PDF bixwîne

.a
w
w
w
g
d.
or
ur
rs
iv
ak
rg
.o
Xwe diü berpirsiyare g~ti: Firat CEWERi
rd
NAV ERO K
w
w
w
.a
r
si
va
ku
........ ........ ........ ........ ........ ........ ... 3
ÇEND GOTIN- Firat CEWERİ ... ........ ........ ........ ........
........ ........ ........ ........ ........ ........ ........ .. 5
ROND IKEl ÇA VAN- H. KIUÇ ........ ........ ........
........ ........ ........ ........ ........ ........ ... 8
........
BIRA RA HELEPÇE- H. KIUÇ ........ ........ ........
f ÇAR SAL!- Ehmed HVSE YNf. .......... ..... 10
ÇEND W~ II XWEU BAKI RINA HELB ESTYANEK
........ ........ ........ ........ ........ ........ .. .....16
BEYA N- Arthur RIMB AUD ........ ........ ........ ........
YNI ........ .... ........ ........ ........ ....... 18
HVSE
Efif
ed
MORf KBN ŞİN ... EWR 0 D0RB 0N- Mihem
........ ........ ........ ........ ........ ........ ........ ...... 21
EVİN- Derw€ş M. FERHO ........ ........ ........ ........
........ ........ ........ ........ ........ ........ ... 24
PERV K- Lokman POLA T ........ ........ ........ ........ ........
I DE- M. MA Yl ...... ........ ........ ........ ... 26
ELA 'EDDİN SICC ADID I DERHEQA MELEYİi CIZIR
........ ........ ........ ........ ........ ........ . .. .29
TERM EN EDEBİ- Rojen BARN AS ... ........ ........ ........
........ ........ ........ ........ ........ ...... ;ı
........
Rf
EDEB IYATA KVRD f YA SVRGUNE -Fiıat CEWE
Dr. POLOÇO .. ......... ......... ......... ......... ..... 52
CIHEKf PAKIJ 0 ROHN f- HEMING WAY- werger:
........ ........ ........ ........ ........ ........ .....55
DI BASE DE- Huss~n HEBEŞ ........ ........ ........ ........
........ ........ ........ ........ ........ ........ .... 57
........
........
NISEBİNE- Musa ANTE R ........ ........ ........
CENGfN ........ ... ........ ........ ........ ....... 58
MFZOPOTAMYA - Edwanl PETEŞKA- We~er. Loıan
........ ........ ........ ........ ........ ........ .... 61
........
........
ŞEV 0 ROJ 0 XOzl - B. AKREYİ .. ........ ........
........ ........ ........ ........ ........ ........ ........ ..... 65
VICTOR HVGO - Wer,ger: Firat CEWERI ........ ........
......... ......... ......... ......... ......... ......... ......... 68
ŞER ii AZAD IYE- Bareş BA TTE ......... ......... .........
........ ........ ........ ........ ........ ........ ....... 71
EIIMEDE XANE - Zeynelabidin ZINAR ........ ........
B. SOREKLI .. .. .. ............... .... .. .... ........ .... Tl
YEN BA WERMEND 0 "HINDIYEN SOR" - Şabfuô
........ ........ ........ ........ ........ ........ ....... 80
BAYE PAYI ZE- Aijen ARİ ........ ........ ........ ........
........ ........ ........ ........ ........ ........ ..... 82
........
AL
m
KURD INO, Bl KVRDİ BIXWİNIN- İbıabf
er MİiQERf .. ........ ........ ........ ........ .... 84
ETNOGRAF 0 FOLKLOR[ST FARUK HAFİD -Dilow
........ ........ ........ ........ ........ ........ ..... 88
........
Ş
QAMiŞWKA BA VE PELE K- Mervane KELE
...... .. .. ...... . ...... .... .. ..... .. .... ........ .... .. 91
YILM AZ GVNE Y- Koyo BERZ .... .. ........ ..... .. ....
........ ........ ........ ........ ........ ........ ........ 100
J.P. SART E 0 EST BİYA YENI - Faruk YAK0 P ....
........ ........ ........ ........ ........ ....... 103
........
........
KARl N BOYE - Wergemayişi: Faruk YAK0 P
Zazaki: Koyo Beız. Fa.nlk Yaktip
llevkare S wed: Dilower MCqeıf •l/evkar8n S~d y&ı beşa
B. Sorekli• Hevkar§ Belçı"ka:-D. M Ferbo
lya:Ş.
Awistra
C
Hevkaı
•
Kiliç
HevJaue Danlm.u:ka: Hazim
• Tel: 0224-61428 • Telefax: 0224-6 1428
Sweden
ll§4va,
Navnfşan: Giltnla Landsv. 36, 740 41, Morg0
11. • Ewnlp& a RoflıilaU nsvit> 50 DM
!4(}000
Tirldye
•
.
190Skr
Swôd
salald:
bo
iyeji
Şerden aboııeı
Skr, r(Jpe!En nBvf 1200 Skr, nivtılpel 750 Skr.
2000
reng
bi
dawi
Rlipel&
:
Reklam
•
AmeriKa a Awistruya 39 $
G
FÖRLA
Çap Opergela nlpelan: APEC- TRYCK &
W&ıeya berge:
Lala Abda Amin R.ahim
rg
.o
rd
ku
va
si
.a
r
w
w
w
Abdul-Karim Ali- "Einstein" ( 1989, 195 x 130c m)
ur
d.
or
g
ÇEND GOTIN
.a
rs
iv
ak
Firot CEWERf
biı
w
w
w
ku em li derxistina kovaEv demek dirCj
n. Ea , em ı~
cek huneri, ede bi u kulturi difikiri
ku em bi
cara
Her
difıkiıin le me dem edi xis t
atin ba
dih
re
end
hin hevalen niviskar ii hunerm
arek
kov
ya
ahi
hev, em bi saeıan li ser val
derser
li
me
n,
huneri, ede bi ii kultuıi dipeyivi
in ii
vkir
bela
ser
li
xistina we pilan çedikir, me
ş li
xwe
me
,
otin
abonetiya we netinen xwe dig
her
iı
yan
eti
diq
bev diani, le pişti ku em ji hev
r,
diki
bir
ji
tişı
kes diçüne malen xwe, me her
ek
dem
di
ot,
dig
an ji ku me ji bir nekira, me
eelebi de gelek
wilo de derxistina kovarek di vi
dihişte rojen
m
zehmeı e u me derxistina kov
n de derhas
roja
peş. Ev neh-deh sal di ser wan
n dem ekiri
difı
le
bii n, M ji e w kovara ku em
kovarin
de
n
sala
ket. Her çiqa s di nav ber a van
n ew
disa
ji,
n
keti
kurdi yen heja ıl bi qimeı der
eza
hem
ku
biı,
kovara ku di bir u hizra me de
re
d
kur
mn
isk
we ji hemıl hunermend u niv
irtidag
iya
hev
vekiribe, dem eke t Bi arınane ıl
em li arşiv u
na we val ahi ye me xwesı
din J1 zM e bikin.
pirtıikxana kur di ber hem ek
ye une ji we
Wek lt zanin ev kovar ne ya peşi
govenda ku
ve
we bixwaıe di
hibe ya dawi.
u
ca we a sere ke
diherike de hib e serkeş. Arınan
bo vej and ina
ji
be,
de
ew e ku di riya gel
biyaıa kurdi
ede
a
anin
zimane kurdi ıl ji bo pek
ya nôjen hibe bingeh.
negihiştin nav e
Her çiqas di ve hej mm de em
kaa n kovare ji
hev
le
n,
hem uhevkaran binivisi
vi awayi em
bi
ıl
ne
e
hernil perçeyen Kurdisıan
edebiyaıa
a
heq
der
di
e bi ht\sani bik arib in
yet e u
Sov
,
iye
Sur
kur den Iraq e, lran e,
ar we
kov
u
in
ihiz
bib
nü
Ewrupaye de nılçeyen
ekiri
perç
den
kur
bera
nav
bixwaze bi vi awayi di
hevdubihistine.
de hib e pire ya hev dun asin u
ser kev in, we
bi
em
Ger wek em fiki rine
big ihin a. Ev
e
lek
eko
re
kov ara me bi xwe
iya me ew
hev
he,
bigi
re
ekola ku bi kov ara me
nav en
rex
di
wan
en
ku di peşeroje de nav
n.
dili
e
ben
de
dar
nav
niviskaren dinyaye yen
m ji
kov
em
ku
stin
xwe
Her çiqas hin hevalan
an
meh
se
ji
ara
biry
n
metıe careke derxin ı1. disa
in
mcz
en
soz
bi
em
,
got
careke hate dayin. Me
bi
e
em
tıe
me
ji
ku
karen biçiık nek in, le
Veca di peş de
sozen biçilk kaa n mezin bikin.
babeti hewce
vi
bi
arek
me dil, ku hebüna kov
imk an bi
hin
me
ji
we
ye fı ji bo derxistina
ur
d.
or
g
beyi ku em ji çarçeva kovare bi dtir kevin, em
e di peşeroje de bikaribin hin nivisan ıe kem,
an ji ıe zede bikin. Ji bo ve yeke ji em bi hevalan şewiıine, me raya wan girtlye ti ji gelek
likran ev fikra ha derketiye.
Wek gelek heval pe dizanin, ku aboriya ve
kovare ji keda şexsi peyda btiye. U ji bo ku
kovarek wilo lıerdewam be Ojiyanek direj biji,
wek ber kaıi ji bo we ji allkariya aboıi lazim e.
Alikariya abori ji aboneti ye. Ger em li kovara
xwe xwedi derkevin, we biparezin, we
bixwinin, belav bikin, bibin abone ti je re
abonan bibinin, we kovara me nemire, jiyanek
direj biji Ohibe "HAWAREK" nti.
Ez ji niha ve ji hemô kesan ku alikari ti
piştgiriya xwe ji kovare re nişan dane, spas
dikim O herweha ji niviskar Q hunermenden
kurd re ji spas dikim, ku bi lıerhemen xwe yen
Mja kovara me xemilandine.
w
w
w
.a
rs
iv
ak
dest xistin, we çaxe ııe şik e. ku em e ji meııe
careka derxiniıı.
Ji bo kovarek wilo em heya niha bi pirraniya
niviskar ti hunermenden kurd re peyivine;
bersiven pirraniya wan ji her erini btine Q ji bo
her celeb alikaıi piştgiriya xwe nişan dane.Ve
yeka ha J1 Mvi da me ô em M betir li derxistina kovarek wilo gurr kirin. U dibe ku me hin
niviskar Ohunermenden kurd di vir de ji bir kiribin, bila li me bibiırin, ger me ew ji bir kiribin, ıene jibirkirin e O ne tişteki din e. Ji niha
ve em ji wan hevalan uzra xwe dixwazin ti em
li bendi alikaıi, piştgiıi ô lıerhemen wan yen
Jıeja ne.
Wek em rıkirine, we kovarame "NÜDEM" bi
kurtayi ji van celebnivisan pek were: Çirok,
helbest, perçeroman, rexne, hevpeyivin,
lekolln, werger, edebiyata dinyayeya modem O
klasik, klasiken kurdi, xelaten navneteweyi,
sinema, tiyatm, nivisen li ser edebiyat, huner Q
kulture, wene, karikatar O hwd Ji bill van ji
Heya bejmarek din birninin di xweşiye de.
(Name; ji keçzarokeke Helepçe)
ÇAV AN ...
H. KILIÇ
ez halime mal, dayik ıi babe min pirsa dibistana min kirin, ka çawa boıiye ... Min ji
gote wan ku spartinek min beye. Babe min pir
keyfxweş bil. Got ku ez'e bevkarlya te bikim.
We şevemin weneyeke Newroz'e bi bevkariya
babe xwe çekir ü bi qelemen rengareng boye
kir...
U mixabin ... Bil spede min nikari biçime dibistane çiku dayika min nexweş ketibfı ...
Anku ı 5 'e Ad aıt ez li mal b üm. Min nikari
weneya Newroz'e bibim nişani mamosta xwe,
bevalen xwe bidim. U bele min wene li mal
bi diwar ve hilawist ku ne dirhe daku roja di
bibime dibistane...
We roje min hevkarlya xwe kir. Dayika min ne
nexweşeke giran bü, le bele janeserek e ew
girtibfı ku nedikari rabe ser xwe, kare male
b ike.
Dile min gelek pe ve dima. Dile min nedigirt
ku ez dayika xwe wisa bi eş il jan bibinim ...
Babe min ji çubil ser kare xwe li çarsüye. Li
mileke dile min bi dayike diso~ le li m ile di ji
min bet!ya dibistane ü bevalen xwe dikir. ..
Mamosta me, bevalen min ... Dema bebnvedan
li navbera dersa dihat, me çawa xwe davete beı
deriye dibistane ... Em çawa dileyizin, me çi
yariyen ji bev xweştir dikirin ...
Rastiye bejim, min ew roj çawa kire evar niza.
ku
Pişti
.a
rs
i
va
Bila xani neyen xirab kirin careke di,
Bila kes balefiren bombebarandine ııizane.
Bila §ev ti}1 bin bi xewe.
Bila be ceza be jiyan.
Bila negrin day ilc.
Bila mirov mirova nekujin.
Bila herkes xwe bide ser kareki.
Bila herkes serbilind be bi kiryaren xwe
Bila bi desı bexin ciwan xwesıeken xwe
Bila kal ji bi xwe§bini bibinin.
Bertolt Brecht
w
w
w
14-Adare ez çfune dibisıane. Pişti ıe'tila dawiya
heftiye medlsa dest bi dibisıane kir...
Ez gelek bej dibistane dikim. Ji hevalen xwe,
ji dibistane pir bez dikim ...
Mamosta me jineke pir baş u delal e. Wek
dayikeye ye ji bo me bemilya...
Çiku destpeka beftiye bil, mamosta me digel
me yari kirin, bezkirina xwe nişani me da, yek
bi yek deste xwe bi seıt me da ani... Roja me
bi şahi derbaz bil. Em ji pek ve bi şahi çıin
malen xwe ...
U bele mamoste, ji bo roja di spartinek dabil
me ku em li mal hazir bikin. Babeta spanine
weneya cejna Newroz'e bil. Her yeke ji me de
li gor xwe weneyeke şahi il piroziya Newroz'e
çtbikira ...
rd
.o
rg
RO ND IKEN
rd
.o
rg
Weki em di derse da, me hind bihist ku
gurmine k ji derve hat. Wirwirek ji esrnan ılihat
ku mirov ji ber ker dibü. Herweki ılihistan dilerizi. Zingezi ng ji caman hat. Çendek je
şkestin. Me xwe mat kir. Kipinek ji me nedihat. Mamost a me got ku em nederke vine
derve... Ew çü derve ku bizane ew çi deng ii
gurmin bO ... Paş! hat got ku ew deng, denge
balefıreke bOye hem ji balefıreke cengi. Diyare
ku bombe avetine derdore Helepçe ... Tirs O
lerizineke mezin em girtibôn. Deng ji me derneıliket Qederek çii, mamost a me got ku em
biçine malen xwe O qet ji mal demekev in. U
hele herweha digot ku em ne tirsin O roja di ji
disa bene dibistan L
we roje em verevin ji dibistan e çOn malen
xwe... Dayik O bare min ji ji ber min bi xofa
ketibiin. Çiku Mj jt tirsa roje li ser min bO. Ji
xwe wan ji bihistibO ew dengOdor... We şeve ji
li ser hemO hala, em disa bi dilxweşt nivistin.
Bare min, dayika min behse !işten pekenok ıli­
kirio daku ez xwe ji bir ve bikim ...
va
we
Sirôden li ser Newroz 'e bi me didan ji her
kirin. Haziıiyeke ecep dibate kirin ...
ku
nim. Dayika min, ji ber ku ez rojeke ji dibisıane dôr mabOm &ari berxwe diket. Careke
gote min ku ez biçime derve digel zaroken
cirana bileyizim. Dayika min çawa wisa got,
min bi baye beze xwe avete derve. ÇOme
hewşa cirana le zaroken wan bej ji nebatibiine
ınal. V~a, ~ari dile min qiisya Bi !ez halime
mal ii çiime ber sere dayika xwe ... Çave min
her li weneya bi diwar ve hilawisti bii ...
Bare min we şeve piçeke direng bat. .. Herşev
ıO dihat. Nizanim bo çi
şeve direng ma.
Pişti hat, ez nivandim . Beri xewe behsa
Newroz 'e ılikir bare min ... Digot ku de ve sale
bi şahiyeke m ez in Newroz ' e piroz bikin. Bo
min libasen nii O spelı1 kiri bôn. Dayika min ji
1! sere min xena bikira ii keziyen min ji
bihiinandina .. Wisa digot, hem ji çi! kezi...
Min gote babe xwe, ew weneya ku me pek ve
;ekiri bikete nav cante min ye ılihistane daku
:z ji bir nekim ...
Baremi n çawa ez maç dikirim ... Ecep, belkiji
leh caran ji zadetir ez maç kirim ... Bi ve
lilşahiye ez di xew çOm.
ipMe zii ji xew şiyar biim. Baş ter xew
>ibiim ... Çawa ji nav nivina derketim, bezime
ıik dayika xwe ... Ve baştir bii. Ew ji rabii, me
>ek ve teşı bazir kir. Bare min disa direng
-abii. Bo çi ... ecep. Hal çi, her car zii radibii...
11e pek ve teşt xwar. Paşe ez çOme dibistane. ..
~eri ku ji mal derkevim, disa min li cante xwe
ıen ka wene ıe da ye an ne ...
16 Adare bO ..• ÇOme dibistane. Çende dilşa
'eyfxweş biim. Çawa çiıme sini~ hevalli dora
nin kom biin. Pirsin, ka bo çi ez diihi
ıehatibOm. Min ji gote wan ku dayika min
ıexweş bO, lewma ez nehatiın ...
)erse dest pe kir. Maınosıa me hat, rojbaşi di
ne da Beri ku ew tişteke ji min bipirse, bi !ez
nin ew weneya Newroz 'e bir dani ser masa
..e.Wisa şa bii ... deste xwe bi sere min da ani,
:eyfxweşi di min da... Hej wene kir, wisa xiiya
BO spede. ı Te Adate bii. Baremi n zOrahibii o
çôbii ser kare xwe. dayika min teşt hazir kir, ez
rek O pek kirim O rekirim dibista nL Bele
wisa meliil melOI li min dinen ... Beri ku ez ji
deri derkevim , ez hilgirtm e koşa xwe, maç
kirim, maç kirim O rondik ji çaven we
weıiyan ... Ecep, çu cara dayika min wisa nedikir. Ez ji we roje bi dilxemi çiime dibistan L
Revalen min ji we roje weki rojen di ken o
şahi nebün... Mamosıa me ji li me neri ku
hewaye sini~ ne weki rojen di ye ... Piçeke
biziri got ku em biçine ıenişıa bajer geşıe
bikin ... Me ji dixwest ji xwe ku em biçine
derve, nav gul O kulilka, merg O çimena,
hewaye bihare tiji nav dil O hinaven xwe
bikin ..•
Em bOne rez, bi dOv hev ketin O çône betena
bindava baj!r. Hewa geleki germ bfi. Der ii dor
heşin bibôn. Behna bihate ji her dm dihat. ..
Em çawa gihiştne betene, her yeke ji me xwe
li dereke vezeland. Maınosıa me ji, ji me ra
rs
i
.a
w
w
w
o
llir...
tw roja me ji weki rojen di gelek xweş O bi
ahi bori. Maınosıa me digot ku ev sale dibisına me xwe amadey i piruziya Newroz e dike.
laku şahiyeke mezin, xweş O geş pek binin..•
o
o
.
~
/
/
ak
ur
d.
or
g
/
bilivinim. Baştiıiya min ewe ku ıene hiş! min
batlye sere min ... Min ew tişt anin bira xwe ...
Ew çi bU ... Çi bat sere me... Piş1i ku min ev
tişı anin bira xwe, edi min guh neda jan ô eşen
xwe ...
Dayik ft babe min li ki dm ne ...Niha ew
bftyne kul ilkesera min... Nalin ne besi min
bU, niba qerin ılle zede bô ...
Babe min, dayika min çi dikin ... Ez dixwazim
biçime nik wan... Gelo mamosıa me, hevalen
min çi le hatin... Ew ji niha weki min
bıindarin ... Ez bo çi li ve dere bi ıene me...
Dayika min ... Spedehiya we roja reş çawa ez
maç dikirim ... Ez çawa givaştibôm di koşa
xwe da we roje... Babe min ji wan roja ez
gelek maç dikirim... Di çekitina wenaya
Newroz'e da gelek hevkaıiya min kiribft ... Her
digo "ez goıi" ..• Weki ne digoıe min "ez goıi"
herweki min hilgire nav dil ft hinaven xwe .. .
Ka dayik Obabe min... Ka mamosıa min... Ka
hevalen min ... Weneya Newroz'e çi 18 hat.. .
w
w
w
.a
rs
iv
behse bilıare, gil ft giya, dara, gui ft kulilka,
merg ô çimena, av ô çema dikir ...
Aha we gave bô... D"isa bô wirewira balefira li
ser bajer. Mamosıa me bi dengeki bilind q'irya
ku em berna xwe di ciM xwe da deverôyi erde
bikin... Min ji wisa kir ô heberndi xwe bi
dest!n xwe sere xwe girt .. Gurmin ft gure
gureke mezin dihaı. Le min tene ewqas
bihisL .. Behneke giran biber kepe min ket ô
edi ez behiş mabôm ... Weki min çaven xwe
vekiıi ez li nav bireke leşker ô peşmerga da
bôm ...
Dest u piyen min, pişta min neku soti,
herweki keli bftn... B!hna min berna dihat
diçft... Eş ft jan behisab bô. Ji grin ô nalineke
giran pe ve min tiştek nedibihist li dorbere
xwe. Ne axiftin, ne grin ji min bi xwe nedihaL
Tene ez dinalim ...
Çend ez li we dere mam nizanim... Pıışe em bi
otomobW anine bajereki Kordisıana Rojhilal li
Iran'L Blindar gelek bôn ...
Paşi mideheke ez piçeke bi ser xwe ve batim.
Behnçikiya min baştir bibll... Bele cihen so1i...
Nexer, nexer ew qenc nabin ... Nikarim xwe
Adar- 198ll
[Name: ji .kıınarokeki Helepç€]
d.
or
g
BIHARA HELEPÇE
dil diçône dibistaııi! ...
X weşi tl şiıiniya wi! bihare em serxweş
kiribôn, em pek ve herweki efsôni bibtln ...
Dile me ji xem tl xiyala d Or, le beli! bi
hi!viyeke paqij tiji kiribtl. Kal tl ciwan: jin ü
mer O me bemô zaroka teni! tişıek tina bira
xwe: Ev bihare de xer ü berekete, azadiye Ci
xweşiye bine ser axa me .•.
Ma kil ji me dizani ku dil ev keyf ô şahiye di
difna me da bi!lin. Ma kil ji me de bizaniya ku
şüna xer tl berekete dil jahr ô mirin bibare ser
ax ôjinam e...
Di qedim tı zernan da tirejan bilind ô gemı yen
ronahiya roja, xeml e delaliya xwezaye, bilim ô
bi!hna axe, gil tl giya, gul O kulilka her bi xwe
ra xweşi aniye... Ma kil ji me de bizanı'"ya ku
ev bihare dil li me bibe jahr tl gor...
Bele bi sere me hat. Şuna xilr tl berekete, derd ô
kul O bela: şüna helm tl bi!hna jindar, jehra
kimyay i: şuna tirejan roje, tiren mirine,
kuştinil: şôna qebina kew Ci xwendina bilbila,
gurina balefıri!n cengi... U paşi ve i!rişa nemirovane kane jini! hale çik kirin... Helepç a
rengin, xweza xemlin, jiyana bijôn vemiıi...
w
w
w
.a
rs
iv
Bed salelre ve deme, meha adaıil tirejan roje
çawa dr tl genn bôn.
Esrnan sirsahi, xwezay e şahiyek diyari me
kiribtl. Helma axe, dar tl bera, gil tl giya,
balına gu1 tl kulllka ware me, ev ware bab tl
bapir&ı me herweld kiribtl goşeyeki beheşta
Cih ô ware me, bi gişti Helepça me bi salane
ji xwe tiji jin Ci jindari btl. U beli! çu cara
hindi wi! sali! li min xweş tl spehi nehatibü. Bi
salane em li helepçe dijin. Bihara wi! sali!:
tıahna xwezaye, !Wjen roja, sahiya esman,
;tldayi saliln di btl. Ve bijôııahiya xwezayi!, jin
&jindariyeke xweştir, gemı il geştir dabii me
oemôyan. Tişteki eci!p btl .•• wiçina çivika,
ıebtna kewa, xwendina bilbila, karina karik tl
ıerxa jt ne weki sali!n di bu. Leyiza me zaroauı ji ctldayi sali!n beri! bii. E w bihar, bihareke
ıediti bô, heçku bihareke taybeli bô ..• Helepçe
ıindi btlye Helepçe, bihareke wisa genn, geş ô
indar nediti bii. Spehiti il delaliya wi! bih&re
ıxlftina roja bu li her mali!, li her kolana
)lljer... wi! biharil xwôngenniyek, rtıkeniyak
nezin dabô me xelki! Helepçe. Keyf Ci seyran,
!llhi ô dilan ji tax ô ınali!n Helepçe kem
ıedibôn ..• Em zaro bi hezkirineke mezin Oji
ak
ur
H. KILIÇ
d.
or
g
gur yen ave negirt. Ava paqij ii bijôn gibişte
bajb". Edi lOle ii boıiya tb"a ave nedikir. Av di
wan da bi cih nedibô. Kuçe Okolanen cendek
ragirtl edi bibOne dola ave... Gurmin O tiıiruı
pelen ave mizginiya jio ii jiodariyeke dikir...
Xweza livi, barane bijiioahi O geşi ani: ax
germixi li ber !Wjen roj!, behna helma bijôn
bilind kir: gul ii kulllka, gil O giya erd hemiland. ..
Bele... Rika jiyane zora dijmio biribii.
Helepçeyeke nO li ser xwiina xweciben xwe
disa bejn dabii
Jiyan didome ... Heviyeke xurt O qewi em·
rapeçane, dil tiji kirine... Eve ne xewne,
Helepçe de disa ava be...
w
w
w
.a
rs
iv
ak
ur
di kuçe ii kolanen Helepçe da,
di xewşeıt malan da...
EzT dilbori bi denga nalineke kôr ogiran bi ser
xwe ve hatiın... Bele mixabin: ew nalin ne
nalina xwiişk O birayen min, ne nalina dayik O
babe min, ne ji ya ciranen min bO... Ez
dinalim. Bi nalineke giran O kôr...
nn mirin o xezab li me bamndi gihiştibôn armanca xwe ... Avahi xirab nebibOn, stOnen
elektıike ne çemyabôn ... Bele gul çirmiSi bôn,
mirov fetisi bUn O landik nedihejiyan ...
Bele v~ wb"ankera tiştek ji bir kiribô. Ava
bajb" çik nekiribO. Seriikaniya ave li çiya bO.
Di nav ew~n jahr ii mirine da kese Dikari di
hawara me ben. U bale ave xwe ji me nekir.
Hawara me bii ew av. Serlikani peqi, av fôrya,
tam O zelaliya xwe berda coye ii bi ser Helepçe
da herild. Jehra dijmin xwe li ber zelali ii pelbı
Rlilıberek nenıa
Adarl989
ur
d.
or
g
ÇEND WENE
JI XWELIBAKIRI"NA
"
HELBESTVANEKI ÇAR SALI
-l-
o
raınbo re, dide ali. Ranıbo e zarok nôbişkivi
di v! dem! de bildiperike astengen nivisin!,
helbestan ıtiafiıine Oji helek! ve ji, xwe dadide
xwendin a berhem! n feylesôf! n sosyalist .
Çendin car ji şarvne winda dibO. Be armanc
mebesı, bi rojen direj ji jiyaneke kambax, digeriya, ji çannedora sade batarn direviya, lc pe
re xetireya raman il hişyaıiyc geştir dibô.
"İZAMBAR" mamosta ye ıiwe nas dike,
pirtllk8n wi y!n felsefi edebi guft ll gaycn wt
y!n oli, cinsi ll politiki li gel Rambo, ılibin
sedem ku Ranıbo careke din bireve Paıis!.
Sal ı 871 e, imperatoriya Napilyonc seyem
hilweşyaye. Rambo evina komôna sor ya
Paıis!, ya ku bi kurti li kuç o kolancn Paris!
dorpeçkiri O takçôyi jiya, di xwe de best dike.
Lewra dest bi nivisandina helbestan şoreşg8ıi
dike. Plrozbahiya xebat O takoşina çini il bi
bozani wekft baweriyan dialiıin e.
Dayika Ranıbo digheje Paıis!, wt vedigeıine
şarvne, le Ranıbo dilşikesti melllle, h!hez ll
radest e, bi tenha helbest ji p8jnen wt dipijiqin.
Ranıbo navdaıtiıiıı helbesta xwe di ve veger6 de
iv
L
i rojbilali bakııri Firansay !, li bajereki
ıiçilk "ŞARVİL" helbestvan
ak
Ehmed HUSEYNi
il damiz~!
rs
ıelbesta nOjen RIMBAUD (RAMBO ) ıet din!.
!al 1854'e, şev tari il ziz e, xu(ıneke nerınin
ıi can! xurista dikeve, qirina zarokeki nilbati
ıeniena
w
w
.a
payize d~ dike gerdftn, hebftn il
'eleka rftreş, her yek ji mileki ve, ll bi hev re,
ıexıreşi il renck!şaıı! li ser eniya vi zarold di'lılin. Ranıbo pir bilez m8vaniya li cihan!
mıa dike, terneoeki alozi ô kin. Le li çar
:enar!n dine, pirseka b! bersiv dibele: Ranıbo
eyıaneki bil ango firişıeyek bil?
w
-2-
li koleki xwendina xwe ya p8şin il !is! li diman&! "Şarvi18" bi dawt dike.
:o bi zO xwe ji merbendan malbata ô ji
intengiya dibistane aza dike. X we dadiMje
iyana meşexti O sergerdanc. Bav serbaz li
ıalrftnişti ye, ji nişk! de ji her çavan winda
ibe ango xwe ji ber serti Opevçftna hi dayika
o
o
o
o
o
or
g
d.
ur
ak
objekıiva
Carjat
Rimbaud(1871
iv
"qeyika sermest" u desınivisek~ re
ta ku nMnen xwe ji Ranıbo
vEıu1N
bo
dike
bersivelre ji Ranıbo re
vERLiN
bike.
re ıliyar
udisa banga belPari~"
were
"bilez
diguh~ze
di cerge wl de
rev~
ya
daxwazi
dibejine,
wi
~
dil hebô ku
de
deme
ve
di
guınan
Be
dilebite.
bipareze,
re
be
u
çewt
en
cinsi
iyen
peywend
civak u
benden
u
rewişt
i
beıambeı
li
ke
çaresere
dike.
ne
sergerda
ii
an
meyxan
B8rya
malba~
naskirişoreşe,
heviye,
tev
li
wi
dile
a
Naverok
na gunelıkariye ye, azadi ll rizgaıi ye.
Di ve. de~a !~ki u. dijwar de nama pot
VERL1N di~.ıe ŞARVILE "were Pari~". Ew
bi xwe dil ketiye helbeste u xwediye helbeste
ji. Zil bi zıi deste xwe ji pirozmendiye dişo, xatireki li ser piyan ji malbat ii bôka xwe dixwaz
e, deste xwe daveje". Rimbaud u bi hev re
saten penabel'i, meıexti uastengan hildibijerin.
Li xaçerekan, li kuç ll kolan~ Ewropaye, bi
sterken hel~ re dilxoş dibin, bi jiyana azad
u be berpirsyaıi, diil'i benden civak, malbat li
w
w
.a
rs
dinivisıne
w
Ji
ramaneo edebi en rewşenbir~n Paıisi, serxo§
dibin. İro li İngilistane ne, çend rojen din we li
Belcika ıliyar bibin.
Rojete pevdiçin, çend rojan levten. Her yek
ligel evina dijwar ya ku wan bi hev çesb dike,
dixwaze ~ din wfuan bike.
Şeveke bi du serxoşt u gazinan de, VERLİN
bere debançe dide hevale xwe "an yate" xwe ıe
gulle riya kuştine şaşdikin. vERLiN ıet girti"
li Ranıbo vedigere ba diyika xwe. Bebeviye,
şikesti ye, tegetine li ~ wi şeytani ye bi tı
net ye ku bere wi dide daristanen helbeste li gunehkal'iye, reve il hewate, dike. Vi 00§8 dawiı
ji jiyana xwe bi ş8weyeki hejeyi "Nesri'
dinivisine u bi nivisandina ve berheme reher.
xwe ji zemin u xaka edebiyate dibirre ango j
sala 1873 an Ranıbo ji biJi çend nameyan ku j
dayik li xwişka xwe re hinarti bô yekcar hev
dinivisine. Husa pirıftka wi ya bi nave "Dem
salek di dojehe de" bliye pim dawin di navber
Ranıbo il cihan edebi de.
ı
Terneoeki kurt (37 sal) bi pCşbazi ô be hedan,
bi dudin, bi raperin Ranıbo dibe weranker ô
desthilatkare ziınan8 firasi. Helbestvaneld xanedan u pirbuba dibe leşker, bazirgan u herdem
şeytane reve pe re diji. Gelo Rarnbo li çi dige-
rya?
ur
d.
or
g
B8guman bersiva ve pirsa Rarnbo bi xwe ye.
Ev mirove ku bandilreke kOr li seranseri ede·
biyata ewropi kiriye. Ranıbo li şeweyeld jiyani
digeriya, ş8wey8 ku bikaribe azadiya be sinor
biafırine ii bi dest xine ku bikari be rastiya be
aso bidey8. Rastiya Ranıbo ne hevrebüna rasterast bi hebône re bil, le melevaniya di hundire
nıirovan de bii, legera weneyen hundirini yen
çav wan nabinin ii guh wan nabihizin bO.
Lewra şiir di rarnan ô baweriyen Rarnbo de,
ferhenge jibo xewnoo taybeıi:
"Meyxana ku ez li ser kenaren çemeld av şelii
dibinim, ew bi xwe mizgerteki bilind e li ser
çemeld ronak e" -Rarnbo.
Ji serderneo dastan u efsanan ta tevgera
kilasiliya nO, her gav şiira ewropi di çarçewa
sin'etkariye de winda di bO. U Rarnbo bi damizirandina romatikeke niijen hemi dibistan li
teoriyen edebi di şewe ü herhemen xwe de bi
gewde dike. Helbes~ wl Tove 'n xwe berdidin
zemineke realist ü ji rexe din ve di esmane
xeyale de dighejin asoya şet bün ü sermestiye.
"pewiste em bi awald mutleq nüjenvan bin" Bi
cegerdari ii sergermiye Ranıbo dibe peşewa
ü helbesta nôjen bi nave wl ve tet giredan. Tu
cari baweri Iekorın Iegera li naskirina mijara
(me'na) peyven bihers viyan en ku ji dil ü
cane helbestvan ô ji xweşikbüna zirnan tene
der, ne diani. Mane peyv O wişe di her xwendinek8 de nıirovan digihinin rewş O pejn O hes~
curbecur. Di pirtOka xwe de ya binava demsalek di dojebe de - kurte jiyana xwe bi
awald helbesıi peşkaş dike. Jiyana rteq O engiz,
rojen zivar O nakam, şeven Tox ii Tari T'ne
Zimen. Di xez u hevoken xwe de berevajiya li
rs
iv
care
-3-
ak
Ji niıve Rambo bi reç ii kolanan dike ve.
Mebest ewe ku ji biraninen xwe en zaroti ii
ciwaniye bireve. Ve care bi koç danina li Elmanyaye dest pe dike. Hewl dide ku bi bazirgan be
ô bini ziınane elmani bibe. Paşe xwe li Holanday8 dibine, wekô serbazeki beştari ordiya
Ieşkeri dibe O bere Ranıbo didin doraven Hindistana rojhilaL U zO bi zO ji leşkeriye direve
ii li hawirdori Cakartaye di gemiyekil de dibe
melevan, bi va gemiye xwe dighine Feransaye
ô dişeva sersala 1877 an de li şarvile bi malbala xwe re dişadiyil dike. U şeytane reve herdem
bi Rarnbo re diJ1. Careke din xwe arnade dike
bo rewitiye. Gemaıneyeke dijwar xwe dis)>ere
xewn O hesten wl, li Ostirye, Holandaye,
Swede, Siwesraye, geh karker e, geh bekare.
Careke si ware ii pire caran peya, birçi, be c1 ô
war be xwedi Oarmance.
Çiriya peşin 1878 an Rarnbo li Qubruse ye ô
wekii berdest bi avahikarek1 re dixebite. Bi
tifoida dike ve, ji be çareti vediger e Firansaye.
lk direj na ke ô reşe wl ve
li Misre diyar
~. kar bi desınakeve, bere xwe dide Yemene ii
:li fıroşgeha mirovek1 Riransi de kar dike. Ta
ru beşeki firoşgehe li Hebeşistane damizirine.
~arn bo beri dide Herere. Dest bi binbuna
ıendeze dike ii dayika wl pirtôken zanisti ja re
'i pos~ dişine.
w
w
w
.a
>al 1882 ye, xwedan8n kargebe bere Rarnbo
lidin Qümistana Ogadine ta ku narneyeke
<anisıi bo wan biguhaze. Hedi-hedi bi re ve
;una rojane ya Rarnbo dibat guhertin. Peywendi ye bi "Minilike mezin" şahinşaM
;:tyOpyaye re giredida, karwanen tang topan
unade dikir u mebest hergav ewe ku: xurçika
,aran ya ku Rarnbo di bin çenge xwe de
1edi art mezintir bibe.
rü tişt ji deste xwe her ne dida ü ji nişka ve
ıexweşiya dijwar belu dibe. Bi derd kCşaneke
,e hempa xwe dighine nexweşxane. Endamen
aşe Ranıbo didin ber jekirine u di çiriya peşin
lll sala 1891 e de dergehen jindariye li Rarnbo
oogirt
2
o
va
o
o
ur
d.
or
g
ten giredan, giredana aqil ô bozaniye ô aqil n
hestan. Li vira Rambo dibe dcrbin Q neynika
ku agit ô ave ıev li hev dike. Şiyan Qheza helbesten Rambo hovane ne, xerizine n dest pe
kane ne. Biwi awayi bangin, bo çitandina sinor
ô derbandan.
"Çekdarbônı li diji dadperweriye
We xwe da ali ey sihirbazno
Ey belengazi
Ey kin
Ji bo we ye soza xezineya min.
Min xwe mina cenawereki goştxur berda ser
xweşiye ta ku bixeniqinirn"
Ev helbesta ku xwe dighine kOrbfina mitovaliye helbesleke na-yini ye.
" Helbesta wi ô ji dest pe ke de, raperin bfi.
Mina ku evinek berçôyi bil, mina ku daxwaza
evineke nu be-iv BONIVYA"
-4-
ak
hemberi bertişti dide diyarkirin, cudabôn Q
dijiti, ne wek heviya bi gel re, bi rabirdô re, bi
aniba re, her tişt sext ô çewte ô çarmedur bi
awaki kele, be tendiinısti n be xweşikbôn
hatiya pe, Iepen xelke bi xwine qirejbôyine,
dirok di ser dev re çôye bi fort n derewan ô
Rambo dixwaze ji ve Tore, ji vi mirasi aza
bibe. Li reçıın teze ô nilbati diger e, li çiren
geştir, li mirovin paqijtir bi wicdan ô dilnerm,
li peywendiy in mirovane dilkeş ô şahııaz dipirse. U her kes bi xwe daketiye, tişteki bi ser ô
ber nemaye, cihan li ser kinaren derya xwine n
bi payebfin rawestyaye.
"Va li nik Tixôben Firensaye me... de bera
çiren bajaran vekevin, roja min delbaz M? Eze
koça xwe ji ewropaye bar kim... we derya bi
baye xwe kezeba min bikewine, we roka
koçergehe çerme min li bake, eze nemaze ez e
çixaran bikeşim, eze meya kevnar ya mina
hesine hilyayi bi ser xwe dakim, wekô hapiren
xwe en wusa dikirin li dor agit" ô "çôke zMııi"
an Rambo dest bi dastana teçen tenhali ô belengaziye dike. Gernameyeke be ser ô bin di hişe
Rambo de tet bônandin. Bi rikin Q serhişki li
pirsgirek!n hebôna mirovan diger e. Xatir ji
cihana mitiyen jindar dixwaz e. Cihana sext ya
çand n bajarvaniye. Giyane xwe ji rewişten
mirove nôdem dadiweşine, "ji ve ketike de,
eger giyane min şiyarbôyi ma, erne zQ bi zô
bighejin rastiye ya ku niba em dorp!çkirine bi
firişteyen xwe en kelogiri !... eger giyan
ta niha, ez! radesti
şiyarbôyi ma ba ô
daxwaz!n xwe en nitniz ne bôma, en demek ji
birbôyil Eger giyan herdem şiyar bOya, bi
hemi hozaniya xwe min e melevani bikira"
Wusa ji gulistana heviyan koç! bar dike. Kilita
dilovaniye winda bfiye, lewra giyan ji pe re
gihiştiye xalen nimz ô qunaxen Taristani.
Herdem Rambo· li peşrojeke Zelal dipirsi, ku
mirov tMe kem hoviti be, le di helbesten xwe
bi tirse disote. We mirov tekhiçe we bikeve,
we bişike ô banga Ram bo be sôde ye:
"Tu sôda bange nine, be guman we bixeniqin".
