Zarz¹dzanie i Edukacja - Szkoła Wyższa im. Bogdana Jańskiego

Transcription

Zarz¹dzanie
i Edukacja
• Zarządzanie finansami
• Edukacja prozdrowotna
• Edukacja społeczna
NUMER 85 LISTOPAD–GRUDZIEŃ 2012 – ISSN 1428-474X
DWUMIESIÊCZNIK SZKO£Y WY¯SZEJ IM. BOGDANA JAÑSKIEGO
Księga1.indb 1
2013-03-07 13:53:08
Adres redakcji
Dwumiesięcznik „Zarządzanie i Edukacja”
ul. Elektronowa 2
03-219 Warszawa
tel./fax (22) 676-94-85
e-mail: [email protected]
Redaktor naczelny
dr hab. Kazimierz Korab, prof. Szkoły Wyższej im. Bogdana Jańskiego
Rada naukowa dwumiesięcznika „Zarządzanie i Edukacja”
Dr hab. Włodzimierz Bernacki, prof. UJ; prof. dr hab. Mirosława Czerny, UW;
prof. dr hab. Romuald Jończy, UE we Wrocławiu;
ks. dr hab. Jan Krokos, prof. UKSW; prof. dr hab. Ihor Hrabynskyi, LAK;
prof. dr hab. Włodzimierz Kurek, UJ;
prof. dr hab. Bożena Muchacka, UP w Krakowie;
prof. dr hab. Jan Oleszczuk, UM w Lublinie; prof. dr hab. Marek Pawlak, KUL;
dr hab. Grażyna Skąpska prof. UJ, dr hab. Wojciech Sroczyński, prof. UPH.
Redaktor tematyczny
Dr Małgorzata Stawicka
Redaktor językowy
Dr Jerzy Ryszard Suchocki, prof. Universidad de las Américas Puebla (UDLAP)
Sekretarz redakcji
Anna Janus
Korekta
Anna Janus
Wszystkie artykuły są recenzowane
Recenzenci
prof. dr hab. Jerzy Kosiewicz, prof. dr hab. Michał Troszyński
ks. prof. dr hab. Stanisław Urbański, dr inż. Jerzy Donarski
dr hab. Łukasz Popławski, dr n. med. Sławomir Stawicki
Redakcja zastrzega sobie prawo dokonywania
w publikowanych tekstach skrótów i zmian
ISSN 1428-474X
wersja referencyjna czasopisma: papierowa
numer dostępny w wersji elektronicznej na stronie www.janski.edu.pl
Skład, druk i oprawa: Oficyna Wydawniczo-Poligraficzna „Adam”
Księga1.indb 2
2013-03-07 13:53:09
SPIS TREŒCI
Zarządzanie finansami
Leszek Kędzierski
Uwarunkowania inwestycji finansowych przedsiębiorstw . 5
Zbigniew Klimiuk
Trendy makroekonomiczne w Japonii, w okresie ostatnich
15 lat, a możliwość pojawienia się kryzysu finansowego
w tej gospodarce . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29
Elżbieta Kopciuszewska, Robert Maciejewski
Modelowanie poziomu zadłużeń podmiotów gospodarczych z segmentu MŚP . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57
Wawrzyniec Michalczyk
Dylematy polskiej polityki walutowej po roku 2000 . . . . . . . 81
Edukacja prozdrowotna
Arkadiusz K. Kapliński
Terapie alternatywne do terapii hormonalnej w leczeniu
objawów menopauzy. Wybrane zagadnienia. . . . . . . . . . . . . 97
Krzysztof Mizera, Justyna Mizera
Znaczenie diety w sportach wytrzymałościowych, uprawianych na rekreacyjnym i wyczynowym poziomie . . . . . . 117
Anna B. Pilewska-Kozak, Celina Łepecka-Klusek,
Łukasz A. Kozak
Zespół nagłego zgonu niemowląt (SIDS) – mit czy rzeczywistość? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 143
Księga1.indb 3
2013-03-07 13:53:09
SPIS TREŒCI
Edukacja społeczna
Lidia Marszałek
Problem dwuparadygmatyczności w obszarze współczesnej pedagogiki i pedagogii przedszkolnej . . . . . . . . . . . . . . .
Janina Golik
Rozwój nauczycieli – propozycje zmian . . . . . . . . . . . . . . . . .
Zbigniew Prusiński, Krzysztof Knajp
Małżeństwo według Kościoła katolickiego a małżeństwo
w prawie cywilnym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Zbigniew Prusiński, Krzysztof Knajp
Zgoda małżeńska jako czynnik konieczny do zaistnienia sakramentalnego małżeństwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Mirosław Mylik
Myśl polityczna papieża Benedykta XVI w „Roku Wiary” .
Marcin Stradowski
Wymiary odpowiedzialności politycznej . . . . . . . . . . . . . . . .
155
177
195
231
249
265
Noty o Autorach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 294
Księga1.indb 4
2013-03-07 13:53:10
R
O
Z
P
R
A
W
Y
I
A
R
T
Y
K
U
Ł
Y
Leszek Kędzierski
UWARUNKOWANIA INWESTYCJI
FINANSOWYCH PRZEDSIĘBIORSTW
CONDITIONS OF FINANCIAL
INVESTMENTS OF ENTERPRISES
STRESZCZENIE
W ramach zarządzania finansami przedsiębiorstw podejmowane są inwestycje rzeczowe, w wartości niematerialne i prawne oraz
finansowe. W literaturze przedmiotu występują co najmniej trzy
stanowiska definiujące inwestycje finansowe. Wymienione inwestycje obejmują lokaty (długoterminowe) między innymi w: akcje,
certyfikaty inwestycyjne emitowane przez fundusze inwestycyjne,
obligacje (obligacyjne pożyczki pozabankowe), udziały w spółkach
z ograniczoną odpowiedzialnością, jednostki uczestnictwa w funduszach inwestycyjnych, pożyczki pieniężne, a także inwestycje
depozytowe (na rachunkach w bankach komercyjnych). Ustalenie
dostępnych dla przedsiębiorstw rodzajów inwestycji finansowych
wymaga uprzedniego określenia uwarunkowań tych inwestycji.
Występują uwarunkowania wewnętrzne i zewnętrzne inwestycji
finansowych przedsiębiorstw. Pierwsze obejmują: potencjał gospodarczy, strategię rozwoju, stosunek inwestora do etycznych inwestycji finansowych, strategie inwestycyjne, postawę inwestora wobec ryzyka inwestycyjnego. Na drugie składają się: uwarunkowania
polityczne, faza cyklu koniunkturalnego, instrumenty banku centralnego, narzędzia banków komercyjnych, oprocentowanie długoterminowych pieniężnych pożyczek pozabankowych, stopa inflacji,
oferowane oprocentowanie obligacji, wypłaty dochodów funduszu
inwestycyjnego i dywidendy, rozmiary nadwyżki ceny sprzedaży
Księga1.indb 5
2013-03-07 13:53:10
6
ZARZĄDZANIE I EDUKACJA nr 85/2012 – listopad – grudzień
instrumentów finansowych nad ceną ich zakupu. Po ustaleniu zespołu dostępnych dla inwestora rodzajów inwestycji finansowych,
w świetle wymienionych uwarunkowań, należy przystąpić do wyboru najbardziej opłacalnych inwestycji finansowych za pomocą
przyjętego kryterium opłacalności (lub przyjętych kryteriów opłacalności).
SUMMARY
Tangible investments in intangible, legal and financial assets are
made in the framework of enterprise financial management. At least three stances have been discussed in the literature on the subject matter, which define financial investments. The investments
mentioned comprise deposits (long-term ones), among other in:
shares, investment certificates issued by investment funds, bonds
(non-bank bond loans), shares in limited liability companies, share
units in investment funds, cash loans as well as deposit investments
(on the accounts in commercial banks). Establishing of the kinds of
financial investments available for enterprises requires prior specification of conditions of these investments. There are internal and
external conditions of the enterprise financial investments. The former ones include: economic potential, development strategy, investor’s attitude towards the ethical financial investments, investment
strategies, and investor’s attitude towards investment risk.
The latter ones comprise: political conditions, phase of the business cycle, instruments of the central bank, tools of commercial
banks, interest rate of long-term non-bank cash loans, inflation rate,
offered interest rate of bonds, paying out the profits of investment
funds and dividends, the surplus extent of sale price of financial
instruments over the purchase price of thereof. After determination of the group of the financial investment kinds available for the
investor in the light of conditions mentioned, the most profitable
financial investments should be chosen according to the adopted
profitability criterion (or accepted profitability criteria).
Księga1.indb 6
2013-03-07 13:53:10
Leszek Kędzierski – UWARUNKOWANIA INWESTYCJI...
7
Słowa klucze: inwestycje finansowe przedsiębiorstw, uwarunkowania wewnętrzne inwestycji finansowych przedsiębiorstw, uwarunkowania zewnętrzne inwestycji finansowych przedsiębiorstw,
inwestycje finansowe dostępne dla inwestora.
Keywords: financial investments of enterprises, internal conditions of financial investments of enterprises, external conditions of
financial investments of enterprises, financial investments available
for an investor.
WSTĘP
Inwestycje finansowe (różnie definiowane w literaturze) są
wkomponowane w proces zarządzania finansami przedsiębiorstw.
Są one jednym z instrumentów realizacji głównego celu przedsiębiorstwa. Chodzi tu o maksymalizację wartości rynkowej przedsiębiorstwa. Rola wymienionego narzędzia jest więc znaczna z punktu
widzenia interesów właściciela lub współwłaścicieli przedsiębiorstwa. Określenie dostępnych dla przedsiębiorstw (inwestorów) rodzajów inwestycji finansowych wymaga ustalenia uwarunkowań
tych inwestycji. Celem artykułu jest przedstawienie uwarunkowań
inwestycji finansowych przedsiębiorstw. Można je podzielić na wewnętrzne i zewnętrzne.
ISTOTA INWESTYCJI FINANSOWYCH
PRZEDSIĘBIORSTW
Inwestycje są kategorią wielorodzajową. Z punktu widzenia
przedmiotu inwestycji dzieli się je na: rzeczowe, w wartości niematerialne i prawne oraz finansowe. Pod pojęciem inwestycji rozumie
się wydatkowane przez określony podmiot (np. przedsiębiorstwo)
środki na aktywa trwałe (rzeczowe, wartości niematerialne i prawne,
finansowe), które mają zwiększać jego nadwyżkę finansową (co odnosi się do inwestycji rzeczowych oraz inwestycji w wartości nie-
Księga1.indb 7
2013-03-07 13:53:10
8
materialne i prawne) lub zysk (co dotyczy inwestycji finansowych,
bowiem instrumenty finansowe nie podlegają amortyzowaniu)
w długim okresie (ponad rok).
W odniesieniu do definiowania inwestycji finansowych istnieją
w literaturze co najmniej trzy stanowiska.
Pierwsza grupa autorów określa tylko inwestycje finansowe.
Pomiędzy poszczególnymi autorami występują różnice dotyczące
przedmiotu inwestycji finansowych. Charakterystyczne są tu ujęcia
np. Z. Fedorowicza, E. Nowaka.
Z. Fedorowicz inwestycje finansowe określa jako lokatę kapitału
w papiery wartościowe (obligacje, akcje)1.
Natomiast E. Nowak reprezentuje pogląd, że inwestycje finansowe (lokaty finansowe) oznaczają rodzaj inwestycji obejmujący lokowanie kapitału (zwłaszcza w formie środków pieniężnych, a czasami
środków rzeczowych – w innym podmiocie gospodarczym) w papiery wartościowe, inne instrumenty finansowe. Autor do przedmiotu
inwestycji finansowych zalicza między innymi: akcje, udziały, obligacje, bony, depozyty oszczędnościowe, jednostki uczestnictwa2.
Druga grupa autorów utożsamia inwestycje finansowe z kapitałowymi. Można tu przykładowo wymienić, np. Z. Wilimowską
i M. Wilimowskiego, M. Dębniewską.
Z. Wilimowska i M. Wilimowski piszą, że inwestycje finansowe
(kapitałowe) sprowadzają się do lokowanie środków (oszczędności) na rachunkach w bankach oraz zakupu dewiz i papierów wartościowych3.
Z kolei M. Dębniewska stwierdza, że inwestycje finansowe (kapitałowe) obejmują zasoby pieniężne, które są ulokowane w bankach, a także w innych instrumentach finansowych lub w przedsiębiorstwach. W ostatnim przypadku wymienia ona instrumenty
finansowe, będące przedmiotem inwestycji, a mianowicie akcje lub
1
Z. Fedorowicz, Finanse przedsiębiorstwa, Poltext, Warszawa 1997, s. 59.
E. Nowak, Część I Zasady i kryteria rachunku opłacalności inwestowania, (w:)
E. Nowak, E. Pielichaty, M. Poszwa, Rachunek opłacalności inwestowania, PWE,
Warszawa 1999, s. 18-19.
3 Z. Wilimowska, M. Wilimowski, Sztuka zarządzania finansami, część 1, Oficyna
Wydawnicza Ośrodka Postępu Organizacyjnego Sp. z o.o., Bydgoszcz 2001, s. 151.
2
Księga1.indb 8
2013-03-07 13:53:10
9
udziały. Autorka pisze, że celem inwestycji jest uzyskanie korzyści
w przyszłości4.
Trzecia grupa autorów operuje różnymi terminami mając faktycznie na uwadze lokaty finansowe. Zalicza się do niej, np. A. Rice,
J. Lowe.
A. Rice operuje pojęciem inwestycji handlowych i uważa, że
obejmują one długoterminowe lokaty w akcje i udziały. Nazwa
„inwestycje handlowe” jest zdaniem tego autora związana z celami
wymienionych inwestycji. A. Rice reprezentuje pogląd, że wymienione lokaty służą realizacji celów handlowych, a nie strategicznych. Inwestycje handlowe w tym ujęciu to faktycznie część inwestycji finansowych przedsiębiorstw5.
Z kolei J. Lowe definiuje inwestowanie w wartość jako poszukiwanie papierów wartościowych, sprzedawanych po cenie mniejszej
lub równej ich „wartości własnej”. Przedmiotem inwestycji w wartość mogą być akcje zwykłe i uprzywilejowane, obligacje (rządowe,
komunalne), papiery wydawane przez fundusze inwestycyjne. Powyższe instrumenty finansowe są sprzedawane pod wpływem silnego bodźca, np. spadku dochodowości obligacji rządowych w porównaniu z inwestycjami konkurencyjnymi. J. Lowe pisze, że zasady
inwestowania w wartość mogą być stosowane w odniesieniu do
wszystkich papierów wartościowych. Koncentruje ona swoją uwagę zwłaszcza na akcjach zwykłych. Wymieniona autorka słusznie
odróżnia inwestycje od spekulacji kapitałem. Stwierdza ona jednak,
że inwestycje oferują tak bezpieczeństwo ulokowanego kapitału,
jak i realne oczekiwania dochodu ex ante. Inwestowanie w wartość
w ujęciu J. Lowe oznacza istotną część inwestycji finansowych6.
Reasumując powyższe treści należy stwierdzić, że inwestycje finansowe przedsiębiorstw to wydatkowane przez te podmioty środ4 M. Dębniewska, Finansowanie strategii rozwoju przedsiębiorstwa, (w:) M. Dębniewska, M. Tkaczuk, Finanse przedsiębiorstw rolniczych, Wydawnictwo ART, Olsztyn
1997, s. 75.
5 A. Rice, Rachunkowość bez mitów czyli jak ocenić finanse firmy, Business Press
Ltd., Warszawa 1993, s. 243.
6 J. Lowe, Inwestowanie w wartość. Klasyczna strategia inwestycyjna Benjamina
Grahama dla każdego, Wydawnictwo K. E. Liber, Warszawa 1999, s. 11 i n.
Księga1.indb 9
2013-03-07 13:53:10
10
ki na aktywa finansowe (trwałe), które mają – co zostało już powiedziane – zwiększać ich zysk w długim przedziale czasu. Chodzi tu
o okres dłuższy aniżeli rok. Inwestycje finansowe należy odróżniać
od wydatków na instrumenty finansowe w krótkim okresie – do
roku w celu osiągania zysku kapitałowego. Nie obejmują one więc
wydatków spekulacyjnych, które mają charakter jedynie krótkoterminowego obrotu kapitałowego. W zakres inwestycji finansowych
wchodzą między innymi inwestycje w: akcje, certyfikaty inwestycyjne emitowane przez fundusze inwestycyjne, obligacje (skarbowe, korporacyjne, samorządowe) – pożyczki pozabankowe – obligacyjne, udziały w spółkach z ograniczoną odpowiedzialnością,
jednostki uczestnictwa w funduszach inwestycyjnych, pożyczki
pieniężne, a także inwestycje depozytowe (na rachunkach w bankach komercyjnych).
Inwestycje finansowe podejmowane przez przedsiębiorstwa odgrywają określoną rolę w ich rozwoju. Wyróżnia się takie funkcje
inwestycji finansowych jak: rozwojowa-realizacji, kooperacyjna,
kształtowania korzystnego wizerunku inwestora, decyzyjna. Wyodrębnia się je z uwagi na kryterium korzyści generowanych dla
inwestora.
UWARUNKOWANIA WEWNĘTRZNE
Wśród uwarunkowań wewnętrznych inwestycji finansowych
przedsiębiorstw można wyróżnić:
– potencjał gospodarczy,
– strategię rozwoju,
– stosunek inwestora do etycznych inwestycji finansowych,
– strategie inwestycyjne,
– postawę inwestora wobec ryzyka inwestycyjnego.
Ważną cechą zasobów wykorzystywanych w przedsiębiorstwie
jest zróżnicowanie rodzajowe w zależności od celu jakiemu służą.
Jest ono znaczne, gdyż wykonywane zadania (produkcyjne, usługowe) różnią się istotnie od siebie pod względem technologicznym.
Księga1.indb 10
2013-03-07 13:53:10
11
Zasoby przedsiębiorstwa muszą pozostawać w określonej zależności ilościowej (proporcji ilościowej) bowiem łączy je spójność procesu produkcyjnego (usługowego). Zasoby kształtują poszczególne
segmenty potencjału gospodarczego przedsiębiorstwa, a więc potencjały cząstkowe. Wyróżnia się takie potencjały cząstkowe (segmenty) potencjału gospodarczego przedsiębiorstwa jak:
– potencjał ludzki,
– potencjał rzeczowy,
– potencjał finansowy,
– potencjał informacyjny.
Potencjał gospodarczy jest zatem pojęciem wielorodzajowym.
Cztery powyższe potencjały cząstkowe tworzą łącznie potencjał gospodarczy przedsiębiorstwa. Pomiędzy poszczególnymi potencjałami cząstkowymi przedsiębiorstwa powinny być zachowane odpowiednie proporcje, np. między potencjałami rzeczowym i ludzkim.
Właściwe relacje między potencjałami są pochodną odpowiednich
proporcji między zasobami przedsiębiorstwa.
Jedynie przedsiębiorstwa (inwestorzy) mający odpowiedni potencjał gospodarczy powinny podejmować zróżnicowane rodzajowo inwestycje, w tym inwestycje finansowe według rodzajów i inwestycje w portfel instrumentów finansowych.
Zasoby ludzkie przedsiębiorstwa tworzą potencjał ludzki,
a więc zasób możliwości kadrowych niezbędny do prowadzenia
działalności ukierunkowanej na realizację podstawowego celu
przedsiębiorstwa. Istnieją różne uwarunkowania potencjału ludzkiego przedsiębiorstwa. Można tu wymienić takie uwarunkowania
jak: kryteria doboru kadry, potrzeby w zakresie rozmiarów i struktury zatrudnienia, zasób wiedzy specjalistycznej menedżerów
i podległych im pracowników (istotny, np. w przypadku ustalania
opłacalności inwestycji finansowych), stosowane w przedsiębiorstwie bodźce materialne i niematerialne wpływające na stopień
identyfikacji kadry z celami tego podmiotu. Menedżerowie i podlegli im pracownicy powinni dysponować odpowiednim zasobem
wiedzy fachowej i umiejętnością praktycznego jej wykorzystywania, doświadczeniem, odpowiednimi predyspozycjami psychiczny-
Księga1.indb 11
2013-03-07 13:53:10
12
mi. W przypadku pracowników istotne mogą być też predyspozycje fizyczne.
Potencjał rzeczowy przedsiębiorstwa tworzą jego zasoby rzeczowe. Mianem potencjału rzeczowego przedsiębiorstwa określa
się zasób jego możliwości rzeczowych – technicznych i technologicznych oraz możliwości związanych z aktywami obrotowymi,
np. zapasami materiałów konieczny do realizacji działalności ukierunkowanej na główny cel przedsiębiorstwa. W praktyce występują rozmaite uwarunkowania potencjału rzeczowego przedsiębiorstwa, np. liczba zainstalowanych maszyn i urządzeń, parametry
techniczne i ekonomiczne maszyn i urządzeń, wielkość powierzchni produkcyjnej, technologie stosowane w produkcji, stopień zużycia fizycznego i ekonomicznego maszyn i urządzeń. Na zasoby
rzeczowe składają się aktywa rzeczowe trwałe, np. budynki, środki
transportu, maszyny, a także rzeczowe aktywa obrotowe, np. zapasy materiałów. Przedsiębiorstwo może eksploatować obiekty
o różnych parametrach technicznych i ekonomicznych, np. maszyny, wykorzystywać różne technologie, a także zużywać rozmaite
materiały charakteryzujące się różną jakością, co wpływa na jakość wyrobów gotowych. Aktywa rzeczowe trwałe eksploatowane
przez przedsiębiorstwo są wynikiem określonego zainwestowania
rzeczowego dokonanego w przeszłości.
Potencjał rzeczowy przedsiębiorstwa kształtuje, obok potencjału
ludzkiego, zdolność produkcyjną przedsiębiorstwa. Pod pojęciem
tej zdolności rozumie się możliwość wytworzenia określonej ilości
lub wartości produktów lub usług w danym okresie, przy najlepszym wykorzystaniu zasobów rzeczowych i zasobów ludzkich.
Przykładowo, na zdolność produkcyjną stoczni budujących statki
oddziałują budowle, tj. pochylnie, doki suche, nabrzeża wyposażeniowe oraz powierzchnia, zainstalowane maszyny, urządzenia
i czas produkcyjnego wykorzystania wymienionych środków trwałych, a także zatrudnieni pracownicy.
O potencjale rzeczowym przedsiębiorstwa decydują wymienione
już stosowane technologie, np. w stoczni budującej statki technologia blokowa montażu kadłuba statku w doku suchym, technologia
cięcia blach (palenia blach), technologia malowania blach natry-
Księga1.indb 12
2013-03-07 13:53:10
13
skiem. Istnieje bezpośrednia zależność między wielkością i strukturą rodzajową rzeczowych aktywów trwałych i rodzajami technologii wykorzystywanych w produkcji a potencjałem rzeczowym
przedsiębiorstwa. Redukcja lub zwiększenie potencjału rzeczowego
przedsiębiorstwa powinny wywołać określone zmiany w jego pozostałych potencjałach, np. w potencjale ludzkim. Powinno zatem
mieć miejsce dostosowywanie się do siebie poszczególnych potencjałów – segmentów potencjału gospodarczego przedsiębiorstwa
wskutek zmian zachodzących w potencjałach cząstkowych.
Potencjał rzeczowy jest istotny w fazach zaopatrzenia, produkcji
i zbytu. W przypadku fazy zbytu ma znaczenie nie tylko wyposażenie techniczne, ale i zasilenie finansowe obszaru marketingu przedsiębiorstwa. Odpowiedni poziom pracy sfery marketingu jest jednym
z czynników wpływających na wpływy finansowe przedsiębiorstwa.
Potencjał rzeczowy jest niezbędny dla prawidłowego wykorzystania
potencjału finansowego. Przejawia się to w odpowiednim wyposażeniu technicznym, np. komórek finansowych. Potencjał rzeczowy
jest też konieczny dla prawidłowego wykorzystania potencjału informacyjnego, dla którego niezbędne jest posiadanie odpowiednich
komputerów. Bez potencjału rzeczowego przedsiębiorstwo nie mogłoby prowadzić swojej działalności generującej zysk.
Zasoby finansowe przedsiębiorstwa to inaczej kapitał finansowy przedsiębiorstwa pojmowany jako zasób środków pieniężnych,
które mogą być wydatkowane przez ten podmiot w różnych celach,
w tym inwestycyjnych. Potencjał finansowy przedsiębiorstwa tworzony przez zasoby finansowe można zdefiniować jako zasób jego
możliwości finansowych niezbędny do prowadzenia działalności
umożliwiającej realizację głównego celu przedsiębiorstwa.
Kapitał finansowy przedsiębiorstwa dzieli się na własny i obcy.
Pochodzi on z własnych i obcych źródeł finansowania. Do własnych źródeł finansowania przedsiębiorstwa zalicza się kapitały:
akcyjny, udziałowy, wspólników, zapasowy, rezerwowy i inne kapitały, występujące zależnie od formy przedsiębiorstw, a także zysk
zatrzymany (zależny od prowadzonej polityki dywidendy). Z kolei
obce źródła finansowania działalności przedsiębiorstwa obejmują
między innymi:
Księga1.indb 13
2013-03-07 13:53:10
14
–
–
–
–
–
–
–
–
kredyt bankowy,
pieniężną pożyczkę pozabankową,
pożyczkę obligacyjną,
kredyt towarowy (ze źródeł pozabankowych),
zobowiązania bieżące,
leasing (operacyjny, finansowy),
factoring,
środki pozyskane w drodze emisji bonów komercyjnych.
Źródła finansowania przedsiębiorstw można podzielić na długoterminowe, tj. o terminie wymagalności powyżej roku oraz krótkoterminowe. W pierwszym przypadku występują wszystkie źródła własne oraz niektóre źródła obce, np. długoterminowy kredyt
bankowy czy leasing finansowy będący formą kredytu handlowego. Z kolei źródła krótkoterminowe cechuje termin spłaty do roku.
Można tu przykładowo wymienić kredyt towarowy czy krótkoterminowy kredyt bankowy.
Źródła finansowania przedsiębiorstw można też dzielić na bankowe i pozabankowe. Pierwsze są zasileniem finansowym płynącym z banku. Chodzi tu o kredyt bankowy. Drugie stanowią zasilenie spoza banku, np. pożyczki pieniężne, pożyczki obligacyjne.
Można wymienić następujące uwarunkowania potencjału finansowego przedsiębiorstwa:
– płynność finansową przedsiębiorstwa,
– stan zainwestowania przedsiębiorstwa w finansowe aktywa
trwałe,
– zdolność kredytową i pożyczkową przedsiębiorstwa,
– wymagania banków komercyjnych w zakresie zabezpieczeń
kredytów,
– wymagania pożyczkodawców w zakresie zabezpieczeń pieniężnych pożyczek pozabankowych,
– wielkość kapitału własnego, w tym zysku z bieżącego roku obrotowego i zysku niepodzielonego z lat ubiegłych,
– rozmiary kapitału obcego,
– proporcje pomiędzy kapitałami własnym i obcym,
– wiarygodność przedsiębiorstwa w ocenie banków i kontrahentów,
Księga1.indb 14
2013-03-07 13:53:10
15
– realizowaną politykę dywidendy,
– politykę podatkową państwa przekładającą się na wielkość stawek podatku dochodowego od osób prawnych,
– cenę rynkową kredytów bankowych i pieniężnych pożyczek pozabankowych,
– karencję,
– istnienie zatorów płatniczych.
Inwestycje finansowe mogą być finansowane z własnych źródeł (kapitału długoterminowego), a także z obcych źródeł długoterminowych (kredyt bankowy, pieniężna pożyczka pozabankowa,
pożyczka obligacyjna). Nie wszystkie obce źródła finansowania
mogą być stosowane do finansowania inwestycji finansowych (np.
kredyt bankowy nie jest wykorzystywany do finansowania inwestycji depozytowych). Inwestor nie zawsze powinien korzystać
z obcych źródeł finansowania inwestycji. Dla inwestora zamierzającego finansować inwestycje finansowe z obcych źródeł – kredytu
bankowego i pożyczki pieniężnej pozabankowej, istotna jest struktura jego kapitału finansowego.
Zakłada się, że odpowiednia proporcja między kapitałami własnym i obcym podmiotu gospodarczego wynosi 1:1 lub 1:2. Stosunkowo niski poziom stóp procentowych od kapitału obcego według rodzajów może wywoływać określony skutek. Jest nim presja
przedsiębiorstw na zwiększanie udziału stosunkowo tanich obcych
źródeł w łącznym finansowaniu. Zwiększanie do odpowiednich
granic zakresu finansowania działalności przedsiębiorstw za pomocą kapitału obcego może być dla nich opłacalne. Przedsiębiorstwa
korzystają bowiem z dźwigni finansowej.
Zbyt duże zadłużenie może się odbić niekorzystnie na wizerunku przedsiębiorstwa. Może to wpływać na jego kontakty z otoczeniem (przedsiębiorstwami, bankami komercyjnymi, inwestorami).
Przedsiębiorstwo zadłużone ponad racjonalną miarę przestaje być
wiarygodnym partnerem w oczach kontrahentów. W miarę istotnego zwiększania zadłużenia przedsiębiorstwa kredytodawcy (banki
komercyjne) i pożyczkodawcy (inne przedsiębiorstwa udzielające
pożyczek, podmioty inwestujące w obligacje przedsiębiorstwa)
Księga1.indb 15
2013-03-07 13:53:10
16
mogą obawiać się, że nie odzyskają swoich środków. Dopływ dodatkowego kapitału obcego do zadłużonego podmiotu staje się dla
niego coraz bardziej kosztowny. Innymi słowy, zwiększające się ryzyko niewywiązania się przedsiębiorstwa ze zobowiązań finansowych powinno być dodatkowo opłacone. Wzrostowi ulegają wówczas uiszczane przez nie odsetki.
O wielkości udziału kapitału obcego w finansowaniu potrzeb
przedsiębiorstwa decyduje zwłaszcza relacja pomiędzy stopami
procentowymi – rzeczywistą i rynkową. Pierwsza oznacza stosunek
zysku brutto do wykorzystywanego łącznego kapitału. Druga zaś
jest ceną płaconą przez podmiot gospodarczy za używanie kapitału obcego. Sięganie przez przedsiębiorstwo po kapitał obcy winno
następować do chwili zrównania wymienionych wyżej stóp. Przy
wyższej stopie rynkowej od stopy rzeczywistej przedsiębiorstwu
bardziej opłaci się stosować kapitał własny. Natomiast w sytuacji
odwrotnej korzystniejsze jest angażowanie kapitału obcego7.
Po ocenie potencjału finansowego przedsiębiorstwa niezbędne
jest w razie potrzeby podjęcie działań sanacyjnych. Przedsiębiorstwo może realizować inwestycję finansową określonego rodzaju
lub inwestować w portfel instrumentów finansowych. W obu przypadkach konieczne jest posiadanie przez inwestora odpowiedniego
potencjału finansowego. Brak środków finansowych uniemożliwia
uruchamianie inwestycji finansowych, a ich nadmiar wymaga podjęcia odpowiednich, opłacalnych inwestycji, w tym finansowych –
odpowiedniego wykorzystania posiadanych środków. Zbyt mały
kapitał finansowy może powodować, że inwestor nie uruchomi
zespołu opłacalnych inwestycji finansowych, w tym charakteryzujących się nawet wysoką opłacalnością. Przedsiębiorstwo może
ustalać limit środków finansowych przeznaczanych na inwestycje,
w tym finansowe w danym roku lub w najbliższych kilku latach.
W obrębie tego limitu może ono wyznaczać limity środków na inwestycje finansowe według rodzajów lub portfele inwestycji finansowych. Opłacalne inwestycje finansowe (rodzaje inwestycji, pakie7
s. 19.
Księga1.indb 16
J. Ickiewicz, Strategia finansowania przedsiębiorstwa, Poltext, Warszawa 1993,
2013-03-07 13:53:10
17
ty inwestycyjne) mogą być odrzucone przez inwestora w sytuacji
zbyt dużego kapitału niezbędnego do ich realizacji względem ustalonego limitu.
Potencjał informacyjny przedsiębiorstwa oznacza zasób możliwości informacyjnych określany przez zasoby informacyjne. Wymieniony zasób możliwości, tak jak pozostałe potencjały, jest konieczny
do realizacji działalności przedsiębiorstwa ukierunkowanej na realizację jego podstawowego celu. System informacyjny przedsiębiorstwa absorbuje informacje z różnych źródeł na potrzeby tego podmiotu. Zasoby informacyjne stanowią sumę zasobów informacyjnych:
– zewnętrznych, tj. nadchodzących z otoczenia, np. z wywiadowni gospodarczych, z rynku papierów wartościowych,
– wewnętrznych, tj. pochodzących z różnych komórek przedsiębiorstwa.
Istnieją różne uwarunkowania potencjału informacyjnego przedsiębiorstwa. Zalicza się do nich:
– strukturę rodzajową zasobów informacyjnych,
– poziom jakościowy informacji,
– kompletność informacji,
– praktyczną przydatność informacji,
– cechy procesu gromadzenia informacji (np. łatwość, szybkość),
– koszt zbierania, przechowywania i przekazywania informacji,
– przepisy prawne.
Potencjał informacyjny jest powiązany z każdym z potencjałów
cząstkowych składających się na potencjał gospodarczy przedsiębiorstwa. Przykładowo informacje o sytuacji finansowej przedsiębiorstwa, parametrach technicznych i ekonomicznych parku maszynowego, bodźcach materialnych i niematerialnych, są wyrazem
związku potencjału informacyjnego z potencjałami odpowiednio
finansowym, rzeczowym i ludzkim.
Innym uwarunkowaniem wewnętrznym inwestycji finansowych
jest strategia rozwoju przedsiębiorstwa.
Strategia rozwoju przedsiębiorstwa wyznacza kierunki oraz
zakres jego wzrostu i rozwoju. Ponadto akcentuje koncentra-
Księga1.indb 17
2013-03-07 13:53:10
18
cję podmiotu gospodarczego na działalności jednego rodzaju lub
zróżnicowanej rodzajowo. Strategia rozwoju przedsiębiorstwa wytwarzającego wyrób lub usługi jednego rodzaju formułuje działania
dotyczące trzech obszarów. Chodzi tu o:
– rozwój produktu,
– rozwój rynku zbytu,
– założenia walki konkurencyjnej.
Natomiast strategia rozwoju przedsiębiorstwa zdywersyfikowanego, obejmującego wydzielone jednostki strategiczne, sprowadza
się do wyznaczenia:
– dziedzin działalności przedsiębiorstwa i rozdysponowania jego
zasobów między wspomniane dziedziny,
– rynków zbytu,
– koncepcji walki konkurencyjnej8.
Przedsiębiorstwo powinno mieć wytyczoną strategię rozwoju.
Obejmuje ona z jednej strony cel strategiczny podmiotu gospodarczego, a z drugiej zaś środki jego realizacji. Na strategię rozwoju
składają się różne strategie szczegółowe.
Strategia rozwoju przyjęta przez przedsiębiorstwo determinuje
jego inwestowanie, w tym finansowe. Inwestycje finansowe stanowią jeden ze środków służących realizacji strategicznego celu
przedsiębiorstwa. Chodzi tu głównie o inwestycje w akcje, udziały
w spółkach akcyjnych i z ograniczoną odpowiedzialnością, a także
w obligacje korporacyjne.
Innym uwarunkowaniem inwestowania finansowego są również strategie inwestycyjne przyjęte przez przedsiębiorstwo (podmiot inwestujący).
Strategie dotyczące inwestowania finansowego w portfel instrumentów finansowych (obejmujący: akcje, certyfikaty inwestycyjne,
8 Z. Pierścionek, Strategie rozwoju firmy, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1996, s. 206.
A. Stabryła przedstawia różne przekroje klasyfikacyjne strategii zarządzania.
Wśród strategii podstawowych autor ten wyróżnia strategie: rozwojowe, stabilizacyjne, restrukturyzacyjne, defensywne. A. Stabryła, Zarządzanie projektami ekonomicznymi i organizacyjnymi, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2006, s. 270 i 275.
Księga1.indb 18
2013-03-07 13:53:11
19
obligacje, udziały, jednostki uczestnictwa, pożyczki pieniężne, depozyty bankowe – środki na rachunkach bankowych) można podzielić na:
– ofensywną,
– umiarkowaną,
– neutralną.
Strategia ofensywna polega na inwestowaniu znacznych
kwot kapitału w instrumenty finansowe obarczone znacznym
ryzykiem – akcje, certyfikaty inwestycyjne, udziały w spółkach
z ograniczoną odpowiedzialnością, jednostki uczestnictwa, pożyczki pieniężne. Natomiast wydatki na inwestycje w obligacje
i inwestycje depozytowe charakteryzują się stosunkowo małym
lub wręcz zerowym udziałem w łącznych wydatkach na inwestycje finansowe. Omawiana strategia jest stosowana przez inwestorów, którzy nie unikają i nie obawiają się ryzyka. Inwestycje
depozytowe mogą pełnić funkcję dywersyfikacji portfela inwestycji finansowych.
Strategia umiarkowana cechuje się uruchamianiem wszystkich
wymienionych inwestycji. Podmiot inwestujący, stosujący tę strategię, ma mniejszą skłonność do ryzyka w porównaniu z ofensywnym inwestorem finansowym. Z tego też względu w wydatkach
na inwestycje finansowe zwiększają swój udział, w porównaniu
ze strategią ofensywną, inwestycje w obligacje i inwestycje depozytowe. W tym przypadku portfel inwestycji finansowych zawiera
w przeważającej mierze lokaty w obligacje i na rachunkach bankowych. Akcje, certyfikaty inwestycyjne, udziały i jednostki uczestnictwa, a także pożyczki pieniężne nie stanowią podstawowych
przedmiotów inwestycji.
Cechą charakterystyczną strategii neutralnej jest realizacja jedynie inwestycji w obligacje i inwestycji depozytowych. Inwestor podejmuje inwestycje tego rodzaju wychodząc z założenia, że są one
obarczone najmniejszym ryzykiem. Strategię neutralną wykorzystują podmioty inwestujące, zadowalające się niższym przychodem
finansowym, lecz jednocześnie mniejszym ryzykiem.
Inwestorzy (przedsiębiorstwa) realizują zróżnicowane rodza-
Księga1.indb 19
2013-03-07 13:53:11
20
jowo inwestycje w ramach określonych strategii inwestycyjnych.
Mogą oni realizować jedną z wymienionych, proponowanych strategii inwestycyjnych. Istotnym problemem jest zatem ustalenie rodzaju strategii realizowanych przez podmioty inwestujące (przedsiębiorstwa).
Istotnym uwarunkowaniem wewnętrznym inwestowania finansowego jest stosunek inwestora do etycznych inwestycji finansowych, które można zdefiniować jako wydatkowane przez
nie środki na finansowe aktywa trwałe, które mają zwiększać ich
zysk w długim okresie (przekraczającym rok), przy czym środki te
są rozdysponowywane na wymienione aktywa wybierane przez
podmioty inwestujące według kryterium opłacalności i kryterium
wymogów etycznych (co najmniej minimalnych) akceptowanych
przez przedsiębiorstwa i charakterystycznych dla społeczeństwa,
np. polskiego9.
Inwestorzy, dla których etyka w inwestowaniu finansowym odgrywa istotna rolę, wykluczają inwestycje w instrumenty finansowe związane z podmiotami, których działalność dotyczy obszarów
przez nie nieakceptowanych. Przykładowo można tu wymienić inwestycje w akcje i udziały spółek zajmujących się produkcją środków antykoncepcyjnych i alkoholu (spirytusu, wódki).
9 L. Kędzierski, Etyczne zarządzanie finansami przedsiębiorstw, „Zarządzanie
i Edukacja” 2012, nr 83 – lipiec/sierpień 2012, s. 224.
Przedsiębiorca podejmujący etyczne inwestycje finansowe w obrębie etycznego
zarządzania finansami nie powinien być chciwy. Ksiądz prof. dr hab. A. Zwoliński
pisze że ludzie charakteryzujący się „…chciwością, czyli żądzą posiadania bogactw
– skłonni są do odstępstw od zasad moralnych, obowiązków przysięgi, honoru
i uczciwości, poświęcenia uczuć własnych i swoich bliskich, wyjawienia tajemnic,
dopuszczenia się zdrady (…) chciwość (gr. philarguria) jest nieuporządkowaną
chęcią posiadania własności. Nie ma dla tego pragnienia szczególnych uzasadnień,
gdyż nie mieści się ono w ramach roztropnie zaspokajanych ludzkich potrzeb.
Nie potrzebując bowiem, człowiek „chce mieć”, by mieć i nie zwraca uwagi na to,
że często owo pragnienie przesłania ważniejsze sprawy jego życia. Pod dyktando
tego pragnienia potrafi użyć przemocy przy zdobywaniu dóbr, nie zwraca uwagi
na moralność swego życia, posuwa się do kłamstwa, podstępu, podejmując nieuzasadnione wysiłki” Ks. A. Zwoliński, Siedem grzechów głównych. Chciwość, Polskie
Wydawnictwo Encyklopedyczne, Radom, 2008, s. 9-10.
Księga1.indb 20
2013-03-07 13:53:11
21
Podmioty inwestujące (przedsiębiorstwa) dokonujące lokaty kapitału w instrumenty finansowe mogą przyjmować takie postawy
wobec ryzyka jak10:
– awersja do ryzyka.
– skłonność do ryzyka,
– neutralność względem ryzyka.
Inwestor charakteryzujący się niechęcią do ryzyka nie uruchamia długoterminowych lokat finansowych, jeżeli szansa uzyskania
dochodu z inwestycji jest zbyt mała. Tylko duża szansa wypracowania dochodu może skłonić podmiot inwestujący do podjęcia ryzykownych lokat finansowych – do przezwyciężenia awersji do ryzyka. Postawa unikania ryzyka przez podmiot inwestujący wpływa
na rodzaje podejmowanych inwestycji finansowych i w rezultacie
oddziałuje na rozmiary zysku z długoterminowych lokat finansowych. Wypracowany zysk może być znacznie mniejszy niż w sytuacji zajmowania przez inwestora postawy skłonności do ryzyka.
Z kolei skłonność inwestora do ryzyka polega na uruchamianiu
długoterminowych lokat finansowych także wtedy, gdy niebezpieczeństwo osiągnięcia straty jest większe od szansy wypracowania
dochodu z inwestycji finansowej. Im skłonność inwestora do ryzyka jest większa, tym w skład pakietu inwestycyjnego wchodzi więcej instrumentów finansowych obarczonych wyższym ryzykiem.
Inwestor posiadający znaczną skłonność do ryzyka wprowadza do
portfela więcej lokat w akcje i udziały, a mniej lub nawet w ogóle
inwestycji w obligacje, np. skarbu państwa. Wpływa to na wielkość
zysku z długoterminowych lokat finansowych według rodzajów,
a także na rozmiary zysku z pakietu inwestycyjnego.
Postawa podmiotu inwestującego obojętna wobec ryzyka polega
na tym, że nie zwraca on uwagi na stopień zróżnicowania możliwych efektów uzyskiwanych w drodze długoterminowych lokat finansowych. Podmiot neutralny wobec ryzyka uruchamia te lokaty
wtedy, gdy szansa osiągnięcia dochodu jest większa od niebezpie10
E. Nowak, Statystyczna analiza ryzyka inwestowania, „Controling i Rachunkowość Zarządcza w Firmie”, egzemplarz promocyjny, s. 42.
Księga1.indb 21
2013-03-07 13:53:11
22
czeństwa poniesienia straty. Inwestor przyjmujący omawianą postawę koncentruje się zwłaszcza na kwestii zagwarantowania przez
długoterminową lokatę finansową pewnego dochodu. Oddziałuje
to na rodzaje uruchamianych inwestycji finansowych i w konsekwencji na wielkość zysku przez nie generowanego.
Z powyższego wynika, że inwestorów finansowych można dzielić na klasy z punktu widzenia ich stosunku do ryzyka.
UWARUNKOWANIA ZEWNĘTRZNE
Przedsiębiorstwa działające na rynku są powiązane z otoczeniem. Nadchodzą z niego różne sygnały wpływające na zachowanie przedsiębiorstw, w tym w sferze inwestowania finansowego.
Istnieją różne uwarunkowania zewnętrzne inwestycji finansowych
przedsiębiorstw. Zalicza się do nich:
– uwarunkowania polityczne,
– fazę cyklu koniunkturalnego,
– instrumenty banku centralnego,
– narzędzia banków komercyjnych,
– oprocentowanie długoterminowych pieniężnych pożyczek pozabankowych,
– stopę inflacji,
– oferowane oprocentowanie obligacji,
– wypłaty dochodów funduszu inwestycyjnego i dywidendy,
– rozmiary nadwyżki ceny sprzedaży instrumentów finansowych
nad ceną ich zakupu.
Sytuacja polityczna panująca w danym kraju (uwarunkowania
polityczne) jest pochodną wielu różnych czynników. Stanowi ona
jeden ze składników w dużym stopniu decydujących o wielkości ryzyka inwestycyjnego. Jeżeli jest ona niestabilna to może zniechęcać
krajowe i zagraniczne przedsiębiorstwa do uruchamiania inwestycji,
w tym finansowych lub ograniczać inwestowanie. Niekorzystna sytuacja polityczna w kraju wytwarza stan niepewności – ogólny klimat
niesprzyjający lokacie kapitału, w tym w trwałe aktywa finansowe.
Księga1.indb 22
2013-03-07 13:53:11
23
Aktywność gospodarcza w kraju podlega różnym zmianom
w czasie. Cykl koniunkturalny obejmuje ożywienie, rozkwit, kryzys i depresję. W czasie ożywienia gospodarki i jej rozkwitu wiele
przedsiębiorstw może osiągnąć znaczne zwiększenie przychodu ze
sprzedaży wyrobów gotowych i usług, a także zysku. Korzystna
sytuacja otoczenia podmiotów gospodarczych sprzyja decyzjom
inwestycyjnym. Przedsiębiorstwa odważniej podejmują decyzje
finansowe. Korzystają więc z kredytów bankowych i pieniężnych
pożyczek pozabankowych – od innych przedsiębiorstw i osób prywatnych czy też pożyczek obligacyjnych na finansowanie inwestycji
różnego rodzaju, w tym określonych rodzajów inwestycji finansowych, np. długoterminowych lokat w akcje. Ponadto spółki akcyjne
pozyskują kapitał na cele inwestycyjne w drodze emisji akcji, a spółki z ograniczoną odpowiedzialnością poprzez sprzedaż udziałów.
W momencie wystąpienia symptomów szczytowego wzrostu
gospodarczego, jeżeli z rynku nadchodzą sygnały informujące
o spadku popytu na wyroby i usługi, przedsiębiorstwa zaczynają liczyć się z ewentualnością obniżenia przychodu ze sprzedaży,
a także zysku. Powstaje sytuacja, w której podmioty gospodarcze
mogą zniechęcać się do podejmowania decyzji inwestycyjnych,
w tym dotyczących realizacji inwestycji finansowych. Możliwe jest
więc przewidywanie realizacji inwestycji w późniejszym terminie –
w okresie bardziej sprzyjającym inwestowaniu11.
Bank centralny dysponuje różnymi narzędziami umożliwiającymi bezpośredni wpływ na banki komercyjne, które z kolei oddziałują na przedsiębiorstwa. Są to więc instrumenty pośrednio
wpływające na przedsiębiorstwa. Do tych instrumentów zalicza
się między innymi stopę rezerw obowiązkowych. Bank centralny
manipulując wysokością stopy rezerw obowiązkowych decyduje
o wielkości kreacji pieniądza przez banki komercyjne. Jej rozmiary
są ważne dla przedsiębiorstw. Inwestycje, w tym określone lokaty
finansowe, mogą być bowiem finansowane z kredytów bankowych.
Im korzystniejsze warunki pozyskania kapitału w formie kredytów
bankowych, tym możliwa jest większa dynamika i szerszy zakres
11
Księga1.indb 23
W. Bień, Zarządzanie finansami przedsiębiorstwa, Difin, Warszawa 1996, s. 20–21.
2013-03-07 13:53:11
24
inwestowania finansowego przedsiębiorstw. W rezultacie następuje, przy założeniu trafności decyzji inwestycyjnych, wzrost zysku
z lokat finansowych.
W gestii banków komercyjnych znajdują się różne instrumenty, które bezpośrednio oddziałują na przedsiębiorstwa. Są to:
– kwota udzielanych kredytów,
– wielkość oprocentowania kredytów,
– okres spłaty kredytów,
– karencja,
– rozmiary prowizji bankowej,
– wielkość efektywnej stopy procentowej od lokat terminowych
na rachunkach bankowych,
– skutki likwidacji inwestycji depozytowych.
Istnieje określona zależność pomiędzy powyższymi narzędziami a potencjałem finansowym przedsiębiorstw i podejmowaniem
inwestycji finansowych przez te podmioty.
Wielkość globalnego popytu na długoterminowe kredyty bankowe i pieniężne pożyczki pozabankowe udzielane przez przedsiębiorstwa – inwestorów innym podmiotom gospodarczym jest
uzależniona od wielu czynników. Jednym z nich jest wysokość ich
oprocentowania. Niski poziom stóp procentowych od kredytów
bankowych i pieniężnych pożyczek pozabankowych może zwiększać popyt inwestorów finansowych na wymienione formy kapitału
obcego. W konsekwencji może to wpływać na inwestowanie finansowe przedsiębiorstw. Drogie, długoterminowe kredyty bankowe
i pieniężne pożyczki pozabankowe, mogą zniechęcać przedsiębiorstwa do korzystania z nich. Inwestorzy finansowi mogą ograniczać
zaciąganie kredytów bankowych i pieniężnych pożyczek pozabankowych, a nawet z nich rezygnować. Może to w określony sposób
oddziaływać na inwestowanie finansowe przedsiębiorstw.
Inwestycje depozytowe są uzależnione od wielkości nominalnej
stopy procentowej od długoterminowych lokat na rachunkach bankowych i sposobu kapitalizacji odsetek. Banki komercyjne kształtują wysokość tej stopy w zależności od wielu czynników. Ustalają
też liczbę okresów kapitalizacji odsetek, np. co kwartał. Jeżeli banki
Księga1.indb 24
2013-03-07 13:53:11
25
oferują atrakcyjne wielkość oprocentowania i sposób kapitalizacji
odsetek to zachęcają inwestorów do lokowania środków. Stąd też
długoterminowe lokaty na rachunkach mogą być podejmowane
przez przedsiębiorstwa.
Innym uwarunkowaniem zewnętrznym jest stopa inflacji (wysokość) przewidywana na czas trwania długoterminowych lokat
na rachunkach bankowych lub okres, na który zostaną udzielone
przez przedsiębiorstwa pożyczki pieniężne innym podmiotom gospodarczym i obligacyjne. Postępujący, znaczny inflacyjny wzrost
cen przyczynia się do przyjmowania przez inwestorów postawy,
zmierzającej do osiągnięcia pewności inwestycji finansowych. Podmioty inwestujące prowadzą działalność lokacyjną rekompensującą
zwiększenie poziomu inflacji. Uruchamiają one inwestycje depozytowe i w obligacje skarbu państwa, zabezpieczające przed spadkiem
siły nabywczej pieniądza. Ponadto zwiększają udział wymienionych
papierów wartościowych w portfelu. Bardzo wysoka inflacja może
być nawet przyczyną pasywności przedsiębiorstw w sferze inwestowania, w tym w odniesieniu do długoterminowych lokat na rachunkach bankowych i długoterminowych pożyczek pieniężnych
udzielanych innym podmiotom gospodarczym.
Wielkość oferowanego oprocentowania od obligacji państwowych, korporacyjnych i samorządowych może wpływać na podejmowanie inwestycji w te instrumenty finansowe. Wybór rodzaju
obligacji jako przedmiotu długoterminowej lokaty finansowej oddziałuje na rozmiary osiąganego zysku z inwestycji.
Istotny też jest zysk otrzymywany przez certyfikaty inwestycyjne i jednostki uczestnictwa wydawane przez fundusze inwestycyjne. Przybiera on formę wypłat dochodów funduszu dla inwestorów.
Rozmiary wymienionych wypłat powinny być oczywiście jak najwyższe. Ponadto ważna jest wielkość dywidendy wypłacanej przez spółki
akcyjne i z ograniczoną odpowiedzialnością na rzecz inwestorów. Jest
ona pochodną prowadzonej przez te podmioty polityki dywidendy.
Przedsiębiorstwa w określonej sytuacji likwidują inwestycje w akcje i udziały, a także certyfikaty inwestycyjne i jednostki uczestnictwa. Przedsiębiorstwa powinny dążyć do osiągnięcia jak największej nadwyżki ceny sprzedaży instrumentów finansowych nad
Księga1.indb 25
2013-03-07 13:53:11
26
ceną ich zakupu. O wysokości tej nadwyżki decyduje wiele czynników, np. moment sprzedaży. Wspomniana nadwyżka może być
rozdysponowana na inne lokaty finansowe i służyć maksymalizacji
rynkowej wartości przedsiębiorstwa. Natomiast w sytuacji likwidacji funduszu inwestycyjnego suma środków uzyskanych wskutek
umorzenia certyfikatów inwestycyjnych i jednostek uczestnictwa,
z punktu widzenia inwestora, powinna być jak najwyższa.
PODSUMOWANIE
Rekapitulując powyższe treści można stwierdzić, że istnieje
pewna różnorodność opinii na temat pojęcia inwestycji finansowych, a także występuje szereg uwarunkowań wewnętrznych i zewnętrznych inwestycji finansowych przedsiębiorstw. Inwestorzy
określają swoje możliwości inwestowania finansowego w świetle
wymienionych uwarunkowań. Udzielają odpowiedzi na pytanie,
czy w ogóle warto realizować inwestycje finansowe? Przedsiębiorstwa, po stwierdzeniu że powinny podjąć zróżnicowane rodzajowo inwestycje finansowe, dokonują wstępnego doboru rozwiązań
w drodze eliminacji rozwiązań mniej interesujących. Z utworzonego zbioru dostępnych dla inwestorów rodzajów inwestycji finansowych następować będzie wybór najbardziej opłacalnych inwestycji
za pomocą przyjętego kryterium opłacalności (lub przyjętych kryteriów opłacalności). Zagadnienie uwarunkowań inwestycji finansowych przedsiębiorstw stanowi ważny obszar badawczy. Powinien
być on przedmiotem uwagi w teorii i praktyce gospodarczej.
BIBLIOGRAFIA
Bień W., Zarządzanie finansami przedsiębiorstwa, Difin, Warszawa
1996.
Dębniewska M., Finansowanie strategii rozwoju przedsiębiorstwa,
(w:) M. Dębniewska, M. Tkaczuk, Finanse przedsiębiorstw rolniczych,
Wydawnictwo ART, Olsztyn 1997.
Księga1.indb 26
2013-03-07 13:53:11
27
Fedorowicz Z., Finanse przedsiębiorstwa, Poltext, Warszawa 1997.
Ickiewicz J., Strategia finansowania przedsiębiorstwa, Poltext, Warszawa 1993.
Kędzierski L., Etyczne zarządzanie finansami przedsiębiorstw, „Zarządzanie i Edukacja” 2012, nr 83 – lipiec/sierpień 2012.
Lowe J., Inwestowanie w wartość. Klasyczna strategia inwestycyjna
Benjamina Grahama dla każdego, Wydawnictwo K. E. Liber, Warszawa 1999.
Nowak E., Statystyczna analiza ryzyka inwestowania, „Controling
i Rachunkowość Zarządcza w Firmie”, egzemplarz promocyjny.
Nowak E., Część I Zasady i kryteria rachunku opłacalności inwestowania, (w:) E. Nowak, E. Pielichaty, M. Poszwa, Rachunek opłacalności inwestowania, PWE, Warszawa 1999.
Pierścionek Z., Strategie rozwoju firmy, Wydawnictwo Naukowe
PWN, Warszawa 1996.
Rice R., Rachunkowość bez mitów czyli jak ocenić finanse firmy, Business Press Ltd., Warszawa 1993.
Stabryła, Zarządzanie projektami ekonomicznymi i organizacyjnymi,
Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2006.
Ks. Zwoliński A., Chciwość, Polskie Wydawnictwo Encyklopedyczne, Radom, 2008.
Wilimowska Z., Wilimowski M., Sztuka zarządzania finansami,
część 1, Oficyna Wydawnicza Ośrodka Postępu Organizacyjnego
Sp. z o.o., Bydgoszcz 2001.
Księga1.indb 27
2013-03-07 13:53:11
28
Księga1.indb 28
2013-03-07 13:53:11
R
O
Z
P
R
A
W
Y
I
A
R
T
Y
K
U
Ł
Y
Zbigniew Klimiuk
TRENDY MAKROEKONOMICZNE
W JAPONII, W OKRESIE OSTATNICH 15 LAT,
A MOŻLIWOŚĆ POJAWIENIA SIĘ KRYZYSU
FINANSOWEGO W TEJ GOSPODARCE
MACROECONOMIC TRENDS
IN JAPAN DURING THE PAST 15 YEARS
AND THE POSSIBILITY
OF THE EMERGENCE OF THE FINANCIAL
CRISIS ON ECONOMY
STRESZCZENIE
Celem artykułu jest pokazanie niebezpieczeństwa wybuchu kryzysu finansowego w Japonii, w kontekście globalnego kryzysu gospodarczego i finansowego lat 2008/2009 oraz trzęsienia ziemi (tsunami), które nawiedziło ten kraj w marcu 2011 r. Jego główną tezą
jest stwierdzenie, iż globalny kryzys gospodarczy i finansowy lat
2008/2009 oraz trzęsienie ziemi zwiększyło prawdopodobieństwo
wybuchu kryzysu finansowego w gospodarce Japonii, wpływając
na pogorszenie jej sytuacji makroekonomicznej. Jednakże Japonia
dysponuje pewnymi atutami, które nie są dostępne innym zagrożonym gospodarkom. Jest to nadal jedna z najbardziej konkurencyjnych gospodarek na świecie, która posiada sektory nadwyżkowe
w postaci wysokiej stopy oszczędności gospodarstw domowych,
wysokiej nadwyżki w bilansie handlowym oraz drugie na świecie
(po Chinach) rezerwy walutowe. Dysponuje więc wewnętrznymi
źródłami finansowania rekordowego w skali światowej udziału
długu publicznego w relacji do PKB.
Księga1.indb 29
2013-03-07 13:53:11
30
SUMMARY
The purpose of this article is to illustrate the danger of the outbreak of the financial crisis in Japan within the context of both the
global economic and financial crisis of 2008/2009 and of earthquakes (tsunami) that hit the country in March 2011. The main thesis
holds that the global economic and financial crisis of the years 20082009 as well as the subsequent earthquake led to the deterioration
of Japan’s macroeconomic situation and consequently increased
the likelihood of the outbreak of the financial crisis in that country.
However, Japan possesses some advantages that are not present in
other vulnerable economies. It continues to be one of the most competitive economies in the world, possessing a number of surplus
sectors such as: households’ high savings rate, high surplus in the
trade balance and second (following China) foreign currency reserves in the world. Therefore, Japan is able to finance its public debt
(even though the country posts the largest debt to GDP ratio in the
world) from internal sources.
Słowa kluczowe: gospodarka Japonii, kryzys finansowy i bankowy, konkurencyjność gospodarki, polityka fiskalna i pieniężna,
Bank Japonii, reformy Big Bang, deficyt finansów publicznych.
Keywords: Japan’s economy, the financial crisis and the bank,
the competitiveness of the economy, fiscal policy and monetary policy, the Bank of Japan, the reform of the Big Bang, the deficit of
public finances.
Cel: Pokazanie niebezpieczeństwa wybuchu kryzysu finansowego w Japonii w kontekście globalnego kryzysu gospodarczego
i finansowego lat 2008/2009 oraz trzęsienia ziemi (tsunami) w marcu 2011 r.
Teza: globalny kryzys gospodarczy i finansowy lat 2008/2009
oraz trzęsienie ziemi (tsunami) w marcu 2011 r. zwiększyło prawdopodobieństwo wybuchu kryzysu finansowego w Japonii, wpływając na pogorszenie sytuacji makroekonomicznej.
Księga1.indb 30
2013-03-07 13:53:11
Zbigniew Klimiuk – TRENDY MAKROEKONOMICZNE W JAPONII...
31
WSTĘP
W ostatnich latach XX w. spada udział gospodarki Japonii w tworzeniu PKB świata, w handlu międzynarodowym oraz w zagranicznych inwestycjach bezpośrednich. Dokonują się także niekorzystne
zmiany strukturalne. W wymiarze wewnętrznym niebezpieczny
poziom osiągnął dług publiczny (około 225% PKB). Obniżenie długookresowego ratingu kredytowego dla kraju przez renomowaną
agencję Standard and Poors pod koniec stycznia 2011 r. postawiło
gospodarkę Japonii w trudnym położeniu. Wzrost oprocentowania
długu i wysoka realna stopa podatkowa (w Japonii mamy do czynienia z deflacją) grożą dalszym spowolnieniem wzrostu gospodarczego. Nie poprawiło to położenia Japonii w gospodarce światowej,
która od 2010 r. jest już trzecią, a nie drugą gospodarką świata.
W aspekcie zewnętrznym, wyraźnie spada pozycja kraju w obrotach handlu międzynarodowego i w zagranicznych inwestycjach
bezpośrednich. Powstały nowe ośrodki wzrostu (Chiny, Indie),
które oznaczają obniżenie znaczenia i pozycji Japonii. Niekorzystnie zmienia się struktura eksportu towarowego Japonii, a wysoka
ekspozycja kraju na zagrożenia zewnętrzne (wysokie uzależnienie
od eksportu) nie sprzyja stabilizacji gospodarczej w warunkach wysokiej zmienności środowiska międzynarodowego. W dziedzinie
inwestycji bezpośrednich korporacje japońskie starają się dostosowywać do zmian, które niesie proces globalizacji. W związku z tym
umiędzynaradawiają swoją działalność i inwestują za granicą na
miarę swoich możliwości. Perspektywy poprawy pozycji Japonii
w gospodarce światowej nie są obiecujące. Aktualnie obserwowana
zmiana układu sił oznacza dla Japonii dalsze osłabianie jej pozycji.
Słabnący popyt zewnętrzny wskazuje, iż głównym czynnikiem
wzrostu gospodarczego w najbliższych miesiącach będzie proces odbudowy gospodarki japońskiej po marcowym kataklizmie
w 2011 r. stymulowany przez politykę rządu. W październiku
2011 r. bank centralny Japonii (BoJ) obniżył prognozy wzrostu gospodarczego na FY 2011 z 0,4% do 0,3%, a na FY 2012 z 2,9% do 2,2%
w ujęciu r/r. W grudniu 2011 r. BoJ zdecydował się utrzymać krótkoterminowe stopy procentowe na poziomie 0-0,1% oraz kontynu-
Księga1.indb 31
2013-03-07 13:53:11
32
ować program skupu aktywów w celu stymulacji wzrostu. W opinii
BoJ, wzrost popytu w gospodarkach wschodzących będzie jednym
z czynników wpływających na ożywienie wzrostu gospodarczego
w Japonii.
W grudniu 2011 r. kancelaria premiera obniżyła wcześniejsze
prognozy wzrostu na FY2012 z zakładanych wcześniej 2,7-2,9% do
2,2%. Za główne czynniki ryzyka uznaje się aprecjację waluty japońskiej oraz spowolnienie gospodarki światowej, w wyniku kryzysu zadłużenia w Europie. Rząd podtrzymał jednak swoją ocenę
bieżącej sytuacji gospodarczej. W opinii kancelarii premiera, mimo
licznych trudności związanych z kataklizmem z marca 2011 r., gospodarka japońska pozostaje na ścieżce ożywienia.
Główne wskaźniki gospodarcze wskazują, że pomimo wzrostu
produkcji przemysłowej zyski przedsiębiorstw spadają. Słabną również inwestycje. Badania nastrojów przedsiębiorstw, opublikowane
w grudniu 2011 r. przez BoJ, wskazują na rosnący pesymizm odnośnie rozwoju sytuacji gospodarczej wśród dużych przedsiębiorstw
produkcyjnych. W pozostałych segmentach obserwuje się poprawę
nastrojów w porównaniu z poprzednimi miesiącami. Utrzymuje się
także trudna sytuacja na rynku pracy. Stopa bezrobocia w październiku 2011 r. wzrosła nieznacznie do 4,5%.
1. PRZYCZYNY ZAŁAMANIA WZROSTU
GOSPODARKI JAPONII W LATACH 90. XX W.
Analizując przyczyny załamania wzrostu gospodarczego w Japonii w latach 90. trudno będzie abstrachować od zmian, jakie dokonały się na japońskim rynku finansowym w ciągu ostatnich 25 lat.
Sumarycznym wyznacznikiem jest postępująca systematycznie ich
deregulacja i liberalizacja, której tempo w porównaniu z innymi
rynkami finansowymi pozostawało wyraźnie w tyle. Impulsem dla
zapoczątkowania liberalizacji branży usług finansowych w Japonii była dwustronna umowa ze Stanami Zjednoczonymi z 1984 r.,
która powołała do życia prawodawstwo, dzięki któremu mogły
powstawać tzw. filie łącznikowe dla banków oraz innych instytucji
Księga1.indb 32
2013-03-07 13:53:12
33
finansowych. Umożliwiły one bankom wejście w obszar obrotów
papierami wartościowymi oraz bankowości powierniczej, natomiast firmom zajmującym się obrotem papierami wartościowymi
pozwoliły na zainteresowanie się nowymi obszarami tradycyjnej
bankowości.
Sytuacja makroekonomiczna w Japonii w drugiej połowie lat 80.
XX w. charakteryzowała się wyższym tempem wzrostu gospodarczego niż jego poziom wynikający z trendu oraz inflacją bliską zero.
Te korzystne uwarunkowania doprowadziły do obniżenia premii
z tytułu ryzyka inwestycyjnego powodując znaczną w górę korektę
oczekiwanego wzrostu, co znalazło odbicie we wzroście cen aktywów oraz w dynamicznym rozwoju akcji kredytowej.
Zmiany na japońskim rynku finansowym
Deregulacja japońskiego systemu finansowego, obejmująca zarówno produkty, jak i ich ceny, rozpoczęła się w połowie lat 70.
XX w. Czynnikami sprzyjającymi temu procesowi była zwiększająca się otwartość japońskich rynków, a także wysokie deficyty
na rachunku przepływów kapitałowych, które wymusiły kontakty
z rynkami zagranicznymi. Proces deregulacji nie został zakończony
do końca lat 80. Rynki kilku produktów finansowych były nadal
zamknięte dla prawie wszystkich uczestników (poza kilkoma wyznaczonymi), a inne produkty mogły być oferowane w ramach pewnych ograniczeń cenowych. Niemniej jednak, co trzeba podkreślić,
ogólnym kierunkiem zmian w tym czasie była liberalizacja owych
rynków. Ponieważ trudno jest mówić o zamkniętej liście zmian,
można co najwyżej wskazać na kilka przykładów, które obrazują
ogólny kierunek ewolucji.
W ramach liberalizacji wyrażono m.in. zgodę na obrót na rynku
krajowym oraz na rynkach zagranicznych papierów komercyjnych
(commercial papers) zdenominowanych w jenach i emitowanych
przez przedsiębiorstwa na potrzeby kredytu krótkoterminowego,
stopniowo usankcjonowano konkurencję cenową w odniesieniu do
certyfikatów depozytowych, stanowiących instrument finansowy
rynku pieniężnego, pozwolono na emisję obligacji nie zabezpieczonych majątkiem emitenta, kilka emisji obligacji rządowych zostało
Księga1.indb 33
2013-03-07 13:53:12
34
sprzedanych w oparciu o zasady konkurencji. Proces ten rozpoczął
się od rozluźnienia kontroli stóp procentowych, początek któremu dała liberalizacja oprocentowania depozytów terminowych
w 1985 r. Rozluźniono jednocześnie ograniczenia dotyczące pułapów kredytowych w wąsko wyspecjalizowanych instytucjach, np.
w spółdzielniach rolniczych, rybackich i kredytowych.
Zmiany te miały istotny wpływ na funkcjonowanie banków oraz
innych instytucji depozytowych. Konkurencja cenowa, jaka się pojawiła, rozpoczęła nacisk na spadek marż stóp procentowych zmuszając banki do rozszerzenia portfeli udzielanych kredytów poprzez
wchodzenie w coraz bardziej ryzykowne segmenty rynku. Banki
zwiększyły w szczególności kredyty konsumpcyjne, kredyty udzielane sektorowi zajmującemu się handlem nieruchomościami, a także kredyty przeznaczone dla małych i średnich przedsiębiorstw.
Jednocześnie realizowane przez banki strategie, polegające na maksymalizacji udziałów na rynku oraz oparciu analizy kredytowej
w większym stopniu na wymogach związanych z zabezpieczeniem
kredytów, niż na analizie przepływów pieniężnych, doprowadziły wraz ze wzrostem cen nieruchomości do osłabienia standardów
kredytowych. W celu przyspieszenia procedur, związanych z oceną
wiarygodności kredytowej, banki przesunęły odpowiedzialność za
oszacowanie ryzyka kredytowego z departamentów zajmujących
się tego typu działalnością do niezależnych biur.
Dążenie do większej swobody transakcji finansowych nie było
zjawiskiem unikalnym, występującym tylko w Japonii. Podobne
zmiany w tym czasie dokonywały się w USA i w Wielkiej Brytanii,
a także z pewnym poślizgiem czasowym w krajach Europy kontynentalnej. Japonię w ramach tego procesu wyróżniał wpływ owych
zmian na system finansowy. Doprowadził on do przekształcenia
systemu przeregulowanego, w system podatny na regulację.
Przyczyny zapaści
Istnieje ogólna zgodność, co do bezpośrednich przyczyn początkowego osłabienia aktywności gospodarczej. W połowie 1989 r. Bank
Japonii rozpoczął podnoszenie stóp procentowych w celu przeciwdziałania rozpoczętemu w połowie lat 80. wzrostowi cen aktywów.
Księga1.indb 34
2013-03-07 13:53:12
35
Zaostrzenie polityki pieniężnej doprowadziło do pęknięcia „bańki
mydlanej”, w wyniku czego ceny aktywów (w szczególności ceny
akcji i ziemi) zaczęły w sposób gwałtowny spadać. Wzrost cen w fazie bańki mydlanej napędzał wydatki na rynku wewnętrznym oraz
sprawiał, iż gospodarka japońska funkcjonowała znacznie powyżej
poziomu produkcji potencjalnej. Załamanie doprowadziło do obniżenia popytu wewnętrznego i produkcji – wzrost gospodarczy do
1994 r. wahał się na poziomie ok. 1% w skali roku.
Wielu ekspertów osłabienie aktywności gospodarczej, do jakiej
doszło po pęknięciu w 1991 r. „bańki mydlanej” cen aktywów, uważało za proces normalny, wynikający z przebiegu cyklu koniunkturalnego, chociaż faza ta miała być dłuższa niż zwykle, z uwagi
na wielkość spadku cen tych aktywów. W szczególności, wstępne
oznaki ożywienia obserwowane w 1996 r. i na początku 1997 r.,
wydawały się potwierdzać odzyskiwanie przez gospodarkę równowagi, która powinna była stopniowo umacniać się w następnych
latach- mimo, że towarzyszyły im pewne przesunięcia po stronie
popytu, wynikające z oczekiwaniana na wzrost podatku od towarów i usług konsumpcyjnych (kwiecień 1997 r.).
Stało się jednak inaczej. W 1997 r. gospodarka japońska weszła
w pierwszą recesję obserwowaną od początku lat 70. Przeciętne
roczne tempo wzrostu wynosiło w tym okresie jedynie 0,75%, a lukę
produkcyjną oceniono na poziomie minus 7,5% (wobec plus 4,5%
w 1990 r.). Do sytuacji tej doszło mimo podejmowanych interwencji (związanych ze znacznym powiększeniem deficytu budżetowego) mających na celu łagodzenie przebiegu cyklu – uruchomienie
pakietów inicjujących ekspansywną politykę fiskalną oraz obniżenie oficjalnej stopy dyskontowej, do rekordowo niskiego poziomu
0,5% we wrześniu 1995 r. Wraz z przechodzeniem przejściowego
charakteru osłabienia aktywności gospodarczej, zaczęto w sposób
bardziej pogłębiony analizować jego przyczyny, doprowadzając do
powstania wielu konkurujących ze sobą hipotez. Tworzą one cztery
podstawowe grupy.
Pierwsza grupa teorii głosi, iż załamanie gospodarcze było wynikiem niedostatecznych działań ze strony polityki gospodarczej,
szczególnie po stronie polityki budżetowej. Chociaż władze ja-
Księga1.indb 35
2013-03-07 13:53:12
36
pońskie wprowadziły w latach 90-tych wiele pakietów fiskalnych,
zawierały one zbyt ograniczony zestaw bodżców i czynników za
pomocą których można byłoby w sposób bezpośredni oddziaływać
na poziom aktywności gospodarczej. Wyjątek stanowi tutaj pakiet
z września 1995 r., wprowadzenie którego spotkało się z żywiołową
odpowiedzią gospodarki. Jednakże ożywienie to zostało powstrzymane przez zacieśnienie polityki budżetowej na początku 1997 r.
Z analiz tego typu wynika, że polityka fiskalna jest efektywna,
a spadek aktywności jest wynikiem zwykłych czynników o charakterze cyklicznym, których długość wynika z braku wystarczająco
odważnej polityki fiskalnej.
Alternatywna opinia, koncentrująca się na polityce pieniężnej
głosi, iż Japonia znajduje się w pułapce płynności. Spożycie osiągnęło rekordowo niski poziom, prowadząc do powstania wysokiej
stopy oszczędności, które w okresie boomu były wyrównywane
przez inwestycje. Spadek oczekiwanego tempa wzrostu gospodarczego doprowadził do takiej nierównowagi między oszczędnościami i inwestycjami, że ich punkt równowagi znajduje się na poziomie
ujemnych stóp procentowych. W efekcie, mimo rekordowo niskich
krótko- i długookresowych nominalnych stóp procentowych, władze monetarne nie są w stanie obniżyć realnych stóp procentowych
na tyle, by ponownie wprowadzić gospodarkę w fazę pełnego zatrudnienia. Według tej grupy ocen polityka pieniężna jest najskuteczniejszym instrumentem przeciwdziałania fluktuacjom cyklu
koniunkturalnego (polityka fiskalna przynosi ograniczone efekty
z uwagi na efekt Ricardo), lecz z uwagi na antyinflaacyjną pozycję
Banku Japonii straciła ona na sile i nie jest w stanie wyprowadzić
gospodarki z załamania.
Przedstawiciele trzeciej grupy utrzymują z kolei, iż spadek aktywności gospodarczej wynika ze zbyt niskiej stopy zwrotu z zainwestowanego kapitału, spowodowanego przeinwestowaniem.
Japonia znajduje się w zamkniętym kole, gdzie zbyt wysoki poziom
inwestycji w przeszłości obniża obecną stopę zwrotu prowadząc
do osłabienia skłonności do inwestowania i jednoczesnego wzrostu
oszczędności (klienci nie są w stanie osiągnąć nagromadzenia aktywów na pożądanym poziomie). Obserwowany efekt bogactwa,
Księga1.indb 36
2013-03-07 13:53:12
37
wywołujący spadek tempa aktywności gospodarczej, pogłębiany
jest ponadto przez wysoki poziom zadłużenia przedsiębiorstw
stanowiąc odbicie ich nieefektywności, co jeszcze bardziej osłabia
bodźce do inwestowania. Z braku możliwości tworzenia bogactwa
poprzez inwestowanie, gospodarka będzie pozostawać w stanie depresji. Rozumowanie to na czołowym miejscu stawia efekt bogactwa, jako wyjaśnienie przedłużającego się obniżenia tempa aktywności gospodarczej w Japonii. Strukturalna nierównowaga między
oszczędnościami i inwestycjami wyjaśnia nieskuteczność posunięć,
mających na celu złagodzenie przebiegu cyklu koniunkturalnego,
poprzez ożywienie sektora prywatnego.
Ostatnia, czwarta grupa poglądów głosi, że załamanie jest wynikiem problemów pośrednictwa finansowego. Banki w japonskim
systemie gospodarczym odgrywają o wiele istotniejszą rolę w pośrednictwie finansowym, niż w modelu angloamerykańskim (USA,
Wielka Brytania). Są głównym dostarczycielem kredytów dla małych i średnich przedsiębiorstw. W okresie wystąpienia „bańki mydlanej”, banki pożyczyły ogromne sumy firmom, wykorzystując
ziemię jako formę zastawu. Przy utrzymującym się spadku ceny
ziemi po pęknięciu „bańki”, wiele z tych kredytów stało się zagrożonymi (IV i V grupa ryzyka). Sytuację pogorszyła ponadto „bańka
mydlan” cen akcji, początkowo zwiększając, a następnie redukując
kapitał banków. Nie do końca precyzyjne przepisy księgowe i zasady regulacji pozwoliły wprawdzie bankom na przetrwanie, ale
(z drugiej strony) zmniejszyły ich zdolność kredytowania przedsiębiorstw z uwagi na konieczność utrzymania współczynników kapitałowych oraz usunięcie z bilansów banków „złych kredytów”.
W rezultacie najefektywniejsza część przedsiębiorstw pozbawiona
została dostępu do kredytów, a firmy małe i średnie nie były w stanie odegrać roli motoru ożywienia gospodarczego. Niemożność
uzyskania finansowania ograniczyła efektywność polityki pieniężnej, prowadzonej głównie za pośrednictwem banków, czyniąc sektor prywatny niewrażliwym na bodźce fiskalne.
Powyższe wyjasnienia załamania wzrostu gospodarki Japonii
nie wykluczają się wzajemnie. Trudno byłoby postawić i udowodnić tezę, że obserwowane załamanie wywołane zostało tylko przez
Księga1.indb 37
2013-03-07 13:53:12
38
jeden czynnik. Niemniej każde z wyjaśnień wskazuje na inną grupę zmiennych, jako na główną przyczynę. W różny sposób tłumaczą one też „quasi-ożywienie”, do jakiego doszło na przełomie lat
1996 i 1997. Dwie sposród wymienionych grup poglądów i opinii
wskazują odpowiednio na pakiety fiskalne, połączone ze spadkiem
realnych stóp procentowych oraz na obniżający się realny kurs walutowy jena, jako na główne przyczyny ożywienia w tym okresie.
Z drugiej strony podkreślają, iż w analizowanym okresie gospodarka znajdowała się w stagnacji, co wskazuje na iluzoryczny charakter
ożywienia. Fakt osłabienia aktywności gospodarczej został przysłonięty przez zmiany popytu wynikające z oczekiwania na podwyżkę
podatków od towarów oraz od usług konsumpcyjnych.
Alternatywne strukturalne wyjaśnienia wskazują na słabość poszczególnych elementów popytu wewnętrznego. Jeśli efekt bogactwa stanowi główną przyczynę załamania, to reakcją gospodarki
japońskiej powinny być zwiększone wydatki konsumpcyjne i inwestycyjne. Jeśli natomiast problem tkwi w pośrednictwie finansowym, to jego istnienie w większym stopniu związane jest z inwestycjami sektora prywatnego niż z inwestycjami, których celem jest
rozwój budownictwa mieszkaniowego (uwzględniając ograniczony
dostęp konsumentów japońskich do kredytu mieszkaniowego).
Wyniki przeprowadzonych badań wskazują, że wszystkie powyższe wyjaśnienia są do pewnego stopnia słuszne. Wpływ polityki fiskalnej na poziom produkcji był ograniczony, z wyjątkiem
okresu sprzed września 1995 r., kiedy pozytywne oddziaływanie
pakietu stabilizacyjnego uległo szybkiemu odwróceniu, na skutek
raptownego przejścia do ostrzejszej polityki fiskalnej.
Ekspansywna polityka monetarna wydaje się być efektywnym
