Raporti CRD shqip.indd

Transcription

Analizë e politikave ligjore dhe
institucionale si dhe praktikat lidhur me
mbrojtjen e të drejtave të personave me
aftesi të kufizuar mendore
Raport Vjetor
2015
1
Qendra Shqiptare për Rehabilitimin e Traumës dhe Torturës
Analizë e politikave ligjore dhe institucionale si dhe
praktikat lidhur me mbrojtjen e të drejtave të personave me
aftesi të kufizuar mendore
Raport Vjetor
2015
2
Analizë e politikave ligjore dhe institucionale si dhe praktikat lidhur
me mbrojtjen e të drejtave të personave me aftesi të kufizuar mendore
Tabela e përmbajtjes
Paraqitje e shkurtër dhe konteksti......................... 5
Ku duhet të referohemi për informacion
mbi personat me aftësi të kufizuar mendore
në Shqipëri.............................................................. 10
Cili është kuadri ligjor dhe institucional lidhur
me shëndetin mendor si një formë paaftësie..... 12
A njeh dhe mbron Shqipëria konceptin
e “aftësisë së kufizuar mendore”?....................... 19
Parimet kryesore dhe të drejtat që garantohen
sot për personat me aftësi të kufizuar mendore...27
Gjetjet dhe Rekomandimet................................... 62
Anekset.....................................................................65
Rastet Ligjore............................................................65
3
4
Paraqitje e shkurtër dhe konteksti
Çrregullimet mendore dhe të sjelljes prekin mbi
25% të të gjithë njerëzve gjatë jetëve të tyre. Ato
janë universale, prekin njerëzit e të gjitha vendeve
dhe shoqërive, individët e të gjitha moshave, gratë
dhe burrat, të pasurit dhe të varfrit, nga zonat
qytetare apo fshatare.
Ato kanë një ndikim ekonomik mbi shoqëritë dhe
mbi cilësinë e jetës së individëve dhe familjeve.
Çrregullimet mendore dhe të sjelljes janë të
pranishme në çaste të ndryshme të rreth 10%
të popullatës së rritur. Rreth 20% e të gjithë
pacientëve të vizituar nga profesionistët e kujdesit
parësor shëndetësor kanë një ose më shumë
çrregullime mendore.
Një në çdo katër familje ka të paktën një anëtar me
çrregullime mendore apo të sjelljes. Këto familje
jo vetëm ofrojnë mbështetjen e tyre fizike dhe
emocionale, por gjithashtu i nënshtrohen ndikimit
negativ të stigmës e diskriminimit
Grupet në rrisk më të lartë për çrregullime mendore
5
përfshijnë njerëzit me sëmundje fizike të rëndë
ose kronike, fëmijët dhe adoleshentët rritja dhe
zhvillimi i të cilëve është ndërprerë njëherazi,
njerëz që jetojnë në varfëri ose kushte të vështira,
të papunët, vajzat dhe gratë viktima të dhunës dhe
abuzimit, si edhe personat e moshuar të neglizhuar.
Kostoja me e madhe për personat me aftësi të
kufizuar mendore mbahet nga familja. Familja
shqiptare karakterizohet nga pranimi i anëtarit më
të dobët në gjirin e saj, nga ruajtja e marrëdhënies
dhe përgjegjësisë për të sëmurin mendor gjatë
hospitalizimit për krizën akute dhe
madje edhe në rastet e institucionalizimit të
zgjatur në kohë, nga integrimi relativisht i mirë
i të sëmurëve mendorë brenda komuniteteve
të vogla. Të gjitha këto janë aspekte pozitive të
pranishme në këtë komunitet, mekanizma të cilat
duhet t’i ruajmë me kujdes nga medikalizimi i
tepruar i ndihmës.
Nga ana tjetër, përfshirja e familjes shqiptare
në përkujdesjen ndaj të sëmurëve mendorë
mbingarkon familjen e cila nuk posedon njohuritë
dhe burimet e nevojshme, si edhe rrezikon izolimin
në shtëpi të të sëmurëve mendore duke neglizhuar
kështu marrjen e një ndihme të përshtatshme
edhe aty ku kjo e fundit është e mundur. Duhen
përdorur strategji që kanë tendencë të shmangin
ngarkesën e familjes, duke e përfshirë atë si një
burim të paçmuar në menaxhimin e shërbimeve.
Shoqatat e familjarëve apo përdoruesve të
6
shërbimeve të shëndetit mendor në Shqipëri janë
të pakta dhe ende të dobta.
Për sa më lart, familja si mbështetësja ekskluzive
e të sëmurit mendor, ka nevojë të ndihmohet për
dy arsye madhore:
a) të lehtësohet ngarkesa e familjes shkaktuar
nga sëmundja mendore e të afërmit
b) të rriten aftësitë e familjes dhe të sigurohen
qëndrimet e duhura në përkujdesjen për të
sëmurët mendorë.
Në terma financiarë, një ndërmarrje e këtillë do të
thotë ndërhyrje më pak të shtrenjta, me efekte të
zgjatura në kohë.
Sot, aktivitetet / shërbimet e shumëfishta të
QKSHM mund të listohen si më poshtë:
• Ndërhyrje në krizë: në komunitet, në shtëpi,
në burg, në rrugë, dhe kudo shfaqet urgjenca,
apo lind kërkesa.
• Kujdes akut pajisur me shtretër: në vend të
pavionit psikiatrik të spitalit të përgjithshëm,
shërbimi mund të ofrohet nga QKSHM, në
rast se qendra mbulohet nga stafi për 24 orë
dhe ka disa shtretër për një zonë të caktuar
gjeografike.
• Spital ditor,pritje për disa orë apo për të gjithë
ditën me synimin e nxitjes së pjesëmarrjes së
përdoruesve në aktivitete rikrijuese apo grupi.
7
• Vizita ambulatore
• Punë terapeutike me familjen
• Punë terapeutike me individin
• Punë terapeutike në grup
• Rritja e vetë-ndërgjegjësimit
• Ndërhyrje për të ndërtuar një rrjet social jashtë
familjes
• Rehabilitim: ndërhyrje direkte dhe indirekte
që synojnë të gjejnë burime, programe,
hapësirë, staf, profesionistë, çfarëdo dhe
kushdo qoftë i vlefshëm për trainim në punë,
integrim në punë, ruajtje të shprehive sociale
dhe profesionale dhe që ofron garanci në
aksesin ndaj informacionit dhe kulturës.
• Ndërhyrje sociale dhe mjekësore:
• Shërbim
Konsultativ: QKSHM ndërton
marrëdhënie konsultative me pavionet
mjekësore ku janë shtruar pacientët e QKSHM.
• Shërbimi me Telefon:
• Shërbimi i Kujdesit në Shtëpi
• Ekipet lëvizëse
• Apartamentet e mbrojtura: një
ekip
i
specializuar ngre, menaxhon dhe supervizon
strehimin e mbrojtur. Ky i fundit është një
formë banimi që ruan dhe nxit mësimin e
8
shprehive sociale, shprehive relacionale,
shprehive përballuese për të përforcuar të
drejtat sociale. Apartamentet e mbrojtura u
shërbejnë qëllimeve sociale dhe rehabilituese.
9
Ku duhet të referohemi për informacion
mbi personat me aftësi të kufizuar
mendore në Shqipëri
Bazuar në regjistrimin e vitit 2011, në Shqipëri,
6.2% e popullsisë mbi 15 vjeç ka një formë të
aftësisë së kufizuar. Shifrat i referohen personave
që janë vetë-identifikuar si persona me vështirësi
serioze apo ekstreme / dëmtim në të paktën
një nga këto shqisa apo aftësi: shikimi, dëgjimi,
lëvizshmërinë, dëmtim ndijor, vetë-kujdesit, dhe
komunikimin. Regjistrimi nuk ofron të dhëna për
personat nën 15 vjeç.
Nga ana tjetër, të dhënat nga Programi i
Mbrojtjes Sociale ofron informacion dhe numrin e
përfituesve të shërbimeve sociale për fëmijët dhe
të rinjtë deri në 25 vjeç, të moshuarit, personat me
aftësi të kufizuara, gratë dhe vajzat në rrezik, dhe
individët në rrezik të cilët janë pjesë e grupeve ne
nevoje. Numër i tillë është 162,350, për kategoritë
e të verbërve, paraplegjikëve dhe tetraplegjikëve,
invalidëve dhe kujdestarët. Numri i personave të
raportuara me aftësi të kufizuara mendore dhe
fizike në vitin 2015 është 50,545 persona.
10
Në vitin 2013, sipas të dhënave të përfituesve të
pagesës të aftësisë së kufizuar, në bazë të vlerësimit
të komisioneve mjekësore përgjegjëse për krijimin
e aftësinë për të punuar (KMCAP), numri i
personave me aftësi të kufizuar (persona me aftësi
të kufizuara dhe invalidëve) ishte 139.130. Në vitin
2014, numri i personave të pranuar për pagesat e
aftësisë së kufizuar ishte 143, 516. Ky numër është
pothuaj i njëjtë me vitin 2015.
11
Cili është kuadri ligjor dhe institucional
lidhur me shëndetin mendor si një formë
paaftësie
Sipas nenit 122 të Kushtetutës së Shqipërisë,
marrëveshjet ndërkombëtare ose traktatet e
ratifikuara janë pjesë e legjislacionit kombëtar, dhe
janë drejtpërdrejt të zbatueshme, me përjashtim
të rasteve kur zbatimi i tyre kërkon kalimin e
legjislacionit shoqërues. Marrëveshjet e ratifikuara
me ligj kanë epërsi mbi legjislacionin kombëtar,
në rast se ky i fundit shkon në kundërshtim me
traktatin në fjalë.
Shqipëria ka ratifikuar konventat ndërkombëtare
në vijim që kanë të bëjnë me aftësi të kufizuara,
shëndetit mendor, fëmijët, gratë dhe të moshuarit:
• Konventa për Mbrojtjen e të Drejtave të Njeriut
dhe Lirive Themelore të Këshillit të Evropës
• Karta Sociale Evropiane e Këshillit të Evropës
• Konventa e të drejtave të fëmijës
• Konventa kundër diskriminimit (Punësimi
dhe Profesioni)
12
• Konventa kundër Diskriminimit në Arsim
• Pakti Ndërkombëtar për të Drejtat Ekonomike,
Sociale dhe Kulturore
• Pakti Ndërkombëtar për të Drejtat Civile dhe
Politike
• Konventa e OKB-së kundër Torturës, çnjerëzor
dhe poshtërues
• Konventa mbi të Drejtat e Personave me
Aftësi të Kufizuara (CRPD) në vitin 2012, dhe
miratimi nga Kuvendi i Shqipërisë në korrik
2014 të Ligjit mbi përfshirjen dhe qasjen për
persona me aftësi të kufizuara
Rekomandim: Ratifikimi i Rregullave Standarte
mbi Barazinë e Mundësive për Personat me
Aftësi të Kufizuara e OKB-së
Kuadri ligjor shqiptar që kanë të bëjnë me aftësi të
kufizuara, shëndetit mendor, fëmijët, gratë dhe të
moshuarit:
Legjislacioni:
• Ligji nr. 9355, datë 10.03.2005 “Për ndihmën
dhe përkujdesin shoqëror sociale”, e rishikuar;
• Ligji nr. 8626, datë 22.06.2000 “Statusi i invalidit
paraplegjik dhe tetraplegjik”, rishikuar;
• Ligji nr. 7889, datë 14.12.1994 “Për statusin e
invalidëve të punës”, e rishikuar;
13
• Ligji nr. 8098, datë 28.03.1996 “Për statusin e të
verbrit”, ndryshuar;
• Ligji nr.44 / 2012 “Për shëndetin mendor”,
• Ligji nr. 10 347, datë 4.11.2010 “Për mbrojtjen e
të drejtave të fëmijëve”;
• Ligji no.7995, datë 20.9.1995 “Për nxitjen e
punësimit”, rishikuar;
• Ligji nr. 9669, datë 18.12.2006 “Për masa ndaj
dhunës në familje” rishikuar;
• Ligji nr. 10237, datë 18.02.2010 “Për sigurinë
dhe shëndetin në punë”;
• Kodi i Punës i Republikës së Shqipërisë.
• Ligji për mbrojtjen e të dhënave
• Ligji nr 69/2012, datë 21.06.2012 “Për sistemin
arsimor parauniversitar në Republikën e
Shqipërisë”.
• Ligji no.93, datë 24.7.2014 “Për përfshirjen
dhe aksesueshmërinë e personave me aftësi të
kufizuar”.
Aktet nënligjore:
• Vendimi i Këshillit të Ministrave (VKM) nr. 904,
datë 12.12.2012 „Për përcaktimin e kritereve,
të procedurave dhe dokumentacionit të
nevojshëm për të drejtën e ndihmës sociale në
zonat pilotohet, rishikuar;
14
• VKM nr. 822, datë 06.12.2006 „Për standardet e
përkujdesit shoqëror për personat me aftësi të
kufizuara në qendrat rezidenciale dhe ditore“;
• VKM nr 89, datë 26.1.2012 „Për përcaktimin
e kritereve, dokumentacionit dhe procedurën
për shërbimin e kujdestarisë“;
• VKM nr. 565, datë 14.01.2015 „Për mbrojtjen
e grupeve të margjinalizuara, për shkak të
heqjes së konsumit të lirë të energjisë elektrike
deri në 300 muaj këh, e rishikuar“;
• VKM nr 8, datë 2015/01/14 „, për mbrojtjen
e grupeve të margjinalizuara, për shkak të
heqjes së konsumit të lirë të energjisë elektrike
deri në 300 këh muaj“;
• VKM nr 617, datë 07.09.2006, „Për krijimin e
treguesve për vlerësimin dhe monitorimin
e programeve të asistencës sociale për të
mirën e aftësisë së kufizuar dhe shërbimeve
shoqërore“, rishikuar;
• VKM nr 425, datë 27.06.2012 „Për përcaktimin
e kritereve dhe të dokumentacionit të
nevojshëm për pranimin e personave në
institucionet rezidenciale publike dhe
jopublike të përkujdesit shoqëror“, e rishikuar;
• VKM nr 248, datë 30.04.2014 „Për programet
e nxitjes së punësimit për punësimin e
personave me aftësi të kufizuar“;
• VKM nr 27, datë 11.01.2012, „Për programet
15
e nxitjes së punësimit për punësimin e grave
dhe vajzave nga kategoritë e veçanta“,
rishikuar nga VKM nr 189, datë 2014/02/04,
për të përfshirë punëkërkues të papunë femra
me aftësi të kufizuara.
• VKM nr Nr. 456, datë 22.05.2013 „Për përbërjen
e Komitetit Kombëtar të Shëndetit Mendor:
• Rregullorja nr. 7, datë 1994/06/16 „Për kujdes
mjekësor shtesë dhe riaftësimi, përfitime
të vogla dhe kompensim për dëmet në një
madhësi të arsyeshme“
• Udhëzimi Nr. 13, datë 29.9.2014 „Për zbatimin
e VKM Nr 618, datë 7.9.2006,“ Për përcaktimin
e kritereve për dokumentet dhe madhësia e
përfitimit të aftësisë së kufizuar „, rishikuar
• Udhëzimi Nr. 5, datë 26.05.2010 “Për rregullat
themelore për mbrojtjen e të dhënave
personale në sistemin e kujdesit shëndetësor“
dhe Udhëzimin nr.23, datë 2011/11/20
“Për përpunimin e të dhënave personale në
sektorin e Shëndetësisë”.
