docViečča pdf dás - Sámi fágagirjjálaš čálliid
download 
Report Transcription
Viečča pdf dás - Sámi fágagirjjálaš čálliid
Sámis Sámi čálakultuvrralaš áigečála • Nr. 13 Miessemánnu 2013 NUVTTÁ Sáme Sáme giella Ovdal ja dál Leat go Sámedikkit duohtasámiid ovddasteaddji ásahusat? J o h n T. S o l b a k k • Nuppi sátnegirjjis nuppi sátnegirjái Mik ael Svonni • Sámegiella Ovdal ja dál – Ja manin lea dárbu sirdit sámi sátnegirjjiid nehttii Harald Gaski • Giellajápmin diagnosat ja "maŋimuš giella hálliid" ohcan Elisabeth Scheller • Stuorátgielat báidnetunnit gielaid– nappa nuppiguvlui? Jovnna Guttorm Solbakk • Sániid fápmu jierpmi badjel Inger Zachrisson • SFS čiehka Giellajahki 2013 Dál lea jo 2013 jorramin giđđadálvvi guvlui. Beaivvit leat čuvggodan ja českes muohtagovččas hásttuha meahccái dollet. Sámi giellabarggut ja giela ovddi deapmi maid čuvvot iešguđet rávnnjiid. Norggas lea 2013 nationála giellajahki, Norgga gielladutki ja dik tára Ivar Aasen 200 jagi ávvudeami oktavuođas. Buot gielat Norggas galget ávvuduvvot. Máŋggalágan doaimmat leat plánejuvvon, omd. girjerádjosiin ja mu sihkka- ja teáhterbarggu hárrái. In dieđe vel leat go sierra plánat das mo sámegiella galgá ávvuduvvot. SFS lágida seminára beaivvi ov dal jahkečoahkkima, mii dollojuvvo Kirkonjárggas miessemánu 25. b. Semináras čalmmustahttit sáme giela almmolaš dili. Norgga Sámediggi ovddidii 2012 loahpageahčen Dieđáhusa sámegiela birra, mainna Sámediggi áigu ovddidit bajimus dási politihka sáme giela birra. Dieđáhusa oktavuođas sáhttá omd. jear rat mii dáhpáhuvvá jos Sámediggi mearrida heaitti hit otná sámi giellahálddašanguovllu -ortnega, vai buohkat Norggas oččošedje seammá vuoigatvuođaid geavahit ja oahppat sámegiela. Gielddat ja suohkanat mat odne gullet hálddašanguvlui, šattašedje resursa gieldan. Jearaldat dás lea, maid rievtti mielde mák sá šaddat resursagieldan? Dát livččii dehálaš ášši SFS miellahtuide, ja sávan mis šaddá buorre ságastallan dán ášši birra. Sámegiela ovddideapmi ja vuoigatvuo đat ja geatnegasvuođat mat dasa čatnasit, ain dagahit stuorra digaštallamiid servodagas. Dán oaidná omd. Tromssa suohkanis, mas evttohuvvon ovttasbargo šiehtadus gaskal Sámedikki ja Tromssa suohkana sáhttá gomihit olles posišuvnna ovttasbarggu. Oažžu roahkka dadjat, ahte min gollegiella buktá feara mak kár ge hástalusaid, oaiviliid ja dovdduid. Giellajagi oktavuođas áigu min searvi maiddái ávvudit sámegiela, ovdanbuktit árbevirolaš gulahallanvugiid ja ságastallat somás, rikkis ja buori giellageavaheami. Dán oassái illudan mun erenoamážit, go SFS miellah 2 Sámis 13/2013 tut leat hui giellačeahpit ja sis leat ollu iešguđet lágan vásáhusat ja muitalusat maid birra sáhttet muitalit. Nu mo mun jo loahpahin ovddit Sámis nummára SFSčiega, de lea giellaárvu dat mii dahká ahte mii leat válljen bargat sámegiela ovddidemiin, čálalaččat ja njálmmálaččat, čállin, oahpaheaddjin, akademihkarin ja kulturbargin. Namuhan vuot SFSa Facebook siiddu. Dat ii leat vuos nu ollu geavahuvvon, muhto ávžžuhan áinnas dasa buktit ságaid, kommenteret áššiid, čujuhit ođđasiidda ja eará miellagiddevaš ja somás áššiide! Ferten maid namuhit ahte šaddá miellagiddevaš oaidnit makkár doaimmaid Sámi giellagáldu – Davviriikkalaš sámegie la fága- ja resursaguovddáš, man Sámi palamentáralaš ráđđi lea vuođđudeamen, dađistaga čađaha. Áiggun dás loahpageahčen namuhit gielalaš illuságaid: Logan Giellajagi almmuhanmildosis nuorra Oslo nieid da birra Anna Lanto, gii njealje jagi áigi mearridii oahp pat sámegiela, giela man su áhčči ii beassan oahppat. Son lea oainnat bajásšaddan Stovneris Groruddalenis, gos ii lean, nu mo dadjá, "čáffa leat dábálaš norgalaš, gii ii máhte nuppi giela, iige dovdda nuppi kultuvrra". Sámegiellohkan lea earret eará dahkan dan ahte son lea álgán ávvudit Sámi álbmotbeaivvi, juoga maid son ii láven ovdal go lohkagođii sámegiela. Son lea maid beassan gierdat ahte earát leat čavggahan su, muhto son joatká dáinna lágiin sámevuođa čalmmustahttit, ja lea velá movttiidahttán iežas áhči sámegiela loh kat. Seammá mildosis deattuha maiddái Sámedikki ráđđelahttu Ellinor Marita Jåma ahte mii fertet rihkkut siskkáldas giellajustiisa sámi servodagas, eambbo gea vahit dan sámegiela maid máhttit, ealáskahttin dihte giela. Dát leat ovdamearkkat mo olbmot konstruktiivva láhkai leat ovddideamen giellamáhtu ja dan árvvu, ja leat geahččamin ovddosguvlui. Sávan buohkaide buori giellajagi! Lill Tove Fredriksen, SFS ovdaolmmoš SÁMIS Nr. 13 Miessemánnu 2013 Sámi čálakultuvrralaš áigečála, man ČálliidLágádus almmuha Sámi fágagirjjálaš čálliid- ja jorga leaddjiidsearvvi ovddas. ISSN 0809-7410 Dearvvuođat doaimmahusas! Doaimmahus Harald Gaski ja John T. Solbakk Ruhtadeaddjit Norgga Sámediggi, ČálliidLágádus vuođđudus ja SFS Sámi fágagirjjálaš foanda. Sámis artihkkaliid ja govaid ii oaččo almmuheaddji, čálli dahje govvideaddji lobihaga máŋget. Gráfalaš bargu Minna Saastamoinen, Studio Borga, Ohcejohka Deaddilan Waasa Graphics Oy, Vaasa SFS Sámi fágagirjjálaš čálliid- ja jorgaleaddjiid searvvi stivra Ovdaolmmoš Lill Tove Fredriksen Grøholtvn. 5, 9010 Tromsa Stivralahttu Seija Guttorm 9730 Kárášjohka Stivralahttu Trond Are Anti Buolbmát, 9845 Deatnu Sadjásaččat Elisabeth Utsi Gaup 9520 Guovdageaidnu Elen Ragnhild Sara 9730 Kárášjohka John Henrik Eira 9730 Kárášjohka Čállingoddi Jođiheaddji Svein Nordsletta Fitnodatgeaidnu 13, Pb 140, NO-9735 Kárášjohka Tel. +47 78 46 83 30, +47 416 45 751 Faksa +47 78 46 83 29 E-poasta: [email protected] Dán jagi lea sihke giellajahki ja válgajahki. Dán nummiris iskat fuomá šahttit goappašiid áššiid, vaikko áigečállagis mii ilbmá guktii jahkái ii leat nu álki politihka birra čállit. Ii fal dan dihtii ahte giella ge lea nu okta geardánis ášši, muhto politihkka gáibida beaivválaš čuovvuma ja joh tilis vástádusaid ja kommentáraid, nugo áviissain, radios ja TVs sáhttá addit. Áigečállagis baicce lea dábálaš ohcat guhkit linjáid ja árvvoštallat man guvlui áššit orrot johtimin. Sámis lea dássážii vuosttažettiin deattu han kulturpolitihka, muhto dán nummiris mii viggat oaivvildallat maiddá bellodatpolitihka hárrái. Duogážin dieđusge lea eaktu ahte Sámediggi lea jurddašuvvon sápmelaččaid jietnan ja ovddasteaddjin. Sápmelaččat geat leat dáža bellodagain lahttun, leat dan danin go sii dorjot dan bello daga áigumušaid. Ii ovttage Norgga riikkabellodagas leat sámepolitihkka váldoáššin, de go omd. Norgga dálá stáhtaministtar cealká ahte Bargiid bellodat áigu vuoitit Sámediggeválgga, de son oaivvilda Norgga bargiid bellodaga, danin go mis ii gávdno Sámi bargiidbellodat. Bellodagaid siskkobealde gis lea nu ahte eanetlohku mearrida, de vaikko bellodaga sámi áirasat livčče eará oaivilis, de loahpalaččat goittotge eanetlogu mear rádus vuoitá. Sámi retorihkas lea olu sáhka sámi ásahusaid birra, man dehálaš lea daid nannet. Juste dan dihtii dáidá ge buot dehálemos jear rat ja suokkardallat ahte leat go duođaid sápmelaččat ieža geat mearridit min váldo sámi ásahusa siskkobealde, vai leat go dáža bellodagat mat bidjet eavttuid. Guhkebuš, ákkastalli artihkkalat leat áigečállaga dovdo mearka, ja moai doivo ahte Sámis-čállosat sohpet dan meroštallamii, go áigečállaga viggamuš livččii doalahit ságastallama jođus miellagiddevaš čállosiiguin mat buktet ovdan iešguđetge beliid min árgabeaivvis, seam más go jerret ahte lea go buoridanmunni gokkoge. Sámis lea nuvttá. Dán sáhttá maid diŋgot almmuheaddji neahttagirje gávppis www.calliidlagadus.org John T. Solbakk ja Harald Gaski Sámis artihkkaliid sáhttá maiddái lohkat dás: www.samifaga.org Sámis 13/2013 3 SÁMIS Nr. 13 Miessemánnu 2013 N j u n u š č á l lo s at čiehka 2 SFS Lill Tove Fredriksen 3 Dearvvuođat doaimmahusas! Harald Gaski ja John T. Solbakk Buorre eallin ja dan dutkan 32 Harald Gaski diagnosat ja 34 Giellajápmin "maŋimuš giellahálliid" ohcan Elisabeth Scheller A r t i h kk a l a t Sániid fápmu jierpmi badjel 40 Inger Zachrisson Stuorátgielat báidnet unnitgielaid 42 – nappa nuppi guvlui? Leat go Sámedikkit duohta sámiid 6 ovddas teaddji ásahusat? John T. Solbakk sátnegirjjis nuppi sátne 12 Nuppi girjái Mikael Svonni ja dál Ja manin lea dárbu 20 Ovdal sirdit sámi sátnegirjjiid nehttii Harald Gaski Mimi Bahl De Leon 24 Ellen Marie Jensen Báiki riikkaidgaskasaš sámi 30 áigecála Harald Gaski 4 Sámis 13/2013 Jovnna Guttorm Solbakk – Guovdageainnu 47 Garra-Jorta báhppa 1774 –1780 Aage Solbakk Govvamuittut 50 Aage Solbakk Ko s er i i jat in gille lohkat 56 Mun Wenche Marie Hætta SFS/sámi fágagirjjálaš 2013 Sámi fágagirjjálaš foanda almmuha dán jagi čuovvovaš stipeanddaid sámi fágagirjjálaš čálliide ja jorgaleaddjiide: 1) 1 prošeaktastipeanda, dokumentára girjái giehtačálus, NOK 100 000.2) 4 mátkestipeandda, stipeandda árvu gitta NOK 20 000.- rádjai 3) 4 fágalaš artihkkaliid jorgalan/heivehan stipeanddat, gitta NOK 10.000,- rádjai 4) 5 árvvoštallanstipeanda, árvvoštallat sámi oahppo neavvuid ja dokumentáragirjjiid, á NOK 5.000.Dát gusto stipeanddaide: 1) Ohcamii galgá ráhkadit dievaslaš prošeaktačilgehusa, ja áinnas duođaštus girjegoasttideaddjis ahte dat áiggošii ruhtadit ja almmuhit giehtačállosa go dat lea gárvvis. Foanddastivra vuoruha prošeavttaid/giehtačállosiid main fargga sáhttá ilbmat sámegielat girji dahje eará fágagirjjálaš teaksta. Prošeaktastipeandda sáhttá maiddái geavahit lassi ruhtadeapmin. Ohcci galgá muđuid ge almmuhit ohcamušas jos prošektii lea ohcan dahje ohca min doarjaga eará ruhtadeaddjiin. Sii geat ovdal leat ožžon stipeandda, eai sáhte ohcat ovdal dohká laš raporta lea sáddejuvvon foandda stivrii. Foanda ii ruhtat dieđalaš dutkosiid gárvvistit, ii ge girjjiid deaddilangoluid. Váilevaš dieđut dahket ahte ohcan ii meannuduvvo. Foanddastivra sáhttá hilgut buot ohcamiid, jos gávnnaha ahte ohcan omd. ii duhtat Fágagirjjálaš foandda ulbmiliid. Juolluduvvon ruhta mákso guovtti oasis, bealli go álgá prošeavttain, ja nubbi bealli go lea loahpahan prošeavtta, ja giehtačálus gárvvis. Jos eai leat dohkálaš prošeaktaohcamat, de sáhttet juolluduvvot eambbo mátkestipeanddat. 2) Mátkestipeandda lea fágalaš mátkki várás. Vuostái váldi galgá raporteret stivrii go mátki lea čađahuvvon, ja das galgá buvttaduvvot 5 siidosaš teaksta man sáhttá almmuhit Sámis áigečállagis. 3) Jorgalanstipeanda lea eará gielain jorgalit sámegillii. Artihkkala galgá sáhttit almmuhit Sámis áigečállagis. Juolluduvvon ruhta mákso go artihkal lea jorgaluvvon, boahtán čállingoddái ja dohkkehuvvon. 4) Oahpponeavvu dahje dokumentára girjji árvvoštallan galgá leat 3-5 siidosaš, ja sáhttit almmuhuvvot Sámis áigečállagis. Dan oažžu maŋŋá fállat eará almmuheaddjái. Juolluduvvon ruhta mákso go árvvoštallan lea gárvvis, boahtán čállingoddái ja dohkkehuvvon. FUOBMÁ! Ohcanáigemearri 21.6.2013! Eambbo dieđut SFS:a čállingottis, tel. 416 45 751 Svein, tel. 915 90 606 John T. Vuođuštuvvon ohcan oktan ruhtadanplánain sádde ovdal geassemánu 20. b. 2013 čujuhussii SFS/Sámi fágagirjjálaš foanda Fitnodatgeaidnu 13, Pb 140, NO-9735 Kárášjohka dahje sádde e-poastačujuhussii [email protected] Sámis 13/2013 5 John T. Solbakk Leat go Sámedikkit duohtasámiid ovddasteaddji ásahusat? 20. Sámekonfereansa Murmánskkas miesse mánu 2.–4. b. dán jagi hásttii mu ságastallat dien gažaldaga birra mii dás lea bajilčálan. Duogážin gažaldahkii lei dat go dáža riikka dási politihkalaš bellodagat oassálastet Sáme diggeválggain, ja leat ge ovddastuvvon Norgga Sámedikkis bellodagaid sápmelaš áirasiiguin. Dáinna čállosiin lean viiddidan ja čiekŋudan namahuvvon oanehis ságastallama. Suoma ja ruoŧa bealde ii leat diet relevánta gažaldat, go doppe eai leat suoma ja ruoŧa riikkabellodagat mielde sámediggeválggain. Dušše dáža bealde. Ruošša beal de ii leat riikka lágaid bokte ásahuvvon sierra Sáme diggi. Guoládaga sápmelaččat leat vuos ásahan oktasaš guovddáš ásahusa mii galggašii ovddastit buot ruošša beale sápmelaččaid. Ásahusa sii gohčodit gielddasáme 6 Sámis 13/2013 gillii Kuelnegk Nuark Sam Sobbar (Guoládatnjárgga Sámi Soppar). "Sobbar" várra lea luoikkassátni ruošša gielas, norraz dahje norröös lea nuortalaččaid doaba. Dat lei dološ sámi siiddain sin bajimuš mearrideaddji ásahus. Dán birra sáhtát lohkat ee. dás: Sámit áiggiid čađa 1, ČálliidLágádus 2011, s. 99–104. Hárdá go gažaldat eambbo go hástala? Lea dieđusge nu ahte diet gažaldat ii dušše hástal, muh to hárdá sápmelaččaid geat sámediggeválggain dorvvas tit dáža bellodagaide. Dáža bellodagaid sámi jienastead djit ja válljejuvvon sámediggeáirasat leat gullon fástidea men gažaldagain go nie jearrá, ahte eai go sin dalle ane duohta sápmelažžan go ásahit válgalisttaid dáža bello dagaid namas? Stuorra oassi jienasteaddjjin han jienas tit dáža bellodagaid. Ii aiddo das leat gal jearaldat, lea mu fástádus. Munnje lea deháleappot čielggadit man ne jienastuslogu sápmelaččat jienastit nu mo dahket. Dása mis ain váilu "válgadutkan". Nu lei ge mu Mur mánskka ságastallama vuolggasadji, ja lea ain, dat ahte fástádus dien bajilčállaga gažaldahkii ii leat nu álki go jo dahje ii. Dasto fuomášahtten ságastallamis dan ah te "bellodat-sápmelaččas" goit lea gažaldahkii eará fás tádus go sus gii ii leat bellodatmiellahttu. Mu bargun ii leat áššis leat duopmárin, baicce čájehit ee. válga bohtosiid statistihkaiguin mo dahje geaid mii jienas tat. Dasto čuovvu gažaldat manne mii jienastat nu mo dahkat, ja dasa ge leat moanat fástádusat. Mun jearan gažaldagaid, ja doaivvun guldaleaddji (dahje dál lohk ki) ieš jurddašišgoahtá vejolaš fástádusaid. Sámedikki jienastuslohku Mun fuomášahtán dan ahte politihkalaš válggaid oktavuođas dieđusge earuhat du sámi identitehta, du čearddalaš gullevašvuođa, das makkár politihkalaš vál ljema don dagat. Du identitehta ii leat mearrideaddjin dasa makkár politihkalaš ideologiijii dus lea jáhkku. Okta mii dan fuomášahttá lea Sámedikki jienastusloh ku, mii addá jienastanlobi sámediggeválggain buohkai de geat dasa leat čálihan iežaset mearriduvvon eavttuid vuođul. Čáliheami eavttut leat – "Buohkat geat addet dovddastusa dasa ahte atná iežas sápmelažžan, ja geas a. lea sámegiella ruovttugiellan, dahje b. lea leamaš vánhen, vánhen-vánhen, dahje mát tarvánhen geas sámegiella lei ruovttugiella, dahje c. lea su mánná gii lea dahje lea leamaš Sámedik ki jienastuslogus, sáhttá gáibidit čálihuvvot Sámedikki jienastuslohkui." Jienastuslohku ii earut ideologiijaid gaskkas ii ge njuolggat das makkár politihkalaš áigumuša jienas teaddji galgá válljet. Dan dahket easkka dat geat de gilvalit válggaid bokte oažžut fámu mii lea addojuv von Sámediggái. Jienastuslogu olbmot sáhttet vel orga niseret dahje jienastit heaittihit dan seamma Sáme dikki. Nu mo jo goit okta dáža politihkalaš bellodat áiggošii, ja lea ge sin sápmelaš ovddasteaddjiid sádden Sámediggái dakkár prográmmain. Aiddo dán ja Sáme diggeásahusa oktavuođas lea mu mielas dehálaš ja riek ta čilget ahte lea dáža politihkalaš bellodat mii lea mear ridan sii áigot heaittihit Sámedikki, ja ahte dát bello dat dáinna áigumušain lea ovddastuvvon Sámedikkis. Eai ge sin sápmelaš ovddasteaddjit dárbbaš leat "un nit" sápmelaččat dan dihtii, muhto baicce leat eamiálb mot politihkalaš perspektiivvas "láhppon", leat goit hil gon dan maid mii dadjat lea dehálaš caggi eamiálbmot ideologiijas, namalassii iešmearrideapmi. Sámis 13/2013 7 Manne Sámediggi? Manne dáža bellodagat Dehálaš gažaldat lea dalle dat ahte manne bat Norg ga Stuorradiggi mearridii Sámelága 1987s man vuođul ásahii Sámedikki 1989s? Ii go dat lean ge fástádussan sámi organisašuvnnaid gáibádussii ahte mis galggai lean iežamet álbmotválljejuvvon ásahus, mii soabadettiin Norgga stáhta eiseválddiin dađistaga galgá áimmahuššat sámi iešmearrideami? Nu han lei ge, doaivvun mun. Lea vejolaš čujuhit muhtin sivaide manne dáža belloda gat vulge mielde sámediggeválggaide, oanehaččat ee.: ◆◆ 1987 Sámeláhka ii hehtte dáža bellodagaid oassá lastimis sámediggeválggain ◆◆ NSR mearridii organisašuvnnain oassálastit válg gaide ◆◆ Muhtin gievrras NSR olbmot guđđe searvvi ja mannet sin dáža bellodahkii ◆◆ Eai lean goit álggus galle molssaeavttu sidjiide geat eai lean NSRii gullevaččat ◆◆ "Bellodat-sápmelaččat" mearridit geavahit iežaset báikkálaš dáža bellodaga ◆◆ Stuorra dáža politihkalaš bellodatorganisašuvdna sáhttá leat sihke ekonomalaš ja organisašuvnnalaš doarjjan ◆◆ Dáža bellodaga gullevašvuohta addá politihkalaš karieravejolašvuođa mii manná dobbelii go Sáme diggi Ovdal go láhka mearriduvvui, gáibidedje sámi organi sašuvnnat – NSR erenoamážit, ahte Stuorradiggi galg gai lága bokte mearridit ahte dušše sámi joavkkut, eai ge dáža bellodagat, galge beassat oassálastit sámedigge válggain. Dan ii čuovvolan Stuorradiggi. NSR dohk kehii dan, ja čájehii dan go oassálastigođii sámedigge válggaide. NSRa organisašuvnnas dáide dalle oaivvil dan dan ahte eai han dáža bellodagain lean olbmot geat riikkaviidosaččat sáhtte gilvalit sámi joavkkuiguin, ee. NSRain, mii jo lei organisašuvdna mas ledje báikkálaš searvvit miehtá Norgga. Dahje sáhtte maid NSRas muhtimat jurddašan ahte eai gilvaleaddjit várra jolggat boahtit válggaide dáža bellodagaid namas. Norgga Bargiidbellodat gilvala Dušše Bargiidbellodat/Arbeiderpartiet lea álggu rájes leamaš gilvaleaddjin NSRii ja sámi joavkkuide. Bello dat ceggii válgalisttaid buot biirriin, earret Mátta-Sá mis. Bellodat oaččui 7 áirasa, 7 válgabiirres, NSR fas 24 áirasa, ja eará sámi joavkkut 8. Easkka nuppi válggas lei Olgeš/Høyre ja Guovddášbellodat/Senterpartiet miel de muhtin válgabiirriin. Gáldu: Odd Mathis Hætta: Sametinget i navn og tall 1994. Odne dadjat buot dáža bellodagat bidjet válgalisttaid sámediggeválggaide. 