narzędziem stymulowania popytu, jednak w przypadku gospodarki japońskiej wyczerpała swoje możliwości ze względu na niski poziom stóp procentowych oraz presję deflacyjną. Zmiany cen
aktywów krajowych, w okresie występowania „bańki mydlanej”,
były istotnym czynnikiem powiększania się luki produkcyjnej, wraz
z późniejszym spadkiem aktywności gospodarczej. Jednakże przypisywanie istotnej roli cenom ziemi wydaje się nie do końca spójne
z podejściem koncentrującym się na „efekcie bogactwa”, w jego czy-
Księga1.indb 38
2013-03-07 13:53:12
39
stej formie (zmiany ceny ziemi oddziałują na ludzi w zróżnicowany
sposób, w zależności od tego, czy są oni jej właścicielami, czy też nie),
jak też z wyjaśnieniami kładącymi nacisk na problemy strukturalne,
wywołane malejącą stopą zwrotu z zainwestowanego kapitału.
Analizy wskazują na kluczową rolę instytucji pośrednictwa finansowego w zwiększaniu wpływu cen aktywów na gospodarkę.
Zwiększenie kredytów bankowych, oddziaływujące zarówno bezpośrednio, jak i poprzez samotworzący się cykl za pośrednictwem
wzrostu cen ziemi (główne źródło zabezpieczenia) oraz cen akcji
(istotny składnik kapitału bankowego), pozwala w dużym stopniu wyjaśnić powiększanie się luki produkcyjnej w II połowie lat
80-tych. Podobny proces, tylko w przeciwną stronę, miał miejse
w okresie osłabienia koniuktury, kiedy niedokapitalizowane banki
w reakcji na spadające ceny aktywów oraz inne problemy bilansowe odpowiedziały ograniczeniem akcji kredytowej w celu utrzymania odpowiednich wskaźników kapitałowych.
Rola banków w rozwijaniu akcji kredytowej (również dla małych przedsiębiorstw, które nie były w stanie wyprowadzić gospodarki japońskiej z recesji) stanowi ilustrację mechanizmu, za pomocą którego ceny aktywów krajowych oraz działalność kredytowa
banków, mogą w negatywny sposób wpłynąć na poziom aktywności gospodarczej. Kluczowa rola instytucji pośrednictwa finansowego w powstaniu recesji, wskazuje na ograniczoną skuteczność
standardowych rozwiązań w ramach polityki makroekonomicznej.
Jeśli możliwości sektora przedsiębiorstw, w zakresie uzyskania
środków finansowych, są ograniczone, to osłabiona zostaje efektywność zarówno polityki pieniężnej (oddziaływującej głównie za
pośrednictwem sektora bankowego), jak i fiskalnej, ponieważ reakcja podmiotów gospodarczych na kolejne pakiety stymulacyjne
będzie ograniczona.
Ograniczenia i uwarukowania systemowe
Załamanie systemu finansowego w Japonii doprowadziło do
zakwestionowania efektywności rozwoju, opartego de facto na
kontroli rządu nad sferą gospodarki. W odróżnieniu od alokacji
kapitału, w oparciu o kryteria rynkowe, rozwój gospodarki japoń-
Księga1.indb 39
2013-03-07 13:53:12
40
skiej opierał się na utrzymywaniu systemu finansowego, rozdysponującego kapitał w oparciu o kryteria określone przez władzę.
Ideologia kontroli rządu nad gospodarką nie pojawiła się w tym
kraju dopiero po II wojnie światowej, lecz była odzwierciedleniem
tradycji sięgającej ery shogunatu Tokugawa (1603- 1867) kontrolującego wszelką działalność – od transportu po handel. Po zastąpieniu
w 1868 r. shogunatu przez cesarstwo Meiji, kraj ten nie odszedł od
kontroli kapiatału przez rząd. Szybkie tempo industrializacji sprawiło, że zdecydowano, iż to władze (nie jednostki) bedą podejmować ryzyko i ponosić koszty. To z okresu współpracy tych kupców
(którzy wzbogacili się w okresie shogunatu) z władzami centralnymi pochodzi koncepcja wspieranych przez rząd, prowadzonych
przez rodziny przedsiębiorstw i domów bankowych (znanych pod
nazwą zaibatsu) stanowiących siłę napędową gospodarki japońskiej w I połowie XX wieku. Siła tych powiązań była tak potężna, że
próba okupacyjnych władz amerykańskich zaszczepienia na grunt
japoński, opartego na konkurencji rynku kapitałowego, nie miała
szans powodzenia. Rząd powołał wkrótce kilka instytucji finansowych, mających za zadanie rozdział kapitału firmom oraz sektorom
postrzeganych jako ważne dla ożywienia gospodarki (m.in. były to
banki udzielające kredytów długoterminowych, bank eksportowoimportowy, bank walutowy itd.).
Promowanie za pośrednictwem tych banków przemysłów istotnych z perspektywy tworzenia konkurencyjności kraju (stalowego,
samochodowego oraz produkcji sprzętu elektronicznego przeznaczonego na rynki zewnętrze) zakończyło się sukcesem, którego
ceną było poddanie wzrostu gospodarczego praktycznie wyłącznej
kontroli biurokratów. Blokując nowym firmom wejście na rynek,
niemożliwe stało się tym samym powstanie prywatnych źródeł kapiatału. Firmy nie osiągające przez co najmniej 25 lat zysków, nie
miały praktycznie dostępu do giełdy tokijskiej, tak więc pierwotne
oferty publiczne były czymś bardzo rzadko spotykanym.
Koncepcję zaibatsu zmodyfikowano, prowadząc do powstania
„keiratsu”, czyli grupy kilku przedsiębiorstw ze wszystkich podstawowych sektorów przemysłowych, połączonych finansowaniem
przez wspólny bank. Możliwość „wrogich przejęć” została zdecy-
Księga1.indb 40
2013-03-07 13:53:12
41
dowanie ograniczona poprzez system umożliwiający członkom keiretsu posiadanie do 60% akcji innych przedsiębiorstw z tej samej
grupy. Sprawne funkcjonowanie łańcucha dystrybucji zapewniał
fakt włączenia do niego dostawców i odbiorców. Wzajemne relacje
przedsiębiorstw, wchodzących w skład danego keiretsu, stawały
się ważniejsze, niż ich efektywność, oferowane produkty i ich cena.
Centrum takiej grupy stanowił tzw. bank główny, alokujący kapitał
wewnątrz grupy w oparciu o kryteria wynikające z aktualnej polityki przemysłowej rządu oraz strategii samej grupy. „Wirtualność”
rynku kapitałowego stanowiła przyczynę umacniania pozycji „banku głównego” i prowadziła do zaciśnienia powiązań sektora przemysłowego z finansowym.
Osiągnięcie przez Japonię powojennych celów gospodarczych zaczęło prowadzić do wystąpienia rys, na sprawnym dotąd systemie
keiretsu. Banki i przedsiębiorstwa zaczęły podejmować nieuzasadnione rachunkiem ekonomicznym ryzyko, inwestując w przedsięwzięcia wykraczające poza zakres ich „core competences”, a banki
udzielały kredytów bardziej w oparciu o historyczne powiązania, niż
analizę business planów, finansowanych przez siebie projektów.
Nadwyżka kapitału przekształcała się stopniowo w nadwyżkę
mocy wytwórczych. Problem ten stał się palącym w końcu lat 80.,
kiedy doszło do pęknięcia wspomnianej „bańki mydlanej”, wywołanej astronomicznymi cenami nieruchomości. Firmy nie były w stanie obsługiwać swego zadłużenia (było to wynikiem nieudanych
inwestycji i pogarszającej się sytuacji gospodarczej). Banki próbowały początkowo, w obawie o osłabienie pozycji konkurencyjnej,
chować głowę w piasek, ukrywając informację o zagrożonych aktywach kredytowych. Jednak już w listopadzie 1997 r. Sanyo Seuritis,
Hokkaido Takushoku Bank i Yamaichi Securities poinformowały
o kłopotach zarówno swoich klientów, jak i analityków zaprzestając
dalszego prowadzenia swoich operacji.
Jeszcze większym szokiem, od upadku „niezatapialnych” instytucji finansowych, okazała się reakcja władz. Chodziło właściwie o brak jedynie oczekiwanej przez bankowców i społeczeństwo reakcji. Władze okazały się bowiem niezdolne do uratowania
w/w instytucji. System finansowy okazał się kolosem na glinianych
Księga1.indb 41
2013-03-07 13:53:12
42
nogach, które uniemożliwiły mu dalsze funkcjonowanie. W tej sytuacji rząd premiera Hashimoto podjął w 1996 r. szokującą, jak na
warunki japońskie decyzję, której nazwa została zaczerpnięta z zainicjowanej w poprzedniej dekadzie przez Margaret Thatcher kampanii mającej na celu zreformowanie gospodarki brytyjskiej. Japońska odmiana „Big Bangu” zainicjowana została w 1998 r. i miała za
zadanie zwiększyć przejrzystość systemu finansowego, doprowadzając m.in. do rozluźnienia kontroli nad rynkiem ubezpieczeniowym i papierów wartościowych, obniżyć podatek dochodowy od
przedsiębiorstw oraz ograniczyć uprawnienia Ministerstwa Finansów w zakresie regulowania gospodarki (m.in. zwiększono zakres
samodzielności Banku Japonii).
Utrzymywanie się dekoniunktury w gospodarce Japonii przyczyniło się do powodzenia reformy. Sektor bankowy został zmuszony do otwarcia się na konkurencję oraz do konsolidacji. Umożliwiony został także napływ zagranicznych inwestycji bezpośrednich.
Latem 2000 r. miał zainaugurować swoją działalność będący odpowiednikiem NASDAQ, rynek finansowania małych i średnich
przedsiębiorstw borykających się dotąd z wyjątkowo utrudnionym
dostepem do kapitału. Liberalizacja systemu finansowego zezwoliła zagranicznym bankom inwestycyjnym na uczestnictwo w funduszach zbiorowego inwestowania oraz w bankowości detalicznej.
Zmiany wewnątrz systemu finansowego zaczęły również przenikać do sfery realnej gospodarki. Przedsiębiorstwa japońskie korzystają z technologii i know-how pochodzących z inwestycji zagranicznych, co pozytywnie wpływa na wysiłki podejmowane w ramach
ich restrukturyzacji. Ponownie zaczęły koncentrować się na kluczowych obszarach działalności. Preferowanie przez przedsiębiorstwa
kryteriów zysku, ponad powiązania personalne i tradycję długoletnich powiązań gospodarczych, doprowadziło nawet do przekraczania granic „keiretsu (np. fuzja banków Sumitomo i Sakura).
Rządowe pakiety finansowe lat 90. wprowadzone przez rząd
w celu przełamania deflacji, doprowadziły do wystąpienia olbrzymich deficytów budżetowych. Pomiędzy 1992 a 1999 r. rząd japoński wprowadził 9 pakietów stymulacyjnych o łącznej wartości
1,2 bln dolarów. W wyniku ich oddziaływania następował wzrost
Księga1.indb 42
2013-03-07 13:53:12
43
popytu globalnego, jednak ich wpływ zaczął słabnąć w III kwartale
1999 r. i gospodarka ponownie weszła w recesję utrzymującą się
od 1993 r. Problem stymulacji gospodarki poprzez wydatki rządowe posiadał również wymiar psychologiczny. Otóż społeczeństwo
obawiało się, że rozrzutność władz obarczy przyszłe pokolenia koniecznością spłat powstającego obecnie zadłużenia, co przy starzejącym się społeczeństwie może mieć negatywne skutki dla systemu
ubezpieczeń społecznych.
2. REFORMY W STYLU BIG BANG
Reformy w tej skali, ukończone zostały zasadniczo w październiku 1999 r., tworząc podstawę dla radykalnej transformacji japońskiego systemu finansowego. Prowizje maklerskie zostały w pełni
zliberalizowane, zniesiono utrzymane dotąd restrykcje dotyczące
działalności brokerskiej filii banków zajmujących się obrotem papierami wartościowymi. Główne z pozostałych reform, m.in. zgoda na
międzysektorową konkurencję pomiędzy bankami i firmami ubezpieczeniowymi, weszły w życie w październiku 2000 r. Reformy
doprowadziły do zwiększenia konkurencji pomiędzy wszystkimi
typami instytucji finansowych- z uwagi na zwiększenie asortymentu instrumentów finansowych dostępnych dla oszczędzających,
szczególnie gospodarstw domowych- i prawdopodobnie wywołały zmiany w pośrednictwie finansowym, w kierunku wzrostu
roli rynków papierów wartościowych. Podczas, gdy gospodarstwa
domowe prawdopodobnie zmniejszały tempo alokacji aktywów finansowych, prawdopodobne wydawało się przejście od depozytów, w stronę przynoszących wyższy zwrot, dobrze zdywersyfikowanych trustów inwestycyjnych.
Równocześnie, władze opracowywały wskazówki dotyczące
rozpoczynania przez firmy niefinansowe działalności bankowej.
FRC i FSA ogłosiły w maju 2000 r. projekt przepisów wymagających od banków filialnych regularnego przedstawiania raportów
dotyczących głównych akcjonariuszy oraz nakazujących podjęcie środków w celu zapobieżenia sytuacji, w której problemy fi-
Księga1.indb 43
2013-03-07 13:53:12
44
nansowe głównych akcjonariuszy, przenosiły się na operacje ich
filii bankowych. Oczekiwano, że wskazania te, będące generalnie
zgodne z najlepszymi rozwiązaniami międzynarodowymi i zostaną sfinalizowane w lipcu 2000 r.. Konieczne zmiany prawne miały
natomiast być poddane pod dyskusję w początkach 2001 r. Sony
planowała utworzenie banku internetowego, a sieć supermarketów Ito-Yokado zamierzała otworzyć bank mający oferować usługi
rozliczeniowe.
Zakończenie powszechnego ubezpieczenia depozytów – początkowo planowane na marzec 2001 r. zostało w tym czasie odłożone o rok. Pułap 10 mln jenów na depozytariusza (od depozytu
w danym banku) został wprowadzony 1 kwietnia 2002 r. Płynne
depozyty zostały ubezpieczone w pełni przez jeden rok dodatkowo
po tej dacie (marzec 2003 r.) w celu uniknięcia groźby kłopotów na
szeroką skalę (upadki banków), aż do wprowadzenia szybkich mechanizmów rozwiązywania tych problemów i różnorodnych usług
płatniczych. Odroczenie to odzwierciedlało w części brak przygotowania mniejszych instytucji finansowych – włączając niektóre
drugorzędne banki regionalne i instytucje depozytowe typu spółdzielczego- co mogłoby doprowadzić do poważnego ograniczenia
podaży kredytów i destabilizującego przesunięcia depozytów ze
słabszych do silniejszych banków.
Na przełomie 1999/2000 istniały również obawy dotyczące ryzyka systemowego w sektorze bankowym Japonii, ponieważ jego
restrukturyzacja nadal pozostawała w początkowej fazie. W ramach
systemu ustanowionego w 1996 r. poczyniony został dalszy postęp
w stabilizowaniu sektora bankowego. Współczynnik wypłacalności
głównych banków wzrósł w marcu 2000 r. do 11,75%, dwa banki
znacjonalizowane w końcu 1998 r. były lub miały być poddane reprywatyzacji, ogłoszono również zamiar 4 megafuzji (przy czym
jedna miała doprowadzić do rozerwania powiązań wewnątrz keiretsu). W efekcie Premium w Japonii było bliskie zeru, począwszy od
marca 1999 r. (wyłączywszy krótki jego wzrost w okresie zagrożenia
„pluskwą milenijną”). Jednak, choć większa cześć problemu złych
długów stała się od końca 1990 r. przedmiotem działań takich, jak
odpisy strat z tytułu pożyczek, które wyniosły 50 bln jenów (10%
Księga1.indb 44
2013-03-07 13:53:12
45
PKB), utrzymywały się obawy, że pełen zakres spadku wartości aktywów nie jest znany, a restrukturyzacja przedsiębiorstw doprowadzi do powstania nowych złych kredytów. Ponadto, banki jak dotąd
nie wykazały, że posiadają wystarczająco ambitne plany przywrócenia rentowności, co znalazło by potwierdzenie w cenach akcji.
Wiele banków regionalnych zwiększyło w tym okresie swój
kapitał, ale utrzymywała się słabość wielu drugorzędnych banków regionalnych i spółdzielczych instytucji finansowych. W ciągu
12 miesięcy, zakończonych w marcu 2000 r., ponad 1/3 banków regionalnych, zgromadziła – głównie z prywatnych źródeł – kapitał
o równowartości 2% aktywów ważonych ryzykiem, zwiększając
w marcu 2000 r. przeciętny poziom współczynnika wypłacalności
pierwszorzędnych banków regionalnych do 10%, a drugorzędnych
do 8%. Ponadto, interwencją objętych było 5 banków regionalnych.
Jednakże pewna ilość drugorzędnych banków regionalnych nadal
mała ten współczynnik na poziomie niższym od 8%. Utrzymywały się bardzo poważne trudności instytucji spółdzielczych, Kooperatywy kredytowe zostały w kwietniu 2000 r. objęte jurysdykcją
Financial Supervisory Agency (Agencja Nadzoru Finansowego)
pozostającą w mocy do końca marca 2001 r. Opóźnienie we wprowadzaniu ograniczonego systemu ubezpieczeń depozytów, ogłoszone w grudniu 1999 r., było w dużym stopniu związane z obawami o słabość tego właśnie sektora.
Niezbędny był również dalszy postęp w rozwiązywaniu problemów sektora bankowego, biorąc pod uwagę planowane usuniecie
powszechnego ubezpieczenia depozytów w kwietniu 2002 r. oraz
z uwagi na konieczność stworzenia fundamentów podtrzymywalnego wzrostu gospodarczego. Nowy plan, zakładający ograniczone
ubezpieczenie depozytów, miał poprawić dyscyplinę na rynku i obniżyć ryzyko moralne, jak i obciążenie podatników. Niepewność
co do rozmiaru utrzymujących się, niepokrytych strat banków i ich
przyszłej rentowności sprawiła, że rynek zaczął oczekiwać problemów z płynnością jeszcze przed kwietniem 2002 r. Dopóki problemy banków nie zostaną w pełni rozwiązane, bankom będzie trudno
pełnić ich funkcje w zakresie pośrednictwa finansowego, co znajduje wyraz w utrzymującej się sytuacji na rynku kredytowym.
Księga1.indb 45
2013-03-07 13:53:12
46
Sytuacja finansowa sektora ubezpieczeń na życie uległa w tym
czasie dalszej poprawie, przy czym stopa zwrotu z aktywów była
niższa od gwarantowanych wypłat z tytułu polis. Po wprowadzeniu bardziej rygorystycznych standardów informacyjnych, w kwietniu 1999 r., w maju FSA rozpoczęła inspekcję na miejscu w firmach
ubezpieczeniowych. Po upadku (czerwiec 1999 r.) Toho Mutual
Life, FSA podjęła interwencję w stosunku do Daihyaku Mutual Life
w maju 2000 r. Regulacje dotyczące minimalnego poziomu rezerw
gwarantujących polisy oraz mechanizmy inicjujące działania naprawcze zostały zaostrzone. Znajdujący się w tarapatach ubezpieczyciele na życie, otrzymali zgodę na obniżenie przyszłych, gwarantowanych stóp zwrotu z tytułu polis (w ramach nadzorowanych
przez sąd procedur reorganizacji). Ułatwiono „demutualization”
oraz podniesiono gwarantowany przez władze limit Life Insurance
Policyholders Protection Fund (Fundusz Ochrony Posiadaczy Polis
Ubezpieczeń na Życie).
3. OŻYWIENIA GOSPODARCZE PO 2002 R.
I KOLEJNE ZAŁAMANIE W 2008 R.
Weryfikując gospodarczą historię dekad z przełomu XX i XXI w.
w Japonii, widzianą z dzisiejszej perspektywy, można ująć w następujący sposób: firmy japońskie w tym czasie nie doznały twardego
ograniczenia budżetowego. Łagodna w sumie polityka makroekonomiczna umożliwiła zachowawczą politykę firm i ich przetrwanie.
Dzięki zamówieniom oraz inwestycjom rządowym, a także dzięki
miękkiemu nadzorowi bankowemu, który dopuszczał zasilanie
kredytem nawet słabych przedsiębiorstw, firmy mogły utrzymać
część nadmiernych mocy produkcyjnych. Z tej rezerwy czerpały,
kiedy nadeszło ożywienie popytu zagranicznego w 2002 r. Odtąd
popyt zagraniczny netto ciągnął produkcję przemysłu przetwórczego. Wraz z nią zaczęła przyspieszać cała gospodarka. Niska stopa wzrostu realnego PKB (średnio 0,9% w 1992-2002) zmieniła się
w dobre, bo była porównywalna ze średnią wzrostu krajów OCED
na poziomie powyżej 2% w latach 2002- 2007. W tym samym czasie
Księga1.indb 46
2013-03-07 13:53:12
47
eksport wzrastał o prawie 10% rocznie. Sektor związany z popytem zagranicznym okazał się lokomotywą wzrostu, był on odpowiedzialny za około 1/3 przyrostu produkcji w czasie tej ekspansji.
Gospodarka japońska uzależniła się od wzrostu eksportu. Ożywieniu biznesu nie towarzyszyło ożywienie prywatnej konsumpcji, a wzrost konsumpcji publicznej znacznie zwolnił. Sprawcami
i zarazem beneficjentami wzrostu były firmy produkcyjne z sektora
prywatnego. Zaczęły rosnąć dysproporcje wzrostu między przemysłem przetwórczym, korzystającym z możliwości eksportu, a innymi dziedzinami, polegającymi bardziej na popycie krajowym. Podsumowując, lokomotywą wzrostu był sektor związany z popytem
zagranicznym, a ekspansja przedsiębiorstw z tego sektora pogłębiła
tradycyjny strukturalny podział produkcji. Popytu krajowego nie
udało się pobudzić.
Załamanie gospodarki w 2008 r.
Ożywienie za sprawą popytu zagranicznego, w określonych
warunkach międzynarodowych, okazało się kruche. W 2008 r. nadwyżka eksportowa Japonii szybko zaczęła topnieć i przerodziła się
w deficyt, głownie z powodu tendencji recesyjnych na głównych
rynkach eksportowych oraz wskutek zmian wartości dolara amerykańskiego. W ciągu jednego roku, między lutym 2008 r. i lutym
2009 r., eksport spadł o połowę. Popyt na głównych rynkach eksportowych, w ostatnich miesiącach 2008 r., obniżył się o blisko jedną trzecią. Jednocześnie spadek wartości dolara amerykańskiego
pogorszył liczoną w jenach efektywność eksportu. Wzrost kursu
jena do dolara, wywołany czynnikami zewnętrznymi, pogorszył
opłacalność eksportu nie tylko na rynek USA, który absorbował
1/5 sprzedaży. Zmiana ta dotyczyła także rynków Azji, które wraz
z Chinami w latach 90. i obecnie pochłaniają blisko połowę eksportu
z Japonii.
W rezultacie, doszło do bankructw mniejszych eksporterów,
a zyski wielkich eksporterów spadły dramatycznie – średnio o 26%
w roku finansowym rozpoczętym w kwietniu 2008 r. Najbardziej
znany na świecie japoński producent, Toyota Corporation, stracił
w tym czasie, w stosunku do zysków z roku poprzedniego, ponad
Księga1.indb 47
2013-03-07 13:53:13
48
74%. Ponieważ japoński eksport blisko w połowie składał się z produkcji przemysłu przetwórczego, wraz z nim skurczyła się produkcja przemysłowa. W 2008 r. gospodarka znalazła się w recesji: PKB
Japonii zmniejszył się kolejno w drugim i trzecim kwartale o 3,7%
i o 0,4%.
Nie ulega wątpliwości, że gospodarkę Japonii dotknął także
kryzys finansowy, wzbudzony w USA na rynku kredytów hipotecznych, w połowie 2007 r. oraz kryzys zaufania na rynkach finansowych trwający od jesieni 2008 r. Objawiło się to między innymi
paniką giełdową we wrześniu 2008 r., wskutek czego notowania na
giełdzie w Tokio były najniższe od 26 lat. Niemniej, należy zwrócić
uwagę, że straty poniesione na rynkach finansowych w Japonii były
stosunkowo niewielkie, zwłaszcza w porównaniu z sytuacją w USA.
Mimo paniki giełdowej spadek wartości aktywów między 2007 r.
i 2008 r. wyniósł niespełna 8%, podczas gdy w Ameryce Północnej
wynosił prawie 22%, a w Europie 6%. Straty japońskich banków
również nie były wysokie. Według danych MFW od lata 2007 r. do
stycznia 2008 r. wynosiły one 0,15 bln dol., podczas gdy banki europejskie straciły blisko 1,2 bln dol., a banki w USA 2,1 bln dol. Dane te
pokazują, że japoński system bankowy nie uległ pokusie nadużycia
w takim stopniu jak amerykański system bankowy, do którego miały go przybliżyć reformy strukturalne z przełomu lat 90.
Koniunktura gospodarcza Japonii w latach kryzysu 2008–2011
Silny spadek popytu zagranicznego na produkty wytwarzane
przez krajowych producentów wraz z utrzymującymi się od 2007 r.
w ujemnym trendzie nakładami inwestycyjnymi, zadecydowały
o bardzo słabej kondycji japońskiej gospodarki, w okresie całego
kryzysu gospodarczego. Dodatkowym obciążeniem dla aktywności
gospodarczej był spadek cen, który w całym 2009 r. wyniósł 1,4%.
W pierwszych trzech kwartałach 2010 r. japońska gospodarka
odbudowała część utraconego wcześniej PKB rosnąc w średnim
tempie 3,8% w skali roku. Dużym wkładem we wzrost wykazała
się głównie konsumpcja gospodarstw domowych. Działo się tak za
sprawą wprowadzenia w życie specjalnego programu ulg podatkowych przy zakupie samochodu oraz zwiększenia pomocy socjalnej.
Księga1.indb 48
2013-03-07 13:53:13
49
W ostatnim kwartale 2010 r., po wygaśnięciu pozytywnego wpływu
tych czynników, kontrybucja konsumpcji indywidualnej na wzrost
była ujemna.
W całym 2010 r. PKB Japonii wzrósł realnie o 3,5%, a w 2011 r.
o 1,3%. Dzięki spadkowi realnych kosztów pracy, łatwiejszej dostępności do kredytu oraz rosnącemu popytowi ze strony pozostałych krajów azjatyckich, źródłem wzrostu w kolejnych latach
mogą być nakłady inwestycyjne, głównie te pochodzące z zagranicy. Ich rola w kształtowaniu tempa rozwoju gospodarczego może
być w nadchodzących kwartałach zdecydowanie większa niż konsumpcji prywatnej.
Łagodzenie skutków kryzysu władze Japonii rozpoczęły już
w sierpniu 2008 r., kiedy to ogłoszono wprowadzenie w życie
pierwszego planu stymulującego gospodarkę o wartości 12 mld
USD. Ponadto po stronie monetarnej Bank Japonii rozpoczął cykl
obniżek podstawowych stóp procentowych ustalając początkowo
ich wielkość na poziomie 0,1% w grudniu 2008 r. (spadek w okresie
wrzesień- grudzień o 0,4 pkt. proc.), a następnie w przedziale 0,0%0,1% w październiku 2010 r.
4. JAPONIA PO KRYZYSIE – SYTUACJA
MAKROEKONOMICZNA GOSPODARKI
Zgodnie z szacunkami, opublikowanymi przez kancelarię premiera Japonii w grudniu 2011 r., PKB Japonii w IIIQ 2011 r. wzrósł
o 1,4 % w ujęciu q/q. (4,9% w ujęciu zannualizowanym). Mimo
optymistycznych danych za IIIQ, wynikających głównie z przyspieszenia gospodarki, związanego z odrabianiem strat związanych
z kataklizmem z marca 2011 r., eksperci przewidują, iż wyniki te
będą się pogarszać w kolejnych kwartałach. Już od sierpnia 2011 r.
pewne symptomy nadchodzącego spowolnienia widoczne są w zachowaniu głównych wskaźników gospodarczych.
Głównymi czynnikami wzrostu w IIIQ 2011 r. było ożywienie
konsumpcji po okresie stagnacji, w następstwie kataklizmu z marca, 2011 r., wzrost wydatków kapitałowych i eksportu, związany
Księga1.indb 49
2013-03-07 13:53:13
50
z odbudową łańcucha produkcji ze zniszczeń spowodowanych kataklizmem, a także wzrost inwestycji mieszkaniowych stymulowany polityką rządu.
Działania, podejmowane w ostatnich miesiącach przez bank centralny Japonii (ekspansja monetarna) oraz ministerstwo finansów
(interwencje na rynku walutowym) wskazują jednak, iż antycypuje
się negatywny wpływ słabnącego popytu zewnętrznego oraz umacniającej się waluty japońskiej na gospodarkę w najbliższym czasie.
W dniu 31 października 2011 r. za 1 USD płacono tylko 75,74 JPY.
W 2011 r. na interwencje, na rynku walutowym, Japonia przeznaczyła w sumie 14,3 bln JPY (ok. 184,5 mld euro), z czego ok. 9 bln
JPY w okresie od 28 października do 28 listopada 2011 r. Część analityków przewiduje, iż jen może umocnić się aż do poziomu 75 JPY
za jednego dolara. Silna waluta japońska stanowi istotny problem
dla japońskich eksporterów i może być jedną z przesłanek przenoszenia przez nich działalności produkcyjnej za granicę.
W ciągu 10 miesięcy 2011 r. eksport Japonii wzrósł tylko o 8,6%
w ujęciu r/r osiągając wartość 681,2 mld USD. W tym samym okresie import wzrósł o 24,7% do 701 mld USD. Szybsze tempo wzrostu importu niż eksportu zaowocowało dalszym wzrostem deficytu
obrotów handlowych, który w pod koniec października 2011 r. wyniósł 19,8 mld USD. W październiku 2011 r. powodem do zmartwienia dla przedsiębiorstw japońskich były również zakłócenia
w dostawach części dla przemysłu motoryzacyjnego i elektromaszynowego, spowodowane powodziami w Tajlandii, które zaowocowały ograniczeniem produkcji przez niektóre firmy.
5.
PRAWDOPODOBIEŃSTWO
WYBUCHU KRYZYSU
Prawdopodobieństwo wybuchu kryzysu finansowego w gospodarce japońskiej nadal rośnie. Składają się na to dwa niekorzystne
trendy: niskie, przeciętne tempo wzrostu gospodarczego, przybierające często w poszczególnych latach wartości ujemne oraz systematycznie rosnący udział długu publicznego do PKB. Rząd japoń-
Księga1.indb 50
2013-03-07 13:53:13
51
ski – chcąc ratować budżet – zreformował podatki, zmniejszając lub
likwidując jednocześnie niektóre ulgi. W 1997 r. zwiększono podatek konsumpcyjny z 3% do 5% oraz wprowadzono akcyzę i bony towarowe na zakupy, licząc na dodatkowe wpływy do budżetu i ożywienie gospodarki. Oczekiwano, że wskaźnik wzrostu wyniesie
1,2%, tymczasem skutek był odwrotny od oczekiwań. Konsumpcja
drastycznie spadła, co widać było w obrotach domów towarowych,
które zanotowały spadek sprzedaży o 3,6%. W 1998 r. pojawił się
regres. Gospodarka odnotowała ujemną stopę wzrostu (-2.5%).
Na rok finansowy 1999 rząd Japonii zakładał wzrost na poziomie
0,5% , ale osiągnięto tylko 0,3%. Od lat wzrastało zadłużenie kraju.
W 1999 r. dług publiczny wyniósł około 650 bln jenów, co stanowiło
już 130% PKB. Analitycy przewidywali, że w 2003 r. osiągnie on
wielkość 140% PKB.
Wydawało się, iż Japonia po 2003 r. była na dobrej drodze, by
uporać się z rosnącym zadłużeniem wewnętrznym. Udało się jednocześnie obniżyć roczne deficyty finansów publicznych, w relacji do PKB, do poziomu 3-4% oraz podnieść (nieznacznie) tempo
wzrostu gospodarczego. Pozytywne trendy zostały zahamowane
na przełomie 2007/2008 r., kiedy załamanie wzrostu gospodarczego połączone zostało z wydatkowaniem ogromnych kwot z sektora
finansów publicznych na podniesienie jego tempa: ok. 800 mld dol.
w 2008 r. oraz 980 mld dol. w 2009 r. Powrócono do polityki dużych
deficytów finansów publicznych na poziomie 7-8% PKB. Efektem
był dalszy wzrost udziału długu publicznego w relacji do PKB osiągając poziom ok. 230% w 2011 r. Na relacją tą wypływ miały również wydatki publiczne związane z usuwaniem skutków trzęsienia
ziemi i tsunami w marcu 2011 r. Straty gospodarcze spowodowane
kataklizmem szacowane są wstępnie na ok. 240 mld dol.
Jakie okoliczności zmniejszają ryzyko wybuchu kryzysu finansowego w gospodarce japońskiej?
Mimo, że Japonia od początku lat 90. XX w. borykała się z długoletnią stagnacją, którą pogłębiały światowe załamania pod koniec tego okresu i pod koniec 2008 r. oraz pogorszenie światowej
koniunktury w latach 2000-2001, Japonia jest nadal ważnym partnerem handlowym najbardziej rozwiniętych krajów świata. Uwa-
Księga1.indb 51
2013-03-07 13:53:13
52
żana jest ciągle za gospodarkę nadwyżkową będąc eksporterem kapitału netto oraz osiągając w dłuższym okresie wysoką nadwyżkę
w bilansie handlowym. Oznacza to, iż dysponując drugimi co do
wysokości rezerwami walutowymi na świecie, posiada bezpieczne
źródło finansowania zadłużenia wewnętrznego. Drugim źródłem,
z którego może Japonia pokrywać wysokie koszty obsługi długu
publicznego, jest tradycyjnie wysoka stopa oszczędności gospodarstw domowych, które stanowią drugi sektor nadwyżkowy w
gospodarce japońskiej. Nie bez znaczenia jest również fakt, iż zaledwie 6% długu publicznego Japonii znajduje się w posiadaniu
podmiotów zagranicznych. Nie grozi więc ryzyko nagłej i niekontrolowanej wyprzedaży japońskich papierów dłużnych na rynkach
międzynarodowych, spowodowanej obniżeniem np. raitingu tych
papierów, do czego mógłby przyczynić się rosnący poziom długu
publicznego i rosnące koszty jego obsługi. Trzeba zwrócić również
uwagę na bardzo niską rentowność papierów dłużnych, wykorzystywanych do finansowania deficytu sektora publicznego. Od wieli lat ich oprocentowanie kształtuje się na poziomie 2-3% w skali
roku podczas, gdy w krajach o relatywnie mniejszym zadłużeniu
publicznym osiągają poziom ok. 10%. Oznacza to, iż Japonii nie
grozi w dającej przewidzieć się przyszłości wysokie tempo narastania długu publicznego w ujęciu bezwzględnym i względnym. Nie
mniej ryzyko kryzysu finansowego ze względu na ogólną sytuację
makroekonomiczną ciągle rośnie.
PODSUMOWANIE
Z racji wciąż pogarszającego się stanu japońskiej gospodarki
w październiku 2008 r. rząd ogłosił projekt kolejnego pakietu antykryzysowego, tym razem o wartości 20 mld USD. Podstawowym
jego celem było wsparcie funduszu dla bezrobotnych, pracodawców
w rejonach kraju najbardziej dotkniętych skutkami kryzysu oraz
pracodawców oferujących stałe zatrudnienie, w przeciwieństwie
do coraz bardziej popularnego zatrudnienia „part-time”. W ramach
pakietu przewidziano również tzw. nowe subwencje lokalne, z któ-
Księga1.indb 52
2013-03-07 13:53:13
53
rych finansowane miały być roboty publiczne, w zakresie ochrony
środowiska i w rolnictwie.
W grudniu 2008 r. premier Japonii przedstawił kolejny, już trzeci
plan działań ukierunkowanych na stymulowanie gospodarki, który
miał na celu przede wszystkim wsparcie krajowych instytucji sektora finansowego. Wraz z działaniami po stronie fiskalnej, również
Bank Japonii w ramach monetarnych narzędzi regulacji podjął się
poprawy płynności na rynku bankowym. Wartość wprowadzonego w życie we wrześniu 2009 r. planu krótkoterminowych pożyczek
dla banków komercyjnych, przeznaczonych na zwiększenie akcji
kredytowej skierowanej do przedsiębiorstw wyniosła 1,4% PKB.
Ponadto w czerwcu 2010 r. bank centralny kontynuował te działania, inicjując w okresie kolejnych czterech miesięcy szereg krótkooraz średnioterminowych schematów pożyczkowych dla banków
komercyjnych.
Obecnie najpoważniejszym problemem, z jakim musi zmierzyć
się gospodarka japońska, jest utrzymująca się deflacja. W horyzoncie prognozy, pomimo interwencji na rynku walutowym ukierunkowanej na zmniejszenie wartości jena, spadek cen w ujęciu
rocznym nadal będzie się utrzymywać. Poza tym niezbędna jest
systematyczna konsolidacja finansów publicznych. Władze Japonii przewidują , że redukcja zadłużenia będzie możliwa dopiero
po 2021 r. (deklaracja złożona przez Ministra Finansów Japonii na
posiedzeniu MFW w kwietniu br.) przy założeniu, że wcześniej
przeprowadzone zostaną niezbędne reformy systemu wydatków
i dochodów budżetowych.
BIBLIOGRAFIA
1. Gawlikowski K., Ławacz M., Azja Wschodnia na przełomie
XX i XXI wieku. Przemiany polityczne i społeczne, Wyd. Trio,
Warszawa 2004.
2. Gilpin R., The Political Economy of International Relations,
Princenton University Press, Princenton, New Jersey 1988.
3. http://stats.oecd.org./index.aspx.
Księga1.indb 53
2013-03-07 13:53:13
54
4. http://www.jetro.go.jp/poland/
5. http://www.mg.gov.pl/files/upload/8441/MG_DAP_koniunktra_gosp_w_wybranych_panstwach_w_okresie_kryzysu.pdf
6. http://www.msz.gov.pl/files/Informator%20ekonomiczny%20-%20pdf/Japonia/Japonia%2003.pdf
7. Hutchinson, Michael and Kathleen McDill, Dre All Banking
Crisis Alike? The Japanese Experience in International Comparison,1999,NBER Working Paper 7253.
8. Kaczmarek T.T., Globalna gospodarka i globalny kryzys, wydawnictwo DIFIN, Warszawa 2009.
9. Kaja J., Ekonomia japońska i japońskie fenomeny gospodarcze,
Wydawnictwo Naukowe Semper, Warszawa 1994.
10. Kerr A., Japonia utracona, Prószyński i S-ka, Warszawa 1999.
11. Klimiuk Z., Globalizacja systemów bankowych a bankowość niemiecka, japońska i islamska, Wydawnictwo ,,Verba”, Lublin 2006.
12. Klimiuk Z., Zmiany instytucjonalne w systemie bankowo- finansowym i gospodarczym Japonii na przełomie wieków, jako
sposób na poprawę konkurencyjności gospodarki, Zeszyty Naukowe Wyższej Szkoły Biznesu im. bp. Jana Chrapka w Radomiu, Półrocznik 1-2 (11-12)/ 2010.
13. Kłosiński K., Japonia, Niemcy. Odzyskany honor w rozwoju
gospodarczym., Wyd. KUL, Lublin 2011.
14. Kowalik T., Systemy gospodarcze, efekty i defekty reform
i zmian, Warszawa 2005 r..
15. Małecki W., Sławiński A., Piasecki R., Żuławska U., Kryzysy
walutowe, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2001.
16. Młodawska J., Rola państwa w branżach wysokiej szansy w Japonii w latach 1950-2000, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódz, 2001.
17. Moreno R. and S.B. Kim, Money, Interest Rates and Economic
Activity. Stylized Facts for Japan, FRBSF Economic Review
1993, Nr 3.
18. Motonishi, Taizo and Hiroshi Yoshikawa, Causes of the Long
Stagnation of Japan during the 1990s: Financial or Real, presented at the NBER Tokyo Conference October, 1998.
Księga1.indb 54
2013-03-07 13:53:13
55
19. Pawłowski J., Państwo we wczesnej filozofii konfucjańskiej,
Wydawnictwo Uniwersytet Warszawski, Warszawa 2011.
20. Shikano Y., Financial Liberalisation. Monetary Policy and the
Role of Central Bank in Japan, Institute for Monetary and Economic Studies, November 1990.
21. Szołtun A., Systemy Bankowe w Azji Południowo-Wschodniej,
Narodowy Bank Polski, Warszawa 2002.
22. Taniuchi, Mitsuru, Recent Developments in Japan’s Financial
Deregulation, 1997, „Journal of Asian Economics”, Vol. 8, No. 2.
23. Woo, David, In Search of Credit Crunch:Supply Factors Behind
the Slowdown in Japan, 1999, IMF Working Paper.
24. www.cia.gov.library/productions/the-world-factbook/goes/
html
Księga1.indb 55
2013-03-07 13:53:13
56
Księga1.indb 56
2013-03-07 13:53:13
R
O
Z
P
R
A
W
Y
I
A
R
T
Y
K
U
Ł
Y
Elżbieta Kopciuszewska
Robert Maciejewski
MODELOWANIE POZIOMU ZADŁUŻEŃ
PODMIOTÓW GOSPODARCZYCH
Z SEGMENTU MŚP
MODELING OF THE LEVEL OF DEBT
OF SMALL AND MEDIUM ENTERPRISES
STRESZCZENIE
W pracy eksplorowany jest temat prognozy poziomu zadłużeń
(DR) firm z segmentu MŚP, posiadających produkty leasingowe.
Poziom DR jest zmienny w czasie i zależeć może w dużym stopniu od sytuacji gospodarczej, którą ilościowo można opisać za pomocą wskaźników makroekonomicznych. W pracy konstruowane
są trzy modele oparte na różnych źródłach informacji makroekonomicznych, tj. wysokościach stóp procentowych, kursach walut
oraz pozostałych zmiennych makroekonomicznych z lat 2007-2011. Spośród wszystkich rozważanych czynników, najistotniejsze okazują się wahania kursów walut, stóp procentowych oraz
poziom bezrobocia. Na bazie wymienionych czynników konstruowane są ostateczne modele, których jakość wskazuje na satysfakcjonujące wyniki, a trend prognoz niewiele różni się od wyników
rzeczywistych.
SUMMARY
In the paper the problem of default rate (DR) prediction in the
SME population is described. In the analysis, all considered firms
Księga1.indb 57
2013-03-07 13:53:13
58
have been financed with leasing products. DR level changes all time
and strongly depends on the state of the national economy, which
affects macroeconomic variables. In the paper three models based
on different sources of macroeconomic variables are constructed.
These sources are: exchange rates, interest rates and other macroeconomic variables within 2007-2001 years. The most important variables of all ones are fluctuations of exchange rates, fluctuations of
interest rates and additionally unemployment rate. On the basis of
them there are constructed final models. The discrimination analysis of the models gives the satisfactory results but the trend of predictions differ from the real observations insignificantly.
Słowa klucze: poziom Defaultów, model ekonometryczny, cechy makroekonomiczne, MŚP.
Keywords: level Defaults, econometric model, features of macro-management of small and medium-sized enterprises.
1. WPROWADZENIE
Przeprowadzanie analiz ekonometrycznych i prognozowanie stanowią podstawowe narzędzia niezbędne dla wspomagania
podejmowania decyzji, w warunkach zależnych od procesów gospodarczych i trendów rynkowych. W modelowaniu procesów gospodarczych konieczne jest wskazanie i analiza wpływu wskaźników ekonomicznych, istotnie decydujących o rozwoju gospodarki.
W analizie stabilności systemu finansowego, kredyt stanowi kluczową kategorię ekonomiczną, która stymuluje rozwój gospodarczy. Dostęp podmiotów z akceptowalną zdolnością kredytową do
finansowania kredytem wpływa na stabilność finansową1. Istotne
jest prowadzenie analiz i prognoz wskazujących wpływ zjawisk
makroekonomicznych, które decydują o formułowaniu warunków
kredytowych przez banki. Zabezpieczenie interesu banku i tworze1
Wdowiński P., Ekonometryczna analiza popytu na kredyt w Polskiej gospodarce, UKNF, Warszawa, 2011, str. 5.
Księga1.indb 58
2013-03-07 13:53:13
Elżbieta Kopciuszewska, Robert Maciejewski – MODELOWANIE...
59
nie popytu przez kredytobiorców, musi opierać się o prawidłową
identyfikację czynników ryzyka. Podstawą dbałości o płynność
finansową każdego podmiotu jest właściwe identyfikowanie potrzeb, w zestawieniu z zobowiązaniami. Duże firmy na działalność
bieżącą i inwestycje wykorzystują zyski i zgromadzone w depozytach oszczędności, inaczej firmy z sektora Małych i Średnich Przedsiębiorstw – ubiegają się one częściej o kredyt. Środki z kredytów
umożliwiają im inwestycje, zwiększanie rynku zbytu, czyli wypracowanie większych zysków w przyszłości kosztem podejmowanego ryzyka. Problem rozpoczyna się w momencie utraty płynności
finansowej, gdy rośnie zadłużenie i pogarszają się warunki determinujące możliwości spłaty zadłużenia.
Celem pracy jest analiza 12-miesięcznego poziomu wskaźnika
Default rate (DR) na podstawie wskaźników makroekonomicznych,
wysokości stóp procentowych oraz kursów walut. Prognoza DR stanowi bardzo ważny aspekt w pracy działu ryzyka firmy leasingowej,
ale również ma bezpośredni wpływ na planowanie w dziale windykacji, dziale sprzedaży lub marketingu. Wiarygodne prognozy DR
pozwalają na podejmowanie strategicznych planów dotyczących:
• zmian w poziomie wymogów kapitałowych poprzez przyszłą
kalibrację modeli PD;
• zmian profilu sprzedaży, której celem jest ograniczenie wniosków napływających z bardziej ryzykownych segmentów;
• optymalizacji scenariuszy windykacyjnych w grupach podwyższonego ryzyka;
• projektowania kampanii marketingowych typu cross-selling,
win-back itp.
Poza tym prognoza DR stanowi również wiarygodny prognostyk, dotyczący przyszłej sytuacji gospodarczej kraju, ze szczególnym uwzględnieniem sektora finansowego. Konstrukcja modelu
ekonometrycznego prognozującego poziom DR na bazie cech opisujących stan gospodarki, tj. cech makroekonomicznych, wartości
stóp procentowych oraz kursów walut nie jest jednak prostym zadaniem, m.in. ze względu na:
• występowanie bardzo wysokich korelacji pomiędzy wymienionymi powyżej cechami;
Księga1.indb 59
2013-03-07 13:53:13
60
• uzależnieniu wielu cech od ingerencji Rady Polityki Pieniężnej
oraz Banku Centralnego 2;
• braku jednoznacznego określenia etapu cyklu koniunkturalnego
w którym Polska się aktualnie znajduje.
2. SPECYFIKA SEKTORA MŚP W POLSCE
W ROKU 2011
Sektor Małych i Średnich Przedsiębiorstw liczył w 2011 roku
ok. 1,67 mln. firm co stanowi roku 99,8% wszystkich firm działających w Polsce. Zatrudnienie w przeważającej części firm MŚP wynosi do 10 pracowników a całkowite zatrudnienie pracowników
w sektorze MSP stanowi 61,4% ogółu zatrudnionych w przedsiębiorstwach. Sektor MŚP wytwarzał w zeszłych latach ok. 48% PKB a
na inwestycje przeznaczał rocznie ok. 69 mld zł.3 Dynamika wzrostu
wartości dodanej MŚP jest wyższa niż w Unii Europejskiej (rys. 1).
Rys. 1. Wyniki MSP (a) oraz ich dynamika w latach 2005-2009 (b)
w Polsce – czerwone , UE-27 – niebieskie (UE=100%)
a)
2
Wdowiński P., Ekonometryczna analiza popytu na kredyt w Polskiej gospodarce,
UKNF, Warszawa, 2011, str. 15.
3 Starczewska-Krzysztoszek M., Raport Mocne i Słabe strony MŚP, PKPP Lewiatan,
2011, str. 3.
Księga1.indb 60
2013-03-07 13:53:13
61
b)
Źródło: Tarnawa A., Raport o stanie sektora MSP. Główne wnioski, PARP,
Warszawa 2011 str. 5
Po 2009 roku firmy leasingowe ograniczyły skłonność do inwestycji, skutkiem czego spadł popyt na produkty bankowe i leasingowe. Obecnie ok. 70% firm nie korzysta z produktów leasingowych pomimo, że leasing rozwiązuje firmom problemy, które
pojawiają się przy produktach bankowych, a ponad 40% firm deklaruje, że nastawione jest na „przetrwanie” na rynku4. Jednak
MŚP uznają warunki korzystania z leasingu za ułatwienie. Opinie pozytywne przeważają nad opiniami negatywnymi. Leasing
rozwiązuje wiele problemów, z którymi mają do czynienia mikro,
małe i średnie firmy przy korzystaniu z alternatywnych źródeł finansowania5 (rys. 2).
4 Starczewska-Krzysztoszek M., Raport Mocne i Słabe strony MŚP, PKPP
Lewiatan, 2011, str. 3.
5 Tamże, str. 26.
Księga1.indb 61
2013-03-07 13:53:14
62
Rys. 2. Warunki korzystania z leasingu (wpływ na rozwój i sytuację ekonomiczno-finansową firmy – % MSP wg klas wielkości)
Źródło: Starczewska-Krzysztoszek M., Raport Mocne i Słabe strony MŚP,
PKPP Lewiatan, 2011. str. 26
Dla sektora leasingowego istotne zatem są dwa zadania: pozyskanie nowych klientów z ogromnej populacji firm, która obecnie
z leasingu nie korzysta oraz adekwatna ocena ryzyka obecnych
swoich klientów i klientów, którzy składają nowe wnioski o leasing. Pierwsze zadanie może być realizowane np.: poprzez odpowiednie działania CRM-owe oraz popularyzację produktów
leasingowych jako możliwości doinwestowania firmy. Drugie zadanie jest istotne z punktu widzenia analizy ryzyka firmy leasingowej, aby jej działalność w jak najmniejszym stopniu skupiała się na
obsłudze zadłużonych klientów. Zatem warto odpowiedzieć sobie
na pytanie jakie są powody upadłości firm z sektora MŚP, bo to jest
Księga1.indb 62
2013-03-07 13:53:14
63
najczęstszą przyczyną wejścia klienta firmy leasingowej w stan Default. Z badań dotyczących sektora MŚP wynika, że około 30% firm
kończy swoją działalność przed upływem dwóch lat, natomiast ponad 50% firm nie dotrwa do czwartego roku działalności. Symptomy zbliżającej się upadłości firmy mogą być następujące: zwiększenie się konkurencji na rynku co skutkuje spadkiem przychodów
firmy, pojawienie się problemów z płynnością lub rentownością,
wzrost kosztów działalności, spadek jakości usług (wzrost liczby
reklamacji), zwolnienia pracowników itp. Przyczyny wchodzenia
firmy w stan upadłości, poza czynnikami wewnętrznymi firmy,
związanymi ze złym zarządzaniem firmą to najczęściej: recesja, inflacja, znaczne wahania na rynku walutowym, zmiany przepisów
regulujących działalność gospodarczą, czynniki demograficzne,
polityka monetarna.
Śledząc sytuację gospodarczą oraz warunki do rozwoju poszczególnych branż (tabela 1 przedstawia mocne i słabe strony
MSP) można próbować tworzyć eksperckie modele, prognozujące
poziom upadłości firm danej branży lub nawet poziom upadłości
pojedynczych klientów, starających się o leasing. W niniejszej pracy
spróbujemy jednak w sposób bardziej obiektywny odpowiedzieć na
pytanie, które czynniki decydują o przyszłym poziomie wejścia firm
z stan zadłużenia, biorąc pod uwagę wskaźniki makroekonomiczne, kursy walut oraz wysokości stóp procentowych. Odpowiedź tę
możemy traktować jako bardziej obiektywną, ponieważ poparta
jest statystyczną analizą danych historycznych, a dokładniej relacją przyszłego poziomu niewypłacalności klientów leasingowych
i obecnej sytuacji gospodarczej. Podobne podejście prezentowało
wielu autorów6.
6
Fridson M.S.[1], Jonsson J.G., Fridson M.S., Zhong H [2], Keenan S.C., Sobehart
J., Hamilton D.T. [3], Koopman, S. J. and A. Lucas [4], [5], [6], [7].
Księga1.indb 63
2013-03-07 13:53:14
64
Tabela 1. Mocne i słabe strony (wg klas wielkości) MŚP
Mocne strony
Słabe strony
Ponad 60% średnich firm myśli o
rozwoju –ich celem jest wzrost udziału
w rynku, wzrost wartości rynkowej,
wzrost sprzedaży
Ponad 40% mikrofirm nastawionych
jest na przetrwanie, a 1/8 traktuje działalność gospodarczą jako miejsce pracy
firm
Jakość produktów jest kluczowym
czynnikiem sukcesu firm, niezależnie
od ich wielkości. Cena przestała być
czynnikiem pierwszoplanowym, ale
mieści się w pakiecie najważniejszych
czynników.
Relatywnie niska skłonność mikro- i małych firm do innowacji, szczególnie do
innowacji procesowych
Wszystkie MŚP mają wysoką samooce- Skłonność MŚP, a przede wszystkim
nę dotyczącą zdolności konkurowania firm mikro i małych, do innowacji budona rynkach UE ceną i jakością
wana jest w oparciu o dostęp do funduszy unijnych
Średnie firmy relatywnie bardzo wyso- Brak zrozumienia znaczenia innowacji
ko oceniają swoją zdolność do konku- w działalności przedsiębiorstw, które nie
rowania na rynkach UE nowatorstwem inwestują w innowacje (nie ma branży,
która nie potrzebuje innowacji). Dotyczy
to przede wszystkim mikrofilm.
Prawie 2/3 mikro i prawie 3/4 małych
i średnich firm uważa inwestycje
w innowacje za przyjazne dla rozwoju.
Niska skłonność do otwarcia się na
współpracę z zagranicą przez mikrofirmy, w efekcie brak efektywnego wykorzystania potencjału Wspólnego Rynku
Firmy średnie działając w dużej mierze
na rozwijających się rynkach oraz mając
relatywnie dużą skłonność do innowacji, mają większy potencjał rozwojowy
niż firmy mniejsze
Niski poziom skłonności do korzystania
z zewnętrznego finansowania (w dobie
osłabienia gospodarczego) przez mikro
i małe firmy
Źródło: Starczewska-Krzysztoszek M., Raport Mocne i Słabe strony MŚP,
PKPP Lewiatan, 2011. str. 53.
Księga1.indb 64
2013-03-07 13:53:15
65
3. EKSPLORACJA DANYCH DO MODELU
Rozważanym w pracy portfelem jest portfel firm SME, posiadających umowy leasingowe.
W pracy niezależnie zbudowano trzy modele:
• Model bazujący na cechach makroekonomicznych
o Poziom bezrobocia
o Dług zagraniczny Skarbu Państwa
o Dochody Budżetu Państwa
o Eksport, Import Towarów
o Handel zagraniczny
o Nakłady brutto na środki trwałe
o Obsługa długu zagranicznego
o Oferty pracy
o PKB
o Popyt krajowy
o Wartoś dodana brutto (dla branż i ogółem)
o Wydatki budżetu państwa
o Wydatki inwestycyjne
• Model bazujący na wartościach jednomiesięcznych stóp procentowych (Libor, Euribor, USD Libor, Wibor)
• Model bazujący na kursach walut (CHF, EUR, USD)
Na bazie średnich miesięcznych dla powyższych kursów walut
oraz średnich miesięcznych wysokości stóp procentowych skonstruowano agregaty (zmienne pochodne) takie jak:
• średnia roczna,
• wartość najmniejsza lub największa z ostatniego roku,
• odchylenie standardowe,
• współczynnik zmienności
• relacje (różnice i ilorazy) pomiędzy średnimi wartościami z ostatnich 3 oraz ostatnich 6 miesięcy.
Wszystkie ze zmiennych są zmiennymi opóźnionymi, tzn. dotyczą czasu sprzed miesiąca prognozy. W sumie otrzymano ponad
500 potencjalnych predyktorów.
Przed przystąpieniem do konstrukcji modeli dokonano jednowymiarowej analizy zmiennych, obliczając ich współczynniki kore-
Księga1.indb 65
2013-03-07 13:53:15
66
lacji z poziomem DR. Im większa wartość bezwzględna współczynnika, tym większy poziom korelacji i większe prawdopdobieństwo
zastosowania zmiennej do modelu prognozującego DR.
Tabele 1, 2, 3 przedstawiają współczynniki korelacji poziomu
DR ze zmiennymi pochodnymi dla poszczególnych walut oraz stóp
procentowych. W obu przpadkach najbardziej predykcyjne okazują
się miary odchylenia (wahania) wskaźników, tj.odchylenie standardowe oraz współczynnik zmienności. Zatem głównymi czynnikami
decydującymi o poziomie DR nie są miary bezwględne z ostatniego
roku, np: maksyamlna lub średnia wysokość kursu lub stopy procentowej, ale miary wahania się kursów i stóp procentowych.
Tabela 1. Współczynniki korelacji zmiennych pochodnych dla
kursów walut z poziomem DR
EUR
USD
CHF
dowolna
waluta
średnia
0,313
0,064
0,486
0,287667
minimum
0,069
-0,074
0,323
0,106
maksimum
0,481
0,304
0,594
0,459667
odchylenie standardowe
0,68
0,676
0,593
0,649667
współczynnik zmienności
0,664
0,656
0,555
0,625
relacje wartości
3 i 6 miesięcznych
0,239
0,219
0,255
0,237667
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z GUS oraz BRE-Leasing
Tabela 2. Współczynniki korelacji zmiennych pochodnych dla
stóp procentowych z poziomem DR
Euribor
Libor
USD
Libor
Wibor
dowolna
średnia
-0,549
-0,815
-0,609
-0,024
-0,49925
minimum
-0,625
-0,885
-0,657
-0,18
-0,58675
Księga1.indb 66
2013-03-07 13:53:15
67
maksimum
-0,458
-0,697
-0,553
0,043
-0,41625
odchylenie standardowe
0,227
0,4
-0,016
0,421
0,258
współczynnik zmienności
0,538
0,795
0,493
0,423
0,56225
relacje wartości
3 i 6 miesięcznych
-0,436
-0,02
-0,5
-0,435
-0,34775
Zmienne makroekonomiczne, uwzględnione w analizie wraz
z wysokością ich współczynników korelacji z poziomem DR, zawarte są w tabeli 3. Zmienne w tabeli oznaczone są następującymi
symbolami:
• * oznacza poprzedni kwartał przed miesiącem badania
• ** oznacza przedostatni kwartał przed miesiącem badania
• *** oznacza kwartał sprzed roku od miesiąca badania.
Ciemniejszy kolor przy zmiennej oznacza wyższy poziom korelacji zmiennej z DR. Przyjęto najstępuje progi dla wartości bezwzględnej wartości współczynnika korelacji: 0.9, 0.7, 0.4. Z poniższej tabeli wynika, że następujące zmienne charakteryzują się
najwyższym stopniem korelacji z poziomem DR:
• Stopa bezrobocia wg BAEL w miastach ***
• Stopa bezrobocia wg BAEL ogółem ***
• Bezrobotni wg BAELw miastach ***
• Bezrobotni wg BAEL ogółem ***
• Bezrobotni zarejestrowani ogółem ***
• Bezrobotni wg BAELna wsi ***
• Stopa bezrobocia rejestrowanego ogółem ***
• Stopa bezrobocia wg BAEL na wsi **
Widać więc wyraźnie, że zmienne związane z poziomem bezrobocia z roku poprzedniego od daty prognozy, są najbardziej istotnymi predyktorami. Zaleność ta nie musi być jednak prawdziwa
w modelu wielowymiarowym, gdzie istotne są również korelacje
poszczególnych zmiennych, wchodzących w skład modelu i istotność każdej zmiennej postrzegana jest na tle zmiennych pozostałych. Interesujący jest również fakt, że korelacja niektórych zmien-
Księga1.indb 67
2013-03-07 13:53:15
68
nych jest ujemna, np.: im wyższy poziom bezrobocia w poprzednim
roku, tym mniejszy poziom DR. Z jednej strony poziom bezrobocia
na rynku wynika ze złej kondycji firm na rynku, z drugiej strony
zwiększony poziom bezrobocia pozwala pracodawcom na obniżenie kosztów produkcji, co wpływa pozytywnie na kondycję firmy
i może być powodem zmniejszonego poziomu DR.
Tabela 3. Współczynniki korelacji zmiennych makroekonomicznych z poziomem DR.
Zmienna
Współczynik korelacji
Bezrobotni wg BAEL ogołem *
-0,484
Bezrobotni wg BAEL ogołem **
-0,663
Bezrobotni wg BAEL ogółem ***
-0,929
Bezrobotni wg BAELna wsi *
-0,432
Bezrobotni wg BAELna wsi **
-0,618
Bezrobotni wg BAELna wsi ***
-0,904
Bezrobotni wg BAELw miastach **
-0,505
Bezrobotni wg BAELw miastach **
-0,674
Bezrobotni wg BAELw miastach***
-0,933
Bezrobotni zarejestrowani ogółem *
-0,484
Bezrobotni zarejestrowani ogółem **
-0,655
Bezrobotni zarejestrowani ogółem ***
-0,915
Dług zagraniczny Skarbu Państwa ***
0,218
Dług zagraniczny Skarbu Państwa*
0,551
Dług zagraniczny Skarbu Państwa**
0,450
Dochody budżetu państwa ogółem*
0,171
Dochody budżetu państwa ogółem**
0,013
Dochody budżetu państwa ogółem ***
0,292
Dochody podatkowe ogółem *
0,127
Dochody podatkowe ogółem **
-0,022
Dochody podatkowe ogółem ***
0,263
Księga1.indb 68
2013-03-07 13:53:15
Eksport towarów i usług *
-0,472
Eksport towarów i usług **
-0,518
Eksport towarów i usług ***
-0,565
Eksport towarów ogółem **
-0,008
Eksport towarów ogółem ***
0,234
Eksport towarów ogółem**
0,165
HANDEL ZAGRANICZNY *
-0,480
HANDEL ZAGRANICZNY **
-0,506
HANDEL ZAGRANICZNY ***
-0,579
Import towarów *
-0,614
Import towarów **
-0,579
Import towarów ***
-0,443
Import towarów i usług *
-0,621
Import towarów i usług **
-0,639
Import towarów i usług ***
-0,553
Import towarów ogółem *
0,134
Import towarów ogółem ***
0,257
Import towarów ogółem**
-0,015
Nakłady brutto na środki trwałe *
-0,811
Nakłady brutto na środki trwałe **
-0,748
Nakłady brutto na środki trwałe ***
-0,451
Obsługa długu publicznego krajowego *
0,109
Obsługa długu publicznego krajowego **
-0,157
Obsługa długu publicznego krajowego ***
-0,014
Obsługa długu publicznego ogółem *
0,159
Obsługa długu publicznego ogółem **
-0,095
Obsługa długu publicznego ogółem ***
0,039
Obsługa długu publicznego zagranicznego *
0,408
Obsługa długu publicznego zagranicznego **
0,296
Księga1.indb 69
69
2013-03-07 13:53:15
70
Obsługa długu publicznego zagranicznego ***
0,337
Oferty pracy ogółem*
-0,373
Oferty pracy ogółem**
-0,219
Oferty pracy ogółem***
0,055
PKB *
0,635
PKB **
0,745
PKB ***
0,744
Popyt krajowy *
0,587
Popyt krajowy ***
0,720
Popyt krajowy ***
0,774
Popyt krajowy index *
-0,816
Popyt krajowy index **
-0,773
Popyt krajowy index ***
-0,451
Poziom DR za ostatnie 12 miesięcy
0,511
Produkt krajowy brutto *
-0,804
Produkt krajowy brutto **
-0,759
Produkt krajowy brutto ***
-0,494
Stopa bezrobocia rejestrowanego ogółem ***
-0,928
Stopa bezrobocia rejestrowanego ogółem *
-0,542
Stopa bezrobocia rejestrowanego ogółem **
-0,709
Stopa bezrobocia wg BAEL na wsi **
-0,675
Stopa bezrobocia wg BAEL na wsi ***
-0,900
Stopa bezrobocia wg BAEL na wsi*
-0,514
Stopa bezrobocia wg BAEL ogółem **
-0,719
Stopa bezrobocia wg BAEL ogółem*
-0,563
Stopa bezrobocia wg BAEL ogółem***
-0,931
Stopa bezrobocia wg BAEL w miastach **
-0,732
Stopa bezrobocia wg BAEL w miastach ***
-0,940
Stopa bezrobocia wg BAEL w miastach*
-0,593
Wartość dodana brutto handel i naprawy *
0,740
Księga1.indb 70
2013-03-07 13:53:15
Wartość dodana brutto handel i naprawy **
0,707
Wartość dodana brutto ogółem *
0,663
Wartość dodana brutto ogółem **
0,780
Wartość dodana brutto ogółem ***
0,743
Wartość dodana brutto ogółem budownictwo*
0,310
Wartość dodana brutto ogółem budownictwo**
0,180
Wartość dodana brutto ogółem budownictwo***
0,425
Wartość dodana brutto ogółem handel
i naprawy***
0,700
Wartość dodana brutto ogółem przemysł ***
0,615
Wartość dodana brutto ogółem przemysł*
0,469
Wartość dodana brutto ogółem przemysł**
0,568
Wartość dodana brutto ogółem transport
i łączność **
0,441
i łączność*
0,537
i łączność ***
0,479
Wydatki budżetu państwa ogółem*
0,230
Wydatki budżetu państwa ogółem**
0,053
Wydatki budżetu państwa ogółem ***
0,258
Wydatki inwestycyjne ogółem *
0,251
Wydatki inwestycyjne ogółem **
0,121
Wydatki inwestycyjne ogółem ***
0,316
71
Księga1.indb 71
2013-03-07 13:53:15
72
4. MODELE EKONOMETRYCZNE
POZIOMU ZADŁUŻENIA FIRM
Poniżej przedstawiono modele oparte na kursach walut lub
stopach procentowych, prognozujące poziom DR. Zmiennymi predykcyjnymi są zmienne najsilniej skorelowane poziomem DR wyselekcjonowane w poprzednim rozdziale, czyli:
• Odchylenie standardowe dla kursu EUR,
• Współczynnik zmienności dla USD Liboru
Model oparty na kursach walut lub stopach procentowych, nie
może być modelem wielowymiarowym, z powodu bardzo wysokich poziomów korelacji poszczególnych zmiennych objaśniających. Wszystkie z tych zmiennych niosą podobny rodzaj informacji i model wielowymiarowy byłby modelem w rodzaju „czarnej
skrzynki”, bez wartości interpretacyjnej dla poszcególnych predyktorów. Z poniższych dwóch modeli, model oparty na US Liborze jest modelem o wyższej jakości a jego współczynnik R2 wynosi 92,7%. Tabele 4, 5 oraz 6 przedstawiają wyniki modelowania.
W pierwszej kolumnie zawarte są nazwy zmiennych, które okazały
się najbardziej predykcyjne w modelu, w drugiej kolumnie znajdują się współczynniki przy zmiennej, w trzeciej i czwartej kolumnie
znajdują się dolna oraz górna granica przedziału ufności dla współczynnika przy zmiennej, w piątej kolumnie jest wartość statystyki testowej do testowania istotności współczynnika przy zmiennej
oraz w ostatniej szóstej kolumnie znajduje się wartość p-value – im
mniejsza wartość, tym bardziej istotna zmienna w modelu. Wszystkie modele w pracy wykonano za pomocą polskiego pakietu do
analiz danych Advanced-Miner.
Księga1.indb 72
2013-03-07 13:53:15
73
Tabela 4. Model prognozy DR bazujący na zmianach kursów walut
Zmienna
współczynnik
LL
UL
t-test
p-value
Intercept
-249,526226
-302,469918
-196,582534
-9,481432
0,000000
odch_wartosci_EUR
****
0,155313
0,108949
0,201678
6,738993
0,000000
mies
0,010042
0,007848
0,012237
9,205723
0,000000
Źródło: Opracowanie własne
Współczynnik determinacji R2 oraz korygowany współczynnik
determinacji wynoszą odpowiednio: 0,809 oraz 0,801, co lokuje model jako model „dobry”.
Tabela 5. Model prognozy DR bazujący na zmianach stóp procentowych
Zmienna
współczynnik
LL
UL
t-test
p-value
Intercept
-164,412502
-201,779287
-127,045718
-8,851586
0,000000
wsp_zm_
wartosci_
U1M ****
0,103284
0,088374
0,118194
13,935694
0,000000
mies
0,006488
0,004937
0,008038
8,416202
0,000000
determinacji wynoszą odpowiednio: 0,927 oraz 0,924, co lokuje model jako model „bardzo dobry”.
Zatem można stwierdzić, że najbardziej stabilną walutą do prognozy poziomu DR jest EUR, a konkretnie wahania kursu EUR. Natomiast najbardziej predyktywną zmienną, opartą na stopach procentowych, współczynnik zmienności wysokości stopy US Libor.
Księga1.indb 73
2013-03-07 13:53:16
74
Tabela 6 przedstawia wyniki modelu prognozującego DR na
podstawie cech makroekonomicznych. Spośród wszystkich cech
makroekonomicznych wybrane zostały dwie najistotniejsze cechy
(za pomocą algorytmu stepwise). Oprócz wspomnianej wcześniej
stopy bezrobocia istotną cechą okazała się obsługa długu zagranicznego, z kwartału poprzedzającego miesiąc prognozy. Wybór
zmiennych był kontrolowany przez analityka z powoodu wysokich
korelacji większości zmiennych makroekonomicznych. Przy braku
kontroli możliwy był model typu „czarna skrzynka”, który posiadałby wysoką jakość na danych, na których był konstruowany, jednak w praktyce mógłby okazać się mało precyzyjny, a poszczególne
zmienne nie dałyby się intuicyjnie interpretować.
Tabela 6. Model prognozy DR na bazie wybranych wskaźników
makroekonomicznych
Zmienna
współczynnik
LL
UL
t-test
p-value
Intercept
-7,171217
-7,341725
-7,000709
-84,609706
0,000000
0,000032
0,000011
0,000053
3,110806
0,003168
-0,071006
-0,082489
-0,059523
-12,439564
0,000000
Obsługa
długu
publicznego
zagranicznego *
Stopa
bezrobocia
wg BAEL w
miastach **
determinacji wynoszą odpowiednio: 0,811 oraz 0,803, co lokuje model jako model „dobry”.
Model ten jednak wykazuje mniejszą siłę predykcji, niż modele skonstruowane na bazie cech kursów walut lub stóp procentowych.
Księga1.indb 74
2013-03-07 13:53:16
75
Tabele 6, 7, 8 przedstawiają trzy kroki algorytmu stepwise. W każdej z tabel zawarta jest zmienna typowana do modelu oraz kolejnych
10 najistotniejszyh zmiennych. W pierwszej kolumnie tabel zawarte
są zmienne według ich istotności w modelu, w drugiej i trzeciej staytystyki określające istotność zmiennych (statystyki pochodzą z algorytmu stepwise doboru zmiennych do modelu i są zdefiniowane na
bazie statystyk type2SS oraz SSE7). W pierwszym kroku najbardziej
istotna jest stopa bezrobocia w miastach (zmienna ta została wybrana
przed algorytmem jako reprezentant wszystkich zmiennych określajcych poziom bezrobocia), kolejną zmienną jest popyt krajowy, jednak
jak zobaczymy w kroku drugim, po uwzględnieniu w modelu zmiennej stopa bezrobocia, popyt krajowy już nie znajduje się na liście istotnych zmiennych (z powodu odpowiednio wysokiej korelacji ze stopą
bezrobocia). Kolejną istotną zmienną, już na tle wybranej zmiennej
w pierwszym kroku, jest obsługa długu zagranicznego. W kroku
trzecim, do modelu mogłaby zostać wybrana zmienna import towarów i usług, ale z powodu braku wymaganego poziomu istotności
nie została ona uwzględniona w modelu. Poniższe tabele niosą dużą
wartość informacyjną o wpływach poszczególnych zmiennych na
poziom DR oraz kolejności ich istotności na prognozę.
Wśród poniższych zmiennych znajdują się również:
• zmienna czasowa mies, która oznacza miesiąc prognozy – czyli
zmienna kształtująca trend modelu;
• zmienna logg_ods_dr_12m, która oznacza logarytm naturalny z
ilorazu DR oraz 1- DR, gdzie DR oznacza poziom Default rate za
ostatnie 12 miesięcy przed miesiącem prognozy.
Tabela 6. I etap selekcji zmiennych do modelu za pomocą procedury stepwise.
Zmienna
Stopa bezrobocia wg BAEL w miastach ***
importance
score
12,75395949
0,226153519
11,6344686
0,231582482
7
D.A. Dickey, J.O. Rawlings, S.G. Pantula, Applied Regression Analysis, New York,
Springer, 2001.
Księga1.indb 75
2013-03-07 13:53:16
76
naklady brutto na srodki trwale **
11,08140457
0,23436191
mies
10,98764484
0,234839728
Popyt krajowy index *
10,87173152
0,235433144
naklady brutto na srodki trwale *
8,136172192
0,250363568
Import towarów *
6,967798924
0,257333629
naklady brutto na srodki trwale ***
6,463244222
0,26046505
Import towarow i uslug *
6,335052565
0,261272826
Eksport towarow i usług *
5,946889866
0,263749604
Eksport towarow ogółem ***
5,226080036
0,268475725
Tabela 7. II etap selekcji zmiennych do modelu za pomocą procedury stepwise.
Zmienna
importance
score
obsluga dlugu publicznego zagranicznego *
10,54053157
0,172634214
mies
9,283771822
0,17764671
Eksport towarow ogółem *
7,198230474
0,186639561
naklady brutto na srodki trwale ***
6,656131286
0,189128169
Import towarow ogółem *
6,459139651
0,190049015
obsluga dlugu publicznego ogółem *
5,670403865
0,193827612
Wydatki budzetu panstwa ogółem *
4,988109864
0,197219606
obsluga dlugu publicznego krajowego *
4,784639703
0,19825425
dochody podatkowe ogółem *
4,640394148
0,198994338
Dochody budzetu panstwa ogółem *
3,837206803
0,20321848
naklady brutto na srodki trwale **
3,513539212
0,204971853
Księga1.indb 76
2013-03-07 13:53:16
77
Tabela 8. III etap selekcji zmiennych do modelu za pomocą procedury stepwise.
Zmienna
importance
score
Import towarow i uslug **
3,312400965
0,156886598
3,144938965
0,157613465
obsluga dlugu publicznego krajowego *
2,918748046
0,158606003
obsluga dlugu publicznego ogółem *
2,918615291
0,158606589
log_odds_dr_12m
2,363125424
0,161098008
mies
1,593689888
0,164681162
HANDEL ZAGRANICZNY ***
1,563290896
0,164826002
wydatki inwestycyjne ogółem *
1,500145216
0,165127683
Wydatki budzetu panstwa ogółem *
1,103763617
0,167046931
Oferty pracy ogółem ***
1,074354696
0,167191106
Dochody budzetu panstwa ogółem *
0,906600141
0,168018292
Zbudowane modele poza oceną jakości wykonaną za pomocą
wskaźnika determinacji, sprawdzono pod względem stabilności
w czasie w zakresie dopasowania prognozy do rzeczywistej wartości DR. Wykresy na rysunku 3 i rysunku 4 przedstawiają kolejno:
• poziom DR prognozowany na podstawie zmian w kursach walut lub stopach procentowych;
• poziom DR prognozowany na podstawie wartości wskaźników
makroekonomicznych.
Prawdziwy poziom DR charakteryzuje się rosnącym trendem od
sierpnia 2007 roku do sierpnia 2008 roku, a następnie stabilizuje się.
Z wykresów (rys. 3 oraz rys 4.) wynika, że prognozy pochodzące
z wszystkich trzech modeli „podążają” za prawdziwą wartością
DR, jednak na podstawie samych wykresów, trudno jest ocenić który z modeli wykazuje największą siłę predykcji. Informację tę jednak posiadamy z wcześniej obliczonych wartości współczynników
determinacji, natomiast poniższa analiza upewnia nas tylko, że modele równomiernie dopasowane są do całego badanego okresu.
Księga1.indb 77
2013-03-07 13:53:16
78
Rys. 3. Rzeczywiste zmiany poziomu DR oraz prognozowane
zmiany za pomocą modeli opartych na zmianach kursów walut
oraz zmianach stóp procentowych
Rys. 4. Rzeczywiste zmiany poziomu DR oraz prognozowane
zmiany za pomocą modelu opartego na wskaźnikach makroekonomicznych.
Księga1.indb 78
2013-03-07 13:53:16
79
PODSUMOWANIE
W wyniku zastosowania technik modelowania ekonometrycznego, opartych na konstrukcji modeli autoregresyjnych szeregów
czasowych, otrzymano trzy modele prognozujące wskaźnik DR.
Każdy z modeli oparty jest na innym zestawie zmiennych objaśniających, zawierających kursy walut, wskaźniki makroekonomiczne
oraz wysokości stóp procentowych. Przed przystąpieniem do modelowania dokonano wstępnej selekcji zmiennych, która wskazała
obszary informacji o podwyższonej mocy prognostycznej. Spośród
zmiennych, bazujących na stopach procentowych i kursach walut,
najistotniejszymi czynnikami okazały się zmienne, opisujące wahania kursów i stóp procentowych, a więc nie sama wysokość stóp
procentowych lub kursów okazała się być istotnym czynnikiem
prognozującym podwyższony poziom zadłużenia ale ich zmiany
w czasie. Z kolei spośród wskaźników makroekonomicznych najistotniejsze okazały się wskaźniki związane z poziomem bezrobocia.
Konstrukcja trzech niezależnych modeli związana jest z wysoką korelacją poszczególnych źródeł informacji. Wszystkie modele
charakteryzują się wysoką stabilnością prognoz w całym badanym
czteroletnim okresie, jednak na podstawie oceny jakości modeli za
pomocą współczynnika determinacji można jednoznacznie stwierdzić, że model oparty na zmianach wysokości Liboru US posiada
największą siłę predykcji.
Zakres zastosowania opisanych modeli, prognozujących z dużą
dokładnością poziom DR może być następujący: prognozy modeli
mogą skłonić instytucje finansowe do rekalibracji modeli PD oraz
korekty wymogów kapitałowych, mogą wpływać na zmianę polityki sprzedażowej w okresach ekspansji lub recesji gospodarczej
lub mogą być pomocne w kształtowaniu procedur windykacyjnych w firmach. Należy jednak pamiętać o przypadkach, w których
modele powyższe nie będą się zachowywały poprawnie, przede
wszystkim to okresy nagłych recesji i spowodowanych tym interwencjami Państwa na rynkach finansowych, spekulacje walutowe
na ogromną skalę oraz wszystkie nietypowe zmiany na rynku nieobserwowane w przeszłości, które w nieprzewidywalny sposób
Księga1.indb 79
2013-03-07 13:53:17
80
wpływają na stan gospodarki i cechy makroekonomiczne stosowane w modelach.
BIBLIOGRAFIA
1. Fridson M.S., Forecasting Default Rates and the Credit Cycle ,
2009.
2. D.A. Dickey, J.O. Rawlings, S.G. Pantula, Applied Regression
Analysis, New York, Springer, 2001.
3. Jonsson J.G., Fridson M.S., Zhong H., Advanced in Default Rate
Forecasting, Merrill Lynch’s Global Securities Research & Economics Group, 1996.
4. Keenan S.C., Sobehart J., Hamilton D.T., Moody’s Investors
Service, Predicting Default Rates: A Forecasting Model For
Moody’s Issuer-Based Default Rates, Global Credit Research,
1999.
5. Koopman, S. J. and A. Lucas (2008). A Non-Gaussian Panel
Time Series Model for Estimating and Decomposing Default
Risk. Journal of Business and Economic Statistics 26 (4), 510–525.
6. Koopman, S. J., A. Lucas, and A. Monteiro (2008). The MultiStage Latent Factor Intensity Model for Credit Rating Transitions. Journal of Econometrics 142(1), 399–424.
7. Koopman, S. J., A. Lucas, and B. Schwaab (2010). Macro, frailty,
and contagion effects in defaults: Lessons from the 2008 credit
crisis. Tinbergen Institute Discussion Paper 2010-004/2, 1–40.
8. Koopman, S. J., A. Lucas, and B. Schwaab (2011). Modeling frailty correlated defaults using many macroeconomic covariates.
Journal of Econometrics 162, 312–325.
9. Starczewska-Krzysztoszek M., Raport Mocne i Słabe strony
MŚP, PKPP Lewiatan, 2011.
10. Tarnawa A., Raport o stanie sektora MSP. Główne wnioski,
PARP, Warszawa 2011.
11. Wdowiński P., Ekonometryczna analiza popytu na kredyt
w Polskiej gospodarce, UKNF, Warszawa, 2011.
Księga1.indb 80
2013-03-07 13:53:17
R
O
Z
P
R
A
W
Y
I
A
R
T
Y
K
U
Ł
Y
Wawrzyniec Michalczyk
DYLEMATY POLSKIEJ POLITYKI
WALUTOWEJ PO ROKU 2000
DILEMMAS OF POLISH CURRENCY POLICY
AFTER THE YEAR OF 2000
STRESZCZENIE
Celem opracowania jest przedstawienie podstawowych dylematów, stojących przed władzami prowadzącymi w Polsce politykę
walutową. Przyjęto w nim podział tej gałęzi polityki ekonomicznej