Specifikisht, nepermjet akteve nenligjore, u
realizua:
• ngritja Komiteti Kombetar i Shendetit Mendor;
• Kartela Klinike e Qendrave Komunitare te
Shendetit Mendor;
• Kartela Klinike e sherbimit te shendetit
16
mendor te specializuar me shtreter;
• Formularet e trajtimit te pavullnetshem;
• Standardet e Kufizimit Fizik në Shërbimet e
Shëndetit Mendor të Specializuar me Shtretër;
• Rregullorja e sherbimeve te shendetit mendor
• Rolet, pergjegjesite dhe kompetencat baze te
profesionisteve te shendetit mendor.
• VKM per menyren e ofrimit dhe organizmit te
kujdesit ne shendet mendor per personat ne
institucionet rezidenciale te perkujdesit social
• VKM per ngritjen dhe menyren e funksionimit
te Institucioneve mjekesore te posacme;
(procesi drejt fundit)
• Nje plan 10–vjeçar veprimi;
• Në zbatim të Politikës për Zhvillimin e
Shërbimeve të Shëndetit Mendor në Shqipëri
(2003);
• Ngritja
e
Rrjetit
të
Integruar
të
Shërbimeve
të
Shëndetit
Mendor,
ne
përmbushjen
e
dy
objektivave
madhorë
strategjikë:decentralizimi
dhe
Deinstitucionalizimi shërbimeve të shëndetit
mendor.
17
Politikat dhe strategjitë në nivel kombëtar për
personat me aftësi të kufizuar mendore
Në interpretim zgjerues disa dokumente
strategjike që adresojnë të drejtat e personave me
aftësi të kufizuar:
• Plani i Veprimit për Zhvillimin e shërbimeve
të shëndetit mendor në Shqipëri 2013-2022
• Strategjia Kombëtare për Punësim dhe Aftësi
(2014 -2020);
• Strategjia Kombëtare për Barazinë Gjinore,
Reduktimin e dhunës gjinore me bazë dhe të
dhunës në familje (2011-2015 (të rishikuar).
• Strategjia Kombëtare për Personat me Aftësi
të Kufizuara (2005-2015)
• Strategjia e Mbrojtjes Sociale për periudhën
2015-2020
• strategjisë për përfshirjen sociale (2015-2020),
• Strategjia Kombëtare për reduktimin e rrezikut
nga fatkeqësitë natyrore dhe Mbrojtjes Civile
Rekomandim: Ekziston një nevojë e qartë për
të përcaktuar kriteret për shëndetin mendor
si aftësi e kufizuar; si pasojë, rishikimin e
Strategjisë Kombëtare për Shanse të Barabarta
dhe Përfshirjen Sociale
18
A njeh dhe mbron Shqipëria konceptin e
“aftësisë së kufizuar mendore”?
Ligji “Për përfshirjen dhe aksesin për Personat
me Aftësi të Kufizuara“ nuk përcakton aftësinë
e kufizuar si të tillë, por përcakton “Personat
me aftësi të kufizuar“, domethënë individët me
paaftësi fizike, mendore, intelektuale, dëmtime
shqisore afatgjata, në korrelacion me forma të
ndryshme e pengesave, duke përfshirë pengesat
mjedisore, të cilat mund të pengojnë pjesëmarrjen
e plotë dhe efikas të këtyre personave në shoqëri,
në kushte të barabarta me pjesën tjetër të shoqërisë.
Strategjia Kombëtare për Personat me Aftësi të
Kufizuara përcakton që personat me aftësi të
kufizuar të përfshijë personat të cilëve funksionet
fizike, kapacitetet mendore dhe statusin
psikologjik janë të prirur për të lëvizur larg
për më shumë se 6 muaj nga ajo që është tipike
për moshën përkatëse, e cila për pasojë çon në
pjesëmarrjen e tyre të kufizuar në jetën shoqërore.
Ky përkufizim i referohet përkufizimit të dhënë
nga Organizata Botërore e Shëndetësisë (OBSH),
ndërsa përkufizimi i tillë në Strategji nuk është
ligjërisht e detyrueshme.
19
Edhe pse ka interpretime mbi aftësinë e kufizuar,
sfida qëndron në përcaktimin e paaftësisë
mendore, një koncept i cili ka nevojë për
interpretim në përputhje të plotë me KDPAK-në
e OKB-së
Sipas INSTAT, personat me aftësi të kufizuara
janë individë në rrezik më të lartë se popullsia
e përgjithshme për të jetuar me kufizime të
veçanta në kryerjen e funksioneve të tyre apo në
pjesëmarrje në aktivitete të ndryshme. Ky grup
përfshin personat me kufizimet e aktiviteteve
të tyre themelore funksionimit, si: ecje, dëgjim,
shikim, komunikimit, memorie, çerdhe, dhe në
qoftë se ka një përmirësim në këto kufizime për
shkak të përdorimit të mjeteve të posaçme. Në
Shqipëri nuk ka një studim të veçantë në „paaftësi“
ose module të pyetje mbi aftësinë e kufizuar të
përfshirë në anketat e tanishme.
Në kuadër të situatës aktuale të Shërbimeve
Psikiatrike në Shqipëridhe në kuadër të nevojave
për përmirësim urgjent të situatës, Shëndeti
Mendor (SHM) u konsiderua prioritet i zhvillimit
të shëndetësisë shqiptare.
Risite qe solli Ligji i Shendetit Mendor:
• Parime te rendesishme per mbrojtjen e
shendetit mendor
• Nje
nen
i
vecante
20
per
mbrojtjen
nga
diskriminimi, tortura, trajtimi cnjerezor dhe
poshterues.
• Hapesira ligjore per ofrimin e sherbimeve
te shendetit mendor nga iniciativa private
fitimprurese ose jo fitimprurese.
• Nje nen i vecante qe specifikon sherbimet e
shendetit mendor per femijet dhe adoleshentet.
• Hapesire ligjore per mbeshtetjen personale,
sociale,
ekonomike,
psikologjike
dhe
psikopedagogjike nag autoritetet shteterore
pergjegjese, perfshire dhe pushtetin vendor;
• Rregullohet me nje ligj perkujdesja
shendetesore specifike ne shendet mendor
per personat ne institucionet rezidenciale te
perkujdesit social;
• Shmangen shtrimet fiktive ne institucionet me
shtreter, me qellimin e vetem te diagnostikimit
ne spital per tu shqyrtuar nga KMCAP
(shqyrtimin e aftesise per pune);
• Percaktuar qarte roli i policise se shtetit;
• Detajim i hapave per trajtimin e vullnetshem
dhe te pavullnetshem;
• Te drejtat qe gezon personi gjate trajtimit te
pavullnetshem;
• Rregullohet me ligj kerkimi shkencor dhe dhe
mjekesor ne fushen e shendetit mendor;
21
• Nje ndryshim thelbesor mbi institucionet e
posacme mjekesore;
• Monitorimi i shendetit mendor nga Avokati i
Popullit dhe nga Organizatat Jo Fitimprurese
Në kuadër të Strategjisë së Ministrisë së
Shëndetësisë (MSH) për përmirësimin e
Shërbimeve
Shëndetësore, Komiteti Drejtues Kombëtar për
Shëndetin Mendor (KDK) u miratua nga Ministri
i Shëndetësisë në 11 Maj 2000, me numër Protokolli
248, me mandatin që:
1. Të zhvillojë Politikën e Shëndetit Mendor
2.
Të planifikojë
Psikiatrike
Reformën
e
Shërbimeve
3.
Të ndjekë, mbështesë dhe koordinojë
implementimin e aktiviteteve të reja, përvojave
dhe shërbimeve me qëllim zhvillimin
e Shërbimeve Komunitare të Shëndetit
Mendor dhe të implementojë proceset deinstitucionalizuese.
4. Të monitorojë procese të tilla
Shërbimet psikiatrike janë të organizuara në
nivelin e Kujdesit Parësor Shëndetësor (vetëm
Tirana me tre njësitë psikiatrike ambulatore),
në nivelin sekondar dhe atë terciar. Si spitali
psikiatrik i Elbasanit ashtu edhe ai i Vlorës janë
“më autonomët” në përdorimin e burimeve të
22
tyre. Tradicionalisht, Psikiatria në Shqipëri është
ofruar nga shërbime të centralizuara, të orientuara
biologjikisht dhe të përqendruara tek simptomat.
Kujdesi Parësor Shëndetësor nuk njihet ende
si pjesë e referimit psikiatrik ose e sistemit të
trajtimit.
Sistemet e integruara të shërbimeve të shëndetit
mendor (SISHSHM) përbëhen nga:
• Shërbime të ofruara nga mjeku i familjes;
• Shërbime të shëndetit mendor me bazë
komunitare, të tilla si:
• qendra komunitare të shëndetit mendor;
• ekipe multidisiplinare lëvizëse;
• qendra ditore;
• shtëpi të mbështetura për ish pacientë kronikë,
për pacientë psikotikë;
• qendra rekreacionale; etj;
• Shërbimet e ambulatore të specializuara;
• Shërbime të shëndetit mendor me shtretër;
• Institucionet Mjekësore të Posaçme.
Duke qenë se shërbimet përqendrohen në katër
rrethe të vendit ku janë të vendosur spitalet dhe
repartet psikiatrike (Tiranë, Elbasan, Vlorë dhe
Shkodër), mundësia për t’u përdorur nga pjesa
më e madhe e popullsisë është shumë e vogël,
23
duke marrë parasysh edhe shërbimet e varfra
ambulatore, që do të thotë se ekziston një sistem
shumë i dobët referimi.
a) Strukturat me shtretër përfaqësohen nga dy
spitale psikiatrike (Elbasan dhe Vlora) dhe dy
pavione psikiatrike (Tirana dhe Shkodra) në
Spitalet e përgjithshme. Përveç ndryshimeve
në modalitetet administrative për përdorimin
e buxhetit, nuk ka diferenca në ofrimin e
shërbimit ose në ndonjë aspekt tjetër që do
t’i bënte spitalet psikiatrike të ndryshëm nga
pavionet psikiatrike. Spitalet dhe repartet
kanë në total 840 shtretër. Kjo shifër nuk është
aq e ulët po të krahasohej me popullatën
(3.100.000 banorë), por duke konsideruar
faktin që gjysma e shtretërve përdoren nga
rezidentë afatgjatë në spitalet psikiatrike (pra
nuk ka xhiro shtrati për gjysmën e kësaj shifre),
ajo vështirë se është në përputhje me nevojën
për shërbime me shtretër në vend. Duke
qenë se shërbimet përqendrohen në katër
rrethe të vendit ku janë të vendosur spitalet
dhe repartet psikiatrike, mundësia për t’u
përdorur nga pjesa më e madhe e popullsisë
është shumë e vogël
b) Strukturat ambulatore përfaqësohen nga të
ashtuquajturat kabinete neuro-psikiatrike,
që nuk janë të pranishëm në çdo rreth, e të
cilët shpesh mbulojnë si nevojat për konsulta
psikiatrike ashtu edhe për ato neurologjike.
Kabinetet përbëhen nga një mjek dhe vetëm
24
një infermiere, që sigurojnë diagnostikim,
receta ilaçesh, referim tek komisioni për
pension invaliditeti dhe në spital për shtrim të
mundshëm.
Nganjëherë mjekët janë neurologë me njohuri
të vakëta në psikiatri. Megjithatë, disa prej
tyre që kanë ndjekur kursin pas-universitar të
neurologjisë dhe psikiatrisë njihen zyrtarisht si
neuro-psikiatër. Infermierët e këtyre kabineteve
nuk kanë marrë trajnim formal në psikiatri, duke
qenë se një trajnim i tillë për infermierët mungon
në të gjithë vendin.
Pothuajse gjysma e shtretërve janë zënë nga
rezidentë afatgjatë të spitaleve psikiatrike. Ka
pohime nga edhe vetë personeli i spitalit, që
pjesa më e madhe e tyre qëndrojnë në spitale falë
mungesës së alternativës për strehim dhe është
opinioni ynë i përbashkët që të gjithë qëndrojnë
atje për shkak të mungesës së alternativës për
shërbime komunitare.
c) Shërbimet e Shëndetit Mendor të Fëmijëve
dhe Adoleshentëve përqendrohen vetëm në
Tiranë dhe u përgjigjen nevojave të vetëm 1%
të fëmijëve me probleme të Shëndetit Mendor.
Qendra e Zhvillimit të Fëmijëve dhe Qendra
Kombëtare për Zhvillimin, Mirërritjen dhe
Rehabilitimin e Fëmijëve ofrojnë disa prej
shërbimeve në këtë fushë, ndërsa në njërën prej
Poliklinikave të Specialitetetve të Tiranës
ekziston edhe Shërbimi Ambulator i Psikiatrisë
25
së Fëmijëve dhe Adoleshentëve. Strukturat
Spitalore përfaqësohen prej Klinikës së Psikiatrisë
së Fëmijëve dhe Adoleshentëve në Qendrën
Spitalore Universitare në Tiranë.
Numri i shtretërve psikiatrikë për fëmijë dhe
adoleshentë është 0,3 për 100 000 banorë, mjaft larg
treguesve në vendet e tjera të Evropës (përfshirë
Evropën Lindore - 2-3 për 100 000 banorë), duke
zënë kështu vendin e parë në Evropë për numrin
e ulët të Shërbimeve për fëmijë dhe Adoleshentë.
• 2 Spitale psikiatrike (Elbasani dhe Vlora);
• 2 qendra ditore;
• 2 sherbime psikiatrike (Tirana dhe Shkodra);
• 10 QKSHM;
• 10 Shtepi te mbeshtetura (110 shtreter).
26
Parimet kryesore dhe të drejtat që
garantohen sot për personat me aftësi të
kufizuar mendore:
a) Parimi i mos-diskriminimit (Neni 18 i
Kushtetutës)
Kushtetuta e Republikës së Shqipërisë, parashikon
në nenin 18 se “të gjithë janë të barabartë
përpara ligjit, dhe se askush nuk mund të
diskriminohet padrejtësisht për shkaqe të tilla
si gjinia, raca, feja, etnia, gjuha, bindjetpolitike,
fetare a filozofike, gjendja ekonomike, arsimore,
sociale ose përkatësia prindërore”.
Ligji nr. 8485, datë 12.05.1999,“Kodi i
Proceduarave Administrative” shtë një tjetër
akt ku parimi i barazisë sanksionohet si një
nga parimet bazë i cili duhet të udhëheqë
veprimtarinë e administratës publike. Ligji
nr 7961, date 12.07.1995, “Kodi i Punës i
Republikës së Shqipërisë”, i ndryshuar, i
cili në nenin 9, “Ndalimi i diskriminimit”,
parashikon ndalimin e çdo lloj diskriminimi
në fushën e punësimit, por për një numër më
27
të kufizuar shkaqesh se Ligji “Për Mbrojtjen
nga Diskriminimi”.
