Ki Maanta Nahin 1991 Nadeem-Shravan Sameer Kumar Sanu, Anuradha Paudwal Hum 1991 Laxmikant-Pyarelal Anand Bakshi Sudesh Bhosle, Kavita Krishnamurthy Saajan 1991 Nadeem-Shravan Sameer Kumar Sanu, Alka Yagnik Love 1991 Anand-Milind Majrooh Chitra, S.P. Balasubramaniam Jo Jeeta Wohi Sikandar 1992 Jatin-Lalit Majrooh Udit Narayan, Sadhna Sargam Deewana 1992 Nadeem-Shracan Sameer Kumar Sanu Bol Radha Bol 1992 Anand-Milind Sameer Kumar Sanu, Sushma Shreshta Kabhi Haan Kabhi Naa 1992 Jatin-Lalit Majrooh Kumar Sanu, Sadhna Sargam Aankhen 1993 Bappi Lahiri Indeewar Kumar Sanu, Alka Yagnik Baazigar 1993 Annu Malik Gauhar Kanpuri Vinod Rathod, Alka Yagnik, Kumar Sanu Phir Teri Kahaani Yaad Aayi 1993 Annu Malik Qateel Shifai Kumar Sanu, Alka Yagnik Khalnayak 1993 Laxmikant-Pyarelal Anand Bakshi Ila Arum, Alka Yagnik Roja 1993 A.R. Rahman P.K. Mishra Minmini, Chitra Poeci Bollywood 151 152 Bombay 1993 A.R. Rahman Mehboob Khan Hariharan, Kavita Krishnamurthy Sadak 1993 Nadeem-Shravan Sameer Anuradha Paudwal, Kumar Sanu 1942-A Love Story 1994 R.D. Burman Javed Akhtar Kumar Sanu, Lata Mohraa 1994 Viju Shah Anand Bakshi Udit Narayan, Kavita Krishnamurthy Khilaadi 1994 Jatin-Lalit Anwar Sagar Abhijeet, Alka Yagnik Rangeela 1995 A.R. Rahman Mehboob Khan Hariharan, Asha Criminal 1995 M.M. Kreem Indeewar Kumar Sanu Dilwale Dulhaniya Le Jaayenge 1995 Jatin-Lalit Anand Bakshi Kumar Sanu, Lata Khamoshi 1996 Jatin-Lalit Majrooh Kavita Krishnamurthy Raja Hindustani 1996 Nadeem-Shravan Sameer Udit Narayan, Alka Yagnik Maachis 1996 Vishal Bharadwaj Gulzar Suresh Wadkar, Hariharan, Lata Papa Kehte Hain 1996 Rajesh Roshan Javed Akhtar Udit Narayan, Sonu Nigam Yaaraana 1996 Annu Malik Unknown Kavita Krishnamurthy Yes Boss 1997 Jatin-Lalit Javed Akhtar Abhijeet Dil Toh Paagal Hain 1997 Uttam Singh Anand Bakshi Lata, Udit Narayan Border 1997 Annu Malik Javed Akhtar Roopkumar Rathod, Sonu Nigram Pardes 1997 Nadeem-Shravan Anand Bakshi Sonu Nigam Dil Se 1998 A.R. Rahman Gulzar Sukhwinder Singh, Sapna Awasti, Lata 1947- Earth 1999 A.R. Rahman Javed Akhtar Hariharan Hum Dil De Chuke Sanam 1999 Ismail Durbar Mehboob Khan Udit Narayan, Kavita Krishnamurthy Hu Tu Tu 1999 Vishal Bharadwaj Gulzar Roop Kumar Rathod, Kavita Krishnamurthy Satya 1999 Vishal Bharadwaj Gulzar Mano Taal 1999 A.R. Rahman Anand Bakshi Udit Narayan, Alka Yagnik, Sukhawinder Pukar 1999 A.R. Rahman Javed Akhtar Kavita Krishnamurthy Takshak 1999 A.R. Rahman Mehboob Khan Asha Janusz Krzyżowski, Surender Bhutani Kaho Naa Pyaar Hain 1999 Rajesh Roshan Saawan Kumar Udit Narayan, Alka Yagnik Sarfarosh 1999 Jatin-Lalit Israar Ansari Roopkumar Rathod, Sonu Nigam Mohabbatein 2000 Jatin-Lalit Anand Bakshi Lata, Udit Narayan Zubeida 2000 A.R. Rahman Javed Akhtar Alka Yagnik Refugee 2000 Annu Malik Javed Akhtar Sonu Nigam, Alka Yagnik Dhadkan 2000 Nadeem-Shravan Sameet Kumar Sanu, Abhijeet Yaadein 2001 Annu Malik Anand Bakshi Hariharan Lagaan 2001 A.R. Rahman Javed Akhtar Udit Narayan, Alka Yagnik Dil Chahta Hain 2001 Shankar-Ehsaan-Loy Javed Akhtar Alka Yagnik, Udit Narayan Jism 2003 M.M. Kreem Sayeed Quadri, Neelesh Mishra Shreya Ghoshal Kal Ho Na Ho 2003 Shankar-Ehsaan-Loy Javed Akhtar Sonu Nigam, Shaan, Alka Yagnik Main Hoon Na 2004 Annu Malik Javed Akhtar Sonu Nigam, Sabri Brothers Swades 2004 A.R. Rahman Javed Akhtar A.R. Rahman, Udit Narayan Paheli 2005 M.M. Kreem Gulzar Sonu Nigam, Shreya Ghoshal Maine Pyar Kyon Kiya 2005 Himesh Reshammiya Sameer Jayesh Gandhi, Sonu Nigam, Amrita Kak Bunty Aur Bubli 2005 Shankar-Ehsaan-Loy Gulzar Alisha Chinai, Shankar Mahadevan, Javed Ali Parineeta 2005 Shantanu Moitra Swanand Kirkire Shreya Ghoshal, Sonu Nigam 36 China Town 2006 Himesh Reshammiya Sameer Akshaye Khanna, Kareena Kapoor Krrish 2006 Rajesh Roshan Ibrahim Ashq, Nasir Faraaz Vivah 2006 Jitendra Choudhary Aash Karan Atal Om Shanti Om 2007 Vishal-Shekhar Javed Akhtar Welcome 2007 Anand Raj Anand Sameer Poeci Bollywood 153 154 Bhool Bhulaiyaa 2007 Pritam Sameer Heyy Babyy 2007 Shankar-Ehsaan-Loy Sajid Khan Bachna Ae Haseeno 2008 Aditya Chopra Drona 2008 Ashu-Dhruv Dulha Mil Gaya 2008 Sonu Nigam, Shreya Ghosal Mudassar Awiz Janusz Krzyżowski, Surender Bhutani