Rambo wek helbestvaneki xwedi piroje dibe
kure herni çand Qıora navnetewi. Di Rambo de
rojhilal Qrojava dihingivin hev ango bi hev re
w
w
w
.a
rs
iv
Di helbesten xwe de, bewl dide ku cewhere
mirov bivefıne. Herdem pejn!n berevaj, hesten
cur be cur diafırine. Reş Q sipi, jiyan n mirin,
hevi n bedyami, bilindahi Q ketin, çare n
asteng, bers ô hemin, evin u zikreşi, xewn ô
reai ü biyi hebôna desten alikariye Rambo bi
xewn Qefsanan re teyteki per mezin e. Ji bo ku
xwe ji penc ô Ial!n mirovan, ji hustxwar kirina
li hemher cihan Q ramanan, azad ke, pewiste
xwe çemke himMza rewrewke ô pexera xewn Q
pirebokan. Mina zarokeki dan ü stendine bi hawirdor ô tiştan re dike, Meir, serhişk, sersar ô
ziyan bez e. Di pirtôka "qeyika sermest" de, we
zarok bône bi ş!weki spehi nbelhesli vedigerine ô ji bo ku meriv bikaribe we ·Pirtôke şirove
bike, pewiste mirov vegere ô ji nôve bi zarok
be ü husa ji na be! Helbesten Rambo wekô
keskesoreke rengo-rengo ne, gelek cı"lıanen saykoloji di çarçewa xwe de diafııinin. Li paş helbesten wl, her gav, perdeyeke qalind raxistiye,
ev perde zaroktiya li ŞARLViLE ye, tenhali Q
dayika sert e.
"Ji peşin de zaroke belbestvan (Rambo) bawe·
riya xwe ya bi civate wenda kir. Zü bi zfi
d.
or
g
ur
ak
iv
rs
.a
w
fenbazi, derew, hernil
nexweşiyen civa~
G. Gorvel: gravura Rimbaud
nas
tişıan
w
kir. Vana ew dehf da ku b(\tir bi tenha be. Wilo
ji bo wi tama xwe O ıiıe'na xwe wenda
pewiste ku banga wi ji nOve li cihane b(\ te afi.
randin-bi karanin ne xuşka xewne ye-iv BONIVWA"
w
kir ii wilo ji pir bi lez ew dehf da ji bo dagirtina asoya vala, ku me'neyen niijen biıüııine, ji
bo wek heviyeke nO pejn ii besıan, neguhdan O
b(\kesi di gelek şopan de xwe dide xuyaııi kirin,
bi taybed di helbesta "zarokti" de. Ü dawiya
dawi va binek hene ku bera te didin dema tu
birçt O ti biçiqasi ev peyven han mirovan agahdari birtneke kOr di giyan de dike.Çiqasi
k&nbôna evine O pewistiya evine ji helbestvan
re di zaroktiye de, dide diyarkirin. Çiqasi
14
·S·
Di 19 e saliya xwe de, Rarnbo peywendiyen
xwe ô edebiya~ ii heıani roja dawin ji ı.emene
kurt, dibirre. Bi awaki din Rambo giyane xwe
berda. Ligellru miroveld efsanewi bO ji, di
salen nivisandine de hemi serderneo hunermendiye bikaraniye ·~b(\ qey gelek jindariyan di
xwe de dipaı&e-jak prlvar".
se
.o
rg
winda ye. Em ne li jiyan! ne"
37 sali koça xwe bardike. Çar salan dinivisine
ii pişti wl hew dihingi ve sinaren aferandine.
ve yeke pirsgirek o sereşeke ııa hempa li ber
rexnegir ii tekollngeran raxistiye ii vaye sed sal
dibôhure bayl ku kes bigheje bersiveke
mantiql, ligel ku pirtôken li ser Raınbo hatine
nivlsandin "RI\beriya telefanan ya bajarekl dadigrin" wekli ku Core Blan dibaje. Le pewiste
mirov çend nerinan en ku li ser ve pirsgirek!
hatine nivlsandin diyar bike. Hinri M!ler bi
kurtasi husa dibaje: "Rambo cihana edebi berda
ta ku biçe jiyane·
Le n&ina helbestvan il rexnegir e Peransi IV
BONUVWA ji wari de nirxeke w! ya taybeli
haye "Raınbo raewestya gava ku zarotiya wi
kuta bii. Ev kutabün bOye sedem ku hhiya
Raınbo bi guhertina cihan! winda bibe. Helbestvan Raınbo di ve dernede dev ji pirojeya
guhertina jiyan ii cihan!, berda ii jiyana
mirov!n normal ji xwe re hilbijart"
Sed sal ji mirina helbestvane ki p!şewe derbaz
dibe. Helbesıvanald ku di xez ohevoken wi de,
di nameya wl ya rojane de ii di aferandin ii
herhemen xwe de nas dikir be çi rojlin reş O
tirajidlli p!şya miravan benin. Li ser kenar ii
qiraxa jiyana rast Odirust radiwestiya le tu cari
derbaz nedıbO vaverok li bundir, ber çav dikir O
bangl jiyanek paktir li dilovantir dikir ii di dawi
de lal dibô, di badengiya hisini de digevizi O
xwe bi xwe dikir kurtepist - mane ez ıi mirovim - çar salan bahedan ii bi kiftelefteke afsanewi nivisiye, tev ji boyi ku bikaribe
gubeıinekl\ di cihana xwe de bi gewde bike. He
banga wi li dar e:
"Bo çi em dinivisini eger ne ji bo guhertina
jiyana me be"
w
w
w
.a
rs
iv
ak
ur
d
xwe di "demsalek di dojehede"
operayeke efsanewi" ii bere
bôme
dibaje "ez
U seranseıi ewropaye
nok!.
xwe dide gergeri
ji gerniyete dav!je ya
xwe
piyan
ser
digere, li
dizlvir e ii be pere jl
nexweş
din, pire caran
n h1n dibe, di şüna
zimana
e
12
hezar karl dike
bi qehwe re, bi
bistine,
ii
bide
re
ku bi peyvan
re, zer ii
çennan
bi
re,
e
xwarin
an
derınan
e re,
legertn
re,
ye
arnanei
ııa
li
dil
tiving li
netewan
bi
re,
babetan
bi
re,
xelke
bi
giradana
re, dide li distlne li herdem kar, kare ku jl\ bez
nake ii herdem b"mtengl.
Hinıi ml\ler di pirtlika xwe ya bi nave Raınbo
li serdema g1lıakeşan - wusa jiyan ii desıana
helbestvanakl bi nave Raınbo line zimoo:
"Bi awald müdeq em di rabirdli de dijln. Em bi
ramanan miıi, baweıiyoo miıi, zanistiyen miri
ten avdan. Em di bin zordestiya rabirdü dene,
ne yadahat li de, dijln. Rabirdü herdem vedigerya, herdem we vegere-helbestvan. Gava ku
Raınbo ji cihan! filiti bii dibe ku giyaDe xwe
ji encarneke pistir ji ya Hebeşisıane, aza kiri
be. • Helbesten Raınbo wekô roj!n dawin ji
jiyana wi ne. Rojlin bazav. en bi azar O 1\şa
dijwar. Dest.e rasıe hişk dibe, e çepe pliç dibe.
Derdeki ıônd di linge rasıe de ldlıtir dibe o ye
çepe ıeı binin. Hest dike kli mizglnlyeke nu
xwe li nik giyane wi datine. Sergl\j O sermesi
dibô. Dikeı kabüs O be hişiyl\ bi nexweşiya
"endamlin taş en jekiri" diket o bahay digoı:
we biiyer in ptstir bi sere ıaşe min ben xwe
winda dikir o di sekraı e de, peyveR xeyali li
hev siwar dikir. Le ve care xeyal ii fenıazya wi
ji ııetıişiya realisı bii, berya niha bi 18 e salan
wekli helbestvanekl derbaz dibô bahişbônl\, ıe
xewna mezin ji ml\jve li ber ba çü bii. Mane
wl bi xwe digot "Ev çi jiyane, jiyana rast
Raınbo xwe bi
ur
d
.o
rg
-BE YA N-
dojeha kevnar ya ku
vekiıiye.
w
.a
rs
w
w
l6
ıawa
insan dergeh!n
wa
Ji w8 beyabanil bixwe. Ta w! şevil bixwe,
herdem çaven min y!n ze!Oii bi ser st!rka
zivtni de vedibtln.
Bayt ku qiraliln jiyane pil mat mayi bibin,
hersil mecllsi -dil- giyan - tl hiş. Kinga em!
herin, ta ku em Ii paş çolistan ô Sipanan,
şahiya rojçilbôna kar! nu tl ya pend O
şarezayiya nO bikin. Şahiye bi reva xwinmij,
zordest tl şeytanan bikin. Bi bidawihatina fort tl
xapan bikin, em şahiyil lidarxinin -berya her
kest- bi cejna rojçabtln eli ser gerdôn?
Ahengiln nermin an esrnan ô bi pilşveçüna
gelani Em mirov!n kole, pilwiste tu caıi em
Rifıran li jiyanil nekin.
iv
Ma rojeka ji rojan ez ne xorteld çeleng bôm,
ne mlnııs bôm, ma gername tl jiyana wi xorti
ya rojane i nazenini li ser rtlpel8n zilrini nehatibtl xaz kirin -Ma ez ne xweş bext btlm! İca
min çi gwıeh kiribô, min çôka k:ijan xwedayi
peritandibtl. Ta ku ez bibim bajayt v! t!kçtlna
iroyin? Ey kesnot kesen ku htln didin diyaridrio ku hesten reııclreşane ji çavan Iawiran diberikin ô ku hin nexweş radesti babavt Mn!
dibin O miıi bi xewnan binteng dibin. Htln,
hewl bidin ku çtroka şkestin O mirina min ji
bibinin. U ez ji wi parseka ku kurte pist! ranawestine. Ji wi batir nikariın bibiHnim tl bi
gewde bikim. Xwedayo, ey Meryem ... hew dilwim bipeyivim!
Bz di wa bawerya de me ku iro min çtroka
iojeha xwe kuta kiriye, bi rasti dojeh bO,
ak
Arthur RIMBAUD
*STIRANA KELEHA BILINDTIR*
De bila be.. De bila be
Serdema ku em te de dibin xwedan...
mergan
.o
r
rd
Wekfi
ak
u
De bila ııe .. De bila ııe
Serdema ku em tede dibin xwedan
g
Demeke rurej min araın keşa
Ararneke ku Tucari ji birnakim
Denikeşan fi tirs
I) ber ba çfin
U ti bUna qirejbfiyi
Xwina min şelfi dike.
iv
Mergen ku radesti ji birbfine biibin
Mergen şinbfiyi fi gulvedayi
Bi bixur fi zlwane
Ji boyi vine vina hovan e
Ya meşen gemaroki..
.a
rs
De bila be.. De bila be
Serdema ku em re de dibin xwedan.
w
w
w
(J dilketim beyaban u bistanen ~ewitandi ô firo~gehen tar ô mar bôyi ô
meyen qurmiçi uli kuç kolanen geni bôbôm sergerdan. Bi çaven girti min
xwe da roke, min xwe da xwedane agir ô gure gure.
•Ji pirtôka Rambo "demsalek di dojebe de" ya ô bi ziınane erebi hatine wergeııındin
Caykatıf:
Rimbaud ll sertlema gilıakişan, HenriMiller
Rimbaud-demsa/ek di doje/ıe de, Yonon Gesis
Rimbaud damezervane lıe~sta nüjen, Kata
Rojnama rojhilatanavin 4n2-20.11.1991
17
ak
u
Mihemed Elif HUSEYNi
rd
.o
r
g
Mo RİI}EN,.. ŞİN,... ..
EWR U DURBUN
w
w
w
.a
rs
iv
Evareke te ode bi serseritlye mişt kir...
Tu dfir biiyi
Zarok in... Ü toza zarokbiine ji diir e...
te ode bi serseritlye mişt kir
ii min hebiina te di nava xwe de herikand ...
Ma raste... !
Gul hejayi dilokan in
ii tu Jl hejayi pesindane yi, dema
ku navan jibir dikin ii seqaya çeleng..
an rojhilatek ku xwe direji
riinişteka dawin dike ...
Havine di xaniki de ku
bi nave hebiine te nasin
ii aheng bi naven zarok ii bavan
t~n naskirin ...
u til ...
Ocie bi katjimer ii çekan mişt diki.
Ke basken tibiine bi ser te de vegirtine!!
~e xwe dahiştlye pesindana te ya be ser ii bin!!?
U tu li paş pencere yi
Qııjar di nav desten te de diqermiçe...
U miıi ten bira te, mina ku
ez dayika xwe ii posteren şehidan tinim bir xwe..
18
or
g
ak
ur
d.
...çemeld me heye 1
ii rewa xani 1
Ü sislin pesindan 1
bi ali cigeheld dereng mayi de
li beramber tiliyen te i zirav
ii gume gume came...
Wesistb e
zemina şevbuherken me
Serdanen payize ii en qehwa hevalan ...
Serbilind dilcin jindariya siriide,
ii hevıişima blraninaıı:
Av bo lingen miriyan
Seqa bo desten te en peçayi
bi kebtite, bi not ii neh naven xwede ..
Heviyek mina şir
ii bixiira şiinwaren pirozi,
Ta ku sorgulen dayikan ii bina cilen kevnar
pars bikim.. .Eze dayika xwe pir binim bira xwe!
ii odeya ku di evareke de te
bi serseriti ii ewran mişt kiribii
ii bi moriken şin ...
w
w
w
.a
rs
iv
Ü bedengiya ku niha tet rijandin bi ser
pencerede,
ii tu ji paş pencere
bi tenha yi
wekii şini yan ...
19
BEHIYA
d.
ur
ii neviyen bi terişen zertni
De bila plroztir hibe bina te•••
Diware ku te pala xwe daye ii
sinor ji!!
De bila plroztir hibe
desten ku kew hilgirt in...,
Maça ku bi kalke min re çii gore
De bila piroztir bibin
çlroken ku ji me wina biin
Em neviyen te bi terişen zerini
Zarııken be guneh
Dizen çlroken te ii bina te ya kevnar
or
g
Be sedem. Katji.ıner li nik
serpehatiyen te rawestiya
Desteki ji bine
ak
an cane te yeku di mennera gorisrane de
winda bii
Ubesedem !!
Ç'ırok ji rawestyan.. Gava me xwe davet
lıiınbezen dayiken li metvexan
yen xweşiya xwe dikiri in
zarok ç&likirin
tu diçii ... Diçiiyi gore,
Ç'ıroken te bindik biin..
U em pir biin ii be sedem
tudimri
rs
iv
u
w
w
w
.a
Em serpehatiyen te dinivisinin
Empirdibin
Bina bine ji terişen me yen zerini dif'ure
TetişSn ku di renge çlrokeke de ne
ÇüokekbiMveBEHrYA
Roj dihile
ronahi ii dilan
av ii ax
revdikenin
Merivaza
roj dilxweş
jin sertiraz
evinareben geş dibe
ji nuh ve dixemile
20
M. FERHO
ak
Derweş
ur
d.
or
g
EVİN
rs
Çawa re gotin
ev evin
ev hesreta mezin
di zinaran de
iv
EVİN
.a
diewran de
li ser zike ezınen
bizirdaye
w
w
Evin gitti
hm di zindane de
roj li serme
ji loriyen me westayi
w
şermolôye
Çawa re gotin
jana di ser dile min de
xwindikele
hewar fetisi
evin birindar
evin beçare
21
EVİNA DI NA VA MIN DE
or
g
Evinek di nava min de
mina delaltilin sterka li ezın&t
bi baye azadiye re govende dike
ii bi jine re devbilcin
w
w
w
.a
ur
ak
rs
iv
Evinek di nava min de
mina şev ii roje, tev jin
ıev jin je der re
ii bi zemen re sohbere dike
d.
Evinek di nava min de
mina roje ronak
ii roııahiye dide tişran
tenha ye, zelal ii ciwan
!2
EVİNA ME
Eviname
or
g
li ser mitiken çiyan
ıli bin kel-kela roje de
tove xwe çandt ye
ıli
iv
ak
Eviname
ur
Ew,li ser leven paqij neqişkiri
ıli reşika çaven belek de
li ser dile bi xwin
ıli binarke nıyen ciwan de ıliçirise
d.
Ne ıli zindane de
ne ıli tariya şeven sar de
delaliya eviıla me bunda nabe
koka bebfine de şin dibe
w
w
w
.a
rs
be tirs, be şik ii be ldn
23
d.
or
g
PERUK
her deri digot il nav çarşiye ji desı O mi le xwe
li ba dikirinil digeriya, wek hernil peşverüyen
w
w
w
.a
rs
iv
ak
Li ser ezmane Hekariye ewr hedi, hem belav
dibün, roje tirijen xwe berdabô ser çiyaye Hekariye. Li newalan li ber avan i1 li çiya gul
vebôbôn, her der bi gul i1 kulilkan hatibôn
•emilandin, ew heşinayiya ku çebftbü bena
bihare dixiste pozi meriv.
Gele Hekariyeye feqir niv ter, niv birçi bi zor
jiyana xwe berdewarn dikir. Di aliyeki de ji bo
jiyana xwe dixebitin, kar dilcirio il di aliye din
le ji li diji tehde il zilrna kolonyalisıan eliserinin il weziffin xweye niştiman perweri danin
:ih il ıekoşina xweya siyasi li diji kedxwariye
:ıeşıa dibirin.
Mizgin sere sioo ji mal derket il çu çarşiye.
;arşiya Hekariye pir piçilk bu, ıe da bineki
ıeriya u çü we qehwa kil hernil meriven welatıarez, peşveril u şoreşger diçilne. Mizgin li
ıehw~ rünişi uji xwe re çayek xwest hew me:ekir, ku memilren Adiiye Aıtilla di peşiya
ıehwe da derbas bu il pis, pis li hundire qehwe
nezekir.
Aıtilla he nil batibil Hekariye. Pişte ku hat
fekariye xwesı, ku diline xwe ye paşverü il
aşısı li der il dore bela bike. Tername Hekariyın Mi zanibun ku Aıtilla meriveki faşist e. Ji
10 ku atilla dilinen xwe ye faşist bi eşkera li
ur
Lokman POLAT
Hekariye, morale Mizgin ji xirab bObil.
Mizgin bere bi hevalen xwe ra axiftibü ku vi
Atillaye faşist şeveke li ci yeki bigire ıer ıexe o
derseka baş bidiye.
We roje morale mizgin ne baş bO il gava dit
ku wa ye, Atilla dip8şiya qehwe de diçe.
Morale wi bicareke xerab bO i1 ji xwe re goı:
"Hela bila bibe evar, tari bikeve erde, we deme
tu e bela xwe bibini, niha ıu mile xwe li ba
bike il bigere".
Mizgin zanibil ku Atilla bi şevan diçO qehwe
O hetani saeı yanzdehan disekine il paşe te mal.
Mizgın we evare binek zil ji qehwe rabil ü
derket çü peşiya mala Atilla il di kuça teng de
li heviya hatina Atilla sekini. Mizgin du-se
cixare kişand u pişte ku hebeki sekini, meze
kir, ku Atilla wa ye ji we dere ıe. Mizgin yeki
direj, hebeki zexim il heıi jehati bil. Atilla ji
yeki kine du bust ü burokrate ki bajaıi bil.
Gava Atilla li kuçe Mizgin dil, berna di çi de
zer uzuwa bil Oji tirsan cane wi lerizi. Mizgin
hat ber Atilla ü goı: "Faşisıe pise murdar, tu
nizani ku vir Kurdistaın e, tu diline xwe ye
faşist ji gel re ooji ii tu ji hernilyan ra oojin
ur
d.
or
g
"Hekariye sere kesi je nebôye, tu ji ku bini ve
derave büyi?" Mizg'"ın di bin tesira evare de bü
ô kir inat goı: "Biraye min, wallahi do evare
sere jekirine; ez baş zanim, ka tu carek din ji
here çarşiye ü bin bibe." Mizgin kir inat ü
carke din ji biraye xwe şiyand çarşiye. Le çi
feyde, biraye wl çü çarşiye ü disa ji tu tiştek
bin nebü, ji ber ku li Hekariye sere tu kesi nehatibii jekirin.
Biraye Mizgin ser vi tişti pir zor da Mizgin ii
got: "Illa tu vi tişti ji kodere bin buyi dive tu
min re ooji." Mizgin meze kir, ku tu çarek
tuneye; ji seti hetani bini ji biraye xwe re got:
"Sere wl meriki min je kir." Biraye wi go:
"W allahi tu d""ın biiyi." ô bang jina xwe kir je
ra goı: "Here bang mele Ahmet ke bila be,
Mizgin din bôye, bila je ra nivişteke
binivisine ü em bikin paşila wl, belki pariki
baş hibe."
Mele Ahmet hat ji Mizg!n re ni viştek
nivisand ü kir paşila wl ü paşe ji pere xwe ji
biraye Mizgin stend ii çii. Mizgin ji ber vi
tişti hers bO ô got:"Keke min, ez din ninirn ku
tu ji min re nivişıa çMiki. Di Adiiye de
memurek heye, nave wl Atilla ye, min sere wl
je kir. Tu here Adiiye ü mezeke, eger ew
merik nemiribe we çaxe tu hekli ye."
Ser van golinen Mizgin, biraye wi berna ci
de rabli il çil Adliye, li we dere yeki nase wl
hebO, ji wl pirs kir, ku Atilla iro hatiye
Adiiye yan na? wl goı: "Xere tu çira pirsa wl
merivi diki? Gelo kareki te pe heye? Ha bisekine, Atilla waye, tu tişteki bej! eze je ra
oojim." Biraye Mizg!n pir baş li Atilla meze
kir il paş€) rabil ji nase xwe re goı: "Na spas,
tu kare min pe ıuneye dive ez niha biçim mal,
de hiln birninin di xweşiyede."
Mizgin ji bo ku di umre xwe de ü di jiyana
xwe de peruk neditibil gava ku li Atilla xistibil
il Atilla ketibô erde, ew tişte ku di deste wl de
mabll, nizanibil ku tene, peruk e ji wl webil
ku sere merik di desıe wl de maye.
w
w
w
.a
rs
iv
ak
hfin ji Tirkin."
Pişti ku Mizg!n vana got, destoo x we avet
sere Atilla, bi pore wl gin ü bi desıe xwe ye
dine, heya ku hukma wi hebü kulına xwe li
ser ü çavi wi xisı. Gava kulma Mizgin wek
besin li ser ü çave Atilla ket ew di ci de kete
erde ü ji xwe çü. Gava Atilla ji ser hişıl xwe
çü ü li erde wrej bii mizgin di xwe da his kir
ku tiştek di deste wi de ye. Gava li deste xwe
ye çepe, desıe xwe ye ku bi sere Atilla giru'bü
meze kir, dit ku di nav lepe wi de seriyek ii
por heye. Mizgin ci de ricifl ô ji we dere
bazda, gava bazda, di tariliye de meze kir, ku
ew seriye bi por he ji di desıe wi daye, ji tirsan
berna ci de ji deste xwe ew tişıa avet ü bere
xwe da mala biraye xwe.
Mizgin we şeve qet raneza, ji xwe re fıkiıi
"Gelo çawan bi kulıneke sere merik je kiri bü
" Carna ji ji xwe re hers dibli, bi xwe-xwe, di
hundire xwe de, xeber ji merik re dida ü
digot:"Madem ku stüye wl ewqas çirôk ü sist
bü, min ji baş kir ku sere wi ji stiiye wl
jekir."
Mizgin sere sibe rabô ii ji biraye xwe re got:
"Gava ez do evari halim mala we, ez pe hesiyam ku di mehela dine de sere meriveki
jekirine. Hela tu here çarşiye ii qehwe mezeke
xelq di nav xwe da çi xeber didin. Hela ku be
ke sere wl meriki je kiriye, hukmaı pe zane an
na? Van tiştan bin hibe ü were"
Biraye Mizgin pişte van golinen Mizgin çü
çarşiye ü paşe ji çü di qehwe de rünişt, meze
kir ka kes qala tişte wile nake. Hevaleki wl ye
baş hebô, bang wl kir je pirsi ü goı: "Dioojin
do evari sere merikeki je kirine, gelo haya te ji
vi tişti heye, tu bi tişteke wa hesiyaye an na?
"Hevale wl goı: "Na, tişteki weha nebüye,
eger ew tişt rast ba ü sere yeki hatiha jekirin,
we hemü kes pe bihesiyana. Te vi ya ji kudere
bihisı, belki ji xwe bi te yari kirine."
Biraye Mizgin baş farn kir, ku tişteki ewaki
nebüye. Hat mal ü bi bers ji Mizgin re goı:
2~
ELA "EDDİN SICCADİ DI DERHEQA
MELA
cıziRt DE
d.
or
g
v:a
-Sey Yaqo 1808- 1881
-Kurdi 1809 - 1849
-Haci Q. Koy! 1815- 1892
-Mehwi 1830- 1904
oŞ& Reza 1835 - 1909
-Salime Sine 1845- 1909
-Mecdi 1849- 1925
-Heriq 1851 - 1907
-Edeb 1859 - 1912
-Piremard 1867- 1950
-Hemdi 1876 - 1936
-Nar! 1874 - 1944
-Tahir Beg 1875 - 1917
-Ziwer 1875 - 1948
-Ehmed Muxıar 1897 - 1935
-Bekes 1905 - 1948
.a
rs
iv
Mamoste ya Mja O nemir Elaeddin Siccadi di
sala 1952 an de pirtOka xwe ya pir giranbuha
(Diroka Edebiyata Kurdi) li Bexdaya çap kir.
Ev pirtilica wi bOye serekaniyek here giring ji
h~ ktısa ku bixwaze tişteki li s~ edebiyata
kurdi bizane, yan ji binivise.
Wi di pirtilica xwe de behsa jlyan Oberlıenıen
şairen me yen klasik ji kiriye. Ew di vi waıi de
weha dibaje.
"Em dixwazin bi nobel behsa şatren kordine
heri mezin bikin, he ji zenıane zu de, heıa niva
yekem ji sedsaliya bisıa. Behsa wan bikin yen
ku me karibO nivlsaren li
wan bidesı xwe
tıexiıı, O qala Jİyan, psikoloJi, sedemen ku ew
Idrine helbestvan 6 qala helbesı&ı wan bikin 6
wan şirove bikin "
Ew bi nobel behsa van helbesıvanan dike:
-Babe Tahir 935- 1010
-Meiaya Ciziıi 1407- 1481
-Bisaraııi 1641 - 1702
-Ehmeda Xani 1650- 1706
-Naii 1m- 1855
-Salim 1800 - 1866
-Mewlewi 1806- 1882
-Melaye Cebbaıi 1806- 1876
ak
ur
M. MAVi
w
w
w
=
!6
Mamoste E. Seccaddi derheqa Melaya Ciziri
weha nivisandiye.
Gewherek, mina monıika şeva, li sere
çiyayen bilinde Boıani ye. Nave wi Ehmed
Kurre Şex Mehemede, ji Cizira Botan e O her
li we dere miriye. Rupelen jiyana ŞCx Ehmeda
Ciziıi nediyare O gere !akolin liser ren kirin.
Lew, eme di despeke de wan gotinan binin yan
Ebasiyan li Bexdaye ber bi dawiya xwe diçO, li
ale din ji wi dewra Sultan Mehemede Fatih
diliye, ye ku sala 1452 an bajare Qostaliniye
girtibô. Ger em li gor golinen ku wan goline li
mirina Melaye Ciziıi Hııf"ıze Şirazi binenn,
Mela di sala 1160 an miri be O Hafiz 1391 an,
xuya dibe ku Mela 231 salan beri Hafiz miri
ye. Ev ji ne rasıe, ji aleki din em dibinin ku
Mela qala şiiren Hatize Şirazi dike ! Ango, ııe­
goman tarlxa 1160 e ne raste il Melaye Ciziri
pişli Rafizi bOye. Ne her pişli wt, le bi kCmani
gerek 30 salan paşi Hafiz hatibe.Çunke di we
deme de, Rafizi şiir li ştraze golibin, heıa ku
bigihijin KurdistanC, di nava xelke de belav
bin ku nave Hatizi belav be, bi kemani 30
ku
rd
.o
r
g
o
salan dikşine•••.
Ger em ~jin ku, dibe ew Şiraziye ku Ciziri
behs dike ne Haf"ız be, le Şaiteki din ji Ştraze
be. Ew ji ne rasıe, ji ber ku ne di niha O ne ıl di
we deme de, çi şatren din yen Şirazi di nav
kurdan de bilav ne bôye. Bi ıene Şaire ku ji
Ştraze O dinava kurdan de navbang be, he
Hafiz bu. Eger em ~jin ew Se'idi Şirazi bO
disa ne rasıe, Ji ber ku Se 'idi ji beri wi bu,
çunki ew di dema Ebabakan de, mina Se'idi
zengi O Ebo Belere kurte wi de ıiyaye ku di
sala ı257 an de bO, ew ıl gelek beri Melaye
Cizirf bU.
Ya "Cami" ji, Cami sala ı 4 ı3 an haliye dine,
sala 1472 di nav kurdan de çilye hecC ev di
Hewlere re çOye. Sala ı492 an miriye. Ew di
reya xwe ya Hece de ku dinav kurdan de
derhas bôye, di qala şiir O edeb de di~je ;
Pire merdi bi didem zi Cizir
Nime merdi bi didem zi Herit
Diyare, piremere ku wi ditibO Melaye Ciziri
bu, ce çi Mela çObO ser reya wi yan ji ew çO bO
Cizire, ew ne xweya ye her çend ya baştir dil
qebOI bike ewe ku ew çObit Cizire Nivemer ji
Eli Heriri bU.
Cami ev şiire di ı 472 an de golibe O mirina
Melaye Ciziıi (mina serekani di~jin) di 1160
z de be, 312 sal fetqi heye. Ango 3ı2 salan
Melaye Ciziıi beri Cami bOye ! Ger ew qas sal
Mela beri Cami be, çirna Cami di~je. min
piremerek di ji Cizire ?! Ango, gerek Mela di
dema Cami de be bi kCınani 60-70 sal jiye
w
w
w
.a
rs
iv
a
ku di dertıeqa ş&. de hatine kirin O wan şiteve
bildn, paşi em da hawera xwe ji ~jin ku, ez
bawerim ku we deme de ew perda tarl rabibe O
dimek ronalıi bilreve ber çavan.
Dr. Bilç Ş&ko di pinx>ka "Doza Kurdi" de
di~je; "Melaye Cizirf, nave wi şex Ehmed e,
xelke Dotane ye, di sala 1160 de ber li Cizira
Botan miriye, wi pir şiir li ser xezel, tı.alıiyat O
Tesewife hene " .•
Emin Zeki Beg di Tarixa Kurdi Kurdistane O
meşahtren kurd de di~je: "Melaye Ciziri,
nave wi Şex Ehmede li Cizira (İbin ümer) di
niva dawi ji sedsaliya şeşe a hicri, di zemane
Imaduddin e hakime MOsile de jiya ye.•. Disa
ew di~je ku pişli "Cami" hatiye dinyaye O
diwana şiiren xwe bi diyari ji bo Xane Xanan
ku li Tewreze bO, şandiye... "
Disa mamoste Mehemed Eli ewni her di
Meşahtre de gotinek heye dibeje; "Ciziri, ku
behsa şiira Seidi. Cami O Haf"ızi kiriye, ev ne
yen wi ne te xistine nav diwana wi'' ...
Rojhilatnase Rosi "Miseo Ogst Jaha" di pirtoka xwe de "gotin ji kurdan" de di~je: "Melaye
Cizirf xelke cizira Thin ümer e, di saıen (540 556) hicıi, di zemane Imaduddine Zengi da
jiya ye... " Rojhilatnase Almani "Fon Hanhman" ku dil904 e de diwana Melaye Ciziıi li
Beriine çap kin"bO, O pCşeki ji bo we bi E1mani
nivesebô u winek (resmek) i Şex Ehmedi ji
xistibô tede, we diyare ku bawera wi ji mina
yen din bO... Derheqa Melaye Cizirf ev belgename (dekument) di deste me de hene. Dimine
ku em lCkolina li ser van bikin, da ka em digihin ku dere u ew serdem çawa derdikevin.
Melaye Ciziri :
Ger lo'i lo'i menthor ji nezme tu dixwazi
W er şiiraMele bibin te bi Şirazi çi haceı
Li vir Mela qala we dike ku eger nı şiiren xweş
O dilveker dixwazi, were şiiren min bibine,
haceta te nıne nı beri Ştraze bi du şiira Haf"ız
de bigeri .. .!
Eger em li zemane Haf"ız binerin, em de
bibinin ku ew di dawiya dema patşaliya Sultan
Ebo Setd kurte Sultan Mehemede Xudabende
de bO. O ji binemala Holako bO, O di dema
padşaliya (iıxaniyan) de jiya ye, O di sala 1391
zayini de miriye. Di dema wi de, binemala
o
o
27
.a
w
w
w
28
g
hikmt rilnişti.
Ango dibe ku he Bayeztd Xan be. Ew ji
inkara we nake ku hernil padşahen Osmaniyan
nave "Xan" hebO. Ango, bi awayek (teqribi) ne
dOre ku melaye Ciziri di sala (81 ı H. 1407 z)
hatibe dine il sa1a 886 H- 1481 z. miriye.
rs
iv
a
o
ıen ku saıen 1403-1506 li lrane paşayeti
kiribiln.
Di beyta duwem ji de behsa Sultan Mehemed
Faalibe Osmani ye ku di salen 1450-1481 bi
bilindi ıeberiya hikmeta Osmani kiribil. Yan Jl
bo Sultan Bayezid Xane duwem goliye ku di
saten 1481-1506 an de karilbareıı hikmete b~
birine. Di ş!weya ş~ wi de diyare ku ew
piroziye li keseki dike ye ku ji nil li ser texte
ku
rd
.o
r
Melay bin lew Cami ji wi re goliye pirem&-.
Di nava kurdan O Farisan jt de, ~r kerntir ji
Wi umri na bajin piremer jin ji 50-60 sali
kerntir nabajin p~jin.
Ew maye ya ku di (Meşalıirul Ekrad) da
gotiye "Melay! Ciziri diwana xwe bi diyari ji
bo xane xanan şandiye, ku ew li Tewreze bOn.
Ev baweri ji we hatiye ku mela di du beyten
şiira xwe de goliye ku desıpeka yek ji wan
dibaje:
(Ey şahen şahi mu·ezem heq nigehdare te bi
Sorey inna fetehna dewr otadare te bi)
yadinji:
(Xani xanan lami necma te ber pir oor bi keş­
tiya Bexte te ji baye muxalif dOr bi ji bo
xwediy! ve bawere wesa xweya bOye ku,
Melaye Ciziri nave Xane Xan aniye ku ew hakimek bO li Tewreztı ll
U ez ji ve bawere dOr im: Ev Xani Xanan e,
ger ew bit ew gelek beri Melaye Ciziri bil. Ew
di derna lmaduddine Zengi de bii, ku Melaye
Ciziri 150 saıa paşi wi hatiye dine.
E w ne merce ku berna nave Xani Xanan goı,
edi ew ewe yi ku hakime Tewreze. Xani xan
navek bO şairan ji bo padşahan bikar aniye,
nemaze ji bo tirken Osmani ew nav hatiye bikaranin. Lew li gor bawera min Melayi Ciziri
di beyıa yeke de mebesıa wi Sultan Husen
Bayeqire ku sultane dawiye bO ji Teymoriyan,
# Mamoste E/a'ddin SiccadJ bi direı1 di pirtoka
xwe (Tarixa Edebyata Kurdl) de belısa Melay8
Cizitf kiriye ku ew pirtok di 1952 an de li Bexda~ çap bi/ye. Eva ku me wergerand1 ev
çende ya ku derlıeqa biin ı1 nıirina Melay8
Cizitf de hatiye nivtsandin.
Rojen BARNAS
zirnaneki ji zenginiya ~je il
temı8n di wi zimani pek ta. Term, nav an nasnav8 meflıiiınen ilmi Q huneri ne. Edebiyat ji
aliki ve ji hunermendi ye. Ji bo nasin, ISkolin,
nerxpedaıı O bi nasin dayina ilmeki an hunereki hewcedariya meriv bi van nav an nasnaven taybeli (term) heye, lru ji ve hewcedariy8
terminolojt hatiye afirandin, da herlces ji golineka an ji nasnaveki eynt tişıt f&n bike.
Weki her ziman8 zindi il y8 afirandina
hunere, hewcedariya ziınane me Jl bi
terıninolojiya şaxen ilm8 o hunere cihe ciM
heye. Ji v8 ditine em bi re ketin il me xebata
bihevgihandina termen edebi da ber xwe.
Me bemarneye xwe ya "termen edebi'' ji edebiyaıa klasik ber bi edebiyata niljen dant.
Hin term hene lru ew bi xwe erelıt ne; weki
xezel, qeslde, mesnewllru di gişti edebiyatan
Rojhelata Navin de wisa tan binavkirin, ji bona
wan naveki lrurdi danili ewçend ne pewist e.
Kurmanciya termen ve xebat8 bi ıene di
maneya wan a edebi de ye. Hin term gengaz e
ıru di ziınanen dine de ji bili edebiyate di lıin
şax8n ilm il huneren de jl ~ lıikaranin 6 maneyen wan en cihe hebin. U lrurmanciya wan
.a
w
w
w
her di maneya wan a edebiyara de hatiye
danin. Dive xwendevan 18 miqate bin.
Di amadekirina ve de, min metoda "reber" an
"ansildopedi" an "rebera termen edebi". ji ve
bon8 heta diva me bi nimilne il şema terman
izah kir.
Hevidar im ku ne tro be ji siheroj bi kert hew-
rs
iv
a
Zeııginiya
ku
rd
.o
r
g
" EDEBI"
TERMEN
cedaran~.
gişıt ye
nivtski yen hunermendi,
Edebiyat Di maneya fereh de nave
tiştan devki il
zanisıt il p8şeyl ye.
hemi
Edebiyatlbedew: Nave gişıt ye hemi huneren
devki 6 nivtsiki ye ku şiir, roman, çtrok il
h.w.d dikevine nave.
Edebiyaıa ~ Nave gişıt ye nivisaren
zanisıt (tib, matematik, fizik) il yen peşeyl
(mesleki) ye.
~'efe: Kar, meslek
Vegotiıı: (ve~je)tveg&flı (vegere) Çirokelt,
bilyerek, serpehatiyek gotin.
Vetıej/veııer: Ew kese lru tişteki vedibejC.
Riyemegotiııe: Riyen lru meriv xwezi il daxwaziyen xwe pe vedi~je, lru ev dido ne
1. nesr 1 pexşan Vegotina ~ k8ş il aheng,
wek axaftina rojane.
29
jiıııaren
kiteyan
çedıbin.
Çenılabfn·
Kemmiyet, kantire
ku li gora hejayiya
klteyan-wek kiteya direj il kurt, ya vekili ô
Keş&ı çawabln: Keşen
girti-çekiıi.
Çawalıtıı: Keyfiyet, kalik.
qalib
PevgiJıaııdek:
Ji bona vekili xwendina
klteyeke girti, dengdara (konson) dawiya Mjeyeka je veqeıandin O bi gihandina bejeya di
pey a ku bi dengder (voyel) desıpekiri xwendine.
Herweki
Ilin gui Ohin enber In, hin s1rtn Oesıner in
(Ciziri)
Meriv dikare ve reze beje ji hevtldu
(bi<fesil>) bixwine;
veqeıandi
Hin/gul/Mıin/enber/in,/lıin/şJrin/iİ/ esmer/iiL
Omeriv dikare bi awaye jerin bixwine;
Hin gu/ I il/hin /enbe/ r İn/ bin ş1d!ıı ıl esme/
rin
Li ve dere di <gU/1 ıl>, <r in>, <n ıl> de pevgihandek hatiye kirin ku dengdara dawiya
rs
iv
a
Kepttıeyt: K6şa ku li gora jimara ldıeyan
çMibe.
Di keş~ klteyi de cihe rawestine ye. Herweki
di kaşeke 4+4+3=11 de, rawest di pey kiteya
çaran O ya beştan de ta. Ku keş 4+3+4=11 be
we gave rawest di pey ldıeya çararı Oheftan de
heye. Ku Jcaş 5+6=1 ı be rawestek bi ıene heye
Oew ji di pey kiteya pencan de ta.
cuz
g
bedew de xwedi rOmeıeld ye.
laf: Wezin, pivan
Keş&ıçendahin: Weznen bi
Me fa Ilun me fa Ilwı me fa Ilun me fa ilun
lll
lll
lll
lll
ku
rd
.o
r
2. ııezııı Vegotina bi kaş ô beşavend.
MeıısOr: Berlıem&ı bi ~ hatine vegotin.
MeıızOm: Berheııı~ bi nemıe hatine vegotin.
Eclebtl. Tişta ku bi edebiyaıi! re takildar e, 2.
Berheıııa ku di ware hunermendiya edebiyata
Ksnf D&şew,/ka Herekol,/kıl Kepir
Ka zozan&ı/ B ava-T6li/ ka kB bir
Di~jin kul Birca-Beleki hilweşf
Text ii bexta 1 batiyan de/ ka geşi
w
w
w
.a
{Herekol Azizan)
Rewest bi nişandeka (j) hatiye nişandan.
K~: Keşeke çawahin e, ku li ser bingehe direji Okııni, vekiıibiln ô girtibOna kiteyan
ç&libe. Ji edebiyaıa ereb derbasi edebiyata
faris O ji edebiyaıa faris ji derbasi edebiyaıi!n
klasik~ welaıi!n musilman biye. Nezın~ edebiyata kord ~ klasik gişt bi ve keşe hatine nivisandin.
Qalib: Keşa rezeke nezme ye, ku ji çend perçey~ (<eıız>) keşe pek ta. Herweld
Di feşla nOb~ da eligel dilber biçin geşte
li ew xwestir"umur ııabit, li min ew qewi
xweşta.
(Xanı')
Di fes la nO bi har e da di gel dil ber bi çin
geşta
li ew xweş tir u mur na bit, li min ew hal qe
wfxweşta.
30
<gul>, <enber>, <şirin>, <esmer> bi dengdera
sere bejeya ber xwe ve bi riya xwendine hatiye
gihandin ku pevgihandek ev e. Ji ve re <wesil>
ji ta gotine.