8 Sámis 13/2013 Go dát ii leat guorahallojuvvon, dahje dutkojuvvon, de mii oažžut árvádallat fástádusa gažaldahkii manne dáža bellodagat sámediggeválggain. Ii sáhte goit dadjat ah te lea dušše okta sivva, muhto olles ráidu sivat. Muit tuhan, ja fuomášahtán sin geat eai lean 80-jagiin miel de servodatdigaštallamiin: Áigá ovdal vuosttas vál ggaid digaštallui ee. dat ahte galggai go NSR oassá lastit válggaide. Ollugat atne NSRa vuosttamužžan kulturorganisašuvdnan, ja dan sivas ii heiven searvvi nama seaguhit válggaide. NSRas han ledje miellaht tun maiddái sápmelaččat geain lei lahka gullevašvuohta báikkálaš dáža bellodagaide, maid bokte oassálas te ee. gielddaválggain. NSRa meannudii guovtte riikkačoahkkimis ovdal vuosttas sámediggeválgga gažaldaga galggai go organisašuvdna cegget válga listtaid. Eanaš "finnmárkku sápmelaččat" ledje vuos tá, muhto riikkačoahkkima eanetlohku dáhtui geava hit Riikkaorganisašuvnna, ja nu šattai. Vuosttas válg gaid bohtosat orro goit čujuheamen dasa ahte lei rivttes mearrádus. Vuosttas áigodagaid stivrrii NSR ja dan ovt tasbargojoavkkut Sámedikki. Sámi sosialdemokráhtat ja Sámi borgárat Sápmelaš sosialisttat ja sosialdemokráhtat, olbmot geat gieldda- ja stuorradiggeválggain jienastedje Bargiid bellodaga ja Sosialisttalaš Gurutbellodaga, digaštalle vejolašvuođa cegget Sámi sosialdemokráhtalaš list ta vuosttas sámediggeválgii. Dát livččii dalle válgalis ta mii livččii vuođđuduvvon Norgga ja oarjemáilmmi ideologiijaid vuođul, muhto dat ii galgan lean ovttage dáža bellodaga vuollásaš joavku. Dán digaštallama mun dovddan bures, go mun ge atnen iežan ideologálaččat sosialistan, muhto in lean makkár ge dáža bellodaga miellahttun. Sámi sosialdemokráhtaid organiseren bá zii dalle dušše jurddan. Norgga Bargiidbellodaga báikkálaš bellodagaid sápme laččat ceggejedje de dáža bellodaga namas válgalisttaid. Dáid sápmelaččaid gaskkas ledje maiddái muhtimat sis geat guđđe NSR aiddo dan sivas go organisašuvdna mearridii cegget válgalisttaid NSR namas. Vuosttas válgabohtosat čájehedje ahte ledje ollu sápmelaš jienas teaddjit geat válljejedje dáža bellodaga man sii juo jie nastedje gieldda- ja stuorradiggeválggain. Dán oaid ná erenoamážit válgabohtosiin Finnmárkkus. Norg ga bargiidbellodaga sápmelaččat leat de ásahan bel lodahkii "Samisk sosialdemokratisk forum" – Sámi sosialdemokráhtalaš forum. Dáža, dahje norgga politihkalaš gova mielde lei olgeš bealli ge mielde vuosttas válggain. Bellodat Høyre/ Olgeš ceggii válgalistta muhtin válgabiirriin, muh to ii juksan ovttage áirasa. Eambbo miellagiddevaš lea dat ahte guovtte válgabiirres, Davvi Romssa ja MáttaRomssa válgabiirres, lei "Sámi borgár lista" mielde válg gas. Eai dát ge lihkostuvvan. Odne sii eai šat oidno, ja dáidá leat Høyre/Olgeš odne sin bellodat sámedigge válggain. Geaid mii jienastat Válggaide oassálastin ja válgabohtosat vuosttas válgga rájes 1989 oktan maŋemuš válggain mii lei 2009, lea miellagiddevaš lohkamuš, ja maiddái fástádus dasa jos sámi organisašuvnnat 25 jagi dás ovdal doivo sii galge stivrret Sámedikki bistevaččat. Čuovvovaš tabeallas leat guokte vuosttas ja guokte maŋemuš válgga. Dás lean bidjan buot sámi joavkkuid jienaid oktii, ja seamma lean dahkan dáža bellodagaid jienaiguin. Statistihkka mui tala ahte masá bealli sámediggeválgga jienasteaddjiin jienastit dáža bellodaga. Gáldun leat almmolaš statis tihkat: Válgaoassálastit Jienastedje Sámi joavkkut 1989 1993 2005 2009 4.134/ 5.389/ 8.928/ 9.448/ 77,8% 77,7% 72,6% 69,3% 73,3% 63,3% 53,3% 54,1% Dáža bellodagat 27,7% 36,7% 46,7% 45,9% Sámis 13/2013 9 Eai buot jienat ovddastuvvon Válggain leat olut jienat mat eai leat ovddastuvvon Sámedikkis. Dása lea sivvan dat go eanaš unnit joavkkut eai juvssa nu olu jienaid válgabiirres ahte ožžot áirasa. Go lohká olles riikka jienaid oktii, de lei 1989s sin loh ku 1.033 jiena, 25%, ja 1993s fas 1.499 jiena, 27,8%. Sá mi joavkkuid ja dáža bellodagaid logut leat sullii seam ma dásis. Dattege leat válganjuolggadusat nu ahte unnit joavk kut sáhtte muhtin biirres oažžut dan mađe jienaid ahte ožžot maiddái áirasa Sámediggái. Nu lea leamaš Sáme dikkis álggu rájes juo nu gohčoduvvon "ovt’olbmo joavkkut". Vaikke vel válganjuolggadusaid leat riev dadan, ja válgabiirriid časkán oktii, de lea leamaš maŋemuš áigodagas ge "ovt’olbmo joavkkuin" stuorra váikkuhanvejolašvuohta. Dán fámu sii ožžot go stuorát joavku dárbbaša sin doarjaga dasa ahte ásahit eanetlogu, ja beassat cegget "ráđđehusa". Johttisámelista ain bistimin "Ovt’olbmo joavkut" ihtet ja jávket, orru leat leamen oalle dábálaš go geahččá makkár listtat leat oassálas tán válggaide. Dušše Johttisámiid lista lea unnit joavku mii lea bistevaččat oassálastán. Listta nana ruoktu lea Guovdageaidnu. Vaikke vel časke oktii Sis-Finnmárkku válgabiirriid stuorra válgabiirrin mas maiddái Porsáŋgu lea mielde, de dattege lei jienasteaddjiid lohku maŋemuš válggas nu stuoris ahte ožžo 2 áirasa. Ii dáidde dát ealá husa lista nu bures lihkostuvvat 2013 čavčča válggas, go dál leat Ávjovári biirres guokte válgalistta maid sáhttá gohčodit ealáhuslistan. Dasto leat eará listtain ge johtti sámi ovddasteaddjit njunuš sajiin listtain. Dasto massá 10 Sámis 13/2013 Ávjovárri 1 áirasa 2009 válgga ektui, vállje dál 8 iige 9 ái rasa Sámediggái. 2009 válgga 7 válgabiire jienat Dán tabeallas lea maŋemuš válgga bohtosat, buoidu dan loguid válgabiirriin gos dáža bellodagat leat ožžon eambbo go beali jienain. Lea "váralaš" oaivvildit juoga das manne aiddo golmma biirres leat dáža bellodagain eambbo jienat go sámi joavkkuin. Oassi fástádusas sáht tá leat dat go aiddo dáid biirriin leat stuorát gávpogat. Nuortaguovllu biirres lea Čáhcesuolu ja Girkonjárga, Davviguovllus fas Áltá ja Hammerfeasta, ja Gáisi biir res lea Tromssa stuorragávpot. Dása mis váilu dat maid Sámediggi lea guhká ohcalan, namalassii válgabohto siid dutkan. Doaivumis dákkárat ilbmet fargga, de mii dieđášeimmet eambbo dan birra manne masá bealli Sámedikki jienasteaddjiin jienastit dáža bellodagaid. 1 Nuortaguovlu Sámi 44,3% Dáža 55,7% 2 Ávjovárri Sámi 64,3% Dáža 35,6% 3 Davveguovlu Sámi 40,4% Dáža 59,6% 4 Gáisi Sámi 45,4% Dáža 54,6% 5 Viestarmearra Sámi 60,2% Dáža 39,8% 6 Máttasámi guovlu Sámi 62,8% Dáža 37,2% 7 Mátta-Norga 64,2% Dáža 35,8% Sámi 2013 Sámediggeválga Seamma olu áirasat galget válljejuvvot boahtte čavčča válggas go 2009, muhto juohkáseapmi rievdá. Galget válljejuvvot 39 áirasa. Man galle áirasa juohke válgabiir res válljejit, mearrida dat man ollu ledje dieđihuvvon Sámedikki jienastuslohkui geassemánu 30. b. dan jagi goas maŋimuš gielddastivra- ja fylkkadiggeválga lea dol lojuvvon, mearkkaša 2011. Áirrasjuohku válgabiirriin 2013 sámediggeválgii (dávg giid siste erohus 2009 ektui): Válgabiire Man ollu leat jienastuslogus 2177 Áirasat 2013 Ávjovárri 3532 8 (-1) Davveguovlu 2006 5 (-1) Gáisi 2041 6 Viestarmearra 1455 4 (-1) Åarjel-Saepmie 904 4 (+1) 2047 6 (+2) 14162 39 Nuortaguovlu Lulli-Norgga Submi 6 Dán tabealla dieđuide lasihan dušše iežan einnosteami, gáttán Bargiidbellodat ja NSR bissuba stuorra joavkun, ja ahte ain leat boahtte áigodagas ge Sámedikkis máŋga smávit joavkku mat áiggošedje mearridit galgá go Bar giidbellodaga Vibeke Larsen vai NSRa Aili Keskitalo leat boahtte sámediggepresideanta. Leat go Sámedikkit duohta sámiid ovddasteaddji ásahusat? Dasto mii loahpas vel unnánaš jorahat jurdagiid dien hástaleaddji gažaldaga birra. Dattege in sáhte fástidit leat dahje eai leat. Fuomášahtán goit dan ahte mun in leat dás bajábealde digaštallan in ge čilgen doahpagiid maid lean geavahan. Sáhttá go omd. čohkket ja dahje sirret Sámedikki joavkkuid nu mo lean dahkan, nama hit daid sámi joavkun ja dáža politihkalaš bellodahkan? Mun lean goit atnán dan dábálaččat dohkkehuvvon ah te Arbeiderpartiet/Bargiidbellodaga ja Olgeš/Høyre sámi miellahtut ja áirasat maiddái leat miellahttun na mahuvvon dáža politihkalaš bellodagas, ja nu ovddas tit maiddái riikkabellodaga, retoralaččat daddjon: odne ovddastit Sámedikkis Jens Stoltenberg ja Erna Solberg. Lean áiggiid čađa leamaš eatnat digaštallamiin iežan sá mi "ideologalaš vieljaiguin ja oappáiguin" APs ja SVs. Eat ge mii oro áddemin bellodaga ovddasteami seamma láhkái, eat ge goit bija seamma deattu dasa ahte maiddái dáža bellodagaid mearridanstruktuvra lea nu ahte bello dagaid riikkačoahkkimat, ja dan guovddáš orgánat leat mat loahpalaččat mearridit, eai ge báikkálašbellodagat dahje bellodagaid Sámedikki joavkkut. Mun jearan vel dalle retoralaččat ahte leat bat dáža bellodagat mat leat Stuorradikkis dohkkehan Sámediggái iešmearrideami, muhto Stuorradiggi gal ii leat? De ferte dovddastit ah te bellodagaid sámi ovddasteaddjin galgá leat buor re ja njuolgga oktavuohta dáža bellodagaid mearri deaddji birrasii, ja nu sáhttet njuolgga váikkuhit omd. iešmearrideami áššis. Buorebut váikkuhit go duot "olggobealde" sámi joavkkut. Muhto de gis ihtá diet váivves gažaldat - dárbašat bat mii dalle oppanassii ge Sámedikki, go mii sáhttit dáža bellodagaid čađa ja bok te ovddidit áššiideamet? De gal muittuhin vel Murmánskka-ságastallamis Álgo álbmogiid Máilbmeráđi (WCIP) vuosttas presidean ta George Manual čuoččuhusa, ja jerren: Lea go nu ah te eai sii leat koloniseren dušše min eatnamiid, muhto maiddái min jurddašeami? Sámis 13/2013 11 Mikael Svonni Nuppi sátnegirjjis nuppi sátnegirjái – movt ovddit sátnegirjjit lea váikkuhan maŋit, hámiid ja sániid dáfus Go Jens Andreas Friis ráhkadii su stuora sátnegirjji (Ordbog over Det Lappiske Sprog) mii addojuvvui olggos 1887, de eai lean go guokte (stuorit) sátnegirjji addojuv von olggos ovdal, nubbi Norgga bealde (Knud Leem: Lexicon lapponicum, 1768) ja nubbi Ruoŧa bealde (Erik Lindahl & Johan Öhrling: Lexicon lapponicum, 1780). Sihke Leem ja Lindahl & Öhrling geavahedje earret dárugiela/ruoŧagiela latiinna giela lassin sámi sániid čilgehusaide ja Friis čuovui maiddái dan tradišuvnna ja geavahii latiinna giela ja dárugiela čilgehusaide. Leem sátnerádju leai davvisámegiella ja leai čohkkejuvvon Norgga bealde ja Lindahl & Öhrling sátnerádju leai čohkkejuvvon Ruoŧa bealde, namalassii ubmisáme giela guovllus. Go Konrad Nielsen bargagođii davvi sámegiela sátnegirjjiin 1900-logu álgogeahčen, de leai jurdda ahte sátnegirji galggai addojuvvot olggos Hun gárias, ja ahte čilgehusat galge čállojuvvot hungária ja duiskka gillii. Muhto go Nielsena sátnegirji (oasit I– III) almmuhuvvui 1932–38, de das ledje čilgehusat dá 12 Sámis 13/2013 ru- ja eaŋgalasgillii. Dán artihkkalis mon geahčan govt ovddit sátnegirjjit leat váikkuhan maŋit sátnegirjjiid ja erenoamážit govt Nilsena sátnegirji lea váikkuhan maŋit davvisámegiela sátnegirjjiid hámi ja sisdoalu. Čállinvuohki1 Vuosttas sámegiel girji almmuhuvvui 1619 ja leai Nico laus Andreæ ABC Book på Lappesko Tungomål. Dan girj ji sámegiella leai máŋgga dáfus váilevaš ja čállinvuohki eahpesihkar. Dovddus rohkadusa álgu leai čállojuvvon čuovvovaččat: Ackia mijen iucht lie almen sis / ailes hiedde tdu Namme. Quöijk pote tdu Rijkie. Hiedde tdu sijte / nimpt almis kockt ai ädnamis. Seamma jahkečuođi gaskkamuttus (1648) almmuhuv vui Johannes Tornæusa Manuale Lapponicum, ja das leai seamma álgu čuovvovaččat: 1 Gáldu: Bergsland, Knut (1951–52) Hvordan den nye samiske rettskrivningen ble til. Samisk selskaps årsbok 1951–52: 28–50. Badjin Jens Andreas Friis. Konrad Nielsen ja Elen Olsen (Buolbmágis eret, govva lea 1899 rájes). Israel Ruong. Vuollin Knut Bergsland Váljogas. Vuolliin olggešbealde Knut Bergsland, Israel Ruong ja Pertti Itkonen. Ätze mijen jocko lie Almen sis. Passe liekos tuun Nabm. Quoiku-potus tuun Rijk. Schiadtus tuun wilio naukoht Almesn / naui ai Ednamen aln. Vaikko daid jorgalusaid vuođđun ii lean seamma suop man, de liikka sáhttá oaidnit mot Tornæusa jorgalus lea čuovvulan Andreæ jorgalusa. Nubbi ášši lea maiddái ah te eai geavahuvvon dakkár bustávat mat livčče govvidan sámi jietnadagaid. Dan sadjái leat geavahuvvon bustá vat mat ledje ruoŧagielas ja leat geavahan máŋga bustáva ovtta sámi jietnadahkii, omd. schiadtus (šaddos). Dán sullasaš čállinvuohki geavahuvvui maiddái 1700-logus ja Leem geavahii dakkár vuogi go ráh kadii su sátnegirjji 1768 ja nu dagaiga maiddái Lin dahl & Öhrling sudno sátnegirjjis 1780. Vuosttaš guh te álggii hutkat iežá vuogi čállit sámi jietnadagaid leai dánskalaš gielladutki Rasmus Rask guhte leai ođđasis čielggadeame sámi giellaoahpa Leem giellaoahpa vuođul. Ja dan oktavuođas bođiiga Nils Vibe Stockfleth ja Hans Mortensen Kolpus (Čáhcesullos eret) Køben hávdnii ovttasbargat Raskiin vihtta mánu. Dát ovttas bargu šattai vuođđun ođđa čállinvuohkái sámegiela ji etnadagaid hárrái. Rask geavahišgođii omd. dáid kon sonánttaid; đ , ŧ , ŋ , ja čálii sibilánttaid ja affrikáh taid s , c , ʒ ja s̄ , c̄ , ӡ̄ , vaikko ieš ii duostan vel geavahit s̄ , c̄ , ӡ̄ , iežás bargguin, muhto čálii daid sadjái s h , c h j a ӡ h . Stockfleahta gal gea vahii iežas giellaoahpas (1840) visot daid bustávaid ja Friis čuovvulii Stockfleahta čállinvuogi ja dan rájes leat davvisámi jietnadagaid váras geavahuvvon sierra bustá vat, nu got otne nai ain čállojuvvojit. Čállinvuogis ii vel Friis áiggige boahtán dásse molsašupmi čielgasit ovdan, nu ahte visot erohusat jietnadeami dáfus eai oidnon čállinvuogis, omd. erohus oahppat ja soahpat gaskkas, mat čállojuvvojit oappat ja soappat. Leai Konrad Nielsen gii vuosttas geardde hei vehii čállinvuogi nu ahte dássemolsašupmi bođii ovdan ja maiddái ahte čállinvuohki earuhii dakkár jietnada Sámis 13/2013 13 gaid go lč ja lž, omd. bal’ča ja buol’ža, maid Friis čálii balc-c-aja buolc-c-a. Konrad Nielsen maiddái geavahišgođii deattamearkka (’), vai sáhtii earuhit jietnadagaid dakkár sániin go oap’pat ja soappat ja maiddái beas’si ja beassi. Dán čállinvuogi geavahii Nielsen su giellaoahpas Lærebok i lappisk (1926–29) ja su sátnegirjjis Lappisk ordbok (1932–38). Deattamearkka leai gal J. Qvigstad geava han moaddelot jagi ovdal go earuhii dakkár sániid go bar’ko ~ barko ja av’jo ~ avjo. Sátnerádju Knud Leem, guhte leai leamaš miššoneara Porsáŋgg us, bijai su sátnegirjebarggus stuorimus deattu sániid ja há miid dáfus dan suopmanii mii hubmojuvvui doppe ja Stockfleahta, guhte leai leamaš miššoneara Čáhcesullos, geavahii dan guovllu suopmana vuođđun su sátnegirje bargui. Friis, nuppi dáfus, anii Guovdageainnu suopma na vuođđun sátnehámiide ja sutnje leai stuora veahk kin Qvigstad, guhte orui Romssas, erenoamážit davvi sámegiela lulimus suopmana sániid čohkkemis, muh to Friis geavahii dattege Leem sátnegirjji vuođđun su sátnegirjebargui. Konrad Nielsen čohkkii sániid su sátnegirjái ja giid 1906–11, go leai orodan "guhkit áigge" Finn márkkus ja go su luhtte Oslos ledje leamaš guokte giellačeahpi, vuohččan nubbi Kárášjogas eret, ja dasto nubbi Guovdageainnus eret, ja loahpas vel goappašat oktanaga. Su vuođđomateriála leai goit Friis sátne girji ja maiddái sátnečoakkáldat maid Qvigstad leai čohkken ja maid son divttii Nielsena geavahit. Jurdda addit olggos girjji Hungárias ii šaddan duohtan vuosttaš máilmmisoađi geažil ja Nielsen oaččui iežá doaim maid nu ahte sátnegirjebarggus ii šaddan báljo mihk kege easka go Nielsen oaččui jearaldaga kulturdutkama 14 Sámis 13/2013 instituhtas (Instituttet for sammenlignende kultur forskning) ráhkadit sátnegirjji su vuođđomateriálas loahpageahčen 1920-logu. Instituhta leai dalle addi me olggos Nielsen giellaoahpa (Lærebok i Lappisk, Bind I–III, 1926–29). Ovddit jurdda sátnegirjjiin leai ahte Buolbmága, Kárášjoga ja Guovdageainnu suopmaniid sánit ja jietnadagat galget leat váldoulbmilin sátnegirj ji barggus, muhto Nielsen rievdadii plánaid ja evtto hii ahte sátnegirjái galget maiddái váldojuvvot mielde dajaldagat, vái giellageavaheapmi boahtá ovdan. Dan ođđa sátnegirjjis galget maiddái leat čilgehusat dáro gillii ja vel ovtta vieresgillii, mii šattai eaŋgalasgiella, ii ge duiskagiella mii dalle livččii leamaš lunddolaččamus. Sátnegirjji ohcansániid čállinvuohki álkiduvvui ja Buol bmága hámit šadde váldohápmin, vaikko suopmanero husat bohtet ovdan fonehtalaš čállinvuogis. Sátnegir jái váldojuvvojit mielde dajaldagat, maid Nielsen ieš leai čohkken, ja de vel lassin čohkkejuvvojit máinnas girjeráiddus maid Qvigstad leai addán olggos (Lappiske eventyr og sagn, 1927–29). Barggu čohkket dajalda gaid doaimmahii Asbjørn Nesheim, guhte maŋŋil do aimmahii sátnegirjji maŋimus guokte oasi (Lappisk ordbok, Vol. IV–V). Hans J. Henriksen (sápmelaš Buolbmá gis eret) dárkkistii jorgalusaid dárogillii ja A.G. Jayne jorgalii dárogielas eaŋgalasgillii. Nielsena váldoinfor mánttat ledje Elen Olsen (Buolbmágis eret), Samuel I. Norvang (Kárášjogas eret) ja Johan A. Spein Oskal (Guovdageainnus eret). Nielsena bargovuohki ii boađe ovdan su sátnegirj ji álgosániin iige datge makkár eavttuiguin informánt tat barget, muhto orru goit Friis sátnegirjji sátnerádju leat leamaš vuođđun. Nielsen lea oainnat geavahan dak kár merkenvuogi sániide, ahte lea merken jus sátni gul lá visses suopmanii oanádusaiguin P (Buolbmát), Kr (Kárášjohka) ja Kt (Guovdageaidnu). Jus informántii ii lean visses sátni áddehahtti, de lea merken (⧻), omd. Kt ⧻, jus áddii sáni, muhto ii lohkan gullat suopmanii, de lea merken (⧺), ja jus informánta logai ahte sátni lea ráhkaduvvon suopmana njuolggadusaid mielde, muhto ii leat dattege dohkálaš, de lea merken (ǀ)̵ . Dasa lassin lea vel merken jus sátni gullá guovllu badjeolbmuid suop manii, namalassii Kt n ja Kr n. (Geahča gova 1.) Lea vel merken jus su veahkkebargi (Henriksen) lea lohkan sát ni gullá Buolbmága suopmanii, muhto su (váldo)infor mánta ii leat lohkan dan, de lea merken sáni maŋŋái P (indiv.). Govva 1. Nielsen merkenvuohki jus sátni gullá vissis suopmanii. Nielsen lea guorahallan sániid Buolbmágis, Kárášjogas ja Guovdageainnus earret eará Friis sátnegirjji vuođul ja sátnerádju gokčá daid guovlluid. Bergsland-Ruong čállinvuohki Loahpageahčen 1940-logu álggahuvvui bargu oažžut oktasaš davvisámegiela čállinvuogi Norgga ja Ruoŧa beallái. Njunnošis dan barggus leai Knut Bergsland (Norgga bealde) ja jurdda leai ahte Konrad Nielse na čállinvuohki galggai leat vuođđun. Norgga bealde ledje earret Knut Bergsland čuovvovaš olbmot mielde čállinvuogi barggus: Konrad Nielsen, Asbjørn Nesheim ja Hans J. Henriksen, ja sii sáddejit čállinvuogi evttohu sa Ruoŧa beallái geassemánus 1947. Ruoŧa bealde ledje mielde Israel Ruong, Björn Collinder ja Harald Grund ström, ja sii sáddejedje ruovttoluotta sin iežaset evtto husa, mas earret eará leai váldojuvvon eret deattamear ka, omd. čállet sii dubbmim (dan sadjái go dub’mim) ja sis ledje maiddái eará evttohusat mot dássemolsašupmi galggai boahtit ovdan čállinvuogis. Romssas dollojuv vui čoahkkin borgemánu loahpas 1947 masa (Norg ga) Girko- ja oahpahusdepartemeanta leai bovden ja dan čoahkkimis oassálaste earret eará Knut Bergs land ja Israel Ruong, ja soai oaččuiga bargun čoavdit čállinvuogiášši jođáneamos vuogi mielde. Bergsland ja Ruong gávnnadeigga Uppsalas čakčamánu álggus seam ma jagi ja čáliiga evttohusa ovttas Björn Collinderiin, mas earret eará deattamearka ii galgan geavahuvvot go dalle go leai jur bággu, ja maiddái ahte g j sadjái galg gai čállojuvvot dj. Evttohus ii váldojuvvon vuostá bu riin mielain Oslos ja čállinvuohki gieđahallojuvvui vel oktii Norgga joavkkus čakčamánu loahpas ja Ruong bođii Osloi mánu maŋŋel gos dat loahpalaš evtto hus dohkkehuvvui ja maid Bergsland ja Ruong čáliiga vuollái skábmamánus 1947. Dan evttohusa dohkke hedje Norgga ja Ruoŧa skuvlaeiseválddit 1950 ja 1951. Čállinvuohki lea gohčoduvvon Bergsland-Ruong čállinvuohkin ja dan čállinvuogis doalahuvvui Nielsena vuohki guovddáškonsonánttaid hárrái, nu ahte deatta mearka geavahuvvui Nielsena čállinvuogi mielde, muh to d’dj ja ddj čállojuvvui dan sadjái go Nielsena g’g j ja gg j, omd. soaddji vs. soagg ji. Sámis 13/2013 15 Skuvlagirjjit čállojuvvojit das duohko dan ođđa čállinvuogi mielde. Sihke Bergsland ja Ruong čáliiga giellaoahpa ođđa čállinvuogi mielde: Knut Bergsland: Samisk grammatikk med øvelsestykker (1961) ja Israel Ruong: Min sámegiella (1970). Jagi 1973 almmuhuv vui vuosttaš sátnegirji ođđa čállinvuogi mielde: Olavi Korhonen: Sádnigir’ji sámigielas ruoŧagillii, ruoŧagielas sámigillii. Sátnegirjjis ledje sullii 6 000 sámi ohcansáni. Sátnegirji oaččui stuora mearkkašumi go dan áiggi ledje sámi nuorat lohkagoahtán sámegiela universitehta dá sis, Norggas Oslo universitehtas ja Ruoŧas vuosttažettiin Uppsala universitehtas ja de maŋŋel maiddá Ubmi uni versitehtas, go dat universitehta oaččui sámegiela pro fessoráhta 1974. Norgga bealde almmuhuvvui dáro giela-sámegiela sátnegirji 1975: Thor Frette: Norsk- samisk ordbok. Dárugiel sámigiel sádnigir’ji. Frette girj jis ledje sullii 11 000 dárogiela ohcansáni ja sátnegirjjis ledje maiddái ođđa sámi sánit maid Frette ieš leai hut kan dahje mat ledje geavahusas dalle, muhto mat eai gávdnon eará sátnegirjjiin. Frette sátnegirji geavahuvvui viidát ii dušše Norggas, muhto maiddái Ruoŧas. Ov dal Frette eai lean almmuhuvvon dáru-sámi sátnegirjjit earret Stockfleahta dáru-sámi sátnegirji (Norsk-lappisk Ordbog 1852). Ii Frette iige Korhonen leat čilgen gos sánit leat čohkkejuvvon