Gjithashtu, kuadri ligjor në fushën e barazisë
dhe mos-diskriminimit, për shkaqe të veçanta
parashikohet edhe në ligjet e tjera si: Ligji nr.9970,
datë 24.07.2008, “Për barazinë gjinore në shoqëri”
i cili parashikon ndalimin e diskriminimin për
shkak të gjinisë në nenin 6 te tij, Ligji nr. 10347,
datë 04.11.2010, “Për mbrojtjen e të drejtave
të fëmijëve” icili eliminontë gjitha format e
diskriminimit ose të ndëshkimit të fëmijës; Ligji
nr. 9669,datë 18.12.2006, “Për masat ndaj dhunës
në marrëdhëniet familjare” etj.
Ligji nr. 10 221, datë 04.02.2010,“Për mbrojtjen
nga diskriminimi”,është ligji organik mbi bazën e
të cilit sigurohet mbrojtja nga diskriminimi si
dhe ligji në kuadër të të cilit ështëkrijuar edhe
institucioni i KMD-së, si person juridik publik,
i pavarur në ushtrimin e detyrëssë tij dhe si
autoriteti përgjegjës i cili siguron mbrojtje efektive
nga diskriminimi dhe nga çdoformë sjellje që
nxit diskriminimin. Ky ligj rregullon zbatimin
dhe respektimin e parimit tëbarazisë në lidhje
me një listë joshteruese shkaqesh. KMD-ja ka
kompetenca për të pranuar ankesa jo vetëm
ndaj sektorit publik, por edhe ndaj subjekteve
privatë dhe individëve. Fushat kryesore në
të cilat sigurohet kjo mbrojtje ligjore janë të
parashikuara në tre krerë më vete dhe përfshijnë
mbrojtjen nga diskriminimi në punësim, në fushën
e arsimit, si dhe në fushën e ofrimit të të mirave
28
dhe shërbimeve. Qëllimi i këtij ligji është të
sigurojë të drejtën e çdo personi për barazi
përpara ligjit dhe mbrojtje të barabartë nga
ligji, barazi të shanseve dhe mundësive për të
ushtruar të drejtat dhe liritë e individit sidhe
mbrojtje efektive ngadiskriminimi.
Diskriminimi i drejtpërdrejtë dhe i tërthortë
kundrejt personave me aftësi të kufizuara ekziston
në të gjitha aspektet e jetës sociale dhe private dhe
është më i theksuar në punësim, arsim, aksesin në
ndërtesa dhe shërbime si dhe në jetën e pavarur.
Pozita e personave me aftësi të kufizuara mund të
vëzhgohet më mirë, duke marrë parasysh shkallën
e lartë të papunësisë, nivelin e ulët të arsimit,
varfërinë, përfaqësimin e ulët në jetën politike,
riskun e institucionalizimit, si dhe mungesën e
përshtatjes për këtë kategori e cila
sjell vështirësi kryesisht në aksesin në shërbime
dhe ndërtesa.
b) E drejta për jetë të mirë dhe integritet
legjislacioni shqiptar njeh dhe mbron të drejtën
për jetën dhe mbijetesën e personave me aftësi të
kufizuar, si pjesa tjetër e shoqërisë. Nuk ka pasur
raste kur personat me aftësi të kufizuar kanë qenë
subjekt i privimit arbitrar të jetës:
Sipas statusit social të mbrojtjes dhe bazën e të
dhënave të Ministrisë së Mirëqenies Sociale dhe
Rinisë, personat me aftësi të kufizuara mendore
dhe fizike kanë të drejtë për:
29
• një ndihmë prej 9.900 lekë / muaj dhe e njëjta
vlen edhe për kujdestarët e tyre. Përfitimi
merr indeksuar çdo vit në bazë të indeksit të
çmimeve të konsumit (IÇK).
• ndihmë shtesë gjatë kohës që ata ndjekin
kurse arsimit ose aftësimit të mesëm, e cila
është 200% e ndihmë e tyre aktuale; gjatë
kohës që ata ndjekin arsimin e lartë dhe
trajnimit pas-universitare, ata kanë të drejtë
për 300% të lejimit të tyre; në qoftë se ata kanë
tituj shkencorë ata kanë të drejtë për 300% të
lejimit tyre aktuale për jetën.
• Kompensim për energji elektrike në masën
640 lekë / muaj, dhe kompensim për
diferencën e çmimit të energjisë elektrike, si
pasojë e heqjes së konsumit të nivelit deri në
300 kËh / muaj në 648 lekë / muaj. Përfitimi
Aftësisë së Kufizuar nuk llogaritet si pjesë e
të ardhurave të përgjithshme familjare për
hir të përshtatshmërisë nga skema e ndihmës
sociale.
• Gëzimin e plotë të të drejtave dhe sigurisë
personale të personave me aftësi të kufizuar,
në mënyrë që ata nuk janë në mënyrë të
paligjshme ose arbitrare të privuar nga liria e
tyre për shkak të paaftësisë së tyre është një
detyrim ligjor kushtetues, dhe një e drejtë
themelore e njeriut.
Të gjithë personat me aftësi të kufizuara, të cilët
janë kryer fizikisht ose fizikisht i paaftë, dhe të
30
cilët janë në nevojë për kujdes të vazhdueshëm
nga ana e një personi tjetër kanë të drejtë për një
pagesë shtesë, e cila është 15% e bazës së vlerësuar.
Neni 255 i Kodit të Procedurës Penale përcakton
dispozita që arrestuar apo ndaluar personat me
aftësi të kufizuara mund të mbahen nën urdhrat
personale kufizim brenda shtëpitë e tyre, apo në
objektet e tjera të arritshme përkatëse të siguruara
nga ana e policisë. Kjo duhet të aplikohet edhe për
192 të burgosurve të sëmurë mendorë që mbahen
aktualisht në paraburgim në Institutin Special të
Krujës.
Në përmbushje të Rekomandimeve të Komitetit
për Parandalimin e Torturës në Këshillin e Evropës
(KPT), si dhe përputhje me masat për krijimin e
një sistemi efektiv të rehabilitimit për personat
e privuar nga liria, në vitin 2014 u miratua një
marrëveshje bashkëpunimi ndërmjet Ministrisë
së Drejtësisë dhe Ministrisë së Mirëqenies
Sociale dhe Rinisë në çështjet e rehabilitimit dhe
përgatitjen për lirimin, duke u përgatitur tokë për
një ri-integrim të suksesshëm të personave me
aftësi të kufizuar Pas lirimit të tyre.
Marrëveshje të ngjashme midis Ministrisë së
Drejtësisë dhe Ministrisë së Shëndetësisë në lidhje
me shërbimet e mjekësisë ligjore në Shqipëri janë
gjithashtu duke përfshirë ministritë e linjës në
lidhje me adresimin e rekomandimeve të KPT-në
lidhje me ndalimin e paligjshëm për të burgosurit
me sëmundje mendore.
31
Kuadri ligjor garanton të drejtën për integritetin
e çdo individi, duke përfshirë edhe personat me
aftësi të kufizuara. Në këtë kontekst, shërbimet
e kujdesit shëndetësor për personat me aftësi të
kufizuara përfshijnë: 1) parandalimi; 2) Diagnoza
dhe trajtimi i hershëm; c) rehabilitimi dhe kujdesin
shëndetësor. Parandalimi i aftësisë së kufizuar
duhet të arrihet nëpërmjet: a) promovimit; b)
imunizimi; c) diagnozës prenatale; d) para dhe
diagnoza perinatal; d) mundësi për abort. Diagnoza
dhe trajtimi i hershëm duhet të mbështetet nga:
a) testimeve gjenetike në laboratorët gjenetike; b)
shfaqjen e bijve të grupit 0-6 vjeçare. Rehabilitimi
dhe kujdesit shëndetësor duhet të arrihet përmes:
i) Diagnoza dhe trajtimi në shërbimin parësor,
dytësor dhe të kujdesit shëndetësor; ii) Vlerësimi
i specializuar / vlerësimin e aftësisë së kufizuar
nga ana e komisioneve të krijuara për këtë qëllim;
iii) ndihmë financiare; iv) ofrimin e shërbimit; v)
droga; vi) e drejta për shërbimin e kujdesit dentar.
Qendrat e zhvillimit që të strehojë personave
me aftësi të japë në shtëpi shërbimi mjekësor, i
cili mundëson plane individuale shëndetësore
për përfituesit. Një mjek në bashkëpunim me
ekipin multidisiplinar përcakton protokollin për
shërbimet që do të dorëzohen në një përfitues
të banimit. Ekipi përcakton terapi, dozim dhe
kohëzgjatjen. Progresi shëndeti i përfituesve është
pasqyruar në grafikun e tij / saj shëndetësore,
e cila është në qendër të zhvillimit ku përfituesi
është e vendosur.
32
Në lidhje me personat me aftësi të kufizuara në
qendrat e banuara të Tiranës, Durrës, Shkodër,
Berat, Vlorë dhe Korçë, ata të vendosen në
qendrat e zhvillimit kur Jetesa e pavarur është
dhënë e pamundur, kur familjarët e tyre nuk janë
të gatshëm për të marrë kujdesin e tyre, kur ata
janë braktisur dhe nuk do të mund të ushtrojnë
vullnetin e tyre ose kur ata nuk kanë kushte të
mjaftueshme për jetesë normale, të tilla si strehim
të arsyeshëm, etj
Masat që synojnë mbrojtjen e personave me aftësi
të kufizuara nga mjekësore ose tjetër lloji i trajtimit
të cilat nuk janë konsensual, dhe me vullnetin
e lirë dhe të informuar të individit të përfshijë
disa artikuj në ligjin nr. 44/2012 „Për shëndetin
mendor“, përkatësisht neni 19 „trajtimin e
Vullnetarëve“ dhe nenet 20, 21, 22, 23, dhe 24 të
cilat ofrojnë për hapat e procedurës së trajtimit
të pavullnetshëm, si një çështje tepër delikate,
dhe nenit 25 të trajtim të veçantë mjekësore dhe
kirurgjikale.
Rekomandim: Monitorimi i vazhdueshëm lidhur
me mangësitë e dokumentacionit në vendimet
për trajtimin e pavullnetshëm
Sipas Gjykatës Evropiane për të Drejtat e Njeriut,
është e rëndësishme për mbrojtjen ligjore të
qytetarëve që teknika të ndryshme përsa i përket
trajtimit të jenë të dokumentuara me kujdes, duke
përfshirë një shpjegim për masat shtrënguese janë
përdorur. Pa prova të tilla, GJEDNJ shpesh nuk
33
është e mundur për të përcaktuar nëse përdorimi
i forcës eshte proporcionale.
Follow-up e rasteve të trajtimit te pavullnetshëm
serish mbeten te paadresuara. Qytetarët që preken
nga trajtimi i pavullnetshëm kanë nevojë për
ndihmë në formën e një përpjekje të koordinuar.
Për shembull, ata mund të kenë nevojë të lidhen
me fondin e banesave, mjek, komuna, qendra për
punë, etj. Nëse qytetarit nuk i është ofruar ndihmë
të tillë, ekziston një rrezik i rikthimit të kësaj mase.
Në këtë moment, ka pak njohuri në se përpjekja
është e mjaftueshme. QSHRT rekomandon hetim
të mëtejshëm nëse autoritetet lokale dhe rajonale
janë duke bërë mjaft për të parandaluar pranime
të reja të pavullnetshme.
c)
Parandalimi absolute
keqtrajtimeve
i
torturës
dhe
Neni 25 i Kushtetutës parashikon se askush nuk
do t’i nënshtrohet torturës, apo mizor, njerëzore,
trajtimi nënçmues ose ndëshkues. Universaliteti
dhe jo shmangia është e përfshirë edhe në Ligjin
e Shëndetit Mendor. Edhe pse Rregullorja e
Brednshme dhe aktet nënligjore përshkruajnë
një linjë e protokolleve dhe ndërhyrjes për
menaxhimin e krizave dhe të dokumentacionit,
nuk ka procedurë me lidhje për të kërkuar /
procedurat e ankimit dhe çdo rast të keqtrajtimit
të mbetet e pa raportuar.
Kjo vlen për çdo formë e privimit të lirisë, duke
përfshirë paraburgim dhe burgim. Personat të
34
cilët kanë qenë të dënuar për shkak të aftësisë së
kufizuar të caktuar mendore duhet të vendosen
në institucione të veçanta, të cilat ende nuk janë në
dispozicion në vend.
QSHRT ka prezantuar Protokollin Stambollit për
dokumentimin e torturës dhe mizorive të tjera,
degradues ose trajtimit çnjerëzor ose dënimit
për personat me aftësi të kufizuar, vetëm në
paraburgim.
Rekomandim: Me qëllim të parandalimit të
torturës dhe formave të tjera të diskriminimit të
popullsisë mendërisht, ka një nevojë për të futur
Protokolli i Stambollit në sistemin e shëndetit
mendor në Shqipëri.
d) Garancia për mbrojtje nga eksperimentet
Ligji për Shëndetin Mendor siguron se asnjë
person me çrregullime të shëndetit mendor do
t’i nënshtrohet torturës, mizor, degradues ose
ndëshkimit çnjerëzor apo trajtimit (neni 8).
Eksperimentet shkencore dhe mjekësore te kryera
mbi personat me çrregullime të shëndetit mendor
mund të bëhen vetëm pas miratimit të informuar /
pëlqimin të këtyre pacientëve. Asnjë eksperiment i
tillë shkencor dhe mjekësor nuk do të zbatohet për
personat me çrregullime të shëndetit mendor të
cilët po marrin trajtim të pavullnetshme në spital,
shërbim të specializuar të shëndetit mendor dhe
për personat me zotësi të kufizuar për të vepruar
(neni 26).
35
e) Njohja e barabartë para ligjit (neni 7, UN
CRPD).
Problemet janë vërejtur në formulimin e disa
neneve të Kodit Civil, përmban dispozita të cilat
bien në kundërshtim me parimin e fuqisë juridike
për të vepruar dhe ku konceptet e „prapambetje
mendore / çrregullime të shëndetit mendor“
dhe „sëmundje psikike“ kujtojnë i ashtuquajturi
modeli mjekësor, në vend të atij bio-psiko-social.
Përgjatë linjave të njëjta, probleme janë vërejtur në
formulimin e disa dispozitave të Kodit të Familjes,
Kodin e Procedurës Civile dhe Kodin Penal. Për
shembull, neni 307 i Kodit të Familjes parashikon
se gjykatat në vendimin e tyre për heqjen apo
kufizimin e pushtetit për të vepruar, cakton
kujdestar për personin aftësia për të vepruar të
cilit është hequr ose kufizuar.
Administrimi i pasurisë nga ana e kujdestarit
(neni 309 i Kodit të Familjes) mohon të personave
me aftësi të kufizuar të drejtën për të kontrolluar
pasuritë e tyre financiare, dhe të drejtën e
posedimit të pasurisë.