J~ Je re fesil ji ıe gotıne ku berevajiye pevgihandeke ye. Çi pevgihandek Ojeveqetandek ji bona ahenga keşe ta kirine. Je re
<fesil> ıi ta gotine. (Binere li nimUııeya pevgihandeke).
Ktıeyıwekid: Kireya ku bi dengdereke diqede,
herweki ba, şe, re, bi, ko,du.z(l
Ktıeya dlrej: Kireya ku bi dengdereke direj
(a,e,t,il) diqede.
Ktıeya kurt: Kireya ku bi dengdereke kurt
(e,i,o,u) diqede.
Ktıeyqird: Kireya ku bi dengdarek (konson)
diqede, herweki kal, berf, zer, cil, pir, bor, kOr,
cur.
BeşaYelld: qafiye. Dn1vpeketina dengan a di
kiteya dawin a bejeyan de ye.
Beşavendıçaryek: beşavenda ku bi nezedengdareka diqede <guj> o<bş>.
Nivbefaveııd: beşavenda ku bi dengdareke
wekbev diqede <mil>, <pal>, <bel>.
Gula geş e, li baxe aqilmendan
Tu yt qadir bi yek eınreıe ye <kin>!
Mulremmel biiye alem Mseriibin
· (a)
(R. Barnas)
Pur keib im, pur keib im, pur Jreib im, pur
keib
Şalılnşehe ıexteke Medl)ıı,
rs
Mu 'ciz ji te ew qeder medtııe
iv
ak
(Şex Evdirelunan! Axtepi)
Bqavendaze ngin: be§aveııda ku dawiya wan
bi ıliduyan z!detir dengdar Q dengd&en
wekhev biqede <man>, <'7.t!Dl80>, <dem•>,
<JUIIIIIII>.
Ge11 biran weriıı cenge
Bişoyin dil ji ve jenge
Ribejim ez heta kenge
Nehin yekj'me bi ve renge
(Mustefa Eluned Bouj
Beşavendahevdeng: be§avenda ku bi du an
zMe gotinen dengdar u deng~ wan
wekhev, 18 maneya wan c ibe te çeıciıin
or
g
1"6
Redlf: b!je an kiıeyen di nivisandin il maneye
de wekhev en di dawiya beşavende de ten.
Bizan ko min pr ti:ltf
DilJİ bit1ııdarıi.Yti
(Feqiye Teyraıı)
yar ubirindar be§aveod in.
li wi redif e.
Rez: rm nivtsare ya oezme an neri.
Malik: beyit. Dur@:zeya nezme.
Azııde: rm bi sere xwe ya nezme ku ne bi
malik an bi perçeki nezme ve ye.
TaJrtmaliJc malika bi sere xwe ku ne di nav
xezel an qesideki de ye.
Malikır!esqıal: mede'. Di xezel u qesideyao
de malika destpekirioe.
XweşnıaJj!gıı!esıpat8: husni mede'. Malika diduyan a xezel an qesideye.
XweşmaUkadawiye: husni meqte'. Malika diduyan a paşi ya xezel an qesideye.
Mallkadawfn: meqte'. Malika dawin a xezel
an qesideye ku di xezelan de oave şair di ve
malike de derbas dibe.
Şııinna!iJc şahbeyt, beyt u! xezel. Malika beri
bedew a xezele.
Bend: koma rezen nezme ku ji çar, penc, şeş...
deh rezan pek ten.
Xeze1: ıeşeya sereke ya oezma edebiyata
diwani ye. Ji malikan pek te. Bi gelemperi, bi
hindiki ji penc malikan dest pe dike Q heta bist,
bist Opeoc malikan ji direj dibe.
d.
Bqavendaılm: be§avenda ku bi dengderek ii
dengdarek wekhev biqede <mil>, <ldl>, <dil>.
İd e iro be qerıır im ez ji feqda denıdur6
Be Jıebib im, be hebib im, be Jıebib im, be
hebib
Herkesele bayura ırwe d'meşyan di sehrayan li
ur
(ŞexEskenj
(Xani)
ku wek rm
aa,bb,cc,dd. .. li dQ hev ten.
Binve xweşiya dil Odu çavan (a)
(a)
Dad! ji te re her ro nigehban
Da zil tn mezin bi Bedirıran (a)
Binve kezeba min bin ve !ol lo! (b)
(Emir Ali Bedir-Xan)
Beşave~t: be§avenda ku wek rm ab
a b, cd cd, te danin.
He ji min dil herişande (a)
(b)
Suhtiye are te me
(a)
Hiş il aqil şewişande
(b)
me
te
birnare
u
Sews
(Osman Sebri)
Bqavendıpeçayt: be§avenda ku li rm a b b a
ıe danin.
Bedewi çilınisi f'ber pe!en zernan (a)
(b)
şabaşl di <~aıve jiritl geş bıi
(b}
Dilbera ku di wexıe de keleş bQ
beşavenda
w
w
w
.a
Beşavenda rasc
u
Nurnline
XEZEL
"Er" er ırerame bi qedd il qamet
Yek bilse dame bi sed qiyamet
malikade.lqıai(melle')
Yek bilse beırşi ewwel bi Ihsan
Aırir li min kir cinn il ıreramet
xweşmaUica destp!U (husnimetl&')
li jeng ii zerge da dil bişotin
Cama sedef bin rind il keramet
li herdil çeşmen te y'mest ii ıriiıırez
Nilra du çeşman k6 di selamet
31
u dereta eşan peykan anişan
Me j'hercta çeşmaıı ldfş in "elamet"
Ruswaye ''işqe tenha ne ez blim
Kes d1 zemanan hub be melamet
şabıııalik (beyt ul xezel)
Du secde fen in fillıal bibin ber
a
Dema xuya bit ew qed qamet
or
g
Da eybe rindan neki bi bad!
Nufiisu qewmin biha tesamet
xW'lfl"•likadawi~(husııtmeqıe•)
Mela li "wnd befayde biiri
Keya bi zoran qelır nedamet
a
d.
malikdawtıı (meqte')
(Melaye Ciziıi)
ur
-------------------------------- a
-------------------------------- a
ak
------------------------------------ b
--------------------------------- a
rs
-------------------------------------- d
---------------------------------- a
iv
-------------------------------- c
---------------------------------a
-------------- -------------- ----- e
.a
------------------------------------ a
------------- ------------- ------ f
-------------------------------------- a
w
w
w
Xezelareztiıf: xezela ku raıeo we di niveke
de ıl bi beşavend e ô gava meriv reze di nivi de
dişkene malik dibe kene. Je re xezela musaın­
mat jl ıe gotin.
Numône
Serwtııaze aeıfiııız& şubhe
Daıne
zer remza ıııecaze
ber çakilç ıl gaz& dil ji min bir dil ji min
{Melaye Ciziıi)
Serwinaze sertiraze
mecaze
Şubhe :ı&- remza
l)ame ber çalcaç agaze
Dil ji min bir dil ji min kerte
32
Neztre:carin a şair ji xezeleke ku şairek din nivisandiye gelek bez dike. Ji ber ve bezkirine
an ji ber r&girtina wi şairi, şair xezelek dinivisine ku ev xezel bi haber, keş, beşavend,
redif, di dirılve we xezele de ye.
Qeıılde: Ji curen nezme yen edebiyaıa d!wane
ye ku bi mebesıa pesindayin an navııokirina
yeki an tişteki te nivisaııdin. Teşeye qesideye
wek ye xezele ye, ji malikan pek ıe. Maliken
qeside ji sihi heıa not Q neba ne. U yen redetir
ji hene.
Avakirina qesideye bi gelemperlli gora ve
rezeçedibe
ı. X weşkirin (teşbilı) bira pSşi ya qesideye
ye, ku şair bi teswirkirina tişıeki dest bi
qesideya xwe dike. Ev teswir dibe a cejn,
bihar, bajar, şôr, roj, gul, havin, payiz, zivistan, hesp, sunbil, remezaıı Q h. w .d be.
2. Gurizgeh malika derbasok a ji bira
<xweşkirin> e derbasi bira mebeste aııgo pesindane bıln e.
3. Pesindan (medhiye) bira bingehi ya
qesideye ye ku mebesıa şair di ve de kum dibe.
Şair di ve bire de pesne meriveki mezin
dide.
4. ıexezzul xezela di pey pesindaııe de ye.
5. Xwepesindan (fexriye) di ve bire de şair
pesne xwe dide.
6. Taemalik malika ku nave şair te de derhas
dibe, ku ev malik di dawiya bira xwepesindan e
(fexriye) de ıe.
7. Hevi (du'a) di ve bire de şair ji bo ew kese
ku pesne wi daye duayen qenc dike, ıl bi ve
bire qeside diqede.
Meırııewt: yek ji teşeyen nezma edebiyaıa
diwaııe ye, ji malikan re honandin ıl her malik
di nav xwe de hevbeşavend e. Di baberen direj
ıl çirokaıı de ev ıeşe
bikaranin. Mem ıl Zin ıl
Mewlôd bi vi ıeşeyi hatine nivisandin.
Ker1e: qit' e. Bi hindiki ji çar r&an pek ıe.
seyfıı: perçeyen
ne. Hevaxaftina
Melaye Ciziıi ô Faqiye Teyran bi seyina ye.
Çaıfn: rubai
Çarane: murabba'. Ji benden çar rez pek ren.
P&ıcaııe: muxernmes. Ji benden penc rez pek
re
sereze
ten.
J i benden neh rez pek ~n.
Delıaııe: mıteşşCr. Ji benden deh r~ pek~.
Çmııekiıt terbi', Bi du rez zMekirina li malik&! xezela şaireki dine ~kirina çarane ye.
Çaraııeyahevr!z: Çaraneye ku raa çaran a
benda peşi di dawiya her bendi de ~ tekrar
kiriııe.
Çaraııeya bevbepvencl:
Numune
----------------------malika xezela ecibandi
xxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxx
.a
xxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxx du reren çara
nekirin~ y&ı şair
di dawiya bend!n vegerbende de ye, ku erka w~ bi vegera li ser benda
peşiy~ bendan bi lıev ve giredide.
Giıebeııd: terkibi bend. Wek vegerbend! ji
bendan pek ~. Maliken di dawiya her ~
de bi sere xwe hevbeşavend e ô erka w~ giredana du bendan e.
Giıemalik: malik&ı di dawiya bend!n girellende de ne.
Huneaiııedebt: boneren gotin 6 vegolin~ ne.
Hevdeıı&f: hunere hevdeng ~kirine (binere li
hevdeng).
HeYıdı: hunere bikaranina golin~n ji reheke
ye.
Pin:are: tekrir. Ji bona xurtkirina tesira gotine,
bin gotin an hevokan pir car disakirin e.
Herweki <merheba> yen di MewiOde de.
Vepııııalik: malika
rs
iv
a
çaraneya ku r~ren
dawin ~n her bend! bi reza dawi ya benda peşi
re bevbeşavend e.
Serdeyt:ji bona ~ çaranekiıi (an pencanadıi, şeşanekiri, ... dehanekiri) li ser~ maliken xezela d! be çaranekirin (ô yen din) redekirina bi du r~ e. Di pencanekirine de ~. di
dehanekirine de heşt r~ ~ zMekirin.
Nevdeytji: bona ~ çaranekiri (an pencanekiıi... dehanekiri) di nav rez&! maliken
xezela de be çaranekirin (an yen din) zadekirina bi du r~ e. Di pencanekirine de ~ rez, di
dehanekirine de heşt r~ le tene zMekirin.
bartin ~.
g
ten.
Nelıaııe: musıessa.
Vegeıbeııd: terc'i bend. Teşeyek ji teşeyen
nezma diwane ye ku ji bendan pek te. Her
bend bi drOv mina xezele ye O malika dawin a
bendapeşi di nav xwe de hevbeşavend e, ku ev
malik (vegermalik) di pey her bend~ de bagu-
ku
rd
.o
r
museddes. Ji bend&ı şe§ rez pek ~n.
Hefbıııe: ·musebba•. J i benden lıeft rez pek t~n.
Heştııııe: musemmen. Ji be~n beşt rez pek
Şqaııe:
w
xxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxx
xxxxxxx:xxxxxxxxxxxxxxxx (serdeyi)
w
w
------------------------------- çaranekiriya
serdeyi
xxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxx
xxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxx (nevdeyi)
------------ ----------- çaranekiriya
nevdeyi
Pencaneyahevbeşavend:
terdiye. Pencaneya
ku rezen pencan en bendan ne bevrez in 6 ne ji
hevbeşavend in.
Merheba ey sirTe Furqan merheba
Merheba ey derd6 derman merheba
Merheba ey can6 baq1 merheba
Merheba "uşşaqB saq1 merheba
Merheba ey all sultan medıeba
Merheba ey kaıı6 "iıfan merheba
(Melaye Bateyi)
J&wergirtin/J&veguhastin:iqtibas. Ji bona bih~ golina xwe, bikaranina golinek ji
yeki dine ye. Di edebiyata diwani de ev bi
pirani bi bikaranina ayetek an hediseld pexember dihate kirin.
P&ç 4 belav: lef O neşir. Ber~ vebirandina du
an çend tiştan e, Odi pey de golina tiş~n ku giredaye bi wan ve ne. Bi vi awayi simettiya bejeyan~~.
Bes niye her dil te xiiy6 PW Sen 'an1 mesel
Bende benda .laıfW ~ din ii ~ imanek8.
{Pertew Bege Hekari)
ye, ku meriv golina
edebi
Uveııer: hunereke
33
dawin, an gotiııeke bingehin a dawiya reza an
ınalika bere di sere reza an ınalika nô de
dubare dike ô bi ve, li reza an malika bere vedigere.
Bere xwe da bi min carek hi/ina xadi~ çarik
Me dit hi/bil ji we nalek çi ku zera §efeqdabO
Peyiv8ııdin: inıaq. Heywan ô heyinen neheyber weld ku mirov bin. bi peyiviıı dayin e.
Rovi gote ez xulam
Ji Kurdistan lıeya Şam
Min nedin wek gur6 zer Be meji ii zirt ıl ker
(Roviye Tır-Osman Sebri)
Lilıevi:
ôtin
Mixalif new 'ıl rexlit in, muresse•cumle
l&Jabıl
Mureııııe' teyr li qemçi ne, rex
ii rex belg ıl reşi
ne
Hemi zer ıl mirari ne, li ser eniy6 temenna bii.
(Bekir Bege Erzi)
Nezaniya bi zanin: ıecahul ul-·arif. Tevi ku
meriv bi rasıiy! dizane le ji bo zedekirina Mza
pejne, xwe li nezani datine.
Xocey8 X'ıdri xelel fO kaniye ava heyet
SerxweşiJ cama şerhete dem şublı6 şem 'a zul
mete
Horiya d'baxe cennete~ çendiıı
mehweşe.
('Eiiya Herirl)
serxweş - cam(piyan) şem'(fınd)- zulmet(ıaıi), hoıi­
il mehweş(miııa hivMıeyviıı} ji
Di ve malike de
şerbet(mey),
baxe cennete
aliye mane, babet 6 cureyi ve tekildar in.
Piıs: Ne ji bona bersiv sıendina tişteld ku
meriv pe nizane, le ji bona balkişandin il xurı,
kirina pejne hunera goline ya bi riya pirse ye.
Ew çi bejn e, ew çi qamet, ew çi qedd e, dil
w
reş
w
w
.a
rs
iv
a
Uv6le '16 le y'şeJrer~~z b6 guman e w kani ye.
(Cegerxwin)
Xweşbelıaııe: husni ta'lil. Bôyina tişteld an
bilyereke, ne bi sederne we ye rastin, le bi bahaneke xweş nişaııdayin e.
Telbekir wesıe ji dilber me bi "inwani zekat
Go tu ebd i ii bi ebde xwe zekate nadim.
(Melaye Ciziril
Kesandin· teşxis. Kesayetiya (şexsiyet) IDirovan dayina !işten neheyber weld dar Q ber, ô
heywanan e. Di şfr ô çirokan de
heywan, ô !işten ne heyber (bi ruh) wek ku
xwedi kesayetiya nıirovin bin, ango wek mirov
bin bi mirovan re didin Q distinin an wek mifo.
van dilivin.
Tawis bi wl şikle mel11ı şermendeye saq6 di
tenasub. Bi hev re bikaranina du an
çend gOlinen ku ji aliye mane, babet an cureyi
ve tekiliya wan bi hev re hebin.
g
berben li
ku
rd
.o
r
Şefeq dabO me qenc dilin gulıar ıl
Ew qijika gılxwir biner, qij qij dik:it<elwan
im ez>
(Axayok)
(berxweketin) il pesindari taybetiya nıirovan e, perçeki ji kesayetiya IDirovan e ku bi heywan il tebayan re peyda nabe.
u li ve dere şair kesayetiya nıirovan daye
ıawis ô qijike ku ıawis termi il qijik ji qure ye.
Şermendebôn
34
nıba?
Ew çi exbar in, te can de, ew çi durr in, pur
buha?
Ew çi narine il turone in, ew çi sev in, sineca?
E w çi mehtab in, binagilş, ew çi subh e,
nilrfeza?
Rohniya şama flraqe, şenı 'ii mala ki! yi tu?
(Macin)
Niçl&lan: taariz kirin. bi mebesıa tinaz pekirine an yeld piçôkxistine an ı1 niçl&lan!, golina
xwe bi maneyeke bi ıemami bervajiya we
goline gotin e. Herweld ku ji yeld derengmayi
re meriv beje, ev çi heliza te bô tu çima ew
çend zô bati.
N"ıç: taariz (t) dokunma (t)satire (e)satire
DirGYpeıdstiıı: Teşbih. Du tişten an kesen ku
dirôve wan bi hev kevin, dirôve ye qels bi ye
xurt xistin e. {!)benzetme (t)all6gorie
(e)allegory
Herweki:Zozan wek guleke xweşik e.
~DIROVPaxJ:s~:Çar hernaneo dirôvpexistine hene.
navbera diriivpeketi il diriivdar da carina
gelele aliye diriive hene ku hunermend ne bi
ıene bi aliyeki ıa bi gelele aliyen diriivdayine
diriivpexisıin çadike. Ji ve diriivpexisıioe re
diriivpexistina nimandi ta gotin.
l.Dirllvpekett:· Muşebbeh. Ye diriiv pe dayi
(ye qels). Zozan wek guJeka xweşik e. Zozan
dirfivpeketi ye.
2. DirOvdar: Mu§!Cbbehun bih. Ye diruv pe
xisti (ya xun). Zo'Zaıı 'wek guleke xweşik e.
Gol diriivdar e.
3.DirOY: wechi şebeh. Aliye an awaya
diriivpekeline ye. Zozan wek guleke xweşik
e. X weşik aliye diriivpexisıioe ye, diriiv e.
4. DaçelalirGvpexistin&: edati şebeh: Zozan
wek goleka xweııik e.
<Wek> daçek e illi ve dere daçeka
diriivpexisıioe ye. 1i bili <wek> e ciaçeken
diriivpexisıioe ev in: mina, nola, asa, mis!,
manend, weş, goya, sanki, meger, çawa,
çend. ..
Mecıız: bikaranina goline ya ji maneya we ya
bingehin bi maneyelee ditir e. (ı) mecaz
or
g
(t)~ıaphore (e)meıaphor
mecazi mursel: Bei mebesıa
diriivpexislina bikaranina mecaze ye.
(t)mecazi mursel (t)m&onymie (e) meıonymy
lstiııre: diriivpexistina ku bi ıene an ji
diriivpelreti an ji ji diriivdar pek te.
lstiaravekid: istiarei musarraha. İstiareya be
diriivpelreti (muşebbeh) ye.
lstiaraeirlt. tsliarei mekniye: Istiareya ku be
diriivdar ta çadıina.
Mezmilıı: isliareyan vekiri ne. oaıva çav ahil,
del va bijang tir, zulf, kafir, perişan, dev, hoqe,
nuqte.
ClJROOIRomxiS~:
ak
l.Dirllvpexistinateveld: Teııbihi mufessel:
diriivpexistina bi her car hemanane;
diriivpeketi, diriivdar, diriiv udaçeka
dirfivpexisıioe pekve hene. Herweki: Zozan
wek guleka xweşik e.
2.Dirllvpexistinakurtane: ıeşbihi mucmel.
Dirilvpexistina ku bat baman diriiv re çadıin.
Herweki: Zozan wek gul e.
3.Dinp&xisıiııaxurtkiıt: ıeşbihi muekked.
Dirilvpexistina ku bat daçek ta çadıine.
Herweki: Bi xweşikbıine Zozan gul e.
4.Dirllvpblstinarewaıı: ıeşbihi belix:
diriivpexistina ku bi ıene bi diriivpeketi il
diriivdar ta çekirin. Herweki: Zozan gul e.
S. Dirllvpexistinakurt: teşbihi milcez: ıeşbiha
bi golinen beri bindik ıa kirin.
ur
d.
Mecazalıiııarti:
ÇE~EDEBt
edebi turler (t)genres titreraires (e) literary
genres
1. Çetnen bingebin: Ji bili şi're li gora
mebest otekttikan xwe, ji se koma pek tan.
a. çepıe vegotine: Destan, çirokan xeyali
(bi peıi, dew, cin),
çimkan gelaıt (seıpebatiyan mirovin en
gel&i);
fabl: (çiroken ku qehremanen wan rawir in),
kurteçirok, mesnewi, çimkan huneıi (yan
niviskari), roman.
b. Çeplırapeştye: Çeıınen şanilgeriye (liya
w
.a
rs
iv
(ı)
w
w
Hinarik gol, ıemorik gul, çav udev pekve gil
xonçe.
Ne goldan e dilbera min, le gulistan e, rinda
min. (R. Bamas)
DL ve numOne de : hinarik wek gulc sor e,
temorik mina gole bi xweııbihne. çav nola gole
geıı e, il dev ji misle gula lihev, xwezibij O
dilkeş e. Ji van heryek bi awaki dişibibin gule.
Ev pirani ji dibe di goleka de bi sere xwe
peyda ne1ıe, ıe bi ıena di gulistane de hebe.
6.Dirllvphistiıuınjmandt: ıeşbiha
temsili. Di
ıroye).
c.Çeşneramani:
Nivisaren wek bend. can
bandin (Fr. essai), sohbet.
2. Çeııııeıı a1Daır: Çeşnan alikar hem di nav
çeşnan bingehin de wek hamanele alikar tane
bikaranin, hem ji bi sere xwe lixweser
hene:Biografi (jineııigari), biraııin, ger, name,
goıar, rexnenivis, ditok.
Desıan: (t)desıan (t)epop6e (e) epic
J1eoıımt (t)destansal (f)epique (e)epic
Efııaney:
(t)efsane (t)Iegende (e) legend
35
(ı)
efsanesel
(f)Iegeııdaire
di
ıartzeke
dtlir de
nişan
dayin
(f)anachronisme.
B&ıav: Niviskaren ku niviskııran wan ne diyar
in, 6 wek male gel gişt bi kar linin. Ç'ııken
benav; çiroken geiM. (t)anonim (f)anonyme
(e)anonymous.
Beııavt
(t)anonimlik
(f)anonymat
(e)anonymity
Navber: Di Ieyistika tiyaıroye de navbera du
perdeyan (t)fasıla (f)enttacıe (e)intermission.
(e)Iegeııdary
Beod: (t)ınakale (f)arıicle
(e)anicle
(t)nuwk (f)discours (e)speech
ceribaııdiıı: (t)deneme (f)essai (e)essay
Dram: Afirandina tiyatroya ya dilpeşewidn 6
pakenin p&ve heye (ı)dram (f)drame (e)drarna
Goııır:
Dramnivts:Niviskııra
drama.
TCıınıedt
or
g
Afirandina tiyatroya ya pakenine ye.
Konwfiııi'Vfs: Niviskare komediye.
Trııjedl: Afirandina tiyatroya ya dilpeşewata
ye.
~vfs: Niviskııra ttajediye.
Peyvııasl: ıerminoloji.
Vegodıı: (t)anlatmak (f)conıer,
raconter (e)to
relate, to teli
Ç!rok: (t)hikaye, masal (f)conıe (e)tale, sıory.
Çlroklıej: (t)masal, hikaye anlatan
Şan6ged:tiyaıro
Şaıı8: (ı)salıne (f)sceııe (e)sıage
ŞaııOger. Listikvana tiyaıroye.
Rapeşl:
(f)represenıation
ak
w
w
w
.a
rs
iv
(e)main idea
Hevdp: (f)Anagramme. Hunera bikarantna gotinan ku ıtpeıı wan wek hev in, ıe mane 6
xweııdina wan ciha ye.
Herwekf: Selma Q Elınas, Nisan uNastn, Ber u
Reb.
Dcnıdemt: Hunem b6yereke an keseki bi zanin
(t)gösıeri
(e)performance.
Rapeş kirin: (!)temsil etmek (f)represenıer
(e)to perform.
LeyfzviD, Ustikv1n: (ı)oyuncu (f)acıeur,
conıedien (e)actor, comedian.
Şadlk: (t)eglendirici (f)arneuseur, diverıisseur
(e)entertainer.
HevıııaM: (t)eşanlamlı (f)synonyme (e) synonymous.
ur
R•m~n• aeıeke: Di niviskare de fıkra esasi,
fikra bingehin. (t)ana fikir (f)idee principale
d.
Efsaııeyi:
Ev Diril: bi dcsttlnı IIIÜa R.S.U.S ji '"Kuım•ci" lıMiye sUtiıJ.
36
EDEBIYATA KURDİ YA SURGUNE
Ll SER EDEBIYATA KURDI YA SURGUNt
()
ku
rd
.o
r
o
g
U SER ROMANtN MEHMED UZUN,
FlRAT CEWERI Bl MAHM0D LEWENDI, XELIL DlHOKI
MEHMED UZUN RE PEYlVI
rs
iv
a
FlRAT CEWERT
w
w
.a
FIRAT CEWERİ: Bi hatina 12'e İlone re
hem ıevgera kıırdi, hem ji tevgera demokıalik a
Turkiya darbeyek mezin xwar. Bi bezaran
mirov di işkenceyen nediti de derbas bfin. Pirr
ji wan halin kuştin. Hinekan ji xwe bi hoyin
gellek zehmet gihandin Ewri'ıpa. İro, bi
alikariya wan kurden ku xwe gihandine Ewrôpa
mirov dikare behsa edebiyateke kurıli a niijen
bike. Bi dilina bin kesan hatina 12'a Done ji ve
yeka han re bii sedem. Gelo hatina Ciinıaye ji
bo geşkirina zirnan ii edebiyata kurıli baş bii,
MahmUd Lewendi ?
w
MAHMUD LEWENDİ: Ji bo ku kek Xelil
j1li va der! ye, ez nabajim edebiyaıa kıırdi bi
tevayi, le ez a bejim edebiyata kurdan Tirldya.
Ji ber ku edebiyaıa kurıli li Kurdistana Iraqe
heye ii ber! ji hebii. Ji afiyeki de mirov kare
beje,ku pişti heyşteyi gri'ıpekji kurden Tirkiya
ku xwe gihandin Ewri'ıpa, di wate edebiy~ de
bin tişt kirin. U gelo ciinta nehata wa çawa ha
? Beıi ciintay! Jİ edebiyata kıırdi hebtl. Qels ba,
siyasi ba, yan e griiban ba ji, Roja Welat bebtl
bi kurmanci ii Tirki bii. Ttrej hebii bi kurmanci ii dimilt bu; Tekoşer hebii derdiket.
nkaşin hebii derdiket. Kovara ÖZgürlük Yolu
hebU cih dida Kurmanet Kovara Rizgari hebii
cih dida Kurmanet Ger ciinta nehata, dibe ku
edebiyaıa kurdi li welet Mtir geş bibiiya Di
şerten heı'i xerab de li zindanen Tirkiye kurdan
di navbera sala 1980 (184 'an de car heb kovar
derxistin. Hin ji van kovaran bi kurmanci,
binek ji bi tirkibiin. Ez dikarim Mjim, mirov
dikare li ekse we ji bif"ıkire. U jiyana surguna
tiştin din n1şani me daye. Em halin Ewri'ıpaya,
mumkuııe,ku ew tesira welaten Ewri'ıpa, tes"ıra
ku me gellek ~işten din yan kıırdi dit, ku me li
Tirkiya nikaıibu biditalı me buye. Me tekili bi
kurden Iraqe (1 perçeyan Kurdistane yen din re
dani; bi va yeka, mirov dikare Mje, ku edebiyatek li derveyi welat ç&ll, edebiyatek kurıli ji bo
Kurdistana Tirlciye. U eger cilota nehata.
mumkun e, ku ev yeka han li Kurdistana
Tirldye geş bibUya. Ji ber ku me got ya, bi
Tır6ja dest pekir, bi Roja Welat dest pa kir, bi
Rizgari dest pa kir, direksiyana va kaı'ibii
37
g
CEWERİ: Giraniya sohbet il
me ya iro we li ser edebiyaıa Kurılis­
lana Tirltiye be. Yani bi gelempeıi li ser edebiyaıa Kordisıana Tirltiye ya surgune Q bi
taybed ji li ser romanan Mehmet Uzun. Tu
~ji ne~ji edebiyata Kurdi li Kordisıana
Tirkiye bere Jl hebil. Wek heval Mahmut
Lewendi ji got, li Tirkiye T"ırej derdikeı, Roja
Welat derdiket, Rizgaıi derdiket... Ji nav van
hersekovaran ya xwerQ bi kurefi O huneri O
edebi bil, llr6j bô. Hem di nav hevkaren T"ıreje
de, lıem ji di nav y&l derveyi llr6je de gellek
mirov&l jir Qjehatl hebiin, ku kaıibiin di ware
huner Qedebiyaıa kurıli de tişten pirr baş Obi
qimet bikirana.
U bi hatina çiinıaye re ev agire ku karlbil gurr
biba, hale vemirandin. Pirr miroven me
mecbQr man ku koçi Ewrftpaye bikin. Ew ıev­
gera Kurdi ya ku ji aliye ciinıaye ve darbe
Xwaribô, di hundire xwe de ji darbeyenmezin
xwarin Q b(vi awayi valahiyek siyasi ç!bô.
Weke ku li gellek welatan bOye, Kurdan ji
xwestin şiina valahiya siyasi bi edebiyat! dagirin. Yani pişıt heyşteyi demeka siyaset t!kçO,
ıe edebiyat geş bO. Mirov ve yeke jl ji we~en
Kurefi ye piştl heyşteyi ferq dike. Piştl heyşt!yi
li Ewrftpa bi dehan kovar Orojnameyen Kurefi,
bi sedan ji pinôken Kurefi çap biin. Bi ve yeke
re ji di her şaxi de niviskaren Kurd çe biin.
Gava mirov çaveki daveje paşeroja xwe Qli avllkirina Cuınhuriyeıa Tirkiye dinihere, mirov
ilibine ku ji avakirina cumhuriyet! Q heta bi
ıaıa I980'yi, ji çaran yeke ~ Kurefi, ku di
van deh sal&l dawi de li Ewrilpa p!k hatiye, li
lirkiye peknehatiye. Di demek wilo kurt de, di
bin hoyen demokratik de edebiyaıa Kurdi
:wçend p!ş de çôye, ku mirov kare ~je di wııre
ıeşketina edebiyata Kurdi de ev yeka şoreşek e.
(ek Xelil Dihold tu çi ~ji ?
FIRA T
w
w
w
.a
rs
iv
a
~ja
XELIL DIHOKİ: Bi rast! ez bi xwe ji ve
yeka han di wııre edebiyat il rewşenbiriya Kurdi
de şoreşeke mezin dizaniın. Li Kurdistana Iraqe,
ez dikarim ~jim, li devcra me ya Behdina, me
li sala 1970'e de hedi dest bi edebiyata Kurmanci kir. Hingi bi rast! hernil xwendina me bi
erebt bil. Lewra bi rast! di salan 70'e de tu tişı
ji Kordisıana Tirkiye nedigihişı dest!n me. Ne
helbestek, ne romanek ... Ji ber hind! ji ev ne
sQce xelke bil. Ez hawer im, di nav Kurde Kordisıana Tirkiye de ji bi bezaran rewşenbir
hebftn, dinivisandin, ıe nivisandinen wan bi
Tirld biln. Li Kordisıana Tilkiye, ji avakirina
Côınhilriyete il vir de Kurefi qedexe bôye. Yani
te li welat! xwe nikaıibô bi Kurefi biaxifta, bi
Kurefi binivisanda. Ji ber ve yeke edebiyat bi
peş nakeve, rewşa siyasi bi peş nakeve, rewşa
civald bi peş nakeve. Bi hatina cônta leşkeri,
pirıaniya rewşenbWıı Kurden Tirkiy! y&l halin
girtin, di zindanan de ıade il neheqiy&l mezin
dilin, yan ji bazdan derveyi wel!t. Ev insan!n
ku halin derveyi welat, hernil insan!n şoreşger
bôn, hernil insanen welatperwer biln. Ev
tnsanen ha nikaribiin li malen xwe rftnen il
tişteki nekin. DivabQ ku tişteki bilcin ô xizmeteke mezin bo welat! xwe p!şkeş bilcin. O bo
cilota ô hernil kevneperestan misoger bilcin, ku
ev xelke şoreşger, ev xelke welatparez, ere ji
welat! xwe reviya ne, ıe her tim welat! wan di
dile wan de diji, her tim fikra peşde birina
welat! wan li li"ıra wan e. Ez yek ji wan kesa
me ku ve p!şketina ha dibinim. Bi rast! di
hundire van deh salan de gellek tişt!n bi qimet
deıketine. Weke ku we ji behs kir, ku bi dehan
kovar ô rojname derdikevin. Te bira min, beri
niha bi deh salan hin hevalen Kurden Tirki li
Kordisıana lraqe li dev me biin, wan nikaıibiin
bi hesant bi kurdi bipeyivin. Niho ez wan hevalan dibinim, ku niviskar in, rojnaman derdixin, kovaran derdixin. Bi rast! Kurden li
derveyi welat zehmetl dane xwe, xwe ~e,
ku edehiyateke kurıli biafiıinin.
ku
rd
.o
r
bihata guhertin. Ji ber ve yeke, ez di~jim,
mirov Dikare ~je, ku baş bô ciinta hat Qbi ve
yeke edebiyata kurıli deıkeL U di gel her tiştl
mirov kare ~je ku edebiyata Kurefi li derveyi
welet peş de çftye Q mirov ve yeka han ji ji
kovar, rojname Qpinôk&l Kurefi ferq dike.
~8
FIRAT CEWERİ: Gelo em karin çi navi li
ve bikin ? Ma em karin nave "Edebiyaıa Kurefi
ya surgune• ıe bilcin ?
g
.o
r
rd
Lewendi,
Firaı
ak
u
Uzıuı, MaJımud
Ceweri aXelli Dihoki
iv
Mehmed
w
w
w
.a
rs
XELIL DmOKİ: Bi baweriya min, herdu bi
hev ve ye. Nivisl<ııren Kurd nikarin xwe ji
welate xwe bi dôr bixin. Nivisl<ııren Kord,
rewşeııbWıı Kord, bela siyaseıvane Kord, gava
ku li derveyi welat dijin, hemô fıkir ô bizren
wi ber bi welate wi de diçe, ber bi Kurdistan!
diçe. Ji ber hinde ew ji Kordisıana xwe nahitiye
côda kirin. Ere, rast e ev tiştan li derveyi welat,
li surgune !ete kirin, ıe ez nikarim, bejim, ku
ev ji wel!t côda ye. Yani ku ev surgun bôn,
lema wan ev tiştan kirin. U dibe ku ev xelka
li welate xwe bôna, dibe ku wan afirandin!n
baştir bianina pe. Çunku gava insan ji welate
xwe derdikeve, ji nav mirov ft dosten xwe derdikeve, azar ô derd ô xemen wi pirr dibin. Ji
ber ku her roj xeberen nexweş dıbihizin, denge
IMan, işkence ft neheqiy! te guh! wan .. Ji ber
ve yeke ji ew her xwe perçeyek ji welate xwe
dibinin. Ew bı caran xwe ji milete xwe mestir
nabinin. Ez bawer im ku siberoj rewşa wel!t
bibe, ew e pirr ji van bevalan vegerin
welate xwe ft ew e li weıeı tişten bin baştir
biafırinin. Ji ber ku ew diçin nav cerge milete
xwe, diçin nav derd Q kul azare milete xwe. Li
ve dere gelek tişt hene ku mirov nabine, ten!
mirov bi riya radyo, televizyon ô rojnaman
dibibize. Ji ber binde, bi rast! ev qonaxa hane
ku piştl beyşteyi li derveyi wel!t, li Ewrôpa
dest pekiriye, ji bo kurden Kordisıana Tirkiy!
şoreşek mezin e. Beri sa1a 1980 mirov bere
xwe dida kitebxana kurmanci mirov deb kiteb
te de nedidiı; ıe niba mirov bi sedan kiteban di
kitebxana Kurdi de dibine. Mirov bi deban
nivisl<ııren baş dibine, bi deban rojnamevan!n
baş dibine. Ji ber binde ev xebata niha ku di
ware edebiyata Kurıli de dibe, ez kareki gelek
baş dibinim.
baş
FIRA T CEWERİ: Weki tete zanin, di nav
edebiyata me ya suıgııııe de di her beşi de gaven
39
baş
halin av!tin. Helbesta bi fonna klasik li
ma il şuna w! helbesta serbest u nujeıı girt.
Je wedetir ji gellek çirok O roman hatin
nivisandin. Yek ji romannivise me ye berdewam Mehmet Uzun e. Mehmet Uzun li dO hev
çar roman nivisand. Romana wi ya paşi "TU"
di sala 1984'an de, "Mirina Kaleki Rind" di
87'an de, "Siya Evine" di 89'an de u "Rojek Ji
Rofon Evdale Zeynik!" ji di 9l'e de derket. Di
heft salan de çar roman. Ev hisek çawa ye,
Mehmet Uzun ?
w
w
w
.o
r
rd
.a
rs
iv
FlRAT CEWERİ: Wek me bere ji behs kir
ku edebiyata Kurdi betir li surgune şax da.
Xuya ye ku ev sorgun qedera ııiviskar u hunermendan e. Dirnka sorgune direj e, digihije
Yonana Antik O Romaye. Helbestkar il
niviskura Romi, Ovidius, sorguni pere Derya
Reş bu. Descartes, Gombrqwicz, Alberti, Kundera hin ji niviskaren sorguna ne. Ji xwe di
dema Nasyonal Sosyalizına Alman de, bi girsi
niviskuran Ahnan sorgun bun, an ji ji xwe re
jiyana sorgun! helbijarlin. Di jiyana xwe ya
sorgune de gellek aş ıi zehmed kişandin, le
~llek arırandinen nemir ji ıüırandin. Ji xwe
jiyana sorgun! pirr eş u zehmetiyan ji bi xwe
~ dne. Mirov ji w&ra xwe, ji heval u hogir!
lwe, ji av il hewa welaı! xwe diqete; mirov
1emeke wek peza ku ço li seti kelibe, gej dibe.
Bi v! gejbône Oji welet diirbilne, çawa dibe ku
ı i viskarek dikare berhemen wilo nemir
ıiıüırlne, an ji di bin ve tesira han de te çawan
aııibıi çarroman binivisanda Mehmed Uzun?
ak
u
MEHMET UZUN: Tu pirsek pirr dijwar ji
min diki. Eza Dikaribirn direk bersiva ve pirse
bidim, la gava romana min ya yekemin deıket,
ez gelek serfiraz u kefxweş büm. be guınan,
gava mirov kitebeke, roınaneke, eserekC derdixe
weke ku zarokeld nuh were dinyay!, bi mirov
re eyni his çe dibe. U ez betir serbilind im, ku
kitebxana Kurdi büye xwedi çar romaoen din O
kiı!bxana Kurıli dewlemend bü ye.
van bikuje, hem ji bi paş bixe. Edi ew girMayi
wi merivi, we grıibe, an ji wi miled bi xwe
ye. Meriv çawan dikare sorgune bikar bine, çi
arınane u hedef Oprograma mirov bi xwe heye.
Gava mirov nikaribe xwe biguhere, nikaribe
civata nu, zinıane nô, çanda nô, danôstandin!n
nô fahm bike, xwe bigihine wan, bi wan re
yeldliyeke ava bike; we çax! ez bawer nakim,
ku sorgun dikare merivan bi peş bixine ıi merivan nıi bike. Ez bi xwe ev çardeb sal in ku li
sorgune me, çardeh sal in ku ez li Ewrôpay!,li
welaı! xeıibiye me. Romaneo min hemıi li
sorgune derleeline ü ez bi xwe ji li sorgune
büm niviskar. Beri ku ez derkevim sorgun!, ez
ne niviskar büm. Ji her ve yekc, ez bawer im
tesırek gellek baş ü pozidv li min çebôye.
Tesira sorgune pirr baş li min çebüye. Beri du
salan min jina Gombrowicz li ve dere ditibü.
Gombrowicz bi xwe niviskareld sorgun! bü.
Esle wi ji Polonyaye bfi, I! ew ji welaı! xwe
dür, li sorgune jiya. Bi qasl bist il çend saleki
li Arjendna bil, paşc hate li Firansaye bi cih
bil. Jina wi hebeki ji min re behsa Gombrowicz kir. Digot, Gombrowicz her gav bi hesret
bô, bi hesreta welaı! xwe dijiya, le di eyni
wexı! de bi xurd li bilyeren der ıi dora xwe ji
diniheıi. Tişı!n ku li Arjendna dibô, Tişren ku
li Firansay! dibô, gelieki bala Gombrowicz
dikişand. Gombrowicz ne derveyi bOyeren der u
dora xwe bfi. Yani Gombrowicz ne li derveyi
Firansa il zimane firansizi bü, ne li derveyi
zim&na İspani il edebiyata İspani bil. Ew baş
bini ziman! Ispanyoli nebilbü, I! bi niviskaren
Arjendni re, bi ııiviskaran Firansizan re radibO
O rôdinişt, bi wan re hevald dikir, her gav bi
wanrebu.