dahje jus mii nu sátnegirjjiid leamaš vuođđun. Oktasaš davvisámegiela čállin vuohki Sámekonfereansa 1973 attii Sámi giellalávdegoddái bargun ráhkadit oktasaš čállinvuogi Norgii, Ruŧŧii ja Supmii. Bergsland-Ruong čállinvuohki geavahuvvui dalle Norggas ja Ruoŧas, muhto Suoma bealde leai eará čállinvuohki anus maid Paavo Ravila leai ovddi 16 Sámis 13/2013 dan 1930-logus ja maid Erkki Itkonen veahá rievdadii 1950-logus. Jurdda leai ahte oktasaš čállinvuohki galg gai gokčat sihke davvisámegiela ja julevsámegiela, muh to giellalávdegoddi ii nagodan soabadit ja 1978 dohkke hii Sámekonfereansa oktasaš čállinvuogi davvisámegiela váras, maid giellalávdegoddi leai válbmen. Moadde smávva rievdadusa dahkkojuvvojedje veahá maŋŋelaš ja čállinvuohki lea 1979 rájes leamaš geavahusas. Norgga bealde addojuvvui olggos smávit sátnegir ji 1983 (Nils Jernsletten: Álgosátnegirji. Samisk-norsk ordbok), mas ledje lagabui 5 000 ohcansáni, ja Ruoŧa bealde addojuvvui olggos skuvlasátnelistu 1984 (Mi kael Svonni: Sámegiel-ruoŧagiel skuvlasátnelistu. Samisk-svensk skolordlista), mas ledje lagabui 7 000 oh cansáni. Vuosttaš stuorit sátnegirji mii almmuhuvvui ođđa čállinvuogi mielde leai Pekka Sammallahti Sámi- suoma sátnegirji 1989. Dat sátnegirji leai vuosttaš stuo rit sátnegirji maŋŋel Nielsena sátnegirjji almmuheami 1932–38 ja sisttisdoallá sullii 35 000 ohcansáni. Niel sen leai juohke sátnái merken man suopmanis sátni gea vahuvvui, nu got su informánttat ledje dieđihan. Sam mallahti sátnegirjjis ii boađe ovdan gos sánit geavahuv vojit, muhto sus leamaš vissásit Nielsena sátnegirji soa meslágán vuođđun ja de lea vel čohkken sániid eane musat Suoma ja Norgga bealde. Su vehkiid gaskkas leat jur moattis Ruoŧa bealde. Nielsena sátnegirji lea áidna davvisámegiela sátnegirji mii čájeha man suopmanii vis ses sátni gullá dahje ii gula. Sammallahti lea gal merken muhtin sániide ahte gullet Norgga beallái (N) Ruoŧa beallái (R) dahje Suoma beallái (S), muhto ii fal makkár suopmanii sátni gullá. Go lohká Nielsena sátnegirjji, de oaidná ahte eai visot sánit (badjel 25 000 sáni mat leat su sátnegirjjis) gula seamma suopmanii, ja seamma ládje ferte maid leat Sammallahti sátnegirjjis; sátnerádju ii govčča ol les davvisámegiela guovllu, mottiin spiehkastagain mat leat merkejuvvon (N), (R) dahje (S), muhto sátnegirji sisttisdoallá davvisámegiela sániid mat geavahuvvojit Sámis, muhto visot sánit eai geavahuvvo ovtta ja seam ma suopmanis, ja danin orru joavdelas diehtu ahte vis ses sátni geavahuvvo omd. soames Ruoŧa beale suopma nis. Leat moanat sánit sátnegirjjis mat eai geavahuvvo Ruoŧa beale suopmaniin, ja seamma lea maiddái Nielse na sátnegirjji sátnerádjosiin. Nuppi dáfus geavahuvvo jit dain suopmaniin sánit mat eai leat Sammallahtis eai ge Nielsenis. Sammallahti almmuhii maiddái sámi-suo ma-sámi sátnegirjji (1993) mas ledje sullii 12 000 sámi ohcansáni ja vel eanet suoma ohcansáni. Norgga bealde almmuhuvvui Sámi-dáru sátnegirji (1995). Vuođđun dan girjái leai Sammallahti sátnegir ji 1989 ja sámi-dáru sátnegirjjis leat sullii seamma olu sánit go Sammallahti sátnegirjjis. Vaikko Sammal lahti sátnegirji leamaš vuođđun, de orrot goit Nielse na sátnečilgehusat geavahuvvon veahkkin, ja muhtu min leat váldojuvvon sánis sátnái. Nielsena čilgehusat sátnái rui’bat ja roai’bat leat jur seammalágánat Sámidáru sátnegirjjis (buohtas govaid 2–3 ja 4–5). Lea gal veaháš imaš go sátnegirjjis 1995 doalahuvvo sohkabeale čilgehus mii leai sátnegirjjis 1938. Govva 3. Sátni roai’bat (roaibát) Nielsena sátnegirjjis. Govva 4. Sátni ruibát Sámi-dáru sátnegirjjis. Govva 5. Sátni roaibát Sámi-dáru sátnegirjjis. Govva 2. Sátni rui’bat (ruibát) Nielsena sátnegirjjis. Ruoŧa beale almmuhii Mikael Svonni sámi-ruoŧa, ruoŧa-sámi sátnegirji (1990) ja das ledje sullii 8 000 sá mi ohcansáni. Váldogáldun dan sátnegirjái leai Nielse na sátnegirji, muhto Sammallahti sátnegirji 1989 gea vahuvvui maid veahkkin. Dán jagi addojuvvui sus olg Sámis 13/2013 17 gos ođđa sátnegirji, mas leat sullii 15 000 sámi ohcan sáni (Mikael Svonni: Davvisámegiela-ruoŧagiela, ruoŧagiela-davvisámegiela sátnegirji). Dan sátnegirjái leat maiddái váldojuvvon mielde sánit Ruoŧabeale suop maniin, namalassii Čohkkirasa suopmanis, mat leat sátnečoakkáldagain Uppsalas, nubbi lea Björn Collin dera čoakkáldat (1928–32) ja nubbi lea K.B. Wiklun da čoakkáldat (1914). Vuođđun dáidda čoakkáldagaide lea leamaš K.B. Wiklunda julevsámi sátnegirji, mas leat sullii 5 000 sáni. Dáru-sámi sátnegirji (Stor norsk-samisk ord bok), man vuođđun leai sámi-dáru sátnegirji (1995), addojuvvui olggos 2000. Pekka Sammallahti ja Klaus Petter Nickel leaba ráhkadan sámi-duiska sátnegirjji (2006) ja maiddái duiska-sámi sátnegirjji (2008). Alfabehta ortnet ja dásse molsašupmi Konrad Nielsena alfabehta ortnegis bođii z ja ž bustá vaid c ja č maŋŋái, nu ahte alfabehta álgu leai a/á b c č z ž d đ …. Nielsenis ii lean ortnega dáfus erohus a ja á gaskkas. Dakkár alfabehta ortnet leai maid Olavi Kor honena sátnegirjjis 1973. Go ođđa čállinvuohki bođii geavahussii, de rievddai maid alfabehta ortnet, nu ahte z ja ž bohtet alfabehta loahpas ja ahte a ja á earuhuvvui, ja alfabehta šattai dakkárin: a á b c č d đ ….. s t ŧ u v z ž, ja dakkár ortnet leai Sammallahti sátnegirjjis 1989. Konrad Nielsen leai vuosttas guhte ollásit sáh tii čájehit davvisámegiela dássemolsašumi čállinvuogi bokte. Okta deaŧalaš vuohki leai geavahit deattameark ka, nu ahte sáhtii earuhit dakkár sániid go beas’si (nom) ja beassi (gen), muhto deattamearka geavahuvvui su čállinvuogi mielde maid eará dássemolsašumi dáhpáhu 18 Sámis 13/2013 saide. Sátnegirjjis boahtá álo ovdan dássemolsašupmi. Jus lea guovttestávval substantiiva, de sáni maŋŋái čállojuvvo geahnohis dási guovddáškonsonánta dah je konsonánttat, omd. čor’bma –rbm-, ja jus lea njealje stávval substantiiva, de čállojuvvojit sihke gievrras ja geahnohis dási konsonánttat sáni maŋŋái, omd. čuolâtak –kk- -g-. Jus sánis ii leat dássemolsašupmi de sáni maŋŋái lea čállojuvvon (uf.), omd. čál’le (uf.) Bára his stávval sániide čállojuvvo sáni maŋŋái dat oassi mii sojahettiin rievdá, omd., naitos –i’tus-, rikkos –k’kus-. Seamma vuohki geavahuvvo maiddái go lea kontrákta sátni, omd. olmai –l’bma-, sârves –r’vá-. Olavi Korhonen (1973) geavahii seamma vuogi bárrastávval sániide, ja jus sánis ii lean dássemolsašupmi, dalle ii čállán maidege sáni maŋŋái. Bárahis ja kontrák ta sániide son čálii olles sojahanmáddaga, omd. náitos nái’tus-, rikkos rik’kus- ja ålmai ålbmá-, sarvis sar’vá-. Sammallahti (1989) ráhkadii iežas vuogádaga got dássemolsašupmi galggai boahtit ovdan. Bárrastávval sániide ii merken maidege jus dássemolsašupmi čuovui dábálaš njuolggadusaid. Bárahis stávval ja kontrákta sá niide merkii daid osiid mat sojahettiin rivdet, muhto ii maidege eará. Svonni (1990, 2013) lea čuvvon seamma vuogádaga go Korhonena sátnegirjjis leai. Go buohtas tahttá Nielsena, Sammallahti ja Svonni vuogádagaid, de bohtet erohusat ovdan tabeallas 1. Nielsen 1932–38 Sammallahti 1989 Svonni 2013 čor’bma –rbm- čorbma čorbma rpm čuolâtak –kk- -g- čuolahat čuolahat hk g čál’le (uf.) čál’li, = čálli [-l’l-] naitos –i’tus- náittus –ito- náittus náitos- rikkos –k’kus- rihkus, -hkko- rihkus rihkkos- olmai –l’bma- olmmái, -lbm-:Ø olmmái olbmá- sârves –r’vá- sarvvis, -rvá-;Ø sarvvis sarvá- Tabealla 1 Dássemolsašumi ovdanbuktin. Tabeallas boahtá ovdan ahte Sammallahti sátnegirjjis geavahuvvo deattamearka dalle go čállinvuohki ii ea rut gievrramus dási dakkár sánis go čálli. Svonni, nuppi dáfus, čuovvu čállinvuogi, muhto lea roahkkeruođuid sisa merken ahte sánis lea gievrramus dássi. Sammal lahtis lea čálli sáni maŋŋái merken ahte sánis ii leat dássemolsašupmi (=) mearkkain. Svonni lea čuvvon Korhonena vuogi. girji leai vuođđun Friis sátnegirjái, ja dat leai vuorus tis vuođđun Nielsena sátnegirjái. Nielsena sátnegir ji ja giellaoahppa leat leamaš erenoamáš stuora veahk kin gielladutkiide ja earáide, ja sátnegirji oaččui vel stuo rit mearkkašumi dutkiide, studeanttaide ja eará giella bargiide go deaddiluvvui vel nuppádis 1979. Nielse na sátnegirjji hámit ja sánit leat leamaš gáldun ođđaset sátnegirjjiide otná beaivvi rádjái. Loahppa Sáhttá dadjat ahte Norggabeale ja Suomabeale suopma niid árbevirolaš sátnerádju lea bures gokčojuvvon sátne girjjiin mat lea boahtán olggos, muhto Ruoŧabeale suop maniid sánit eai leat seamma vuđolaččat čohkkejuvvon. Sáhttá maid lohkat ahte Knud Leem sátnegirji lea leamaš álgun stuorit davvisámegiela sátnegirjebarggui de mat dan rájes leat addojuvvon olggos. Leem sátne Sámis 13/2013 19 daid it. Ja d a k i o leat das g uin geat a j a l sat o m ora d dain olb kan bikta u t s i os hu g al de t nju at dalle hkat at leat al a a e d l Harald Gaski a j an le in os ohtan , siid m maš ‒ da jái. Ja sii j a b t − t k i i t s g i t b ahcis lea liikki rád leat juolg šaddá ija orbb e i ja č u ie g ahall a á a e t m r t c a c u h j d a h ilb a i s ot mea kka hk i e jit v l− jos leat h t, de fert dahje sea - nu v nai nu sa . ‒ Ja jos o jámas. s o j te ga bbit llat e a h i r g l a n n p m o to a t t , o b p u h i a a l j č u m a u e m a o n ga M nu n geasis, go at ja e g ah t sum htit b s b eai báljo s la, de gal allat ilbad ertejit vi seahki v v an a egah de ruhtte gilljugoa nai. Ja jo h , č u i o a a k h v j t d a đ á a t f č a álge ár oaččo t lea dáhp reainnár jur č hitio jos le ppit, de i, ja ve jit oktii dahje atna d ak k ii ge kkai g it na u mal a lle lá uhtumin u o s e g p j a n d z l o be m p h d a M á l u t u a j u o a a d e s a n G m all en pii sb . J t, d et ad ahtit . Ja jo t h t d a p J a d t o i e a . g u a t g u m h g u j e a t n s á u e u c g j h j h i r l n ve bohc , ja de ru tasat hččan ii nai it g il n le a erkko de t a de uvvo lgemt oj es m et merkej ppit dov - bmo i ar vi vuo buorit bik ahte gáa b pikittansait, j alle lávej umin okt je dakk in u m g a i i o l pb g s d u is nu ss uht d ah gaha leai h us lean nu u čoaskk Ja go snuu cceusido.nJa t gea i − ja go t velá ttet m kohagat, von nupp e vie h d n a d u . s J i h soite t, mat lea r i a , n k i o J a k e a r e − a t b g k d er uv at a. me ja e co iidu. njuos sojadan iigleuain , djao- oames m erkej ppit do t ja š i t e m j t bohc t nuppiid e šaddá r tit rátkam šaddet t d h i e e gs s a nu ss d muo t, mat l li s co a hte e i. Ja eai su itet velá t gea i − ja go a vieg a e a bohc ideaset − ket ja bil id alde. J te fas l u s t n o a i s n rr Ja de ikt rki mi a h o u . a u a h e b , a g c u e d a t m e c m d o n i u e b i g h c l i a t n đ r ch a o n id ama je bo u jbáio, ha olbt m dje g htun gea i jámas. o l u g á do ar ut i ppi de šaddá listit rátk nedje suhtaded n e d a l d u k á n h u i c a u l u c − el ea m le t j a b i id alde. J galbm š dál lea n skásebabobhu uideaset dat v at. Dat s eaivve, ja uid. Muh áđui t e t n n k e o a h d s a c d a c b a e u rg šad go n arut nai nedje nu bohc olju bohc id ahte ii et ba u nuppi t, ja d o johttám dá ain čo t d a n i a l i a e p n o a a p d ud d olu barg iidd Ja g siie ahk it nu a suh de ša ddet ijat. t, nulest enav diadt, velá đđ a rga s uppi ovad Dat s eaivve, j u tkái, a a t . c j á š e t c n t a d m h d leai o álge nju olle nu čo manai n g u d b o v r ccu beasa njadeapp u hui sea gi ii gešab egaanm d te eta.ba u nuppi jos d boh a i i p i d i v g p k g nu ah š olbmot iiddas − s v uo . k u siidd g e ađ aJabar id orlu ja sea de lea ih dit n lo is d alle s eret ktage id ja misi lseiaei aoluđsđ. e njuova čorga ana to do azu nupp kaviđe fa átkimis, os leat a o J u i i n g a e r bo a i nn e . Ja j jos m biellu soames o iudea,hdte láela mot doll ii dak g an lean as − e i i o šš e g ull á n i žže s leat gear uid luksa sa badjel b t i . l d t d t i h v o d d a i a p i e v š e n k u hp lo l is vu s eret dii, d go dál geain siivvut lu hto d lávejit lá ot besset iekktaot,ddoe afzaus nupp kaviđe fa átkim u d i a m t Ja t hcc an r nlebaot d alle i dak vveb ohtet et ov on bo s leat da , ja luledae e vižže si eat gearg uid luk a de jit er t, de sii j J p á p t t h h á l t o d j jo kki at l kki d ál dii, ja dgealliid eainn u t. Ja luonddu id. leat jo oalle olu sátnegirjjit. Daidgo d doahpagiid a d ál it dál is Sámis taid g htet siivv Ja, [ oe] ovbirra. vdna ubokte arreanadagaid, t á á t g g buor duoddari t i h á t a l o h h e j š r i a s i e k a b s i a j dárbu orru dušše lassáneamen dađistaga go Govva sámegiella leaahui k jáitlmetaforalaš, ikgkiellan r vápoehtalaš tádja de s alimu i, deoahppat. arari lle. eja kjokhárt ádvánlk- kit, , go k aeatnigiel-perspektiiv n h m i d k a l j t a a eanebut hálidit sámegiela Sáme livččii duođaid dutkanveara t á J i i g d rt riid. td t. ajos álkk e erttu kár garra loavdaga sket vbiuso soidkuao- dda d h fi a a r e r servodatrievdamiid vas Dmo u mohkkásu beasadan- ja l nuppástuvvamin giela máhttuglea ak sámegiella sket lea doaibman de nj de áallgiemt g aid to o juo ga ja dadjanvuogit hár garvvašangiellan e nju ateahpenjuolgga i e, ja d s l g td ta, kommunikašuvnnas. a a s mielde. doahpagat MuhOlu ovddeš e e d g os jah ohca azu a j đii firt dag t č o a v e o g k a e g g l o a h l a u o e eanet s. J lea ve šatálgullojit. lea šaddamin eanet Livčjčeiiagolu ávkkástallat buot get č Giellageavaheapmi lea bdáid beliin luid mat v ađisáhttit as o gar k ai go ja muhtu firten, de uhto go u čo ea tti, eai k j č n i a i i e s o r t s a a M ovttadimenšunála, dan mearkkašumis sihke muhto uoh o leaja fágateavsttain, agiid e eaiahte sámegie nit si čáppagirjjálašvuođas mear kčage a tit, d u ar vi ja m skkis, loavd cuid. Ja g č h t t a a l e o l c a bealde báidnin g a álo olggo la dajaldatriggodat geavahuvvo uhcit. Giella dieđus lea dagahan ahte mii s álgleat hábme ohttá t, de lea n go lea čo e. Ja d ppon boh iikka r get j mii g ootne hállojuvvo a l a h J ž á r á t . l ž a rievdá, dat sámegiella vissásit lea goahtán min iežamet čállima majoritehta dadjanvugiid t a j o o so asa me , Ja g a go lde e eai buolvva juosk dušše ái, jdat ahtit ngulai htmoatti ađi a a kkgo u o oalle earálágan man ja gulahallama mielde. h n g u a t ttágo e n o a o h č k t s o i a k j v a g d a t d vuolggasad leat lea ovdánan, álget o ožžot, oavd goikadidan áigi. Gielladutkan ahte a go ojit l čan muhto J ja g m osk b l ga kkái, ot nu nju ohč amasgiellan. Dát maiddá Sátnegirjjiid h u ji sámegiela lei guhká dáfus dilli sulastahttá gielladutkama dehárrái a v o 4 t č 2 is agat erteji eat v de fveahkkeneavvuide loavd go guoská daid mat leat ásahuvvon muđui. Dat leat vuosttažettiin ráhkaduvvon adaid hte lvárás t i j o galbm vuohččan de čállin giellaoahppama várás. Sámegiella eatnigiellan lea unnit geat eai máhte sámegiela. Seammá dilli lea min rtejit de fedah vuoruhuvvon go sámegiella amasgiellan. Universiteh vugiiguin ge. Sámi ortografiijaid ulbmilin leamaš Ovdal ja dál M taid sámegieloahpahus lei álggu rájes vierrásiid várás, erenoamážit báhpaid várás geat dárbbašedje oahppat sámegiela vai buorebut gulahallet searvegottiin. Leat dievva áššit sámegielas mat galggašedje dutkojuv vot eatnigiel kompetánssa vuođul, muhto ruhtadead dji eiseváldit ja dutkanásahusat leat vuoruhan earáláh kai. Sámegiela dajaldatriggodat duođaštuvvo dárkilis 20 Sámis 13/2013 kat jienádeami ja čállima nu lahkalaga go oppanassii ge vejolaš. Danin leat ge sámi čállinvuogit dárkilebbo go eanáš eará gielaid ortografiijat. Eatnigiel čálli ja lohkki livččii birgen olu oktageardánebbo čállinvugiiguin go mat sámegielain leat. Jáhkan dat livččii váikkuhan dasa ge ahte mis livčče lean olu eanet sápmelaččat geat livčče roahkkadebbo geavahan iežaset giela čálalaččat ge. Čállinvuogi ráhkadeapmi ja sátnegirjjiid dahkan leamaš jul tj dá erg at de l bis oa joh ea dál le ár, ahte h ai, unnibu lea maid e miel tet ealiut bgessaetgo dál l oainne ii stá jaan J u k Ja go n m k d i l uo ss . k i l ánát ja bu dit ihkku at, ahte ttát, ja e a ggiavt beuaostá, án d a đ a e j i g v m johtt ii lea, ja m duiguin, argan joh báikái, n n e oraid e gulreain nu seavd in vázaztá viim n m áid u m e a l m visot i johtet r maŋŋit g it luoitala git nu a ear u dál ggái j de le e! Muhgto sia daid leat a rg lej hto b hccuidát, de l l e a e u j o e d h m a o j a J a g a j adit. Ja go t J rái g inne umus sbaon johtjat ii joju t adde vdal ravgg ovdii in jávhttaáidt dá oa s goiklahkgae. at alevadnjat o š. Dalle š a noađit t m i a u ž olgg beas s ija bidd t d ž h o m a v j ii j lá eavrieimmaátlohegoglilied alaa bot-a stu uinddá sketasat várala mu la j – t d b o i m e t t i d u b i d l d c z i a d a i š bi u er hc áz at or an ut j na hta ni zit no ui stu alde dai njuoskaande lelea ghal-álget ruo ja boatka avdnjadi - ja bo at galagágov dágl alelgá váárz, ahthe ahllat.aiB, eunnibannat lea h t a j t d a l a de J dat dakk ogo át n zu m eallu d at hk earg Ja se lde leat lá. Ja ja da d mat le le.jJoahttábneatnaag,aja máánlgá ibgouain, ja an jo ii leaárggbiot hj tanaenrggiid a eahccái. a de dat h ddá a d ain s e i i ‒ b a s J o a š j h . m a ai it ii leái, ja dreáidduasit. gearg son olgg bikt leam kki rádjái t juolggditit edredtá ijas,ruhttet luoviitsot m net – ggadit m it n rr a ] s l ita nn et i a a e j c g a m d h a i a j g li le gaebsiii joghothalleáagt amaeŋŋvuooljleehjit lhukoki ea i š kat – ba rav git g al g á a e t [ g t m r t c i ŋ r á c u h á d a j n a h a l e d s d á t h i e gu t h ea , ao o gas. go lu m ja i s ot sak k a gosa - nat. Ja m rggit ruoh , nu aht os m ke ea t, go bhekaan. Jait gšadjdatanovdlealat vaellleá šadšdebaranu v n n ai nu t ge. ‒ Ja j mo jámaoainanhete gtalm i a a t n e a n u a đ l m t ai D h d t b e n u n š a no . t ll n b av ji ja i, bahá bmo áljo soja muh t ma há o šaledadá steo iiuidaváraleašlea tvaudoit –atjamana al gal an nu ngait feeratseis, gioid alde, i i j g g a e t e n a r b os J d d a it v g Muhlea h dan, ruoh at le atkan a de fe ja eai ččo dola, le a b akčag herg đa, mast áhuv lusa . ja deiđit ašadde álgeergt giidld, emja ab, ode iJiales a dáhp eainnár č ekraeit jur jčaa duoi lm bmana. Ja as. Ja de e o k ár đ a e a e g l o a uoht ccái. áik h g ii le a t j đ at á álggi á sor or sk b ah a go árghgciat dahidergglieid n g ie jit n J i Gal d mas boaz a de njuo m. áJan de m e s n . piid v antem á a á á j l l t t maenne ndeatn– jpa d u e i e i j e o a i s á v r e s g j t t e n s o e i o t a h j a a a g g g a t e n u o č l e i l o m s t l , r a l a g č o g i d a j e m a t h ii ii , o ovd báiká alit. Ja d gu vu điiguiansk–at –e.jaJa ghoeasrggiet m bmon i ar vi vuo uorit bik ahte gaalibnna,ktm oháknoát rgaávv satnodaga. d n a a d l t i g b r i á l s o l d g buor gosa i vu . Ja m e sii r b u i n je n. D an n gaha i luo siannat lge, d arggit leai h us lean nu u čoaskk Ja go seuaivat egesionál ollejed de si uo nohka njo- n dnanáššoi ainnssee, dite m n a d , . d s J d t i elá v u he , n i i a t e a − a t o j g e h j t k v n g s a e á o b v a a. j t š ae n o g a e j o saiilde, janoađaiti vmuh o e r t J a s l i u i a g e d j j d f v g i n o a a v t g v n t j i J i i g i r t a t t g an. rggiid uppi stit n je t e l so ea ea le ah he šadd e hto nlmma muoh t, mat led ahte eai a eai suusosttaš b iban, ja b điid ovda sii dál d . gos maenrent hm Ja de e s u duo t t J a o v i á a a u h s . J f g v h i i n ana . a i e . d , i t t r t i p i d m a i n r a s i i i j p b d i k o u a s t r ahte e bik h o đ h á o ie đ a ná so bm ge g lejálei,aahtehpepui