na pięć dziedzin oddziaływania: wymienialność, rynek walutowy,
rezerwy dewizowe, bilans płatniczy i kurs. Jako metodę badawczą
wykorzystano opisową analizę literatury przy wsparciu analizy
statystycznej, a okres badawczy to lata 2001-2009 oraz pierwsza
połowa roku 2010. Wskazane w tekście podstawowe wyzwania
polityki walutowej to: wspieranie rozwoju polskiego rynku dewizowego i jego dalszej integracji z rynkiem światowym, rozważenie
możliwości oddziaływania poprzez politykę walutową na deficyt
obrotów bieżących, systematyczny wzrost zasobów rezerw dewizowych w celu skutecznego wpływania na kurs walutowy oraz wybranie właściwego momentu przystąpienia do ERM2 i odpowiedniego poziomu kursu centralnego.
SUMMARY
The aim of the paper is to present the fundamental dilemmas
faced by the authorities conducting currency policy in Poland. The
division of this economic policy’s branch into five domains of in-
Księga1.indb 81
2013-03-07 13:53:17
82
fluence – convertibility, foreign exchange market, official reserve
assets, balance of payments and exchange rate – was adopted. A descriptive analysis of the literature supported by a statistical analysis were used as the research methods, and the research period
were the years of 2001-2009 and the first half of 2010. The primary
challenges of currency policy indicated in the paper are: supporting
Polish foreign exchange market development and its further integration with the world one, considering the possibility of influencing the current account deficit with the currency policy, systematic
growth of foreign exchange reserves in order to effectively shape
the exchange rate and the selection of an appropriate moment of
the accession to the ERM2 and of a proper central rate.
Słowa klucze: polityka walutowa, ERM2, strefa euro.
Keywords: currency policy, ERM2, euro zone.
1. WSTĘP
Wprowadzenie w roku 2000 r. w Polsce systemu płynnego kursu stanowiło formalne potwierdzenie zakończenia procesu ewolucji
polityki walutowej. Przemiany lat dziewięćdziesiątych w tym zakresie polegały bowiem zasadniczo na przejściu od restrykcyjnej
odmiany polityki walutowej, charakteryzującej się daleko posuniętą
ingerencją władz państwowych w określanie kursu czy w wymienialność, do wariantu liberalnego, który sprowadzał się głównie
do braku przez długi czas interwencji walutowych oraz niewielkiego zakresu ograniczeń wymiennych. Polityka walutowa zaczęła
w dużej mierze pełnić rolę służebną względem polityki monetarnej, ukierunkowanej na realizację bezpośredniego celu inflacyjnego
i nie traktującej już poziomu relacji wymiennej względem innych
walut jako priorytetu.
Pod koniec pierwszej dekady dwudziestego wieku istotnego
znaczenia nabrały jednak kolejne problemy stojące przed polskimi
władzami walutowymi – skutki globalnego kryzysu, istotne wahania kursu złotego, widmo przystąpienia do systemu ERM2 czy
Księga1.indb 82
2013-03-07 13:53:17
Wawrzyniec Michalczyk – DYLEMATY POLSKIEJ POLITYKI...
83
wreszcie konieczność szybszego lub późniejszego wypełnienia kryteriów konwergencji. Wywołało to konieczność reorientacji celów
i instrumentów polityki walutowej, a także identyfikacji zjawisk,
które wpływają na jej skuteczność i sposób prowadzenia.
2. CZĘŚĆ METODYCZNA
W literaturze można znaleźć wiele definicji polityki walutowej,
formułowanych przy przyjęciu różnego rodzaju kryteriów. Zasadniczo jednak większość z nich sprowadza się do uznania jej jako
dziedziny polityki ekonomicznej, w zależności od źródła – odrębnej lub nie względem polityki monetarnej, której podstawowymi celami są: zagwarantowanie stabilności bilansu płatniczego,
gwarantowanie korzystnych warunków wymiany z zagranicą czy
ograniczenie wahań kursu1. Autor niniejszego opracowania proponuje przyjęcie definicji odnoszącej się do pojęcia międzynarodowego systemu walutowego, który określany jest powszechnie (i raczej zgodnie) jako system umożliwiający dokonywanie płatności
w skali globalnej2. W takim ujęciu politykę walutową można określić jako obszar polityki gospodarczej, obejmujący świadome oddziaływanie władz na system dokonywania rozliczeń z zagranicą3.
Bardzo często można się spotkać z traktowaniem polityki kursowej
jako tożsamej z walutową, jednak bardziej uzasadnione wydaje
się uznanie, że politykę walutową charakteryzuje szerszy zakres
1 Por. np. E. Chrabonszczewska, K. Kalicki: Teoria i polityka kursu walutowego,
SGH, Warszawa 1996, s. 109; Polityka ekonomiczna. Red. B. Winiarski, Wyd. AE,
Wrocław 1996, s. 381; Polityka gospodarcza. Red. T. Włudyka, Wyd. Wolters Kluwer,
Warszawa 2007, s. 150.
2 Por. np. P. Bożyk, J. Misala, M. Puławski: Międzynarodowe stosunki ekonomiczne, PWE, Warszawa 1999, s. 247; A. Budnikowski: Międzynarodowe stosunki gospodarcze, PWE, Warszawa 2003, s. 352; Międzynarodowe stosunki gospodarcze. Red. Jan
Rymarczyk, PWE, Warszawa 2006, s. 191; K. Lutkowski: Międzynarodowy system walutowy, Poltext, Warszawa 1996, s. 13.
3 W. Michalczyk: Miejsce polityki walutowej w polityce gospodarczej – rozważania
teoretyczne. W: Wybrane problemy ekonomiczne czasów globalizacji. Red. W. Michalczyk,
Katedra MSG AE, Wrocław 2007, s. 10.
Księga1.indb 83
2013-03-07 13:53:17
84
pojęciowy. Przy takim założeniu, za dziedziny jej oddziaływania
można uznać: regulowanie wymienialności pieniądza krajowego
(prawo dewizowe), organizowanie krajowego rynku walutowego, wspieranie procesów równoważenia bilansu płatniczego (polityka dostosowawcza), zarządzanie rezerwami walutowymi oraz
kształtowanie i stabilizację kursu walutowego (polityka kursowa).
W ramach tych dziedzin formułowane są także podstawowe cele
polityki walutowej, takie jak osiągnięcie pełnej wymienialności,
funkcjonowanie efektywnego rynku dewizowego, krótko- i długookresowa równowaga bilansu płatniczego, zrównoważony, zdywersyfikowany i właściwy poziom rezerw dewizowych, stabilny
i odpowiedni (tzn. służący realizacji innych celów gospodarczych)
poziom kursu walutowego.
W niniejszym opracowaniu, którego celem jest przedstawienie
podstawowych dylematów, stojących przed organami prowadzącymi w Polsce politykę walutową (tj. z jednej strony rządem, a z drugiej Radą Polityki Pieniężnej wraz z Narodowym Bankiem Polskim),
przyjęto przytoczony podział tej gałęzi polityki ekonomicznej na
dziedziny. Przedstawiono podstawowe uwarunkowania i problemy, jakie mogą być istotne w poszczególnych obszarach. W nakreślonym zakresie przedmiotowym szczególne miejsce zajmuje
polityka kursowa, jako – można rzec – najważniejszy, bezpośredni
i krótkookresowy kanał oddziaływania na rozliczenia z zagranicą,
stąd poświęcono jej najwięcej uwagi. Jako metodę badawczą wykorzystano szeroko stosowaną w naukach ekonomicznych krytyczną,
opisową analizę literatury, wspierając się w pewnym zakresie inną
powszechną metodą, tj. analizą danych statystycznych. Okres badawczy to lata 2001-2009 oraz pierwsza połowa roku 2010.
3. CZĘŚĆ MERYTORYCZNA
Prawo dewizowe w Polsce podlegało najsilniejszym procesom
ewolucyjnym w latach dziewięćdziesiątych. Zakończyły się one
usankcjonowaniem w 1999 r. zewnętrznej wymienialności złotego
– zezwoleniem na wyrażanie zobowiązań i dokonywanie płatności
Księga1.indb 84
2013-03-07 13:53:17
85
w obrocie z zagranicą w polskiej walucie4. Pozwoliło to na istotny rozwój powiązań polskiego rynku dewizowego i finansowego
z globalnym oraz na dalsze pogłębienie procesów integracyjnych
z gospodarką światową. Wcześniej bowiem złotówka była pieniądzem o zasadniczo wewnętrznym zastosowaniu, co przekładało się
na jej prawie zerowe znaczenie poza granicami kraju.
Kolejny etap w liberalizacji przepisów dewizowych i na drodze do pełnej wymienialności, stanowiło uchwalenie w roku 2002,
w związku z koniecznością dostosowania przepisów do rozwiązań
unijnych, w tym swobody przepływu kapitału, obecnie obowiązującej w kraju nowej wersji prawa dewizowego. Wbrew ówczesnym
oczekiwaniom nie przyniosło to jednak całkowitej wymienialności
złotego. Ustawa podzieliła bowiem kraje na dwie grupy: członków
UE, OECD i EOG – względem których właściwie nie obowiązują prawie żadne ograniczenia dewizowe – oraz pozostałe, gdzie
utrzymano reglamentację w zakresie niektórych czynności obrotu kapitałowego. Spośród najważniejszych takich czynności warto
przytoczyć: wywóz kapitału w celu podjęcia działalności gospodarczej, nabywanie udziałów w zagranicznych spółkach oraz papierów dłużnych zagranicznych emitentów, sprzedaż przez osoby
zagraniczne (nierezydentów) w kraju i osoby krajowe (rezydentów) za granicą instrumentów rynku pieniężnego i pochodnych
itp.5 Funkcjonujące ograniczenia sprowadzają się w istocie do konieczności wydania zezwolenia dewizowego – indywidualnego
bądź ogólnego. Co jednak warte podkreślenia, po pierwsze, można
zaobserwować tendencję do sukcesywnego wykreślania z wykazu
– w drodze kolejnych nowelizacji – czynności wymagających uzyskania zezwolenia, a po drugie, Minister Finansów wydał daleko
idące zezwolenie ogólne dotyczące prawie całości czynności podlegającym ograniczeniom, w odniesieniu do współpracy z krajami,
z którymi Polska lub inne kraje UE zawarły umowy o wzajem4
Art. 13 Ustawy z dnia 18 grudnia 1998 r. – Prawo dewizowe (Dz. U. nr 160, poz.
1063, z późn. zm.).
5 Art. 9 Ustawy z dnia 27 lipca 2002 r. – Prawo dewizowe (Dz. U. nr 141, poz. 1178,
z późn. zm.).
Księga1.indb 85
2013-03-07 13:53:17
86
nym popieraniu i ochronie inwestycji6. Należy jednak pamiętać,
że rząd może wprowadzać szczególne (nadzwyczajne) ograniczenia dewizowe w takich sytuacjach, jak załamanie bilansu płatniczego czy konieczność wykonania decyzji organizacji międzynarodowej7.
Zasadniczo zatem obecne polskie prawo dewizowe stawia złotego w kręgu walut o wysokim – choć nie całkowitym – standardzie wymienialności. Brak jest ograniczeń dewizowych w obrotach
bieżących, a pewne ograniczenia w obrotach kapitałowych występują tylko w stosunkach z krajami o niewielkiej roli w polskiej
współpracy gospodarczej z zagranicą8. Gdy potraktuje się zagwarantowanie wymienialności krajowego pieniądza jako podstawową
determinantę (i warunek konieczny) integracji krajowego rynku
finansowego z zagranicą, a także jako zmienną istotnie wpływającą na możliwość niezakłóconego utrzymywania szeroko rozumianych stosunków gospodarczych (w tym handlu) z resztą świata,
to zjawisko to należy oceniać wysoce pozytywnie. Warto także
przypomnieć, że spełnianie przez kurs walutowy swoich kluczowych funkcji (tj. cenotwórczej i informacyjnej) jest w dużej mierze
uwarunkowane zakresem swobody w wymianie waluty krajowej
na inne9.
Efektem postępującego – i zasadniczo zakończonego – procesu
liberalizacji przepisów dewizowych, był szybki rozwój polskiego
rynku walutowego. W roku 1995 dzienne obroty tego segmentu
rynku finansowego wynosiły ok. 400 mln USD, w 1999 r. już 1,1 mld
USD, a w 2003 r. – aż ok. 6,5 mld USD10.W roku 2004 nastąpiła pewna stabilizacja w tym zakresie – obroty kształtowały się na pozio6 Art. 2 Rozporządzenia Ministra Finansów z dnia 20 kwietnia 2009 r. w sprawie
ogólnych zezwoleń dewizowych (Dz. U. nr 69, poz. 597).
7 Art. 10 Ustawy z dnia 27 lipca 2002 r. – Prawo dewizowe, wyd. cyt.
8 Por. W. Michalczyk: The Currency Policy of Poland on Its Way to the Euro – an
Overview. W: Hospodářská politika v členskŷch zemích Evropské unie. Red. Ch. Kliková,
Slezská univerzita, Opava 2010, s. 297-304.
9 Por. E. Pietrzak: Wymienialność złotego, Zarządzanie i Finanse, Warszawa
1996, s. 27; W. Michalczyk: Miejsce..., wyd. cyt., s. 13.
10 System finansowy w Polsce. Tom 1. Red. B. Pietrzak, Z. Polański, B. Woźniak,
Wyd. Nauk. PWN, Warszawa 2008, s. 354, 355 i 360.
Księga1.indb 86
2013-03-07 13:53:17
87
mie mniej więcej niezmienionym względem roku poprzedniego,
tj. 6,4 mld USD. Do roku 2007 wartość ta wzrosła o ok. 2,5 mld USD,
do poziomu 8,8-9,2 mld USD (w zależności od przyjętej definicji
rynku walutowego). Zgodnie z wynikami ostatnich badań, przeprowadzanych przez Bank Rozrachunków Międzynarodowych,
w kwietniu 2010 r. wielkość dziennych transakcji na polskim rynku
dewizowym wynosiła 7,8 mld USD11. Globalny kryzys gospodarczy nie spowodował zatem istotnego załamania w skali handlu na
polskim rynku walutowym, choć można zaobserwować niewielki
spadek obrotów. Wpisuje się to więc, w pewnym sensie, w ogólny
trend wzrostowy na rynku światowym, gdzie dzienne obroty w ciągu trzech ostatnich lat (2007-2010) nawet się zwiększyły – z 3,3 bln
USD do 4 bln USD (tj. o 20%)12.
Istotnym zjawiskiem była znaczna zmiana w strukturze walutowej
zawieranych w Polsce transakcji – odejście od pary USD/PLN w kierunku EUR/PLN. Np. na rynku spot udział pierwszej pary w transakcjach w roku 2004 wynosił 34,9%, a w roku 2007 już tylko 7,9%
(w 2010 r. – ok. 10%); udział pary EUR/PLN w tym okresie wzrósł
z 18,6% do aż 53,5% (w roku 2010 wyniósł ok. 59%)13. Ta tendencja
w przypadku innych rodzajów instrumentów wyglądała podobnie.
Proces ten wynikał zarówno z przemian w strukturze geograficznej
handlu z zagranicą czy powiązań kapitałowych, jak i z reorientacji
dealerów walutowych. Skutkiem tego jest wyższa wrażliwość polskiego systemu finansowego i, w konsekwencji, całej gospodarki, na
wahania kursu euro niż dolara. Jest to zresztą zrozumiałe, bo odpo11 Wyniki badania obrotów w kwietniu 2004 r. na krajowym rynku walutowym i rynku
pozagiełdowych instrumentów pochodnych, NBP, Warszawa 2004, s. 2; Wyniki badania
obrotów w kwietniu 2007 r. na rynku walutowym i rynku pozagiełdowych instrumentów
pochodnych w Polsce, NBP, Warszawa 2007, s. 2; Wyniki badania obrotów w kwietniu
2010 r. na rynku walutowym i rynku pozagiełdowych instrumentów pochodnych w Polsce,
NBP, Warszawa 2010, s. 3. Źródło: www.nbp.pl, 08.10.2010.
12 Triennial Central Bank Survey. Foreign exchange and derivatives market activity in
April 2010. Preliminary results, Bank For International Settlements, Basel 2010, s. 1.
Źródło: www.bis.org, 08.10.2010.
13 Wyniki badania obrotów w kwietniu 2004 r..., wyd. cyt., s. 3; Wyniki badania obrotów w kwietniu 2007 r..., wyd. cyt., s. 4; Wyniki badania obrotów w kwietniu 2010 r...,
wyd. cyt., s. 5.
Księga1.indb 87
2013-03-07 13:53:18
88
wiada mniej więcej strukturze walutowej powiązań ekonomicznych
z zagranicą, w szczególności handlu zagranicznego.
Wprowadzenie w roku 2000 reżimu płynnego kursu walutowego
przypieczętowało proces uwalniania relacji wymiennej złotówki na
rynku dewizowym. Było to w istocie formalne potwierdzenie stanu
faktycznego, ponieważ mniej więcej od połowy 1999 r. kurs polskiego pieniądza był kształtowany wyłącznie przez rynek – wskutek likwidacji fixingu i braku interwencji. Można zatem przyjąć,
że procesy dostosowawcze w bilansie płatniczym – przynajmniej
z punktu widzenia polityki walutowej – mają w dużej mierze charakter automatyczny i odbywają się przede wszystkim poprzez naturalne wahania kursu rynkowego. Potwierdzeniem tej zależności
było załamanie relacji wymiennej złotego wywołane globalnym
kryzysem finansowym, kiedy to po okresie długookresowej aprecjacji polska waluta na przełomie roku 2008 i 2009 straciła na wartości w ciągu niecałych siedmiu miesięcy prawie 35%. Ta gwałtowana
deprecjacja – jak można zakładać – przyczyniła się do utrzymania
konkurencyjności polskiego eksportu (i całej gospodarki) mimo zjawisk kryzysowych, i w konsekwencji, do zachowania równowagi
bilansu płatniczego, a także makroekonomicznej w ogólności.
W analizowanym okresie saldo polskiego bilansu płatniczego
było przez większość czasu (z wyjątkiem roku 2001 i 2008) dodatnie, do roku 2004 nie przekraczając rocznie ok. 0,5% PKB. Wskazuje
to na dość efektywne funkcjonowanie mechanizmów automatycznych, wpisanych w reżim płynnego kursu walutowego. Później
pojawiła się większa nadwyżka (związana głównie z akcesją i napływem środków unijnych), nie przekraczała ona jednak poziomu
ok. 3% PKB. Kryzys doprowadził w roku 2008 do deficytu, bardzo
niewielkiego jednak, równego ok. 0,8% PKB. Z kolei saldo wyłącznie obrotów bieżących w całym okresie konsekwentnie charakteryzowało saldo ujemne, osiągające maksymalny poziom w roku 2004
(-4,1% PKB), 2007 i 2008 (odpowiednio -4,7% i -5,1% PKB)14. Tu jed14 Obliczenia własne na podstawie danych Narodowego Banku Polskiego
(www.nbp.pl, 08.10.2010) i Głównego Urzędu Statystycznego (www.stat.gov.pl,
08.10.2010).
Księga1.indb 88
2013-03-07 13:53:18
89
nak uwarunkowania – jak się powszechnie uważa – mają naturę
bardziej o charakterze strukturalnym, a deficyt był i jest zasadniczo
– przynajmniej do tej pory – finansowany przez mniej więcej stabilny napływ inwestycji zagranicznych, zwłaszcza bezpośrednich.
Długookresowo dodatnie saldo sprawia dodatkowo, że zasoby
polskich rezerw dewizowych systematycznie rosną. O ile na początku okresu transformacji władze dysponowały aktywami o wartości
ok. 4 mld USD, o tyle w roku 1999 było to już około 27 mld USD.
Zmniejszenie aktywności banku centralnego na rynku walutowym,
doprowadziło w późniejszym okresie do stabilizacji tego poziomu,
jednak od roku 2003 rozpoczął się kolejny okres jego szybkiego
wzrostu (wywołany przede wszystkim wspomnianymi skutkami
integracji z UE, w tym przepływami funduszy europejskich). Pułap
50 mld USD oficjalne aktywa rezerwowe przekroczyły na początku
roku 2007, a 90 mld USD – w lipcu 2010 r.15 Przy utrzymaniu się
tendencji, jeszcze przed końcem 2010 r. powinny osiągnąć poziom
100 mld USD. Podstawowym wskaźnikiem, używanym do oceny
rozmiarów rezerw, jest ich relacja do miesięcznego importu, przy
czym za bezpieczny (normalny) poziom przyjmuje się przedział od
3 do 6. Dla Polski miernik ten w ostatniej dekadzie systematycznie
malał – od 6,5 w roku 2001, przez 5,0 w 2004 r., aż do 3,7 w roku
2008. Później nastąpił gwałtowny wzrost – na koniec 2009 r. wyniósł 6,5, a w lipcu 2010 r. – ok. 7,016. Wnioskując na podstawie tego
jednego wskaźnika można stwierdzić, że zasoby rezerw dewizowych nie są mimo wszystko znacząco zbyt wysokie. Dodatkowo,
mając w bliższej lub dalszej perspektywie zmianę reżimu kursowego (wejście do ERM2) czy chociażby samo przeprowadzanie
interwencji walutowych, należy pamiętać, że odpowiednio wysoki
poziom aktywów rezerwowych jest warunkiem koniecznym skutecznego oddziaływania na kurs pieniądza krajowego. Z tej przyczyny – i można być przekonanym, że polskie władze mają tego
pełną świadomość – należałoby zadbać o utrzymanie trendu wzro15
Dane Narodowego Banku Polskiego (www.nbp.pl, 08.10.2010).
Obliczenia własne na podstawie danych Narodowego Banku Polskiego
(www.nbp.pl, 08.10.2010).
16
Księga1.indb 89
2013-03-07 13:53:18
90
stowego w zasobach rezerw, nie tylko by dysponować zasobami
wykorzystywanymi w celu stabilizacji relacji wymiennej złotówki,
ale również w celu zminimalizowania ryzyka ewentualnych spekulacji po przyjęciu zobowiązań w ramach mechanizmu ERM2.
W ostatniej dekadzie jednak rezerwy dewizowe w polityce kursowej były używane bardzo rzadko – w okresie od lipca 1998 r. 17 do
kwietnia 2010 r. nie przeprowadzano żadnej interwencji walutowej.
Chociaż od 12 kwietnia 2000 r. formalnie wprowadzono system
kursu płynnego, to polskie władze monetarne w wydawanych dokumentach oficjalnych zastrzegały sobie prawo do ewentualnego
stabilizowania relacji wymiennej złotówki w drodze transakcji na
rynku dewizowym. Uzasadniane to było głównie słabym rozwojem rynku walutowego czy potrzebą realizacji celów inflacyjnych18.
Z prawa tego jednak skorzystano dopiero po 10 latach, niemniej
jednak w międzyczasie było podejmowane wiele prób „interwencji” werbalnych (zarówno przez członków Rady Ministrów czy
władze NBP), a także realizowano transakcje rządowe na rynku
dewizowym, które na kurs oddziaływały. Przyjęcie reżimu kursu
płynnego, w praktyce prawie całkowicie swobodnego, było uzasadnianie przede wszystkim możliwością prowadzenia w wysokim
stopniu autonomicznej polityki monetarnej, ukierunkowanej na cel
inflacyjny. Do istotnych argumentów zaliczono także ułatwienie
dostosowania relacji rynkowej do długookresowego kursu równowagi, który z definicji jest optymalny jako kurs konwersji na euro
czy chociażby jako kurs centralny w ERM2, oraz wyższy poziom
izolacji od egzogenicznych szoków o charakterze monetarnym19.
Ta ostatnia z przesłanek nabrała szczególnego znaczenia w czasie
globalnego kryzysu finansowego. Zasadniczo można bowiem zaobserwować zależność, że przynajmniej w regionie Europy Środko17
System..., wyd. cyt., s. 358.
Średniookresowa strategia polityki pieniężnej na lata 1999-2003, NBP, Warszawa
1998, s. 13; Założenia polityki pieniężnej na rok 2000, NBP, Warszawa 2000, s. 6; Założenia
polityki pieniężnej na rok 2001, NBP, Warszawa 2001, s. 8.
19 Rola Narodowego Banku Polskiego w procesie integracji europejskiej. Warszawa:
NBP, 2003, s. 22-23; Średniookresowa..., wyd. cyt., s. 12; Założenia polityki pieniężnej na
rok 2000, wyd. cyt., s. 6.
18
Księga1.indb 90
2013-03-07 13:53:18
91
wo-Wschodniej kraje o bardziej elastycznych reżimach kursowych
(Polska, Węgry, Czechy czy Rumunia) zostały dotknięte przez kryzys – jak się wydaje – w sposób łagodniejszy, niż inne państwa, stosujące reżim kursu stałego w różnych odmianach (Litwa, Łotwa czy
Estonia), zarówno jeśli chodzi o bilans płatniczy, jak i, głównie, tempo wzrostu gospodarczego20. Dla porównania, o ile w latach 20082009 realny PKB w Polsce wzrósł ogółem o 6,9%, a w Rumunii spadł
jedynie o 0,3% (w Czechach – o 1,7%), to już np. na Litwie było to
-12,2%, a na Łotwie – aż -21,4%21. Ale – co oczywiste – o zmianach
PKB w obliczu kryzysu decyduje także wiele innych czynników
poza stosowanymi rozwiązaniami kursowymi.
Efektem płynnego kształtowania kursu złotego przez rynek jest
jednak jego znaczna zmienność – zarówno długo-, jak i krótkookresowa. Poza załamaniem wywołanym przez kryzys, polski pieniądz
podlega zasadniczo trendom aprecjacyjnym, np. na przełomie 2004
i 2005 r. w ciągu roku umocnił się o ok. 27%, a w okresie 2007-2008
– w czasie 11 miesięcy o ok. 20%. Zmienność krótkookresowa, mierzona wskaźnikiem stosowanym przez Europejski Bank Centralny –
ERV (ang. Exchange Rate Volatility) – jest również wysoka. W ostatnich latach miesięczny ERV dla złotówki wynosił najwięcej w maju
2010 r. i osiągnął rekordowy na tle innych krajów Unii Europejskiej
poziom 22,9, porównywalny jedynie z Węgrami22. Znaczne wahania
kursu oddziałują negatywnie na możliwość jego stabilizacji, a z pewnością będą ją utrudniać po wejściu mechanizmu ERM2, zwiększają
ryzyko ataków spekulacyjnych i niekorzystnych zjawisk makroekonomicznych oraz – co szczególnie istotne w kontekście polskiej
polityki walutowej – zakłócają możliwość wiarygodnej oceny kursu
równowagi. Reżim kursu płynnego zatem, choć w założeniach miał
się przyczyniać do łatwiejszego ustalenia kursu konwersji na euro,
okazuje się w takich warunkach – jak można wnioskować – mało
efektywny. Z drugiej strony jednak, określenie takiego kursu po20
Por. W. Michalczyk: The Currency..., wyd. cyt., s. 297-304.
Obliczenia własne na podstawie danych Eurostatu (http://epp.eurostat.
ec.europa.eu, 08.10.2010).
22 „Monitor Konwergencji Nominalnej”, www.mf.gov.pl, 08.10.2010.
21
Księga1.indb 91
2013-03-07 13:53:18
92
przez czysto administracyjną, arbitralną decyzję również nie wydaje
się wskazane, z uwagi na wysokie prawdopodobieństwo niedopasowania do fundamentów ekonomicznych, szczególnie w długim
okresie. Swoistym rozwiązaniem wydaje się zatem zmiana reżimu
w kierunku bardziej sztywnego ustalania relacji wymiennej, tak, aby
„ukierunkować” rynek na pewien założony poziom kursu równowagi i go przetestować. Naturalną propozycją wydaje się dokonanie
tego poprzez przystąpienie do ERM2. Jednak po złych doświadczeniach lat dziewięćdziesiątych panuje powszechne przekonanie, że
tzw. pośrednie systemy kursowe, takie jak ERM2, są silnie narażone
na ataki spekulacyjne i mało stabilne. Dlatego też konieczność dwuletniego pobytu w mechanizmie, wymaganego do przyjęcia euro, jest
traktowana raczej jako zło konieczne niż jako możliwość oceny kursu centralnego pod kątem kandydatury na kurs konwersji. Innym
rozwiązaniem mogą być stabilizujące interwencje walutowe, dokonywane jeszcze przed formalnym akcesem do mechanizmu ERM2.
Stanowią one jednak także oczywistą ingerencję w mechanizm rynkowy, więc oszacowany w warunkach manifestowanej obecności
banku centralnego na rynku dewizowym kurs równowagi niekoniecznie musi odpowiadać rzeczywistemu. Polskie władze wybrały
jednak ten wariant, przypominając w kwietniu 2010 r. pierwszą od
ponad dekady interwencją, że – mimo swoistego uśpienia – dysponują wciąż tym instrumentem polityki walutowej i w razie potrzeby
gotowe są go użyć do realizacji swoich celów. Celem takim może
być zarówno stabilizacja kursu czy oddziaływanie na trendy na rynku walutowym, jak i demonstracja zmiany w nastawieniu do polityki kursowej.
4. PODSUMOWANIE
Do podstawowych wyzwań, stojących obecnie (na przełomie
roku 2010 i 2011) przed polską polityką walutową, można zatem
zaliczyć w jej poszczególnych dziedzinach:
– ewentualne dalsze rozszerzanie zakresu wymienialności złotówki w celu kontynuacji jej ekspansji na globalnym rynku wa-
Księga1.indb 92
2013-03-07 13:53:18
93
lutowym; ma to jednak sens wyłącznie przy założeniu raczej
późniejszej konwersji na euro – w przeciwnym wypadku jest
bezcelowe;
– wspieranie rozwoju polskiego rynku dewizowego i jego dalszej
integracji z rynkiem światowym; odpowiednia skala obrotów
walutowych (płynność) w połączeniu z wysokim stopniem scalenia z resztą świata stanowi w dużej mierze determinantę niezakłóconej i efektywnej planowanej wymiany polskiego pieniądza na wspólny;
– rozważenie możliwości oddziaływania poprzez politykę walutową na deficyt obrotów bieżących w sytuacji, gdyby napływ kapitału okazał się niewystarczający dla jego finansowania; jest to
szczególnie istotne wobec możliwych tendencji aprecjacyjnych
po przystąpieniu do ERM2 i wywołanego tym pogorszenia konkurencyjności eksportu;
– warte przeanalizowania skupienie się na zagwarantowaniu systematycznego wzrostu zasobów rezerw dewizowych w celu
skutecznego oddziaływania na kurs walutowy – czy to w systemie stabilizowania kursów, czy jeszcze przed akcesją do niego;
– problem doboru odpowiedniego poziomu kursu centralnego
przy przyszłej akcesji do ERM2, decyzja czy będzie to kurs czysto rynkowy czy może obciążony ingerencją państwową;
– wybranie właściwego momentu przystąpienia do ERM2, tak
by pobyt nie był zbyt długi z uwagi na ewentualne spekulacje;
szczególnego znaczenia nabiera kwestia zmiany konstytucji
w celu jej zgodności z prawem unii walutowej (proces długotrwały i ryzykowny) oraz wypełnienia we właściwym czasie
kryteriów konwergencji (globalny kryzys zmienił zupełnie ich
wartości referencyjne, a nawet wypaczył je w pewnym sensie).
Wydaje się, że polskie władze walutowe zdają sobie sprawę
z tych wyzwań, zwłaszcza z konieczności ukierunkowania działań
na przystąpienie do ERM2 i strefy euro, na co wskazuje wydźwięk
Księga1.indb 93
2013-03-07 13:53:18
94
oficjalnych wystąpień i publikacji23. Z drugiej strony jednak – jak
można wnioskować z wciąż nierozpoczętego procesu zmiany konstytucji, z rozbieżności treści wystąpień i komentarzy przedstawicieli rządu i banku centralnego (szczególnie widocznej po interwencji z kwietnia 2010 r.) czy podejmowania jedynie doraźnych prób
ratowania równowagi finansów publicznych zamiast ich ostatecznego zreformowania tak, by spełnić kryteria konwergencji – władzom brakuje zdecydowania, koniecznego do skutecznej realizacji
celów długookresowych. Jak to jednak zazwyczaj się dzieje, obawa
przed popadnięciem w niełaskę wyborców skutecznie hamuje niepopularne (choć w istocie konieczne) działania z zakresu polityki
gospodarczej, w tym walutowej.
WYKAZ LITERATURY
1. Bęza-Bojanowska J., Błażej M., Janecki J., Kolski P., Szeląg K.,
Wójcik C.: Integracja Polski ze strefą euro: uwarunkowania członkostwa i strategia zarządzania procesem, Ministerstwo Finansów,
Warszawa 2005.
2. Bożyk P., Misala J., Puławski M.: Międzynarodowe stosunki ekonomiczne, PWE, Warszawa 1999.
3. Budnikowski A.: Międzynarodowe stosunki gospodarcze, PWE,
Warszawa 2003.
4. Chrabonszczewska E., Kalicki K.: Teoria i polityka kursu walutowego, SGH, Warszawa 1996.
5. Lutkowski K.: Międzynarodowy system walutowy, Poltext, War23 Por. np. J. Bęza-Bojanowska, M. Błażej, J. Janecki, P. Kolski, K. Szeląg,
C. Wójcik: Integracja Polski ze strefą euro: uwarunkowania członkostwa i strategia zarządzania procesem, Ministerstwo Finansów, Warszawa 2005; Mapa drogowa przyjęcia euro przez Polskę. Materiał informacyjny, Ministerstwo Finansów, Warszawa
2008; Uwarunkowania realizacji kolejnych etapów Mapy drogowej przyjęcia euro przez
Polskę, Ministerstwo Finansów, Warszawa 2009; Raport na temat pełnego uczestnictwa
Rzeczypospolitej Polskiej w trzecim etapie Unii Gospodarczej i Walutowej, NBP, Warszawa
2009; Sprawozdanie za okres od dnia 1 października 2009 r. do dnia 31 marca 2010 r. z działalności Pełnomocnika Rządu do Spraw Wprowadzenia Euro przez Rzeczpospolitą Polską,
Ministerstwo Finansów, Warszawa 2010 i wiele innych.
Księga1.indb 94
2013-03-07 13:53:18
95
szawa 1996.
6. Mapa drogowa przyjęcia euro przez Polskę. Materiał informacyjny,
Ministerstwo Finansów, Warszawa 2008.
7. Michalczyk W.: Miejsce polityki walutowej w polityce gospodarczej
– rozważania teoretyczne. W: Wybrane problemy ekonomiczne czasów globalizacji. Red. W. Michalczyk, Katedra MSG AE, Wrocław 2007.
8. Michalczyk W.: The Currency Policy of Poland on Its Way to the Euro
– an Overview. W: Hospodářská politika v členskŷch zemích Evropské
unie. Red. Ch. Kliková, Slezská univerzita, Opava 2010.
9. Międzynarodowe stosunki gospodarcze. Red. Jan Rymarczyk, PWE,
Warszawa 2006.
10. „Monitor Konwergencji Nominalnej”, www.mf.gov.pl,
08.10.2010.
11. Pietrzak E.: Wymienialność złotego, Zarządzanie i Finanse, Warszawa 1996.
12. Polityka ekonomiczna. Red. B. Winiarski, Wyd. AE, Wrocław 1996.
13. Polityka gospodarcza. Red. T. Włudyka, Wyd. Wolters Kluwer,
Warszawa 2007.
14. Raport na temat pełnego uczestnictwa Rzeczypospolitej Polskiej
w trzecim etapie Unii Gospodarczej i Walutowej, NBP, Warszawa
2009.
15. Rola Narodowego Banku Polskiego w procesie integracji europejskiej.
Warszawa: NBP, 2003.
16. Rozporządzenie Ministra Finansów z dnia 20 kwietnia 2009 r. w sprawie ogólnych zezwoleń dewizowych (Dz. U. nr 69, poz. 597).
17. Sprawozdanie za okres od dnia 1 października 2009 r. do dnia 31 marca 2010 r. z działalności Pełnomocnika Rządu do Spraw Wprowadzenia Euro przez Rzeczpospolitą Polską, Ministerstwo Finansów,
Warszawa 2010.
18. System finansowy w Polsce. Tom 1. Red. B. Pietrzak, Z. Polański,
B. Woźniak, Wyd. Nauk. PWN, Warszawa 2008.
19. Średniookresowa strategia polityki pieniężnej na lata 1999-2003,
NBP, Warszawa 1998.
20. Triennial Central Bank Survey. Foreign exchange and derivatives mar-
Księga1.indb 95
2013-03-07 13:53:18
96
21.
22.
23.
24.
25.
26.
27.
28.
Księga1.indb 96
ket activity in April 2010. Preliminary results, Bank For International Settlements, Basel 2010. Źródło: www.bis.org, 08.10.2010.
Ustawa z dnia 18 grudnia 1998 r. – Prawo dewizowe (Dz. U. nr 160,
poz. 1063, z późn. zm.).
Ustawa z dnia 27 lipca 2002 r. – Prawo dewizowe (Dz. U. nr 141,
poz. 1178, z późn. zm.).
Uwarunkowania realizacji kolejnych etapów Mapy drogowej przyjęcia
euro przez Polskę, Ministerstwo Finansów, Warszawa 2009.
Wyniki badania obrotów w kwietniu 2004 r., 2007 r. i 2010 r. na
krajowym rynku walutowym i rynku pozagiełdowych instrumentów
pochodnych, NBP, Warszawa 2004. Źródło: www.nbp.pl,
08.10.2010.
Założenia polityki pieniężnej na rok 2000 i na rok 2001, NBP, Warszawa 2000.
Eurostat – http://epp.eurostat.ec.europa.eu, 08.10.2010.
Główny Urząd Statystyczny – www.stat.gov.pl, 08.10.2010.
Narodowy Bank Polski – www.nbp.pl, 08.10.2010.
2013-03-07 13:53:18
R
O
Z
P
R
A
W
Y
I
A
R
T
Y
K
U
Ł
Y
Arkadiusz K. Kapliński
TERAPIE ALTERNATYWNE
DO TERAPII HORMONALNEJ
W LECZENIU OBJAWÓW MENOPAUZY.
WYBRANE ZAGADNIENIA
ALTERNATIVE METHODS FOR TREATMENT
OF SYMPTOMS OF MENOPAUSE.
STRESZCZENIE
Artykuł omawia alternatywne do terapii hormonalnej, metody
leczenia objawów menopauzy. Dotyczą one dużej grupy kobiet,
które nie mogą zastosować terapii hormonalnej z uwagi na występowanie przeciwwskazań.
Doniesienia naukowe potwierdzają łagodzenie objawów wegetatywnych menopauzy przy zastosowaniu naturalnych sposobów
leczenia. Podejmując tę tematykę, artykuł porządkuje wiedzę związaną z fizjologicznymi efektami fitoestrogenów w organizmie kobiety i ich wykorzystaniem terapeutycznym.
Wskazuje roślinne i ziołowe źródła fitoestrogenów oraz przedstawia wybrane zalecenia terapeutyczne dla kobiet w okresie okołomenopauzalnym.
SUMMARY
The article discusses the alternative methods for the treatment of
Hormonal Therapy.
There is the large group of woman who cannot use hormonal
therapy due to adverse risk factors.
Księga1.indb 97
2013-03-07 13:53:18
98
Medical research confirms ways to ease negative symptoms of
menopause using natural methods of treatment.
The article settles with the knowledge of physiological effects of
phytoestrogens in woman’s body and its use in terapy.
It also draws attention to plants and herbs as sources of phytoestrogens and discusses some of the therapeutic recommendations
for premenopausal women.
Słowa klucze: menopauza, zaburzenia hormonalne, terapia hormonalna alternatywna terapia do terapii hormonalnej, fitoestrogeny, przemiany metaboliczne fitoestrogenów.
Keywords: menopause, hormonal imbalance, hormonal therapy
alternative treatment to hormonal therapy, phytoestrogens, phytoestrogens metabolism.
WSTĘP
Niedobór estrogenów w organizmie kobiety w okresie okołomenopauzalnym niesie zagrożenie dla zdrowia, którego nie wolno
lekceważyć. Kobiety, chcąc uchronić się przed jej negatywnymi następstwami, rozważają możliwość stosowania terapii hormonalnej.
Często jednak z różnych powodów nie chcą lub nie mogą stosować
terapii hormonalnej. Wiele z nich wybiera naturalne metody radzenia sobie z przykrymi dolegliwościami, decydując się na przyjmowanie fitoestrogenów – związków pochodzenia roślinnego, które ze
względu na podobieństwo budowy do estrogenów, wiążą się z ich
receptorami. Fitoestrogeny mając wpływ na wiele procesów endokrynnych, wykazują właściwości: antynowotworowe, przeciwzapalne, antywirusowe, bakteriostatyczne, przeciwgrzybicze.
Udowodniono, że zwiększona podaż fitoestrogenów zmienia
wydzielanie endogennych hormonów. Zwiększa się również ilość
białek wiążących hormony sterydowe. Obecnie znanych jest ponad
300 gatunków roślin naczyniowych zawierających fitoestrogeny.
Skuteczne poszukiwania idealnej kuracji dla konkretnej pacjentki
Księga1.indb 98
2013-03-07 13:53:18
Arkadiusz K. Kapliński – KORZYŚCI I ZAGROŻENIA TERAPII...
99
wymagaja znajomości ich aktywności biologicznej na poziomie komórkowym i organizmalnym.
Niepodważalną zaletą środków roślinnych jest całkowite bezpieczeństwo ich stosowania, dzięki czemu stanowią doskonały
wybór dla kobiet znajdujących się w grupie podwyższonego ryzyka zachorowalności na raka, kobiet z problemami gastroentorologicznymi, jak również kobiet cierpiących na choroby układu
krążenia.
FIZJOLOGICZNE EFEKTY FITOESTROGENÓW
W ORGANIZMIE KOBIETY
Fitoestrogeny stanowią grupę niesteroidowych związków pochodzenia roślinnego, o budowie i funkcji podobnej do naturalnych
estrogenów, obecnych we wszystkich częściach roślin – kwiatach,
owocach, liściach, nasionach oraz korzeniach. W organizmach
ludzkich albo zwierzęcych, a także w glebie bądź wodzie, fitoestrogeny głównie pod wpływem działania enzymów przewodu pokarmowego i bakterii ulegają różnorodnym przemianom metabolicznym.
Środowisko w którym żyjemy, zwłaszcza woda i gleba, mogą
zawierać znaczne ilości związków estrogenowych, głównie fitoestrogenów, pochodzących z rozkładu roślin i produktów wytworzonych przez człowieka.
Wśród fitoestrogenów najsilniejszymi właściwościami estrogenopodobnymi charakteryzują się izoflawonoidy (głównie genisteina, daidzeina, formononetyna i biochanina A).
Wykazując strukturalne podobieństwo do estrogenów i związane
z tym powinowactwo do receptorów estrogenowych, izoflawonoidy
mogą wywoływać słabszą, w porównaniu do estradiolu, odpowiedź
estrogenową, lub też wywoływać efekt antyestrogenowy.
Księga1.indb 99
2013-03-07 13:53:18
100
Różnica w aktywności hormonalnej pomiędzy estrogenami,
a fitoestrogenami polega na tym, że roślinne związki nie stymulują
pełnej odpowiedzi estrogenowej.1
Oprócz izoflawonów zidentyfikowano kilka innych klas fitoestrogenów, m.in., lignany, stilbeny i kumestany. Do związków
o charakterze fitoestrogenów zalicza się także triterpenoidy, dihydroksychalkony i kumaryny. Słabą aktywność estrogenową wykazują również flawonole: kwercetyna i kempferol.2 Występują one zazwyczaj w postaci nieaktywnych glikozydów lub w formie prekursorowej. Ich formy aktywne powstają w przewodzie pokarmowym
w wyniku złożonych przemian enzymatyczno-metabolicznych.
W organizmie występują dwa typy receptorów estrogenowych:
alfa oraz beta, które są zlokalizowane głównie w jądrze komórek,
2–3% znajduje się w błonie komórkowej. W endometrium macicy,
w zrębie jajników i w tkankach piersi występują głównie receptory alfa. Receptory beta natomiast w mózgu, kościach, naczyniach
krwionośnych, płucach i jelitach.3 Estradiol wykazuje powinowactwo do obu typów receptorów, podczas gdy izoflawony głównie do
receptorów typu beta.
Powinowactwo poszczególnych izoflawonoidów do receptorów
estrogenowych jest uzależnione od wielu czynników egzo- i endogennych środowiska.
Pod wpływem działania enzymów przewodu pokarmowego
i bakterii ulegają różnorodnym przemianom metabolicznym. Do
przyswojenia związków flawonoidowych przyczyniają się głównie
dwa szlaki metaboliczne, funkcjonujące w jelicie cienkim poprzez
mechanizm hydrolityczny i transportowy.
1 Kraszewska O., Nynca A., Kamińska B., Ciereszko R.: Fitoestrogeny.
I. Występowanie, metabolizm i znaczenie biologiczne u samic. Postępy Biol. Kom.,
2007; 34: 189-205.
2 Zand R.S.R., Jenkins D.J.A., Diamandis E.P.: Steroid hormone activity of
fl avonoids and related compounds. Breast Cancer Res. Treat., 2000; 62: 35-49.
3 Nilsson S., Gustafsson J.A. Biological role of estrogen and estrogen receptors.
Crit. Rev. Biochem. Mol. Biol.,2002; 37: 1-28. – 3.
Księga1.indb 100
2013-03-07 13:53:18
101
W błonach komórkowych kosmków jelita działa hydrolityczny
enzym florydzyna, oznaczony symbolem LPH, a także zależny od
obecności jonów sodowych przenośnik glukozy (SGLT1). Aglikony uwalniane w bezpośrednim sąsiedztwie błony komórkowej na
zasadzie dyfuzji wnikają do cytozolu. Wewnątrz komórki aglikony
izoflawonoidowe są wiązane z kwasem glukuronowym albo anionem siarczanowym, a tylko niewielka część wiąże się z receptorami
estrogenowymi, kinazami białkowymi lub topoizomerazami. Nadmierna ilość izoflawonoidów ulega w organizmie działaniu enzymów oksydacyjnych, głównie cytochromów, co zapoczątkowuje
kaskadę reakcji ich degradacji4.
Związanie estrogenu z receptorem prowadzi do powstania
dimeru, nasilającego reakcję genu na estrogen, co przyczynia się
do syntezy białka wrażliwego na działanie estrogenu (ERE – estrogen response element) i zostaje osiągnięty odpowiedni efekt biologiczny.
PRZEMIANY METABOLICZNE
FITOESTROGENÓW
Różnorodny zakres metabolizmu fitoestrogenów zależy w głównej mierze od indywidualnych możliwości absorpcji poszczególnych fitoestrogenów oraz ich metabolitów.
Glikozydy izoflawonów ulegają hydrolizie do aglikonów pod
wpływem kwasu solnego w żołądku oraz na skutek działania
β-glukozydaz syntetyzowanych przez bakterie jelitowe lub znajdujące się w pożywieniu. Aglikony są szybko transportowane przez
nabłonek jelita. Lignany są przekształcane z udziałem bakterii jelitowych do enterodiolu i dalej utleniane do enterolaktonu. Wchłonięte
w jelicie związki są sprzęgane z kwasem glukuronowym lub siar-
4
Birt DF, Hendrich S, Wang W. Dietary agents in cancer prevention: flavonoids and isoflavonoids. Pharmacol Therap 2001; 90:157-77.
Księga1.indb 101
2013-03-07 13:53:19
102
kowym w wątrobie. Izoflawony łączą się rownież w nabłonku jelit
z kwasem glukuronowym5.
Sprzężone metabolity izoflawonów i lignanów dostają się do
krążenia wątrobowo-jelitowego, a następnie są w większości wydalane z moczem. Niewielka część tych związków po wydaleniu
do żółci może ulec dekoniugacji pod wpływem flory jelitowej i ponownemu wchłonięciu lub degradacji w jelicie grubym. Konjugaty
genisteiny(z kwasem glukuronowym i siarkowym) mają dłuższy
okres półtrwania, niż te same konjugaty daidzeiny. Częstotliwość
spożycia tych związków nie ma wpływu na ich farmakokinetykę
i proporcje powstających metabolitów6.
Genisteina i dzaidzeina są naturalnymi estrogenami występującymi w nasionach soi oraz produktach pochodzenia sojowego.
Ich podobieństwo do estrogenów daje zdolność wiązania receptorów
estrogenu w komórkach różnych organów w ludzkim ciele. Poziom
endogennych estrogenów w metabolizmie odgrywa bardzo ważną
rolę w sytuacji, kiedy poziom estrogenów jest niski, jak to obserwujemy u kobiet w okresie okołomenopauzalnym. Podane w pokarmach
estrogeny działają synergistycznie z estrogenami endogennymi,
co prowadzi na poziomie komórkowym organizmu, do zwiększenia aktywności receptorów estrogennych i ich skutków metabolicznych.
Błonnik zawarty w soi nasila motorykę przewodu pokarmowego, co hamuje krążenie wątrobowo-jelitowe kwasów żółciowych
– prekursorów endogennych estrogenów.
5 Nesbitt P.D., Lam Y., Thompson L.U.: Human metabolism of mammalian
lignan precursors in raw and processed fl axseed. Am. J. Clin. Nutr. 1999; 69: 549–
5523 oraz: Cassidy A., Albertazzi P., Nielsen I. L., Hall W., 214 A. Prescha, J. Biernat
Nr 3 Williamson G., Tetens I., Atkins S., Cross H., Manios Y., Wolk A., Steiner C.,
Branca F.: Critical review of health effects of soybean phyto-oestrogens in post-menopausal women. Proc. Nutr. Society., 2006; 65: 76-92.
6 Shelnutt S.R., Cimino C.O., Wiggins P.A., Ronis M.J., Badger T.M.:
Pharmacokinetics of the glucuronide and sulfate conjugates of genistein and daidzein in men and women after consumption of soy beverage. Am. J. Clin. Nutr.,
2002; 76: 588-594.
Księga1.indb 102
2013-03-07 13:53:19
103
Olej z nasion soi obniża poziom cholesterolu, stosuje się go zapobiegawczo i leczniczo, używany jest do odżywiania pozajelitowego.
Lecytyna otrzymywana z soi leczy zaburzenia pamięci, osłabioną koncentrację, nadmierną pobudliwość, opóźnia procesy starzenia się organizmu.
Obserwowano również właściwości antyoksydacyjne izoflawonoidów. Jako antyoksydanty, genisteina i daidzeina ochraniają komórki przed szkodliwym wpływem wolnych rodników odpowiedzialnych za starzenie się i towarzyszących temu chorób jak miażdżyca, zapalenie stawów czy cukrzyca7.
Aby ocenić pobór fitoestrogenów z żywnością mierzy się stężenie fitoestrogenów i ich metabolitów w surowicy krwi oraz ilość
tych związków w moczu. Badania wykazują, że pomiędzy pobraniem tych związków a ich stężeniem w płynach ustrojowych istnieje duża zależność ale przede wszystkim jest ona kształtowana przez
procesy związane z bioprzyswajalnością. Aby roślinne fitoestrogeny zmieniły się w aktywne metabolity w organizmie kobiety, musi
sprzyjać im mikroflora jelitowa. Jeżeli kobieta przyjmowała często
antybiotyki lub w jakikolwiek inny sposób doszło u niej do wyjałowienia światła jelita, będziemy mieli do czynienia z obniżeniem stężenia w surowicy oraz wydalaniem eneterolaktonu i izoflawonów8.
Natomiast kobiety uwzględniające w diecie dużo błonnika i węglowodanów, ulegających fermentacji w jelicie grubym, a jednocześnie
produkty o niskiej zawartości tłuszczu, mają szansę na zwiększoną
przyswajalność fitoestrogenów.
Bioprzyswajalność fitoestrogenów zależy też w dużym stopniu
od rodzaju produktu żywnościowego, który jest ich źródłem, dlatego konstrukcja diety ma ogromne znaczenie w każdym indywidualnym przypadku.
7 Cederroth Ch. R., Nef S., 2009. Soy, phytoestrogens and metabolism. Mol.
Cell. Endocrinol. 304,3–42.
8 Bowey E., Adlercreutz H., Rowland I.: Metabolism of isoflavones and lignans
by the gut microfl ora: a study in germ-free and human fl ora associated rats. Food
Chem. Toxicol., 2003; 41: 631-636
Księga1.indb 103
2013-03-07 13:53:19
104
WYKORZYSTANIE TERAPEUTYCZNE
FITOESTROGENÓW W OKRESIE
PERI – I MENOPAUZALNYM
Aktywność biochemiczno-farmakologiczna izoflawonoidów jest
bardzo zróżnicowana. Oddziaływują one nie tylko na aktywność
biologiczną i metabolizm hormonów płciowych, ale także na aktywność wielu enzymów, biosyntezę białek, czynników wzrostu
komórek, zwłaszcza cytokin, proliferację komórek i ich apoptozę
oraz angiogenezę.
Izoflawonoidy pochodzenia roślinnego, głównie genisteina,
daidzeina, biochanina A, formononetyna, glicyteina, pueraryna
i kumestrol, charakteryzują się szerokim zakresem aktywności
biologicznej i farmakologicznej. Poza ich działaniem, charakterystycznym dla hormonów płciowych, zwłaszcza 17-β-estradiolu,
obserwuje się ich działanie przeciwmiażdżycowe przeciwbakteryjne, przeciwnowotworowe, przeciwutleniające, hipotensyjne, spazmolityczne, przeciwzapalne, immunostymulujące, antyalergiczne
i wiele innych.9 Koncentrując się na problemach kobiet w okresie
okołomenopauzalnym należy podkreślić ich wpływ na funkcjonowanie układu rozrodczego. Badania wykazują, że dieta bogata
w fitoestrogeny w bardzo zróżnicowany sposób wpływa na morfologię, rozwój i funkcjonowanie komórek układu rozrodczego.
Wpływ biochaniny A, daidzeiny, ekwolu i genisteiny na komórki
jajnika i ciałka żółtego w zakresie stężeń 0,1-50 μM polega na hamowaniu wytwarzania gonadotropin (FSH, LH) i prolaktyny przez
przysadkę mózgową oraz produkcję progesteronu przez ciałko żółte. Małe stężenia izoflawonoidów w granicach 0,1-3 μM działają zazwyczaj stymulująco, zaś wysokie – od 10 do 100 μM – hamująco na
funkcjonowanie komórek układu rozrodczego oraz wytwarzanie
9 Malińska D, Kiersztan A. Flawonoidy - charakterystyka i znaczenie w terapii. Post Bioch 2004; 50:182-96 oraz: Magec PJ, Rowland JR. Phyto-estrogens, their
mechanism of action: current evidence for a role in breast and prostate cancer. Brit J
Nutr 2004; 91:513-31.
Księga1.indb 104
2013-03-07 13:53:19
105
i sekrecję hormonów. Ponadto stwierdzono, że genisteina działa
stymulująco na syntezę prostaglandyn: PGE2 i PGF2α w komórkach ciałka żółtego10.
Dla kobiet w okresie około i menopauzalnym znaczenie ma fakt,
że izoflawonoidy zmniejszają ryzyko chorób układu krwionośnego, zwłaszcza choroby wieńcowej serca i miażdżycy naczyń krwionośnych. Pod wpływem fitoestrogenów następuje obniżenie we
krwi poziomu całkowitego cholesterolu, lipoprotein o niskiej gęstości(LDL) i triójglicerydów, a także zmniejszenie ilości endogennego
cholesterolu. Daidzeina i pueraryna poprzez zmniejszenie lepkości
krwi poprawiają mikrokrążenie obwodowe oraz zmniejszają ryzyko agregacji erytrocytów i płytek krwi w naczyniach krwionośnych.
Działając jako antyoksydanty poprzez aktywację takich enzymów,
jak katalaza, peroksydaza, dysmutaza nadtlenkowa i reduktaza
glutationowa, hamują mikrosomalne utlenianie lipidów, zwłaszcza
nienasyconych kwasów tłuszczowych, których oksydacja sprzyja
tworzeniu się miażdżycy. Izoflawonoidy o silnych właściwościach
hydrofobowych, podobnie jak cholesterol i witamina E łatwo wiążąc się z rdzeniem lipidowym błony komórkowej, wzmagają jej stabilność oraz zmniejszają płynność i mozaikowatość11.
Izoflawonoidy hamują postęp osteoporozy, zmniejszając ubytek
masy kostnej i dezorganizację jej struktury wewnętrznej. Wywierają
wpływ na strukturę i funkcjonowanie układu kostnego. Biochanina
A i genisteina hamują tworzenie się osteoklastów (komórek kościogubnych), zaś stymulują aktywność osteoblastów, czyli komórek
kościotwórczych. Także kumestrol i zearalenol hamują resorpcję
i jednocześnie stymulują mineralizację tkanki kostnej, głównie odkładanie fosforanów wapnia.
10 Wocławek-Potocka I, Acosta TJ, Korzekwa A i wsp. Phytoestrogens modulate prostaglandin production in bovine endometrium: cell type specificity and intracellular mechanisms. Exp Biol Med 2005; 230:326-33 oraz Haddad NG, Fuqua JS.
Phytoestrogens: effects on the reproductive system. Endocrinologist 2001; 11:498505.
11 Middleton JE, Kandaswami C, Theoharides TC. The effect of plant flavonoids on mammalian cells: implications for inflammation, heart disease and cancer
Pharmacol Rev 2000; 52:673-751.
Księga1.indb 105
2013-03-07 13:53:19
106
Izoflawonoidy wpływając na metabolizm witamin D, poprzez
oddziaływanie na cholekalcyferol (wit. D3), mającywpływ na gospodarkę wapniowo-fosforanową organizmu, a szczególnie na
strukturę tworzącej się tkanki kostnej i jej mineralizację, zwłaszcza
zaś odkładanie fosforanów wapnia w kościach, działają stymulująco na aktywność enzymów związanych z metabolizmem witaminy D3, która jest niezbędna do tworzenia prawidłowej struktury
i funkcjonowania tkanki kostnej12.
Bardzo istotne jest także działanie przeciwzapalne izoflawonoidów, zwłaszcza daidzeiny i genisteiny stosowanych w fizjologicznych stężeniach rzędu 0,01-10 μM.
Aktywując limfocyty wzmagają one ich efekt immunostymulacyjny - w stanach zapalnych komórki wytwarzają oksydanty
w postaci wolnych rodników, z którymi łatwo reagują izoflawonoidy, zmniejszając ryzyko oksydacyjnego uszkodzenia komórek,
związanego ze stanem zapalnym. Takim przykładem jest hamowanie przez genisteinę tworzenia się tlenku azotu (NO) stymulowanego przez cytokiny, niezbędnego w przebiegu procesów zapalnych13.
Fitoestrogeny mogą wspierać opóźnianie procesu fizjologicznego starzenia się skóry. Tempo naturalnego starzenia się skóry
jest powiązane z dysfunkcją gruczołów wydzielania wewnętrznego, zwłaszcza wygasania czynności jajników, w okresie menopauzy. Prowadzi ono do obniżenia poziomu krążących estrogenów,
skutkiem czego są niekorzystne zmiany w naskórku, skórze właściwej i kolagenie, którego włókna ulegają rozluźnieniu i częściowej
degeneracji. Wraz z wiekiem zmniejsza się ilość i gęstość kolagenu,
średnio 2% rocznie. Naturalne estrogeny opóźniają procesy starze12 Farhan H, Wähälä K, Adlercreutz H i wsp. Isoflavonoids inhibit catabolism
of vitamin D in prostate cancer cells. J Chromatogr 2002; 777:261-68 oraz Wietrzyk
J. Wpływ izoflawonoidów na aktywność przeciwnowotworową witaminy D. Post
Hig Med Dośw 2007; 61:253-60.
13 Birt ,D.F., Hendrich S, Wang W. Dietary agents in cancer prevention: flavonoids and isoflavonoids. Pharmacol Therap 2001; 90:157-77oraz: Lee K.H., Choi EM.
Biochanin A stimulates osteoblastic differentiation and inhibits hydrogen peroxide
induced production of inflammatory mediators in MC3T3-E1 cells. Biol Pharm Bull
2005; 28:1948-53.
Księga1.indb 106
2013-03-07 13:53:19
107
nia się skóry poprzez wzmożenie biosyntezy kolagenu w fibroblastach i przyspieszają regenerację komórek naskórka14
Izoflawony działają hipoglikemicznie (wzmagają syntezę
i wydzielanie hormonu insuliny, a także osłabiają jej wchłanianie poprzez hamowanie aktywności α-amylazy i α-glukozydazy
– enzymów rozkładających skrobię w przewodzie pokarmowym.
Działają hamująco na biosyntezę glukozy, czyli na glukoneogenezę
w hepatocytach wątroby.
Izoflawony wykazują też działania przeciwbakteryjne i przeciwgrzybiczne. Genisteina, daidzeina i pueraryna, a także niektóre
ich pochodne, hamują aktywność jednego z głównych enzymów,
tj. β-galaktozydazy u bakterii z rodzaju Streptomyces, co uniemożliwia bakteriom obronę przed działaniem antybiotyków. Z przeprowadzonych badań wynika, że wymienione izoflawonoidy hamują wzrost patogennych szczepów bakterii Staphylococcus aureus
i Staphylococcus epidermidis oraz grzybów: Aspergillus niger i Candida albicans. Otwiera to duże możliwości praktycznego zastosowania izoflawonoidów w okresie menopauzy, w celach profilaktycznych przed niektórymi chorobami, jak cukrzyca, nowotwory, stany
alergiczne i zapalne, infekcje bakteryjne i grzybowe, zwyrodnienie naczyń krwionośnych, nadmiar cholesterolu i trójglicerydów
itd.15 Nasilone symptomy menopauzalne bardzo rzadko występują
w tych rejonach świata, gdzie stosowana jest dieta oparta na produktach roślinnych.
Wyniki wykonanych badań medycznych i dietetyczno-statystycznych wykazały, że u ludzi mieszkających w Japonii oraz innych
krajach Dalekiego Wschodu, których dieta jest bogata w składniki
pokarmowe o dużej zawartości izoflawonoidów, zachorowalność
na raka piersi i prostaty jest o wiele mniejsza w stosunku do ludności zamieszkałej w Europie i Ameryce Północnej.
Spożywanie dużych ilości produktów roślinnych, zawierających fitoestrogeny ma działanie ochronne. Zaobserwowano w Ja14 Anderson JB, Anthony M, Messina M i wsp. Effect of phytooestrogens on
tissue. Nutr Res Rev 1999; 12:75-116.
15 Tamże.
Księga1.indb 107
2013-03-07 13:53:19
108
ponii, gdzie spożywa się wiele produktów sojowych, że dolegliwości okresu menopauzy, takie jak uderzenia gorąca, występują tylko
u 15% badanych kobiet. Dla porównania, w Ameryce Północnej,
gdzie spożycie soi jest bardzo małe, uderzenia gorąca występują
aż u 85% kobiet16. Dieta wegetariańska zapobiega zwiększonemu
spożyciu estrogenów pochodzących z mięsa, uzyskiwanych z hodowli prowadzonych według nowoczesnych technologii.
Fitoestrogeny łagodzą objawy klimakterium związane z niedoborem własnych estrogenów: uderzenia gorąca, zlewne poty, niepokój, napady płaczu, nerwowość oraz stany depresyjne, zawroty
i bóle głowy, zaburzenia snu, poczucie wyczerpania fizycznego
i psychicznego. Ponadto korzystnie wpływają na nabłonek wyściełający narząd rodny. Obniżają ryzyko chorób układu krążenia
- miażdżycy, hipercholesterolemii, a także nadciśnienia tętniczego.
Przyczyniają się do obniżenia stężenia cholesterolu całkowitego we
krwi, w tym frakcji LDL oraz podniesienia frakcji HDL. Mogą też
wpływać na obniżenie ciśnienia tętniczego krwi - zarówno skurczowego jak i rozkurczowego.
Wpływają na obniżenie ryzyka rozwoju niektórych nowotworów, w tym nowotworu piersi i tarczycy. Zapobiegają osteoporozie,
spowalniają proces wiotczenia skóry i tworzenia się zmarszczek.
Aby praktycznie wykorzystać terapeutycznie działanie fitoestrogenów, należy w codziennej diecie zwiększyć ich podaż.
Przykładowo, optymalna dawka izoflawonów to 60 mg dziennie
(tyle jest np. w 0,5 litra mleka sojowego lub 120 g serka tofu). Japończycy dostarczają z dietą ok. 200mg, inni mieszkańcy Azji 40-80 mg
dziennie, natomiast populacje krajów zachodnich (w tym i Polacy)
poniżej 5 mg.
Warto przyjrzeć się przyjmowanym pokarmom pod kątem zawartości fitoestrogenów, przy jednoczesnym zwróceniu uwagi na
fakt, iż dieta z dużą zawartością błonnika sprzyja ich przyswajaniu,
natomiast papierosy i alkohol proces ten znacznie utrudniają.
16
Księga1.indb 108
Tamże.
2013-03-07 13:53:19
109
ROŚLINNE I ZIOŁOWE ŹRÓDŁA
FITOESTROGENÓW I MOŻLIWOŚCI
ICH TERAPEUTYCZNEGO ZASTOSOWANIA
Istnieje bardzo duża grupa roślin bogatych w aktywne biologicznie estrogeny. Występują one w różnych częściach rośliny i ich ilość
oraz biodostępność jest zmienna – uwarunkowana wieloma czynnikami. Ze względu na właściwości chemiczne oraz efekty biologiczne stosowane są różne klasyfikacje tych związków.
Najbardziej popularny podział fitoestrogenów wyróżnia następujące grupy17:
• Ligniny to grupa obejmująca sekoizolaricirezinol oraz matairezinol. Występują one głównie w nasionach lnu i słonecznika,
a także w pełnoziarnistych produktach zbożowych, ziołach, warzywach (marchew, cebula, szczypiorek), owocach (truskawki, jabłka,
wiśnie, jagody) i orzechach. Obecne są także w czarnej i zielonej
herbacie oraz kawie.
Związki te po przedostaniu się do układu pokarmowego zwierząt ulegają przekształceniu w enterodiol i enterolakton. Różnica
w budowie polega na obecności grupy hydroksylowej w pozycji meta
pierścienia aromatycznego u lignanów zwierzęcych. Dzięki temu są
one bardziej stabilne chemicznie, biochemicznie i biologicznie.
Spośród lignanów przede wszystkim poleca się spożywanie
siemienia i oleju lnianego - produktu nie tylko bogatego w fitoestrogeny z grupy lignin, ale także w niezbędne kwasy tłuszczowe
omega-3. Dzięki tym składnikom siemię lniane redukuje uderzenia
gorąca i jest szczególnie ważne dla utrzymania zdrowia układu rozrodczego.
Zaleca się spożywanie dziennie 1-2 łyżek stołowych zmielonego
siemienia lub spożywanie naparu z nasionami, ponieważ to właśnie one działają na błonę śluzową jak estrogeny: ponadto czyszczą,
17 Kraszewska O., Nynca A., Kamińska B., Ciereszko R., 2007, Fitoestrogeny
I. Występowanie, metabolizm i znaczenie biologiczne u samic. Postępy biologii komórki, 34(1): 189-205 (zmienione).
Księga1.indb 109
2013-03-07 13:53:19
110
łagodzą i regenerują jelita. Dodatkowo siemię chłonie wodę i daje
wrażenie sytości.
• Stilbeny – należy do nich np. resweratrol występujący
w skórce niektórych owoców (winogron, morwy oraz w orzeszkach
ziemnych).
Najwyższe stężenie (od 0,3 do ponad 15 mg/dm3) obserwuje się
w czerwonych winach (otrzymywanych przez długotrwałą fermentację winogron razem ze skórką). Wykazuje silne działanie przeciwutleniające oraz jest nietoksycznym fungicydem.
• Flawonoidy - wśród nich najpopularniejsze to izoflawony, do
których zaliczamy: genisteinę, daidzeinę, formononetynę, biochaninę A i glicyteinę. Ich najbogatszym źródłem są: warzywa strączkowe: soja, soczewica, fasola szparagowa czy groch oraz produkty
sojowe: kasza i mąka, tofu i mleko sojowe.
Kolejne grupy flawonoidów, czyli izoflawanony i izoflawany są
metabolitami daidzeiny, obecnymi jedynie w organizmach zwierzęcych. Kumestany występują w lucernie, nasionach soi oraz kiełkach
koniczyny. Kumestrol jest uznawany za izoflawonoid o największym potencjale estrogennym. Znajdziemy go w kiełkach soi oraz
pędach lucerny. Niewielkie jego ilości stwierdzono także w szpinaku. Kiełki soi są najbogatszym źródłem kumestrolu w żywności,
zawierają do 28 mg tego związku w 100 g suchej masy.
Obecność powyższych rodzajów fitoestrogenów zaobserwowano także w popularnych pokarmach jak: jęczmień, owies, czosnek,
pietruszka, groch, bób, gruszki, rabarbar, nasionach czarnuszki,
głogu i innych.
Zmienne ilości fitoestrogenów wykazują również rośliny ziołowe i niektóre przyprawy: odmiany arcydzięgla, kozłka lekarskiego,
kopru włoskiego, lukrecji, krwawnik, korzeń żeń-szenia.
Fitoestrogeny stwierdza się także w pyłku kwiatowym wielu roślin, np. malwy czarnej czy mniszka lekarskiego.
Najbardziej popularnym źródłem estrogenów na świecie jest
soja. Jest ona powszechnie zalecana przy leczeniu typowych dla
okresu menopauzalnego uderzeń gorąca oraz suchości pochwy,
a także w zapobieganiu nowotworom piersi. Zaleca się codzienne
Księga1.indb 110
2013-03-07 13:53:19
111
spożywanie soi w postaci mleka sojowego, tofu, ziaren. Optymalna
dawka dzienna to 60 mg izoflawonów (czyli ok. 0,5 litra mleka sojowego lub 120 g tofu).
Zwracając uwagę na trudności z dostępem do soi niemodyfikowanej genetycznie, należy polskie kobiety zachęcać do korzystania
z dobrodziejstw innych roślin. Bardzo skuteczne jest stosowanie
ziół. Uderzenia gorąca znacznie łagodzi napar z liści szałwi i czarnej
porzeczki. Poza tym w okresie menopauzy skutecznie łagodzą jej
dolegliwości waleriana (Kozłek lekarski) i korzeń lukrecji. Zmniejszają one stany niepokoju i depresji oraz wywierają efekt uspokajający. Suszony i mielony korzeń lukrecji ma słodki smak; można
go dodawać do deserów, kawy i herbaty lub robić z niego napary.
Nadmiernemu poceniu się oraz „uderzeniom gorąca” zapobiegnie
też regularne picie nalewki lub herbaty z żeń-szenia oraz toniku
z wyciągiem z aloesu (środki te przyspieszają również przemianę
materii i działają uspokajająco).
Fitoestrogeny są obecne w ogromnej ilości roślin rosnących na
różnych kontynentach. Nie wszystkie jednak mogą być źródłem
aktywnych biologicznie fito estrogenów, które możemy wykorzystywać medycznie.Wśród ziół trzy wyróżniają się wysoką efektywnością działania:
Pluskwica groniasta - (Cimicifuga racemosa Nutt.) to zimotrwała bylina, uprawiana jako roślina ozdobna i zielarska, o drobnych
kremowobiałych kwiatach.
Surowcem zielarskim jest jej korzeń, który zawiera glikozydy triterpenowe, glikozydy goryczowe, żywice, kwas salicylowy i izoflawony. Korzeń ma działanie rozkurczowe i przeciwzapalne. Działa
również na kobiecy układ rozrodczy, aktywizując działanie żeńskich hormonów płciowych. Jednocześnie ma działanie estrogenne
- łagodzące objawy menopauzy. Związkami odpowiedzialnymi za
estrogenne działanie korzenia są głównie glikozydy trójterpenowe,
które przyczyniają się do złagodzenia objawów związanych z klimakterium, takich jak: zlewne poty, uderzenia gorąca, nadmierna
nerwowość i chwiejność emocjonalna. Izoflawonoidy pluskwicy
groniastej mają bardzo korzystny wpływ na przebieg osteoporozy ujawniającej się podczas menopauzy. Hamują bowiem nasiloną
Księga1.indb 111
2013-03-07 13:53:19
112
resorpcję tkanki kostnej. Zalecenia do stosowania są podobne jak
w przypadku preparatów z soi. Korzystne efekty obserwuje się już
po 2-3 tygodniach ,a maksymalne działanie występuje po 3 miesiącach podawania.
Niepokalanek pieprzowy - (Vitex agnus-castus). Jest to krzew
z rodziny werbenowatych z obszaru śródziemnomorskiego rosnący
w stanie dzikim na stanowiskach wilgotnych, często sadzony jako
krzew ozdobny. Na końcach pędów tworzy gęste, kłosokształtne
kwiatostany z drobnymi kwiatami barwy fioletowej.
Owocem jest czerwonoczarny, mięsisty pestkowiec o średnicy
3 do 5 milimetrów. Owoce mają ostry smak i są używane jako namiastka pieprzu. Zawierają one olejek eteryczny, glikozydy irydoidowe i saponiny. Do celów leczniczych zbierane jest ziele i owoc
niepokalanka - Z surowców sporządzane są nalewka, ekstrakt i napar. Niepokolanek zawiera cztery flawonoidy (kastycynę, witeksyna, orientyna, kempferol), dzięki którym ma działanie moczopędne, napotne, przeciwgorączkowe, rozkurczowe, regulujące układ
dokrewny, antylaktogenne, odkażające, uspokajające, przeciwdepresyjne, żółciopędne.
Pobudza receptory dopaminergiczne. Hamuje wydzielanie prolaktyny. Przywraca równowagę hormonalną estrogenowo-gestagenową w organizmie. Zapobiega zmianom zwłóknieniowym piersi
i poprawia równowagę estrogenowo-progestagenną. Znosi zespół
napięcia przedmiesiączkowego. Stabilizuje cykl menstruacyjny. Łagodzi objawy okresu przekwitania związane z zaburzeniami osi:
podwzgórze – przysadka - jajnik oraz związane z niedomogą lutealną i hiperprolaktynemią.
Obniża stężenie cholesterolu we krwi oraz pozytywnie wpływa
na profil lipidowy w organizmie.
Czerwona koniczyna – (Trifolium pratense ). Zawiera wiele witamin i minerałów, w tym: niacynę, witaminę C, magnez, wapń, potas,.
Posiada także lipoproteiny o wysokiej gęstości, co może mieć wpływ
na zmniejszenie ryzyka chorób serca u kobiet po menopauzie.
Poza roślinami i ziołami, które mają swoje miejsce jako produkty wykorzystywane w terapii wspomagającej leczenie problemów
około- menopauzalnych, istnieje wciąż niewykorzystany ogromny
Księga1.indb 112
2013-03-07 13:53:19
113
rezerwuar warzyw i owoców, które także posiadają bardzo duży
potencjał terapeutyczny. Zagadnienia te będą omówione w odrębnej publikacji.
WYBRANE ZALECENIA TERAPEUTYCZNE
DLA KOBIET W OKRESIE
OKOŁOMENOPAUZALNYM
Wiele naturalnych sposobów leczenia może skutecznie pomóc
w zwalczaniu symptomów menopauzy, ale musi im towarzyszyć
specjalna dieta oraz aktywność fizyczna, co w znacznym stopniu
pomaga przywracać równowagę hormonalną. Oprócz przyjmowania pokarmów o udokumentowanym działaniu fitoestrogenowym,
kobietom w okresie przekwitania zalecamy stosowanie zasad dietetycznych, które znacząco poprawiają funkcjonowanie organizmu
w okresie niedoborów i nierównowagi. Najważniejsze z nich to:
- spożywanie produktów zawierających kwasy tłuszczowe
omega-3 (ryby morskie np. sardynka, makrela, śledź, pstrąg, łosoś,
tuńczyk; olej ogórecznika, sojowy i rzepakowy).
- niezbędne nienasycone kwasy tłuszczowe (NNKT) - są potrzebne do prawidłowego funkcjonowania serca i naczyń krwionośnych, sprzyjają obniżeniu cholesterolu i trójglicerydów, normalizują ciśnienie krwi, wpływają korzystnie na stan skóry, włosów
i paznokci.
- stosowanie diety ubogotłuszczowej, bogatej w owoce, warzywa, zboża, wapń i witaminę D.
Prowadzi to do zmniejszenia ryzyka wystąpienia chorób serca,
osteoporozy i nowotworów.
- spożywanie niskotłuszczowych produktów z wysoką zawartością błonnika (zwłaszcza rozpuszczalnego w wodzie).
Pomagają one w eliminowaniu estrogenów z jelita, zapobiegając
ich wchłanianiu.
Błonnik wspomaga perystaltykę jelit, co pomaga zapobiegać
zaparciom, a także stabilizuje poziom cukru we krwi. Znajduje się
Księga1.indb 113
2013-03-07 13:53:19
114
głównie w owocach, warzywach, płatkach owsianych i otrębach
pszennych, ryżu brązowym, marchwi, jabłkach, owocach pestkowych(np. porzeczkach) oraz wodorostach jadalnych.
- zmniejszenie spożycia kawy i alkoholu
Redukuje to symptomy niepokoju, bezsenności i wypłukiwania
wapnia z organizmu.
- zmniejszenie spożycia wybranych produktów żywieniowych:
czekolady, cukru, soli, smażonych i tłustych potraw.
Wszystkie one zaburzają metabolizm estrogenów i powodują
ich eliminację z organizmu.
- rzucenie palenia tytoniu.
Zmniejsza ryzyko wczesnej menopauzy, chorób serca i osteoporozy. Palenie papierosów bezpośrednio uszkadza czynność hormonalną jajnika i zmniejsza pulę pierwotnych pęcherzyków jajnikowych.
- Spożywanie jajek, owoców morza, cytrusów i melonów oraz
picie wody zmineralizowanej (z naturalnych ujęć źródłowych typu
Zuber, Jan, Henryk itp.)
Stanowią najlepsze zabezpieczenie organizmu w ważne dla niego mikroelementy
- eliminacja cukru z diety i szerokie stosowanie miodów oraz
produktów pszczelich.
Szersze ujęcie tematu wykorzystania miodów w leczeniu i profilaktyce schorzeń zostanie przedstawione w kolejnej publikacji.
Istotnym uzupełnieniem każdej farmakologicznej i naturalnej
terapii menopauzalnej są ćwiczenia fizyczne. Przyczyniają się one
do poprawy formy i samopoczucia i dodatkowo wzmacniają kości.
Należy wybierać aktywności, które nie obciążają stawów jak jazda
na rowerze, pływanie, pilates. Wykonywane regularnie redukują
stres, bezsenność i zmiany nastroju, a zwłaszcza objawy uderzeń
gorąca.
Wiele kobiet podczas menopauzy narzeka na kłopoty z koncentracją i zaburzenia pamięci. Radą na to jest jak najczęstsze przebywanie na świeżym powietrzu. Spacery z psem i jazda na rowerze
poprawiają krążenie i dotleniają, co usprawnia pracę szarych komórek. Istotne jest też trenowanie pamięci: rozwiązywanie krzyżówek,
rebusów, gra w karty i szachy.
Księga1.indb 114
2013-03-07 13:53:20
115
Ważne miejsce zajmują także różnorodne techniki relaksacyjne
i ćwiczenia oddechowe, które powodują redukcję napięcia nerwowego lub często występującej depresji.
Polecane są szczególnie ćwiczenia, którym towarzyszą rytmiczne, głębokie oddechy – wpływa to korzystnie na zahamowanie
objawów psychologicznych (np. stosowanie technik relaksacyjnych
jak: spokojny oddech, masaż, gorące kąpiele i spokojna muzyka).
Dzięki aktywności fizycznej możemy zahamować utratę masy
kości, obniżyć poziom cholesterolu we krwi, zwiększyć odporności
na stres (poprawić nastrój) zmniejszyć uderzenia gorąca, poprawić
krążenie, dotlenić i odżywić tkanki, obniżyć ciśnienie krwi.
Bardzo ważną rolę odgrywa zapewnienie, dopasowanej do indywidualnych potrzeb, odpowiedniej ilości snu oraz takie rozplanowanie zajęć i aktywności w ciągu dnia, aby zmniejszyć lub
zminimalizować możliwość przeciążeń organizmu i niepotrzebne
czynniki stresowe.
BIBLIOGRAFIA:
1. Alkel D. L., Germain A. S., Peterson Ch. T., Hanson K. B., Steward J. W., Toda T., 2000. Isoflavonerich soy protein isolate attenuates
bone loss in the lumbar spine of perimenopausal women. Am. J. Clin.
Nutr. 72, 84–852.
2. Appel LJ, Brands MW, Daniels SR, et al. Dietary approaches to
prezent and treat hypertension: a scientific statement from the American
Heart Association. Hypertension 2006; 47: 296-308.
3. Bouker KB., Hilakivi-Clarke L. 2000. Genistein: does it prevent
or promote breast cancer? Environ Health Perspect 108: 701–708.
4. Bodera P., Poznański S., Dobrzański P. Menopauza – fizjologiczny okres w życiu kobiety, Przewodnik Lekarza 2005; 5: 74-77.
5. Brzezinski A., Adlercreutz H., Shaoul R. et al. 1997. Short-term
effects of phytoestrogen-rich diet on postmenopausal women. Menopause
4: 89–94.
6. Chobanian AV, Bakris GL, Black HR, et al. The Seventh Report
of the Joint National Committee on Prevention, Detection, Evaluation, and
Księga1.indb 115
2013-03-07 13:53:20
116
Treatment of High Blood Pressure: the JNC 7 report., JAMA 2003; 289:
2560-2572.
7. Gittleman A., MENOPAUZA: jak właściwie się odżywiać, żyć
zdrowo i zachować seksapil w tym okresie, Mada, Warszawa 2009.
8. Jackson N., Okres menopauzalny. Równowaga hormonalna naturalnie, KDC, Warszawa 2009.