Personat me aftësi të kufizuara në institucionet
e përkujdesit shoqëror mund të jenë të vetëpërfaqësuar, në rast se ata kanë fuqi të plotë për
të vepruar. Në rast fuqia e personit është hequr
ose kufizuar nga një aktgjykim të formës së prerë,
atëherë ai / ajo përfaqësohet nga kujdestari
ligjor që edhe mund të jetë institucioni (një stafi
përgjegjës në institucionin e kujdesit). Nuk ka
36
statistika të veçanta për personat të braktisur që
jetojnë në këto institucione.
Rekomandimi:
Legjislacioni
shqiptar,
veçanërisht kështu, Kodi i Familjes, Kodi Civil,
Kodi i Procedurës Civile duhet të ndryshohet në
mënyrë që të jenë në përputhje me Konventën.
f) Aksesi në drejtësi
Neni 33 i Kodit të Procedurës Civile përcakton
që nuk i përshtaten mund të paraqitet nga një
person i cili mungon fuqi ligjore për të vepruar.
Ky artikull ofron një mospërputhje të nenit 12 të
UNCRPD, në lidhje me fuqi ligjore.
Ligji për ndihmë ligjore përcakton personat dhe
kriteret që një person duhet të përmbushin të jenë
të ligjshëm për ndihmë juridike për çështjet penale,
civile dhe administrative. Për një person që të jenë
të ligjshëm për ndihmë juridike, ai duhet të jetë në
gjendje të dëshmojë se: i) ai bën pjesë e programeve
të mbrojtjes sociale ose plotëson kushtet për t‘u
përfshirë në to; ii) se ai është viktimë e dhunës
në familje ose viktimë e trafikimit të qenieve
njerëzore për rastet gjyqësore që lidhen me to,
ose të miturve për të cilët mbrojtja në procedurë
penale dhe gjykim është e detyrueshme me ligj.
Me fjalë të tjera, për një person me aftësi të
kufizuara të jenë të ligjshëm për ndihmë juridike
ai duhet të bëjë pjesë në një nga kategoritë e
përmendura më lart.
37
g) Lëvizshmëria personale dhe e drejta për
banim
Në bazë të Ligjit për Përfshirjen dhe aksesit,
personat me aftësi të kufizuara janë të siguruar
të drejtën e zgjedhjes, kontrollit dhe lirisë si pjesa
tjetër e shoqërisë, si dhe mbështetje dhe ndihmë,
duke përfshirë qasjen në strehimin, transportin,
kujdesin shëndetësor, kujdesin social, arsimimin,
punësimin, shërbimet dhe mundësi të tjera, si
dhe pjesëmarrja në të gjitha sferat e jetës, duke
përfshirë familjen, komunitetin dhe jetën qytetare.
h) Respekti për fshehtësinë
Masat për mbrojtjen e privatësisë së informacionit
personal, informacion kujdesit shëndetësor dhe
informacion në lidhje me statusin e rehabilitimit
të personave me aftësi të kufizuara, si pjesa tjetër e
shoqërisë janë parashikuar në Ligjin Për shëndetin
mendor (nenet 6 DHE 7).
Në përputhje me ligjin nr. 9887, datë 10.03.2008,
ndryshuar me ligjin nr. 48/2012 „Për mbrojtjen e të
dhënave personale“, Komisioneri për të drejtën e
informimit dhe Mbrojtjen e të Dhënave Personale
i kushton vëmendje të veçantë për të dhëna të
ndjeshme (duke përfshirë të dhënat e lidhura me
shëndetin), ndërsa kërkuar kontrolluesit publikë
dhe privatë për të marrë masa të rrepta të sigurisë
me lidhje me përpunimin e të dhënave, duke
përfshirë përpunimin e të dhënave për kategorinë
e “personave me aftësi të kufizuar“.
38
i) Arsimimi
Legjislacioni shqiptar sanksionon të drejtën e
arsimimit në të gjitha nivelet e arsimit parashikohet
me ligj, e parëndësishme e statusit social, kombësia,
gjuha, seksi, feja, raca, bindjet politike, gjendjes
shëndetësore dhe të ardhurat ekonomike. E drejta
e arsimimit të fëmijëve me aftësi të kufizuara është
një e drejtë themelore, e cila është e sanksionuar në
akte kombëtare dhe ndërkombëtare. Kushtetuta
sanksionon të drejtën e barabartë të të gjithë
qytetarëve për qasje në arsim (neni 57) dhe
edukimin e specializuar dhe integrimin në shoqëri
të personave me aftësi të kufizuar, si pjesë e
objektivave të saj sociale (neni 59).
Për më tepër, Ligji për arsimin parauniversitar
përfshin disa parime për arsimimin e fëmijëve me
aftësi të kufizuara (neni 63), përkatësisht:
• edukimi i fëmijëve me aftësi të kufizuara synon
zhvillimin e plotë të potencialit intelektual dhe
fizik të këtyre fëmijëve, dhe përmirësimin e
cilësisë së jetës së tyre, me qëllim që të sigurojë
integrimin e tyre të plotë në shoqëri dhe në
tregun e punës.
• Përfshirja e fëmijëve me aftësi të kufizuara
në institucionet e specializuara arsimore
të përshtatura për nevojat e tyre është në
përgjithësi i përkohshëm.
• Përfshirja dhe integrimi i fëmijëve me aftësi të
kufizuara në kopshtin e fëmijëve dhe shkollat
e arsimit bazë është e rëndësisë së parë.
39
Siç u përmend më parë, gjatë vitit akademik 20142015, 3201 fëmijë me aftësi të kufizuara, janë të
regjistruar në sistemin e arsimit të lartë. Rreth 673
fëmijë me aftësi të kufizuara, prej të cilëve 213
femra janë regjistruar në 10 shkolla speciale.
Rekomandim: Nevoja për të pasur mbështetje
mësuesve në shkollat e arsimit bazë për të
mbështetur procesin e edukimit për fëmijët me
aftësi të kufizuara ende nuk është adresuar. Nuk
ka shërbime arsimore të ofruara për fëmijët në
spital që vuajnë nga çrregullime mendore.
j) Shëndeti
Sa i përket kujdesit të shëndetit mendor për
personat me çrregullime të shëndetit mendor, në
përputhje me masat e përmendura më lart, Ligji
nr.44 / 2012 „Për shëndetin mendor“ përfshin
dispozita specifike në nenet 1, 2, 4, 5, 6, 19, 20, 21,
22, 23, 24, 25, dhe 26.
Ligji sanksionon se qasja komunitetit për shërbimet
e shëndetit mendor, në mënyrë që të shmangen
institucionalizimit, shërbimet komunitare të cilat
ofrojnë parandaluese, trajtimin dhe rehabilitimin
e aktiviteteve për personat me çrregullime të
shëndetit mendor (neni 13). Është e rëndësishme
që të përsëritet se qendrat e shëndetit mendor janë
themeluar dhe janë funksionale vetëm në qytetet
e mëdha, në nivel rajonal, por Plani i Veprimit
për zhvillimin e shërbimeve të shëndetit mendor
në Shqipëri (2013-2022) parashikon sistemin e
integruar e shërbimeve të kujdesit shëndetësor të
40
jetë në dispozicion në të gjitha rajonet.
Bazuar në paketën bazë të shërbimit të kujdesit
shëndetësor dhe në shërbimin e referimit, kujdesi
shëndetësor parësor parashikon identifikimin e
hershëm, referimin dhe trajtimin e personave me
çrregullime të shëndetit mendor (ligji 44/2012,
neni 11).
Gjetjet dhe problemet qe identifikohen sot për
trajtimin dhe rehabilitimin e personave me
çrregullime mendore:
• Numri i vogël i shërbimeve me bazë
komunitare veçanërisht në rajonet. Shumica e
të rriturve me probleme të shëndetit mendor
dhe aftësi të kufizuara intelektuale janë ende
të izoluar ose të vendosur në institucione
• Nuk ka standarde dhe mekanizma efektivë të
certifikimit të ofruesve të shërbimeve dhe për
të siguruar cilësi të mirë të kujdesit
• Profesionistët e shëndetit ende përdorin
modelin mjekësor të trajtimit
• cilësia e dobët e ilaçeve
• Nuk ekziston mekanizëm për koordinimin
e aktorëve të ndryshëm në të gjitha nivelet
(zbatimit të planifikimit dhe monitorimit),
nuk ka vazhdimësi të kujdesit
• Mungesa e vullnetit politik, të kuptuarit
dhe njohurive në nivel të autoriteteve lokale
41
pengon planifikimin koherent të shërbimeve
në nivel lokal.
• njohuritë dhe aftësitë e profesionistëve që
punojnë me njerëzit me probleme të shëndetit
mendor dhe aftësi të kufizuara intelektuale
dobët.
• Sistemi i dobët i menaxhimit të rasteve,
koordinim i pamjaftueshëm multi dhe
ndërdisiplinor në fushën e shëndetit mendor
• Mungesa e burimeve të financimit
• Arsimi gjithëpërfshirës nuk i plotëson nevojat
e fëmijëve dhe të rinjve me aftësi të kufizuara
intelektuale dhe probleme në sjellje
•
Stigma dhe stereotipet në mënyrë të
konsiderueshme pengojnë integrimin social
dhe punësimin e personave me probleme
të shëndetit mendor dhe aftësi të kufizuara
intelektuale
Rekomandim: Rishikim periodik legjislacionit
për Shëndetin Mendor në lidhje me Konventën
e OKB-së për Aftësinë e Kufizuar
Siç u theksua, zhvillimet në të drejtat e njeriut
janë duke lëvizur drejt rritjes mbrojtjen e qytetarit.
Kjo është një prirje që po lind veçanërisht nga
Konventa e OKB-së për Aftësinë e Kufizuar.
Është Rritur Theksi mbi vetëveprimin, për
shembull, lidhur me deklaratat dhe përgatitjen
42
e testamentit. Në një numër vendesh, lloje të
ndryshme të testamenteve „janë bërë popullore
si një instrument detyrues duke i mundësuar
pacientit që të zgjedhë nga lloje të caktuara
të trajtimit të mundshëm. Si një shembuj të
deklaratave që janë obliguese në një shkallë është
rasti i Zock vs Gjermani (aplikimi nr. 3098/08). Një
grua kishte shkruar në testament, dhe noterizuar
dëshriën e saj për të refuzuar çdo formë trajtimi me
barna antipsikotike. Kur ajo ishte trajtuar më pas
me antipsikotikë pa respektuar dëshirën e saj, ajo
solli çështjen në Gjykatën Evropiane të të Drejtave
të Njeriut. Rasti u vendos nga gjykata, dhe si pjesë
e zgjidhjes, Gjermania pranoi se ka pasur shkelje
të të drejtave të njeriut të kësaj pacienteje.
Në Shqipëri, shërbimet rehabilituese nuk janë
funksionale në të shumtën e rasteve; ato janë të
kufizuara në numër, dhe shpesh i paarritshëm
nga shumica e personave me aftësi të kufizuara.
Pastaj, ata duhet të referohen veten e tyre për
shërbime private për të përmbushur nevojat e
tyre. Një nga sfidat megjithatë mbetet aftësimi dhe
rehabilitimin e fëmijëve me aftësi të kufizuara.
Sipas Rregullave Standarde të OKB mbi Barazimin
e Mundësive për Personat me Aftësi të Kufizuara
Termi “rehabilitim” i referohet një proces që
synon aftësimin e personave me aftësi të kufizuara
për të arritur dhe për të ruajtur nivelet e tyre
optimale fizike, shqisore, intelektuale, psikiatrike
dhe / ose sociale funksionale, kështu ofruar
atyre mjetet për të ndryshuar jetën e tyre drejt
43
një nivel më të lartë të pavarësisë. Rehabilitimi
mund të përfshijnë masa për të siguruar dhe / ose
rikthyer funksione, ose të kompensuar humbjen
ose mungesën e një funksioni ose për një kufizim
funksional. Procesi i rehabilitimit nuk përfshin
kujdes fillestar mjekësor. Ai përfshin një gamë
të gjerë të masave dhe aktiviteteve nga më të
rehabilitimit themelore dhe të përgjithshme për
aktivitetet qëllimi i orientuar, për rehabilitimin
profesional të shkallës.
Siç përshkruhet në dokument politikash për
zhvillimin e shërbimeve të shëndetit mendor për
vitin 2003 dhe Planin e Veprimit për Zhvillimin
e Shërbimeve të Shëndetit Mendor në Shqipëri,
2013-2022, Ligji nr 44/2012 “Për shëndetin
mendor”, rregullat dhe shërbimeve të shëndetit
mendor 2013 dhe të tjera nënligjore në pajtim
me ligjin për shëndetin mendor), personave me
çrregullime të shëndetit mendor, duke përfshirë
edhe personat me çrregullime të shëndetit
mendor iu garantohen rehabilitim dhe shërbime
aftësuese nga shërbimet komunitare të shëndetit
mendor, si: Qendra Komunitare e Shëndetit
Mendor (shërbimi jashtë-rezidencial) dhe shtëpitë
e mbështetur (shërbimet rezidenciale).
Qendrat Komunitare te Shëndetit Mendor (MHCC)
ofruar shërbime jashtë-pacient specializuar në
shëndetin mendor, duke përfshirë edhe shërbime
multi-disiplinore dhe shumë-dimensionale në
nivel komunitar. MHCC sigurojë identifikimin,
diagnostike, trajtim dhe shërbime rehabilituese
44
për çdo person që vuan nga çrregullime mendore
dhe luan një rol parandalues në parandalimin
dhe promovimin e shëndetit mendor pozitive në
fushat e tyre përkatëse.
Shtëpitë e mbështetura janë njësi funksionale e
shërbimeve të shëndetit mendor, të cilat ofrojnë
shërbime të kujdesit rezidencial për individët në
një mjedis të ngjashme me atë të një shtëpi, ku
qëllimi kryesor është kujdesin dhe rehabilitimin
e personave me çrregullime të shëndetit mendor.
Shtëpitë e mbështetura janë pjesë e rrjetit të
shërbimeve komunitare të shëndetit mendor në
bashkëpunim me shërbimet e tjera të shëndetit
mendor dhe social në zonën përkatëse. Këto
struktura të bashkëpunojnë me komunitetet
përkatëse.