da t gem aháš ge h uhppet dj sin g aid n m á nná a e gal tun geađ ámas. e t j á j t i á d d l v a m a e e d o t o l č o v h at uh ui j o ve u á d a h i lb m t j u go a s e , mii le a uhđui m on galbm dál lea n kálseeabbdualle álge oahpus g a muhtum . a aga. n d j n s uid. M e ii ná h s š , i a o d an de da da iid nut mu nn čoa orr i đ a á t j u e d t o n i , t h i g i g t m j e dj e e a a h t đ a t e e a l o l a j o e á k j l v g k n d h i o aid o h a d a t d de iid ál Ja g it , d de ša ddet ijat. t, kneu setauvmatidd,a ea velá so ppi s Ja go aivvi joht ivi hohccu das l tkái, a a j á š u n ai nu t m M d u e v b b ea 25 ] beasa njadeapp u hui sea gi ii ge uboraigda−ma. sttaš áiban, ja o u i d i v g m v k s v o go đ k v u ađ ki d alle ja sea de lea ih at sii u dahkat g ge ge a misiid r alus. Ja e a l t k e l a mi-s, os leat o J a si e e ii ahpp a uid j o ijat vnsa. Ja j oainn ullá biell soames o iide, de le ea ho e álget ju pus g l i jel i k d e a t g t b i dd ah ah all k a k sa leat u šš e áhpp sset vuvHui da, d iid nu ho gođi , deáššiids kultuvra lei ge ekologalaččat buoremusat heivehuvvon ut ildu hto d moláváikkuhit guokte vuogi atolu ejit l ogielladillái. e u k v b đ k m t a e o f a i g d c hket at ket dalleváikkuhan avveb muhto bohc buori at da ea velá dguvlui, de lesáme birget goavis ja garra dilálašvuođain davvin. Sámegiel deleat l n hárrái dat t m u o u a a l u J z p e t l a a j o Muh d − das l t láhp t. Ja jos lkkit, ahte su giella e] la speadjalasttii dan heiveheami giellariggodagain man gielat sápmelaš go da ávgoittot ai a dánavdit na ge gsáhttá d r [ d r , a á muor ág ui ahtt l h h š i a s k a b a j dárbbut eai álo dáidde leamaš ovddimusas lk ain gávdnat sihke muohttaga, ealliid ja luondduváldda ik k e ar vá go gramma ár d á arari lle. hki, d kit tihkat leat mečállon in, go . JLingvisttaide d ak k k l a ávn hallamiid hárrái. Muhto go sámi ealáhusat dál leat riev a á ja sátnegirjjit dahkkon. g d d k at l sot g rra i ttut a á a r v d g e d t v fi r e ikaká ja gudni sk lo a rra leamaš álo stuorra stuorát leavttuin go goassige ovdal, de dieht Dakánsu et go idamin e njučállinvugiid, sket ráhkadit g l d u j á a d n j e , eDávjá ,d da telasat de l g a t t a t a s a c erenoamážitođunnitlogugielaide. vuolggahuv v ui e min giella ge bákkus ferte nuppástuvvat amas d i g t h r a o g i azu loavd is. Ja go fi at vulget o e b d g i a a u e l l geeačállinvuogi Biibbaljorgalemiin, je bázahallat. Dan dihtii ii leat šat seammá dárbu moatti um mii lea elassi oađ eai bargu nai g muht a firten, d oaččoduođaštus ja lei tti, dasait ahte stemiššuneren i i h d s a i e o i e l goit seamma dehálaš čuohte muohtadoahpagii go min birgenláhki ii leat šat g u o a n m , de loavd cuid. Ja g vi ja askkis, r t a a l l u c a go fuolla ordnet muohttagis ceavzima duohken, eat ge šat dárbbaš seam d álbmogii bohčállingiela. lea n lea čo ge. Ja ppon a go h J á t . l a t j má dárkilis luonddu namahallamiid go ovdal dan dih a so ka s e e a i o ađi alde t h a galggašedje leat álbmoga oktasaš opmodat. tii go GPS čilge hui dárkilit sihke luonddu ja mo galgá g nu kka Sátnegirjjit it d a d a k Giela ii oamas ii oktage dutki – dan dahket giela geava dádjadit dohko gosa lea mannamin. i o Ja manin lea dárbu sirdit sámi sátnegirjjiid nehttii headdjit. Giella 24leamaš áiggiid čađa dehálaš identitehtamarkerejeaddji ja buoremus assimilerejeaddji. Assimila šuvnna-doahpaga hárrái mii leat oahppan smiehttat minoritehta ja majoritehta gaskavuođaid, dábálaččat dan láhkai ahte eanetlohku njamasta unnitlogu iežas gillii ja kultuvrii. Ii álo dattege leamaš nu. Sámi kultuv ra maid lea assimileren earáid. Jurddašehket dušše buot daid láddelaččaid geat leat sámáiduvvan maŋŋil go joh te Ruijai. Jus sámekultuvra ii leamaš nana kultuvra, de dat ii livčče ceavzán nu guhká unnitlogudilis. Sáme Sátnegirjjit speadjalastet sániid lonohallama ge – mo mii leat eará gielain luoikkahan sániid, muhto maiddá mo eará gielat leat muhtun sániid mis váldán iežaset gil lii. Dál dáhpáhuvvá eanet go goassige ovdal ahte mii luoikkahat sániid ja olles dajaldagaid ja dadjanvugiid eará gielain. Min idiomat, cieggan dadjanvuogit, leat jávkagoahtán. Dan sadjái jorgaluvvojit erenoamážit dárogiel dajaldagat sámegillii, dego beakkán "beaivelot tit čoavjjis", mas sámegielas ii leamaš ovdal dien sullasaš Sámis 13/2013 21 dajaldat dasa ahte leat veahá jieráskan. Ja gii ain ádde maid mearkkašit omd. dát dajaldagat: "Don it leat deike gežiid!" " Ále hála!" Goddit čalmmi Goddalit moji Guovtti vuosttas dajaldahkii leat máŋga eará sullasaš idioma, dego "Leat go rivttesmielat?", "Maid ban dál leat?" "Daja han eará!" " Ále jo šat!" jna. Jearaldat lea maiddá mo jorgalit dajaldagaid omd. dárogillii, eren oamážit dan maŋit guoktá mas vuosttas dajaldat mearkkaša ahte čalbmi hilašta, ja nubbi gis ahte livččii miella moddját, muhto ii heive dahje ii dáhto dan dah kat. De nugo ovdamearkkat duođaštit, mii dárbba šivččiimet maiddá dajaldat- dahje idioma-girjjiid ja eanet synonyma-girjjiid ge. Čilgehusat galggašedje leat sámegillii, muhto dieđus ge min gielladili geažil dárbba šuvvojit maiddá jorgalusat ja buohtastahttimat eará gie laid dajaldagaide. Muittán ieš go jorgalin sátnevájas girjji dárogillii, man somá lei ohcat vástideaddji dajalda gaid eará gielain. Bargu šattai beanta kulturdutkamin. Muhto mo de go máhccat mu čuoččuhussii ahte giela sániid eai oamas sátnegirjedahkkit, eai ge gielladutkit, muhto giela geavaheaddjit. Gárttašii go dasto jearaldah kan ahte eai go galggašii oažžut máksojuvvot sin barggu ovddas? Dieđus ge galget oažžut bálkká barggu ovddas. Dieđán bures ahte lea hui áddjás ja gáibideaddji bargu ráhkadit sátnegirjji, seammás go dat addá vejolašvuođa introduseret ođđa sániid ja doahpagiid, ja maiddá liib ba evttohit fas váldit atnui buriid ovddeš sániid mat dán áigái hárve gullojit. Erenoamážit guoská dát doaibma daid geavaheaddjiide geat leat oahpahallamin sámegie la. Dávjá sii leat nuorra olbmot, ja nuorain lea dat ok 22 Sámis 13/2013 ta eaktu dán áigái ahte dieđut mat eai gávdno neahtas, daid ii leat veara diehtit. Seammá guoská maiddá sátne girjjiide. Lean gullan olu sámi nuoraid váidaleamen go lea nu fuones ortnet sámi sátnegirjjiid hárrái neahtas, sii bean ta nuonddahallet ja addet vuollái ohcamis sániid. Ot ná dilli duođaid ii leat dohkálaš, de juoga ferte dahk kot. Sátnebáŋkkut fertejit leat rahpas buot geavahead djiide, ja daid galgá leat álki gávdnat ja álki geavahit. Da nin lea mu evttohus ahte Sámedikkit ovttas servet oastit almmuhanvuoigatvuođa buot sátnegirjjiide mat gávd nojit. Dasa dárbbašuvvo ruhta ovttagearddi máksimii visot vuoigatvuođaid ovddas. Danin ii berre hánástad dat ruhtasumiin, muhto nuppe beales eai dattege leat nu máŋga sátnegirjedahkki Sámis, de ii gárttašii nu divrrasin. Sátnegirjedahkkit leat jo ožžon mávssu oktii dalle go girjjit deaddiluvve, de dat maid Sámedikkit fer tejit dáhkidit dahkkiide lea buhtadusa dan táhpa ovd das maid sii gillájit go vissásit vuvdojuvvojit uhcit girj jit dalle go geavaheaddjit gávdnet visot sániid neahtas. Lágádusaide dieđus maid lea táhpa das go uhcit girjjit vuvdojuvvojit, de das ferte Sámi parlamentáralaš ráđđi (dahje Norgga Sámediggi geas leat ruđat) bovdet sih ke čálliid ja lágádusaid ovddasteaddjiid čoahkkimii ságastallat mo buoremusat čoavdit ášši. Ja johtilit, vai sámegiel oahpahallit ja geavaheaddjit ge sáhttet geavahišgoahtit neahta ressursan giellabargguineaset. Ja go Sámediggi bovde olbmo ráhkadit idioma-(sátne) girjji – maid áinnas berre dahkat – de galget álggu rájes jo sihkkarastit sihke prenten- ja neahttaalmmuhan vuoigatvuođaid dasa. De beste faktabøkene! Buoremus fáktagirjjit! K���� Z����������� O�� M����� H���� SÁPMI slår tilbake Samiske nasjonale strategar Samisk reindrift på Grønland Innkjøpt av Norsk kulturråd Innkjøpt av Norsk kulturråd Med bidrag og bilder av Isak Thomas Triumf. ISBN: 978-82-8263-108-2 S����: 324 NOK 290,– ISBN: 978-82-8263-117-4 Sider: 368 NOK 300,– ISBN: 978-82 8263-059-7 Sider: 144 NOK 200,– P��� P������� – A��� H���� M����� S����� Davvisámegiela – ruoŧagiela. Ruoŧagiela- davvisámegiela. Ođđa girji Ny bok SÁTNEGIRJI – ORDBOK Nordsamisk – svensk. Svensk – nordsamisk. ISBN: 978-82-8263-122-8 Sider: 405 NOK 440,– • SEK 490,– www.lagadus.org Sámis 13/2013 23 Ellen Marie Jensen Mimi Bahl De Leon ELLE MÁRJÁ JENSEN Amerihkásápmelaččas Ellen Marie Jensenis ilmmai girji eŋgelasgillii cuoŋománus 2012 namain We Stopped Forgetting (Mii heittii met vajáldahttimis). Goasttideaddjilea Čálliid Lágádus. Girji lea 3. ja 4. buolvva amerihká sápmelaččaid identitehta birra. Dás almmuhat ovtta dáid sápmelaččaid muitalusa, nu mo dat lea girjjis. Nils Ole Gaup ja Sámis doaimma headdji John T. Solbakk leaba heivehan Ellen Marie Jensena girjji Mimi muitalusa sámegillii. I n lean goassige gullan dán nuorra nissonis, Mi mis, ovdal go de vázzen su njeaiga muhtin čáppa beaivvi ja munno gávnnadeapmi gárttai viehka soaittáhat dáhpáhussan. Nisu lea 30 jagi boaris, náita lan ja ássá muhtin báikegottis Seattle-gávpoga davábeal de Puget Sound (Pugetnuori) riddogáttis Washington oassestáhtas, ja su ealáhusa bargun lea ruvventerapist ta (massage therapist) doaibma. Lea goalmmátbuolvva sápmelaš áhčibeali sogas. Fárrolagaid mátkeverddiidanguin ledjen johtán Washington stáhtii ja doppe leimmet orrumen muh tin verdden fulkkiid dálus ja dát olbmot deive lean ás samin indiána reserváhtas. Ledjen gulastan ahte muh tin diimmu mátkki duohken ásai miellagiddevaš olmmoš namas Bill Willcox, ja son galggai leat Manito ba ekspedišuvnna sámi boazovázziid maŋisboahtti. Su eadni lei riegádan Norgga Guovdageainnus, ja munnje 24 Sámis 13/2013 We Stopped Forgetting Stories from Sami Americans ČálliidLágádus lei muhtin eará amerihká sápmelaš gii lei sutnje oahpis, muitalan ahte dát almmái lea "muosálaš olmmoš guh te máhttá muitalit stuorra dáhpáhusaid tiidda." Ja de mearridin sus jearrat oaččongo su gažadit vai fidnešin eambbo dieđuid mu lassánan beroštupmái Alaska sá miid vásáhusain ja dađe mielde beasašin ráhkadit čoakkáldaga dán erenoamáš sámi historjjá birra, mii muitala sápmelaččaid immigrášuvnnas Davvi-Amerihk kái. Lei dán albmá bokte ahte mun oahpásmuvven Mi mii. Mimi ja vánhemat ledje Billas gulastan ahte "sámi dutki Romssas" lei boahtán gávpogii. Moatti diimmu ja olu tiiddaid maŋŋá, Bill lotkadit láhttestii – "ama mis nu, muhtin sámit leat dál dáppe geat mielas dáhtošedje du deaivat." Mimi ja su vánhemat dovddahedje hálu gullat mu dutkama birra ja oppalaččatge eanet mu iežan bir ra go lean sámi amerihkálaš. Dan seammás dohppe Mimi Bahl De Leon hallen dasa movt Mimi ja su áhčči leigga olbmuid vuohkái geaid ledjen ovdal dán jage oaidnán ja deai van Guovdageainnus. Ii lean oppanassiige imaš go gul len ahte soai leigga aiddo daid olbmuid maŋisboahttit ja sullasaččat geaid vuohkái ledjen jurddašan sudno leat. Fuomášin gal maiddái man sakka earálágan Mi mi lei su vánhemiin, vaikko Mimi ja su áhčči leigga olggosoaidnit dego olbmot geaid dihten leat sudno sogalaččat Sámis. Amerihkálaš oktavuođas gehččon, Mimi lei ruškesivnnat (suhkkes čáhppesruškes vuovt tat) ja su vánhenguovttos leigga "vielgagat". Hui geldon kultuvrralaš dovdduiguin ja láđisvuođain, ja easkka dan geažil mii das maŋŋá bođii ovdan Mimi ieš-čilgejumis min jearahallamiid ja su čállagiid vuođul, duostan dadjat ná. Dieđekeahttá das maid dát erenoamáš dyna mihkka dárkkuhii Mimii, mun vigikeahttá sárdnon das movt mun ieš jurdilin ahte soai guktot leigga olggos oaidnit dego livččiiga njuolgga boahtán Guovdageain nus, muhto eaba sulastahttán moktege goappat gu oimmiska. Ii munnje gártan heammástussan oaidnit viehka valjis variašuvnnaid sámesogat bearrašis. Dávjá muittašan áhččán ja soapmásiid min fulkkiin ahte sii ledje "dulán ruškadat", ovddimustá amerihkálaš, dahje eanet skandinávia amerihkálaš oktavuođas. Maŋŋá bes sen oahppat ahte leat "ruškadin" vilges bearrašis sáhtii mielddisbuktit bávččagahtti, muhto dattetge ávkkálaš vásáhusaid Mimii. Muhto ivdni ii lean fáddán munno álgoságain, ii ge lean dakkár mii Mimi historjjás geasuhii mu sáhk kesvuođa. Dalán, maŋŋá go leimme gávnnadan, mun no ságat golge álkit go moai de juogadišgođiime bearašhistorjjáid cukcasiid. Moai leimme sullii ovtta ahkásaččat ja munnos ledje ollu oktasaš tiidabealit mat guske munno dahkamušaide go letne figgan čoavdit Sámis 13/2013 25 čuolmma mii munno bearrašiin leamaš kultuvrralaš dahje etnihkalaš imašin. Mii vuosttažettiin lei mu miela mielde, lei man uhcán earálágan su historjá lei mu iežan historjjá ektui. Son lea leamaš bearrašisttis njunušin oh camin ja dulkomin máttuidis. Lei su oktavuođa bokte Billii, almmái gean ledjen boahtán gažadit, ahte Mimi ja vánhemat ledje ožžon sosiála ja bearašlaš oktavuođaid nuppiid Alaska sámiid maŋisboahttiide dáin guovlluin, ja son lei maid fidnen oktavuođa muhtimiidda iežas sogalaččain Sámis. Ieš goit ledjen guhkkin eret báik kis, go iežan ássanruoktu lei Seattle davábealde ja go na mahasten ahte dárbbašan idjadansaji dáppe gos nu, Mi mi dalán bovdestii mu buorredáhtolaččat iežas dállui ja mieđihii munnje su jearahallat virggálaččat iđitbeaivvi. Gažadanboddu vulggii johtui su čilgehusain iežas mánnávuođa vásáhusaiguin dakko mii gustui ivdnái ja etnihkalaš identitehtii, ja de mun rugáhin jearaldagain lei go son mánnávuođastis gullan namahusa "Lapp". Muitalii eatnis leamen 100% kroáhta ja su vánhemat leat "duođaid earáláganat", sihke olggosoaidnimis ja iešvuođas; eatni temperameanta lea hui sullii seamma go áhči, ja dadjá vielljas "hámi ja láhttema" kroáhtalažžan." Dajai "dieđán in leat álggage vanhemiiddán vuohkái." Hui mánnán, dalle jo go lei 4-jahkásažžan, mui tá son oaidnán govaid amerihkálaš eamiálbmogiid mánáin ja duollet-dálle sii lávejedje gallet lagaš indiá na reserváhta ja dajai "oaidnit ruškes mánáid attii mun nje dovddu ahte muhtin láhkai ledjen seahkanin daid sisa." Buddostatnamat dakkárat go "leat indiána, leat neger" fađustuvvo sutnje jo skuvlla vuosttasluohkás. Lávii heahpanaddat ja viehkalit ruoktot jearrat vánhe miinnis "gii son lei" ja vástádusat lávejedje "leat mánáš, leat kroáhta (čujuhettiin eatni čielga etnihkalaš máttui de) ja Heinz 57:ai." (Heinz 57 lea diehto biđistuvvon 26 Sámis 13/2013 bierggu meastu (jukca, buonjus) mas leat 57 njad dosa. Dábálaččat adno oktasaččat metaforan seahkalas sohkavuođa birra, oaivvilduvvo gii nu, geas leat nu olu máttut). Mimi joatká, Lávejin fas máhccat skuvlii ja muitalit mánái de makkár olmmoš lean, ja de heaibbun dáinna áššiin ja muitalan girjji birra mas lei čállon ovt ta mu máttarádjá birra, gii lei duiskalaš ja mun de álo vilpugohten masa nu mii lei eará go ma nin mu vigge gohčodit. "Lean jo dadjan, lean vilgesolmmoš!" Bávččagahtti vásáhusat mat birastahtte su ivnni ja čearddalaš šaddanvuolgaga eai gávdnon dušše skuvl la rájáid siskkobealde. Mimi muitá ahte su eatnibea li bearaš lei "viehka rasisttalaš". Su váimmusbearaš lávii gallestallat eatnibeali fulkkiid Californias gos sánit "spic" ja "nigger" (cielahannamahusat) dávjá ledje anus. Son dávjá bázii jurddašallat dáidet dát bilkosat maiddái sutnje oaivvilduvvon. Muhtimin sii fitne boradeamen meksikána restauránttain, ja go bures ledje beavdeguo ras čohkohallamin, de eatnibeali bearaš sáhtii báibma goahtit "rásisttalaččat" bálvváid birra. Bálvvát muhti min álge Mimi buohta láhttet hui eará láhkai (dego son livčče Mexicos vižžon biebmománná) ja čájehišgohte erenoamáš beroštumi sutnje, "Señorita" sáhtte sutn je dadjat. Ganjalčalmmiid láhttestii munnje: "Ledjen unnamánáš ja fertejin duostut dáid moivevuođaid." Čuvges liikki geažil man geažil sáhttá navdot "vielga gin," áhččis sajáiduvai vuohkkasit eatni bearašolbmuid sisa. Mimi buohtastahtii eatnis bearašolbmuid psyko logiija dan ektui ahte livččii bearaš mii vašuha homoid muhto de bearrašis lea okta homo gean sii goit vedjet ja fertejit gierdat. Muhto eai dattetge sáhte dohkkehit ho moid joavkun. Mimi lohká sus lei uhcán oktavuohta áhčibeale bearraša fulkkiide ja nu maid su áhči áhkkui. Dađemielde go munno ságat ovdánedje, son dovddahii mo gaska vuohta áhčibeale áhkuin lea. "Mii leimmet buohkat hui guđege guvlui čuldon; mii (su váimmusbearaš) leimmet iežamet bulljarakkis." Bearašdynamihkka su áhčibeale sogalaččaid bearrašiin lea dakkár ahte dop pe leat olu "suollemasat" dološ bávččagahtti dáhpáhu sat, maid birra hárve jos goassige háleštuvvo. Son ád de ahte áhčibeale áhku mánnávuohta leamaš "duođaid váivválaš" go gárttai oarbbisin, su eadni jámii nuorran ja sii mánát báhce dasa ceavzit okto dan botta go áhčči lei guolásteamen meara alde. Muhto leamaš gal vissa muhtin sámit Alaskas geat "válde mánáid sisa" ja bib me daid dan botta go áhčči lei mearrabivddus. Mimi lea maŋit áiggi boahtán diehtit ahte su áhku eadni, gii lei áigá jápmán, leamaš Siberia Yupik ja áhku áhčči lei duiskalaš. Áhči áhčči lei sápmelaš gii lei olu boarrasat go áhči eadni go soai oahpásmuvaiga ja náitaleigga. Lei áhči mánnávuođa áiggi go sin váimmusbearaš fárrii Alaskas ja ásaiduvai Washington stáhtii. Mimi muittaša ahte sus lei unnán gaskavuohta áhčibeale áhkuin, ja áhči áhčči gii lei sápmelaš jámii ovdal go son lei riegádan. High school oahppin Mimi dovdagođii iežas lea men "native" (eamiolmmožin). "Mu bárdneskibir lávii munnje cavgilit "nu fal, leat native" ja mun fas ná "vár ra nu, lean native, muhto duođas in". Dajai ahte son "dovdagođii ja láhttešgođii diehto vugiid mielde, das go ná lávejitge alladási native’at dahkaluddat. Son hálai das ahte lei dego olggoš, ja čuozai sutnje aiddo seamma bahán go sus ii livčče identitehta dasgo lei dušše dahka luddamin. Muitala son muhtin muddui livččii "dohk kehuvvon" muhto dalán go lei almmuhan, son dajai ah te ii livčče sáhttit, muhto muhtin olbmot dohkkehed je su hámi geažil. Irggiinis oasálasttii olu native (eami álbmot) amerihkálaččaid deaivvademiin ja seremonii jain ja soai maiddá finaiga Indian Shaker Church ipmil bálvalusas, mii Mimi mielas lei muhtinlágan "Oarje rittu dáhpi." Logai ahte son muhtináigge rájes gulul daga oaidnigođii iežas ii-leamen siskkobeallai gul li, ja bearrašis árvvoštalle su sohkanama vuođul. Lei sullii dan áiigi goas son "moarástuvvogođii" ja álggii váivašuvvat "dahkaluddamis indiánan." Lei allaskuvlla vásáhusaid bokte go son fuobmái sámi máttuidis ja árvidii ahte "Lapp" mearkkašii sápme laš. Lei oassálastán antropologiijakursii ja doppe baga dalli jearahišgođii sus (maŋŋá go lei logaldaladettiin namahan ahte son lea amerihkálaš eamiolmmoš – Native American) "gii leat don" ja "mii lea du sohkanam ma?" Lei aiddo dan kurssa áigge go Ørnulv Vorrena gir ji (1994) "Saami, Reindeeer and Gold in Alaska" alm mustuvai. Mimi muitalii professorii man váilevaš su máhttu lei Alaska máttuidis birra. Professor rávvii su háhkat dán girjji mii gieskat lei ilbman eaŋgalsgillii. Son dajai "Osten gal girjji muhto eai lean menddo al la vuordámušat ahte das livčče mihkkige viežžamušaid munnje. De healkkehin go áicen iežan bearrašiid na maid girjji loahpageahčen, ja doppe maiddái gávd nen áhcán nama!" Dát boddu duođaid čuozai sutnje, son čierrugođii ja čurvii áhččái "dieđát go ahte mii leat sápmelaččat?" Namahii ahte vaikko imašvuohta ilbmaniige girj ji bokte, sus leat eahpečielga dovddut dasa movt dutka mat girjji duohken ledje fievrriduvvon ja movt girji lei čállon. Jurddašalai, "Mo dát almmái