Ez bawer im, ev yeka han dikare sorgune bike
meydana xwepaşxistine. Weki din! ez ne bawer
im. Yani bi sedan, bi hezaran, bi sedbezaran ji
insan windabilne, rek çône. Gellek niviskuran
baş hatine, le li surgune nikaribône bi ser
kevin, la !!k çilne. Yani gotina min ew e, dive
mirov xwe li surgune nO bike, ev pewist e.
Şert il imkanan v! ji Itene. Gava meriv zirnaneki nO bin dibe, we çaxe meriv wi zim&na nO
il ziman! xwe dide ber Iıev. Gava meriv rasd
g
paş
VIEHMET UZUN: Wek min di nivisarek
twe de ji behs kiribli, sorgun hem dikare miro-
10
XELİL DIHOKİ: Ez dixwazim tişteki din le
zade bikim, ku bi rasti ji sohbeıa me betir li
ser mersela Kordisıana Tirkiye ye, yani li ve
beri giring ew e, ku li Swede, li
or
g
d.
FIRA T CEWERİ: Gelo mirov dikare beje
ak
tişıe
w
w
w
.a
rs
iv
dere
Ewrôpaye, ji bo insanen niviskar azadiyek
geliek mezin heye. Yani beri niho bi rasti li
Tirkiye zirnan qedexe bô, mumkun nebô xelk
bi zimane xwe biaxife, qedexebô tu rojname ô
kovaran derexi, qedexebô tu kiteban çap biki,
qedexebô tu semineran peşkeş bike, ji ber hinde
di rewşek wisan de, mirov nikare bi ~ş keve
ji. Bes niho gelek deri li ber niviskaren Kurdisıana Tirkiye vekiriye, ku di ve azadiya niho
heye de, tu bi azadi dikari sernincra bidi, dikari
kiteban çap biki, dikari kovar ô rojnaman
derhi, tu dikari van tiştan bigiheni xe!ke ji.
Ev pirlUk Okovaren ku ji aliye niviskaren Kordisıana Tirkiye ve tane çap kirin, mirov bi
hesani dikare wan bigihine Tirkiye, bigihine
Sôriye, bigihine iraqe obigihine lıaııe. Yani ,
mirov dikare ve mersela surgune bike bingehek
mezin ku ji ve dere tişıan bigihine welet. Li
Kurdisıane ev imkan nıne, le li ve dere heye.
ur
çandeyek nu ıe, civatek nu ıe, meriv yen nô ô
yen xwe dide ber bev. Bi vi awa}"l meriv dikare
bin kUrtir, bin baştir ô bin lirehtir ye xwe ji
fehm bike. Ew mesafa ku di navbera meriv ô
welet de ji beye, dikare alikariya merivan bike,
ku bin fırehtir u xurtıir bikaribe bôyeıtn welate
xwe, meselen welate xwe, meseıe çarula xwe
bibine. Ez carna ve misale didim, ku pirr caran
gava meriv di nav daristııOO de ye u li daran
dinere, bingi meriv dareke an du daran dibine,
le gava meriv li derveyi darisıane ye, em
bibejin, gava meriv li ser gireki, li ser çiyayeki
li darisıane dinere, meriv hemO darisıane
dibine. Surgun dikare wisan be, ku meriv li ser
gireki, li ser çiyayeki ye u li darisıane, li welet
dinere ndikare we tıemo bibtne.
Melımed
Uzun, Mahmud Lewendt Firal Cewerf Q Xe/il Dihoki
Foto: Şaneşfn Cewerf
41
ku em kesen li surguoo me hem xwe O hem ji
welata xwe li surgune baştir nas kir ?
naskirin. Wan bi hev re komele avakirin, bi
hev re kovar derxistin, bi hev re zewicin... A
niha pirr ji me Kurden Tirkiye hini sorani
bOne, pirr ji hevalen KIJI'den Iraq Olrane ji hini
zaravaya me ye kunnanci bOne. Gava em ji ve
yeka han bi re kevin, gelo em karin bejin, ku
me Kordisıana mezin, zirnan ii edebiyaıa we li
derveyi welet baştir nas kir ?
MEHM,ET, UZUN : Beri niha bi meheke, ve
ak
ur
d.
MAHMUT LEWENDİ: Rast e, me baştir
nas kir. Ji bo min derveyi weıeı kare Siiıi be,
kare Iraq be Odikare Ewrilpa be. Gava em ji
welet derketin, me gellek kurden perçeyen din
nas kir. ~ herkesi li gor xwe bi Kurden derve
re takıit danin. Kurden siyasi bi yen siyasi re
danin, yen ku ji edebiyate hez dikirin, bi yen
ku bi edebiyata mijill re dan O sıandin. Berna
ez xwe minak bidim, ber"'ı ku ez derkevim
derveyi weıeı min sorani nebihistibO. Ez derketim min sorani bihist. Min bihist ku li Kordisıana Iraqe bi bezaran tişt derketine, k:iteb derketine. Gava hevalen Kordisıana Iraqe ji me re
behs dikirin, ku li Kordisıana Iraqe lise heye,
universile heye, bi kurdi ye, em ecebmayi
diman. Me ev hemô li Ewriipa bihistin. Yani
ji aliyeki de em peş de çOn, gelo ji aliyeki de ji
em ji koka xwe nehatin birrio ?
.a
rs
iv
mi ya SwMe ve halibii amadekirin, gellek
niviskar beşdari we sempozyome bObO. Yek ji
wan ji şaire Mexsiki Okıavio Paz bO.
Ez bi xwe Jİ be§dati we sempozyome bübOm.
Okıavio Paz di xeherdana xwe de tişteki gellek
baş got. Got ku em nivisJcaren Amerika Latini
ku bi Spanyoli dinivisinin, me welaıe xwe,
ziınane xwe OAmerika Latini li Paı'iW nas kir.
Digot, gava em li Mexsikaye bOn, Mexsika ji
bo me cihan bO. Ne hemO Mexsika ji, ıe ıene
perçeyeki Mexsikaye. Me Perô nas nedikir, me
Kolombiya nas nedikir, me niviskaren din nas
nedildrin, ıe em li Parise gihiştin hev, me
meze kir, ku em hemO endame malbateka ne.
Yani hemO nivi~n Amerika Laıini, m"'ına
endame ııılılbateke ne, mina ferde malbateka ne.
Yani bi vi awayi dikare gellek feda surgune
bibe. U mina milet, mina gel, kurdan baş ji
surgune isıifade nekirine. Du mileı&ı gellek jir
hene ku ji surgune gellek destkewıi bOne, yek
CihOne, yek Ennen in. Van herdu mileıan
sorgun pirr baş bikar anine li je pirr baş istifade
ldrine.
or
g
~.li Sıockhobne, sempozyomek edebi hebO.
Ev sempozyoın ji aliye komiıa Nobele Akade-
CEWERİ: Heval Mehmet Uzun
ji golinen helbestkaıeMeksiki Okıa­
vio Paz da, ku bi golina Paz wan xwe O
welata xwe li Parise nas kirin. Niba heval
ıceın Dihoki, ku ji paşnave wi ji ta fehm
<itin, ku ew ji Dihoke ye. Beri ve jiyana
Surgune gelo me çiqasi Dihok, Zaxo,
)il8mani, Mehabat, an ji cih O perçeyen Kurlistane yen din nas dikir. Wek hôn dibinin ku
~ jiyana surgune em kirine endame malbateke.
FlRA T
w
w
w
ıninakek
Yen wane, Yen swerege, yen
~urden Merdine.
;oıemerge,
xarpeıa, yen Diyıııtıeıae, yen
lfOşe, bi kurtayi yen her quncika Kordisıana
yen
rııkiye hevdu pirrani li derveyi weıeı nas kirin.
re wedetir ji Kıırden her perçeye Kordisıane li
Ierveyi welet gihan hev, li derveyi weıet hevdu
12
XELİL DIHOKİ: Mirov dikare beje ku pirraniya nivısl<ııren Kordisıana Tirk:iye li Ewriipa
dest bi niviskariye kirin. Bi baweriya min van
derneo dawi di navbera nivisJcareıı kurd yen li
Ewriipa O di navbera xelken li welet
danôstandinek çe dibe. Ev yeka han gellek
giring e. Ez bi xwe çOm Kordisıane O min bi
dehan pirtOken Kurdi bi xwe re birin. Yan"'ı
mirov niho bi hesani dikare pirtOk O weşanen
Kurdi bigihine welet. Gava ev weıe be, fedeyen
surguoo pirr in. U eger tişı&ı ku li vir derdikevin negihijin weıeı, mirov dikare beje, ku
zerara we heye, mirov ji koka x we diqete. Bi
baweriya min niviskaren kurd ji koka xwe neqetiya ne. Li vir saıe bi çendan pirtOk o kovar
çap dibin, kitebxana Kurdi dewlemend e, ıe mixabin xwendevan kem in. Ez bi xwe yek ji
g
FIRA T CEWERİ: Pişıt romana te ya
yekemin te se romaneo din ji li dii hev
nivisandin. Gelo ew zehmetiyen esasi ku te ji
bo nivisandina romana xwe ya peşt behs kirin,
ji bo romaneo te yen din ji derhas ılibin ? An ji
ew dust Qhevalen te, ku bawer nedikirin, tu e
bikaribi romaneke bi Kurdi binivisini, le te çar
roman nivisandin, niba te fehm ılikin an na ?
.a
rs
iv
a
FlRAT CEWERİ: Mehmet Uzun romana
xwe ya peşi, ya bi nave "TU" di sala 1984'an
de li Swede derxist. Roman li ser jiyana
xwende Qrewşenbirekt kord ye nügihişıt ye. Di
gel ku ev romana ha di sala 1984 'an de ji derketiye, ez bawer im, we haya piır xwendevanen
kord yen li Kordisıane ji romane tunebin. Ji
ber ve yeke ez bawer im hem ji bo kurden li
welet, hem ji ji bo kurden li derveyl welet we
baş be ku em biske behsa ve romane bikin.
Mehmet Uzun, gelo te di nivisandina v"e berhema xwe ya peşt de çi zehmeıt kişandin ?
MEHMET UZUN: Bele, tradisyonek Kurdi,
ya Kurden Tirkiye tunebii. Min dixwest ez
derden xwe, likren xwe, b"ır ii baweriyen xwe ji
heval ii dosten xwe re bibejim, bikaribim bi
wan re diyalogeke, daniistandineke çebikim,
belki ez Icaribirn ji wan binek fikir werbigirim,
belki teşwik: bibim, belki di vi kare min de
alikariya wan ji ç!bibe, le nedibô. Ji ber ku
mefiima romana Kurdi di sere hevalen min de
tune bô. Diyalog çenedibô, tradisyonek, tecnı­
beyeki wisan tunebn. Evana du zehmetiyen
min yen esast bün.
ku
rd
.o
r
wan niviskara me, ku gellek li ber dikevim ku
xwendevanen min kem in. U eger li Kordistane ba, we ne wilo ba. Beri niha bi se mehan
ez çübilm kordisıana Iraqe, min li wir li ser
edebiyaıa Kurdi bin seminer dan, bi bezaran
xelk dihatin. Li bajareki wekt Dihoke me
mehı'icaneke edebi kir, bi bezaran kes hatibün
guhen xwe dida me. Li ve dere, li Stockholm!
em seminereka dikin, bist kes ten, silt kes ten.
Dive ku niviskaren Kord ve hizre bikin ku- ew
ne ji bo Swede dinivisin, ew ji bo Kordisıane
diniv"ısin, ü ev kiıeben ba her we bigihine Kurdistan!. Ji ber ku niba re hene. Ji ber hinde ez
bawer im, niviskaren nii f"ede ji jiyana surgune
kirine. U dive em zehmetiye bidin xwe ii nivis
Q berhemen xwe bişinin ii bigihinin nava
welat. Ez bawer im em e hingi baştir bi milete
xwe ve rene giredan.
w
w
w
MEHMET UZUN: Zehmetiya min ya peŞın
zirnan bQ, zehmetiya min ya beri mezin disan
zirnan bQ. Heya we çaxe min tiştin bi kord!
nivisandibôn, le nivisaren kin bün, bindik bün.
Min heya we çaxe eserek direj bi kurdi nenivtsi
bil. Bi rasıt ji min nizanibQ, ka be ez e karlbirn
eserek direj bi kurdi binivisinim. Zehmetiya
beri mezin ev bii. Zehmetiya dudan ji, di ware
Ilivisina romane de tu tecrube tune bô. Tradisyonek wisan tune bQ.
MAHMUT LEWENDİ: Yani tradisyonek
Kurdi tunebô ?
MEHMET UZUN: Tu beji nebeJi, zehmeti
her hene, le ew zehmetiyen min yen di
nivisandina romana ntin ya peşi de bMi hMi ji
Orte rabün. U di her nivisandina esereke DU de
bin zehmetiyen nu derdikevin peş mirov. Gava
ez paş de vedigerim ii li romana xwe ya "TU"
dinihenm, ez zehmeıt Q kemasiyen xwe baş
dibinim. Ez bi tu romaneo xwe ji ne razi me.
Ketnaniyen wan gelek in. U em bejin di w~
zirnan de, keınantya di "TU" de pirr in. Gava
ez tro le vedigerim Q le diniherim, ez dibinim
ku min çiqas xwe eşandiye da ez bilcaribirn
zimane Kurdi ji bo esereke direj bikarbinim.
MAHMUT LEWENDİ: Ez dikacim di vir
de pirsek biçiik bipirsim ?
FlRAT CEWERİ: Fermo!
MAHMUT LEWENDİ: Tu dibe.Ji ku te di
ware zirnan de zehmeti dikişand. Baş e gelo te
di ware avakirine de ji zelııned nediditin ? An ji
di ware teknika romane de zehmetiyeo te tune
negelo?
43
FIRAT CEWERİ: Mahmut Lewendi, ger tu
romana "TU" ii romana ku pişti w~ derketiye,
"Mirina Kaleki Rind" bidi ber hev, tu çi guhertinan di romanniviskariya Mehmet Uzun de
ılibini?
FIRAT CEWERİ: Gava tu dibaji "Teknika
tu dixwazi çi bi~ji?
MAHMUT LEWENDİ: Di roman~ de qehremane roman~ ~tir derdikeve ~. mirov ~tir
mesel~ vekiri di~je. Mirov ji tiş~n ne ıliyar
~bi diir dikeve. Di "TU" de ew heye. Wek
hiin ji dizanin, ku insanek, di hucreyeka de, bi
~zikeka re qise dike ii bi wasita w~ ~~ dest
~ dike, diçe heta malbala xwe, diçe dewra xwe
ya kevn, disan ı~ hepisxan6, rewşa xwe ya
pisikolojik radixe ber çavan, rewşa diya xwe ...
Mirov ~tir tişteki weha modem ~ de dibine.
Di "Mirina Kaleki Rind" de min bi xwe ew ta
de nedit.
w
w
w
.a
roman~"
XELİL DIHOKİ: Em e disan vegerin ser
rewşa milete Kurd. Rewşa mile~ Kord ya
siyasi, ya abori, ya civaki ..• Ji bill van çar
romanan Mehmet Uzun mile~ Kurd xwedi
çend romanan din e ? Bava Nare bindek
nivisine, Mehmiit Baksi bindek nivisine,
44
g
MAHMUT LEWNDİ: Ez di vir de bi kak
Xelil re me. Ji ber ku çavkaniyan min rom~n
Tirki ne, gava ku ez "TU" O "Siya Evine"
dixwinim ji min re wek roman ten. U "Mirina
Kaleki Rind" u "Rojek Ji Rojan Evdal~
Zeyn~" di aliye tekuika roman~ de ne ewçend
xurt in.
rs
iv
a
MAHMUT LEWENDİ: Her çiqas ez ji romanan fahm nakim ji, la disan, bi a min di
aliya teknika roman~ de, "TU" ji "Mirina
Kaleki Rind" baştir hatiye nivisandin.
Birindar bindek nivisine, weki din çend biraderan din hene li Kordisıana Iraqa bin roman
nivisine. U li Kordisıana Iraq! dibisıanan
Kurdi hene, universile hene, profescran ziıııane
Kurdi hene, bi bezaran kite~n Kurdi hene, la
bi te~ çend roman hene. Bi n~rina min eger
bin şaşiy~n Mehmet Uzun di romana "TU" de
hebin ji gelek normal e. Di deh salan de eger
mirov bikaribe çar romanan binivisine bi a
min kareki mezin e. Ez bi xwe yek ji wan kesa
me, ku gelek xatir O qimet didim van
niviskaran me y~n li derveyi welat, ku
romanan xwe, çirokan xwe, helbes~n xwe ii
l~kolin!n xwe ~k!ş dikin. Gava ez van
~ Kurdi, wek ya Bava Nare, "Çiyaya Bi
Xwina Avdayi", "Siya Evin~" dixwinim, bi
rasti Garcia Marquez te ber çaven min. Ev romannivisan me ne kemtiri romannivisen Tirk
ii Ereban in, romannivis~ mezin in.
ku
rd
.o
r
MEHMET UZUN: Na, di ware telmika
roman~ de, di nivisandina romana "TU" de tu
dijwari ii zehınetiy~n min tunebOn. Bilakis,
min pirr bi Msani telmika romana "TU" ava
kir.
Min ew pirr bi hesani nivisi. U zehmetiya
min çi bii ? Niviskariya min ne niviskariyek
kemili bO. Ger ez iro "TU" binivisinim,
mumkun e, ku ez gelek tişıan j~ derxim,
mumkun e ku ez ~tir romanek konsantre ~
derxim, mumkun e ku ez bin tiş~n edebi la
zMebikim.
XELIL DIHOKİ: Bi a min ev roman~n ha
dem di aliy~ teknik, hem ji di aliye forum O
naverok~ de bi seketi ne. Cara ~~ min romana
"TU" beri niha bi ~c-şeş salan li Şama dil
Ez hingi ji ber diktatorya faşist a Iraq! reviyabiim. Min girtin,IMan ii işkence ditibll. Gava
min romana ttTU" xwend, min xwe U jayana
xwe te de dit. Ez bawer im ku hemu insanen
Kurd xwe di ve romana "TU'' de dibine.
FlRAT CEWERI: Rast e, di "TU" de her
Kurdeki welathez ii tekaşer ku hatiye girrin,
ledan, işkence ii stemkari ditiye, dikare xwe di
"TU" de bibine. Di saıan 70'yi de tu ji yek ji
wan kurdan bii, ku para xwe ji girtin, ledan O
işkence dit. Gelo mirov dikare ~je, ku ev
roman se~hatiya te bi xwe ye ?
d.
or
g
ur
ak
Lewendi, Firal Ceweri , Xelil Dihoki, Mehmed Uzun •
iv
Mahmıul
w
w
w
.a
rs
MEHMET UZUN: Ev beşek ji se~hatiya
min e. Di bin helen qehremane romane de hin
se~hati u tecrubeyen min hene, le ew ne ez
im. Ji min betir min xwesı ku ez şexseki
ıasf'ır bikim, ku Kurd karlbin xwe te de
bibinin, xelk karlbin xwe te de bibinin. Yani
bibe tecrubeyeki muşıerek, bibe hiseki
muşterek ... Ji ber ve gelek tişt le zede bOne.
Tişten min diline, ez jiya me, bi awayeki
edebi le zede bilne. Beşeki biçilk ji romane
serpebati il tecrubeyen min in, le pirrani
çebilyi ye, ava bilye.
FIRAT CEWERİ: Tu di romana xwe de
jiyana xorteki nugiltişti, zana, birewer u jehati
radixi ber çavan. Ev xorte ha ye nugihişti pirr
ji xwendine hez dike; hem li der ve, hem ji di
girtlgehe de gelek pinOkan dixwine, bi
miroven navdar u navsal re dide u distine, di
gel temene xwe ye biçilk, bi wan re hevalti O
doslaniye datine. Qehremane te bi ıemen biçilk
e, le di aliye fıkre de mezin e. Ew we mezinahiya xwe di girtigehe de bi alikariya xwendin u
danilsıandina bi miroven zana u navdar re bi
dest dixine. Carina di sohbete me ye şexsi de tu
her dibeji, ku girtigeh ji te re bObô dibisıan, ku
te xwe li girtigehan gihand.
MEHMET UZUN: Gava ev romana min
derket, ez li çend cihan li ser we peyivim.
Careke yek derket, goı, "Tu nave ewqas
niviskaran didi, gelo xortek dikare ewqas
ni viskar bixwine O wan nas bike". Ere, dikare.
Ji ber dema ku ez li girtigeha Diyarbekre girti
bUm, ew kiteb hemO hebiln. Gava ez halim
girlin ez hijdeh sali bOm. Min zede dinya nas
nedikir, min Kurdayeti nasnedikir.
Te bira min ku min di girtlgehe de kiteba Dimiırov, "Faşizme Karşı Birleşik Cephe" yanzdeh caran xwend. Min kiteba George Politzer,
Felsefenin Temel tlkeleri" şanzdeh caran xwend.
We çaxe ıene şeş kiteben Şolohov bi Tirki der-
45
w
w
w
.a
d.
or
g
ur
rs
iv
FlRAT CEWERİ: Gava min herdu romaneo
Mehmet Uzun, •ro• Q "Mirina Kaleki Rind"
xwendin, min pevgiredanek di navbera wan de
diL Qehremane romana peşi ku bi ·ro· hatiye
navandin, ledan, işkence, ıade u ııeheqi dili ye,
la berdan, ji ber zilm u zore, ji ber sternkarl ii
ııeheqiye bazdide, bi gelek zelımeti u dijwariyan
li hidüt dixe, derbasi Binxela dibe ii ji wir ji
xwe digihine serbajate Swed!, Stockholm!,
Qehremane romana peşi, "TU" di "Mirina
Kaleki Rind" de dibe Serdar Azad. Serdar he
beri ku xwe bigihine Ewriipa, ew li Binxela,li
gundeki Qaınişloka e biçük, li Kalekl ereb rası
la. Kalo bi her awaye xwe ji bo Serdar Azad
balk!ş e. Seradar Azade ku rewşenbireki dema
me ye, gelek siren veşirti di Kalo de dibine,
loma ji dev je bernade, bi şevan, bi rojan li dü
Kalo digere, ft dixwaze wan siren Kalo yen
veşirti ji xwe re eşkere bike. Ew bi inadiya
xwe dide dü ve ramane Qpişti demeka vi kale
xwedi tecrube, zana, sirtiji, geriyayi u küp!
kultur! nas dike. Mirina Kaleki Rmd li der u
dora Kalo u Serdar Azad dihare u la. Havi u
armanc!n wan, his u xewnen wan, daxwaz ii
ramanan wan line ziman. "Siya Evin!" ku
romana te ya sisiyan e, disan li ser jiyana
rewşenbireki Kurd ye elesıpeka sedsa1a nozdehan
hatiye nivisin. Ev romana te ya ku bi hostatiya niviskariyek kemili hatiye nivisin, u ji
aliye xwendevan u bin nivrexnegiran ve hatiye
ecibandin, xewn ü xeyal, eVin (j hezkirin, edebiyata bedewi, şer, pevçôn, serihildan, neıewe­
hezi, xerihi, dürl te ev hemü di şexsiyeıa
rewşenbW Kurd Memduh Selim Beg de civandiııe. Yani, gava mirov çaveki dav!je van herse
romaneli te, mirov wek tema jiyana
rewşenbiıiya Kurdi la de dibine. ıe te di romana
xwe ya çamn de tema guhertiye u derbasi epike
buye. Te "Rojek Ji Roj!n Evdal! Zeynik!"
nivisandiye. Wek hôn dizanin her niviskarek
pesne roman an berhemek xwe dide u j! bez
dike. Wek minak, gava ku Gabriel Garicia
Marquez xelata Nobel a edebiyate bi romana
xwe ya bi nave "Ten!tiya sed salan" girt, wi
got ku romana ew her! pirr j! bez dike, ne
"Teootiya Sedsalan" ıe "Duşema Sor" e.
Mehmet Uzun, gava mirov pirsek wilo ji te
bike, tu e nav! kijan romana xwe bidi?
ak
ketibôn, min ew her şeş kilab di panzdelı rojan
de xwend. Hewa u atmosfera hepse a w! çaxe
wisa bu. Hepisxana 70'e tu caran ne wek hepisxana 80' e bU. Ji hev pirr cih! M. Hepisxane ji bo min bQ ııeynika civaka min. Ji ber ku
ji her sinif u tebaqe mirov la de hebôn ii em
hemii bi hev re bôn. Em sed Qş&!, sed uhefıa
kes bi hev re bôn. Çav!n min li girtigeha Diyarbekre vebôn, Kurdayetiya min li wir dest
pekir. Ez ve yeka ha ji heta mirine ji bir
nakim. Ger hıın bala xwe bidin romane, qehremane w! pasiv e. Ew bi xwe observaıor e. Tişt
bi teııa li der Q dora wi diqewimin. Ew bi xwe
nizane be çima hatiye girtin, ıe la girtin. Ew
naxwaze işkenc! bibine, ıe dibine. Yani gelek
pasiv e. Teoo di xeberdane xwe de bi keze re
aktiv e. Min bi zanebôn ew wilo pasiv kiriye,
ji bo ku ez bikaribirn observasyona w! dem!
ya civate bidirn. Di vir de ez çiqas bi ser
kelime ez nizanirn. U wisa ye. Tişteki din ji
heye, ku min di vir de belısa hepisxane kiriye,
te ev sed sateıı wetaıe me ye ku hepisxane ye.
46
MEHMET UZUN: Mixabin, ez e Dikaribirn
bersiva v! bidim. Ji ber ku min di her romaneke xwe de xwestiye zirnaneki nü, teknikeke nii,
stilek nü bidim. Zehmetiyen her romanek min
cihe bii. Ü gava ez romane xwe dinivisinim, ez
beri her tişti ji bo xwe bin mefhuman tesbit
dikim Q romaneo xwe li dora wan radixim.
Mesele mefhümen surgune, humanizmay!, welateviniy!, zirnaneviniye, hevaltiye, evin bi
xwe, ixanet, tişlan weha ez li dora roman! xwe
dicivlnim. Ü di her roman! de binek ji van li
peş in. Ji ber ve yek! ji bo min pirr zehmet e,
ku ez bejirn, ez di ve roman! de, an ji di romalleke din de bi serkelime u je bez dikim. U ez
karim tişteki bejirn, ku ez ji yeke ji wan ji bi
temami ne razi me.
FlRAT CEWERİ: 1! ez bawer im w! Xeill
Dihoki ji yeke ji wan betir razibe, torna ji nav
hemQ romanan romana bi nave "Siya Evin!"
FlRAT CEWERİ: Kek Xeni tu e kanbi di
aliye giringbôna romane de çend minakan bidi
1
or
g
iv
ak
XELİL DlH OKİ: Wek min bere ji got, min
li ser romane nivisek gelek diraj arnade kiriye,
ii ez e di neztk de li ser we seminereka bidim.
Ji her ve yeke, bibUre, ıe ez e pirsa te be hersiv
bihelim.
FIRA T CEWERİ: Gava "Siya Evine"
derket, hin kesan pirsin, gelo ev "Memduh
Selim Beg" ki ye ? Yani piıraniya xwendevanan nave Memduh Selim Beg bi derketina
romana "Siya Evine" re bihistin. Gelo bi
nivisandina Siya Evine, arınanca te çi bQ
mehmet Uzun ? Te xwest tu perçeyek ji tureya
Kurdi ya ku li her jibirbflyine ye bidi peş, an ji
jiyana rewşenbircld Kurd zelal biki ?
d.
XELit DIHOKİ: Wek me herô ji hehsa
Memduh Selim Begô kir, ku bi rasd ji "Siya
Evine" baştirln romana Mehmet Uzun e. Ew
hem ji aliyô ziman, ji aliyô naverokô, ji aliye
teknike ve romanek bi serketiye. Di vir de ez
naxwazim dôr Q diraj behsa romane bikim, ji
her ku min bi xwe tişteki diraj li ser nivisi ye
ii ez e we di peş de çap bikim. Bi a min ev
roman romaneke giring e.
tu bere xwe bidi medeniyeta Ereban, Tirk nFarisan, ku xwedi dewlet in, xwedi bi bezaran
weşanxane ii enstitut in, le e me niviskareki
me ya bejar ji hepsô derketiye, hatiye li
Ewrôpa ji me re çar roman nivisandine. Bi a
min ev kareki gelek piroz u hejaye. Ez bi
tevayi qimeta romaneo Mehmet Uzun digirim,
lô bi taybed "Siya Evine". Ez qimeıa hemii
niviskaren Kurd ku ji welate xwe bi dôr ketine,
di gel problemen civaki, aboıi ii siyasi ku
ewçend herhemen heja nivislne digirim. Ez ji
romana Bave Naze, "Çiyaye Bi xwine Avdayi"
ji hez dikim. Bi rasd romanele gelek baş e.
ur
helbijartiye, li ser we dixebite u li ser we
nivisek diraj nivisandiye. Ji bo çi nemaze
"Siya Evinô" une romanek din kek Xelil ?
rs
FIRAT CEWERİ: MarnOt Lewendi tu di vô
deılıeqe de çi dibeji 1
w
w
w
.a
MAHMUT LEWENDİ: Wek kek Xelll
got, bi a min ji di aliye teknik& romane de
mirov dikare bibeje ku roman e. Heya niha çar
romaneo Mehmet Uzun derketine, le bi a min
tenô du heb ji wan roman in. Ew ji "Siya
Evine" Q "TU" ye. U herdiwen din "Mirina
Kaleki Rind" Q "Rojek Ji Rojen Evdale
Zeynike" naşibin romanan. Ez karim bejim ku
"Siya Evine" romana Mehmet Uzun ya heıi bi
serked ye. Ew di we romana xwe de, di gel piır
şer ii pevçôn Q nexweşiye ji, disan evine baş bi
kartine.
XELİL DlH OKİ: beri niho ji me got, bi
rasd di rewşek weha de, ku pirraniya dergehan
li ber ·me girdne, bi taybed ji li Kordisıana
Tırkiye, loma di deh salan de ger mirov bikaribe van afirandinen ewçend mezin biafırlııe, qc>naxek gelek bilind nkareki pirr piroz e. Gava
MEHMET UZUN: beri ku ez bersiva ve
pirsa te bidim, ez tişteki biçUk li ser golina we
bejim. Gava ez nivikariyô dikim, ez naxwazim
ferqe texim navhera ve romane, an ji we
roınane.
Bi a min niviskaıi dive ku berdewam be. Ev
yeka han pirr pewist e, le mixabin li ba me
Kurdan çenebii ye. Yek derketiye romanek
nivisandiye, kurteçirokek nivisandiye, helbestek nivisandiye, le paşe maye, dewam nekiriye.
Divô mirov berdewam be, bikaribe
nivislcariya
niviskariyeke ava bike ndi nav
xwe de pônc berhem, deh herhem panzdeh
berhem, bist herhem hebin. Ji nav van ji tena
bin derdikevin peş. Ew ji ne niviskar bi xwe,
ıe xwendevan ii rexnegir wan derdixinin pôş.
iro ger ku Marquez bi romana xwe ya
"Tenatiya Sedsalan" ve te nas kirin, ne ku Marquez ew xwestiye, ıe xwendevanan, rexnegiran
u xelkô ew xwestiye ii dane peş. Niviskarôn
wisan e, ji bo we ez nizanim, ka
dinyaya
kijan romana min baş e, an ne baş e.
wa
hemu
47
or
g
d.
ur
Melınwl
iv
ak
Xeltl Dihoki ,
Uzun , Mahmud Lewendl.
rs
FlRAT
CEWERİ: Ji bo çi nemaze
Memduh Sefim Beg ü ne rewşenbireld din ?
w
w
w
.a
MEHMET UZUN: Ez e niha werim ser we
ji. Bi baweriya min gava mirov romaneıre an
ji esereke edebi dinivisine, şerten lru mirov te
de ne, gelek tesira li niviskariya mirov dike.
Tişte lru tu dinivisine, babet dibe ku gellek
kevin be, an qet peywendiya we ü şerten tu te
de diji bi hev re nin bin, le disa şerte te gelek
tesir le dike. Ez niha li surgune me. Cara ~şi
min nav! Memduh Sefim Beg li Süriy! bihlst.
Li Turkiya ez berpirsiyate kovarek Kurdi büm,
li der ü dora kovate j1 gelek ronakbiren Kurd
hebOn, 1! ne min, ne ji heval!n din kesi ji me
nave Memduh Sefim Beg nebihistibü. Gava
düre min nave Memduh Selim Beg bihist, bi
rasti min ji xwe şerm kir. Ü ez pirr bi jiyana
wt eşiyam. Di nav we neçariye de miriye. Min
behsa we neçariya wi nekiriye. Heger we diqet
48
Foto:
Şaneşin
Cewerl
kiribe, roman heta saıen si ü ~ncan te, esas
we neçariya wi ya mezin dest ~ dilce. Min
nexwest ez zMe bikevim nav wan. U gava min
wa çavan xwe li jiyana ronakbiren lrurd gerand,
min meze kir, lru jiyana Memduh Selim Beg
mina jiyana te ye, mina jiyana kek Xenı e,
mina jiyana Mahmüd e, mina jiyana min e. Em
hemü Memduh Selim Beg in. Jiyana
ronakbir!n lrurd kem zade mina hev e, mina
jiyana Memduh Selim Beg e. Ji ber wa, min
xwest ez bi şexse memduh Selim Beg disan tawirek kolekliv tastir bikim. Tabi te de arınanca
min a ku Memduh Sefim Beg ji nü ve be vejandin, ji nü ve be nasin, tasİıra diroka we
deme, hemü arınance min te de hene. U, beri
her tişti arınanca min ew bü, ku ez bikaribim
romanek kurdi, li ser şexseki ~şketiya kurd, ıe
di eyni wexte de siüda kurdan binivisinim.
pişli
FlRAT
CEWERİ: Wek çawan ku te
g
XELİL DmOKİ: Di derheqa jiyana siyasiya
Kurdistans Tirkiy!, bere zanebiina me hebii.
Me bi komela Xoybône dizanibii, me
seribildana Agiri nas dikir, haya me ji
seribildana Ş!x Seide Plran hebii. U Mehmet
Uzun di vir de rewşa siyasi, bi hunermendi
aniye ziman. Wek filmeki li ber çav!n me raxistiye. Kareki baş Qhiserketi kiriye.
MAHMUT LEWENDİ: Ez karim v! yeke
bejim ku Mehmet Uzun xwe xistiye şQna
Memduh Serıın Beg u li ser xwe romanek
nivisandiye. Ew di xeyalan xwe de çuye Şarna,
çQye Barude, çQye Stenbol!. Yani di vir de ez
h in kemasiy!n tekniki dibinim. Mesele,
Mehmet Uzun behsa w! deme Q keçik!n
kehpik dike, ez bawer im di we dem! ev tişten
ku Mehmet Uzun behs dikin, ıune bQn, le ev
!işten ku ew behs dike, niha , li Parise heye.
rs
iv
a
XELİL DIHOKİ: Rewşa welate me hinde
xerab e ku nikare li ronakbir il qehremane xwe
bifıkire. Ji ber çi? Em bejin nilıa li Kurdistana
Tirkiye, ki dikare, kijan kovar heye ku bikaribe li ser şoroşa şex Seide Piran binivise. Ka
kovarek, ka rojnameyek ku bikaribe li ser
rewşa İhsan NUri Paşa, yan li ser Cuınhôriyeıa
Mehabad! binivise ? Bi baweriya min, milete
kurd, bi taybetl ronakli"utn kurd her demeka ku
dergeh bo wan bene vekirin, sinor bene
şikandin, ew de bo ronakbir il welatparezen
xwe pirr bi wefa bin.
FIRAT CI!;WERİ: Kek Xelil, gava te "Siya
Evin!" xwend, tu di derheqa jiyana siyasiya
Kurdistana Tirkiy! de çi fıkiri ii tu bini çi bii ?
An ji "Siya Evine" çi da te ?
ku
rd
.o
r
Memduh Selim Beg di jiyana xwe ya surguııe
de nas kir, me ji ew di jiyana xwe ya surgune
de nas kir. Ü nemaze bi derketina romana te ya
"Siya Evine" re nave Memduh Selim Beg roj
bi roj hat bilıistin ii li ser denıa w!, li ser jiyan
ii rewşenbiriya w! gotiibej ii sohbeten direj di
nava xwendevan il roııakli"ııtn kurd de dest pe
kir. Pirr kesan ji me hewcedariya l!kolina
jiyana vi rewşenbire kurd e jibirkiıi dil. Kek
Xelil, ez bawer im ku te de ji ev hewcedari
ditibe, !oma te li ser "Siya Evine" lekolinek
kiriye.
w
w
.a
MAHMUT LEWENDi : Her tim dijmin
peşi li me girtiye. A !ro ku li Kurdisıana Tirkiye bebek! nermi ç!bibe, ew e bi sedan
Mernduh Selim Beg ji nav me derkevin. Yani
hukiimete nehiştiye em li ser xwe ii diroka
xwe lekolinan bikin. Em bejin ku Mehmet
Uzun ev bi riya romane kiriye, hinin din elikario bi riya nivisin din ronakli"utn kurd bidin
naskirin.
w
FlRAT CEWERİ: Gelo em karin bejin, ku
"Siya Evin!" ji jiyana Memduh Selim Beg
wedetir, danasina perçeyek ji diroka me ya
jibirlciri ye ?
MAHMUT LEWENDİ: Rast e, mirov
dikare beje ku ev perçeyek ji jiyana siyasiya
kurdi ya denıa 1920 heta 1930 ye.
MEHMET UZUN: Bel!, di we deme de ji ô
ji we deme gelek kevintir ji ew şikle jiyane
hebii. Beri ez va romana xwe binivisiniın, min
li ser jiyan ii kultura Misra ya we dem! xebatek dQr ii direj kir. min jiyana Kahira ya wa
deme ji nazik de naskir.
XELİL DffiOKİ: Bi baweriya min Mehmet
Uzun rast dibeje. Di salan heyştsedi, nehsedi,
dema bin lmperatoriya Osman! hebii, bi rasti
fesadi Q pisi u neheqiya di nava we
imperatoriye de hebii, li tu tarixa din! de
nebUye. Ez bawer im ku Mehmet Uzun gelek
bi Zireki nazik! ve mersele buye, bi taybeli ji
de dibinin, ku gava
mersel! jina. Em di
Memduh Selim Beg adi ji bin batan giran
ranabe, xwe davaje Hotel u mal!n jinan. Ev J1
heq! Memduh Selim Beg e; ji ber ku Memduh
Serım Beg insan e ô hisan wi en insanetiy! ne.
romana
FlRAT
CEWERİ: Mehmet Uzun, tu ji
49
kare bibe çavkaniya rewş
Zeynike?
u jiyana
Evdaıe
rs
iv
a
ku
rd
.o
r
g
MEHMET UZUN: :Mina hemu berhem!n
edebiyata devki, stiran uçtroken li ser Evdal jl
pirr in uvaryason!n wan gelek in. Yanili gom
her varyasona Evdal ji derek! ye, bi awaki
jiyaye, ji dereke hatiye çtlye derek din. Ew
tişten li ser wl hatine ü ten gotin hevdu nagirin. Beri ez dest bi nivisandina roman! bikim,
min xwesı ku ez hemu varyasonan bicivlnim,
le min dlt ku tişteki wa mst ll bi cib nin in. Li
gom her varyason! her kes tişteki dibeje. Her
kes dibeje, Evdal ji ve dere ye, ji we dm ye.
Nave cib ü ıleren ku di stiran!n Evdal de derbas
dibin, min ew nav danlne. U weki din min tu
navdanlne.
Li ku bllye, kengl büye, li ku jiya ye, li ba
k! jiyaye, di ve derheqe de tu malümat nıne ne.
U ıene min behsa mlreki kord kiriye, ew mlr
ji xwe çekiri ye, mlreki wisan nıneye.
w
w
.a
FIRA T CEWERİ: Ez bawer im we çax! ev
berhem we nikaribe ji nivlskar u iekolineren
kurd re bibe çavkaniya ıekollne li ser Evdale
Zeynike.
w
jiyana rewşenblreki kord derbasi rornanek epik,
an jl folklorlk bôyl. Te "Rojek Ji Roj!n
Evdale Zeynike" nivlsandiye. Li welaıe me ye
ku nave Evdale Zeynike nebiblstibe çi bigire
tuneye. U mixabin kes nizane Evdal ki ye, ji
ku ye, çi kes eli wek bersiva ve pirsa ban te
bin cih di romana xwe de dane. Te Evdale
ewçend nas, ıe dlsan ji nenas bi me daye naskirin. Gelo "Rojek Ji Rojen Evdale Zeynike"
50
MEHMET UZUN: Na, w! nikaribe bibe
çavkanl ji bo lekollna li ser Evdale Zeynik!. Ji
ber ku ev roman e, min xwestiye ez romaneke
binivlslnim. Ji sed! nod ü pence buyeren,
danustandin! n, şexsen qehremanen roman!n
çekirlne. Ew hemü xeyaU ne. U gava min ev
xeyal avakirine, kaniya min Evdale Zeynike u
stiran!n Evdale Zeynike bUne. min xwestiye bi
aUkariya Evdal bin tiştl!n din ava bikim. Ji bo
we dive ku ev kltab mina lekollneke neye
dilin.
FIRA T CEWERİ: Mirov di ve romana te de
nezikahiyek stlla Yaşar Kemal dibine. Ger em
romana Yaşar Kemal "Efsaneye Çiyaye Agirl"
nehesiblnin, di romana wi ya bi nave "Erd
Hesin Ezman Sifir" de Evdale Zeynik!
heye.Efsaneya wi heye, qulung heye, vebllna
çavoo Evd!l heye. Tema herdu romanan neziki
or
g
MEHMET UZUN: Bel!, her wisa ye.
Xwediye xelata Nobele Eliot, ku hem
modemisı O hem ji tradisyonist bil, goliye :
Ew modemizma ku li ser tradisyoneke ava
nebe, ne modemizme. Tu nikari modemizme ji
ezmanan, an ji ji welatin din bini, dive li ser
tişteki ava bibe. Edebiyaıa me ya niviski ne
dewlemend e, ıe edebiyata me ya devki pirr
dewlemend e, ev yeka ha ji bo me kehniyek e.