Së bashku me MHCC dhe SHs, struktura e shëndetit
mendor përfshin strukturat e mëposhtme:
45
Zonat kryesore ne rang vendi
1. Rrethi i Elbasanit me një popullsi prej 221.635
(qyteti i Elbasanit me 95.554 banorë / komunat e
Elbasanit – zona rurale me 126.081 banorë);
• D.R.SH. Elbasan
• Shërbimet Psikosociale dhe të Shëndetit
Mendor
• (1 mjek;
• 1 psikolog;
• 1p.social;
• 3 infermier)
• Spitali Psikiatrik Elbasan
• (2 psikiater + 5 mjeke;
• 67 infermier;
• 4 psikolog;
• 2 p.social;
• 3 t.okupacional;
• 38 kujdestar)
• QKSHM
• (2 psikiater;
• 1 psikolog;
46
• 1 p.social
• 3 infermier)
• 2 Shtëpi të Mbështetura
• (6 infermier;
• 4 kujdestar;
• 5 sanitar)
• 2 Qendra Ditore
2. Rrethi i Shkodrës me një popullsi prej 185.395
(qyeti i Shkodrës me 85.798 banorë / komunat e
Shkodrës – zonat rurale me 99.597 banorë)
• D.R.SH. Shkodër
• Shëndeti Mendor
47
• Shërbimi me Shtretër
• (1 psikiater;
• 19 infermiere;
• 4 psikolog;
• 1 p.social
• Shërbimi Komunitar
• QKSHM
• (1 psikiater;
• 6 infermier;
• 2 psikolog;
• 2 p.social)
• (9 infermier;
• 12 kujdestar;
• 13 te tjere)
• Shëndeti Publik
• Sektori i Shërbimeve Psikosociale dhe të
Shëndetit Mendor
• (1 mjek;
• 1 psikolog;
• 2 p.social)
48
3. Rrethi i Vlorës me një popullsi prej 147.128
(qyteti i Vlorës me 85.180 banorë /komunat e
Vlorës – zonat rurale me 61.948 banorë)
• Shërbimet e Shëndetit Mendor Vlorë
• Spitali Psikiatrik
• (5 psikiater + 2 mjeke;
• 31 infermier; 2 psoklog;
• 1 p.social; 2 t.okupacional;
• 28 kujdestar)
• QKSHM
• (6 inefermier;
• 1 psikolog;
• 1 p.social;
• 1 kujdestar;
49
• 1 terapist okupacional)
• (3 infermier;
• 5 kujdestar;
• 1 psikolog;
• 1 p.social)
• D.R.SH.
• Shërbimet psikosociale dhe të shëndetit
mendor
• (1 mjek;
• 1 psikolog;
• 2 p.social)
50
4. Qyteti i Tiranës me një popullsi prej 352.581
banorësh (zona e mbulimit të Qendrës Komunitare
të Shëndetit Mendor të Tiranës – një nëndarje e
popullsisë së mësipërme – përbëhet nga 111.062
banorë).
• Shërbimet e shëndetit mendor në Tiranë
• ASHR
• 3 QKSHM
• 9 psikiater
• (21 infermier
• 11 psikolog
• 11 p.social
• 4 t.okupacional)
• (1 p.shërbimi
• 1 logopedist
• 11 infermier
• 2 sanitar
• 1 kuzhunier
• QSUT
• Klinika Psikiatrike Universitare
• (13 psikiater; 39 infermier
51
• 3 psikolog; 1 p.social
• 1 t.okupacional; 19 kujdestar
• Shërbimi Psikiatrik për F&A
•
(3 psikiater;
•
6 infermier
• 1 psikolog;
• 3 t.okupacional;
• QKMZHRF
Korça
• D.SH.P Pogradec
• 1 psikiater
52
BERATI
• D.R.SH. Berat
• QKSHM
• (1 psikiater;
• 3 infermier;
• 1 p.social)
• Spitali Rajonal Berat/Poliklinikë
• 2 neuro-psikiatër
53
Durresi
• D.R.SH. Durrës
Mendor
• (1 mjek;
• 1 p.social)
• Spitali Rajonal Durrës/Poliklinikë
• 1 neuro-psikiatër për fëmijë
•
1 psikiatër
• D.R.SH. Lezhë
Mendor
• (1 p.social;
• 1 infemier)
• Spitali Rajonal Lezhë/Poliklinikë
• 1 psikiatër
• 1 neuropsikiatër
54
• D.R.SH. Dibër
• QKSHM
• (4 infermier)
• Spitali Rajonal Dibër
• 1 neuro-psikiatër
• D.R.SH. Kukës
Mendor
• (1 psikolkog;
• 2 infermier)
55
Fieri
• D.R.SH. Fier
Mendor
• (1 p.social;
• 1 infermier)
• DSHP Lushnje
Mendor
• (1 psikolog;
• 1 p.social)
• Spitali Lushnje/Poliklinikë
• 1 psikiatër + 1 neuro-psikiatër
56
• D.R.SH. Gjirokastër
Mendor
• (1 infermier; 1 psikolog)
k) Kushte jetese dhe mbrojtje sociale
Ligji “Për programet sociale të strehimit“ dhe
Udhëzimin nr. 6257, datë 2008/02/09 (Rishikuar
17.02.2011) „Për përcaktimin e madhësisë së
subvencionit për familjet që kanë të drejtë për
kredi shtetërore subvencionuar“ parashikon
kushte të favorshme për personat me aftësi të
kufizuara. Këto grupe përfshijnë ndër të tjera:
a) të gjithë personat me dëmtim të plotë ose të
pjesshme vizuale, të lindura apo të fituara, i cili
në përputhje me kushtet mjekësore janë të paaftë
për punë në kushte normale të punës; b) Personat
me aftësi të kufizuar, të cilët janë deklaruar si të
paaftë për punë, pas një vendimi të KMCAP.
57
Në Shqipëri aktualisht ka 28 forma të shërbimeve
të kujdesit social dorëzuar për personat me aftësi
të kufizuar, ndër të cilat 12 qendra rezidenciale
(6 publike dhe 6 jopublike), 14 qendra të kujdesit
ditor (7 qendra ditore publike dhe 7 jopublike)
dhe 2 qendrave të komunitetit jo-publike.
Shërbime rezidenciale dhe të kujdesit ditor janë
dorëzuar momentalisht të 1437 personave me
aftësi të kufizuar, prej të cilëve 461 persona kanë
të drejtë për shërbime publike dhe 976 të tjerë nga
shërbimet jopublike; 387 persona kanë të drejtë
për shërbimin rezidencial të kujdesit dhe 1050
për shërbime të kujdesit ditor. Nga këto, 427 janë
fëmijë me aftësi të kufizuara, nga të cilët 218 marrin
shërbime nga qendrat publike, ndërsa 209 të merrni
shërbime nga qendrat jopublike. Pavarësisht
nga ekzistenca e këtyre qendrave, shpërndarja
gjeografike e tyre nuk është e përshtatshme dhe
ata janë të pamjaftueshme për të mbuluar nevojat e
personave me aftësi të kufizuara.
i) Gratë me aftësi të kufizuar
Shqipëria ka ratifikuar Konventën e OKB-së për
Eliminimin e të Gjitha Formave të Diskriminimit
kundër Grave. Të gjitha gratë dhe vajzat me aftësi
të kufizuara në Shqipëri gëzojnë të drejtat e tyre
si burrat bëjnë. Kushtetuta e Shqipërisë dhe Ligji
Kundër Diskriminimit ndalon diskriminimin në
baza gjinore.
58
m) Fëmijët me aftësi të kufizuar
Shqipëria ka ratifikuar Konventën mbi të Drejtat
e Fëmijës. Inter alia Kushtetuta parashikon se
fëmijët kanë të drejtën e qasjes në mbrojtje të
veçantë nga shteti, dhe se çdo fëmijë gëzon të
drejtën për t‘u mbrojtur nga dhuna, keqtrajtimi,
shfrytëzimi dhe shfrytëzimit për punë.
Neni 30 i Ligjit për mbrojtjen e të drejtave të fëmijës
parashikon dispozita të veçanta për mbrojtjen
e fëmijëve me aftësi të kufizuara. Në përputhje
me këtë artikull fëmijët me aftësi të kufizuara
mendore dhe fizike kanë të drejtë të ushtrojnë të
drejtave të fituara me ligj, në përputhje me nivelin
e tyre të zhvillimit. Fëmijët gëzojnë kujdes të
veçantë, e cila është dhënë falas nga autoritetet
përkatëse shtetërore, sa herë që është e mundur,
duke pasur parasysh burimet financiare të
prindërve ose të përfaqësuesit ligjor të fëmijës.
Kujdes i veçantë përfshin kujdesin që siguron
se fëmijët me aftësi të kufizuara të kenë qasje
efikase në arsim, trajnim, shërbimet shëndetësore,
shërbimet rehabilituese, punësim dhe argëtim,
duke zhvilluar aftësitë individuale të një fëmije
të favorshme, për të siguruar integrimin sa më
të plotë të jetë e mundur nga fëmijë nga aspektet
sociale, kulturore dhe shpirtërore.
Ka 18,474 fëmijë me aftësi të kufizuara, prej
të cilëve 8189 janë vajza. Ky numër është një
reflektim i vetëm atyre fëmijëve që kanë qenë
subjekt i vlerësimit nga KMCAP dhe që komisioni
59
ka vlerësuar ata është i paaftë për punë. E drejta
për kompensim në para të shkojnë vetëm për
fëmijët me aftësi të kufizuara të rënda, dhe
nuk përfshijnë fëmijët me aftësi të kufizuara të
moderuar apo të vogla; dmth se nuk i plotësojnë
kriteret e përshtatshmërisë.
Mekanizmat institucionalë për mbrojtjen e të
drejtave të fëmijëve, përfshirë fëmijët me aftësi
të kufizuara janë si më poshtë: Në nivel qendror:
1) Këshilli Kombëtar i mbrojtjes së të drejtave të
fëmijës; 2) Ministri përgjegjës për koordinimin e
punës për mbrojtjen e të drejtave të fëmijëve; 3)
Agjencia Shtetërore për mbrojtjen e të drejtave të
fëmijës. Në nivel lokal: a) njësia për të drejtat e
fëmijës në këshillin e qarkut; b) njësitë e mbrojtjes
së drejtave të fëmijës në bashkitë / komunat.
Albania has ratified the Convention on Child
Rights. The Constitution inter alia provides
that children have the right of access to special
protection by the state, and that every child
enjoys the right to be protected from violence,
maltreatment, exploitation and labor exploitation.
n) Identifikimi i hershëm dhe vlerësimi
Parandalimi dhe identifikimi i hershëm janë dy
nga hapat më të rëndësishëm për mbështetjen e
fëmijëve me aftësi të kufizuara me shërbimet, të cilat
mbeten të konsiderueshme mangët në njohuritë
nga prindërit dhe profesionistët, edhe për shkak
të mungesës së mekanizmave funksionale për
raundin fillestar të vlerësimit të aftësisë së kufizuar.
Në shumë raste, fëmijët me aftësi të kufizuara,
60
familjarët e tyre dhe kujdestarët raportojnë se
ata kanë qenë të mohuar qasja në shërbimet
publike të tilla si: transporti, bare dhe restorante,
apo përdorimi i terreneve sportive. Shpesh
stigma paaftësisë ndikojnë në anëtarët e familjes
e fëmijëve me aftësi të kufizuara, sa më shumë
që ajo bën fëmijëve vetë, duke shkelur kështu të
drejtën e përfshirjes sociale.
Rekomandim: megjithëse futur në Ligjin
e Shëndetit Mendor, nuk ka veprime të
përkushtuar për Parandalimin.
Sipas standardeve të OKB Rregullat standarde mbi
Barazimin e Mundësive për Personat me Aftësi
të Kufizuara; termi “parandalim” nënkupton
veprimin që synon parandalimin e shfaqjes së
dëmtimeve fizike, intelektuale, psikiatrike apo
shqisore (parandalimi parësor) ose parandalimin
dëmtime nga shkaktuar një kufizim të përhershme
funksionale ose paaftësi (Parandalimi sekondar).
Parandalimi mund të përfshijë shumë lloje
të ndryshme të veprimit, të tilla si kujdesi
shëndetësor parësor, kujdesin e paralindjes dhe
paslindjes, arsimin në të ushqyerit, fushatat
për imunizim kundër sëmundjeve ngjitëse,
masave për të kontrolluar sëmundjet endemike,
rregullat e sigurisë, programet për parandalimin
e aksidenteve në mjedise të ndryshme, duke
përfshirë përshtatjen e punës për të parandaluar
aftësi të kufizuara profesionale dhe sëmundjet, si
dhe parandalimin e aftësisë së kufizuar rezulton
nga ndotja e mjedisit apo konfliktit të armatosur.
61
Gjetjet dhe Rekomandimet:
• Cilësia e shërbimeve dhe ndikimi në individë:
Ne nuk mund të flasim për cilësinë e
shërbimeve nëse nuk zhvillohen standarde të
matshme për cilësinë e secilit shërbim të vetëm
dhe mekanizmat efektivë të monitorimit për
zbatimin e standardeve në praktikë. Pyetja
kryesore se cfarë nënkuptohet me cilësi
duhet të nënkuptoje zhvillimin e treguesve
të matshëm për efekt të menjëhershëm,
që shërbimet kanë mbi cilësinë e jetës së
përdoruesve dhe familjeve të tyre. Treguesit
sasiorë për cilësinë e stafit (p.sh., financimi)
duhet të jetë i kombinuar me treguesit cilësore
që masin atë që është objektivisht rezultati në
“dalje” nga shërbimi
• Sigurimi i mundësisë ndaj familjeve me
fëmijë me aftësi të kufizuara mendore
mbështetjes adekuate përmes zhvillimit dhe
aksesueshmërisë së shërbimeve
• Mbështetje për aftësim professional në shtëpi dhe
komunitet për të rriturit me aftësi të kufizuara
mendore për të parandaluar ritkthimin në
62
institucione; aktivizimin e jetës së përditshme të
banorëve në institucionet në mënyrë që të ruhen
dhe zhvillohen aftësitë e tyre dhe mbështetje për
rikthim në një jetë më të pavarur
• Kur zhvillohen politika për përfshirje
sociale duhet të parashihen dy komponente
kryesore: a) Masat për integrimin aktiv dhe
rehabilitim për grupet sociale të cilat tashmë
janë të përjashtuara dhe b) masat e hershme
për parandalimin që adresojnë ndryshimin
e qëndrimeve, strukturave komunitare dhe
sistemeve që kanë rrezikun e përjashtimit
social në lidhje me efektin parandalues.
• Ndarja e përgjegjësive: pushteti vendor v
qeverisë (që reflekton zhvillimet e reja të
reformës territoriale). Monitorimi i QSHRT
tregon se në shumë raste prefekturat dhe
bashkite si justifikim për të mos zhvilluar
shërbime me bazë komunitare përdorin
argumentin e mungesës së fondeve të
mjaftueshme. Kështu, në fund, për familje me
të afërm me aftësi të kufizuara në situata kur
nuk ka alternativa komunitare në dispozicion,
ofrohet alternativa më e lehtë dhe e vetme e
hospitalizimit në krahasim me institucionet e
kujdesit social.
• Duhet të garantohet Krijimi i mekanizmit
të koordinimit efektiv për të gjitha palët e
interesuara të përfshirë. Padyshim OJQ-të
janë një nga konkurrentët kryesorë në tregun
e shërbimeve sociale. Jo vetëm për shkak
63
se misionet e tyre janë të afërta me aspektin
social te shërbimeve, por edhe për shkak se
ata punojnë direkt në vend, janë më të mirepranuar ndaj nevojave të klientëve, garantojnë
akses në shërbime, janë fleksibel por edhe
tërheqin fonde shtesë që rrisin cilësinë e
shërbimeve dhe diversitetin e tyre. Në këtë
drejtim, shoqëria civile duhet të luajë një rol
të rëndësishëm në të gjitha fazat e ofrimit
të shërbimeve: planifikimi, zbatimi dhe
monitorimi
• Punësimi i ekspertizës ndërkombëtare në
fushën e shëndetit mendor dhe zhvillimin e
bazuar në dëshmi modaliteteve terapeutike /
i.e. Ndërhyrja e familjes, CB terapi, etj
• Zhvillimi i sistemit të menaxhimit të rasteve
për personat me aftësi të kufizuara mendore
dhe të përfshijë punëtorët socialë për të
parandaluar institucionalizimin e fëmijëve
dhe njerëzit me aftësi të kufizuara
• Zhvillimi i Planeve Specifike për Zhvillimin
e Sistemeve Komunitare. Asnjë nga katër
institucionet duhet të kenë një plan të posaçëm
për mënyrën e transferimit të pacientëve dhe
burimeve në komunitet. Qëllimi afatgjatë
është të transferohen në komunitet (sa më
shumë që të jetë e mundur) burime që lidhen
me kujdesin afatgjatë spitalor.