duostá mu bearraša, Sámis 13/2013 27 mu áhči birra čállit, áhčči han lea ain bárisin eallimin! Ii leat jearran lobi!" Doaivu ahte girječálli joba livččii sáddestan poastakoartta dahje kopiija girjjis ja muita lan ahte lea čađahan dutkama sin birra. Dattetge son dás oaččui coavcci ovddosguvlui geahččat ja manai de go jorgalusa čađa, lei gelddolaš ja girjji sánit nannejedje su olmmožin. Jurddašišgođii "mii leat erenoamážat, eat dušše Heinz 57, mii leat eamiálbmot, etnihkalaš veahá dat." Ja de muitališgođii iežas vánhemiidda eambo su fuomášumiin. Dattetge muhtimat áhčibeali fulkkiin eai beroštan sakka dáin áššiin. Nugo earát ge dán proseassa oasseváldiin, Mi mi maiddái vuoiŋŋalaččat jođii "iežas giksašuhtti áigo daga" čađa gos huhccaluvvui ohcagoahtit oktavuođaid sámi olbmuide. Nu maiddái eará Alaska boazosámiid maŋisboahttiide ja olbmuide Sámis. Maŋŋálas dáhpá husat ledje veahkkin, nugo okta soaittáhis háleštallan muhtin siidaguimmiin mii doalvvui su oaidnit alla oahppan sápmelačča guhte deaivvai leat gallestaddamin Western Washington State universitehta Bellingham’as. Son dalán doapmalii dán albmá lusa ja su heammás tuhtii áicat ahte sus ledje fuolkkit Guovdageainnus ja vel ahte su ádjá áddjá leamaš professora bearraša lagaš ustibin. Go suinna beasai háleštit ja gullat ádjá ja su sogalaččaid birra, de gahčai su ala "dego livččii stuorra vuorbbi vuoitán". Albmá bokte, Bill, gean ovddimustá ledjen boahtán deaivat, bessen maid gullat cukcasiid su sámi ádjás go bođii Poulsbo báikegoddái gallet nuppiid Alaska sámiid; dát fearánat ledje áibbas apmasat Mi mi áhččái. Son virkkosmuvai sakka dasgo fáhkka beasai diehtit ahte sus leat valjis fuolkkit áhčis bealde geaiguin ii leat olus álggage leamaš oktavuohta ovdal. Munno ságain Mimi fas máhcai áigodahkii sullii jahkái 1998 goas "asit laigagohte ja maid álo ledjen at 28 Sámis 13/2013 nán heahpadin (mii vulggii etnihkalaš máttuin), nup pástuhttigohte áhči, ja son čatnagođii mánnávuođa vásáhusaid iežas sápmelašvuhtii." Oktan vánhemiiddis guin Mimi galledii ávvudanmárkana Poulsbo báikkis gos muittašedje ja gudnejahtte Manitoba ekspedišuvnna čuohtejagi doaluid. Dát gárttai maid šaddat oabbá-gáv poga dáhpáhussan Guovdageainnu ja Poulsbo gask kas ja čađahuvvui ge ođđa illudeaivvadeapmi Alaskasámiid maŋisboahttiid ja máŋgga Sámi fulkkiid gask kas. Mimi láhttestii "olles vahkkoloahppa lei munnje áibbas jorbbodahtti." Sii deive Guovdageainnu fulkkii deaset áibbas vuosttas háve, geat dan seammás áice ah te Mimi ja su áhčči leigga sidjiide sogalaččat. ("Lean du goalmmát vilbealli, oarpmbealli duon ja dán soh kalinjá mielde"). Beasai muosáhit njálmmálaš árbevie ru mii ii leamaš oassin su mánnávuođa diliin. Fuomášii maid kultuvrralaš erohusaid amerihkálaččaid ja Sáme eatnama sámiid gaskkas, muhto beroškeahttá das, son "dovddai iežas čadnon daidda." Sámi guossit maiddái čájehedje máŋgii dán vahkkoloahpa mielde ahte sii dov det iežaset gullamin muinna oktii go ganjalčalmmit oid nojedje goappašiid bealde, ja go Guovdageainnu sáme nissonat salastalle mu ja celke "don leat sámi nieida". Ok ta fulkkiin juoiggadii su ja olbmot bivde su gárvodit sá mi biktasiidda, coggat gávtti badjelii. Dáid vásáhusaid hárrái celkkii "Dát váikkuhii munnje nu erenoamážit, gapmon gullevašvuođa dovddu, in leat dušše Heinz 57, gulan gosa nu." Dán deaivvadeami maŋŋá čálašin muh tin áiggi moanaid fulkkiiguin muhto "oktavuođat leat váidugoahtán áiggi mielde". Namahuvvon girji lei beavddi alde orrumen ja go čujuhasttii dasa, dajai, "dát girji lei duođaštus, lei aiddo dat mii munnje čilgii gii mun lean". Son vel nuppádas sii dadjalii mo girji ii lean buresboahtin ja čujuhii dasa mo amerihká indiánaid birra lea čállon, ja maid son lei oahppan cuiggodit iežas amerihká indiána dutkan kurssain maid čađahii allaskuvllas. "Dahkamuššan lei vuostáiváldit dieđuid, geavahit daid alcces buorrin iige ruovttoluotta addit maidige". Muitalii sullasaš dyna mihka birra nuppi dilálašvuođas Nordic museas gosa moadde Sámis boahtán sápmelačča ledje bovdejuvvon buktit sáhkavuoruid. Doppe ledje maiddái máŋga eará olbmo geat dovddahedje iežaset sáme-amerihkálažžan." Okta nieida (gii anii iežas amerihká sápmelažžan) válddi sátnevuoru ja hállagođii sus lea višuvdna mas sámi šamána boktá su ihkku. "Sámit geat ledjeboahtán Sámis maid ledje das ja mun dov dagohten iežan hui njáigun inge háliidan gullat sin jovkui (nuppiid sáme-amerihkálaččaid jov kui). In hálit mátkkoštit Sápmái dego muhtin eahpeheivehuvvon, dego "new age" olmmoš. Há lidan dohko vuolgit nugo mun ieš lean. Juoga láhkai oidnen dán dego livčče Vilgesat geat bohte indiána báikegoddái ja dajašedje "mu áhku áhkku lei Cherokee prinseassa". In hálit romántiahttit. Mii munnje eanemusat čuozai dán gávnnadeamis, gea vai dalle go leimme loahpaheamen munno virggálaš jearahallama, go geigii munnje báhpára maid lei čállán ovtta Canadian Studies kursii allaskuvllas. Dutkan báhpáristis son čálii Alaska sámiid oppalaš historjjá, sin sisafárremis ja sin vásáhusain maŋŋá Alaska. Su profes sor lei mieđihan ja suovvan su hábmet báhpára álgosá niid dego reivve Mimi áhčibeali áhkkui vai nu "livčče gávdnan su jiena". (Oaniduvvon oassi dán reivves lea oaidnimis eŋgelasgillii ilbman girjjis We Stopped Forget- ting). Maŋŋá go ledjen lohkan reivve, jerren sus movt "indigenous" lea sutnje dál. Háliidan dovdat iežan erenoamážin, ja juoh kehaš dárbbaša oktiigullevašvuođa. Dovddan oktavuođa muhtin láhkai, lea dovdan ja dieh tin maid ii oktage sáhte váldit mus eret. Ii okta ge sáhte mu dubmet, dát lea mu veaddá, dát leat duođat, ja dát leat mu máttut. Muhto ristta lažžan balan maid, ja lei áigi goas ohcen vuoiŋ ŋalašvuođa ja várra maid seavdnjadaga. Soames bealit oskkus, eai oro leamen bargamin mu bea le. Risttalašvuohta munnje ii leat ahte váccášin goappašiid guvlui. Mun ain gudnejahtán daid muhto in sáhte daid sehkket. Maŋŋá maŋimuš jearahallama Mimiin, moai deaivva deimme moanaid háve joatka-ságastallamiidda. Su ván hemat gallededje Guovdageainnu 2004:s gos soai deaiv vadeigga máŋggaid fulkkiiguin vuosttas gearddi. Dop pe maid ođđasit čanaiga oktavuođa daidda geaid leigga deaivan čuohtejagi ávvudeamis 1998:s. Soai beasaiga oaidnit áhku-áhku riegádanbáikki. Mimi lea gieskat dahkan oktavuođa ovtta Puget nuori báikegotti vuorra sut nissonii gii lea gávnnahan ahte son dáidá leat Alaska sápmelaččaid maŋisboahtti. Dán oktavuođa boađusin lei ahte nisu ja Bill Willcox leaba čađahan jorbabeavde ságastallama Sons of Norway báikkálaš ossodagas gos háleštedje Alaska sámiid vásáhusain. Sámis 13/2013 29 Harald Gaski Báiki riikkaid gaskasaš sámi áigecála B áiki-nammasaš áigečála lea ilbman Ame rihkás gitta 1991 rájes. Dan doaimma headdji leamaš álggu rájes Faith Fjeld. Faith gullá mátta-sámi sohkii, muhto lea sihke riegádan ja bajásšaddan Amerihkás. Son lea ok ta váldo-olbmuin geat leamaš mielde ealáskahttimin sápmelaš-dovddu ja identitehta amerihká sápmelaš maŋisboahttiid gaskkas maŋimuš moaddelot jagiid. Dán giđa almmustuvai áigečállaga 36. num mir. Dasa lea bidjan nama "The New Generation". Ar tihkkala, masa namma čujuha, lea Faith mánáidmán ná Ruby Kark-French čállán, ja čállosa fáddán lea oahpahusa dekoloniseren. Dekoloniseren leamaš ge maŋimuš nuppelot jagiid guovddáš áššin hui olu álgo álbmotdutkamis ja oahpahusas. Akademiija deko loniseren-jurdagis lea vuolggahuvvon sierra lahkanan vuohki dutkamii, man gohčodit álgoálbmotmetodo logiijan. Dan vuođđun lea álgoálbmogiid iežaset ád den- ja dulkonvuogit. Álgoálbmotmetodologiijii gullá sihke dutkan, etihkka ja kritihkka. Dássážii ii leat sisk káldas kritihkka ožžon nu olu fuomášumi go dutkan etihkka ja gáibádusat earáide. Muhto dađe mielde go suorgi ahtanuššá, das dieđusge ovdána kritihkalaš beal li ge. Dan dihtii lea miellagiddevaš dakkár servvii de go Sámi fágalaš girječálliid ja jorgaleaddjiid searvái čuovvut álgoálbmotmetodologiija ovdáneami – dan 30 Sámis 13/2013 dihtii go searvvi doibmii gullá kritihkka ja diehttelasat etihkka ge. Lea somá registreret ahte Báiki-áigečála ge fuomáša ja fuomášuhttá ođđa dutkansuorggi, go dan mearkkašupmi jáhkkimis ain lassána ovddosguvlui. Maŋimuš nummiriin leamaš nuppi siiddus fásta čilgehus áigečállaga nammi, duogážii ja doibmii. Báik ki logo lea Faith ieš hábmen. Das geavaha (nugo oain nát govas das bálddas) noaiderumbbu govaid, maid da lea mearridan sisdoallun: Boazu symbolisere birge jumi, lávvu bearraša ja fulkkiid, várri duogábealde gov ve eatnama eadnin, ja njalla gis govve árbevirolaš máh tu boahttevaš buolvvaide. Faith lea dál barggildeamen ráhkadit čoakkáldaga Báikki buoremus artihkkaliid vuođul. Čoakkáldat lea jurddašuvvon girjin ilbmat. Sámis doaivu maŋit nummiris sáhttit fállat jea rahallama Faith Fjeldain, su máŋggabealat doaimmaid birra amerihká sámiid iešdovddu loktema barggus, seammás go mii maiddá geahčastit mo Báiki-áigečála leamaš mielde čatnamin oktavuođaid ja gaskkusteamen dieđuid sápmelaččaid gaskkas goappat bealde Atlántta. Faith Fjeld govvejuvvon muhtun Idle No More lágidea mes Duluth gávpogis Minnesotas. Liidni mii sus lea bad jelis lea skeaŋka maid lea ožžon muhtun Davvi-Amerihká Sámiráđi lahtus, geas lea nuortalaš duogáš. Su áhkku da gai liinni 90-jahkásažžan. Sámis 13/2013 Brad E. Nelson lea silbarávdi31 gii ráhkada sámi mállet čiŋaid. Son lea dan gova dahkan. ESSEIJA Harald Gaski, viiddiduvvon esseijan NRK-Sápmi koseriija vuođul 7.1. 2013 Buorre eallin ja dan dutkan L ehpet go gullan muitalusa indiána birra gii čoh kái jávregáttis ja oakkui, go de boahtá entrepre neavrrálaš vilges almmái suinna háleštit. Vilges almmái dieđus vierustis mielde jearrá indiánas: – Na, maid dal don? Indiána geahččá apmasit vilges al bmái ja imašta ahte ii bat oainne maid son lea, de vásti da oanehaččat: – Oaggumin. – Na, dan mun gal oainnán, muhto lea go dat rivttes áigegeavaheapmi dus? Indiána ii vástit dasa maidige, dušše vuorddaša ahte galggašii guolli dohppet ja vilges almmái jávkkodit. Vil ges almmái joatká: – Dus galggašii vanas, de beasašit fávlelii. Doppe sihk karit lea eanet guolli. – In mun dárbbaš nu olu guliid, indiána vástida. – Muhto jus fidnet olu guliid, de sáhtat vuovdit daid maid ieš it dárbbaš, ja de sáhtat oastit stuorát fatnasa, vai bivddát vel buorebut. – Muhto dalle han in astta šat čohkkát dás, bivddašit ja smiehtadit, indiána láhttesta. – Na, dalle dušše bálkáhat earáid bivdit du ovddas dan botta. Dalle leat ordnen earáide ge bargosajiid, de sáhtat buriin oamedovdduin dás čohkohallat. Ii indiána diehtán ahte sus livččii moktige galgan leat fuones oamedovdu dan dihtii go čohkkái jávregáttis ja bivddašii, ii ge ahte lei su geatnegasvuohta ráhkadit earáide bargosajiid. Ii han sus alddes ge lean bargu, eará 32 Sámis 13/2013 go birget beaivvis nubbái. Ii ge son ádden vilges albmá logihka das ge ahte manin son galggai nu olu joavde lasaid rahččat dušše dan dihtii ahte beasašii bargat dan seammá maid jo muđui ge hálidii dahkat. In áiggo maidige čiekŋalis analysaid evttohallagoahtit muitalussii, muhto vásáhusa sáhttá atnit kulturerohu said ja goappatlágan eallinoainnuid govvádussan. Vil ges olmmoš lea nu báidnon lutheralaš-protestanttalaš bargomorálii ahte easkka sáhttá vuoiŋŋastit go dieh tá ahte son tine bures vai sáhttá birget bures. Indiá na gis diktá luonddu mearridit. Dieđán bures ahte dát leat stereotipiijat álbmogiid birra, muhto muitalusa lea vejolaš geavahit jearrat mii duođaid lea Buorre eallin? Visot iskamat han čájehit ahte álgoálbmogat eai veaje bures, min birgejupmi lea heittot, gaskamearálaš eallin ahki vuollin, tienas lea fuotni ja sosiála váttisvuođat leat eatnat. Dákkár guorahallamat leat dehálaččat, in mun vuostálastte daid, muhto arvvan dattege jearralit ahte makkár mihttomeriid ja eavttuid ektui leat dat iskamat dahkkon. Gean meroštallan lea vuođđun dasa ahte mii adnojuvvo Buorre eallimin? Jearan ee. dan dihtii go 2012-geasi ledjen mun stuor ra riikkaidgaskasaš konferánssas Aotearoas, mas okta fáddá lei juste Buorre eallin – Well-being. Okta Jaskesábi sullo álgoálbmot dutki jorgalii olles gažaldaga vulosoiv viid logaldagastis. Son jearai mo livččii jus bijašii gova nuppegežiid. De sáhtášii jearrat: Leat go oarjemáilmmi kultuvrrat geafit dan dihtii go sin eallimis eai šat gávdno dat bealit mat dahkat álgoálbmot kultuvrraid rikkisin: bearašlagasvuohta, ovdavánhemiid gudnejahttin, sere moniijaid bajásdoallan, lávlun ja reaškkas, lahkavuohta lundui ja luonddugáhppálagaid árvvusatnin. – Buot dutkamušain orru leamen a priori eaktun oarje máilmmi meroštallan das ahte maid mearkkaša leat gea fi, son lasihii. – Jus mus leat unnán ruđat, muhto mun ieš ja mu lagamuččat birgejit bures, mis lea orrunsadji, buohkat leat dearvasat, mánát illudit, olles siida vead já bures, eai leat riiddut olbmuid gaskkas. Muhto de boahtá olggobeal-dutki ja gávnnaha ahte mu servo dat, mu siida, gullá geafimusaid gaskii olles máilmmes dušše dan dihtii go mis ii leat ruhta-ekonomiija. Son dáidá maiddá jearahallat guovllu eiseváldiid geainna lea ovdagáttut mu siidii, de hálddašeaddjit duođaštit dut ki áddejumi ahte mu siida lea geafi. Oarjemáilmmi mih tuid mielde mearkkaša leat geafi seammá go ahte bir ge funet. Dasto manná dutki muhtun riikkaidgaskasaš konferánsii buktit ovdan iežas iskosa, ja govva bisá na guldaleaddjiide ahte mu servodagas lea fuones dilli, vaikko min iežamet mielas ii leat dan. Ja álgoálbmot dutki jotkkii: – Guokte jagi maŋŋil ma nan mun seammalágan konferánsii ja čilgen ášši áibbas nuppegežiid. Muitalan man buorre servodat mis lea go ain oažžut vejolašvuođa ealihit iežamet árbevieruid, mii dahká dan ahte siida-lahtut vedjet bures ja olbmot leat lihkolaččat. Vilges dutki maiddá lea seammá konferáns sas ja jearrá hirpmástuvvamiin ahte mii lea dáhpáhuv van mu servodagas guovtti jagis mii dagaha dan ah te eallindilálašvuođat leat nu buorránan ja ovdánan. – Ja mun dieđus vástidan, lasihii álgoálbmot dutki, – Ii mihkkige, muhto don it astan oaidnit mo mis lei. Du čalbmeglásaid čađa oainnát áibbas eará go maid min luondduviđá čalmmit oidnet. Maŋŋil logaldaga mun dearvvahin albmá ja muitalin dien indiána muitalusa sutnje. – Juste nie han lea ge, son duođaštii. Ean goabbáge oppa vikka ge čiegadit ah te máŋgga sajes máilmmes lea álgoálbmogiin heajos dil li, muhto dat measta juohke áidna dilálašvuođas vuol gá das go sii leat koloniserejuvvon. Maŋŋil go kolonist tat leat viggan jorahit álgoálbmogiid vilges olmmožin, iežaset lágánin. Álgoálbmotservodagain eai lean nu olu sosiála váttisvuođat ovdal – dieđus ge lei gaskamearálaš eallinahki vuollin, muhto dan lei buot álbmogiin ovda lis áiggiid. Vilges olmmoš hálidiii leat buorredáhtolaš ja loktet álgoálbmogiid bajit birgenláhkái, muhto juoi dá manai áibbas boastut dan proseassas. Ja dán áigái vel min iežamet dutkit ge muhtumin orrot geavaheamen seammá paramehteriid, dutkanvugiid ja statistihkaid duođaštit man heajos dilli mis lea. Dieđán ahte gávd nojit dievva vuostejearaldagat: Praktiserejuvvojit go šat diet árbevirolaš bealit otnáš álgoálbmotkultuvrrain? Ja dat han dat aiddo lea ge ášši: Jus dan eai daga, de soaitá juste dat leat váldosivva dasa go álgoálbmotservodagain leat váttisvuođat. Ii ge čoavddus dieđus leat máhccat doložii, muhto muhtumin lea dutkiide dárbu bisánit ja smiehtastit man lahkananvuogi geavahit go dutket álgoálbmotservodagaid. Dán áigái leat ovddideamen álgoálbmotmetodologiija dahje indigenismma, mii lok te min iežamet árbevirolaš máhtu árvvu, ja viggá ohcat ođđa vugiid mo buorebut máhttit fuomášit gokko dut ki ieš ferte čalbmeglásaidis lonuhit oaidnin dihtii dan maid su metoda dássážii lea čiehkan su ovddas. Juoidá boatkanii go oarjemáilbmi vikkai loktet álgo álbmogiid alit kulturdássái. Dat bilidii olu eanet go da gai buori. Lea go dan šat vejolaš njulget? Mun eahpi dan dan, muhto mun maiddá eahpidan dutkama mii ii váldde vuhtii álgoálbmogiid iežaset áddejumi, muhto baicce navdá iežas geavahit neutrála dutkanvugiid. Dálá neutrála dutkanvuogit leat dábálaččat seammá go vilges olbmo definišuvnnat máilmmes. Mun jáhkán ahte lea dárbu astat čohkanit jávregáddái smiehtadit áššiid. De dáidit maid diehtit buorebut maid vástidit vilges albmái go boahtá sivahallat min leat eahpeoamedovddolaččat go "láikošat" jávregáttis. Jus jo it leš min jávregáddi dássážii sirdásan viesu sisa, govvan seainnis mas oaidnit gávttahasa, vai leš go indiána, čohkohallamin beaivváš luoitádeames. Sámis 13/2013 33 Elisabeth Scheller. Jorgalan davvisámegillii Lill Tove Fredriksen Giellajápmindiagnosat ja "maŋimuš giellahálliid" ohcan Á itojuvvon gielat ja kultuvrrat leat gánnáhaht ti fidnut dutkiide. Prošeavttat álggahuvvojit ja fierpmádagat vuođđuduvvojit, gielladut kit ja antropologat vigget leat rivttes sajis go muhtin giella dahje kultuvra "lea jápmimin" dahje go daid galgá revitaliseret (ealáskahttit). Erenoamážit gávdno giella dokumenterema suorggis dutkandoarjja maid sáhttá ohcat jos áigu dokumenteret giela mii lea jávkamin. Dárkilis logut mat mearridit gielaid "ealasvuođa" Organisašuvnnat nu mo UNESCO (2010) ja Ethno logue (2013), almmolaš guorahallamat ja dutkanra porttat buktet dábálaččat dárkilis loguid giellahálliid birra ja juhket máilmmi gielaid iešguđet ealasvuođakategoriijaide – buot gaskal "nannosat" ja "jápmán". Jos olmmoš ii gávnna iežas giela dáid katalogain, de lea stuorra vejolašvuohta ahte giella lea "jápmán".... Artihkal lea almmuhuvvon ruoŧagillii: Forskning.no: nettavis med nyheter fra norsk og internasjonal forskning. 