FlRAT CEWERİ: Kek Xelil tu çi dibeji?
ur
d.
XELiL DIHOKi: Em weke milet li paş
mane, bindest il neçar mane. Hernil medeniyeten me, hernil folklora me, hernil destanen
me, hernil seribildan u berxwedanen me, di
stiran O çiroken me de ne. Ez bi xwe yek ji
wan kesa me, ku gelek q'"unet didim stiranbej O
çirokbejen kurd. Mirov pirr tişıan di stiran, il
çirok!n kurdi de dibine. Bi baweriya min
niviskar!n zirek dikare pirr tiştan ji stiran,
çirok O destanen kurıli bin bibin. Ji her ku bi
rasti arşiva kurıli ya niviski vala ye. Ji her v!
hinde dive em tişten kevin bi y!n nO ve gW
bidin Opeşerojek rohni je der!xin.
w
.a
rs
iv
ak
hev in, herdu ji ji kaniya zargotina kurdi diren.
MEHMET UZUN: Mixibin, min romana
Yaşar Kemal "Erd HesinEzman Sifir" ııexwen­
diye, 1~ min film ılitiye. Em ji bir nekin ku
hernil çavkaniy!n roma00n Yaşar Kemal ji zargotina kurıli ye, stiran~n kiltıli ne, destanen
kurdi ne. Efsan~n kurdi, stiranen kurdi,
destan~n kurdi, çlrokro kurdi, eger em li tarixa
edebiyata xwe biniherin, erne bibinin ku ji bo
me ji çavkani ne. Yani edebiyata me li ser wan
ava bilye. Bi rasıi ji dewlemendiya ziınane me,
dewlemendiya golina kurıli di wan de ye, yani
di edebiyaıa devki de ye. Div~ ku em xwe
bigihinin w~. Yek ji wezifeyen me ji ew e ku
em we ji nu ve vejinin. Bi sıilen nu, form!n
nil, tekniken nil bikaribin qalibeki nil, kiraseki
nO li wan bikin O wan ji bo nivşe nil bikin entresan. Gava nivşe nil bixwinin hem bikaribin
xwe ı! de bibinin, hem ji bikaribin bi tarixa
xwe re danilstandinek xurt ava bikin. Gelek
niviskar!n peşketi yro miletro din weha kirine.
Ez minakeke bidim; James Joyces heye,
niviskareki Irlandiye, romana wi ya beri mezin
"Odysseus" li ser destana Odysseus ava dibe.
Wi destana Odysseus ji xwe re esas girtiye, le
jiyana Dubnne ıasvır dike. Minaklın wilo bi
bezaran e. Çiına em nekin ? Tişten ku niha ji
bo min pirr muhim il balk!ş e, ez dixwazim di
ziman! kurıli de gelek stil O tekuikan
bikarbinim. ziınane kurdi ji bo kijan sıilan, ji
bo kijan teknikan rı! dide. Ji her min xwesı ez
romanek epik ji binivisinim.
w
w
FIRA T CEWERİ: Ge lo em karin Mj in,
gava em behsa modemizme bikin, div! em
xwe, zimane xwe, kultura xwe il paşeroja xwe
baş nas bikin. Em li ser koka xwe niljen bibin.
FlRAT CEWERI: Wek hôn ji ıÜzanin; di
kıırtesohbetek wilo de li ser edebiyaıa kurdi ya
sıırgun! O li ser çar romaneo cihe cihe peyivin
ne ewçend hesan e. Edebiyaıa kurdi ya surgune
bi sere xwe hejayi gotObejek taybeli ye. Her
weha, her romanek ji bi ser! xwe mijara
munaqeşe O sohbeteka ye.Ez hevidar im, ku bi
v! munaqeşa me, bindik be ji w! haya xwendevanen li wel!t ji edebiyat O çapemaniya kurıli
ya derveyi welet ç!bibe O bi v! munasebete
hewcedariya xwendina herhemen kurıli bibinin.
51
iJ
ROHNİ
d.
or
g
CIHEKİ PAKIJ
HEMINGWAV
iv
ak
ur
Werger: Dr. POLOÇO
w
w
w
.a
rs
Derenge şeve bii; ji peyayeki kal, ku di
bin siya data li bin ronahiya elekırike
rUııişti bfl peve, kes nemabli. Bi rojan
kuçe bi toz bii, le gava ku ıan dikete erde,
bi henkayiya evare re ew IDz diteıniri. Di
gel ku ew peyaye kal kerr bQ, disan ji
kartbii ferqiyeıa di navbera bMengiya şeve
Q qerebalixa roje de bidita. Kalo ji
rüniştina wir pirr bez dikir. Herdu
garsonen çayxane zanibiin ku kalo hebeki
serxweş büye. Kalo bi xwe muşteriyeki
wan i baş bO, le gava pirr vedixwar Q
serxweş dibft, carinan je beyi ku peran
bide, derdiket ii diçii. Ji ber ve yeke herdu
garsonan çaven xwe ji wi nediqetandin.
Yekiji ye din re got:
-Beri niha bi hefıeyeke kalo xwestibii
xwebikuje.
-Ji bo çi?
-Be hevi maye.
-Gelo ji bo çi?
-Ne ji bo tişteki, be sedem.
-Tu ji ku zani be sedem e?
-Pere wi pirr in.
52
Herdu garson li dor maseke li ber deri
rüniştibün ii li kaloye ku li bin siya pelen dare
rüniştibü peve, wan li kursi ii maseyen vaJa,
yen li der ii dora kalo ji ıemaşe dikirin.
Keçikek ô leşkerek di kuç! de deıbas bün. Ro-
-~ wl ji ber tenebiine ye. ıe ez ne bi ıene me.
or
g
Y! min jina min li bendi min e.
-Ye wl ji di wexıe xwe de jina wl hebii.
-Jin hew ji wi re lazim dibin.
-Ne wilo ye, ger jina wl hebOya e we bin
baştir biiya.
-Biıaziy! wl Jediııilıere.
-Ez zanim, ne te got, biraziye wl kindir
birribil.
-Ye min ez naxwazim evqasl emir bikim,
kalili petişani ye.
-U ne hertim. Ev kala kaleki pakij e.
Serxweşe ji, ıe gava vedixwe qeı vexwarina
xwe narijine.
-Ez naxwazim wl bibinim. Qe biçOya mala
xwe. Ew qet li mirov!n karker nafıldre.
Peyaya kal sere xwe bilind kir tl li meydane
niheri. Diire li garsonan ziviri, qedeha xwe
nişaıı da ii got:
-Birandiyeke din ji 1lmin.
Garsone xon çii ha wi. Bi awayeld ku mirov
ji kesen beedeb, serxweş ii ji biyaniyan re
dibeje, goı:
-Birandi nema. Ji bo işev bes e, edi em e bigirin.
-Yeka din ji bine, kalo got.
Garson bi paçik! di deste xwe de qorziya mase
pakij kir, sere xwe kil kir ii got:
-Hew, biraneli xelas bii.
Peyaya kal rabii ser xwe, taeiken ber xwe bejmartin, ciizdaneld çermini ji berika xwe derxist, ii heqe xwarin ii vexwarina xwe da; niv
pezate ji ji wan re bexşiş hişt.
Garson li r8veç0na wl ya kuçe temaşe kir. Dihejiya, ıe rası diçii, peyayeld pirr kal bii.
Garsone ku leza wi tunebtl, ji ye bi !ez pirsi:
-Çima te nehişt ew ji xwe re hebeld din ji
riini ii vexwe? Saet henebiiye dudu ô niv.
-Xewa min te. Ez dixwazirn herim male ii
w
w
w
.a
rs
iv
ak
Kaloye ku di bin siye de rtlniştibii, bi qedeha
xwe li ıacika xist. Ji garsonan ye xon çü ha
kalo.
-Kerem bike, goL
Peyaya kal li garson niheri ii goı:
-Birandiyeke din bide min.
-Tu e serxweş bibi, garson gOL
Ka1o li garson nihed. Garson ji bawl da re ii
ji hevale xwe re goL
-Çave wi ıe ye heta sibeh! li vir riine. n
min xewa min ıe. Beri saet sisiyan tu caran
xew ji min re nebdye qismet. Xwezi beri niha
bi hefteka xwe kuştibiiya !
Garson ji hundir raltişı şiişeke biraDdi ii qedehek nd d bire ji kalo re. Pişıi ku qedeha kaloya
kerr dagin, gol :
-Min bihist te e hefta çiiyi xwe bikuşta.
Kalo bi tiliya xwe qedeh nişani garson da
-Hineld din ji.
Garson qedeha kalo bi dev re tiji kir. Kalo
spasen xwe j! re got.Garson disan ew şdşe bi
paş de bire hundir. Diire hat li ba hevaıe xwe
riinişt tl got :
-Serxweş btl ye.
-Ji xwe ew her şev serxweş e.
-Tu zane ku wl ji bo çi xwestiye xwe bikuje?
-Ez e ji ku zanibim?
-Gelo wl xwestiye xwe bi çi bikuje?
-Xwe bi dar de kiriye.
-U ke kindir birri ye?
-Biraziye wl.
-Ji bo çi birri ye?
-Ji bo selametiya ruhe wl.
-Gelo çiqas peren merik hene?
-Peren wl pirr in.
riidiııe.
d.
girtin.
-Ez wa texmin dikim ku temene wi li dor
heyşte salan e.
-Ede ew biçOya mala xwe. Ez tu caran beri
saet sisiyan raneza me. Ma di ve saete de ıl
xewdihe?
-Ji her ku ew je bez dike loma heya bi dereng
ur
nahiya lruçe demeka li ser ~ ku bi lıersdika
çakate leşirer ve bil ve, biriqand. Keçik servekiribii ii bi !ez di gelle§ker dimeşiya
Yeld ji garsonan goc
-wenolıedaren şeve wl bigirin.
-Pişıi ku tişte xwestiye bi dest xwe xistiye,
ew be girlin ji xeın nake.
-Ger ew biaqil be ew e zıi tekeye dereke. Dewriye beri niha bi penc deqiqan di vir de derhas
bii. Ger ew zıi nekeve ciheld, ji sedi sed ewe be
53
ııız&n.
xwe dipeyivi. "Ronahi pirr giring e, ıa dive cih
ji xweş ii pakij be. Tu hewcedaıi bi muzike
ak
ur
d.
or
g
lune ye. Dive ji bin de muzik tune be. Mirov
bi hemô şexsiyeıa xwe ji nikare li her deriyen
baran şipya bisekine•. Di we saete de tene
cihl\n vekiıi ew der biin. Ma ew ji çi ditirsiya?
Bi rasti ev ne tirs bii. Ev yeka han tişteki ku
wi pe dizaıuöii. Mirov Ji hiç biin. Tişten 1aziın
ev biin; ronaht, pakiji Q bi rl\kiipekbiin bii. Hio
kes di hundurl\ ve de dijiyan, ıe pe nedihesiyan.
U wi zanıöô ku her tişt nada y pues nada y
pues nada y nada ii pues e. Hiçitiya me ya di
hiç(\ de, bila nave te h(\ç be, ya ku hiç dike hiç
di miıitiya hiç!\ de. fro hiçttiya roja me bide me
li hiçttiyen me efô bike, wek çawan ku em
hiçl\n ku li hemberi me hiç kirine efô dikin.
Me nesp(\re hiça, ıe me ji hiça azad bike. Hiç(\
ku ne tu hiç e, piroz be nave te. Garsone bi
emir bi rôkeni li ber bareke ku aşike we e
qehw6 bi keldôınaııe dişuxııli, rawestiya.
Barvan je pirsi :
-Kerem bike.
-Nada
Barvan,
-Otro loco mas, got ô beri\ xwe guhen
Garson,
-Flncanek, got.
Barvan qehwa wi day(\.
w
w
w
.a
rs
iv
-Saetek çi ferq dike?
-ji bo '!lin pirr ferq dike, saetek saetek e.
-Tu ji wekl yeki bl dipeyivi. Bila ji xwe re
şiişeyeka bikire nhere mal vexwe.
-U ew ne eyni tişt e.
Garsona bi jin got:
-Bel6, rast e, ne eyni tişt e.
Wi oedixwest ku heql\ merik bixwe, ıe ten(\ bi
lezbü.
-U tu? Ma tu ji xwede natirsi ku tu hertim
beri: wexte xwe diçi male.
-Qey tu hewl didi neheqiyan li min bikı'"?
-Na. na, ez henekan dildm.
Garsoııa ku bi Iez bü.
-Baweriya min bi te heye, goı.
Garsona bi emir got:
-Tu ciwan i, baweriya te ji heye, kara te ji
heye, her tişte te heye.
-U çi ye te tam e?
-Ji kar peve her !işte min.
-Tişten li ba min hene li ba te ji hene.
-Na, ye min qet baweriya min çanebiiye ii ez
ne xoıt im ji.
-Neyse, dev ji van beaqiliyan berde, em dikan!
bigirin n herin.
GarscıM bi emir peyva xwe domand:
-Ez ji yek ji wan mirown ku dixwazin heya
bi dereog li çayxane ii meyxanan rftna me. Yek
~ wanen ku naxwazin razen. Yek ji wanen ku
bi şevan hewcedariya wanji ronahiy6 heye.
-Ez dixwaziın herim mal! ô raz!m.
Garsoııl! bi emir,
-Ez ô tu ji du cinsen ciha ne, goı.
Niha ji kincan xwe Ii xwe kiribiin.
-Ger !işten xweş hebôya, ev ne bi teoo pirsek:
<ortani Q baweriy6 ye. Bi fıkira ku belki yeki
ıewcedar were, ez herevar ne ji dil deri digirim.
-Canı&-, hin bar bene heıa bi sibehe vekiıi ne.
-Tu alım naki, ev cih ellieki xweş Q pakij e.
::iheki rohni ye. Ronahiya vir pirıi xweş e,
ıaşe si ya pe1en daran ji heye.
Garsone xoıt,
-Şevbaş, goı.
-Şevbaş
GarscıM
54
1
bi emir Iampe vemirandin ii bi xwe
Gerson,
-Ronahi pirr bi şewq li xweşik e,
ıe
ser bar!\
şewq nade, got.
Barvan li wi neri, ll\ bersiva wt neda. Ji bo
peyvl\ pirr dereng bii.
-Tu qedehek din ji naxwazi, barvan je pirsi.
Garson,
-Na spas, ez naxwazim, gol li de<ket de<.
Wi ji bara nefret dikir. Çayxaneke pakij li bi
şewq tişteki cihe bii. Edi beyi ku zade bifikire,
ew e biçOya mal!\, oda xwe. Wi de xwe li ser
nivtne xwe direj bikira ii bi derketina roje re ew
e
xilmaş
bibüya. Bi xwe-xwe ji gol, "belki
bexewitiy(\ ye, ev nexweşi bi pirr
kesan re heye".
nexweşiya
,..
HEBEŞ
ak
u
Hussen
rd
.o
r
g
DI BASE* DE
li ya Rlissiya bi nav yek in
u berweha di salname de bi bevre dest pe dikin
u bi hevre ji kuıa dibin, ji bili van herdu ıay­
betvaniyan tiştine din hevpişk tune ne.
-2Di rojeke bilıarin de ji sala 1983'a li Mosko
Nazliye mizgin da mete xwe ku dolınan je re
durisı dike; Xanedan jt ji eşqa re dest dav!je
ıaıerone, çend dostan vexwendi fiıav'ln! dike, ıe
roje befi nake, çinke ew "Destketina" ne we bi
sanahi li bajate beşt milyon mirovi bi cib ta.
Beri projeke weha bi serkeve, pewist e bi
k!mani befıek bergeb heba ta anıadekati j! re
be kirin; rojeka isoı bene kinin, ya din li
bencanen reş be gerrandin, ya sisya pivazan di
qunceki bajeri dôr de bene dilin, eger ta roja
dawye kundir, şivlt O bwlrmw'ır!n mayln bi
destneketin, dive tu berlka xwe ya berna va1a
valatir bikl u li çaryomişkl Rlnok (Bazar e) bi
se çar qaıi bikirri.
dan nexwest li basa siwar be, bi tamant ıa ra-
westgeha M!tro Univetstıaı peya biçe, ji alikl
de e wi di basa de hilnepektnin, u ji aliye din
de, eger ew di ber SıJ.ldaşke • re berre, her ııetıe
ew! du se keçen cwan bibine, bi dilina wan dil!
bin geştir bibe.
Li hember Sirka Mosko a nu basa 130' t
renga xwe yi zer rawestya ô çavr!dar siwar
kirin. Bas ne mişt bô, beri nivroj! mirov kare
di ıranspoıan de rône, eger pirjin ıune bin, ıa
ew bebin ô te rônişti bibihnin, ıevt ku tu
dixwini, an dalx! li te dayi; ne dôr e tu di
şiketeke zeradeşii de li bermay!n Av!sıa ya
digeni, y! ji dôr ve ber te werin, didanan di te
de biçirrikinin ô ta digihnin ba te dev! wan nekevin hev, xwe bi ser te de dirrijtnin Ote ji cih
radikin O pişti cih li xwe xweş dikin cin!wan
bi ser gencan de dibarinin, ku ew qedra mezinan
nagirin, li plşa wan ranabin.
w
w
w
.a
rs
iv
Bilıara Kurdisıane
-3-
Ro derketibii ... Em kurd ji nav dili roy! derketine, ew deya me a plroz e... , bayeki taşıayi
bunik radibll, di rojen we kemminayi de Xane-
-4-
Di dawya base de xorıeki ji xwe razi,
magn!tefonek (môseceıe, tip) bi dest xwe
kiribô, we xava dihat ku ji wi ye geneina
Qaron bi dest de ye, !oma denge w! bilind
5~
g
.o
r
rd
ak
u
fehmkir ku ji we ye ew di holeke zaningeha de
ye, Ieksiona xwe dix wine: "Visotiski
dengbajeki mezin e, şayireki bilirnet e, rola wi
di huner de ji ya Maykovski ne kemtire, demek
e were e ja re peykeran (timsal) çakiR a li cihan
naskiri venin, em hinnebône rezdariye li hunermenden xwe yan zindi bikin, çi deme ew mirin
ü şünda erne li pesne wan bidin, hele we bala
xwe dayi niha çiqas li ser Şükşin dinivisinin ü
diaxivin".
w
w
w
.a
rs
iv
kiıibü, haya wi di basa de ji tokesi ıune bO, bi
kaf guh li Visotski digin.
Pireke ıawn li ber derya peşin rünişti bü,
nerazibôna xwe aşkere dikir: "Ez nizanirn ev
gencan iro çawan in, ne zanin li basan siwar
bin, ne karin huner tebigihnin .• Çi ye guh li
Visotiski digirıı ?! .. Hema tiba ew bi keviran li
min dixine gava ez dengi wi dibihsim Oez nikarim şiiren wi ji bixwinim". Jinik pirr enirri
bO ü hewlda va hevoka ji bi ye din ve gitede:
"POşkin, Latmontov ü Maykovski haştine,
çOne bi dü V'ısotiski ketine"!!..
Ev raya hişk bala pirr ıeniştiyan bi aliye rayevane de rakişan din, jineke lihevhati bi xwe
nikaıi, sere xwe ji rüpeline li maşina xisti rakir
u bin rüya xwe ber hemOyan kir, xelka we
Stek!aşke: Peyveke rüssi
~irr ji caman duristkirine.
•
-5-
Xanedan ji we devjenge bepar ma, gava bas
gibişte bazate. Mixabin re kurt bO. Rasti hat
gotin, ne li ciheki resmi, la di basa de, di nav
gel de, Odi çi serdeme de Obin be tirs.
ye, ji avahiyen fakülten zanyariyen miro valiye re te gotin, çinke ew
•Bas ji bus a ingilizi te, Kurden binxete bas bikartinin, ıe Kurden serxete dibajin:
56
oıobus.
Musa ANTER
yek ji bajate kevintirin ye Mezopoıa­
mya ye. Li goti nivi~n bi Gotl ii Surneri yen
li ser qehfikan ku iro di desten me de hene,
Nisebine beri Milade bi 2880 salan, di dema
qirale Sumeri, Luga Zegisi ava biiye.
Le bele Ni~blne jl, wek hemii bajaren Mezopoıamyaye, ji roja ku ava bOye ii heya iro tu
rehet1 nedltiye. Di nava xelke de bobetaten ku
bi sere Niseblne de hatiye, wilo te ziman;
"Nisebıne heft caran şen O heft caran ji xerab
bôye". Ev xerabOnen ha ji ne ku bi zerzelan ô
bi bobelaten xwezay! biine, le bi zor ii zilme,
ıade ii neheqiye ii lşgalen dijmin bôye. Xelk
dibejin ''Niseb!ne heft caran binerd biiye" e min
ez dibejim geleki zMetir.
Nisebine li ser erda Mezopoıamya ya heri bi
ber, heribi av ii li roavaye çeme cex-cexe ava
biiye. Le çem ji di navbera suren bajer de dima.
Pişt1 avabôna li du şiineo Cihe, Ni~bine li cihe
xwe ye iro ava biiye. Bere Ni~ine li gorisıana
cihiiyan, ku iro di sinore binxete de ye, ava
btibii. Ni~llına niha jlli bakurre Btinisra (Bi
tatini te manaeş ti jane) li ser Girnewaz (Nave
we ye kevin Mablpya) ava btiye.
Nisebıne ewqas hatiye werankirin ii
lşgalkirin, ku mirov 15-20 metreyan bikole,
mirov e xan1 O rOniştgeMn kevin di bine erde
Foto: Firaı Ceweri
em e işgalen
jer
de bibine. Bi ve kurtellsteya
Ni~bine, welaten ku Nisebine Işgal kirine ii
nave Ni~bine e kevin bidin.
w
w
w
.a
rs
iv
a
Ni~bine
ku
rd
.o
r
g
NISEBİNE
Sumeran Nirbo (B.M. 2880-2100)
Babilan Aramir (BM. 2100-1850)
HiM-Mitaniyan N asi-pina (BM. 1850-1200)
AsUriyan Mepin-sunu (BM. 1200-300)
Se/fkusan-Roman Antimasya (BM.330)
Bizansan Nisibis (P.M. 640)
Sasaniyan NıhQas (B.M.230 P M.640)
Suryaniyan Nisa-dina (B.M. 131 PM. 192)
Ereban Nasibeyn (PM. 640-750)
Firansizan Nusibin (1920-1940)
Tirkan Nusaybin
Dirnka Nisebine direj oentresan e. Diroka Mezopoıamyaya jor e. Giringbuna Ni~bine ji
weranbiinen we te fehmkirin. Wilo ku
Nisebine deh caran di navbera Firansizan O
Niseblne xera
roman de dest gulıertiye. Her
bôye O sere Nisebiniyan bi şôran hatiye
jekirin. Heıa iro jl li Mezopoıamyaye derd o
xemen Ni~blniyan tewaw nebiiye. Nisebini
d1sa ji tekoşina azadiya xwe didin.
care
Stembol, 19. 02. 1992
5"
Edward
Petaşka
Wergera jl Bulgaıf:
Loran CENGTN
wa
pak1ıatine
li
bilweşiyane.
Em ji valayiya qamişan Pirata bikevin nav
tliroka hezarsalan, &ı ku me ji Mezopotaınya
ya mezin Q kevnare dôr dixin.
ser rôye şaiıik e Pirata keşti digerin, ku
~ ılaran çarnan hatine çeıctrin, bi çerm hatine jiWıdin, her wusa keştiy&ı biçiik bi wan ve ne,
yen ku bi çermen beraııaıı ve hatine pi\çaııdin,
'1i bo ku siviktir bibin. Li ser palen nezika
ıerava, selikek ji qamişaıı bati çakirin, bi vir
wir de diheje. Aliye hundiru ye salike bi
ıeıtişta çama ve paçaye ji bo ava derhas neke.
)i selike de zarokek şifa heye. Dayika wi, bi
lizi ew tesUma ava Pirata kiriye, ku wi ber bi
;arentisek nO ve hibe. Ji herava masivan! bi
ıave Akki, salika bi zaroke ve dibine, la meyze
like. Ew bi darek direj dixwaze salike derdixe O
oilind dike. Bi vi awayi Ii gor mitolojiya
nastvııııa bejar dikeve diroka welata xwe de.
.awe, ku ji ava Pirata digihe desta Akki, li ba
w
w
w
.a
u
iS
wi mezin dibe O !M bahçewan iy! dibe li
xorteki delal O zirek ja derdikeve. Pişti
Xwedeya Işıar dil dikeve wi u alikariya wi dike,
ji bo derbiteve ser ıexta qraliy! u serliraziya n
riıezin hembere dijminan bidest bixe.
Lu,
em dizanin, ku qral! ev destan li ser
ta gotin, bi rasti ji jiyaye. Nave wi Sargon
btiye u imperatori yek mezin sazkiriye. tro em
dikarin nMs&ı ji dema Mezopotam ya ya kevnare ı1 bixwinin, yan ku bi bezaren salan
ketibtine jibirkirina de, her weki yan Egipeta
(Misir a kevn).
Gava em pişta xwe didin Pirata, erne bahçe u
daristanen delal O bi plan ji ılaran xurman an
Piniki bibinin. Di dema bere de, her weki nuba
dara xurme ya Piniki daııek tebiate ya beri
xweşik ji van cihan re buye. Ji ava xurmey!n
w!, ji hing! ve bi hostayi hingiv ô ava tirş
çekiribtine, ji dendikan xwarin ji bo heywanen
xwe derxistine; pel&! dare ji bikar anine. Her
çend di dara xurmeyan de Rimetan zede nebin ji,
li va de li wan meyze kirine, ji bo ji ılaran wan
feyde bibinin .
Em ji daristan a dar&! xurmeyaıı derhas dibin
rs
iv
a
Elen'an (Yunaııiyan) ew wusa binav kirine.
Nave
ta maııa-xaka di navbera du çeınaıı.
Qraliyet&ı Mezopotaınya y&ı kevnare li vir, di
navbera du çem&ı navdar de - Dicle li Pirat de,
ku
rd
.o
r
g
ME ZO PO T AM YA
en
o
vace
ur
Kesen
d.
or
g
Di rojen desıpeke de, pispor8n dema nô dilşad
O kefxweş bône. Maini yen heykelan, skulptUran, peykeran, çekan, keviren bi qiymet,
weneyen li ser ferşiken ji xeriya sor (kevire
pehn ô şabik) peyda kirine. Bi vi awayi wan bi
taybetiyeke bala xwe ne daye gelek ferşiken, ku
li ser wan işaretina eceb nivisandine. Ev
işaretan, weki dews! piyen çôkan ji wan re
hatine xuyakirin ô qet tiştek ji wan fam nekiricara peşin ev ferşikan girtine dest!n
ne.
xwe nizanibône, ku di dest!n xwe de nivisa
kevnare ya ku bi awaye nameyen diroki bô ne
digrin.
Gelen ku di Mezopoıamya de jiyane, nivisa
bizmari ji Sumeran fer bOne, yen ku
runiştvanen xaka bakftre Mezopoıamya'ye
bône. U, xeriya sor (seramlk)?
Li Mezopotamya'ye gelek dar O text nebône,
le xeriya sor hebôye ô gelek ji bôye. Xeriya
sor ji ber çemen Dicle ô Firat! peyda kirine. Ji
xeriya sor lrelpiç ô kiremet çekirine, ew li ber
tava roje hişkkirine O paşi ji ev li ser agir
germkirine. Ji xeriya sor keramlk, teyfık, cer,
lampa O gelek tişt!n din en p8wist ji xwe re
w
w
w
.a
rs
iv
ak
ô ji dftr ve baj!r dibinin. Diwar!n bajer !n
bilind ô avayiyen parastin! li derdore. J i bajar!
kevnare .,, em dikarin ji deri ye bi daren
spindaran çekiri ô bi baqir ve bati jidandin,
derhas bibin. Kolaıı(\n ji xelk! dagirti, bi qir !n
bazirganan, bi derbOO çakôçan en lıesinkaran, bi
ledana dahol ô zengilan, bi zivirandina dolaban
(tekerlek) ji me re didin xuyakirin, ku em
nMki dukanen esnafan dibin.
Gava em seri bildin em e avayiyek bilind O
ezim bibinin. Bilind, bi ser hemô xaniy!n
bajar ve, minarey!n Zikurate di yar in, !n ku li
kes!n xwedi baweri ô iman! tesirek mezin
dike. U minare ô avayiya beri navdar ô mezin
a li bajar! Bab"ılone ye -Keliha Babilone. Li
gor destan!n beri kevn ev avayi ji ali
X wedeyan ve hatiye ç!kirin, ji bo hurmet ô
rumeta X wedaye beri bilind e Babilone Marduk re, ji bo ku ew di ciM beri bilind de
biji. U, di rastiye de ev avayi ji bal dil'an
(8siran) ve hatiye ç!kirin, en ku di we deme de
di avakirina hemO avayiyan de hatine bikar
anin. Hemô kar!n zexmet bi wan hatine kirin.
Di derdora kelihan de, avayiyen din ji
çekirine, ji bo ku di rojen cejnen mezin de bi
ntiridan ben dagirtin. Mirid di van avayiyan de
hatine bicih kirin, li wir razane ô xwe amadeyi
p"ıroziyen c8jnan kirin e.
Navdariya van bajar!n ezim, ji zôve derhas
bôye. E w hatine jibir kirin ô ew !işten xwendevan!n bi meraq le geriyane ô peyda kirine ji
Zabftr, Tewrat, İncil an Quran en kerim, an ji
nivisen nivisvan8n kevnare, dijbehin çirokan.
Bi awayeki lekoliniyek fereh ô kur, di sedsala
derbasbôyi (sedsala XIX-an) de arkeologen Ewropayi bala xwe dane vi ciM dagirti bi dewlemendiyen senet, dirok, aılceoloji ô hwd en ıe­
vayiya insaniyete, y!n ku di erden
imperatoriy! n kevnare yen Mezopotamya de
bône.
Bi alikariya bi hezar!n karlreren cih, aılceolo­
gan dest bi kolaıı(\n xwe kirin e, ji destpeke de
wan ditiye, ku ev avayiy!n ezim ô kevn ne
tebü ne. Li ser maini (kalıntı) yen diroki, bi
sedsalan qum ô ax hatiye ırome ew di bin
wandemane .
n
çekirine.
Li ser xeriya sor nivisandine.
Nivisvane Babiloni yan en Surneri di des!!
xwe de kerpiça tenilc a ji xeriye sor çekiri girtiye - bi taybeli ji yen ne mezin - O li ser
nivisandiye. Penôsa wi ji qamiş a tujkiri bôye.
Di desıpek! de nivis weki weneyan bOye her
çôye hatine hesanlkirin, heta ku ji nivisa şekle
weneyan derbasi şekle niviski bôye, 18 disa Jl
mezinbôna cuda "nivis" hatiye kirin. Ji van
nivis!n li ser ferşik!n bi mezinbôn8n cudıı
cuda, bihlioteken geleki mezin ava kirine. Ji
wan dewlemendiy8n insaniyete, sed xwezi je rı:
ku beşek biçôk maye, yen ku edebiyat, resim ü
heta bin ji wan reziman O ferheng Jl di nav war
de ye. Di Mezopotamya kevnare de nuha ı!
zanin, ku destpeka ilm!n giring - weki matematik, geometri, medicin (TIP), ô astronomi
hatiye danin. Veqeıandina roje ji bo dwanzdeh,
ya şev ô roje ji bo bist ô çar, her weki veqetan·
dina saıe ji bo dwanzdeh mehan disa ji
şaristaniya Mezopoıamyaye gihiştiye heta rojı
5'
ak
ur
d.
or
g
çebOne ii ferqa wan ji insanan ıene di jirbfin Q
zanabfina wan a "netebii" de bQye. Insanen
tebii li wan bi heyraniyek mezin ıemaşe kirine.
Bi bez bfine, merxas bfine, zana, xweşik ii
geleken caran zalimen wan derneo kevnare
bfine, ewan karibiine sehran bi xwe ji çebikin.
U, ew dema dawi ji wan re ji hatiye - ew
dema ku ne sehr, ne bez karibiine alikariya wan
bikin. Ew J1 pir bfine Q weki hemO insanan ji
jiyane koç kirine.
Gava hfin e mitoloji ya Mezopotoml li ser
Eıan bixwenin, we Ikar e eleni (yunani) wete
birawe.
Ev pirtuka han*, arınancek we ku deriyek di
ilim de ji nii ve veke tuneye. Niviskar daxwaz
dike, ku bi keda xwe dilxweşiyek bide xwendevanan, ku bi dewlemendiya insaniyete n
şarisıaniya Mezopoıamya nasin bibin. Ew dixwaze ji we re bibeje, ku zanisıi be slnor e,
xweşikbfin be slnore, daxwaz a wekhevi Q
edalete be sinore.
w
w
w
.a
rs
iv
me.
Ji xwendin a nivisa nameya bizmali re sebr ii
hewldanek giring pewist hiiye, ji bo ve ji
pisbor Qzanayen ilmi bi hejmarek zMe hemô
zanabiina xwe sertkirin e. Bi vi awayi, zanistiya li ser donyaya ya ku heıa nuha ji ali Ineile
ve dihat zanin, şeklek nQ .girt.
Mitolojiyen, ku hfine di ve pirtuke de li ser
Mezopoıamya bixwenin, ji nivisa nameya
bizmaıi hatine wergerandin, beşin ji wan xwendina wan gelek zexmet biiye, beşin xesar ditine
ii nebatine xwendin. Udeyen wan ji Surneri
ne. Ev mitoloJ1 xwedi dirokek gelek gelek
kevn Qxwedi giringi - yek mezin in. Naven ku
hiın e di wan de bibinin Akadi ne. Ev
mitolojiyan ji Şumeran gihiştina Akadiyan,
paşi Babilonan ii Asuıiyan ii her çQne ev
mitoloji naverokek ferehtir girtine, her wusa ji
biine ma1e ıevayiya Mezopotomyayiyan.
Xwedanen Mezopotomyayeyan ji zilma
xwedanen din hatine kuştin. Şeklan wan weki
ye insanan biiye Qkirinen wan J1 weki yen insanan bône. Şer kirine, zewicine, zaroken wan
' : Pirtlllaı bi rıavl "M&o/ojiyi• MııopolllnrJa" di .u,..hJıik tk bi wırpra l.ort111 Cıngflı wl ji çırpi tkrkıve.
50
ir
ROJ
ir
XOZİ
d.
or
g
ŞEV
ak
ur
B. AKREYf
.a
rs
iv
Spede ret
Bi pengavet hem
Min Siyar diket ii dinene şole wi
li cihe min dirazet
Sibera şeve
nesıe min digirt
Nivinket xo nişa wi didem
w
Dest dilielinit
Roje dikete der
Min ji diniYinit
w
w
Çav helina steran e
Tejket wan ji
Du rondiket herdu çava
Şeveke were ii pencerke bigire
Nehele roj bet
Tehran !6 -5 - 1990
61
Gotinek
(li bo Adil Duhokl)
d.
or
g
Ne xew, ne xeyal
Ne birlıatinet heyaıned bOri
Min na benev kolanet wari
digel te da
ur
Kenyek illetzina tibla
Çav kime çave nane birsiya
Bo min bes bil
Bo min bes bil
w
w
w
.a
rs
iv
ak
Stockholm 22 - 7 - 1991
62
BİRHATIN
"Ji bo mijilaıık
Herweroje
ak
u
rd
.o
r
g
Dayika hemti kovana u yek: evine"
.a
rs
iv
Viwelati
Birinen xwe vedialistin
Min di pencerka vina te ra
Ber xwe dida ve dinyaye
Li pişt reze soti ye gundt
Desre te ılihat
w
w
w
Gulek ılidane ser pencere
Kurengew e
Wek birina ser dile min bii
Pişti çend befr ubaranen giran
Di pencera birinen xwe ra
Min ınCzande ve dinyaye
Hernil waren sortiyen gundi
Leven te peve bfibiln bişkoj
Çi -ba- ne dişiyan
wan bilerizinin
wan bilerizinin
15. 05. 1990
ak
u
rd
.o
r
g
FER BÜM
w
w
w
.a
rs
iv
Ez lerbum hemfi roje
Xemen xwe wisa veşeriın
Ku kes nebtnit
Ez lerbum derewa bikim ii bejme xelke i
de her dem hiserkevin
Ferbfim bikenim
Ferbfim negirim
biçim
birevim
urabirne ve
W ele ler nebfim
Xwe ji du tiştan xelas kem
Yayekexem
Duye ji dayik e.
64
Stockholm 1991
d.
Firat CEWERI
Ew e tu ferqe di navbera generaleki nqesabeki
de nellıne. Ew e sorabiya bersdika yeki, ji sorabiya deste ye din veneqetine. Ew e şereki di
navbera ltalyan ô Alınanan, Ingiliz ô Rnsan ô
Prôsi ô Fransizan de wek şereki di navbera du
heremen me de bibine. Ew e ev neıewe rijandina xwina mirovan b&ih nnehewce bibine. Ew
e tu cari dilbijokiya bejmara mezin ya miroven
kıişti neke. Em iro çawan engizisyonan
dıbinin, ew e ji şer wilo bibine.
w
w
.a
rs
iv
ak
Vlctor Hugo (1820-1885). Hema politika
Victor Hugo bi çe nd golinan kare bete zirnan :
gel, azadi, wekhevi, aşti, peşketin ... Ne
ideolojtyek Hugo a vekiri hebu, ne jl tu
partiyen wi... Ew ne peyakl tekaşer bu, le
dengeki wt ye sade, bi hiz, şerker u comerd
hebil. Disan ı1 ew sirgan bil. Di sala 1867' an
de li Parise peşangehek berpeş ba. Di nava yen
ku kateloga ve pesangehi arnade kiriban de,
Paul de Kock, Edmond About a George Sand
heban. Peşgotina kataloge bi Hugo dane
nivisandin. Ew e Hugo dlroka gele Parise
binivisanda. Hugo di vir de beri ku behsa
pa§eroje bike, ew behsa peşeroje dike autopiyek Ewrilpi daveje orte. Di vil metna ku pirr
hintlik tete naskirin de, Hugo wek pexembereki
dipeyive.
Gaston Boutho ul
ur
Werger.
or
g
VI CT OR HU GO
w
NE1EWEYEKOOSTANE Ü AŞtİXWAZ
Di sedsalcn bistan de ew e neıeweyek nediti
çebibe. Ev netewe, ew e mezin be, le we mezinahiya we ji azadiya we re nebe asteng. Ev neıeweya navdar, dewleme nd, biaqil, aştixwaz, we
ji lıemti mirovantiye re bibe dost Ew e sergiraniyek biratiya mezin nişan bide. Ew e ji listina
rola gullen ıopan yen bere ecebmayi bimine.
EDALETA BILlND
Em iro çawan deran dihesibinin, ew netewe ji
ancax dewlete wilo bihesibine. Dawen beri! ku
li hember OOdiıııuı vediblln, çawan ku iro em ıe
ecebmayi diminin, ew e dawek weşane ji
ewçend je re xerib be. Ew e cezakirina
niviskaran wek cezakirina asıronomen bere
billıne. Ew e Beranger ô Galile yek bihesibine
n wek Galile ew e hepiskirina Branger nekeve
sere we. Golina ku "Disan Jİ dizivire" ne ku de
we bitirsine, ıe we kafa we bine. Edateta we ya
bilind we qenci be. We ji barbartiye dllr be, we
je biqehere. Ew e s!piye (sedare) ji mirovantiye
re Mşerefi bihesibine. Bi perwerdikirina
(hinkirina) ku bi peş dikeve, ew e sôc ô ceze
wek berfa ku li ber roje dihele, bihele.
or
g
d.
ur
ak
iv
rs
.a
SİNOREN VEKIRİ
Ew e mirov bi tene di
ciheki de neminin, ew e ji
gerr u diline bez bikin.
S"ınoren ku nayen derbaskitin ew e ji nave rabin. Ew
e cobaren sinoran bibin
damaren xwıne yen hevbeş.
Firandina pireyeke, ew e
wek tirandina sere miroveki be imkan bibe. Ew e
barOda ıopanji bo vekirina
riyan ben bikaraninin .
Perçe barôden ku s1ngan
qul dikin, ew e sibe bik&i
qulkirina çiyan werin.
Hemu şiiJen ı np ô li vingan we ben ji birkirin ... Di
sedsalen nozdehan de ji bo
xislina Sivastnpnl bi tene
li bajareki Ewropa kuştina
85 hezar mirov herçiqas bi
şeref be, ewe ew çend ji
xerib bete dilin. We ev
neıe.we kolandina ıuneleke
li Alper di ser kewaren
Armstrong re bigire. Di ve
mijare de ew e nezani ew
çend bi peş bikeve, ku
baya .we ji çekitina bombeyek 23 ton, 1866'an de
w
çCnehe.
YEKhi OWEKHEvi
w
Dengen miroven ku şiyaı'
dibin ô vir de ô we de baz
didin,
dengen kewaren
meş!n hingiv binin bira mirov. Çiftlikek bijarte ji bo gundan çi be, neteweya ku ji nav
dinyaye şewqe dipijiqine neteweyen din ji we
e.w be. Ji netewetiye ji bilintir ew medeniyet
be. Ew e ji medeniyete ji bilindtir, malbat be.