• Rritja e nivelit të ndërgjegjësimit publik për
personat me aftësi të kufizuara
64
Anekset:
Rastet Ligjore
Aftesia e kufizuar: është një koncept që po evolon,
me terma të ndryshëm nga aktorë të ndryshëm
(persona me probleme të shëndetit mendor,
persona me paaftësi psiko-sociale, etj.) Me interes
ëshë fakti që Konventa e OKB për të Drejtat
e Personave me Aftësi të Kufizuar nuk ka një
përkufizim për aftësinë e kufizuar, por huazon një
përkufizim më mendjehapur (Neni 1, pika 2: “…
janë individët që kanë dëmtime afatgjata fizike,
mendore, intelektuale ose ndijore, dëmtime të
cilat, në bashkëveprim me pengesat e ndryshme,
përfshirë ato mjedisore dhe të qëndrimit, mund të
pengojnë pjesëmarrjen e plotë dhe efikase të këtyre
personave në shoqëri, në kushte të barabarta me
të tjerët..”)
Aftësia intelektuale e kufizuar është e ndryshme
nga problemet e shëndetit mendor, por personat
që i përkasin kësaj kategorie përballen me të njëjtat
probleme. Për qëllimin tonë sot do ti referohemi
të dyja kategorive si “persona me crregullime
mendore” edhe pse termi mund të mos jetë i
65
pranueshëm për disa ekspertë ose organizata.
Kapaciteti ligjor: e drejta/zotësia e një personi
për të vepruar brenda një kuadri ligjor– pra qenia
subjekt i ligjit.
Vendosja nën kujdestari: humbja e zotësisë për të
vepruar. Kujdestaria mund të jetë e plotë, kur personi
humb të gjitha të drejtat e tij civile dhe politike dhe
ushtrimi i të drejtave transferohet te një person tjetër
që është kujdestari, ose pjesore, kur personi mban
disa të drejta dhe humb disa të tjera (p.sh. të drejtë
për të menaxhuar veprimtari financiare).
Një problem që identifikohet në të dy rastet:
qui custodet ipsos custodes? Shpesh kujdestarët
marrin në dorë në mënyrë të plotë jetën e personit
tjetër dhe vendosin madje edhe për aspekte intime
të jetës së tyre. Mungesa e ndjeshmërisë ndaj këtij
problemi nga avokatët, gjyqtarët dhe punonjësit
socialë, vetëm sa e thellon këtë situatë.
Kodi i Familjes
Neni 307
Gjykata, në vendimin për heqjen ose kufizimin
e zotësisë për të vepruar, cakton dhe kujdestarin
për personin që i hiqet ose i kufizohet zotësia për
të vepruar.
Neni 309
Kujdestari i personit, të cilit i është hequr zotësia
për të vepruar, përfaqëson dhe administron
66
pasurinë e tij, ashtu si prindi përfaqëson dhe
administron pasurinë e të miturit që nuk ka
mbushur moshën katërmbëdhjetë vjeç.
Kujdestari i personit, të cilit i është kufizuar zotësia
për të vepruar, jep pëlqimin dhe administron
pasurinë e tij, ashtu si prindi jep pëlqimin dhe
administron pasurinë e të miturit që ka mbushur
moshën katërmbëdhjetë vjeç.
Konventa e OKB-së “Për të drejtat e personave
me aftësi të kufizuara” (Ligj 108/2012)
Neni 12 - Njohje e barabartë përpara ligjit
1. Shtetet Palë riafirmojnë se personat me aftësi
të kufizuar kanë të drejtën e njohjes kudo si
persona përpara ligjit.
2. Shtetet Palë pranojnë që personat me aftësi
të kufizuar gëzojnë kapacitetin ligjor njësoj si
pjesa tjetër e popullsisë në të gjitha aspektet e
jetës.
3. Shtetet Palë do të marrin masat e duhura për
tu siguruar personave me aftësi të kufizuar
akses në lidhje me mbështetjen që ata mund
të kërkojnë në ushtrimin e kapacitetit të tyre
ligjor.
Vendimmarrja e deleguar: përfaqësuesi ligjor,
kujdestari ose tutori është i autorizuar nga gjykata
që të marrë vendime ne emër të individit pa pasur
nevojë që të demonstrojë se këto vendime janë
në interesin më të mirë të personit me aftësi të
67
kufizuar, ose në respekt të dëshirave të tij – ky
model sugjerohet nga Kodi i Familjës në Shqipëri.
Vendimmarrje
me
pëlqim:
kjo
është
vendimmarrja e vetë personit me aftësi të
kufizuar. Personi i merr vetë vendimet dhe më
pas duhet dhënë pëlqimi nga një person tjetër, i
cili kupton cështjen dhe kur është e nevojshme
interpreton shenjat dhe preferencat e individit.
Edhe kur një individ me aftësi të kufizuar ka
nevojë për mbështetje të plotë, personi miratues
duhet të bëjë të mundur shprehjen e kapacitetit
ligjor në mënyrën më të gjerë të mundshme, sipas
interesave dhe dëshirave të individit – ky model
sugjerohet nga Konventa e OKB-së.
Shtukaturov v. Russia (2008)
• Aplikanti u diagnostikua me skizofreni dhe u
konsiderua “anti-social”, duke mos qenë i aftë
të kuptonte veprimet e tij. Ai u vendos nën
kujdestari të plotë.
• Vendimi për të privuar aplikatin nga të
drejtat, u mor në 10 minuta, bazuar vetëm në
një raport mjekësor, ndërkohë që gjyqtari nuk
e pyeti dhe as e thirri asnjëherë aplikantin.
Gjithashtu, raporti mjekësor nuk specifikonte
se cilat veprime nuk kuptonte aplikanti – duke
rezultuar një proces i parregullt në shkelje të
Nenit 6.
• Heqja e plotë e zotësisë për të vepruar për një
periudhë të pakufizuar, sipas Gjykatës, për
68
shkak të ekzistencës së një crregullimi mendor,
edhe pse serioz, nuk mund të bëhet mbi këtë
bazë justifikuese. Masat duhet të merren sipas
rastit dhe të korrespondojnë me nevojat e
vecanta të cdo personi – kështu Gjykata gjeti
shkelje të Nenit 8.
Stanev v. Bulgaria (GC)(2012)
• Aplikantit iu hoq pjesërisht (iu kufizuar)
zotësia për të vepruar. Ai mund të kryente
vetë disa veprime të përditshme dhe kishte
akses në disa prej burimeve të tij.
• Megjithatë, ai nuk mund të ankohej për
kufizimin e zotësisë për të vepruar. Vetëm
kujdestari mund ta bënte këtë gjë dhe për disa
arsye ai nuk ishte i interesuar ta bënte.
• Sipas Gjykatës: “Neni 6 § 1 i Konventës duhet
të interpretohet që të garantojë parimin se
cilitdo që i është kufizuar zotësia për të vepruar
[…] ka akses të drejtpërdrejtë në gjykatë për të
kërkuar rivendosjen e kësaj zotësie.” Kështu
Gjykata gjeti shkelje të Nenit 6.
M.S. v. Croatia (No.2) (2015)
• Aplikantja u shtrua në spital psikiatrik kundër
dëshirës së saj.
• Ajo dëshironte të kundërshtonte këtë veprim
(gjithashtu të kundërshtonte edhe keqtrajtimin
në spital) por nuk mund të siguronte dot një
avokat, kështu u caktua një avokat ex officio.
69
• Avokati ex officio nuk e takoi asnjëherë
aplikanten, nuk zhvilloi konsulta në asnjë fazë
të procesit. Ai nuk dorëzoi në gjykatë asnjë
parashtrim dhe ishte pasiv gjatë gjithë kohës.
• Gjykata konstatoi se vetëm caktimi i një avokati
nuk është masë e mjaftueshme. Gjykatat
vendase duhet të sigurohen që avokatët ex
officio të kryejë detyrën e tyre me përkushtim,
Në cështjen aktuale, Gjykata u shpreh se
Kroacia ishte përgjegjëse për dështimin për ti
siguruar aplikantes asistencë ligjore efektive,
duke shkelur Nenin 5(1)(e).
Zehentner v. Austria (2009)
• Aplikantja përjetoi një ezaurim nervor, u
shtrua në një spital psikiatrik dhe u vendos
nën kujdestari.
• Në të njëjtën kohë shtëpia e saj u nxor në
shitje. Për shkak të humbjes së zotësisë për të
vepruar, ajo nuk mund të kundërshtonte këtë
shitje, apo të kishte ndonje mjet tjetër juridik
në dispozicion, duke u shkelur Nenin 8 and
Nenin 1 të Protokollit 1.
• Me interes është fakti që kujdestari e
kundërshtoi aplikimin e aplikantes në GJEDNJ,
por kjo e fundit konsideroi që aplikantja kishte
të drejtë ti drejtohej vetë Gjykatës, edhe nëse
kujdestari nuk ishte dakord.
70
Alakos Kiss v. Hungary (2010)
• Aplikanti u diagnostikua me sindromën
maniako depresive dhe u vendos nën
kujdestari të pjesshme. Ndonëse ai mund të
kujdesej për veten, në disa raste vepronte në
mënyrë të papërgjegjshme. Sidoqoftë, sipas
Kushtetutës, vendosja nën kujdestari sillte
humbjen automatike të së drejtës së votës.
• Gjykata konstatoi se humbja e plotë e drejtës
elektorale ishte joproporcionale dhe se vetëm
vendosja nën kujdestari nuk duhet të ketë këto
pasoja pa u bërë më parë një vlerësim individual
i personit. Gjykata i cilësoi këto blankete si
“stereotipe legjislative”, duke konkluduar me
shkelje të Nenit 3 të Protokollit 1.
Dybeku v. Albania (2007)
• Aplikanti vuante nga skizofrenia paranoide
kronike dhe u gjet fajtor për vrasje.
• Ai u mbajt në paraburgim dhe më pas në
burg, por nuk u mor asnjë masë e vecantë për
të shmangur impaktin negativ në gjendjen
e tij shëndetësore. Gjithashtu nuk u bë asnjë
vlerësim mjekësor dhe aplikanti u trajtua
njëlloj me të burgosurit e tjerë. Autoritetet
refuzuan kryerjen e ekzaminimeve mjekësore
plotësuese.
• Gjykata konstatoi se Shqipëria nuk përmendi
asnjë mungesë burimesh për të siguruar
71
trajtimin mjekësor të përshtatshëm. Gjykata
u shpreh se autoritetet dështuan në marrjen e
masave bazë, qoftë edhe me kosto të ulët, për
të adresuar situatën e aplikantit.
• Gjykata vuri në dukje se autoritetet shqiptare,
pas dhënies së vendimit, kishin marrë një sërë
masash që synonin përballimin e trajtimit të
duhur mjekësor për aplikantin.
Rekomandime
• Duhet rishikuar legjislacioni ekzistues për
zotësinë për të vepruar, duke e përputhur me
standardet e të drejtave të njeriut, sidomos në
mënyrë të vecantë me Nenin 12 të Konventës
së OKB-së për Personat me Aftësi të Kufizuar.
Për shembull, neni 307 i Kodit të Familjes është
thjesht i papërshtatshëm me këtë konventë.
• Duhen shfuqizuar mekanizmat aktualë të
heqjes së plotë të zotësisë për të vepruar, duke
futur mekanizma të rinj që sigurojnë mbrojtje
procedurale efektive.
• Duhet të zhvillohet alternativa e vendimmarrjes
me pëlqim për ata që duan ndihmë në marrjen
e vendimeve ose komunikimin e tyre te të
tjerët.
72
Review of the legal and institutions
policies and practices regarding persons
with disabilities and mental health
Annual Fact Finding Report
2015
73
Albanian Rehabilitation Centre for Trauma and Torture
Review of the legal and institutions policies and practices
regarding persons with disabilities and mental health
Annual Fact Finding Report
2015
74
Table of Contents
Where to refer for Information on disabilities
and persons with mental health in Albania....... 76
What is the legal framework in Albania
regarding the mental health as a disability........ 78
Has Albania defined concept of “disability”?.... 84
Basic principles and rights protected under
international law.................................................... 86
Conclusions and Reccomendations................... 110
75
Review of the legal and institutions policies and practices regarding
persons with disabilities and mental health
Where to refer for Information on
disabilities and persons with mental
health in Albania
Based on the Census of 2011, in Albania, 6.2
% of the population over 15 years old has one
form of disability. The figures refer to persons
that are self-identified as having serious or
extreme difficulties/impairment in at least one
of the following: sight, hearing, mobility, sensory
impairment, self-care, and communication. The
Census does not provide data on persons under
15 years of age.
Alternatively, data from the Social Protection
Program includes information and number of
the beneficiaries of social services for children
and youth until 25 years old, the elderly, persons
with disabilities, women and girls at risk, and
individuals at risk who are part of the groups in
need. Such number is 162.350, for the categories of
blind people, paraplegics & tetraplegics, invalids
and caretakers. The number of reported persons
with mental and physical disabilities in 2015 is
50,545 persons.
76
In 2013, according to the data of the disability
payment beneficiaries, based on the evaluation
of the Medical Commissions in charge for
establishing the ability to work (KMCAP), the
number of persons with disabilities (persons with
disabilities and invalids) was 139,130. In 2014, the
number of persons eligible for disability payments
was 143, 516.
77
What is the legal framework in Albania
regarding the mental health as a disability
According to article 122 of the Constitution of
Albania, international agreements or treaties
ratified are part of the national legislation, and are
directly enforceable, except for the instances when
their implementation would require passing of
legislation. Agreements ratified by law prevail
over national legislation, in case the latter runs
contrary to the said treaty.
Albania has ratified the following international
conventions which concern the disabilities, mental
health, children, women and elderly:
• Convention for the Protection of Human
Rights and Fundamental Freedoms of the
Council of Europe
• The European Social Charter of the Council of
Europe
• Convention of the rights of the child
• Discrimination (Employment and Occupation)
Convention
78
• Convention
Education
against
Discrimination
in
• International Covenant on Economic,Social
and Cultural Rights
• International Covenant on Civil and Political
Rights
• UN Convention against Torture, Inhuman
and Degrading Treatment
• Convention on the Rights
Disabilities (CRPD) in 2012,
the Albanian Parliament in
Law On inclusion of and
Persons with Disabilities
of Persons with
and adoption by
July 2014 of the
Accessibility for
Reccomendations: The ratification of the Standard
Rules on the Equalization of Opportunities for
Persons with Disabilities of the UN
The Albanian legal framework which concern the
disabilities, mental health, children, women and
elderly:
The legal framework:
• Law no. 9355, dated 10.03.2005 “On social
assistance and social care ”, revised;
• Law no. 8626, dated 22.06.2000 “Status of
paraplegic and tetraplegic invalids ”, revised;
• Law no. 7889, dated 14.12.1994, “On the status
of labor invalids“, revised;
79
• Law no. 8098, dated 28.03.1996, “On the status
of the blind”, revised;
• Law no.44/2012 “On mental health“,
• Law no. 10 347, dated 4.11.2010 “On defending
child rights”;
• Law no.7995 dated 20.9.1995 “On employment
promotion”, revised;
• Law no. 9669, dated 18.12.2006 “On measures
against domestic violence” revised;
• Law no. 10237, dated 18.02.2010
occupational health and safety”;
“On
• Labor code of the Republic of Albania.