9. Kanadys W. M., Oleszczuk J., 2007. Izoflawony a utrata masy
kostnej u kobiet w okresie pomenopauzalnym. I. Wpływ produktów i preparatów z soi na metabolizm kostny. Postępy Fitoterapii 3, 13–144.
10. Kapliński A., Kula K., Sawicki A., Menopauza i starzenie się
męskiego układu płciowego [w:] Endokrynologia kliniczna pod red. T.E.
Romera. Springer PWN 1998, s. 509-536.
11. Kucharska A, Jeznach-Steinhagen A, Sińska B, Znaczenie diety
w leczeniu nadciśnienia tętniczego, Kardiologia na co Dzień 2010; 5:
29–32.
12. Posadzy-Małaczynska A, Nadciśnienie tętnicze u kobiet po
menopauzie – wskazówki terapeutyczne, Przewodnik Lekarza 2006;
1: 49-53.
13. Posner T., Bez hormonów i bez strachu - naturalne przejście przez
menopauzę, Wydawnictwo Dolnośląskie, Wrocław 2003.
14. Rynkiewicz A., Prewencja chorób serca i naczyń wśród kobiet
w Europie, Przegląd Menopauzalny 2008; 3: 107–113.
Księga1.indb 116
2013-03-07 13:53:20
R
O
Z
P
R
A
W
Y
I
A
R
T
Y
K
U
Ł
Y
Krzysztof Mizera
Justyna Mizera
ZNACZENIE DIETY
W SPORTACH WYTRZYMAŁOŚCIOWYCH,
UPRAWIANYCH NA REKREACYJNYM
I WYCZYNOWYM POZIOMIE
MEANING OF DIET
IN ENDURANCE SPORTS
PRACTICE ON RECREATIONAL
AND COMPETITIVE LEVEL
STRESZCZENIE
Aspekt diety w sportach wytrzymałościowych jest często lekceważony, dlatego też w artykule scharakteryzowano znaczenie
żywienia w sportach wytrzymałościowych na amatorskim jak
i wyczynowym poziome. Zwrócono uwagę na rolę spożywania
węglowodanów, które stanowią doskonały materiał energetyczny.
Opisano też rolę i znaczenie tłuszczy w diecie sportowca, jako podstawowego materiału energetycznego w takich sportach jak biegi
długodystansowe czy kolarstwo. Ponadto opisano też znaczenie
białka, jako substratu odpowiadającego za budowę oraz regenerację mięśni po treningu. W dalszej części pracy zwrócono uwagę na
problem odwodnienia i proces nawadniania podczas i po zakończeniu ćwiczeń fizycznych.
Księga1.indb 117
2013-03-07 13:53:20
118
SUMMARY
Aspect of the diet in endurance sports is often ignored, and therefore in this paper described the importance of nutrition in endurance sports at the amateur and competitive level. Paid role in the
consumption of carbohydrates, which are the perfect material energy. It also described the role and importance of fats in the diet of an
athlete, as a primary energy material in sports such as long-distance
running or cycling. In addition, it described the role of the protein as
a substrate responsible for building and muscle recovery after exercise. In the following of this paper drew attention to the problem of
drainage and irrigation process during and after exercises.
Słowa kluczowe: wydolność, żywienie, węglowodany, tłuszcze,
odwodnienie
Keywords: endurance, nutrition, carbohydrates, fats, dehydration
WSTĘP
Żywienie w sportach o charakterze wytrzymałościowym odgrywa znaczącą rolę i to zarówno w treningu na poziomie wyczynowym, jak i tym rekreacyjnym. Jest to istotne bowiem, jak powszechnie wiadomo, prawidłowo zbilansowana dieta wpływa na zasoby
energetyczne naszego organizmu, które podczas długich biegów
maratońskich, zawodów triathlonowych, czy też kolarstwa szosowego, w dużej mierze warunkują zdolności wysiłkowe sportowca.
Dodatkowo odpowiednie odżywianie wpływa na procesy regeneracyjne organizmu już po zakończeniu wysiłku, dzięki czemu kolejny trening w krótkim odstępie czasu będzie bardziej efektywny.
Często pomijanym aspektem jest także prawidłowe uzupełnianie
płynów podczas tego typu wysiłków, a odwodnienie nie tylko
ogranicza wydolność sportowca, ale też stanowi zagrożenie dla
jego zdrowia i życia.
Księga1.indb 118
2013-03-07 13:53:20
Krzysztof Mizera, Justyna Mizera – ZNACZENIE DIETY W SPORTACH...
119
Z związku z powyższym, w prezentowanej pracy przedstawiono rolę węglowodanów, tłuszczy i białek, a także przybliżono znaczenie i sposoby nawadniania organizmu podczas długotrwałych
wysiłków wytrzymałościowych.
WĘGLOWODANY A WYDOLNOŚĆ SPORTOWCA
Węglowodany w diecie sportowców uprawiających dyscypliny wytrzymałościowe zarówno na poziomie rekreacyjnym, jak
i wyczynowym odgrywają decydującą rolę, bowiem to z nich pochodzi spora część energii, wykorzystywana zwłaszcza w pierwszych kilkudziesięciu minutach wysiłku. Przyjmuje się, że mięśnie
sportowców uprawiających sporty wytrzymałościowe zużywają
ok. 1 g glukozy na minutę wysiłku. Zatem w dyscyplinach takich
jak np. kolarstwo, biegi długodystansowe, czy triathlon ilość energii pozyskiwanej z węglowodanów, szczególnie w okresie dużych
obciążeń treningowych, powinna dochodzić do 60-70% dobowej
wartości kalorycznej diety. W przypadku sportowców uprawiających dyscypliny wytrzymałościowe, zalecana ilość spożywanych
węglowodanów jest zróżnicowana, w zależności od czasu trwania i intensywności wysiłku. Ogólne wskazania mówią, że na 1 kg
masy ciała przypadać może nawet 10 g spożywanych węglowodanów w zależności od intensywności treningu, jak i okresu treningowego1. Burke i wsp.2 sugerują, by sportowcy trenujący z przeciętną intensywnością przez mniej niż 60 minut przyjmowali 5-7 g/
kg m.c./dobę. Z kolei jeśli ćwiczenia są bardziej intensywne, a ich
czas trwania wydłuża się do 3 godz., dawka konsumowanych węglowodanów powinna wynosić 7-10 g/kg m.c./dobę. Jeśli jednak
zawodnicy trenują dłużej niż 4 godz., a intensywność ćwiczeń jest
wysoka, należy spożywać nawet do 12 g/kg m.c./dobę. Inne bada1
Maughan R., Burke L. (2000). Żywienia a zdolność do wysiłku. Medicina
Sportiva, Kraków.
2 Burke L.M., G. R. Cox, N.K. Cummings, and B. Desbrow. Guidelines for daily
carbohydrate intake: do athletes achieve them? Sports Medicine 31: 267-99.
Księga1.indb 119
2013-03-07 13:53:20
120
nia3,4 wskazują, że sportowcy trenujący przeciętnie 2-3 godziny przez
5-6 dni w tygodniu, powinni konsumować 5-8 g/kg m.c./dobę,
czyli ok. 250 g/dobę dla zawodnika ważącego 50 kg. Dla zawodników trenujących 3-6 godz. przez 5-6 dni w tygodniu, zalecane
dawki są jednak większe i opiewają na ok. 8-10 g kg/m.c./dobę.
(400-1500 g/dobę). Badania przeprowadzone przez Simonsena
i wsp.5 wykazały, że u trenujących dwa razy dziennie wioślarzy,
przyjmowanie węglowodanów w ilości 10 g/kg m.c./dobę spowodowało zwiększenie glikogenu mięśniowego o 65%, co z kolei
przełożyło się na 10-procentowy wzrost wydajności na dystansie
2500 m. Warto pamiętać, że jeśli wyścigi trwają powyżej 90 minut,
podaż węglowodanów powinna wynosić 30-60 g/godz, zaś jeśli zawody odbywają się w niskiej temperaturze otoczenia, dawka też
może być jeszcze wyższa, aby zabezpieczyć homeostazę termiczną
organizmu6.
U sportowców wytrzymałościowych glikogen stanowi bardzo istotny element w zaspokojeniu zapotrzebowania energetycznego podczas
wysiłku. U wytrenowanych kolarzy, z wielocukru zgromadzonego
w mięśniach, można pozyskać energię do resyntezy ATP, zabezpieczającą wysiłek trwający 1,5-2 godz, tzn. pozwalający m.in. na pokonanie
dystansu cross-country. Szacuje się, że średni poziom zmagazynowanego w mięśniach glikogenu wynosi 300-400 mmol/kg suchej masy
mięśniowej, co u przeciętnego człowieka daje ok. 200-500 g. Jednak
ilość glikogenu syntetyzowanego w ustroju jest uzależniona od charakteru, intensywności i czasu trwania wykonywanego wysiłku,
a także od stopnia wytrenowania, jakości i ilości spożywanych
3
Leutholtz B., Kreider R. (2001). Exercise and Sport Nutrition. In Nutritional
Health. Edited by: Wilson T, Temple N. Totowa, NJ: Humana Press: 207-39.
4 Sherman W.M., Jacobs K.A., Leenders N. (1998). Carbohydrate metabolism
during endurance exercise. In Overtraining in Sport. Edited by: Kreider RB, Fry
AC, O’Toole, ML. Champaign: Human Kinetics Publishers; 289-308.
5 Simonsen J. C., Sherman W. M., Lamb D. R., Darnbach A. R., Doyle J. A. and
Strauss R. (1991) Dietary carbo-hydrate muscle glycogen and power output during
rowing training. J Appl Physiol 70: 1500–5.
6 Ebert T.R., Martin D.T., Stephens B., McDonald W., Withers R.T. (2007). Fluid
and food intake during professional men’s and women’s road-cycling tours. Int.
J. Sports Physiol Perform. 2(1):58-71.
Księga1.indb 120
2013-03-07 13:53:20
121
węglowodanów. Choć ilość glikogenu w mięśniach szkieletowych
wynosi ok. 300 g, to okazuje się, że ilość tę można zwiększyć nawet do ok. 1000 g7. W uzupełnianiu węglowodanów u sportowców
decydujące znaczenie ma szybkość dostarczania owych substratów
do organizmu w okresie potreningowym, determinując tempo resyntezy glikogenu mięśniowego8. Ogólne zalecenia dla tej grupy
sportowców wskazują, by konsumować 1,4-2 g/kg m.c glukozy
w 2-godzinnych odstępach czasu. Lambert i wsp. proponują dostarczanie węglowodanów o wysokim indeksie glikemicznym w ilości
1,2 g/kg m.c./godz. co 30 min przez 4 godziny od zakończenia sesji
treningowej9. Odpowiednia podaż węglowodanów po długotrwałym wysiłku może spowodować kumulowanie się glikogenu mięśniowego nawet o kilka-kilkanaście procent więcej, niż w okresie
przedwysiłkowym, co nazywa się superkompensacją glikogenową10. Ważne są także posiłki przedtreningowe. Kolarz górski startując w wyścigu w znacznym stopniu czerpie energię z przemian
anaerobowych, stąd też ważna jest podaż węglowodanów na kilka
godzin przed startem, jak również podczas samych zawodów11.
Okazuje się, że przyjęcie 200 g węglowodanów na 3 godziny przed
treningiem spowodowało u zawodników zwiększenie glikogenu
o 11%12.
7 Bergström J., Hermnsen L., Hultman E., Saltin B. (1967). Diet, muscle glycogen and physical performance. Acta. Physiol. Scand; 71:140-50.
8 Hultman E., Spriet L.L. (1988). Dietary intake prior to and during exercise.
W: Exercise, nutrition and energy metabolism (Horton E.S., Terjung R.L. eds).
Macmillan Publishing Company , New York: 132-149.
9 Lambert C.P., Frank L.L., Evans W.J. (2004). Macronutrient considerations for
the sport of bodybuilding. Sports Med. 34(5):317-27.
10 McInerney P., Lessard S.J., Burke L.M., Coffey V.G., Lo Giudice S.L., Southgate
R.J., Hawley J.A. (2005). Failure to repeatedly supercompensate muscle glycogen
stores in highly trained men. Med Sci Sports Exerc ;37(3):404-11.
11 Wallis G.A, Rowlands D.S., Shaw C., Jentjens R.L., Jeukendrup A.E. (2005).
Oxidation of combined ingestion of maltodextrins and fructose during exercise.
Med Sci Sports Exerc;37(3):426-32.
12 Chryssanthopoulos C., Williams C., Nowitz A., Bogdanis G. (2004). Skeletal
muscle glycogen concentration and metabolic responses following a high glycaemic
carbohydrate breakfast. J Sports Sci. 2004, 22(11-12):1065-71.
Księga1.indb 121
2013-03-07 13:53:20
122
Szacuje się, iż tempo odbudowy glikogenu po wyczerpującym
wysiłku jest ograniczone, a całkowita regeneracja tych zasobów
trwa nawet 48 godzin. Co ciekawe, odbudowa glikogenu po wysiłkach beztlenowych trwa krócej, niż po wysiłkach tlenowych13,14.
Badania wskazują, że najszybciej resynteza glikogenu przebiega
w ciągu pierwszych 3-6 godzin od zakończenia wysiłku, zwłaszcza, gdy spożywa się posiłki węglowodanowo-białkowe15. Powysiłkowy czas resyntezy glikogenu zależy jednak nie tylko od szybkości powysiłkowego spożycia węglowodanów, ale także ich ilości
oraz rodzaju. Poprzez stosowanie odpowiednich suplementów
węglowodanowych proces odbudowy glikogenu można znacznie
usprawnić, jako że zawierają one w sobie odpowiednio dobrane
składniki umożliwiające szybszą regenerację. Blom i wsp.16 wykazali, że spożywanie 50 g roztworu glukozy, w 2-godzinnych odstępach po wysiłku, spowodowało 5-6-procentowy wzrost odbudowy
glikogenu w ciągu godziny.
Powszechnie stosowanym zabiegiem uzupełniania węglowodanów zarówno przed, w czasie, jak i po treningu jest przyjmowanie płynnych odżywek wzbogaconych w węglowodany podczas
trwania wysiłku17. Anantaraman i wsp.18 wskazują, że przyjęcie
30 g polimeru glukozy kilka minut przed wysiłkiem maksymalnym
13 American College of Sports Medicine; American Dietetic Association;
Dietitians of Canada (2000). Joint Position Statement: nutrition and athletic performance. America College of Sports Medicine, American Dietetic Association, and
Dietitians of Canada. Med Sci Sports Exerc. 32(12):2130-45.
14 Hawley J.A., Tipton K.D., Millard-Stafford M.L. (2006). Promoting training
adaptations through nutritional interventions. J Sports Sci. 24(7):709-21.
15 Berardi J.M., Price T.B., Noreen E.E., Lemon P.W. (2006). Postexercise muscle glycogen recovery enhanced with a carbohydrate-protein supplement. Med Sci
Sports Exerc. 38(6):1106-13.
16 Blom, P.C.S., Høstmark, A.T., Vaage, O., Kardel, K.R., Mæhlum, S. (1987).
Effect of different post-exercise sugar diets on the rate of muscle glycogen synthesis. Med. Sci. Sports 19, 491-6
17 Okazaki K., Goto M, Nose H. (2009). Protein and carbohydrate supplementation increases aerobic and thermoregulatory capacities. J. Physiol. 587: 5585-90.
18 Anantaraman R., Carmines A.A., Gaesser G.A., Weltman A. (1995). Effects
of carbohydrate supplementation on performance during 1 hour of high-intensity
exercise. Int J Sports Med, 16 (7): 461-5.
Księga1.indb 122
2013-03-07 13:53:20
123
zmniejszyło spadek siły mięśniowej, który u sportowców wytrzymałościowych nastąpił podczas ostatnich 20 minut wysiłku. Z kolei
badania przeprowadzone na triathlonistach ujawniły, że przyjmując na 5 lub 35 minut przed startem napój złożony w 10% z glukozy, spowodował poprawę wyniku u 8 z 10 osób przyjmujących
roztwór19. Wright20 przeprowadził badania polegające na przyjmowaniu roztworów węglowodanowych przed i w trakcie wysiłku.
W eksperymencie wzięli udział wyczynowi kolarze, którzy wykonywali wysiłek o intensywności 70% VO2max, do całkowitego zmęczenia. Na 3 godziny przed pierwszym przejazdem otrzymali 333g
węglowodanów (głównie maltodekstryn), co spowodowało wydłużenie przejazdu o 18%. Podczas drugiego etapu eksperymentu kolarze skonsumowali łącznie 175 g węglowodanów otrzymywanych
co 20 minut w czasie jazdy. Wyniki kolarzy poprawiły się wówczas
o 32%. Z kolei w 3 turze doświadczenia zawodnicy wypili 333 g węglowodanów przed i 175 g podczas trwania jazdy rowerem. W tym
przypadku wyniki kolarzy poprawiły się aż o 44%. Co ciekawe,
we wszystkich 3 wariantach zaobserwowano działanie spożytych
węglowodanów po 2 godz. i 40 minutach testu, kiedy to zawodnicy przyjmujący placebo zaczęli słabnąć. Inne badania21 przeprowadzone na amatorskich biegaczach długodystansowych wykazały, że ci, którzy bezpośrednio przed, jak i w czasie trwania biegu
(co 20 minut) przyjmowali napój o 5,5 – procentowej zawartości węglowodanów biegli o 28 minut dłużej niż ci, którzy skonsumowali
samą wodę. Te same badania wykazały, że wzrost wytrzymałości
biegaczy przyjmujących napój węglowodanowy spowodowany był
głównie ograniczeniem utraty glikogenu z mięśni (24%).
19 Smith G.J. Rhodes E.C., Langill R.H. (2002). The effect of pre-exercise glucose ingestion on performance during prolonged swimming. Int J Sport Nutr Exerc
Metab. 2002;12(2):136-44.
20 Wright D.A., Sherman W.M., Dernbach A.R. (1991). Carbohydrate feedings
before, during, or in combination improve cycling endurance performance. Journal
of Applied Physiology, 71(3),1082-1088.
21 Tsintzas O.K., Williams C., Boobis L., Greenhaff P. (1996). Carbohydrate
ingestion and single muscle fiber glycogen metabolism during prolonged running
in men J. Appl. Physiol. 81: 801-9
Księga1.indb 123
2013-03-07 13:53:20
124
Podczas bardzo długich i intensywnych wysiłków, organizm
zaczyna pozyskiwać energię ze zgromadzonych w mięśniach aminokwasów, co prowadzi do destrukcji mięśni. Wówczas to nasila
się wytwarzanie amoniaku oraz przyspieszającego odwodnienie
mocznika. Badania Snowa i wsp.22 udowodniły, że przyjmowanie
węglowodanów podczas ekstremalnie długich wysiłków znacząco
wpływa na zmniejszenie wydzielania amoniaku oraz mocznika,
a tym samym na ograniczenie katabolizmu mięśniowego. Mniejsze
zmęczenie mięśni powoduje też, że czas potrzebny na ich regenerację będzie istotnie krótszy, dzięki czemu kolejny trening prowadzony w niewielkim odstępie czasu będzie bardziej efektywny. Można zatem śmiało powiedzieć, że węglowodany pełnią także istotną
funkcję antykataboliczną.
ZNACZENIE TŁUSZCZÓW
W DYSCYPLINACH WYTRZYMAŁOŚCIOWYCH
Tłuszcze w sportach wytrzymałościowych stanowią istotne źródło
energetyczne, a im dłużej trwa wysiłek o niskiej lub średniej intensywności, tym rola tłuszczów w pokrywaniu energii wzrasta. Ponadto
im lepiej wytrenowany zawodnik, tym efektywniej potrafi korzystać
z zapasów lipidów, których to zasoby w organizmie są bardzo duże
i umożliwiają czerpanie z nich energii przez wiele dni, nawet w warunkach głodu całkowitego23. U dobrze wytrenowanych kolarzy, tłuszcze
mogą dostarczać nawet 44% energii podczas jazdy na rowerze z intensywnością 50% VO2max (maksymalnego poboru tlenu), zaś dla porównania osoby nietrenujące podczas takiego samego wysiłku wykorzystują do 33% energii pochodzącej z utleniania tłuszczów. Zdaniem
22 Snow R.J., Carey M.F., Stathis C.G., Febbraio M.A. i wsp. (2000). Effect of
carbohydrate ingestion on ammonia metabolism during exercise in humans. J Appl
Physiol ;88(5):1576-80.
23 Mizera K. (2010). Rekreacja ruchowa, regeneracja oraz prawidłowa dieta jako
czynniki determinujące długość życia człowieka”. Zaszyty Naukowe, Almamer
Wyższa Szkoła Ekonomiczna 5(62) Warszawa, s. 221-245.
Księga1.indb 124
2013-03-07 13:53:20
125
Brounsa i van der Vusse’a24, wśród działań mogących wspomagać
utylizację tłuszczów wymienia się: przyjmowanie kofeiny podczas
wysiłków, konsumowanie suplementu L-karnityny oraz stosowanie
diety wysokotłuszczowej. Inni autorzy sugerują, że najefektywniejszy w tym zakresie jest regularnie prowadzony długotrwały trening
o charakterze tlenowym25. Osoba szczupła w swoim ciele posiada
tłuszcz, który pokrywa ok. 110 000-130 000 kcal, także jego całkowite
wyczerpanie wydaje się być niemożliwe.
Istotne z punktu widzenia energii czerpanej do pracy mięśniowej mogą być egzogenne kwasy tłuszczowe (WNKT – Wielonienasycone Niezbędne Kwasy Tłuszczowe). To grupa kwasów tłuszczowych, które nie mogą być syntetyzowane w organizmie i muszą być
dostarczane w pożywieniu, w przeciwieństwie do kwasów endogennych. Należy dostarczyć odpowiednią ilość WNKT w dobowej
racji pokarmowej, która powinna stanowić nie mniej niż 3-6% dobowego zapotrzebowania kalorycznego26. Zawodnicy poza korzystaniem z tłuszczu gromadzonego w tkance tłuszczowej, w dużej mierze czerpią energię z trójglicerydów skumulowanych w mięśniach.
Szacuje się, że u osób nietrenujących jest ich ok. 200 g, co przekłada
się na pokrycie zapotrzebowania energetycznego podczas wysiłku w ilości ok. 1800 kcal. Przeciętnie podczas ćwiczeń fizycznych
o charakterze wytrzymałościowym 50-70% wolnych kwasów tłuszczowych pochodzi z mięśni, zaś reszta z krwi27.
Szybkość i ilość wykorzystania tłuszczów jest determinowana
przez wiele czynników, takich jak m.in. intensywność, czas trwania
wysiłku oraz łatwość ich mobilizacji i utleniania28. Właśnie trening
24
Brouns F., van der Vusse G.J. (1998). Utilization of lipids during exercise in
human subjects: metabolic and dietary constraints. Br J Nutr ;79(2):117-28.
25 Hawley J.A., Brouns F., Jeukendrup A. (1998). Strategies to enhance fat utilisation during exercise. Sports Med ;25(4):241-57.
26 Eksterowicz J. (2007). Zarys żywienia sportowców. Wydawnictwo Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego. Bydgoszcz. 31-40.
27 Popinigis J. (2002). O tlenie, mitochondriach i adaptacji do wysiłku wytrzymałościowego. Sport Wyczynowy, 9, Warszawa.
28 Romijn J.A., Coyle, E.F., Sidossis L.S., Zhang, X.J., Wolfe R.R. (1995). Fat oxidation is Impaired somewhat during high-intensity exercise by limited plasma FFA.
J. Appl. Physiol. 79: 1939-45.
Księga1.indb 125
2013-03-07 13:53:20
126
wytrzymałościowy, prowadzony zarówno na poziomie wyczynowym, jak i amatorskim wpływa znacząco na tempo utleniania
kwasów tłuszczowych. Dzieje się tak na skutek: poprawy dostarczania i wykorzystania tlenu, zwiększenia dostarczania kwasów
tłuszczowych do mitochondriów, aktywności lipazy lipoproteinowej, utleniania wewnątrzmięśniowych trójglicerydów i cholesterolu vLDL29,30. Szacuje się, że jeden kilogram tkanki tłuszczowej zaspakaja potrzeby energetyczne ok. 20 godz. biegu ciągłego
o intensywności 60-70% VO2max31. Z kolei według Maughana32
uwzględniając całkowitą ilość energii pochodzącej z utleniania
tłuszczów okazuje się, że podczas wykonywania długotrwałych
wysiłków wytrzymałościowych o niskiej intensywności (do 50%
VO2max), ok. 3/4 energii pochodzi z tłuszczu, zaś pozostała ilość
to energia pochodząca z węglowodanów oraz w znikomej ilości
z białek. Dlatego też ilość tłuszczy w diecie powinna być zoptymalizowana, choć w tym zakresie dane badaczy nie są jednoznaczne.
Dla przykładu, dobowe spożycie tłuszczu dla lekkoatletów Lun
i wsp.33 określili na poziomie ok. 28%, zaś Manore i wsp.34 za optymalne wartości przyjęli przedział 20-25% dobowego zapotrzebowania kalorycznego.
W dyscyplinach wytrzymałościowych takich jak biegi maratońskie, triathlon czy kolarstwo szosowe ważne jest, by dieta
była urozmaicona i zawierała wszystkie substraty energetyczne
z węglowodanami na czele. Jednakże wydaje się, że krótkotrwałe
29 Hawley J.A., Tipton K.D., Millard-Stafford M.L. (2006). Promoting training
adaptations through nutritional interventions. J Sports Sci. 24(7):709-21.
30 Kubukeli Z.N., Noakes T.D., Dennis S.C. (2002). Training techniques to improve endurance exercise performances. Sports Med. 32(8):489-509.
31 Costill D.L. (1979). Scientific approach to distance running. Los Altos,
Tafnews.
32 Maughan R., Burke L. (2000). Żywienia a zdolność do wysiłku. Medicina
Sportiva, Kraków.
33 Lun V., Erdman K.A., Reimer R.A. (2009). Evaluation of nutritional intake in
Canadian high-performance athletes. Clin. J. Sport Med. 19(5):405-11.
34 Manore M.M., Barr, S.I., Butterfield G.E. (2000). Position of the American
Dietetic Association, Dietitians of Canada, and the American College of
Sports Medicine: Nutrition and athletic performance. J. Am. Diet. Assoc.
100(12):1543-56.
Księga1.indb 126
2013-03-07 13:53:20
127
stosowanie diety wysokotłuszczowej także może przynieść korzyści. Okazuje się bowiem, że stosowanie diety bogatej w tłuszcz
przez okres 7-14 dni może, w wyniku adaptacji organizmu, spowodować zwiększenie zdolności mięśni do utleniania tłuszczów.
Niemniej konsekwencją stosowania takiej diety jest zmniejszenie glikogenu mięśniowego i wątrobowego, które jak wiadomo,
stanowi cenne źródło energii. Przyczynia się to do mniejszej
wydajności organizmu podczas wysiłków o wysokiej intensywności.
ROLA BIAŁKA
W DYSCYPLINACH WYTRZYMAŁOŚCIOWYCH
Choć samo białko nie odgrywa istotnej roli w pokrywaniu zapotrzebowania energetycznego sportowców wytrzymałościowych, to jego odpowiednia podaż w diecie jest niezbędna. Według Tarnopolsky’ego35 minimalna dawka białka konieczna do
zoptymalizowania regeneracji mięśni po treningu siłowym wynosić powinna 0,8 g/kg m.c./dobę. Twierdzi się też, że człowiek
o przeciętnej wydolności fizycznej, nie będący sportowcem wyczynowym, powinien spożywać białko w ilości ok. 1g/kg m.c./dobę,
co przyjęło się nazywać „funkcjonalnym minimum białkowym”,
przy czym ok. 0,5 g/kg masy ciała/dobę musi być spożywane
pod postacią białka zwierzęcego36. Rekomendowane dawki dla
sportowców wytrzymałościowych są zróżnicowane, w zależności
od wieku, stanu wytrenowania i uprawianej konkurencji, jednak
badania sugerują, że dobowe spożycie białka powinno wynosić
u długodystansowców 1,5-1,8 g/kg m.c./dobę37, u lekkoatletów
35 Tarnopolsky M.A. (2008). Nutritional consideration in the aging athlete. Clin.
J. Sport Med. 18(6):531-8.
36 Kunachowicz H. i wsp. (2007). Zasady żywienia człowieka. WSiP-n,
Warszawa, 1-252.
37 Tarnopolsky L.J., MacDougall J.D., Atkinson S.A., Tarnopolsky M.A., Sutton
J.R. (1990). Gender differences in substrate for endurance exercise. J. Appl. Physiol.
68(1):302-8.
Księga1.indb 127
2013-03-07 13:53:21
128
1,8 ± 0,6 g/kg m.c./dobę38, zaś Economos i wsp.39 radzą, by dobowa
dawka białka dla sportowców wynosiła 1,2-2 g/kg m.c./dobę.
Jednak korzystnym zjawiskiem jest też łączenie produktów węglowodanowych z białkiem. Jak wynika z badań przeprowadzonych na kolarzach, przyjmowanie roztworu węglowodanowo-białkowego co 20 min przez kilka godzin wysiłku opóźniło moment
zmęczenia o 14 minut, podczas gdy w grupie przyjmującej jedynie węglowodany, czas ten był o połowę krótszy40. Inne badania
wykazały, że przyjmowanie węglowodanów wraz z białkami znacząco usprawnia regenerację rezerw energetycznych. Obserwacja dotyczyła wytrenowanych kolarzy, którym bezpośrednio po
2-godzinnym treningu i w 2 godz. po nim przyjęli napój składający
się z białek (28 g) i cukrów (106 g). Okazało się, że wytrzymałość
na zmęczenie była wyższa o 55% w porównaniu do grupy, która
przyjmowała jedynie napój węglowodanowy (42 g)41. Dodatkowo
połączenie węglowodanów z białkami znacznie usprawnia procesy
regeneracyjne, zaś procesy kataboliczne związane z długotrwałym
wysiłkiem wytrzymałościowym mogą być mniejsze nawet o 83%42.
NAWADNIANIE PRZED, W CZASIE I PO WYSIŁKU
Wodę można uznać za najcenniejszy składnik organizmu, bowiem stanowi ona nawet do 70% ludzkiego składu ciała. Wpraw38
Lun V., Erdman K.A., Reimer R.A. (2009). Evaluation of nutritional intake in
Canadian high-performance athletes. Clin. J. Sport Med. 19(5):405-11.
39 Economos C.D., Bortz S.S., Nelson M.E. (1993). Nutritional practices of elite
athletes. Practical recommendations. Sports Med. 16(6):381-99.
40 Ivy J.L., Res P.T., Sprague R.C., Widzer M.O. (2003). Effect of a carbohydrateprotein supplement on endurance performance during exercise of varying intensity. Int J Sport Nutr Exerc Metab; 13(3):382-95.
41 Williams M.B, Raven P.B, Fogt D.L, Ivy J.L. (2003). Effects of recovery beverages on glycogen restoration and endurance exercise performance. J Strength Cond
Res. 17(1):12-9.
42 Saunders M.J., Kane M.D., Todd M.K. (2004). Effects of a carbohydrate-protein beverage on cycling endurance and muscle damage. Med Sci Sports Exerc; 36 (7);
1233-8.
Księga1.indb 128
2013-03-07 13:53:21
129
dzie 65-70% to nawodnienie dobrze wytrenowanych, wyczynowych
sportowców, ale nawet u osoby nietrenującej wynosi ona między
50-60%. Woda będąca w organizmie pełni szereg niezbędnych do
życia funkcji, w tym m.in.:
– transport substratów odżywczych do komórek,
– udział w utrzymywaniu homeostazy termicznej organizmu,
– wydalanie zbędnych i toksycznych produktów przemiany materii, powstających w mięśniach podczas treningu.
Dlatego też odpowiednie nawodnienie wydaje się być jednym
z kluczowych elementów żywienia okołotreningowego sportowców. Przez wiele lat problem nawadniania był jednak lekceważony. Poglądy na ten temat zaczęły się zmieniać w roku 1969, kiedy to
opublikowano pracę traktującą o zagrożeniach wynikających z odwodnienia organizmu podczas przedłużonego wysiłku43. Jednak
dopiero w 1979 roku z naukowego punktu widzenia uzasadniono
konieczność przyjmowania napojów podczas wysiłku fizycznego44.
U sportowców uprawiających dyscypliny wytrzymałościowe
w warunkach wysokiej temperatury otoczenia intensywność oddawania ciepła przez pocenie może generować do 2,5 l/godz. potu,
zaś maksymalna intensywność pocenia w ciągu dnia może przekroczyć 10 l45. Taka utrata wody powiązana z nadmierną produkcją
ciepła znacząco wpływa na utratę elektrolitów, enzymów i powoduje hiponatremię (niedobór sodu we krwi). Przy długotrwałych obciążeniach treningowych stężenie sodu może obniżyć się ze 140 do
112 mmol/l, co podobnie jak hipoglikemia narusza funkcje centralnego układu nerwowego. Hiponatremia może pojawiać się już przy
stężeniu 126-130 mmol/l46. Ponadto dochodzić może do pogorszenia ukrwienia pracujących mięśni i nagromadzenia mleczanu,
43 Wyndham C.H., Strydom N.B. (1969). The danger of an inadequate water
intake during marathon running. S Afr Med J. 43: 893-6.
44 Costill D.L. (1979). Scientific approach to distance running. Los Altos,
Tafnews.
45 Wilmore JH., Costill D.L. (1994). Physiology of sport and exercise. Champaign,
Il, Human Kinetics Publishers.
46 Speedy, D.B., Noakes T.D., Rodgers I.R., Thompson J.M. i wsp. (1999).
Hyponatremia in ultradistance triathletes. Med. Sci. Sports Exerc. 31:809-815.
Księga1.indb 129
2013-03-07 13:53:21
130
co wyraźnie obniży wydolność zawodnika. Ponadto takim wysiłkom towarzyszy wzrost pojemności wyrzutowej serca i obniżenie
obwodowego oporu naczyń krwionośnych, co powoduje znacznie
szybszy przepływ krwi w naczyniach mięśni szkieletowych.
Dlatego też nawadnianie jest istotne nie tylko po wysiłku, ale
też przed nim, jak i w trakcie jego trwania, wszak utrata płynów
ustrojowych w ilości 2% masy ciała może zaburzyć szereg funkcji
fizjologicznych organizmu człowieka, które z kolei obniżają znacznie jego możliwości wysiłkowe o ok. 10%. Strata wody odpowiadająca 5% masy ciała powoduje obniżenie wydolności fizycznej
o 30%, natomiast utrata 15% zasobów wody organizmu człowieka
jest przeważnie śmiertelna w skutkach47. Co ciekawe okazuje się,
że organizmy wysoko wytrenowanych sportowców znacznie lepiej
znoszą odwodnienie niż osób trenujących rekreacyjnie. U triathlonistów ze ścisłej światowej czołówki pomimo utraty wody sięgającej
3% masy ciała nie odnotowano bardzo istotnego spadku wydolności. Wynika to w dużej mierze z faktu, że objętość osocza u czołowych sportowców wytrzymałościowych jest nawet o 30% większa
niż u sportowca amatora, a to z kolei poprawia odporność organizmu na odwodnienie.
Utracie wody z organizmu towarzyszy także eliminacja ważnych z punktu widzenia poprawnego funkcjonowania organizmu
elektrolitów, zwłaszcza sodu48. Odpowiednie gradienty stężeń
sodu i potasu pomiędzy przestrzenią zewnątrz- i śródkomórkową
tworzą potencjał błony komórki, niezbędny do przewodzenia impulsów nerwowych49. Co więcej sód pełni istotną rolę w transporcie aminokwasów i węglowodanów do tkanek, a także w regulacji
równowagi kwasowo-zasadowej ustroju. Szacuje się, że w jednym
litrze potu znajduje się 1-4 g sodu, to znaczy, że tracąc 4 litry potu
47 Maughan R., Burke L. (2000). Żywienia a zdolność do wysiłku. Medicina
Sportiva, Kraków.
48 Oh M.S., Uribarri J. (1999). Electrolytes, water, and acid-base balance. In: Shils
ME, Olson J., Shike M., Roos A.C. Modern Nutrition in Health and Disease. 9th ed.
49 Sheng H.P. (2000). Sodium, chloride, and potassium, In: Stipanuk MH (ed.),
Biochemical and physiological aspects of human nutrition. Philadelphia PA, WB
Saunders Co, 686-710.
Księga1.indb 130
2013-03-07 13:53:21
131
podczas intensywnego treningu czy zawodów, sportowiec pozbywa się nawet 16 g sodu. Takie odwodnienie wraz z utratą sodu prowadzić może do poważnych konsekwencji zdrowotnych takich jak
kurcze mięśniowe, wyczerpanie cieplne i udar cieplny50.
Aby zminimalizować ryzyko utraty nadmiaru płynów i elektrolitów, należy zadbać o nawadnianie już przed i w trakcie wysiłku. Badania wykazały, że sportowcy przyjmujący wodę podczas 2-godzinnej
jazdy na rowerach (67% VO2max) w temperaturze otoczenia 20°C,
cechowali się niższym tętnem i temperaturą ciała, niż grupa nie uzupełniająca płynów. Co więcej, w grupie uzupełniającej wodę zanotowano mniejsze zużycie glikogenu (o 16%) oraz kwasu mlekowego51.
Zaleca się także spożycie 500-600 ml płynów na 2 -3 godz. przed wysiłkiem. Może to być woda, ale korzystniejsze jest skonsumowanie
napoju zawierającego węglowodany. 5-15 min przed wysiłkiem należy wypić ok. 200-250 ml wody lub napoju izotonicznego. Podczas
zawodów co 30 min zawodnik powinien uzupełnić ok. 500 ml wody.
Badania polegające na jeździe rowerowej na czas w temperaturze
31°C wykazały, że osoby, które podczas rozgrzewki uzupełniały płyny w ilości 1,3 litra, skrócili czas wyznaczonego dystansu o 6% w stosunku do zawodników przyjmujących jedynie 200 ml52.
Ilość spożywanych płynów zależy od wielu czynników, takich
jak wiek, płeć, rodzaj konkurencji, czas trwania oraz intensywność
zawodów, jak i warunki otoczenia53. Obserwacje i badania empiryczne wykazały, że kolarze podczas wyścigu powinni spożywać
0,8-1,3 l płynów na godzinę. W ciągu etapu uprawiający kolarstwo
szosowe wypijają 1,3-4,8 l.
50
Binkley H.M., Beckett J., Casa D.J. et al. (2002). National Athletic Trainers.
Association Position Statement: Exertional Heat Illnesses. J Athl Train; 37 (3): 329-43.
51 Hargreeves M., Dillo P., Angus D., & Febbraio M. (1996). Effect of fluid
ingestion on muscle metabolism during prolonged exercise. Journal of Applied
Physiology, 80, 363-366.
52 Below P., Mora-Rodriguez R., Gonzalez-Alonso J. and. Coyle, E. (1995). Fluid
and carbohydrate ingestion independently improve performance during 1 h of intense exercise. Medicine and Science in Sports and Exercise, 27, 200-210.
53 Ebert T.R., Martin D.T., Stephens B., McDonald W., Withers R.T. (2007). Fluid
and food intake during professional men’s and women’s road-cycling tours. Int.
J. Sports Physiol Perform. 2(1):58-71.
Księga1.indb 131
2013-03-07 13:53:21
132
Warto pamiętać o tym, że ilość wypitego po wysiłku płynu powinna być o 25-50% większa niż objętość utraconej wody. Uzyskanie całkowitej równowagi wodno-elektrolitowej następuje w ciągu
co najmniej 24 godzin. W związku z powyższym optymalny napój,
który należy stosować podczas, jak i po wysiłku powinien zawierać
nie tylko wodę, ale również zaopatrywać w energię i elektrolity,
a zwłaszcza sód54. Aby się dobrze i szybko wchłaniał z przewodu
pokarmowego, powinien mieć osmolalność zbliżoną do osmolalności płynów ustrojowych. Komercyjne napoje sportowe zawierają węglowodany w stężeniu zwykle 6-8% (60-80 g/l), jak również
niewielką ilość elektrolitów, lecz ich obecność, zwłaszcza sodu,
jest niezwykle istotna, zaś ich osmolalność waha się w granicach
270-330 mOsm /kg wody55. Posiadają one również dodatki smakowe, które zachęcają sportowców do spożywania większej ich ilości
w porównaniu z czystą wodą. Efektem ubocznym przyjmowania
dużych ilości izotoników może być ich wpływ na powstawanie
próchnicy. Dlatego też powinno się je przepić niewielką ilością
wody, wówczas ryzyko to jest znacznie mniejsze.
PRZYKŁADOWE MENU KOLARZA
W DNIU TRENINGOWYM
Poniżej przedstawiono przykładowy jadłospis kolarza o masie
ciała 78 kg, 24 lata, 182 cm wzrostu, o zawartości tkanki tłuszczowej
13%. Trenujący amatorsko ok. 7-8 h/tydz.;
– opr. Justyna Mizera
54
Shi X., Gisolfi C.V. (1998). Fluid and carbohydrate replacement during intermittent exercise. Sports Med; 25(3):157-72.
55 Szyguła Z. (2004). Profilaktyka zaburzeń cieplnych i odwodnienia u sportowców. Medicina Sportiva Practica, tom 5, 1, s. 19-27.
Księga1.indb 132
2013-03-07 13:53:21
Płatki jęczmienne
Płatki owsiane
Słonecznik nasiona
Jogurt naturalny
2% tł.
Banany suszone
SUMA:
Ok.
10.00-11.00
107
146
168
21
25
6
3
5
7
1
3
13
250
150
16
11
5
250
108
679
25
93
1
27
22
140
332
67
9
3
50
200
83
30
153
598
5
14
86
10
2
10
31
5
6
14
120
136
-
24
4
100
200
250
250
336
140
105
717
63
16
25
104
13
3
40
3
7
14
1000
240
56
-
-
(ml)
30
40
30
30
130
Śniadanie II
Chleb żytni
pełnoziarnisty
Polędwica sopocka
Pomidor
Kefir 2% tł.
SUMA:
Ok.
Obiad
13.30 -14.30 *
Wołowina
polędwica
Kasza gryczana
buraki
Sok jabłkowy
SUMA:
TRENING,
Ok.
ok. 120 minut
15.00-16.00
– ok. 1200 kcal
Ok. 10-15
Bezpośrednio
minut
po treningu po treningu:
(17.15-18.15)
Napój izotoniczny
Księga1.indb 133
Białka
(g)
(g)
Tłuszcze
(g)
Śniadanie I
Węglowodany
(g)
Godz.
Ok. 7.00-8.00
Energia
(kcal)
Ilość
133
390
420
300
300
2013-03-07 13:53:21
134
Odżywka
białkowa
(izolat białka
serwatkowego)
25
72
-
Banan dojrzały
150
143
33
455
89
18
-
18
-
-
Lub: odżywka
węglowodanowobiałkowa (ok. 25 g
białka + ok. 70 g
węglowodanów)
SUMA
Ok.
18.15-19.15
Ok.
19.30-20.30
175
1000
Przekąska
Baton zbożowy
40
132
26
3
4
Wafle ryżowe
50
186
40
4
1
SUMA
90
318
66
7
5
Pieczywo żytnie
pełnoziarniste
120
284
57
8
2
pomidor
200
30
5
2
-
63
11
3
1
131
1
3
13
Kolacja
Sok wielowarzywny
250
Orzechy włoskie
20
SUMA
340
250
508
74
16
16
SUMA DNIA:
1545
2050
3275
512
139
71
* Obiad powinien być spożyty najpóźniej 90 minut przed rozpoczęciem treningu
Księga1.indb 134
2013-03-07 13:53:21
135
Węglowodany
(g)
Białka
(g)
120
284
57
8
2
60
151
37
-
-
131
63
629
1
11
106
3
3
14
13
1
16
128
133
67
328
12
31
14
57
9
1
1
11
5
1
6
425
193
93
1
41
15
31
4
5
33
1
1
200
86
20
1
-
200
800
77
41
35
Ilość
Godz.
ok. 7.00-8.00
Śniadanie I
Chleb
pełnoziarnisty
Dżem czarnych
porzeczek
Orzechy włoskie
Sok wielowarzywny
SUMA:
Ok. 10.0011.00
Księga1.indb 135
20
200
250
250
250
140
120
260
250
Obiad
Łosoś z rusztu
Ryż brązowy
Warzywa mrożone
Sok pomarańczowy,
rozcieńczony
z wodą (2:1)
SUMA:
Ok.
16.30-17.30
(ml)
Śniadanie II
kefir 2% tł.
Banan niedojrzały
kiwi
SUMA:
Ok.
13.30-14.30
(g)
Tłuszcze
(g)
Energia
(kcal)
Przykładowe menu kolarza w dniu nietreningowym
– opr. Justyna Mizera
150
60
300
510
Podwieczorek
Pomidor + sałata
300
45
7
3
1
Kiełki np. soczewica
40
48
8
4
-
SUMA
340
93
15
7
1
2013-03-07 13:53:21
136
Ok.
19.30-20.30
Kolacja
Serek wiejski
granulowany
200
162
5
22
6
jabłko
140
64
14
1
1
Pieczywo chrupkie
30
99
18
3
1
SUMA
370
325
37
26
8
SUMA DNIA:
1680
2175
292
99
66
700
ZAKOŃCZENIE I WNIOSKI
Znaczenie diety i właściwego nawadniania, u osób uprawiających konkurencje o charakterze wytrzymałościowym, odgrywają
kluczową rolę. O ile w wysiłkach wytrzymałościowych, uprawianych na poziomie amatorskim, zaniedbanie diety nie rzutuje na organizm bardzo negatywnie, to w sporcie wyczynowym zaniedbania
w tym zakresie mogą zniweczyć najważniejszy start. Zawodnicy powinni pamiętać o odpowiedniej podaży węglowodanów stanowiących źródło energii, ale też dbać o konsumowanie białek, które to
z kolei odgrywają istotną rolę w regeneracji i budowie mięśni szkieletowych. Ważne jest także konsumowanie odpowiedniej ilości i jakości tłuszczy, wszak są one głównym materiałem energetycznym,
szczególnie w wysiłkach długotrwałych, takich jak Tour de France,
czy Tour de Pologne itp. Nie bez znaczenia jest także prawidłowe
nawadnianie organizmu, bowiem odwodnienie w skrajnych przypadkach może doprowadzić nawet do śmierci.
PIŚMIENNICTWO
1. American College of Sports Medicine; American Dietetic Association; Dietitians of Canada (2000). Joint Position Statement:
nutrition and athletic performance. American College of Sports
Księga1.indb 136
2013-03-07 13:53:22
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
Księga1.indb 137
137
Medicine, American Dietetic Association, and Dietitians of Canada. Med Sci Sports Exerc. 32(12):2130-45.
Anantaraman R., Carmines A.A., Gaesser G.A., Weltman A.
(1995). Effects of carbohydrate supplementation on performance during 1 hour of high-intensity exercise. Int J Sports Med;
16 (7): 461-5.
Binkley H.M., Beckett J., Casa D.J. et al. (2002). National Athletic Trainers. Association 4 Position Statement: Exertional Heat
Illnesses. J Athl Train; 37 (3): 329-43.
Below P., Mora-Rodriguez R., Gonzalez-Alonso J. and. Coyle,
E. (1995). Fluid and carbohydrate ingestion independently improve performance during 1 h of intense exercise. Medicine and
Science in Sports and Exercise, 27, 200-210.
Berardi J.M., Price T.B., Noreen E.E., Lemon P.W. (2006). Postexercise muscle glycogen recovery enhanced with a carbohydrate-protein supplement. Med Sci Sports Exerc. 38(6):1106-13.
Bergström J., Hermnsen L., Hultman E., Saltin B. (1967). Diet,
muscle glycogen and physical performance. Acta. Physiol.
Scand; 71:140-50.
Blom, P.C.S., Høstmark, A.T., Vaage, O., Kardel, K.R., Mæhlum,
S. (1987). Effect of different post-exercise sugar diets on the rate
of muscle glycogen synthesis. Med. Sci. Sports 19, 491-6.
Brouns F., van der Vusse G.J. (1998). Utilization of lipids during
exercise in human subjects: metabolic and dietary constraints.
Br J Nutr ;79(2):117-28.
Burke L. M., G. R. Cox, N. K. Cummings, and B. Desbrow.
(2001). Guidelines for daily carbohydrate intake: do athletes
achieve them? Sports Medicine 31: 267-99.
Chryssanthopoulos C., Williams C., Nowitz A., Bogdanis G.
(2004). Skeletal muscle glycogen concentration and metabolic
responses following a high glycaemic carbohydrate breakfast.
J Sports Sci, 22(11-12):1065-71.
Costill D.L. (1979). Scientific approach to distance running. Los
Altos, Tafnews.
Ebert T.R., Martin D.T., Stephens B., McDonald W., Withers
R.T. (2007). Fluid and food intake during professional men’s
2013-03-07 13:53:22
138
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.
21.
22.
23.
24.
Księga1.indb 138
and women’s road-cycling tours. Int J Sports Physiol Perform.
2(1):58-71.
Economos C.D., Bortz S.S., Nelson M.E. (1993). Nutritional
practices of elite athletes. Practical recommendations. Sports
Med. 16(6):381-99.
Eksterowicz J. (2007). Zarys żywienia sportowców. Wydawnictwo Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego. Bydgoszcz. 31-40.
Hargreeves M., Dillo P., Angus D., & Febbraio M. (1996). Effect of fluid ingestion on muscle metabolism during prolonged
exercise. Journal of Applied Physiology, 80, 363-366.
Hawley J.A., Brouns F., Jeukendrup A. (1998). Strategies to enhance fat utilisation during exercise. Sports Med ;25(4):241-57.
Hawley J.A., Tipton K.D., Millard-Stafford M.L. (2006). Promoting training adaptations through nutritional interventions.
J Sports Sci. 24(7):709-21.
Hultman E., Spriet L.L. (1988). Dietary intake prior to and during exercise. W: Exercise, nutrition and energy metabolism
(Horton E.S., Terjung R.L. eds). Macmillan Publishing Company , New York: 132-149.
Ivy J.L., Res P.T., Sprague R.C., Widzer M.O. (2003). Effect of
a carbohydrate-protein supplement on endurance performance
during exercise of varying intensity. Int J Sport Nutr Exerc Metab; 13(3):382-95.
Kubukeli Z.N., Noakes T.D., Dennis S.C. (2002). Training techniques to improve endurance exercise performances. Sports
Med. 2002;32(8):489-509.
Kunachowicz H. i wsp. (2007). Zasady żywienia człowieka.
WSiP-n, Warszawa, 1-252.
Lambert C.P., Frank L.L., Evans W.J. (2004). Macronutrient considerations for the sport of bodybuilding. Sports Med. 34(5):317-27.
Leutholtz B., Kreider R. (2001). Exercise and Sport Nutrition. In
Nutritional Health. Edited by: Wilson T, Temple N. Totowa, NJ:
Humana Press: 207-39.
Lun V., Erdman K.A., Reimer R.A. (2009). Evaluation of nutritional intake in Canadian high-performance athletes. Clin.
J. Sport Med. 19(5):405-11.
2013-03-07 13:53:22
139
25. Manore M.M., Barr, S.I., Butterfield G.E. (2000). Position of the
American Dietetic Association, Dietitians of Canada, and the
American College of Sports Medicine: Nutrition and athletic
performance. J. Am. Diet. Assoc. 100(12):1543-56.
26. Maughan R., Burke L. (2000). Żywienia a zdolność do wysiłku.
Medicina Sportiva, Kraków.
27. McInerney P., Lessard S.J., Burke L.M., Coffey V.G., Lo Giudice S.L., Southgate R.J., Hawley J.A. (2005). Failure to repeatedly supercompensate muscle glycogen stores in highly trained
men. Med Sci Sports Exerc ;37(3):404-11.
28. Mizera K. (2010). Rekreacja ruchowa, regeneracja oraz prawidłowa dieta jako czynniki determinujące długość życia człowieka”. Zaszyty Naukowe, Almamer Wyższa Szkoła Ekonomiczna
5(62) Warszawa, s. 221-245.
29. Oh M.S., Uribarri J. (1999). Electrolytes, water, and acid-base
balance. In: Shils ME, Olson J., Shike M., Roos A.C. Modern
Nutrition in Health and Disease. 9th ed. Baltimore: Williams &
Wilkins.
30. Okazaki K., Goto M, Nose H. (2009). Protein and carbohydrate
supplementation increases aerobic and thermoregulatory capacities. J. Physiol. 587: 5585-90.
31. Popinigis J. (2002). O tlenie, mitochondriach i adaptacji do wysiłku wytrzymałościowego. Sport Wyczynowy, 9, Warszawa.
32. Romijn J.A., Coyle, E.F., Sidossis L.S., Zhang, X.J., Wolfe R.R.
(1995). Fat oxidation is Impaired somewhat during high-intensity
exercise by limited plasma FFA. J. Appl. Physiol. 79: 1939-45.
33. Saunders M.J, Kane M.D., Todd M.K. (2004). Effects of a carbohydrate-protein beverage on cycling endurance and muscle
damage. Med Sci Sports Exerc; 36 (7); 1233-8.
34. Sherman W.M., Jacobs K.A., Leenders N. (1998). Carbohydrate metabolism during endurance exercise. In Overtraining in
Sport. Edited by: Kreider RB, Fry AC, O’Toole, ML. Champaign: Human Kinetics Publishers; 289-308.
35. Sheng H.P. (2000). Sodium, chloride, and potassium, In: Stipanuk MH (ed.), Biochemical and physiological aspects of human
nutrition. Philadelphia PA, WB Saunders Co, 686-710.
Księga1.indb 139
2013-03-07 13:53:22
140
36. Shi X., Gisolfi C.V. (1998). Fluid and carbohydrate replacement
during intermittent exercise. Sports Med; 25(3):157-72.
37. Simonsen J. C., Sherman W. M., Lamb D. R., Darnbach A. R.,
Doyle J. A. and Strauss R. (1991) Dietary carbo-hydrate muscle glycogen and power output during rowing training. J Appl
Physiol 70: 1500–5.
38. Smith G.J. Rhodes E.C., Langill R.H. (2002).The effect of preexercise glucose ingestion on performance during prolonged
swimming. Int J Sport Nutr Exerc Metab 2;12(2):136- 44.
39. Snow R.J., Carey M.F., Stathis C.G., Febbraio M.A. i wsp. (2000).
Effect of carbohydrate ingestion on ammonia metabolism during exercise in humans. J Appl Physiol ;88(5):1576-80.
40. Speedy, DB., Noakes TD., Rodgers IR., Thompson JM. i wsp.
(1999). Hyponatremia in ultradistance triathletes. Med. Sci.
Sports Exerc. 31:809-815.
41. Szyguła Z. (2004). Profilaktyka zaburzeń cieplnych i odwodnienia u sportowców. Medicina Sportiva Practica, tom 5, 1,
s. 19-27.
42. Tarnopolsky L.J., MacDougall J.D., Atkinson S.A., Tarnopolsky
M.A., Sutton J.R. (1990). Gender differences in substrate for endurance exercise. J. Appl. Physiol. 68(1):302-8.
43. Tarnopolsky M.A. (2008). Nutritional consideration in the aging
athlete. Clin. J. Sport Med. 18(6):531-8.
44. Tsintzas O.K, Williams C., Boobis L., Greenhaff P. (1996). Carbohydrate ingestion and single muscle fiber glycogen metabolism
during prolonged running in men J. Appl. Physiol. 81: 801-9
45. Wallis G.A, Rowlands D.S., Shaw C., Jentjens R.L., Jeukendrup A.E. (2005). Oxidation of combined ingestion of maltodextrins and fructose during exercise. Med Sci Sports
Exerc;37(3):426-32.
46. Williams M.B, Raven P.B, Fogt D.L, Ivy J.L. (2003). Effects of
recovery beverages on glycogen restoration and endurance
exercise performance. J Strength Cond Res. 2003;17(1):12-9.
47. Wilmore JH., Costill DL. (1994). Physiology of sport and exercise. Champaign, Il, Human Kinetics Publishers.
Księga1.indb 140
2013-03-07 13:53:22
141
48. Wright D.A., Sherman W.M., Dernbach A.R. (1991). Carbohydrate feedings before, during, or in combination improve cycling endurance performance. Journal of Applied Physiology,
71(3),1082-1088.
49. Wyndham C.H, Strydom .NB. (1969). The danger of an inadequate water intake during marathon running. S Afr Med J. 43:
893-6.
Księga1.indb 141
2013-03-07 13:53:22
142
Księga1.indb 142
2013-03-07 13:53:22
R
O
Z
P
R
A
W
Y
I
A
R
T
Y
K
U
Ł
Y
Anna B. Pilewska-Kozak
Celina Łepecka-Klusek
Łukasz A. Kozak
ZESPÓŁ NAGŁEGO ZGONU NIEMOWLĄT
(SIDS) – MIT CZY RZECZYWISTOŚĆ?
SUDDEN INFANT DEATH SYNDROME
(SIDS) – MYTH OR FACT?
STRESZCZENIE
Zespół nagłego zgonu niemowląt (SIDS) – mit czy rzeczywistość?
Zespół nagłego zgonu niemowląt (SIDS – Sudden Infant Death Syndrome) jest nagłym zgonem niemowlęcia bez uchwytnych
zmian patologicznych, o nieznanej etiologii. Profilaktyka występowania SIDS jest ważnym problemem w Polsce. Celem pracy było
ukazanie najważniejszych zagadnień odnośnie profilaktyki SIDS
i epidemiologii tego zespołu w Polsce w latach 2002–2010. Najwięcej
przypadków zespołu nagłej śmierci dziecka w Polsce odnotowano
w 2009 roku. Warto jednak zauważyć, iż ogólnie w województwie
opolskim, podlaskim, świętokrzyskim i na Lubelszczyźnie było ich
mniej, niż w pozostałych województwach.
SUMMARY
Sudden Infant Death Syndrome (SIDS) is a sudden death of an
infant without any apparent abnormality. The etiology of SIDS is
unknown. Prevention of SIDS is an essential problem in Poland. The
aim of this paper was to present the most important issues concer-
Księga1.indb 143
2013-03-07 13:53:22
144
ning the prevention of SIDS and epidemiology of this syndrome in
Poland in the years 2002 – 2010. The highest incidence of SIDS in
Poland was noted in 2009. However, it is worth mentioning that the
incidence of SIDS was lower in the areas such as Opolskie, Podlaskie, Świętokrzyskie and Lubelskie in comparison to other regions
of Poland.
Słowa klucze: Zespół nagłej śmierci niemowląt (SIDS), niemowlę, czynniki ryzyka, profilaktyka
Keywords: Sudden Infant Death Syndrome (SIDS), infant, risk
factors, prevention
WSTĘP
Współcześnie o zespole nagłej śmierci niemowlęcia (Sudden Infant Death Syndrome - SIDS) mówi się wówczas, gdy występuje
nagły, nieoczekiwany zgon niemowlęcia, związany z niepomyślnie
przebiegającym epizodem zaburzeń w czasie snu, a którego przyczyn nie wyjaśnia wywiad chorobowy, okoliczności zgonu (w tym
oględziny miejsca zgonu), ani wielowymiarowe badanie pośmiert-
Księga1.indb 144
2013-03-07 13:53:22
A.B. Pilewska-Kozak, C. Łepecka-Klusek, Ł.A. Kozak – ZESPÓŁ...
145
ne1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9. Dla określenia tego zespołu potocznie używa się
też sformułowania „śmierć łóżeczkowa”, „cicha śmierć” lub „śmierć
bez patologii” 10, 11, 12. W pracy zaprezentowano czynniki ryzyka
SIDS, podstawowe zalecenia profilaktyczne w zakresie zapobiegania zespołowi oraz sytuację demograficzną odnośnie występowania SIDS w Polsce w latach 2002–2010.
1 American Academy of Pediatrics, Task Force on Sudden Infant Death
Syndrome. Policy Statement. The changing concept of sudden infant death syndrome: diagnostic coding shifts, controversies regarding the sleeping environment, and
new variables to consider in reducing risk. Pediatrics 2005; 116: 1245-1255.
2 Beal S.M., Finch C.E., Anover view of retrospective case-control studies investigating the relationship between prone sleeping position and SIDS. Journal of
Paediatrics and Child Health 1991; 27: 334-339.
3 Bentele K.H., Albani M., Are there tests predictive for prolonged apnoea
and SIDS? A review of epidemiological and functional studies. Acta Paediatrica
Scandinavica 1988; 342 (Suppl.): 1-21.
4 Giordano G. Causes of sudden infant death syndrome from post-mortem examination” Journal of Maternal Fetal and Neonatal Medicine 2004, 16 (Suppl.2), 41-42.
5 Krous H.F., Beckwith J.B., Byard R.W., Rognum T.O., Bojanowski T., Corey
T., Cutz E., Hanzlick R., Keens T.G., Mitchell E.A., Zespół nagłego zgonu niemowląt i niesklasyfikowane nagłe zgony niemowląt: definicje i podejście diagnostyczne.
Pediatria po Dyplomie 2005; 9 (6): 25-30.
6 Kochman D, Szmyt A., Edukacja rodziców niemowląt w kontekście zespołu
nagłej śmierci niemowląt. Nursing Topics 2008; 16 (1,2): 205-2013.
7 Perz S, Steinborn B., Zespół nagłej śmierci niemowlęcia. Neurologia Dziecięca
2010; 19 (38): 65-73.
8 Perz S, Steinborn B, Staręga M, Kara – Perz H., Częstość występowania czynników ryzyka zespołu nagłej śmierci niemowlęcia. Neurologia Dziecięca 2011; 20
(39), 29-37.
9 Wasilewska J, Kaczmarski M., Zespół nagłej śmierci niemowlęcia (SIDS) –
czynniki ryzyka, na które możemy wpływać. Aktualne wytyczne zapobiegania
SIDS. Wiadomości Lekarskie 2009; 57 (1): 30-36.
2010; 19 (38): 65-73.
11 Perz S, Steinborn B, Staręga M, Kara – Perz H., Częstość występowania czynników ryzyka zespołu nagłej śmierci niemowlęcia. Neurologia Dziecięca 2011; 20
(39), 29-37.
Księga1.indb 145
2013-03-07 13:53:22
146
CZYNNIKI RYZYKA SIDS I PROFILAKTYKA
American Academy of Pediatrics w 2005 roku doniosła, że zespół nagłej śmierci niemowlęcia (Sudden Infant Death Syndrome
– SIDS) to jedna z głównych przyczyn zgonów niemowląt w krajach wysoko rozwiniętych13. Dotychczas zidentyfikowano główne
czynniki zwiększające ryzyko nagłego zgonu, jakkolwiek przyczyna SIDS nie została jednoznacznie wytłumaczona14, 15, 16, 17, 18, 19, 20.
Miejscem zgonu jest najczęściej łóżeczko dziecięce (65%), łóżko
osoby dorosłej, z którą śpi dziecko (13%), wózek dziecięcy (12%),
fotelik samochodowy (10%). Sporadycznie dziecko umiera w ramionach matki. Najczęściej do zgonu dochodzi w wieku od 3 tygodnia do 6 miesiąca życia, w chłodnej porze roku21, 22.
13
American Academy of Pediatrics, Task Force on Sudden Infant Death
Syndrome. Policy Statement. The changing concept of sudden infant death syndrome: diagnostic coding shifts, controversies regarding the sleeping environment, and
new variables to consider in reducing risk. Pediatrics 2005; 116: 1245-1255.
14 Beal S.M., Finch C.E., Anover view of retrospective case-control studies investigating the relationship between prone sleeping position and SIDS. Journal of
Paediatrics and Child Health 1991; 27: 334-339.
15 Bentele K.H., Albani M., Are there tests predictive for prolonged apnoea
16 Giordano G. Causes of sudden infant death syndrome from post-mortem examination” Journal of Maternal Fetal and Neonatal Medicine 2004, 16 (Suppl.2), 41-42.
17 Krous H.F., Beckwith J.B., Byard R.W., Rognum T.O., Bojanowski T., Corey
T., Cutz E., Hanzlick R., Keens T.G., Mitchell E.A., Zespół nagłego zgonu niemowląt i niesklasyfikowane nagłe zgony niemowląt: definicje i podejście diagnostyczne.
Pediatria po Dyplomie 2005; 9 (6): 25-30.
nagłej śmierci niemowląt. Nursing Topics 2008; 16 (1,2): 205 – 2013.
2010; 19 (38): 65-73.
20 Perz S, Steinborn B, Staręga M, Kara-Perz H., Częstość występowania czynników
ryzyka zespołu nagłej śmierci niemowlęcia. Neurologia Dziecięca 2011; 20 (39), 29-37.
2010; 19 (38): 65-73.
22 Perz S, Steinborn B, Staręga M, Kara-Perz H., Częstość występowania czynników ryzyka zespołu nagłej śmierci niemowlęcia. Neurologia Dziecięca 2011; 20
(39), 29-37.
Księga1.indb 146
2013-03-07 13:53:22
147
Kochman i Szmyt23 twierdzą między innymi, że badania epidemiologiczne potwierdzają występowanie SIDS najczęściej między
drugim a czwartym miesiącem życia (rzadziej poniżej pierwszego miesiąca i powyżej szóstego miesiąca), u płci męskiej, u bliźniąt,
zwykle podczas snu porannego, w zimnym klimacie i w zimnych
porach roku, wśród rodzin o niskim statusie socjoekonomicznym.
Zgon może poprzedzać łagodna infekcja.
Perz i wsp.24, 25 wymieniają wiele czynników ryzyka SIDS ze strony dziecka i ze strony matki. Wśród czynników ze strony dziecka
znajdują się:
• poród <37 lub > 41 tygodnia ciąży;
• urodzeniowa masa ciała < 2500 g;
• ocena w skali Apgar w 5 min. < 6;
• poród zabiegowy ze wskazań płodowych;
• zakażenie okołoporodowe;
• zaburzenia oddychania;
• pobyt na oddziale intensywnej opieki medycznej;
• drugie i następne dziecko z ciąży mnogiej;
• płeć męska;
• SIDS u rodzeństwa;
• wady wrodzone;
• spanie w pozycji na brzuchu;
• spanie w jednym łóżku z dorosłymi lub innymi dziećmi;
• spanie w osobnym pokoju;
• spanie na miękkim podłożu/poduszce, przykrycie twarzy śpiącego niemowlęcia (koc, kołdra, szmaciane zabawki itp.);
• wyłączne lub przeważające karmienie sztuczne;
• oziębienie lub przegrzanie dziecka;
nagłej śmierci niemowląt. Nursing Topics 2008; 16 (1,2): 205-2013.
2010; 19 (38): 65-73.
25 Perz S, Steinborn B, Staręga M, Kara-Perz H., Częstość występowania czynników ryzyka zespołu nagłej śmierci niemowlęcia. Neurologia Dziecięca 2011;
20 (39), 29-37.
Księga1.indb 147
2013-03-07 13:53:22
148
• przebyta niedawno infekcja dróg oddechowych;
• podawanie dziecku leków uspokajająco-nasennych.
Do czynników zwiększonego ryzyka ze strony matki natomiast
należą:
• ciąże w zbyt krótkim odstępie czasu (< lub = 1 rok);
• poronienia w wywiadzie (naturalne lub sztuczne);
• powikłania/choroby w okresie ciąży;
• brak lub niedostateczna opieka w okresie ciąży;
• powikłania w przebiegu porodu;
• wiek < 20 lat;
• niski poziom wykształcenia;
• zła sytuacja społeczno-ekonomiczna;
• stan wolny, samotna matka;
• palenie papierosów przez matkę w czasie ciąży;
• palenie papierosów przez matkę po urodzeniu dziecka;
• palenie papierosów przez inne osoby w mieszkaniu, w którym
przebywa dziecko;
• spożywanie przez matkę alkoholu w czasie ciąży;
• używanie przez matkę środków odurzających w czasie ciąży.
Zadaniem personelu medycznego – pielęgniarek, położnych, lekarzy ginekologów, lekarzy rodzinnych, pediatrów i neonatologów
– jest edukacja rodziców odnośnie czynników ryzyka i możliwości
zapobiegania SIDS. Do działań profilaktycznych w zakresie przeciwdziałania występowaniu SIDS zalicza się26, 27, 28, 29, 30:
26
Bentele K.H., Albani M., Are there tests predictive for prolonged apnoea
27 Kochman D, Szmyt A. Edukacja rodziców niemowląt w kontekście zespołu
nagłej śmierci niemowląt. Nursing Topics 2008; 16 (1,2): 205 – 2013.
28 Perz S, Steinborn B. Zespół nagłej śmierci niemowlęcia. Neurologia Dziecięca
2010; 19 (38): 65-73.
29 Perz S, Steinborn B, Staręga M, Kara-Perz H., Częstość występowania czynników ryzyka zespołu nagłej śmierci niemowlęcia. Neurologia Dziecięca 2011; 20 (39),
29-37.
Księga1.indb 148
2013-03-07 13:53:22
149
• regularne wizyty profilaktyczne poradni K i zdrowy styl życia
kobiety w okresie ciąży;
• wyeliminowanie palenia tytoniu, używania narkotyków, spożywania alkoholu;
• planowanie kolejnej ciąży nie wcześniej niż po roku od poprzedniego porodu;
• informowanie społeczeństwa, że nastolatki nie powinny zachodzić w ciążę;
• układanie niemowlęcia do snu: zawsze na plecach (nawet do
krótkiej drzemki), na płaskim, niezbyt miękkim materacu, bez
poduszki, bez miękkich zabawek, bez luźnej pościeli, w osobnym łóżeczku, w pokoju, w którym śpią rodzice/matka;
• unikanie przegrzewania dziecka podczas snu;
• karmienie dziecka wyłącznie piersią;
• wykluczenie palenia papierosów przez matkę oraz unikanie
dymu tytoniowego w otoczeniu dziecka;
• można rozważyć podawanie dziecku smoczka („uspokajacza”)
przed snem, jakkolwiek nie należy nie zmuszać jeżeli nie chce;
• u dzieci karmionych piersią wprowadzić smoczek dopiero po
ukończeniu przez niego pierwszego miesiąca życia, stosować
zawsze najlepiej po karmieniu;
• unikanie infekcji dróg oddechowych (kontaktu z osobami chorymi).
ANALIZA EPIDEMIOLOGICZNA
WYSTĘPOWANIA SIDS W POLSCE
W LATACH 2002-2010
Przeanalizowano sytuację demograficzną w odniesieniu do występowania zespołu nagłej śmierci niemowlęcia w Polsce w latach
2002-2010. Wyniki sytuacji ogólnej, z uwzględnieniem podziału na
płeć, przedstawiono w tabeli nr 1.
W analizowanym okresie było w Polsce ogółem 516 przypadków zespołu nagłej śmierci dziecka, w tym u 321 (62.2%) chłopców
i u 195 (37.8%) dziewcząt.
Księga1.indb 149
2013-03-07 13:53:23
150
Uwzględniając podział terytorialny kraju dostrzeżono duże różnice w częstości występowania nagłego zgonu dziecka. Najwięcej
było ich w województwie mazowieckim (98; 19%), dolnośląskim
(67; 13%) i śląskim (63; 12,2%). W dalszej kolejności w województwie pomorskim (43; 8,3%), wielkopolskim (27; 5,2%), łódzkim (25;
4,8%), warmińsko – mazurskim (24; 4,6%), małopolskim (23; 4,4%),
podkarpackim (23; 4,4%), lubuskim (20; 3,9%), kujawsko-pomorskim (19; 3,6%), lubelskim (15; 2,9%), świętokrzyskim (10; 1,9%),
podlaskim (8; 1,5%) i opolskim (5; 0,9%). Więcej danych, dotyczących tej kwestii, z podziałem na poszczególne lata, zawarto w tabeli nr 2.
Czas, w którym nie było w województwie ani jednego nagłego
zgonu dziecka, wahał się od 5 lat do 1 roku. Przez okres pięciu lat
tak było w województwie opolskim; trzech lat w województwach:
podlaskim i świętokrzyskim; dwóch lat w województwach: kujawsko-pomorskim i podkarpackim; jednego roku w województwach:
lubelskim, lubuskim, małopolskim, warmińsko-mazurskim i wielkopolskim. W pozostałych 6 województwach zgony odnotowano
każdego roku.
Liczbowe dane na temat występowania zespołu nagłej śmierci
w województwie lubelskim zestawiono w tabeli nr 3.
Najwięcej zgonów dziecka w województwie lubelskim odnotowano w 2009 roku, przy czym było to trzy razy więcej chłopców niż
dziewcząt. Ani jednego zgonu nie było w 2005 i 2007 roku, a w pozostałych były pojedyncze. Warto zauważyć, iż ogółem na 15 przypadków 13 to niemowlęta płci męskiej i 2 żeńskiej.
PODSUMOWANIE
Z przeglądu piśmiennictwa i dostępnych materiałów źródłowych wynika, że nie można jednoznacznie określić, czy występowanie SIDS ma w Polsce tendencję wzrostową, czy spadkową.
Najwięcej przypadków zespołu nagłej śmierci dziecka w Polsce,
w analizowanym dziesięcioleciu, odnotowano w 2009 roku. Warto
jednak zauważyć, iż ogólnie w województwie opolskim, podlaskim,
Księga1.indb 150
2013-03-07 13:53:23
151
świętokrzyskim i na Lubelszczyźnie było ich mniej niż w pozostałych województwach. Co było przyczyną takiego zróżnicowania,
między poszczególnymi regionami w naszym kraju, na podstawie
zebranego materiału nie można odpowiedzieć. Wyjaśnienie tej kwestii wymaga przeprowadzenia szerszych badań, z wykorzystaniem
wskaźnika, uwzględniającego gęstość zaludnienia danego terenu.
Trudno jest bowiem w nauce porównywać częstość występowania
określonych zdarzeń, bez odniesienia do ogólnej liczby ludności.
Pomimo dużego postępu nauk medycznych przyczyny zespołu
nagłej śmierci małego dziecka nie zostały dotychczas poznane i wyjaśnione. Wiadomo tylko, że jednym z najskuteczniejszych, a zarazem najtańszym sposobem zapobiegania przypadkom SIDS, jest zapoznawanie rodziców z czynnikami podwyższonego ryzyka. Stąd
zasadniczym polem działania pracowników medycznych powinna
być edukacja (rozpoczęta jeszcze w okresie ciąży), dotycząca zagadnień związanych z prawidłowym układaniem niemowlęcia do snu,
upowszechnieniem karmienia piersią, unikaniem palenia tytoniu
i spożywania alkoholu w okresie ciąży. Bardzo ważne są też podejmowane przez resort zdrowia inicjatywy, poprawiające dostępność
i jakość opieki nad kobietą w ciąży, które mają na celu zmniejszenie
częstości i ciężkości powikłań w przebiegu ciąży i porodu. Za priorytetowe działania natomiast należy współcześnie uznać dążenie
do wdrożenia personelu medycznego (lekarzy różnych specjalności, pielęgniarek, położnych) w proces upowszechniania wiedzy
z zakresu zapobiegania SIDS.
Odpowiadając na pytanie, zawarte w tytule niniejszego opracowania, należy stwierdzić, że zespół nagłego zgonu niemowląt to
jednak nie mit, ale rzeczywistość. Do takiego stwierdzenia upoważnia duża liczba przypadków SIDS w skali kraju, nawet jak na okres
dziesięciu lat.
Księga1.indb 151
2013-03-07 13:53:23
152
Tabela 1. Występowanie Zespołu Nagłej Śmierci Dziecka w Polsce w latach 2002 – 2010 (opracowanie własne na podstawie źródła:
Demografia za lata 2002 – 2010 w Polsce, http://demografia.stat.
gov.pl/bazademografia/Tables.aspx, dostęp z dnia 05.11.2012)
Międzynarodowa
Statystyczna Klasyfikacja
Chorób i Problemów
Zdrowotnych
3-057
Zespół nagłej śmierci
dziecka
Rok
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
Ogółem
54
42
53
66
55
62
56
89
39
516
Ogółem
Chłopcy
36
27
35
37
31
38
36
57
24
321
Dziewczęta
18
15
18
29
24
24
20
32
15
195
dolnośląskie
kujawsko-pomorskie
lubelskie*
lubuskie
łódzkie
małopolskie
mazowieckie
Księga1.indb 152
2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
Ogółem
Województwo
Tabela 2. Występowanie Zespołu Nagłej Śmierci Dziecka w poszczególnych województwach w Polsce w latach 2002-2010 (opracowanie własne na podstawie źródła: Demografia za lata 2002-2010
w Polsce, http://demografia.stat.gov.pl/bazademografia/Tables.
aspx, dostęp z dnia 05.11.2012)
4
2
10
1
3
4
5
0
11
1
5
2
7
1
13
8
9
0
67
19
1
1
2
3
10
1
3
1
4
3
2
4
2
1
10
0
0
4
3
13
1
1
3
3
8
0
2
1
4
19
1
2
3
0
16
8
6
7
4
12
1
1
2
1
7
15*
20
25
23
98
2013-03-07 13:53:23
opolskie*
podkarpackie
podlaskie*
pomorskie
śląskie
świętokrzyskie*
warmińsko-mazurskie
wielkopolskie
zachodniopomorskie
Ogółem
153
0
3
2
8
12
0
1
0
1
4
8
0
1
3
0
5
7
2
0
6
0
7
10
3
1
4
1
3
3
1
0
1
1
2
5
3
0
2
1
5
6
0
2
4
0
5
6
1
0
0
2
4
6
0
5*
23
8*
43
63
10*
2
0
3
2
4
5
6
1
1
24
1
3
0
5
2
4
6
7
4
6
5
7
2
4
5
7
2
3
27
46
54
42
53
66
55
62
56
89
39
516
*/ najmniej przypadków SIDS
Tabela 3. Występowanie Zespołu Nagłej Śmierci Dziecka w województwie lubelskim w latach 2002-2010 (opracowanie własne na
podstawie źródła: Demografia za lata 2002-2010 w Polsce, http://
demografia.stat.gov.pl/bazademografia/Tables.aspx, dostęp z dnia
05.11.2012)
Międzynarodowa
Statystyczna Klasyfikacja
Chorób i Problemów
Zdrowotnych 3-057
Zespół nagłej śmierci
dziecka
woj. lubelskie
Księga1.indb 153
Rok
2002
2003
Ogółem
1
1
Chłopcy
1
1
Dziewczęta
0
0
2004
2
2
0
2005
2006
2007
2008
2009
0
1
0
1
8
0
1
0
1
6
0
0
0
0
2
2010
1
1
0
2013-03-07 13:53:23
154
BIBLIOGRAFIA
1. American Academy of Pediatrics, Task Force on Sudden Infant
Death Syndrome. Policy Statement. The changing concept of
sudden infant death syndrome: diagnostic coding shifts, controversies regarding the sleeping environment, and new variables
to consider in reducing risk. Pediatrics 2005; 116: 1245-1255.
2. Beal S.M., Finch C.E., Anoverviewof retrospective case-control
studies investigating the relationship between prone sleeping
position and SIDS. J Paediatr Child Health 1991; 27: 334-339.
3. Bentele K.H., Albani M., Are there tests predictive for prolonged
apnoea and SIDS? A review of epidemiological and functional
studies. Acta Paediatrica Scandinavica 1988; 342 (Suppl.): 1-21.
4. Giordano G., Causes of sudden infant death syndrome from
post-mortem examination” Journal of Maternal Fetal and Neonatal Medicine 2004, 16 Suppl.2, 41-42.
5. Krous H.F., Beckwith J.B., Byard R.W., Rognum T.O., Bojanowski T., Corey T., Cutz E., Hanzlick R., Keens T.G., Mitchell E.A.,
Zespół nagłego zgonu niemowląt i niesklasyfikowane nagłe
zgony niemowląt: definicje i podejście diagnostyczne. Pediatria
po Dyplomie 2005; 9 (6): 25-30.
6. Kochman D, Szmyt A. Edukacja rodziców niemowląt w kontekście zespołu nagłej śmierci niemowląt. Nursing Topics 2008;
16 (1,2): 205-2013.
7. Perz S, Steinborn B. Zespół nagłej śmierci niemowlęcia. Neurologia Dziecięca 2010; 19 (38): 65-73.
8. Perz S, Steinborn B, Staręga M, Kara-Perz H., Częstość występowania czynników ryzyka zespołu nagłej śmierci niemowlęcia. Neurologia Dziecięca 2011; 20 (39), 29-37.
9. Wasilewska J, Kaczmarski M., Zespół nagłej śmierci niemowlęcia (SIDS) – czynniki ryzyka, na które możemy wpływać. Aktualne wytyczne zapobiegania SIDS. Wiadomości Lekarskie 2009;
57 (1): 30-36.
10. Demografia za lata 2002-2010 w Polsce, http://demografia.
stat.gov.pl/bazademografia/ Tables. aspx, dostęp z dnia
04.10.2012
Księga1.indb 154
2013-03-07 13:53:23
R
O
Z
P
R
A
W
Y
I
A
R
T
Y
K
U
Ł
Y
Lidia Marszałek
PROBLEM DWUPARADYGMATYCZNOŚCI
W OBSZARZE WSPÓŁCZESNEJ
PEDAGOGIKI I PEDAGOGII
PRZEDSZKOLNEJ
THE PROBLEM OF DUAL PARADIGM
IN THE CURRENT PRE-SCHOOL
EDUCATION AND PEDAGOGY
STRESZCZENIE
Artykuł analizuje aktualne paradygmaty pedagogiki w kontekście obecnej transformacji edukacji przedszkolnej. Podkreśla istotę
zmian w myśleniu o dziecku i procesie jego wychowania, wartościowania okresu dzieciństwa, a także w kierunku uwzględniania
kolejnych perspektyw i obszarów funkcjonowania dziecka.
Autor charakteryzując przeobrażenia paradygmatyczne we
współczesnej pedagogice ogólnej wskazuje na jej odwrót od orientacji technologicznej i zmierzanie w kierunku humanistycznej alternatywy – orientacji podmiotowej. Zwraca przy tym uwagę na
niespójność paradygmatyczną w obszarach pedagogiki i pedagogii
przedszkolnej, podkreślając konieczność zmian w obrębie organizacyjnego obszaru edukacji przedszkolnej, wymagających reform
systemowych.
SUMMARY
The current transformation of preschool education leads in the
direction of change in thinking about the child and the education
Księga1.indb 155
2013-03-07 13:53:23
156
process, evaluation of childhood, as well as in the direction of taking into account the following perspectives and areas of children’s
life. The most important paradigmatic transformation in contemporary pedagogy is the total withdrawal from technological orientation of education as the most effective way towards its humanistic
alternative - the personal orientation. The author attempts to characterize the areas of pre-school education, pursuing two opposing
paradigms and possibilities to overcome this gap.
Słowa klucze: pedagogika przedszkolna, dziecko, paradygmaty
edukacji przedszkolnej
Keywords: preschool pedagogy, children, preschool education
paradigms
1. WSTĘP
Współczesna pedagogika wciąż poszukuje odpowiedzi na pytanie – w jaki sposób wydobyć z osoby ludzkiej jej człowieczeństwo?
Jak sprawić, aby człowiek stawał się coraz bardziej autentyczny?
Myślenie o człowieku odeszło już bowiem od ujmowania go jako
materii, będącej tylko tworzywem dla formy, przedmiotu manipulacji i indoktrynacji, którego można „wychować”, czyli ukształtować według dowolnie przyjętej ideologii. Aktualne myślenie
o wychowaniu sprowadza się do naturalnego wydobywania ogółu
wartości – moralnych, czuciowych, wolitywnych i intelektualnych,
które od urodzenia tkwią w duszy dziecka, stając się źródłem jego
całożyciowego wzrostu1. Postawione powyżej pytania pojawiają
się zarówno w obszarze pedagogiki ogólnej, jak też we wszystkich
subdyscyplinach pedagogicznych, obejmujących swoim zakresem