08.02.2013. Romssa uni versitehta: http://www.forskning.no/blog/spraksamfunn/348012 34 Sámis 13/2013 Man sihkkarit sáhttit mii rievtti mielde diehtit man ol lu hállit ovtta gielas leat? Makkár giellamáhttu ferte ol bmos vai adnojuvvo vásedin giela hállin? Lea go giella, mas leat máŋgaduhát hálli, automáhtalaččat nanus? Ja jos gielas leat unnán hállit, máksá go dat ahte giella lea jápmimin? Dát leat jearaldagat maid diehttelasat ii sáh te vástidit oanehis artihkkalis, muhto daid berrejit dut kit, politihkkárat ja journalisttat atnit muittus go cel ket juoidá áitojuvvon gielaid dili birra. Erenoamážit go einnostit dáid gielaid boahtteáiggi. Leat váttisvuođat čadnojuvvon dasa ahte geavahit konkrehta loguid go govvida gielladiliid, erenoamážit go lea sáhka unnit logu álbmogiin, go dušše smávva boasttuvuođat sáhttet čuohcat giela ealasvuhtii, sihke teoriijas ja praktihka laččat. Go (boastut) árvvoštallá gielladili Gielladutki Nikolai Vakhtin (2001: 264, 265) buktá dievva ovdamearkkaid das mo álgoálbmot- ja unnitálb mogiid gielat leat ceavzán gitta otná beaivái, vaikko sih ke etnologat ja gielladutkit geat leat fitnan dáid giella joavkkuid luhtte badjel čuohte jagi juo, leat čuoččuhan – Hástalusat ja ehtalaš ovddas vástádus unnitgielaid dutkamis ahte sihke gielat ja daidda gullevaš čearddalaš joavkkut gal jávket dušše buolvva geahčen (omd.: jukagiragiella, itelmengiella, korjakigiella). Giellamolsunfenomena lea eahpitkeahttá máilmmiviidosaš váttisvuohta. Máŋga máilmmi gielain leat hui hearkkes dilis, go hállit leat baicce hállagoahtán stuorit gielaid main lea eanet stáh tus, nu mo eŋgelasgiella, spánskkagiella, ruoššagiella, dárogiella, ruoŧagiella jnv. Ja vaikko lea ge dál stuorra giellamolsunproseassa, de dat ii dárbbaš mearkkašit ah te giella jápmá ja oalát jávká. Oktageardánis giellaoaidnu Leat iešguđet oainnut gielaid dili hárrái. Dušše defini šuvnnat das mii giella lea sáhttet spiehkastit, sihke dut kiid gaskkas ja giellaservodatlahtuid gaskkas (olbmot geat identifiserejit iežaset sierranaš gielain). Go giella dutkit oidnet giela vuosttažettiin grammatihkalaš ja struktuvrralaš fenomenan, eai ge váldde vuhtii sosiá la, politihkalaš, kultuvrralaš, historjjálaš ja psykologa laš konteavstta mas giella hábmejuvvo ja ovdána, de lea sakka stuorát várra das ahte sáhttet šaddat boasttu árvvoštallamat. Váttisvuođat maiddái čuožžilit go dut kit badjelgehččet oainnuid mat olbmuin, geat identi fiserejit gielain, alddiineaset leat iežaset giela ja dan ealasvuođa hárrái. Giellageavaheaddji oaidne meahttunvuohta Unnitgielaid oktavuođas eanas giellageavaheaddjit eai oidno servodagas, erenoamážit jos gielas lea unnán stáh tus. Eanas olbmot guđet geavahit unnitgiela beaivvá laččat, dábálaččat eai searvva sosiála, politihkalaš dah je kultuvrralaš eallimii, juoga mii dahká sin oaidne meahttumin, erenoamážit olggobeale olbmuide geat eai dovdda dan giellaservodaga bures. Dutkit eai álo ge fuomáš vejolaš giellageavaheddjiid eanetlogu (olb mot geain lea iešguđet dási giellamáhttu muhto eai gea vat giela aktiivvalaččat), nuorat buolvva (30-), olbmuid geain lea unnán sosiála stáhtus (omd. psyhkalaš buohc cit, juhkkit ja nu gohčoduvvon "asosiála" olbmot) ja eará čearddaid olbmuid geat máhttet áitojuvvon giela. Sii geat leat eanemus oidnosis unnitlogugielaid okta vuođas leat politihkalaš njunnožat ja kulturjođi headdjit, olbmot geain lea alla sosiála stáhtus, giella čeahpit (oahpaheaddjit, giellageavaheaddjit geain lea Sámis 13/2013 35 Biologiijas jápmin lea juoga mii lea loahpalaš ja mii dáhpáhuvvá lunddolaš sivaid geažil, ... alla oahppu, boarráset giellageavaheaddjit geat beroštit giellaárvvus jnv.) ja sii geat aktiivvalaččat barget giella ealáskahttimiin. Olggobeale dutkit beroštit dávjá dán joavkku representašuvnnas. Dát olbmot dávjá fállet iežaset diehtoaddin ja oktavuođaolmmožin, sii "dov det olles servodaga" ja muitalit dutkái geat hállet giela ja gii ii hála, geainna dutki galgá ovttasbargat ja geasa "ii gánnet geavahit áiggi" (gč. Evans 2001). Go dutkis lea váilevaš giella- ja kulturmáhttu ja dovdá iežas eahpe sihkarin amas kultuvrras, de lea vuogas doahttalit ovt taskas olbmuid geat doibmet servodatofelažžan. Jos ofelaččat menddo sakka stivrejit gieddebarggu, de dut ki sáhttá oažžut menddo oktageardánis ja váilevaš oain nu gielladilis. Dutki ja giellaservodat Dutkiin, geat dávjá leat olggobeale olbmot ja boh tet amas servodahkii, leat máŋgii ovdagáttut das mo giellaservodat doaibmá. Dát sáhttá váikkuhit dutkan bohtosiidda. Váilevaš máhttu servodaga mekanism maid birra, váilevaš giellamáhttu ja oanehis teknihkalaš dutkangalledeamit, goas dutkit eai beroš eai ge váldde oktavuođa olbmuiguin geaid gielladili leat dutkamin, dagahit gaskka dutkiid ja "dutkanobjeavttaid" gaskkas, juoga mii fas dahká ahte guorahallamat šaddet mend do coahkásat. Govva objektiivva dutki birra, geas lea neutrála posi šuvdna servodagas gos son lea dahkamin guorahalla miid, lea boares myhta mii ii vástit duohtavuhtii. Juo dalle go gielladutki čájeha beroštumi muhtin áitojuv von gillii ja ihtá giellaservodahkii, de dát váikkuha gie la stáhtusii, olbmuide ja servodatproseassaide. Danne lea hui dehálaš ahte dutki álo jurddaša kritihkalaččat 36 Sámis 13/2013 iežas rolla birra ja man láhkai dat sáhttá váikkuhit dut kanbohtosiidda ja olbmuide geaiguin leat bargamin. Dát guoská maiddái dutkiide geat ieža gullet muhtin álgoálbmogii dahje unnitlogu álbmogii. Vaikko vel lea seammá čearddalaš vuođđu go sis geaid dutki lea guora hallamin, ii mávsse dan ahte dutkis lea eamimáhttu di liid birra maid son lea guorahallamin, ii ge leat mihkke dáhkádusaid dasa ahte láhtte ehtalaččat riekta. Badjelgeahččan Boastu dieđut áitojuvvon gielaid ealasvuođa hárrái sáht tet maid vuolgit badjelgeahččama dihte. Akademalaš máilmmis lea alla árvu čadnojuvvon dasa ahte bar gat eksohtalaš, áitojuvvon gielaiguin; leat son gii buk tá dieđu das ahte muhtin giella lea "jápmán" dahje ah te son bargá "maŋimuš hálliiguin". Dávjá áitojuvvon gielat doibmet katalysáhtorin dutkiide geat dáhttot akademalaš karrieara ja háliidit prošeaktadoarjagiid ja alla stáhtusa. Erenoamáš čállosat ja artihkkalat main vuođđu lea coages dutkanbargu, lea dávjá dakkár ođas man birra ollu mediat čállet ja muitalit. Sáhttá leat sáhka gilvvus vissis unnitálbmogiid gask kas jos badjelgeahččá dan ahte muhtin áitojuvvon gie lat ain leat eallimin ja daid sáhtášii ealáskahttit: galgá go deattuhit smávva gielaid Norggas, nu mo nuortalaš sámegiella? Dahje ubmisámegiela Ruoŧas? Ii go leat hálbbit ahte ubmesámit baicce ohppet máttasámegie la ja ahte sii geat háliidit oahppat nuortalašgiela fár rejit Supmii? Vaikko muhtin dutkit čuoččuhit ahte nuortalašsámegiella ja biŧonsámegiella eai leat ealli gie lat Norggas odne (Feist 2010: 19, 20, Vangsnes 2012), de ii leat dáid gielaid dálá dilli guorahallojuvvon. Mii eat dieđe leat go odne olbmot Norggas geat máhttet biŧon- ... muhto giela dáfus politihkalaš, ekonomalaš ja persovnnalaš dilit maid mii olbmot ieža dagahit, mearridit jos giella adnojuvvo vai ii. ja nuortalašsámegiela, dahje leat go olbmot geat iden tifiserejit iežaset dáid gielaiguin dahje geat háliidivčče ealáskahttit daid. Dubmet giela Jápminduomut maid dutkit, politihkkárat, eiseváld dit ja riikkaidgaskasaš organisašuvnnat celket, sáhttet hoahpuhit giellamolsunproseassaid ja buktit negatiiv va sosiál-psykologalaš váikkuhusaid daidda olbmuide geat identifiseret iežaset jápminčilgejuvvon gielaiguin. Giellaservodatlahtut sáhttet jurddašit ahte lea veadje meahttun váldit ruovttoluotta iežaset giela, ja dan dihte eai geahččal ge álggahit ealáskahttindoaimmaid. Vejolaš giellageavaheaddjit eai dáidde geavahit iežaset máhtu dahje sii ollásit hilgot dan. "Jápmán" gielat dábálaččat eai oaččo makkár ge politihkalaš dahje ásahuslaš doar jaga. Ii biŧon-, ubme- dahje áhkkilsámegielas leat omd. makkár ge sajiid riikkaidgaskasaš sámi giellalávdegot tis, ii ge leat makkár ge váikkuhanváldi sámi giellapoli tihkas. Teorehtalaš jápminduomut ja pessimisttalaš ár valusat sáhttet johtilit dagahit praktihkalaš loahpalaš giellamolsumiid. Danne lea dutkiin, politihkkáriin ja eiseválddiin stuorra ovddasvástádus go celket juoidá áitojuvvon gielaid ealasvuođa hárrái. Gielat eai jáme, gielat molsašuvvet – vel ruovttoluotta ge Odne eanet ja eanet erenoamážit giellasosiologat gehč čet kritihkalaččat giellajápminmetafora. Gielladutki Jon Todal oaivvilda omd. ahte ii sáhte hállat giellajáp mima birra seammaláhkai go hálla jápmima birra bio logiijas. Biologiijas jápmin lea juoga mii lea loahpalaš ja mii dáhpáhuvvá lunddolaš sivaid geažil, muhto giela dá fus politihkalaš, ekonomalaš ja persovnnalaš dilit maid mii olbmot ieža dagahit, mearridit jos giella adnojuvvo vai ii. Danne go álo lea vejolaš rievdadit dákkár diliid, de lea maiddái álo vejolaš nuppástuhttit giellamolsunpro seassa. Jos olbmot háliidit váldit ruovttoluotta iežaset giela ja jos leat okta dahje eanet olbmot geain lea giella máhttu, dahje jos giella lea dokumenterejuvvon, de lea vejolaš dan ealáskahttit (Todal 2008: 127). Váldit giela ruovttoluotta Iešguđet álgoálbmotjoavkkut anglo-amerihkálaš máilmmis (omd. wôpanâak, ohlone och myaamia) gea vahišgohtet fas máttarmáttuid "oađđi" gielaid, mat eai leat geavahuvvon guhkes áigái (language reclamation). USAs ja Kanadas moanat akademalaš ásahusat ja dutkit ovttasbarget álgoálbmogiiguin ealáskahttin dihte sin giela (omd. University of Victoria, MIT). Bures lihkos tuvvan prográmma Master-Apprentice Language Learning Program, mii vuođđuduvvui California universi tehtas Berkeleyas USAs, lea veahkehan máŋggaid gie laid main leat unnán giellageavaheaddjit, sihke bajidit sin stáhtusa ja lasihit aktiivva giellahálliid logu. Unni musat 50 tiimmu mánnui, oktiibuot golmma jagis, oah paha muhtin gii máhttá giela (giellačeahppi) oahppi, oktasaš beaivválaš doaimmaid bokte main duššefal áito juvvon giella adnojuvvo. Prográmma dahká vejolažžan dušše ovttain hálliin álggahit ealáskahttinproseassa mii de fas álggaha ráidoreakšuvnna mas olbmot ealáskahtt et sin oađđi giellamáhtu dahje sii ohppet giela gitta álg gu rájes (Hinton & Hale 2008: 217–226). Australias, USAs ja Kanadas fertejit dutkit ohcat lo bi álgoálbmogiin jos áigut čađahit gieddebarggu álgo álbmotservodagain. Kontrávttas mii dahkko, dutkit ja ásahusat máidda sii gullet, leat geatnegahtton árvvus at Sámis 13/2013 37 nit ehtalaš njuolggadusaid ja čađahit dutkama mas lea praktihkalaš ávki servodagaide maid leat guorahallamin. Eurohpás gis čađahuvvo álgoálbmot- ja unnitálbmogiid dutkan ain measta beare dutkiid eavttuid mielde, dain na jurdagiin ahte teorehtalaš dutkan automáhtalaččat lea ávkkálaš daidda servodagaide maid guorahallet. Sátnegirjjit ja grammatihkkagirjjit mat leat čállojuvvon riikkaidgaskasaš dutkanservodaga várás eŋgelasgillii dahje eará gillii mii ii leat áddehahtti dutkojuvvon ser vodaga álbmogii, ovddidit diehttelasat dutkiid karriea raid, muhto dain lea unnán ávki giellaservodaga miel lahtuide geat dárbbašit materiála maid praktihkalaččat sáhttá atnit. Audio-materiálat ja filbmejuvvon materiá lat fertejit leat sadjosis rivttes ehtalaš vuogi mielde, ja fertejit leat heivehuvvon nu ahte daid sáhttá geavahit ealáskahttinbarggus. Dáinna čállosiin in oaivvil ahte buot gielladutkit gal get bargat sosiolingvisttalaš ealáskahttindutkamiin dahje doaibmat giellaaktivistan. Giellastruktuvrraid ja grammatihka dutkamat leat maiddái dehálaččat ja dain sáhttá stuorra ávki servodagaide maid dutki lea guora hallamin. Eaktun dása lea ahte giellaservodagas lea vejolašvuohta geavahit dutkanbohtosiid, ja ahte sii geat identifiserejit áitojuvvon gielain adnojuvvojit árvvus ja besset searvat dutkanbargui. Dán oktavuođas lea mis, eurohpá dutkiin ja dutkanásahusain, ain ollu oahp pan láhkai iežamet australia ja angloamerihkálaš bargo ustibiin. Gáldut Evans, Nicolas 2001: The last speaker is dead – long live the last speaker! I: Newman, Paul, Martha Ratliff (eds.): 38 Sámis 13/2013 Linguistic Fieldwork. Cambridge University Press. (s. 250–281). Feist, Timothy Richard 2011. A Grammar of Skolt Saami. [Thesis]. Manchester, UK: The University of Manchester. Hinton, Leanne & Hale, Kenneth (red.) 2008. The green book of language revitalization in practice. Emerald. Bingley UK. Lewis, M. Paul, Gary F. Simons, and Charles D. Fennig (eds.), 2013. Ethnologue: Languages of the World, Seventeenth edition. Dallas, Texas: SIL International. On line version: http://www.ethnologue.com (hämtad 05.03.2013). Moseley, Christopher (ed.). 2010. Atlas of the World’s Lan guages in Danger, 3rd edn. Paris, UNESCO Publis hing. Online version: http://www.unesco.org/culture/ en/endangeredlanguages/atlas (hämtad 05.03.2013). Scheller, Elisabeth 2011. Samisk språkrevitalisering i Ryss land – möjligheter och utmaningar. I: "Norsk og finskugrisk språkkontakt i Norge." NOA: norsk som andrespråk 1-2011. Universitetet i Tromsø. (s. 86–118). Todal, Jon, 2008. Når er eit språk forsvunne? Kritiske merk nader til språkdødmetaforen. I: (eds.) Lars-Gunnar Larsson and Torbjörn Söder, Váimmus čiegan sániid –I hjärtat gömmer jag orden. Uppsala: Institutionen för moderna språk, Uppsala universitet. (s. 124–130). Vakhtin, N. B. 2001. Jazyki narodov Severa v XX veke. Očerki jazykovogo sdviga. Evropejskij universitet v Sankt- Peterburge. Vangsnes, Øystein A. Pitesamisk – eit forsvinnande lite språk i Skandinavia. I: Forskning.no: nettavis med nyheter fra norsk og internasjonal forskning. 06.02.2012. Uni versitetet i Tromsø: http://www.forskning.no/blog/ vangsnes/312544 (hämtad 05.03.2013) Erenoamáš árbevieruid dokumentára Marit Mikkelsdatter Eira Murud Jahki Sámis Girji muitala mo sámit leat birgen ja mo leat birgejumi viežžan luonddus, luonddu ja luonddu elliid rievdama áigodagaid mielde. Girjjis leat šattuid birra, maid sáhttá borrat ja maid fas dálkkasin geavahit. Dálkediiddat ge leat miellagiddevaččat. Odne mii oaivvildat diet eai šat doala deaivása nu mo ovdal, go dálkkádatrievdan váikkuha lundui, ja olbmo eallimii Sámis. Dieđut leat biddjon juohke beaivái miehtá jagi. Nu lea ge girji erenoamáš sámi árbevieruid dokumentašuvdnan. ISBN 978-82-8263-047-4 150 s. Garra olggoš. NOK 250,-. Suoidnemánnu • Vahkku 27 • Loddelámvahkku /Loddeláp mi 2 Geassi álgá. Giron čivgá dáid muttuid, dahje geassemánu loahpas, go gironbárra vuos lea lállán moniid sul lii golbma vahku. Čivggat gird ilit sullii golmmavahkkosažžan. Jus odne arvá, de arvá guhtta vahku ovddosguvlui. Čuonjá láhppá sojiid, loddelápmi, nappo láhppá soadjedolggiid ja de šaddagohtet ođđa dolggit sadjái. Dat ii sáhte girdit dolgelonuhan áiggi, gč. 15.06. 3 4 Oapmedálloolbmuin álggii ráhkkananáigi lájuide. Dalle galge liššát šliipejuvvot, áhcest oalpput ruskejuvvot ja eará bierga sat divoduvvot vai leat ortneg is go lájuiguin álge rassat. Gálbbe rásselasttat leat Diŋgo dás/bestill her:nuv njálgát ttá borrat dahje saláhttii bidjat. Fuomáš www.calliidlagadus.org ahte gálbberásselasttain lea hui ollu ene Dahje jeara girjegávppis!/ rgiija, ja sáhttá leat váttis oažžut nahkáriid jus bea re ollu borrá eller spør hos din bokhandel dán šattu. Lasttaid oktan nađain oažžu maid goikadit ja mo llet jáffun 5 Jieret- ja čáhppesjieretlast - Dáid muttuid gorgŋejit vaikko makkár sturrosaš luosat mearas čázádagai de. Stuorámus luosat leat ovd demus gorgŋen, ja dađistaga vul get smávit guolit, linddorat ja luosju olggit. Ohcejoga ja Kárášjoga sápmelaččat lávejedje suoidnemánus giddet Deanu rastabuođuin go bivde luosaid. Dát bivdovuohki ii leat anus leamaš 1860-logu rájes. Anáraččat leat maid geavahan dán bivdovuogi Anárjogas. Boska lea dáid muttuid juo olles šattus, muhto aniha bures biebmun, earenoamážit fádnut. Dál sáhttá bosket ja ráhkadit gelea, sieráha, marmelade, ja nađain sáh ttá sohkarnjálgáid maid ráh kadit. Lasttaid goikada ja geavah a deadjan dahje máisttan biepmus. dahje deadjan. Varasnaga sáhttá láibedáigái mollet ja sea guhit. Muđui lea ruohttasis hui ollu ene rgiija. Daid borrá juogo varasn aga dahje goikada. Jus goikada ruo httasiid, de sáhttá maid millet jáffun ja geavahit deadjan. Olles šaddu lea muđui hui dálkkas olbmo rupmašii. www.lagadus.org ja geasi mi Boska Sámis 13/2013 39 K r o n i h kk a In g e r Z a c h r i s s o n Sániid fápmu jierpmibadjel Deaddiluvvon ruoŧagillii Populär Arkeologi-nammasaš áigečállagis 1/2013, s. 19. Jorgalan davvisámegillii Harald Gaski Manin lea Ruotas nu diehttelas hállat "davvi riikkaid gielaid" ja "davviriikkaid oskku" birra, muh to nu moalkái dadjat "sámegielat" ja "sámi osku"? Ubmi universitehtas lea vejolaš lohkat "davviguovl luid arkeologiija" muhto Tromssas lohket "sámi arkeo logiija". Gaskkohagaid geavahuvvo "norrøn" "davviguovlluid" synonyman, muhto dat mearkkaša "davviriikkalaš", ja čujuha erenoamážit ovddeš oarje davviguovlluid gielaide (geahča neahtas Ruoŧa Akade miija sátnegirjji, SAOB). "Skandinávalaš" lea vel eará buohtastahtti namahus "davviriikkalaš"-doahpagii, ja speadjalastá várra eaŋgalasgiel váikkuhusa. Dán áigái gávdnet arkeologat dađis eanet bázahusaid mat duođaštit sámi ássama geađgeáiggi rájes Gaska-Ruoŧa rájes gitta Mátta-Norgii, main leat čatnosat gitta geađgeáiggi bivdoálbmogiidda. Árbe vieru mielde leat dát gávdnosat gohčoduvvon "bivdo kultuvra" bázahusat, vaikko leat ge seammaláganat go Davviskandinavia "sámi" bázahusat. Stáhta historjjálaš musea Stockholmmas rabai 2001:s "Vikingar"-nammasaš čájáhusa. Čájáhusas 40 Sámis 13/2013 ledje guokte montera mainna ledje sámi fáttát. Dás rájes leat monterteavsttain lonuhan eret "sápmelač čat"-namahusa ja dan sadjái čállán "davvi-álbmogat" dahje "bivdo-álbmogat", ja "sámi" sadjái gis lea boah tán "davvi". Museaguossit áddejit dan mearkkašit "davviriikkalaš". Váikkuhussan lea ahte sápmelaččat dahkkojit oaidnemeahttumin dahje sin historjá amas mahttojuvvo. Lea čielggas ahte ii sáhte dieinnalágiin lonuhit "sápmelaččat" ja "sámi". Ja "Davvi-álbmogat" han lea oktasaš namahus mii Ruoššas gokčá eanet go 30 iešguđetge álbmoga. Ironálaš bealli dás lea ahte juste vikiŋgaáiggi han sápmelaččat ledje fámolaš joavku mas fertii beroš tit. Sis lei árvu ja ekonomálaš mearkkašupmi. Davvi riikkaid gonagasaid ja eará riggáid riggodat han lei huksejuvvon duolljegávppašeapmái sápmelaččaiguin. Geađgeáiggi ipmilat, gonagasat ja eará stuorrát, dego aesat, Ynglinge-sohka, Lade-járllat ja Orkneyjárllat han suorgásedje myhtalaš "páras", mas nubbi gulai sámi sohkii ja nubbi gis davviriikka máilbmái. Romálaš Tacitus čálii jagis 98 guovtti da vimus álbmoga birra; suiones, svealaččat, ja fenni, sápmelaččat, latinifiserejuvvon dološ oarjedavviriikka Elisabeth Schelle r | Lill Tove Fred riksen jorgalan sámegillii M uitosánit Askold Baž a novii G olggotmánu 15. b. 2012 jámii gielddasá mi čálli Askold Aleksejevič Baž Askold Bažanov anov iežas ásodahkii Revda ruvkeserv riegádii lea guokte miill odagas, mii suoidnemánu a eret Lujávrris 21.b. 1934 Guoládagas. Asko Bažanov lei vuos gielddasámi siidi ld ttas čálli Guoládag i Resti as eret gii šatta dovddusin olgg kent i obeale Murmán (gielddasámegillii skka fylkka. Asko čálii ruoššagillii, Risttǩe´dd), mii ld muhto muhtin lei Noto su teakstadujiin jorgaluvvon ja zero (Njuõ´t’tjâu´ leat almmuhuvvon rr) jávre davvisámegillii, lii, ruoŧagillii ja gáttis Guoládag dárogil eŋgelasgillii. Dát a gield dagai ahte son dovddusin riikk das Murmánskka šattai aidgaskasaš lohk fylkkas, kiide ge. Oarje Guoládag as. Askold Askold šattai 79 váccii vuosttas jagi. Jos dálki lei skuvlaja dan mađe, de son juohke beaivvi mea giid internáhta finai lei Jur’k hcis ovtta su beat skuv ino servodagas. llas mii nagiin. Askold kui hirbmat bure Dasto son barg lii boazodoa s čuoigat, mannat gai kollektiivva lofitnodagas sámi bivdui, bivdit gulii ja diktet. Son ráhk Vosmuss siiddas, d eanogáttis istii davvimáilmm Tuloma Guoládaga gield i luonddu ja buot dan elliid, šattu das. Doppe su id ja geđggiid. nuppi máilmmi bearaš orui soađi rádjái. Asko lda áhčči jámii álgojagiin ja gánd soađi a bajásšattai iežas etnii n ja ádjáin. 24 Sám is 12/ 2012 laš namas finnar. Dat namma ja skridfinnar geavahuv vui čađa olles vuosttas duhátjagi. Germanalaš siida guimmiid bokte namahusat šadde oahpisin oahppan olbmuid gaskkas sihke greikka- ja latiinnagillii. "Sápmelaččat" lea álbmoga iežas namahus, mii gávd no 12–1300-logu rájes, muhto mii vissásit lea vel boar rásebbo. 