E.w e yekiliya ziman, yekiliya pere, yekiliya
pivane ô yekiliya qanônan hebe. Ew pere be
rawestan dest biguhere. We wek xwedi mlikeki
ku di berika wi de bist frank hebe, dewlemend
w
we
e
e
66
VICTOR HUGO
be. Bi ji nave rakitina kedxuran ew e bilindbônek qimet ya bedawi çe hibe. Ştir li pişte
ô vala rôniştin we qedexe be. Ew e pe~n pirr li
ordiyan neyen xerckirin. Ew çar milyaren ku ji
bo xweparastine diçin, ew e di berika hem.welaliyan de biminin. Uniformayen bi şan ku dest
ô lingen çar milyon xorı gir! dide, .we ji nave
rabe ô van xortan ber bi kar, ticaret, erd ô
fabrikan de bikişine. Hesinen ku renge ştir ô
wE NAvE vE NETEwE rt BffiE EWRÜPA
Di şfina şer de aşti. Li hemher spide hevkelina
zeka. Behedaniya gihiştina qeniciy~. we ji Jıeq
cangiranan ô çavtirsone kan be. Ji bill ve
oohedaniye w~ tu h~rsbiln tfinebe. Ev gel we ji
bo feda mirovan slnga taıiti~ veke n maden~n
şewq~ derexe. Ev e, netewa peşeroje we ev
be.w~ serbajare ve neıewe Paris be il we ne
Fransa ı~ we Ewrôpa be. Di sedsalen blsıan de
w~ Ewrfipa bimine, ~ jl we be gubertin ô
bibe mirovanti. Ev neteweya dawi ku nave we
mirovantiy e, ji niha ve peyayen fikre, ku
çavderiya şevtariye dikin, dibine; 1! ya ku niha
sedsala nozdehan diji, be destpeka pekhatina
Ewrfipa ye. Ev xuyabfinek berz e. W ek çebôna
benderuhan, di ç!bilna gelan de ji biraniDek zelaliya bilind heye. we çax~ sirra xuluqandine hi
çavan ıe ditin. Di~ dema em dijin de, wek em
benderuha ku ji ma1zaroka medeniyete~
zayine ye, dibinin. Ev benderuha ku we çebibe,
yekitiya Ewrfipa ye. Fransaya berz e. Xelkek li
ber zayine ye. Heka meyiyayi ya pilşketine bi
vi dirôv~ xwe ye xuyayi ji peşeroje re avis e.
Di gure xwekaşok de benderuha bi bask çawan
veşirti be, Ewrfipa iroyin jl qolincen neteweya
peşeroje ıene. Di sedsaia be de ew ~ ev neıewe
du basken xwe veke; w~ ev basken ha yek
azadi, ya din ji xwestin be. Welate biratiye
Ewrfipa ev e, pilşeroj we ev be. Bila her kes bi
qedera xwe razi be, ev dilşahiya gihişti naye
rawestan. B ila edi gele Ewrfipa ç!bibe, bajare
we ji nilıa ve heye. Paytexte vi geli ji niha ve
anıade ye. Ev yeka ku M nezaye n weka ku we
nebe dixuye, bi xwe qannnek hebune ye.
Zigota neteweyan ji wek zigota mirovan pek
~ mezinbfin n pekhatina dendika jiyan~ ya ne
diyar hertim bi seri dest pe dike.
d.
or
g
POLtrtKA KU ILIM DAQURTANDIYE
w
w
.a
rs
iv
ak
Wekhevi we ji perweıdekirina mecbOri ô tıepere
bize. CiM cezaye we perweıdekirin bistine,
girtigeh ji we bibe dibistan. Nezaniya ku belengaziya beri mezin e we ji nav~ rabe.Hejmara
kesen ku xwendin ô nivlsandina wan tune ne
w~ bi qasi kesen ku kor tene dinyay~ bindik
bin.Li hember qanfinan we maf ııeıe fehm
kirin;we ilim politikayil daqurtine. Bi
sivikbôna berberiy~ ku bilyer ji sivik bfi,we
bilten bôyeran yen ne rast ji jı o~ rabe.Şilna
qanfinan we rastiyek oohempa,şilna seneto jl
we lnsu"tut ô zanebiln bigre.~ hukfimeıe we
bi ıene ragihandin be.Ew du zahmetiyen w~
hebin,gerr ô muhafeze. we dewlet bi tene
minak ô projeyan bide.Hertişten kein il kurt
we bi şilda xuyayi re tekeve qayişe,bi wi awayi
w~ şfineriya paşketine veke.we li tu cihan
kostek nemine,w~ li her dere norm di giraniyil
de he.We dibisıana normal, ciM kare normal,
tiyatroya normal,ça ndiniya normal,weşana
normal ô li ba hemô tişti ji we azadi hebe.Wil
azadi ya dile ınirov ô azadiya milji~ mirov yek
ııeıe girtinJi ber ku hezkirin bi qasi fıkirandine
bi qimet e.Ordiya ramane ji tabilm eqil bi re
dikeve.
li her dere be rawestan dest pe bike.Her ku sere
ejderhay~ kar y~ piroz je bibe, w~ ji nu ve bize.
ur
zinciran girline w~ li her dere oone helandin il
reng~ gisin bigirin. X w~yaspehlbfine ya bi
heyşt çiçik we bi we mezinahiya xwe di nava
mirovan de rfin~. we kes kesi nepelçiqinln; ne
biçilk mezinan, ne ji mezin biçilkan ... we li
her dere, herkes her kesi wek miroven bikerlıati
ô qenc bibiııe. we kaıl<irin ji pevgiredana koletiye biqeıe.
HEBÜN
w
Gava genin deh qat bilind bibe, we hilbeıin il
berxwarin sed qati bilind hibe. Piıbôna neo we
ji pehitbône derkeve il bibe rasti. we av ren
bend kirin ô peşiya lehiyan ben girtin. Di wan
avan de we masi ben gilıandin n bi vi awayi we
jiyan erzantir bibe. Ew e endustıi endustriye
bizene, her kese mil bidin hev, we kar li her
dere şax bide, her tişt di bin bivire bereket! de
Parts,J867
Sirra karina bilind ew e, ku ew çiqas siberoje
ıevn iro bikin. Her kare ku hfin dikin hertim
siberoje ıevle bikin, ıe bizanibin be hiln çiqsi
tevl! dikin.
d.
or
g
ŞERE AZADIYE
ak
ur
Bareş BETTE
w
w
w
.a
rs
iv
T'rrejen roje,
Pelen ave,
Baye sar,
U hev udu diketin.
Bi dijwari,
Bi qerme,
Bigenni.
U pel bi ser diketin bixuni.
rırej u ba,
Dihatin udiçôn.
Pelan ew dişkandin
Dilr dilr dikirin ji erde.
Ewrenezmen
Bi alikariya be
Tev kom dibUn bo henşC.
Peşi sipi wek pembu
Paşi reş utari dibôn.
Bi baran u bi teyrok
Bare xwe ubela xwe vala dikirin,
Ser erde u behre.
U, dilr dibôn tirejen roje
Geş u har dibôn pelen behre
Dibôn mina kaş unewalan
Dikirin qerin uhewar.
68
Teyr ii çiik, mar ii ınasi,
Diketin qulen erde.
Dar ii devi dilerizin ji hersa
Av dibii cenewar
Bilind dibii, fereh dibii
Derdor didan ber xwe.
w
w
w
.a
rs
iv
ak
ur
Biçilk dibiin, vala dibi'ın.
Pelan ewr dadiqurtandin
Ba edi hew dihat, ewr direviyan.
Pelen be!ıre
Hedi hedi sist dibiin
Roj bi pelan re dikeni
T'rrejen germ redikirin
Dine dibii xweşi.
Gul ii kulilk geş dibiin
Çiik ii ç81ikan dixwend
Pel edi rawestabiin
Şere ewre reş, baye cemidi
Bi ser neket, zora wan çii.
Miroven bazdayi
Mar ii mişken di qulan de
Derdiketin ji bine erde
Hew xwiya dikitin
Ewre reş ii tari.
Baye cemidi edi nedihat
Pelen belıre hedi bi nermi
Tevi nrejen germ dibiin.
Gul ii kulilkan dikir tebayi
ii bi hev re digotin: Merşa "azadiye"
Didane heviidii mizginiya"Serxwebiine"
d.
or
g
Ewrenreşiitari
HING IV
ak
Ez nteşa hingiv im
Difirim, digerim li deıiidor
Datiııiın li ser gul ii çıÇekan
ur
d.
or
g
MEŞA
wan
rs
iv
Dünejim ii dikeşiın şerheta wan
Radiıniisiın, dalesiın neıme pelen
Ez im ınevane bi1ıarC
Dikim kara zivistan ii adaı€
Ava dikim şanen ji şiınaye
Da ku bixwin jC çCliyen min ye gewr
gera min bi roje
Berhev dikim heta dawiya payize
Paşe dikevim xewa zivistane
Dixwim hinge hingive şanen şiınaye
w
w
w
.a
Doın dike
70
8/3/1990
g
EHMEDE XANE
bihişta çanda kurdi, torre ii
dikin.
icar ez e bi dilşadiyeke germ, de ji gele xwe
re, rewşenbireki behem pa di rupele n kovar a
NÜDE Me de, rebere nemir, haptre zimen, çand,
folklo r ii rewşena kurdi, herwe ha mamo steye
demokratiye Elunede Xani bidin nasandin.
Her çiqasi Kurd hemô ji nez ve Xani dinasin
ii bi hiskir ina xwe, wi di nive dile xwe de
dibew irinin ji, le mixab in di iro de gelek
cuwanen Kurd hene ku je ne agahdar in.
Ehme de Xani di 1651' e de li Xane (Hekari) ji
diya xwe re çebiiye. Nave bave wi Ilyas e ıi ji
eŞıra Xaniy an e. Ew, di 170Ta n de li Bazid e
çôye dilovaniya xwe. Gora Xani ya p"'ıroz niha
li keleka mizgevta wi elimine ıi ji Kurdan re devereke pir piroz ô giranbiha ye. Herweha gelek
kes gora wi ziyare t dikin ıi je daxwa za
gihaştina mirazen xwe diltin.
Eşira Ehme de Xani ji herem a Hekariye koç
kiriye u Çıiye li Bazide bi cih buye. İcar binek
dirokuas dibejin ku di 1562'a n de bi koçemali ji
Helcariyil çıiye ii li hawidore Bazide ciwar bôye.
U m kesi sederne koçkirine beyan nekiriye.
w
w
w
.a
rs
iv
ak
u
ni vi sa we hatine serobi nkirin ii kirine mina
dojeh. Ew dojeh ji bi awaye ki wisan reteşe
çebiiye, ku te de tu çirisk eke ruhniy e naye
ditin. Ha wisan dema nifşen niihati çaven xwe
vedikin, dibinin ku di dinyay eke tari de dijin ii
di nav egir de ıene qelandin. Ha ji ber we yeke
ye ku ew peşiya xwe nabinin.
Ere, ew nifş ne ku peşiya xwe nabinin, her
tişti dibinin. U mixab in naMli n ku ew tişteki
bibini n ii çaven xwe vekin . Begum an ew
kiryaren be ser ii ber, ji bo ku nifşen nôhati nekevin kiirayiya diroke ii xwe nas nekin. U bele
gotine ke peşiyen me beye, goline ku: "Diny a
dem e, geh petex e ii geh ji !em e!" Ü peşiyen
me ev ji gotine: "Rim di ıerre de naye veşartin"
ii "Roj bi perde naye vegirtin!"
Ev yek eşkere ye dema ku mirov xwe berdide
kiiray iya dirok e gelek rewşenbiren Kurd,
diirbin , zana, xwena s, bozan , huner mend ,
pispor ii gwd. ıene xwiyakirin. Ere herçiqasi ev
65 sal in ku herhem en kurdi, belge, destnivis,
pirtiik, berma yiyen diroki ii tişten wisa hemii
hatine şewitandin, li Kurda n hatin e
ciimucelakirin ii ew ji wan bexeb er hiştine, le
bereketa Xwede li arşiven welaten demok rat be,
ku ji zii ve ye, refen xwe ji nivisen kurdi ii yen
li ser rewşa Kurdan dagirtine.
Çewa em dibinin, bej ji sere Sedsa la Yazdehan ve ye, ku gelek tişt bi ziman e kurdi hatine
nivisa ndin. U mixab in, ew li Kordisıane pir
kem pey da dibin ii pirani ya Kurdan ageh ji wan
nınin. Icar gelek Kurden welatparez en dilovan
di van salen dawi de ji ber zordestiya dijminan
ku welet hiştine ô reviyane derve li dormedare
dine belav biine, besekan eligerin tl ji pirtôkxane
ô arşiven biyaniyan yeko-yeko wan herhemen
kurdi derdix inin hole ô peşberi çaven dine
rd
Ev 65 sal in ku
.o
r
Zeynelabidin ZIN AR
Ehme de xani di çardesaliya xwe de, dest bi
nivisandina zimane kurdi kiriye ıi di ııozdesaliya
xwe de, dest bi bilindkirina alaya serxwebiina
Kordisıane kiriye . Wi di siuses aliya xwe de
NÜBA R nivisi ye ii di çiluça rsaliya xwe de ıl
MEM ô ZIN nivisiye.
71
ak
u
rd
.o
r
g
mirov. Mem ii Zin li ser çend binyat ii binaxan
hatiye nivisandin. a) Eviniya cameri il maqiilti,
hevhezkirina jin il meran. b) Merxasiya bo destebiratiye. c) Barandina nifir ii afiran li
xemexwaz ii zikreşan. d) Welatperweri ii netewetiya kiir ii fıreh.
Rebere Kurd, Ehmede Xani, li Bazide xwendegehek vekiriye ıi ji kise xwe şagird dane
xwendin. Herweha wi çar herhem ji, "Mem ıi
Zin, Nilbar, Eqideya İmane il Eqideya İslame"
ni visine. Te golin ku wi li ser tebiete ji
pirtiikek ni visiye ii diwaneke wi ya helbestan ji
heye.
NÜBAR: Ehmede Xani di ıı·e Adara
1683'an de, ji bo tegihiştina zarôkan di reça zimanan de, herweha ji bo axaftina rast ô
hesanbôna xwendine bo wan, ferhengoka kurdierebi ii bi helbestki ,Nilbare nivisiyeye. Her
beşeke we, bi jimareke kifş ya kileyan dikişe il
helbest hernil bi qafiye ne, gelek ji rewan in. Di
pinilke de 14 beş ô 217 malik hene.
NÜBARa Xani, bi awayeki wisan xweş ii bikerameti hatiye nivisandin, ku heta niha ji li
dine hempayeke we nebatiye dilin. Tene Şh
Mihemed Kerbela di 1914'an de pirtiikek di şiim
we de, le bi kurdi-farisi ii bi nave "Mirsad-ul
Etfal" (Amadegaha Zariikan) nivisiye. Kerbela
bi xwe gotiye, ku min ev: Weke we Nıibara
Ehmede Xarti nivisiye.
Belam NÜBAR gelek caran ıi li pir deveran,
wek Stembole, Misire, Beriine il Sıockholme
hatiye çapkirin. U cara peşi min ew ji tipen
erebi wergerande tipen lateni ô weşanxaneya
Roja Nô di 1986'an de ew li Stockholme
(Swed) çap kiriye. Ü çapa ıliduyan ya lateni,
min ew li Stembole di nav weşanen FIRAT de
daye çapkirin.
Me van çend helbestan ji NÜBARe jederk
kirin il bo xwendevanan li jer nivisi:
w
w
w
.a
rs
iv
Peşi em e li vir bo xwendevanen kovara
NÜDEM'e, jederkeke ji pirtôka Basili Nikitin bikin, ku li ser vi rebere me çewa nivisiye.
Nikitin di pirtôka xwe ya bi nave "Kurdan" (r:
489) de gotiye, ku:
- Çewa di gelek deveren pirtôka me de nave
Ehmede Xani hatiye nivisandin, beguman wi di
mesela netewi de devera xwe ya ku layiq bii vegirtiye. Lewra hazirkirina haziriya nijade, peşi
di helbesten wi de peyda bilye. Pirtôka wi ya
"Mem ô Zin" ne ku tene peydakiroxeke giring
ya helbesten "epik" e, behempa ye ii gelek bi
şan e. Ehmede Xani hiskirina xwe bi xebata
xwe ya ji bo zimen ii girlngbestina pe, bi
zanina xwe ya kiir, bi kultura xwe ya dewlemend, xasma di helbestvaniye de, nişandana
ri ya azadiye bi her kesi daye qebiilkirin ... Ha ji
ber we yeke, pişti Xani gelek kes rabône ii
xwendegeba wi dane meşandin, herweha wan di
r(\ça helbestvaniye de ]1 xwe pe dane şiifandin.
Beguman gelek zana ii pisporen biyani,
xasma Rojhilatnasen Ewrfipi fi bineken
Riisistane, lekolinine berfireh li ser Ehmede
Xani kirine. W an piraniya naveroka "Mem ii
lin"a wi bi zimanen xwe di gelek kovar ii roj~ameyan de weşandine. Ü di radyon ii televizyo~an de ıl li sere pir peyivine. Hin ji wan Rojhilatnasen biyani yen menşiir ku zede-zede pesne
'Mem ii Zin"e dane ev in: Alexandir Jaba,
<onsiilaıa Rusisıane M. B, Riidenkoye, R.
Leskon, T. Bua ii I. A. Orbili. Herweha gelek
ıana ii rewşenbiren Kurd ji, di derbareya
~hmede Xani de lekolinine giranbiha kirine fi li
;er wi pir nivisine. Hin ji wan yen menşiir ev
ın: Pr. Qanade Kurdo, Ziya Xalidi, M. Emin
leki Beg, Şerko, Celadet Eli Bedirxan fi keke
~ti Kamilran Bedirxan, mamoste Etaedin Secadi,
lfuzni, Givi Mukriyani, Seydaye Hemze Beg ii
namoste Sadiq Behaedine Amed!,
Profesore nemir Qanade Kurdo di pirtôka
<we ya bi nave "Tarixa Edebiyaıa Kurdi-l"
tlpe!it ı 05' an de, weha gotiye:
- Mem ii Zin, ansiklopediya jiyana milete
<urd e. Ew, destaneke kurdperweri ye il te de
ıyin, jiyan, rewş ii tevgera neteweye Kurd a di
ıavbera sedsala 16-1Tan de line ber çaven
72
Bismil/ahi"ehmani"elıim
Mebdee her 'i/meki nave 'Elim
Hemd usena uşukrani
li bo wi xaliqe rehmani
Ne esi ü, ne fes/, ii ne da, il ne bab
Heyin wf, heyfna wf nabit htSab
Vik existin Ehmede Xanf
Nave "NUbihara Biçakan" le dani
li bo wf çu nfne cfhaı ii mekan
Ne manend ii misl ii ne hemta, ni§an
Ne ji bo sahibrewacan
Belkiji bo biçUket kurmancan
Mekanan mebfne ji bo wi rewa
Nihayet 'eiei 'erşi qed istewa
g
Kufesahet ii beyan daye lisani
Lisan daye insani
w
w
w
.a
rs
iv
a
ku
rd
.o
r
EQİDEYA İSLAME: Heta niha kes! zede
behsa Eqideya islame ya Ehmede Xani nekiriye.
Ev berhem çend rupelen nivisa pexşan e ii neha
liye çapkirin.
Herçi bi 'ilme cehl/dr mubedel
Belarn di 1901'e de, çaxe ku A. von Lecoq ~
mukeiei
zer
bi
Idr
wi
xwe
Sifre
Kurdisıane lekolin kiriye, wi gelek berhem C
desmivise n kurdi berev kirine ô birine li ElmaGer te divetin bibi mir ii ser ii mu 'teber
niyayedi 1903'an de, bi rewşa wan ya orijinal
Kfzb ıl xflaje me bej, ger te bildn ker bi ker
kirine du cild ô çap kirine. Ew herdu cild nih;
di bin parasıine de ne ii ıene ew kesen ku
xwedides tôr in ji bo lekolina zimanan dikariıı
bibinin.
EQİDEY A İMANE: Ehmede Xani, ji bo
İcar çaxe ez li Pirtfikxana Qiraliyere (Kungli
tegihiştina oldaran ô danasina baweriya ola
qa Bibliotek - S wed) dişixulim, min cilde peı
islame, Eqide nivisiye. Zarôken Kurd tev di
desmivis
piçôktiya xwe de EQİDEye dixwinin ô hemô bi emanet stend. Beşeke we hem(i
ye. Di wi
ani
W
e
Ehmed
kure
e
helbesten we jiber dikin. Di Eqide de 73 malik mele Mihemed
Xani
Ehmede
Niibara
hene:
beş(\ de ev berhem
hene.
Islam
E<(ıdeya
xani,
Ehmede
Eqideya imane ya
ya Ehmede xani ii Mewliida Mele Ehmed
Mele Ehmede Qoxi, li ser Eqideya Ehmede
di 188Taı
Xani şerhek ni visiye ii bin bejeyen ku bi hesani Bateyi. Mete Mihemed e Wani, ew
9, yemZilqe'deşehr-i!
fi
de (Sene: 1305,
ııayen zanin, bi zaravaye kurmanci mane kirine
wergeranc
Eqide
ew
min
İcar
sulesa) nivısine.
ii nave we daniye "Rebere Sani".
<
Di 1986'an de, min ve berheme ji digel şerha tipen lateııi ii di paşiya Niibare, çapa ıliduyan
bi cih kir.
seydaye Qoxe ji tipen erebi wergeran de tipen
Di 1985' an de, çaxe min dest bi berevkirin
lareni ii Denge Yekitiye ew di 1990'i de li Elmehan d
manyaye çap kir. Pirtôk bi temami, 174 riipel desuıivisen kurdl kinbii, di nav çend
D
bôbôn.
berdest
min
250'1 riipel desuıivis bo
e. Desqıi\ka Eqide ev e:
Xaııi
Ehmede
helbesten
nav wan de heşt bend
hebôn. İcar min ew ıev wergerandin tipen Iate.
(i di pirtôka xwe ya bi nave "Nimiine J
Li ba te muheqeq bitin ev cewam
Genciney a Çanda Qedexekiri(riipel: 89)" de çı
Duhi goıe min hatifi behfcab:
kirin. Di nav wan de helbesta beri ku bal
mirov dikişine, çarineya bi nave "Çargoşe
Se Ehmed sena ke bi qewle sehih
Ehmede Xani" ye, ku reza peşı hi zimane erel
Li tewhide Bari, bi lefte fesfh
ye, ya diduyan bi zimane farisi ye, ya sisiyan 1
zimane tirki ii ya çaran ji bi zimane kurdl y•
Xwede yek e, be hevrf ii be heval
Ewbend eve:
Ne me'züliye, ne mirin, ne zewal
Arife ku bi qenci me'riifi bit
De helim ü sabir ii mewqiifi bit
Fate 'umri fl hewa ke, ya hebibi kul/e luıl
Ah unalem hemdememşod der flraqet mah il sal
Ger benim kanim dilersin,çoktan olmiştir helal
Din tl ebter bUm ji işqe min nema eql il kemal
Enıejfkriflfuodi,
ente rilhifll cesed
Leşkere xemluıye
to mulki dilem wirani kerd
Dade geldim işq elinden, isterim senden meded
WanTetaran birne yexma eqltl din il milk umal
Tale xemmi, zade·hemmi, şa'e sirrifll mela
Teşneye came wisalem, çun şehide Kerbela
Yokse sen diwane oldun, nice halim ey dila
Ya ji nil ve işweyek da min hebiba çavxezal
Hel le na min ni'meti wesl-il hebibi mm nesib
Ufaadem ber derit biçare sergerdan xerib
Derdimiz çok/ikisinden ona yok hiç bir tebib
Ey tebibe min dewaye derde KANi her wisal.
Malik~n
helbeste ji ya !*şi hetani ya dawi,
rezen biyani ev e, ku me li j~r nivisin:
-Ya ev1ndara min, bi her awayi temene min
bi evina te bihuri. Axin il nalinen min, bi
cudabôna ji te ya bi meh il salan e, ku hergav
bi min re hevdem in. U eger ku tu xwina min
div~yi. jixwe ji zil ve- ye ku te ew rewa dera ye.
- Amaca dile min tu yi, giyana gewde min ji
disa tu yi. Leşkeren te yen xeman dile min
weran kirine, ji te alikarl div~m. Çimki ez ji
deste evine bi hewar im.
- Xemen min yen direj il evina zede ya bi ~ş.
niheniyen min ~n tije belav kirine. Ez mina
şebiden Kerbelaye, ji gihaştina came re tihn im.
Yan ji, dilotu din bôyi? W~ rewş çewan be?
- J i min re, bi dôrketina ji evindar~ zanin
tune. li derde cudabône, ez timi ji xwe reageh
im. Min bi dil il can rewşa xwe, ji cane re
peşber kir.
w
w
.a
şiroveya
w
MEM ô ZİN: Ehmede Xani ve pirtôka
xwe di 1695" an de nivisiye. Pirtôk gelek caran
bi tipen erebi hatiye çapkirin. U li gor agahdari ya zirnanzane Kurd M. Emin Bozarslan, cara
peşi di 1919'an de li Stembole hatiye çapkirin.
Pişıre di 1958'an de li Şame hatiye çapkirin. Ü
di 1962'an de li Moskovaye ji bi tipen lareni
hatiye çapkirin. Ji van zedetir gelek beşen
pirtôke, bi wergerandina zimane rilsi il ye
elmani ji hatine çapkirin. H~rweha di hernil ansiklopediyen islam~ de behsa Mem il Zin'e il
xwediye we hatiye kirin ô gelek pesne we
hatiye dayin. Li welet cara peşi M. Emin Bozarslan, ew ji tipen erebi wergerandiye tipen
lareni il di 20.10.1968'an de li Stembole, digel
wergerandina bi zimane tirki çap kiriye. İcar ew
çapa lareni ev siyemin care ku te çapkirin. Herweha di van derneo dawi de, bi berpirsyariya
Fuad Elçi, li ser Mem il Zin'e filim ji hatiye
çekitin il di gelek sinemayan de hatiye leyiztan-
rs
iv
a
Bite hicranen hebibf leste minni alimen
Her dem ez derdi fıraqel xajili ez luıli men
Can il dilden erzi kildim luılimi canane ben
Erziluıla min tu xajil qet nepirsi erziluıl
- Bo min, qismete gihaştina evine xweşi ye.
Ez tıeçare il sergerdan ketim ber deriye te. Ji
pirbôna derde me re, hiç doktor niniıı.
g
Ehmede Xani q.s."
ku
rd
.o
r
"Çargoşeya
diı;ı.
Mem il Zin, bi tevayiya xwe 61 beş e il tevi
rupelen bi'zimane tirki 491 rôpel e. Ew, di nav
pirtôken rejeyi yen dinyaye de, li rada yekemin
cihe xwe girtiye. Herweha bi babet il naveroka
xwe, hemtaye Romeo il Jôliyet'a Shakespeare
(Şekspir) il Leyla ô Mecnôn'a Fizilli ye. Pirtôk
çewa ku di Rojbilata Navin de, herweha li piraniya dinyaye rind hatiye naskirin. İcar ew, tene
ne ji bo kesen zana ô xwendevan, eyni wisan ji
kesen nezan ô nexweneda re ji rind hatiye naski-
rin.
Ç"ıroka Mem il Zine, ji bere Milade ve ye ku
di nav kurdan de heye il bi nave "Meme Alan"
hatiye naskirin, herweha e w bil ye destaneke
Mitoloji. Ehmede Xani ji ew çirok bi awayeki
hevdemi niljen kiriye il bi helbestki nivisiye.
Xani di pirtôke de qenci, rast!, begunehi, jari,
bindesti il belengaztiye di şexse Meme ô ye
Zin~ de civandiye. Herweha Xani di şexse Beko
de ji xirabi, şalôzi, fesadi, dirôti, duezmani ô
gelek finazken neçak civandine.
Dertte me biblnitin ilace
Ilme me bibinitin rewace?
Ger de hebuya me serjirazek
Sahibkeremek, suxennuwazek;
or
g
Neqde me dibu sikke meskilk
Nedma wehe berewac umeşkilk
Her çendi ku xalis il temiz in
Neqderne bi sikkeye ez iz in
Ger de hebuya me padişahek
Laiq bidiya Xwede kulahek
d.
Birasli eger Ehme& Xani ne Kurd buna, ew
e di dine de bapire edebiyare il mamasıeye demokratiye batibuna qebôlkirin. U mixabin ji
ber ku di iro de ıorinen wi bindesı in, welare wi
dabeşkiri ye, zimane wi, falklor, torre, herhem
il berrnayen diroka wi hatine ıaromarokirin,
tava roja wi ji gerrniyeke xweş nade welare wi.
Heıa di iro de ew lewheya ku li ser gora Xani
ye ji, bi zirnaneki biyani wek "Ahmet Efendi
Turbesi" hatiye nivisandin!
Me van çend malikan, ji Mem il Zin'a
Ehmede Xani jederk kirin il li jer bo xwendevanen dilevan nivisin:
Te 'yin bibuya ji bo wi textek
Zahir vedibfi. ji bo me bextek
ur
BEŞ-V
Hasil bibuya ji bo wi tacek
E/be te dibü me ji rewacek!
Saqi tu ji bo Xwede kerem ke
Yek cur'e meye di Came Cem ke
Da camebi mey, cihannuma bit
Herçi me irade ye, xuya bit
rs
Da keşji bit li ber me ehwal
Kane dibitin muyesser iqbal?
iv
ak
DRDfl ME
w
.a
idbare me wa giha kemale
Aya bfi.ye qabile zewale
w
Ya her wehe de li istiwa bit
Heta weku dewre munteha bit
w
Qet mimkun e ev ji çerxe /ewleb:
Tali' bibitinji bo me kewkeb
Xemxwari dikir li me yetiman
Tfnane deri ji dest le 'inan
Xalib nedibU li ser me ev Rüm
Nedibilne xirabe yie di dest biJrn
MehkiJrne eliye usealik
Mexlilb umutf'e Tirk uTa cik
Ema ji ezel Xwede wisa kir
Ev RiJrn il Ecem li ser me rakir
Teb 'iye te wan eger çi 'ar e
Ew 'ar e li xel/d! namidare
Namlls e li hakim ü emiran
Tawan çi ye şair ufeqiran
Bexte me ji bo me ra bibit yar
Carek bibitin ji xwabe hişyar
Herçi bire şuri, deste himmet
Zebt kir ji xwe ra bi meri dewlet
Rabit ji me ji cihanpenahek
Pe yda bibilin me padişahek
Lewra cihan weki 'erils e
Wi hukmi di deste şilre rils e
hunera me bete danin
Qedre qelema me bete zanin
U eqd usidaq ü mehr ukabili:
Lutf ukerem il eta ıl bexşin
ŞiJre
15
Pirsi ji dine min ev bi hikmet:
"Mehra te çi ye?" gote min: "himmet"
SEBEBE NIVİSİNA PIRTÜKE
BI ZARE KURDİ
Hasil, ku dinebi §Ur u ihsan
Texsiri dibit ji boy i insan
Xani ji kemale be kemal i
Meydane kemale diti xali
Aya bi çi wechi mane mehrUnı?
Bil cumle ji bo çi hane mehkUm?
Yani ne ji qabil u xebiri
Belkiji teessib u eşiri
Wan girti bi şw-i şehre §Uhret
Texsiri kirin bilade himmet
Hasil: ji inad, eger ji bedad
Ev bid'et e kir xilafe mu 'tad
d.
or
g
Ez mame di hikmeta Xwede da
Kumuınce di dewleta dine da
Her mireki wan, bi bezle Hatem
Her mireki wan, bi remze Rostem
ur
Safi şemirand vexwari durdi
Manende dure lisane kurdJ.
Bifkir ji Ereb heta ve Gurcan
Kurmanciye büye şibhe burcan
Herdu terefan qebüe kurmanc
Bo tire qeza kirine arnane
rs
Goya ku "li serhedan kilid in"
Her taife sedek in, sedid in
İnaye n'izam U intizame
cefa ji boyi
'ame
Keşaye
iv
ak
Ev Rum uEcem bi wan hesar in
K urmanc, e hemf li çarkenar in
.a
Ev qulzeme RUnı ü behre Tacik
Hindf ku bilcin xuruc u tahrik
w
Kurmanc dibin bi xwin muletex
Wan jek vetiiicin misal€ berzex!
Ciwatnerf U himmet U sexawet
w
Mirfnf u xiret ueeladet
Da xelq-i nebejitin ku: "Ekrad
Be ma'rifet in, be es/ u binyad
Enwa'e mi/e/ xwedankiteb in
Kurmanc-itene di be heseb in"
Hem eh/e nezer neben ku: "Kurmanc
Işqe nekirin ji bo xwe arnane
Tekda ne di talib in, ne metlüb
Vekra ne mihib in, ne mehbiib
Bebehre ne ew ji işqebazi
Farixji heqiqi Umecazi"
Kurmanc-i ne pir di be kemal in
Emma di yetim u be meca/ in!
Hindi ji şecaete xeyür in
Ewçende ji minnete nefw in
Fil cumle ne cahil ü nezan in
Belki di sefil ü bexwedan in
w
E w xetm e ji bo qebile Ekrad
Wan dane bi şw ii himmete dad
Ev xiret U 'uluwwe himmet
Bu mani'e hemle bar e minnet
(Mem
76
BEŞ-VI
u Zin.
çapa lateni, riipel: 52-58)
Ger de hebuya me ji xwedanek!
...... (?)
(Mem
u Zin,
I'•P•
laıeni,
riipel: 61-62)
Şahine B. SOREKLi
ne layiqi te ye; bave we serseriyak e. Li rnekteha xwe miqayit be ô tevder mevderen boş di
qııf! xwe de çCmeke. "Le bavo ne dizanibô, ku
dilen me herduyan ji rojen çelrojkiya me de
ketibiln hevôdu. Di wan rojan de dayiken me
em di qundaxan de li ber hev datanin ô wer dizanibôn, ku yen çelrojki tişteki ji evine Fehm
nakin. Di roj ü evaren zarokiya me yen peşin
de min nave Hiva li Fatme kiribô, ji lewra we
di bin şewqa hive de li şer stiranen dayka xwe
diaxaft, yen ku di xwe de çiroken bi darxistina
cameran, şewiıandina gundan ô siternkanya
neyaran didane jiyandin; bin caran ji dibôn
çeme evina xorı ô keçan, dilanen govendan,
meqamen koçer ô şivanan. Ez ji ji we re li ser
derd kulen cotkaran, li ser eldefıyen mirôden
şexan, li ser melayike ô neysiziyen pirhebok ô
periyen ji me çetir diaxaftim. Dôvre me biryar
stand, ku em xwe edi di van pirsan de mijôl
nekin, wan ji yen ji xwe meztir re bihelin. Hevalbendi ô yariya me bi hevôdu re domand, ta
heftsaliya me, dema bav ô dayen me pe hisiyan, ku nezikbônek zade di navbera me herduyan
de heye. Wisa tirs ü sama namlise biryar bi
wan standin da, ku me ji hevôdu bi dür xin ô
w
w
w
.a
rs
iv
a
Min pirtôk dixwend, le tiştek ji maneyen we di
mejiye min de cih nedigirt. Ji heleke de çaven
min ji xwendine westiyabôn, li mile din ew
btiyera şeva çilni hişemin bi tevayi di xwe de
mijôl kiribiln:
Ber nive şeve bi nişkeke ve denge şora bin
peyan ü qire qira jinan ketin guben min ü pe re
min xwe ji şelte çekir, pantilone xwe kişanda
xwe ü ber bi deriye hewşe reviyam. Diya min
xwe li paş deri veşartibü ü di qelşa navbera
herdu beşen wi re diniheıi. Dftvre min dit, ku
bave min ü ciranek me, ew ji li peş deri
sekinine. Ji hewşa hemher ya me du polisen bi
kincen medeni, Heme di navbera wan de, derketin ü ber8n xwe dane Irimbela li peş deri, di ki
jane de du polisen din cixareyen xwe
dikişandin. Dema cip bi reket denge giriye jina
Heme ô keça wan, Faıme, eşkere digihişt
guhan. Be hemde xwe ez ber bi deriye hewşa
wan çOm, le bave min xwe ji paş ve gihand
min ô ez li mal vegerandim. "Peyaye male ne
li mal e", bave min got "bila diya te here seriki
li wan xe." Bavo li min ô Fatme ketibô gumanan ô ta ji dest dihat ez ô ew ji hev dür
dihiştin. Careke ji min re gotibô: "Qiza Heme
ku
rd
.o
r
g
"
"
BAWERMEND U" "HINDIYEN SOR"
YEN
a
7j
g
ku
rd
.o
r
nake. "Here ji me ra çayak xweş bike," domand
bavo, "ll zô were, ez e ji we re çirokeke
bibejirn, ku mirovek diwane ber çend rojan ji
min re gotibô."
Me misine çayi di navbera xwe de bi cih kir ll
bavo dest bi çiroka xwe kir: "Li welateki pirr
dfir geleki azad ll serbilind diji, ku he tiştek li
ser Xwede ô olen wi ne bihistibô. Bo wan
peyvoken wek musilman, xiıistiyan, cihii, yan
katolik, diruzi, sunni, yan hembeli, henefi,
elewi, ... ji maneyan vala bfin. Welate wan ji
cihana kevin bi gellek hawan cuda bfi ll her
weha erf Oedeten wan. Lawiren wek hespOker
ô qatiran ji li wir ne dihatin nasin.
"Rojeke ji rojan gemiyeke neziki li ware wan
kir O koınek peyayen çerm-gewr li wana bôn
mevan. Mazôbanan qedre biyaniyan bilind
girtin ii li şiina çişkek caw neynikeke, yan
tetikeke
ii yaqiit dan wan. Dii derhas kirina
hejmarek rojen wek di xewnan de, yen çermgewr li welate xwe vegeriyan O gotin xelke, ku
li şiina ew bere gemiya xwe bidin rohilat, dane
roava ll xwe gihandin Hindisıane, ya ku li robilata Ewrnpa ye, ô li meroven "Hindi" bün
mevan. Wisa şeniye Ewropa nave "Hindiyan"
w
.a
rs
iv
a
diwareki, ku bi çavan naye dilin, di navbera me
delekin.
Dayka min vegeriya ô goı, ku keseki li Heme
ixbar kiriye ô polisen siyasi ji bajarek din
hatine, mal velo kirine ô pirtôkek ElifOO girtine. Tev ku Heme bere ji pirr caran hatibô
girtin, careke ji lewra wi di serxweşiya xwe de
stranek Kureli di meyxane de kiribô; careke ji
lewra wi kincan Kureli li xwe kiribôn ll ıev hevalek xwe hara Newroze du şôşe araqi vexwaribôn O dôvre herdu tev li peş mizgefta bajer,
dema azana berbange, terge, dilanek Kurdi,
bazdabôn ô du-se
din ji bo xwendina belavoken li ser Kurdan; dayka min dest pe kir
baveje Heme, digot: "Xwede te di erde ke
Heme! Ev çiqa mirovek inat e.Bi ber baye van
qomonist momonistan ketiye ô saıe se çar
caran dikeve desten eskeran. Ne iş, ne kar! De
malahata wi e nuba be wi çi bike?! Gelo icar
çend heftan di girtigehe kin? Faıme digot
kitabek Kurdınanci icar girtine. Belki tew bi
mehan ô salan Ji di girtigehe de bimine,... "
Bavo şora yade di nivi de birri ll got we, ku
bila ew mejiye xwe di merseleyen wisa de
mijôl neke, ji ber ku ewa tişteki ji wan tehm
w
w
caren
78
zer
nemaze, "xantyen nôjen." Ji vir il şôn ve
mirina neıeweyeke dest pe kir ô endarnen gelek
fede il m&xas, yen wek baz ô Salıinan sinor ô
diwar nedinasin, bôn wek dewer. Rojek hat
şivanen wan ji mirin ô "hindiyen Sor," ji lewra
Ewropiyan dilin, ku ev wue nu ne Hindistan e,
bôn qurbanen medeniyet ô peşve-çôna Ewropiyan. "Derna yen Ewropi rojeka pe hisiyam,
ku ev cihana nô ne ıene giravek e, le erdek
fıreh ô pahn e, bi hebôna ser ô bine xwe zor
dewlemende, wan desıpe kirinji xwe re likoleyan bigerin, bo wan t!xin ber kar ô bi heza
piyen wan ô dayina zeviyro bi xer ü her xwe il
hebilna xwe qelewtir bikin. Tev ku Xwede
pexembere wan koledari qedexe kiribı'ln, wan
biryar dan, ku ji beşek cihane din zarokan,
xortan ô keçan birevinin, wan ji meri il
malbaten wan bidizin ô bo xwe ta roja mirine
bikin kole ô azep.
"Dibejine, ku"Cihana nil" dôvre bô du beşan ô
di her beşeki de welat!n cuda batin hole il
dibejine iroj li eir beşek serdest il yek bindest
heye. Di beşe duwem de, disa çinen côr bi côr
hene, ango binen bindest xwe li ser binen din
kirine serdestil ew kirine bindesten bindestan".
l}avo ji beriya xwe destmaJ derxist il bi ser
eniya xwe re xuşand. wek xuye paqiş bike, le ti
şopen xuye li ser eniya wi tunebiln. Bawer
naldm diya min tişıek ji çiroka bavo mhm kir,
le bona wi dilşa bike, pirsi, ger çiroka kese
diwane rast be. "Nizam," bavo bersiv, da ·ye
diwane nuha li bl\iareki mezin di girdgehe de
ye, ji lewra dawiya ç"ıroken wi ne dihat, çiroken
ku şeniye me ji wan mhm ne dikirin."
Ez çôm razem, le çiroka ye diwane, bejna
Fatme, weneya Hemeye ku be berxwedan xwe
di dest!n du pnlisan de bera dabô ô imlihana
xwendegebe, hemi ketibôn nav hev, bibôn melaxme ô xew ji çaven min dizibôn. Ne dizanirn
çima bi nişkeke ve pirseka xwe di mejtye min
de hani hoıe: Gelo mebesta ye diwane bi golina
çiroka Bindiyen Sor li bajare me çi ye? Min
sond xwar, ku ez e li bersiva ve pirse bigerim.
ur
d
.o
rg
şônen
w
w
w
.a
rs
iv
ak
li xeııre wi welali kirin, ıev ku ev welat ô Hindistan pirr ji hev dôr bôn ü ji renga çerıne her
du geları bigir ta ıoreyen waıı ne yek bôn.