wszystkie etapy życia człowieka. U źródeł poszukiwania odpowiedzi na te pytania, zawsze umiejscowiona jest aktualnie przyjęta fi1 Por. A. Szołtysek, Nieokreślony podmiot wychowania: pytanie o filozofię człowieka,
w: Wychowanie na rozdrożu. Personalistyczna filozofia wychowania, F. Adamski (red.),
Wyd. UJ, Kraków 1999, s. 33.
Księga1.indb 156
2013-03-07 13:53:23
Lidia Marszałek – PROBLEM DWUPARADYGMATYCZNOŚCI...
157
lozoficzna koncepcja człowieka oraz wyprowadzone z niej ogólne
cele wychowania i paradygmaty pedagogiczne.
Obecne paradygmaty pedagogiki są dyskutowane zwykle jako
ilustracje podejścia metodologicznego, jednak nie wyklucza to
możliwości traktowania go jako szerszego narzędzia w spojrzeniu
na otaczającą rzeczywistość. Dążenie do konsensusu, dotyczącego podstawowych założeń pedagogiki, nie ma podważać zasady
pluralizmu koncepcji i metod ani zmierzać w kierunku tworzenia
„jedynej słusznej” pedagogiki i pedagogii, lecz sprzyjać stworzeniu
wspólnej płaszczyzny, warunkującej możliwość zaistnienia pluralizmu, wynikającego z naturalnych potrzeb i zróżnicowań2. Zakłada
się więc istnienie nie tylko wielości paradygmatów, powiązanych
z różnymi szkołami, podejściami, interpretacjami, ale wręcz ich
swoistej sieci, mozaiki paradygmatów nie tylko sprzecznych, ale też
współpracujących ze sobą; sieci wykraczającej poza to, co obiektywistyczne, przechodzącej w kategorie interpretatywnej i hermeneutycznej rekonstrukcji3.
1. WSPÓŁCZESNE PARADYGMATY
PEDAGOGIKI PRZEDSZKOLNEJ
Wszelkie metamorfozy w obrębie pedagogiki przedszkolnej pozostają pod wpływem ewolucji pedagogiki ogólnej, uwzględniając
pojawiające się nowe koncepcje, wizje osoby, sposoby interpretowania zjawisk społecznych i projektowania działań praktycznych.
Przemiany pedagogiki ogólnej prowadzą więc też w kierunku
zmiany sposobu myślenia o dziecku i procesie jego wychowania,
wartościowania okresu dzieciństwa, a także w kierunku uwzględniania kolejnych perspektyw i obszarów funkcjonowania dziecka.
2 Por. W. Starnawski, Paradygmat pedagogiczny – podstawy, racje wyboru, specyfika,
„Studia z Teorii Wychowania”, t. II, 2011 nr 2(3), s. 67-68; B. Śliwerski, Współczesna
myśl pedagogiczna. Znaczenia, klasyfikacje, badania, Oficyna Wydawnicza Impuls,
Kraków 2009, s. 57, 77.
3 Por. A. Krauze, Paradygmaty w pedagogice i jej dyscyplinach szczegółowych,
„Studia z Teorii Wychowania”, t. II, 2011, nr 2(3), s. 77-78.
Księga1.indb 157
2013-03-07 13:53:23
158
Nowe paradygmaty ukazują także różne możliwości podejścia do
podmiotów edukacji – dziecka, rodzica i nauczyciela4. Jak wskazuje
T. Lewowicki, najistotniejszym przeobrażeniem paradygmatycznym we współczesnej pedagogice ogólnej jest odwrót od jej orientacji technologicznej jako najskuteczniejszej drogi edukacji w kierunku jej humanistycznej alternatywy – orientacji podmiotowej,
progresywistycznej, dialogowej5.
Nurt technologiczny zakłada oparcie się pedagogiki na założeniach filozofii pozytywnej, w której szczególną wartość stanowi poznanie naukowe, wsparte „twardą” metodologią badań empirycznych, dzięki której – badając wyłącznie fakty – osiąga się precyzyjne
twierdzenia o wysokim stopniu generalizacji, czyli tzw. „wiedzę
pozytywną” Edukacja w wymiarze technologicznym jest przede
wszystkim wprowadzaniem dziecka w społeczne kanony życia poprzez relacje typu zewnętrznego. Dziecko, traktowane jako „zadatek
na dorosłego”, poddane jest instytucjonalnym oddziaływaniom, służącym podporządkowaniu go racji dorosłych w trybie oznajmująconakazującym poprzez treści i formy określone, zaplanowane i zorganizowane przez nauczyciela6. Tego rodzaju pedagogika, odkrywając
konieczność wychowania jako sztuki oddziaływania na innych, oferuje możliwość sterowania tym procesem i w zależności od przyjętego światopoglądu może ona być wykorzystana zarówno w celach
pozytywnych, jak też i negatywnych. Ten rodzaj postępowania jest
nadal obecny w wielu pedagogicznych próbach manipulowania
ludźmi. Wyraża się on między innymi przez totalizujące myślenie,
bazujące na przekonaniu, że dzięki radykalnie sformułowanym celom wychowania da się radykalnie przekształcić świat; przekonanie,
że można zmienić świat dzięki wychowaniu i kształceniu7.
4 Por. D. Waloszek, Sytuacyjne wspieranie dzieci w doświadczaniu świata, Wyd.
Naukowe UP, Kraków 2009, s. 200.
5 Por. T. Lewowicki, Edukacja alternatywna – tradycja, inspiracje, przemiany, relacje z reformami, w: Teoretyczne podstawy edukacji alternatywnej, B. Śliwerski (red.),
Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2009, s. 27-28.
6 Por. D. Waloszek, Sytuacyjne wspieranie…, dz. cyt., s. 205.
7 Por. B. Śliwerski, Pedagogika negatywna, w: Pedagogika u progu trzeciego tysiąclecia, A. Nalaskowski, K. Rubacha (red.), Wyd. UMK, Toruń 2001, s. 80-81.
Księga1.indb 158
2013-03-07 13:53:23
159
W ujęciu kontrastowym wobec technologizmu powstała wizja
edukacji humanistycznej, przyjmującej postawę, charakteryzującą
się refleksją nad sensem ludzkiego życia, gdzie głosi się pogląd, że
człowiek może i powinien „stawać się człowiekiem”. Humanizm
docieka sensu życia człowieka, charakteru jego egzystencji w świecie nowych wartości, określa miary odpowiedzialności za podejmowane czyny w interakcjach międzyludzkich, jest głosem sumienia,
czuwającym nad ludzką wspólnotą. Źródeł dla humanistycznej pedagogiki można doszukać się w progresywizmie pedagogicznym,
przyznającym dziecku centralne miejsce w procesie edukacyjnym
i przypisującym szczególną rolę aktywności własnej dziecka, swobodzie, spontanicznemu uczeniu się i twórczości8.
Filozoficznym podłożem dla humanistycznego nurtu pedagogiki stał się personalizm, który w wielorakości swoich nurtów
i odmian tworzy jeden z ważnych nurtów współczesnej myśli filozoficznej i pedagogicznej. Humanizm, związany z filozofią personalizmu ontologicznego, dostrzega i dowartościowuje wszystkie
istotne elementy (czy też aspekty) ludzkiej natury: ciało i ducha, życie biologiczne i duchowe, naukowe poszukiwania prawdy i praxis
moralno-społeczną, autonomię człowieka i jego związek z Bogiem,
sferę poznania i sferę drążeniowo-emocjonalną, problemy indywidualno-osobiste i życie społeczne9. W personalizmie podkreśla się
przede wszystkim szczególną rolę i wartość człowieka jako osoby.
Człowiek jako osoba jest nie tylko materialną (cielesną) jednostką,
ale przede wszystkim świadomym i wolnym podmiotem, najdoskonalszym bytem w całej naturze i komosie, zawiera w sobie bowiem
elementy świadomości, wolności i ducha, dzięki którym przekracza
świat materialny i kieruje nim10.
8
Por. T. Lewowicki, Edukacja alternatywna…, dz. cyt., s. 18-29.
Por. S. Kowalczyk, Wprowadzenie do filozofii J. Maritaina, Redakcja Wydawnictw
KUL, Lublin 1992, s. 44-45; M. Nowak, Personalizm historyczny i „pedagogie” o inspiracji personalistycznej, w: Alternatywy myślenia o/dla edukacji, Z. Kwieciński (red.),
Instytut Badań Edukacyjnych, Warszawa 2000, s. 237.
10 Por. J. Bagrowicz, Godność osoby fundamentem wychowania, w: Wychowanie na
rozdrożu…, dz. cyt., s. 95-96.
9
Księga1.indb 159
2013-03-07 13:53:24
160
W wielorakości swoich ujęć personalizm przyjmuje postawę
otwarcia na egzystencję, ujmowaną w wymiarze przestrzenno-czasowym. Nie jest on zamkniętym systemem filozoficznym, ale perspektywą, metodą i postawą. Rozumienie osoby wpływa na opis
rzeczywistości, a z kolei rozumienie rzeczywistości wpływa na opis
osoby. Treść poszczególnych praw osoby ludzkiej stanowi punkt
wyjścia do formułowania podstawowych zasad życia społecznego,
którego charakterystyczną cechą jest jego „w pełni ludzki” – to znaczy personalistyczny – kształt. Wychodząc od integralnego podejścia personalizm proponuje wychowanie „całego człowieka” w jego
złożoności – będąc dalekim od naturalistycznych czy też postmodernistycznych teorii wychowania zakłada jednak, że twórcą procesu wychowania nie jest wyłącznie nauczyciel, wychowawca czy rodzic, ale jest nim przede wszystkim dziecko, będące autorem swego
rozwoju11. Pedagogika humanistyczna w aspekcie praktycznym
przyjmuje paradygmat edukacji zorientowanej na osobę12, w której
głównym celem wychowania jest „uzdolnienie podmiotu (wychowanka) do przejęcia kierownictwa nad własnym procesem rozwoju. (…) Wychowanek nie jest uważany za rzecz do napełnienia jej
czymkolwiek ani też nie jest on istotą do ćwiczenia (szkolenia), lecz
jest osobą, którą należy w nim «wzbudzić»”13.
Wychodząc od uwzględnienia społecznych potrzeb humanizacji
procesu edukacji, współczesna pedagogika przedszkolna odeszła
od tożsamości nauki, zajmującej się procesem kierowania rozwojem dzieci w instytucjach przedszkolnych ku tożsamości dziedziny
naukowej, zajmującej się wspomaganiem rozwoju dzieci w wieku
od trzech do sześciu lat w różnych formach instytucji przedszkolnych14. Tendencja wiedzie więc od kierowania ku wspieraniu –
11 Por. P. Magier, Zmiany edukacyjne początku wieku – propozycja personalistyczna, w:
w: Przemiany edukacyjne w Polsce i na świecie a modele wychowania, W. Korzeniowska,
S. C. Michałowski, A. Murzyn (red.), Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2001,
s. 405.
12 M. Nowak, Ku nowej edukacji zorientowanej na osobę, w: Teoretyczne podstawy…,
dz. cyt., s. 115-130.
13 M. Nowak, Pedagogika personalistyczna, dz. cyt., s. 55.
14 Por. J. Karbowniczek, M. Kwaśniewska, B. Surma, Podstawy pedagogiki przedszkolnej z metodyką, Wyd. WAM, Kraków 2011, s. 103.
Księga1.indb 160
2013-03-07 13:53:24
161
jakkolwiek kierowanie to w założeniach dokonywało się poprzez
celowo dobierane bodźce i wartościowe treści, stymulujące aktywność i inwencję traktowanego podmiotowo dziecka, jednak znaczenie słowa „kierowanie” implikowało dominującą rolę nauczyciela
w tym procesie. Dla wielu pedagogów taka perspektywa, ograniczająca zakres roszczeń teorii do opisu i krytyki, a edukacji do działania kontekstualnego, nie kierowanego świadomością celów ani
przekonaniem o rozumieniu natury wychowania może być mało
satysfakcjonująca – trudno jest bowiem zrezygnować z przekonań
o ważności tego, co ma się do zaoferowania innym, z przekonania
o ważności uznawanych przez siebie wartości i założenia, że wyprowadzone z tych wartości cele wychowania mogą służyć dobrze
tym, którzy nawet nie dostrzegają ich sensu15.
Aktualnym celem współczesnej edukacji przedszkolnej jest niesienie pomocy dziecku w procesie poznawania samego siebie i własnych możliwości w przekształcaniu środowiska, zaś cel ten wskazuje główne zadania w zakresie wspomagania rozwoju dziecka
w procesie identyfikowania własnej tożsamości, rozwijania u niego
poczucia sprawstwa i poszerzania poczucia świadomości swojej roli
w otaczającej rzeczywistości16. Ujęcie to wskazuje na centralne miejsce dziecka w procesie edukacyjnym, zaś nauczycielowi wyznacza
rolę „podążającego za dzieckiem” dorosłego, umiejętnie niosącego
niezbędną pomoc w procesach dziecięcego samostanowienia oraz
odkrywania i urzeczywistniania swojego potencjału w kierunku odpowiedzialnego i samodzielnego współuczestniczenia we własnych
formach aktywności. Edukacja przedszkolna, dzięki zachodzącym
w niej zmianom orientacji, staje się więc działaniem zmierzającym
w przyszłości ku najwyższemu stopniu zindywidualizowania; procesem wspierania rozwoju osobowości, który uwzględnia nie tylko
aspekty naturalnego rozwoju dziecka, ale też przedmiotowe relacje,
zachodzące pomiędzy wychowaniem, kształceniem i rozwojem.
15
Por. T. Hejnicka-Bezwińska, Edukacja, kształcenie, pedagogika (Fenomen pewnego
stereotypu), Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 1995, s. 48.
16 Por. J. Karbowniczek, M. Kwaśniewska, B. Surma, Podstawy pedagogiki…, dz.
cyt., s. 104-105.
Księga1.indb 161
2013-03-07 13:53:24
162
2. NIESPÓJNOŚĆ PARADYGMATYCZNA
W OBSZARACH PEDAGOGIKI
I PEDAGOGII PRZEDSZKOLNEJ
Oba paradygmaty – zarówno technologiczny, jak i humanistyczny – są wciąż obecne we współczesnej edukacji przedszkolnej. Pierwszy z nich dominuje wciąż w sferze organizacyjnej, drugi
– w aspekcie teorii i w wymiarze indywidualnych relacji dziecka
i nauczyciela. Założenia organizacyjne przedszkoli wciąż opierają
się na hierarchicznym układzie społecznym ministerstwo – kuratorium – dyrektor – nauczyciel – dziecko (rodzice), zaś sam proces
wychowawczo-dydaktyczny zmierzać ma do celów narzuconych
przez MEN w postaci Podstawy programowej wychowania przedszkolnego17. Tego rodzaju zabieg jest z pewnością konieczny dla usystematyzowania i ustrukturalizowania treści i sposobów edukacji,
jednak warto zaznaczyć, że sformułowane w tym dokumencie zadania, wynikające z celów edukacji przedszkolnej nie zawsze pozostają w zgodności z autentycznymi potrzebami i możliwościami
dziecka, nie obejmują również istotnych obszarów rozwoju dziecka
w kontekście jego integralności. Przyjęcie danego programu implikuje konieczność jego pełnej realizacji, zaś osobą odpowiedzialną
za planowanie, realizowanie i dokumentowanie przebiegu procesu
edukacyjnego jest nauczyciel, któremu przyznano decyzyjną rolę
w tych obszarach, jednak jego działania podlegają weryfikacji i ocenie przez wyższe hierarchicznie organa, uprawnione do ich oceny
według określonego klucza i standardów.
Podobny problem pojawia się przy analizie komponentu teleologicznego pedagogiki przedszkolnej – niewątpliwie ważnego elementu struktury procesu edukacyjnego, istotnym dla jego analizy
i interpretacji. Wprowadzony reformą programową w 1999r. obowiązek dokonywania operacjonalizacji celów, zarówno w obszarze
kształcenia, jak i wychowania szczególnie w przypadku poziomu
17 Podstawa programowa wychowania przedszkolnego dla przedszkoli, oddziałów
przedszkolnych w szkołach podstawowych oraz innych form wychowania przedszkolnego,
Dz. U. z dnia 15 stycznia 2009r., Nr 4, poz. 17, Załącznik nr 1.
Księga1.indb 162
2013-03-07 13:53:24
163
edukacji przedszkolnej wydaje się być zaprzeczeniem humanistycznego paradygmatu. Zabieg operacjonalizacji celów polega na
zamianie celów ogólnych w drodze ich sprecyzowania, uszczegółowienia i konkretyzacji oraz pozbawienia „emocjonalnej otoczki” na
równoważny z założenia zbiór celów operacyjnych – opis zachowań
dziecka, jakie ma ono przejawiać po zakończeniu poszczególnych
zajęć wskazujący, co dziecko będzie umiało wykonać a czego – jak
się zakłada – nie umiało wcześniej18. Potraktowanie celów edukacji w tak instrumentalny sposób oznacza, że mogą one podlegać
regułom empirycznej weryfikacji w odniesieniu do jakiegoś standardu. Można więc ujmować je w kategorii swoistego oczekiwania
od dziecka ściśle określonych kompetencji, umiejętności, wiedzy,
a nawet postaw i przekonań, które w założeniach dziecko osiągnąć
ma w wyniku własnej aktywności lub pedagogicznego oddziaływania nauczyciela, w oczekiwanym punkcie czasowym. Już samo
założenie takiej możliwości, w odniesieniu do dziecka w wieku
przedszkolnym, którego rozwój i osiągnięcia często wymykają się
oczekiwaniom i przewidywaniom osób dorosłych poprzez swoją
nieliniowość wydaje się być zamierzeniem cokolwiek absurdalnym,
zaś spojrzenie na problem ze strony najbardziej ogólnych celów
edukacji przedszkolnej – wspierania dziecka w odkrywaniu własnego potencjału – budzi jeszcze większe wątpliwości wobec stosowania zabiegu operacjonalizacji tego procesu. Jak wskazuje bowiem
M. Łobocki, człowiek z natury rzeczy jest tak bogaty i niezawodny,
że wystarczy inicjować, pobudzać i wspierać jego rozwój, towarzyszyć mu w odkrywaniu siebie i świata bez potrzeby odgórnego
narzucania ściśle określonych celów. Cele te bowiem podpowiada
samo życie wychowanka, w kreowaniu którego współtowarzyszy
mu wychowawca19. Pogląd ten w sposób szczególny przystaje do
założeń edukacji najmłodszych dzieci, w której nie wszystko może
być zmierzone, uregulowane i podlegać ocenie.
Operacjonalizacja celów nie jest zagadnieniem powszechnie akceptowanym w teoriach pedagogicznych, bowiem nawet jej zwo18
19
Księga1.indb 163
Por. B. Niemierko, Cele i wyniki kształcenia, Wyd. WSP, Bydgoszcz 1988, s. 13.
Por. M. Łobocki, ABC wychowania, WSiP, Warszawa 1992, s. 26-27.
2013-03-07 13:53:24
164
lennicy dostrzegają w niej nie tylko zalety, ale także wady sprowadzania celów ogólnych do szczegółowych. Do wad tego zabiegu
zalicza się m. in. to, że:
1) nadaje się on głównie do wyrażania celów z dziedziny poznawczej, rzadko udaje się ją zastosować w dziedzinie motywacyjnej;
2) prowadzi do odrzucenia lub ograniczenia w pełni uzasadnionych, ale trudnych do precyzyjnego określenia celów ogólniejszych kosztem przesadnego eksponowania celów operacyjnych;
3) poważnie ogranicza lub przekreśla możliwość wykorzystania
nieprzewidzianych sytuacji dydaktyczno-wychowawczych;
4) prowadzi do schematyzmu i sztucznego rozdrobnienia, bowiem
zestaw celów operacyjnych nigdy nie odzwierciedla w pełni zakresu celu ogólnego;
5) jest zabiegiem trudnym, pracochłonnym i kosztownym;
6) prowadzi do dehumanizacji procesu dydaktyczno-wychowawczego20.
Już ponad pół wieku temu K. Kotłowski zaznaczał, że teoria
pedagogiczna musi spoglądać na procesy edukacyjne od strony filozoficznej refleksji, nie zaś wąskiego praktycyzmu, bowiem obok
intencjonalnych, zaplanowanych działań pedagogicznych istnieje
tzw. „wychowanie nieświadome, które nigdy nie ustaje”21. Wyprzedzając epokę, w której żył i tworzył, K. Kotłowski formułował
więc założenia w pełni zgodne z aktualnym rozumieniem pedagogiki jako nauki zajmującej się wychowaniem, w najszerszym tego
słowa znaczeniu, a przez to wymagającej dominacji filozoficznego
myślenia nad czystą pragmatyką ścisłego określania celów tegoż
wychowania. „Z chwilą, gdy cele wychowania zostają określone
z taką dokładnością, iż nie nastręczają żadnych wątpliwości ani wychowawcom, ani grupie kierującej wychowaniem w państwie, wtedy wychowanie ustępuje miejsca zwykłej indoktrynacji i zamiast
20 Por. D. Zając, Klasyfikacja i operacjonalizacja celów wychowania, w: Wokół podstawowych zagadnień teorii wychowania, E. Kubiak-Szymborska, D. Zając (red.), Wyd.
WERS, Bydgoszcz 2002, s. 118; B. Niemierko, Cele kształcenia, w: Sztuka nauczania.
Czynności nauczyciela, K. Kruszewski (red.), PWN, Warszawa 1992, s. 13.
21 K. Kotłowski, Podstawowe prawidłowości pedagogiki, Zakład Narodowy im.
Ossolińskich, Wrocław 1964, s. 183.
Księga1.indb 164
2013-03-07 13:53:24
165
wszechstronnie rozwiniętych osobowości zaczyna się produkować
skonformizowane typy ludzkie, których najwyższą cnotą staje się
posłuszeństwo wobec różnego rodzaju wodzów. Wychowanie
w antycznej Sparcie, później u jezuitów, kalwinów i wreszcie w hitlerowskich Niemczech daje chyba najlepsze dowody tego, jak zbytnia precyzja celów wychowawczych doprowadziła wychowanie do
degeneracji, przekształcając je w zwykłą tresurę”22.
Człowieka – niezależnie od jego wieku – w całej złożoności jego
istoty i procesu rozwoju, nie da się wyrazić poprzez nawet najbardziej precyzyjnie sformułowane cele operacyjne. Stąd uprawniony
wydaje się wniosek, iż procesy pedagogiczne w ujęciu organizacyjnym zbyt często są jeszcze rozumiane jako podporządkowanie
określonym kanonom działania. Organa decyzyjne – ministerstwo,
kuratoria – chcą je jednoznacznie opisywać za pomocą języka
sztywnych pojęć i przewidywać konkretne efekty końcowe, nie pozostawiając miejsca na to, co afektywne, obrazowe, w pewnym sensie niedokończone i niedopowiedziane, probabilistyczne a czasem
wręcz irracjonalne23.
Przy tworzeniu dokumentów programowych istotny jest także
przyjęty „wzór adresata”, jakim w przypadku Podstawy programowej wychowania przedszkolnego jest dziecko wraz z jego społecznokulturowymi uwarunkowaniami, wyznaczającymi jego miejsce we
współczesnym świecie. Obraz dziecka, wyłaniający się z analizy
tego dokumentu ukazuje je jako istotę zewnątrzsterowną, która powinna opanować określony zasób zachowań i umiejętności. Forma
przyjętych celów (budowanie, rozwijanie, kształtowanie) wskazuje
na behawioralne korzenie przyjętej filozofii kształcenia, a dzieciństwo w tym ujęciu rozumiane jest w kategoriach instrumentalnych
jako czas przygotowania do szkoły a w dalszej perspektywie do
życia w społeczności. Edukacja dziecka staje się zadaniem do wykonania – ukształtowania człowieka zgodnego z określonym wzorcem. W dokumencie brak jest odniesień do stwarzania warunków
22
Tamże, s. 50.
Por. W. Prokopiuk, Rzecz o paradygmacie humanistycznym w akademickiej edukacji nauczycieli, w: Pedagogika u progu…, dz. cyt., s. 133-134.
23
Księga1.indb 165
2013-03-07 13:53:24
166
do wyzwalania różnorodnych form aktywności, które pozwoliłyby
dziecku ujawnić cały potencjał jego wiedzy, umiejętności i doświadczeń. Podano za to cały zestaw wiadomości i umiejętności, którymi
dziecko powinno wykazać się pod koniec okresu przedszkolnego,
ujętych przy zastosowaniu (nie zawsze poprawnym) zoperacjonalizowanych celów w orzekającej formie. Forma ta ściśle określając
czas realizacji zadań rozwojowych sugeruje, jakoby dziecko nie
miało prawa do wolniejszego rozwoju, nabywania umiejętności
w zindywidualizowanym tempie i kolejności, co odbiera wczesnej
edukacji jej podmiotowy charakter. Nawet określenie w końcowej
części dokumentu zaleceń dotyczących warunków i sposobu zagospodarowania czasu dziecka w przedszkolu wskazuje na dyrektywny charakter edukacji poprzez określenie limitów czasowych,
przeznaczonych na realizację różnych form dziecięcej aktywności
– od zabawy, poprzez pobyt na świeżym powietrzu, zajęcia dydaktyczne aż po czynności opiekuńcze i samoobsługowe. Dokument
ten uwidocznia więc coraz większy dysonans pomiędzy możliwościami, naturalnymi oczekiwaniami dziecka a wymaganiami, stawianymi przez instytucje, sprzyjając tłumieniu dziecięcej swobody
przez schematy pedagogicznego działania24.
Osiąganie właściwej jakości pracy placówek przedszkolnych,
kreowane jest głównie przez administrację oświatową – „obiektywne” kryteria i standardy, wypracowane przez zewnętrzne
podmioty traktowane są wciąż jako „wyzwanie, któremu należy
sprostać bez względu na kontekst społeczno-kulturowy, w jakim
instytucja funkcjonuje”25. Pomimo wskazywania przez środowiska
akademickie „ułomności” takiego podejścia nadal najistotniejszy
wydaje się w ocenie jakości komponent strukturalny, obejmujący
wyposażenie przedszkola, wykształcenie nauczycieli, stałość per24 Por. J. Nowak, Obraz dziecka funkcjonujący w nowych dokumentach programowych, w: Edukacja przedszkolna i wczesnoszkolna. Obszary sporów, poszukiwań, wyzwań i
doświadczeń w kontekście zmian oświatowych, D. Waloszek (red.), Centrum Edukacyjne
Bliżej Przedszkola, Kraków 2010, s. 127-129.
25 M. Karwowska-Struczyk, Jakość edukacji przedszkolnej – wyzwanie czy nadawanie znaczenia, w: Dziecko. Sukcesy i porażki, R. Piwowarski (red.), IBE, Warszawa 2007,
s. 238.
Księga1.indb 166
2013-03-07 13:53:24
167
sonelu i jego odpowiednią liczbę, formy i częstotliwość współpracy
z rodzicami. Niemal całkowicie pomija się w nich kwestię jakości
procesualnej, czyli relacji nauczyciela z dzieckiem, doświadczenia,
wiedzy, umiejętności i wartości, nabywanych przez dzieci przyjmując błędne założenie, jakoby jakość strukturalna była najistotniejszą
determinantą jakości procesualnej. Tymczasem jakość edukacji
tworzy się „wewnątrz” systemu jakości pracy przedszkola, zatem
nie może być narzucona przez żaden zewnętrzny system norm
i kontroli. Aby osiągnąć odpowiednią jakość działania, wszyscy –
dyrektor, nauczyciele, pracownicy administracji i obsługi, a także
rodzice muszą akceptować oraz rozumieć jej filozofię. „Wszystko,
co dzieje się w przedszkolu, wpływa na jakość mierzoną satysfakcją klientów. Najważniejszymi klientami przedszkola są dzieci; to
ich zadowolenie (a nawet zachwyt) będzie miarą jakości”26. Nawet
najlepiej zorganizowane i wyposażone przedszkole, zatrudniające
kadrę o najwyższych kwalifikacjach zawodowych nie będzie w stanie wzbudzić tego zadowolenia czy zachwytu dziecka, jeśli braknie
w nim właściwej jakości procesualnej: dwupodmiotowych, dialogicznych relacji dziecko – nauczyciel, pełnej zaufania współpracy
ze środowiskiem rodzinnym, życzliwej atmosfery, zapewniającej
dziecku poczucie bezpieczeństwa. Trudność badania tak rozumianej jakości polega na tym, że niemożliwe jest takie zoperacjonalizowanie tego zadowolenia czy zachwytu dziecka, aby można było na
tej podstawie sformułować obiektywne standardy. Stąd urzędnicy
oświatowi przyjmują łatwiejszą wizję oceny jakości przedszkola,
opartą o składniki strukturalne.
Ścisły paradygmat technologiczny ujawnia się też w obszarze
działań władz państwowych w stosunku do nauczycieli. Zawód ten
poddawany jest ciągłym i wzajemnie wykluczającym się regulacjom
prawnym. Ciągłe kontrolowanie i monitorowanie pracy nauczyciela wytwarza przekonanie, że osoby wykonujące ten zawód nie są
godne zaufania. Narzucana przez oświatową administrację iluzoryczna praca (tworzenie wielu, często powielających się dokumen26
Por. D. Elsner, Stwórzmy wspaniałe przedszkole, cz. II, Wyd. Mentor, Chorzów
1997, s. 97.
Księga1.indb 167
2013-03-07 13:53:24
168
tów, konieczność „wykazania się” w obszarze ścisłych wskaźników
efektywności kształcenia i wychowania) zmusza do uznania jej za
autentyczną pracę i prowadzi do pozoranctwa lub selekcyjnego nastawienia do dzieci w procesie edukacji. Narzucanie nauczycielom
„właściwego” podejścia do wykonywanych zadań zawodowych
i konieczności standaryzacji usług, zmierza w rzeczywistości do
zwiększenia wydajności jedynie z zawężonej perspektywy bezpośrednich korzyści władz oświatowych z całkowitym pominięciem
najistotniejszej perspektywy dobra dziecka27.
Zdecydowaną przeciwwagę dla technologicznie zorientowanego organizacyjnego aspektu edukacji przedszkolnej stanowią aktualne teoretyczne podstawy pedagogiki przedszkolnej, w których
dominuje paradygmat humanistyczny, przyznający dziecku status
osoby. Teoretyczny aspekt edukacji przedszkolnej wynika bowiem
głównie z aktualnie przyjętej, personalistycznej koncepcji człowieka i powiązanych z nią wartości a także z kultury, tradycji i stosunków społecznych.
Wobec na nowo sformułowanych celów pojawiła się konieczność reorientacji dotychczasowych zadań, wyznaczonych edukacji przedszkolnej. Próby zdefiniowania tych zadań w kontekstach
współczesnych wyzwań edukacyjnych podjęła się D. Waloszek,
która odniosła ich istotę do:
1) rozeznania wstępnego własnych możliwości dziecka, jego preferencji i trudności działania, nowości i nieznajomości;
2) podejmowania prób rozwiązywania zadań do uzyskania rezultatu włącznie z akceptacją przerywania działalności dziecka
i powrotu do niej po upływie określonego czasu;
3) możliwości wypowiadania się o sobie w preferowany przez
dziecko sposób;
4) bezpośrednich odczuć dziecka i świadomości siebie, w tym też
odczuć oceny samego siebie przez otoczenie społeczne;
5) realnej rzeczywistości dziecka i sposobów jej przedstawiania;
27 Por. B. Śliwerski, O wymierności pracy nauczyciela, „Studia Pedagogiczne
Uniwersytetu Humanistyczno-Przyrodniczego Jana Kochanowskiego” 2009, t. 18,
s. 44-45.
Księga1.indb 168
2013-03-07 13:53:24
169
6) samooceny wykonania zadań, postawionych przed dzieckiem;
7) motywowania do uczenia się i samodoskonalenia;
8) kształtowania poczucia odpowiedzialności za własne działanie
i wypowiedzi;
9) identyfikowania dziecka w aspekcie szans, nie zaś klasyfikacji
i kategoryzowania28.
W aktualnej koncepcji pedagogiki przedszkolnej zarówno wychowanie, jak i kształcenie rozumiane jest więc jako ważny element
wysiłku na rzecz promowania „universum personalnego”, zaś jego
najwyższym celem jest uzdolnianie podmiotu do przejęcia kierownictwa nad własnym procesem rozwoju. Dziecko nie jest „rzeczą
do napełnienia” jej czymkolwiek, ani też istotą do ćwiczenia, lecz
osobą, którą należy w nim „wzbudzić”; jest pierwszym i podstawowym czynnikiem wychowania, zaś nauczyciel jest tylko współpracownikiem w tym dziele. Podkreśla się w niej także respekt
dla „tajemnicy dziecka”, które staje się sobą przy oddziaływaniu
w tym procesie wielorakich bodźców, pochodzących od instytucji
przedszkola, ale także z nieznanych dorosłemu pokładów osobowości wychowanka, wyposażonej w wolność i sferę duchową. Taki
kształt współczesnej pedagogiki przedszkolnej w pełni odpowiada
personalistycznym założeniom, leżącym u podłoża humanistycznego paradygmatu29.
Paradygmat ten funkcjonuje również w przedszkolnej pedagogii – w obszarze osobistych relacji nauczyciel – dziecko (rodzina)
w postaci dialogicznego podejścia, opartego o wzajemną otwartość.
Współczesny kształt pedagogiki przedszkolnej wymaga od nauczyciela przyjęcia za wartości priorytetowe atmosferę w grupie,
uczestnictwo wszystkich dzieci w życiu przedszkola, zaangażowanie rodziców, dobre relacje wewnętrzne, spójne oczekiwania wobec wychowanków, koncentrację na dziecku i poszerzanie zakresu
jego doświadczeń, a wszystko to w kierunku osiągania przez dzieci
28
Por. D. Waloszek, Pedagogika przedszkolna – metamorfoza statusu i przedmiotu badań, Wyd. Naukowe UP, Kraków 2006, s. 247. Por też J. Karbowniczek,
M. Kwaśniewska, B. Surma, Podstawy pedagogiki…, dz. cyt., s. 229.
29 Por. M. Nowak, Personalizm historyczny…, dz. cyt., s. 224-225.
Księga1.indb 169
2013-03-07 13:53:24
170
niezależności i zdobycia umiejętności uczestnictwa w dalszych etapach edukacji. Bycie wychowawcą wymaga „bycia autentycznym,
szczerym pozbawionym maski, wstydu własnej ekspresji, jak i posiadania czegoś, co jest niewyuczalne, nieprzekazywalne, ale mimo
to w sposób niemalże magiczny wpływa na innych. Trzeba umieć
wyjść poza stereotyp, poza zadany szablon, obudzić w człowieku
«coś», co jest w nim lub w związku z nim, jakieś doświadczenie,
wyzwolić w nim inną wrażliwość, dodać coś do bagażu jego przeżyć. Trzeba umieć wyjść ku drugiemu człowiekowi, podjąć z nim
współpracę”30.
Dla współczesnego nauczyciela dziecko powinno być „tajemnicą”, nie zaś problemem wychowawczym czy dydaktycznym,
rezultatem edukacji zaś nie powinny być efektywnie zrealizowane
zewnętrzne cele, lecz odkrycie przez dziecko samego siebie – swojego „powołania”, możliwości i ograniczeń. „Nauczyciel niczego
w dziecku nie stwarza, w nic go istotnościowego nie wyposaża. On
tylko – pomaga. Pomaga objawić się. I nic więcej nad to. (…)”31.
Rola nauczyciela jest niezwykle ważna – przyjmując dziecko z miłością wychowawczą, staje się on za nie odpowiedzialny; za perspektywę realizacji przez dziecko własnych talentów i predyspozycji. W codziennej praktyce pedagogicznej nauczyciele przedszkola
stają więc przed zadaniem definiowania aktualnych potrzeb dziecka i znajdowania trafnych dróg ich indywidualnego zaspokajania
w specyficznych warunkach wychowania zbiorowego – i zadanie to
realizują z reguły skutecznie, opierając się na własnej intuicji pedagogicznej i szczególnych zdolnościach otwierania się „ku dziecku”,
warunkowanych cechami osobowymi.
Właściwie przygotowana i wykształcona kadra nauczycieli,
składająca się w większości z osób o znakomitych kompetencjach
metodycznych, merytorycznych i osobowych jest silną stroną polskiego systemu edukacji przedszkolnej32. Nauczycieli charakte30
B. Śliwerski, Współczesna myśl…, dz. cyt., s. 204
M. Sawicki, Dziecko jest osobą. Szkice z teorii kształcenia i wychowania, Wyd.
Naukowe Semper, Warszawa 1995, s. 26.
32 Wprawdzie J. Miko-Giedyk i R. Miszczuk podają, że nauczyciele przedszkola
to grupa nadal nie posiadająca odpowiedniego przygotowania do pracy z dziećmi
31
Księga1.indb 170
2013-03-07 13:53:24
171
ryzują nie tylko wysokie kompetencje metodyczne i merytoryczne, ale też otwartość na nowe koncepcje, wysoki poziom refleksji
pedagogicznej, umiejętności nie tylko dostrzegania aktualnych
problemów edukacji dziecka, ale też poszukiwania twórczego ich
rozwiązywania i tworzenia właściwych sytuacji wychowawczych.
Nauczyciele przedszkola to specyficzna grupa zawodowa, posiadająca szczególny potencjał pedagogiczny, dynamizm i otwartość
wobec problemów edukacyjnych i wychowawczych współczesnego dziecka i jego rodziny. Pomimo niejednokrotnie wyrażanych na
społecznym forum negatywnych opinii wobec grupy zawodowej
nauczycieli trzeba podkreślić, iż nauczyciele przedszkoli są społecznością w większości odznaczającą się wyjątkowymi kompetencjami
osobowymi, warunkowanymi zarówno osobistymi preferencjami,
jak i ukształtowanymi w procesie kształcenia akademickiego. Przygotowanie akademickie nauczycieli przedszkola – w odróżnieniu
od przygotowania nauczycieli edukacji wczesnoszkolnej – od lat
przywiązywało bowiem szczególną uwagę do ukształtowania wychowawcy, uwzględniającego w swojej pracy zasadę indywidualizacji i holistycznego spojrzenia na dziecko jako jedności bio-psychospołecznej, jak również umiejętności integrowania oddziaływań
edukacyjnych w kierunku wspomagania wszechstronnego rozwoju
dziecka. Nauczyciele przedszkola stanowią w większości grupę,
i charakteryzująca się najniższym poziomem wykształcenia na tle innych grup nauczycielskich. Por. J. Miko-Giedyk, R. Miszczuk, Nauczyciel wychowania przedszkolnego, w: Wybrane zagadnienia z pedagogiki przedszkolnej, E. Zyzik (red.), Wyd. UH-P,
Kielce 2009, s. 227. Autorka pozwala sobie jednak nie zgodzić się z tym poglądem
na podstawie własnych wieloletnich doświadczeń zawodowych aktywnej nauczycielki przedszkola, jak i kontaktów zarówno ze studentami, szczególnie studiów
niestacjonarnych, pracujących już zawodowo, którzy masowo uzupełniają poziom
wykształcenia powyżej ministerialnych wymogów – wyrażającymi szczerą i dynamiczną chęć edukacji, pomimo doświadczenia i wystarczających kwalifikacji do
pracy. Potwierdzeniem poglądów autorki są też kontakty z wieloma placówkami
przedszkolnymi w trakcie realizowania przez studentów programu studiów, których nauczyciele posiadają w większości wykształcenie na poziomie magisterskim
i ukończone studia podyplomowe, jak i rozmaite kursy dokształcające. Oczywiście
spostrzeżenia te nie mogą być generalizowane na całość populacji nauczycieli
przedszkola, jednak zdaniem autorki osoby o niższym wykształceniu i niewystarczającym przygotowaniu do pracy z dziećmi stanowią raczej margines niż normę.
Księga1.indb 171
2013-03-07 13:53:24
172
posiadającą cechę refleksyjności, dzięki czemu w sposób naturalny
dostrzegają szczególną wartość, jaką jest człowiek, zaś kierując się
życzliwością dla dziecka i pogłębioną refleksją pedagogiczną mają
odwagę świadomie zrezygnować z modelu edukacji, ujmowanej
w kategoriach realizacji założeń programowych na rzecz działań
urzeczywistniających humanistyczną wizję człowieka w pełnym
tego słowa znaczeniu.
Zarówno więc teoria wychowania przedszkolnego, jak i codzienna praktyka działań nauczycieli w pełni odpowiada wymogom indywidualizacji, podmiotowości i pomocy dziecku „w stawaniu się
człowiekiem na miarę swoich najlepszych możliwości”33, usprawnianiu go „do urzeczywistnienia własnego człowieczeństwa i do
osiągnięcia celów jakie stawia przed nim dokonanie wyborów pozytywnych wartości społecznych i moralnych”34 – czyli realizacji
paradygmatu humanistycznego. Specyficzną „lukę” pomiędzy tymi
dwoma obszarami wydają się stwarzać organizacyjne, hierarchicznie uwarunkowane ramy edukacji przedszkolnej, w przeważającej
części wywodzące się z paradygmatu technologicznego, stanowiąc
specyficzne utrudnienie pełnej realizacji idei podmiotowości dziecka
w systemie edukacji. Z jednej strony wydają się być one konieczne
dla uporządkowania celów, zamierzeń i efektów w różnych formach
przedszkolnej edukacji, z drugiej – ściśle ustalone wymogi i procedury ograniczają możliwości twórczego i indywidualnego podejścia
nauczyciela do dziecka, jak też możliwości i szanse jego samego we
własnej – odpowiedniej do wieku – pełnej samorealizacji.
Zmiana w obrębie organizacyjnego obszaru edukacji przedszkolnej wymagałaby daleko idących reform systemowych, które
mogą być jedynie wymuszone poprzez rozbudowę argumentacji
teoretycznej w kierunku spójnej koncepcji pedagogiki przedszkolnej, zbudowanej w oparciu o szczegółową analizę zarówno humanistycznej koncepcji pedagogiki ogólnej, jak też instytucjonalnej rzeczywistości oraz zakresu aktualnej wiedzy – i niewiedzy – o dziecku
i istocie dzieciństwa.
33
34
Księga1.indb 172
W. Cichoń, Wartości, człowiek, wychowanie, Wyd. UJ, Kraków 1996, s. 164.
Tamże, s. 165.
2013-03-07 13:53:25
173
POSUMOWANIE
Edukacja człowieka powinna być wielowymiarowym i wielokierunkowym procesem wspomagania rozwoju i kreacji osoby, co
sugeruje rezygnację z konieczności wyznaczania nie tylko punktu
początkowego i ścisłych jej etapów, ale nawet finalnego „produktu”. Wielkim wyzwaniem dla współczesnej pedagogiki jest więc
konieczność holistycznej (integralnej) edukacji, przyjętej za przewodnią ideę wszelkich oddziaływań pedagogicznych. Wyzwanie
to nie jest nowością zarówno dla przedszkolnej pedagogiki, jak i pedagogii – obie bowiem w swej najgłębszej istocie wyrastają z idei integralności i ideę tę realizują w różnorodnych formach i zakresach.
Współczesna pedagogika przedszkolna jawi się jako nauka
obejmująca swym zasięgiem rozważania na temat integralnego,
wszechstronnego rozwoju dziecka oraz formułowanie wytycznych
do praktycznego, wielostronnego oddziaływania na ten rozwój.
Przedszkolna pedagogia wydaje się spełniać wszelkie wymogi humanistycznego paradygmatu, integrując w sposób planowy i całościowy zarówno treści programowe, formy, metody, jak i uczestników procesu przedszkolnej edukacji. Dla nauczycieli przedszkola
dokonywanie tej integracji jest działaniem naturalnym na poziomie
przedszkola, bowiem zarówno przygotowanie akademickie, jak
i rozwojowe potrzeby dzieci, artykułowane przez nie drogą całego
swojego funkcjonowania i zachowania kształtują w sposób oczywisty i bezpośredni normy realizowania celów edukacyjnych w sposób zgodny z zasadami integracji.
Rodzi się jednak potrzeba skierowania uwagi osób, decydujących o praktycznej aplikacji teoretycznych założeń na proces edukacji dziecka w wieku przedszkolnym – na specyficzne cechy i właściwości dziecka, jak też uświadomienie konieczności nie tylko ich
uwzględniania w projektowaniu działań edukacyjnych, ale wręcz
otaczania szczególną pedagogiczną uwagą i troską ze względu na
ich znaczenie dla pełnego jego rozwoju. „Rozumienie przez instytucję dzieci jako aktywnych konstruktorów własnej wiedzy, tożsamości, jako krytycznych, mających nieograniczoną wyobraźnię myślicieli, właścicieli wielu języków ekspresji, pozwoli im rozwinąć
Księga1.indb 173
2013-03-07 13:53:25
174
złożone zdolności aktywnego uczestniczenia nie tylko we własnym
rozwoju, ale także w rozwoju obecnej i przyszłej społeczności”35.
BIBLIOGRAFIA
Bagrowicz, Godność osoby fundamentem wychowania, w: Wychowanie na rozdrożu. Personalistyczna filozofia wychowania, Adamski F.
(red.), Wyd. UJ, Kraków 1999.
Cichoń W., Wartości, człowiek, wychowanie, Wyd. UJ, Kraków
1996.
Dalhlberg G., Moss P., Pence A., Beyond quality in early childhood
education and care. Postmodern perspectives, Routledge/Falmers, London 2001.
Elsner D., Stwórzmy wspaniałe przedszkole, cz. II, Wyd. Mentor,
Chorzów 1997.
Hejnicka-Bezwińska T., Edukacja, kształcenie, pedagogika (Fenomen
pewnego stereotypu), Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 1995.
Karbowniczek J., Kwaśniewska M., Surma B., Podstawy pedagogiki przedszkolnej z metodyką, Wyd. WAM, Kraków 2011.
Karwowska-Struczyk M., Jakość edukacji przedszkolnej – wyzwanie
czy nadawanie znaczenia, w: Dziecko. Sukcesy i porażki, Piwowarski R.
(red.), IBE, Warszawa 2007.
Kotłowski K., Podstawowe prawidłowości pedagogiki, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1964.
Kowalczyk S., Wprowadzenie do filozofii J. Maritaina, Redakcja Wydawnictw KUL, Lublin 1992.
Krauze A., Paradygmaty w pedagogice i jej dyscyplinach szczegółowych, „Studia z Teorii Wychowania”, t. II, 2011, nr 2(3).
Lewowicki T., Edukacja alternatywna – tradycja, inspiracje, przemiany, relacje z reformami, w: Teoretyczne podstawy edukacji alternatywnej,
Śliwerski B. (red.), Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2009.
35
G. Dalhlberg, P. Moss, A. Pence, Beyond quality in early childhood education and
care. Postmodern perspectives, Routledge/Falmers, London 2001, s. 83.
Księga1.indb 174
2013-03-07 13:53:25
175
Łobocki M., ABC wychowania, WSiP, Warszawa 1992.
Magier P., Zmiany edukacyjne początku wieku – propozycja personalistyczna, w: Przemiany edukacyjne w Polsce i na świecie a modele wychowania, Korzeniowska W. Michałowski S. C., Murzyn A. (red.),
Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2001.
Miko-Giedyk J., Miszczuk R., Nauczyciel wychowania przedszkolnego, w: Wybrane zagadnienia z pedagogiki przedszkolnej, Zyzik E. (red.),
Wyd. UH-P, Kielce 2009.
Niemierko B., Cele i wyniki kształcenia, Wyd. WSP, Bydgoszcz
1988.
Niemierko B., Cele kształcenia, w: Sztuka nauczania. Czynności nauczyciela, Kruszewski K. (red.), PWN, Warszawa 1992.
Nowak J., Obraz dziecka funkcjonujący w nowych dokumentach programowych, w: Edukacja przedszkolna i wczesnoszkolna. Obszary sporów, poszukiwań, wyzwań i doświadczeń w kontekście zmian oświatowych, Waloszek D. (red.), Centrum Edukacyjne Bliżej Przedszkola,
Kraków 2010.
Nowak M., Ku nowej edukacji zorientowanej na osobę, w: Teoretyczne podstawy edukacji alternatywnej, Śliwerski B. (red.), Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2009.
Nowak M., Personalizm historyczny i „pedagogie” o inspiracji personalistycznej, w: Alternatywy myślenia o/dla edukacji, Kwieciński Z.
(red.), Instytut Badań Edukacyjnych, Warszawa 2000.
Prokopiuk W., Rzecz o paradygmacie humanistycznym w akademickiej edukacji nauczycieli, w: Pedagogika u progu trzeciego tysiąclecia, Nalaskowski A., Rubacha K. (red.), Wyd. UMK, Toruń 2001.
Sawicki M., Dziecko jest osobą. Szkice z teorii kształcenia i wychowania, Wyd. Naukowe Semper, Warszawa 1995.
Starnawski W., Paradygmat pedagogiczny – podstawy, racje wyboru,
specyfika, „Studia z Teorii Wychowania”, t. II, 2011 nr 2(3).
Szołtysek A., Nieokreślony podmiot wychowania: pytanie o filozofię
człowieka, w: Wychowanie na rozdrożu. Personalistyczna filozofia wychowania, Adamski F. (red.), Wyd. UJ, Kraków 1999.
Śliwerski B., O wymierności pracy nauczyciela, „Studia Pedagogiczne Uniwersytetu Humanistyczno-Przyrodniczego Jana Kochanowskiego” 2009, t. 18.
Księga1.indb 175
2013-03-07 13:53:25
176
Śliwerski B., Pedagogika negatywna, w: Pedagogika u progu trzeciego
tysiąclecia, Nalaskowski A., Rubacha K. (red.), Wyd. UMK, Toruń
2001.
Śliwerski B., Współczesna myśl pedagogiczna. Znaczenia, klasyfikacje, badania, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2009.
Waloszek D., Pedagogika przedszkolna – metamorfoza statusu i przedmiotu badań, Wyd. Naukowe UP, Kraków 2006.
Waloszek D., Sytuacyjne wspieranie dzieci w doświadczaniu świata,
Wyd. Naukowe UP, Kraków 2009.
Zając D., Klasyfikacja i operacjonalizacja celów wychowania, w: Wokół
podstawowych zagadnień teorii wychowania, Kubiak-Szymborska E.,
Zając D. (red.), Wyd. WERS, Bydgoszcz 2002.
Księga1.indb 176
2013-03-07 13:53:25
R
O
Z
P
R
A
W
Y
I
A
R
T
Y
K
U
Ł
Y
Janina Golik
ROZWÓJ NAUCZYCIELI
– PROPOZYCJE ZMIAN
TEACHER DEVELOPMENT
– PROPOSED MODIFICATIONS
STRESZCZENIE
Praca nauczyciela ma szczególne znaczenie dla rozwoju przyszłych pokoleń i dla przyszłości całego społeczeństwa. W artykule
przedstawiono niektóre z mechanizmów wpływających na rozwój,
bądź stagnację nauczyciela, co przekłada się na jakość przekazywania wiedzy i przyszłość gospodarczą, mentalną i społeczną. Szczególną uwagę zwrócono na szeroko obecnie dyskutowaną, aktualną
formułę urlopu zdrowotnego, która może wpływać na zmniejszenie
zainteresowania nauczyciela poprawą swoich kwalifikacji. Artykuł
proponuje nowe rozwiązania, pozwalające na wykorzystanie rocznego urlopu przez nauczyciela, ale poprzez nabywanie nowych doświadczeń, poprzez współpracę z uczelniami lub innymi instytucjami szkoleniowymi, w celu wykorzystania ich w pracy zawodowej.
SUMMARY
Teacher’s work is of particular importance for future generation’s development, and for the future of the whole society. However,
being on a health leave can lead to stagnation and to the reduction
of teacher’s interest in ongoing changes, but also it can narrow
down the need to improve one’s qualifications. Therefore, the development of teachers needs to change the statutory provisions in
a following manner: Instead of health leave, teachers are ought to
work with representatives of universities and teacher training insti-
Księga1.indb 177
2013-03-07 13:53:25
178
tutions during a mandatory, annual training, which will improve
their skills, quality of teaching, and, consequently, it will improve
the economic development.
Słowa klucze: nauczyciel, awans zawodowy, urlop dla poratowania zdrowia, karta nauczyciela, zmiany zapisów ustawy Karta
Nauczyciela, likwidacja urlopów dla poratowania zdrowia, zmiana
formy wykorzystania urlopu dla poratowania zdrowia
Keywords: teacher, promotion, leave for health reasons, teacher
card, change the card teacher provisions of the Act, the elimination
of leave for health reasons, change the form of the use of sick leave
WSTĘP
Realizując założenia reformy oświaty, doprowadzono do systematycznego wzrostu wynagrodzeń nauczycieli poprzez zastosowanie 4.stopniowej ścieżki awansu zawodowego. Jednocześnie w ustawie Karta Nauczyciela istnieje zapis pozwalający na uzyskanie (pod
pewnymi warunkami) rocznego urlopu dla poratowania zdrowia.
Urlop dla poratowania zdrowia a korzyści wynikające z pogłębiania
wiedzy wskazuje, że obecny rozwój następuje w czasie zdobywania
kolejnych stopni awansu zawodowego, czyli do uzyskania awansu nauczyciela dyplomowanego. Później może dojść do stagnacji
w rozwoju ponieważ brak jest motywacji, gdyż nie ma wyższych
stopni w ścieżce awansu zawodowego. Zaczyna się natomiast czas,
w którym można wykorzystać zapisy ustawy odbywając przysługujący urlop dla poratowania zdrowia.
W części Wykluczenie społeczne jako czynnik deprecjonujący kwalifikacje są pokazane zagrożenia mogące być konsekwencją przebywania na urlopie dla poratowania zdrowia, tak dla nauczyciela jak i dla
uczniów. Natomiast systemowi edukacji potrzeba nauczycieli dążących do rozwoju samego siebie, przez co dają przykład uczniom,
co wskazano w części Społeczeństwo oparte na wiedzy. W następnej
części Kompetencje organów do określania wysokości wynagrodzenia jako
realizacja polityki wynagrodzeń wskazane jest, że wprowadzona reforma w oświacie dała także zabezpieczenie finansowe, czyli wraz ze
Księga1.indb 178
2013-03-07 13:53:25
Janina Golik – ROZWÓJ NAUCZYCIELI – PROPOZYCJE ZMIAN
179
stopniem awansu zawodowego nierozerwalne jest zwiększenie wynagrodzenia. To działanie miało spowodować podniesienie statusu
społecznego tej grupy zawodowej, a w ślad za tym, podniesienie
jakości pracy.
W ostatniej części przedstawione zostało nowe rozwiązanie pozwalające z jednej strony na wykorzystanie rocznego urlopu przez
nauczyciela, ale poprzez nabywanie nowych doświadczeń w celu
wykorzystania ich w pracy.
FORMALNE ZMIANY KWALIFIKACJI
ZAWODOWYCH NAUCZYCIELI,
A JAKOŚĆ NAUCZANIA
Podnoszenie kwalifikacji jest dzisiaj procesem nierozłącznie
związanym z koniecznością nadążania za współczesnym, szybko
dokonującym się rozwojem społeczno-gospodarczym. Ten proces
elastycznego reagowania na zmienne otoczenie dokonuje się m.in.
dzięki pracy nauczycieli, profesjonalnie wykształconych edukatorów
przygotowujących swoich uczniów do działania w warunkach, które
zainspirują do pracy. Według Międzynarodowej Komisji do spraw
Edukacji dla XXI wieku, „aby stworzyć to społeczeństwo, wyobraźnia ludzka powinna wyprzedzać osiągnięcia technologiczne”1.
Jednak zapisy Ustawy Karta Nauczyciela (KN), szczególnie te
dotyczące urlopów dla poratowania zdrowia, a z drugiej strony frustracje spowodowane m.in. poprzednim systemem wynagradzania,
powodują pogorszenie zaangażowania w procesie nauczania.
Czynnikiem pozwalającym na zmianę podejścia do sposobu wykorzystania przez nauczycieli, przysługującego im czasu wolnego
od pracy, jest przeznaczenie go w większym stopniu na podniesienie kwalifikacji, poszerzenie posiadanej wiedzy, a przede wszystkim
pozyskanie innowacyjnych rozwiązań w zakresie pracy z młodzieżą.
Współczesna gospodarka oparta na wiedzy wymusza dokonywanie
1 J.Delors Edukacja jest w niej ukryty skarb”; Raport dla UNESCO Międzynarodowej
Komisji do spraw Edukacji dla XXI wieku Stowarzyszenie Oświatowców Polskich
Wydawnictwo UNESCO 1998 s. 16
Księga1.indb 179
2013-03-07 13:53:25
180
inwestycji w kapitał ludzki. Twierdzi się wręcz, że „inwestycje są
niezbędne dla poprawy konkurencyjności gospodarki, ponieważ
warunkują jej innowacyjność”2. Osiągnięcie wysokiego poziomu
kwalifikacji przez nauczycieli stanowi wartość dodaną i powinno
się przejawiać podnoszeniem jakości nauczania. W warstwie praktycznej oznaczałoby to zmianę urlopu dla poratowania zdrowia na
współpracę z przedstawicielami uczelni i instytucji kształcących
nauczycieli oraz praktykami w dziedzinie nauczania, w zakresie dokształcania czy doskonalenia własnego warsztatu. Efektem
odbytych przez nauczycieli wykładów i szkoleń, a także wprowadzenia – jako konsekwencji, motywacyjnego systemu wynagrodzeń
- byłoby wówczas zwiększenie zainteresowania samokształceniem
w celu podnoszenia kompetencji. Mowa tu o kompetencjach rozumianych jako świadome podjęcie pracy i związanej z tym odpowiedzialności za jej realizację, zgodnie z ustalonymi standardami3.
W długim okresie oczekiwane jest podnoszenie jakości nauczania,
uzyskiwanie coraz to lepszych wyników przez uczniów, a co za tym
idzie, zapobieganie wykluczeniu społecznemu.
URLOPY DLA PORATOWANIA ZDROWIA
A KORZYŚCI WYNIKAJĄCE
Z POGŁĘBIANIA WIEDZY
Osiągnięcie najwyższego stopnia awansu zawodowego, czyli
nauczyciela dyplomowanego, zgodnie z art. 9 pkt c, d, może nastąpić po minimum dziesięciu latach pracy. Proces uzyskiwania
kolejnych stopni awansu powinien być motywujący. Niestety, motywacja do dalszego rozwoju często kończy się wraz z osiągnięciem
pozycji nauczyciela dyplomowanego. Jest to jednoznaczne z osiągnięciem maksimum możliwości finansowych przez nauczyciela.
Pewna grupa osób, z tytułem nauczyciela dyplomowanego, przy
braku motywacji finansowej, może nie być zainteresowana dal2
A.Andrzejczak (red.) Przedsiębiorczość w edukacji Poznań 2008, s. 8
J. Orczyk: Wokół pojęć kwalifikacji i kompetencji; Zarządzanie Zasobami Ludzkimi
2009, nr 3/4 , s. 24
3
Księga1.indb 180
2013-03-07 13:53:25
181
szym doskonaleniem zawodowym, podnoszeniem jakości nauczania, co w konsekwencji wyraziłoby się w wyższych wynikach pracy
uczniów. Brak motywacji finansowej oraz brak oceny pracy nauczyciela poprzez monitorowanie ucznia na „wejściu” i „wyjściu”
w danej szkole jest demotywujące dla podnoszenia kompetencji4.
Jednocześnie Ustawa KN, w art.73, daje uprawnienia nauczycielom
do otrzymania 3 lat (ust.8) urlopu dla poratowania zdrowia w ciągu
całego okresu zatrudnienia. W tym czasie nauczycielowi nie wolno
podjąć stosunku pracy bądź innej działalności zarobkowej (ust.7).
W czasach skokowego rozwoju wiedzy i nowych technologii, konieczne jest jednak skuteczne zdobywanie wiedzy. To znaczy na takim poziomie jaki osiągnąć można tylko poprzez uczenie się przez
całe życie, świadome dążenie do uzupełniania posiadanej już wiedzy. Tylko wtedy można być konkurencyjnym na rynku.
Część badaczy, zajmujących się tematyką pracy i polityki społecznej, zadaje pytanie: Czego i w jakim stopniu oczekujemy od
pracy w przyszłości. Czy praca ma tylko stanowić dochód, dzięki
któremu zaspokoimy swoje potrzeby, czy ma „stać się wartością
autoteliczną, ważkim elementem satysfakcji z życia w danej społeczności?”5.
WYKLUCZENIE SPOŁECZNE JAKO CZYNNIK
DEPRECJONUJĄCY KWALIFIKACJE
Praca nauczyciela w procesie edukacji, to praca nie tylko ze zdolnymi i obowiązkowymi uczniami. To również praca z młodzieżą,
która wymaga większego zainteresowania i wysiłku dydaktycznego. Rolą nauczycieli jest przygotowanie również tej grupy uczniów
4 Istnieje konieczność porównywania ocen uzyskanych przez uczniów w I klasie (w szkołach ponadpodstawowych) i oceny uzyskane na zakończenie w danym
typie szkoły. Za wyniki osiągane dzięki zwiększonej jakości nauczania, nauczyciele byliby odpowiednio lepiej wynagradzani. Motywacyjny system wynagrodzeń
mógłby wpływać zatem na podwyższenie jakości pracy.
Dotyczy to podejścia systemowego w procesach ewaluacji pedagogicznej i dydaktycznej uczniów przez nauczycieli.
5 zob. J. Orczyk: Sens pracy a jakość kapitału ludzkiego w: W kierunku jakości kapitału
ludzkiego; Warszawa 2007, s. 31
Księga1.indb 181
2013-03-07 13:53:25
182
do życia m.in. poprzez zwrócenie na nich szczególnej uwagi, poświęcenie im więcej czasu. Według W.Cellarego, przyczyną wykluczenia ze społeczeństwa jest nienadążanie za rozwojem, brak
zrozumienia reguł otaczającego go świata, szczególnie wymagań
stawianych na rynku pracy, zjawisk gospodarczych czy funkcjonowania państwa. Gwałtowny i stały postęp naukowo-techniczny
powiązany z bardzo krótkim okresem wdrażania w działania gospodarcze wynalazków, wymagać będą ciągłego podnoszenia kwalifikacji bądź przekwalifikowania aż do zmiany zawodu. System
edukacyjny powinien zapewnić przystosowanie ludzi do nowego
rynku pracy, do wypracowania wśród uczniów przedsiębiorczości,
zaradności i dynamizmu6. Z jednej strony więc rolą nauczyciela jest
umiejętne przekazywanie posiadanej wiedzy tak, aby przygotować
ucznia do szybkiego reagowania na zmiany dziś i w przyszłym
okresie. Z drugiej strony, to nauczyciele muszą być przygotowani,
wykwalifikowani, aby kształcenie uczniów odbywało się na poziomie wymaganym przez rozwój społeczno-gospodarczy.
Przebywanie nauczyciela na urlopie dla poratowania zdrowia,
może doprowadzić do spowolnienia zainteresowania zjawiskami
społeczno-gospodarczymi, na deprecjację zdobytych do tej pory
umiejętności. Nauczanie i kontakt z uczniami, to proces ciągłego
uczenia się, wykazania posiadanych kompetencji. Natomiast roczna
przerwa w pracy, a także w kontakcie z uczniami, brak motywacji
do zainteresowania nowinkami, może spowodować, iż powrót do
pracy na pewno nie przyczyni się do podniesienia poziomu jakości
nauczania.
Lepszym rozwiązaniem niż urlop wydaje się zatem wspomaganie podnoszenia kwalifikacji poprzez dokształcanie nauczycieli
na poziomie szkół wyższych, przygotowywanie do realizacji zajęć
atrakcyjnych, ciekawych i wykorzystujących najnowsze know-how
w danej dziedzinie.
6
W.Cellary Wnioski i rekomendacje w: Edukacja r.7.1, Raport o rozwoju społecznym Polska 2001; Warszawa 2001, str.135
Księga1.indb 182
2013-03-07 13:53:25
183
SPOŁECZEŃSTWO OPARTE NA WIEDZY
Uważa się, że rozpoczęcie procesu przechodzenia od społeczeństwa industrialnego do społeczeństwa informatycznego, tzn.
opartego na wiedzy doprowadzi do zapotrzebowania na pracowników kompetentnych, z własną inicjatywą i społeczeństwa, które
posiadaną wiedzę przełoży na stworzenie nowego oprogramowania7. Tak wytyczonym celom ma służyć reforma edukacyjna oraz
planowane ścieżki awansu zawodowego i zmiana polityki wynagradzania nauczycieli. Aby reforma służyła takim celom, niezbędne jest podnoszenie kwalifikacji uczących tzn. nauczycieli, dzięki
którym wśród uczniów nastąpi pełna świadomość uczenia się
dlatego żeby być, a więc osiągać pełny rozwój swojej osobowości.
Osiągnąć go można poprzez zrozumienie przeszłości, rzeczywistości i przyszłości. Dlatego, niezbędne jest posiadanie umiejętności
dokonania osądu rzeczywistości, odpowiedzialności, umiejętności komunikowania się i poczucia estetyki8. Taki poziom można
osiągnąć poprzez stałe podnoszenie kwalifikacji, kontakt przede
wszystkim z kadrą szkół wyższych, która wprowadzać będzie nauczycieli w świat innowacji, trendów i nowoczesnych kierunków
działań, w celu zaciekawienia uczniów nowinkami i procesem samokształcenia. Wysoki poziom rozwoju postrzegany jako podstawowy czynnik wzrostu gospodarczego jednocześnie umożliwia
adaptowanie nowych technologii9.
KOMPETENCJE ORGANÓW DO OKREŚLANIA
WYSOKOŚCI WYNAGRODZENIA
JAKO REALIZACJA POLITYKI WYNAGRODZEŃ
Zależność pomiędzy wynagrodzeniem i kwalifikacjami nauczycieli a jakością nauczania stawia do rozpatrzenia pytanie: czy do7 Por.: J.Orczyk: Znaczenie zmian edukacyjnych, red.J.Auleytner: O roztropną politykę społeczną; Katowice 2002, s. 142
8 J.Delors: op.cit. s. 95-97
9 Por.: R.Przybyszewski: Kapitał ludzki w procesie kształtowania gospodarki opartej
na wiedzy; Difin Warszawa 2007 s. 10
Księga1.indb 183
2013-03-07 13:53:25
184
tychczasowy system wynagrodzeń nauczycieli związany z formalnymi ich kwalifikacjami sprzyja poprawie wyników kształcenia?
W konsekwencji realizowania od 2000 roku przez Ministerstwo
Edukacji Narodowej polityki wynagrodzeń nauczycieli, ich średnie wynagrodzenie przekroczyło w 2003 r. przeciętne miesięczne
wynagrodzenie w gospodarce narodowej. Proces zmian realizowano m.in. poprzez wprowadzenie systemu 4.stopniowego awansu
zawodowego, powiązanego z systemem wynagradzania10. Takie
działanie obliczone było na stworzenie systemu motywacji do podnoszenia kwalifikacji przez nauczycieli. Zdobywanie poszczególnych stopni awansu zawodowego, w określonych odstępach czasu
i po spełnieniu określonych warunków, prowadziło do wyższego
wynagrodzenia. W praktyce zawodowej o wysokości wynagrodzenia nauczycieli decydują dwa podmioty: minister właściwy ds.oświaty i wychowania, działający zgodnie z art.30 ust.5 ustawy KN11
oraz organ prowadzący, będący jednostką samorządu terytorialnego (JST) prowadzący szkołę, działający zgodnie z art.30 ust.612 ustawy KN13. Na wykresie nr 1 pokazano zależność pomiędzy kwotą
bazową, a wysokością średniego gwarantowanego wynagrodzenia
dla poszczególnych stopni awansu zawodowego.
10 art.30 ust.3 i 4 Ustawy Karta Nauczyciela (Dz.U. Nr 19, poz.239 z późniejszymi zmianami), w okresie przejściowym – art.12 ust.1 ustawy z 18 lutego 2000 r.
Średnie wynagrodzenie nauczyciela stażysty stanowi każdorazowo 82% kwoty bazowej, określanej dla pracowników państwowej sfery budżetowej na podstawie art.5 pkt 1 lit.a) i art.6 ust.1 pkt 2 ustawy z 23 grudnia 1999 r. o kształtowaniu
wynagrodzeń w państwowej sferze budżetowej oraz o zmianie niektórych ustaw
(Dz.U. Nr 110, poz.1255 z późniejszymi zmianami), ustalonej corocznie w ustawie
budżetowej.
11 Corocznie w ustawie budżetowej określana jest kwota bazowa będąca podstawą średniego wynagrodzenia nauczyciela stażysty.
12 Od 1 stycznia 2005 r. nastąpiła zmiana zapisu w art. 30 ust. 6 – organ prowadzący szkołę będący JST określa corocznie w drodze regulaminu od 1 stycznia do
31 grudnia (Dz.U. z 2004 r. Nr 179, poz. 1845)
13 Art.30 ust.6 pkt 3 ustawy Karta Nauczyciela – organ prowadzący określa ponadto wysokość i warunki wypłacania składników wynagrodzenia, o ile nie zostały
one określone w ustawie lub odrębnych przepisach, tzn. ustala również wysokość
oraz zasady przyznawania i wypłacania nagród dla nauczycieli za ich osiągnięcia
dydaktyczno-wychowawcze (art. 49 ust. 1 pkt 1) również wysokość oraz szczegółowe zasady przyznawania i wypłacania dodatku mieszkaniowego-dodatek socjalny.
Księga1.indb 184
2013-03-07 13:53:25
185
Wykres nr 1. Porównanie przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia nauczycieli według stopni awansu zawodowego (gwarantowanego przez państwo), i przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia w gospodarce narodowej będącego podstawą naliczania
emerytur i rent w latach 2000-2009
Źródło: Opracowanie własne na podstawie Komunikatów Prezesa GUS
w sprawie przeciętnego wynagrodzenia14 oraz ustaw budżetowych państwa
za lata 2000-2009
14 GUS – Przeciętne miesięczne wynagrodzenie w gospodarce narodowej w
latach 1950-2011 (podstawa wymiaru emerytur i rent) odpowiednio w latach 20002009: http://www.stat.gov.pl/gus/5840_1630_PLK_HTML.htm
Księga1.indb 185
2013-03-07 13:53:26
186
Jak wynika z wykresu nr 1, prowadzona polityka wynagrodzeń,
stworzyła szansę uzyskania przez nauczycieli wynagrodzenia przekraczającego przeciętne wynagrodzenie w gospodarce narodowej.
Wysoki poziom wynagrodzenia najwyżej kwalifikowanych nauczycieli jest jednym z elementów pozwalających na zwiększenie wymagań wobec ich pracy. Powinno to łączyć się z wprowadzeniem
systemu oceny ich pracy, tak ważnej w dzisiejszych warunkach,
w czasach szybkiego rozwoju społeczno-gospodarczego, by ich potencjał wykorzystywany był w procesie tworzenia społeczeństwa
nowoczesnego, potrafiącego skutecznie funkcjonować we współczesnym, bogatym w wiedzę społeczeństwie.
Jednak w praktyce często okazuje się, że uzyskanie tytułu nauczyciela dyplomowanego jest zakończeniem ścieżki awansu. Brak
możliwości dalszego awansu zawodowego oraz brak sprecyzowanego, sparametryzowanego motywacyjnego systemu wynagrodzeń, nie przyczyniają się do podnoszenia jakości nauczania. Aby
rozwijać społeczeństwo oparte na wiedzy, należy dążyć do zmodyfikowania zasady wynagrodzeń tak, żeby nie tylko zmotywować
nauczycieli do dalszego podnoszenia kwalifikacji, ale i do lepszego
ich wykorzystania. Niestety zapisy KN utrudniają wprowadzenie
podobnych zmian. Rzeczywistość w jakiej żyjemy – postęp, zmiany
– wymuszają również zmiany zapisów ustawowych, które odzwierciedlać będą potrzeby dnia dzisiejszego i dawać będą możliwość
tworzenia innowacyjnych zachowań w dziedzinie edukacji.
NOWE ROZWIĄZANIE
Aby nadążyć za postępem cywilizacyjnym, pożądane wydają się
radykalne zmiany zapisów w ustawie KN: zamiast urlopów dla poratowania zdrowia, obligatoryjne, roczne szkolenie (w rozumieniu
roku szkolnego tzn. przez 10 miesięcy). Czas wyjątkowo sprzyja
wprowadzeniu zmian, jako że w warunkach niżu szkołom grożą
redukcje stanu kadry, a nauczycielom zwolnienia. Wprowadzenie
szkoleń pozwoliłoby je istotnie ograniczyć. Wymagany byłby program prowadzony przez wysokiej klasy specjalistów: ekonomistów,
pedagogów i psychologów ze szkół wyższych czy instytucji kształcą-
Księga1.indb 186
2013-03-07 13:53:26
187
cych nauczycieli. Program w swym założeniu składałby się z dwóch
części. Pierwsza część, to prowadzenie przez 5 miesięcy wykładów
z zakresu pedagogiki, psychologii, komunikacji personalnej, techniki nauczania, w podziale na: zakres z przedmiotów humanistycznych i ścisłych, poza tym na nauczanie przedszkolne i początkowe.
Cykl wykładów zakończony byłby egzaminem, co dawałoby podstawę do odbycia drugiej części szkolenia. Ta część szkolenia rocznego poświęcona byłaby warsztatom mającym na celu wykorzystanie posiadanej i pogłębionej wiedzy w umiejętności przekazywania
wiedzy uczniom celem podniesienia jakości nauczania. Zakończony
również egzaminem cykl warsztatów dałby możliwość uzyskania,
bądź pogłębienia, istniejących umiejętności współpracy z uczniem.
Podniesienie jakości nauczania jest jednoznaczne ze wzrostem kompetencji nauczycieli. Cykl szkoleń wraz z egzaminem przed Komisją, powinien być zakończony uzyskaniem przez nauczyciela certyfikatu, który byłby następnym, na dziś pozaustawowym, stopniem
w zdobywanej ścieżce awansu zawodowego.
Przykładowy koszt rocznego szkolenia15 podnoszącego kwalifikacje, przy założeniu:
– 200 osób rocznie przebywających na urlopie dla poratowania
zdrowia,
– 50 osób w grupie wykładowej,
– 25 osób w grupie warsztatowej,
– 250 zł. za 1 godzinę lekcyjną16,
– 20 godz. tygodniowo;
wynosi: na 5 miesięcy koszt odbycia programu wykładów
400.000,00 zł., a koszt odbywających się warsztatów w drugiej części roku wyniósłby 800.000,00 zł. Roczny koszt za podniesienie
kwalifikacji nauczycieli, w celu uzyskiwania lepszych wyników, to
1.200.000,00 zł.
15 Na podnoszenie kwalifikacji gminy tworzą w budżecie na podstawie zapisów Ustawy KN (art.70a), odpis w wysokości 1% planowanych rocznych środków
przeznaczonych na wynagrodzenia osobowe nauczycieli.
16 Koszty te zawierają: wynagrodzenia prowadzących wykłady i warsztaty
oraz komisji przeprowadzającej egzaminy, wydatki rzeczowe np. media i materiały
do szkoleń;
Księga1.indb 187
2013-03-07 13:53:26
188
W przeliczeniu na 1 osobę koszt wynosiłby 6.000,00 zł w skali
roku.
Uczestnikami tych zajęć powinni być nauczyciele, których staż
pracy w szkole wyniósł minimum 12 lat17. Konieczność powtórzenia cyklu będzie konsekwencją przepracowania w zawodzie następnych 6 lat. Taki odstęp czasowy wynika z 3-letnich programów
nauczania, w poszczególnych typach szkół.
WNIOSKI
Przyjęcie założeń i realizacja w czasie reformy wynagrodzeń,
a następnie utrzymanie motywacyjnej polityki płacowej wobec grupy pracowników nauczycieli, ukształtowałoby średnie wynagrodzenie nauczycieli dyplomowanych i mianowanych na poziomie
powyżej przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia w gospodarce
narodowej. Takie działania spowodowałyby dalsze podniesienie
statusu tej grupy pracowników oraz ich znaczenie dla przyszłości.
Ta prestiżowa profesja wymaga ciągłości doskonalenia. Osiąganie
zawodowego stopnia nauczyciela dyplomowanego może dać tylko zadowolenie, czyli pozytywny stosunek do wykonywanej pracy
dzięki ściśle określonym zasadom systemu wynagradzania.
Według M. Juchnowicz, stan zadowolenia z pracy poprzez
uznanie wynagrodzeń jako godziwe i warunków materialnych jako
odpowiednie, jest czynnikiem zewnętrznym, nie dającym odpowiedzi na uzyskanie satysfakcji. Satysfakcja, to czynnik wewnętrzny,
wyższy poziom zadowolenia z intelektualnych wyzwań, jakie daje
praca, poczucie sukcesu, radość z samorealizacji i pełna identyfikacja z wykonywaną pracą18. Nauczyciel powinien w swej pracy
17 Zróżnicowanie stażu powinno być dostosowane do dziedziny nauki. Na
szczególną uwagę zasługują te dziedziny, w których zmiany dokonują się w sposób
dynamiczny, np. biologia, w ramach której obecnie dokonywane są znaczące odkrycia i modyfikacje. Dla takich dziedzin, powinien zostać wprowadzony pewien
proces sterowania, elastycznego aktualizowania, uzupełniania i modyfikowania
kwalifikacji.
18 M. Juchnowicz Zadowolenie z pracy i satysfakcja zawodowa pracowników
w Polsce a praktyka ZZL w: Człowiek w pracy i polityce społecznej red. J. Szambelańczyk,
M. Żukowski; UE w Poznaniu 2010 r., s. 198-199
Księga1.indb 188
2013-03-07 13:53:26
189
wykorzystywać swoje umiejętności i uzdolnienia, koncentrując się
na realizacji różnorodnych zadań. Praca powinna być dla niego
wyzwaniem, a satysfakcja zawodowa - wzrostem poczucia własnej
wartości. Aby nauczyciel podnosił swoje kompetencje, potrzebny
jest elastyczny system motywacyjny, podlegający korektom, stosownie do obiektywnych przeobrażeń, skierowany na indywidualne cechy19.
Przebywanie na urlopie dla poratowania zdrowia, eliminuje
kontakt z uczniami, zmniejsza możliwość zapoznania się z innowacjami. Może to spowodować brak motywacji do poszerzenia wiedzy czy pozyskania umiejętności podnoszenia jakości nauczania,
tak ważnego w procesie edukacyjnym każdego z uczniów. A zatem okres przebywania na urlopie dla poratowania zdrowia może
doprowadzić do stagnacji, zmniejszenia zainteresowania zachodzącymi zmianami. Przebywanie na urlopie dla poratowania zdrowia,
powoduje zmniejszenie kontaktu z bardzo szybko postępującymi
zmianami, rozwojem, wiedzą niezbędną do działania w kierunku
kształtowania społeczeństwa tworzącego20.
Motywacja determinuje zachowanie pracownika, co w konsekwencji przekłada się na realne wyniki pracy. Dla oceny pracy
szkoły, konieczne stało się dokonywanie pomiaru procesu kształcenia poprzez pomiar zewnętrzny i wewnętrzny. Informacją zwrotną
o kompetencji nauczyciela jest wynik sprawdzianów i egzaminów
zewnętrznych. Przez to można ocenić pozyskanie przez uczniów
umiejętności dalszego samokształcenia. Te zaś określają ostateczny stopień realizacji celów indywidualnych oraz organizacyjnych.
Natomiast dla oceny wewnętrznej niezbędne jest wprowadzenie
uregulowań, np. poprzez stworzenie algorytmu oceny pracy nauczyciela.
W stworzonym algorytmie powinny być wartościowane zdarzenia zaszłe, takie jak: wykształcenie nauczycieli, frekwencja
19
R. Karaś: Teorie motywacji w zarządzaniu; AE Poznań 2004; s. 96-99
W. Abramowicz Obywatele globalnego społeczeństwa informacyjnego w: Edukacja,
op. cit. s.121; Obywatel tworzący jest obywatelem uczącym się, który potrafi tworzyć
produkty i usługi cyfrowe służące zaspokajaniu potrzeb Obywateli Informujących
się, Komunikujących się i Uczących się.
20
Księga1.indb 189
2013-03-07 13:53:26
190
uczniów na lekcji, liczba godzin nieusprawiedliwionych nieobecności, udział w zajęciach pozalekcyjnych czy udział w olimpiadach
tematycznych, w zależności od poziomu. Innym elementem powinno być porównywanie ocen na wejściu, ocen z poszczególnych lat
i wyników z organizowanych wewnętrznych testów kontrolnych.
Nieustanne przeobrażenia powodują, że motywacja powinna być
elastyczna, dostosowana do zachodzących zmian21. Zmiany nie
tylko w zakresie rozwoju społeczno-gospodarczego, ale zmiany
jako determinanta w przeciwdziałaniu wykluczeniu społecznemu,
sprzyjająca inkluzji, pozwalająca społeczeństwu na uczestniczenie
w szybkim rozwoju społeczno-gospodarczym. Żeby uczestniczyć