1200-logu rájes gávdno nuortadavviriikkalaš namahus "lappar" čállosiin. Sápmelaččat gávdnojedje Atlántta ábi rájes oarjin gitta Ladoga rádjái nuortan. Muhto sis ii lean čállingiella ii ge sis lean iežaset stáhta. Mas vuolgá dálááiggi sápmelaččaid oaidnemeahttusin-dahkan? Lea go ballu dulkojuvvot bealálažžan? Riekteáššit leat jođus sápmelaččaid vuos tá danin go sii hálidit geavahit iežaset árbeeatnamiid. Meahccečuollan, ruvkkit, bieggamillut, gumppet áitet boazodoalu. DIVVUMUŠ Ovddit nummiris (Sámis nr. 12) ledje muitosánit AskoldBážanovii, maid Elisabeth Scheller lei čállán. Dađebahábut gárttai okta meattáhus Schellera teavst ta jorgalusas: Bažanov namahuvvo das gielddasámi čállin. Dat lea boastut, dan dihtii go Askold Bažanov lei nuortalaš. Son lei riegádan nuortalaš gilážis Risttǩe'dd (Restikent). Schellera čállosis ledje Bažanov divttat heivehuvvon muitosániide oassin, muhto doaimma hus sirrii divttaid váldoteavsttas eret, mii láivudahtii artihkkala ja divttaid oktiigullevašvuođa. Mii šállošat boastuvuođaid. Doaim. Áidna mii divošii ášši lea: buoret ja lassi oahp pu min álgoálbmoga, sápmelaččaid, birra – jo skuvllas! Inger Zachrisson lea arkeologiija doseanta ja dutká ee. sámi-davviriikkalaš gaskavuođa. Sámis 13/2013 41 Jovnna Guttorm Solbakk Stuorátgielat báidnet unnitgielaid – nappa nuppi guvlui? Iežan mielas dát lea miellagiddevaš fáddá, ja universitehta studeantabarggu oktavuođas bessen ge vehá áiggi geava hit dušše dien gažaldahkii ohcat dieđuid ja fástádusaid. Dás mun vuos čájehan mo sámegielas váldit atnui amasgielat sániid, ja muhtin láhkai sámáiduhttit amas sániid. Mun gal jáhkán otná nuo raid sámegiela báidná eŋgelasgiella seamma olu go davviriikkalaš gielat. M u čuoččuhus lea dat ahte www-máilbmi lea dasa váikkuheaddjin. Nuoraid sáme gielas leat oahpes sánit dakkárat go Join, Server, Chat ja Game, daddjojuvvon sámegil lii nu mo sánit čudjet eŋgelasgillii. Mii sáhttá boastut áddejuvvot, jus omd. váhnen jearrá mánás maid son dah ká olles beaivvi, ja mánná vástida geimen. Soaitá de 42 Sámis 13/2013 váhnen leamen hui čeavlái dahje heahpanan. Dán ovda mearkka gullen Mona Solbakk koseriijas NRK Sámi Ra dios. Maŋit oasis dás fas ozan vejolaš dokumentašuvnna dasa ahte sámegiella ge sáhttá leat báidnán siidaguim miid gielaid. Dása geavahan professor Tove Bull artihk kaliid mas čilge aiddo dáid vejolašvuođaid birra. Historjjálaš perspektiiva Máilmmi historjjás diehtit go stuorra ja fámolaš riik kat koloniserejedje guovlluid, de daid guovlluid olb mot maiddái šadde bákkuin váldit vuostá sin kultuvrra ja giela. Mu moadde jagi historjáfága lohkamis lea dát cieggan dábálaš fáktadiehtun. Lea dalle maid dovddus dat ahte unnitgielat váldet sániid stuorát gielain ja hei vehit daid iežaset gillii. Davviriikkaid stuorát gielat leat áiggiid čađa báidnán sámegiela. Sápmelaččat geat orrot Suomas, lunddolaččat váldet atnui suomagielat sániid go galget čilget áššiid masa sámegielas ii gávdno sátni. Ruoŧa ja Norgga sápmelaččat dahket dan seammá, daid riikkaid sámegielhállit luoikkahit fas sániid ruoŧagielas dahje dárogielas. Amassánit, dahje internašunála sánit, bohtet maid dalle sámegillii dan riikkagiela bokte gos sápmelaččat ásset. Guldalettiin sámi radiosáddagiid, de gulat fargga lea go suoma, ruoŧa vai norgga beale Govva: Anne Länsman. sápmelaš gean lea jearahallamin. Ii ge soaitte leat dušše sániin sáhka, stuorát davviriikkalaš giella sáhttá leat muđuid ge báidnimin sámegiela. Go mun omd. lohken fágakurssa pensumteavsttaid, de fuobmájin ahte munn je lea olu váddáseappot áddet Samuli Aikio fágateavstta go omd. Thor Frette teavstta. Jearan dalle alddán ahte lea go dasa sivvan dat ahte Aikio sámegiela lea suomagiella báidnán, ja Frette sámegiela fas dárogiella? Go ieš ásan Norggas, ja dárogiella lea vuosttas amasgiella, de dan si vas lea munnje álkit áddet Frette fágateavstta. Ođđa ja amas sánit sámegielas Loatnasánit Giđđat 2012 ledjen mun Sámi fágagirjjálaš čálliidja jorgaleddjiid searvvi joavkku mielde Baskaeatna mis oahpásmuvvamin sin gielladiliide. Dát bovttii mu beroštumi giella- dahje sátneluoikkaheami áššiide. Baskalaš giellačeahpit muitaledje ahte sin giella lea erenoamáš Eurohpás go das eai leat fuolkegielat. Dat mii lei mu mielas erenoamáš, lei dat go muitaledje ah te 80% baskagiela sániin leat loatnasánit. In leat oaid nán ahte oktage galgá leat dahkan seammalágan loatna sániid lohkama sámegielas. Dás vuolábealde mun dušše namahan muhtin ovdamearkkaid. Nállu, mii bođii Sápmái gávpealbmáid mielde, gohčoduvvui vuođđoskandinávalaš gillii neđlo dah je, náđlo, ja dát lea otne sátni mii orru álohii gullan sámegillii, diehtá Thor Frette. Ja otná modearna tek nologiijan oažžut mii ođđa amas sániid beaivválaččat, eat beare davviriikkalaš gielain, muhto maiddái eŋgelasgielas. Sánit Chat, Server ja Join álki dit čirret beaivválaš gillii. Ja nu mo sátni nállu, de ii ráhkaduvvon ođđa sátni, muhto amas sátni heivehuv vo sámegillii. Giellaprofessor Ole Henrik Magga dajai NRKii čakčamánus diibmá, ahte olbmot olu johtileap pot luoikkahit sániid amas gielain, nu mo eŋgelasgielas, čilget álkkes áššiid ovdalgo geavahit sámegielat sániid. Dát dahká ahte sámegiella šaddá geafes giellan. Join geavahuvvo go áiggot searvat muhtin spillii neah tas (omd. DOTA2 ja Starcraft2), ja dán sáhttá álki dit jorgalit sámegillii searvat, muhto dávjjit gullo, joinet. Server mearkkaša dihtor mii bálvala eará dihtoriid neahta bokte, danne sáhtašii dan gohčodit dihtorbálvaleaddji dahje dušše bálvaleaddji, muhto go das lea jo sámegielas semanttalaš oaivil, de sáhtášii omd. goalustit sániid bálvá ja dihtor, bálvádihtor. Giellagáhttejeddjiide lea jeđđehus, Sámis 13/2013 43 dás oaivvildan ahte sámegielas lea vejolaš sámáidaht tit sániid ovdalgo luoikkahit amasgielain. Thor Frette rohkki dajai Sámeradios maŋŋá go almmustuhtii iežas sátnegirjji ahte: Dáppe leat olu sánit mat leat ráhkaduv von ja dat galget gehččot evttohussan. Loahpalaččat lea sámi servvodat mii dohkkeha daid, dahje hilgu. Muhto almmá evttohusaid haga, de ii sáhte sámeservodat mai dige mearridit. (K. Kemi, njálmmálaš gáldu, 25.10.12). Thor Frette máddái čálii ahte ovdalgo njuolgga dohppet amasgielat sáni, de lea vejolaš roggat boares sániid ja daidda addit ođđa sisdoalu, dahje luoikkahit sániid eará sámegielain. Ovdamearkka dihte chat, mii dán áššis mearkkaša elektrovnnalaččat čálašit, Njeazzegirj jis/Facebook:as dahje Skype bokte, sáhtášii leat buljardit (Davvi Girji, 2000; 546), dahje sålžat (solžat) (Frette, 1975; 148). Suorggideapmi ja goalosteapmi Sátnesuorggideapmi lea vuohki mo ráhkadit ođđa sá niid oahpes sátnemáddagiin, nu mo omd. čállit sá ni máddagis suorggida -án ja šaddá čálán, mii mearkkaša muhtin gii lea viššal čállit, muhto man ođđa mearkkašupmi lea elektrovnnalaš čálli (Helander, 1994). Nils Øivind Helander čállá ahte juohke sátne luohkás sáhttá ráhkadit eará sátneluohká. Omd. sub stantiiva guolli ráhkaduvvo vearbasátnái guolástit. Ja dás sáhtát fas ráhkadit substantiivva guolásteapmi (Helander, 1992). Thor Frette maiddái čilge ahte sámegielas lea iežas njuolggadusat. Dasto dadjá ah te sámegielas leat sullii 50 gehčosa maiguin sáhttá ráh kadit substantiivvaid (Frette, 1987: 75).] Sátnegoalosteapmi lea erenoamáš vuohki sámegielas ja eará suoma-ugralaš gielain konstrueret ođđa sisdoaluid. 44 Sámis 13/2013 Dát dáhpáhuvvá go guokte subjeakta goalostuvvojit oktii ja ráhkadit ođđa semanttalaš oaivila. Omd. email, šaddá šleađgapoasta. Šleađga mearkkaša strøm, elektrisitet (Sámi dáru sátnegirji, Da vvi Girji, 2002; 532). Sátneheiveheamis livččii dát sátni doalahan originála hámi, muhto heivehuvvon sámegie la sojahan paradigmii. E-mail doalahuvvo, ja ii oro erenoamáš, ovdalgo álgá sojahit sáni, omd. mun sáddejin dutnje e-mailla, mun ožžon olu e-maillaid. Jearaldat lea ahte galgá go čállit e-meila vai šaddá riekta sámi jienádat? Sámegielas seammá go eará gielain, leat iežas njuolgga dusat mo galgá heivehit sáni eatnigillii. Aikio ávžžuha vuhtii váldit erenoamážit sámegiela sátnedeattu go lea heiveheamen (Aikio 1994; 28). Vai lea dohkálaš hei veheapmi, de ii sáhte sáni álgodeaddu rievdat ja sáni loahppadeaddu heivehuvvo sámegillii, vai ii leat dár bu eará go rievdadit loahpa. Sátnedeaddu gullo álgo stávvalis. Guhkit sániin juohkása deaddu (Ibid). Sáme giella daddjo leat vearba-giella. Dat mearkkaša ahte sámegielas ráhkada nomenis vearbba. Dát sáhttá buk tit liige hástalusaid heivehit sáni amas gielas sámegillii. Prinsihpalaččat ii rievdda eaŋgalasgielas sáni substantii va- ja vearbahápmi, áidna mii rievdá lea grammatihkalaš konteaksta (Francis Katamba, 2005; 64). Siidaguoimmegielat báidnet sámegiela Sámegiela geavaheaddjit ásset golmma davviriikkas, ja Ruoššas. Guovtti davvi riikkain lea germánalašgiella riikkagiellan, ja ovtta riikkas fas suoma-ugralaš giella. 1978 dohkkehedje oktasaš davvisámi čállingiela. Váik ko lea seamma sámegiella golmma riikkas, de gávdno > mun liikon dán girjji > mun liikon dán girjjis > mun liikon dán girjái jit jo sánit ja grammatihkalaš konstrukšuvnnat mat eai leat ovttaláganat. Ođđa sánit ráhkaduvvojit juohke riik kagiela málle mielde. Omd. Norgga bealde sámegie las lea snøscooter šaddan muohtaskohter, ja suomabealde fas mohtorgielká, mii suoma gillii lea moottorikelkka. Maiddái riikkagie laid grammatihka váikkuha sámegielaide. Dábálaččat Norgga bealde dadjá mun liikon dán girjji, ja Suoma bealde gullu mun liikon dán girjjis. Riekta sámegielas livččii: mun liikon dán girjái (Vuolab-Lohi, 2007: 423– 425). Go buohtastahttá dán guokte cealkaga de oaid ná riikkagielaid váikkuhusa sámegiela cealkkahukse mii. Ovdageažus dahje prefiksa maiddái sáhttá čujuhit giellabáidnimii. Sánis umáhttu orru u leamen ovdageažus boahtán amas gielas, danin go sámegillii livččii sáhttit dadjat máhtuheapme. Álgu sátne oassi eahpe- sáhttá maid tulkot ovdageažusin (prefiksa), danin go gávdno máŋgga sátneluohkás. Omd. eahpe osku, eahpevuoiggalaš, eahpelihkostuvvat (K. Kemi, njálmmálaš gáldu 25.10.12). "Davviriikkaid giellahistorjjá ferteođđasit čállit!" Davviriikkaid tradišuvnnalaš giellahistorjá čilge ah te omd. dárogiela rievdan áiggiid čađa lea dáhpáhuv van giela siskkáldas sivain, ja omd. sámegiella ii leat mo ge váikkuhan dárogiela rievdamii. Professor To ve Bull oaivvilda ahte dákkár giellahistorjjálaš ádde jupmái lea sivvan dat go giellahistorjá lea čilgejuvvon dáruiduhttiid čalbmeglásaiguin. Su váldu gáldun dán čuoččuhussii lea ruoššalaš gielladutki Jurij Kusmenko, gii ovdamearkkaiguin čájeha ahte sámegiella lea dolin váikkuhan davvi-germánalaš gielaide. (Bull, 2010). 2008 almmuhuvvui stuorra girji tuiskkagillii ráiddus Berliner Beiträge zur Skandinavistik. Čálli lea Jurij Kus menko, professor emeritus Berlina Humboldt univer sitehtas, ja gii ain bargá gielladutkin, dál ee. St. Peters burggas Ruoššas. Professor Tove Bull oaivvilda ahte Kusmenko dutkan garrasit hástala davviriikkalaš giella dutkiid, ja vuordimis muhtimat fallehit Kusmenko oai viliid bealuštettiin sajáiduvvan giellahistorjjá, ja earát fas nu mo son ieš, áigu fuomášahttit man mávssolaš giellahistorjjálaš dutkama Kusmenko duođaid lea alm muhan. Jurij Kusmenko dokumentere ahte sámegielas lea leamaš stuorát váikkuhus Skandinavia-gielaide go maid dán rádjai leat dutkit čilgen. Davvi-germánalaš giella dutkit leat oahppan ja oahpahit ahte sihke sámegiella ja suomagiella leat dolin luoikkahan olu sániid dološ oktasašskandinávalaš áiggis. Gielladutkit leat maid dai oahppan ahte dát luoikkaheapmi lea dušše man nan ovtta guvlui, skandinávalaš gielas suoma-ugralaš gielaide, ja iige nuppi guvlui. Dát ii leat nu, oaivvilda Kusmenko. Dolin oktasašskandinávalaš áiggis lei sá mi servodat seamma dásis go davvi-germánalaš siida guoibmeservodat. Dat mearkkaša sihke gielalaččat ja kultuvrralaččat. Gielat ja kultuvrrat mat lea seammá dá sis, maiddái váikkuhit goabbat guoimmi gielaide seam ma olu, oaivvilda Kusmenko (Bull, 2011). Maiddái his torjjá ja arkeologalaš dutkamat čujuhit dasa ahte dološ áiggi servodatdilit ledje olu eambo symbiosalaččat ja seammadássásaččat. Arkeologa Bjørnar Olsen čállá omd. ahte dážat ja sámit, alla sosiála dásis náitaledje goappatg uimmiideasetguin (Olsen, 2003; 25). Sámis 13/2013 45 Kusmenkos leat olu argumeanttat mat čujuhit konk rehta váikkuhusaide. Tove Bull čilge ahte morfologalaš ja morfosyntávttalaš giellamearkkat mat ihte davvigermánalaš gielaide gaskkal 6. ja 11. čuohtejagi, sáht tet leat boahtán sámegielas. Kusmenko namaha ah te sáni ovdageažus, dahje prefiksa, láhppo ja suffigerejuvvon artihkal ihtá (sátnái goalostuvvo artihkal mii mearrida dan sáni). Dasto čujuha Kusmenko muhtun fonologalaš ja fonehtalaš fenomenaide mat čuožžilit, ja galget seamma áigodagas leat boahtán sámegielas, omd. preaspirašuvdna. Dáid fenomenaid oaivvilda Tove Bull dárogiella lea ožžon sámegielas (Bull, 2011; 15-16). Cealkkakonstrukšuvdna davvinorgga dárogielas sáht tá čujuhit eambbo váikkuhusaide sámegielas. Davvi norgga dárogielas gullo ka du sir, ja æ blir ikke å komme. Syntávttalaččat lea dát seammalágan go sámegie las. Dárogielas lea olu čavgasat sátneortnet go sámegie las (K. Kemi, njálmmálaš gáldu, 25.10.12). Dát maiddái sáhttá čujuhit dasa ahte sámegiella lea váikkuhan dáro gillii, goit Davvinorgga dárogillii. Loahppa Universitehtalektor Kjell Kemi lei oahpaheaddjin kurs sas Sámi giellageavaheapmi (Samisk språkpraksis) čakčat 2012. Sihke logaldallamiin, ja erenoamážit barg gadettiin dáinna artihkkaliin go hásten digaštallat olu áigeguovdilis čuolmmaid, ohppen erenoamáš olu. Ii leat várra dábálaš giitit oahpaheaddji almmolaččat, muh to mun dagan dan dákko bokte. Orun leat leamen olu velggolaš aiddo Kjellii. 46 Sámis 13/2013 Muhtin gáldut Bull, Tove (2010), "Annmeldelse", Maal og minne, hefte 2/2010: 156–189 Bull, Tove (2011), "Samisk påverknad på norsk språk", NOA, Norsk som andrespråk, nr.1/2011: 5–32 Frette, Thor (1987), "Gielladikšun – sániid ráhkadeapmi", Sámás 3. Folkets brevskole – Norsk Korrespondanseskole – Utbildningradion –Brevskolen: 7–13 Frette, Thor (1975), Norsk-Samisk ordbok – Dárugiel-sámegiel sádnigirji, Grunnskolerådet/gymnasrådet, Kirkeog undervisningsdepartementet, Universitetsforlaget Helander, Nils Øivind (1992), Suorggideapmi. Muhtun Giellagažaldagat, Vesa Guttorm, Nils Ø. Helander, Kjell Kemi (doaim.) Katamba, Francis (2005), English words – structure, history, usage, building words, second edition, New York, USA & Oxon, Canada, Routledge Minde, Henry (2003), "The challenges of Indigenism: The struggle for Sami Rights in Norway 1960–1990", Svein Jerntoft (doaim.) girjjis: Indigineous Peoples: resource management and Global Rights, Delft: Eburon Delft Olsen, Bjørnar (2003), "Belligerent chieftains and Oppres sed hunters? Changig conceptions of Interethnic rela tionships in Northern Norway during the iron age and the early medieval period", James H. Barrett (doaim.) girjjis: Contact, Continuity, and collapse: the Norse colonization of the North Atlantic, Turnhout, Belgium : Brepols Publisher Sammalahti, Pekka (1994), "Sátnegoallosteapmi ja čállin vuohki", Tearbmasymposia raporta, Čállit/Sámi Instituhtta/Sámi Giellalávdegoddi, Dieđut nr. 3: 35–43 Vuolab-Lohi, Káre (2007), "Máilmmi alladeamos olmmoš – Sámegiela giellagáhttema máŋggalágan hástalusat", Jussi Ylikoski ja Ante Aikio (Doaim.) girjjis: Suomalais-ugrilaisen Seuran toimituksi, Riepmočála Pekka Sammallahtii, Helsinki : 423–429 Aage Solbakk Guovdageainnu girku mii huksejuvvui 1701. Garra-Jorta – Guovdageainnu báhppa 1774 –1780 Ovdal 1751 lei Guovdageainnu siida Ruoŧa vuollásaš. Dan jagi riikkarádji mearriduvvui lulli, julevu ja davvi sámi čađa gitta nuortasámi duohkái. Nu Guovdageaid nu šattai Dánmárku-Norgga háldui. Ruoŧa bealde lei miššondoaibma beavttálmuvvan 1700-logu álgogeahčen. Dan olis viidánedje girkohuk semat davásguvlui, ja jagi 1701 huksejuvvojedje girkut Guovdageidnui ja Ohcejohkii ja sárdnestoboš Ávjo várrái. Sihke Ruoŧas ja Dánmárku-Norggas sámemiššuvdna doaimmai pietismma vuoiŋŋas. Sámiid sieluid vuittii kristtalašvuhtii go lágidii bassi čállosiid sámegillii ja oahpahii ja sárdnidii sámegillii. Pietismma áigodat bisttii 1700-logu lohppii. Dan rá jes čuvgehusáigodat ja rationalisma ráđđegođii miš šuvdna- ja oahpahuspolitihka Sámis. Dánmárku-Norg ga bealde girkoeiseválddit vuostálastigohte sámegiela geavaheami miššon- ja čuvgehusbargguin. Thomas von Westen – "sámiid apostal" Dánmárku-Norgga bealde nammaduvvui 1700-logu álggus Thomas von Westen sámi oaivámužžan miššon bargui, man stivrii Miššonkollegium Københápmanis. von Westen ásahii miššonbiriid gitta Várjjaga rádjái, huksehii skuvlavisožiid, sárdnestobožiid ja girkuid ee. Unjárgii, Detnui, Davvesiidii ja Mázii. Son álgga hii miššonskuvlla, Seminarium scholasticum, mii galg gai oahpahit miššonbargiid geat sáhtte johtit Sámis ja oahpahit ja sárdnidit sámegillii. Troandima bisma Peder Krogh vuostálasttii von Westena giellapolitihka, ja son geahččalii dáruiduhttit oahpahusa ja sártniid von Westen jápmima (1727) maŋŋá. Sámis 13/2013 47 Seminarium Lapponicum 1752–1774 Muhto Thomas von Westena giellaoaidnu vuittii fas 1740-logus, ja ođđa miššonnjuolggadusat deattuhedje sámegiela geavaheami čuvgehusbarggus. Ásahuvvui fas ođđa miššonskuvla, Seminarium Lapponicum, mii galggai oahpahit miššonbargiid ja doaimmahit bassičállagiid ja oahppogirjjiid sámegillii. Dan jođiheaddjin nammaduvvui Knud Leem, gii lei bargan miššonbáhppan davvisámis ja giid 1725–1734. Son barggai von Westena vuoiŋŋas gitta dassái go jámii 1774:s. Thomas von Westen. Seamma jagi (1774) Seminarium Lapponicum heaittihuv vui ja ođđa dáruiduhttinpolitihkka álggahuvvui. Dan jagi nammaduvvui dánskalaš Bang bisman, ja son gáibidii ahte buot sártnit ja oahpahus galge dáhpáhuvvat dáro gillii, dahje rievtti mielde dánskkagillii. Garra-Jorta Seamma jagi go Seminarium Lapponicum loahpahuv vui, álgggii islándalaš Olav Josephsen Hjort (1740–1789) Guovdageainnu suohkana báhppan. Son lei lei leamaš miššonskuvlla Seminarium Lapponicum oahppi. Maŋŋá son válddii teologalaš dutkosa Københápmanis fuones árvosániiguin. Jagi 1770 son nammaduvvui Porsáŋggu sá miid miššonbáhppan. Jagi 1774 son sirdojuvvui Guovda geidnui, gos son lei báhppan 1780 rádjái. Son jámii 1789:s. Olav Josephsen Hjort gohčoduvvui Guovdageainnus Garra-Jortan danne go son nu garrasit vuostálasttii pie tisttalaš oskulihkadusa mii lei vuolggahuvvon Durdnos leagis ja viidánan maiddái Guovdageidnui. Dát osku olbmot geat eatnašat ledje boazosápmelaččat, gohčo duvvojedje Čuorvun danne go sii čurvo gos ain, sihke girku lahka, šiljuin, viesuin ja iežaset boazosiiddain. Sii ávžžuhedje olbmuid dahkat jorgalusa ja buorádusa. Garra-Jorta ii liikon sidjiide álggage. Son oaguhii sin juoh ke sajis, huškkui sin ja gilddii sin maiddái boahtimis girkui. Miššuneara Morten Lund (1686–1755) jorgalii Lut hera katekismusaš davvisámegillii. Dat almmus tuvai 1728. Dat lei vissásit geavahusas Guovda geainnus dalle go Garra-Jorta barggai doppe báhppan. 