• Law on the data protection
• Law no 69/2012, dated 21.06.2012 “On preuniversity education system in the Republic
of Albania”.
• Law no.93, dated 24.7.2014 “On inclusion
and accesibility of persons with disabilities“.
By-laws:
• Decision of the Council of Ministers (DCM)
no. 904, dated 12.12.2012 “On establishing
the criteria, procedures, and documentation
needed for eligibility of social assistance in the
piloted areas, revised;
• DCM no. 822, dated 06.12.2006 “On standards
80
of social care for persons with disabilities in
residential and day care centers”;
• DCM no 89, dated 26.1.2012 “On establishing
the criteria, documentation and procedure for
the caretaking service”;
• DCM no. 565, dated 14.01.2015 “on the
protection of marginal groups, due to the
removal of the free consumption of electricity
up to 300 kwh month, revised“;
• DCM no 8, dated 14.01.2015 “on the protection
of marginal groups, due to the removal of the
free consumption of electricity up to 300 kwh
month “;
• DCM no 617, dated 07.09.2006, “On
establishment of indicators for evaluation
and monitoring of social assistance programs
for the disability benefit and social services”,
revised;
• DCM no 425, dated 27.06.2012 “On
establishment of criteria and documents
necessary for admission of individuals in
public and non-public residential institutions
of social care”, revised;
• DCM no 248, dated 30.04.2014 “On
employment promotion programs for
employment of persons with disabilities”;
• DCM no 27, dated 11.01.2012, “On employment
promotion programs for employment of
81
women and girls from special categories”,
revised by DCM no 189, dated 2.4.2014, to
include unemployed female jobseekers with
disabilities.
• DCM no Nr. 456, date 22.05.2013”On the
composition of the National Committee of
Mental Health:
• Regulation no. 7, date 16.6.1994 “On additional
medical care and rehabilitation, small benefits
and compensation for damages at a reasonable
size”
• Instruction no. 13, dated 29.9.2014 “on the
implementation of DCM No. 618, dated
7.9.2006, “On the establishment of criteria for
the documents and size of disability benefit”,
revised
• Instruction no. 5, dated 26.05.2010 “On the
fundamental rules on personal data protection
in the health care system” and Instruction
no.23, dated 20.11.2011 “On processing of
personal data in the Health sector”.
Policies and strategies for persons with
disabilities
• Some of the specific strategic documents that
address the rights of persons with disabilities
or specific groups of persons with disabilities
include the following:
• Action Plan on Development of the services of
82
Mental health in Albania 2013-2022
• National Strategy on Employment and Skills
(2014 -2020);
• National Strategy on Gender Equality,
Reduction of gender based violence and
domestic violence (2011-2015 (revised).
• National Strategy for Persons with Disabilities
(2005-2015)
• Social Protection Strategy for 2015-2020
• strategy for social inclusion (2015-2020),
• National Strategy for Reducing Risk from
Natural Disasters and Civil Protection
Reccomendation: There is a clear need to define
the criteria for the mental health as a disability
; as a consequence, the revision of the National
Strategy Equal Opportunities and Social
Inclusion
83
Has Albania defined concept of
“disability”?
The Law “On inclusion of and Accessibility for
Persons with Disabilities” does not define the
disability as such, but rather defines “persons with
disabilities”, namely individuals with long-term
physical, mental, intellectual, sensory damages, in
correlation with different forms of obstacles and
hindrances, including environmental obstacles,
which can hinder full and efficient participation
of these persons in society, on equal terms with
the rest of the society.
The National Strategy for Persons with
Disabilities defines that persons with disabilities
include persons whose physical functions, mental
capacities, and psychological status are inclined
to move away for more than 6 months from what
is typical for the relevant age, which consequently
leads to their limited participation in the social life.
This definition refers to the definition provided by
World Health Organization (WHO), while such
definition in the Strategy is not legally binding.
84
Although there are interpretations on the
disability, the chanllenge remains in the definition
of the mental disability, a concept which needs
the interpretation in full compliance with the UN
CRPD
According to INSTAT, Persons with disabilities
are individuals at higher risk than the general
population to live with special restrictions in the
performance of their functions or in participation
in different activities. This group includes persons
with restrictions of their basic functioning
activities, such as: walking, hearing, sight,
communications, memory, day care, and if there
is an improvement in these restrictions due to use
of special means. In Albania there is no special
survey on “disability” or modules of questions on
the disability included in the current surveys.
85
Basic principles and rights protected
under international law:
a) The Principle of non-discrimination (Article
18 of the Albanian Constitution)
According to article 18, “everyone is equal before
the law, and no one may be unjustly discriminated
for reasons such as gender, race, religion,
ethnicity, political, religious or philosophical
beliefs, economic status, education, social status
or parentage. Nobody may be discriminated if
there is no legitimate or objective ground.
The Law on the Protection from Discrimination
establishes that any disability-related difference,
exclusion, restriction or preference, which is meant
or leads to prevent or circumscribe the exercise of
fundamental human rights and freedoms provided
for by the Constitution of the Republic Albania,
international acts ratified by the Republic of
Albania, and the national legislation in effect shall
be considered to constitute discrimination. The
Law provides for several forms of discrimination
such
as:
direct
discrimination,
indirect
86
discrimination, discrimination by association,
instruction for discrimination, victimization and
denial of reasonable accommodation.
The Law On inclusion of and Accessibility for
Persons with Disabilities defines discrimination
of persons with disabilities as any difference,
exclusion, restriction/limitation or preference
due to the disability, which is meant to prevent or
render impossible exercise on equal footing with
the rest of the society of the main fundamental
freedoms and rights as recognized by the
Constitution, international acts ratified by the
Republic of Albania and the national legislation
in effect.
The Labor Code prohibits any form of
discrimination in the area of employment and
occupation; this is stipulated also in the current
amendements of the Labour Code..
b) The right to decent life and integrity
The Albanian legislation acknowledges and
protects the right to life and survival of persons
with disabilities, like the rest of the society.
There have been no instances when persons
with disabilities have been subject to arbitrary
privation of life:
According to the social protection status and
database of the Ministry of Social Welfare and
Youth, the persons with mental and physical
disabilities are eligible for:
87
• An allowance of 9.900 Lek/ month and the
same goes for their caretakers. The benefit
gets indexed annually based on the consumer
price index (CPI).
• additional allowance during the time they
attend secondary education or training
courses, which is 200% of their current
allowance; during the time they attend higher
education and post-university training, they
are eligible for 300% of their allowance; if they
have scientific titles they are eligible for 300%
of their current allowance for life.
• Compensation for the electricity at the extent
of 640 Lek/ month, and compensation for the
difference of the electricity price as a result
of the removal of the consumption tier up
to 300 KwH/ month at 648 Lek/month. The
Disability benefit is not calculated as part of
the general household income for the sake of
eligibility from the social assistance scheme.
Full enjoyment of rights and personal security
of persons with disabilities, so that they are not
illegally or arbitrary deprived of their freedom
due to their disability is a legal constitutional
obligation, and a fundamental human right.
All persons with disabilities, who are rendered
physically or psychically incapable, and who are
in need of constant care by another person are
eligible for an additional allowance, which is 15%
of the estimated base.
88
The Article 255 of the Criminal Procedure Code
defines provisions that arrested or detained
persons with disabilities may be kept under
personal restriction orders within their own
homes, or in other accessible appropriate facilities
secured by the police.
This should be applied also for the 192 mentally
ill detainees who are currently kept in detention
in Special Institute of Kruja.
In line with the measures for establishing an
effective rehabilitation system for persons
deprived of their freedom, in 2014 was adopted
a cooperation agreement between the Ministry
of Justice and the Ministry of Social Welfare and
Youth on issues of rehabilitation and preparing
for the release, while preparing the ground
for a successful re-integration of persons with
disabilities following their release.
Similar Agreement among the Ministry of Justice
and Ministry of Health with regards to forensic
services in Albania were also involving the line
ministries with regards to addressing the CPT
Reccomendations with regards to unlawful
detention for the mentally ill detainees.
The legal framework guaranties the right for
integrity of each individual, including persons
with disabilities. In this context, the health care
services for persons with disabilities include: 1)
prevention; 2) diagnosis and early treatment;
c) rehabilitation and health care. Prevention
89
of disability should be reached through: a)
promotion; b) immunization; c) prenatal
diagnosis; d) pre and perinatal diagnosis; e)
possibility for abortion. Early diagnosis and
treatment should be supported by: a) genetic
testing in genetic labs; b) screening of children
of 0-6 year group. Rehabilitation and health care
should be achieved by: i) diagnosis and treatment
in primary, secondary and health care service;
ii) specialized evaluation/assessment of the
disability by the commissions established to that
end; iii) financial assistance; iv)service delivery; v)
drugs; vi) eligibility to dental care service.
Development centers that accommodate persons
with disabilities provide in house medical service,
which enables individual health plans for the
beneficiaries. A doctor in cooperation with the
multi-disciplinary team determines the protocol
for services to be delivered to a residential
beneficiary. The team establishes the therapy,
dosage and duration. The health progress of the
beneficiaries is reflected in his/her health chart,
which is at the development center where the
beneficiary is located.
With regards to persons with disabilities in the
residential centers of Tirana, Durrës, Shkodër,
Berat, Vlora and Korça, they get placed in
developmental centers when living independently
has been rendered impossible, when their family
members are not willing to take care of them,
when they have been abandoned and could not
90
exercise their will or when they do not have
sufficient conditions for normal living, such as
reasonable accommodation etc.
The measures aimed at the protection of persons
with disabilities from medical or other type of
treatment which are not consensual, and with the
free and informed will of the individual include
several articles in Law no. 44/2012 “On mental
health”, namely Article 19 “Volunteer treatment”
and articles 20, 21, 22, 23, and 24 which provide
for the steps of the procedure of involuntary
treatment, as a rather delicate issues, and article
25 on special medical and surgical treatment.
Recommendation: Monitoring documentation
deficiencies in decisions on involuntary
treatment
According to the European Court of Human
Rights, it is crucial for citizens’ legal protection
that the different approaches to treatment are
carefully documented, including an explanation
for why coercive measures were used. Without
such evidence, it is often not possible to determine
whether the use of force was proportionate.
Follow-up of cases of involuntary admission has
previously lagg a great deal. Citizens released
from treatment are in need of assistance in
the form of a coordinated effort. For example,
they may need to contact the public housing
association, physician, municipality, job centre,
etc. If the citizen is not offered such help, there
91
is a risk of relapse. At the moment, there is little
knowledge as to whether the effort is sufficient.
The ARCT recommends further investigation of
whether local and regional authorities are doing
enough to prevent new involuntary admissions.
c) Absolute prohibition of torture or cruel,
inhuman, or degrading treatment or
punishment
Article 25 of the Constitution provides that
no one shall be subject to torture, or to cruel,
human, degrading treatment or punishment.
The universality and the non-derogation is
also incorporated in the Mental Health Law.
Although secondary regulation describes a line of
protocols and intervention for crisis management
and documentation, there is no procedure with
regards to claim/complaint procedures and any
case of maltreatment goes underreported.
This goes for any form of deprivation of freedom,
including detention and imprisonment. Persons
who have been convicted due to a certain mental
disability need to be placed in special institutions,
which are not yet available in the country.
ARCT has introduced the Istanbul Protocol
on Documentation of torture and other cruel,
degrading or inhuman treatment or punishment
for persons with disabilities, only in detention.
Reccomendation: In order to prevent torture
and other forms of discrimination for mentally
92
population, there is a need to introduce the
Istanbul Protocol in the mental health system in
Albania.
d) Guarantee for protection from experiments
The Law on Mental Health provides that no
person with mental health disorders shall be
subject to torture, cruel, degrading or inhuman
punishment or treatment (article 8). Scientific
and medical research performed on persons with
mental health disorders may occur only upon the
informed approval/consent of these patients. No
such scientific and medical research will apply
to persons with mental health disorders who are
receiving involuntary treatment at the specialized
hospital mental health service and to persons with
no power to act (article 26).
e) Equal recognition before the law (article 7,
UN CRPD).
Problems have been observed in the formulation
of some articles of the Civil Code, containing
provisions which fall against the principle of legal
power to act and where the concepts of “mental
backwardness/mental health disorders” and
“psychic diseases” recall the so-called medical
model, instead of the bio-psycho-social one.
Along the same lines, problems are observed in
the formulation of some provisions of the Family
Code, Civil Procedure Code, and Criminal Code.
For instance, Article 307 of the Family Code
provides that the courts in their ruling about
93
removal or restriction of the power to act, appoints
the caretaker for the person whose ability to act is
removed or limited.
Administration of assets by the caretaker (article
309 of the Family Code) denies to persons with
disabilities the right to control their financial
assets, and the right of asset possession.
Persons with disabilities in social care institutions
may be self-represented, in the event they have
full power to act. In the event the person’s
power has been removed or restricted by a final
court verdict, then he/she is represented by the
legal custodian that can also be the institution (a
responsible staff in the care institution). There
are no particular statistics for abandoned persons
who live in these institutions.
Reccomendation:
Albanian
legislation,
particularly so, the Family Code, the Civil Code,
the Civil Procedure Code need to be modified in
order to be in compliance with the Convention.
f) Access to justice
Article 33 of the Civil Procedure Code establishes
that not suit can be filed by a person who lacks
the legal power to act. This article provides a
discrepancy of the Article 12 of the UN CRPD,
with regard to legal power.
The Law on legal aid defines the persons and the
criteria that a person should meet to be eligible
for legal aid for criminal, civil and administrative
94
cases. For a person to be eligible for legal aid, he
should be able to prove that: i) he makes part of the
social protection programs or meets the conditions
to be included in them; ii) he is victim of domestic
violence or victim of human trafficking for court
cases related to them, or minors for whom defense in
a criminal procedure and trial is mandatory by law.
In other words, for a person with disabilities to be
eligible for legal aid he should make part in one of
the above mentioned categories.
g) Personal mobility
According to the Law on Inclusion and
Accessibility, persons with disabilities are secured
the right of choice, control and freedom like the
rest of the society, and support and assistance
including access to housing, transportation, health
care, social care, education, employment, services
and other opportunities, as well as participation
in all walks of life, including family, community
and civic life.
h) Respect for privacy
The measures for protection of privacy of
personal information, health care information and
information about the status of the rehabilitation
of persons with disabilities, like the rest of the
society have been provided for in the Law On
mental health (articles 6 dhe 7).