w tym rozwoju, stanowić o postępie na rynku, należy wykorzystywać wiedzę nie tylko posiadaną, ale świadomie dążyć do wzbogacania wiedzy już istniejącej i uzupełniania jej, by lepiej przezwyciężać ograniczenia22.
Dlatego innowacje wymagane są nie tylko w zakresie programów edukacyjnych, ale również w zakresie oceny wykonanej pracy. Nowy system wynagradzania i szkoleń stanowić powinien spójność z rzetelną oceną pracy.
Odpowiedzią na rozwiązanie niektórych problemów w zakresie
podnoszenia jakości tak priorytetowej w dzisiejszych czasach dziedziny, jaką jest edukacja, jest zmiana zapisu w ustawie KN. Zamiast
urlopu dla poratowania zdrowia, współpraca z przedstawicielami uczelni i instytucji kształcących nauczycieli. Edukacja, postrzegana jako środek do
przeciwdziałania stratyfikacji społecznej, jest wyznacznikiem miejsca
jednostki w społeczeństwie. Jest podstawowym sposobem nabywania kapitałowości ludzkiej. Osiągnięcie wysokiego poziomu kwalifikacji, wymaga jednak dużych inwestycji w kapitał ludzki, takich inwestycji, które urzeczywistnią koncepcję kształcenia przez całe życie.
Kształcenia na poziomie, który będzie warunkiem stałego i harmonijnego rozwoju osoby, a nie tylko ograniczeniem się do przystosowania
21
R. Karaś: Ibidem s.12
A.K.Koźmiński: Zarządzanie w warunkach niepewności; Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2004; s. 103
22
Księga1.indb 190
2013-03-07 13:53:26
191
do pracy23. Nabycie nowych informacji i doświadczeń, pozwoli na pozyskanie innowacyjnych rozwiązań w zakresie pracy z młodzieżą.
W konsekwencji, efektem samokształcenia nauczycieli w celu
podnoszenia jakości nauczania, będzie samokształcenie uczniów.
A takie działanie, przyczyni się do nadążania za rozwojem społeczno-gospodarczym. Skupianie się na podnoszeniu kwalifikacji pozwoli zmniejszyć liczbę młodych osób pozostających bez motywacji
do działania, szczególnie ze środowiska zagrożonego wykluczeniem społecznym. Praca ma być ważna w życiu, dająca satysfakcję.
Tylko takie pojęcie pracy umożliwi nadążanie za szybkim rozwojem społeczno-gospodarczym. Żeby osiągnąć taki poziom świadomości, żeby praca dała satysfakcję i pełen rozwój potrzebne są nowe
rozwiązania, które należy zapisać w ustawach.
W odniesieniu do problemu tu przedstawionego – kwalifikacji nauczycieli – można stwierdzić, że praca nauczycieli poprzez swój charakter ma szczególne znaczenie dla rozwoju pokoleń, a tym samym
przyszłości całego społeczeństwa. Dlatego ważnym jest, aby podnoszenie kwalifikacji przez nauczycieli było nie tylko celem dla uzyskania wyższego wynagrodzenia i prestiżu, ale było wyrazem ich rozwoju i satysfakcją z efektów pracy. Powiązanie pomiędzy systemem
wynagradzania, kwalifikacjami nauczycieli i wynikami osiąganymi
przez uczniów, powinno być jednoznacznie określone. Po osiągnięciu najwyższego stopnia awansu zawodowego, czyli nauczyciela dyplomowanego, brak jest jakichkolwiek uwarunkowań motywujących
do podnoszenia kwalifikacji, tym samym podnoszenia jakości pracy.
Ponadto, zapisy ustawowe o możliwości otrzymania urlopu dla
poratowania zdrowia, nie sprzyjają podnoszeniu kwalifikacji. Dzisiejszy postęp i tempo zachodzących zmian powodują, że należy
uelastycznić przepisy. Bonusem dla nauczycieli ma być podnoszenie kwalifikacji celem podnoszenia jakości pracy, a nie roczny urlop
powodujący oderwanie od zawodowej rzeczywistości. Zmiana zapisu o urlopach dla poratowania zdrowia, na zapis o konieczności
wprowadzenia cyklicznego obowiązku podnoszenia i poszerzania
kwalifikacji w współpracy z naukowcami powinno być prioryte23
Księga1.indb 191
J.Delors: op.cit. s. 81-82
2013-03-07 13:53:26
192
tem. Otrzymana wysoka jakość kwalifikacji przejawiać się powinna
w poszerzaniu inicjatywy w celu osiągnięcia pełnego rozwoju, odpowiedzialności i tworzeniu przyszłości. Utrzymywanie w dłuższym
czasie formalnych zmian kwalifikacji nie zapewni podnoszenia jakości nauczania, a środki przeznaczane na utrzymanie nauczycieli
przebywających na urlopie zdrowotnym powinny znaleźć lepsze
wykorzystanie, dające potencjalny zysk w przyszłości.
Wysokie kwalifikacje uzyskają wymiar dobrych kompetencji
wtedy, kiedy będą systematycznie uzupełniane i modyfikowane.
BIBLIOGRAFIA
1. W. Abramowicz: (2001) Obywatele globalnego społeczeństwa
informacyjnego; Raport o rozwoju społecznym Polska 2001; Warszawa.
2. A. Andrzejczak (red.) (2008) Przedsiębiorczość w edukacji Poznań
2008.
3. W. Cellary: (2001) Wnioski i rekomendacje; Raport o rozwoju społecznym Polska 2001; Warszawa.
4. R. Karaś: (2004) Teorie motywacji w zarządzaniu; AE Poznań.
5. K. Koźmiński: (2004) Zarządzanie w warunkach niepewności; Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.
6. J. Orczyk: (2002) Znaczenie zmian edukacyjnych, red.J.Auleytner:
O roztropną politykę społeczną; Katowice.
7. J. Orczyk: (2009) Wokół pojęć kwalifikacji i kompetencji; Zarządzanie Zasobami Ludzkimi 2009, nr 3/4.
8. J. Orczyk: (2007) Sens pracy a jakość kapitału ludzkiego w: W kierunku jakości kapitału ludzkiego; Warszawa.
9. M. Juchnowicz red. J. Szambelańczyk, M. Żukowski (2010)
Zadowolenie z pracy i satysfakcja zawodowa pracowników w Polsce
a praktyka ZZL w: Człowiek w pracy i polityce społecznej; UE w Poznaniu.
10. R.Przybyszewski: (2007) Kapitał ludzki w procesie kształtowania
gospodarki opartej na wiedzy; Difin Warszawa 2007.
Księga1.indb 192
2013-03-07 13:53:26
193
11. Raport dla UNESCO; Międzynarodowej Komisji do spraw Edukacji XXI wieku pod przewodnictwem J. Delorsa Edukacja, jest
w niej ukryty skarb; Stowarzyszenie Oświatowców Polskich 1998.
12. Ustawa Karta Nauczyciela z 26 stycznia 1982 r. (Dz.U. z 2006 r.
Nr 219, poz. 1706 z późniejszymi zmianami).
13. Ustawa z 23 grudnia 1999 r. o kształtowaniu wynagrodzeń
w państwowej sferze budżetowej oraz o zmianie niektórych
ustaw (Dz.U. Nr 110, poz. 1255 z późniejszymi zmianami).
14. http://www.stat.gov.pl/gus/5840_1630_PLK_HTML.htm
Księga1.indb 193
2013-03-07 13:53:27
194
Księga1.indb 194
2013-03-07 13:53:27
R
O
Z
P
R
A
W
Y
I
A
R
T
Y
K
U
Ł
Y
Zbigniew Prusiński
Krzysztof Knajp
MAŁŻEŃSTWO WEDŁUG
KOŚCIOŁA KATOLICKIEGO
A MAŁŻEŃSTWO W PRAWIE CYWILNYM
MARRIAGE ACCORDING
TO THE CATHOLIC CHURCH
AND MARRIAGE IN CIVIL LAW
STRESZCZENIE
Artykuł, powołując się na naukę Kościoła katolickiego, przedstawia małżeństwo jako nierozerwalny związek mężczyzny z kobietą,
ustanowiony przez Boga już w raju i podniesiony do rangi sakramentu przez Chrystusa. Podkreślając znaczenie, wartość i nierozerwalność małżeństwa, autorzy wskazują źródła fundamentalnej
prawdy, że jeśli coś jest z ustanowienia Bożego, to jest trwałe i nikt
z ludzi nie jest w stanie tego zniweczyć.
Omawiając formy zawarcia małżeństwa, przedstawiają znaczenie przepisów Kodeksu Prawa Kanonicznego, z zachowaniem
kompetencji władzy państwowej, w odniesieniu do czysto cywilnych skutków tego związku, określonych przepisami Polskiego Kodeksu Rodzinnego i Opiekuńczego.
W sposób logiczny prowadzą do przekonania, iż fundamentem
daru sakramentu małżeństwa jest jego nierozerwalność wewnętrzna
i zewnętrzna, więc małżeństwo nie może być rozwiązane własną powagą przez tych, którzy zadecydowali o jego istnieniu, ani przez żadną
władzę świecką. Tłumaczą też różnice między pojęciem nieważności
małżeństwa, przyjętym na gruncie prawa kanonicznego, a pojęciem
unieważnienia czy rozwodu, przewidzianego w prawie świeckim.
Księga1.indb 195
2013-03-07 13:53:27
196
SUMMARY
The article, relying on doctrine of the Catholic Church, presents
marriage as an indissoluble union between man and woman, already established by God in paradise, and raised to a Sacrament of
Christ. Stressing the importance, value and indissolubility of marriage, the authors indicate the source of the fundamental truth that
if something is of divine institution, it is permanent and no man is
able to destroy.
Discussing the forms of marriage, show the importance of the
Code of Canon Law, subject to the powers of government, in relation to a purely civil effects of this compound, the prescribed Polish
Custody and Family Code.
The lead logically to the conclusion that the gift of the sacrament
of marriage, the foundation is its indissolubility of internal and
external, so the marriage can not be dissolved its own seriousness
by those who decided about its existence, or by any secular power.
Explain the differences between the concept of nullity of marriage,
which was adopted on the basis of canon law and the concept of
annulment or divorce, provided for under the secular.
Słowa klucze: małżeństwo w prawie kanonicznym, formy zawarcia małżeństwa, wady zgody małżeńskiej, przeszkody do zawarcia
małżeństwa, separacja, stwierdzenie nieważności małżeństwa.
Keywords: marriage in canon law, forms of marriage, matrimonial consent disadvantages, obstacles to marriage, separation, annulment of marriage.
1. WSTĘP
Małżeństwo nie jest jedynie świecką rzeczywistością kierującą się prawami tego świata, czy indywidualnymi opiniami bądź
upodobaniami. Sam Bóg jest twórcą małżeństwa. W oczach Boga
jest ono dobre i jako takie ma służyć doczesnemu i wiecznemu dobru człowieka, tak w wymiarze indywidualnym jak i społecznym.
Księga1.indb 196
2013-03-07 13:53:27
Zbigniew Prusiński, Krzysztof Knajp – MAŁŻEŃSTWO WEDŁUG...
197
Kościół głosi, wyjaśnia i pogłębia znajomość zdrowej nauki o wierze i moralności. Ta troska o wierne przekazywanie słowa Bożego
zakłada między innymi obowiązek przekazania w całości i otwarcie
nauki Kościoła o małżeństwie.
Wydawałoby się, że nauka ta jest powszechnie znana i akceptowana przez tych, którzy deklarują się jako ludzie wierzący. Większość małżeństw w Polsce zawieranych jest na sposób sakramentalny, a jednocześnie duża ich ilość ulega rozpadowi. Rodzi się
podstawowe pytanie: dlaczego ludzie się rozwodzą? Gdzie należy
szukać przyczyn rozdźwięku między nauką Kościoła o małżeństwie, a praktyką życia tak wielkiej liczby ludzi uważających się za
katolików? Zapewne jedną z przyczyn jest brak dostatecznej znajomości nauki Kościoła dotyczącej prawa małżeńskiego. Dlatego
przypomnienie nauczania Kościoła na temat małżeństwa ma głęboki sens i stanowi ważne wyzwanie duszpasterskie.
Małżeństwo chrześcijańskie jest wyłączną i nierozerwalną wspólnotą całego życia mężczyzny i kobiety, powstałą z małżeńskiego
przymierza, z natury swojej skierowane ku dobru małżonków oraz
ku zrodzeniu i wychowaniu potomstwa, które przez Chrystusa zostało podniesione do godności sakramentu i dlatego stanowi bogatą
rzeczywistość teologiczną1.
Objawienie zawarte w Piśmie Świętym, jak i przepisy prawa
kościelnego, przekazują jasno i jednoznacznie naukę Kościoła na
temat małżeństwa, jego jedności, nierozerwalności i sakramentalności, co poniżej zostanie przedstawione i omówione.
1.1. Biblijne korzenie jedności
i nierozerwalności małżeństwa
Pojęcie małżeństwa głoszone przez Kościół Katolicki ma głębokie podstawy biblijne w Starym i Nowym Testamencie. O nierozerwalności małżeństwa i jego absolutnej trwałości poucza nas
Objawienie Boże2. Ponieważ instytucja małżeństwa została usta1
2
Księga1.indb 197
Por. KPK, kan. 1055 § 1.
Zob. T. Pawluk, Przesłanki nierozerwalności małżeństwa, PK, 26 (1983) 1–2, s. 226.
2013-03-07 13:53:27
198
nowiona przez Boga, a nie przez człowieka, zatem wszelka nauka
o małżeństwie powinna najpierw odwoływać się do Pisma Świętego3. Od początku do końca Pismo Święte mówi o małżeństwie
i jego misterium, o jego ustanowieniu i znaczeniu, jakie nadał mu
Bóg, o jego początku i celu, o jego różnych sposobach urzeczywistniania się w ciągu historii zbawienia, o jego trudnościach wynikających z grzechu i jego odnowieniu w Panu, w Nowym Przymierzu
Chrystusa i Kościoła4. Wypada więc skupić uwagę na niezwykłym
znaczeniu i na wielkości słów Pisma Świętego odnoszących się do
małżeństwa i jego przymiotów.
1.1.1. Małżeństwo w Starym Testamencie
Boży plan dotyczący związku mężczyzny i kobiety, powołanych
do życia w małżeństwie, odczytujemy już w opisie stworzenia człowieka5, w którym ludzkość została zróżnicowana pod względem
płci. Tę odmienność ustanowił sam Bóg. „Uczyńmy człowieka na
Nasz obraz, podobnego Nam. Stworzył więc Bóg człowieka na swój
obraz, stworzył mężczyznę i niewiastę”6. Słowa te świadczą o równości mężczyzny i kobiety. Zatem godność człowieka jako obrazu
Bożego, przysługuje tak samo kobiecie jak i mężczyźnie (jedność
natury), a różni go jedynie płeć.
Człowiek będący obrazem Boga, może swoją władzę nad światem
spełnić jedynie jako mężczyzna i kobieta dzięki zdolności przekazywania życia, pochodzącej od samego Boga7. Płodność jest zatem Bożym darem i owocem Bożego błogosławieństwa. Do istoty tego zadania małżeńskiego należy wspólne prowadzenie życia mężczyzny
i kobiety, bez czego nie można mówić o pełnym istnieniu człowieka.
Opis ten kończy Boża ocena tego dzieła: „I widział Bóg, że wszystko
co uczynił, było bardzo dobre”8. W odniesieniu do tego opisu, płod3 Por. Pius XI, Encyklika Casti connubii. O małżeństwie chrześcijańskim, tekst
polski, Poznań 1931 r., s. 5.
4 Por. KKK, n. 1602.
5 Zob. Rdz 1–2.
6 Rdz 1, 26–31.
7 Zob. Rdz 1, 28.
8 Rdz 1, 13.
Księga1.indb 198
2013-03-07 13:53:27
199
ność, seksualność i miłość małżeńska są zamierzone przez Boga i są
ze swej natury dobre. Nadto żadna płeć nie może przekazać życia
sama, każda zdana jest na drugą. To Bóg jest źródłem podziału na
dwie płci, przy czym żadna z nich nie otrzymała prawa dominacji
nad drugą. Istnieje zasadnicza równość mężczyzny i kobiety9.
Drugi opis stworzenia (jahwistyczny10) ubogaca spojrzenie na
małżeństwo. Wynika z niego, że miłość między mężczyzną a kobietą jest podstawą małżeństwa. Stawanie się jednym ciałem to długi
proces, który jest narażony na zakłócenia i nie dzieje się bez udziału
człowieka. Bardzo mocno zaznacza się tu tendencja monogamiczna. Potwierdzają to również dalsze rozdziały Księgi Rodzaju, ukazując w złym świetle narodziny poligamii jako następstwo grzechu
i porzucenie planu Bożego. Skutkiem grzechu jest pożądanie i chęć
dominacji11. Grzech pierworodny poważnie naruszył porządek
stworzenia. Zerwanie z Bogiem, ukazane jako dramat dwojga12,
spowodowało zerwanie pierwotnej komunii mężczyzny i kobiety.
Została zburzona ich jedność, a ich pociąg ku sobie zaczęło cechować pożądanie i chęć dominacji13.
Po buncie człowieka przeciw Bogu, szeroką falą wkroczyło zło
w dzieje ludzkości. Upadek w raju pociągnął za sobą dalsze skutki,
co widać na przykładzie potomków Kaina, którzy bardziej troszczą
się o dobra materialne, niż o postęp moralny. Pokazuje to bigamia
Lameka, który jako pierwszy wprowadza mnogość żon14. Ten nowy
fakt wprowadza rozdźwięk między zaistniałą sytuacją, a podstawowym planem Bożym.
Kolejnym potwierdzeniem jedności i nierozerwalności małżeństwa jest opowiadanie o potopie. Złe postępowanie ludzi pociąga
za sobą Bożą karę i stanowi ostrzeżenie przed grzechem. Tylko Noe
ma ocaleć z rodziną. Istotnym jest fakt, że Noe i jego synowie mają
9 Zob. M. Filipiak, Biblijne podstawy teologii małżeństwa i rodziny w Starym
Testamencie, Lublin 1984, s. 29.
10 Zob. Rdz 2, 18 – 25.
11 Zob. Rdz 3, 16.
12 Zob. Rdz 3.
13 Zob. Rdz 3, 16.
14 Zob. Rdz 4, 19.
Księga1.indb 199
2013-03-07 13:53:27
200
po jednej żonie15. Także Abraham miał jedną pełnoprawną małżonkę Sarę, której nie oddalił ze względu na niepłodność, przez co dał
przykład wierności małżeńskiej16.
Na kartach Starego Testamentu można odnaleźć liczne przykłady życia małżeńskiego. Należy tu wspomnieć Izaaka i Rebekę, czy
Józefa i Asenatę17. Ich życie małżeńskie oparte było na głębokiej,
wyłącznej miłości i wierności małżeńskiej.
Synteza religii i moralności Starego Testamentu zawarta jest w Dekalogu. Bóg potępia w nim złą żądzę mówiąc: „nie cudzołóż”18. Przykazanie to określa wymagania stawiane zarówno mężczyźnie, jak
i kobiecie. Natomiast przepis Księgi Powtórzonego Prawa: „Jeżeli mężczyzna poślubi kobietę i zostanie jej mężem, lecz nie będzie jej darzył
życzliwością, gdyż znalazł w niej coś odrażającego, napisze jej list rozwodowy, wręczy go jej, potem odeśle ją od siebie. Jeśli ona wyszedłszy
z jego domu, pójdzie i zostanie żoną innego, a ten drugi ją znienawidzi,
wręczy jej list rozwodowy i usunie ją z domu, albo jeśli ten drugi mąż,
który ją poślubił, umrze, nie będzie mógł pierwszy jej mąż, który ją odesłał, wziąć jej powtórnie za żonę jako splugawionej. To bowiem budzi
odrazę u Pana”19, nie zezwala wyraźnie na zaślubienie innej małżonki
w miejsce oddalonej20. Zatem Bóg nie udziela dyspensy narodowi izraelskiemu od przykazania nierozerwalności małżeństwa21.
Zagadnienie jedności i nierozerwalności małżeństwa zawarte jest
także w nauczaniu prorockim i literaturze mądrościowej. Księgi prorockie rzucają dodatkowe światło na małżeństwo i miłość małżeń15
Zob. Rdz 6, 18; 7, 13; 8, 16; 8, 18; P. Grelot, Ewolucja instytucji małżeństwa
w Starym Testamencie, w „Concilium” 1970 r., s. 326–327; M. Peter, Wykład Pisma
Świętego Starego Testamentu, Poznań 1959 r., s. 122–144; J. PYCIA, Prawo kanoniczne
małżeńskie, Kielce 1920 r., s. 9.
16 Zob. Ml 2, 15; N. Wiśniewski, O małżeństwie wynikających stąd prawach i nierozerwalności między katolikami związku tego pod względem filozofii i prawa powszechnego
z dodatkiem o warunkach szczęścia w pożyciu małżeńskim, Warszawa 1866 r., t. II, s. 22.
17 Zob. Rdz 25, 19–28; 41, 50.
18 Wj 20, 14.
19 Pwt 24, 1–4.
20 Zob. N. Wiśniewski, O małżeństwie wynikających…, dz. cyt., s. 23.
21 Zob. P. Góralczyk, Powtórne związki małżeńskie w teologicznym i etycznym świetle, Ząbki 1995 r., s. 79.
Księga1.indb 200
2013-03-07 13:53:27
201
ską wykorzystując obraz więzi małżeńskiej do zilustrowania relacji
między Jahwe, a Jego ludem, przez co przygotowują naród wybrany
do głębszego rozumienia jedności i nierozerwalności małżeństwa22.
Najwspanialszym ukazaniem miłości jedynej i nierozerwalnej
jest Pieśń nad Pieśniami. Zwraca ona uwagę na osobowy element
w małżeństwie, wzbogaca jego pojęcie, gdyż miłość uwydatnia
wartość osoby ludzkiej i ustanawia prawdziwą równość między
mężczyzną i kobietą. Chodzi tu o podkreślenie jedności i nierozerwalności związku małżeńskiego23.
1.1.2. Małżeństwo w Nowym Testamencie
W Nowym Testamencie symbolika małżeństwa uległa całkowitemu odwróceniu, gdyż w nowej ekonomii zbawczej nie trzeba już
odwoływać się do miłości małżeńskiej, aby wyrazić zbawczą miłość
Boga Ojca. Owa miłość została objawiona przez Chrystusa. Dlatego
nie nawiązuje się do rzeczywistości małżeństwa aby wyrazić miłość
Boga lecz odwrotnie, miłość Boża doskonale wyrażona przez miłość
Chrystusa, który oddaje się w pełni swemu Kościołowi, staje się wzorem, na którym powinna kształtować się ludzka miłość małżeńska.
Nie przez przypadek Jezus dokonuje pierwszego cudu podczas
uroczystości zaślubin w Kanie Galilejskiej24. Teologowie interpretują udział Chrystusa w uczcie weselnej w tym sensie, że pobłogosławił On małżeństwo, potwierdził, że jest ono czymś dobrym
i włączył je do planu zbawczego – że Chrystus jest zawsze obecny
w małżeństwie zawieranym w obliczu Boga, jako czynnik łączący
dwoje ochrzczonych w jedno25.
Gdy faryzeusze zapytali Jezusa: „Czy wolno oddalić swą żonę
z jakiegokolwiek powodu? On odpowiedział: Czy nie czytaliście,
22 Por. KKK, n. 1611; F. Adamski, Rodzina między sacrum a profanum, Poznań
1987 r., 19; P. Kalicki, O miłości, małżeństwie i rodzinie od starożytności do Jana Pawła II
(b. m.) 1991r., s. 85; H. Ordon, Jezusowa interpretacja zakazu cudzołóstwa, w: „Roczniki
Teologiczno-Kanoniczne” XXXI (1984), s. 83; W.B. Skrzydlewski, Chrześcijańska wizja miłości, małżeństwa i rodziny, Kraków 1982, s. 112.
23 Por. Pnp 8, 6–7; KKK, n. 1611.
24 Zob. J 2, 1–11.
25 Zob. KKK, n. 1613; F. Adamski, Rodzina między sacrum…, dz. cyt., s. 39;
Z. PAWŁOWICZ, Sakrament małżeństwa, Gdańsk 1995 r., s. 32.
Księga1.indb 201
2013-03-07 13:53:27
202
że Stwórca od początku stworzył ich jako mężczyznę i kobietę?
I rzekł: Dlatego opuści człowiek ojca i matkę i złączy się ze swoją
żoną, i będą oboje jednym ciałem. A tak już nie są dwoje, lecz jedno ciało. Co więc Bóg złączył, niech człowiek nie rozdziela. Odparli
Mu: Czemu więc Mojżesz polecił dać jej list rozwodowy i odprawić
ją? Odpowiedział im: Przez wzgląd na zatwardziałość serc waszych
pozwolił Mojżesz oddalić wasze żony, lecz od początku tak nie było”26, właściwie nie interesowało ich zdanie Jezusa na ten temat. Zamierzali „wystawić Go na próbę”27, zmusić Go do opowiedzenia się
po jednej ze stron. A to z kolei umożliwiłoby im oskarżenie Jezusa
o rygoryzm, albo o pobłażliwość28. Tymczasem Chrystus wskazuje im stwórczy plan Boga, z którego wynika nierozerwalna jedność
małżeństwa29. Jednoznacznie wypowiedział się o pierwotnym sensie związku mężczyzny i kobiety, jaki został ustanowiony przez Boga30 i ukazał, że odtąd nie może mieć zastosowania stary przepis
o rozwodach31.
Również uczniowie Chrystusa poruszyli z Nim sprawę rozwodów. Chrystus podtrzymał swój wyrok mówiąc: „Kto oddala żonę
swoją, a bierze inną, popełnia cudzołóstwo względem niej. I jeśli żona
opuści swego męża, a wyjdzie za innego, popełnia cudzołóstwo”32.
Potwierdził to również w Kazaniu na Górze mówiąc: „Powiedziano też: Jeśli kto chce oddalić swoją żonę, niech jej da list rozwodowy. A Ja wam powiadam: Każdy, kto oddala swoją żonę – poza
wypadkiem nierządu – naraża ją na cudzołóstwo, a kto by oddaloną wziął za żonę, dopuszcza się cudzołóstwa”33. To samo bogactwo
myśli teologicznej przekazuje nam wizja Apokalipsy świętego Jana.
Księga ta daje możliwość umieszczenia faktu małżeństwa w kon26
Mt 19, 3–9.
Mt 19, 3.
28 Zob. M. Masini, Małżeństwo chrześcijańskie, Komentarze egzegetyczno-duszpasterskie, Warszawa 1983 r., s. 236.
29 Zob. P. Góralczyk, Powtórne związki małżeńskie…, dz. cyt., s. 87.
30 Por. KKK, n. 1614.
31 Zob. Pawluk T., Przesłanki nierozerwalności małżeństwa, w: PK, 26 (1983) 1–2,
s. 227.
32 Mk 10, 10–12.
33 Mt 5, 31–32.
27
Księga1.indb 202
2013-03-07 13:53:27
203
tekście historii zbawienia i przyszłości Kościoła. Tekst ten opiewa
zwycięstwo Chrystusa nad „Wielkim Babilonem” i jest radosnym
hymnem na cześć uczty weselnej Baranka z Kościołem34. Tak więc
miłość dwojga ludzi przypieczętowana sakramentem nie może się
nie spełnić w Miłości obejmującej całą wieczność. W pięknych słowach wyraził tę prawdę Sobór Watykański II w Konstytucji duszpasterskiej o Kościele w świecie współczesnym Gaudium et spes: „Jak
niegdyś Bóg wyszedł naprzeciw swemu ludowi z przymierzem
miłości i wierności, tak teraz Zbawca ludzi i Oblubieniec Kościoła
wychodzi naprzeciw chrześcijańskich małżonków przez sakrament
małżeństwa”35. Nie ulega więc wątpliwości, że wolą Boga jest, aby
małżeństwo było nierozerwalne.
1.1.3. Sakramentalność małżeństwa
Sakramentalność małżeństwa jest dogmatem wiary katolickiej, ogłoszonym na Soborze Trydenckim (1545-1563 r.): „Jeśli ktoś
twierdzi, że małżeństwo nie jest w prawdziwym i ścisłym znaczeniu jednym z siedmiu sakramentów ewangelicznego Przymierza,
ustanowionym przez Chrystusa Pana, lecz że jest wymyślone przez
ludzi w Kościele i że nie udziela łaski – niech będzie wyłączony ze
społeczności wiernych”36. Stąd wniosek, że chrześcijanie nie mogą
zawierać małżeństwa wykluczając jego sakramentalność. Małżeństwo chrześcijan jest zatem rzeczą świętą, jest znakiem szczególnej
łaski Bożej i tę łaskę daje. W małżeństwie zachodzą nadprzyrodzone relacje, podobnie jak między Chrystusem – Głową i Kościołem –
Ciałem Mistycznym. Małżeństwo tak jak Kościół musi mieć dopływ
specjalnej łaski do realizacji swoich zadań.
Sobór Watykański II nadprzyrodzony charakter małżeństwa
chrześcijan oraz skutki sakramentu małżeństwa wyraził w sposób
następujący: „Chrystus Pan szczodrze ubłogosławił tę wielokształtną miłość, która powstała z Bożego źródła miłości i została ustano34
Por. Ap 19, 1. 5–9.
KDK, Gaudium et Spes, nr 48.
36 Breviarum fidei, Kodeks doktrynalnych wypowiedzi Kościoła, oprac. J.M. Szymusiak i S. Głowa, Poznań – Warszawa – Lublin 1964, s. 612.
35
Księga1.indb 203
2013-03-07 13:53:27
204
wiona na obraz jego jedności z Kościołem. Jak bowiem niegdyś Bóg
wyszedł naprzeciw swemu ludowi z przymierzem miłości i wierności, tak teraz Zbawca ludzi i Oblubieniec Kościoła wychodzi naprzeciw chrześcijańskim małżonkom przez sakrament małżeństwa.
I pozostaje z nimi nadal po to, aby tak jak On umiłował Kościół
i wydał zań siebie samego, również małżonkowie, przez obopólne oddanie się sobie, miłowali się wzajemnie w trwałej wierności.
Prawdziwa miłość małżeńska włącza się w miłość Bożą i kierowana
jest oraz doznaje wzbogacenia przez odkupieńczą moc Chrystusa
i zbawczą działalność Kościoła, aby skutecznie prowadzić małżonków do Boga oraz wspierać ich i otuchy im dodawać we wzniosłym
zadaniu ojca i matki. Dlatego osobny sakrament umacnia i jakby
konsekruje małżonków chrześcijańskich do obowiązków i godności
ich stanu. Wypełniając mocą tego sakramentu swoje zadania małżeńskie i rodzinne, przeniknięci duchem Chrystusa, który przepaja
całe ich życie wiarą, nadzieją i miłością, zbliżają się małżonkowie
coraz bardziej do osiągnięcia własnej doskonałości i obopólnego uświęcenia, a tym samym do wspólnego uwielbienia Boga”37.
Prawdę tę dobitnie ujmuje Katechizm Kościoła Katolickiego: „Dwa
inne sakramenty: święcenia (kapłaństwo) i małżeństwo są nastawione na zbawienie innych ludzi. Przez służbę innym przyczyniają
się także do zbawienia osobistego. Udzielają one szczególnego posłania w Kościele i służą budowaniu Ludu Bożego”38.
Sakramentem jest małżeństwo zawarte nie tylko między katolikami, ale dotyczy również osób ochrzczonych, jeśli zostało ważnie zawarte. Nie jest natomiast sakramentem małżeństwo osób nie
ochrzczonych, ponieważ osoby te nie są zdolne do przyjęcia żadnego sakramentu, poza chrztem. Jednak gdy przyjmą chrzest, małżeństwo ich staje się sakramentem39. Podstawą takiego stanowiska Kościoła jest ważna zgoda małżeńska, a intencja przyjęcia sakramentu
małżeństwa jest zawarta w intencji przyjęcia chrztu. Zatem nie ma
potrzeby odnawiania zgody małżeńskiej.
37
38
39
Księga1.indb 204
KDK, Gaudium et spes, nr 48.
KKK, n. 1534.
Zob. F. Bączkowicz, Prawo Kanoniczne, t. II, Kraków 1933 r., s. 42
2013-03-07 13:53:27
205
1.2. Recepcja Magisterium Kościoła
odnośnie małżeństwa zawarta w KPK
1.2.1. Małżeństwo i jego trwałość według KPK
Mając na uwadze to wszystko, co zostało powyżej przedstawione w formie dosyć skróconej odnośnie małżeństwa, a co zawiera się
w Piśmie Świętym i Doktrynie Kościoła katolickiego, Kodeks Prawa Kanonicznego reguluje w kanonach 1055 – 1060 odnoszących
się do małżeństwa następujące kwestie, które bezpośrednio łączą
się z omówionymi zagadnieniami. Te pierwsze kanony, odnoszące
się do instytucji małżeństwa, które nie zostały przez Prawodawcę
kościelnego poprzedzone żadnym wstępem, można określić jako
„zagadnienia ogólne o małżeństwie”, albo „przepisy podstawowe
dotyczące małżeństwa”40, ponieważ odnoszą się do:
1. Koncepcji małżeństwa – zgodnie z definicją, podaną w § 1.: Małżeńskie przymierze, przez które mężczyzna i kobieta tworzą ze
sobą wspólnotę całego życia, skierowaną ze swej natury do dobra
małżonków oraz do zrodzenia i wychowania potomstwa, zostało między ochrzczonymi podniesione przez Chrystusa Pana do
godności sakramentu.
Uzupełnia ją § 2.: Z tej racji między ochrzczonymi nie może istnieć ważna umowa małżeńska, która tym samym nie byłaby sakramentem41.
2. Istotnych przymiotów małżeństwa: jedności i nierozerwalności, które w małżeństwie chrześcijańskim nabierają szczególnej
mocy z racji sakramentu42.
3. Przyczyny sprawczej małżeństwa, którą stanowi zgoda stron:
§ 1. Małżeństwo stwarza zgoda stron między osobami prawnie
do tego zdolnymi, wyrażona zgodnie z prawem, której nie może
uzupełnić żadna ludzka władza. § 2. Zgoda małżeńska jest aktem woli, którym mężczyzna i kobieta w nieodwołalnym przy-
40
41
42
Księga1.indb 205
Por. Codice di diritto canonico commentato, 2 edizione, Milano 2004, s. 855.
KPK kan. 1055 § 1–2.
KPK kan. 1056.
2013-03-07 13:53:27
206
mierzu wzajemnie się sobie oddają i przyjmują w celu stworzenia małżeństwa43.
4. Prawa do zawarcia małżeństwa, na mocy którego małżeństwo
mogą zawrzeć wszyscy, którym prawo tego nie zabrania44,
5. Ochrony małżeństwa, kiedy stanowi, że: małżeństwo cieszy się
przychylnością prawa, dlatego w wątpliwości należy uważać je
za ważne, dopóki nie udowodni się czegoś przeciwnego 45.
Na podstawie przytoczonych kanonów można stwierdzić, że:
małżeństwo powstaje gdy mężczyzna i kobieta46, będąc osobami
prawnie do tego zdolnymi, czyli wówczas, gdy nie istnieją pomiędzy nimi żadne przeszkody przewidziane prawem, czyniące ich
niezdolnymi do zawarcia małżeństwa47, ważnym aktem woli w nieodwołalnym przymierzu wzajemnie się sobie oddają i przyjmują
w celu stworzenia małżeństwa. Dodać do tego należy, że do ważnego zawarcia małżeństwa potrzebny jest jeszcze jeden element, którym jest zachowanie formy przewidzianej przez prawo48.
Przedstawiona definicja określająca w sposób rozbudowany to,
kiedy powstaje małżeństwo i jakie muszą być spełnione przesłanki do
ważnego jego zawarcia, w swojej treści uwzględnia trzy elementy:
1. brak przeszkód do zawarcia małżeństwa,
2. brak wad zgody małżeńskiej,
3. zachowanie formy kanonicznej.
Wymienione elementy są bardzo istotne, gdyż od ich wzajemnego współistnienia zależy ważność zawieranego małżeństwa. Dlatego poniżej zostaną one pokrótce omówione, ale bez przeszkód
małżeńskich, gdyż te zostaną przedstawione w dalszej części opracowania, w której analizowane będą również przeszkody wynikające z KRO.
43
44
45
46
47
48
Księga1.indb 206
KPK kan. 1057 § 1 – 2.
KPK kan. 1058.
KPK kan. 1060.
Por. KPK kan. 1055.
Por. KPK kan. 1059.
Ppor. KPK. Kan. 1108 § 1 - 2.
2013-03-07 13:53:28
207
1.2.1. Wady zgody małżeńskiej
Uprzednio zostało powiedziane, że wyjaśniając pojęcie zgody
małżeńskiej Prawodawca Kościelny stwierdza, iż zgoda małżeńska jest aktem woli, którym mężczyzna i kobieta w nieodwołalnym przymierzu wzajemnie się sobie oddają i przyjmują w celu
stworzenia małżeństwa49. Zanim jednak zostaną przedstawione
w KPK poszczególne wady zgody małżeńskiej, które mogą sprawić, że gdy wystąpią, małżeństwo może być dotknięte nieważnością, całość zagadnień poświęconych zgodzie małżeńskiej otwiera
kan. 1095, mówiący o tym, kto jest niezdolny i z jakich przyczyn
do zawarcia małżeństwa. Zgodnie z dyspozycją tego kanonu Niezdolni do zawarcia małżeństwa są ci, którzy: 1° są pozbawieni wystarczającego używania rozumu; 2° mają poważny brak rozeznania oceniającego co do istotnych praw i obowiązków małżeńskich
wzajemnie przekazywanych i przyjmowanych; 3° z przyczyn natury psychicznej nie są zdolni podjąć istotnych obowiązków małżeńskich50.
Po taksatywnym wyliczeniu osób niezdolnych do zawarcia małżeństwa, Ustawodawca kodeksowy wymienia poszczególne wady
zgody małżeńskiej i ich wpływ na ważność zgody:
1. brak minimalnej wiedzy o małżeństwie51.
2. błąd co do osoby i błąd co do przymiotów osoby52;
3. podstęp53;
49
KPK kan. 1057 § 2.
KPK kan. 1095, 1–3.
51 Por. KPK kan. 1096 – § 1. Do zaistnienia zgody małżeńskiej konieczne jest, aby
strony wiedziały przynajmniej, że małżeństwo jest trwałym związkiem między mężczyzną i kobietą, skierowanym do zrodzenia potomstwa przez jakieś seksualne współdziałanie. §. 2. Po osiągnięciu dojrzałości nie domniemywa się takiej ignorancji.
52 KPK Kan. 1097 – § 1. Błąd co do osoby powoduje nieważność małżeństwa.
§ 2. Błąd co do przymiotu osoby, chociażby był przyczyną zawarcia małżeństwa,
nie powoduje nieważności małżeństwa, chyba że przymiot ten był bezpośrednio
i zasadniczo zamierzony.
53 KPK kan. 1098 – Kto zawiera małżeństwo, zwiedziony podstępem, dokonanym dla uzyskania zgody małżeńskiej, a dotyczącym jakiegoś przymiotu drugiej
strony, który ze swej natury może poważnie zakłócić wspólnotę życia małżeńskiego, zawiera je nieważnie.
50
Księga1.indb 207
2013-03-07 13:53:28
208
4. błąd co do jedności, nierozerwalności i sakramentalności małżeństwa54;
5. symulacja całkowita lub częściowa małżeństwa55;
6. warunek56;
7. przymus i bojaźń57.
1.2.2. Forma zawarcia małżeństwa
Kanoniczną formę zwyczajną zawarcia małżeństwa określa Prawodawca w KPK uwzględniając dwie zasady:
1. Tylko te małżeństwa są ważne, które zostają zawarte wobec
asystującego miejscowego ordynariusza albo proboszcza, albo
wobec kapłana lub diakona delegowanego przez jednego z nich;
a także wobec dwóch świadków, według zasad wyrażonych
w następnych kanonach i z uwzględnieniem wyjątków, o których w kan. 144, 1112, § 1, 1116 i 1127, §§ 2-358.
2. Za asystującego przy zawieraniu małżeństwa uważa się tylko
tego, kto jest obecny i pyta nowożeńców, czy wyrażają zgodę
i przyjmuje ją w imieniu Kościoła59.
Do ważnego zawarcia małżeństwa konieczne jest, by nupturienci byli równocześnie obecni, bądź osobiście, bądź też przez pełno54 KPK kan. 1099 – Błąd co do jedności lub nierozezerwalności albo sakramentalnej godności małżeństwa nie narusza zgody małżeńskiej, chyba że determinuje
wolę.
55 KPK kan. 1101 – § 1. Domniemywa się, że wewnętrzna zgoda odpowiada
słowom lub znakom użytym przy zawieraniu małżeństwa. § 2. Jeśli jednak jedna
ze stron albo obydwie pozytywnym aktem woli wykluczyłyby samo małżeństwo
lub jakiś istotny element małżeństwa, albo jakiś istotny przymiot, zawierają je nieważnie.
56 KPK kan. 1102 – § 1. Nie można ważnie zawrzeć małżeństwa pod warunkiem
dotyczącym przyszłości. § 2. Małżeństwo zawarte pod warunkiem dotyczącym
przeszłości lub teraźniejszości jest ważne lub nie, zależnie od istnienia lub nieistnienia przedmiotu warunku. § 3. Warunek zaś, o którym w § 2, nie może być godziwie
dołączony, chyba że za pisemną zgodą ordynariusza miejsca.
57 KPK kan. 1103 – Nieważne jest małżeństwo zawarte pod przymusem lub pod
wpływem ciężkiej bojaźni z zewnątrz, choćby nieumyślnie wywołanej, od której,
ażeby się uwolnić, zmuszony jest ktoś wybrać małżeństwo.
58 KPK kan. 1108 § 1.
59 KPK kan. 1108 § 2.
Księga1.indb 208
2013-03-07 13:53:28
209
mocnika. Poza tym, zgodę małżeńską nupturienci powinni wyrazić słowami, a gdy nie mogą mówić, równoznacznymi znakami60.
Prawo zezwala pod pewnymi warunkami na zawarcie małżeństwa
przez tłumacza61 jak i pełnomocnika62.
Przy celebracji małżeństwa, poza obecnością świadka urzędowego, wymagany jest ponadto udział dwóch świadków, których
można określić mianem zwykłych, czyli nieurzędowych. Ponadto
Prawodawca wymaga, żeby małżeństwa były zawierane w parafii,
gdzie przynajmniej jedno z nupturientów posiada stałe albo tymczasowe zamieszkanie lub miesięczny pobyt; gdy zaś chodzi o tułaczy, w parafii, gdzie aktualnie przebywają. Chociaż za zezwoleniem
własnego ordynariusza albo własnego proboszcza, wolno małżeństwo zawrzeć gdzie indziej63.
Kodeks Prawa Kanonicznego przewiduje także nadzwyczajną
formę zawarcia małżeństwa, która polega na zawarciu małżeństwa
bez obecności świadka urzędowego, czyli w obecności samych tylko dwóch świadków zwykłych, jeżeli bez poważnej niedogodności
świadek urzędowy jest nieosiągalny, albo nie można się do niego
udać. Zawarcie małżeństwa w formie nadzwyczajnej może mieć
miejsce tylko w dwóch sytuacjach:
60
KPK kan. 1104 § 1 -2.
KPK kan. 1106 – Małżeństwo można zawrzeć przez tłumacza. Proboszcz jednak
nie powinien przy nim asystować, jeśli nie upewni się o wiarygodności tłumacza.
62 KPK kan. 1105 – § 1. Do ważnego zawarcia małżeństwa przez pełnomocnika wymaga się: 1° aby było specjalne upoważnienie zawarcia go z określoną osobą; 2° aby pełnomocnik był wyznaczony przez samego zleceniodawcę i osobiście
wypełniał swoje zadanie. § 2. Pełnomocnictwo, by było ważne, powinno być podpisane przez osobę zlecającą i ponadto przez proboszcza lub ordynariusza miejsca, w którym wystawia się pełnomocnictwo, albo przez kapłana delegowanego
przez jednego z nich, albo przynajmniej przez dwóch świadków, lub też winno być
sporządzone w formie autentycznego dokumentu, zgodnie z wymogami prawa
państwowego. § 3. Jeśli zleceniodawca nie może pisać, należy to zaznaczyć w samym pełnomocnictwie i dodać jeszcze jednego świadka, który również podpisuje.
W przeciwnym razie pełnomocnictwo jest nieważne. § 4. Jeśli zleceniodawca, przed
zawarciem w jego imieniu małżeństwa, odwołał upoważnienie lub popadł w chorobę umysłową, małżeństwo jest nieważne, chociaż pełnomocnik lub druga strona
o tym nie wiedzieli.
63 KPK kan. 1115
61
Księga1.indb 209
2013-03-07 13:53:28
210
1. w niebezpieczeństwie śmierci;
2. poza niebezpieczeństwem śmierci, jedynie wtedy, jeśli roztropnie przewiduje się, że okoliczności te będą trwały przez miesiąc
czasu64.
Podsumowując przedstawione i omówione zagadnienia z zakresu Kościelnego prawa małżeńskiego należy przytoczyć treść kanonu
1107 KPK, kończącego zagadnienia związane ze zgodą małżeńską,
który stwierdza: Chociaż małżeństwo zostało zawarte nieważnie z racji przeszkody lub braku formy, to jednak domniemywa się, że wyrażona zgoda trwa, dopóki nie uzyska się pewności jej odwołania65.
Dlatego nikt nie może własną powagą ustalić nieważności małżeństwa, ale można tego dochodzić na drodze procesu małżeńskiego.
2. MAŁŻEŃSTWO W ŚWIETLE
NORM PRAWA CYWILNEGO
2.1. Określenie małżeństwa według prawa polskiego
Małżeństwo jest formą współżycia pary ludzkiej; jest zjawiskiem
społecznym, którym interesują się zarówno socjologowie, psychologowie, teologowie czy etycy. Prawo odnoszące się do instytucji
małżeństwa nadaje mu kształt sformalizowany i otacza ochroną.
Można powiedzieć, że jest pewnym paradoksem, że pomimo tej
ochrony prawnej nad instytucją małżeństwa, to w Kodeksie rodzinnym i opiekuńczym brak jest definicji małżeństwa. Jednakże pomimo nie zamieszczenia w KRO definicji małżeństwa, to z treści jego
przepisów można ją zrekonstruować w sposób następujący: małżeństwo jest trwałym (ale nie nierozerwalnym) i legalnym związkiem mężczyzny i kobiety, powstałym z ich woli, jako równoprawnych stron w celu wspólnego pożycia, realizacji dobra małżonków,
dobra założonej rodziny i jej celów społecznych66.
64
65
66
Księga1.indb 210
Por. KPK kan. 1116 § 1.
KPK kan. 1107.
Por. T. Smyczyński, Prawo rodzinne i opiekuńcze, Warszawa 1997, s. 17–18.
2013-03-07 13:53:28
211
2.2. Oświadczenie woli zawarcia małżeństwa
warunkiem powstania małżeństwa
Art. 1 § 1 KRO stwierdza, że: małżeństwo zostaje zawarte, gdy
mężczyzna i kobieta jednocześnie obecni złożą przed kierownikiem
urzędu stanu cywilnego oświadczenia, że wstępują ze sobą w związek małżeński67.
Osoby zamierzające zawrzeć małżeństwo powinny w urzędzie
stanu cywilnego miejsca zamieszkania jednej ze stron przedstawić
następujące dokumenty:
1. dokument stwierdzający tożsamość (dowód osobisty), odpisy
skrócone aktów urodzenia, a także dowód ustania lub unieważnienia małżeństwa, jeżeli któraś ze stron pozostawała poprzednio w związku małżeńskim, czyli wyrok sądu orzekającego rozwód lub unieważnienie małżeństwa;
2. złożyć pisemne zapewnienie, że nie wiedzą o istnieniu okoliczności wyłączających zawarcie małżeństwa, np. o pozostawaniu
w związku małżeńskim z inną osobą;
3. złożyć zezwolenie na zawarcie małżeństwa, jeżeli tego wymagają przepisy KRO68.
Po zawarciu małżeństwa sporządza się niezwłocznie akt zawarcia małżeństwa, w którym wpisuje się m. in. dane personalne osób
zawierających małżeństwo, datę jego zawarcia oraz nazwisko lub
nazwiska, jakie będą nosić zarówno małżonkowie, jak i dzieci urodzone z tego związku69.
Od 1998 roku, kiedy to rząd polski ratyfikował w 1997 roku,
podpisany w 1993 roku Konkordat, wprowadzono w KRO zmianę, na mocy której małżeństwo zostaje również zawarte, gdy mężczyzna i kobieta zawierają związek małżeński podlegający prawu
wewnętrznemu kościoła, albo innego związku wyznaniowego,
w obecności duchownego, oświadczając wolę jednoczesnego za67
Zob. KRO, art. 1 § 1.
Zob. B. Dynowska, Małżeństwo, w: Encyklopedia. Prawo nie tylko dla prawników,
Bielsko Biała 2002, s. 306.
69 Por. KRO art. 3 § 1 i § 3 oraz Ustawa z dnia 29 września 1986 r. – Prawo o aktach stanu cywilnego (Dz. U. Nr 36, poz. 180 z późniejszymi zmianami), art. 53–62.
68
Księga1.indb 211
2013-03-07 13:53:28
212
warcia małżeństwa, podlegającego prawu polskiemu i kierownik
urzędu stanu cywilnego następnie sporządził akt małżeństwa. Gdy
zostaną spełnione powyższe przesłanki, małżeństwo uważa się za
zawarte w chwili złożenia oświadczenia woli w obecności duchownego70.
Należy zauważyć, że przytoczony powyżej przepis art. 1 § 2
KRO stosuje się, jeżeli ratyfikowana umowa międzynarodowa lub
ustawa regulująca stosunki między państwem a kościołem, albo innym związkiem wyznaniowym, przewiduje możliwość wywołania
przez związek małżeński, podlegający prawu wewnętrznemu tego
kościoła, albo innego związku wyznaniowego, takich skutków, jakie
pociąga zawarcie ze sobą małżeństwa przed kierownikiem urzędu
stanu cywilnego71.
2.2.1. Forma zawarcia małżeństwa przed kierownikiem urzędu stanu cywilnego
W prawie polskim od 1998 roku istnieją dwa równorzędne sposoby zawierania małżeństwa. Pierwszym z nich jest zawarcie małżeństwa w formie laickiej przed kierownikiem urzędu stanu cywilnego, drugim natomiast jest zawarcie małżeństwa wyznaniowego
przed właściwym, czyli uprawnionym według prawa polskiego,
duchownym wyznania uznanego przez państwo polskie i ze skutkami według prawa polskiego72.
Odwołując się do powyższego prawa wskazać należy, że osobom zamierzającym zawrzeć związek małżeński przysługuje swoboda wyboru formy zawarcia małżeństwa. Stąd też osoby należące
do określonego wyznania mają prawo do zawarcia małżeństwa,
zarówno przed kierownikiem urzędu stanu cywilnego, jak również
mogą wybrać małżeństwo wyznaniowe, które zostanie zawarte
przed duchownym kościoła lub związku wyznaniowego, którego
są wyznawcami. Jednakże zauważyć należy, że małżeństwo wyznaniowe mogą zawrzeć tylko osoby należące do określonego wy70
71
72
Księga1.indb 212
Por. KRO art. 1 § 2.
2013-03-07 13:53:28
213
znania, lub którym prawo na to pozwala, ale o tym decydują prawo
i władze danego kościoła73.
Zawarcie małżeństwa według prawa polskiego jest aktem prawnym złożonym z oświadczeń nupturientów oraz z udziału w tym
akcie kierownika urzędu stanu cywilnego. Dlatego moc prawną ma
tylko taki związek małżeński, który został zawarty przed kierownikiem urzędu stanu cywilnego, z zastrzeżeniem oczywiście wyjątków określonych w art. 1 §§ 2 i 3 KRO. Z wymagania zawarcia
małżeństwa przed kierownikiem urzędu stanu cywilnego wynika,
że jego współudział w dokonywaniu aktu zawarcia małżeństwa ma
charakter konstytutywny74. Ponadto, do zawarcia małżeństwa jest
niezbędne, aby kierownik urzędu stanu cywilnego wyrażał swoim
zachowaniem gotowość wzięcia aktywnego udziału w akcie zawarcia małżeństwa. Nie jest wystarczająca tylko jego obecność, ponieważ kierownik urzędu stanu cywilnego, jeżeli chodzi o charakter
prawny jego działania, nie jest tylko „urzędowym świadkiem”,
ale stroną aktywną. Dlatego też małżeństwo nie zostaje zawarte
w przypadku zastosowania wobec kierownika urzędu stanu cywilnego przymusu przez zamierzających zawrzeć małżeństwo albo
przez osoby trzecie75.
Art. 1 § 1 KRO reguluje sposób zawarcia małżeństwa, określając
przesłanki jego zawarcia, czyli wskazując na elementy, które mają
charakter konieczny, dlatego też należy zakwalifikować je, jako decydujące o zawarciu małżeństwa. Oznacza to, że niezachowanie ich
z jakiejkolwiek przyczyny powoduje, że małżeństwo nie zostaje zawarte. W oparciu o wspomniany powyżej artykuł możemy wymienić
następujące przesłanki, które mają wpływ na ważność małżeństwa:
1. odmienność płci osób zamierzających zawrzeć związek małżeński;
2. złożenie przez mężczyznę i kobietę zgodnych oświadczeń,
że wstępują ze sobą w związek małżeński;
73
74
s. 29.
75
Księga1.indb 213
Por. K. Piasecki, Prawo małżeńskie, Warszawa 2011, s. 90 – 91.
Por. S. Szer, Prawo rodzinne w zarysie, wyd. II, red. J. Winiarz, Warszawa 1969,
Por. K. Piasecki, Prawo małżeńskie, dz. cyt., s. 94.
2013-03-07 13:53:28
214
3. jednoczesna ich obecność podczas składania wspomnianych
oświadczeń;
4. złożenie tych oświadczeń przed kierownikiem urzędu stanu cywilnego76.
Oprócz wymienionych powyżej przesłanek, niektórzy współcześni autorzy – jak np. K. Piasecki – dodają jeszcze jedną, a mianowicie
brak tzw. przeszkód małżeńskich, które w przypadku ich zaistnienia stanowią podstawę unieważnienia małżeństwa przez sąd77.
KRO w art. 7, w sposób bardzo dokładny przedstawia formę zawarcia małżeństwa przed kierownikiem urzędu stanu cywilnego
i stwierdza:
§ 1. Jeżeli małżeństwo jest zawierane przed kierownikiem urzędu stanu cywilnego, oświadczenia o wstąpieniu w związek małżeński powinny być złożone publicznie, w obecności dwóch pełnoletnich świadków.
§ 2. Kierownik urzędu stanu cywilnego zapytuje mężczyznę
i kobietę, czy zamierzają zawrzeć ze sobą małżeństwo, a gdy oboje odpowiedzą na to pytanie twierdząco, wzywa ich do złożenia
oświadczeń o wstąpieniu w związek małżeński oraz oświadczeń
w sprawie nazwisk małżonków i ich dzieci.
§ 3. Każda z osób zawierających małżeństwo składa oświadczenie o wstąpieniu w związek małżeński, powtarzając za kierownikiem urzędu stanu cywilnego treść oświadczenia lub odczytując je
na głos. Osoba nie mogąca mówić składa oświadczenie o wstąpieniu w związek małżeński podpisując akt małżeństwa.
§ 4. Po złożeniu oświadczeń o wstąpieniu w związek małżeński przez obie strony kierownik urzędu stanu cywilnego ogłasza,
że wskutek zgodnych oświadczeń obu stron małżeństwo zostało
zawarte78.
76
Zob. KRO art. 1 § 1; por. T. Smyczyński, Prawo rodzinne i opiekuńcze, dz. cyt.,
s. 21–22 oraz K. Piasecki, Prawo małżeńskie, dz. cyt., s. 95.
77 Zob. K. Piasecki, Prawo małżeńskie, dz. cyt., s. 95.
78 Zob. KRO art. 7.
Księga1.indb 214
2013-03-07 13:53:28
215
2.2.2. Forma zawarcia małżeństwa wyznaniowego
Do momentu wejścia w życie Konkordatu, zanim strony zawarły
małżeństwo sakramentalne, najpierw musiały zawrzeć małżeństwo
cywilne przed kierownikiem urzędu stanu cywilnego, gdyż tylko
takie w świetle prawa państwowego wywoływało skutki cywilne.
Zasadniczą podstawę do zmiany polskiego Kodeksu rodzinnego
i opiekuńczego stanowił wspomniany Konkordat, gdyż w następstwie jego wejścia w życie, w systemie prawa polskiego powstała
nowa instytucja uznania skutków cywilnych małżeństwa zawieranego przed duchownym Kościoła Katolickiego.
Odnośnie małżeństwa kanonicznego, które może być zawierane w Kościele katolickim zgodnie z prawem Kościoła Rzymskokatolickiego, Konkordat miedzy Stolicą Apostolską i Rzeczpospolitą
Polską w art. 10 stwierdza, że: od chwili zawarcia małżeństwo kanoniczne wywiera takie skutki, jakie pociąga za sobą zawarcie małżeństwa zgodnie z prawem polskim, jeżeli:
1. miedzy nupturientami nie istnieją przeszkody wynikające z prawa polskiego;
2. złożą oni przy zawieraniu małżeństwa zgodne oświadczenie
woli dotyczące takich skutków;
3. zawarcie małżeństwa zostało wpisane w aktach stanu cywilnego
na wniosek przekazany urzędowi stanu cywilnego, w terminie
5 dni od zawarcia małżeństwa79.
Zawarty Konkordat wprowadził zmiany odnoszące się nie tylko
do Kościoła Katolickiego, gdyż wprowadzone ustawą z 1998 roku
zmiany w KRO uregulowały stosunki między Rzeczpospolitą Polską a niektórymi kościołami, ponieważ zawarte w niej postanowienia stanowią, że:
1. małżeństwo zawarte w formie przewidzianej prawem wewnętrznym Kościoła wywołuje skutki cywilne, jeżeli odpowiada
wymaganiom określonym w KRO;
2. osobę duchowną, przed którą składa się oświadczenie o zawarciu małżeństwa, określa prawo wewnętrzne Kościoła o wywoła79
Por. Konkordat miedzy Stolicą Apostolską i Rzeczpospolitą Polską podpisany w Warszawie dnia 28 lipca 1993 roku oraz Dz. U. z 1998 r. Nr 51, poz. 318.
Księga1.indb 215
2013-03-07 13:53:28
216
niu skutków cywilnych według prawa polskiego, jeżeli małżeństwo zostało zawarte przed właściwym duchownym.
Aby strony mogły zawrzeć małżeństwo wyznaniowe wywołujące skutki cywilnoprawne, muszą z urzędu stanu cywilnego pobrać
zaświadczenie o braku przeszkód do zawarcia przez nie małżeństwa. KRO stwierdza, że: osobom zamierzającym zawrzeć małżeństwo w sposób określony w art. 1 § 2 i 3 kierownik urzędu stanu
cywilnego wydaje zaświadczenie stwierdzające brak okoliczności
wyłączających zawarcie małżeństwa oraz treść i datę złożonych
przed nim oświadczeń w sprawie nazwisk przyszłych małżonków
i ich dzieci. To zaświadczenie traci moc po upływie trzech miesięcy
od dnia jego wydania, a wydający zaświadczenie kierownik urzędu
stanu cywilnego ma obowiązek poinformowania stron o dalszych
czynnościach koniecznych do zawarcia małżeństwa80. Ponadto
w art. 8 KRO stwierdza, że:
§ 1. Duchowny, przed którym zawierany jest związek małżeński podlegający prawu wewnętrznemu kościoła albo innego związku wyznaniowego, nie może przyjąć oświadczeń przewidzianych w art. 1 § 2 — bez uprzedniego przedstawienia mu
zaświadczenia stwierdzającego brak okoliczności wyłączających
zawarcie małżeństwa, sporządzonego przez kierownika urzędu
stanu cywilnego.
§ 2. Niezwłocznie po złożeniu oświadczeń, o których mowa w § 1,
duchowny sporządza zaświadczenie stwierdzające, że oświadczenia zostały złożone w jego obecności przy zawarciu związku
małżeńskiego podlegającego prawu wewnętrznemu kościoła albo
innego związku wyznaniowego. Zaświadczenie to podpisują: duchowny, małżonkowie i dwaj pełnoletni świadkowie, obecni przy
złożeniu tych oświadczeń.
§ 3. Zaświadczenie, o którym mowa w § 2, wraz z zaświadczeniem sporządzonym przez kierownika urzędu stanu cywilnego na
podstawie art. 41 § 1, duchowny przekazuje do urzędu stanu cywilnego przed upływem pięciu dni od dnia zawarcia małżeństwa;
nadanie jako przesyłki poleconej w polskiej placówce pocztowej
80
Księga1.indb 216
Zob. KRO art. 41
2013-03-07 13:53:28
217
operatora publicznego jest równoznaczne z przekazaniem do urzędu stanu cywilnego. Jeżeli zachowanie tego terminu nie jest możliwe
z powodu siły wyższej, bieg terminu ulega zawieszeniu przez czas
trwania przeszkody. Przy obliczaniu biegu terminu nie uwzględnia
się dni uznanych ustawowo za wolne od pracy81.
Należy podkreślić, że w polskim porządku prawnym obowiązuje jeden, jednolity model małżeństwa pod względem materialnoprawnym, proceduralnym i międzynarodowym. W tym kontekście
należy wyjaśnić zdarzające się pewne nieporozumienie w zakresie
terminologii. Otóż nie ma podstaw z punktu widzenia ściśle prawnego wyodrębnienia kategorii „małżeństwa Konkordatowego”,
ponieważ Konkordat stanowił podstawę do uregulowania w KRO
małżeństwa wyznaniowego katolików w ramach prawa cywilnego.
Ponadto, w zakresie prawa polskiego nie ma też „małżeństwa kanonicznego”, gdyż nazwa ta jest zastrzeżona tylko dla małżeństwa
zawartego według Kodeksu prawa kanonicznego, bez skutków
w dziedzinie prawa polskiego82.
3. PRZESZKODY DO WAŻNEGO
ZAWARCIA MAŁŻEŃSTWA
3.1. Przeszkody do ważnego zawarcia małżeństwa
w prawie cywilnym
Polskie prawo nie zna pojęcia małżeństwa nieważnego z mocy
samego prawa. Małżeństwo zawarte wbrew zakazowi trwa z pełnymi konsekwencjami aż do jego unieważnienia. Unieważnienie
małżeństwa może nastąpić na skutek powództwa wniesionego
przez uprawnioną osobę, zazwyczaj przez jednego z małżonków.
Powództwo o unieważnienie małżeństwa może także wytoczyć
prokurator. Aby unieważnić małżeństwo przyczyna jego nieważ81
KRO art. 8 § 1–3.
Por. K. Piasecki, Prawo małżeńskie, dz. cyt., s. 111–112 oraz J. Krukowski,
Konkordat polski. Znaczenie i realizacja, Lublin 1999, s. 202.
82
Księga1.indb 217
2013-03-07 13:53:29
218
ności musi istnieć w chwili jego zawierania. Późniejsze jego wystąpienie nie ma w zasadzie wpływu na ważność małżeństwa83.
Polskie prawo w KRO w art. 10–16 wymienia następujące przyczyny nieważności małżeństwa:
1. brak przepisanego wieku84;
2. ubezwłasnowolnienie85;
3. choroba psychiczna86;
4. bigamia87;
5. pokrewieństwo i powinowactwo88;
6. przysposobienie89;
7. inne przesłanki90;
8. wadliwe pełnomocnictwo91.
83
B. Ardanowska, Małżeństwo, dz. cyt., s. 307.
KRO art. 10 § 1: Nie może zawrzeć małżeństwa osoba nie mająca ukończonych lat osiemnastu. Jednakże z ważnych powodów sąd opiekuńczy może zezwolić
na zawarcie małżeństwa kobiecie, która ukończyła lat szesnaście, a z okoliczności
wynika, że zawarcie małżeństwa będzie zgodne z dobrem założonej rodziny.
85 KRO art. 11 § 1: Nie może zawrzeć małżeństwa osoba ubezwłasnowolniona
całkowicie.
86 KRO art. 12 § 1: Nie może zawrzeć małżeństwa osoba dotknięta chorobą psychiczną albo niedorozwojem umysłowym. Jeżeli jednak stan zdrowia lub umysłu
takiej osoby nie zagraża małżeństwu ani zdrowiu przyszłego potomstwa i jeżeli
osoba ta nie została ubezwłasnowolniona całkowicie, sąd może jej zezwolić na zawarcie małżeństwa
87 KRO art. 13 § 1: Nie może zawrzeć małżeństwa, kto już pozostaje w związku
małżeńskim.
88 KRO art. 14 § 1: Nie mogą zawrzeć ze sobą małżeństwa krewni w linii prostej, rodzeństwo ani powinowaci w linii prostej. Jednakże z ważnych powodów sąd
może zezwolić na zawarcie małżeństwa między powinowatymi.
89 KRO art. 15 § 1: Nie mogą zawrzeć ze sobą małżeństwa przysposabiający
i przysposobiony.
90 KRO art. 151: § 1. Małżeństwo może być unieważnione, jeżeli oświadczenie
o wstąpieniu w związek małżeński lub oświadczenie przewidziane w art. 1 § 2 zostało złożone: 1) przez osobę, która z jakichkolwiek powodów znajdowała się w stanie wyłączającym świadome wyrażenie woli; 2) pod wpływem błędu co do tożsamości drugiej strony; 3) pod wpływem bezprawnej groźby drugiej strony lub osoby
trzeciej, jeżeli z okoliczności wynika, że składający oświadczenie mógł się obawiać,
że jemu samemu lub innej osobie grozi poważne niebezpieczeństwo osobiste.
91 KRO art. 16: W razie zawarcia małżeństwa przez pełnomocnika mocodawca
może żądać unieważnienia małżeństwa, jeżeli brak było zezwolenia sądu na złożenie oświadczenia o wstąpieniu w związek małżeński przez pełnomocnika albo
84
Księga1.indb 218
2013-03-07 13:53:29
219
3.2. Przeszkody do ważnego zawarcia małżeństwa
w prawie kanonicznym
W Kodeksie prawa kanonicznego w kan. 1083–1094 wymienia
się natomiast następujące przeszkody zrywające:
1. brak przepisanego wieku92;
2. impotencja93;
3. istniejący węzeł małżeński94;
4. różność religii95;
5. przyjęte święcenia96;
jeżeli pełnomocnictwo było nieważne lub skutecznie odwołane. Jednakże nie można z tego powodu żądać unieważnienia małżeństwa, jeżeli małżonkowie podjęli
wspólne pożycie.
92 KPK kan. 1083: § 1. Nie może zawrzeć ważnego małżeństwa mężczyzna
przed ukończeniem szesnastego roku życia i kobieta przed ukończeniem czternastego roku.§ 2. Konferencja Episkopatu ma prawo ustalić wyższy wiek do godziwego zawarcia małżeństwa.
93 KPK kan. 1084: § 1. Niezdolność dokonania stosunku małżeńskiego uprzednia i trwała, czy to ze strony mężczyzny czy kobiety, czy to absolutna czy względna,
czyni małżeństwo nieważnym z samej jego natury. § 2. Jeśli przeszkoda niezdolności jest wątpliwa, czy wątpliwość ta jest prawna czy faktyczna, nie należy zabraniać
zawarcia małżeństwa ani też, dopóki trwa wątpliwość, orzekać jego nieważności.
§ 3. Niepłodność ani nie wzbrania zawarcia małżeństwa, ani nie powoduje jego
nieważności, z zachowaniem przepisu kan. 1098.
94 KPK kan. 1085: § 1. Nieważnie usiłuje zawrzeć małżeństwo, kto jest związany węzłem poprzedniego małżeństwa, nawet niedopełnionego. § 2. Chociaż
pierwsze małżeństwo było nieważnie zawarte lub zostało rozwiązane z jakiejkolwiek przyczyny, nie wolno dlatego zawrzeć ponownego małżeństwa, dopóki nie
stwierdzi się, zgodnie z prawem i w sposób pewny, nieważności lub rozwiązania
pierwszego.
95 KPK kan. 1086: § 1. Nieważne jest małżeństwo między dwiema osobami,
z których jedna została ochrzczona w Kościele katolickim lub była do niego przyjęta i nie odłączyła się od niego formalnym aktem, a druga jest nieochrzczona. § 2.
Od tej przeszkody można dyspensować tylko po wypełnieniu warunków, o których
w kan. 1125 i 1126. § 3. Jeśli podczas zawierania małżeństwa strona była powszechnie uważana za ochrzczoną albo jej chrzest był wątpliwy, należy domniemywać,
zgodnie z kan. 1060, ważność małżeństwa, dopóki w sposób pewny nie udowodni
się, że jedna strona była ochrzczona, druga zaś nieochrzczona.
96 KPK kan. 1087: Nieważnie usiłują zawrzeć małżeństwo ci, którzy otrzymali
święcenia.
Księga1.indb 219
2013-03-07 13:53:29
220
ślub czystości97;
uprowadzenie98;
występek99;
pokrewieństwo100;
powinowactwo101;
przyzwoitość publiczna102;
pokrewieństwo prawne103.
Odnośnie przeszkody wynikającej z kan. 1083 KPK, czyli wieku
wymaganego przez prawo do ważnego zawarcia małżeństwa, Konferencja Episkopatu Polski, stosując się do § 2 tegoż kanonu, wydała
następujące postanowienie: W związku z wejściem w życie zmiany
polskiego Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, z dniem 15 listopada
1998 roku, do godziwego zawarcia małżeństwa wymaga się ukończenia 18 roku życia zarówno przez mężczyznę, jak i kobietę. Sąd
opiekuńczy jednak może zezwolić na zawarcie małżeństwa kobie6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
97 KPK kan. 1088: Nieważnie usiłują zawrzeć małżeństwo ci, którzy są związani
wieczystym ślubem publicznym czystości w instytucie zakonnym.
98 KPK kan. 1089: Nie może być ważnie zawarte małżeństwo pomiędzy mężczyzną i kobietą uprowadzoną lub choćby przetrzymywaną z zamiarem zawarcia
z nią małżeństwa, chyba że później kobieta uwolniona od porywacza oraz znajdując
się w miejscu bezpiecznym i wolnym, sama swobodnie wybierze to małżeństwo.
99 KPK kan. 1090: § 1. Kto ze względu na zawarcie małżeństwa z określoną osobą, zadaje śmierć jej współmałżonkowi lub własnemu, nieważnie usiłuje zawrzeć
to małżeństwo. § 2. Nieważnie również usiłują zawrzeć małżeństwo ci, którzy poprzez fizyczny lub moralny współudział spowodowali śmierć współmałżonka.
100 KPK kan. 1091: § 1. W linii prostej pokrewieństwa nieważne jest małżeństwo
między wszystkimi wstępnymi i zstępnymi, zarówno prawego pochodzenia, jak
i naturalnymi. § 2. W linii bocznej nieważne jest aż do czwartego stopnia włącznie.
§ 3. Przeszkoda pokrewieństwa nie zwielokrotnia się. § 4. Nigdy nie zezwala się na
małżeństwo, jeśli istnieje wątpliwość, czy strony są spokrewnione w jakimś stopniu
linii prostej lub w drugim stopniu linii bocznej.
101 KPK kan. 1092: Powinowactwo w linii prostej powoduje nieważność małżeństwa we wszystkich stopniach.
102 KPK kan. 1093: Przeszkoda przyzwoitości publicznej powstaje z nieważnego małżeństwa po rozpoczęciu życia wspólnego albo z notorycznego lub publicznego konkubinatu. Powoduje zaś nieważność małżeństwa w pierwszym stopniu linii
prostej między mężczyzną i krewnymi kobiety i odwrotnie.
103 KPK kan. 1094: Nie mogą ważnie zawrzeć małżeństwa ze sobą ci, którzy
są związani pokrewieństwem prawnym powstałym z adopcji, w linii prostej lub
w drugim stopniu linii bocznej.
Księga1.indb 220
2013-03-07 13:53:29
221
cie niepełnoletniej, która ukończyła 16 rok życia. Chociaż w takim
przypadku małżeństwo może być uznane za zawarte według prawa
państwowego, do jego zawarcia w Kościele wymaga się dyspensy
Ordynariusza miejsca zgodnie z nr 50 Instrukcji z 1986 roku104.
4. RÓŻNE SPOJRZENIA NA ROZWIĄZANIE
MAŁŻEŃSTWA PRZEZ KRO
(ŚMIERĆ WSPÓŁMAŁŻONKA,
ROZWÓD, SEPARACJA, UNIEWAŻNIENIE)
I W KPK (PRZYWILEJ PIOTROWY,
PRZYWILEJ PAWŁOWY, ZAWIESZENIE
WSPÓLNOTY MAŁŻEŃSKIEJ, ORZECZENIE
NIEWAŻNOŚCI MAŁŻEŃSTWA)
Przed przystąpieniem do omawiania sposobów rozwiązania małżeństwa należy podkreślić, że rozwiązanie małżeństwa przez sąd
świecki, orzekający rozwód cywilny nie wywołuje skutków prawnych w odniesieniu do małżeństwa wyznaniowego, tak samo orzeczenie nieważności małżeństwa wyznaniowego, zawartego ze skutkami według prawa polskiego nie wywiera bezpośrednich skutków
w sferze Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego. Dzieje się tak, ponieważ obydwa systemy prawne, państwowy i kościelny są od siebie
niezależne i działają na innych płaszczyznach, chociaż dotyczących
tych samych podmiotów prawnych, jakimi są małżonkowie105.
4.1. Sposoby rozwiązania małżeństwa zawarte w KRO
Kodeks rodzinny i opiekuńczy przewiduje dwie formy ustania małżeństwa, zawartego zarówno przed kierownikiem urzędu
stanu cywilnego jak i duchownym, przed którym zostało zawarte
małżeństwo wyznaniowe, wywołujące skutki wynikające z prawa
104
105
Księga1.indb 221
Por. Konferencja Episkopatu Polski, Instrukcja z 22 października 1998 roku.
Por. K. Piasecki, Prawo małżeńskie, dz. cyt., s. 122.
2013-03-07 13:53:29
222
polskiego. Pierwszą z nich jest śmierć współmałżonka106, a drugą
rozwód orzeczony przez sąd107.
Odnośnie małżeństwa zawartego przed duchownym kościoła
uznanego przez państwo polskie ze skutkami według prawa polskiego, może być ono na zasadach powszechnych unieważnione
lub rozwiązane przez rozwód. Może też być wydany prawomocny
wyrok ustalający jego nieistnienie. Tego rodzaju zdarzenia prawne
w zakresie stanu cywilnego, jak już zostało powiedziane powyżej,
nie wywołują bezpośrednich skutków w odniesieniu do małżeństw
zawartych w formie wyznaniowej, gdyż tym zajmują się trybunały
kościelne108.
4.2. Separacja
U podstaw idei separacji leży dążenie do utrzymania nierozerwalności małżeństwa. Koncepcja, mająca rodowód wyznaniowy
kościoła katolickiego, została następnie przeniesiona na grunt państwowych systemów prawnych. Relacja między tradycyjną koncepcją rozwodu a separacją małżeństwa kształtuje się w następujący sposób. W płaszczyźnie wyznaniowej rozwód jest odrzucany
– według kodeksu prawa kanonicznego wyłącznie zostaje utrzymana separacja. Natomiast w sferze państwowego systemu prawnego mogą ze sobą konkurować zarówno instytucja rozwodu, jak
i separacji109.
W polskim systemie prawnym, od 1998 roku KRO przewiduje instytucję separacji, której zasady stosowania i orzekania wraz
106 KRO art. 55. § 1: W razie uznania jednego z małżonków za zmarłego domniemywa się, że małżeństwo ustało z chwilą, która w orzeczeniu o uznaniu tego
małżonka za zmarłego została oznaczona jako chwila jego śmierci.
107 KRO art. 56. § 1: Jeżeli między małżonkami nastąpił zupełny i trwały rozkład pożycia, każdy z małżonków może żądać, ażeby sąd rozwiązał małżeństwo
przez rozwód.
108 Por. K. Piasecki, Prawo małżeńskie, dz. cyt., s. 122.
109 Por. K. Piasecki, Prawo małżeńskie, dz, cyt., s. 194.
Księga1.indb 222
2013-03-07 13:53:29
223
z konsekwencjami, zawarte są w art. 611–616110, jednakże sądy powszechne rzadko ją stosują.
4.3. Sposoby rozwiązania małżeństwa zawarte w KPK
z tytułu ratum non consummatum
oraz z tytułu przywileju na korzyść wiary
Kodeks prawa kanonicznego uznając małżeństwo sakramentalne, które zostało ważnie zawarte i dopełnione za nierozwiązywalne przewiduje, że jedynym sposobem na jego rozwiązanie jest tylko
i wyłącznie śmierć współmałżonka111. Przesłanką, która sprawia, że
małżeństwo między ochrzczonymi jest nierozerwalne, jest prawo
Boże – naturalne i pozytywne, które zostało przez Chrystusa skonkretyzowane w słowach: „Co Bóg złączył, człowiek niech nie rozdziela
110 KRO: Art. 611. § 1. Jeżeli między małżonkami nastąpił zupełny rozkład pożycia, każdy z małżonków może żądać, ażeby sąd orzekł separację. § 2. Jednakże
mimo zupełnego rozkładu pożycia orzeczenie separacji nie jest dopuszczalne, jeżeli
wskutek niej miałoby ucierpieć dobro wspólnych małoletnich dzieci małżonków
albo jeżeli z innych względów orzeczenie separacji byłoby sprzeczne z zasadami
współżycia społecznego. § 3. Jeżeli małżonkowie nie mają wspólnych małoletnich
dzieci, sąd może orzec separację na podstawie zgodnego żądania małżonków.
Art. 612. § 1. Jeżeli jeden z małżonków żąda orzeczenia separacji, a drugi orzeczenia
rozwodu i żądanie to jest uzasadnione, sąd orzeka rozwód. § 2. Jeżeli jednak orzeczenie rozwodu nie jest dopuszczalne, a żądanie orzeczenia separacji jest uzasadnione,
sąd orzeka separację. Art. 613. § 1. Przy orzekaniu separacji stosuje się przepisy art.
57 i art. 58. § 2. Orzekając separację na podstawie zgodnego żądania małżonków,
sąd nie orzeka o winie rozkładu pożycia. W tym wypadku następują skutki takie,
jak gdyby żaden z małżonków nie ponosił winy. Art. 614. § 1. Orzeczenie separacji
ma skutki takie jak rozwiązanie małżeństwa przez rozwód, chyba że ustawa stanowi inaczej. § 2. Małżonek pozostający w separacji nie może zawrzeć małżeństwa.
§ 3. Jeżeli wymagają tego względy słuszności, małżonkowie pozostający w separacji
obowiązani są do wzajemnej pomocy. § 4. Do obowiązku dostarczania środków
utrzymania przez jednego z małżonków pozostających w separacji drugiemu stosuje się odpowiednio przepisy art. 60, z wyjątkiem § 3. § 5. Przepisu art. 59 nie stosuje
się. Art. 616. § 1. Na zgodne żądanie małżonków sąd orzeka o zniesieniu separacji.
§ 2. Z chwilą zniesienia separacji ustają jej skutki. § 3. Znosząc separację, sąd rozstrzyga o władzy rodzicielskiej nad wspólnym małoletnim dzieckiem małżonków.
111 KPK kan. 1141 : Małżeństwo zawarte i dopełnione nie może być rozwiązane
żadną ludzką władzą i z żadnej przyczyny, oprócz śmierci.
Księga1.indb 223
2013-03-07 13:53:29
224
(Mt 19, 6)”112. Na tej podstawie z ważnego małżeństwa powstaje między małżonkami węzeł, z natury swej wieczysty i wyłączny113. Jakkolwiek w Kościele nie istnieje instytucja rozwodu, to jednak małżeństwo sakramentalne, które zostało ważnie zawarte a niedopełnione,
może zostać rozwiązane przez Papieża114. Również małżeństwo zawarte przez osoby nieochrzczone, z których jedna została ochrzczona
na mocy przywileju pawłowego, może zostać rozwiązane115.
4.4. Separacja małżonków, czyli zawieszenie wspólnoty
małżeńskiej mimo trwania węzła małżeńskiego
Zawarcie małżeństwa nakłada na strony prawne zobowiązania
i jednocześnie staje się źródłem określonych uprawnień. O jednym
z takich obowiązków, a jednocześnie uprawnień, mówi przepis
kan. 1151 KPK: Małżonkowie mają obowiązek i prawo zachowania współżycia małżeńskiego, chyba że usprawiedliwia ich zgodna
z prawem przyczyna116.
W drugim członie tego przepisu, Ustawodawca kościelny przewidział jednak pewne okoliczności, które dają małżonkom prawo
zawieszenia wspólnoty małżeńskiej. W związku z tym, małżonkowie dla słusznej przyczyny mogą przerwać wspólne pożycie, ale
bez rozerwania węzła małżeńskiego117. Według definicji, separacja
112
Por. W. Góralski, Małżeństwo kanoniczne, Warszawa 2011, s. 347.
Zob. KPK kan. 1134.
114 KPK kan. 1142: Małżeństwo niedopełnione, zawarte przez ochrzczonych lub
między stroną ochrzczoną i stroną nieochrzczoną, może być ze słusznej przyczyny
rozwiązane przez Biskupa Rzymskiego, na prośbę obydwu stron lub tylko jednej,
choćby druga się nie zgadzała.
115 KPK kan. 1143: § 1. Małżeństwo zawarte przez dwie osoby nie ochrzczone zostaje rozwiązane na mocy przywileju pawłowego dla dobra wiary strony,
która przyjęła chrzest, przez sam fakt zawarcia nowego małżeństwa przez stronę
ochrzczoną, jeśli strona nieochrzczona odeszła. § 2. Uważa się, że strona nieochrzczona odchodzi, jeżeli nie chce mieszkać ze stroną ochrzczoną lub mieszkać z nią
w zgodzie bez obrazy Stwórcy, chyba że strona ochrzczona po przyjęciu chrztu dała
słuszny powód odejścia.
116 KPK kan. 1151.
117 Zob. P. Kasprzyk, Separacja małżonków – instytucja funkcjonująca w prawie polskim i w prawie kanonicznym, w: Ius Matrimoniale 8(14) 2003, s. 97-98.
113
Księga1.indb 224
2013-03-07 13:53:29
225
to uchylenie wspólnoty małżeńskiej bez prawa wstępowania przez
strony w nowy związek małżeński118. Dlatego pomimo orzeczenia
separacji małżonkowie są nadal zobowiązani do wierności, gdyż
pozostają w związku małżeńskim, są także zobowiązani do wzajemnej pomocy, gdyby jedno z nich było w niedostatku119, gdyż
w separacji chodzi o pozbawienie winnego małżonka prawa do stołu, łoża i mieszkania120.
Główną przyczyną separacji jest cudzołóstwo, chociaż ustawodawca zaleca, aby współmałżonek przepełniony chrześcijańską
miłością i zatroskany o dobro rodziny nie odmawiał przebaczenia
stronie dopuszczającej się niewierności małżeńskiej121. Jest to nowe
podejście w stosunku do poprzedniego kodeksu z 1917 r., wynikające z odejścia od jurydycznego kodeksu na rzecz głoszenia ewangelicznych zasad, w tym zasady przebaczenia. Wybaczenie może
być wyraźne np. publiczne, dokonane wobec krewnych, znajomych
czy jakiejś wspólnoty, lub milczące np. współmałżonek niewinny,
mimo aktu niewierności, dalej współżyje z małżonkiem winnym122.
Jeśli współmałżonek niewinny sam zerwał dobrowolnie współżycie
małżeńskie, powinien w ciągu sześciu miesięcy wnieść sprawę o separację do kompetentnej władzy kościelnej123.
W Kodeksie Prawa Kanonicznego promulgowanym przez Jana
Pawła II nie zostały wymienione przyczyny separacji. Ogólną
przesłanką separacji małżeńskiej jest niemożliwość podtrzymania
współżycia małżeńskiego. Przyczyna, wywołująca niemożliwość
podtrzymania współżycia małżeńskiego, to poważne niebezpieczeństwo dla duszy lub ciała drugiej strony, albo dla potomstwa.
Inną przyczyną separacji może być również takie postępowanie
jednego z małżonków, które czyni zbyt trudnym życie wspólne124.