48 Sámis 13/2013 Garra-Jorta doarjjui ollásit dáruiduhttima, dahje rievtti mielde dánskkaiduhttima. Son vuostálasttii sámegiela geavaheami oahpahusas ja sártniin. Solžža mielde son jo đii maiddái sámi bearrašiid mielde ja ribadii sis sámegiel girjjiid. Jens Andreas Friis (1821–1896), gii lei Oslo universitehta sáme- ja suomagiela professor, čálii girj ji Lajla birra. Girjjis govviduv vo Laagje ja Garra-Jortta háleš teapmi skuvlaviesus. Laagje lea boahtán viežžat Lajla ja Melleha. Son čipposta uksagurrii gulda lit mánáid lohkama. Ozastis son rohtte boares sámegiel-dárogiel katekismusa vai beassá čuovvut oahppiid lohkama. Ii lean nu gal le jagi áigi go guldalii go mánát oahpahuvvojedje sámegillii. Son muittašii man čábbát dat čuojai bealljái go lohke sámegillii. Muh to dát, maid dál lohke, gal čuzii issorasat su bealljái. Son doapma la Garra-Jortta lusa. (Aage Solbakk heivehan sámás) meahttun sielu dárbbuidat ala. – Na-a, don dajat duohtavuođa, dadjá Laagje vuollegaččat. – Mii galgat vuosttažettiin jurddašit min jápmemeahttun siellomet ala. – Dalle lea buoret ahte oahpat dárogiela ja logat dárogiela. – Ii got Ipmeláhčči ádde buot gie laid? – De ádde, muhto don oahpat su buorebut dovdat ja sáhtát buo rebut oažžut suinna oktavuođa dárogiela bokte. - Lea go sámegiella nu fuones giella ahte Min Hearrámet ii viša gullat dan? jearrá Laagje ja muitá maid bisma Bang lei cealkán. – Ii leat, muhto don sáhtát oažžut J. A. Friis Lajla-girjji olggoš, 1952. ollu dárogiel girjjiid mat eai gávd no sámegillii. Don oaččut čuođi dan sadjái go dán ovtta. – Gula, ráhkis báhppa! Eai got dus leat eambbo – Manne ehpet atte midjiide eambbo? sámegiel girjjit maid sáhttit geavahit, nu go dákkára. – Danne go galgabehtet oahppat dárogiela nu ahte Son rohttii ozastis girjjis mii lei sisteseahkaža siste. sáhttibehtet oažžut nu ollu go háliidehpet. – Attes mat munnje dan geahččat, láhttestii báhp pa. Go Laagje geigii sutnje girjji, de son bidjalii dan – Báze dalle dearvan, láhttesta Laagje ja dáhttu girj beavddi ala. jis. – Mus eai leat eambbo dákkár girjjit, son dadjalii. – Dá lea dutnje eará, stuorát ja buoret girji dárogillii, – Eai got boađe eambbo? dadjá báhppa ja geige sutnje dan. – Eai boađe. Dás duohko galggat don ja du mánát – In fuola dan, háliidan mu iežan girján. oahppat dárogiela. – Váldde dán. Mun válddán du. – Manne galgá oahppat dárogiela? Mii leat duhtavaš – In fuola du girjji. Atte munnje girján. gielaineamet. – Don it oaččo dan. – Danne go dárogiella lea buoret, riggásat ja ávkká – In got oaččo dan! Báhppa, don suddudat. Don há leabbo giella. liidat váldit mus mu ráhkis opmodagan. Don háliidat – Du giella lea fuones giella go ságastat bohccuid rievidit mus mu áidna dávvira mii lea mu ráhkkásea birra, duoddariid ja legiid birra, beaivvi čuovgga ja mos man guottán ozastan gos dal jođežan, ja man ija seavdnjadasa birra ja buot áššiid birra mat gullet anán eambbo árvvus go ellon. In guođe du viesu min beaivválaš eallima dárbbuide. Lea bat du giella girján haga. riggásat? Ii de, du giella lea hui geafi midjiide. – Ipmil namas, de bargga váldit dan ja mana olggos, – Ii leat dušše doarvái duhtadit beaivválaš dárb báhppa suhtuin čurve. buid, dadjá báhppa. – It galgga vajálduhttit ahte don vuosttažettiin galggat jurddašit du iežat jápme Sámis 13/2013 49 Aage Solbakk Govvamuittut Norgga bealde lei garra dáruiduhttinpolitihkka 1880 rájes 1960-logu rádjái. Ii lean lohpi geavahit sámegiela skuvllas. Jagi 1898 mearriduvvui ahte sámegiela sáhtii geavhit dušše veahkke giellan kristtalašvuođa oahpahusas Kárášjogas ja Guovdageainnus. Sullii seammalágan dilli lei Suoma ja Ruoŧa bealde. Dá muhtun skuvla govat davvi Sámis dán áigodagas. Oahpaheaddji ja rivgu Signe Haga oahpa heamen sámemánáid Mátta-Várjjagis 1880-logus. Dalle lei jo dáruiduhttinpoli tihkka čavgan. Govva: Ellisif Wessel. 50 Sámis 13/2013 Dáža Lyder Aarseth (1886– 1951), bođii oagpaheaddjin Guovdageidnui 1913:s. Dá oahpa heamen. Noras govvaarkiiva. Sarvvesvuona (Kolvik) skuvla mánát govvejuvvon 1933:s. Mearrasámi skuvlamánát gale šadde gillát garra dáruiduhttima. Noras govvaarkiiva. Sámis 13/2013 51 Ruoŧa stáhta huksehii goahteskuvllaid amaset boazodoalu mánát gáidat sámi duottareallimis. Dá muhtun goahteskuvllas Čohkkirasas, govve juvvon 1939:s. Dálueamit ja oahpaheaddji Ingrid Gaup duogábealde. Govva: Borg Mesch. 52 Sámis 13/2013 Máret-Hánsa – Hans Baukop (1889–1963), Buolbmága skuvlamánáiguin ávvudeamen miessemánu 17. beaivve 1937:s. Olgeš ravddas oahpaheaddji Ola Aarseth. Noras govvaarkiiva. Skuvlaoahppi rehkenasti min govvejuvvon 1939:s. Govva: Manker. Guovdageainnu skuvlamánát govvejuvvon 1950-logus. Gávttit bad jelis. Govva: Romssa Museum. Sámis 13/2013 53 Guovdageainnu skuvlamánát dalá maŋŋá soađi. Rivgu oahpaheamen. Guovdageainnu skuvlastivračoahkkin Mázes 1954:s. Digaštalle go son sámegiela dili oahpahusas? Edel Hætta Eriksen gurut ravddas. Govva girjjis: Muitalusat ja dáhpáhusat Guovdageainnus 8. 54 Sámis 13/2013 Kárášjoga internáhtta 1950. Internáh tat ledjedeaŧalaččat dáruiduhttima várás. Dáppe mánát galge oahppat dáža dábiid ja árvvuid maid eiseválddit oaivvildedje váilo sámi servodagas. Noras govvaarkiiva. Guovdageainnu oahppi Rihtta-Nilut Ole Heikká Ris tiinná – Ánne Ristiinná Hætta čállimin, sámi gákti ja gahpir badjelis. Dadjat buot oahppiin lei dan áigge vierrun geavahit sámi gárvvuid skuvllas. De álge dáža oskusearvvit skeaŋkut dáža biktasiid skuvlamánáide ja nu heite geavaheames sámegárvvuid skuvlla vácce dettiin, muitala Ánne Ristiinná. Govva: Priváhta. Sámis 13/2013 55 Stáhta ruovttufidnoskuvla álggahuvvui Guovdageidnui 1952:s. Skuvlla oahppit govvejuvvon 1950-logu loahpas. Noras govvaarkiiva. 56 Sámis 13/2013 "Johan Anders Anti ii leat stuoris, muhto son lohká dego almmái", čuožžu čállojuvvon dán gova birra, mii lea vižžojuvvon Aktuell vahkkobláđis boazosámiid mánáid birra Kárášjogas 1950:s. golmma gillii 1854 –1936 2010:s lea čuohte jagi áigi dassá go Johan Turi girji Muitalus sámiid birra ilmmai vuosttas geardde. Girji lea sámi klassihkar, ja almmuhuvvo dál ođđasit ávvugirjin. Girji ilbmá Sámi academica-ráiddus gudnejahttin dihtii Johan Turi dehálaš saji ja mearkkašumi sámi kultur historjjás, ja maiddá dan dihtii go Muitalus-girji lea guovddáš ja árra sámi čilgehus sámi di liid hárrái, mii heive hui bures oktii otná álgoálbmotdutkama eavttuiguin. Girjjis leat mielde Johan Turi sárgumat, main lea iežaset árvu lassidiehtun dasa maid čála muitala. Johan Turi dáidá ge leat vuosttas sámi multidáiddár ja dutki. ISBN 9788282630191 ISSN 18914519 ČálliidLágádus TjaelijiBerteme TjállijAlmmudahka AuthorsPublisher ForfatternesForlag Neahttagirjegávpi – wwwBookstore: www.calliidlagadus.org Min bok om samene turidustcover13.10.indd 1 Johan Turi Min bok om samene ČálliidLágádus ISBN 978-82-8263-062-7 192 s. NOK 395,- Thomas A. DuBois coverenglish.indd 1 ČálliidLágádus TjaelijiBerteme TjállijAlmmudahka ForfatternesForlag wwwBookstore: www.calliidlagadus.org ISBN 978-82-8263-063-4 AuthorsPublisher 9 788282 630634 ČálliidLágádus Thomas A. DuBois is a professor of Scandinavian Studies, Folklore, and Religious Studies at the Univer sity of WisconsinMadison. He writes and teaches on a variety of Nordic topics, including the traditional and contemporary culture of Sámi people. 1854 –1936 The year 2010 marked the onehundredth anniversary of the first publication of Johan Turi’s Muitalus sámiid birra (An Account of the Sámi), the first secular book ever published in Sámi language. Turi’s book is a classic of Sámi literature and cultural history. It provides fascinat ing insights into Sámi traditional practices, from reindeer husbandry to hunting and trap ping, to childbirth, healing, courtship and song. Turi’s Account provides a unique glimpse of turnofthetwentiethcentury Sámi life, and provides fascinating points of comparison with the writings of other indigenous authors from other parts of the world. The translation is the work of Thomas A. DuBois. Also included in the present edition are exemplars of Turi’s artwork. Together they reveal Turi’s claim not only to the title of "first author of the Sámi" but also "first multimedia artist" and "first researcher." Johan Turi Johan Turi var født i Kautokeino i 1854, men flyttet med familien til Sverige på 1870-tallet. Flyttingen var 9 7 8 8 2 8 2 et 6 3resultat 0 1 9 1 av grensestengningen mellom Norge og Finland, som førte til at norsk rein ikke lenger fikk bruke tidligere vinterbeiter i Finland. Grensestengningen var også en av årsakene til Kautokeino-opprøret i 1852, der Johan Turis far stod på motsatt side av opprørerne. Også dette kan vi lese om i Johan Turis klassiker, Muitalus sámiid birra, som endelig foreligger på norsk, 101 år etter at den først utkom i en parallellutgave på samisk og dansk. Johan Turis bok springer ut fra den frodige muntlige beretterkunsten blant samene, samtidig som den representerer den første både skjønn- og faglitterære utgivelsen på samisk. Boka kom til som et unikt samarbeidsprosjekt mellom ulvejegeren Turi og den danske kunstneren og folkelivsforskeren Emilie Demant. Høsten 1908 tilbrakte de to mellom 6 og 8 uker sammen i en lånt brakke ved Torneträsk. I det tidsrummet ble Muitalus-boka til. Emilie oversatte Johans tekst til dansk, og gruvedirektør Hjalmar Lundbohm ved LKAB finansierte utgivelsen av boka. Den er siden oversatt til tysk, svensk, engelsk, fransk, finsk, ungarsk, ialiensk og japansk. Johan Turi har også publisert Lappish Texts, 1920, og en samling med reisebeskrivelser og andre tekster, utgitt som bok i 1931, Från fjället. I 1994 gav den samiske multikunstneren, Nils-Aslak Valkeapää, ut boka Boares nauti, som er en samling av Johan Turis brev til Emilie gjennom et langt liv. Boka har en lang introduksjon om Turis forfatterskap, men foreligger kun på samisk. An Account of the Sámi Min bok om samene Johan Turi ISBN 978-82-8263-019-1 Muitalus sámiid birra Johan Turi riegádii Guovdageainnu bearrašis mielde Dálmmá čerrui, Čohkk 1870logus. Son jámii 1936. Sii ledje bo ko Johan Turi gal ieš leai eanet bivdoo guhká leamaš jurdda čállit girjji sámiid leai maiddá álgán čállit suomagillii, mu orron goassege šaddame duohtan. Mu dii dánskalaš etnográfain Emilie Deman davvin ja álggiiga humadit, muhto go go sámi ja suomagiela de soai eaba gu to de soittii leat olmmái das gii máhtii ruoŧagiela gii doaimmai dulkan sudnuid soabadeigga ahte Johan Turi lohpidii E niegu dahkat duohtan čuovvut boazos Emilie bealistis lohpidii Johána veahkeh De šattai ge nu ahte Emilie čuovui Joh olles jagi 1907–1908, ja go gearggai dop Johániin ovttas unna stobožis Tornet gilážis 6–8 vahku čakčat 1908. Dan čálii Johan Turi – Emilie Demant vehk Muitalus sámiid birra. Emilie Demant doaimmahii Joha čállosa girjin ja dat addojuvvui olggos – ka jorgalusain – vuosttas geardde 1910 bođii girji olggos vel nuppádis ja jagi ma mádis. Girji lea jorgaluvvon duiskka, ru fránskka, suoma, uŋgára, itália ja jap te jagi almmuhuvvo girji maid dárogillii ođđa dárkkistuvvon materiála vuođul. Johan Turi lea maiddá almmuhan 1920, ja son čálii mátkemuitalusaid ja mat addojuvvojedje girjin Från fjället, 1 muhii NilsAslak Valkeapää Boares na girjji, mas leat Johan Turi reivvet, maid Demant Hatt:ii. Dat girji lea Turi ie mielde. Muitalus sámiid birra ISBN 978-82-8263-019-1 ISSN 1891-4519 198 s. NOK 395,- Johan Turi ČálliidLágádus time not in Finnish but in Sámi. Demant listened, en couraged, and translated into Danish. The result was a unique work: a bilingual text entitled in Sámi Muitalus sámiid birra, An Account of the Sámi. The volume produced by Turi and Demant ap peared for the first time in 1910. Turi’s masterpiece has been translated into Swedish, English, Finnish, French, Hungarian, Italian and Japanese. The current English translation represents the first direct transla tion of Turi’s work from the original Sámi, rather than from Demant’s Danish translation. It is appearing in conjunction with a completely new edition of Turi’s text, produced through careful reexamination of Turi’s original manuscript, preserved at Stockholm’s Nordiska museet. An Account of the Sámi was not Turi’s last contri bution to world literature. He produced a further work in conjunction with Emilie Demant Hatt, his Lappish Texts (1920), as well as an account of his various trav els, translated into Swedish as Från fjället (From the Mountain; 1931). Turi’s work has been the object of intense and insightful research in the century since its first publication, and remains an important part of the Sámi literary canon today. Turi’s correspondence with Emilie Demant Hatt has been explored particularly in a documentary study entitled Boares nauti (The Old Wolf ), written by the great modern Sámi author and artist NilsAslak Valkeapää. ČálliidLágádus Johan Turi ČálliidLágádus SÁMIacademica Nr 3 Ráiddu doaimmaheaddji Harald Gaski Johan overri til å dbachs kriver et trar som re var 27 Johan Turi Muitalus sámiid birra Mikael Svonni, r. 1950, lea doaimmahan dán girj ji Johan Turi giehtačállosa vuođul. Svonni lea sámi gielladiehtaga professor Romssa universitehtas 2008 rájes. Son nákkáhalai 1993 doavttirgrádabargguin sámi skuvlamánáid giellamáhtu ja giellageavaheami birra. Svonni lea doaimmahan moanaid giellabargguid, ee. jorgalan mánáid ja nuoraidgirjjiid sámegillii, ja almmuhan sámiruoŧa, ruoŧasámi sátnegirjji, 1990. Sátnegirji almmuhuvvo viiddiduvvon hámis 2011. Son ja Samuli Aikio doaimmaheigga Johan Turi Muitalus sámiid birra ođđa davvisámegiela čállinvuohkái, 1987. Son lea maid doaimmahan Ella Karin Blind girjji Eallima govat, 1992, su giehtačállosa vuođul, ja Stina Gaup Westerlund girjji Muittu bálgát, 1992, ja maid máinnasčoakkáldaga Silbavárri (1992). Dál son lea dutkame Johan Turi giela ja lea dan oktavuođas vuđolaččat dárkkistan Johan Turi giehta čállosiid. Dat bargu lea dagahan vejolažžan addit olggos Muitalus sámiid birra Johan Turi iežas giehtačállosa vuođul. Johan Turi Johan Turi Mikael Svonni Johan Turi 14.10.2011 13.54 Johan Turi An Account of the Sámi Johan Turi was born in the North Norwegian settle ment of Guovdageaidnu (Kautokeino) in the year 1854. Border closings and the displacement of his family led to his eventual resettlement as a member of the Dálm má reindeer herding collective in Čohkkiras (Jukkas järvi) Sweden in the 1870s, and his subsequent life as a wolf hunter and trapper in northern Sweden until his death in 1936. Turi had long contemplated writing a book about Sámi life, beginning a first draft in Finn ish but never finding sufficient time or the right con text to complete such an ambitious task. But then one day, on an ore train headed from the new mine at Giron (Kiruna) to the Norwegian coastal port of Narvik, Turi happened upon Emilie Demant, a young Danish ethno grapher and artist who had come north in hopes of ex periencing the disappearing way of life of Sámi herd ers. Without a language in common, they were at first unable to communicate, until another passenger came forward who knew both Finnish and Swedish and who could act as an interpreter for them. In a conversation conveyed over four languages, Turi and Demant shared their dreams and made each other promises: Turi would help Demant experience firsthand the life of the reindeer Sámi, while Demant would in turn help Turi write his book. A year later, Emilie Demant returned to northern Sweden, having studied Sámi language at the Univer sity of Copenhagen and lugging a weighty dictionary in her baggage. Turi kept his word: arranging for Demant to live with his brother Aslak and his family over the course of a year so that she could experience every as pect of traditional herders’ inspiring but arduous life. In turn, after completion of her year’s adventure, and now armed with concrete firsthand knowledge of the herd ing life and linguistic competence in Turi’s dialect of the Northern Sámi language, Demant kept her side of the bargain. The two spent some six to eight weeks to gether in a borrowed cabin on a mountain slope above the North Swedish lake Torneträsk. Turi wrote, this ČálliidLágádus Diŋgo dás | Bestill her www.lagadus.org Dahje jeara girjegávppis! | Eller spør hos din bokhandel! 1.10.2012 10.54 An Account of the Sámi ISBN 978-82-8263-063-4 221 s. NOK 395,- www.lagadus.org Sámis 13/2013 57 k o s e r i i j a W e n c h e M a r i e H æ t t a Mun in gille lohkat Mu seaŋgga guoras lávii ovdal oalle dávjá fieradit muhtunlágan girji. Ja hui dávjá ledje dat dakkár girjjit maid ledjen oastán girdihámmaniin daid háviid go lei ihána buorre dilli go vuorddašin girdiid. Ja dat girjjit sáhtte gal maid oalle guhká fieradit das seaŋgga guo ras, muhto man nu ládje de lávejin goit muhtun ládje geargat lohkamis daid. Dál lea oalle guhkes áigi go mus lea leamaš mak kárge lohkamuš das seaŋgga guoras, ja dat lea danne go lean nu hirbmat láiki šaddan. Ja de ferten muitalit movt mun lean láikon. Girjji ii sáhte "scrollet". Amma ipmirdehpet? Nie jođánit bláđet, nu movt dihtoris dahká go lea lohkame juoidá interneahtas. Ja nu lea ge. Danne mun in loga, go dat lohkan lea šaddan hirbmat áddjás doaibma. Ja girjjiin ádjána ge nu jalla guhká ovdal dainna geargá. Dasa lea ollu čállojuvvon, ja dasa lassin de fer te álo bláđestit vai oaidná movt de joatkašuvvá dat čálus. Diesa mun in hálit ge šat bidjat áiggi. Nu ahte dat maid dán áigge logan, leat áviisačállosat dahje bláđiin diet noveallat. Dat leat gal čállon oalle smáv va bustávaiguin, muhto buot lea goit das seamma siiddus, nu ahte oainnán loahpa ovdal ollen dohko. 58 Sámis 13/2013 Mun muittán bures manne oastigohten dieid girdi hámmangirjjiid. Máŋgii lávejin mun dat maŋemus gii manan girdái, ja de lávejedje guorranan diet nuvttá aviisahildut. Nu mun de gárten lohkat dien "on board" bláđi oalle máŋgii, ja de dihten measta bajil buot mii dasa lei čállojuvvon. De lei mihá buoret ahte mus lei girji man sáhtten lohkat, das goit juobe juoga ođđa dáhpáhuvvá. In dieđe mii leaš dan čállon sánis, muhto mun nu hir bmadit váibban maid dainna lohkamiin. Dalle go stu deanta ledjen, de lei earenoamážit okta pedagogihk kagirji mii dagahii ahte nahkárat rohttejedje ovttat mano. Diet girji lei lihkus pensumlisttus buot golbma jagi, ja de dan maŋemus jagi mun de loahpas nagodin dan lohkat nu ahte in ribahan nohkkat logadettiin. Ja de easka fuomášin man miellagiddevaš dat girji duođai lei. Orui measta suddu ahte ledjen golbma jagi ádjánan dan lohkat pearpmas perbmii. Muhto de gullui rádios illusáhka! Elle Márjá Vars lea jurddašan mu ja earáid birra. Mii geat leat láikkit loh kat, ja sii geat eai leat nu čeahpit lohkat sáhttit liikká oahpásmuvvat Elle Márjjá girjjiid sisdollui, go dál son áigu daid almmuhit jietnagirjin. Mun nai beasan de viimmat diehtit mii dat lea diet čábbámus iđitguovssu, go iežan láikodagain gal guhkkin eret lean gillen loh kat sámegiel girjjiid. Sámegielas han leat nu jalla guh kes sánit, ja vaikko man ollu sojahanvuogit mat dahket oalle lossadin dan lohkama. Mu mielas goit lea nu. Danne lea ge várra buoret ahte son gii lea čállán daid guhkes sániid dan assás girjái, ieš daid baicca loh ká munnje. Áidna mas mun dál balan, lea ahte ribahan oba máŋgii nohkkat go guldališgoađán Elle Márjjá jietnagirjjiid. Go sus han lea nu fiinna litna lohkanjiet na ahte balan dan munnje váikkuhit seammaládje go muhtun čáppa buorre idjalávlla. Ja nu gal ii galggaše dáhpáhuvvat, go de han mun ádjánan dainna jietna girjjiin seamma guhká go dieinna pedagogihkkagirj jiin. Muhto buoret lea dohppet Elle Márjjá fárrui girdi mátkái go muhtun girdihámmangirjji. Jietnagirji han lea nu unni ja geahpas ahte čáhká buksalummaide. Dál de lea mearriduvvon! Mu boahtte mátkeguoi bmi lea Elle Márjá Vars. Buoret gullat su lohkama go girdijuma ja amas olbmuid mánáid čierruma. Ja jus dette ribahan nohkestit, de jáhkán Elle Márjjá munnje hui álkit addit ándagassii, ja ahte lohkagoahtá álggu rájes fas dan girjji munnje. Sámis 13/2013 59 Sámi historjágirjjit maid sámi spesialisttat leat čállán! Aage Solbakk IID SÁMIT ÁIGG ČAĐA 1 a J2 ja J3 Joatkkaskuvl RJÁ SÁMI HISTO ČálliidLágádus Aage Solbakk Harald Gaski & Aage Solbakk Sámit áiggiid čađa 1 Sámit áiggiid čađa 2 Historjjá- ja servodatfága oahppogirji – J2/J3 ISBN: 978-82-8263-041-2 305 s. NOK 350,- Historjjá- ja servodatfága oahppogirji – J2/J3 ISBN: 978-82-8263-042-9 260 s NOK 350,- Diŋgo dás! | Bestill her! www.lagadus.org Dahje jeara girjegávppis! | Eller spør hos din bokhandel! www.lagadus.org