"li lewra keşdvaııan li serzere pirr, keçiken taıi
ô zevtyen dewlemend şor kiribôn, qeralen
Ewropa biryar dan, ku ew e yen bawermend
bişinin wir, bona ew li wir rcya Xwede bi kar
winin. Wisa komek ji bawermendan beren xwe
dan roava, bo herin "Hindistane." Dema "Hindiyan" ew li ser hespan wan dilin, tirsiyan il ji
wan re secde kirin, ji lewra wan wer ıexmin
kir, ku hesp il siwer her du yek in Oher yek jio
wan xudayek mevan e, yan nilnere Xwede ye.
Dil demeka yen "Hindi" pe hisiyan, ku beşe bi
seriye mezin ji paşiya xwe pisiye dixe der il
beşe bi seriye piçOk, ew ji peya dibe il bi ıene
xwe dirri. Wisa "Hindiyan" ı! derxislin, ku
beşe seri mezin lawirek çar !ing e il ye seri
piçOk merov e. Her weha ew ı! gihişlin, ku
kes ji yen çerın-gewr ne xwede ye ô ne ji kesek
bimbarek e, ji lewra pist ji Xwedan il yen bimbarek naye der. U Ewropiyan bi ser hişki domandin, ku ewana bimbarek in ô bi nave
Xweıle, kura wi ô ruhe bimbarek dest bi kujlina "Hindiyan" kirin. Ezınan li jor weqa fedikar
derket, ku roye çel roji xwe veşart ô xwe raber
nekir, ıe mevanan wer ıexmin kirin, ku ezman
O ro li wan nikaribftn di demek kurt de ev
şıntye kafır O hov winin ser reya rasL Bi ve
baweriye wan sıemkari il zordariya xwe du qat
il se qaı kirin.
"Serdariya Ewropiyan domand il ji welat!ıı wan
hejmaren mezin dest pe kirin beren xwe bidin"
Cihana NÜ. "Rojek hat, ku mevan ji
mazObanan betir bilnı le "Hindi" pirr dereng bi
mersele hisiyan; wan nuha bi dr ô kevanan li
diji lifing ô topan ber xwe didan; cameri ô
fedebôna wan bi agire barilde dihatin
şewiıandin.
Dilvre hat dema "peyman," le peymanan di
rı'lpe!en xwe de bejeyen wek derew, pekenin,
dubendi, Ohd dihewandin, ku xwebejeyro wan
bo yen "Hindi" biyani bôn. Wisa ew car din
halin xapandin, yan bi riheti, yan bi zore ketin
79
.o
rg
BAYE PAYIZE
ak
w
.a
rs
Ii we sitıe heya niha
nesekini li tu ciha
kesek bi me ve ne giha
ma çi hişt li deve deıi ?
iv
Evqa asak il şin il giri
evqa hepse tije kiri
baye payize ma çi nekir
ma çi hişt ne xera kiri.
ur
d
ArjenARi
w
Geh bi girtin il kuştine
bere me da tim mirine
li peş çave veqa dine
em xistin nav şin il giıi,
w
ev du sale, bi roj il meh
yeka me kir, li me kir deh
li vi welate metiııgeh
ma çi hişt ji me ne biıi ?
Dewran e dem wilo nare
geh payize, geh buhar e
zordaıi
qet nebil çare
di diroke de, ya bihfıri ...
80
JI AZADIYE RE ÇARİN
Heya gorre tu hisret e
ji dil re tu bereket e
gelek şa biln bi nave te
ji me re tu bin aqilbet e.
DI REŞAYA ŞEYE DE
Pel di şaxa de li ber ba ne,
çük
di helina de kerr
payize,
nivserrnak,
li derve gur-gura tava
d.
şk€
SALA NÜ
or
g
Rüye heyvi hat ber çava
ketme xeyala evine
min keserek veda, bi axin
keserek
di reşaya şeve de ...
barane
Nive şev€ seet duwazde
şevek şeva zivistane
salek nu te bi ser me de,
salek nü te Kurdistan€,
Bi teneme.
tene
biserexw e
ser bi fikra te tiji,
dil
bievinate
ez€ çawa kim ?
rüheyve,
porkulike.
Bo sala nu me neqişand
darek çama, xemilandi
tev bi qeseb ii zerina
HMya me pev daliqamdi,
ak
iv
rs
.a
şin ı1 kı1r
ur
.dibin,
pe
tev li fıkra tmn
beledi
te tinin bira mi
w
w
w
bine bahrane çave te
ve şeva payize meyla te
mina gur-gura tava
birüska vedide di !aş€ min de.
ÇARİN
Hiv ber bi sib€ de dire
şev ber bi roje de
ez ber bi te de rem,
li du hive di şev€ de...
Piroz be li me ev sala nu;
e li hundir, e li derve
em tev bijin bi jinek nü
Ieki ii team tev li ber me
Zarok diçin nava mala
piroz ılikin sere sale
dirin !ep ii rüwe hevdii;
"Xwede kurki bide maie"
Her ro wilo wek sersale
kef ı1 xweşi pahra me ba;
li ser dine ev bindesti
ii :zordari ji qet neba,
Cihanek b€ hesir ii giri
me dive ji te bave Noel,
zaroke rer i nemiri
me dive ji te bave Noel.
81
A
A
'•
d.
or
g
KURDINO,BI KURDI BIXWININ
ew li hev peça, xist bin çenge xwe Obire male.
Evari, pişti şive, min ew ji de ô bave xwe Oji
zamkan re xwend. Bave min peşi tişt ji xwendina min tehm nekir, bi tiqe-tiq keniya O ji
min re got:
-De here lo, ma ev ji ku bi kurmanci ye ?
Zarokan ji tişt ji min tehm nekirbOn, le di ya
min, ya ku hertim ez diparastim, we care ji ez
paraslim O xwest ku bi endamen ınale yen din
bide qebôl kirin, ku ew bi kurmanci ye.
E w nivisa ku min dixwend ô bave min guhen
xwe môç kiribOn O le guhdari dikir, xwest ku
ez careke din ji je re bixwinim. Min ew nivisa
xwe disa ji bave xwe re xwend, zirnane min li
hev digeriya ô ji kurmanci wedetir ji min re
wek zirnaneki xerib elihat
Bave min careke ji nişke ve peyva min bini,
-Hela ka tu we rezike carek din ji bixwine.
-Kijan rezike?
-Ew rezika ku te niha xwend.
Min e w rezika ha disa ji have xwe re xweml
-Pişti min peze "ekswe" av da, ez çfun ...
-Ka tu bisekine, bisekine, tu bi xwedeki te bi
xwe çi jB tehm kir?
w
w
.a
rs
iv
Beri bi dlloka ve nhise bi şanzdeh salan, gava
ez cara peşı çav li nivisa kurdi ketibfun, ez şaş
oecebmayi mabfun. Ere min dixwend; le min
bi çaven xwe bawer nedikir ô aqil nedikir ku
we alfabe kurdi ô zimane kurdi ye niviski hebe.
Dibô ku ew ji kemaniya min ya nezaniya
taıixa welat Ozimane min dibaL
Min ew nivisa ha di rojnameyeke de ditibO.
Cara peşı gava min ew nivis xwendibfi, min tu
tişt jB tehm nekiribO. Ji bo min weke zirnaneki
xerib hatibil. Oava min ew nivisa kurdi dixwend, !işten ku min je tehm nedikir, ez di ser
re derhas dibfun. Mersele min qet ji tipa "x"
tehm nedikir. Min nizanibO we tipa "q" O "w"
çawa re xwendin. Gava di we nivise de tipa "x"
ii "w .. dihatin ba hev, ew weke "ekswe" dix-
ak
ur
ibrahim AL
w
wend. Le gava mirov "xwe" bi
11
ekswe"
bixwine, bive neve mirov tişteki ji naveroka
nivise tehm nake. Şanse min ye xerab ji di we
nivise de tipa "x" "q.. U"w" pirr bfut.
Min ew rojname li çayxaneyeke li ser ınasey­
eke ditibfi. Wilo xuyabO ku hinan ew rojname
li ser mase ji li'ır kiribOn. Pişti ku min çend
caran ew rojname di ser hev re qulupand, min
82
~hm
dikir, le min ji
••xwe" taım nedikir, min ew weke "ekswe" dixweııd.
Bave min disa ji min re got :
-Hela ka tu disa we rezika ha ji min diya
xwe re bixwine.
Min ew rezika ha disa xwend :
-Pişti ku min peze "ekswe" av da, ez çOm bin
o
siya dare ô min nane. "ekswe'' "ekswar".
Ankara 1992
w
w
w
.a
rs
iv
a
Bave min bi dengeki bilind keniya :
-Ekswe çi ye lawo ? Ew ne "xwe" be.
Edi min hew ew niVis ji wan re xwend. Min
rojnameya xwe girt, ez çıim odak din O min ji
xwe re ew bend O maqaleyen di we rojnameye
de xwendin. Gav min "xwe" bi "ekswe" dixwend, tu tişt je nedihat fflhm kirin. U pişti
xwendina çend caran ez ji ber xwe ve
tegihiştim ku ew "xwe" ye. Pişti we bi demek
kurt ez li dO aifaha kurıli geriyam. Bi alikariya
hevaleki xwe, min alfabeya niviskare kurd
Mehmet Emin Bozarslan bi dest xwe xist. Ew
roj ev roj e, hewesa min ji xwendina kurıli re
çebftye. Bi alikariya xwendina kurdi, bi
alikariya hevdana herhemen kurdi min
şexsiyeta xwe bi dest xist. İto, di gel ku em li
bajareki mina Ankaraye rıidinin O kare min
kareki resmi ye ji, disa ji ez zaroken xwe bini
xwendin O nivisandina kurıli dikim. Em hemO
bi ve yeke serbilind in. Ji bo ku em wek gel
serbilind bibin, dive em bi zimane xwe
bixwinin. Zirnan şexsiyet e, zirnan huwiyet e,
g
Min ji pirraniya rezitre
zirnan xweparastin e. Ancax em bi zimane
xwe, bi edebiyat O kultura xwe bikaribin, wek
neteweyeke behsa hebuna xwe bikin, bi gel O
neyeweyen dinyaye re bi biratı O dostani bijin.
Niha hôn e bejin xwendina kurıli zehmet e,
giran e, em je fflhm nakin. Rast e, xwendina
kurıli zehmet O giran e, le ji bo kurdeki xwende
ye kurdistans Tirkiye, binbOyina xwendina
kurdi kar O xebata deh rojan e. Ü binbOyina
nivısandina kurdi jt ne zedeyi xebata çend
mehan e. Gava ez wan rojen bere !inim bira
xwe, ez dibtnim ku em çiqas belengaz bôn. Ez
mamosteyek i kord O lawe mamiirekt, min
nilcaribii bi zimane xwe bixwenda. iro, ez
dibinim bi sedan pirtiiken kurıli çap dibin. Bi
dehan kovar ii rojnameyen kurıli derdikevin. Ji
bo hinbiiyina zimane kurıli iro imkanen me ji
yen hertim Mtir in. U rica min ji hevaıen
Ewrıipa ew e, ku bere xebata xwe bidin welet.
Ger her yek ji hevalen Ewrıipa deh kurden
welet bi xwe re bigihinin, ii her yek ji kurden
hi alikariya kurden Ewrıipa gihtştine, dehen din
bi xwe re bigihtnin, hôn we çaxe bi xwe hesab
bikin, be saıe çend dikarin bigihen.
Ez hevidar im we kovara we "NÜDEM" di vi
wari de roleke herbiçav bileyize ô di ware
h'uner, edebiyat ô kultura kurdi de bibe
çavkaniya nivşe pi!şeroje. Ez ji niha ve we,
hevkaren kovare piroz dikim ii ji we re
peşerojek rohnt, jiyanek azad ii dilşa daxwaz
dikim.
ku
rd
.o
r
Min ew rezika ha carek din, le bMeng xwend.
83
HEVPEYIVtN BI
ETNOGRAF Ü FOLKLORİST
A
A
Dilower MEQERi
xwe bi/re?
Farilk Halid deve we pitôka stôr ya di dest
xwe de digire, hebeki difikire, paşa hem hem
dom dike:
-Ez di sala 1943 an de, li bajare Suleymaniye, li Kordisıana başfir ji dayik bôme. Min
xwendina xwe ya destpek, navendi iliise li Suleymaniye ıewaw kir. Paş!, ji bo xwendina
universiıe ez çilme Macarisıane. Di navbeıa
salen 1964 - 1971 e de min universiıa beşe
frant ô kurdoloji (ziman il edebiyaıa Farisi il
Kurdı') ıewaw kir. Di vegera min a welet de, ez
li zaningeha Suleymaniye, di beşa folklore de
bfirne marnoste. Pe re min li gel marnosıe
Şarnal Saib ji bo damezrandina merkeza çandi
Q hunerl li zaningeha bajer me nameyek
pCşkeşi seroke zaningehe kir. Me di nameya
xwe de daxwaz kir, ku em bikaribin merkezek
wilo ava bikin. Di salen 1985- 1986 an de min
wek seroke Muduriyeıa Çandiya Geleri ya Suleymaniye kar kir. U, ji ber ku wan dixwestin
ez bibiın endame partiya rejima Baas, min kare
xwe dom nekir. Di saia 1987'an de ez di gel
malbata xwe halim SwM Q niha wek tu ılibini
ez li nivtsgeha Komela Uppsalaye kar dikim.
rs
iv
a
Li nivisgeha Komela Uppsala, karmendeki
çil Q lıeşt sali her tim ser! wi di nava pi!Okan
de ye Q dixwine, carinan bersiv&ı silaven
ku
rd
.o
r
g
FARUK HAFID RE
w
w
w
.a
xelke dide il disa xwendina xwe domdilre.
Farilk halid, ji lrurdisıana başfir, ji bajare Nati,
Mihoyi, Salem, Kurdi, Goran il Bekes. Vi
bajare ha bandorek (tesir) li ser jiyana wi
kiriye. "Bapir&ı min Tariqa Qadiri damezirandine il ıa niha li mizgefta Şex Ehnıed, li Silemaniye m~n wan hene. Wek ıe zanin
nakoki di navbeıa wan il Tariqa Neqşehendi de
hebil il di zemane Babani de wan Mewlana
Xalid mecbfir kirin ku koçi Şarne bike. Ez ji
malbaleke dini Q berz im, ku di dema Şex
Mehmild Halid de (Berzenci) rola we ya neteweyi zor meziiı bil. Di sal&ı bistan de şex
Mehmild bi nave Şahe Kordisıane hikma welet
dikir." Ew herweha dom dilre: "Bav Q kalen
min weke Şex&ı Tariqa xizmeıa zimane
Qurane kirine, le, min bi eksa wan kir, ez xizmeıa zirnan il çanda kurdi dikim, ji ber ku ji bo
min ji her tişti piroztir e."
Ji her ku jiyana vi kurıle pirMI, pirgeriyayi 6
ıana bala min dikişine, ez ja dipirsim:
Gelo tu dikaif bi Jrurti ji me ra belısa jiyana
B4
g
ku
rd
.o
r
Foto: Şoreş Zfrek
gelek paşkeşi xelka kir. U mixabin, li SwMe
hindik halin fırotin.
Axir ev pitiik gilıişt annanca xwe ya ku bibe
dokımıenterek ji bo diroka zargotina me.
- Bele rast e.
Baş e, dema tu disa li ser ve pirtilka ku min jt
li orjfnala wa niheriye, clixebire, tu çi bandora
, sensura reı1ma Baase ta de dib1ni?
- Nexar, ew ya ku bi penilsa sor hat qedexekirin maf neda min ku ez çap bikim. Belem,
min digel guhartina hernil naveroka wa ew li
SwMa çap kir.
Bi baweriya re, beşa mezin ya zargotina kudi
hatiyt nivisandin, anjt hatiye ji bltkirin?
- Bi baweıiya min, zargotina kurdi gelek
dewlemend e ü samana we zor in. Di kar O
bare ve pirse de xebatek dür odirej çebüye. Ji
wexta Mele Mahmu& Beyazidi u Oskar
Mann, ta MarOf Cawik, İsmail Haqi, Tewfiq
Wehpi, Şex Mehemed Xal ü ta dema me wek
İzedirı M. ResOI , Qanat! Kurdo, Celile Ceill u
hwd... Ü li Kordisıana başilr di derheqa ve
pirse de xebatek baş bOye. Bi taybed saıan 6090 gelek pirtOken li ser folldora çap bôn u di
salen 70 an de sendika mamosten kurd cildeki
gewre derxistin. Belem zor mixabim, bi raya
rs
iv
a
Par li Sw&J pitOlrek te bi nava"Hilbijartin ji
Ç'uok&ı Folklora Kurd1" çap bıl. Ge/o tu dikaif
me di derbare kar il bare xwe de agahdar bike?
w
w
w
.a
-Bela, ev pirtôk di sala 1991 a de bi zaravay! sorani derlreL Beıi we min li Kordisıane
du kit!b li ser folldore çap kirine u Mvi dikim
ku beşa dawi ya heıi mezin (1050ıiipel) be çap
kirin. Ev kit!b di derbare knmela çiroken
geleli de ye, ku di nav saıen 1965 - 1986 an
min koro kiribfuı. Dema min dest bi amadekirina çirokan kir, min dixwest ez bi ıiya zanyare
almani Oskar Mann herim u min ji xwe pirs
dikir: Baş e, Oskar Mann di zeıııane Şah Muzaffardtn, çti frane il pirtôka xwe li ser zargotina netewa kurd peşkeş kir. Çima em nikarin
pirtiilrek weha bi qimeı ji bo xizıneıa milete
xwe arnade bikin?
Ev pirtôk derket u ya din ıi ji bo çapa hazir e.
Wexteki li zaningeha Sulemantya, min paşkeşi
mamost!n kurd yen beşa diraset! edebi kir.
Ew mamost!n ha ev bôn; Dr. Kemal Fuad, Dr.
Kurdistan Mukiryani, Dr. Şukıiya ResUl, Dr.
Nilıi Arif il Dr. Omar Sadiq. Van mamost!n
kurd le ııilıerlıı il motıreıı xwe ji bo çapkirina
pirlUke lexistin. Ew en ku halin weşandin min
8~
g
-Bela, dema ez ji Macarisıane vegeriyam 6 bi
taybeli salen 1971-73 an min pilanek da ber
xwe ku beşeki cOda li ser pirsa eınograftye li
zaningeha Silt\ymantye çebikim. PaşC em li
gelek ciyen Kordisıana başQr geriyan 6 bi
taybeli jt li der dora heremen sueymantya,
Hewler, Dihok, Zaxo, Arnedi ii Kerkiike ta ku
me der ii ®ran etnograft bi kameraya
sinemaya ll bi foto kişandin. Ew saleke berdewarn bO. Berheme xebata me bii filmeki
taybeti, ku me ew paşkeşi seroke zantngeba Sileymaniye kir. Di salal975 an de, gava şoreşa
Mele Mostefa Berzani desıpekir ez ji bi paş­
mergan re çiime sera çiya. Ez di heraman
rizgarikiri de bilm beıpirstyara Komita Folklor
Oraçkirlnek nuh ava kir.
Herama rizgarikiri we çaxe ji Diholre ta
derlldora Kerkilke bU. ü i we nave de ji xabaı!n me li ser avakirina muzexaneyeke hebll.
Mele Barzani mala xwe da me ji bo ku em bikaribin we weka lokalek muaqet bikarbinin. o
di ve mala dirold de me tişı!n etnograft rezkirin, wek; cil, xali, çik 6 hwd ... D i van seredanan muzexana me de gelek rojnamevanen
ereb, fransiz, r6s ll emeriki hebiin.
Sa1a 1976 an, pişti ku şoreşa kurdi sekini, ez
vegaıiyarn Sileymantye. U, li zantngehs Sileymaniye kar nedan min, !oma ez çilm Hewıeı-a ii ji bo merkeza oıonomiye min wek mamosıe 6 lekol1nere beşa folklore li zaningeba
we kar kir. Pişti demeka seroke zaningeba Sileymaniye ji min re nameyek şand 6 xwesı ku
ez herim Sileymaniye. Ez hinge vegeriyarn
bajara xwe. wa çaxa seroken zaningehen welaten erehan batin ditina karan me yen çandi 6
nemaze muzexaııeya me ya etnograft. Hinge
rojnameyen erebi ii radyoya Monte Carlo
geleki behsa we kirin.
Sala 1977 an min xwe ji kara muzexane re
arnade kir 6 me lokala we ji xantyeki kevin ye
zantngeha ava kir. Herweba kara me li gel
a1ikariya seroke zaningeha ii marnosıe Azad
Şewqi dom kir. Kara sazkirina va muzexane li
ser mila hunermeııda mezin marnosıe Karnal
w
w
w
.a
rs
iv
a
Idrina li ser kasetan O nivlsand1ııa dixwazin v~
belmaya peşıy&ı me bipaı&iıı. N&fna te wek
folklorfsteld di derlıeqa v~ yeks han de çiye?
Tu Çİ şertan dsv~ı1 ber van xortaıı ll çi şiretan li
wan dik1?
-Ez zor şad dibim gava ez dibinim, an
fibibizim ku gene 6 xort&ı kıırd meyl 6 bezkirina xwe herdane ser zargotina xwe il dixwazin
leşeki ji ve samana dewlemend kom bikin.
3iıinge ku xort&ı iro bala xwe bidin zargotin,
;irok, meıelok, meqarn O destanen kurdi . Ji
ıer ku hernil dewleı!n dinyaye li ser eaase
;and 6 folklora xwe rabôn. Ew yeka ha ji bo
nileta me ye bindest pewist e. Ez bi mij61bôna
<ort&ı me ya bi pirsa zargotine ve kefxweş im.
e, bele ez dixwazim ku xort&ı me ve xebaı!
Imi 6 zanisti bikin. Tişteki xweş e ku mirov ji
'olklora xwe bez bike,belem şerı!n zanisti
ıene, dive mirov ji bir neke. Gerek xebata wan
ıedi hadi be. Ew lekol1n, bi pirin, meteryalan
>idi n hev. Dive ew demen dirold, tesiren
:ivati, ferehengi, siyasi ii girarnetiki bizanibin.
(ani gelek baş e ku enttesa xort&ı kurdan ji
argotina wan re ç8biiye. U, dive ve ji ~jim,
:u gelek giring e xorı!n kurd hint xebata
anisti bibin ii hewl bidin ku di zaningeban de
i ve pirsa giring bikolin. Ji ber ku ez bi xwe
li we riye de çilm, min li ser zargotine di
aningehe de xwend ıl niha ji ev kare min e.
Niha pirrfik.eke te li ser muzexana Etnogrııfi
Silemsrıfy6 amsdey1 çapa ye. Gelo tu
diksri ji me ra Mı1 M te kengl dest ]16kir ll
belısa etuografaya kurdl kiriye?
ya li
ku
rd
.o
r
min beşa mezin ji folldora kurdi ket bin axe.
Çend sedemen ku zargotina me nebatiye komkirin nivisandin heye, wek; Hukumeı!n kolonyalist ııehiştine mileı! me bi folklora xwe şa
bibin. Wek ninıtlne ku em ~jin li Kordisıana
başOr re.ılına Baase faşist hemi erd, guııd bajar
ıl eseı-an dirold weran kirine. ~ gelo we çawa
rewşa çanda kıırdi 6 bi taybeli rewşa zargotina
kıırdi baş be?
TunebOrta merkezek çandi ya berz li Kordisıane pirraniya xe1ke me nezanin, ev pirsa
giring bala wan nekişandiye U, niha em dixwazin bala xort&ı kord bikişiııin ser ve pirsa
giring. Dive xonen me li folklora xwe xwedi
derkevin 6 beşa ku maye ji mitine biparezen.
-Nüıa em dibinin ku folklor bala gelek xort&ı
1rurd dikişine, ew bi alikadya hevclane Okorn-
:6
-Di desıpeke de min dixwest ku ev herhem
bibe weke rebereke ji muzexaneya kordi ya eı­
nografi re. U, ji ber ku ev demek direj e ku ez
ji wel& dftr im ft haya min ji guhartinen nft
ıuneye, min nave pirl(lke kir "Muzexaneya Eı­
nografiya Kordi." Naveroka ve berheme di
derheqa avakirina ve muzexane, lokala we,
materyal u beş8n we de ye. Li gel behsa
anallza tişren emografi ft tekiltyoo wan yen bi
pirsa diroka huner ft senıboloo mtıoloji, me
hemu tişren di muzexane de di gel weneyen
wan ji peşkeş kirin. Niha ew pinftka tewaw
bOye u ji bo sıendina alikariya çapa min ew
peşkeşi "Kulturıidet" kiriye.
-Pişli seribildana adara 1991 6, kuji bo ge16
me bO trajediyek, gelo te tu niiçe di derheqa
muzexanll de bihist? Ger ew muzexane wenm
biibe ilJıatibe siitandin, ew ll ev herberna ha
karibe çi roleke mejiiyf bileyize?
-Ez dixwazim bi kurti bejim , ku ev
seıihildana ji bo gele kord kareki zor piroz bO.
Pişti werımıctrina beşeki gewre ji bajaren Kordistane, min bawer nedikir ku we muzexane
bimine. U bin biraderen ku ji vir çfibOn, pişti
vegeriyan mizginiya ku muzexane tu tişt pe
nebatiye da min. Ji ber ve yeke ez niha di1şa
me. le em lıejin, ku siberoj tiştek bi ve muzexaneye were, ew e ev pinftka ku bi gelele wene
ye, bikan"be bibe dokumenterek mejôyi ji bo
emografiya neıeweya kord.
-Pirsa me ya dawi; neriııa te wek folklorist ii
etnograf li ser pllşeroja zirnan ll edebiyata
kurdı: ya ku xwadi sil-çar zarava ii se-çar alfa-
Pera
w
w
w
.a
rs
iv
ak
e
nivise ô beşa folklore. Beşa yekem ji me re di
saıen 1000 i , zemane Baba Taher Hemedani
de hat ku bi zaravaye loıi helbest dinivisand.
helbestvane mezin wek Ehmed6 Xane,
Melaye Ciziri, Feqiye Teyran ô hwd, bi zaravayil kurmanci nivisandin. Van du sed saıen
dawi. J1 zaravaya sorani bi helbesten Mihoyi,
Salem, Nail Q hwd. Xurt bOye. Di ve dema
dawi de ji zaravaye hewrami ft zazaki dest bi
nivisandine kiriye. Ta niha li Kordisıana başOr
ô rojhilat tipen erebi bikartinin. U. li Kordisıa­
na bakOr (\ rojava tipen latini bikartinin O herweha kurden Sovyere tipen kin1iki bikartinin.
U tişre beri giranbiha ew e, ku kord xwe wek
neıeweyeke ô xwedi edebiyatete dizanin.
Tişteki pirr normale ku çend zaravayoo me
hene. Ev yeka ha li ba mileren din J1 heye. Bi
baweriya min hebfina zaraveyan kultura me
dewlemend dike. U ger kord rojelee bikan"bin
zimane xwe bikin zirnaneki yekgirti, tişıeki
gelek baş O piroz e.
Kord neıeweya beri kewn e li Rojhilatnavin.
20-30 miljon serjimara(nifôsa) wan heye. Ew e
di rojeke nezik de di nav dewleren serbixwe de
cihe xwe bigire. Ji ber ku rôpeleki nO li cihane
vebôye, ew ji aşiti, wekhevi u sembola maRn
mirovatiye ye.
Dive gene u xorren me samane folldor, edebiyat, huner ô emografya xwe di muzexane ô
pirtOkan de biparazin da cihan bizanibe. ku
nerxa samane me peşkeşi medeniyeta mirovantiye ye. Ji ber ku meıeloka kordi dilıeje;
d.
or
g
veroka v6 berlıem6 biki?
beyoo cihll ye çi ye?
-Wek re zanin 88-çar zaravay!n kurdi hene ô
edebiya wan di nav du beşan de par dibin; beşa
ur
E. MarQf bO. ku 31)1tek, neqiş ft rb.en huneıi bi
pilanen wi çebftn.
-Ev cara yekem e ku pirtükek li ser muzaxana kıırdf ciertC; gelo tu dikari bi Jrurtl belısa na-
"Nerxe zer, zerter ııasdike".
Sibat 1992, Uppsala
S'i
QAMİŞLOKA BAVa PELEK
(Olsa u tim ji bo B. Pelek*)
KELEŞ
ak
ur
Mervan6
-
d.
or
g
(
w
.a
rs
iv
Qamişlo:
Serçokvana cewşenbaziyke
Ye ku derbasi rôtiya te nebuye
we qirrbibe
Ye ku tiliyen xwe di ser memken
Keçkaniya te re ne bubirandiye
nemere
Ye ku xwe direj nekirye
di qiçina niro de
li ser kevren rexriyen te
nizane bina biriye
w
w
u
tekiyan...
(2)
Qamişlo:
Toza berfeke
Dibare weke rokek vemirandi ! ! !
Kurden te mijekin
Bebexti kir li wan çiye
U deşta te hirnbezkirina wan bU
BS
Barana leylana te
Pfuıgek beji
Qaınfşin dişken ji bo ahoyen ku
wan
xwarin kuliyen
pexwas
u
or
g
xweynen tozgirti
weşiyan
Kevoken te buxbux dilci
meja sibe
ur
d.
dixilmaşeke
ji hajenabilna
bengavan de
n derdewam dike ... ?
hajenabu
Kijan
hezar ... hezar sal ... ! ! !
iv
ak
(3)
Qamişlo:
Keçken te qeflek binefş
u
malzarokek ti ne
.a
rs
Zave te ye cela kirf
NebUye dema vegera wi
Hin qivaran fermo nekirye
jere
u
w
w
Ne ji cexcexe* bejna te
govende dike hin
(4)
w
Qamişlo:
Firoşkarin
gerok
u
Terazilnin sifır dikin çingin
u
Şaş dilcin buhaye xwe tim
Payebilna pirtiqalan ku nizanin
herikandina mayina
8!
(5)
Qaınişlo:
B~
bexteke
Bergor dike evindaren xwe
be bedeng1
Bav~Felek
qermiçok~n
te de
çawa esman~ te çawa .. .
ne barand ... !
liwi
xweli
u
ziv
ur
u
or
g
xwe windakir di nav
d.
Y~
te ne day~ bili nalinek
u
iv
ak
ax
u
çend hewaren pir u kal
Qamişlo:
rs
(6)
.a
Hevraziya qize~
Diyar nekiriye qizaniya xwe
u
w
w
w
Ne ji şimamok ô mewij~n xwe
Di bendemana~buy~
sedı""
Y~
re
ji
gola wan~.
25-11-1990, SiwM
•xe~ta Qaınişlo binave " Bav& Pelek" baDdikitin hunernıeıute dilovaıı
MEHMED ŞEXO.
•<:excex; çemeke di nava Qamişlo re derbasdibe.
•Sedt: pişti şokandina şorişa dersiıııa rejima Turkiye sed zanevaııen kurd civaııdin li qiraxa gola wane 6 her yeki xistin çewalld ü avetin gola waııe.
d.
or
g
YILMAZ GUNEY
Welaıe
ma di zaf edeli
esıe
ki, ti ninan M
weıaıe ma cana di nevinene.
ak
ur
Koyo BERZ
w
w
w
.a
rs
iv
Ninan miyan di jew ji noyo ki dimiliyan
miyan di zaf ıavereno.
E ki were dişmeni ye wexıo ki ci re Iajek
(lacek) beno, lajek kerd qundax tebey a ane
beşiyda ci di derg kene ii şine tifingi yan ji
dabança ane kişı a derg kene.
Qande ki, wexıo ki o girdbo silah ıa hesbikeıo
O silah kat biyaro.
Do ey ıa bo, Yilmazi ji zaf silah ra hes ke~
Kiste ra kes şeno vajo caelamat silah kat ~­
Kişte ıa, ji kes şeno vajo silah heyecan dano
merdimi ô fiyaqeye ci esto.
Tay-tay ji esıe qande coy, qande çalimi
giredane xo ver a, yan ji kene xo mündi, xo
qayişi ver a ü wini geyrene.
E Yilmazi ji tim dabança ci ci paşti ver o bi.
Labre e Yilmazi ne qande fiyaqi nne ji çalim
kerde ni bi. E Y ilmazi ca eıametey ver ii
mecburi bi. Bişiya ye koli do dabança xo
giredaye xo ver n wini bişiyaye. Kes şeno vajo
dabança jiparçeye jiyane (heyate) ey bi nM e
parçi nebiye.
Be silah negeyıaye, qande coy ji zaf meseley
arneye ci sere di ü ci re zaf keberi (qapi) abiyayaye. Yilınazi tersan ver xo di silah çamaye. E
Yilmazi ıerse ci jew, jü kişti ra nebi, e ey zaf
kiştan ra bi.
Kişte ıa dewlet a Tirkan ıa, bofis ô eskerande
inan ra, kişıli ra insanande xirab ü Mnamiisan
ra, kiştera raqibande xo ra, kiştera gebadayiyan ıa ii kişte ra ji dismenande xo ıa xo pawite.
Qande coy, qande ne sedemi silah çamaye ii
silah jiyane ci bi. Yilmazi nan were dismeni
bi, inan ii dişmenande ci ya pe ıa zaf merdimi
kişti bi ii bi seran a piye Yilmazi ded Hemid
koyan ser o mahkum bi.
Wexıo ki dewda Sewregi Desman rakeye xo
bar kene Yene Adina, Yilmaz pizede marda xo
dibeno.
Dişmenane Yilmazi inan ra dede Yilmazi
kişti bi, qande heyf giroteni Piye Yilmaz i Ded
Hemidi ji dişmenan de xo ra zaf merdimi kişti
bi Odest niyame bi. Qand(i coy mecbUr maııene
bar kene, welate xo ra remene yene Adina.
Dewa ma ii dewda Yilmazi ya pe ra zaf diiri
niye obi seıan a kalike mi ii perde Yilmazi ya
91
d.
or
g
ur
ak
jewi ra rew do birnira yan ji dirbetin bimano,
yan ji wima do ya bimire yan ji dirbelini be. O
ki maneno ji kişt a hııkınati ra yeno tepişteni u
şino bi seran a tepiştxane di (zindan, hepis)
tepişte maneno, rakewno. Ya do tepiştxane di
umre xo pir keto, ya werembo bimiro, yan ji
nim merdim biviji yo teber.
Ma sfici, gunay neşena inan di bivine?
Çimki wendexaneye ma çiniya, yan ji imkane
ma ye wendeni çiniya, yan ji imkane ma ye
wendeni çiniye ma şira biwane ü zane be.
Qande coy heme cahil manene.
Dewa ma pancas (50) şeşti(60) keye bi,
hendik ma zane kes tey wende çine bi, fına
siCteyeni ez tl birayanda xo ya ma şi wend. O ji
piye ma ancax heta llse şa ma bi do wendeni.
Zey dewda ma bezaran a dewi wini bi. Dewda
Yilmazinan di ji wendeyo sifteyen rehmeti
Yihnaz bi. WEndeni u wendexaney dewanda
ma di çine bi, bes dişmeney u pe kişteni estibi.
Qanda coy Yilmaz tersaye ft xo di dabança
çamaya.
Yilrnazi newaşta na dişmeney, no xinc, no
kin, na şopi, ne heyli bidomno. Ey tim waşt!
w
w
w
.a
rs
iv
piya koyan ser o mahkumey kerda u nezdi ra
ma pe sinasnena u dosta pe ye.
Di serda 1946 an di dişmene ci şopda ci ra
yene Adina, Piye Yilmaz! dewda Yenice di
vinene u qerşun kena. O wexı Yilmaz new sere
beno u çimanda ci ver o piye ci qerşun beno ft
dindeyeno erd. Çend ca ra beno dirbetin. Bi a
dirbeıan a ey hewadane neweşxanede Adina ye
qarşiyaka. Huına (Ella) nekişo nakişeno. Bi
çahade diktoran ü yardirnde dewij ü axlerande
Yeniceya piye ci ernefiyat beno ü kareliyan ver
a ü qerşftnan ver a reyeno. O wext axleranda
Yenice ra Huseyn axa vano qanda reyayenda
Hemid axay ez heme çiye xo feda kena. Zey
birarde xo ey ra bes kerde.
Qanda coy ji Yilmaz zaf tersaye. Çimki
qeçkini di bi çimende xo ya heme çi dibi.
Zey lllimi heme çi çiman ver a raverd bi.
Welat! ma di, hele hele ma ılimiliyan miyan
di hergi deqiqe dişmeney ü pe kişteni est a tl
hewna ji ca ca di dom kena.
qande coy ji merg insanande ma ra zaf dôıi
niyo. E ki wihere dişmeniye hergi deqiqe
qerşunan fek di di re. Wexıo ki rast! pe li'tre,
92
ki Yilmaz! lise di wende çime ci tim
ji filime neraverneye,
g
Sinemayande Adina di girweyaye, filime
sinema berde ii arde. Hewese ci zaf estbi
sinema ii artisıey ser o.
Şirketanda iılmande Adina ra And iılim,
Kemal fılim ii Dar fılim di girweyaye.
O wext kovaranda (dergiyande) Adina ra,
SALKIM di meqaley niişnaye.
Di serda 1956 an di di kovara edebiyati ya bi
narnede des ii 1ıiıi (heres) (on üç) di, meqaleye
bi narnede bire sisteme nezanayenda nebeqey
(üç bilinmiyenli eşitsizlik sistemleri)
Wijiyeno, :yeno vilakerdini, weşanayenl (Yeno
nftşnayeni)
No nôşte bela akeno Yilmazi re. Derheqde ne
di dawa abiyana ü na dawa di (2) seran
veşeti ramena. Babde di seran ıepey a qande oo
nôşti ci re ser il nim ceza yeno biryayeni.
Yilmazi gene bene kene bepis. Mabkema derbeqte ne nüşti di ne qerati dana ü wina vana;
«y ilmazi ne nilştede xo di piropagandaya
kominisıey kerda, qande coy ji ser il nim ceza
nôşti
w
w
w
.a
rs
iv
a
denEni.
Yilmaz Guney (Yilmaz Butun) di serda 1937
an di dewda Yentce, qeza Qarataşi wilayete
Adina di ame dinya. (Marda xo ra bt). Piye
Yilmaz! ded Hemidi dewda Yentce di evdecini
(aşxanecinı) kerde.
Yilmaz ame dinya ıepey a Ded Hemidi xo re
soz da ki, çiçi re mal beno wa bibn do Yilmazi
bido wendeıii. Beden ô destande xo ya bigirweyo, nengôyande xo ya komkero do ey bido
wendent, ô wini ji kerd. Qande ki meselan e
dişmeney ntnan sere di tak vati bi il kule girdi
peydakerdi bi il diıbete xoı'i akerdi bi.
Wextu ki ştbi eskerey oozanaye berfa biwano
ô enbazaOO eskerey ci re vatibi «kim ame, kiro
şi» ciya delxa ravema bi ii pa kusate (heneke)
xo kerdt bi ii ci buway bi. Qande coy vaıe se
beno wa bibn, çiçt re mal beno wa bibn ez do
Yilmazi bida wendeni.
Yilmaz wenden a xo yasifteyeni ii werteyeni
bi rihaıey ô çimankewtanda nıahlimande xo di
ii ça1işqaneya qedineno.
Ne wima wendenan di, hima hima kes şeno
vajo beno jeweyioo sinifda xo.
Labre jiyane ctye Lise wint neravereno.
Lise di, sinifta birini di mablimande xo di
dano pe ro ii kewno disiplin. O wext newenewe meraqe sinema peştyabi ci ro.
Qande ki bişo şim sinema ii seyr! (ıemaşeye)
filman bikero, yan jt perane şiyayenda sinema
qezenç bikero, afiş! sinemayande Adina
çamaye. Qande coy a seri çend dersande xo ra
sinifi di maneno. Qande ki sinifo xo
neravemeno, mtyabeyne ey ii e perde ey
abiyeno.
O wext piye ci jt maya ci Gule xanimi verde
bi, jiina cini xo re ardi bt.
Wexıo
artisıeyo bi. Qande coy
ştye diye, ıemaşe kerde.
ku
rd
.o
r
bire werey il na ıtişmeney werte ra werzo.
Yilmaz! hewl da xo, tay bo ji dişmeney a
ıniyabeyde xo werzaııa. W eriştenda Yilmaz! ya
ptya dişmeney a toan jt werte ra werişti.
Yilmaz zaf biaqil, camerd il zaııe bi.
Qıııı& coy şopda Iriştenda dedande xo ra il dirbelin kerdenda perde xo ra ııeşt. Qande coy Jl
mesela ciya dişmeney pilç bt il awi di şi. :A
dirbeli arney giroleoi ô a gôni (gont) ame vin-
wenkı»
Ser ü nim ıepey a hepis ra yeno viradayeni.
Labre ey rihat n!verdane, ey rişene Konya
sirgQney. Şeş (6) mengi Konya di sirgiin
maneno. Wexto ki ci re no ceza biryeno, o
wext ey bi narnede Bela yo şirin! ya (Tatli
Bele) fılime viraşte, anıe.
Sirgüney ra ame ıepey a fina dest bi filim
anıeni keno. Labre kes ci ooşinasneno ô fılime
ci sınemayande Stanbnl, Izmir ô anqeri di ntne
kaykerdeoi. Babde sirgôni di serda 1963 an di
bi narnede wima jt cesiiri bi (Ikiside cesurdu)
Sami Meriç, Semra Sar il Yaşar Tônalt ya piya
fılime anceııe.
Senaryoye ne filimi Yilmaz Güney ô Auf
Yilmazt ya piya nôşnene. Rayberdoxe
(yönetmeoo) e fıliıni Ferit Ceylan beno.
Bes name ô imza Feril Ceylan! bena
Heme çtye e fıliıni Yilmaz Guney virazeno ii
ray beno, ray fineno. Tay ı;ehneye e Iılimi
Adina di aııcene.
Filime wimaji cesiiri bi di Yilmaz roledu zaf
93
rs
iv
a
virakerdeııi.
sire.
w
w
w
.a
Ci ra wini aktur vijiyeno, wini vijiycno,
nameye ci, şana ci sınorane welatd! xo dimeno,
akeno oIrewno welatande AwrOpa.