118 Por. T. Pawluk, Prawo kanoniczne według kodeksu Jana Pawła II. Prawo małżeńskie, t. III, Olsztyn 1996, s. 226.
119 Zob. J. Gręźlikowski, Separacja – zło mniejsze niż rozwód, w: Homo Dei nr 2
(263) 2002, s. 49.
120 Por. T. Pawluk, Prawo Kanoniczne…, dz. cyt., s. 226.
121 Por. KPK, kan. 1152 § 2.
122 Por. KPK, kan. 1152 § 1.
123 Por. KPK, kan. 1152 § 3.
124 Por. KPK, kan. 1153 § 1.
Księga1.indb 225
2013-03-07 13:53:29
226
Do przyczyn powodujących życie wspólne zbyt trudnym należy
zaliczyć: niezgodność charakteru, wrogość, nienawiść, wady charakteru nie do zniesienia dla drugiej strony, niszczenie dóbr materialnych czy choroba zakaźna125.
Inne przyczyny separacji niż cudzołóstwo dają podstawę jedynie do separacji czasowej. Czas jej trwania zatem zależy od istnienia
przyczyny ją wywołującej. Wraz z ustaniem przyczyny ustaje również separacja, a wraz z jej ustaniem należy wznowić współżycie
małżeńskie, chyba że władza kościelna postanowiła co innego126.
4.5. Orzeczenie nieważności małżeństwa
przez trybunał kościelny
W Kościele nie ma rozwodów ani unieważnienia małżeństwa.
Jednak sądy kościelne mają kompetencję do rozpatrywania spraw
czy dane małżeństwo zostało ważnie czy nieważnie zawarte. Prawodawca Kościelny w KPK przewiduje dwa rodzaje procesu małżeńskiego:
1. proces zwyczajny127,
2. proces oparty na dokumentach, nazywany też procesem skróconym128.
Przy zastosowaniu procesu zwyczajnego sprawa z reguły jest
wnoszona do trybunału diecezjalnego, który jest trybunałem pierwszej instancji. Od wyroku wydanego przez ten trybunał przysługuje
apelacja, czy to stronom, czy też obrońcy węzła małżeńskiego do
trybunału metropolitalnego, czyli do trybunału drugiej instancji.
Od wyroku sądu apelacyjnego, w przypadku gdyby strony czuły
się pokrzywdzone wydanym wyrokiem, przysługuje apelacja do
Trybunału Roty Rzymskiej, który przy normalnym biegu sprawy
stanowi trybunał trzeciej instancji. Wyrok prawomocność osiąga
po uzyskaniu dwóch zgodnych orzeczeń, odnośnie wskazanego
125
126
127
128
Księga1.indb 226
Zob. B. Sitek, Trwałość i nierozerwalność małżeństwa, Olsztyn 2002, s. 111.
Por. KPK, kan. 1153 § 2.
Por. KPK kan. 1671–1685.
Por. KPK kan. 1686–1689.
2013-03-07 13:53:29
227
w skardze powodowej roszczenia. Nadmienić należy, że w przypadku spraw o orzeczenie nieważności małżeństwa istnieją różne
środki prawne, które pozwalają dochodzić swoich roszczeń, gdyż
sprawy małżeńskie należą do kategorii dotyczących stanu osób
i z tej przyczyny nie przechodzą w stan rzeczy osądzonej129.
5. WNIOSKI
Małżeństwo kanoniczne ważnie zawarte, a więc po spełnieniu
koniecznych przesłanek przewidzianych prawem, jak zostało powiedziane powyżej, jest nierozerwalne. Nie można go zatem rozwiązać (poza małżeństwem niedopełnionym i na korzyść wiary),
ani unieważnić. Takie pojęcia jak rozwód i unieważnienie, które są
znane w ustawodawstwach państwowych, pozostają obce zarówno doktrynie jak i ustawodawstwu Kościoła katolickiego. W przypadku orzekania separacji jest duża płaszczyzna do współpracy
pomiędzy sądami kościelnymi i powszechnymi, gdyż podstawy
prawne jej orzekania są bardzo podobne. Z bólem jednak stwierdzić należy, że musi chyba jeszcze dużo czasu upłynąć, zanim troska o trwałość małżeństwa i rodziny będzie celem nadrzędnym
przy rozstrzyganiu spraw małżeńskich i tym samym pomoże małżonkom w rozwiązaniu ich problemów, o ile z pomocą Bożą będą
chcieli to zrobić.
Na podstawie przedstawionego materiału dostrzegamy, że
prawo kanoniczne określając przesłanki do zawarcia małżeństwa,
uzależnia od ich spełnienia ważność sakramentu małżeństwa, tym
samym przyjmuje możliwość jego nieważnego zawarcia. Może ono
mieć miejsce wówczas, gdy wprawdzie miało miejsce zawieranie
małżeństwa (jego liturgiczna celebracja) i wszystko zdawałoby się
wskazywać na to, że zostało ono rzeczywiście zawarte, tymczasem
z powodu niespełnienia choćby jednej z wymaganych przesłanek
związek małżeński faktycznie nie został zawarty, mówiąc inaczej:
został zawarty nieważnie.
129
Księga1.indb 227
Por. KPK kan. 1643–1644.
2013-03-07 13:53:29
228
Przedstawiona analiza ukazała także, że pojęcie nieważności
małżeństwa, przyjęte na gruncie prawa kanonicznego, różni się od
pojęcia zarówno unieważnienia, jak i rozwodu. Jeżeli małżeństwo
kanoniczne mogło zostać nieważnie zawarte, wówczas małżonek
uważający je za takowe, powinien podjąć odpowiednie kroki do
wyjaśnienia tej wątpliwości. Ponieważ nikt nie może być sędzią we
własnej sprawie, dlatego sprawa dowodzenia nieważności małżeństwa powinna być przedstawiona obiektywnej ocenie, której dokona kompetentny sąd Kościelny. Wszak sąd o ważności lub nieważności sakramentu, może należeć wyłącznie do Kościoła, któremu
Chrystus powierzył sakramenty we wszystkich ich wymiarach
i aspektach130.
BIBLIOGRAFIA
Adamski F., Rodzina między sacrum a profanum, Poznań 1987 r., 19;
Adhortacja Apostolska Jana Pawła II, Familiaris consortio z 22 XI
1981 r. oraz jego List do Rodzin z 2 II 1994 r.
Bączkowicz F., Prawo Kanoniczne, t. II, Kraków 1933.
Biskupski S., Prawo małżeńskie kościoła rzymskokatolickiego, Warszawa 1956, s. 54.
Breviarum fidei, Kodeks doktrynalnych wypowiedzi Kościoła, oprac.
J.M. Szymusiak i S.Głowa, Poznań – Warszawa – Lublin 1964.
Codice di diritto canonico commentato, 2 edizione, Milano
2004.
Dynowska B., Małżeństwo, w: Encyklopedia. Prawo nie tylko dla
prawników, Bielsko Biała 2002.
Filipiak M., Biblijne podstawy teologii małżeństwa i rodziny w Starym Testamencie, Lublin 1984.
Góralczyk P., Powtórne związki małżeńskie w teologicznym i etycznym świetle, Ząbki 1995.
Grelot P., Ewolucja instytucji małżeństwa w Starym Testamencie,
w „Concilium” 1970.
130
Księga1.indb 228
Por. W. Góralski, Małżeństwo kanoniczne, dz. cyt., s. 399–401.
2013-03-07 13:53:29
229
Gręźlikowski J., Separacja – zło mniejsze niż rozwód, w: Homo Dei
nr 2 (263) 2002.
Kalicki P., O miłości, małżeństwie i rodzinie od starożytności do Jana
Pawła II (b. m.) 1991.
Kasprzyk P., Separacja małżonków – instytucja funkcjonująca w prawie polskim i w prawie kanonicznym, w: Ius Matrimoniale 8(14) 2003.
Dokumenty Konferencji Episkopatu Polski, Instrukcja z 22 października 1998 roku.
Konkordat miedzy Stolicą Apostolską i Rzeczpospolitą Polską
podpisany w Warszawie dnia 28 lipca 1993 roku.
Masini M., Małżeństwo chrześcijańskie, Komentarze egzegetyczno
– duszpasterskie, Warszawa 1983.
Ordon H., Jezusowa interpretacja zakazu cudzołóstwa, w: „Roczniki
Teologiczno-Kanoniczne” XXXI (1984), s. 83.
Pawluk T., Prawo kanoniczne według Kodeksu Jana Pawła II,
t. 3, Prawo małżeńskie, Olsztyn 1996.
Pawluk T., Przesłanki nierozerwalności małżeństwa, PK, 26 (1983) 1–2.
Pawłowicz Z., Sakrament małżeństwa, Gdańsk 1995.
Peter M., Wykład Pisma Świętego Starego Testamentu, Poznań 1959.
Piasecki K., Prawo małżeńskie, Warszawa 2011.
Pius XI, Encyklika Casti connubii. O małżeństwie chrześcijańskim, tekst polski, Poznań 1931.
Pycia J., Prawo kanoniczne małżeńskie, Kielce 1920 r.
Sitek B., Trwałość i nierozerwalność małżeństwa, Olsztyn 2002.
Skrzydlewski W.B., Chrześcijańska wizja miłości, małżeństwa i rodziny, Kraków 1982.
Smyczyński T., Prawo rodzinne i opiekuńcze, Warszawa 1997.
Szer S., Prawo rodzinne w zarysie, wyd. II, red. J. Winiarz, Warszawa 1969.
Sztychmiler R., Istotne obowiązki małżeńskie, Warszawa 1997.
Ustawa z dnia 29 września 1986 r. – Prawo o aktach stanu cywilnego (Dz. U. Nr 36, poz. 180 z późniejszymi zmianami), art. 53–62.
Wiśniewski N., O małżeństwie wynikających stąd prawach i nierozerwalności między katolikami związku tego pod względem filozofii i prawa
powszechnego z dodatkiem o warunkach szczęścia w pożyciu małżeńskim,
Warszawa 1866.
Księga1.indb 229
2013-03-07 13:53:29
230
Księga1.indb 230
2013-03-07 13:53:30
R
O
Z
P
R
A
W
Y
I
A
R
T
Y
K
U
Ł
Y
Zbigniew Prusiński
Krzysztof Knajp
ZGODA MAŁŻEŃSKA JAKO CZYNNIK
KONIECZNY DO ZAISTNIENIA
SAKRAMENTALNEGO MAŁŻEŃSTWA
MATRIMONIAL CONSENT AS A FACTOR
NECESSARY FOR THE EXISTENCE
OF SACRAMENTAL MARRIAGE
STRESZCZENIE
Autorzy artykułu wnikliwie analizują istotę kanonicznej zgody
małżeńskiej będącej aktem woli, poprzez który nupturienci przekazują wzajemnie i przyjmują samych siebie w celu ustanowienia
małżeństwa. Przedstawiają zgodę jako przyczynę sprawczą, a więc
czynnik konstytuujący związek małżeński, którego nie może zastąpić żadna ludzka władza. Podkreślają, że zgoda małżeńska obejmuje dwa zasadnicze elementy: wewnętrzną wolę zawarcia małżeństwa oraz zgodne z przepisami prawa wyrażenie tej woli przez
osoby do tego zdolne. Wewnętrzna zgoda małżeńska musi być
zgodna z zewnętrznym oświadczeniem woli. W ten sposób artykuł,
odnosząc się do często stawianego problemu: małżeństwo a zgoda
małżeńska, podejmuje próbę przybliżenia takich aspektów jak: wymogi zgody, przedmiot i podmiot aktu zgody, forma aktu zgody
co do ważności, przymioty zgody, skutki zgody i sprawa defektu
zgody.
Księga1.indb 231
2013-03-07 13:53:30
232
SUMMARY
The authors carefully analyze the nature of the canonical consent,
which is an act of will, by which nupturienci communicate each
other and accept ourselves for the institution of marriage. Present
consent as the efficient cause, and thus factor constituting a marriage that can not be replaced by any human power. They emphasize
that marital agreement includes two main elements: an inner will to
marriage and in accordance with the laws of the expression of the
will of persons able to do so. Internal marital agreement must be
consistent with the external declaration of intention. In this way the
article often referring to the problem: marriage and marital consent,
attempts to approximate aspects such as requirements for approval,
subject and object of the consent, the consent form regarding the validity, authorization attributes, the effects of the consent agreement
and the case of failure.
Słowa klucze: małżeństwo, zgoda małżeńska, przyczyna sprawcza małżeństwa.
Keywords: marriage, marriage agreement, the efficient cause
of marriage.
1. WSTĘP
Wizję małżeństwa chrześcijańskiego we współczesnym świecie
przesłaniają różnego rodzaju błędne pojęcia, nieporozumienia czy
niewłaściwe rozumienie jego godności, powołania i celów. Pomimo
jednak tych trudności, z którymi boryka się instytucja małżeństwa,
to jednak bardzo często ukazuje się jej moc i siła, kiedy małżonkowie przy pomocy łaski bożej, a czasami i dobrych ludzi, przezwyciężają wzajemne animozje i ratują związek, który zawarli przed
Bogiem i ludźmi.
Od wielu już lat jesteśmy świadkami zachwiania w życiu wielu ludzi wartości i instytucji małżeństwa sakramentalnego. Świadczyć może o tym coraz większa liczba rozwodów i różnego rodzaju
Księga1.indb 232
2013-03-07 13:53:30
Zbigniew Prusiński, Krzysztof Knajp – ZGODA MAŁŻEŃSKA JAKO...
233
związków partnerskich, która wydaje się mieć swoje umocowanie
w nieodpowiedzialnym traktowaniu wspólnoty małżeńskiej, niezrozumieniu jej istoty i celu, egoizmie małżonków, jak też w nazbyt
swobodnym i bardzo nieodpowiedzialnym traktowaniu małżeństwa zawieranego w Kościele.
Każdy więc, kto patrzy na rozwój tych niewłaściwych postaw
w życiu społecznym wyznawców Chrystusa, zadaje sobie pytanie
i szuka przyczyn takich zachowań. W odpowiedzi można dojść do
jednego wniosku: jest ich bardzo wiele i trudno by je taksatywnie
wyliczyć. Jedno jest jednak pewne, aby zmienić tę sytuację należy
przede wszystkim na nowo spojrzeć na instytucję i rzeczywistość
małżeństwa, ujętą w wielu jej aspektach i wymiarach. Żeby móc
tego dokonać, trzeba systematycznie ukazywać oficjalną naukę
i dyscyplinę Kościoła mówiącą o małżeństwie, jego doniosłej roli
i znaczeniu w życiu chrześcijanina. I chociaż te zagadnienia są poruszane na katechezie w szkole średniej, tłumaczy się je w trakcie
trwania kursów przedmałżeńskich, czyli w trakcie przygotowania
młodych ludzi do małżeństwa, to jednak praktyka duszpasterska
i sądowa oraz codzienne życie ukazują, że niestety, ale wierni bardzo mało na tematy związane z małżeństwem wiedzą. O ile jeszcze
wśród młodych ludzi istnieje świadomość, że do ważnego zawarcia
małżeństwa Kościół stawia jakieś wymagania, to nadal w świadomości społecznej pokutuje opinia o tym, że to „ksiądz udziela ślubu”. A przecież tak nie jest. Jeszcze mniejsza grupa osób ma świadomość tego, że nie każdy związek zawierany w Kościele staje się
prawdziwym i rzeczywistym małżeństwem. Do tego bowiem, aby
zawrzeć prawdziwe małżeństwo, muszą zostać spełnione przepisane prawem Bożym i kościelnym warunki, a także zaistnieć określone elementy umowy małżeńskiej, o czym pisaliśmy w poprzednim artykule pt.: Małżeństwo według Kościoła katolickiego a małżeństwo
w prawie cywilnym.
Jeśli te wszystkie, przewidziane prawem elementy nie zaistnieją,
to choćby odbyła się najpiękniejsza ceremonia ślubna, z udziałem
kilku kapłanów, choćby wesele przeszło do historii jako najhuczniejsze w przeciągu ostatnich lat, to jednak przed Bogiem małżeństwa
nie ma, a główni bohaterowie tego wydarzenia nie są małżonkami.
Księga1.indb 233
2013-03-07 13:53:30
234
Aby móc chociaż w wąskim zakresie przyczynić się do zmiany
świadomości wiernych odnośnie tak doniosłej instytucji jaką jest
małżeństwo, pragniemy poprzez pewien cykl artykułów przybliżyć
zagadnienia związane z problematyką prawa małżeńskiego. W poprzednim artykule, zatytułowanym: „Małżeństwo według kościoła
katolickiego, a małżeństwo w prawie cywilnym”, zostały ukazane
w sposób skrótowy, możliwe formy zawarcia i ustania małżeństwa,
które przewiduje Kodeks prawa kanonicznego i Kodeks rodzinny
i opiekuńczy. W niniejszym artykule, pragniemy obalić błędną tezę
o tym, że to „ksiądz udziela ślubu”. Omawiając istotę zagadnienia
zgody małżeńskiej, jako przyczyny sprawczej małżeństwa, postaramy się ukazać i udowodnić, że to strony, poprzez pozytywny akt
woli, sami w obecności kapłana zawierają małżeństwo.
2. ZGODA MAŁŻEŃSKA
JAKO AKT KONSTYTUUJĄCY MAŁŻEŃSTWO
Rola zgody małżeńskiej występowała już w starożytnej kulturze
rzymskiej, gdzie utrwaliły się reguły Ulpiana: Consensus facit nuptias
(zgoda czyni małżeństwo) oraz Nuptias non concubitus, sed consesnus
facit (małżeństwa nie czyni wspólne zamieszkanie, ale zgoda) 1. I chociaż
w prawie rzymskim małżeństwo było rozwiązywalne, to reguły te
w ogromny sposób wpłynęły na ustawodawstwo kanoniczne, gdyż
przedmiotem konsesnu małżeńskiego była w nim wola zawarcia
małżeństwa zgodnie z wymogami prawa, a więc iustum matrimonium (właściwego małżeństwa)2.
Zasada konsensusu, jako przyczyny sprawczej małżeństwa, pomimo że zaczerpnięta z prawa rzymskiego, znalazła mocne umocowanie w prawie kanonicznym do tego stopnia, iż już w IX w. za
pontyfikatu papieża Mikołaja I w Responsum ad Bulgaros z 886 r. papież wyjaśnia, że do zawarcia małżeństwa wymagana jest jedynie
1
Digesta 35, 1, 15 oraz 50, 17, 30.
Por. J. Gaudemet. Le mariage en Occident. Les moeur et le droit. Paris 1987,
s. 29-31.
2
Księga1.indb 234
2013-03-07 13:53:30
235
zgoda nupturientów. Na poparcie swojej tezy papież powołuje się
na słowa pseudo Jana – Chryzostoma, że Matrimonium non facit coitus, sed voluntas (małżeństwa nie czyni stosunek – akt płciowy, ale wola).
Wypowiedź ta miała dalekosiężne skutki poprzez całe średniowiecze, aż do Tridentinum3.
Jednakże opinia o solus consensus- samej zgodzie, nie była w tym
czasie jedyną w odniesieniu do przyczyny sprawczej małżeństwa,
albowiem niemalże w tym samym czasie (860 r.) w północnowschodniej Francji Hinkmar, arcybiskup Reims, rozwijał inną koncepcję, według której do pełnego małżeństwa oprócz zgody nupturientów wymagane było dopełnienie, albowiem dopiero takie
małżeństwo odwzorowuje związek Chrystusa z Kościołem4.
Ostateczne rozstrzygnięcie i zakończenie dyskusji pomiędzy
zwolennikami tych dwóch koncepcji, konsensualnej i kopulacyjnej,
nastąpiło na przełomie XII i XIII w. Dokonało się to dzięki powadze
naukowej, jaką cieszył się Huguccio i jego uczeń papież Innocenty
III. Otóż ten ostatni, w dekretale skierowanym do biskupa Modeny,
nakazał stosowanie zasady zgody, gdyż samo wyrażenie konsensu
przez partnerów powoduje zaistnienie małżeństwa i uniemożliwia
zawarcie innego za życia jednego ze współmałżonków. Uznaje się,
że tą wypowiedzią władza kościelna w istocie zaakceptowała teorię
konsensualną małżeństwa5.
Wypracowane na przestrzeni wieków w Kościele pojęcie kontraktu, jak pokrótce wskazano, znalazło wreszcie solidne umocowanie doktrynalne i w konsekwencji stało się punktem wyjścia dla
Dekretu Tametsi Soboru Trydenckiego z 1563 r., w którym stwierdza
się, że małżeństwa powstają wskutek dobrowolnej zgody stron6.
Zasadę konsensualną zdecydowanie podtrzymał prawodawca
kościelny w CIC z 1917 r., co stanowiło nawiązanie do wielowiekowej nauki Kościoła. W can. 1081 § 1 znalazł się zapis, w myśl któ3 Por. B. W. Zubert, Consensus sacramentalis facit nuptias, w: Przymierze małżeńskie, Praca zbiorowa pod red. ks. W. Góralskiego i ks. R. Sztychmilera, Lublin
1993, s. 9.
4 Por. J. Gaudement, Les mariage en Occident, dz. cyt. s. 125 – 127.
5 Por. B. W. Zubert, Consensus sacramentalis facit nuptias, dz. cyt., s. 10 – 11.
6 Denzinger, Enchiridion Symbolorum, 1813-1816.
Księga1.indb 235
2013-03-07 13:53:30
236
rego matrimonium facit consensu (małżeństwo czyni zgoda). W kilkanaście lat później (1930) papież Pius XI w Encyklice Casti connubii
stwierdził, że małżeństwo non oritur nisi ex libero utriusque sponsi
consensu7(małżeństwo nie może powstać, jak tylko z wolnej zgody obydwu
małżonków).
Rolę zgody małżeńskiej jako czynnika konstytuującego małżeństwo podkreślił także Sobór Watykański II w konstytucji Gaudium
et spes. W odniesieniu do osobistej zgody kontrahentów jako przyczyny sprawczej zawieranego de facto małżeństwa Sobór potwierdził, że konsens stanowi przyczynę zawarcia małżeństwa jedyną,
adekwatną i niezastąpioną tak, że należy wykluczyć jakąkolwiek
wespół przyczynę sprawczą8.
Mimo, iż dokument soborowy mówi o miłości wzajemnej małżonków, to jednak z całą stanowczością stwierdza się, że miłość
wzajemna małżonków nie stanowi elementu niezbędnego do ważnego zawarcia małżeństwa, gdyż według tradycyjnego nauczania
małżeństwo powstaje tylko i wyłącznie na skutek zgody stron9.
Na zgodę małżeńską jako na przyczynę sprawczą małżeństwa
wskazuje wreszcie posoborowy KPK, stwierdzając w kan. 1057 § 1:
Matrimonium facit partium consensus (małżeństwo czyni zgoda stron).
W Katechizmie Kościoła Katolickiego z dnia 11 października
1992 r. stwierdza się, że Kościół uważa wzajemne wyrażenie zgody
przez małżonków za nieodzowny element, który stwarza małżeństwo; jeśli wiec nie ma zgody, nie ma małżeństwa10.
7
Pius XI, Encyklika Casti connubii, AAS 22: 1930 s. 541.
GS n. 48: „Głęboka wspólnota życia i miłości małżeńskiej, ustanowiona przez
Stwórcę i unormowana Jego prawami, zawiązuje się przez przymierze małżeńskie,
czyli przez nieodwołalną osobistą zgodę. W ten sposób aktem osobowym, poprzez
który małżonkowie wzajemnie się sobie oddają i przyjmują, powstaje z woli Bożej
instytucja trwała także wobec społeczeństwa. Ten święty związek, ze względu
na dobro tak małżonków jak i potomstwa, jak i społeczeństwa, nie jest uzależniony
od ludzkiego sądu. Sam, bowiem Bóg jest twórcą małżeństwa obdarzonego różnymi dobrami i celami”. Zob. także: H. Stawniak, Problem „bonum coniugum”, PK 32
(1989), nr 1–2, s. 97–118.
9 Por. M. F. Pompedda, Studi di diritto matrimoniale canonico, vol. II, Milano 2002,
s. 44.
10 Zob. KKK 1992, n. 1626.
8
Księga1.indb 236
2013-03-07 13:53:30
237
3. DEFINICJA ZGODY MAŁŻEŃSKIEJ
Zgoda małżeńska, określona w małżeńskim prawie kanonicznym jako actus voluntatis, wskazuje nie tylko na jego charakter
antropologiczny, lecz także jurydyczny: konsens – jako akt ludzki (actus humanus) jest aktem prawnym (actus iuridicus). Jednoznaczna jest w tym względzie przyjęta w doktrynie teoria aktu
prawnego, której uznanymi przedstawicielami są O. Robleda
i G. Michiels. Zdaniem Robledy, akt prawny jest aktem woli wyrażonym w sferze zewnętrznej, wywołującym ściśle określony
skutek prawny11.
Z kolei G. Michiels, uwydatniając jeszcze bardziej strukturę tej
figury prawnej, przyjmuje, że akt prawny jest aktem ludzkim o naturze społecznej, wyrażonym zgodnie z prawem, którego konsekwencje – zamierzone przez działającego – zostały ściśle określone
przez prawo12.
Analiza natury aktu prawnego wskazuje, że jego podstawą jest
actus humanus wyrażony w sferze społecznej, tj. w tzw. sferze zewnętrznej. Dla zaistnienia actus iuridicus nie wystarcza zatem wola
wewnętrzna. Trzeba jednocześnie podkreślić, że musi mieć także
miejsce ścisłe powiązanie pomiędzy zamiarem działającego podmiotu, co do osiągnięcia określonych skutków prawnych, a konsekwencjami określonymi przez prawodawcę. Nie można więc mówić w odniesieniu do aktu prawnego o autonomii prywatnej danej
osoby. Prawo małżeńskie jest wszak prawem publicznym, a zawierający małżeństwo kontrahent nie czyni tego według własnej
woli, lecz zgodnie z koncepcją tej instytucji, ściśle określoną przez
prawodawcę kościelnego. Nie ma tutaj miejsca na autonomię prywatną podmiotu. Akt zgody małżeńskiej należy więc do kategorii
aktu prawnego dozwolonego (actus iuridicus licitus), gdzie intencja podmiotu pozostaje zgodna z prawem, tj. z wolą prawodawcy.
11
Por. O. Robleda. De conceptu actus iuridici. „Periodica” 51: 1962 s. 414-419.
Por. G. Michiels. Principia generalia de personis in Ecclesia. Commentarius libri II
Codicis Iuris Canoninci. Canones praeliminares. Parisiis-Tornaci-Romae 1955 s. 572.
12
Księga1.indb 237
2013-03-07 13:53:30
238
Kategoria ta różni się od aktu prawnego niedozwolonego (actus iuridicus illicitus)13.
Małżeństwo ma swoje źródło w małżeńskim przymierzu,
a więc w nieodwołalnym zezwoleniu, w którym strony nawzajem
w sposób wolny powierzają się sobie i to powierzenie przyjmują14.
Dlatego też zgoda małżeńska jest aktem prawnym szczególnym,
wymagającym pełniejszego zaangażowania umysłu i woli niż
przy podejmowaniu innych decyzji. Z natury swojej jest to akt,
który nie ulega odwołaniu i jest „niepodzielny”: albo jest – i wówczas jest wystarczający, albo go nie ma wcale – i wówczas w ogóle
go brak15.
Konsens małżeński winien odznaczać się określonymi przymiotami. Ma więc przede wszystkim być prawdziwy, inaczej wewnętrzny. Z natury rzeczy aktem woli nie może być jego zewnętrzne wyrażenie, któremu nie odpowiada wewnętrzna wola zobowiązania
się. Mielibyśmy wówczas do czynienia z symulacją zgody małżeńskiej. Zezwolenie małżeńskie musi być następnie swobodne, czyli
w pełni świadome i dobrowolne.
Inną cechą konsensu małżeńskiego jest jego wzajemność, małżeństwo bowiem z samego prawa naturalnego jest umową dwustronną. Wreszcie zgodę małżeńską winna znamionować równoczesność, przynajmniej moralna, tzn. że gdy jedna strona ją podejmuje,
trwa konsens drugiej (nie został odwołany)16.
4. PRZEDMIOT ZGODY MAŁŻEŃSKIEJ
Podczas gdy wskazanie podmiotu zgody małżeńskiej nie budzi
żadnych wątpliwości – jest nim osoba, która zgodę tę wyraża, to
określenie przedmiotu tej zgody wymaga pewnej refleksji. Pytanie
13 Por. G. Dzierżon. Aplikacja kategorii aktu prawnego w kanonicznym prawie małżeńskim. „Ius Matrimoniale” 11: 2000 s. 10-11 i 20-21.
14 Zob. E. Sztafrowski, Chrześcijańskie małżeństwo, Warszawa 1985, s. 9.
15 Zob. W. Góralski. Kanoniczna zgoda, dz. cyt., s.23.
16 Por. F.M. Cappello. Tractatus canonico-moralis De Sacramentis. T. 5: De matrimonio. Romae 1961 s. 501.
Księga1.indb 238
2013-03-07 13:53:30
239
bowiem o przedmiot konsensu małżeńskiego jest równoznaczne
z pytaniem o to, co jest przedmiotem umowy małżeńskiej.
Pod rządami Codex Iuris Canonici (CIC) z 1917 r. strony wymieniały wzajemne prawo do ciała17. Przedmiot zgody małżeńskiej,
jakim było ius in corpus, posiadał treść prawną dobrze określoną,
podobnie jak prawa i obowiązki związane z tą sferą. Jakkolwiek
jednak rozumienie prawne tak pojętego przedmiotu konsensu małżeńskiego było nietrudne do ustalenia, to sam przedmiot był substancjalnie ubogi. W miarę rozwoju nauki prawnej kanonicznego
prawa małżeńskiego, coraz wyraźniej dostrzegano, że ów zwrot
kryje znacznie głębszą treść, niż wynikałoby to wyłącznie z jego
dosłownej wykładni. Poprzestanie tylko na przekazaniu osoby, bez
wniknięcia w konsekwencje tego, pozostawałoby pewnym uproszczeniem. Wszak prawdziwy dar zakłada przeniesienie od ofiarodawcy do przyjmującego własności tego, co się przekazuje w darze.
Tymczasem wiadomo, że żaden małżonek nie przekazuje swojemu
współmałżonkowi swojej osoby i nie przenosi na jego rzecz własności swojej osoby. Byłoby to niemożliwe, ponieważ w rzeczywistości nikt nie jest panem samego siebie, inaczej właścicielem swojej
osoby. Podobnie małżonek, który przyjmuje dar małżeński nie staje
się właścicielem drugiej osoby wraz z prawem dysponowania nią
według własnego uznania18. Zresztą pod rządami CIC Pio – Benedyktyńskiego nie mówiło się o przekazaniu ciała, lecz jedynie
prawa do ciała, zgodnie zresztą z treścią can. 1081 § 2. Jeśli więc,
zawierając małżeństwo, małżonek nie staje się właścicielem ciała
współmałżonka, to tym bardziej nie staje się właścicielem osoby19.
Dlatego też, jakkolwiek przedmiot materialny zgody małżeńskiej
stanowią osoby małżonków, to jednak nie w sensie jakoby osoby
oddawały się wzajemnie i przyjmowały pod władzę współmałżonka, gdyż sprzeciwia się temu godność i autonomia osoby20.
17
Kan. 1081 § 2
Zob. G. Erlebach. Problem wymiaru antropologicznego i prawnego w rozumieniu
zgody małżeńskiej. „Ius Matrimoniale” 10: 1999 s. 17.
19 W. Góralski. Przedmiot kanonicznej zgody małżeńskiej. Śląskie Studia Historyczno-Teologiczne 34: 2001 s. 178.
20 Dec. c. Pinto, 15.07.1977, SRRD 69 (1977) pag. 384.
18
Księga1.indb 239
2013-03-07 13:53:30
240
Model małżeństwa zaprezentowany przez CIC z 1917 r., w okresie dojrzewania myśli soborowej, ulegał przemianom. Zdobycze
nauk humanistycznych, zanik struktury patriarchalnej w rodzinie, a zwłaszcza coraz częstsze podkreślanie w życiu społecznym
godności i wolności osoby wraz z pełniejszym odkryciem znaczenia płciowości, przyczyniły się do głębokich przemian w sposobie
patrzenia na instytucję małżeństwa i jej znaczenie w społeczności
ludzkiej21.
Znawcom prawa małżeńskiego nietrudno jest zauważyć i wskazać różnicę w podejściu do zagadnienia przedmiotu zgody małżeńskiej, odnosząc się do zapisów zawartych w Kodeksach Prawa
Kanonicznego z tych różnych okresów. Wskazują oni, że can. 1081
§ 2 CIC, mówił o przedmiocie zgody małżeńskiej jako o prawie do
ciała współmałżonka. Było to określenie przedmiotu zgody bardzo
wąskie i jednostronne, w istocie swej biologiczne, a przede wszystkim sformułowane z perspektywy celów małżeństwa. Jest to widoczne nawet przez pobieżne porównanie can. 1081 § 2 z can. 1013
§ 1 CIC. Dozgonne i wyłączne prawo do ciała, utożsamiano z celem
pierwszorzędnym małżeństwa – zrodzeniem potomstwa, jako skutku realizacji ius in corpus. Prawo do aktów małżeńskich, konkretnie
jego realizacja, była też spełnieniem drugorzędnego celu – remedium
concupiscentiae (lekarstwo na pożądliwość). Analizując treść kan. 1057
§ 2 KPK dostrzega się zbieżność treściową tej normy z nauką soborową Gaudium et spes, w której przy określeniu powstania małżeństwa mówiono także o wzajemnym oddaniu się sobie małżonków
aktem osobowym, przez który powstaje między nimi głębokie zjednoczenie. Taki sam wydźwięk ma przytoczony kan. 1057 § 2 KPK,
według którego przedmiotu zgody małżeńskiej nie stanowi już ius
in corpus, ale są nim same osoby kontrahentów, które w akcie zgody
małżeńskiej wzajemnie się sobie oddają z całym bogactwem osobowości i walorów, aby ustanowić i realizować wspólnotę życia. Należy pamiętać, że kontrahenci, oddając się sobie wzajemnie, czynią
21 Por. G. Leszczyński, Exclusio boni fidei jako symulacja zgody małżeńskiej, Łódź
2004, s. 17–18; H. Stawniak, Niemoc płciowa jako przeszkoda do małżeństwa, Warszawa
2000, s. 303–304.
Księga1.indb 240
2013-03-07 13:53:30
241
to tylko w sensie moralnym w celu stworzenia małżeństwa, dlatego
też w woli stworzenia małżeństwa znajduje się racja formalna zgody małżeńskiej22.
W oparciu o przedstawione powyżej rozważania, bardzo istotne
znaczenie dla przedmiotu zgody małżeńskiej zajmuje ludzka płciowość. W odniesieniu więc do znaczenia ludzkiej płciowości, należy
uznać, że prawa wynikające z przymierza małżeńskiego są prawami dotyczącymi aspektów lub przymiotów małżeńskich osoby,
tj. jej seksualności – małżeńskiej i komplementarnej. Relacja małżeńska, oparta na seksualności kobiety i mężczyzny, stanowi w doktrynie stan życia, co kanoniści – wielcy scholastycy określają jako
matrimonium in facto esse23. Wzajemne przekazanie i przyjęcie przez
małżonków w akcie zgody małżeńskiej daru własnej seksualności
pozwala przyjąć, że zgoda ta udziela małżonkowi prawa do otrzymania od współmałżonka konkretnych aspektów tej seksualności,
we wzajemnej relacji jako mąż i żona24.
Generalnie należy powiedzieć, że kontrahenci przekazują sobie
wzajemnie własną płciowość w trzech aspektach: wyłączności, prokreatywności i dozgonności. Aspekty te, jak nie trudno zauważyć,
odpowiadają trzem tradycyjnym „dobrom” św. Augustyna: bonum
fidei, bonum prolis et bonum Sacramento (dobro wiary, dobro potomstwa,
dobro sakramentu), które to dobra ujmują istotę oddania się małżeńskiego. Nic nie podkreśla bardziej owej wyjątkowości oddania się
małżeńskiego jak fakt, że są oni darem osobowej mocy prokreacyjnej, realizującej się w jedności wyłącznej i dozgonnej25. Seksualność
małżeńska realizuje się we wspólnocie całego życia. Przekazanie
i przyjęcie przez nupturientów minimum prawa do owej wspólnoty osobowej należy do przedmiotu zgody małżeńskiej: jest to prawo do relacji międzyosobowych26, opartych na wzajemnej miłości
22
23
Szkot.
Por. H. Stawniak, Niemoc płciowa, dz. cyt., s. 326–328.
Aleksander z Hales, Bonawentura z Bagnoregio, Albert Wielki, Jan Duns
24
Por. M. F. Pompedda, Studi di diritto matrimoniale canonico, dz. cyt., s. 45.
Por. U. Navarrete. Schema „iuris recognitii De matrimonio”. Textus et observationes. „Periodica” 63: 1974 s. 639.
26 Por. U. Navarrete. Struktura iuridica,dz. cyt. 76–77.
25
Księga1.indb 241
2013-03-07 13:53:30
242
małżonków, która sprawia, że oddają się sobie wzajemnie na całe
życie27.
5. ZGODA STRON JAKO PRZYCZYNA
SPRAWCZA MAŁŻEŃSTWA
W myśl tradycji kanonicznej i teologicznej zgoda małżeńska
między osobami prawnie do tego zdolnymi, wyrażona zgodnie
z prawem, stanowi przyczynę sprawczą małżeństwa – do tego
stopnia, że nie może jej uzupełnić żadna ludzka władza. Jest to
doniosła zasada kanonicznego prawa małżeńskiego, pozostająca
fundamentem całej dyscypliny kościelnej w tej materii28. Oznacza
to, że wyrażona zgoda małżeńska nie powoduje zaistnienia małżeństwa, jeśli któryś z kontrahentów lub obydwoje są niezdolni
prawnie według prawa naturalnego, pozytywnego czy kościelnego do jej wyrażenia29. Oczywistym jest, że zgoda małżeńska może
być zawarta tylko i wyłącznie pomiędzy mężczyzną i kobietą, gdyż
wynika to z prawa naturalnego30. Co więcej, jeden mężczyzna
i jedna kobieta, będąc podmiotami właściwymi do wyrażenia zgody małżeńskiej, są jednocześnie fundamentalną przesłanką jej skuteczności. Dlatego też w przypadku jakiekolwiek próby zawarcia
małżeństwa przez osoby tej samej płci nie można mówić o zgodzie
skutecznej31.
Charakter zgody małżeńskiej, jako przyczyny sprawczej małżeństwa, można określić jako przyczynowość subiektywną i spraw27
Por. M. F. Pompedda, Studi di diritto matrimoniale canonico, dz. cyt., s. 53.
Por. L. Vela, Consenso matrimoniale, in: Nuovo Dizionario di Diritto Canonico,
a cura di c. Coral Salvador, V. de Paolis, G. Ghirlanda. Ciniselo Bolsano 1993
s. 288-295, por.: P. A. Bonnet, Introduzione al consenso matrimoniale canonico, Milano
1985, s. 3, oraz: H. Stawniak, Niemoc płciowa, dz. cyt., s. 319.
29 Por. G. Leszczyński, Exclusio boni fidei jako symulacja zgody małżeńskiej, Łódź
2004, s. 33; W. Góralski, G. Dzierżon, Niezdolność konsensualna do zawarcia małżeństwa, Warszawa 2001, s. 33.
30 Zob. P. Pinto, Commento al Codice di Diritto Canonico, Città del Vaticano, 2001,
s. 627.
31 Por. H. Stawniak, Niemoc płciowa, dz. cyt., s. 319–324.
28
Księga1.indb 242
2013-03-07 13:53:30
243
czą, lecz nie istoty, a istnienia każdego małżeństwa kanonicznego.
Istota bowiem umowy małżeńskiej jest określona całkowicie przez
prawo fundamentalne samej instytucji małżeństwa abstrakcyjnego.
Dlatego też, zgoda stron może być wolna, co do decyzji zawarcia
lub nie zawarcia konkretnego małżeństwa kanonicznego, lecz nie
co do zaistnienia istoty konkretnego małżeństwa kanonicznego,
które nupturient zdecydował, poprzez wyrażany konsens zawrzeć.
Co więcej, zgoda stron na tyle jest zdolna stworzyć istnienie konkretnego małżeństwa kanonicznego, na ile akceptuje wspomnianą
istotę małżeństwa32.
Mówiąc o małżeństwie można mieć na uwadze bądź moment
jego zawarcia, bądź też węzeł małżeński, który powstaje jako skutek ważnie zawartego małżeństwa. Stąd mówimy o zawieraniu
małżeństwa oraz wskazujemy na jego skutek, którym jest zaistnienie związku małżeńskiego33.
Konsekwencją przyczynowości konsensu małżeńskiego w stosunku do małżeństwa jest to, że trwa ona – w sposób rzeczywisty
i nierozdzielny – jako związana ze swoim przedmiotem, którym
jest małżeństwo. Można powiedzieć, że zgoda i węzeł małżeński
(będący skutkiem zgody) są nierozdzielne, tworząc jedną i tę samą
rzeczywistość prawną34. Należy także powiedzieć, że wszystko to,
co w konkretnym przypadku może stanąć na przeszkodzie w powstaniu ważnego węzła małżeńskiego, sprowadza się do faktów
przyczynowych, bądź nieistnienia naturalnej zgody, bądź też – przy
jej istnieniu naturalnym – do jej nieskuteczności prawnej. Każda
więc przyczyna, wskazywana w procesie kanonicznym o nieważność małżeństwa, koniecznie winna stanowić przyczynę prawną,
która istniejąc w chwili zewnętrznej celebracji małżeństwa stanęła na przeszkodzie, tak wpływając na akt woli jednej lub obydwu
32 Por. J.J. Garcia Failde. Observationes novae circa matrimonium canonicum simulatum et coactum. „Periodica” 75: 1986 s. 173; W. Góralski, Kanoniczna zgoda małżeńska,
Gdańsk 1991, s. 18 – 21; S. Biskupski, Prawo małżeńskie Kościoła Rzymskokatolickiego,
Warszawa 1956, s. 17; H. Stawniak, Ku jedności doktrynalnej sakramentalności małżeństwa, PK 33 (1990) nr 3–4, s. 128–140.
33 Por. E. Sztafrowski, Chrześcijańskie małżeństwo, dz. cyt., s. 8.
34 Por. W. Góralski. Kanoniczna zgoda małżeńska, Gdańsk 1991 s. 21.
Księga1.indb 243
2013-03-07 13:53:31
244
stron, że nie mogła zaistnieć prawdziwa zgoda małżeńska, bądź też
istniejąc nie mogła być prawnie skuteczna35.
6. ZDOLNOŚĆ NATURALNA NUPTURIENTÓW
DO POWZIĘCIA I WYRAŻENIA
ZGODY MAŁŻEŃSKIEJ
Akt zgody małżeńskiej będący aktem ludzkim (actus humanus),
stanowiący fundament dla aktu prawnego, wymaga od nupturienta zdolności naturalnej, zwanej inaczej zdolnością konsensualną
lub psychiczną, a więc zdolności do powzięcia zgody małżeńskiej
oraz dysponowania jej przedmiotem. Do zaistnienia ważnego małżeństwa nieodzowne jest, żeby żadna ze stron nie wykluczyła pozytywnym aktem woli jedności i nierozerwalności małżeństwa36.
Chodzi tu o zdolność do powzięcia świadomej, rozważnej i swobodnej decyzji odnoszącej się do zawarcia małżeństwa.
W kanonicznym systemie małżeńskim, szczególnie zaś w dziedzinie zgody małżeńskiej, doniosłe znaczenie odgrywa wolność
ludzka37. Dlatego też zgoda małżeńska, będąc aktem prawnym,
którego podstawą jest actus humanus, wyrażony w sferze społecznej, czyli zewnętrznej domaga się, żeby był to akt świadomy i dobrowolny nie tylko w sensie psychologicznym, ale również by osoba wyrażająca zgodę małżeńską znała jej przedmiot i mogła nim
dysponować. Co więcej, do zaistnienia actus iuridicus nie wystarcza
istnienie tylko woli wewnętrznej, ale musi być ona uzewnętrzniona
i nie jest kwestią prywatną danych osób forma wyrażenia tej woli
na zewnątrz, gdyż akt zgody małżeńskiej, należąc do kategorii aktu
prawnego dozwolonego, musi być uzewnętrzniony zgodnie z wolą
i intencją prawodawcy38.
35
Por. W. Góralski. Kanoniczna zgoda, dz. cyt., s. 23.
Por. O. Robleda. De conceptu, dz. cyt., s. 419; G. Michiels, Principia generalia,
dz. cyt., s. 572; G. Dzierżon. Aplikacja, dz. cyt., s. 10–11.
37 Por. M. Pompedda, L’incapacita consensuale, dz. cyt. s. 183.
38 Por. G. Leszczyński, Exclusio boni fidei, dz cyt., s. 36–37.
36
Księga1.indb 244
2013-03-07 13:53:31
245
Odnosząc się do tego, co zostało wskazane powyżej w kwestii
woli małżeńskiej i formy wyrażenia zgody małżeńskiej, prawo kanoniczne stanowi, że rzeczywista wola podmiotu staje się wolą formalną, a więc prawnie relewantną, tylko wówczas, gdy jest ona wyrazem niezbędnego udziału intelektu i woli, który to udział prawo
określa jako konieczny do ważności zgody małżeńskiej, przy czym
wyklucza się oczywiście możliwość, że w zamierzeniu podmiotu
relacja między poznaniem a chceniem jest przeciwna w stosunku
do tego, na co wskazuje prawo39.
Wymóg ten jest bardzo ważny, albowiem wola wewnętrzna
sama z siebie nie jest skuteczną zgodą, o której mówi prawo, ponieważ aby wola wewnętrzna obojga nupturientów mogła utworzyć
małżeństwo, powinna być wyrażona zgodnie z prawem, a sami
nupturienci powinni być osobami prawnie do tego zdolnymi. Powinna również zawierać w sobie wszystkie elementy wymagane
prawem do ważnego wyrażenia zgody małżeńskiej40.
Nowy Kodeks Prawa Kanonicznego, przedstawiając zagadnienie zgody małżeńskiej, ujął w trzech działach zasadnicze przyczyny niezdolności wyrażenia tejże zgody. Dlatego też prawodawca
kościelny w sposób dosyć jasny starał się określić, kiedy człowiek
staje się niezdolnym do zawarcia małżeństwa, szczególnie w wyniku ubytków czy zaburzeń spowodowanych chorobami, czy schorzeniami natury psychicznej. Należy zauważyć, że braki te już
w przedkodeksowym orzecznictwie były brane pod uwagę, jednakże dla wyeliminowania wielu niepotrzebnych wątpliwości prawodawca postarał się określić ten fakt w słowach – o ile to możliwe – jasnych41. Wszystkie zagadnienia, które wpływają na ważność zgody
małżeńskiej i czynią ją nieskuteczną, a tym samym nieważną, zostały w nowym kodeksie zawarte i określone w kan. 1095–1107 KPK.
39 Por. O. Fumagalli Carulli, Intelletto e volontà nel consenso matrimoniale in diritto
canonico, Milano 1981, s. 138.
40 Por. P. J. Viladrich, Konsens małżeński. Sposoby prawnej oceny i interpretacji w kanonicznych procesach o stwierdzenie nieważności małżeństwa, Warszawa 2002, s. 258.
41 Por. M. A. Żurowski, Modyfikacje prawa małżeńskiego, w: Duszpasterstwo
w świetle Nowego Kodeksu Prawa Kanonicznego, Praca zbiorowa pod red. J. Syryjczyka,
Księga1.indb 245
2013-03-07 13:53:31
246
7. ZAKOŃCZENIE
Jest rzeczą powszechnie znaną, że Kościół od początków swego istnienia stał i stoi na straży nierozerwalności małżeństwa42,
dlatego w Kościele nie ma unieważnień małżeństwa, ani tym bardziej rozwodów. Zdarzają się jednak przypadki nieważnego zawarcia małżeństwa, czyli takiego, które nie zaistniało od samego
początku, ponieważ nie zostały spełnione wymagane prawem
przepisy odnoszace się do ważnego zawarcia małżeństwa. Żeby
to w jakiś sposób obrazowy przedstawić, zawarcie małżeństwa
możemy w pewnym sensie porównać do puzzli. Obrazek, który
ma powstać z układanki, składa się z wielu elementów i dopóki
nie mamy dopasowanych do siebie wszystkich tych elementów,
nie mamy również obrazka. Posiadamy jakiś jego fragment, pewną
część, ale nie całość, nie obrazek, o który nam chodzi. Podobnie jest
z małżeństwem. Na każde prawdziwe i ważne małżeństwo składa
się szereg elementów, bez których zaistnienie tej instytucji jest niemożliwe. Jednym z tych elementów jest właśnie zgoda małżeńska,
która w niniejszej publikacji została omówiona, a o której możemy
powiedzieć, że jest przyczyną sprawczą małżeństwa. Dwoje ludzi,
stojących przed ołtarzem, staje się małżeństwem poprzez wzajemnie wyrażoną i zaakceptowaną zgodę na małżeństwo. Zgoda,
o której mówimy jest aktem woli, w którym kobieta i mężczyzna
w nieodwołalnym przymierzu wzajemnie się sobie oddają i przyjmują, w celu stworzenia małżeństwa43.
Na ową zgodę małżeńską składają się dwa momenty: jeden manifestujący ją, który dokonuje się w momencie jej wyrażania podczas ceremonii ślubnej, i drugi – moment formacyjny. Pierwszy
z nich, trwa tylko krótką chwilę. Drugi natomiast, aby mógł zaistnieć potrzebuje więcej czasu. Stąd też wyrażenie zgody małżeńskiej
stanowi kulminację trwającego przez okres znajomości przedślubnej okresu formacyjnego. Niestety, ale zdarza się, że w trakcie tego
42 KPK kan. 1141: Małżeństwo zawarte i dopełnione nie może być rozwiązane
żadną ludzką władzą i z żadnej przyczyny, oprócz śmierci.
43 Por. KPK kan. 1057 § 1.
Księga1.indb 246
2013-03-07 13:53:31
247
okresu formowania się zgody, może dojść do powstania pewnych
nieregularności, które mają wpływ na ważność małżeństwa. O tych
właśnie nieregularnościach mówi Kodeks prawa kanonicznego
w kan. 1095–1107. Każda z nich, jeżeli wystąpi, może powodować
nieważność małżeństwa. Dlatego też, dokładna analiza konkretnego procesu formacyjnego zgody małżeńskiej jest w konsekwencji
bardzo ważna, bo pozwala określić z całą pewnością ważność albo
nieważność małżeństwa44. Ale nie uprzedzajmy faktów, i nie próbujmy wszystkiego zawrzeć w jednym artykule, gdyż jest to niemożliwe.
Zagadnienia bezpośrednio związane z orzekaniem nieważności
małżeństwa, czy to z tytułu występującej wady zgody małżeńskiej,
czy też z powodu występującej jednej z przeszkód zrywających, zostaną przybliżone czytelnikom w kolejnych artykułach, do których
lektury serdecznie zapraszamy.
BIBLIOGRAFIA
1. Biskupski S., Prawo małżeńskie Kościoła Rzymskokatolickiego, Warszawa 1956.
2. Bonnet P. A., Introduzione al consenso matrimoniale canonico, Milano 1985.
3. Cappello F.M., Tractatus canonico-moralis De Sacramentis. T. 5: De
matrimonio. Romae 1961.
4. Denzinger, Enchiridion Symbolorum, 1813–1816.
5. Dzierżon G., Aplikacja kategorii aktu prawnego w kanonicznym
prawie małżeńskim. „Ius Matrimoniale” 11: 2000.
6. Erlebach G., Problem wymiaru antropologicznego i prawnego w rozumieniu zgody małżeńskiej. „Ius Matrimoniale” 10: 1999.
7. Fumagalli Carulli O., Intelletto e volontà nel consenso matrimoniale in diritto canonico, Milano 1981, s. 138.
44 Por. A. Sobczak, Stwierdzenie nieważności małżeństwa i inne małżeńskie procesy kościelne, Poznań 2010, s. 34–35 oraz W. Góralski, Kanoniczna zgoda małżeńska,
Gdańsk 1991.
Księga1.indb 247
2013-03-07 13:53:31
248
8. Gaudemet J., Le mariage en Occident. Les moeur et le droit.
Paris 1987.
9. Góralski W., Kanoniczna zgoda małżeńska, Gdańsk 1991.
10. Góralski W., Przedmiot kanonicznej zgody małżeńskiej. Śląskie Studia Historyczno- Teologiczne 34: 2001.
11. J. J. Garcia Failde. Observationes novae circa matrimonium canonicum simulatum et coactum. „Periodica” 75: 1986.
12. Leszczyński G., Exclusio boni fidei jako symulacja zgody małżeńskiej, Łódź 2004.
13. Michiels G., Principia generalia de personis in Ecclesia. Commentarius libri II Codicis Iuris Canoninci. Canones praeliminares. Parisiis–Tornaci–Romae 1955.
14. Navarrete U., Schema „iuris recognitii De matrimonio”. Textus et
observationes. „Periodica” 63: 1974.
15. Pius XI, Encyklika Casti connubii, AAS 22.
16. Pompedda M. F., Studi di diritto matrimoniale canonico, vol. II,
Milano 2002.
17. Robleda O., De conceptu actus iuridici. „Periodica” 51: 1962
s. 414–419.
18. Stawniak H., Ku jedności doktrynalnej sakramentalności małżeństwa, PK 33 (1990) nr 3–4.
19. Stawniak H., Niemoc płciowa jako przeszkoda do małżeństwa, Warszawa 2000.
20. Sztafrowski E., Chrześcijańskie małżeństwo, Warszawa 1985.
21. V. de Paolis, G. Ghirlanda, Ciniselo Bolsano 1993.
22. Vela L., Consenso matrimoniale, in: Nuovo Dizionario di Diritto Canonico, a cura di c. Coral Salvador.
23. Viladrich P. J., Konsens małżeński. Sposoby prawnej oceny i interpretacji w kanonicznych procesach o stwierdzenie nieważności małżeństwa, Warszawa 2002.
24. Zubert B. W., Consensus sacramentalis facit nuptias, w: Przymierze małżeńskie, Praca zbiorowa pod red. ks. W. Góralskiego
i ks. R. Sztychmilera, Lublin 1993.
25. Żurowski M. A., Modyfikacje prawa małżeńskiego, w: Duszpasterstwo w świetle Nowego Kodeksu Prawa Kanonicznego, Praca zbiorowa pod red. J. Syryjczyka, Warszawa 1985.
Księga1.indb 248
2013-03-07 13:53:31
R
O
Z
P
R
A
W
Y
I
A
R
T
Y
K
U
Ł
Y
Mirosław Mylik
MYŚL POLITYCZNA PAPIEŻA
BENEDYKTA XVI W „ROKU WIARY”
POLITICAL THOUGHT OF POPE
BENEDICT XVI IN YEAR OF FAITH
STRESZCZENIE
Artykuł jest akademicką próbą przedstawienia złożonego zagadnienia, a mianowicie, jak i na ile obecny Papież jest politykiem obecnych czasów. Autor stawiając zasadnicze pytanie szuka zarazem
odpowiedzi, na czym właściwie polega polityka obecnego Papieża
Benedykta XVI oraz jakim jest on w rzeczywistości politykiem, o ile
w ogóle o stosowaniu takiej terminologii, w przypadku jego świątobliwej osoby, można mówić, pisać czy dyskutować?
Punktem wyjścia do analizy podjętego tematu jest przekonanie
Autora, że obecny Papież od lat powszechnie głosi teologię polityki krzyża Jezusowego. Polityka ta w artykule została zarysowana
w swojej filozoficznej i teologicznej postaci wraz z próbą nakreślenia wizerunku Benedykta XVI jako współczesnego realizatora tego
rodzaju polityki papieskiej, sięgającej najstarszych czasów rozwoju
chrześcijaństwa.
SUMMARY
This article is an attempt to present academic complex issue, namely, how and to what extent the current Pope is a politician of
modern times. By posing the fundamental question at the same time
looking for answers, what exactly is the policy of the present Pope
Księga1.indb 249
2013-03-07 13:53:31
250
Benedict XVI and what he is actually a politician, if any, on the use
of such terminology, in his saintly person can speak, write or discuss?
The starting point for the analysis is undertaken subject’s belief
that the current Pope for years widely proclaimed policy theology
of the cross of Jesus. This policy is outlined in the article in its philosophical and theological form, together with an attempt to outline
the image of Pope Benedict XVI as a modern performer of this kind
of papal policy, the oldest dating back to the time of the development of Christianity.
Słowa klucze: polityka papiestwa, polityka krzyża Jezusowego,
Benedykt XVI, Rok Wiary.
Keywords: papal policy, the policy of the cross of Jesus, Pope
Benedict XVI, Year of Faith
WSTĘP
„Rok Wiary” ogłoszony przez Papieża Benedykta XVI, niesie ze
sobą nie tylko istotne zadania do wykonania przez Kościół katolicki
dzisiejszych czasów, ale jest również kolejną okazją do zapoznania
wszystkich z głównymi podstawami polityki religijnej obecnego
papieża.
Przedstawienie jednak samej istoty polityki obecnego papieża Benedykta XVI nie jest bynajmniej czymś prostym w pomyśleniu, jasnym w powiedzeniu i łatwym w napisaniu, jak może się to
na pozór wydawać. Papież bowiem nie napisał do tej pory jakiejś
stricte politycznej encykliki, w której określiłby jasno najważniejsze zasady i cele swojej polityki papieskiej. Obecna głowa Państwa
Watykańskiego nie wytyczyła też wyraźnie podstawowych celów
politycznych swojego państwa. Współczesny następca św. Piotra
nie wydaje także osobiście świeckich ustaw prawnych, konstytucji
państwowych, dekretów rządowych etc. Benedykt XVI nie rządzi
Księga1.indb 250
2013-03-07 13:53:31
Mirosław Mylik – MYŚL POLITYCZNA PAPIEŻA BENEDYKTA XVI...
251
już bowiem na co dzień, jak to wcześniej bywało,1 jedynie za pomocą różnego rodzaju cywilnych aktów prawnych, uchwał państwowych, rozporządzeń administracyjnych, przywilejów resortowych,
godności stanowych i tym podobnych wytycznych, nadawanych
przez niego bezpośrednio lub pośrednio w swoim bliższym lub dalszym otoczeniu, które obejmuje tak współpracowników duchownych, jak i osoby świeckie.
Papież bowiem ze swojej ewangelicznej natury jest ponad tym
wszystkim, to jest poza wszelkimi politycznymi rządami, podziałami społecznymi, ideologiami ziemskimi, rewolucyjnymi programami, debatami parlamentarnymi, sporami polityków, waśniami
partyjnymi, dyskusjami ideologicznymi etc.
Nie jest zatem Pp. Benedykt XVI typowo świeckim politykiem,
wyłącznie ziemskim władcą, jedynie dyplomatą kościelnym czy
też głośnym medialnie mężem stanu jakiegoś, dajmy na to, establishmentu politycznego światowych mocarstw dzisiejszego globu, mimo że jest przecież głową państwa watykańskiego. Z racji
też swoich osobistych przekonań, teologicznej profesji i wszystkich
innych, zwłaszcza duchownych, funkcji i zadań sprawowanych w
Kościele katolickim, nie aspiruje Benedykt XVI do tworzenia jakiejś
całkiem nowej (zwłaszcza typowo świeckiej) wizji politycznej świata czy misji praktycznego wykreowania jakiejś rewolucyjnej koncepcji państwowości, nowoczesnej wizji narodowości, współczesnej
idei partyjności, nowej formy ustrojowej etc.
Benedykt XVI nie jest też jednak osobą całkowicie apolityczną,
to jest kimś, kto by zupełnie nie zajmował się światową polityką czy
też nie brał wcale udziału w polityce swego Państwa Watykańskiego, bądź Republiki Włoskiej. Papież bowiem nieustannie przyjmuje
licznych mężów stanu i to często z różnych stron świata. Nie stroni
również od komentowania bieżących wydarzeń polityki światowej, krajowej, lokalnej etc. Szanuje też Deklarację Praw Człowieka
i inne ustanowione powszechnie prawa ludzkie do życia, wolności
1 Por. choćby dzieje papieży i papiestwa w wielotomowej książce Mariana
Banaszaka zatytułowanej Historia Kościoła Katolickiego, tomy 1-4, Warszawa 1989.
Tam też podstawowa literatura tego tematu.
Księga1.indb 251
2013-03-07 13:53:31
252
osobistej, swobody myśli, poszanowania sumienia, wolności wyznania, suwerenności narodów etc. Nie ignoruje także postanowień
prawodawstwa włoskiego czy kodeksów cywilnych innych krajów,
nie pomija ustaleń prawa międzynarodowego, rezolucji ONZ czy
ustaw innych organizacji społecznych, politycznych, światowych
etc. Papieżowi trudno jest też zarzucić brak zainteresowania polityką gospodarczą swojego kraju czy sytuacją geopolityczną innego
państwa lub narodu, zwłaszcza zagrożonego w swoim ziemskim
bytowaniu. Nie jest też postrzegana osoba Ojca św. jako zupełnie
obojętna czy z góry rezygnująca, w przypadku jakiegoś światowego konfliktu zbrojnego czy lokalnego aktu terrorystycznego, z jakiegokolwiek osobistego zaangażowania się typowo pokojowego, iście
społecznego, stricte naukowego, na wskroś medialnego etc.
W związku z tym wszystkim rodzi się pytanie a zarazem budzi
się potrzeba odpowiedzi na nie, a mianowicie, jaka właściwie jest
polityka obecnego Papieża i jakim jest on w rzeczywistości politykiem, o ile w ogóle o takowym, w przypadku jego świątobliwej osoby, można mówić, pisać czy dyskutować?
Otóż wydaje się, że obecny Papież od lat głosi powszechnie i od
początku swojego pontyfikatu realizuje skutecznie, teologię polityki Krzyża Jezusowego.
Polityka ta wyłania się już z treści jego wczesnego dzieła, wydanego w Polsce pod tytułem Wprowadzenie w chrześcijaństwo2, w którym to jeszcze jako kardynał Joseph Ratzinger przytacza jedną ze
scen z jedenastogodzinnej sztuki teatralnej francuskiego dyplomaty, dramaturga i konwertyty w jednej osobie, Paula Claudela3 (18681955) zatytułowanej Atłasowy pantofelek, dzięki której ukazuje sedno
2 Joseph Ratzinger, Wprowadzenie w chrześcijaństwo (tytuł oryginału: Einführung
in das Christentum. Vorlesungen über das Apostolische Glaubensbekenntnis, München
1990), przetłumaczone na j. polski przez Zofię Włodek matkę, wyd. wznowione
przez Wydawnictwo Znak Kraków 1994, ss. 360.
3 Paul Claudel (1868–1955) francuski dyplomata, poeta i dramaturg, przedstawiciel symbolizmu w sztuce współczesnej i członek Akademii Francuskiej.
Wspomniana sztuka, w oryginale brzmiąca Le Soulier de satin ou Le pire n’est pas
toujours sûr, napisana została w 1929 roku, i w wielogodzinnej całości wystawiona była m.in. w paryskim teatrze d’Orsay w 1980 roku przez Jean-Louis Barrault
(1910–1994), czy powtórzona w 1987 roku przez Antoine Vitez (1930–1990).
Księga1.indb 252
2013-03-07 13:53:31
253
dzisiejszych doświadczeń ludzkiej wiary i niewiary współczesnego
człowieka. Na podstawie bowiem scen tej właśnie sztuki teatralnej
przyszły Papież rysuje, najogólniej rzecz biorąc, obraz losu dwóch
ludzi – symbolizujący generalnie zarazem dwie różne postawy
ludzkie współczesnego świata, to jest jednego niewierzącego – Rodryga, wiodącego beztroskie życie typowego światowca oraz jego
brata, wierzącego misjonarza jezuickiego.
Przyszły papież zauważa, że w dramacie Claudela, jak zresztą
w codziennym życiu, losy ludzkie często się splatają i bywają często
dla nas zupełnie nieprzewidywalne. Dlatego niedola ludzka spotyka obu braci, których wspólną podróż morską przerywają brutalnie korsarze, rozbijając ich statek. Na skutek tego dramatycznego wydarzenia Rodryg dostaje się do niewoli, a misjonarz zostaje
przywiązany do belki z tonącego okrętu i zaczyna błądzić na tym
kawałku z drzewca, po wzburzonych wodach oceanu.4
W tych ekstremalnych warunkach łatwo przewidzieć bliski koniec życia obu braci, zwłaszcza misjonarza-rozbitka, który czując
zbliżającą się godzinę śmierci, robi rachunek sumienia z całego
swojego dotychczasowego życia, powiadając: Panie, dziękuję ci za to,
że mnie tak związałeś. Nieraz uważałem, że Twoje przykazania są ciężkie,
wola moja wobec tych nakazów była bezsilna i sprzeciwiała się im. Dziś
jednak nie mogę już ściślej być z Tobą związany i chociaż mogę się poruszać, żaden z moich członków nie może się od Ciebie oddalić. Tak więc
jestem naprawdę przymocowany do krzyża, ale krzyż, na którym wiszę, do
niczego nie jest przywiązany, błąka się po morzu.5
Ta realistyczna scena teatralna, ukazująca owego misjonarza,
przywiązanego linami do drzewca w kształcie krzyża, dryfującego z prądami morskimi, obrazuje bodaj najlepiej położenie ducho4 Ten obraz przypomina nam – zdaniem Ratzingera – tekst z Księgi Mądrości X, 4: Zatopioną z jego winy ziemię mądrość znowu ocaliła, na lichym drewnie sterując
Sprawiedliwym – co najprawdopodobniej stało się pierwowzorem dla wczesnochrześcijańskiej teologii krzyża. Szerzej w kwestii wykorzystania tego cytatu biblijnego w teologii Ojców Kościoła odsyła nas sam Ratzinger do dzieła jezuickiego
teologa katolickiego Hugo Rahnera (1900–1968), Symbole der Kirche, Die Ekklesiologie
der Väter, Salzburg 1964, s. 504–547.
5 Cytuję za J. Ratzinger, Wprowadzenie w chrześcijaństwo, wyd. cyt., s. 35.
Księga1.indb 253
2013-03-07 13:53:31
254
we dzisiejszego chrześcijanina, znajdującego się ze swoją wiarą na
symbolicznym oceanie bezdennej głębi nicości, wszystkich ateistycznych prądów kulturowych współczesnego świata. Ratzinger
nawet wprost wypowiada się na ten temat, że trudno dokładniej i dobitniej opisać sytuację, w jakiej znajduje się dziś wierzący. Wydaje się,
jakoby utrzymywała go tylko belka chwiejąca się na morzu nicości. Można
by niejako obliczyć chwilę, w której musi zatonąć. Tylko chwiejąca się belka
łączy go z Bogiem, ale łączy go nierozerwalnie i ostatecznie on wie, że to
drzewo jest silniejsze od nicości, która pod nim się kłębi, a która mimo to
jest zawsze groźna, istotną mocą jego teraźniejszości.6
To jednak nie wszystko - Ratzinger doszukuje się w powyższym
obrazie scenicznym Claudela jeszcze drugiego dna. Mianowicie
w owym wyjątkowym losie jezuickiego rozbitka kryje się – jego
zdaniem – jeszcze żywot jego niewierzącego brata Rodryga, który,
również został zniewolony przez korsarzy i dlatego pragnie jedynie, jak chce wielu jemu podobnych, posiadać tylko to, co teraz może
osiągnąć …, jak gdyby mógł być gdzie indziej niż tam, gdzie Ty jesteś.7
Rodryg bowiem symbolizuje tych wszystkich ludzi, których interesuje tylko to, co mają jedynie tu i teraz, nie interesując się prawie
wcale tym, kim mogliby być w ostatecznej przyszłości.
Obraz zatem ziemskiego losu obu braci i to zarówno tego wierzącego, jak i owego niewierzącego, niewiele się w sumie różni od
siebie, bo przecież każdy z nich, jak również każdy z nas, niesie
ze sobą jakiś własny krzyż doczesnego życia, który zawsze może
okazać się nieprzewidywalną sumą wszystkich ludzkich nieszczęść
człowieka, niczym biblijnego Hioba.
Różnicuje ich dopiero istotnie tylko i aż przywiązanie do krzyża Pańskiego, gdyż obaj bracia wiodą nie do przewidzenia żywota ziemskie, które, jak i w przypadku niepewnego losu każdego
z nas, nie wiadomo dokąd ostatecznie zaprowadzą. Tym bardziej,
że duch ludzkiej historii jest dla nas w sumie nieprzewidywalny
niczym Duch Święty, który jak ten wiatr wieje tam, gdzie chce, i szum
jego słyszysz, lecz nie wiesz, skąd przychodzi i dokąd podąża (J 3, 8).
6
7
Księga1.indb 254
Tamże s. 36.
Tamże.
2013-03-07 13:53:31
255
Dlatego właśnie sprawa krzyża Jezusowego, zwłaszcza w doświadczeniach ludzkiej wiary i niewiary, jest bez wątpienia kluczową kwestią egzystencjalną, zarówno w życiu bieżącym wszystkich
społeczeństw, jak i staje się kresem ostatecznym indywidualnego
żywota każdego z nas. Decyzja bowiem wyboru i przywiązania się
do Krzyża Pańskiego, lub rezygnacja z niego, na wieki wiąże nas
nie tylko z wszystkimi nieszczęściami tego świata czy z wszelakimi sukcesami ziemskimi. Decyzja ta ma głęboki związek z tym, jak
bardzo ważą się nasze losy pozaziemskiej egzystencji, przeciwstawiającej się zarówno głębiom oceanu ludzkiej niewiary za życia, jak
i odpierającej pokusy odmętów bezgranicznej nicości piekielnej po
śmierci.W takim zaś razie kwestia osobistej wiary lub indywidualnej odmiany niewiary człowieka, to również sprawa przyjęcia lub
odrzucenia przez niego wiary płynącej z Krzyża Chrystusowego.
W takiej sytuacji – powiada sam Ratzinger – nie chodzi już o zagadnienia, o które można się spierać, jak o Wniebowzięcie Najświętszej Panny
czy o taką lub inną formę spowiedzi – to wszystko staje się drugorzędne.
Chodzi tu o całość – wszystko albo nic.8
W tym miejscu zaczyna się filozoficzna, kunsztownie pomyślana
i niezwykle misternie teologicznie przedstawiona „ratzingerowska
gra o wszystko”, podobna może nieco do zakładu Pascala,9 bo starająca się nie dopuścić do życiowej przegranej – w postaci „nicości” i to zarówno w wypadku linii życia każdego człowieka wierzącego, jak i w przypadku losów wszystkich osób niewierzących,
wątpiących, deistów, agnostyków, innowierców etc. Ta swoista
„gra ratzingerowska” może i powinna stać się również pomocną
dla wszystkich demokratycznych wyborów ludzkich, być owocną dla sprawowania niejednych rządów politycznych tego świata,
stać się niezbędną bazą do poprawy niedoli społecznej wielu prymitywnych jeszcze społeczności ludzkich, być konieczną podstawą
w odwracaniu niekorzystnego czasem biegu wydarzeń dziejowych
8
Tamże s. 35.
Blaise Pascale, Myśli, w przekładzie Tadeusza Boy-Żeleńskiego, Warszawa
2001. Por. też głośną krytykę „zakładu pascalowskiego” podaną przez Richarda
Dawkinsa w jego książce Bóg urojony (The God Delusion), w polskim tłumaczeniu
Piotra Szwajcera wydaną w 2007 roku przez Wydawnictwo CiS.
9
Księga1.indb 255
2013-03-07 13:53:31
256
ludzkości, aż wreszcie stać się iście niezastąpioną nauką do określenia prawdziwego stanu religijnego poszczególnych grup etnicznych, ras ludzkich, ludów pierwotnych, pokoleń historycznych etc.
„Wszystko” zatem wiąże się w nomenklaturze ratzingerowskiej
ze sprawą wiary człowieka, który dzięki wierze może na zawsze
związać swoje losy z Krzyżem Chrystusa. „Nic” zaś pozostaje istotną kwestią niewiary ludzkiej, wypływającej z odrzucenia tegoż
Krzyża na wieki. Tym bardziej jest to ważna gra życiowa, gdyż każdy wierzący, bez wyjątku, może być poddany „próbie niewiary”10,
jak i wszyscy niewierzący mogą dostąpić „łaski wiary”.
To właśnie wydaje się być istotną treścią polityki religijnej najpierw „Panzer Cardinala” Ratzingera, a dzisiejszego Papieża Benedykta XVI, który, przy różnych okazjach i zwykle do niejednego
grona, zwraca się z wciąż aktualnym przez wieki przesłaniem wiary, płynącej z nauki krzyża Chrystusowego.
Tak na przykład w jednej ze swoich stałych audiencji środowych
z dnia 26 października 2011 roku, Benedykt XVI pisze na interesujący nas temat następujące słowa: Jezus jest królem ubogim pośród ubogich, łagodnym pośród tych, którzy chcą być łagodni. W ten sposób jest
On królem pokoju, dzięki mocy Boga, która jest mocą dobra, mocą miłości. Jest królem, który usunie rydwany i konie bojowe, który połamie łuki
wojenne; królem, który urzeczywistnia pokój na Krzyżu, łącząc ziemię
z niebem i przerzucając braterski most między wszystkimi ludźmi. Krzyż
jest nowym łukiem pokoju, znakiem i narzędziem pojednania, przebaczenia, zrozumienia, znakiem, że miłość jest silniejsza od wszelkiej przemocy
i wszelkiego ucisku, silniejsza od śmierci: zło pokonuje się dobrem, miłością. Takie właśnie jest to nowe królestwo pokoju, w którym Chrystus jest
królem. I jest to królestwo, które się rozciąga po całej ziemi. Prorok Zachariasz zapowiada, że panowanie tego łagodnego, pokojowego króla „będzie
sięgać od morza do morza, od brzegów Rzeki aż po krańce ziemi” (Za 9, 10).
10 J. Ratzinger jako przykład podaje, „bezproblemową” wydawałoby się na pozór, postać świętej Teresy z Lisieux, która w ostatnich tygodniach przed śmiercią
szczerze wyznała, że prześladują mnie myśli najzagorzalszych materialistów. Rozum jej
dręczą wszystkie możliwe argumenty przeciwko wierze, poczucie wiary jakby zniknęło, czuje się jakby „w skórze grzesznika”. Cytuję za J. Ratzinger, Wprowadzenie w chrześcijaństwo, wyd. cyt., s. 34.
Księga1.indb 256
2013-03-07 13:53:31
257
Królestwo, które Chrystus zapoczątkował ma wymiary uniwersalne. Horyzont tego króla ubogiego, cichego nie ogranicza się do jakiegoś obszaru
czy terytorium państwa, lecz rozciąga się na cały świat; przekracza wszelkie bariery, jakimi mogłyby być: rasa, język, kultura; On stwarza komunię
i tworzy jedność. Gdzie możemy zobaczyć to urzeczywistniające się dziś
orędzie? W wielkiej sieci wspólnot eucharystycznych, która rozciąga się po
całej ziemi, wynurza się olśniewające proroctwo Zachariasza. Jest to wielka
mozaika wspólnot, w których uobecnia się ofiara miłości tego Króla łagodności i pokoju; jest to wielka mozaika, która tworzy „Królestwo Pokoju” Jezusa, rozciągające się od morza do morza, aż po krańce świata; jest to mnóstwo
„wysp pokoju”, promieniujących pokojem. Wszędzie, w każdej sytuacji, w
każdej kulturze, od dużych miast z ich pałacami, aż do małych wiosek z pokornymi chatkami, od potężnych katedr do małych kapliczek, On przychodzi, staje się obecny. Wchodząc w komunię z Nim również ludzie jednoczą
się ze sobą w jednym ciele, przezwyciężając podziały, wszelką rywalizację i
urazy. Pan przychodzi w Eucharystii, aby wyrwać nas z naszego indywidualizmu, z naszych partykularyzmów, które wykluczają innych, i tworzy
z nas jedno Ciało, jedno królestwo pokoju w podzielonym świecie.11
Taka jednak polityka religijna Benedykta XVI ma nie tylko swoich gorących zwolenników, ale i posiada także niemałą rzeszę jego,
mniej lub bardziej, zagorzałych przeciwników i to zarówno wśród
ludzi wierzących (jak np. skrajnych islamistów) jak i pośród wielce
zróżnicowanego grona osób niewierzących, rzeszy ludzi wątpiących, tzw. wierzących a niepraktykujących, prezentujących postawy agnostyczne etc.
Krzyż Chrystusowy bowiem nie tylko łączy przez wieki ludzi
różnych ras, narodów czy wyznań, ale i potrafi nas również niejednokrotnie, po ludzku rzecz biorąc, podzielić. Dlatego z jednej strony mamy liczne zastępy tzw. „obrońców Krzyża”, którzy bronią go
zaciekle przez wieki w pracy, szkole, na ulicy czy w parlamencie,
ale i z drugiej strony rośnie rzesza różnego rodzaju przeciwników
Krzyża, którzy chcą go zupełnie wyrugować, już nie tylko ze swojego życia osobistego, ale wyeliminować również z wszelkich miejsc
11
Cytuję powyższe słowa Benedykta XVI w internetowym tłumaczeniu „Radia
Maryja”.
Księga1.indb 257
2013-03-07 13:53:32
258
działalności publicznej, w tym z każdego obszaru bytu politycznego etc.
Jak więc mamy w dzisiejszym świecie polityki postępować
z różnego rodzaju obrońcami i przeciwnikami Krzyża, by mimo ich
sprzeciwu ideowego lub pozornej zgody na wartości chrześcijańskie, nadal budować prawdziwe królestwo pokoju krzyża Chrystusowego, którego sam Bóg-człowiek w osobie Jezusa jest królem?
Pytanie to celowo sformułował sam Benedykt XVI w przededniu
„Dnia refleksji, dialogu i modlitwy o pokój i sprawiedliwość na
świecie”, odbytego z około 300 przedstawicielami różnych religii
i osób niewierzących w Asyżu w dniu 27 października 2011 roku.
Sam też udziela na nie następującej odpowiedzi: To nie przy pomocy władzy, siły, przemocy, rozprzestrzenia się królestwo pokoju Chrystusa, ale poprzez dar z siebie, przez radykalną miłość, aż do umiłowania
nieprzyjaciół. Jezus nie zwycięża świata siłą oręża, lecz mocą Krzyża, który
jest prawdziwą gwarancją zwycięstwa. W konsekwencji więc każdy, kto
chce być uczniem Pana, jego wysłannikiem, musi być przygotowany na
mękę i na męczeństwo, na utratę swego życia dla Niego, aby w świecie
mogło zatryumfować dobro, miłość, pokój. Pod tym warunkiem - wchodząc
w każdą rzeczywistość - będzie można powiedzieć: „Pokój temu domowi”
(Łk 10,5).
Takich papieskich deklaracji, płynących niemal prosto z nauki
Krzyża Chrystusowego, jest w wydaniu samego Benedykta XVI
o wiele więcej, co najlepiej świadczy o istocie papieskiej polityki
Krzyża Pańskiego, która ma dwa podstawowe wymiary. Pierwszy
polega na umacnianiu wiary wśród wszystkich ludzi już nawróconych na chrześcijaństwo, a zwłaszcza wśród wierzących wyznania
rzymsko-katolickiego.
Drugi natomiast, jest duchowym dialogiem wiary z przedstawicielami innych wyznań czy związków religijnych, a nawet z gronem osób niewierzących.
Świadczy o tym wyraźnie choćby List apostolski Benedykta XVI,
wydany w formie motu proprio, ogłaszający w Kościele katolickim
„Rok Wiary”, pod znamienną nazwą Porta Fidei, czyli „Podwoje
wiary”. Rozpoczyna się on dnia 11 października 2012 roku, to jest
w pięćdziesiątą rocznicę otwarcia Soboru Watykańskiego II, a koń-
Księga1.indb 258
2013-03-07 13:53:32
259
czy się z dniem 24 listopada 2013 roku w uroczystość Pana Jezusa
Chrystusa Króla Wszechświata.12 Papież bowiem ogłaszając „Rok
Wiary” pragnie, aby w tym czasie każdy wierzący na nowo odkrył treść
wiary wyznawanej, celebrowanej, przeżywanej i przemodlonej i zastanowił się nad samym aktem wiary.13
Refleksja bowiem nad wiarą, świadectwo życia wierzących katolików oraz tzw. nowa ewangelizacja, to trzy najważniejsze aspekty
„Roku Wiary” – jak to zauważa również polski kardynał Kazimierz
Nycz, metropolita warszawski – wydając specjalny list duszpasterski z okazji rozpoczęcia papieskiego roku wiary.14
Podobne zaangażowanie pasterskie cechuje innych biskupów
12 Benedykt XVI pisze o tym wszystkim w następujący sposób: W świetle tego
wszystkiego postanowiłem ogłosić Rok Wiary. Rozpocznie się on dnia 11 października
2012 r., w pięćdziesiątą rocznicę otwarcia Soboru Watykańskiego II, a zakończy się w uroczystość Naszego Pana Jezusa Chrystusa Króla Wszechświata, 24 listopada 2013 roku.
11 października 2012 r. upłynie także dwadzieścia lat od opublikowania Katechizmu
Kościoła Katolickiego, tekstu promulgowanego przez mojego poprzednika, błogosławionego papieża Jana Pawła II, aby ukazać wszystkim wiernym siłę i piękno wiary. Dokument
ten, autentyczny owoc II Soboru Watykańskiego, był postulowany przez Nadzwyczajne
Zgromadzenie Synodu Biskupów w 1985 roku jako narzędzie w służbie katechezy i powstał dzięki współpracy całego episkopatu Kościoła katolickiego. Właśnie w październiku
2012 r. zwołałem Zgromadzenie Ogólne Synodu Biskupów na temat Nowa ewangelizacja
dla przekazu wiary chrześcijańskiej. Będzie to dobra okazja do wprowadzenia całej wspólnoty kościelnej w czas szczególnej refleksji i ponownego odkrycia wiary. Nie po raz pierwszy
Kościół jest wezwany do celebrowania Roku wiary. Mój czcigodny poprzednik, Sługa Boży
Paweł VI ogłosił podobny w 1967 roku dla upamiętnienia męczeństwa Apostołów Piotra
i Pawła w 1900 lat od ich najwyższego świadectwa wiary. Chciał, aby był to uroczysty moment, aby w całym Kościele było „prawdziwe i szczere wyznanie tej samej wiary”. Chciał
on też między innymi, aby ta wiara była potwierdzona w „sposób indywidualny i zbiorowy,
wolny i świadomy, wewnętrzny i zewnętrzny, pokorny i szczery”. Myślał, że w ten sposób
cały Kościół będzie mógł podjąć „wyraźną świadomość wiary, aby ją ożywić, oczyścić, aby
ją umocnić i potwierdzić oraz ją wyznać”. Wielkie wstrząsy, które miały miejsce w owym
roku, uczyniły jeszcze bardziej wyraźnym zapotrzebowanie na uroczystość tego rodzaju.
Zakończyła się ona „Wyznaniem wiary Ludu Bożego”, aby zaświadczyć jak bardzo istotna
treść, która od wieków stanowi dziedzictwo wszystkich wierzących, musi zostać potwierdzona, zrozumiana i pogłębiona nieustannie na nowy sposób, aby dać konsekwentne świadectwo