In line with the law no. 9887, dated 10.03.2008,
revised by law no. 48/2012 “On personal data
95
protection”, the Commissioner for the right of
Information and Protection of Personal Data
(CRIPPD) pays special attention to sensitive data
(including health related data), while requesting
public and private controllers to take stricter
security measures with regard to data processing,
including processing of data for the category of
“persons with disabilities”.
i) Education
The Albanian legislation sanctions the right of
education in all levels of education provided for
by law, irrelevant of the social status, nationality,
language, gender, religion, race, political beliefs,
health status and economic income. The right
of education of children with disabilities is a
fundamental right, which is sanctioned in national
and international acts. The Constitution sanctions
the equal right of all the citizens for access to
education (article 57) and specialized education and
integration in the society of persons with disabilities,
as part of its Social Objectives (article 59).
Furthermore, the Law on pre-university education
includes several principles for the education of
children with disabilities (article 63), namely:
• The Education of children with disabilities
aims at the full development of the intellectual
and physical potential of these children, and
improving their quality of life, aiming at
ensuring their full integration in society and
in the labor market.
96
• Inclusion of children with disabilities in
specialized education institutions tailored to
their needs is in general temporary.
• Inclusion and integration of children with
disabilities in mainstream kindergarten
and schools of basic education is of prime
importance.
• Students with hearing and speech impairment
have the right of access to communication in
sign language.
As previously mentioned, during the academic
year 2014-2015, 3201 children with disabilities,
were enrolled in the higher education system.
Approximately 673 children with disabilities,
of whom 213 females are enrolled in 10 special
schools.
The need for having support teachers in basic
education schools to support the process of
education for children with disabilities has not yet
been addressed. There is no educational services
provided to hospitalized children who suffer from
mental disorders.
j) Education of children with disabilities in
social care centers:
One of the challenges in the work for accomplishing
the psycho-social parameters of children in the
development centers is related to the difficult in the
enforcement of the philosophy of a comprehensive
public or private education. Barriers for the
97
implementation of comprehensive/inclusive
education for this category of children are related
to attitudes of specialists in the philosophical
approach of inclusiveness and habilitation of
these persons for life.
k) Health
With regard to mental health care for persons
with mental health disorders, in line with the
above mentioned measures, Law no.44/2012 “On
mental health” includes specific provisions in its
Articles 1, 2 , 4, 5, 6, 19, 20, 21, 22, 23, 24, 25, and 26.
Upon effectiveness of law no. 44/2012 “On
mental health” in 2012, the Ministry of Health
in cooperation with some organizations that are
active in the field of mental health such as: World
Health Organization (WHO) and Open Society
Foundation in Albania (SOROS) organized
during 2013 several information sessions with
professionals of mental health services on the
new regulatory framework, the rights of persons
with mental health disorders, including persons
who are mentally retarded, with special focus on
preventing hospitalization for the mental health
disorders, with the view to evaluating the ability to
work, for the volunteer and involuntary treatment
(article 19/5, article 20/4 of law 44/2012).
The law sanctions the community approach
to mental health services, in order to avoid
institutionalization, community services which
offer preventive, treatment and rehabilitation
98
activities for persons with mental health disorders
(article 13). It is important to reiterate that the
mental health centers have been established and
are operational only in the big cities, at the regional
level, but the Action Plan for the development
of mental health services in Albania (2013-2022)
provides for the integrated system of health care
services to be available in all regions. Based on
the basic package of health care service and on
the referral service, primary health care provides
for the early identification/detention, referral and
treatment of persons with mental health disorders
(law 44/2012, article 11).
Problems:
The main challenges in the area of mental health
and intellectual disabilities are:
• Small number of community-based services
especially in the regions. Majority of adults
with mental health problems and intellectual
disabilities are still isolated or placed in the
institutions
• There are no standards and effective
mechanisms of certification of service
providers and ensuring good quality of care
• Health professionals still employ the medical
model
• poor quality of the medicines
• Not existing mechanism for coordination of
99
different stakeholders atall levels (planning
implementation
and
monitoring),
no
continuity of care
• Lack of political will, understanding and
knowledge at the level of local authorities
prevents coherent palnning of services at local
level.
• Poor knowledge and skills of professionals
working with people with mental health
problems and intellectual disabilities.
• Poor case management systemand insufficient
multi and inter-disciplinary coordinationin
the mental health field
• Lack of funding sources
• Inclusive education does not meet the needs
of children and young people with intellectual
disabilities and behavioral problems
• Stigma and stereotypes significantly hamper
social integration and employment of people
with mental health problems and intellectual
disabilities
Reccomendations: Periodically review the
current Mental Health Act in relation to the UN
Disability Convention
As outlined, developments in human rights are
moving toward increased protection of the citizen.
It is a trend that is being born particularly by the
100
UN Disability Convention.
The increased emphasis on self-determination, for
example, entails a renewed discussion of the use
of declarations of intent.
In a number of countries, different types of
declarations of intent or ‘mental health living wills’
have become popular as a binding instrument
enabling the patient to opt out of certain kinds
of potential treatment. As an examples of the
statements that are binding to a degree is the case
of Zock vs. Germany (application no. 3098/08). A
woman had written a living will, in which she had
refused any form of treatment with antipsychotic
drugs. When she was subsequently treated with
antipsychotics without any regard to her living
will, she brought the case to the European Court
of Human Rights. The case was settled out of
court, and as part of the settlement, Germany
acknowledged that there had been a violation of
the woman’s human rights
In Albania,
rehabilitation services are not
operational in most of the cases; they are limited in
number, and often inaccessible from the majority
of persons with disabilities. Then, they have to
refer themselves to private services to meet their
needs. One of the challenges however remains the
habilitation and rehabilitation of children with
disabilities.
101
According to the UN Standard Rules on Equalization
of Opportunities for Persons with Disabilities The
term “rehabilitation” refers to a process aimed
at enabling persons with disabilities to reach
and maintain their optimal physical, sensory,
intellectual, psychiatric and/or social functional
levels, thus providing them with the tools to change
their lives towards a higher level of independence.
Rehabilitation may include measures to provide
and/or restore functions, or compensate for the
loss or absence of a function or for a functional
limitation. The rehabilitation process does not
involve initial medical care. It includes a wide range
of measures and activities from more basic and
general rehabilitation to goal‑oriented activities, for
instance vocational rehabilitation.
As described in the Policy paper on development
of mental health services for 2003 and the Action
Plan for the Development of Mental Health
Services in Albania, 2013–2022, Law no 44/2012
“On mental health”, Rules and services of Mental
health 2013 and other by-laws in line with the
law on mental health), persons with mental
health disorders, including persons with mental
health disorders are delivered rehabilitation
and habilitation services from mental health
community services, such as: Community Center
of Mental Health (out-patient service) and
Supported homes (residential services).
Mental Health Community Centers (MHCC)
deliver out-patient services specializing on
102
mental health, including multi-disciplinary and
multi-dimensional services at the community
level. MHCCs provide identification, diagnostic,
treatment and rehabilitation services for every
person suffering from mental disorders and plays
a preventive role in the prevention and promotion
of positive mental health in their respective areas.
Supported homes are functional units of mental
health services, which provide residential care
services for individuals in an environment similar
to that of a home, where the main purpose is care
and rehabilitation of individuals with mental
health disorders.
Supported homes are part of the network of
community mental health services in cooperation
with other mental and social health services in the
respective area. These structures cooperate with
the respective communities.
Along with the MHCC and SHs, the mental health
structure includes the following structures:
103
Specialized institutions for adults
Type of institutions
Number of
institutions
Psychiatric University
Clinic / Hospital
Center “Mother
Teresa”, Tirana
Psychiatric Hospital n
Vlora
Psychiatric ward of the
General Hospital of
Shkodra
Psychiatric Hospital
Elbasani
Mental Health
Community Center
(MHCC)
1
1
Number
of people
accommodated
Capacity of 120
beds/
280 beds/
110 beds/
1
400 beds/
3 (Tirana);
1 Elbasan;
1 Korça; 1
Gramsh;
1 Berat; 1
Shkodra; 1
Vlora
2
Residential Centres/
Supported Houses
Day Centres by
2
“Alternative” and
“Fountain House”
(including a day center
for patients of the
hospital)
Residential Centres
1 Elbasan; 1
22
Cërrik
Supported House/
1
10
residence “Mimoza”
Shkodra
7 Houses
3 in Elbasan; 4 34; 52
in Shkodra
104
Specialized institutions for Children
Type of
institutions
Number of
institutions
Psychiatric service
for children and
adolescents
Insp raising, Child
Development and
Rehabilitation
Number
of people
accommodated
i) Adequate standard of living and social
protection
The Law “On social housing programs“ and
Instruction no. 6257 dated 2.09.2008(Revised
17.02.2011) „On establishing the size of subsidy
for the households that are eligible for state
subsidized credits“ provides for favorable terms
for persons with disabilities. These groups
include among others: a) all persons with full or
partial visual impairment, either born or earned,
who according to the medical terms are incapable
of working under normal working conditions;
b) Persons with disabilities, who are declared
as incapable to work, following a judgment of
KMCAP.
In Albania currently there are 28 forms of social
care services delivered to persons with disabilities,
among which 12 residential centers (6 public and
6 non-public), 14 day care centers (7 public day
care centers and 7 non-public) and 2 non-public
community centers.
105
Residential and day care services are delivered
currently to 1437 persons with disabilities, of whom
461 persons are eligible for public services and
976 others from non-public services; 387 persons
are eligible for residential care service and 1050
for day care services. Of these, 427 are children
with disabilities, of whom 218 receive services
from the public centers, while 209 receive services
from non-public centers. Despite the existence of
these centers, their geographical distribution is
not appropriate and they are insufficient to cover
the needs of persons with disabilities.
m) Women with disabilities
Albania has ratified the UN Convention on
Elimination of All Forms of Discrimination
against Women. All women and girls with
disabilities in Albania enjoy their rights like men
do. The Constitution of Albania and the AntiDiscrimination Law prohibits gender based
discrimination.
n) Children with disabilities
Albania has ratified the Convention on Child
Rights. The Constitution inter alia provides
that children have the right of access to special
protection by the state, and that every child
enjoys the right to be protected from violence,
maltreatment, exploitation and labor exploitation.
Article 30 of the Law for the protection of the
rights of the child provides for specific provisions
106
for the protection of children with disabilities. In
line with this article children with mental and
physical disabilities have the right to exercise all
rights vested by the law, in line with their level of
development. Children enjoy special care, which
is given free of charge by the respective state
authorities, whenever it is possible, considering
the financial resources of the parent or of the child’s
legal representative. Special care entails care
that ensures that children with disabilities have
efficient access to education, training, health care
services, rehabilitation services, employment and
entertainment, while developing the individual
skills of a child favorably, in order to ensure as
full integration as possible of the child from the
social, cultural and spiritual aspects.
There are 18,474 children with disabilities, of
whom 8,189 are girls. This number is a reflection
of only those children who have been subject of
evaluation by the KMCAP and which committee
has deemed them is incapable of work. Entitlement
to CASH benefits go only to children with severe
disabilities, and do not include children with
moderate or slight disabilities; i.e. that do not
meet the eligibility criteria.
Institutional mechanisms for the protection of
the rights of children, including children with
disabilities are the following: At the central
level: 1) National Council of the protection of the
rights of the child; 2) the Minister in charge of
coordinating the work on child rights protection;
107
3) State Agency for the protection of the rights of
the child. At the local level: a) the unit for the rights
of the child at the regional council; b) child rights
protection units in the municipalities/communes.
o) Early identification and assessment
Early prevention and identification are two of the
most important steps for the support of children
with disabilities with services, which remain
considerably deficent in knowledge by the parents
and professionals, also due to lack of functional
mechanisms for the initial round of evaluation of
a disability.
In many cases, children with disabilities, their
family members and custodians report that
they have been denied access to public services
such as: transportation, bars and restaurants, or
use of playgrounds. Oftentimes the disability
stigma affect the family members of children
with disabilities, as much as it does the children
themselves, thus violating the right to social
inclusion.
Reccomendation: although introduced in
the Mental Health Law, there are no actions
dedicated to Prevention.
According to the UN Standards Rules Standard
Rules on the Equalization of Opportunities for
Persons with Disabilities; the term “prevention”
means action aimed at preventing the occurrence
of physical, intellectual, psychiatric or sensory
108
impairments (primary prevention) or at preventing
impairments from causing a permanent functional
limitation or disability (secondary prevention).
Prevention may include many different types
of action, such as primary health care, prenatal
and postnatal care, education in nutrition,
immunization campaigns against communicable
diseases, measures to control endemic diseases,
safety regulations, programmes for the prevention
of accidents in different environments, including
adaptation of workplaces to prevent occupational
disabilities and diseases, and prevention
of disability resulting from pollution of the
environment or armed conflict.
109
Conclusions and Reccomendations:
• Quality of Services and impact in individuals:
We can’t talk about quality of services if there
isn’t developed measurable standards for the
quality of each single service and effective
monitoring mechanism for applying the
standards into practice. The principle question
on what quality means should be answered by
developing measurable indicators for the real,
immediate effect that the services have on the
quality of life of the users and their families.
Quantitative indicators for quality (e.g. staff,
funding) should be combined with qualitative
ones which measure what is objectively the
outcome at the “exit” of the service
• Provide families with children with mental
disabilities adequate support through
development of services and making them
available and accessible
• To support life skills at home and community
for adults with mental disabilities in order to
prevent placements in institutions; activating
110
everyday life of the occupants in institutions
in order to maintain and develop their skills
and support entering to a more independent
life
• When
designing
policies
for
social
inclusion two main components need to
be forseen: measures for active integration
and rehabilitation for the groups which
are already socially excluded and early
prevention measures addressing change of
attitudes, community structures and systems
that have risk of social exclusion in respect of
it’s prevention.
• Division
of
responsibilities:
local
municipalities v Government (reflecting the
new Territorial Reform developments). ARCT
Monitoring shows that in many cases local
municapities as excuse for not developing
community-based services use the argument
of lack of sufficient funding. Thus, at the end,
for family with disabled relative in situation
when no community-based alternatives are
available sometimes the easiest and only
option is to send the relative to paid social
care institution.
• Establishment of effective coordination
mechanism for all stakeholders are involved
should be ensured.Undoubtingly the NGOs
are one of the main competitors at the social
service market. Not only because their
111
missions are close to the social aspect of the
services but also because they work directly on
the spot, are best acknowledged of the clients
needs, ensure accessibility to the services, are
flexible but also can attract additional funding
which increase the quality of the services and
their diversity. In this respect the civil society
should play an important role in all stages of
service delivery: planning, implementation
and monitoring.
• Employ international expertise in mental
health area and develop evidence-based therapeutic modalities/i.e. family intervention,
CB Therapies, etc
• Develop case management system for people
with mental health disabilities and involve
social workers to prevent institutionalization
of children and people with disabilities
• Increasing awareness level of public for
persons with disabilities
112

Raporti CRD shqip.indd

Transcription

Similar documents

Anamnese-/Patientenbogen Albanisch

Buletini 1 - Instituti i Shëndetit Publik

Population and Housing Census, Berat 2011