Wini beno ki, qe tarix ô mejiyan ra sil
na1ıeno ii ravereno pelikande ıarixde dinyay. Wa
hivine seni vijyeno.
Yilmazi di azim estbi, azime do zahf gird
Çiye re bivate ez do ey bikera, bizaneye do
leıe-1ete bo ô sereye ci do şiro, fına o kerde.
Şewi hewnde xo di ji roje veri, roje ki do örre,
roje ki ma verni di re, e rojan fikiriyaye Opifo.
jeye xo viraşte. Xo ra, cesaretd! xo ra, aqil ô
zekade xo ra zaf emin bi. Zanaye do ser kewo ii
ravey şiro. Qande coy engele ki kewti vemi,
bende ki verni di roneyay, dese ki ci ver o des
bi, heme xilnay, pay Irerdi Osera raverd.
Bombay a sifteyeni di serda 1965 an di
ıeqena. O wext rojnarney qeçkan Irerde vila.
Rojnarney şant (Akşam Gazeıesi) diir O derg
Yılmaz'i ser Ofilimande Yılmazi ser nOşneno.
E meşıeri Rojnarney Şefaqi (Sabah gazetesi)
Jl diir Oderg bahse Yılmaz i O e tilimande ci
keno. Him şan di, him Şefaq e rojnarney
94
g
Hetan ki Yibnaz Guney nabi aktar, nebi
ii weş niyarne sinasnayeni neva ez
Sewregi ja, yan ji kesi o Sewregij nesinasna.
Ey mileti ji o Adinali zana ii sinasna.
Belki ji o wext niyameye hesabde ci vajo ez
Sewregij a. Bahdo akerde akerde va ez Sewregija ii filimande xo di ıi kar ard.
No fılime wirna ıi cesiiıi bi di serda 1%3 an
di sinemayada Stanboli di yeno kaylrerdeni O
kişt a zaf merdimande sınema heskerdan ra
yeno tepişıeni.
Se ra se ye qeçkan no filim ra ci sinasnene ci
ra hes kene ii narney Yihnazi vijyeno. Tay
artisı, rayvisıey, idarekerdox ii zengiııe sinema
vane: No çiçi yo, no betip.
Ma qe ne merdimde betipi ra artist beno.
Beno, hem ji wini heno ki, zey roji ya heme ca
ra vila beno.
Ma do bivme do seni bo. Do wini bibo ki qet
tarix ii mejiyan ra sil ncbo, nevijiyo ii niro
meşhur
qeçkan deşti ii qeçeki kewne çarşi, mabla O
kuçande Stanboli OqtjenC> Niişneno, niişneno,
rojnarney o Yılmaz Güney niişneno ii pe pey ra
remena, geyrena orojnamane xo roşene. o şan
ô o şefaq di wirna rojnarney rekor a roteni
şiknene. Rojande verenan ra di qat rojnarney
yene roteni. Zengin ii fikW Stanboli, e ki
aşnawene remene şine rojname heıinene.
Heften a bahde rojnaman, no fin kovara Vengi
(Ses mecmuasi) çihar peliki (rOpeli) ca dana
Yılmaz Güney O bi teferOate do diir O derg,
Yılınazi O aktoreyda Yılınazi ser nOşnena.
Bombaya girdi teqena O Yılmaz sinifda
jOyeminde akturan. fi ki vali bi ma ne sôret O
ne dewiji ra aktor heno, e heme winene xo ver
ô lewane xo gaz kene.
Molekule bomba heme cade Tirkiye OKordistani ra vila bene.
A seri {1%5) 21 tilima rekor şikneno.
Qande misnayiş (nişandayeni) ii kaykerdişde
tilimande Yılınazi, sinemaye Rojaway, Rojakewti ii e werteye Tirkiy! O Kurdistani kewne
ku
rd
.o
r
gird viıazeno ii erzeno werıe.
Efiliınl ser a heba yeno sinasnayeni.
Veng yeno Rojawara, rojakewtera, Anadoli.
O veng venge mileto, venge sempatizane hes
Irerdande sinema ii e Yılınazi yo. heme ca di,
heme koşe di, heme siik O O cayan di, Yılmaz
Güney vajiyeno.
FilimMe ci şino jew yeno. Bi heftana
sineınay filimane Yılınazi misnena, dane kay
kerdeni. Roj bire makiney dane kay cerdeni. O
hergi fini ji ca navineyeno, ca neınaneno. Heta
fek sinemay bene piıi. Bilete tilimande
Yılınazi Borsada siya di roşene. Eger bileta
şiyayenda sınema jO pankinote, (qaxide) bi se,
e tilimande y ılmazi borsaya stya di hW 1çihar
paokinoti ya arneye roteni, roşiyaye. O mileti
sinemayan di ca ııMiye.
Boınbaya ılidini di serda 1966 an di teqena.
No fin Riha di bi narnede qanOn a sinoran a
(Hudutlarin Kanunu) ffiime anciyeno O no
filim rekor şikneno.
Yılmaz Güney di serda 1%2 an di Can Una! a
jewjiyino Oay ra Ireyneke da ci bena O nameye
ci Elif i nana pa.
Di ser da 1964 an di senaryoye Kamalı
O. no filim di Nebahat
camÔ"danO.
w
w
.a
Yılmaz bi h!rs O sinira hol beno xo ser, werzeno pay O vano: Ez o vana ez Krala, Krale
Sinemaya. EgerAyhan Işık kralo, xaseko, ez ji
Kralo Çirkin a. Ez Krala, Çirkin Kral.
Ey ser a rojnarnede Milliyeti di Çirkin Kral
yeno nO.şnayeni O nameye ci çirkin krala
sinema neyeno pa.
Di serda 1968 an di, mengda Gulani di
Yılmaz 'i tepşene, gene bene eskerey. Heta o
wext qaçax! eskerey bi.
FATOŞ Ü Yll...MAZ GUNEY
Fatoş= Ki1ın kerden a narnede Fauna ya.
Fatoş ; Fatma Süleymangit
Yilmaz Güney O Fatoş a pe seni sinasna.
Yilmaz hewna n~i eskerey, bi narnede Azrail
Benim t ya di serda 1968 an di filim! ante.
Cintya Yonetmen Savaş Esici, Arden Eşici O
Fatoş a piya yen! seıe e ffiirni ziyaret ken!. O
w
zeriya inan kewna pe.
Ne wazene pe ya bijewjiy!. O wext Yilmaz
nebahat Çelıre ra ahirya bi. Labre may il ptye
Fatoşi razi n!beno ki, ne pe ya bijewjt y! O
hembere ne jewjinayişt vijyay!. Mileti seni
kerde n!şaye inan razi kero Id, izin bide, Fatoşi
Yilmaz! ya bijewji yo.
inan n!waşte keynera xo bide Yilmaz!, çimld
Jiyan! Yilmazi macerayan a pir bi. ·
Roje tebir di, roje linga ci hepis di bi. Qande
coy malhata Fatoşi n!waşte. Malhata Fatoşi
xeyle Zengini bt O waşıe ki keynara xo bide
jewde zey xo zengini.
Yilmaz eskerey ra ageyreno tepey a, ey O
Fatoş a piya ken! ô qerare xo ye jewjinayişt
dan!. Roja xo ya jewjinayişt rojnameyan di
ilan kena Mileti hend winena rojnameyan di
nOşneyoyo ô dawetiya ci arneya çap kerdeni.
Çiyo ki mileti pa mat manena, ne nameye
malbat! Yilmazi O. ne ji e malbate Fatoşi
dawetiye bin di ameyo nilşneyano.
Dawetiye di teniya nOşto 27/6/1970 an di roja
şeme seat 16.00 di Lalezar di veyveye ma esto.
Heme dost Oenbazi dawete ne veyvtye; Bin di
ji Yilmaz Guney O Fatma Suleymangil ameyo
rs
iv
a
bazey keno, ronano, virazeno.
Di serda 1962 an di hepis di bi, qaııda coy ji a
seri, qe filim! neviraşt bt O ffiime ciy! serda
1962 an çiniye.
Senaryoye Yılmaz! yo siftey!n, senaryoye
filimde Ala Geyildyo. O seııaıiyo di serda 1958
an di Halit Refik'! ya piya nO.şnayo.
Senaryoye Qeçeke ne welati (Bu Vaıamn
Çocuklan) di ji xeyle emege ci raverdo O yarmetey a e senaryoy kenla.
Filim! ciyo sifteyen o serrol filime Ala
Geyiki yo.
Vere coy Orhan Gunşiray a piya filimde
Qeçeke ne welati di kay keno.
Di serda 1967 an di (30/1/1967) Nebahat
Çehre ya zewjiy!no. Veyveye ci Hilton di
beno.
Di serda 1966 an di qande roportaji şino
birade rojnarnede miliyeti. Tarık Dursuni do
ciya roportaj bikerde. Qisande roportaji miyan
di, Yılmaz vano: «Ez Krala, kirale Sinemaya»
Tarık Dursun vano : Yılmaz e mi, ma wini
beno, sinema di jew Kral esto, o ji Ayhan Işık
o ? Hem ji zey şekerde qellya xasek o, xaseke
wext Fatoşi 17 sere bena. Fatoşi o wext
heyran! Yılmaz Ofilimande ci bi. Miyabeynde
ninan di heskerdene da zaf xori viraz6na O
g
nO.şneno
Çelıreya piya ser rol di kay keno.
Nebalıat Çelıre ji o wext sinasneno Ociya en-
ku
rd
.o
r
Zeybek'i
nôşnayen.
Jewbi dawetiye bin di çina niyame bt
nOşneyayo. Ne may O ne Ji piy! Fatoşi yeno
veyve. Teniya maya Yilınazi em Guie veyve di
hazir bena. May Opiye Fatoşi ne veyve il ne ji
nikahd6 inan di hazir ben!.
19 m6ngda sibati ya ı 9n an di, silcde siyasi
ra yeno ıepişteni.
Qande Id van!: Mahtr Çayaniyan re yarmetey
kerda Oca dawo inan, ey ıepşene.
Qande coy dey6no sikiyunetimi. Vane 12/3/
1971 an di militane şoreşgeri Mahtr Çayan,
Huseyin Cewahir O Oktay Etimani ya çatide
keyde xo di nimiti bi.
Qayde coy yen! ey ıepşene ben!. Wexto Id
ıepiştxanede senmi ye di tepişte beno, rakewno, kişte ra senaryoy nOşneno, Kişte ra ji
xelati g!no.
95
ku
rd
.o
r
g
Sefa Mutlu mileti miyan di, insanan ser o qebedayini ı1 kerda Ovaıe: Ez krala Yumurtaliki
ya ii mi ser a merdimna çiniyo ii zilim ii tahda
kerde merdimanda çepaıı, ii feqiran.
Qande coy e leji di, o munaqaşa yo ki
miyabeynda Yilmaz O Hakimi di raverdo, o
munaqaşe di Sefa Mutlu ldşt a kc ra ame
ldşteni tariyo. Kes nazano Yilmazi Sefa Mutlu
ldşt yan J1 taynan.
Sefa Mutlu ldşta qebedayiyanda Yumurtaliki
ra, e soreşgeran ra, e mileta Yumurtaliki ra yan
ji e Yilmazi ra ame kişteni, kes nezano ô
tariyo.
ware otel, Gazino, Qabwexanan ii e aşxanan
ji ey ra bes nakerda ô geli werde ey di. O wext
ezAdinadi kare Awdan'da dewleti di Tekniker
biya ii sekretere sendiqada awi ii elektini (Yeni
Ges Iş) bi ya. Qanda coy ma siye Ceyhan ii
Yumurtalik. Wexto Id Yilmaz arnebi Yumurtalik ii tilime Endişi anıe, xebera ma bi ii ma
waşte Id şire ey bivine. Labre qismeı nabt
Çendna rojima asnawit Id Yilmaz tepişıo. Ez
rehmeıi Yilmazi Adina ra sinasnena serda 1969
an ra heta serda 1983 i ez Adina di teknisyen
biya. min ô ey a ma çend fini ji Adina di pe di.
Wexto ki Fatoş a piya ame Oymakli ez
qabwede oymakli di ronişte biya.Qanda coy mi
zaf waşte ez şira ci bivina. Wexto Id Yilmazi
vejene mabkema, dezaye ci Ebdullah Putun
vano: Hakim Sefa Mutlu mi ldşt o ô xo erzeno
werte. Lakim beyane Ebdôllab Putun i nino
qebiil kerdeni. Rapora jewbiyayeni di vane:
Merrniye Id erziyaye, ne dabançada Yilmazi re,
ne ji e Ebdullab re bene. E mermi e dabancana
neerzı"yaye, jôna dabança ra erziyaye.
No babet a rapori mesela ninan ra lena diiri O
bena hetnaya. Labre rapora Adli Tipi di wini
nino niişnayeni. Rapora Adli Tipi di vane: Na
merrniye Id erziyaye dabança EbduJiay re beD!.
Neticeye
wiroa raporan pe neıepşeno. Welbasil Yilmazi neviradane ii gene bene erzena
hepis.
Wexte do diir ii derg mahkemeye Yilmazi
dom kene. Qanda a mesela heyeti roneyene,
resime ca de hedisi ancena, fina sifteyen a
Tirkiye di sistema do newe ronane fi o sistem a
w
w
w
.a
rs
iv
a
Romane ci ye Mil Çewti (Boynu Bükük
öldUler) xelat a Romanda Orhan Kemal i gbıo.
Di serda 1972 an di, ldşt a kovara sanaıiya e
Miliyeıi ra saııatkare seri yeno weçinayiş. Eyni
seri tilima Bavo, Keko(Baba) tilim şenlixiya
Adiııa dikKozaya Alıôneni (rereni) geno. Di
serıla 1974 e menga Gulani (W/5/1974) di
bepis ra viradeybıo. Di serda 1974 i di Qanôn a
efi vijybıa. A qanôni ra istifade keno ii yeno
viradayeni. O wext bi narnede Yilmazi ya
IacMe ci estbi. Nameye xo dabi lajda xo ji.
Wexıo Id hepis ra viradeyano Iace ci di sere
beno.
Roja Id viradeycno, şanda a roji di civine do
basiniyo gird virazeno ii e meşteri qiseya ci diir
ii derg rojnameyan di yene nôşnayeni.
Hepis ra viradey a ıepey a fina dest bi anteni
O viraştenda f"ıliman keno. Labre no fın ne zey
veri tilimi virazeno. No fin diha filime bi
qalitey, geliri ii girani virazeno.
A seri di di(2) filimi virazeno. Filimo
süteyan Enbazo (Arkadaş) o tim ı1 Endişe yo.
Ne wirna filirni ı1 rekore a seri şiknena. Senaryoye Filimda Endişi ji bi xo niişneno. Çiçi
beno, çiçi yeno ci sere di, wexte antenda
Iilimda Endişi di beno ô yeno ci sere di.
Hewna filim niyanciya bi bela yeno, Yilmazi
vineno. A seri bena sere da beşansi, qande
Yilmazi.
!4/9/1974 an di xeber a bexeyri radiyo,
teleVizyon ii rojnameyan ra yena aşnawiteni.
Vane: Yılmaz Guney baldm! qeza Yumurtalik
i Sefa Mutlu bi dabançaya kişt o. Sefa Mutlu
M.H.P li bi. Yumurtalik di ji kampe da
M.H.P li yan a girdi estbi.
Ceyhan di ı1 çepi biquweı bi. Veri Ceyhan ji
inan desti bi. Labre şoreşgeran deslanda inan
bin ra veli bi. Qanda coy mesela kişten da Sefa
Mutlu y xeyle tari fi te miyan a. O wext
şoreşgeran ji newe-newe dest esti bi Yumurtaliki ii waşte Id Yumurtalik i destande inan bin
ra veja. Hereket e çepi ye Maoci zabfi bi.
Şoreşgeran Yumurtalik di newe newe xo re ca
viraşti bi O kewti bi wica. Sefa Mutlu ji
merdima Turkeşi yo zaf mubim bi. Ey quwet fi
paşti daye inan.
96
na
di remnay bi, ard! bi.
Di serda 1982 an di Filim şenlixiye Cannesi
di filime Ray xelati geno.lşıe bomba o wext
ıeqena u molekulane xo heme cade dinyay ra
vila kena. Filime Ray bi hefteyan a sinemayan
u televizyonande dinyay di yeno kaykerdeni..
ilgiye basind! xeribi anceno xo ser u derheqd!
!ilimi di O derhqde Yilmaz! di zaf çi yeno
g
nuşnayeni.
ku
rd
.o
r
Ez newazena dOr Q derg qale filimd! Ray
bikera. Qande ki zaf çi Iiiimi ser ame
nfişnayeni u vila bi. Yilmaz Guney di serda
1984 an di, 9 mengda iloni di, nezdi şefaqi,
qanserde pizi m Paris di mireno, şino heqeyda
xo ser. Nay rind bizane, bes beden u rihe ci
mireno. Yilmaz bi xo nemerdo u nemireno ji.
O hergi wext fi hergi deqiqe virde ma di fi ma
miyandi ro.
Tirkiye u Kurdistan di, hewt seri ra tepşi heta
hewtay O hewt seri Yilmaz! sinasneno, ey ra
hes keno u ey xo vir a nekeno. Yilmaz teniya e
keyd~ xo, malbat a xo, qeç u quld! xo, dost fi
enbazand! xo nebi.
Yilmaz e milyonan, e hewıay-heştay milyon!
bi. Hukmate Turkan waşt ki Yilmaz! di serda
1974 an di hepiskerdena bikişe. Heran kes şeno
vajo inan Yilmaz Goney di serda 1974 an di
kişL Labre Yilmaz nemerd, destande inan a, desıande inan bin di n~merd.
Xo ver da weş xo ver da u tekoşine xo
domna. Teslim nehi Q nebiye ji.
Jiyane Yilmazibi qMniya raverd. U na qirini
qeriniya ıeslimey u acizey nebi.
Yilmaz qande ki, venge xo biresno dinyay
hem!. Jiyane ci bi qiriniya ravereno.
w
w
w
.a
rs
iv
a
mahkeme ken~. Hete kotiya erzen~ Mşen~
mesela Yilmaz! m Dôıi line. Qande ki hukmat
ji paşt1da Sefa Mutluy di heno. W azen~ ki
Yilmaz! na meselay a hepis di verı!! u bide
çinniş kerdeni u tarix m sil kere. Labre zey
inan nebeno. Yilmaz fine mileti miyan di,
qelbde mileti di caye xo gene u hetan ji
nevijeno. Wexıo ki hepis di beno, senaryoye
Boli (Sürü) u e Dişmeni (Düşman) geno
panuşi (qelem) u nuşneno. Fina o wext, hepis
di senaryoye Ray (Yol) nuşneno.
Di serda !981 an di dest bi antenda !ilimi
anceoo. Bahdo hepis m Yilmaz Guney m emre,
talimata yeno u anıena filimde Ray yena vinderdeni. Bahde vinderden da iılimi Yilmaz senaryoye my di tay virnayişe muhimi virazeno.
Texminde mi Yilmaz o wext wazeno filime my
bikero filime Kurdan u wini banco. Qand! coy
dano vinderdenin u tay cayane ci virneno.
Sifte anıena iılimd! ray dano Erden Krali.
Bahdo ey a piya nekene. No fin antena filimd!
Ray dano Şerif Gören i. Antena filimde ray
zered! hepsi ra dano idare kerdeni. Zered! hepsi
ra idare kerdena Yilmaz! ya filime ray anceno,
beno temam. O wext ji Yilmaz hepse ra
sirgône hepisna biy~. En bahdo hepisde İmrali
ra sirgôn~ Isparta beno. Qande roşand! Qurbani
Yilmaz idared~ hepsi ra şeş roj! izin geno ki,
şiro qeçkan~ xo u Muş di maya xo ziyaret
kero. 9-10-1981 di hepis ra vij~no izin O diha
pey di nfiyageyreno hepis. Xo ra veri ra heme
çi plan bibi u antena Filimd~ ray ji qediy~ bi.
Filime ray ji geno u remeno teberde
Tirkiye,welate Swisre {İsviçre).
Yilmaz! vere coy cini ya xo Fatoşi u laje xo
Yilmaz o werdek rişt bi lsviçre. Cezay~
Vilmazi do serda 1984 de mengda payizo peyen
(menga ll) di biqediyaye. Hukumate Tirkan
nezana Yilmaz seni u karnci ray m remayo, yan
ji vijyayo teber. Rayvistan, parti yan ji şexsan
ci re yarıneti kerda, heta ewro zelal n~biyo u
tari mendo. Rema tepey a bahd~ çendna
mengan İsviçre di aseno. lsviçre ra xeber a ci
vila bena. Bahde coy bombaya her! girdi Fransa
di ıeqena. Qande ki, wexıo ki rema bi teberde
welat1 filime xo ye Ray u çendna filime xo xo
FİLIME KI YILMAZ GUNEY
VIRAŞTE, ANTE Ü TEY KAYKERDO.
Ser a vira~teni
1958
1959
Narnev
Fıliman
1-Bu Yaranin Çoculdarı
2-Ala Geyik
3-Karacaoglanın
Kara Sevdası
97
4-Tütün Zamarn
5-Yaban Gülü
6-Dolandıncılar Şabı
7-Tatlı Bela
S-ölüme Yalnız Gidilir
9-lkiside Cesurdu
lO-Hergün Ölmektense
ll-Kamalı Zeybek
12-Koçero
13-Halimeden Mektup BVar
1963
"
1964
•
"
"
"
"
•
"
"
"
14-Karacaoiılan
15-Kara Şahin
16-Mor DEfter
17-1OKorkusuz Adam
lS-Parangasız Mahkumlar
19-Zıınba Gibi Delikanlı
20-Kasımpaşalı
1965
"
21-Kasımpaşalı
"
"
•
Recep
"
26-Da!ıların Oiılu
"
27-Davudo
28-Gönül Kuşu
"
"
"
"
"
"
"
"
•
29-Sayılı Kabadayılar
30-Kan Gövdeyi Götürdü
31-Kahreden Kurşun
32-Haracıma Dokınıma
33-Kanlı
.a
Bugday
34-Korkusuzlar
35-Silalıa Yeıninliyim
w
36-Sokakta Kan Vardı
w
w
Ser a virasteııi Naınev F!Jmıııı
1965
37-Tehlikeli Adam
3S-Torpido Yılmaz
"
•
39-0çünüzüde Mıhlarım
40- yaralı Kartal
"
1966-1967
41-Hudutların Kanunu
•
42-Zalimler
43-Kızılırmak Karakoyun
44-Çirkin Kral (1966)
"
45-Çirkin Kralın
"
Dönüşü (1966)
98
49-Kozano!ılu
"
1968
"
"
196S-1969
1969
1970
"
"
"
"
"
•
"
"
"
"
1971
"
"
"
"
"
rs
iv
a
22-Konyakçı
23-Krallar Kralı
24-Ben Öldükçe Yaşarım
25-Beyaz Atlı Adam
46-Beniın Adım Keriıno
47-İnce Cumali
4S-Kurbanlık Katil
50-Balatlı
Arif
51-Seyyid Han
52-Aslan Bey
53-Öldünnek Hakkımdır
54-Azrail Benim
55-Bir Çirkin Adam
56-Güney Ölüm Saçıyor
57-Asılacak Adam
5S-Umut
59-Piyade Osman
60- Yedi Belalılar
61-lmzam Kanla Yazılır
62-Sevgili Muhafızım
63-Şeytan Kayalan
64-Çifıe Yürekli
65- Kanım m Son
Damlasına Kadar
66-0nu Allah Affetsin
67-Kızgın Adam
6S-Zeyno
70-Vurguneolar
71-lbret
72-Yarın Son Gündür
73-Umutsuzlar
ku
rd
.o
r
"
•
"
"
g
"
1961
"
•
S"a xira~i
1971
"
"
1972
1974
74-Acı
75-Agıı
76-Baba
Namı;~ Ellimıııı
77-Çirkin Ve Cesur
7S-Namus Ve Silah
79-Zavallılar
80-Sabte Yar
SI-Arkadaş
S2-Endişe
1975
"
S3-lzin
84-Bir Gün Mutlaka
S5-Sürü
197S
1979
S6-Düşman
19S2
87-Yol
1983
88-Duvar
Sere ci nine mi viri
89-Hamido
Ben
"
"
"
"
"
Affeımem
91-Hekimo
92-Aç Kurtlar
93-Yil!it Yaralı Olur
Halil
94-Kargacı
95-Kızırn
%-Canlı
Için
Hedef
.o
r
99- Eşrefpaşalı
100-Eşre~
Kudret
101-Salııekar
102-Azrailin
Ben OlacaJ!ırn
103-At Hırsızı Baııuş
104-Kuduz Recep
rd
1%7-1968
105-Eşkiya Celladı
Yedi Türlüsü
107-Snn Pişmanlık
FaydaEtmez
Yilmaz Guney, bo ku deııg€ xwe bigihiııe
din€ heınU. Jiyan a wt bi qerinf ve derhas dibe.
w
w
w
.a
rs
iv
"
ak
u
ci ııiııe mi vııi
106-Belanın
Ji bo Yilmaz Guney
Çflçikek bil xortanf,
Nikaribflm bigrim, revandim.
Qumaşek bil kaltf,
Gerandim,
Min nilcari bflm bifroşim
Hade de were te ra bixortayf
Hi nek wext, rfly2 av2 ıaf ıelale.
Wekf bilyf sirflçt2 nfşan dide.
Wexta ku kevirek dav2jf, bibfne
P2l dide av.
Tevf sirilçt2 p2l dide, şiloq dibe.
Di we wext2 ejsane,jiyan dest p2 dike.
Bav2 çfrokvan qisan dike.
Niıanim çi dibeje, çi rflnkirdin dike?
g
97-Yedi Daıtın Asianı
98-At Avrat Silalı
"
"
"
"
"
"
seıı
Zewbi ba Ninaıı Filim! ci esıe be ji nine mi
viıi ü cana di ji ez raşte ci niyameya.
Texmind! mi ra do 110 ser a filime ci
bibiyaye. l.abıı e bini nine mi viıı. Ewro
imkane mi ıi Çiniyo ez kovarane xo ye welali
tevda 6 tey hivina
90-Allah Meder
"
------ ------ ----
Sirôçt = Tebiet
Ser 6 bin, tev ü li lıev dibe.
Rünkirdin = 1zaıı
Bixortayl = beleş, ba per
Şiloq dibe =
99
J.P.SARTE U EST- BİYAYENI
rd
.o
r
g
(EXİSTENSİALİZIM)
o
w
w
w
.a
o
100
uniwiskarey biyaro jew heti (cixizi) ser." Vere
Sartre hinsano politik nebiyo. Leje dinya ye
didi (2) di ci rişen8 lejkerey (eskerey) ulejkerey
di beno meırolog. Roje, lejkere Hitler atax
kene ft Sartre kewno deste lejkere Hitler O ci
rişene kampa hesirey. Kampa hesirey di inırese
(ilgi) ye ci uxebate ci ye politiki. w0ca di dest
pe keno. Dima kamp ra zivireno ft yeno Piranse beno endame P.K.F (Parti ye Korniniste Fı­
ranse.) Parti di Sartre bol aktiv biyo ô bol zi
niwisnayo. O wext a na pirtôke xu· ye
"Estbiyayeni O Marxizim" niwisnayo. Sartre,
bi xu komunist ô idoloji ye Marxizim parez ya
ye. Dima
parti ra yeno eşıeni (ci ihraç
kene). Sebebe eştene ci, vane Sartre "radiqal"
biyo. Yanim, enbazraye ci, qande Sartre wOni
vaıe. Enbazraye ci bawer kene ki, fıkra Sartre
ameyo vimayiş. Raşti, o fıkre xu ra qe taviz
nMayo u her wext zi vato "ez idoloji ye
Marxizim parezena" niwise ey ô her çendi
"estbiyayen o zi" o her halô kar di filozofi ya
ye Marxizim ardo kar. Tenya, giraney a ci ser
piskoloji (ilme nefsi), sosyoloji (ilme gel),
moral (mantiq), filozofya (felsefe) u ser o
pirtôke xu niwisnayo uekole newe akerdo. La
rs
iv
J.P.Sartre, ser 1908 di, Franse di ameyo
dinya. Sartre bire seri biyo, pi ye ci merd o.
Diına pi ye ci, merde kerd o. Pilixe Sartre,
Sartre key xu di newaşo. çax xaıe ci, ey gino
xu heL Xate Sartre prnfesöre ziwani Alınani bi
yo. xaıe ci qeıar dano OSartre riseno niwistani
(Qoleji). Qoleje Sartre, niwisıane heri westir u
Paris di biyo. Niwistane ci zeyde Oxforde
Inglistani qaııde qeçeke birtıkrat a biyo. Sartre
diptorna ye xu, derece ye jewin giroto. Ger
merdim biwazo jiyane Sartre bizano, merdim
seno pirtilke ci ye "Words" (Herfi) bOwano.
PirtUke ci "La Nau800" (Qicix) ı 938 di, Paris
ti Editinos Gallimard di ameyo çapkerdeni.
PirlUke ci ye gird u ey kerdo gird o filozofe
Est-biyayeni (Exsistensializim) "L' etre et le
Neant 1943" (Esbiyayeni O estnebiyayeni)o .
1964 di xeıeıe Nobel dane ci. Labire o n@şino
SwM O xelete Nobel n8gino. Qesıe ci ye
n8giroteni xelete Nobeli o bi xu wOni vano;
"Xelete Nobel zeyde kaykerden a qeçek a no O
no xelet, niwiskari pera abimeno. Yanim, niwiskari rindi u niwiskari nerind. "Fikre ci
nobiyo" Heme niwiskari ıenya ser çi ye
neniwisnene u merdim neşeno heme niwiskari
ak
u
FarukYAKUP
sanre,
w
w
.a
rs
iv
ak
ur
d.
or
g
wende. Simone de Beauvoir qande mafe
cinyan "feminizim" bol
niwisnayo u role bol
gird giroto ser qolince
xu.
Simone jlyan a xu di
sex! hinsane no
"blsexuel" blyo, hem
merdekan ra hem zi
cinya ra hezkerdo. O
jlyane di sex! zl azad
blyo.
ESTBİY A YENI:
Sartre vano, binsani
mlyane jew kaos ti
jiyeno. Hinsani tenya
çiyen zane. O zi
merdene binsan a yo.
La se bo se ne bo,
wexıe binsan çi wext
biro, o çax binsan
mireno u tenya o raşıo
ii merdim zano ki, her
çiçi bi bo jew roj
merdim mireno. Sartre
vano qe çi ye xelet ii
rast nlyo. Merdim
neseno vaco, no çi
raşto u no çi raşt niyo.
Beno ki çi ye, qande mi
raşıo ii qande jewna raşt
niyo.
Wuta di Sartre, jew
nimiine (qanit) dano,
qande idoloji ye xu "Bifıkire, jew gemi esıo.
"Gemi qande Sartre, jiyan o ii tiya di Sartre
vano, senin ez şena rota ye gemi raşt kera.
Kompasi çiniyo, harita çinyo u ma ıenya ye u
ramane ma zl, zelal nebiyo u heme çi, rew
yeno virnayişi u wOcadi, ser awi di ma mejbOri
ye kaptane gemi be u ma mejbfiri ye rota bide
gemi ye xu. Wuca di merdim neşeno gemi
verado u biremo. MesOliyrte (berpislyari ya)
merdim esto u o mesuliyeti (berpirsiyarl ya)
merdim didi qaı o. No yeno no mehne, o çi ye
Jeon·Paul Sartre 1965
Foto: LI).fi (Ezkak
w
merdim seno vaco ki ekote "ESTBİY AYENI EXİSTENSİALİZIM" akerdo.
Enbaz a Sartre, Simone de Beauvoir blyo.
Simone ii Sartre niwistani (Qolej) piya wendo
Opiya zi qedande. Jiyane Sartre di Simone role
bol gird kaykeno ii bol zi yarmeteya Sartre
keno. Merdim seno vaco "qirltike" pirlUke ci
Simone kerde. Simone bi xu zi filozof biyo u
Awrfipa di cinya, pirlUke ci zey incll u quren
101
xapeyno.
KAREKTERI BİNSANI :
1- ihtiyace y! biyolojik (rakewteni, şami,
ramana
w
w
w
.a
b) Analoji (raman!, veri piya ardeni), wôıa di
Sartre wôni vano "mebne y! ez, zeyda çi,
mlyana estbiyayeni di nino qabül kerdeııi,
zeyda hinsani. Mentim neşeno çi (meteryal)
biyaro verni y! pa.
c) Wiita di Sartre diji Freud qisey keno. Wiita
:li Sartre wüni vano "Eger ma meji y! xu di çi
d.
or
g
d) Azaıfi = jiyan a verney {qand! meşti, roje ki
yeno) = imkani. Iiyan a verney zeyda imkan!
binsani yo.
Sartre vano. "Merdim bi xu biwaştaney ii
ramana xu di bepis {girote) o." ô ma n!şen!
şiıe
(fikıe) jewna. ..
Ma şen! ram biktıre, ser ramana inan. Ma
şena ıaxmin bikere ser
inan. Ma naşena
weş bizane inan çi ram ken!. Çi wext merdim
nezıfi y! jew! no ii piya zi rakewno ii bez keno.
V ina zi merdim weş n!zano o binsan çi fıkiıe
no, çi rarnan keno. Qand! to ii ma şene vaca
ramana
ur
~ma.
JİY ANO, BEXELET : Jiyano weş,
rs
diıe.
l02
bigirti."
Jİyano bezôti. Zôti qanda jewna, bi xu xapnayen il qanda xu zôti kerdeno. Ger e binsan raşt
bo ii bezUrl bo. Zôıi qelite ye merdim nizim
keno ô çime enbazan di ô dostan di merdim
kewno. Mentim beno beqalite. Heme çi ra
muhimtir ger e merdim xu nhapeyno ô ziiıi
~ xu ııakero.
Hinsan xu peyda keno. Hinsan xu senin
peyda keno? Binsan xu, bi xupeyda keno. Çi
wext zôti ye ma, bin awi di mar! ray nişan
bido, no yeno no mehne ma zey hinsani, ma
neamey! mertebe ye hlnsani. Ma o çax,
binsaney veredan! jewna qedema. Ma biosani
ken! zeyda "çi". Hinsani bena zeyd! "çi", o
çax, ma sekeıe; qand! wüni na bo? Ger e ma bi
xu biryar bigW o çi ma ken! ô wazen! biktıre.
iv
nan werdeni il sex.)
2- Azaıfi ya hinsani.
a) Ma tameşe y! xu keDa ii ma, mi yalı! jiyan
binimn!, no yeno no mebne, ma bi xu biryar
giroto ii o çi o ameyo nimneyeni" Freud vano
"Ma qôrbani ya, ma ma naşena bi xu biryar
ak
ki ez kena, mesôle ci zi ez a. Ez wazena ney
nisana binsan a bida ki, binsani zi wôni
biktıre. Nimunel Ez jew mentim kişena ô no
yeno no mebne ki, o çi ya ki ez kena, raşıo ô
ez ay çi nişana binsııadana. Zey ez inare vana
"şiına zi wôni biktıre".
Hinsani jiyane xu di tenya ya. No yeno no
mehne, heme binsani ger e bi xu biriyar (qerar)
bigirt\. {İna, çi wazena ii çi newazena). No zi
xu di poşmaney ano ô no poşmaney a ma
mejbôti ya biji ya.
O ki, xu gemi bin di waşereno, çi wext gemi
ye inan rota ii ray virneno, o çax üna z1 şine ii
xu kena zeyda "çi" jiyan! binsanı di. Sartre
vano binsan ki beme çW "beno, zeyda sima
yo". Vano li kar n!keno (xebat), o Himsan
tenya pislixey o, bare gel o. Sartre pirtük!
pisey "Qicix" (La Nausee) qand! ay niwisna
yo. Sartre vano "Ma ıenya ye o çi ma kena,
ma mesOiiyet gina ukena il ma n!şen! xu bi-
or
g
KARİNBOYE
ur
BOYE didi koware edebi o kultur! z1
zey redaktör (redaksiyon di) kar kerdo. Name
ye no koware edebi ô kultur! nina bi.
1- cıarıe (Koware edebi ii siyasi bi.)
2- Spektrum 1931-1933 (Renga optik). No rojname, yanzi kowar, koware bol gird biyo O no
kowar di hozanwane gird Gunnar EKELÖF,
Harry MARTINSON ii Eyvind YOHNSON zi
redaksiyon di biyo. Nina piya raye newe
nişane Swedi day. Yanzi raye newe akerd ii
modernize kerde.
1927 di jew hondirawa ye Karin, "Clarte di"
aıne çapkerdeni ii no hondirawa ye ci miyane
gencan di raye newe akerdo. Qande siyasi
(politik) ii qande şexsi . No hondirawa (şiir)
qande gencan bi serwerzayeni .. Name ye hondirawa ye ci zi no bi ''Rörelse" (Serwerzayeni).
Karin BOYE hondirawa yen xu di, daran kerd
bi xu re semboL Qande Karin dar, tari ra vicyayeni roji bi. Jiyan ii merdeni bi. Girti biyayeni
ii azadi bi. 1941 di menga Nisani di Karin
BOYE bin jew dari di, meyıe ci vinay. Vane ki
Karin, serda ra merdo. No vaıeni raşto ema
ney zi gerek merdim vira nekero ki, Karin bol
ilaci werd blyo O waşıe xu bikşo. Yani ılyane
xu ra eciz bi. Dima Karin merdi jew pirtiike ci
vinene ô o pirtiike ci zi ternam nebiyo. Yanirn
nimçe bi yo. Name ye pirtiike ci ye nimçe no
biyo "7 döds synderna" (7 xelete merdeni). No
pirlUke ci zi, name ye xu mitoloji ye YOnani ra
giroto.
w
w
w
.a
rs
iv
ak
Karin BOYE 1990 di UPPSALA di aıneyo
dinya uUppsala di uniwersite qedando. FarniIye (aDe) ci bOrjiiwa ye gird bl. Karin bi xwe
çepe radikal biyo. Karin, qande çepe radikale
Swedi O qaııde rojname O koware inan zi bol
niwisııayo ii bol ziaktif biyo. Karin, heta bi 18
seri, bi diyaneti probleme ci esı biyo. Yani
n~a biyo bikewo kaıncin dini. Vere Karin
bl BOdi, dirna bl hiristiyan, çi wexı 20 seri bi
tenıaıni diyaneı vereda Jiyane Karin, her wexı
tez ii anti-tez biyo. Yani her wexı mab&ıe didi
waşıen bi. Ney, çi çax merdim hondirawa
(şiir) ye ci waneno, wiica di merdim ney daha
weştir vineno. Kirize ci her gird no bi, "bi xu
cinya yo, yan zi merdek o " no ey wôni ke ki,
ıiyane ci ey re herarn bi. Karin BOYE, bi xu
"bisexuel" bi yo. Yanim hem merdekan ra,
hem zi cinya ra hez kerda. Zaten merdim
wazeno ıiyane ci bizano, o wexı merdim şeno
pirtôke ci ye "Kriz" bôwano. WOca di Karin
jiyan ii kirize jiyan niwisneno. No pirtôke ci
1934 di aıne yo çapkerdeni.
Karin BOYE, ilhaıne ci filozota Alrnani
Nieızsche bi (Nietzsclıe pirtiike xu " Wôni va
Zardeşı" ey a bi meşOr) ô hozanwane Swedi
d.
Vergemayişl: Faruk YAKÜP
Edith SÖDERGRAN no.
PirtOke Karin Boye nina ye. Yani pirtiike ci ye
hondirawa (şiir).
1-Mije ezmani 1922 (Moln)
2-Welato nimnaye 1924 (Gömda land)
3-Adir 1927 (Hardarna)
4-Qande dari 1935 (För trlldes skull)
ı
o:
Be, wiini yo Mş dano çi wext gulovero neakerde akeno
qaııde çiçi yo
iv
ak
ur
o çax, bihar qeleşey keno
qande çiçi yo o çax germey a hesreıey a ma
gr&laıı6 bi serdey a tam6 Tiljey ?
qab bi gulovero neııkerde heme zimistani
\içi yo newe, zey qedya yo il ıeqya yo 7
&, wOni yo Mş dano çi wext gulovero neııkerde abeno
Mşi qande çiçi beno gird
u çiye yeno giroteni.
rs
~s, zehmeto çi wexı gulovero neakerde kewn6
lerzayen a ıersey a gran. bi yo bar
ıepşeno xu bi dari di, maseno, rijenogiraney a inan, ina anceno
Osenin inan xu ıepşen6
zehmet o b6qerer biyayeni, tersey a il parçe
zehmet o naskerden a aneeyayeni kOrey il serd
fina zi, n6şiyayen il ıenya lerziyayeni
.a
cer
w
zehmet o waşteni vinderdiş
il waşıen, kewno.
w
w
o wexıana o çax, her xirabo kes alikart n6keno
zewqi qeliş6no miyan6 yaqOt 6 mircan di
gulover o beakerde ye dari. zewq ra abeno,
zey miyan6 yaqôı il mircani di.
O çax ıersey n6şeno xu ıepşo,
miyani jew biriqyayeni di kewno dirope (damle y6) dari
vira kene, senin inan tersay newey ra
vira ken8, senin inan tersay sefer kerden ra
jew saniye di his kene, baweri ya xu girdi di
zey wuca di dinya arneyo viraşteyeni.
l04
d.
or
g
HaŞIDANO
w
w
d.
ur
iv
ak
rs
.a
w
or
g
W eşanxana Xani & Bateyi
1. Masivane Kal ii Masiye Sor
iv
ak
3. Zimane Çiya
HAROLD PINTER
ur
2. BİLBİL
H.C.ANDERSEN
d.
PUŞKİN
or
g
Pirtôken
rs
4. STER
Rojnama Mlr Kamiran A. BEDIRXAN
5. Nivlskarekl Welatparez E. Rehmiye Hekari
.a
HAZIM KILIÇ
w
Navnişana
Xwestine :
w
w
Weşanxana Xani&Bateyi
Postboks 39
2660 Brı;ındby Sır.
DANMA RK