w innych warunkach historycznych, niż w przeszłości. List apostolski Benedykta XVI
z dnia 11 września roku 2011 pt.: Porta Fidei, 2.
13 Porta Fidei, 9.
14 Por. List pasterski Arcybiskupa Metropolity Warszawskiego, Kazimierza
Kardynała Nycza, na rozpoczęcie „Roku Wiary”.
Księga1.indb 259
2013-03-07 13:53:32
260
i to w całym katolickim świecie. W Rzymie zaś, papież zwołał Zgromadzenie Ogólne Synodu Biskupów.15 Zapowiadanych jest też
szereg innych form duszpasterskich, naukowych, społecznych etc.,
które będą miały miejsce w papieskim „Roku Wiary”. Wszystko to
również jest owocem dotychczasowej polityki papieskiej obecnego
Papieża Benedykta XVI, co jednak może podlegać ostatecznej analizie dopiero po zakończeniu „Roku Wiary”.
Pozostaje więc nam jeszcze spróbować określić jakim właściwie
jest dziś politykiem Pp. Benedykt XVI?
Otóż najogólniej rzecz biorąc, jest współczesnym kontynuatorem
religijnej polityki papieskiej swoich bodaj wszystkich poprzedników,
którzy nieprzerwanie, od czasów św. Piotra, powszechnie głoszą
i praktykują naukę ukrzyżowanego za ludzkie grzechy Jezusa Chrystusa. Ponieważ nauka ta nie jest do końca z tego świata, dlatego nie
dziwmy się, że i ten świat nie zawsze chce ją w pełni przyjmować
i, co więcej, święcie realizować. Konsekwencją tego jest fakt, że jej
współczesny kontynuator, to jest jego świątobliwość Benedykt XVI,
swoją postawą polityczną często nie znajduje poklasku politycznego
tłumu. Ojciec święty nie należy raczej też do ekskluzywnego grona
tzw. political correctness. Nie zawsze też Papież jest ulubieńcem politycznym współczesnych mediów, to jest stałym bywalcem czołówek
prestiżowych gazet, bulwarowych tygodników czy łączy internetowych. Wreszcie obecny następca św. Piotra nie znajduje się też zwykle w centrum spektakularnych działań militarnych, debat politycznych, wydarzeń społecznych czy zjazdów ekonomicznych.
Z tego właśnie powodu Benedykt XVI czasem staje się persona
non grata w dzisiejszej grze dyplomatycznej wielu krajów, zwłaszcza zachodniego świata. Jest też przysłowiową „solą w oku” różnych rządzących reżimów, przywódców ugrupowań terrorystycznych, rzeczników interesów zbrojeń nuklearnych, producentów
broni masowego rażenia i przedstawicieli wielu innych środowisk,
reprezentujących najczęściej antychrześcijańskie, bądź wręcz antyreligijne wartości współczesnego świata.
Dzieje się tak dlatego, że to właśnie Benedykt XVI stoi na cze15
Księga1.indb 260
Porta Fidei, 4.
2013-03-07 13:53:32
261
le tych, którzy, jak owi bracia ze sztuki Claudela, pokrzywdzeni
są przez los, zniewoleni przez innych ludzi etc. Broni szczególnie tych, którzy nie mają co jeść, są bezdomni i żyją w skrajnym
ubóstwie, nie mając prawie żadnych, wydawałoby się czysto po
ludzku, perspektyw na przyszłość etc. Jest również Papież zawsze
razem z tymi wszystkimi (tak wierzącymi jak i niewierzącymi), którzy są obrońcami pokoju na świecie. Optuje za tymi przywódcami
państw, którzy są za całkowitą suwerennością narodów. Opowiada
się wraz z innymi za prawdziwą wolnością ludzką. Wspomaga na
różne sposoby wszelkie inicjatywy, opowiadające się za pełnym poszanowaniem praw jednostki ludzkiej. Zachęca wszystkie narody,
nie tylko swoich wiernych, do ochrony życia człowieka poczętego.
Udziela wszechstronnej pomocy ludziom chorym, osobom niepełnosprawnym, pragnących godnej śmierci etc.
Takim właśnie „politykiem” jest dziś papież Benedykt XVI, który
tym samym wpisuje się w poczet dotychczasowej historii politycznej
swoich wszystkich świątobliwych poprzedników, którym również
przez całe wieki chrześcijaństwa nie obce były powyższe kwestie polityczne, sprawy społeczne, dylematy moralne, zasady religijne etc.
Benedykt XVI realizuje je tylko i aż w nowych czasach, jakie niesie ze sobą nasz XXI już wiek. Każdy zresztą dotychczasowy papież,
tak, jak i obecny następca św. Piotra, a zapewne i przyszli przywódcy Kościoła katolickiego, musiał zmierzyć się z nowymi wyzwaniami i potrzebami kolejnych czasów, w realizacji polityki kościelnej,
wynikającej z ewangelicznej nauki Krzyża Chrystusowego, jaka powinna być kontynuowana aż do ostatecznych czasów powtórnego
przyjścia apokaliptycznego Jezusa.
W pełnej zatem ocenie polityki Benedykta XVI, jak i jego samego, jako polityka naszych czasów, należy wziąć pod uwagę, jak
i w przypadku każdego innego byłego czy przyszłego papieża,
zarówno wszystkie czynniki wewnętrzne sprawowania władzy
papieskiej, jak i wszelkie zewnętrzne uwarunkowania, w którym
przyszło danemu papieżowi żyć i pracować a nawet oddziaływać
pośmiertnie, jak to np. było i jest nadal w przypadku błogosławionego Pp. Jana Pawła II.
W świetle zadań i uwarunkowań pontyfikatu Benedykta XVI,
Księga1.indb 261
2013-03-07 13:53:32
262
który prowadzi obecnie Kościół wedle woli „polityki ewangelii”
Jezusa Ukrzyżowanego, Papież czyni tę politykę fundamentem
swoich działań mimo tego, że jest ciągle ograniczany różnymi zewnętrznymi czynnikami, płynącymi nieustannie z różnorodnych
przemian cywilizacyjnych ludzkości. Przemiany te nie są czymś
niespodziewanym - zaczęły się powoli krystalizować już na początku dziejów ludzkich, ale nabrały niespodziewanego przyspieszenia w drugiej połowie XVIII stulecia, a na skutek rozwoju nauki i techniki jeszcze bardziej się zdynamizowały, osiągając
zaskakujące rozmiary pod koniec XX wieku, przynosząc nawet
kosmiczny program przyszłego rozwoju rodzaju ludzkiego w całym dotychczas poznanym świecie i nie znanym jeszcze wszechświecie.16 Benedykt XVI musi w tym wszystkim określać na nowo
swoją piotrową misję.
Znając konsekwencję i stabilność postaw Papieża, możemy żywić dużą nadzieję, że ta bardzo nietypowa dla współczesnych ludzi,
coraz bardziej skoncentrowanych na materializmie i konsumpcjonizmie, polityka Krzyża Jezusowego Benedykta XVI, z czasem stanie
się typową, wzorcową a nawet i powszechną polityką przynajmniej
dla zarządzających państwami i narodami świata, a później dla każdego obywatela ziemi. Przez to i sam Papież może urastać do tej
rangi „polityka”, który mógłby być autorytetem i doskonałym pierwowzorem do naśladowania przez każdego innego, działającego
w ramach różnych partii czy ugrupowań, polityka.
16 To wszystko zaś koresponduje w jakiś sposób z biblijnym nakazem Boga,
żeby w jakiś sposób ludzie uczynili sobie ziemię poddaną (Rdz 1, 28). Przecież ten prastary nakaz Boży nie może być przez człowieka zlekceważony, w jakikolwiek sposób
zatrzymany w czasie, ani też zostać przez ludzi byle jak realizowany, częściowo
ograniczany, w dużej mierze podważany, w całości odrzucany etc. Tym bardziej, że
duch ludzkiej historii jest dla nas w sumie nieprzewidywalny niczym Duch Święty,
który jak ten wiatr wieje tam, gdzie chce, i szum jego słyszysz, lecz nie wiesz, skąd przychodzi i dokąd podąża (J 3, 8).
Księga1.indb 262
2013-03-07 13:53:32
263
BIBLIOGRAFIA
1. Banaszak M. ks., Historia Kościoła Katolickiego, tomy 1-4, Warszawa 1989.
2. Benedykt XVI pp., „List apostolski z dnia 11 września roku 2011
Porta Fidei”.
3. Rok Wiary. Katechizm Kościoła Katolickiego, wydanie specjalne
z okazji „Roku Wiary”, Pallottinum 2012, ss. 750.
4. „List pasterski Arcybiskupa Metropolity Warszawskiego, Kazimierza Kardynała Nycza, na rozpoczęcie „Roku Wiary” z dnia
11 września 2012 roku.
5. Pascale B., Myśli, w przekładzie Tadeusza Boy-Żeleńskiego,
Warszawa 2001.
6. Ratzinger J., Wprowadzenie w chrześcijaństwo (tytuł oryginału:
Einführung in das Christentum. Vorlesungen über das Apostolische
Glaubensbekenntnis, München 1990), przetłumaczone na j. polski
przez Zofię Włodek matkę, wyd. wznowione przez Wydawnictwo Znak Kraków 1994.
7. Rahner H., Symbole der Kirche, Die Ekklesiologie der Väter, Salzburg
1964.
Księga1.indb 263
2013-03-07 13:53:32
264
Księga1.indb 264
2013-03-07 13:53:32
R
O
Z
P
R
A
W
Y
I
A
R
T
Y
K
U
Ł
Y
Marcin A. Stradowski
WYMIARY ODPOWIEDZIALNOŚCI
POLITYCZNEJ
DIMENSIONS OF POLITICAL
RESPONSIBILITY
STRESZCZENIE
Odpowiedzialność jest jedną z podstawowych cnót, bez której
nie jest możliwe funkcjonowanie żadnej wspólnoty ludzkiej. Z odpowiedzialnością polityczną łączą się prawa i obowiązki obywatelskie. Określenie zakresu odpowiedzialności porządkuje życie społeczne. Polityka powinna być realizacją dobra wspólnego, za które
odpowiadają wszyscy obywatele danego państwa. Wyznaczenie
zakresu odpowiedzialności politycznej zależy od możliwości, jakimi dysponuje dany obywatel. Każdy obywatel, któremu przysługują prawa wyborcze, ma obowiązek brania udziału w głosowaniach.
Większa odpowiedzialność spoczywa na ludziach mediów i politykach, zarówno samorządowych jak i parlamentarnych, rządzących
i politykach opozycyjnych. W tym artykule przedstawione są wymiary odpowiedzialności politycznej oraz sposób realizacji odpowiedzialności politycznej w oparciu o posiadane możliwości.
SUMMARY
Responsibility is a key virtue underlying the existence of any
human community. Political responsibility is related to civil rights
and duties. Determining the scope of responsibility brings order
into the social life. Politics should follow the principle of common
Księga1.indb 265
2013-03-07 13:53:32
266
good, for which all citizens are responsible. Determining the scope
of political responsibility depends on individual citizen’s capabilities. Each citizen granted with suffrage is obliged to participate
in voting. Public people and politicians (active both in local and
central authorities), government and opposition bear additional responsibility. This article presents aspects of political responsibility
and manners of its execution based on personal capabilities.
Słowa klucze: odpowiedzialność polityczna, prawa i obowiązki
obywatelskie, polityka, rząd, obywatel, ludzie mediów.
Keywords: political responsibility, civil rights and duties, politics, government, citizen, public people
WSTĘP
Poszukiwanie odpowiedzi dlaczego jest tak źle, skoro jest tak
dobrze, gdy pytamy o realizację polityki w państwach demokratycznych, wymaga postawienia kilku podstawowych pytań. Czym
jest polityka? Co powinno cechować politykę lub jak należy ją
uprawiać, aby była celowa i było możliwe zaobserwowanie efektów działań politycznych. Te rozważania doprowadzą nas do pytania o odpowiedzialność polityczną, bez której polityka staje się
działalnością ukierunkowaną na przetrwanie partii politycznych
i polityków, którzy niczego poza politykowaniem (a więc czymś
co wydaje się być niepotrzebnym) robić nie potrafią. Bez odpowiedzialności za podejmowane działania nie można obiektywnie
stwierdzić co jest skutkiem działań, kto za nie odpowiada, co one
wnoszą w życie i funkcjonowanie większej społeczności niż partia
polityczna.
Pomijanie kwestii odpowiedzialności nieuchronnie oddala nas
od prawdziwego celu polityki rozumianej jako troskę o dobro
wspólne. Z tego powodu, żyjąc w dobie chaosu i dezorientacji ludzi, podjęcie tematu wymiarów odpowiedzialności politycznej staje
się zadaniem ważnym. Pytanie o celowość istnienia państwa, które
staje się coraz bardziej kosztowne, a jednocześnie w wielu przypad-
Księga1.indb 266
2013-03-07 13:53:32
Marcin Stradowski – WYMIARY ODPOWIEDZIALNOŚCI POLITYCZNEJ
267
kach anonimowe i nie rzadko mało przyjazne dla obywateli, jest
pytaniem w pełni uzasadnionym.
Państwo i polityka są potrzebne, ale dla uzasadnienia ich istnienia powinny one być przede wszystkim „dziełami” obywatelskimi, tzn. efektem działań i uzgodnień całego społeczeństwa. Bardzo
często tak nie jest, ale składa się na to wiele czynników, na których
warto skoncentrować się, aby postawić właściwą diagnozę.
Poszukiwanie sensu samej polityki wymaga przeanalizowania
czym była, czym jest polityka i czym być powinna. Wydaje się być
zadaniem pilnym uzasadnienie istnienia polityki i polityków. Bez
odpowiedzialności wszystkich za politykę, sensu jej uzasadnić się
nie da.
1. POCZĄTEK POLITYKI
Narodziny polityki datują się wraz z początkiem ludzkości. Choć
nie można przedstawić dowodów, można przypuszczać, że tam,
gdzie pojawiają się ludzie w liczbie co najmniej trzech osób, tam
dochodzi do polityki rozumianej jako troska o dobro wspólne czy
rozumianej jako działalność zmierzająca do wypracowania sposobu
organizacji życia zbiorowego.
Źródła przeważnie prowadzą nas do starożytnej Grecji, gdzie
o polityce pisano, rozmawiano na tzw. agorze, a samo państwo
było przedmiotem troski i zainteresowania mieszkańców państwmiast, których stosunkowo mała powierzchnia i niewielka liczba
ludności pozwalała, aby o sprawach państwowych czy politycznych można było rozmawiać bez pośredników. Z tego powodu
w starożytnej Grecji wytworzyła się demokracja bezpośrednia. We
współczesnych państwach, o stosunkowo dużych powierzchniach,
z ludnością, która nigdy nie będzie mogła spotkać się w jednym
miejscu i czasie, aby rozmawiać o polityce, w państwach o skomplikowanych strukturach i relacjach w nich panujących, zaistnienie
demokracji bezpośredniej wydaje się być niemożliwe.
Powracając do źródeł, warto wspomnieć, że nie tylko w starożytnej Grecji mamy ślady polityki i rozważań o niej. Przed dziełami
Księga1.indb 267
2013-03-07 13:53:32
268
Platona (427-347 p.n.e.) m.in. Państwo, Prawa, Republika czy dziełem
Arystotelesa (384-322 p.n.e.) Polityka, o polityce rozważano choćby
w Chinach, gdzie żył Mo Ti, autor traktatu Mo-cy, w którym chiński
filozof wyłożył idealistyczną koncepcję realizacji polityki1.
Pierwsi teoretycy polityki wychodzili z założenia, że celem polityki jest czynienie świata lepszym, sprawiedliwszym, opierającym
się na miłości (Mo Ti), mądrości (Platon) czy poczuciu wspólnoty
(Arystoteles).
Polityka od samego początku jej istnienia była działalnością ukierunkowaną na doskonalenie stosunków społecznych, międzynarodowych (we współczesnym ujęciu) czy rodowych (na początku
dziejów rodzaju ludzkiego). Polityka towarzyszyła człowiekowi od
początku jego istnienia. Zapisy o formalnych porozumieniach pomiędzy starożytnymi wspólnotami politycznymi – to 1390 rok p.n.e.,
natomiast zapisy o działaniach dyplomatycznych – 653 rok p.n.e2.
Polityka nie była kojarzona z techniką, a raczej ze sztuką, nie była
formą manipulacji, ale kreacji. Polityka z założenia jest działalnością,
która podlega nieustannemu doskonaleniu, a warunki miejsca i czasu wymuszają poszukiwanie nowych rozwiązań. Dlatego też w stosunkach społecznych i politycznych nie może panować zastój, ale to
nie oznacza automatycznie, że polityka jest nieustanną zmianą czy
postępem. W polityce też muszą trwać wartości, które uznaje się za
niezmienne. System wartości podlega zmianom, staje się przedmiotem negocjacji, pojawiają się nowe ideologie, które przewartościowują działalność polityczną, ale oderwanie polityki od jej podstawowego celu, czyli dążenia do dobra wspólnego, jest jej destrukcją.
Pierwsi myśliciele polityczni nie różnili się od współczesnych.
Także byli podzieleni, mieli różne spojrzenia na politykę, a ich koncepcje w dużej mierze wywodziły się z wizji człowieka. Idealiści
wychodzili z założenia, że człowiek z natury jest dobry i w oparciu
o ten pogląd kształtowali swoją koncepcję polityki, która zakładała,
że jest możliwe osiągnięcie stanu idealnego, bo wszyscy tego chcą.
1
J. Kukułka, Teoria stosunków międzynarodowych, Scholar, Warszawa 2000, s. 14.
P. Barber, Diplomacy: The World of the Honest Spy, The British Library, London
1979, s. 8–9.
2
Księga1.indb 268
2013-03-07 13:53:32
269
Realiści brali pod uwagę słabość ludzkiej natury i uważali, że należy
naturę poskromić siłą, a taki atrybut powinno posiadać państwo.
Filozofowie starożytni, o ile różnili się w koncepcjach zarządzania państwem i społeczeństwem, w jednym byli zgodni – polityka
nie powinna być oderwana od wartości, od etyki, od moralności.
Dla myślicieli starożytnych polityka była umiejętnością, ale podporządkowaną dobru wspólnemu. Polityka nie była traktowana jako
dobro samo w sobie.
2. POLITYKA A ETYKA
Czy można politykę uprawiać w oderwaniu od systemu wartości, który się wyznaje? Czy polityka może być jedynie sprawnością,
którą nabywa się w miarę doświadczenia? Czy każdy człowiek powinien szukać swojej koncepcji polityki, czy też powinien wybrać
jedną z istniejących i całkowicie się jej podporządkować? Na te pytania nie można jednym słowem odpowiedzieć. Natomiast w rozważaniach o polityce nie można przejść obojętnie obok tych pytań.
Według Arystotelesa człowiek jest zwierzęciem politycznym,
„istotą państwową”3, a to oznacza, że każdego człowieka interesuje
kształt życia społecznego i politycznego. Każdy człowiek na swój
sposób politykuje i komentuje wydarzenia polityczne, także odnosząc się do trudnych dylematów etycznych. Każdy człowiek artykułuje swoje oczekiwania wobec władzy i państwa. Jedni szukają
idealnego państwa, świadomie bądź nie, przyjmując poglądy i wizje Platona czy Tomasza Morusa4. Inni szukają „złotego środka”,
zalecanego przez Arystotelesa.
3 Arystoteles, Polityka, k. I, 1, 9, tłum. L. Piotrowicz, Wydawnictwo De Agostini,
4 Tomasz Morus (1478–1535) – ogłoszony świętym Kościoła katolickiego, męczennik skazany za wierność swoim poglądom, myśliciel, pisarz i polityk, członek
Izby Lordów, kanclerz królewski. Przez Jana Pawła II ogłoszony patronem polityków. Napisał książkę Utopia, w której przedstawił wizję idealnego państwa, w którym ludzie żyją w zgodzie, każdy ma to co potrzebne do życia, panuje równość i powszechna szczęśliwość. Komentatorzy dzieła Morusa dostrzegają w wizji Morusa
komunizm jako system organizacji życia zbiorowego.
Księga1.indb 269
2013-03-07 13:53:32
270
„Złoty środek” w interpretacji greckiego filozofa nie oznacza
kompromisu, który osiąga się w procesie negocjacji społecznych.
Ten kompromis każdy człowiek wypracowuje sam. Chodzi o wybór systemu wartości, który każdy człowiek ustala w oparciu o wiarę (każdy w coś wierzy) i rozum (nie możemy wybierać bez zaangażowania rozumu). W ten sposób powstaje także koncepcja polityki,
którą konkretny człowiek popiera lub szuka polityków, którzy taką
politykę chcieliby realizować lub już realizują.
Arystoteles przekonywał, że celem ludzi jest szczęście, a jej nie
można osiągnąć bez cnoty rozumianej jako umiejętność dobrego,
etycznego życia. Cnota jest zdolnością umiaru, taktem, sprawiedliwością, umiejętnością uczciwego życia. Cnota także jest odpowiedzialnością za siebie i za innych.
Arystoteles nie zachęcał, aby wybierać na zasadzie ustalenia co
jest „po środku”, ale szukał tego, co sprawia, że człowiek realizuje
się w pełni, a przez to osiąga szczęście. Podobnie jest z państwem
i społeczeństwem – nie może w nich panować szczęście, jeżeli przyjmie się to, co człowieka niszczy.
Polityka nie może pomijać wartości, bo inaczej staje się jedynie
czynnością, która pomija dobro człowieka, a polityka ze swej natury jest dla człowieka i jemu powinna służyć. Koncepcja polityki
zawsze powinna służyć pojedynczemu człowiekowi. Dopiero wtedy może służyć całemu społeczeństwu. Gdy polityka nie przynosi
szczęścia jednej osobie, wtedy prowadzi wszystkich na manowce.
Nie chodzi o to, aby budować koncepcję, która pogodzi wszystkich,
ale chodzi o koncepcję, w której człowiek w pełni realizuje się, żyje
zgodnie ze swoją naturą i powołaniem.
Polityka jest także sprawnością, gdyż każdą koncepcję należy
wdrożyć, a polityka to z jednej strony plan, a z drugiej strony realizacja. Plany polityczne realizuje się w oparciu o możliwości, tzn. że
metoda „złotego środka” nie zmienia koncepcji ani jej nie modyfikuje. Koncepcja „złotego środka” pomaga maksymalnie realizować
plan w danych okolicznościach. „Złotym środkiem” jest zarówno
rozsądek i odpowiedzialność. Nawet najlepsza koncepcja życia
społecznego i politycznego jest niewiele warta, jeżeli nie będzie
możliwe jej wdrożenie. Z tego powodu polityka jest także spraw-
Księga1.indb 270
2013-03-07 13:53:32
271
nością, ale – jak już wcześniej podkreśliłem – podporządkowaną
opracowanej koncepcji życia społecznego, prowadzącej zarówno
jednego człowieka, jak i całe społeczeństwo do prawdziwego szczęścia. Gdybyśmy politykę oddzielili od etyki, wtedy nie spełniłaby
ona swego powołania. Gdybyśmy politykę traktowali jedynie jako
sprawność przydatną do realizacji jakiegokolwiek planu politycznego, wtedy byłaby ona także narzędziem do czynienia zła, a więc
polityka przyczyniałaby się do nieszczęścia. Jeżeli chcemy chronić
politykę przed wypaczeniami, chcemy, aby spełniała swoją rolę, nie
możemy polityki oddzielać od wartości. Przywołując Jana Pawła II,
który przestrzegał, że „demokracja bez wartości łatwo przemienia
się w jawny lub zakamuflowany totalitaryzm”5, możemy te słowa
odnieść do samej polityki.
Gdy politykę oderwiemy od wartości, wtedy może stać się ona
narzędziem, który umożliwi zaprowadzenie systemu, w którym
człowiek traci wolność i suwerenność, staje się niewolnikiem nieludzkiego systemu. Z tego powodu debata na temat systemu wartości jest bardzo istotna i nie można jej zakończyć, gdyż zawsze istotą
relacji społecznych i politycznych powinien być dialog i poszukiwanie dobra dla człowieka.
Programy polityczne polskich partii politycznych, które mają
swoje przedstawicielstwo w parlamencie, odnoszą się w swoich
programach do kwestii związanych z ochroną życia. Propozycje są
bardzo zróżnicowane, od ochrony wolności jednostki, a przy tym
pomijaniu prawa do życia najsłabszych, po programy uwzględniające prawa wszystkich. Skoro debata wciąż trwa, to oznacza, że realizacja polityki w Polsce nie oddala się od najistotniejszych kwestii
społecznych i nie została zarzucona odpowiedzialność za prawa
człowieka.
5
J. Paweł II, Razem tworzyć wspólne dobro Ojczyzny, Wizyta Ojca Świętego
w Parlamencie Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa, 11 czerwca 1999, za: Jan
Paweł II do polityków, red. S. Urbański, Szkoła Wyższa im. Bogdana Jańskiego,
Księga1.indb 271
2013-03-07 13:53:32
272
3. ODPOWIEDZIALNOŚĆ I WOLNOŚĆ
Polityka rozumiana jako realizacja dobra wspólnego wymaga
metody. W historii niekiedy do realizacji dobra stosowano przymus, który ze swej istoty uniemożliwia czynienie dobra, gdyż dobro można realizować jedynie w wolności. Isaiah Berlin (1909–1997)
w swoim eseju pt. Dwie koncepcje wolności, wygłoszonym 31 października 1958 roku jako wykład inauguracyjny na Uniwersytecie
Oksfordzkim rozróżnił wolność negatywną i wolność pozytywną.
W koncepcji Berlina wolność negatywna polega na niewtrącaniu
się władzy w nasze sprawy6. To oznacza, że „między sferą życia
prywatnego a dziedziną władzy publicznej musi być wytyczona
granica. Jak ona ma przebiegać, to już kwestia dyskusji lub wręcz
przetargów”7. Ustanowione prawa negatywne uniemożliwiają państwu naruszanie praw jednostki, które zostały jej nadane na drodze negocjacji. W ten sposób jednostka jest wolna i nieskrępowana
w swoich wyborach, a państwo nie posiada prawa ingerencji. Berlin
zastrzega, że tak pojmowaną wolność „można pogodzić z pewnymi
rodzajami rządów autokratycznych, a w każdym razie z brakiem
samorządu”8. Jeżeli w wyniku kompromisu, czyli decyzją większości zostaną ustanowione prawa dozwalające nadmierną ingerencję
władzy w życie człowieka bądź przykładowo zostanie zalegalizowane prawo, które ograniczy nienarodzonym możliwość narodzenia się, to i tak taki system będzie miał rację bytu.
Wolność pozytywną Berlin określał jako „wolność do”. W tej
koncepcji społeczeństwo określa swoje oczekiwania, które stają
się prawami pozytywnymi. Te prawa ograniczają państwo, a jednocześnie zobowiązują je do pewnych działań na rzecz obywateli.
Powracając do nienarodzonych, udowodnienie, że oni są ludźmi,
którym przysługuje prawo do narodzenia, ogranicza prawo państwa do zalegalizowania aborcji pod jakimkolwiek pozorem. W tej
koncepcji nienarodzony powinien dostać możliwość decydowania
6
7
8
Księga1.indb 272
I. Berlin, Dwie koncepcje wolności, Res Publica, Warszawa 1991, s. 116.
Tamże, s. 117.
Tamże, s. 126.
2013-03-07 13:53:32
273
o sobie po narodzeniu, bez względu na to, czy urodzi się chory czy
zdrowy. Prawo pozytywne odbiera władzy i społeczeństwu możliwość negocjowania poszczególnych przypadków. Liczy się naczelna zasada, która została przyjęta. Jednostka już nie robi wszystkiego, co chce.
Berlin zwraca uwagę, że prawa negatywne dają nieograniczone możliwości jednostce, ograniczając obowiązki rządu, natomiast
prawa pozytywne stawiają wymagania wobec rządu. Ponieważ
Berlin uważał, iż nie ma jednej, nadrzędnej idei „dobrego życia”, ale
raczej szereg konkurujących ze sobą koncepcji9, dlatego też preferował wolność negatywną. Autor Dwóch koncepcji wolności podkreślał,
że w dyskusji nad kształtem życia nieunikniony staje się konflikt
moralny, a pomiędzy konkurencyjnymi celami i wartościami musi
dojść do kompromisu. Liberalne podejście Berlina wyklucza istnienie obiektywnego dobra, a jedynie dobro wynegocjowane. Głosowanie staje się jedynym rozwiązaniem konfliktu moralnego.
Definiowanie odpowiedzialności zależy od przyjętej koncepcji
wolności. Gdy przyjmiemy koncepcję wolności negatywnej, wtedy
nikt nie musi za nic odpowiadać, bo efektem negocjacji może być
przyzwolenie na wszystko zarówno w przypadku państwa i jednostki. Gdy preferujemy wolność pozytywną, wtedy musimy rozważyć, co jest dobre dla człowieka, co służy jego rozwojowi, jakie
posiada prawa. Wtedy w zależności od stopnia doskonałości rozwiązań sytemu oraz samej dojrzałości ludzi, człowiek jest zobowiązany do moralnego życia, a państwo jest zobowiązane do wprowadzania praw, które to zabezpieczą.
Przed wolnością pozytywną bronią się liberałowie, do których
zaliczał się Berlin, gdyż te prawa ograniczają jednostkę. Wolność
pozytywna jest preferowana przez konserwatystów, republikanów,
którzy przedstawiają konkretne projekty rzeczywistości, opierając
się na rozeznaniu dobra i zła.
Konkludując, rozumienie odpowiedzialności zależy od przyjętej
koncepcji wolności. W koncepcji wolności negatywnej państwo niczego nie zapewnia, ma nie ingerować w życie ludzi, którzy stano9
Księga1.indb 273
A. Heywood, Politologia, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2006, s. 151.
2013-03-07 13:53:33
274
wią sami o sobie, nawet, gdy nie są oni zdolni do odpowiedzialności
za samych siebie i innych. W tej koncepcji nie ceni się odpowiedzialności, a przez to nie wymaga się jej i nie egzekwuje. Gdzie nie ma
określenia czym jest obiektywne dobro, tam nie może zaistnieć odpowiedzialność, bo nie istnieje kryterium oceny. W takich warunkach odpowiedzialność nie ma żadnej wartości. Odpowiedzialność
może zaistnieć tam, gdzie są wyznaczone granice pomiędzy dobrem
i złem, dzięki czemu każde działanie może być ocenione z perspektywy tego podziału. Wolność pozytywna definiuje zarówno dobro
i zło (inną kwestią jest czy myli się czy nie, i jak daleko znajduje
się od prawdy), i w tym kontekście tworzone są prawa, które mają
zabezpieczać określony porządek. Przy wolności pozytywnej odpowiedzialność może być realizowana.
4. ODPOWIEDZIALNOŚĆ
NA SŁUŻBIE DOBRA WSPÓLNEGO
Rozwiązania społeczne, ustroje i systemy polityczne są efektem
działań ludzkich. Nie są niczym narzuconym przez państwo. Systemy autorytarne i totalitarne są wynikiem działań jednych i przyzwolenia drugich. Pokolenie, które rodzi się i kształtuje w warunkach
niewoli, dość długo dojrzewa do realizacji wolności pozytywnej.
Warunki w jakich żyją, znacznie utrudniają im zdefiniowanie dobra
i jego realizację. Z drugiej strony, pokolenia żyjące w warunkach
wolności, nie potrafią z niej korzystać i same idą ku zniewoleniu
(co umożliwia im wolność negatywna). Jak więc realizować dobro
i odpowiedzialność?
Do realizacji dobra, konieczne jest zdefiniowanie czym ono jest
i jak ku niemu podążać, a jest to możliwe tam, gdzie przyjęta jest
koncepcja wolności pozytywnej. Tylko wtedy w ogóle rozmawia się
o wartościach, je definiuje i na nich buduje się konkretną koncepcję
dobra wspólnego. Potrzebni są ludzie, którzy mają wolę, aby dążyć
do dobra. To umożliwiają posiadane przez nich „cnoty”.
W chrześcijaństwie opracowano „zestaw” cnót kardynalnych,
które oznaczają cnoty ludzkie odgrywające kluczową rolę, wokół
Księga1.indb 274
2013-03-07 13:53:33
275
których grupują się wszystkie inne. Cnota jest rozumiana jako habitualna i trwała dyspozycja do czynienia dobra. Do cnót kardynalnych zalicza się: roztropność, sprawiedliwość, umiarkowanie
i męstwo10. Bez cnót realizacja dobra wspólnego jest niemożliwa.
Cnoty mogą być zarówno celem zawartym w szerszej koncepcji dobra wspólnego i zarazem mogą być środkiem do realizacji dobra
wspólnego.
Gdzie umiejscowimy odpowiedzialność i jak ona jest definiowana? W słownikach odpowiedzialność jest rozumiana jako akceptowanie konsekwencji działań, odpowiadanie za czyny, dbałość,
dojrzałość, racjonalność, zdrowy rozsądek, mądrość, roztropność,
nienaganność, obowiązek moralny, przykładność, rzetelność, rozwaga, solidność, sumienność, wiarygodność, stateczność, rzeczowość. Wszystkie te określenia łączą odpowiedzialność z każdą
z cnót kardynalnych. Odpowiedzialność, aby można było o niej
mówić, wymaga roztropnego działania, sprawiedliwego postępowania, umiarkowania w działaniach i prognozowania ich konsekwencji oraz męstwa w podejmowaniu działań.
Odpowiedzialność jest związana z aktywnością ludzką. Arystoteles przekonywał, że człowiek jest istotą społeczną, a więc jest
stworzony do aktywności i działania. Każdy człowiek jest powołany, wezwany i zobowiązany do uczestnictwa w życiu zbiorowym.
Posiadając prawa i obowiązki, człowiek realizuje się w działaniu.
Wtedy też człowiek uczy się i dojrzewa do odpowiedzialności. Państwo, zdaniem filozofa greckiego, jest dobrem wspólnym, za które
odpowiedzialni są wszyscy mieszkańcy państwa. Z posiadanych
możliwości wynika zakres odpowiedzialności. Na przestrzeni dziejów, możliwości brania odpowiedzialności i jej zakres znacznie poszerzyły się.
W starożytnej Grecji, gdzie panowała demokracja bezpośrednia, obywatele brali udział w dysputach na temat państwa. Jednak
prawa do decydowania o państwie nie przysługiwały wszystkim,
gdyż wykluczeni byli przyjezdni, kobiety, dzieci oraz niewolnicy.
10
Katechizm Kościoła Katolickiego 1803-1809, Pallottinum, Warszawa 2002,
s. 433–434.
Księga1.indb 275
2013-03-07 13:53:33
276
Największy wpływ na państwo mieli bogaci, nazywani najlepszymi. Także w starożytnej Grecji odpowiedzialność za dobro wspólne
była nierównomiernie rozłożona.
Zasadniczo przez wieki nie zaszły zmiany w postrzeganiu odpowiedzialności i jej realizacji w oparciu o pochodzenie, pozycję
społeczną i posiadanie. Kto posiadał więcej uprawnień, co wynikało z zajmowanej przez niego pozycji w społeczeństwie, od tego
też więcej wymagano. Największa odpowiedzialność spoczywała
na władcach zarządzających królestwami czy państwami.
Stopniowo prawa obywatelskie zaczęły rozszerzać się także na
kobiety i przedstawicieli niższych warstw społecznych, co wpływało na poszerzanie się grupy obywateli i zakresu ich odpowiedzialności względem państwa. Walkę o prawa wyborcze dla kobiet zapoczątkowały w XVIII wieku sufrażystki11. Pierwszym terytorium,
gdzie wprowadzono prawa wyborcze dla kobiet było Wyoming
w Stanach Zjednoczonych, gdzie kobiety nabrały praw wyborczych
w 1869 roku. Pierwszym nowożytnym suwerennym państwem,
gdzie na całym terytorium kobiety uzyskały prawa wyborcze była
Australia (1902). W Polsce prawa wyborcze kobiety uzyskały dekretem naczelnika państwa Józefa Piłsudskiego w 1918 roku, po
uzyskaniu przez Polskę niepodległości. Ostatnim z państw, które
wprowadziły prawa wyborcze dla kobiet były Zjednoczone Emiraty Arabskie w 2006 roku (rozszerzenie zakresu praw miało miejsce
w 2011)12.
Dużym przełomem w dziejach walki o prawa człowieka było zniesienie niewolnictwa. W starożytnej Grecji nawet Arystoteles nie kwestionował prawa do posiadania niewolnika, którego nazywał „żywą
własnością”13. Prawo do posiadania niewolnika w Stanach Zjednoczonych zostało zniesione wraz z rozpoczęciem amerykańskiej woj11 Ruch surfażystek rozpoczął swoją działalność w Wielkiej Brytanii i w Stanach
Zjednoczonych. Intensywność działań Ruchu przypada na początek XX wieku.
12 Wśród państw, które jeszcze nie wprowadziły pełnych praw wyborczych
dla kobiet znajdują się: Arabia Saudyjska, Brunei i Liban, gdzie prawa wyborcze
posiadają jedynie kobiety posiadające określone przez państwo wykształcenie.
Por. Woman’s Suffrage, http://www.ipu.org/wmn-e/suffrage.htm (25.11.2012).
13 Arystoteles, Polityka, k. I 2, 4, op.cit. , s. 20.
Księga1.indb 276
2013-03-07 13:53:33
277
ny o niepodległość. Ogólnokrajowy zakaz niewolnictwa w stanach
północnych i północno-zachodnich uchwalił Kongres w 1787 roku.
Uchwalona w 1865 roku XIII poprawka do konstytucji stwierdzała,
że „niewolnictwo (…) nie będzie istniało w obrębie Stanów Zjednoczonych ani żadnym miejscu podległym ich jurysdykcji”14.
Poszerzanie zakresu odpowiedzialności politycznej wzrastało
wraz z przekazywaniem przez państwo praw obywatelom. Zniesienie niewolnictwa i nadanie praw kobietom znacznie przyczyniło
się do podniesienia zaangażowania w sprawy państwowe i odpowiedzialności za dobro wspólne. Wzrosła świadomość bycia obywatelem, któremu przysługują prawa i obowiązki.
Poczyniono starania, aby zmniejszyć liczbę osób wykluczonych.
Współcześnie występujące ograniczenia już nie tyle wynikają z braku
praw, ale z rozwiązań takich jak np. systemy wyborcze, które preferują ugrupowania silne czy systemy partyjne, które są na tyle trwałe,
że zaangażowanie polityczne poza istniejącym układem i liczącymi
się ugrupowaniami wydaje się być pozbawione sensu. To nie usprawiedliwia braku zaangażowania, które jest czynnikiem kluczowym,
aby demokracja miała sens. Niezbędna jest mobilizacja polityczna.
Kwestię braku zaangażowania dostrzegają naukowcy i współcześni myśliciele. Filozof prof. dr hab. Jacek Filek z Uniwersytetu
Jagiellońskiego uważa, że rozwój nowoczesnej filozofii zmierza ku
zagadnieniu odpowiedzialności. Doświadczenia XX wieku, dwie
wojny światowe i związane z nimi dramaty ludzkie, łamanie podstawowych praw ludzkich, totalitaryzmy, które pochłonęły setki
milionów ludzi, skłaniają współczesnych filozofów do podjęcia
zadania wyjaśnienia na czym polega odpowiedzialność i jaką rolę
spełnia w życiu społecznym15.
Odpowiedzialność może być realizowana tam, gdzie jest wolność
pozytywna i państwo oraz prawo stoją na straży dobra wspólnego.
Państwo może nałożyć obowiązek edukacji na podstawowym pozio14
Szerzej na ten temat: Konstytucja Stanów Zjednoczonych, w: P. Zaremba,
Historia Stanów Zjednoczonych, Warszawa 1992.
15 J. Filek, Filozofia odpowiedzialności XX wieku, http://kbn.icm.edu.pl/pub/
kbn/eureka/0330/11filozofia.html (25.11.2012).
Księga1.indb 277
2013-03-07 13:53:33
278
mie, płacenie podatków czy kary za nieprzestrzeganie prawa. Państwo posiada instrumenty wymuszania pełnienia podstawowych
obowiązków, ale przeważnie nie posiada instrumentów wymuszania
politycznego zaangażowania. Wyjątkiem są państwa, gdzie udział
w wyborach powszechnych jest obowiązkowy, a za nieuczestnictwo
w wyborach nakładane są kary finansowe lub kary więzienia (Wenezuela) Do tych państw zaliczają się: Australia, Belgia, Luksemburg,
Singapur i Wenezuela16. We Włoszech wprawdzie obywatele mają
obowiązek uczestnictwa w wyborach, ale państwo nie przewiduje
stosowania kar za absencję. Natomiast w Nowej Zelandii i Urugwaju,
choć udział w głosowaniu nie jest obowiązkowy, za niezarejestrowanie się w spisie wyborców obywatel ponosi karę finansową.
Państwo nie może wymusić realizacji odpowiedzialności za dobro
wspólne. Do tego niezbędne jest wychowywanie do odpowiedzialności, bo nawet najlepszy z ustrojów, wciąż pozostaje tylko środkiem
i narzędziem. Niezbędne jest osobiste zaangażowanie. Do tego można mobilizować własnym przykładem, zachęcać słowem, wychowywać w kulturze czynu, ale nie można tego nikomu narzucić.
5. REALIZACJA
ODPOWIEDZIALNOŚCI POLITYCZNEJ
Każdy człowiek sam decyduje czy chce być aktywnym obywatelem czy jedynie widzem. Nie będziemy zajmować się widzami,
a jedynie skupimy uwagę na realizacji odpowiedzialności politycznej. Jak można ją realizować? – takie stawiamy pytanie w tej części
rozważań.
Politolog Dawid Easton określił politykę jako „autorytatywną
alokację wartości”17. Polityka – jego zdaniem – jest organizowaniem
16 Por. T. Goduń i in., Leksykon systemów politycznych, Warszawa 2003, s. 32,
49, 188.
17 Politolog David Easton pisał na ten temat w swoich analizach dotyczących
polityki. Zobacz więcej: D. Easton, A Framework for Political Analysys, University
of Chicago Press, Chicago 1979 oraz D. Easton, The Political System, University of
Chicago Press, Chicago 1981.
Księga1.indb 278
2013-03-07 13:53:33
279
życia zbiorowego w oparciu o system wartości preferowanych.
Program polityczny powinien uwzględniać oczekiwania społeczne
i zawierać konkretne rozwiązania kwestii społecznych, gdyż tylko
taki program ma szansę uzyskania akceptacji społeczeństwa i może
być dla większości wiążący18. Takie podejście jest związane z dosłownym rozumieniem demokracji jako systemu polegającego na
dostosowaniu działań władzy do preferencji większości.
Dwukrotny premier Zjednoczonego Królestwa Winsoton Churchill uważał, że „demokracja jest najgorszą formą rządu, jeśli nie
liczyć wszystkich innych form, których próbowano od czasu do
czasu”19. Demokracja jest systemem, który nie jest doskonały, ale
lepszego nie wymyślono. Demokracja nie oznacza równości wszystkich we wszystkim, ale powinna zakładać i gwarantować równość
szans. Ustrój demokratyczny może być uznany za niedoskonały, ale
wciąż demokracja stawiana jest wyżej niż inne reżimy polityczne.
W demokracji toczy się debata na temat kształtu państwa, relacji społecznych, rozwiązań prawnych czy kwestii ekonomicznych.
Demokracja polega na plebiscycie, w którym powinni brać udział
wszyscy obywatele. Nie każdy obywatel ma takie same możliwości decydowania, gdyż o tym decyduje relacja, w jakiej się znajduje
wobec władzy. Inne możliwości wpływu na kształt państwa ma premier, a inne zwykły obywatel. Jednak każdy przynajmniej pośrednio
może wpływać na rzeczywistość polityczną i kreowane rozwiązań
różnych kwestii społecznych, którymi zajmują się politycy.
Przywołując ponownie Arystotelesa, należy przypomnieć, że
zakres odpowiedzialności wyznaczają możliwości. Im obywatel
znajduje się bliżej władzy, tym większą ponosi odpowiedzialność
polityczną. Pozycja w państwie jest istotna, gdyż z niej wynikają
określone kompetencje. Trzeba pamiętać, że politycy stanowiska
tracą, czego konsekwencją jest – przynajmniej formalnie – utrata
wpływu i zmniejszenie możliwości decydowania. Odchodzący ze
18
Por. A. Heywood, op. cit., s. 6.
Winston Churchill (1874–1965) pełnił funkcję premiera w latach 1940–1945
oraz 1951–1955. Prime Minister Wielkiej Brytanii otrzymał literacką Nagrodę Nobla,
a w plebiscycie BBC został uznany Brytyjczykiem wszechczasów. Amerykanie
nadali Churchillowi honorowe obywatelstwo. Należał do Partii Konserwatywnej.
19
Księga1.indb 279
2013-03-07 13:53:33
280
stanowiska minister traci wszelkie uprawnienia w zakresie wynikającym z pełnionej funkcji, już nie kreuje rzeczywistości w zakresie,
który wynikał z nadanych mu kompetencji.
Pozycja na „scenie politycznej” nie jest jedynym wyznacznikiem
zakresu odpowiedzialności politycznej. Dużą odpowiedzialność
ponoszą tzw. autorytety, czyli osoby cieszące się dużym szacunkiem w społeczeństwie, których głos jest brany pod uwagę, choćby
przy podejmowaniu decyzji podczas wyborów władz. Autorytety
przekonują ludzi do danego projektu, często sami „firmują” dany
obóz polityczny, a partie polityczne zabiegają o głos poparcia autorytetów.
Historia, która jest „nauczycielką życia” przekonuje nas, że każdy system, który zniewala człowieka, ostatecznie prowadzi do głębokiego kryzysu (na wielu polach), który przyspieszy upadek tego
systemu. Rozwój, dobrobyt są możliwe jedynie w warunkach wolności pozytywnej, tam gdzie celem jest zdefiniowane dobro wspólne. Odpowiedzialność osobista jest zarówno „motorem” wszelkich
działań, jak i „hamulcem” dla działań niepożądanych i nieprzemyślanych. Ludzie poczuwający się do odpowiedzialności politycznej
przekształcają państwo i zapewniają jego pomyślność. Każdy obywatel ma prawa i obowiązki, a jego działania mają wpływ na powodzenie całej wspólnoty. Dlatego odpowiedzialność polityczna jest
kluczowym zagadnieniem w polityce i politologii.
6. WYMIARY
ODPOWIEDZIALNOŚCI POLITYCZNEJ
Czy jest możliwe zmierzenie odpowiedzialności politycznej? Jakimi metodami mierzymy odpowiedzialność? Czy należy zastosować te same kryteria dla wszystkich? Czy odpowiedzialność polityczna jest stopniowalna?
Nie wszystko można zmierzyć w życiu społecznym i gdy mówimy o odpowiedzialności politycznej, przeważnie rozumiemy ją
jako branie udziału w życiu publicznym, podejmowanie działań na
rzecz dobra wspólnego i odpowiadanie za swoje czyny. Odpowie-
Księga1.indb 280
2013-03-07 13:53:33
281
dzialność można zidentyfikować, można użyć przykładu osoby odpowiedzialnej, która podejmuje się działań i bez względu na wynik,
przyznaje się do swojego dzieła.
Przyjmując te kryteria należy zwrócić uwagę, że politycy odpowiadają za swoje działania lub ich zaniechanie. Politycy są powołani
do działania, dlatego z zaniechaniem działań mamy rzadko do czynienia. Częstszym przypadkiem jest niedbałe i nieodpowiedzialne
działanie, bądź pozorowanie działań.
Zwykły obywatel ma mniejsze możliwości bezpośredniego działania na rzecz państwa, w który żyje, ale niewątpliwie każde jego
działanie ma znaczenie dla dobra wspólnego. Zwykły obywatel też
wnosi swój wkład w życie zbiorowe.
Należy stwierdzić, że mamy do czynienia z różnymi wymiarami
odpowiedzialności politycznej. Możemy wyróżnić różne kategorie
obywateli, biorąc pod uwagę pełnione przez nich funkcje czy role
społeczne.
Aby zmierzyć odpowiedzialność, należy określić co wchodzi
w jej zakres, jakie są jej granice, w jaki sposób możemy stopniować
odpowiedzialność, aby było możliwe wykazanie, z jaką odpowiedzialnością mamy do czynienia.
Jeżeli odpowiedzialność jest różna, w zależności od pełnionej roli
w państwie, to oznacza, że należy dokonać podziału i klasyfikacji.
Podzielimy obywateli na grupy i każdej z nich przypiszemy wymagania, jakie należy stawiać danej grupie, odnośnie odpowiedzialności politycznej. Zakres odpowiedzialności politycznej wyznaczają
możliwości, a one są różne. Dlatego każdą grupę należy opisać oddzielnie, każdej z nich należy przypisać wymagania i każdą z nich
należy badać oddzielnie.
6.1. Odpowiedzialność władzy politycznej
W polityce najważniejszą rolę pełnią politycy. Bez względu na
to, czy są oni „zawodowymi” politykami czy są ekspertami z danej
dziedziny, a w rządzie są jedynie ze względu na swoje kompetencje, a nie ze względu na przynależność partyjną, odpowiedzialność
polityczna jest taka sama. Każdy polityk, który należy do władzy,
Księga1.indb 281
2013-03-07 13:53:33
282
ma najwyższą odpowiedzialność polityczną, gdyż ma największe
możliwości wpływania na kształt państwa. W tej grupie można
wyróżnić premiera, prezydenta, których odpowiedzialność jest najwyższa, ale wszyscy zgromadzeni wokół nich i pracujący w jednym
rządzie, odpowiadają w równym stopniu za kreowaną politykę
i podejmowane decyzje polityczne.
Polityków rozliczamy za nadane im kompetencje i sposób ich
wykorzystania dla państwa. Rozróżnienia dokonać możemy na
podstawie nadanych kompetencji. Jeżeli premier kreuje politykę
rządu i podejmuje kluczowe decyzje w zakresie polityki rozwoju
gospodarczego, natomiast rola prezydenta ogranicza się jedynie do
wyrażania opinii, wtedy premiera oceniamy na podstawie działań,
a prezydenta na podstawie wypowiedzialnych słów. Możemy powiedzieć, że bez względu na te rozróżnienia, które w badaniu odpowiedzialności politycznej pominąć nie możemy, najwyższa odpowiedzialność polityczna spoczywa na najważniejszych osobach
w państwie i na politykach, którzy w danym momencie sprawują
władzę.
Podstawowym kryterium zmierzenia ich odpowiedzialności
politycznej jest konfrontacja obietnic przedwyborczych z wykonanym działaniem podczas sprawowania władzy politycznej. Należy porównać czy obietnice zostały spełnione, uwzględnić czy były
warunki do ich spełnienia. Należy dokonać analizy na ile owe
obietnice były realne do spełnienia. Przeanalizować: czy politycy
nieodpowiedzialnie obiecywali dla samego zdobycia społecznego
poparcia? Czy ich działania zmierzały do realizacji programu politycznego, który przedstawili społeczeństwu?
W wielu przypadkach obietnice są jedynie grą wyborczą, w której politycy biorą udział. Odpowiedzialni politycznie są ci, którzy
obiecują to, co jest możliwe do zrealizowania w danym czasie i okolicznościach. Politycy, którzy obiecują to, co zdaniem ekspertów, nie
jest możliwe do zrealizowania w danym czasie i okolicznościach, są
nieodpowiedzialni i społeczeństwo powinno ich rozliczać oraz być
w swoich wyborach ostrożne.
Odpowiedzialność polityczna na poziomie władzy, to także
rozliczenie się ze swoich działań, rzetelne wyliczenie co udało się
Księga1.indb 282
2013-03-07 13:53:33
283
wykonać, co nie zostało wykonane i podanie wszelkich okoliczności, które wpłynęły na wykonanie bądź niewykonanie założonego
planu.
Odpowiedzialność polityczna to także zdolność do rezygnacji ze
stanowiska, gdy nie można poradzić sobie z wykonaniem zadania.
Polityk, który rezygnuje, po analizie zysków i strat wynikających
z podjętej decyzji, wykazuje odpowiedzialność polityczną. Taki polityk nie liczy na „przeczekanie” do końca kadencji lub decyzji o odwołaniu go przez swojego przełożonego. Nieodpowiedzialne rządzenie
kosztuje naród i państwo dużo więcej niż straty, które poniósłby polityk ustępując ze stanowiska. Polityk zawsze może wspierać władzę
w jej działaniach, natomiast obejmowanie stanowisk zawsze powinno wynikać z korzyści, jakie odniesie samo państwo.
Odpowiedzialnością polityczną jest także trwanie na stanowisku w niesprzyjających okolicznościach, gdy pomimo trudności
dany polityk jest mimo wszystko najlepszą osobą do wypełnienia
konkretnego zadania. Trwanie i wykonywanie pracy, nawet jeżeli nie cechuje jej „rozmach” w działaniu, może okazać się lepszym
rozwiązaniem, niż częste zmiany na stanowisku i rozpoczynanie
nowych koncepcji i działań, które chociażby ze względu na światowy kryzys, nie mogą niczego poprawić.
Ocena odpowiedzialności politycznej osób sprawujących władzę
powinna opierać się na największych wymaganiach, jakie można
postawić. W tym przypadku możemy mieć do czynienia z najwyższą z możliwych ocen w zakresie odpowiedzialności politycznej, ale
zarazem, ze względu na wysokie standardy, ta ocena może też być
bardzo niska. Najwyższe wymagania wobec władzy stawia opinia
publiczna, która rozlicza ją z każdego działania, systematycznie
ubiega się o informacje na temat stanu państwa, domaga się rozwiązań trudnych kwestii.
Można posłużyć się przykładami polityków, którzy brali odpowiedzialność za państwo i swoje działania. Po ataku Niemiec na Belgię, Holandię, Luksemburg i Francję 10 maja 1940 roku i rezygnacji
ze stanowiska premiera Wielkiej Brytanii Neville’a Chamberlaina,
przejęcie władzy w państwie zaproponowano lordowi Halifaksowi,
ale ten odmówił. Natomiast Winston Churchill zdecydował się spra-
Księga1.indb 283
2013-03-07 13:53:33
284
wować władzę w niedogodnej sytuacji, w której niezbędne było podejmowanie trudnych decyzji i wymaganie heroizmu do siebie i innych. Wielu polityków odchodziło z polityki po ujawnieniu afer
w ich gabinetach. Przykładem jest prezydent Richard Nixon i afera
Watergate, polegająca na wykryciu nielegalnych działań administracji prezydenta i za jego przyzwoleniem, aby kompromitować
opozycję, stosując niedozwolone metody. W tym wypadku polityk
paraliżował demokrację, wprowadzając społeczeństwo w błąd, deformując wizerunek swoich przeciwników, stosując niedozwolone
sposoby. Nixon ustąpił ze stanowiska w 1974 roku, ale został do
tego zmuszony, bo w świetle prawa, były podstawy, aby prezydenta usunąć z urzędu20. Politycy podlegają ocenie społecznej. Ocena o polityku może wynikać z analizy jego działań, ale też może
wynikać z utrwalonego przez media wizerunku danego polityka.
Z badania CBOS Aktualne problemy i wydarzenia przeprowadzonego
w dniach 10–16 maja 2012 roku na liczącej 1017 osób reprezentatywnej próbie losowej dorosłych mieszkańców Polski, wynika, że
największą nieufność wzbudzają Jarosław Kaczyński (52%), Janusz
Palikot (48%), Donald Tusk (47%), Antoni Macierewicz (44%), Zbigniew Ziobro (38%), Ewa Kopacz (35%). Niepokojące jest, że w tej
grupie znaleźli się liderzy trzech najsilniejszych partii parlamentarnych (jeden z nich jest premierem RP) oraz marszałek Sejmu21. Jeżeli przyjmiemy, że zaufanie społeczne odzwierciedla stopień realizacji odpowiedzialności politycznej, to należy stwierdzić, że w tym
zakresie politycy mają dużo do zrobienia.
20 W Stanach Zjednoczonych osoba zajmująca wysokie stanowisko (m.in. prezydent) może być usunięta z urzędu. Impeachment jest stosowany w skrajnych przypadkach, procedurę wszczyna parlament lub inne ciała legislacyjne państwa wobec
osób chronionych immunitetem lub zajmujących wysokie stanowiska państwowe.
Muszą być przedstawione twarde materiały dowodowe, gdyż procedura usunięcia
z urzędu w systemie demokratycznym wymaga zachowania najwyższych standardów pod względem praw obywatelskich.
21 Aktualne problemy i wydarzenia, CBOS, http://www.cbos.pl (10.11.2012).
Księga1.indb 284
2013-03-07 13:53:33
285
6.2. Odpowiedzialność polityków opozycyjnych
Drugą kategorię stanowią politycy opozycyjni, a zwłaszcza
parlamentarni. Ich rola nie polega jedynie na byciu statystą, ale
na ocenianiu działań rządu, na przedstawianiu swoich propozycji
i kreowaniu rzeczywistości politycznej. Rolą opozycji nie jest przeszkadzanie władzy, ale realizacja dobra wspólnego.
Środki, jakimi dysponują politycy opozycyjni są inne, niż środki,
jakimi dysponuje władza, ale wciąż jest możliwe skuteczne działanie
na rzecz państwa. Politycy opozycyjni zasiadający w parlamencie
opiniują projekty rządowe, przedstawiają swoje uwagi, proponują
rozwiązania. Opozycja powinna być maksymalnie kreatywna, bo
o ile rząd sprawdza się w okresie sprawowania władzy jako ekipa
zarządzająca, opozycja też ma szansę wykazania się w swojej roli.
Bycie kreatywną opozycją jest trudne, gdyż wymaga poznawania
projektów rządowych, analizowania ich i przedstawiania konstruktywnej krytyki, która powinna być pomocna w wypracowaniu najlepszego w danych okolicznościach projektu. Do tego powołani są
politycy opozycyjni.
Opozycja wykazuje dużą odpowiedzialność polityczną, gdy
ponad interes partyjny i cel, jakim jest przejęcie władzy przy najbliższej okazji, stawia interes narodu i państwa. Krytyka należy
do istoty opozycji, ale krytyka tylko wtedy jest twórcza, gdy jest
merytoryczna i konstruktywna, czyli ma na celu poprawienie istniejącego stanu rzeczy, a nie wywołanie wrażenia, że propozycje
przeciwnika politycznego są nic nie warte.
Odpowiedzialność polityczna opozycji przejawia się w uczciwym analizowaniu, ocenianiu i rzeczowej argumentacji. Świadectwem braku odpowiedzialności w działaniu opozycji jest głoszenie
populistycznych haseł, które są zasłoną dla braku przygotowania.
Tę metodę stosuje także rząd, ale władzy można zadać pytanie
i brak odpowiedzi, wymijająca albo niemerytoryczna odpowiedź,
obnażają nieprzygotowanie rządu. Natomiast w przypadku opozycji mamy do czynienia z mówieniem, tego co chcą powiedzieć, natomiast oni sami rzadziej są stawiani przed koniecznością udzielania
wyjaśnień ze swojej działalności i swoich słów.
Księga1.indb 285
2013-03-07 13:53:33
286
Przy okazji omawiania obowiązków opozycji wobec państwa
i ich odpowiedzialności za dobro wspólne warto zwrócić uwagę na
samorządowców, którzy bez względu na to czy są w większości czy
w mniejszości, mają wpływ na realizację polityki na szczeblu lokalnym. Wszelkie projekty, bez względu na to od kogo wychodzą,
powinny być rozpatrywane w kontekście użyteczności publicznej,
a nie w kontekście tego, kto dany projekt przygotował. Działając na
szczeblu lokalnym można nauczyć się działać efektywnie pryzmat
dobra wspólnego. Każdy polityk, który uczy się pracować dla kraju na szczeblu lokalnym, ma szansę sprawdzić się w konkretnych
zadaniach. Dopiero potem może „awansować” wyżej. Szczebel lokalny w wielu przypadkach jest niezbędny, aby nabrać umiejętności. Są politycy, którzy do polityki „trafiają” np. z dziennikarstwa,
szkolnictwa, biznesu. Przykład Ronalda Regana przekonuje, że
nawet aktor może zostać prezydentem, i to uważanym za jednego
z najważniejszych prezydentów w historii Stanów Zjednoczonych,
a przynajmniej jednym z najważniejszych amerykańskich prezydentów w XX wieku i do tej pory najstarszym prezydentem (w chwili
obejmowania urzędu) w historii Stanów Zjednoczonych22.
W polityce wymagana jest umiejętność i kompetencja, zarówno
w tworzeniu realistycznych programów wyborczych, zdolności doboru ludzi na konkretne stanowiska, zarządzaniu państwem przy
uwzględnieniu wszystkich grup społecznych, od najbogatszych po
tych, którzy znajdują się na marginesie. Kreowanie polityki odpowiedzialnej wymaga wrażliwości na aktualne i ważne kwestie społeczne oraz na otoczenie międzynarodowe. Polityka państwowa nie
jest realizowana w oderwaniu od państw sąsiadujących czy organizacji międzynarodowych, zwłaszcza, gdy dane państwo do jednej
z nich należy.
Przy ocenie odpowiedzialności politycznej polityków rządzących państwem czy opozycyjnych, polityków parlamentarnych
bądź samorządowych zasadniczym kryterium oceny powinien być
stopień realizowania dobra wspólnego, pamiętając, że najbardziej
podstawowa jest odpowiedzialność za to, co jest najbliżej (w ko22
Księga1.indb 286
Por. M. A. Jones, Historia USA, Wydawnictwo Marabut, Gdańsk 2002, s. 661.
2013-03-07 13:53:33
287
lejności: dzielnica, miasto, państwo, kontynent). Politykę odpowiedzialną cechuje zdolność pogodzenia zobowiązań zarówno wobec
mniejszej i szerszej społeczności.
6.3.
ODPOWIEDZIALNOŚĆ LUDZI MEDIÓW
Uważa się, że media stanowią są czwartą władzą, ale trzeba
zwrócić uwagę, że bez pomocy mediów żadna władza nie może
przetrwać, ani bez pomocy mediów partia polityczna, konkurująca w wyborach, nie ma szans na zdobycie dużego poparcia społecznego. Bez pomocy mediów nie można zwrócić uwagi na istotne
kwestie społeczne. Media przekazują informacje od polityków do
społeczeństwa i odwrotnie. Sposób przekazu ma duże znaczenie
dla odbioru informacji.
Media powinny być apolityczne i bezstronne. Ludzie mediów,
dziennikarze, publicyści, autorytety powinni przekazywać prawdę,
natomiast deformacja informacji jest niszczeniem dobra wspólnego.
Inaczej być powinno, a inaczej jest. Na to zwracają uwagę myśliciele, teoretycy polityki i nikt nie wskazuje jednej recepty, jak temu
zapobiec. Realiści uważają, że należy stać na straży porządku publicznego, za dobro wynagradzać, a za zło karać. Natomiast idealiści uważają, że ludzkość jeszcze nie wypracowała ideologii, która
zyskałaby powszechną akceptację, ale gdy takowa powstanie, wtedy wszyscy ludzie będą według niej postępować i zapanuje pokój
i harmonia.
Wśród ludzi mediów mamy przykłady dziennikarzy, którzy
starają się być apolityczni i bezstronni, ale ich kariera jest uzależniona od pracodawców. W ten sposób dziennikarz pracuje pod
presją ze strony przełożonych i jest zobowiązany trzymać się tzw.
linii politycznej, która jednemu ugrupowaniu politycznemu sprzyja, a wobec drugiego jest nieprzychylna. Dość wyraźnie to widać,
gdy mamy do czynienia z rywalizacją dwóch partii dominujących
w systemie politycznym. Innym przykładem jest sposób ukazywania polityków. Przeciwników pokazuje się często od wykreowanej,
najgorszej strony.
Księga1.indb 287
2013-03-07 13:53:33
288
Bycie dziennikarzem apolitycznym jest prawie niemożliwe, ale
należy wymagać od dziennikarzy, aby swoich preferencji politycznych nie ujawniali publicznie, gdyż przynajmniej, gdy są „na antenie”, obowiązuje ich bezstronność. Dziennikarze powinni dopuszczać do głosu wszystkie strony biorące udział w dyskusji, powinni
pozwalać na przedstawianie rożnej argumentacji. Dziennikarz powinien przede wszystkim umożliwiać poznanie prawdy.
Często mamy do czynienia z wyciszaniem osób biorących udział
w dyskusji, w przerywaniu im, gdy mówią, z włączaniem reklamy,
aby komuś uniemożliwić wypowiedzenie się do końca. Po przerwie
głos zabiera ktoś inny. Dziennikarze mają gotowy scenariusz na rozmowę i z góry zakładają, jaka będzie konkluzja na koniec spotkania.
Dziennikarze zapraszają takich gości, którzy zapewnią powodzenie
programu i zostanie osiągnięty wcześniej wyznaczony cel, a więc
wniosek, który został napisany i przekazany dziennikarzowi przed
rozpoczęciem programu. Konkluzje z debat są ustalane odgórnie,
już na etapie ich planowania.
Obecnie coraz większe znaczenie w kreowaniu opinii ma internet. Polityka wchodzi „do sieci”, tam też toczy się rywalizacja
pomiędzy opiniami. Partie polityczne kontrolują internet, bo tam,
gdzie ludzie dyskutują o polityce, tam można zdobyć głosy wyborcze. Z drugiej strony internet dostarcza informacji o politykach. To
do internetu trafiają tajne dokumenty, na różne sposoby zdobyte
i udostępnione miliardom ludzi na całym świecie. Przykładem jest
afera Wikileaks.
„Technologia informacyjna pozwoliła na odwrócenie sytuacji
i teraz zamiast Wielkiego Brata podglądającego obywateli, mamy
przeciętnego obywatela podglądającego Wielkiego Brata”23.
Ludzie mediów biorą udział w kreowaniu polityki, choć pośrednio, za pomocą dostarczanych informacji, interpretacji oraz
kreowania wizerunku danego polityka. Odpowiedzialność poli23
Cyt. Schultz, Wriston and Solomon, Address the conference, Peace Watch,
3(4), Washington 1997, s. 10 za: W. Cwalina, A. Falkowski, Marketing polityczny.
Perspektywa psychologiczna, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2006,
s. 437.
Księga1.indb 288
2013-03-07 13:53:33
289
tyczna ludzi mediów powinna polegać na rzetelności i uczciwości
we wszystkich działaniach, jakich się podejmują. Wyznacznikiem
realizacji odpowiedzialności politycznych jest stosunek do prawdy.
Gdy w działaniu ludzi mediów intencją jest poszukiwanie prawdy, wtedy poziom ich odpowiedzialności politycznej jest wysoki,
gdy w działaniu mamy do czynienia ze stosowaniem kłamstwa jako
środka prowadzącego do celu, wtedy nie możemy mówić o jakiejkolwiek odpowiedzialności politycznej, która jest tym większa, im
więcej ludzi kształtuje swoje opinie w oparciu o to, co usłyszą za
pośrednictwem mediów.
6.4.
ODPOWIEDZIALNOŚĆ POLITYCZNA
OBYWATELA
Podstawowym obowiązkiem obywatela, który posiada prawa
wyborcze, jest udział w głosowaniach powszechnych. Do innych
obowiązków należy angażowanie się w działalność charytatywną,
organizacje pomocowe, stowarzyszenia, organizacje tzw. trzeciego
sektora, ukierunkowane na realizację dobra wspólnego. Modelowy
obywatel jest dobrze poinformowany, racjonalny i aktywny24.
Dużym wyzwaniem wobec społeczeństwa jest transformacja
z postawy roszczeniowej (państwo powinno zapewnić) do postawy
odpowiedzialności (tworzę dobro wspólne własną pracą i zaangażowaniem). Pomocą jest także wychowywanie do odpowiedzialności za państwo, także ukazując historię państwa, rolę jednostek
w dziejach narodu, które potrafiły przedkładać dobro wspólne nad
indywidualne cele. Każdy obywatel powinien poczuwać się do
przyjęcia dobra wspólnego, jakim jest państwo i przekazania go w
lepszym stanie kolejnym pokoleniom. Poczucie odpowiedzialności
wobec tych, co byli i tych co będą, zawiera się w zakresie odpowiedzialności politycznej.
24 Ł. Stach, Kształcenie politologiczne jako element budowy społeczeństwa obywatelskiego w Polsce współczesnej, w: Edukacja obywatelska we współczesnej szkole, red.
S. Kilian, Wydawnictwo naukowe UP, Kraków 2010, s. 88.
Księga1.indb 289
2013-03-07 13:53:33
290
Wskaźnikiem spadku poczucia odpowiedzialności jest niechęć
obywateli do jakiegokolwiek zaangażowania, za które nie dostają
wynagrodzenia. Gdy wszyscy wszystko przeliczają tylko na pieniądze, wtedy państwo jest jedynie umową społeczną, czyli nie jest
czymś trwałym, ale umownym. Za takie państwo nikt nie ponosi
odpowiedzialności, gdyż brakuje poczucia dobra wspólnego.
Odpowiedzialność polityczna sprzyja budowaniu kapitału społecznego, który – zdaniem socjologa Roberta Putnama – obejmuje
m.in. zaufanie do instytucji społecznych i obywatelskie nastawienie
członków społeczeństwa. Z jednej strony politycy swoją odpowiedzialnością budują kapitał społeczny, a z drugiej strony społeczeństwo swoim zaangażowaniem i obywatelskim nastawieniem potwierdza swoją odpowiedzialność polityczną.
W Polsce frekwencja wyborcza wynosi średnio około 50%25,
odnotowuje się kryzys wolontariatu w społeczeństwie polskim26,
a zainteresowanie polityką wykazuje 40% społeczeństwa, z czego
jedynie 5% regularnie śledzi wydarzenia polityczne w kraju27. Odpowiedzialność polityczna powinna przejawiać się w poprawie nastawienia obywateli wobec państwa traktowanego w kategoriach
dobra wspólnego i roli, jaką każdy obywatel ma do spełnienia wobec wspólnoty.
PODSUMOWANIE
Odpowiedzialność polityczna polega na zaangażowaniu się
w kreowanie państwa, które nie odrzuca człowieka od poczęcia do
naturalnej śmierci, ale chroni i wspiera swoich obywateli. Państwo
25 Frekwencja wyborcza w wyborach parlamentarnych w Polsce w 2011 roku
wyniosła 48,92%, w wyborach prezydenckich w 2010 roku – 55,31% (druga tura),
wyborach do Parlamentu Europejskiego w 2009 – 24.53%. Por. Wybory i referenda,
Państwowa Komisja Wyborcza, http://pkw.gov.pl (10.10.2012).
26 A. Baczko, A. Ogrodzka, Wolontariat, filantropia i 1%. Raport z badań 2007, s. 8,
http://portal.engo.pl/files/civicpedia.pl/public/raporty/3w-wolont_filant_internet.pdf.
27 Ł. Stach, Kształcenie politologiczne… op.cit., s. 92.
Księga1.indb 290
2013-03-07 13:53:34
291
to obywatele, a każdy obywatel ma wobec państwa obowiązki do
spełnia. Pełniona rola w społeczeństwie wyznacza zakres odpowiedzialności.
Politycy powinni poczuwać się do odpowiedzialności „przed historią”, w którą wpiszą się poprzez swoje zasługi lub zaniedbania.
Politycy parlamentarni, a zwłaszcza rząd, nie mogą być oderwani
od życia przeciętnego obywatela. Powinni znać realia, aby planować działania w oparciu o istniejące potrzeby społeczne. Politycy
na szczeblu lokalnym powinni swoje działania dostosowywać do
szerszego planu polityki państwowej.
Realizacja odpowiedzialności politycznej, bez względu na szczebel, wymaga podejmowania działań przez pryzmat użyteczności
publicznej, w perspektywie teraźniejszości i przyszłości. To zadanie spoczywa na każdym pokoleniu. Odpowiedzialność polityczna
polega na zorganizowanym działaniu na rzecz dobra wspólnego,
gdzie każdy człowiek swoje talenty i konkretne osiągnięcia wkomponowuje we wspólny projekt państwa. W przypadku Polski ten
projekt ma już ponad 1000 lat i nie jest jedynie umową społeczną,
ale wspólnotą tych, którzy żyją, tych którzy odeszli i przyszłych pokoleń, które pojawią się na przestrzeni dziejów.
W polityce XXI wieku ważną rolę spełniają w państwie ludzie
mediów, szczególnie zobowiązani do odpowiedzialności politycznej, gdyż stanowią istotne ogniwo, które łączy polityków z narodem, umożliwia komunikację oraz wymianę poglądów. Ponadto
media odpowiadają za informację, ale też i za formowanie opinii
publicznej. Podstawowym kryterium oceny działań ludzi mediów,
ale też i polityków, powinna być prawda, która jest podstawą samej
odpowiedzialności.
Wszyscy obywatele powinni brać udział w debacie publicznej
na temat państwa, a jego kształt zależy od odpowiedzialnego zaangażowania narodu w kreowanie dobra wspólnego. Ważną rolę
w uświadamianiu obywatelom ich praw i obowiązków spełnia
edukacja, a w ramach niej wychowanie obywatelskie, które jawi się
jako pilne zadanie stojące przed państwem.
Księga1.indb 291
2013-03-07 13:53:34
292
BIBLIOGRAFIA
Aktualne problemy i wydarzenia, CBOS, http://www.cbos.pl
(10.11.2012).
Arystoteles, Polityka, tłum. L. Piotrowicz, Wydawnictwo De
Agostini, Warszawa 2002.
Baczko A., Ogrodzka A., Wolontariat, filantropia i 1%. Raport z badań 2007, http://portal.engo.pl/files/civicpedia.pl/public/raporty
/3w-wolont_filant_internet.pdf.
Barber P., Diplomacy: The World of the Honest Spy, The British Library, London 1979.
Berlin I., Dwie koncepcje wolności, Res Publica, Warszawa 1991.
Cwalina W., A. Falkowski A., Marketing polityczny. Perspektywa
psychologiczna, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk
2006.
Easton D., A Framework for Political Analysys, University of Chicago Press, Chicago 1979.
Easton D., The Political System, University of Chicago Press, Chicago 1981.
Filek J., Filozofia odpowiedzialności XX wieku, http://kbn.icm.edu.
pl/pub/kbn/eureka/0330/11filozofia.html (25.11.2012).
Goduń T. i in., Leksykon systemów politycznych, Warszawa 2003.
Heywood A., Politologia, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2006.
Jan Paweł II, Razem tworzyć wspólne dobro Ojczyzny, Wizyta Ojca
Świętego w Parlamencie Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa,
11.06.1999.
Jones M. A., Historia USA, Wydawnictwo Marabut, Gdańsk 2002.
Katechizm Kościoła Katolickiego 1803-1809, Pallottinum, Warszawa
2002.
Kilian S., Edukacja obywatelska we współczesnej szkole, Wydawnictwo naukowe UP, Kraków 2010.
Kukułka J., Teoria stosunków międzynarodowych, Scholar, Warszawa 2000.
Schultz, Wriston and Solomon, Address the conference, Peace
Watch, 3(4), Washington, 1997.
Księga1.indb 292
2013-03-07 13:53:34
293
Stach Ł., Kształcenie politologiczne jako element budowy społeczeństwa obywatelskiego w Polsce współczesnej, w: Edukacja obywatelska we
współczesnej szkole, red. S. Kilian, Wydawnictwo naukowe UP, Kraków 2010.
Urbański S. (red.), Jan Paweł II do polityków, Szkoła Wyższa im.
Bogdana Jańskiego, Warszawa 2011.
Woman’s Suffrage, http://www.ipu.org/wmn-e/suffrage.htm
(25.11.2012).
Wybory i referenda, Państwowa Komisja Wyborcza, http://pkw.
gov.pl (10.10.2012).
Zaremba P., Historia Stanów Zjednoczonych, Warszawa 1992.
Księga1.indb 293
2013-03-07 13:53:34
294
NOTY O AUTORACH
Golik Janina – mgr; Uniwersytet Ekonomiczny w Poznaniu
Kapliński Arkadiusz K. – dr; Akademia Medyczna w Warszawie
Kędzierski Leszek – dr; Akademia Pomorska w Słupsku
Klimiuk Zbigniew – dr hab.; Szkoła Wyższa im. Bogdana Jańskiego w Warszawie
Knajp Krzysztof – ks. mgr; Szkoła Wyższa im. Bogdana Jańskiego
w Warszawie
Kopciuszewska Elżbieta – dr inż.; Szkoła Wyższa im. Bogdana Jańskiego w Warszawie
Kozak Łukasz A. – Szkoła Wyższa im. B. Jańskiego, Wydział Zamiejscowy w Chełmie
Łepecka-Klusek Celina – dr hab. n. med. Uniwersytet Medyczny
w Lublinie
Maciejewski Robert – mgr; BRE Leasing Sp. z o.o.; zkoła Wyższa
im. Bogdana Jańskiego w Warszawie
Marszałek Lidia – Szkoła Wyższa im. Bogdana Jańskiego w Warszawie
Michalczyk Wawrzyniec – dr; Uniwersytet Ekonomiczny we Wrocławiu
Mirosław Mylik – dr; Szkoła Wyższa im. Bogdana Jańskiego
w Warszawie
Mizera Justyna – mgr; Centrum Badań Wydolnościowych Planowania Diety i Treningu OLIMPIAKOS
Mizera Krzysztof – dr; Akademia im. Jana Długosza w Częstochowie
Prusiński Zbigniew – ks. dr ; Szkoła Wyższa im. Bogdana Jańskiego w Warszawie
Pilewska-Kozak Anna B. – dr n. med.; Uniwersytet Medyczny
w Lublinie
Stradowski Marcin A. – dr; Szkoła Wyższa im. Bogdana Jańskiego
w Warszawie
Księga1.indb 294
2013-03-07 13:53:34
295
LISTA RECENZENTÓW
czasopisma „Zarządzanie i Edukacja”
w roku 2012
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
Księga1.indb 295
Prof. dr hab. Jerzy Kosiewicz – AWF w Warszawie
Prof. dr hab. Jeremi Królikowski – SGGW w Warszawie
Prof. zw. dr hab. n. medycznych Michał Troszyński – PAN
Dr Barbara Gołębiewska – SGGW w Warszawie
Dr Małgorzata Stawicka – SGH w Warszawie i Szkoła Wyższa
im. Bogdana Jańskiego w Warszawie
Dr n. med. Sławomir Stawicki – Akademia Medyczna w Warszawie
Dr inż. Jerzy Donarski – Szkoła Wyższa im. Bogdana Jańskiego
w Warszawie
Dr hab. Łukasz Popławski – Uniwersytet Rolniczy w Krakowie
Ks. prof. dr hab. Stanisław Urbański – Szkoła Wyższa im. Bogdana Jańskiego w Warszawie
2013-03-07 13:53:34
Księga1.indb 296
2013-03-07 13:53:34

Zarz¹dzanie i Edukacja - Szkoła Wyższa im. Bogdana Jańskiego

Transcription

Similar documents

Znaczenie Małżeństwa

szkolne wydarzenia - szkolapodstawowa18radom.republika.pl.

numer dziewiętnasty całość - towarzystwo uniwersyteckie fides et ratio

LOT A .7, SS 141 i - Polish Institute and Sikorski Museum

listopad - Filantrop

Wiadomości Polonijne

"Prawo Kanoniczne" 52(2009) - Wydział Prawa Kanonicznego

Nr 19 - Instytut Nauk Prawnych PAN

kontrakt ved leie av bolig umowa o wynajem lokalu mieszkaniowego

niedziela

B o ż e S erce , B ł ogos ł aw R odzinom N aszym

Rok 2013 Nr 19 - Warszawskie Studia Pastoralne

Podręcznik typologii budynków mieszkalnych z

Obraz/ciało